Book Title: Agam 05 Ang 05 Bhagvati Vyakhya Prajnapati Sutra Part 02 Stahanakvasi
Author(s): Madhukarmuni
Publisher: Agam Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003443/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pUjya gurudeva zrI jorAvaramalajImahArAja kI smRti meM Ayojita saMyojaka evaM pradhAna sampAdaka yuvAcArya zrI madhukara muni vyAravyA prajApti sUtra ( mUla-anuvAda-vivecana-TippaNa-pariziSTa-yukta ) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM arha jinAgama-granthamAlA : granthAGka18 [paramazraddheya gurudeva pUjya zrI jorAvaramalajI mahArAja kI puNya-smRti meM Ayojita] paMcama gaNadhara bhagavatsudharmAsvAmI-praNIta : paJcama aMga vyAkhyAprajJaptisUtra [bhagavatIsUtra-dvitIyakhaNDa, zataka 6-10] [ mUlapATha, hindI anuvAda, vivecana, TippaNa yukta] preraNA upapravartaka zAsanasevI svaH svAmI zrI vrajalAlajI mahArAja Adya saMyojaka tathA pradhAna sampAdaka * sva0 yuvAcArya zrI mizrImalajI mahArAja 'madhukara' anuvAdaka-vivecaka-sampAdaka zrI amara munijI [bhaNDArI zrI padamacandajI ma. sA. ke suziSya] zrIcanda surANA 'sarasa' prakAzaka zrI Agama prakAzana samiti, byAvara (rAjasthAna) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama-granthamAlA : granthAGka18 nirdezana mahAsatI zrI umarAvakuMvarajI ma. 'arcanA sampAdaka maNDala (sva.) anuyogapravartaka muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' (sva.) AcArya zrI devendramuni zAstrI zrI ratanamuni sampreraka muni zrI vinayakumAra 'bhIma' saMzodhaka zrI devakumAra jaina tRtIya saMskaraNa vIranirvANa saMvat 2530 vikrama saMvat 2060, pauSa I. san disambara 2003 prakAzaka zrI Agama prakAzana samiti, braja madhukara-smRti-bhavana pIpaliyA bAjAra, byAvara-305901 (rAjasthAna) phona : 01462-250087 mudraka ajantA pepara kanvarTasa lakSmI cauka, ajamera phona : (oN.) 2420120 (ni.) 2431898 lejara TAIpa seTiMga kampyU Teka lakSmI cauka, ajamera mUlya 130/- rupaye Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuvAcArya zrI madhukara munIjI ma.sA. mahAmaMtra Namo arihaMtANaM, Namo sidhdANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loesavva sAhUNaM, eso paMca NamokkAro' savvapAvapaNAsaNo // maMgalANaM ca savvesiM, paDhamaM havai maMgalaM // Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published at the Holy Remembrance Occasion of Rev. Guru Shri Joravarmalji Maharaj Complied by Fifth Ganadhara Sudharma Swami FIFTH ANGA VYAKHYA PRAJNAPTI [Bhagwati Sutra-Part II, Shatak 6-10] [Original Text, Hindi Version, Notes, Annotations and Appendices etc.] Inspiring Soul+ Up-Pravartaka Shasansevi (Late) Swami Shri Brijlalji Maharaj Convener & Founder Editor + Late Yuvacharya Shri Mishrimalji Maharaj 'Madhukar' Translator & Annotator + Shri Amar Muni Shri Chand Surana 'Saras' Publisher + Shri Agam Prakashan Samiti Beawar (Raj.) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jinagam Granthmala Publication No. 18 Direction Mahasati Shri Umarvkunwarji 'Archana' Board of Editors Late Anuyogapravartaka Muni Shri Kanhaiyalalji 'Kamal Late Acharya Shri Devendra Muni Shastri Shri Ratan Muni Promotor Munishri Vinayakumar 'Bhima' Corrections and Supervision Shri Dev Kumar Jain Third Edition Vir-Nirvana Samvat 2530 Vikram Samvat 2060, Dec. 2003 Publishers Shri Agam Prakashan Samiti, Brij-Madhukar Smriti Bhawan Pipliya Bazar, Beawar (Raj.)- 305901 Phone: 250087 Printer Ajanta Paper Convertors Laxmi Chowk, Ajmer Phone : (0)2420120 (R) 2431898 Laser Type Setting Compu Tech Laxmi Chowk, Ajmer Price: Rs. 130/ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa jina pUrvaja mahApuruSoM ke asIma upakAra ke lokottara RNa se samagra sthAnaka vAsI jaina samAja sadaiva RNI rahegA, jinakI ugra tapazcaryA aura jJAnagarimA se jana-jana bhalIbhA~ti paricita hai, jinazAsana kI mahimA-vRddhi ke lie jinhoMne anekAneka upasarga sahana kie, jinakI prazasya ziSya-paramparA Aja bhI zAsana kI zobhA ko vRddhiMgata kara rahI hai, una itihAsa-puruSa paramamahanIya maharSi, AcAryavarya zrI jIvarAjajI mahArAja kI pAvana smRti meM sAdara savinaya sabhakti samarpita __ - madhukara muni (prathama saMskaraNa se) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya samiti kI ora se prakAzita Agama battIsI ke anupalabdha granthoM ke tRtIya saMskaraNa prakAzita karane ke krama meM vyAkhyAprajJaptisUtra kA yaha dvitIya khaNDa prastuta kara rahe haiM / yaha grantha dvAdazAMgI ke paMcamasthAna para hai| anya Agama granthoM kI apekSA yaha vizAlakAya hai aura varNya viSayoM kI bahulatA evaM vividhatA ke kAraNa gambhIra bhI hai| itanA hone para bhI saMkSepa meM kahA jAye to yaha grantha jaina-darzana- dharma - AcAra-vicAra ke siddhAntoM kA prarUpaka hone se koSa jaisA hai / isIlie cAra khaNDoM meM prakAzita kiyA gyaa| prathama khaNDa meM zataka 1 se 5 aura dvitIya khaNDa meM zataka 6 se 10 kA samAveza hai| Age ke do khaNDoM meM zeSa samagra varNya viSayoM ko samAhita kara liyA hai| svargIya yuvAcArya zrI madhukara muni jI ma. ke cintana kA yaha suphala hai ki mUla jaina vAGmaya ke paThana-pAThana ke prati pAThakoM kI ruci meM vRddhi huI hai / etadartha samiti evaM hama Apa zrI ko zata zata vaMdana karate haiM tathA apanA karttavya pAlana kara mUla jaina sAhitya ko prakAzita karane ke lie tatpara haiM / prastuta jJAna - pracAra ke pavitra anuSThAna meM jina-jina mahAnubhAvoM . kA jisa kisI bhI rUpa meM sahayoga prApta huA aura ho rahA hai una sabhI kA sadhanyavAda AbhAra mAnate haiN| sAgaramala baitAlA adhyakSa saradAramala coraDiyA jJAnacaMda vinAyakiyA maMtrI mahAmaMtrI zrI Agama prakAzana samiti, byAvara ratanacaMda modI kAryavAhaka adhyakSa Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI seTha anarAjajI coraDiyA jIvana paricaya [prathama saMskaraNa se] AgamaprakAzana ke isa parama pAvana prayAsa meM nokhA (cAMdAvatoM) ke bRhat corar3iyA-parivAra ke viziSTa yogadAna ke viSaya meM pUrva meM bhI likhA jA cukA hai| vAstava meM yaha yogadAna itanA mahattvapUrNa hai ki isakI jitanI prazasti kI jAe, thor3I hI hai| zrI vyAkhyAprajJaptisUtra, jo aMgabhUta AgamoM meM parigaNita hai, zrI anarAjajI sA. corar3iyA ke vizeSa artha-sAhayya se prakAzita ho rahA hai| zrI corar3iyA jI kA janma vi.saM. 1981 meM nokhA meM huaa| Apa zrImAn jorAvaramalajI sA. ke suputra hai| ApakI mAtA zrImatI phUlakuMvara bAI hai| zrImAn harakacandajI, dulIcandajI aura hukmIcandajI Apake bhrAtA haiN| Apa jaise Arthika samRddhi se sampanna haiM, usI prakAra pArivArika samRddhi ke bhI dhanI haiM / Apake prathama suputra zrI pRthvIrAja ke rAjendrakumAra aura dinezakumAra nAmaka do putra haiM aura dvitIya putra zrI sumeracandaMjI ke bhI surendrakumAra tathA narendrakumAra nAma ke do putra haiM / ApakI do suputriyA~ haiM-zrImatI gulAbakuMvara bAI evaM zrImatI premalatA baaii| donoM vivAhita haiN| coraDiyAjI ne 15 varSa kI laghuvaya meM hI vyAvasAyika kSetra meM praveza kiyA aura apanI pratibhA tathA adhyavasAya se prazaMsanIya saphalatA arjita kii| Aja Apa madrAsa meM je. anarAja coraDiyA phAineMsiyara ke nAma se vikhyAta peDhI ke adhipati haiN| Arthika samRddhi kI vRddhi ke sAtha-sAtha sAmAjika evaM dhArmika kAryoM meM bhI ApakI gaharI abhiruci hai| yahI kAraNa hai ki aneka zaikSaNika, sAmAjika aura dhArmika saMsthAoM ke sAtha Apa jur3e hue haiM aura unake sucArU saMcAlana meM apanA yoga de raheM haiN| nimnalikhita saMsthAoM ke sAtha ApakA sambaMdha haijainabhavana, madrAsa bhUtapUrva maMtrI esa.esa. jaina ejukezanala sosAiTI, madrAsa sadasya kAryakAriNI svAmIjI zrI hajArImalajI ma. jaina TrasTa, nokhA TrasTI bhagavAn mahAvIra ahiMsA pracAra saMgha - saMrakSaka zrI rAjasthAnI zve. sthA. jaina sevAsaMgha saMrakSaka zrI zve. sthA. jaina mahilA vidyAsaMgha bhU.pU. adhyakSa, maMtrI evaM koSAdhyakSa zrI Ananda phAuMDezana sadasya hArdika kAmanA hai ki zrI coraDiyA parivAra cirajIvI hoM aura samAja, sAhitya evaM dharma ke abhyudaya meM apanA yoga pradAna karate rheN| mantrI zrI Agama-prakAzana samiti, byAvara [8] Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi vacana (prathama saMskaraNa se) vizva ke jina dArzanikoM-dRSTAoM/cintakoM ne "AtmasattA" para cintana kiyA hai, yA Atma-sAkSAtkAra kiyA hai unhoMne para-hitArtha Atma-vikAsa ke sAdhanoM tathA paddhatiyoM para bhI paryApta cintana-manana kiyA hai| AtmA tathA tatsambandhita unakA cintana-pravacana Aja Agama/piTaka/veda/upaniSad Adi vibhinna nAmoM se vizruta hai| jaina darzana kI yaha dhAraNA hai ki AtmA ke vikAroM-rAga-dveSa Adi ko sAdhanA ke dvArA dUra kiyA jA sakatA hai, aura vikAra jaba pUrNataH nirasta ho jAte haiM to AtmA kI zaktiyA~ jJAna/sukha/vIrya Adi sampUrNa rUpa meM udghATita-udbhAsita ho jAtI haiN| zaktiyoM kA sampUrNa prakAza-vikAsa hI sarvajJatA hai aura sarvajJa/Apta-puruSa kI vANI, vacana/kathana/prarUpaNA-"Agama" ke nAma se abhihita hotI hai| Agama arthAt tattvajJAna, Atma-jJAna tathA AcAra-vyavahAra kA samyak paribodha dene vAlA shaastr/suutr/aaptvcn| sAmAnyataH sarvajJa ke vacanoM/vANI kA saMkalana nahIM kiyA jAtA, vaha bikhare sumanoM kI taraha hotI hai, kintu viziSTa atizayasampanna sarvajJa puruSa, jo dharmatIrtha kA pravartana karate haiM, saMghIya jIvana paddhati meM dharma-sAdhanA ko sthApita karate haiM, ve dharmapravartaka/arihaMta yA tIrthaMkara kahalAte haiM / tIrthaMkara deva kI janakalyANakArI vANI ko unhIM ke atizayasampanna vidvAn ziSya gaNadhara saMkalita kara "Agama" yA zAstra kA rUpa dete haiM, arthAta jina-vacanarUpa sumanoM kI mukta vRSTi jaba mAlArUpa meM graMthita hotI hai to vaha "Agama" kA rUpa dhAraNa karatI hai| vahI Agama arthAta jina-pravacana Aja hama saba ke lie Atma-vidyA yA mokSa-vidyA kA mUla srota hai| "Agama" ko prAcInatama bhASA meM "gaNipiTaka" kahA jAtA thaa| arihaMtoM ke pravacanarUpa samagra zAstradvAdazAMga meM samAhita hote haiM aura dvAdazAMga/AcArAMga-sUtrakRtAMga Adi ke aMga-upAMga Adi aneka bhedopabheda vikasita hue haiM / isa dvAdazAMgI kA adhyayana pratyeka mumukSu ke lie Avazyaka aura upAdeya mAnA gayA hai| dvAdazAMgI meM bhI bArahavA~ aMga vizAla evaM samagra zrutajJAna kA bhaNDAra mAnA gayA hai, usakA adhyayana bahuta hI viziSTa pratibhA evaM zrutasampanna sAdhaka kara pAte the| isalie sAmAnyataH ekAdazAMga kA adhyayana sAdhakoM ke lie vihita huA tathA isI ora sabakI gati/mati rhii| ___ jaba likhane kI paramparA nahIM thI, likhane ke sAdhanoM kA vikAsa bhI alpatama thA, taba AgamoM/zAstroM/ko smRti ke AdhAra para yA guru-paramparA se kaMThastha karake surakSita rakhA jAtA thaa| sambhavataH isalie Agama jJAna ko zrutajJAna kahA gayA aura isalie zruti/smRti jaise sArthaka zabdoM kA vyavahAra kiyA gyaa| bhagavAn mahAvIra ke parinirvANa ke eka hajAra varSa bAda taka AgamoM kA jJAna/zruti paramparA para hI AdhArita rhaa| pazcAt smRtidaurbalya, guruparamparA kA viccheda, duSkAla-prabhAva Adi aneka kAraNoM se dhIre-dhIre AgamajJAna lupta hotA calA gyaa| mahAsarovara kA jala sUkhatA-sUkhatA goSpada mAtra raha gyaa| mumukSu zramaNoM ke lie yaha jahA~ cintA kA viSaya thA, vahA~ cintana kI tatparatA evaM jAgarUkatA ko cunautI bhI thii| ve tatpara hue zrutajJAna-nidhi ke saraMkSaNa hetu| tabhI mahAn zrutapAragAmI devarddhigaNi kSamAzramaNa ne vidvAn zramaNoM kA eka sammelana bulAyA aura smRti-doSa se lupta hote Agama jJAna ko surakSita evaM saMjokara rakhane kA AhvAna kiyaa| sarva-sammati se AgamoM ko lipi-baddha kiyA gyaa| jinavANI ko pustakArUDha karane kA yaha aitihAsika kArya vastutaH Aja kI samagra jJAna-pipAsu prajA ke lie eka [9] Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avarNanIya upakAra siddha huaa| saMskRti, darzana, dharma tathA Atma-vijJAna kI prAcInatama-jJAnadhArA ko pravahamAna rakhane kA yaha upakrama vIranirvANa ke 980 yA 993 varSa pazcAt prAcIna nagarI valabhI (saurASTra) meM AcArya zrI devarddhigaNi kSamAzramaNa ke netRtva meM sampanna huaa| vaise jaina AgamoM kI yaha dUsarI antima vAcanA thI; para lipibaddha karane kA prathama prayAsa thaa| Aja prApta jaina sUtroM kA antima svarUpa-saMskAra isI vAcanA meM sampanna kiyA gayA thaa| pustakArUDha hone ke bAda AgamoM kA svarUpa mUla rUpa meM to surakSita ho gayA, kintu kAla-doSa, zramaNa-saMghoM ke Antarika matabheda, smRti durbalatA, pramAda evaM bhAratabhUmi para bAharI AkramaNoM ke kAraNa vipula jJAna-bhaNDAroM kA vidhvaMsa Adi aneka kAraNoM se Agama jJAna kI vipula sampatti, arthabodha kI samyak guru-paramparA dhIre-dhIre kSINa evaM vilupta hone se nahIM rukii| AgamoM ke aneka mahattvapUrNa pada, sandarbha tathA unake gUDhArtha kA jJAna, chinna-vichinna hote cale gye| paripakva bhASAjJAna ke abhAva meM, jo Agama hAtha se likhe jAte the, ve bhI zuddha pATha vAle nahIM hote, unakA samyak artha-jJAna dene vAle bhI virale hI milte| isa prakAra aneka kAraNoM se Agama kI pAvana dhArA saMkucita hotI gyii| vikramIya solahavIM zatAbdI meM vIra lokAzAha ne isa dizA meM krAntikArI prayatna kiyaa| AgamoM ke zuddha aura yathArtha arthajJAna ko nirUpita karane kA eka sAhasika upakrama punaH cAlU huaa| kintu kucha kAla bAda usameM bhI vyavadhAna upasthita ho gye| sAmpradAyika-vidveSa, saiddhAntika vigraha, tathA lipikAroM kA atyalpa jJAna AgamoM kI upalabdhi tathA usake samyak arthabodha meM bahuta bar3A vighna bana gyaa| Agama-abhyAsiyoM ko zuddha pratiyAM milanA bhI durlabha ho gyaa| unnIsavIM zatAbdI ke prathama caraNa meM jaba Agama-mudraNa kI paramparA calI to sudhI pAThakoM ko kucha suvidhA prApta huii| dhIre-dhIre vidvat-prayAsoM se AgamoM kI prAcIna cUrNiyA~, niyuktiyA~, TIkAyeM Adi prakAza meM AIM aura unake AdhAra para AgamoM kA spaSTa-sugama bhAvabodha sarala bhASA meM prakAzita huaa| isameM Agama-svAdhyAyI tathA . jJAna-pipAsu janoM ko suvidhA huii| phalataH AgamoM ke paThana-pAThana kI pravRtti bar3hI hai| merA anubhava hai, Aja pahale se kahIM adhika Agama-svAdhyAya kI pravRtti bar3hI hai, janatA meM AgamoM ke prati AkarSaNa va ruci jAgRta ho rahI hai| isa ruci-jAgaraNa meM aneka videzI AgamajJa vidvAnoM tathA bhAratIya jainetara vidvAnoM kI Agama-zruta-sevA kA bhI prabhAva va anudAna hai, ise hama sagaurava svIkArate haiN| Agama-sampAdana-prakAzana kA yaha silasilA lagabhaga eka zatAbdI se vyavasthita cala rahA hai| isa mahanIya zruta-sevA meM aneka samartha zramaNoM evaM puruSArthI vidvAnoM kA yogadAna rahA hai| unakI sevAyeM nIMva kI IMTa kI taraha Aja bhale hI adRzya hoM, para vismaraNIya to kadApi nahIM / spaSTa va paryApta ullekhoM ke abhAva meM hama adhika vistRta rUpa meM unakA ullekha karane meM asamartha haiM, para vinIta va kRtajJa to haiM hii| phira bhI sthAnakavAsI jaina paramparA ke kucha viziSTa-Agama zruta-sevI munivaroM kA nAmollekha avazya karanA caaheNge| Aja se lagabhaga sATha varSa pUrva pUjya zrI amolakaRSijI mahArAja ne jaina AgamoM - 32 sUtroM kA prAkRta se khar3I bolI meM anuvAda kiyA thaa| unhoMne akele hI battIsa sUtroM kA anuvAda kArya sirpha 3 varSa 15 dina meM pUrNa kara kiyaa| unakI dRDha laganazIlatA, sAhasa evaM AgamajJAna kI gambhIratA unake kArya se hI svataH parilakSita hotI hai| ye 32 hI Agama alpa samaya meM prakAzita bhI ho gye| isase AgamapaThana bahuta sulabha va vyApaka ho gayA aura sthAnakavAsI-terApaMthI samAja to vizeSa upakRta [10] Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huaa| gurudeva zrI jorAvaramala jI mahArAja kA saMkalpa / maiM jaba prAtaHsmaraNIya gurudeva svAmI zrI jorAvaramala jI ma0 ke sAnnidhya meM AgamoM kA adhyayana anuzIlana karatA thA taba Agamodaya samiti dvArA prakAzita AcArya abhayadeva va zIlAMka kI TIkAoM se yukta kucha Agama upalabdha the| unhIM ke AdhAra para maiM adhyayana-vAcana karatA thaa| gurudeva zrI ne kaI bAra anubhava kiyA yadyapi yaha saMskaraNa kAphI zramasAdhya va upayogI hai, aba taka upalabdha saMskaraNoM meM prAyaH zuddha bhI haiM, phira bhI aneka sthala aspaSTa haiM, mUla pAThoM meM va vRtti meM kahIM-kahIM azuddhatA va antara bhI hai| sAmAnya jana ke lie durUha to haiM hii| cUMki gurudevazrI svayaM AgamoM ke prakANDa paNDita the, unheM AgamoM ke aneka gUDhArtha guru-gama se prApta the| unakI medhA bhI. vyutpanna va tarka-pravaNa thI, ataH ve isa kamI ko anubhava karate the aura cAhate the ki AgamoM kA zuddha, sarvopayogI aisA prakAzana ho, jisase sAmAnyajJAna vAle zramaNa-zramaNI evaM jijJAsujana lAbha uThA skeN| unake mana kI yaha tar3apa kaI bAra vyakta hotI thii| para kucha paristhitiyoM ke kAraNa unakA yaha svapna-saMkalpa sAkAra nahIM ho sakA, phira bhI mere mana meM preraNA banakara avazya raha gyaa| isI antarAla meM AcArya zrI javAharalAlajI mahArAja, zramaNasaMgha ke prathama AcArya jainadharma-divAkara AcArya zrI AtmArAmajI ma0, vidvadratna zrI ghAsIlAlajI ma0 Adi manISI munivaroM ne AgamoM kI hindI, saMskRta, gujarAtI Adi meM sundara vistRta TIkAyeM likhakara yA apane tattvAvadhAna meM likhavA kara kamI ko pUrA karane kA mahanIya prayatna kiyA thaa| zvetAmbara mUrtipUjaka AmnAya ke vidvAn zramaNa paramazrutasevI sva0 muni zrI puNyavijayajI ne AgamasampAdana kI dizA meM bahuta vyavasthita va uccakoTi kA kArya prArambha kiyA thaa| vidvAnoM ne use bahuta hI sarAhA kintu . unake svargavAsa ke pazcAt usa meM vyavadhAna utpanna ho gyaa| tadApi AgamajJa munizrI jambUvijayajI jI Adi ke tattvAvadhAna meM Agama-sampAdana kA sundara va uccakoTi kA kArya Aja bhI cala rahA hai| ___ vartamAna meM terApaMthI sampradAya meM AcArya zrI tulasI evaM yuvAcArya mahAprajJajI ke netRtva meM Agama-sampAdana kA kArya cala rahA hai aura jo Agama prakAzita hue haiM, unheM dekhakara vidvAnoM ko prasannatA hai / yadyapi unake pATha nirNaya meM kAphI matabheda kI guMjAiza hai, tathApi unake zrama kA mahattva hai| muni zrI kanhaiyAlAlajI ma0 "kamala" AgamoM kI vaktavyatA ko anuyogoM meM vargIkRta karake prakAzita karAne kI dizA meM prayatnazIla haiN| unake dvArA sampAdita kucha AgamoM meM unakI kAryazailI kI vizadatA evaM maulikatA spaSTa hotI hai| Agama-sAhitya ke vayovRddha vidvAn paM0 zrI zobhAcandrajI bhArilla, vizruta manISI zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA jaise cintanazIla prajJApuruSa AgamoM ke Adhunika sampAdana kI dizA meM svayaM bhI kArya kara rahe haiM tathA aneka vidvAnoM kA mArga-darzana kara rahe haiN| yaha prasannatA kA viSaya hai| - isa saba kArya-zailI para vihaMgama avalokana karane ke pazcAt mere mana meM eka saMkalpa utthaa| Aja prAyaH sabhI viddhAnoM kI kAryazailI kAphI bhinnatA lie hue hai| kahIM AgamoM kA mUla pATha mAtra prakAzita kiyA jA rahA hai to kahIM AgamoM kI vizAla vyAkhyAyeM kI jA rahI haiN| eka pAThaka ke lie durbodha hai to dUsarI jttil| sAmAnya pAThaka ko saralatApUrvaka AgamajJAna prApta ho sake, etadartha madhyama-mArga kA anusaraNa Avazyaka hai| AgamoM kA aisA saMskaraNa honA cAhie jo sarala ho, subodha ho, saMkSipta aura prAmANika ho| mere svargIya gurudeva aisA hI cAhate the| [11] Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI bhAvanA ko lakSya meM rakhakara maiMne 5-6 varSa pUrva isa viSaya meM carcA prArambha kI thI, sudIrgha cintana ke pazcAt vi.saM. 2036 vaizAkha zuklA dazamI, bhagavAn mahAvIra kaivalyadivasa ko yaha dRr3ha nizcaya ghoSita kara diyA aura AgamabattIsI kA sampAdana-vivecana kArya prArambha bhii| isa sAhasika nirNaya meM gurubhrAtA zAsanasevI svAmI zrI brajalAlajI ma. kI preraNA/protsAhana tathA mArgadarzana pramukha sambala banA hai| sAtha hI aneka munivaroM tathA sadgRhasthoM kA bhakti-bhAva bharA sahayoga prApta huA hai, jinakA nAmollekha kiye binA mana santuSTa nahIM hogaa| Agama anuyoga zailI ke sampAdaka muni zrI kanhaiyAlAlajI ma. "kamala", prasiddha sAhityakAra zrI devendramunijI ma0 zAstrI, AcArya zrI AtmArAmajI ma0 ke praziSya bhaNDArI zrI padamacandajI ma0 evaM pravacanabhUSaNa zrI amaramunijI, vidvadaratna zrI jJAnamunijI ma0; sva. viduSI mahAsatI zrI ujjvalakuMvarajI ma0 kI suziSyAeM mahAsatI divyaprabhAjI, ema.e., pIeca.DI.; mahAsatI muktiprabhAjI tathA viduSI mahAsatI zrI umarAvakuMvarajI ma0 arcanA', vizruta vidvAn zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA, sukhyAta vidvAn paM0 zrI zobhAcanda jI bhArilla, sva0 paM0 zrI hIrAlAlajI zAstrI. DA0 chaganalAlajI zAstrI evaM zrIcandajI surANA 'sarasa' Adi manISiyoM kA sahayoga AgamasampAdana ke isa durUha kArya ko sarala banA sakA hai| ina sabhI ke prati mana Adara va kRtajJa bhAvanA se abhibhUta hai| isI ke sAtha sevA sahayoga kI dRSTi se sevAbhAvI ziSya muni vinayakumAra evaM mahendra muni kA sAhacarya-sahayoga, mahAsatI zrI kAnakuMvarajI, mahAsatI zrI jhaNakArakuMvarajI kA sevAbhAva sadA preraNA detA rahA hai| isa prasaMga para isa kArya ke preraNA-srota sva0 zrAvaka cimanasiMhajI lor3hA, sva0 zrI pukharAjajI sisodiyA kA smaraNa bhI sahajarUpa meM ho AtA hai, jinake athaka preraNAprayatnoM se Agama granthoM kA mudraNa tathA karIba 15-20 AgamoM kA anuvAda-sampAdana ho jAnA hamAre saba sahayogiyoM kI gaharI lagana kA dyotaka hai| mujhe sudRr3ha vizvAsa hai ki parama zraddheya svargIya svAmI zrI hajArImalajI mahArAja Adi tapopUta AtmAoM ke zubhAzIrvAda se tathA hamAre zramaNasaMgha ke bhAgyazAlI netA rASTra-saMta AcArya zrI AnandaRSijI mala Adi munijanoM ke sadbhAva-sahakAra ke bala para yaha saMkalpita jinavANI kA sampAdana-prakAzana kArya zIghra hI sampanna hogaa| isI zubhAzA ke saath| munizrI mizrImala "madhukara" (yuvAcArya) [12] Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAthamika viyAhapattisuttaM ( bhagavaisuttaM ) viSaya-sUcI chaThA zataka chaThe zatakagata uddezakoM kA saMkSipta paricaya chaThe zataka kI saMgrahaNI gAthA 3-105 3 prathama uddezaka - vedanA ( sUtra 1-14 ) 5- 12 mahAvedanA evaM mahAnirjarA yukta jIvoM kA nirNaya vibhinna dRSTAntoM dvArA 5, mahAvedanA aura mahAnirjarA kI vyAkhyA 8, kyA nAraka mahAvedanA aura mahAnirjarA vAle nahIM hote ? 8, durvizodhya karma ke cAra vizeSaNoM kI vyAkhyA 9, cauvIsa daNDakoM ke karaNa kI apekSA sAtA - asAtA - vedanA kI prarUpaNA 9, cAra karaNoM kA svarUpa 11, jIvoM meM vedanA aura nirjarA se sambandhita caturbhaMgI kA nirUpaNa 11, prathama uddezaka kI saMgrahaNI gAthA 12 / dvitIya uddezaka - AhAra (sUtra 1 ) 13-14 jIvoM ke AhAra ke sambaMdha meM atidezapUrvaka nirUpaNa 13, prajJApanA meM varNita AhAra sambandhI varNana kI saMkSipta jhAMkI 13. / tRtIya uddezaka - mahAzrava (sUtra 1 - 29 ) 15-16 tRtIya uddezaka kI saMgrahaNI gAthAyeM 15, prathama dvAra - mahAkarmA aura alpakarmA jIva ke pudgala-baMdha bhedAdi kA dRSTAntadvayapUrvaka nirUpaNa 15, mahAkarmAdi kI vyAkhyA 18, dvitIya dvAra - vastra meM pudgalopacayavat samasta jIvoM ke karmapudgalopacaya prayoga se yA svabhAva se ? eka praznottara 19, tRtIya dvAra - vastra ke pudaglopacayavAt jIvoM ke karmopacayakI sAdi - sAntatA Adi kA vicAra 20, jIvoM kA karmopacaya sAdisAnta, anAdi-sAnta evaM anAdi - ananta kyoM aura kaise ? 21, tRtIya dvAra - vastra evaM jIvoM kI sAdi - sAntatA Adi caturbhaMgI prarUpaNA 23, narakAdigati kI sAdi - sAntatA 23, siddha jIvoM kI sAdi - anantatA 23, bhavasiddhika jIvoM kI anAdi - sAntatA 23, caturtha dvAra - aSTa karyoM kI bandhasthiti Adi kA nirUpaNa 24, sthiti 25, karma kI sthiti : do prakAra kI 25, AyuSyakarma ke niSekakAla aura abAdhAkAla meM vizeSatA 25, vedanIyakarma kI sthiti 25, pAMcaveM se unnIsaveM taka pandraha dvAroM meM ukta vibhinna viziSTa jIvoM kI apekSA se karmabandha-abaMdha kA nirUpaNa 25, aSTavidhakarmabandhaka - viSayaka prazna kramaza: pandraha dvAroM meM 32, pandraha dvAroM meM pratipAdita jIvoM ke karmabandha-abaMdha viSayaka samAdhAna kA spaSTIkaraNa 32, pandraha dvAroM meM ukta jIvoM ke alpabahutva kI prarUpaNA 35, vedakoM ke alpabahutva kA spaSTIkaraNa 36, saMyatadvAra meM caramadvAra taka kA alpabahutva 36 / [13] Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha uddezaka-sapradeza (sUtra 1-25) 37-52 kAlAdeza se cauvIsa daNDaka ke eka-aneka jIvoM kI sapradezatA-apradezatA kA nirUpaNa 37, AhAraka Adi se vizeSita jIvoM meM sapradeza-apradeza-vaktavyatA 38, sapradeza Adi caudaha dvAra 42, kAlAdeza kI apekSA jIvoM ke bhaMga 42, samasta jIvoM meM pratyAkhyAna, apratyAkhyAna, pratyAkhyAnA-pratyAkhyAnA ke hone, jAnane, karane tathA AyuSyabandha ke sambaMdha meM prarUpaNA 50, pratyAkhyAna-jJAnasUtra kA Azaya 52, pratyAkhyAnakaraNasUtra kA Azaya 52, pratyAkhyAnAdi nirvartita AyuSyabandha kA Azaya 52, pratyAkhyAnAdi se sambandhita saMgrahaNI gAthA 52 / paMcama uddezaka (sUtra 1-43) 53-67 tamaskAya ke sambaMdha meM vividha pahaluoM se praznottara 53, tamaskAya kI saMkSipta rUparekhA 58, kaThina zabdoM kI vyAkhyA 58, vividha pahaluoM se kRSNarAjiyoM ke praznottara 59, tamaskAya aura kRSNarAji ke praznottaroM meM kahA~ sAdRzya, kahA~ antara ?63, kRSNarAjiyoM ke ATha nAmoM kI vyAkhyA 63, lokAntika devoM se sambandhita vimAna, deva-svAmI, parivAra, saMsthAna, sthiti, dUrI Adi kA vicAra 63, vimAnoM kA avasthAna 66, lokAntika devoM kA svarUpa 66, lokAntika vimAnoM kA saMkSipta nirUpaNa 67 / chaThA uddezaka-bhavya (sUtra 1-8) 68-72 __ cauvIsa daNDakoM meM AvAsa, vimAna Adi kI saMkhyA kA nirUpaNa 68, cauvIsa daNDakoM ke samudghAtasamavahata jIva kI AhArAdi prarUpaNA 69, kaThina zabdoM ke artha 72 / / saptama uddezaka-zAli (sUtra 1-9) 73-81 koThe Adi meM rakhe hue zAli Adi vividha dhAnyoM kI yonisthiti-prarUpaNA 73, kaThina zabdoM ke artha 74, muhUrta se lekara zIrSaprahelikA-paryanta gaNitayogya kAla-parimANa 74, gaNanIya kAla 75, palyopama, sAgaropama Adi aupamikakAla kA svarUpa aura parimANa 76, palyopama kA svarUpa aura prakAra (uddhArapalyopama, addhApalyopama, kSetrapalyopama) 78, sAgaropama ke prakAra (uddhArasAgaropama, addhAsAgaropama, kSetrasAgaropama) 79, suSamasuSamAkAlIna bhAratavarSa ke bhAva-avirbhAva kA nirUpaNa 80 / aSThama uddezaka - pRthvI ( sUtra 1-9) 82-91 ratnaprabhAdi pRthviyoM tathA sarva devaloMkoM meM gRha-grAma-meghAdi ke astitva aura kartRtva kI prarUpaNA 82, vAyukAya, agnikAya Adi kA astitva kahA~ hai, kahA~ nahIM ? 86, mahAmegha-saMsvedana-varSaNAdi kahA~ kauna karate haiM ? 86, jIvoM ke AyuSyabaMdha ke prakAra evaM jAti-nAma-nidhattAdi bAraha daNDakoM kI cauvIsa daNDakIya jIvoM meM aura baMdha donoM meM abheda 89, nAmakarma se vizeSita 12 daNDakoM kI vyAkhyA 89, lavaNAdi asaMkhyAta dvIpa-samudroM kA svarUpa aura pramANa 90, lavaNasamudra kA svarUpa 90, aDhAI dvIpa aura do samudroM se bAhara ke samudra 90, dvIpa-samudroM ke zubha nAmoM kA nirdeza 91, ye dvIpa-samudra uddhAra, pariNAma aura utpAda vAle 91 / / navama uddezaka-karma (sUtra 1-13) 92-98 jJAnAvaraNIyabaMdha ke sAtha anya karmabandha-prarUpaNA 92, bAhya pudgaloM ke grahaNapUrvaka maharddhikAdi [14] Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deva kI eka varNAdi ke pudgaloM kA anya varNAdi meM vikurvaNa evaM pariNamana-sAmarthya 92, vibhinna varNAdi ke 25 AlApaka sUtra 95, pAMca varSoM ke 10 dvikasaMyogI AlApaka sUtra 95, do gaMdha kA eka AlApaka 95, pAMca rasa ke dasa AlApaka sUtra 95, ATha sparza ke cAra AlApaka sUtra 95, avizuddha-vizuddha lezyA yukta devoM dvArA avizuddha-vizuddha lezyA vAle devAdi ko jAnane-dekhane kI prarUpaNA 95, tIna padoM ke bAraha vikalpa 98 / dazama uddezaka-anyatIrthI (sUtra 1-15) 99-105 anyatIrthika-matanirAkaraNapUrvaka sampUrNa loka meM sarva jIvoM ke sukha-duHkha ko aNumAtra bhI dikhAne kI asamarthatA kI prarUpaNA 99, dRSTAnta dvArA svamata-sthApanA 100, jIva kA nizcita svarUpa aura usake sambaMdha meM anekAnta zailI meM praznottara 100, do bAra jIva zabdaprayoga kA tAtparya 102, jIva kadAcit jItA hai, kadAcit nahIM jItA, isakA tAtparya 102, ekAnta du:khavedana rUpa anyatIrthika mata nirAkaraNapUrvaka anekAntazailIse sukha-duHkhAdi vedana-prarUpaNA 102, samAdhAna kA spaSTIkaraNa 103, cauvIsa daNDakoM meM Atma-zarIrakSetrAvagAr3ha pudgalAhAra prarUpaNA 104, kevalI bhagavAn kA AtmA dvArA jJAna-darzana sAmarthya 104, dasaveM uddezaka kI sagrahaNI gAthA 105 / saptama zataka 106-204 prAthamika 106 saptama zatakagata dasa uddezakoM kA saMkSipta paricaya saptama zataka kI saMgrahaNI gAthA 108 prathama uddezaka-AhAra (sUtra 2-20) 108-123 jIvoM ke anAhAra aura sarvAlpAhAra ke kAla kI prarUpaNA 108, parabhavagamanakAla meM AhArAkaanAhArAka rahasya 109, sarvAlpAhAratA : do samaya meM 110, loka ke saMsthAna kA nirUpaNa 110, loka kA saMsthAna 110, zramaNopAzraya meM baiThakara sAmAyika kiye hue zramaNopAka ko lagane vAlI kriyA 111, sAmparAyika kriyA lagane kA kAraNa 111, zramaNopAsaka ke vrata-pratyAkhyAna meM aticAra lagane kI zaMkA kA samAdhAna 112, ahiMsAvrata meM aticAra nahIM lagatA 112, zramaNa yA mAhana ko AhAra dvArA pratilAbhita karane vAle zramaNopAsaka . ko lAbha 113, cayati kriyA ke vizeSa artha 113, dAnavizeSa se bodhi aura siddhi kI prApti 114, ni:saMgatAdi kAraNoM se karmarahita (mukta) jIva kI (Urdhva) gati-prarUpaNA 114, akarma jIva kI gati ke chaha kAraNa 116, du:khI ko duHkha kI spRSTatA Adi siddhAntoM kI prarUpaNA 118, duHkhI aura aduHkhI kI mImAMsA 118, upayogarahita gamanAdi pravRtti karane vAle anagAra ko sAmparAyikI kriyA lagane kA sayuttika nirUpaNa 118, 'vocchinnA' zabda kA tAtparya 119, 'ahAsuttaM' aura 'ussuttaM' kA tAtparyArtha 119, aMgArAdi doSa se yukta aura mukta tathA kSetrAtikrAntidi doSayukta evaM zastrAtItAdiyukta pAna-bhojana kA artha 119, aMgArAdi doSoM kA svarUpa 122, kSetrAtikrAnta kA bhAvArtha 123, kukkuTI-aNDa pramANa kA tAtparya 123, zastrAtItAdi kI zabdaza: vyAkhyA 123, navakoTi-vizuddha kA artha 123, udgama, utpAdanA aura eSaNA ke doSa 123 / [15] Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya uddezaka- virati (sUtra 1-38 ) 124-136 supratyAkhyAnI aura duSpratyAkhAnI kA svarUpa 124, supratyAkhyAna aura duSpratyAkhyAna kA rahasya 125, pratyAkhyAna ke bheda-prabhedoM kA nirUpaNa 125, pratyAkhyAna kI paribhASAe~ 127, dazavidha sarvottaraguNapratyAkhyAna kA svarUpa 127, apazcima mAraNAntika saMllekhanA joSaNA - ArAdhanatA kI vyAkhyA 128, jIva aura cauvIsa daNDakoM meM mUlaguNa-uttaraguNa pratyAkhyAnI - apratyAkhyAnI kI vaktavyatA 129, mUlottaraguNapratyAkhyAnIapratyAkhyAnI jIva, paMcendriyatiryaMcoM aura manuSyoM meM alpabahutva 130, sarvataH aura dezata: mUlottaraguNapratyAkhyAnI aura apratyAkhyAnI kA jIvoM tathA cauvIsa daNDakoM meM astitva aura alpabahutva 131, jIvoM tathA cauvIsa daNDoM meM saMyata Adi tathA pratyAkhyAnI Adi ke astitva evaM alpabahutva kI prarUpaNA 133, jIvoM kI zAzvatatA - azAzvatatA kA anekAntazailI se nirUpaNa 135 / tRtIya uddezaka- sthAvara (sUtra 1-24 ) 137-146 vanaspatikAyika jIvoM ke sarvAlpAhAra kAla evaM sarva mahAkAla kI vaktavyatA 137, prAvRTa aura varSA Rtu meM vanaspatikAyika sarvamahAhArI kyoM ? 138, grISmaRtu meM sarvAlpAhArI hote hue bhI vanaspatiyA~ patritapuSpita kyoM ? 138, vanaspatikAyika mUla jIvAdi se spRSTa mUlAdi ke AhAra ke sambaMdha meM sayuktika samAdhAna 138, vRkSAdi rUpa vanaspati ke dasa prakAra 139, mUlAdi jIvoM se vyApta mUlAdi dvArA AhAragrahaNa 139, AlU, mUlA Adi vanaspatiyoM ke ananta jIvatva aura vibhinna jIvatva kI prarUpaNA 139, 'ananta jIvA vivihasattA' kI vyAkhyA 139, cauvIsa daNDakoM meM lezyA kI apekSA alpakarmatva aura mahAkarmatva kI prarUpaNA 140, sApekSa kathana kA Azaya 141, jyotiSka daNDaka meM niSedha kA kAraNa 141, cauvIsa daNDakavartI jIvoM meM vedanA aura nirjarA ke tathA ina donoM ke samaya meM pRthaktva kA nirUpaNa 142, vedanA aura nirjarA kI vyAkhyA ke anusAra donoM ke pRthaktva kI siddhi 145, cauvIsa daNDakavartI jIvoM kI zAzvatatA- azAzvatatA kA nirUpaNa 146, avyucchittinayArthatA vyucchittinayArthatA kA artha 146 / caturtha uddezaka - jIva (sUtra 1-2 ) 147 - 148 SaDvidha saMsArasamApannaka jIvoM ke sambaMdha meM vaktavyatA 147, SaDvidha saMsArasamApannaka jIvoM ke sambaMdha meM jIvAbhigamasUtrokta tathya 148 / paMcama uddezaka- pakSI (sUtra 1-2 ) 149 - 150 khecara-paMcendriya jIvoM ke yonisaMgraha Adi tathyoM kA atidezapUrvaka nirUpaNa 149, khecara- paMcendriya aai hainisaMgraha ke prakAra 150, jIvAbhigamokta tathya 150 / chaThA uddezaka- Ayu (sUtra 1 - 36 ) 151-163 cauvIsa daNDakavartI jIvoM ke AyuSyabaMdha aura AyuSyavedana ke sambaMdha meM prarUpaNA 151, caubIsa daNDakavartI jIvoM ke mahAvedanA- alpavedanA ke sambaMdha meM prarUpaNA 152, cauvIsa daNDakavartI jIvoM meM anAbhoga nirvartita AyuSyabaMdha kI prarUpaNA 154, AbhAganirvartita aura anAbhoganirvartita AyuSya 154, samasta jIvoM ke karkaza-akarkaza vedanIyakarmabaMdha kA hetupUrvaka nirUpaNa 154, karkazavedanIya aura akarkazavedanIya karmabaMdha [ 16 ] Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaise aura kaba ? 156, cauvIsa daNDakavartI jIvoM ke sAtA-asAtAvedanIya karmabaMdha aura unake kAraNa 156, duHSama-duHSamakAla meM bhAratavarSa, bhAratabhUmi evaM bhArata ke manuSya ke AcAra (AkAra) aura bhAva kA svarUpanirUpaNa 158, chaThe Are ke manuSyoM ke AhAra tathA manuSya-pazu-pakSiyoM ke AcArAdi ke anusAra maraNoparAnta utpatti kA varNana 161 / saptama uddezaka-anagAra (sUtra 1-28) 164-173 saMvRta evaM upayogapUrvaka pravRtti karane vAle anagAra ko lagane vAlI kriyA kI prarUpaNA 164, vividha pahaluoM se kAma-bhoga evaM kAmI-bhogI ke svarUpa aura unake alpabahutva kI prarUpaNA 165, kSINabhogI chadmastha adho'vadhika paramAvadhika evaM kevalI manaSyoM meM bhogitva-prarUpaNA 169. bhoga bhogane meM asamartha hone se hI bhogatyAgI nahIM 171, asaMjJI aura samartha (saMjJI) jIvoM dvArA akAmanikaraNa aura prakAma nikaraNa vedana kA sayuktika nirUpaNa 171, asaMjJI aura saMjJI dvArA akAma-prakAma nikaraNa vedana kyoM aura kaise ? 173 / aSTama uddezaka-chadmastha (sUtra 1-9) 174-178 saMyamAdi chadmastha ke siddha-buddha-mukta hone kA niSedha 174, hAthI aura kuMthue ke samAna jIvatva kI prarUpaNA 174, rAjapraznIyasUtra meM samAna jIvatva kI sadRSTAnta prarUpaNA 175, cauvIsa daNDakavartI jIvoM dvArA kRta pApakarma duHkharUpa aura usakI nirjarA sukharUpa 175, saMjJAoM ke dasa prakAra-cauvIsa daNDakoM meM 176, saMjJA kI paribhASAe~ 176, saMjJAoM kI vyAkhyA 176, nairayikoM ke satata anubhava hone vAlI dasa vedanAe~ 177, hAthI aura kuMthue ko samAna apratyAkhyAnikI kriyA lagane kI prarUpaNA 177, AdhAkarmasevI sAdhu ko karmabandhAdi nirUpaNA 177 / navama uddezaka-asaMvRta (sUtra 1-14) 179-194 asaMvRta anagAra dvArA ihagata bAhyapudgalagrahaNa pUrvaka vikurvaNa-sAmarthya-nirUpaNa 179, 'ihagae' "tatthagae' evaM 'annatthagae' kA tAtparya 180, mahAzilAkaNTakasaMgrAma meM jaya-parAjaya kA nirNaya 181, mahAzilAkaNTakasaMgrAma ke lie kUNika rAjA kI taiyArI aura aThAraha gaNarAjAoM para vijaya kA varNana 181, mahAzilAkaNTakasaMgrAma upasthita hone ke kAraNa 183, mahAzilAkaNTakasaMgrAma meM kUNika kI jIta kaise huI ? 184, mahAzilAkaNTakasaMgrAma ke svarUpa, usameM mAnavavinAza aura unakI maraNottara gati kA nirUpaNa 184, rathamUsalasaMgrAma meM jaya-parAjaya kA, usake svarUpa kA tathA usameM mRta manuSyoM kI saMkhyA, gati Adi kA nirUpaNa 185, aise yuddhoM meM sahAyatA kyoM ?187 saMgrAma meM mRta manuSya devaloka meM jAtA hai', isa mAnyatA kA khaNDanapUrvaka svasiddhAnta-maMDana 187, varuNa kI devaloka.meM aura usake mitra kI manuSyaloka meM utpatti aura aMta meM donoM kI mahAvideha meM siddhi kA nirUpaNa 193 / dazama uddezaka-anyAthika (sUtra 1-22) 195-204 anyatIrthika kAlodAyI kI paMcAstikAya-carcA aura sambuddha hokara pravrajyA svIkAra 195, kAlodayI ke jIvana-parivartana kA ghaTanAcakra 199, jIvoM ke pApakarma aura kalyANakarma kramaza: pApa-kalyANa-phalavipAka saMyukta hone kA sadRSTAnta nirUpaNa 199, agnikAya ko jalAne aura bujhAne vAloM meM se mahAkarma aura alpakarmAdi se saMyukta kauna aura kyoM ?202, agni jalAne vAlA mahAkarma Adi se yukta kyoM ? 203, prakAza [17] Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura tApa dene vAle acitta prakAzamAna pudgaloM kI prarUpaNA 203, sacittavat acitta tejaskAya ke pudgala 204, kAlodAyI dvArA tapazcaraNa, saMllekhanA aura samAdhipUrvaka nirvANaprApti 204 / aSTama zataka prAthamika aSTama zatakagata dasa uddezakoM kA saMkSipta paricaya aSTama zataka kI saMgrahaNI gAthA 205-422 205 207 prathama uddezaka - pudgala ( sUtra 2-91) 207-244 pudgalapariNAmoM ke tIna prakAroM kA nirUpaNa 207, pariNAmoM kI dRSTi se tInoM pudgaloM kA svarUpa 207, mizrapariNata pudgaloM ke do rUpa 207, nau daNDakoM dvArA prayoga- pariNata pudgaloM kA nirUpaNa 208, vivakSAvizeSa se nau daNDaka ( vibhAga ) 222, dvIndriyAdi jIvoM kI anekavidhatA 223, paMcendriya jIvoM ke bheda - prabheda 223, kaThina zabdoM ke vizeSa artha 223, mizra - pariNata - pudgaloM kA nau daNDakoM dvArA nirUpaNa 224, visrasA- pariNataH pudgaloM ke bheda-prabheda kA nirdeza 225, prayoga kI paribhASA 235, yogoM ke bheda-prabheda aura unakA svarUpa 2/35, prayoga pariNataH tInoM dvArA 236, Arambha sarambha aura samArambha kA svarUpa 236, Arambha satyamanaH prayoga Adi kA artha 236, do dravya sambandhI prayoga - mizra - visrasA pariNata padoM ke manoyoga Adi ke saMyoga se niSpanna bhaMga 237, prayogAdi tIna padoM ke chaha bhaMga 239, viziSTa - manaH prayoga- pariNata ke pAMca sau cAra bhaMga 239, pUrvokta vizeSaNayukta vacanaprayogapariNata ke bhI 504 bhaMga 239, audArika Adi prayogapariNata ke 196 bhaMga 239, satyamana: prayoga- pariNata Adi ke bhaMga 241, mizra aura visrasApariNata bhaMga 241, cAra Adi dravyoM ke mana-vacana-kAyA kI apekSA prayogAdipariNata padoM ke saMyoga se niSpanna bhaMga 241, cAra dravyoM sambandhI prayoga- pariNata Adi tIna padoM ke bhaMga 243, paMca pravya sambandhI aura pAMca se Age ke bhaMga 243, pariNAmoM kI dRSTi se pudgaloM kA alpabahutva 243, sabase kama aura sabase adhika pudgala 244 / dvitIya uddezaka - AzIviSa (sUtra 1 - 16 ) 245 - 294 ArzIviSa : do mukhya prakAra aura unake adhikArI tathA viSa- sAmarthya 245, AzIviSa aura usake prakAroM kA svarUpa 249, jAti- AzIviSayukta prANiyoM kA viSasAmarthya 250, chadmastha dvArA sarvabhAvena jJAna ke aviSaya aura kevalI dvArA sarvabhAvena jJAna ke viSayabhUta dasa sthAna 250, chadmastha kA prasaMgavaza viSeza artha 251, jJAna aura ajJAna ke svarUpa tathA bheda - prabheda kA nirUpaNa 251, pAMca jJAnoM kA svarUpa 253, AbhinibodhikajJAna ke cAra prakAroM kA svarUpa 253, arthAvagraha vyaMjanAvagraha kA svarUpa 254, avagraha Adi kI sthiti aura ekArthaka nAma 254, zrutAdi jJAnoM ke bheda 254, mati- ajJAna Adi kA svarUpa aura bheda 254, grAmasaMsthita Adi kA svarUpa 254, audhika cauvIsa daNDakavartI tathA siddha jIvoM meM jJAna - ajJAna- prarUpaNA 254, nairayikoM meM tIna jJAna niyamata:, tIna ajJAna bhajanAtaH 257, tIna vikalendriya jIvoM meM do jJAna 257, gati Adi ATha dvAroM kI apekSA jJAnI- ajJAnI - prarUpaNA 257, gati Adi dvAroM ke mAdhyama se jIvoM meM jJAnIajJAnI kI prarUpaNA 264, nauveM labdhidvAra kI apekSA se jJAnI- ajJAnI kI prarUpaNA 266, labdhi kI paribhASA [18] Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275, labdhi ke mukhya bheda 275, jJAnalabdhi ke bheda 275, darzanalabdhi ke tIna bheda : unakA svarUpa 275, caritralabdhi : svarUpa aura prakAra 275, cAritrAritralabdhi kA artha 276, dAnAdi labdhiyA~ : eka eka prakAra kI 276, jJAnalabdhiyukta jIvoM meM jJAna aura ajJAna kI prarUpaNA 276, ajJAnalabdhiyukta jIvoM meM jJAna aura ajJAna kI prarUpaNA 277, darzanalabdhiyukta jIvoM meM jJAna-ajJAna-prarUpaNA 277, cAritralabdhiyukta jIvoM meM jJAna-ajJAna-prarUpaNA 277, cAritrAcAritralabdhiyukta jIvoM meM jJAna-ajJAna-prarUpaNA 277, dAnAdi cAra labdhiyoM vAle jIvoM meM jJAna-ajJAna-prarUpaNA 278, vIryalabdhi vAle jIvoM meM jJAna-ajJAna-prarUpaNA 278, indriyalabdhi bAle jIvoM meM jJAna-ajJAna-prarUpaNA 278, dasaveM upayogadvAra se lekara pandrahaveM AhArakadvAra taka ke jIvoM meM jJAna aura ajJAna kI prarUpaNA 279, upayogadvAra 283, yogadvAra 284, lezyAdvAra 284, kaSAyadvAra 284, veda dvAra 284, AhArakadvAra 284, solahaveM viSayadvAra ke mAdhyama se dravyAdi kI apekSA jJAna aura ajJAna kA nirUpaNa 285, jJAnoM kA viSaya 287, tIna ajJAnoM kA viSaya 289, jJAnI aura ajJAnI ke sthitikAla, antara aura alpabahutva kA nirUpaNa 289, jJAnI kA jJAnI ke rUpa meM avasthitikAla 290, trividha ajJAniyoM kA tadrUpa ajJAnI ke rUpa meM avasthitikAla 290, pAMca jJAnoM aura tIna ajJAnoM kA paraspara antarakAla 290, pAMca ajJAnI aura tIna ajJAnI jIvoM kA alpa bahutva 290, jJAnI aura ajJAnI jIvoM kA paraspara sammilita alpabahutva 291, bIsaveM paryAyadvAra ke mAdhyama se jJAna aura ajJAna ke paryAyoM kI prarUpaNA 291, jJAna aura ajJAna ke paryAyoM kA alpabahutva 293, paryAya : svarUpa, prakAra evaM paraspara alpabahutva 293, paryAyoM ke alpabahutva kI samIkSA 294 / tRtIya uddezaka-vRkSa (sUtra 1-2) 295-299 __ saMkhyAtajIvika, asaMkhyAtajIvika aura anantajIvatika vRkSoM kA nirUpaNa 295, saMkhyAtajIvika, asaMkhyAta jIvika aura anantajIvika kA vizleSaNa 296, chinna kachue Adi ke Tukar3oM ke bIca kA jIvapradeza spRSTa aura zastrAdi ke prabhAva se rahita 297, ratnaprabhAdi pRthviyoM ke caramatva-acaramatva kA nirUpaNa 298, carama-acarama-paribhASA 299, caramAdi chaha praznottaroM kA Azaya 299 / caturtha uddezaka-kriyA (sUtra 1-15) 300-301 kriyAe~ aura unase sambandhita bheda-prabhedoM Adi kA nirdeza 300, kriyA kI paribhASA 300, kAyikI Adi kriyAoM kA svarUpa aura prakAra 300 / paMcama uddezaka-AjIva (sUtra 1-29) 302-312 sAmAyikAdi sAdhanA meM upaviSTa zrAvaka kA sAmAna yA strI Adi parakIya ho jAne para bhI usake dvArA svamatvavaza anveSaNa 302, sAmAyikAdi sAdhanA meM parakIya padArtha svakIya kyoM ? 304, zrAvaka ke prANAtipAta Adi pApoM ke pratikramaNa-saMvara-pratyAkhyAna-sambandhI vistRta bhaMgoM kI prarUpaNA 304, zrAvaka ko pratikramaNa, saMvara aura pratyAkhyAna karane ke lie pratyeka ke 49 bhaMga 308, AjIvikopAsakoM ke siddhAnta, nAma, AcAra-vicAra aura zramaNopAsakoM kI unase vizeSatA 309, AjIvikopAsakoM kA AcAra-vicAra 311, zramaNopAsakoM kI vizeSatA 311, karmAdAna aura usake prakAroM kI vyAkhyA 311, devalokoM ke cAra prakAra 312 / [19] Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA uddezaka-prAsuka (sUtra 1-29) 313-327 tathArUpa zramaNa, mAhana yA asaMyata Adi ko prAsuka-aprAsuka, eSaNIya-aneSaNIya AhAra dene kA zramaNopAsaka ko phala 313, 'tathArUpa' kA Azaya 314, mokSArtha dAna hI yahA~ vicAraNIya 314, 'prAsukaaprAsuka', 'eSaNIya-aneSaNIya' kI vyAkhyA 314, 'bahuta nirjarA, alpatara pApa' kA Azaya 314, gRhastha dvArA svayaM yA sthavira ke nimitta kahakara diye gaye piNDa, pAtra Adi kI upabhoga-maryAdA-prarUpaNA 315, pariSThApanavidhi 316, sthaNDila-pratilekhana-viveka 316, viziSTa zabdoM kI vyAkhyA 317, akRtyasevI, kintu ArAdhanAtatpara nirgrantha-nirgranthI kI ArAdhakatA kI vibhinna pahaluoM se saMyuktika prarUpaNA 317, dRSTAntoM dvArA ArAdhakatA kI puSTi 321, ArAdhaka-virAdhaka kI vyAkhyA 322, jalate hue dIpaka aura ghara meM jalane vAlI vastu kA nirUpaNa 321, AgAra ke vizeSArtha 322, eka jIva yA bahuta jIvoM kI parakIya (eka yA bahuta-se zarIroM kI apekSA hone vAlI) kriyAoM kA nirUpaNa 323, anya jIva ke audArikAdi zarIra kI apekSA hone vAlI kriyA kA Azaya 326, kisa zarIra kI apekSA kitane AlApaka ? 327 / saptama uddezaka-'adatta' (sUtra 1-25) 328-335 ___ anyatIrthikoM ke sAtha adattAdAna ko lekara sthaviroM ke vAda-vivAda kA varNana 328, anyatIrthikoM kI bhrAnti 331, sthaviroM para anyatIrthiMkoM dvArA punaH AkSepa aura sthaviroM dvArA prativAda 332, anyatIrthikoM kI bhrAnti 334, gatipravAda aura usake pAMca bhedoM kA nirUpaNa 334, gatiprapAta ke pAMca bhedoM kA svarUpa 335 / aSTama uddezaka-'pratyanIka' (sUtra 1-47) 336-358 guru-gati-samUha-anukampA-zruta-bhAva-pratyanIka-bheda-prarUpaNA 336, pratyanIka 337, guru-pratyanIka kA svarUpa 337, gati-pratyanIka kA svarUpa 337, samUha-pratyanIka kA svarUpa 337, anukampya-pratyanIka kA svarUpa 338, zruta-pratyanIka kA svarUpa 338, bhAva-pratyanIka kA svarUpa 338, nirgrantha ke lie AcaraNIya . paMcavidha vyavahAra, unakI maryAdA aura vyavahArAnusAra pravRtti kA phala 338, vyavahAra kA vizeSArtha 339, Agama Adi paMcavidha vyavahAra kA svarUpa 339, pUrva-pUrva vyavahAra ke abhAva meM uttarottara vyavahAra AcaraNIya 340, anta meM phalazruti ke sAtha spaSTa nirdeza 340, vividha pahaluoM se airyApathika aura sAmparAyika karmabandha se sambandhita prarUpaNA 340, bandhaH svarUpa evaM vivakSita do prakAra 344, airyApathika karmabaMdha : svAmI, kartA bandhakAla, bandhavikalpa, tathA bandhAMza 346, traikAlika aiApathika karmabandha-vicAra 346, airyApathika karmabandhavikalpa catuSTaya 348, airyApathika karma bandhAMza sambandhI cAra vikalpa 348, sAmparAyika karmabaMdha : svAmI, kartA, bandhakAla, bandhavikalpa tathA bandhAMza 348, sAmparAyika karmabandha-sambandhI traikAlika vicAra 349, sAmparAyika karmabandhaka ke viSaya meM sAdi-sAnta Adi 4 vikalpa 349, bAvIsa parISahoM kA aSTavidha karmoM meM samavatAra tathA saptavidhabandhakAdi ke parISahoM kI prarUpaNA 349, parisahaH svarUpa aura prakAra 352, saptavidha Adi bandhaka ke sAtha parisahoM kA sAhacArya 352, udaya, asta aura madhyAhna ke samaya meM sUryoM kI dUrI aura nikaTatA ke pratibhAsa Adi kI prarUpaNA 354, sUrya ke dUra aura nikaTa dikhAI dene ke kAraNa kA spaSTIkaraNa 358, sUrya kI gatiH atIta, anAgata yA vartamAna kSetra meM ? 358, sUrya kisa kSetra ko prakAzita, udyotita aura tapta karatA hai ?358, sUrya kI Upara-nIce aura tirache prakAzita Adi karane kI sImA 358, mAnuSottaraparvata ke [20] Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ andara-bAhara ke jyotiSka devoM aura indroM kA upapAta-virahakAla 358 / navama uddezaka-baMdha (sUtra 1-129) 360-404 baMdha ke do prakAra : prayogabaMdha aura vistrasAbaMdha 360, visrasAbaMdha ke bheda-prabheda aura svarUpa 360, trividha-anAdi visrasAbaMdha kA svarUpa 362, trividha-sAdi visrasAbaMdha kA svarUpa 363, amogha zabda kA artha 363, bandhana-pratyanika baMdha kA niyama 363, prayogabaMdha : prakAra, bheda-prabheda tathA unakA svarUpa 364, prayogabandhaH svarUpa aura jIvoM kI dRSTi se prakAra 368, zarIraprayogabaMdha ke prakAra evaM audArikazarIra prayogabaMdha ke sambaMdha meM vibhinna pahaluoM se nirUpaNa 368, audArika-zarIra-prayogabaMdha ke ATha kAraNa 375, audArikazarIra-prayogabaMdha ke do rUpa: sarvabandha, dezabaMdha 376, utkRSTa dezabaMdha 376, kSullaka bhavagrahaNa kA Azaya 376, audArikazarIra ke sarbabaMdha aura dezabaMdha kA antara-kAla 376, audArikazarIra ke dezabandha kA antara 377, prakArAntara se audArikazarIrabaMdha kA antara 377, pudgalaparAvartana Adi kI vyAkhyA 378, audArikazarIra ke bandhakoM kA alpabahutva 378, vaikriyazarIra-prayogabaMdha ke bheda-prabheda evaM vibhinna pahaluoM se tatsambandhita vicAraNA 378, vaikriyazarIra-prayogabaMdha ke nau kAraNa 386 vaikriyazarIraprayogabaMdha ke rahane kI kAlasImA 386, vaikriyazarIraprayogabaMdha kA antara 386, vaikriyazarIra ke deza-sarvabandhakoM kA alpabahutva 387, AhArakazarIraprayogabaMdha kA vibhinna pahaluoM se nirUpaNa 387, AhAraka zarIraprayogabaM 389, AhArakazarIprayogabaMdha kI kAlAvadhi 389, AhArakazarIra prayoga-baMdha kA antara 389, AhArakazarIraprayogabaMdha ke deza-sarvabandhakoM ko alpabahutva 389, taijasazarIraprayogabaMdha ke sambaMdha meM vibhinna pahaluoM se nirUpaNa 390, taijasazarIraprayogabaMdha kA svarUpa 391, kArmaNazarIraprayogabaMdha kA bheda-prabhedoM kI apekSA vibhinna dRSTiyoM se nirUpaNa 392, kArmaNazarIraprayogabaMdha : svarUpa, bheda-prabhedAdi evaM kAraNa 397, jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karmabaMdha ke kAraNa 397, jJAnAvaraNIyAdi aSTa-kArmaNazarIra-prayogabaMdha dezabaMdha hotA hai, sarvabaMdha nahIM 397, Ayukarma ke dezabandhaka 397, kaThina zabdoM kI vyAkhyA 398, pAMca zarIroM ke eka dUsare ke sAtha bandhaka-abandhaka kI carcA vicAraNA 398, pAMca zarIroM meM paraspara baMdhaka-abaMdhaka kaise ? 400, audArika Adi pAMca zarIroM ke deza-sarvabandhakoM evam pAMca zarIroM ke paraspara baMdhaka abaMdhaka 402, taijasa kAyaNa zarIra. kA deza baMdhaka abandhakoM ke alpabahutva kI prarUpaNA 403, alpabahutva kA kAraNa 404 / dazama uddezaka-ArAdhanA (sUtra 1-61) 405-426 zruta aura zIla kI ArAdhanA-virAdhanA kI dRSTi se bhagavAn dvArA anyatIrthiMkamata-nirAkaraNapUrvaka drAntanirUpaNa 405, anyatIrthiMkoM kA zruta-zIlasambandhI mata mithyA kyoM ? 406, zruta-zIla kI caturbhaMgI kA Azaya 407, jJAna-darzana-cAritra kI ArAdhanA, inakA paraspara sambaMdha evaM inakI utkRSTamadhyama-jaghanyArAdhanA kA phala 408, ArAdhanA : paribhASA, prakAra aura svarUpa 411, ArAdhanA ke pUrvokta prakAroM kA paraspara sambandha 412, ratnatraya kI trividha ArAdhanAoM kA utkRSTa phala 412, pudgala-pariNAma ke bheda-prabhedoM kA nirUpaNa 412, pudgalapariNAma kI vyAkhyA 413, pudgalAstikAya ke eka deza se lekara ananta pradeza taka aSTavikalpAtmaka praznottara 413, kisameM kitane bhaMga ? 415, lokAkAza ke aura pratyeka jIva ke pradeza 415. lokAkAzapradeza aura jIvapradeza kI talyatA 416. ATha karmaprakatiyA~ unake avibhAgapariccheda aura AveSTita-pariveSTita samasta saMsArI jIva 416, avibhAga-pariccheda kI vyAkhyA 418, AveSTita [21] Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariveSTita ke viSaya meM vikalpa 419, ATha karmoM ke paraspara sahabhAva kI vaktavyatA 419, 'niyamA' aura 'bhajanA' kA artha 423, kisameM kina-kina karmoM kI niyamA aura bhajanA 423, jJAnAvaraNIya se 7 bhaMga 423, darzanAvaraNIya se 6 bhaMga 424, vedanIya se 5 bhaMga 424, mohanIya se 4 bhaMga 424, AyuSyakarma se 3 bhaMga 424, nAmakarma se do bhaMga 424, gotrakarma se eka bhaMga 424, saMsArI aura siddhajIva ke pudgalI aura pudgala hone kA vicAra 424, pudgalI evaM pudgala kI vyAkhyA 426 / navama zataka prAthamika navama zatakagata cauMtIsa uddezakoM kA saMkSipta paricaya nauveM zataka kI saMgrahaNI gAthA 426-588 427 429 prathama uddezaka - jambUdvIpa ( sUtra 2-3 ) 430-431 mithilA meM bhagavAn kA padArpaNa: atidezapUrvaka jambUdvIpa nirUpaNa 430, sapuvvAvareNaM vyAkhyA 430, caudaha lAkha chappana hajAra nadiyA~ 430, jambUdvIpa kA AkAra 431 / dvitIya uddezaka - jyotiSa 432-434 bUdvIpa Adi dvIpa - samudroM meM candra Adi kI saMkhyA 432, jIvAbhigamasUtra kA atideza 433, nava yasayA paNNAsA0 ityAdi paMkti kA Azaya 433, sabhI dvIpa samudroM meM candra Adi jyotiSkoM kA atideza 434 / tRtIya se tIsavA~ uddezaka antadvIpa (sUtra 1-3 ) 435-467 upodghAta 435, ekoruka Adi aTThAIsa antardvIpaka manuSya 435, antadvIpa aura vahA~ ke nivAsI manuSya 436, jIvAbhigasUtra kA atideza 436, antadvIpaka manuSyoM kA AhAra-vihAra Adi 436, ve antadvIpa kahA~ ? 437, chappana antadvIpa 437 / ikatIsavA~ uddezaka - azrutvAkevalI (sUtra 1-44 ) 438-463 upodghAta 438, kevalI yAvat kevalI - pAkSika upAsikA se dharmazravaNalAbhAlAbha 438, kevalI ityAdi zabdoM ke bhAvArtha 439, asoccA dhammaM labhejjA savaNayAe tathA nANAvaraNijjANaM. khaovasame kA artha 439, kevalI Adi se zuddhibodhi kA lAbhAlAbha 439, kevalI Adi se zuddha anagAritA kA grahaNaagrahaNa 440, . kevalI Adi se brahmacarya - vAsa kA dhAraNa- adhAraNa 441, kevalI Adi se zuddha saMyama kA grahaNa - agrahaNa 442, kevalI Adi se zuddha saMvara kA AcaraNa - anAcaraNa 443, kevalI Adi se Abhinibodhika Adi jJAna- upArjana - anupArjana 444, kevalI Adi se gyAraha boloM kI prApti aura aprApti 446, kevalI Adi se binA sune kevalajJAnaprApti vAle ko vibhaMgajJAna evaM kramazaH avadhijJAna prApta hone kI prakriyA 448, 'tassa chaTThe-chaTTheNaM' : Azaya 449 samutpanna vibhaMgajJAna kI zakti 449, vibhaMgajJAna avadhijJAna meM pariNata hone kI prakriyA 449, pUrvokta avadhijJAnI meM lezyA, jJAna Adi kA nirUpaNa 450, sAkAropayoga evaM anAkAropayoga kA artha 453, vajraRSabhanArAca saMhanana hI kyoM ? 453, savedI Adi kA tAtparya 453 prazasta adhyavasAya [22] ****** Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAna hI kyoM ? 453, ukta avadhijJAnI ko kevalajJAna-prApti kA krama 453, cAritrAtmA avadhijJAnI ke prazasta adhyavasAyoM kA prabhAva 454, mohanIyakarma kA nAza, zeSa ghAtikarmanAza kA kAraNa 454, kevalajJAna ke vizeSaNoM kA bhAvArtha 455, asoccA kevalIdvArA upadeza-pravajyA-siddhI Adi ke sambandha meM 455, asoccA valI kA AcAra-vicAra, upalabdhi evaM sthAna 456, soccA se sambandhita praznottara 457, 'asoccA' kA atideza 458, kevalI Adi se suna kara avadhijJAna kI upalabdhi 458, kevalI Adi se suna kara samyagdarzanAdi prApta jIva ko avadhijJAna-prApti kI prakriyA 458, tathArUpa avadhijJAnI meM lezyA, yoga, deha Adi 459, soccA kevalI dvArA upadeza, pravrajyA, siddhi Adi ke sambaMdha meM 461, soccA avadhijJAnI ke lezyA Adi kA nirUpaNa 463, asoccA se soccA avadhijJAnI kI kaI bAtoM meM antara 463 / battIsavA~ uddezaka- gAMgeya (sUtra 1 - 59 ) 464-596 upodghAta 464, cauvIsa daNDakoM meM sAntara - nirantara - upapAta - udvartana-prarUpaNA 464, upapAtaudvartana : paribhASA 466, sAntara aura nirantara 466, ekendriya jIvoM kI utpatti aura mRtyu 466, pravezanaka : cAra prakAra 466, nairayika-pravezanaka nirUpaNa 467, nairayika- pravezanaka sAta hI kyoM ? 467, eka nairayika ke pravezanaka - bhaMga 467, eka nairayika ke asaMyogI sAta pravezanaka-bhaMga 468, do nairayikoM ke pravezanaka-bhaMga 468, tIna nairayikoM ke pravezanaka-bhaMga 469, cAra nairayikoM ke pravezanaka-bhaMga 477, cAra nairayikoM ke trikasaMyogI bhaMga 478, paMca nairayikoM ke pravezanakabhaMga 478, paMca nairayikoM ke dvikasaMyogI bhaMga 479, pAMca nairayikoM ke trisaMyogI bhaMga 479, paMca nairayikoM ke catuH saMyogI bhaMga 479, paMca nairayikoM ke paMca saMyogI bhaMga 479, pAMca nairayikoM ke samasta bhaMga, chaha nairayikoM ke pravezanaka bhaMga 484, eka saMyogI 7 bhaMga 486 dvikasaMyogI 105 bhaMga 486, trikasaMyogI 350 bhaMga 486, catu:saMyogI 350 bhaMga 487, paMcasaMyogI 105 bhaMga 487, SaTsaMyogI 7 bhaMga 487, sAta nairayikoM ke pravezanaka-bhaMga 488, sAta nairayikoM ke asaMyogI 7 bhaMga 488, dvikasaMyogI 126 bhaMga 488, trikasaMyogI 525 bhaMga 488, catuH saMyogI 700 bhaMga 489, paMcasaMyogI 315 bhaMga 489, SaTsaMyogI 42 bhaMga 489, saptasaMyogI eka bhaMga 489, ATha nairayikoM ke pravezanaka bhaMga 489, dvikasaMyogI 147 bhaMga 490, trikasaMyogI 735 bhaMga 490, catuH saMyogI 1225 bhaMga 490, paMcasaMyogI 735 bhaMga 490, SaTsaMyogI 147 bhaMga 490, saptasaMyogI 7 bhaga 491, nau nairayikoM ke pravezanaka bhaMga 491, nairayikoM ke asaMyogI bhaMga 491, dvikasaMyogI 168 bhaMga 491, trikasaMyogI 980 bhaMga 484, catuSkasaMyogI 1960 bhaMga 492, paMcasaMyogI 1470 bhaMga 492, SaTsaMyogI 392 bhaMga 492, saptasaMyogI 28 bhaMga 492, dasa nairayikoM ke pravezanaka bhaMga 492, dasa nairayikoM ke asaMyogI bhaMga 493, dvikasaMyogI 189 bhaMga 493, trikasaMyogI 1260 bhaMga 493, catuH saMyogI 2940 bhaMga 493, paMcasaMyogI 2646 bhaMga 493, SaTsaMyogI 882. bhaMga 493 saptasaMyogI 84 bhaMga 493, saMkhyAta nairayikoM ke pravezanakabhaMga 494, saMkhyAta kA svarUpa 496, asaMyogI 7 bhaMga 496, dvikasaMyogI 231 bhaMga 496, trikasaMyogI 735 bhaMga 497, catuH saMyogI 1085 bhaMga 497, paMcasaMyogI 861 bhaMga 497, SaTsaMyogI 357 bhaMga 497, saptasaMyogI 61 bhaMga 498, asaMkhyAta nairayikoM ke pravezanakabhaMga 498, utkRSTa nairayika- pravezanaka prarUpaNA 498, SaTsaMyogI 6 bhaMga 500, utkRSTa pada meM nairayikapravezanaka-bhaMga 500, dvikasaMyogI 6 bhaMga 500, trikasaMyogI 15 bhaMga 500, [23] Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catuHsaMyogI 20 bhaMga 500, paMcasaMyogI 15 bhaMga 500, SaTsaMyogI 6 bhaMga 501, saptasaMyogI 1 bhaMga 501, ratnaprabhAdi nairayikoM ke pravezanakoM kA alpabahutva 501, tiryaJcayonika-pravezanaka : prakAra aura bhaMga 501, utkRSTa tiryaJcayonika-pravezanaka prarUpaNA 503, dvikasaMyogI se paMcasaMyogI taka bhaMga 503,ekendriyAdi tiryaJcapravezanakoM kA alpabahutva 503, manuSya-pravezanaka : prakAra aura bhaMga 504, utkRSTa rUpa se manuSyapravezanaka-prarUpaNA 506, manuSya-pravezanakoM kA alpabahutva 506, deva-pravezanaka : prakAra aura bhaMga 506, utkRSTarUpa se deva-pravezanaka-prarUpaNA 508, bhavanavAsI Adi devoM ke pravezanakoM kA alpabahutva 508, nAraka-tiryaJca-manuSya-deva-pravezanakoM kA alpabahutva 509, nAraka-tiryaJca-manuSya-deva pravezanakoM kA alpabahutva 509, cAroM gatiyoM ke jIvoM ke pravezanakoM kA alpabahutva 509, caubIsa daNDakoM meM sAntaranirantara upapAda-udvavartanaprarUpaNA 509, prakArAntara se caubIsa daNDakoM meM utpAda-udvartanA-prarUpaNA 511, sat hI utpanna hone Adi kA rahasya 512, sat meM hI utpanna hone Adi kA rahasya 512, kevalajJAnI AtmapratyakSa se saba jAnate haiM 513, kevalajJAnI dvArA samasta sva-pratyakSa 513, nairayika Adi kI svayaM utpatti 514, nairayikoM Adi kI svayaM utpatti-rahasya aura kAraNa 514. jIvoM kI nAraka. deva Adi rUpa meM svayaM utpatti ke kAraNa 516, bhagavAn ke sarvajJatva para zraddhA aura paMcamahAvrata dharma-svIkAra 516 / tetIsavA~ uddezaka-kuNDagrAma (sUtra 1-112) __518-588 RSabhadatta aura devAnandA : saMkSipta paricaya 518, RSabhadatta brAhmaNadharmAnuyAyI thA yA zramaNadharmAnuyAyI ? 519, bhagavAn kI sevA meM vandanA-paryupAsanAdi ke lie jAne kA nizcaya 519, brAhmaNadampatI kI darzanavandanArtha jAne kI taiyArI 520, pAMca abhigama kyA aura kyoM ? 523, devAnandA kI mAtRvatsalatA aura gautama kA samAdhAna 524. RSabhadatta dvArA pravrajyAgrahaNa evaM nirvANa-prApti 525. devAnandA dvArA sAdhvI-dIkSA aura mukti-prApti 527, (jamAli-carati) jamAli aura usakA bhoga-vaibhavamaya jIvana 528, bhagavAn kA padArpaNa sunakara darzana-vandanAdi ke lie gamana 529, jamAli dvArA pravacana-zravaNa aura zraddhA tathA pravrajyA kI abhivyakti 533, mAtA-pitA se dIkSA kI anujJA kA anurodha 534, pravrajyA kA saMkalpa sunate hI mAtA zokamagna 536, mAtA-pitA ke sAtha virakta jamAlI kA saMlApa 537, jamAli ko pravrajyAgrahaNa kI anumati dI 548, jamAli ke pravrajyA-grahaNa kA vistRta varNana 548, bhagavAn kI binA AjJA ke jamAli kA pRthaka vihAra 566, jamAli anagAra kA zrAvastI meM aura bhagavAn kA caMpA meM viharaNa 567, jamAli anagAra ke zarIra meM rogAtaMka kI utpatti 568, rugNa jamAli ko zayyAsaMstAraka ke nimitta se siddhAnta-virUddha-sphuraNA aura prarUpaNA 569, kucha zramaNoM dvArA jamAli ke siddhAnta kA svIkAra, kucha ke dvArA asvIkAra 571, jamAli dvArA sarvajJatA kA mithyA dAvA 572, gautama ke do praznoM kA uttara dene meM asamartha jamAli kA bhagavAn dvArA saiddhAntika samAdhAna 573, mithyAtvagrasta jamAli kI virAdhakatA kA phala 575, kilviSika devoM meM utpatti kA bhagavatsamAdhAna 576, kilviSika devoM ke bheda, sthAna evaM utpatti-kAraNa 577, kilviSika devoM meM jamAli kI utpatti kA kAraNa 579. svAdajayI anagAra kilviSika deva kyoM ?580. jamAlikA bhaviSya 580 / cautIsavA~ uddezaka-puruSa (sUtra 1-25) / 582-588 puruSa ke dvArA azvAdighAta sambandhI praznottara 582, prANighAta ke sambaMdha meM sApekSa siddhAnta 584, [24] Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtaka vyakti ko vairasparza kI prarUpaNA 585, ekendriya jIvoM kI paraspara zvAsocchvAsasambandhI prarUpaNA 585, pRthvIkAyikAdi dvArA pRthvIkAyikAdi ko zvAsocchvAsa karate samaya kriyA-prarUpaNA 587, vAyukAya vRkSamUlAdi kaMpAne- girAne saMbaMdhI kriyA 588 / dazama zataka prAthamika dazama zatakagata cauMtIsa uddezakoM ke viSayoM kA saMkSipta paricaya dazama zataka ke cautIsa uddezakoM kI saMgrahagAthA 589 591 prathama uddezaka- dizAoM kA svarUpa ( sUtra 2 -19 ) 592-598 dizAoM kA svarUpa 592, dizAe~: jIva- ajIva rUpa kyoM ? 592, dizAoM ke dasa bheda 593, dizAoM ke ye dasa nAmAntara kyoM ? 594, daza dizAoM kI jIva- ajIva sambandhI vaktavyatA 594, dizAvidizAoM kA AkAra evaM vyApakatva 595, AgneyI vidizA kA svarUpa 596, jIvadeza sambandhI bhaMgajAla 596, zeSa dizA-vidizAoM kI jIva- ajIva prarUpaNA 597, zarIra ke bheda - prabheda tathA sambandhita nirUpaNa 598 / dvitIya uddezaka- saMvRta anagAra (sUtra 1 - 9 ) 599-606 vIcipatha aura avIcipatha sthita saMvRta anagAra ko lagane vAlI kriyA 599, airyApathikI aura sAmparAyikI kriyA ke adhikArI 600, vIyIpaMthe : cAra rUpa : cAra artha 600, avIyIpaMthe : cAra artha 600, yoniyoM ke bheda-prabheda, prakAra evaM svarUpa 601, yoni kA nirvacanArtha 601, yoni ke sAmAnyatayA tIna prakAra 601, prakArAntara se yonI ke tIna bheda 601, anya prakAra se yoni ke tIna bheda 602, utkRSTatA - nikRSTatA kI dRSTi se yoni ke tIna prakAra 602, caurAsI lAkha jIvayoniyA~ 602, vividha vedanA : prakAra evaM svarUpa 602, * prakArAntara se trividhi vedanA 603, vedanA ke punaH tIna bheda haiM 603, vedanA ke do bheda 603, vedanA ke do bheda : prakArAntara se 604, mAsika bhikSupratimA kI vAstavika ArAdhanA 604, bhikSupratimA : svarUpa aura prakAra 604, akRtyasevI bhikSu : kaba anArAdhaka kaba ArAdhaka ? 605, ArAdhaka - virAdhaka bhikSu kI chaha koTiyAM 606 / tRtIya uddezaka - AtmaRddhi (sUtra 1 - 19 ) 607-613 devoM kI devAvAsoM kI ullaMghanazakti : apanI aura dUsarI 607, devoM kA madhya meM se hokara gamanasAmarthya 608, vimohita karane kA tAtparya 610, deva - deviyoM kA eka dUsare ke madhya meM se hokara gamanasAmarthya 610, daur3ate hue azva ke 'khu - khu' zabda kA kAraNa 612, prajJApanIbhASA : mRSA nahIM 613, bAraha prakAra kI bhASAoM kA lakSaNa 613 / caturtha uddezaka - zyAmahastI (sUtra 1-14 ) 615-622 zyAmahastI anagAra : paricaya evaM prazna kA utthAna 615, camarendra ke trAyastriMzaka deva : astitva, kAraNa evaM sadaiva sthAyitva 616, trAyastriMzaka devoM kA lakSaNa 619, balIndra ke trAyastriMzaka devoM kI nityatA kA pratipAdana 619, dharaNendra se mAhaghoSendra - paryata ke trAyastriMzaka devoM kI nityatA kA nirUpaNa 620, zakrenda se acyutendra taka ke trAyastriMzaka : kauna aura kaise ? 621, trAyastriMzaka deva : kina devanikAyoM meM ?622 / [25] Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama uddezaka-agramahiSI varNana (sUtra 1-35) 639-639 upodghAta : sthaviroM dvArA pRcchA 623, apanI sudharmA sabhA meM camarendra kI maithunanimittaka bhoga kI asamarthatA 624, camarendra ke somAdi lokapAloM kA devI-parivAra 626, balIndra evaM usake lokapAloM kA devIparivAra 627, dharaNendra aura usake lokapAloM kA devI-parivAra 628, bhUtAnandAdi bhavanavAsI indroM tathA unake lokapAloM kA devI-parivAra 629, ina AThoM ke pratyeka samUha ke do-do indroM kA nAma 634, candra-sUrya-grahoM ke devI-parivAra Adi kA nirUpaNa 634, zakrendra aura usake lokapAloM kA devI-parivAra 635, IzAnendra tathA usake lokapAloM kA devI-parivAra 636 / / chaThA uddezaka-sabhA (sUtra 1-2) 635 sUryAbha ke atidezapUrvaka zakrendra tathA usakI sudharmA sabhA Adi kA varNana 639 / sAta se cautIsa uddezaka-uttaravartI antarvIpa (sUtra 1) 640-640 uttaradizAvartI aTThAIsa antarvIpa (jIvAbhigamasUtra ke anusAra) 640 / *** [26] Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama prakAzana samiti, byAvara ( kAryakAriNI samiti) durga / mantrI 1. zrImAn sAgaramalajI baitAlA 2. zrImAn ratanacandajI modI 3. zrImAn dhanarAjajI vinAyakiyA 4. zrImAn bhaMvaralAlajI goThI 5. zrImAn hukmIcandajI pArakha 6. zrImAn dulIcaMdajI corar3iyA 7. zrImAn jasarAjajI pArakha 8. zrImAn saradAramalajI corar3iyA 9. zrImAn jJAnarAjajI mUthA 10. zrImAn jJAnacandajI vinAyakiyA 11. zrImAn prakAzacaMdajI caupaDA 12. zrImAn jaMvarIlAlajI zizodiyA 13. zrImAn Ara. prasannacandrajI corar3iyA 14. zrImAn mANakacandajI saMcetI 15. zrImAn rikhabacaMdajI jI lor3hA 16. zrImAn esa. sAyaramalajI coraDiyA 17. zrImAn mUlacandajI surANA 18. zrImAn motIcandajI corar3iyA 19. zrImAn amaracaMdajI modI 20. zrImAn kizanalAlajI baitAlA 21. zrImAn jatanarAjajI mehatA 22. zrImAn devarAjajI corar3iyA 23. zrImAn gautamacaMdajI corar3iyA 24. zrImAn sumeramalajI mer3atiyA 25. zrImAn prakAzacandajI coraDiyA 26. zrImAn pradIpacaMdajI coraDiyA adhyakSa indaura kAryavAhaka adhyakSa byAvara upAdhyakSa byAvara upAdhyakSa cainnaI upAdhyakSa jodhapura upAdhyakSa cainnaI upAdhyakSa mahAmantrI caitraI mantrI pAlI byAvara sahamantrI byAvara koSAdhyakSa byAvara koSAdhyakSa parAmarzadAtA jodhapura parAmarzadAtA cainnaI sadasya cainnaI sadasya nAgaura sadasya cainnaI sadasya byAvara sadasya cainnaI sadasya mer3atAsiTI sadasya cainnaI sadasya cainnaI sadasya cainnaI jodhapura sadasya cainnaI sadasya cainnaI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamagaNahara-sirisuhammasAmiviraiyaM paMcamaM aMgaM viyAhapaNNattisuttaM [bhagavaI] dvitIya khaNDa paJcamagaNadhara-zrIsudharmasvAmiviracitaM paJcamam aGgam vyAkhyAprajJaptisUtram [bhagavatI] Page #33 -------------------------------------------------------------------------- Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTThaM sayaM : chaThA zataka prAthamika vyAkhyAprajJaptisUtra - bhagavatIsUtra ke isa zataka meM vedanA, AhAra, mahAzrava, sapradeza, tamaskAya, bhavya, zAlI, pRthvI, karma evaM anyayUthikavaktavyatA Adi viSayoM para mahattvapUrNa prakAza DAlA gayA hai| isa chaThe zataka meM bhI pUrvavat dasa uddezaka haiM / prathama uddezaka meM mahAvedanA aura mahAnirjarA meM prazasta nirjarA vAle jIva ko vibhinna dRSTAntoM dvArA zreSTha siddha kiyA gayA hai, tatpazcAt caturvidhakaraNa kI apekSA jIvoM meM sAtA - asAtA vedana kI prarUpaNA kI gaI hai aura anta meM jIvoM meM vedanA aura nirjarA se sambandhita caturbhaMgI kI prarUpaNA kI gaI hai| dvitIya uddezaka meM jIvoM ke AhAra ke sambaMdha meM prajJApanAsUtra ke atidezapUrvaka varNana kiyA gayA hai| tRtIya uddezaka meM mahAkarma Adi se yukta jIva ke sAtha pudgaloM ke bandha, caya, upacaya aura azubha rUpa meM pariNamana kA tathA alpakarma Adi se yukta jIva ke sAtha pudgaloM ke bheda-cheda, vidhvaMsa Adi kA tathA zubharUpa meM pariNamana kA dRSTAntadvayapUrvaka nirUpaNa hai, dvitIya dvAra meM vastra meM pudgalopacayavat prayoga se samasta jIvoM ke karma - pudgalopacaya kA, tRtIya dvAra meM jIvoM ke karmoMpacaya kI sAdi - sAntatA kA, jIvoM kI sAdi - sAntatA Adi caturbhaMgI kA, caturtha dvAra meM aSTakarmoM kI bandhasthiti Adi kA, pAMcaveM se unnIsaveM dvAra taka strI - puruSa - napuMsaka Adi vibhinna viziSTa karmabandhaka jIvoM kI apekSA se aSTakarma prakRtiyoM ke bandha-abandha kA vicAra kiyA gayA hai aura anta meM pUrvokta 15 dvAroM meM ukta jIvoM ke alpabahutva kA nirUpaNa hai| caturtha uddezaka meM kAlAdeza kI apekSA sAmAnya caubIsa daNDakavartI jIva, AhAraka, bhavya saMjJI, lezyAvAn, dRSTi saMyata, sakaSAya, sayogI, upayogI, savedaka, sazarIrI, paryAptaka Adi viziSTa jIvoM meM 14 dvAroM ke mAdhyama se sapradezatva - apradezatva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| anta meM samasta jIvoM ke pratyAkhyAnI, apratyAkhyAnI yA pratyAkhyAnApratyAkhyAnI hone, jAnane, karane aura AyuSya bAMdhane ke sambaMdha meM praznottara haiN| paMcama uddezaka meM vibhinna pahaluoM se tamaskAya aura kRSNarAjiyoM ke sambaMdha meM sAMgopAMga varNana hai, anta meM lokAntika devoM se sambandhita vimAna, devaparivAra, vimAnasaMsthAna Adi kA varNana hai / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra chaThe uddezaka meM caubIsa daNDakoM ke AvAsa, vimAna Adi kI saMkhyA kA tathA mAraNAntika samudghAtasamavahata jIva ke AhArAdi se sambandhita nirUpaNa kiyA gayA hai| sAtaveM uddezaka meM koThe Adi meM rakhe hue zAli Adi vividha dhAnyoM kI yoni,sthiti kI tathA muhUrta se lekara zIrSaprahelikA paryanta gaNitayogya kAlaparimANa kI aura palyopama, sAgaropama aupamikakAla kI prarUpaNA kI gaI hai 1anta meM suSamasuSamAkAlIna bhArata ke jIva-ajIvoM ke bhAvAdi kA varNana kiyA gayA hai| AThaveM uddezaka meM ratnaprabhAdi pRthviyoM tathA sarvadevalokoM meM gRha-grAma-meghAdi ke astitvakartRtva kI, jIvoM ke AyuSyabaMdha evaM jAtinAmanidhattAdi bAraha daNDakoM kI, lavaNAdi asaMkhya dvIpa-samudroM ke svarUpa evaM pramANa kI tathA-samudroM ke zubha nAmoM kI prarUpaNA kI gaI hai| nauveM uddezaka meM jJAnAvaraNIya karma ke baMdha ke sAtha anya karmoM ke baMdha kA, bAhyapudgala-grahaNapUrvaka maharddhikAdi deva ke dvArA ekavarNAdi ke pudgaloM ke anyavarNAdi meM vikuvarNa-pariNamanasambandhI sAmarthya kA tathA avizuddha-vizuddha lezyAyukta devoM dvArA avizuddha-vizuddha lezyAvAle devAdi ko jAnane-dekhane ke sAmarthya kA nirUpaNa kiyA gayA hai| dasaveM uddezaka meM anyatIrthikamata-nirAkaraNapUrvaka sampUrNa lokavartI sarvajIvoM ke sukha-du:kha ko aNumAtra bhI dikhAne kI asamarthatA kI svamataprarUpaNA, jIva ke svarUpanirNaya se sambandhitaM praznottara, ekAnta duHkhavedanarUpa anyatIrthikamata-nirAkaraNapUrvaka anekAntazailI se sukhaduHkhAdivedanAprarUpaNA tathA jIvoM dvArA AtmazarIrakSetrAvagAr3ha-pudgalAhAra kI prarUpaNA kI gaI hai| anta meM kevalI ke AtmA dvArA hI jJAna-darzana-sAmarthya kI prarUpaNA kI gaI hai| 1. (ka) bhagavatIsUtra (TIkAnuvAda-TippaNayukta) khaNDa 2, anukramaNikA' pR. 5 se 7 taka (kha) viyAhapaNNattisuttaM, (mUlapATha-TippaNayukta) bhA. 1, visayANukkamo' pR. 40 se 44 taka Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTTha sayaM : chaThA zataka chaThe zataka kI saMgrahaNIgAthA 1. veyaNa 1 AhAra 2 mahassave ya 6 sapadesa 4 tamuyae 5 bhavie 6 / sAlI 7 puDhavI 8 kammannautthi 9-10 dasa chaTThagammi sate // 1 // - [1. gAthA kA artha -] 1. vedanA, 2. AhAra, 3 . mahAzrava, 4. sapradeza, 5. tamaskAya, 6. bhavya 7. zAlI, 8. pRthvI, 9. karma aura 10. anyayUthika - vaktavyatA; isa prakAra chaThe zataka meM ye dasa uddezaka haiM / paDhamo uddesao : 'veyaNa' prathama uddezaka : vedanA mahAvedanA evaM mahAnirjarAyukta jIvoM kA nirNaya : vibhinna dRSTAntoM dvArA 2. se nUNaM bhaMte ! je mahAvedaNe se mahAnijjare ? je mahAnijjare se mahAvedaNe ? mahAvedaNassa ya appavedaNassa ya se see je pasatthanijjAe ? haMtA, goyamA ! je mahAvedaNe evaM ceva / [2 pra.] bhagavan ! kyA yaha nizcita hai ki jo mahAvedanA vAlA hai, vaha mahAnirjarA vAlA hai aura jo mahAnirjarA vAlA hai, vaha mahAvedanA vAlA hai ? tathA kyA mahAvedanA vAlA aura alpavedanA vAlA, ina donoM meM vahI jIva zreyAn (zreSTha) hai, jo prazastanirjarA vAlA hai ? [2 u.] hA~, gautama ! jo mahAvedanA vAlA hai, samajhanA caahie| * ityAdi jaisA Upara kahA hai, isI prakAra 3. [ 1 ] chaTThI-sattamAsu NaM bhaMte! puDhavIsu neraiyA mahAvedaNA ? haMtA, mahAvedaNA / [3-1 pra.] bhagavan ! kyA chaThI aura sAtavIM (naraka) pRthvI ke nairayika mahAvedanA vAle haiM ? [ 3-1 u.] hA~, gautama ! ve mahAvedanA vAle haiN| [2] te NaM bhaMte ! samaNehiMto niggaMthehiMto mahAnijjaratarA ? goyamA ! No iTTe samaTThe / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra [3-2 pra.] bhagavan ! to kyA ve (chaThI-sAtavIM narakabhUmi ke nairayika) zramaNa-nirgranthoM kI apekSA bhI mahAnirjarA vAle haiM ? 6 [3-2 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| (arthAt --- chaThI-sAtavIM naraka bhUmi ke nairayika zramaNanirgranthoM kI apekSA mahAnirjarA vAle nahIM haiN|) 4. se keNaTTheNaM bhaMte ! evaM vuccati je mahAvedaNe jAva pasatthanijjarAe (sU. 2 ) ? goyamA ! se jahAnAmae duve vatthe siyA, ege vatthe kaddamarAgaratte, ege vatthe khaMjaNarAgaratte / etesiM NaM goyamA ! donhaM vatthANaM katare vatthe dudhoyatarAe ceva, duvAmatarAe ceva, duparikammatarAe ceva ? kare vA vatthe sudhoyatarAe ceva, suvAmatarAe ceva, suparikammatarAe ceva, je vA se vatthe kaddamarAgaratte ? jevA se vatthe khaMjaNarAgaratte ? bhagavaM ! tattha NaM je se vatthe kaddamarAgaratte se NaM vatthe dudhoyatarAe ceva, duvAmatarAe ceva, dupparikammatarAe ceva / evAmeva goyamA ! neraiyANaM pAvAI kampAiM gADhIkatAI cikkaNIkatAI siliTThIkatAI khilIbhUtAiM bhavaMti ; saMpagADhaM pi ya NaM te vedaNaM vedemANA no mahAnijjarA, No mahApajjavasANA bhavaMti / se jahA vA kei purise ahigaraNIM AuDemANe mahatA mahatA saddeNaM mahatA mahatA ghoseNaM mahatA mahatA paraMparAghAteNaM no saMcAeti tIse ahigaraNIe ahAbAyare vi poggale parisADittae / evAmeva goyamA ! neraiyANaM pAvAI kammAI gADhIkayAI jAva no mahApajjavasANA bhavaMti / bhagavaM ! tattha je se vatthe khaMjaNarAgaratte se NaM vatthe sudhoyatarAe ceva, suvAmatarAe ceva, suparikammatarAe cev| vAmeva goyamA ! samaNANaM niggaMthANaM ahAbAyarAI kammAI siDhilIkatAiM niTThitAI kaDAI vippariNAmitAiM khippAmeva viddhatthAiM bhavaMti jAvatiyaM tAvatiyaM pi NaM te vedaNaM vedemANA mahAnijjarA mahApajjavasANA bhvNti| se jahAnAmae kei purise sukkaM taNahatthayaM jAyateyaMsi pakkhivejjA, se nUNaM goyamA ! se sukke taNahatthae jAyateyaMsi pakkhitte samANe khippAme va masamasAvijjati ? haMtA, masamasAvijjati / evAmeva goyamA ! samaNANaM niggaMthANaM ahAbAdarAI kammAI jAva mahApajjavasANA bhavaMti / se jahAnAmae kei purise tattaMsi ayakavallaMsi udagabiMdU jAva haMtA, viddhaMsamAgacchati / evAmeva gomA ! samaNANaM niggaMthANaM jAva mahApajjavasANA bhavaMti / se teNeTTheNaM je mahAvedaNe se mahAnijare jAva nijjarAe / 1. yahA~ 'jAva' zabda se 'je mahAnijjare se mahAvedaNe, mahAvedaNassa ya se see je pasatthanijjarAe' yaha pATha samajhanA cAhie / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-1 [4 pra.] bhagavan ! taba yaha kaise kahA jAtA hai ki jo mahAvedanA vAlA hai, vaha mahAnirjarA vAlA hai, yAvat prazasta nirjarA vAlA hai ? [4 u.] gautama ! (mAna lo,) jaise do vastra haiN| unameM se eka kardama (kIcar3a) ke raMga se raMgA huA hai aura dUsarA vastra khaMjana (gAr3I ke pahiye ke kITa) ke raMga se raMgA huA hai| gautama ! ina donoM vastroM meM kaunasA vastra dudhautattara (muzkila se dhula sakane yogya), durvAmyatara (bar3I kaThinAI se kAle dhabbe utAre jA sakeM, aisA) aura duSparikarmatara (jisa para muzkila se camaka lAI jA sake tathA citrAdi banAye jA sakeM, aisA) hai aura kauna-sA vastra sudhautatara (jo saralatA se dhoyA jA sake), suvAmyatara (AsAnI se jisake dAga utAre jA sakeM) tathA suparikarmatara (jisapara camaka lAnA aura citrAdi banAnA sugama) hai; kardamarAga-rakta yA khaMjanarAgarakta ? (gautama svAmI ne uttara diyA -) bhagavan ! una donoM vastroM meM jo kardama-raMga se raMgA huA hai, vahI (vastra) durghotatara durvAmyatara evaM duSparikarmatara hai| (bhagavAn ne isa para pharamAyA -) he gautama ! isI taraha nairayikoM ke pApa-karma gAr3hIkRta (gADha bAMdhe hue), cikkaNIkRta (cikane kiye hue), zliSTa (nidhatta) kiye hue evaM khilIbhUta (nikAcita kiye hue) haiM, isalie ve sampragADha vedanA ko vedate hue bhI mahAnirjarA vAle nahIM haiM tathA mahAparyavasAna vAle bhI nahIM haiN| athavA jaise koI vyakti joradAra AvAja ke sAtha mahAghoSa karatA huA lagAtAra jora-jora se coTa mAra kara eraNa ko (hathaur3e se) kUTatA-pITatA huA bhI usa eraNa (adhikaraNI) ke sthUla pudgaloM ko parizaTita (vinaSTa) karane meM samartha nahIM ho sakatA; isI prakAra he gautama ! nairayikoM ke pApakarma gAr3ha kie hue haiM; ......... yAvat isalie ve mahAnirjarA evaM mahAparyavasAna vAle nahIM haiN| (gautamasvAmI ne pUrvokta prazna kA uttara pUrNa kiyA-) bhagavan ! una donoM vastroM meM jo khaMjana ke raMga se raMgA huA hai, vaha vastra sudhautatara, suvAmyatara aura suparikarmatara hai|' (isa para bhagavAn ne kahA -) he gautama ! isI prakAra zramaNa-nirgranthoM ke yathAbAdara (sthUlatara skandharUpa) karma, zithilIkRta (manda vipAka vAle), niSThitakRta (sattArahita kie hue), vipariNAmita (vipariNAma vAle) hote haiN| (isalie ve) zIghra hI vidhvasta ho jAte haiN| jitanI kucha (jaisI-kaisI) bhI vedanA ko vedate hue zramaNa-nirgrantha mahAnirjarA aura mahAparyavasAna vAle hote haiN|' (bhagavAn ne pUchA -) he gautama ! jaise koI puruSa sUkhe ghAsa ke pUle (tRNahastaka) ko dhadhakatI agni meM DAla de to kyA vaha sUkhe ghAsa kA pUlA dhadhakatI Aga meM DAlate hI zIghra jala uThatA hai ? (gautama svAmI ne uttara diyA-) hA~, bhagavan ! vaha zIghra hI jala uThatA hai| (bhagavAn ne kahA -) he gautama ! isI taraha zramaNa-nirgranthoM ke yathAbAdara karma zIghra hI vidhvasta ho jAte haiM, yAvat ve zramaNa-nirgrantha mahAnirjarA evaM mahAparyavasAna vAle hote haiN| (athavA) jaise koI puruSa atyanta tape hue lohe ke tave (kaDAha) para pAnI kI bUMda DAle to vaha yAvat Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra zIghra hI vinaSTa ho jAtI hai, isI prakAra, he gautama ! zramaNa-nirgranthoM ke yathAbAdara karma bhI zIghra hI vidhvasta ho jAte haiM aura ve yAvat mahAnirjarA evaM mahAparyavasAna vAle hote haiN| isI kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki jo mahAvedanA vAlA hotA hai, vaha mahAnirjarA vAlA hotA hai, yAvat vahI zreSTha hai jo prazastanirjarA vAlA hai| vivecana-mahAvedanA evaM mahAnirjarA vAle jIvoM ke viSaya meM vibhinna dRSTAntoM dvArA nirNaya - prastuta tIna sUtroM meM (sU. 2 se 4 taka) meM mahAvedanAyukta evaM mahAnirjarAyukta kauna-se jIva haiM aura ve kyoM haiM ? isa viSaya meM vividha-sAdhaka-bAdhaka dRSTAntoM dvArA nirNaya diyA gayA hai| mahAvedanA aura mahAnirjarA kI vyAkhyA - upasarga Adi ke kAraNa utpanna huI vizeSa pIr3A mahAvedanA aura karmoM kA vizeSa rUpa se kSaya honA mahAnirjarA hai| mahAnirjarA aura mahAparyavasAna kA bhI mahAvedanA aura mahAnirjarA kI taraha kArya-kAraNabhAva hai| jo mahAnirjarA vAlA nahIM hotA, vaha mahAparyavasAna (karmoM kA vizeSa rUpa se sabhI ora se anta karane vAlA) nahIM hotaa|| kyA nAraka mahAvedanA aura mahAnirjarA vAle nahIM hote ? - mUla pATha meM isa prazna ko uThA kara samAdhAna mAMgA hai ki nairayika mahAvedanA vAle hote hue mahAnirjarA vAle hote haiM yA zramaNa nirgrantha ? bhagavAn ne kIcar3a se raMge aura khaMjana se raMge, vastradvaya ke dRSTAnta dvArA spaSTa kara diyA hai ki jo mahAvedanA vAle hote haiM, ve sabhI mahAnirjarA vAle nahIM hote haiN| jaise nAraka mahAvedanA vAle hote haiM, unheM apane pUrvakRta gADhabandhanabaddha nidhatta-nikAcita karmoM ke phalasvarUpa mahAvedanA hotI hai, parantu ve use samabhAva se na. sahakara ro-ro-kara, vilApa karate hue sahate haiM, jisase vaha mahAvedanA mahAnirjarA rUpa nahIM hotI, balki alpatara, aprazasta, akAmanirjarA hokara raha jAtI hai| isake viparIta bha. mahAvIra jaise zramaNa-nirgrantha bar3e-bar3e upasArgoM va parISahoM ko samabhAva se sahana karane ke kAraNa mahAnirjarA aura vaha bhI prazasta nirjarA kara lete haiN| isa kAraNa vedanA mahatI ho yA alpa, use samabhAva se sahanevAlA hI bhagavAn mahAvIra kI taraha prazasta mahAnirjarA evaM mahAparyavasAna vAlA ho jAtA hai| zramaNa-nirgranthoM ke karma zithilabandhana vAle hote haiM, jinheM ve zIghra hI sthitighAta aura rasaghAta Adi ke dvArA vipariNAma vAle kara dete haiN| ataeva ve zIghra vidhvasta ho jAte haiN| isa sambaMdha meM do dRSTAnta diye gae haiM - sUkhe ghAsa kA pUlA agni meM DAlate hI tathA tape hue tave para pAnI kI bUMda DAlate hI ve donoM zIghra vinaSTa ho jAte haiM; vaise hI zramaNoM ke karma zIghra naSTa ho jAte haiN| niSkarSa - yahA~ ullikhita kathana - 'jo mahAvedanA vAlA hotA hai, vaha mahAnirjarA vAlA hotA hai' kisI viziSTa jIva kI apekSA se samajhanA cAhie, nairayika Adi kliSTa karma vAle jIvoM kI apekSA se nahIM tathA jo mahAnirjarA vAlA hotA hai, vaha mahAvedanAvAlA hotA hai, yaha kathana bhI prAyika samajhanA cAhie kyoMki sayogIkevalI nAmaka terahaveM guNasthAna meM mahAnirjarA hotI hai, parantu mahAvedanA nahIM bhI hotI, usakI vahA~ bhajanA hai| niSkarSa yaha hai ki jinake karma sudhautavastravat suvizodhya hote haiM, ve mahAnubhAva kaisI bhI vedanA ko Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-1 bhogate hue mahAnirjarA aura mahAparyavasAna vAle hote haiN| durvizodhya karma ke cAra vizeSaNoM kI vyAkhyA-gADhIkayAiM--jo karma DorI se majabUta bAMdhI huI suiyoM ke Dhera ke samAna AtmapradezoM ke sAtha gAr3ha baMdhe hue haiM, ve gADhIkRta haiN| cikkaNIkayAI- miTTI ke cikane bartana ke samAna sUkSma-karmaskandhoM ke rasa ke sAtha paraspara gADha bandha vAle, durbhedya karmoM ko cikane kie hue karma kahate haiM / siliTThIkayAI- rassI se dRr3hatApUrvaka bAMdha kara Aga meM tapAI huI suiyoM kA Dhera jaise paraspara cipaka jAtA hai, ve suiyA~ ekameka ho jAtI haiN| usI taraha jo karma paraspara ekameka-zliSTa ho (cipaka) gae haiM, aise nidhatta krm| khilIbhUyAiM-khilIbhUta karma, ve nikAcita karma hote haiM, jo binA bhoge, kisI bhI anya upAya se kSINa nahIM hote haiN| caubIsa daNDakoM meM karaNa kI apekSA sAtA-asAtA-vedana kI prarUpaNA 5. kativihe NaM bhaMte ! karaNe paNNatte? goyamA ! caubvihe karaNe paNNatte, taM jahA-maNakaraNe vaikaraNe kAyakaraNe kmmkrnne| * [5 pra.] bhagavan ! karaNa kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? [5 u.] gautama ! karaNa cAra prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM - mana-karaNa, vacana-karaNa, kAya-karaNa, aura krm-krnn| 6.NeraiyANaM bhaMte ! kativihe karaNe paNNatte ? goyamA ! cauvvihe paNNatte, taM jahA--maNakaraNe vaikaraNe kAyakaraNe kmmkrnne| evaM paMceMdiyANaM savvesiM cauvvihe karaNe pnnnntte| egiMdiyANaM duvihe kAyakaraNe ya kammakaraNe y| vigaleMdiyANaM vaikaraNe kAyakaraNe kmmkrnne| [6 pra.] bhagavan ! nairayika jIvoM ke kitane prakAra ke karaNa kahe gae haiM ? [6 u.] gautama ! nairayika jIvoM ke cAra prakAra ke karaNa kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM-mana-karaNa, vacana-karaNa, kAya-karaNa aura karma-karaNa / isI prakAra samasta paMcendriya jIvoM ke ye cAra prakAra ke karaNa kahe gae haiN| ekendriya jIvoM ke do prakAra ke karaNa hote haiM - kAya-karaNa aura karma-karaNa / vikalendriya jIvoM ke tIna prakAra ke karaNa hote haiM, yathA - vacana-karaNa, kAya-karaNa aura krm-krnn| 7.[1] neraiyA NaM bhaMte ! kiM karaNato vedaNaM vedeti ? akaraNato vedaNaM vedeti ? goyamA ! neraiyA NaM karaNao vedaNaM vedeti, no akaraNao vedaNaM vedeti| 1. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 251 (kha) bhagavatI., hindI vivecana bhA. 2 pR. 936 se 938 taka Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 vyAkhyAprajJaptisUtra [7-1 pra.] bhagavan ! nairayika jIva karaNa se (asAtA) vedanA vedate haiM athavA akaraNa se (asAtA) vedanA vedate haiN| [7-1 u.] gautama ! nairayika jIva karaNa se (asAtA) vedanA vedate haiM, akaraNa se (asAtA) vedanA nahIM vedate haiN| [2] se keNaTheNaM0? . goyamA ! neraiyANaM cauvihe karaNe paNNatte, taM jahA--maNakaraNe vaikaraNe kAyakaraNe kmmkrnne| icceeNaM cauvviheNaM asubheNaM karaNeNaM neraiyA karaNato asAyaM vedaNaM vedeti no akaraNato, se tennttennN| [7-2 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? [7-2 u.] gautama ! nairayika-jIvoM ke cAra prakAra ke karaNa kahe gae haiM, jaise--mana-karaNa, vacanakaraNa, kAya-karaNa aura krm-krnn| unake ye cAroM hI prakAra ke karaNa azubha hone se ve (nairayika jIva azubha) karaNa dvArA asAtAvedanA vedate haiM, akaraNa dvArA nhiiN| isa kAraNa se aisA kahA gayA hai ki nairayika jIva karaNa se asAtAvedanA vedate haiM, akaraNa se nhiiN| 8.[1] asurakumArA NaM kiM karaNato, akaraNato? goyamA ! karaNato, no akrnnto| [8-1 pra.] bhagavan ! asurakumAra deva kyA karaNa se (sAtA) vedanA vedate haiM, athavA akaraNa se? [8-1 u.] gautama ! asurakumAra karaNa se (sAtA) vedanA vedate haiM, akaraNa se nhiiN| [2] se keNaTTeNaM0? goyamA ! asurakumArANaM caubvihe karaNe paNNatte, taM jahA-maNakaraNe vaikaraNe kAyakaraNe kmmkrnne| icceeNaM subheNaM karaNeNaM asurakumArA NaM karaNato sAyaM vedaNaM vedeti, no akrnnto| [8-2 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? [8-2 u.] gautama ! asurakumAroM ke cAra prakAra ke karaNa kahe gae haiN| yathA--mana-karaNa, vacanakaraNa, kAya-karaNa aura krm-krnn| asurakumAroM ke ye cAroM karaNa zubha hone se ve (asurakumAra) karaNa se sAtAvedanA vedate haiM, kintu akaraNa se nhiiN| 9. evaM jAva thnniykumaaraa| [9] isI taraha (nAgakumAra se lekara) yAvat stanitakumAra taka kahanA caahie| 10. puDhavikAiyANaM esa ceva pucchaa|nvrN icceeNaM subhAsubheNaM karaNeNaM puDhavikAiyA karaNato Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-1 vemAyAe vedaNaM vedeti, no akrnnto| [10 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke lie bhI isI prakAra prazna hai (kyA pRthvIkAyika jIva karaNa dvArA ...... nhiiN|) [10 u.] gautama ! (pRthvIkAyika jIva karaNa dvArA vedanA vedate haiM, kintu akaraNa dvArA nhiiN|) zeSa yaha hai ki inake ye karaNa zubhAzubha hone se ye karaNa dvArA vimAtrA se (vividha prakAra se) vedanA vedate haiM; kintu akaraNa dvArA nhiiN| arthAt-pRthvIkAyika jIva zubhakaraNa hone se sAtAvedanA vedate haiM aura kadAcit azubhakaraNa hone se asAtAvedanA vedate haiN| 11. orAliyasarIrA savve subhAsubheNaM vemaayaae| [11] audArika zarIra vAle sabhI jIva (pAMca sthAvara, tIna vikalendriya, tiyaJcapaJcendriya aura manuSya) zubhAzubha karaNa dvArA vimAtrA se vedanA (kadAcit sAtAvedanA aura kadAcit asAtAvedanA) vedate haiN| 12. devA subheNaM saatN| . [12] deva (cAroM prakAra ke deva) zubhakaraNa dvArA sAtAvedanA vedate haiN| vivecana-caubIsa daNDakoM meM karaNa kI apekSA sAtA-asAtAvedanA kI prarUpaNA - prastuta ATha sUtroM (sU. 5 se 12 taka) meM karaNa ke cAra prakAra batA kara samasta saMsArI jIvoM meM inhI zubhAzubha karaNoM ke dvArA sAtA-asAtAvedanA ke vedana kI prarUpaNA kI gaI hai| - cAra karaNoM kA svarUpa - vedanA kA mukhyA kAraNa karaNa hai, phira cAhe vaha zubha ho yA ashubh| manasambandhI, vacanasambandhI, kAyasambandhI aura karmaviSayaka, ye cAra karaNa hote haiN| karma ke bandhana, saMkramaNa Adi ke nimittabhUta jIva ke vIrya ko karmakaraNa kahate haiN|' jIvoM meM vedanA aura nirjarA se sambandhita catarbhagI kA nirUpaNa 13.[1] jIvA NaM bhaMte ! kiM mahAvedaNA mahAnijarA ? mahAvedaNA appanijarA ? appavedaNA mahAnijarA ? appavedaNA appanijarA? . goyamA ! atthegaiyA jIvA mahAvedaNA mahAnijarA, atthegaiyA jIvA mahAvedaNA appanijarA, atthegaiyA jIvA appavedaNA mahAnijarA, atthegaiyA jIvA appavedaNA appnijraa| [13-1 pra.] bhagavan ! jIva, (kyA) mahAvedanA aura mahAnirjarA vAle haiM, mahAvedanA aura alpanirjarA vAle haiM, alpavedanA aura mahAnirjarA vAle haiM, athavA alpavedanA aura alpanirjarA vAle haiM ? [13-1 u.] gautama ! kitane hI jIva mahAvedanA aura mahAnirjarA vAle haiM, kitane hI jIva mahAvedanA bhagavatI. sUtra a. vRtti pratrAMka 252 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 vyAkhyAprajJaptisUtra aura alpanirjarA vAle haiM, kaI jIva alpavedanA aura mahAnirjarA vAle haiM, tathA kaI jIva alpavedanA aura alpanirjarA vAle haiN| [ 2 ] se keNaTTheNaM0 goyamA ! paDimApaDivannae aNagAre mahAvedaNe mahAnijjare / chaTTha-sattamAsu puDhavIsu neraiyA mahAvedaNA appnijjraa| selesiM paDivannae aNagAre appavedaNe mahAnijjare / aNuttarovavAiyAdevA appavedaNA appanijjarA / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! ti0 / [13-2 pra.] bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ? [13-2 u.] gautama ! pratimA- pratipanna (pratimA aMgIkAra kiyA huA) anagAra mahAvedanA aura mahAnirja vAlA hotA hai| chaThI-sAtavIM naraka-pRthviyoM ke nairayika jIva mahAvedanA vAle, kintu alpanirjarA vAle hote haiN| zailezI- avasthA ko prApta anagAra alpavedanA aura mahAnirjarA vAle hote haiM, aura anuttaraupapAtika deva alpavedanA aura alpanirjarA vAle hote haiM / he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai; yoM kahakara yAvat gautama svAmI vicaraNa karate haiM / vivecana -- jIvoM meM vedanA aura nirjarA se sambandhita caturbhaMgI kA nirUpaNa - prastuta sUtra meM jIvoM meM vedanA aura nirjarA kI caturbhaMgI kI sahetuka prarUpaNA kI gaI hai| caturbhaMgI- (1) mahAvedanA- mahAnirjarA vAle, (2) mahAvedanA-alpanirjarA vAle, (3) alpavedanAmahAnirjarA vAle aura (4) alpavedanA-alpanirjarA vAle jIva / prathama uddezaka kI saMgrahaNI gAthA 14. mahAvedaNe ya vatthe kaddama-khaMjaNamae ya adhikaraNI / taNahatthe'yakavalle karaNa mahAvedaNA jIvA // 1 // // chaTThasayassa paDhamo uddaso samatto // [14. gAthA kA artha - ] mahAvedanA, kardama aura khaMjana ke raMga se raMge hue vastra adhikaraNI (eraNa), ghAsa kA pUlA (tRNahastaka), lohe kA tavA yA kar3Aha, karaNa aura mahAvedanA vAle jIva; itane viSayoM kA nirUpaNa isa prathama uddezaka meM kiyA gayA hai| // chaThA zataka : prathama uddezaka samApta // 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha - TippaNayukta), bhA-1, pR. 233 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIo uddesao : 'AhAra' dvitIya uddezaka : 'AhAra' jIvoM ke AhAra ke sambaMdha meM atidezapUrvaka nirUpaNa 1. rAyagihaM nagaraM jAva evaM vadAsI--AhAruddeso jo paNNavaNAe so savvo niravaseso neyvvo| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti| ||chtthe sae : bIo uddaso smtto|| [1] rAjagRha nagara meM ............. yAvat bhagavAn ne isa prakAra pharamAyA yahA~ prajJApanA sUtra (ke 28veM AhArapada) meM jo (prathama) AhAra-uddezaka kahA hai, vaha sampUrNa (niravazeSa) jAna lenA caahie| _ 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai', (yoM kaha kara yAvat gautama svAmI vicaraNa karane lge|) vivecana--jIvoM ke AhAra ke sambaMdha meM atidezapUrvaka nirUpaNa--prastuta uddezaka ke isI sUtra ke dvArA prajJApanAsUtravarNita AhArapada ke prathama uddezaka kA atideza karake jIvoM ke AhAra sambandhI varNana karane kA nirUpaNa kiyA hai| prajJApanA meM varNita AhArasambandhI varNana kI saMkSipta jhAMkI-prajJApanAsUtra ke 28veM AhAra pada ke prathama uddezaka meM kramazaH 11 adhikAroM meM varNita viSaya ye haiM - 1. pRthvIkAya Adi jIva jo AhAra karate haiM, vaha sacitta hai, acitta hai yA mizra hai ? 2. nairayika Adi jIva AhArArthI haiM yA nahIM? isa para vicaar| 3. kina jIvoM ko kitane-kitane kAla se, kitanI-kitanI bAra AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai? 4. kauna-se jIva kisa prakAra ke pudgaloM kA AhAra karate haiM ? AhAra karane vAlA apane samagra zarIra dvArA AhAra karatA hai, yA anya prakAra se ? ityAdi prshn| 6. AhAra ke lie grahaNa kiye hue pudgaloM ke kitane bhAga kA AhAra kiyA jAtA hai ? ityAdi crcaa| 7. muha meM khAne ke lie rakhe hue sabhI pudgala khAye jAte haiM yA kitane hI gira jAte haiN| isakA spssttiikrnn| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra 8. khAyI huI vastue~ kisa-kisa rUpa meM pariNata hotI haiM ? isakI crcaa| 9. ekendriyAdi jIvoM ke zarIroM ko khAne vAle jIvoM se sambandhita vrnnn| 10. romAhAra se sambandhita vivecn| 11. mana dvArA tRpta ho jAne vAle manobhakSI devoM se sambandhita tathyoM kA niruupnn| prajJApanA sUtra ke 28 veM pada ke prathama uddezaka meM ina gyAraha adhikAroM kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai, vistAra bhaya se yahA~ sirpha sUcanA mAtra dI hai, jijJAsu ukta sthala dekheN| ||chtthaa zataka : dvitIya uddezaka samApta // 1. (ka) prajJApanA sUtra ke 28veM AhArapada ke prathama uddezaka meM varNita 11 adhikAroM kI saMgrahaNI gAthAe~ sacittA''hAraTThI kevati-kiM vA'vi savvato cev| katibhAgaM-savve khalu-pariNAme ceva boddhvve||1|| egidiyasarIrAdI-lomAhAro taheva mnnbhkkhii| etesiM tu padANaM vibhAvaNA hoti kAtavvA // 2 // (kha) bhagavatI. sUtra TIkAnuvAda-TippaNayukta, khaNDa 2, pR. 260 se 268 tk| (ga) vizeSa jijJAsuoM ko isa viSaya kA vistRta varNana prajJApanAsUtra ke 28veM pada ke prathama uddezaka meM dekhanA caahie| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taio uddesao : 'mahAsava' tRtIya uddezaka : 'mahAzrava' tRtIya uddezaka kI saMgrahaNI gAthAe~ 1. bahukamma 1 vatthapoggala payogasA vIsasA ya 2 sAdIe 3 | kammaTThati thi 4-5 saMjaya 6 sammaddiTThI 7 ya saNNIcya // 1 // bhavie 9 daMsaNa 10 pajjatta 11 bhAsaya 12 paritta 13 nANa 14 joge 15 ya / uvaogA-''hAraga 16-17 suhuma 18 carima baMdhe 19 ya, appabahuM 20 // 2 // [1] 1. bahukarma, 2. vastra meM prayoga se aura svAbhAvika rUpa se (vizrasA) pudgala, 3. sAdi (Adi sahita), 4. karmasthiti, 5. strI, 6. saMyata, 7 samyagdRSTi, 8 saMjJI, 9. bhavya, 10 darzana, 11. paryApta, 12. bhASaka, 13. paritta, 14. jJAna, 15. yoga, 16. upayoga, 17. AhAraka, 18. sUkSma, 19. carama-baMdha aura 20. alpabahutva, (ina bIsa viSayoM kA varNana isa uddezaka meM kiyA gayA hai / ) prathamadvAra-mahAkarmA aura alpakarmA jIva ke pudgala - bandha-bhedAdi kA dRSTAntadvayapUrvaka nirUpaNa 2. [1] se nUNaM bhaMte ! mahAkammassa mahAkiriyassa mahAsavassa mahAvedaNassa savvao poggalA bajjhati, savvao poggalA cijjaMti, savvao poggalA uvacijjaMti, sayA samitaM ca NaM poggalA bajjhaMti, sayA samitaM poggalA cijjaMti, sayA samitaM poggalA uvacijjaMti, sayA samitaM ca NaM tassa AyA duruvattAe duvaNNattAe dugaMdhattAe durasattAe duphAsattAe aNiTThattAe akaMtattAe appiyattAe asubhattAe amaNuNNattAe amaNAmattAe aNicchiyattAe abhijjhiyattAe, ahattAe, no uDDattAe, dukkhattAe, no suhattAe bhujjo bhujjo pariNamai ? haMtA, goyamA ! mahAkammassa taM ceva / [2-1 pra.] bhagavan ! kyA nizcaya hI mahAkarma vAle, mahAkriyA vAle, mahAzrava vAle aura mahAvedanA vAle jIva ke sarvata: (saba dizAoM se, athavA sabhI ora se aura sabhI prakAra se ) pudgaloM kA bandha hotA hai ? sarvata: (saba ora se) pudgaloM kA caya hotA hai ? sarvata: pudgaloM kA upacaya hotA hai? sadA satata pudgaloM kA bandha hotA hai sadA satata pudgaloM kA caya hotA hai ? sadA satata pudgaloM kA upacaya hotA hai ? kyA sadA nirantara usakA AtmA (sazarIra jIva) durUpatA meM, durvarNatA meM, durgandhatA meM, du:rasatA meM, duHsparzatA meM, aniSTatA (icchA se viparItarUpa) meM, akAntatA (asundaratA), apriyatA, azubhatA (amaMgalatA) amanojJatA aura amanogamatA (mana se asmaraNIya rUpa) meM, anicchanIyatA (anIpsita rUpa ) meM, anabhidhyitatA ( prApta karane hetu alobhatA) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 meM, adhamatA meM, anUrdhvatA meM, duHkharUpa meM, [2-1 u. ] hA~, gautama ! mahAkarma vAle jIva ke yAvat pariNata hotA hai| - asukharUpa meM bAra-bAra pariNata hotA hai ? vyAkhyAprajJaptisUtra [ 2 ] se keNaTTheNaM0 ? goyamA ! se jahAnAmae vatthassa ahatassa vA dhotassa vA taMtuggatassa vA ANupuvvIe paribhujjamANassa savvao poggalA bajjhaMti, savvao poggalA cijjaMti jAva pariNamaMti, se teNaTTheNaM0 / 'yAvat Upara kahe anusAra hI [2-2 pra.] (bhagavan ! ) kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? [2-2 u.] gautama ! jaise koI ahata (jo pahanA gayA - paribhukta na ho), dhauta (pahanane ke bAda dhoyA huA), tantugata (hAtha karaghe se tAjA buna kara utarA huA) vastra ho, vaha vastra jaba kramazaH upayoga meM liyA jAtA hai, to usake pudgala saba ora se baMdhate (saMlagna hote) haiM, saba ora se caya hote haiM, yAvat kAlAntara meM vaha vastra masote jaisA atyanta mailA aura durgandhita rUpa meM pariNata ho jAtA hai, isI prakAra mahAkarma vAlA jIva uparyukta rUpa se yAvat asukharUpa meM bAra-bAra pariNata hotA hai| 3. [ 1 ] se nUNaM bhaMte ! appakammassa appakiriyassa appAvassa appavedaNassa savvao poggalA bhijaMti, savvao poggalA chijjaMti, savvao poggalA viddhaMsaMti, savvao poggalA parividdhaMsaMti, sayA samitaM poggalA bhijnaMti chijjaMti viddhaMsaMti parividdhaMsaMti, sayA samitaM ca NaM tassa AyAM surUvattAe pasatthaM neyavvaM jAva' suhattAe, no dukkhattAe bhujjo 2 pariNamaMti ? haMtA, goyamA ! jAva pariNamati / [3-2 u.] hA~, gautama ! alpakarma vAle jIva kA pariNata hotA hai| 1. [3-1 pra.] bhagavan ! kyA nizcaya hI alpakarma karane vAle, alpakriyA vAle, alpa Azrava vAle aura alpavedanA vAle jIva sarvata: (saba ora se) pudgala bhinna (pUrva sambandhavizeSa ko chor3akara alaga) ho jAte haiM ? sarvataH pudgala chinna hote (TUTate) jAte haiM ?, kyA sadA satata pudgala bhinna, chinna, vidhvasta aura paridhvasta hote haiM ? kyA usakA AtmA (bAhya AtmA zarIra ) sadA satata surUpatA meM yAvat sukharUpa meM aura aduHkharUpa meM bAra-bAra pariNata hotA hai ? (pUrvasUtra meM aprazasta padoM kA kathana kiyA hai, kintu yahA~ saba prazasta padoM kA kathana karanA caahie|) yAvat Upara kahe anusAra hI * yAvat - 'jAva' pada yahA~ nimnalikhita padoM kA sUcaka hai. -'suvaNNattAe sugaMdhattAe surasattAe suphAsattAe iTThattAe kaMttA pitA subhattAe maNuNNattAe maNamattAe icchiyattAe aNabhijjhiyattAe uDDattAe, no ahattAe, suhttaae'| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka - 3 17 [ 2 ] se keNaTTheNaM0 ? goyamA ! se jahAnAmae vatthassa jalliyassa vA paMkitassa vA maIliyassa vA railliyassa vA ANupuvvI parikammijamANassa suddheNaM vAriNA dhovvamANassa savvato poggalA bhijjaMti jAva pariNamaMti, se teNaTTheNaM0 / [3-2 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? [3-2 u.] gautama ! jaise koI mailA (jallita), paMkita (kIcar3a se sanA ), mailasahita athavA dhUla (raja) se bharA vastra ho aura use zuddha (sApha) karane kA kramazaH upakrama kiyA jAe, use pAnI se dhoyA jAe to usa para lage hue maile azubha pudgala saba ora se bhinna (alaga) hone lagate haiM, yAvat usake pudgala zubharUpa meM pariNata ho jAte haiN| (isI taraha alpakarma vAle jIva ke viSaya meM bhI pUrvokta rUpa se saba kathana karanA caahie|) isI kAraNa se (he gautama! alpakarma vAle jIva ke lie kahA gayA hai ki vaha bArabAra pariNata hotA hai / ) yAvat vivecana--mahAkarmI aura alpakarmI jIva ke pudgala - baMdha-bhedAdi kA dRSTAntadvayapUrvaka nirUpaNa - prastuta do sUtroM meM kramaza: mahAkarma Adi se yukta jIva ke sarvataH sarvadA satata pudgaloM ke bandha, caya, upacaya evaM azubharUpa meM pariNamana kA tathA alpakarma Adi se yukta jIva ke pudgaloM kA bheda, cheda, vidhvaMsa Adi kA tathA zubharUpa meM pariNamana kA do vastroM ke dRSTAntapUrvaka nirUpaNa kiyA gayA hai| niSkarSa evaM Azaya - - jo jIva mahAkarma, mahAkriyA, mahAzrava aura mahAvedanA se yukta hotA hai, usa jIva ke sabhI ora se sabhI dizAoM athavA pradezoM se karmapudgala saMkalanarUpa se baMdhate haiM, bandharUpa se caya ko prApta hote haiM, karmapudgaloM kI racanA (niSeka) rUpa se upacaya ko prApta hote haiN| athavA karmapudgala bandhanarUpa meM baMdhate haiM, nidhattarUpa se unakA caya hotA hai aura nikAcitarUpa se unakA upacaya hotA hai| - jaise nayA aura nahIM pahanA huA svaccha vastra bhI bAra-bAra istemAla karane tathA vibhinna azubha pudgaloM ke saMyoga se masaute jaisA malina aura durgandhita ho jAtA hai, vaise hI pUrvokta prakAra ke duSkarmapudgaloM ke saMyoga AtmA bhI durUpa ke rUpa meM pariNata ho jAtI hai| dUsarI ora - jo jIva alpakarma, alpakriyA, alpAzrva aura alpavedanA se yukta hotA hai, usa jIva ke karmapudgala saba ora se bhinna, chinna, vidhvasta aura parividhvasta hote jAte haiM aura jaise malina, paMkayukta, gaMdA aura dhUla se bharA vastra kramaza: sApha karate jAne se, pAnI se dhoye jAne se usa para saMlagna malina pudgala chUTa jAte haiM, samApta ho jAte haiM, aura anta meM vastra sApha, svaccha, camakIlA ho jAtA hai, isI prakAra karmoM ke saMyoga se malina AtmA bhI tapazcaraNAdi dvArA karmapudgaloM ke jhar3a jAne, vidhvasta ho jAne se sukhAdirUpa meM prazasta bana jAtI hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 vyAkhyAprajJaptisUtra ___ mahAkarmAdi kI vyAkhyA - jisake karmoM kI sthiti Adi lambI ho, use mahAkarma vAlA, jisakI kAyikI Adi kriyAe~ mahAn hoM, use mahAkriyA vAlA, karmabaMdha ke hetubhUta mithyAtvAdi jisake mahAn (gAr3ha evaM pracura) hoM use, mahAzrava vAlA, tathA mahApIr3A vAle ko mahAvedanA vAlA kahA gayA hai|' dvitIya dvAra--vastra meM pudgalopacayavat samasta jIvoM ke karmapudgalopacaya prayoga se yA svabhAva se ? eka praznottara - 4. vatthassa NaM bhaMte ! poggalovacae kiM payogasA, vIsasA ? goyamA ! payogasA vi, vIsasA vi| [4 pra.] bhagavan ! vastra meM jo pudgaloM kA upacaya hotA hai, vaha kyA prayoga (puruSa-prayatna) se hotA hai, athavA svAbhAvika rUpa se (visrasA)? [4 u.] gautama ! vaha prayoga se bhI hotA hai, svAbhAvika rUpa se bhI hotA hai| 5.[1] jahA NaM bhaMte ! vatthassa NaM poggalovacae payogasA vi, vIsasA vi tahA NaM jIvANaM kammovacae kiM payogasA, vIsasA ? goyamA ! payogasA, no viissaa| .[5-1 pra.] bhagavan ! jisa prakAra vastra meM pudgaloM kA upacaya prayoga se aura svAbhAvika rUpa se hotA hai, to kyA usI prakAra jIvoM ke karmapudgaloM kA upacaya bhI prayoga se aura svabhAva se hotA hai ? [5-1 u.] gautama ! jIvoM ke karmapudgaloM kA upacaya prayoga se hotA hai, kintu svAbhAvika rUpa se nahIM hotaa| [2] se keNaTheNaM0? goyamA ! jIvANaM tivihe payoge paNNatte, taM jahA - maNappayoge vaippayoge kAyappayoge y| icceteNaM tiviheNaM payogeNaM jIvANaM kammovacae payogasA, no viissaa| evaM savvesiM paMceMdiyANaM tivihe payoge bhaanniyvve| puDhavikkAiyANaM egaviheNaM payogeNaM, evaM jAva vnnsstikaaiyaannN| vigaliMdiyANaM duvihe payoge paNNatte, taM jahA - vaippayoge ya, kAyappayoge y| icceteNaM duviheNaM payogeNaM kammovacae payogasA, no viissaa| se eeNaTTeNaM jAva no viissaa| evaM jassa jo payogo jAva vemaanniyaannN| [5-2 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? 1. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 253 (kha) bhagavatI. (TIkAnuvAda-TippaNayukta) khaNDa 2, pR. 270 se 272 taka Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-3 ___ [5-2 u.] gautama ! jIvoM ke tIna prakAra ke prayoga kahe gaye hai - manaHprayoga, vacanaprayoga aura kaaypryog| ina tIna prayogoM se jIvoM ke karmoM kA upacaya kahA gayA hai| isa prakAra samasta paMcendriya jIvoM ke tIna prakAra kA prayoga kahanA caahie| pRthvIkAyika se lekara vanaspatikAyika (ekendriya paMca sthAvara) jIvoM taka ke eka prakAra ke (kAya) prayoga se (karmapudgalopacaya hotA hai|) vikalendriya jIvoM ke do prakAra hote haiM, yathA--vacana-prayoga aura kaay-pryog| isa prakAra unake ina do prayogoM se karma (pudgaloM)kA upacaya hotA hai| ataH samasta jIvoM ke karmopacaya prayoga se hotA hai, svAbhavika-rUpa se nhiiN| isI kAraNa se kahA gayA hai ki ........" yAvat svAbhAvika rUpa se nahIM hotaa| isa prakAra jisa jIva kA jo prayoga ho, vaha kahanA caahie| yAvat vaimAnika taka (yathAyogya) prayogoM se karmopacaya kA kathana karanA caahie| vivecana vastra meM pudgalopacaya kI taraha, samasta jIvoM ke karmapudgalopacaya prayoga se yA svabhAva se ? prastuta sUtradvaya meM vastra meM pudgalopacaya kI taraha jIvoM ke karmopacaya ubhayavidha na hokara prayoga se hI hotA hai, isakI sakAraNa prarUpaNA kI gaI hai| 'payogasA' - prayoga se-jIva ke prayatna se aura vIsasA-vilasA kA artha hai--binA hI prayatna ke svAbhAvika rUpa se| niSkarSa-saMsAra ke samasta jIvoM ke karmapudgaloM kA upacaya prayoga-svaprayatna se hotA hai, svAbhAvikarUpa (kAla, svabhAva, niyati Adi) se nhiiN| agara aisA nahIM mAnA jAegA to siddha jIva yogarahita haiM, unake bhI karmapudgaloM kA upacaya hone lagegA, parantu yaha sambhava nhiiN| ata: karmapudgalopacaya mana, vacana aura kAyA ina tInoM prayogoM meM se kisI eka, do yA tInoM se hotA hai, yahI yuktiyukta siddhAnta hai|' tRtIya dvAra-vastra ke pudgalopacayavat jIvoM ke karmopacaya kI sAdi-sAntatA Adi kA vicAra - 6. vatthassaNaM bhaMte ! poggalovacae kiM sAdIe sapajjavasite? sAdIe appajjavasite? aNAdIe sapajjavasite ? aNAdIe apajavasite ? goyamA ! vatthassa NaM poggalovacae sAdIe sapajjavasite, no sAdIe apajavasite, no aNAdIe sapajjavasite, no aNAdIe apjjvsite| [6 pra.] bhagavAn ! vastra meM pudgaloM kA jo upacaya hotA hai, vaha sAdi-sAnta hai, sAdi ananta hai, anAdi-sAnta hai, athavA anAdi-ananta hai ? [6 u.] gautama ! vastra meM pudgaloM kA jo upacaya hotA hai, vaha sAdi-sAnta hotA hai, kintu na to vaha 1. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 254 (kha) bhagavatI. (TIkAnuvAda-TippaNayukta) khaNDa 2, pR. 274 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 vyAkhyAprajJaptisUtra sAdi-ananta hotA hai, na anAdi- sAnta hotA hai aura na anAdi-ananta hotA hai| 7. [ 1 ] jahA NaM bhaMte ! vatthassa poggalovacae sAdIe sapajjavasite, no sAdIe apajjavasite, no aAdI sapajjavasite, no aNAdIe apajjavasite tahA NaM jIvANaM kammovacae pucchA / goyamA ! atthegaiyANaM jIvANaM kammovacae sAIe sapajjavasite, atthe0 aNAIe sapajjavasie, atthe0 aNAIe apajjavasie, no ceva NaM jIvANaM kammovacae sAdIe apajjavasite / [7-1 pra.] he bhagavan ! jisa prakAra vastra meM pudgalopacaya sAdi - sAnta hai, kintu sAdi - ananta, anAdi-sAnta aura anAdi-ananta nahIM hai, kyA usI prakAra jIvoM kA karmopacaya bhI sAdi - sAnta hai, sAdiananta hai, anAdi-sAnta hai, athavA anAdi-ananta hai ? [7-1 u.] gautama ! kitane hI jIvoM kA karmopacaya sAdi- sAnta hai, kitane hI jIvoM kA karmopacaya anAdi-sAnta hai aura kitane hI jIvoM kA karmopacaya anAdi-ananta hai, kintu jIvoM kA karmopacaya sAdi - ananta nahIM hai / [ 2 ] se keNaTTheNaM0 ? * goyamA ! iriyAvahiyAbaMdhayassa kammovacae sAie sapa0 / bhavasiddhiyassa kammovacae aNAdIe sapajjavesite / abhavasiddhiyassa kammovacae aNAIe apajjavasite / se teNaTTheNaM0 / " [7-2 pra.] bhagavan ! yaha kisa kAraNa se kahA jAtA hai ? [7-2 u.] gautama ! IryApathika-bandhaka kA karmopacaya sAdi - sAnta hai, bhavasiddhika jIvoM kA karmopacaya anAdi-sAnta hai, abhavasiddhika jIvoM kA karmopacaya anAdi - ananta hai| isI kAraNa se he gautama ! uparyukta rUpa se kahA gayA hai| vivecana--jIvoM ke karmopacaya kI sAdi - sAntatA kA vicAra - prastuta sUtradvaya meM tRtIya dvAra ke mAdhyama se vastra ke pudgalopacaya kI sAdi - sAntatA Adi ke vicArapUrvaka jIvoM ke karmopacaya kI sAdisAntatA Adi kA vicAra prastuta kiyA gayA hai| jIvoM kA karmopacaya sAdi - sAnta anAdi- sAnta evaM anAdi-ananta kyoM aura kaise ? mUlapATha meM IryApathikabaMdhakartA jIva kI apekSA se ukta jIva kA karmopacaya sAdi- sAnta batAyA gayA hai| jJAtavya hai ki IryApathikabaMdha kyA hai ? aura usakA bandhakartA jIva kauna hai ? karmabaMdha ke mukhya do kAraNa haiMeka to krodhAdi kaSAya aura dUsarA - mana-vacana-kAyA kI pravRtti / jina jIvoM kA kaSAya sarvathA upazAnta yA kSINa nahIM huA hai, unako jo karmabaMdha hotA hai, vaha saba sAmparAyika (kASAyika) kahalAtA hai, aura jina - 1. yahA~ kA pUraka pATha isa prakAra hai - 'teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai atthe0 jIvANaM kammovacae sAdIe [ jAva ] no cevaNaM jIvANaM kammovacae sAdIe apajjavasie / ' Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 chaThA zataka : uddezaka-3 jIvoM kA kaSAya sarvathA upazAnta yA kSINa ho cukA hai, unakI halana-calana Adi sArI pravRttiyA~ yaugika (mana-vacana-kAyayoga se janita) hotI haiN| yogajanya karma ko hI airyApathika karma kahate haiM / arthAt IryApatha (gamanAdi kriyA) se baMdhanevAlA karma airyApathika karma hai| dUsare zabdoM meM jo karma kevala halana-calana Adi zarIrAdiyogajanya pravRtti se bandhatA hai, jisake baMdha meM kaSAya kAraNa nahIM hotA hai vaha airyApathika karma hai| airyApathika karma kA bandhakartA airyApathikabandhaka kahalAtA hai| saiddhAntika dRSTi se upazAntamoha, kSINamoha aura sayogIkevalI ko airyApathika karma-baMdha hotA hai| yaha karma isa avasthA se pahale nahIM bandhatA, isa avasthA kI apekSA se isa karma kI Adi hai, ataeva isakA sAditva hai, kintu ayogI (AtmA kI akriya) avasthA meM athavA upazamazreNI se girane para isa karma kA baMdha nahIM hotA, isa karma kA anta ho jAtA hai, isa dRSTi se isakA sAntatva hai| bhavasiddhika jIvoM kI apekSA se karmopacaya anAdi-sAnta hai| bhavasiddhika kahate haiM --siddha (mukta) hone yogya bhavyajIva ko| bhavyajIvoM ke sAmUhika dRSTi se karmabaMdha kI koI Adi nahIM hai--pravAharUpa se unake karmopacaya anAdi hai, kintu eka na eka dina ve karmoM kA sarvathA anta karake siddhi (mukti) prApta kareMge, isa apekSA se unakA karmopacaya sAnta hai| abhavasiddhika jIvoM kI apekSA se karmopacaya anAdi-ananta hai| abhavasiddhika kahate haiM abhavya jIvoM ko; jinake karmoM kA kabhI anta nahIM hogA, aise abhavya jIvoM ke karmopacaya kI pravAharUpa se na to Adi hai aura na anta hai| tRtIyadvAra-vastra evaM jIvoM kI sAdi-sAntatA Adi caturbhagIprarUpaNA - 8. vatthe NaM bhaMte ! kiM sAdIe sapajjavasite ? catubhaMgo / goyamA ! vatthe sAdIe sapajjavasite, avasevA tiNNi vi paDiseheyavvA / [8 pra.] bhagavan ! kyA vastra sAdi-sAnta hai ? ityAdi pUrvokta rUpa se cAra bhaMga karake prazna karanA caahie| [8 u.] gautama ! vastra sAdi-sAnta hai; zeSa tIna bhaMgoM kA vastra meM niSedha karanA caahie| 9.[1] jahA NaM bhaMte ! vatthe sAdIe sapajavasie0 tahA NaM jIvA kiM sAdIyA sapajavasiyA ? catubhaMgo, pucchaa| goyamA ! atthegatiyA sAdIyA sapa0, cattAri vi bhaanniyvvaa| [9-1 pra.] bhagavan ! jaise vastra sAdi-sAnta hai, kintu sAdi-ananta nahIM hai, anAdi-sAnta nahIM hai aura na anAdi-ananta hai, vaise jIvoM ke lie bhI cAroM bhaMgoM ko le kara prazna karanA cAhie--arthAt (bhagavan ! kyA 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 255 (kha) bhagavatIsUtra (TIkAnuvAda-TippaNayukta) khaNDa 2, pR. 274 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 vyAkhyAprajJaptisUtra jIva sAdi-sAnta haiM, sAdi ananta haiM, anAdi-sAnta haiM athavA anAdi-ananta haiM ?) [9-1 u.] gautama ! kitane hI jIva sAdi-sAnta haiM, kitane hI jIva sAdi-ananta haiM, kaI jIva anAdi-sAnta haiM aura kitaneka anAdi-ananta haiN| (isa prakAra jIva meM cAroM hI bhaMga kahane caahie|) [2] se keNaTheNaM0? goyamA ! neratiyA tirikkhajoNiyA maNussA devA gatirAgatiM paDucca sAdIyA spjjvsiyaa| siddhA gatiM paDucca sAdIyA apjvsiyaa| bhavasiddhiyA laddhiM paDucca aNAdIyA spjjvsiyaa| abhavasiddhiyA saMsAraM paDucca aNAdIyA apajavasiyA bhvNti| se tennddhennN0| [9-2 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? [9-2 u.] gautama ! nairayika, tiryaJcayonika, manuSya tathA deva gati aura Agati kI apekSA se sAdisAnta haiM; siddhagati kI apekSA se siddha jIva sAdi-ananta haiM; labdhi kI apekSA bhavasiddhika jIva anAdisAnta haiM aura saMsAra kI apekSA abhavasiddhika jIva anAdi-ananta haiN| vivecana-vastra evaM jIvoM kI sAdi-sAntatA Adi kI prarUpaNA - prastuta sUtradvaya meM vastra kI sAdi-sAntatA batA kara jIvoM kI sAdi-sAntatA Adi caturbhaMgI kA prarUpaNa kiyA gayA hai| narakAdi gati kI sAdi-sAntatA - narakAdi gati meM gamana kI apekSA usakI sAditA hai aura vahA~ se nikalane rUpa Agamana kI apekSA usakI sAntAtA hai| siddhajIvoM kI sAdi-antatA- yoM to siddhoM kA sadbhAva sadA se hai| koI bhI kAla yA samaya aisA nahIM thA aura na hai tathA na rahegA ki jisa samaya eka bhI siddha na ho, siddha-sthAna siddhoM se sarvathA zUnya rahA ho| ataeva sAmUhika rUpa se to siddha anAdi haiM, roha anagAra ke prazna ke uttara meM yahI bAta batAI gaI hai| kintu eka siddha jIva kI apekSA se siddhagati meM prathama praveza ke kAraNa sabhI siddha sAdi haiN| pratyeka siddha ne kisI niyata samaya meM bhavabhramaNa kA anta karake siddhatva prApta kiyA hai| isa dRSTi se siddhoM kA sAdipana siddha hotA hai| isI taraha pratyeka jIva pahale saMsArI thA, bhava kA anta karane ke pazcAt vaha siddha huA hai, kintu siddhaparyAya kA kabhI anta na hone ke kAraNa siddhoM ko ananta bhI kahA jA sakatA hai| yoM siddhoM kI anantatA siddha hotI bhavasiddhika jIvoM kI anAdisAntatA - bhavasiddhika jIvoM ke bhavyatvalabdhi hotI hai, jo siddhatva prApti taka rahatI hai| isake bAda haTa jAtI hai| isa dRSTi se bhavasiddhikoM ko anAdi-sAnta kahA hai| 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti (kha) bhagavatI. (TIkAnuvAda-TippaNayukta), khaNDa 2, pR. 275 (ga) dekho, bhagavatI TIkAnuvAda prathamakhaNDa, zataka 1 u. 6 meM roha anagAra ke prazna Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 chaThA zataka : uddezaka-3 caturthadvAra--aSTa karmoM kI bandhasthiti Adi kA nirUpaNa 10. kati NaM bhaMte ! kammapagaDIo pnnnnttaao| goyamA ! aTTha kammappagaDIo paNNattAo, taM jahA--NANAvaraNijaM saNAvaraNijaM jAva' aNtraaiyN| [10 pra.] bhagavan ! karmaprakRtiyA~ kitanI kahI gaI haiM ? [10 u.] gautama ! karmaprakRtiyA~ ATha kahI gaI haiM, ve isa prakAra haiM - jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya yAvat antraay| 11.[1] nANAvaraNijassa NaM bhaMte ! kammassa kevatiyaM kAlaM baMdhaThitI paNNattA? goyamA !jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM tIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, tiNi yavAsasahassAI abAhA, abAhUNiyA kammaThitI kmmniseo| [11-1 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIya karma kI bandhasthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [11-1 u.] gautama ! jJAnAvaraNIya karma kI bandhasthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIsa kor3Akor3I sAgaropama kI hai| usakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai| abAdhakAla jitanI sthiti ko kama karane se zeSa karmasthiti karmaniSekakAla jAnanA caahie| [2] evaM darisaNAvaraNijaM pi| [11-2] isI prakAra darzanAvaraNIya karma ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| [3] vedaNijaM jaha0 do samayA, ukko0 jahA naannaavrnnijN| [11-3] vedanIya karma kI jaghanya (bandha-) sthiti do samaya kI hai, utkRSTa sthiti jJAnAvaraNIya karma ke samAna tIsa kor3Akor3I sAgaropama kI jAnanI caahie| [4] mohaNijaM jaha0 aMtomuhuttaM, ukko0 sattari sAgarovamakoDAkoDIo, satta ya vAsasahassANi abAdhA, abAhUNiyA kammaThiI kmmnisego| [11-4] mohanIya karma kI bandhasthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa 70 kor3Akor3I sAgaropama kI hai| sAta hajAra varSa kA abAdhAkAla hai| abAdhAkAla kI sthiti ko kama karane se zeSa karmasthiti karmaniSekakAla jAnanA caahie| [5]AugaMjahanneNaM aMtomuhuttaM, ukko0 tettIsaM sAgarovamANi puvvakoDitibhAgamabbhahiyANi, kammaTTitI kmmniseo| 1. 'jAva' zabda vedanIya se gotra karmoM taka kA sUcaka hai| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 vyAkhyAprajJaptisUtra _ [11-5] AyuSyakarma kI bandhasthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa pUrvakoTi ke tribhAga se adhika tetIsa sAgaropama kI hai| isakA karmaniSeka kAla (tetIsa sAgaropama kA tathA zeSa) abAdhAkAla jAnanA caahie| [6] nAma-goyANaM jaha0 aTTha muhuttA, ukko0 vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo, doNNi ya vAsasahassANi abAhA, abAhUNiyA kammahitI kmmniseo| [11-6] nAmakarma aura gotra karma kI bandhasthiti jaghanya ATha muhUrta kI aura utkRSTa 20 kor3Akor3I sAgaropama kI hai| isakA do hajAra varSa kA abAdhAkAla hai| usa abAdhAkAla kI sthiti ko kama karane se zeSa karmasthiti karmaniSekakAla hotA hai| [7] aMtarAyaM jahA naannaavrnnijN| [11-7] antarAyakarma ke viSaya meM jJAnAvaraNIya karma kI taraha (bandhasthiti Adi) samajha lenA caahie| vivecana--ATha karmoM kI bandhasthiti Adi kA nirUpaNa--prastuta sUtradvaya meM ATha karmoM kI jaghanya-utkRSTa bandhasthiti, abAdhAkAla evaM karmaniSekakAla kA nirUpaNa kiyA gayA hai| bandhasthiti - karmabaMdha hone ke bAda vaha jitane kAla taka rahatA hai, use bandhasthiti kahate haiN| abAdhAkAla-bAdhA kA artha hai--karma kA udy| karma kA udaya na honA, abAdhA' kahalAtA hai| karma-baMdha sa lekara jaba taka usa karma kA udaya nahIM hotA, taba taka ke kAla ko abAdhAkAla kahate haiM / arthAt karma kA baMdha aura karma kA udaya ina donoM ke bIca ke kAla ko abAdhAkAla kahate haiN| karmasthiti karmaniSekakAla--pratyeka karma bandhane ke pazcAt usa karma ke udaya meM Ane para arthAt usa karma kA abAdhA kAla pUrA hone para karma ko vedana (anubhava) karane ke prathama samaya se lekara baMdhe hue karma-dalikoM meM se vedanayogyabhoganeyogya karmadalikoM kI eka prakAra kI racanA hotI hai use karma-niSeka kahate haiN| prathama samaya meM bahuta adhika karmaniSeka hotA hai, dvitIya, tRtIya Adi samaya meM uttarottara kramazaH vizeSa hIna vizeSa hIna hotA jAtA hai| niSeka taba taka hotA rahatA hai, jaba taka vaha baMdhA huA karma AtmA ke sAtha (karmabaMdhasthiti taka) TikatA __ karma kI sthiti : do prakAra kI- eka karma ke rUpa meM rahanA, aura dUsarI anubhava (vedana) yogya karmarUpa meM rhnaa| karma jaba se anubhava (vedana) meM AtA hai, usa samaya kI sthiti ko anubhava yogya karmasthiti jaannaa| arthAt karma kI kula sthiti meM anudaya kA kAla (abAdhAkAla) bAda karane para jo sthiti zeSa rahatI hai| use anubhavayogya karmasthiti smjhnaa| karma kI sthiti jitane kor3Akor3I sAgaropama kI hotI hai, utane sau 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti (TIkAnuvAda-TippaNayukta), khaNDa 2, pR. 276-277 (kha) zivazarma AcArya kRta karmaprakRti (upA, yazovijayakRta TIkA) niSekaprarUpaNA pR.80 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-3 varSa taka vaha karma, anubhava (vedana) meM Ae binA AtmA ke sAtha akiMcitkara rahatA hai| jaise--mohanIya karma kI 70 kor3Akor3I sAgaropama kI utkRSTa sthiti haiM, usameM se 70 sau (7000) varSa taka to vaha karma yoM hI akiMcitkara par3A rahatA hai| yahI karma kA abAdhAkAla hai| usake pazcAt vaha mohanIyakarma udaya meM AtA hai, to 7 hajAra varSa kama 70 kor3Akor3I sAgaropama taka apanA phala bhugatAtA rahatA hai, usa kAla ko karmaniSekakAla kahate haiN| niSkarSa yaha hai - karma kI sampUrNa sthiti meM se abAdhAkAla ko nikAla dene para bAkI jitanA kAla bacatA hai, vaha usakA niSeka (bAdhA) kAla hai| AyuSyakarma ke niSekakAla aura abAdhAkAla meM vizeSatA - sirpha AyuSyakarma kA niSeka kAla 33 sAgaropama kA aura abAdhAkAla pUrvakoTI kA tribhAgakAla hai| vedanIyakarma kI sthiti- jisa vedanIyakarma ke baMdha meM kaSAya kAraNa nahIM hotA, kevala yoga nimitta hai, vaha vedanIyakarma baMdha kI apekSA do samaya kI sthiti vAlA hai| vaha prathama samaya meM baMdhatA hai, dUsare samaya meM vedA jAtA hai; kintu sakaSAya baMdha kI sthiti kI apekSA vedanIya karma kI jaghanya sthiti 12 muhUrta kI hotI pAMcaveM se unnIsaveM taka pandraha dvAroM meM ukta vibhinna viziSTa jIvoM kI apekSA se karma-bandhaabaMdha kA nirUpaNa - 12.[1] nANAvaraNijaM NaM bhaMte ! kammaM kiM itthI baMdhati, puriso baMdhati, napuMsao baMdhati, NoitthI-nopuriso-nonapuMsao baMdhai ? goyamA ! itthI vi baMdhai, puriso vi baMdhai, napuMsao vi baMdhaI, noitthI-nopuriso-nonapuMsao siya baMdhai, siya no bNdhi| [12-1 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIya karma kyA strI bAMdhatI hai ? puruSa bAMdhatA hai, athavA napuMsaka bAMdhatA hai ? athavA no-strI-no-puruSa-no-napuMsaka (jo strI, puruSa yA napuMsaka na ho, vaha) bAMdhatA hai| - [12-1 u.] gautama ! jJAnAvaraNIyakarma ko strI bhI bAMdhatI hai, puruSa bhI bAMdhatA hai aura napuMsaka bhI bAMdhatA hai, parantu jo nostrI-nopuruSa-nonapuMsaka hotA hai, vaha kadAcit bAMdhatA hai, kadAcit nahIM bAMdhatA hai| [2] evaM Augavajao satta kmpppgddiio| [12-2] isa prakAra AyuSyakarma ko chor3a kara zeSa sAtoM karmapakRtiyoM ke viSaya meM samajhanA caahie| 13. AugaM NaM bhaMte ! kammaM ki itthI baMdhaI, puriso baMdhai, napuMsao baMdhai ? pucchaa0|| goyamA ! itthI siya baMdhai, siya no baMdhai, evaM tiNNi vi bhnniyvvaa| noitthI-nopuriso 1. (ka) paMcasaMgraha gA. 31-32, bhA. A. pR. 176 (kha) bhagavatIsUtra (TIkAnuvAda TippaNayukta) khaNDa 2, pR. 277-278 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra 26 nonapuMsao na baMdhai / [13 pra.] bhagavan ! AyuSyakarma ko kyA strI bAMdhatI hai, puruSa bAMdhatA hai, napuMsaka bAMdhatA hai athavA nostrI-nopuruSa - nonapuMsaka bAMdhatA hai| T [13 u.] gautama ! AyuSyakarma strI kadAcit bAMdhatI hai aura kadAcit nahIM bAMdhatI / isI prakAra puruSa aura naMpusaka ke viSaya meM bhI kahanA caahie| nostrI - nopuruSa - nonapuMsaka AyuSyakarma ko nahIM bAMdhatA / 14. [1] NANAvaraNijjaM NaM bhaMte ! kammaM kiM saMjate baMdhai, asaMjate0, saMjayAsaMjae baMdhar3a, nosaMjae - noasaMjae-nosaMjayAsaMjae baMdhati / [14-1 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma kyA saMyata bAMdhatA hai, asaMyata bAMdhatA hai, saMyatAsaMyata bAMdhatA hai athavA nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata bAMdhatA hai ? [14-1 u.] gautama ! (jJAnAvaraNIyakarma ko) saMyata kadAcit bAMdhatA hai aura kadAcit nahIM bAMdhatA, kintu asaMyata bAMdhatA hai, saMyatAsaMyata bhI bAMdhatA hai, parantu nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata nahIM bAMdhatA / [ 2 ] evaM AugavajjAo satta vi / [14-2] isa prakAra AyuSyakarma ko chor3a kara zeSa sAtoM karmaprakRtiyoM ke viSaya meM samajhanA caahie| [3] Auge heTThillA tiNNi bhayaNAe, uvarille NaM baMdhai / [14-3] AyuSyakarma ke sambaMdha meM nIce ke tIna-saMyata, asaMyata aura saMyatAsaMyata ke lie bhajanA samajhanI caahie| (arthAt kadAcit bAMdhate haiM aura kadAcit nahIM bAMdhate) nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata AyuSyakarma ko nahIM bAMdhate / 15. [1] NANAvaraNijjaM NaM bhaMte ! kammaM kiM sammaddiTThI baMdhai, micchaddiTThI baMdhai, sammAmicchAddiTThI baMdhai ? gomA ! sammaTThI saya baMdhai siya no baMdhai, micchaddiTThI baMdhar3a, sammAmicchaddiTThI baMdha | [15-1 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma kyA samyagdRSTi bAMdhatA hai, mithyAdRSTi bAMdhatA hai athavA samyagmithyAdRSTi bAMdhatA hai ? [15-1 u.] gautama ! (jJAnAvaraNIya karma ko ) samyagdRSTi kadAcit bAMdhatA hai, kadAcit nahIM bAMdhatA, mithyAdRSTi bAMdhatA hai aura samyagmithyAdRSTi bhI bAMdhatA hai| [2] evaM AugavajjAo satta vi / [15-2] isI prakAra AyuSyakarma ko chor3a kara zeSa sAtoM karma prakRtiyoM ke viSaya meM samajhanA caahie| [ 3 ] Auge heTThillA do bhayaNAe, sammAmicchaddiTThI na baMdha | Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-3 27 [15-3] AyuSyakarma ko nIce ke do-samyagdRSTi aura mithyAdRSTi - bhajanA se bAMdhate haiM (arthAt kadAcit bAMdhate haiM, kadAcit nahIM bAMdhate / ) samyag - mithyAdRSTi (samyag-mithyAdRSTi avasthA meM) nahIM bAMdhate / 16. [1] NANAvaraNijjaM kiM saNNI baMdhai, asaNNI baMdhaI, nosaNNINoasaNNI baMdhai ? goyamA ! saNNI siya baMdhai siya no baMdhai, asaNNI baMdhai, nosaNNInoasaNNI na baMdhai | [16- 1 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma ko kyA saMjJI bAMdhatA hai, asaMjJI bAMdhatA hai athavA nosaMjJInoasaMjJI bAMdhatA hai ? [16-1 u.] gautama ! (jJAnAvaraNIyakarma ko) saMjJI kadAcit bAMdhatA hai aura kadAcit nahIM bAMdhatA / asaMjJI bAMdhatA hai aura nosaMjJI - noasaMjJI nahIM bAMdhatA / [2] evaM vedaNijjA''ugavajjAo cha kammappagaDIo / [16-2] isa prakAra vedanIya aura AyuSya ko chor3a kara zeSa chaha karmaprakRtiyoM ke viSaya meM kahanA cAhie / [ 3 ] vedaNijjaM heTThillA do baMdhaMti, uvarille bhayaNAe / AugaM heTThillA do bhayaNAe, uvarille na baMdhai / [16-3] vedanIyakarma ko Adi ke do (saMjJI bhI aura asaMjJI bhI) bAMdhate haiM, kintu antima ke lie bhajanA hai arthAt nosaMjJI - noasaMjJI kadAcit bAMdhatA hai aura kadAcit nahIM baaNdhtaa| AyuSyakarma ko nIce ke do saMjJI aura asaMjJI jIva bhajanA se (kadAcit bAMdhate haiM, kadAcit nahIM) bAMdhate haiN| nosaMjJI - noasaMjJI jIva * AyuSyakarma ko nahIM bAMdhate / 27. [ 1 ] NANAvaraNijjaM kammaM kiM bhavasiddhIe baMdhai, abhavasiddhIe baMdhai, no bhavasiddhIenoabhavasiddhie baMdhati ? gomA ! bhavasiddhI bhayaNAe, abhavasiddhIe baMdhati, nobhavasiddhIe - noabhavasiddhIe Na baMdhai / [17-1 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma ko kyA bhavasiddhika bAMdhatA hai, abhavasiddhika bAMdhatA hai athavA nobhavasiddhika-noabhavasiddhika bAMdhatA hai ? [27-1 u.] gautama ! (jJAnAvaraNIyakarma ko) bhavasiddhika jIva bhajanA se (kadAcit bAMdhatA hai, kadAcit nahIM) bAMdhatA hai| abhavasiddhika jIva bAMdhatA hai aura nobhavasiddhika- noabhavasiddhika jIva nahIM bAMdhatA / [2] evaM Augavajjao satta vi / [17-2] isI prakAra AyuSyakarma ko chor3a kara zeSa sAta karmaprakRtiyoM ke viSaya meM kahanA caahie| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 vyAkhyAprajJaptisUtra [3] AugaM hechillA do bhayaNAe, uvarillo na bNdhi| [17-3] AyuSyakarma ko nIce ke do (bhavasiddhika-bhavya aura abhavasiddhika-abhavya) bhajanA se (kadAcit bAMdhate haiM, kadAcit nahIM) bAMdhate haiM / Upara kA (nobhavasiddhika-noabhavasiddhika) nahIM baaNdhtaa| 18.[1] NANAvaraNijaM kiM cakkhudaMsaNI baMdhati, acakkhudaMsa0, ohidaMsa0, kevaladaM0 ? goyamA ! hechillA tiNNi bhayaNAe, uvarille Na bNdhi| [18-1 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma ko kyA cakSudarzanI bAMdhatA hai, acakSudarzanI bAMdhatA hai, avadhidarzanI bAMdhatA hai athavA kevaladarzanI bAMdhatA hai ? . [18-1 u.] gautama ! (jJAnAvaraNIyakarma ko) nIce ke tIna (cakSudarzanI, acakSudarzanI aura avadhidarzanI) bhajanA se (kadAcit bAMdhate haiM, kadAcit nahIM) bAMdhate haiM kintu-kevaladarzanI nahIM baaNdhtaa| [2] evaM vedaNijavajAo satta vi| [18-2] isI prakAra vedanIya ko chor3a kara zeSa sAta karmaprakRtiyoM ke viSaya meM samajha lenA caahie| [3] vedaNijaM hechillA tiNNi baMdhaMti, kevaladaMsaNI bhynnaae| [18-3] vedanIyakarma ko nicale tIna (cakSudarzanI, acakSudarzanI aura avadhidarzanI) bAMdhate haiM, kintu kevaladarzanI bhajanA se (kadAcit bAMdhate haiM aura kadAcit nahIM) bAMdhate haiN| 19. [1] NANAvaraNijaM kammaM kiM pajattao baMdhai, apajattao baMdhai, nopajattaenoapajattae baMdhai ? goyamA ! pajattae bhayaNAe, apajjattae baMdhai, nopajattae-noapajattae na bNdhi| / [19-1 pra.] bhagavan ! kyA jJAnAvaraNIyakarma ko paryAptaka jIva bAMdhatA hai, aparyAptaka jIva bAMdhatA hai athavA noparyAptaka-noaparyAptaka jIva bAMdhatA hai ? __ [19-1 u.] gautama ! (jJAnAvaraNIyakarma ko) paryAptaka jIva bhajanA se bAMdhatA hai; (kadAcit bAMdhatA hai, kadAcit nahIM) aparyAptaka jIva bAMdhatA hai aura noparyAptaka-noaparyAptaka jIva nahIM bAMdhatA hai| [2] evaM aaugvjaao| [19-2] isa prakAra AyuSyakarma ke sivAya zeSa sAta karmaprakRtiyoM ke viSaya meM kahanA caahie| [3] AugaM heTThillA do bhayaNAe, uvarille Na bNdhi| [19-3] AyuSyakarma ko nicale do (paryAptaka aura aparyAptaka jIva) bhajanA se (kadAcit bAMdhate haiM, kadAcit nahIM) bAMdhate haiN| aMta kA (noparyAptaka-noaparyAptaka) nahIM baaNdhtaa| 20.[1] nANAvaraNijaM ki bhAsae baMdhai, abhAsae0 ? goyamA ! do vi bhynnaae| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 chaThA zataka : uddezaka-3 [20-1 pra.] bhagavan ! kyA jJAnAvaraNIyakarma ko bhASaka jIva bAMdhatA hai yA abhASAka jIva bAMdhatA hai? ___ [20-1 u.] gautama ! jJAnAvaraNIyakarma ko donoM--bhASaka aura abhASaka-bhajanA se (kadAcit bAMdhate haiM, kadAcit nahIM) bAMdhate haiN| [2] evaM vedaNijavajAo stt| [20-2] isI prakAra vedanIya ko chor3a kara zeSa sAta karmaprakRtiyoM ke viSaya meM kahanA caahie| [3] vedaNijaM bhAsae baMdhai, abhAsae bhynnaae| [20-3 vedanIyakarma ko bhASaka jIva bAMdhatA hai, abhASaka jIva bhajanA se (kadAcit bAMdhatA hai, kadAcit nahIM) bAMdhatA hai| 21.[1] NANAvaraNijaM kiM paritte baMdhai, aparitte baMdhai, noparitte-noaparitte baMdhai ? goyamA ! paritte bhayaNAe, aparitte baMdhai, noparitte-noaparitte na bNdhi| [21-1 pra.] bhagavan ! kyA paritta jIva jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhatA hai, aparitta jIva bAMdhatA hai, athavA noparitta-noaparitta jIva bAMdhatA hai ? [21-1 u.] gautama ! paritta jIva jJAnAvaraNIya karma ko bhajanA se (kadAcit bAMdhatA hai, kadAcit nahIM) bAMdhatA, aparitta jIva bAMdhatA hai aura noparitta-noaparitta jIva nahIM baaNdhtaa| [2] evaM AugavajAo satta kmmpgddiio| [21-2] isa prakAra AyuSyakarma ko chor3a kara zeSa sAta karmaprakRtiyoM ke viSaya meM kahanA caahiye| [3] Aue paritto vi, aparitto vi bhynnaae| noparitto-noaparitto na bNdhi| [21-3] AyuSyakarma ko paritta jIva bhI aura aparitta jIva bhI bhajanA se (kadAcit bAMdhate haiM, kadAcit nahIM) bAMdhate haiM; noparitta-noaparitta jIva nahIM baaNdhte| ... 22. [1] NANAvaraNijaM kammaM kiM AbhiNibohiyanANI baMdhai, suyanANI0. ohinANI0, maNapajjavanANI0 kevalanANI baM0? goyamA ! heTThillA cattAri bhayaNAe, kevalanANI na bNdhi| [22-1 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma kyA Abhinibodhika (mati) jJAnI bAMdhatA hai, zrutajJAnI bAMdhatA hai, avadhijJAnI bAMdhatA hai, manaHparyavajJAnI bAMdhatA hai athavA kevalajJAnI bAMdhatA hai ? [22-1 u.] gautama ! jJAnAvaraNIyakarma ko nicale cAra (AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI aura mana:paryAvajJAnI) bhajanA se (kadAcit bAMdhate haiM, kadAcit nahIM ) bAMdhate haiM; kevalajJAnI nahIM baaNdhtaa| [2] evaM vedaNijavajAo satta vi| [22-2] isI prakAra vedanIya ko chor3akara zeSa sAtoM karmaprakRtiyoM ke viSaya meM samajha lenA caahie| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 vyAkhyAprajJaptisUtra [3] vedaNijaM hechillA cattAri baMdhaMti, kevalanANI bhynnaae| [22-3] vedanIyakarma ko nicale cAroM (AbhinibodhikajJAnI se lekara manaHparyavajJAnI taka) bAMdhate haiM; kevalajJAnI bhajanA se (kadAcit bAMdhatA hai, kadAcit nahIM) bAMdhatA hai| 23. NANAvaraNijaM kiM matiaNNANI baMdhai, suya0 vibhaMga0 ? goyamA ! AugavajAo satta vi bNdhti| AugaM bhynnaae| __[23 pra.] bhagavan ! kyA jJAnAvaraNIyakarma ko mati-ajJAnI bAMdhatA hai, zruta-ajJAnI bAMdhatA hai yA vibhaMgajJAnI bAMdhatA hai ? __ [23 u.] gautama ! AyuSyakarma ko chor3akara zeSa sAtoM karmaprakRtiyoM ko ye (tInoM prakAra ke ajJAnI) bAMdhate haiN| AyuSyakarma ko ye tInoM (kadAcit bAMdhate haiM, kadAcit nahIM) bAMdhate haiN| 24.[1] NANAvaraNijaM kiM maNajogI baMdhai, vaya0, kAya0, ajogI baMdhai ? goyamA ! heTThillA tiNNi bhayaNAe, ajogI na bNdhi| [24-1 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma ko kyA manoyogI bAMdhatA hai, vacanayogI bAMdhatA hai, kAyayogI bAMdhatA hai yA ayogI bAMdhatA hai ? [24-1 u.] gautama ! (jJAnAvaraNIyakarma ko) nicale tIna - (manoyogI, vacanayogI aura kAyayogI) bhajanA se (kadAcit bAMdhate haiM, kadAcit nahIM) bAMdhate haiM; ayogI nahIM baaNdhtaa| [2] evaM vednnijvjaao| [24-2] isI prakAra vedanIya ko chor3akara zeSa sAtoM karmaprakRtiyoM ke viSaya meM kahanA caahie| [3] vedaNijaM hechillA baMdhati, ajogI na bNdhi| [24-3] vedanIya karma ko nicale (manayogI, vacanayogI aura kAyayogI) bAMdhate haiM; ayogI nahIM baaNdhtaa| 25. NANAvaraNijaM kiM sAgArovautte baMdhai, aNAgArovautte baMdhai ? goyamA ! aTThasu vi bhynnaae| [25 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIya (Adi aSTavidha) karma ko kyA sAkAropayoga vAlA bAMdhatA hai yA anAkAropayoga vAlA bAMdhatA hai| [25 u.] gautama ! (sAkAropayukta aura anAkAropayukta donoM prakAra ke jIva) bhajanA se (AThoM karmaprakRtiyoM ko kadAcit bAMdhate haiM, kadAcit nahIM) bAMdhate haiN| 26.[1] NANAvaraNijaM kiM AhArae baMdhai, aNAhArae baMdhai? goyamA ! do vi bhynnaae| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-3 31 [26-1 pra.] bhagavan ! kyA jJAnAvaraNIyakarma AhAraka jIva bAMdhatA hai yA anAhAraka jIva bAMdhatA hai ? [26-1 u.] gautama ! jJAnAvaraNIyakarma ko AhAraka aura anAhAraka, donoM prakAra ke jIva bhajanA se (kadAcit bAMdhate aura kadAcit nahIM) bAMdhate haiN| [2] evaM vedaNija-AugavajANaM chnnhN| / [26-2] isI prakAra vedanIya aura AyuSyakarma ko chor3a kara zeSa chahoM karmaprakRtiyoM ke viSaya meM samajha lenA caahie| / [3] vedaNijaM AhArae baMdhati, aNAhArae bhynnaae| AugaM AhArae bhayaNAe, aNAhArae na bNdhti| [26-3] AhAraka jIva vedanIya karma ko bAMdhatA hai, anAhAraka ke lie bhajanA hai arthAt kadAcit bAMdhatA hai aura kadAcit nahIM baaNdhtaa| (isI prakAra) AyuSyakarma ko AhAraka kadAcit bAMdhatA hai, kadAcit nahIM baaNdhtaa| 27.[1] NANAvaraNijaM kiM suhame baMdhai, bAdare baMdhai, nosuhame-nobAdare baMdhai ? * goyamA ! suhume baMdhai, bAdare bhayaNAe nosuhume-nobAdare na bNdhi| [27-1 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma ko kyA sUkSma jIva bAMdhatA hai, bAdara jIva bAMdhatA hai, athavA nosUkSma-nobAdara jIva bAMdhatA hai ? / [27-1 u.] gautama ! jJAnAvaraNIyakarma ko sUkSma jIva bAMdhatA hai, bAdara jIva bhajanA se (kadAcit bAMdhatA hai kadAcit nahIM) bAMdhatA hai, kintu nosUkSma-nobAdara jIva nahIM baaNdhtaa| [2] evaM AugavajAo satta vi| [27-2] isI prakAra AyuSyakarma ko chor3a kara zeSa sAtoM karma-prakRtiyoM ke viSaya meM kahanA caahie| [3] Aue suhume bAdare bhayaNAe, nosuhumenobAdare Na bNdhi| [27-3] AyuSyakarma ko sUkSma aura bAdarajIva bhajanA se (kadAcit bAMdhate haiM, kadAcit nahIM) bAMdhate, nosUkSma-nobAdara jIva nahIM baaNdhtaa| 28. NANAvaraNijaM kiM carime baMdhati, acarimeM baM0? goyamA ! aTTha vi bhynnaae| [28 pra.] bhagavan ! kyA jJAnAvaraNIyakarma (Adi aSTavidha) karma ko caramajIva bAMdhatA hai, athavA acaramajIva bAMdhatA hai ? __ [28 u.] gautama ! carama aura acarama; donoM prakAra ke jIva, AThoM karmaprakRtiyoM ko| (kadAcit bAMdhate haiM, kadAcit nhiiN)| bAMdhate haiN| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 vyAkhyAprajJaptisUtra vivecana vibhinna viziSTa jIvoM kI apekSA se aSTakarmaprakRtiyoM ke bandha-abaMdha kI prarUpaNA - prastuta 17 sUtroM (sU. 12 se 28 taka) meM pAMcaveM dvArA se unnIsaveM dvAra taka ke mAdhyama se strI, puruSa, napuMsaka, nostrI-nopuruSa-nonapuMsaka Adi vividha viziSTa jIvoM kI apekSA se aSTa karmoM ke bandha-abaMdha ke viSaya meM saiddhAntika nirUpaNa kiyA gayA hai| aSTavidhakarmabandhaka-viSayaka prazna kramazaH pandraha dvAroM meM- prastuta pandraha dvAroM meM jina jIvoM ke viSaya meM jisa-jisa dvAra meM karmabandhaviSayaka prazna pUchA gayA hai, ve kramaza: isa prakAra haiM- (1) paMcama dvAra meM-strI, puruSa, napuMsaka aura nostrI-nopuruSa-nonapuMsaka jIva,(2) chaThe dvAra meM saMyata, asaMyata, saMyatAsaMyata aura nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata jIva; (3) saptama dvAra meM- samyagdRSTi, mithyAdRSTi, samyagmithyAdRSTi jIva, (4) aSTama dvAra meM - saMjJI, asaMjJI, nosaMjJI-noasaMjJI jIva, (5) navama dvAra meM - bhavasiddhika, abhavasiddhika aura nobhavasiddhika-noabhavasiddhika jIva,(6) dazama dvAra meM- cakSudarzanI, acakSudarzanI, avadhidarzanI aura kevaladarzanI jIva;(7) gyArahaveMdvAra meM paryAptaka, aparyAptaka aura noparyAptaka-noaparyAptaka jIva; (8) bArahaveM dvAra meM - bhASaka aura abhASaka jIva, (9) terahaveM dvAra meM - paritta, aparitta aura noparitta-noaparitta jIva, (10) caudahaveM dvAra meM - AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, mana:paryAyajJAnI aura kevalIjJAnI jIva tathA mati-ajJAnI, zruta-ajJAnI, vibhaMgajJAnI jIva; (11) pandrahaveM dvAra meM - manoyogI, vacanayogI, kAyayogI aura ayogI jIva; (12) solahaveM dvAra meM - sAkAropayogI aura anAkAropayogI jIva; (13) satrahaveM dvAra meM - AhAraka aura anAhAraka jIva; (14) aThArahaveM dvAra meM -sUkSma, bAdara aura nosUkSma-nobAdara jIva; (15) unnIsaveM dvAra meM- carama aura acarama jiiv|. pandraha dvAroM meM pratipAdita jIvoM ke karma-bandha-abandhaviSayaka samAdhAna kA spaSTIkaraNa - (1) strIdvAra - strI, puruSa aura napuMsaka ye tInoM jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhate haiN| jisa jIva ke strItva, puruSatva aura napuMsakatva se sambandhita veda (kAmavikAra) kA udaya nahIM hotA, kintu kevala strI, puruSa aura napuMsaka kA zarIra hai, use apagataveda yA nostrI-nopuruSa-nonapuMsaka jIva kahate haiN| vaha anivRttibAdarasamparAyAdi guNasthAnavartI hotA hai| inameM se anivRttibAdarasamparAya aura sUkSmasamparAya guNasthAnavI jIva jJAnAvaraNIyakarma kA bandhaka hotA hai, kyoMki vaha sAta yA chaha karmoM kA bandhaka hotA hai| upazAntamohAdi guNasthAnavartI (nostrI-nopuruSa-nonapuMsaka) jIva jJAnAvaraNIyakarma ke abandhaka hote haiM, kyoMki ye cAroM (upazAntamoha se ayogIkevalI) guNasthAna vAle jIva kevala ekavidha vedanIyakarma ke bandhaka hote haiN| isalie kahA gayA hai - nostrI-nopuruSa-nonapuMsaka jJAnAvaNIyakarma ko bhajanA (vikalpa) se bAMdhatA hai aura yaha (vedarahita) jIva AyuSyakarma ko to bAMdhatA hI nahIM haiM, kyoMki nivRttibAdarasamparAya se lekara ayogIkevalI guNasthAna taka meM AyuSyabaMdha kA vyavaccheda ho jAtA hai| strIvedI, puruSavedI aura napuMsakavedI jIva AyuSyakarma ko eka bhava meM eka hI bAra bAMdhatA hai, vaha bhI AyuSya kA bandhakAla hotA hai, tabhI AyuSyakarma bAMdhatA hai| jaba AyuSyabandhakAla nahIM hotA, taba AyuSya nahIM baaNdhtaa| isalie kahA gayA hai--ye tInoM prakAra ke jIva AyuSyakarma ko kadAcit bAMdhate haiM, kadAcit nahIM baaNdhte| 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNayukta) bhA. 1, pR. 237 se 242 taka Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-3 33 __ (2)saMyatadvAra - sAmAyika, chedopasthapanika, parihAravizuddhi aura sUkSmasamparAya, ina cAra saMyamoM meM rahane vAlA saMyata jIva jJAnAvaraNIya ko bAMdhatA hai, kintu yathAkhyAtasaMyamavartI saMyata jIva upazAntamohAdi vAlA hone se jJAnAvaraNIyakarma ko nahIM bAMdhatA; isIlie kahA gayA hai - saMyata bhajanA se jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhatA hai, kintu asaMyata (mithyAdRSTi Adi jIva) aura saMyatAsaMyata (paMcamaguNasthAnavartI dezavirata) jIva, jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhate haiN| jabaki nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata (arthAt-siddha) jIva na to jJAnAvaraNIyakarma bAMdhate haiM aura na hI AyuSyAdi anya karma / kyoMki unake karmabaMdha kA koI kAraNa nahIM rhtaa| saMyata, asaMyata aura saMyatAsaMyata, ye tInoM pUrvavat AyuSyabaMdhakAla meM AyuSya bAMdhate haiM, anyathA nahIM baaNdhte| (3)samyagdRSTi- samyagdRSTi ke do bheda haiM--sarAga-samyagdRSTi aura vItarAga-samyagdRSTi / jo vItarAgasamyagdRSTi haiM, ve jJAnAvaraNIkarma ko nahIM bAMdhate, kyoMki ve to kevala ekavidha vedanIyakarma ke bandhaka haiM, jabaki sarAga-samyagdRSTi jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhate haiN| isalie kahA hai samyagdRSTi jJAnAvaraNIyakarma kadAcit bAMdhatA hai, kadAcit nahIM baaNdhtaa| mithyAdRSTi aura mizradRSTi to jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhate haiM / samyagdRSTi aura mithyAdRSTi jIva AyuSyakarma ko kadAcit bAMdhate haiM, kadAcit nahIM bAMdhate; isa kathana kA Azaya yaha hai ki apUrvakaraNAdi samyagdRSTi jIva AyuSya ko nahIM bAMdhate, jabaki inase bhinna caturtha Adi guNasthAnoM vAle samyagdRSTi tathA mithyAdRSTi jIva pUrvavat AyuSyabandhakAla meM AyuSya ko bAMdhate haiM, dUsare samaya meM nahIM baaNdhte| samyagmithyAdRSTi jIvoM meM (mizradRSTi avasthA meM) AyuSya bAMdhane ke adhyavasAya-sthAnoM kA abhAva hone se AyuSya bAMdhate hI nahIM haiN| (4) saMjJIdvAra - manaparyApti vAle jIvoM ko saMjJI kahate haiM / vItarAgasaMjJI jIva jJAnAvaraNIyakarma ko nahIM bAMdhate, jabaki sarAgasaMjJI jIva ise bAMdhate haiM, isalie kahA gayA hai - saMjJI jIva jJAnAvaraNIyakarma ko kadAcit bAMdhatA hai, kadAcit nahIM bAMdhatA, kintu manaHparyApti se rahita asaMjJI jIva jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhate hI haiN| nosaMjJI-noasaMjJI jIvoM ke tIna bheda hote haiM--sayogI kevalI, ayogI kevalI aura siddha bhagavAn, inake jJAnAvaraNIyakarma ke baMdha ke kAraNa na hone se jJAnAvaraNIyakarma nahIM bAMdhate / ayogI kevalI aura siddha bhagavAn ke sivAya zeSa sabhI saMjJI jIva evaM asaMjJI jIva vedanIyakarma ko bAMdhate haiM tathA pUrvokta AzayAnusAra saMjJI aura asaMjJI, ye donoM AyuSyakarma ko bhajanA se bAMdhate haiN| nosaMjJI-noasaMjJI jIva AyuSyakarma ko bAMdhate hI nahIM haiN| (5)bhavasiddhikadvAra-jo bhavasiddhika vItarAga hote haiM, ve jJAnAvaraNIyakarma nahIM bAMdhate, kintu jo bhavasiddhika sarAga hote haiM, ve isa karma ko bAMdhate haiM, isIlie kahA gayA hai - bhavasiddhika jIva jJAnAvaraNIyakarma ko bhajanA se bAMdhate haiN| abhavasiddhika to jJAnAvaraNIyakarma bAMdhate hI haiM, jabaki nobhavasiddhika-noabhavasiddhika (siddha) jIva jJAnAvaraNIyakarma evaM AyuSyakarmAdi ko nahIM bAMdhate / bhavasiddhika aura abhavasiddhika ye donoM AyuSyakarma ko pUrvokta AzayAnusAra kadAcit bAMdhate haiM, kadAcit nahIM baaNdhte| (6) darzanadvAra - cakSudarzanI, acakSudarzanI aura avadhidarzanI, yadi chadmasthavItarAgI hoM to jJAnAvaraNIyakarma ko nahIM bAMdhate, kyoMki ve kevala vedanIyakarma ke bandhaka hote haiM / ye yadi sarAgI-chadmastha hoM to ise bAMdhate hai| isIlie kahA gayA hai ki ye tInoM jJAnAvaraNIyakarma ko bhajanA se bAMdhate haiN| bhavasthakevaladarzanI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra 34 aura siddhakevaladarzanI, ina donoM ke jJAnAvaraNIya karmabaMdha kA hetu na hone se, ye donoM ise nahIM bAMdhate / cakSudarzanI acakSudarzanI aura avadhidarzana chadmastha vItarAgI aura sarAgI vedanIyakarma ko bAMdhate hI haiN| kevaladarzaniyoM meM jo sayogI kevalI haiM, ve vedanIyakarma bAMdhate hai, kintu ayogI kevalI nahIM bAMdhate / isIlie kahA gayA hai ki kevaladarzanI vedanIyakarma ko bhajanA se bAMdhate haiN| (7) paryAptakadvAra - jisa jIva ne utpanna hone ke bAda apane yogya AhAra - zarIrAdi paryAptiyAM pUrNa kara lI hoM, vaha paryAptaka aura jisane pUrNa na kI hoM, vaha aparyAptaka kahalAtA hai| aparyAptaka jIva jJAnAvaraNIyAdi sAta karma bAMdhate haiN| paryAptaka jIvoM ke do bheda-vItarAga aura sraag| inameM se vItarAgaparyAptaka jJAnAvaraNIyakarma ko nahIM bAMdhate, sarAgaparyAptaka bAMdhate haiM, isIlie kahA gayA hai ki paryAptaka bhajanA se jJAnAvaraNIyakarma bAMdhate haiN| noparyAptaka-noaparyAptaka yAnI siddha jIva jJAnAvaraNIyAdi AThoM karmoM ko nahIM bAMdhate / paryAptaka aura aparyAptaka donoM AyuSyabaMdha ke kAla meM AyuSya bAMdhate haiM, dUsare samaya meM nahIM, isIlie kahA gayA hai ki ye donoM AyuSya-baMdha bhajanA se karate haiM / (8) bhASakadvAra bhASAlabdhi vAle bhASaka aura bhASAlabdhi se vihIna ko abhASaka kahate haiM / do bheda - vItarAgabhASaka aura sarAgabhASaka / vItarAgabhASaka jJAnAvaraNIyakarma nahIM bAMdhate, sarAgabhASaka bAMdhate haiM / isIlie kahA gayA ki bhASaka jIva bhajanA se jJAnAvaraNIyakarma bAMdhate haiN| abhASaka ke cAra bheda - ayogI kevalI, siddha bhagavAn, vigrahagatisamApanna aura ekendriya pRthvIkAyikAdi ke jIva / inameM se Adi ke do to jJAnAvaraNIyakarma ko nahIM bAMdhate, jabaki pichale donoM vedanIyakarma bAMdhate haiN| isalie kahA gayA hai ki abhASaka jIva jJAnAvaraNIya aura vedanIyakarma bhajanA se bAMdhate haiN| bhASaka jIva (sayogI kevalI guNasthAna ke antima samaya taka ke bhASaka bhI) vedanIyakarma bAMdhate haiM / - (9) parittadvAra - eka zarIra meM eka jIva ho use paritta kahate haiM, athavA alpa-sImita saMsAra vAle ko bhI parita jIva kahate haiN| paritta ke do prakAra -- vItarAgaparitta aura sarAgaparitta / vItarAgaparitta jJAnAvaraNIyakarma nahIM bAMdhatA, sarAgaparitta bAMdhatA hai| isIlie kahA gayA hai ki parittajIva bhajanA jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhatA hai| jo jIva ananta jIvoM ke sAtha eka zarIra meM rahatA hai, aise sAdhAraNa kAya vAle jIva ko aparitta kahate haiM, athavA ananta saMsArI ko aparitta kahate haiN| donoM prakAra ke aparita jIva jJAnAvaraNIkarma bAMdhate haiN| noparitta - noaparitta arthAt siddha jIva, jJAnAvaraNIyAdi aSTakarma nahIM bAMdhate / paritta aura aparitta jIva AyuSyabandha-kAla meM AyuSya bAMdhate haiM, kintu dUsare samaya meM nahIM, isIlie kahA gayA hai--paritta aura aparitta bhajanA se AyuSya bAMdhate haiN| (10) jJAnadvAra - prathama cAroM jJAna vAle vItarAga- avasthA meM jJAnAvaraNIyakarma nahIM bAMdhate, sarAga avasthA meM bAMdhateM haiM / isIlie ina cAroM ke jJAnAvaraNIyakarmabaMdha ke viSaya meM bhajanA kahI gaI hai| Abhinibodhika Adi cAra jJAnoM vAle vedanIyakarma ko bAdhate haiM, kyoMki chadmasthavItarAga bhI vedanIyakarma ke bandhaka hote haiN| kevalajJAnI vedanIyakarma ko bhajanA se bAMdhate haiM, kyoMki sayogI kevalI vedanIya ke bandhaka tathA ayogI kevalI aura siddha vedanIya ke abandhaka hote haiN| (11) yogadvAra - manoyogI, vacanayogI aura kAyayogI, ye tInoM sayogI jaba 11 veM, 12veM, 13 veM Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka - 3 35 guNasthAnavartI hote haiM, taba jJAnAvaraNIyakarma ko nahIM bAMdhate, inake atirikta anya sabhI sayogI jIva jJAnAvaraNIyakarma bAMdhate haiM / isIlie kahA gayA ki sayogI jIva bhajanA se jJAnAvaraNIya karma bAMdhate haiN| ayogI ke do bheda - ayogI kevalI aura siddha / ye donoM jJAnAvaraNIya, vedanIyAdi karma nahIM bAMdhate, kintu sabhI sayogI jIva vedanIyakarma ke baMdhaka hote haiM, kyoMki sayogI kevalI guNasthAna taka sAtAvedanIya kA baMdha hotA hai| (12) upayogadvAra -- sayogI jIva aura ayogI jIva, ina donoM ke sAkAra (jJAna) aura anAkAra (darzana) ye donoM upayoga hote haiN| ina donoM upayogoM meM vartamAna sayogI jIva, jJAnAvaraNIyAdi AThoM karmaprakRtiyoM ko yathAyogya bAMdhatA hai aura ayogI jIva nahIM bAMdhatA, kyoMki ayogI jIva AThoM karmaprakRtiyoM kA abandhaka hotA hai| isIlie sAkAropayogI aura nirAkAropayogI donoM meM aSTakarmabaMdha kI bhajanA kahI hai| (13) AhArakadvAra--AhAraka ke do prakAra -- vItarAga aura sarAgI / vItarAgI AhAraka jJAnAvaraNIya karma nahIM bAMdhate, jabaki sarAgI AhAraka ise bAMdhate haiN| isI prakAra anAhAraka ke cAra bheda hote haiM--vigrahagati - samApanna, samudghAtaprApta kevalI, ayogIkevalI aura siddha / inameM se prathama bAMdhate haiM, zeSa tInoM jJAnAvaraNIyakarma ko bhajanA se bAMdhate / AhAraka jIva (sayogI kevalI taka) vedanIyakarma ko bAMdhate haiM, jabaki anAhArakoM meM se vigrahagatisamApanna aura samudghAtaprApta kevalI ye donoM anAhAraka vedanIya karma ko bAMdhate haiM, ayogI kevalI aura siddha anAhAraka ise nahIM bAMdhate / isIlie kahA gayA hai ki anAhArakajIva vedanIyakarma ko bhajanA se bAMdhate haiN| sabhI prakAra ke anAhAraka jIva AyuSyakarma ke abaMdhaka haiM, jabaki AhAraka jIva AyuSyabandhakAla meM AyuSya bAMdhate haiM, dUsare samaya meM nahIM bAMdhate / (14) sUkSmadvAra - sUkSmajIva jJAnAvaraNIya karma kA bandhaka hai| bAdara jIvoM ke do bheda - vItarAga aura sraag| vItarAga bAdarajIva jJAnAvaraNIyakarma ke abandhaka haiM, jabaki sarAga bAdara jIva isake bandhaka haiN| nosUkSma-nobAdara arthAt--- siddha jJAnAvaraNIyAdi sabhI karmoM ke abandhaka haiN| sUkSma aura bAdara donoM AyuSyabandhakAla meM AyuSyakarma bAMdhate haiM, dUsare samaya meM nhiiN| isIlie inakA AyuSya karmabaMdha bhajanA se kahA gayA hai / (15) caramadvAra -- carama kA artha hai - jisakA antima bhava hai yA hone vAlA / yahA~ ' bhavya' ko 'carama' kahA gayA hai| acarama kA artha hai-- jisakA antima bhava nahIM hone vAlA hai athavA jisane bhavoM kA ata kara diyA hai / isa dRSTi se abhavya aura siddha ko yahA~ ' acarama' kahA gayA hai| carama jIva yathAyogya ATha karmaprakRtiyoM ko bAMdhatA hai aura jaba carama jIva ayogI-avasthA meM ho, taba nahIM bhI bAMdhatA / isIliye kahA gayA hai ki carama jIva AThoM karmaprakRtiyoM ko bhajanA se bAMdhatA hai| jisakA kabhI caramabhava nahIM hogA- aisA abhavya - acarama to AThoM prakRtiyoM ko bAMdhatA hai, aura siddha acarama (bhavoM kA antakarttA) to kisI bhI karmaprakRti ko nahIM bAMdhatA / isIlie kahA gayA ki acarama jIva AThoM prakRtiyoM ko bAMdhatA hai / 1 pandraha dvAroM meM ukta jIvoM ke alpabahutva kI prarUpaNA 29. [ 1 ] eesi NaM bhaMte! jIvANaM itthivedagANaM purisavedagANaM napuMsagavedagANaM avedagANa ya kayare 2 appA vA 4 ? 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 253 se 259 taka Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 vyAkhyAprajJaptisUtra goyamA! savvatthovA jIvA purisavedagA, itthivedagA saMkhejaguNA, avedagA aNaMtaguNA, napuMsagavedagA annNtgunnaa| [29-1 pra.] he bhagavan ! strIvedaka, puruSavedaka, napuMsakavedaka aura avedaka; ina jIvoM meM se kauna kisase alpa haiM bahata haiM talya haiM athavA vizeSAdhika haiM? ___ [29-1 u.] gautama! sabase thor3e jIva puruSavedaka haiM, unase saMkhyeyaguNA strIvedaka jIva haiM, unase anantaguNA avedaka haiM aura unase bhI anantaguNA napuMsakavedaka haiN| [2] etesiM savvesiM padANaM appabahugAI uccAreyavvAiM jAva' savvatthovA jIvA acarimA, carimA annNtgunnaa| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti0| ||chtttthse : taio uddaso smtto|| ____ [29-2] ina (pUrvokta) sarva padoM (saMyatAdi se lekara carama taka caturdaza dvAroM meM ukta padoM) kA (saMyata pada se lekara) yAvat sabase thor3e acarama jIva haiM aura unase caramajIva anantaguNA haiM paryanta alpabahutva kahanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai; yoM kaha kara yAvat gautama svAmI vicarane lge| vivecana--pandraha dvAroM meM ukta jIvoM ke alpabahutva kI prarUpaNA - tIsare uddezaka ke antima sUtra meM sarvaprathama strIvedakAdi (paMcamadvAra) jIvoM ke alpabahutva kA nirUpaNa karake isI prakAra se anya 14 dvAroM meM ukta caramAdiparyanta jIvoM ke alpabahutva kA atidezapUrvaka nirUpaNa kiyA gayA hai| vedakoM ke alpabahutva kA spaSTIkaraNa-yahA~ puruSavedaka jIvoM kI apekSA strIvedaka jIvoM ko saMkhyAtaguNA adhika batAne kA kAraNa yaha hai ki devoM kI apekSA deviyAM battIsa guNI aura battIsa adhika haiM, nara manuSya kI apekSA nArI sattAIsa guNI aura sattAIsa adhika haiM aura tiryaJca nara kI apekSA tiryaJcanI tIna guNI aura tIna adhika haiN| strIvedakoM kI apekSA avedakoM ko ananta guNA batAne kA kAraNa yaha ki anivRttibAdarasamparAyAdi vAle jIva aura siddha jIva ananta haiM, isalie ve strIvedakoM kI apekSA anantaguNA haiN| avedakoM se napuMsakavedI anantaguNA isalie haiM ki siddhoM kI apekSA anantakAyika jIva anantaguNA haiM, jo saba napuMsaka haiN| saMyatadvAra se caramadvAra taka kA alpabahutva-uparyukta alpabahutva kI taraha hI saMyatadvAra se caramadvAra taka 14 dvAroM kA alpabahutva prajJApanAsUtra ke tRtIya pada meM ukta varNana kI taraha kahanA caahie| yahA~ acarama kA artha siddha-abhavyajIva liyA gayA hai aura carama kA artha bhavya / ataeva acarama jIvoM kI apekSA carama jIva anantaguNita kahe gaye haiN| ||chtthaa zataka : tRtIya uddezaka smaapt|| 1. 'jAva' pada yahA~ 29-1 sU. ke prazna kI taraha 'saMjaya' se lekara carima-acarima taka prazna aura uttara kA saMyojana kara __ lene kA sUcaka hai| 2. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 260 (kha) prajJApanA, tRtIyapada, 81 se 111 pR. taka Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauttho uddesao : 'sapaesa' caturtha uddezaka : sapradeza kAlAdeza se caubIsa daNDaka ke eka-aneka jIvoM kI sapradezatA - apradezatA kI prarUpaNA 1. jIve NaM bhaMte ! kAlAdeseNaM kiM sapadese, apadese ? goyamA ! niyamA sapadese / [1 pra.] bhagavan ! kyA jIva kAlAdeza (kAla kI apekSA) se sapradeza hai yA apradeza hai ? [1 u.] gautama ! kAlAdeza se jIva niyamata: (nizcita rUpa se) sapradeza hai| 2. [ 1 ] neratie NaM bhaMte ! kAlAdeseNaM kiM sapadese, apadese ? goyamA ! siya sapadese, siya apadese / [2-1 pra.] bhagavan ! kyA nairayika jIva kAlAdeza se sapradeza hai yA apradeza hai ? [2-1 u.] gautama ! eka nairayika jIva kAlAdeza se kadAcit sapradeza hai aura kadAcit apradeza hai| [ 2 ] evaM jAva' siddhe / [2-2 pra.] isI prakAra yAvat eka siddha- jIva- paryanta kahanA caahie| 3. jIvA NaM bhaMte ! kAlAdeseNaM kiM sapadesA, apadesA ? goyamA ! niyamA sapadesA / [3 pra.] bhagavan ! kAlAdeza kI apekSA bahuta jIva (aneka jIva) sapradeza haiM yA apradeza haiM ? [3 u.] gautama ! aneka jIva kAlAdeza kI apekSA niyamataH sapradeza haiN| 4. [ 1 ] neraDyA NaM bhaMte ! kAlAdeseNaM kiM sapadesA, apadesA ? goyamA ! savve vi tAva hojjA sapadesA, ahavA sapadesA ya apadese ya, ahavA sapadesA ya apadesAya / [4-1 pra.] bhagavan ! nairayika jIva ( bahuta-se nairayika) kAlAdeza kI apekSA kyA sapradeza haiM yA apradeza haiM ? [4-1 u.] gautama ! (nairayikoM ke tIna vibhAga haiM -) 1. sabhI (nairayika) sapradeza haiM, 2. bahuta-se 1. 'jAva' pada yahA~ bhavanapati se lekara vaimAnikadeva paryanta daNDakoM kA sUcaka hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 vyAkhyAprajJaptisUtra sapradeza aura eka apradeza hai, aura 3. bahuta-se sapreza aura bahuta-se apradeza haiN| [2] evaM jAva' thnniykumaaraa| [4-2] isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka kahanA caahie| 5.[1] pur3havikAiyA NaM bhaMte! kiM sapadesA, apadesA? goyamA ! sapadesA vi, apadesA vi| [5-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva sapradeza haiM yA apradeza haiM ? [5-1 u.] gautama ! pRthvIkAyika jIva sapradeza bhI haiM, apradeza bhI haiN| [2] evaM jAva' vnnpphtikaaiyaa| [5-2] isI prakAra yAvat vanaspatikAyika taka kahanA caahie| 6. sesA jahA neraiyA tahA jAva' siddhaa| [6] jisa prakAra nairayika jIvoM kA kathana kiyA gayA hai, usI prakAra siddhaparyanta zeSa sabhI jIvoM ke lie kahanA caahie| AhAraka Adi se vizeSita jIvoM meM sapradeza-apradeza-vaktavyatA 7.[1] AhAragANaM jIvegeMdiyavajjo tiybhNgo| [7-1] jIva aura ekendriya ko chor3akara zeSa sabhI AhAraka jIvoM ke lie tIna bhaMga kahane cAhie, yathA--(1) sabhI sapradeza, (2) bahuta sapradeza aura eka apradeza, aura (3) bahuta sapradeza aura bahuta aprdesh| __ [2] aNAhAragANaM jIvegiMdiyavajA chabbhaMgA evaM bhANiyavvA-sapadesA vA, apaesA vA, ahavA sapadese ya apadese ya, ahavA sapadese ya apadesA ya, ahavA sapadesA ya apadese ya, ahavA sapadesA ya apadesA y| siddhehiM tiybhNgo| [7-2] anAhArakaM jIvoM ke lie ekendriya ko chor3akara chaha bhaMga isa prakAra kahane cAhie, yathA(1) sabhI sapradeza, (2) sabhI apradeza, (3) eka sapradeza aura eka apradeza, (4) eka sapradeza aura bahuta apradeza, (5) bahuta sapradeza aura eka apradeza aura (6) bahuta sapradeza aura bahuta aprdesh| siddhoM ke lie tIna bhaMga kahane caahie| , 1. 'jAva' pada yahA~ asurakumAra' se lekara 'stanitakumAra' taka kA sUcaka hai| 2. 'jAva' pada se yahA~ 'apkAyika se lekara vanaspatikAyika' taka smjhnaa| 3. 'jAva' pada se vaimAnika paryanta ke daNDakoM kA grahaNa samajha lenA caahie| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-4 39 8. [ 1 ] bhavasiddhIyA abhavasiddhIyA jahA ohiyA / [8-1] bhavasiddhika (bhavya) aura abhavasiddhika (abhavya) jIvoM ke lie audhika (sAmAnya) jIvoM kI taraha kahanA cAhie / [2] nobhavasiddhiya-noabhavasiddhiyA jIva- siddhehiM tiyabhaMgo / [8-2] nobhavasiddhika-noabhavasiddhika jIva aura siddhoM meM (pUrvavat) tIna bhaMga kahane caahie| 9. [1] saNNIhiM jIvAdio tiyabhaMgo / [9-1] saMjJI jIvoM meM jIva Adi tIna bhaMga kahane caahie| [ 2 ] asaNNIhiM egiMdiyavajjo tiyabhaMgo / neraiya- deva - maNUehiM chabbhaMgA / [9-2] asaMjJI jIvoM meM ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahane caahie| nairayika, deva aura manuSyoM meM chaha bhaMga kahane cAhie / [ 3 ] nosaNNi-noasaNNiNo jIva- maNuya-siddhehiM tiyabhaMgo / [9-3] nosaMjJI-noasaMjJI jIva, manuSya aura siddhoM meM tIna bhaMga kahane cAhie / 10. [ 1 ] salesA jahA ohiyA / kaNhalessA nIlalessA kAulessA jahA AhArao, navaraM jassa atthi eyAo / teulessAe jIvAdio tiyabhaMgo, navaraM puDhavikAiesu Au-vaNapphatIe chbbhNgaa| pamhalesa-sukkalessAe jIvAio tiyabhaMgo / [10-1] salezya (lezyA vAle) jIvoM kA kathana, aughika jIvoM kI taraha karanA caahie| kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA vAle jIvoM kA kathana AhAraka jIva kI taraha karanA caahie| kintu itanA vizeSa hai ki jisake jo lezyA ho, usake vaha lezyA kahanI caahie| tejolezyA meM jIva Adi tIna bhaMga kahane cAhie; kintu itanI vizeSatA hai ki pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyika jIvoM meM chaha bhaMga kahane caahie| padmalezyA aura zuklalezyA meM jIvAdika tIna bhaMga kahane caahie| [2] alesehiM jIva - siddhehiM tiyabhaMgo, maNuesu chabbhaMgA / [10-2] alezya (lezyArahita ) jIva aura siddhoM meM tIna bhaMga kahane cAhie tathA alezya manuSyoM meM (pUrvavat) chaha bhaMga kahane cAhie / 11. [ 1 ] sammaddiTThIhiM jIvAio tiyabhaMgo / vigaliMdiesu chbbhNgaa| [11-1] samyagdRSTi jIvoM meM jIvAdika tIna bhaMga kahane cAhie / vikalendriyoM meM chaha bhaMga kahane cAhie / [2] micchaddiTThIhiM egiMdiyavajjo tiyabhaMgo / [11-2] mithyAdRSTi jIvoM meM ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahane cAhie / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 vyAkhyAprajJaptisUtra [3] sammAmicchaddiTThIhiM chbbhNgaa| [11-3] samyagmithyAdRSTi jIvoM meM chaha bhaMga kahane caahie| 12.[1] saMjatehiM jIvAio tiybhNgo| [12-1] saMyatoM meM jIvAdi tIna bhaMga kahane caahie| [2] asaMjatehiM egidiyavajo tiybhNgo| [12-2] asaMyatoM meM ekendriya ko chor3a kara tIna bhaMga kahane caahie| [3] saMjatAsaMjatehiM tiyabhaMgo jiivaadio| [12-3] saMyatAsaMyata jIvoM meM jIvAdi tIna bhaMga kahane caahie| [4] nosaMjaya-noasaMjaya-nosaMjatAsaMjata jIva-siddhehiM tiybhNgo| [12-4] nosaMyata-noasaMyata-nosAMtAsaMyata jIva aura siddhoM meM tIna bhaMga kahane caahie| 13.[1]sakasAihiM jIvAdio tiybhNgo|egidiesu abhNgkN|kohksaaiihiN jIvegiMdiyavajjo tiybhNgo|devehi chbbhNgaa|maannksaaii mAyAkasAI jIvegiMdiyavajo tiybhNgo|nertiy devehiM chbbhNgaa| lobhakasAyIhiM jIvegiMdiyavajo tiybhNgo| neratiesu chbbhNgaa| [13-1] sakaSAyI (kaSAyayukta)jIvoM meM jIvAdi tIna bhaMga kahane caahie| ekendriya (sakaSAyI) meM . abhaMgaka (tIna bhaMga nahIM, kintu eka bhaMga) kahanA caahie| krodhakaSAyI jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3a kara tIna bhaMga kahane caahie| mAnakaSAyI aura mAyAkaSAyI jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3a kara tIna bhaMga kahane caahie| nairayikoM aura devoM meM chaha bhaMga kahane caahie| lobhakaSAyI jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahane caahie| nairayika jIvoM meM chaha bhaMga kahane caahie| [2] akasAI jIva-maNuehiM siddhehiM tiybhNgo| [13-2] akaSAyI jIvoM, jIva, manuSya aura siddhoM meM tIna bhaMga kahane caahie| 14. [1] ohiyanANe AbhiNibohiyanANe suyanANe jIvAdio tiybhNgo| vigaliMdiehiM chbbhNgaa| ohinANe maNapajjavaNANe kevalanANe jIvAdio tiybhNgo| / [14-1] audhika (samuccaya) jJAna, AbhinibodhikajJAna aura zrutajJAna meM jIvAdi tIna bhaMga kahane caahie| vikalendriyoM meM chaha bhaMga kahane caahie| avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna meM jIvAdi tIna bhaMga kahane chie| [2] ohie aNNANe matiaNNANe suyaaNNANe egidiyavajo tiybhNgo| vibhaMgaNANe jIvAdio tiybhNgo| [14-2] audhika (samuccaya) ajJAna, mati-ajJAna aura zruta-ajJAna meM ekendriya ko chor3akara tIna Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-4 bhaMga kahane caahie| vibhaMgajJAna meM jIvAdi tIna bhaMga kahane caahie| 15.[1] sajogI jahA ohio|mnnjogii vayajogI kAyajogI jIvAdio tiyabhaMgo, navaraM kAyajogI egiMdiyA tesu abhNgkN| [15-1] jisa prakAra audhika jIvoM kA kathana kiyA, usI prakAra sayogI jIvoM kA kathana karanA caahie| manoyogI, vacanayogI aura kAyayogI meM jIvAdi tIna bhaMga kahane caahie| vizeSatA yaha hai ki jo kAyayogI ekendriya hote haiM, unameM abhaMgaka (adhika bhaMga nahIM, kevala eka bhaMga) hotA hai| [2] ajogI jahA alesaa| [15-2] ayogI jIvoM kA kathana alezyajIvoM ke samAna kahanA caahie| 16. sAgArovautta-aNAgArovauttehiM jIvegiMdiyavajjo tiybhNgo| [16] sAkAra-upayoga vAle aura anAkAra-upayoga vAle jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahane caahie| . 17. [1] saveyagA ya jahA sksaaii| itthiveyaga-purisavedaga-napuMsagavedagesu jIvAdio tiyabhaMgo, navaraM napuMsagavede egidiesu abhNgyN| [17-1] savedaka jIvoM kA kathana sakaSAyI jIvoM ke samAna karanA caahie| strIvedI, puruSavedI aura napuMsakavedI jIvoM meM jIvAdi tIna bhaMga kahane caahie| vizeSa yaha hai ki napuMsakaveda meM jo ekendriya hote haiM, unameM abhaMgaka (adhika bhaMga nahIM, kintu eka bhaMga) hai| [2] aveyagA jahA aksaaii| [17-2] jaise akaSAyI jIvoM ke viSaya meM kathana kiyA, vaise hI avedaka (vedarahita) jIvoM ke viSaya meM kahanA caahie| 18.[1] sasarIrI jahA ohio|oraaliy-veuvviysriiriinnN jIvaegiMdiyavajo tiybhNgo| AhAragasarIre jIva-maNuesu chbbhNgaa| teyaga-kammagANaM jahA ohiyaa| __ [18-1] jaise audhika jIvoM kA kathana kiyA, vaise hI sazarIrI jIvoM ke viSaya meM kahanA caahie| audArika aura vaikriya zarIra vAle jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahane caahie| AhAraka zarIra vAle meM jIva aura manuSya meM chaha bhaMga kahane caahie| taijasa aura kArmaNa zarIra vAle jIvoM kA kathana audhika jIvoM ke samAna karanA caahie| [2] asarIrehiM jIva-siddhehiM tiybhNgo| [18-2] azarIrI, jIva aura siddhoM ke lie tIna bhaMga kahane caahie| 19.[1]AhArapajattIe sarIrapajattIe iMdiyapajjattIe ANApANapajattIe jIvegiMdiyavajjo Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 vyAkhyAprajJaptisUtra tiybhNgo| bhAsAmaNapajjattIe jahA snnnnii| [19-1] AhAraparyApti, zarIraparyApti, indriyaparyApti aura zvAsocchvAsa-paryApti vAle jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahane caahie| bhASAparyApti aura manaHparyApti vAle jIvoM kA kathana saMjJI jIvoM ke samAna kahanA caahie| [2] AhAraapajattIe jahA annaahaargaa| sarIraapajattIe iMdiyaapajattIe ANApANaapajjattIe jIvegiMdiyavajjo tiyabhaMgo, neraiya-deva-maNuehiM chbbhNgaa|bhaasaamnnapjjttiie jIvAdio tiyabhaMgo, Neraiya-deva-maNuehiM chbbhNgaa| [19-2] AhAraaparyApti vAle jIvoM kA kathana anAhAraka jIvoM ke samAna kahanA caahie| zarIraaparyApti, indriya-aparyApti aura zvAsocchvAsa-aparyApti vAle jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3a tIna bhaMga kahane caahie| (aparyAptaka) nairayika, deva aura manuSyoM meM chaha bhaMga kahane caahie| bhASA-aparyApti aura mana:aparyApti vAle jIvoM meM jIva Adi tIna bhaMga kahane caahie| nairayika, deva aura manuSya meM chaha bhaMga jAnane caahie| 20. gAhA - sapadesA''hAraga bhaviya saNNi lessA diTThI saMjaya ksaae| NANe joguvaoge vede ya sarIra pajattI // 1 // [20. saMgrahaNI gAthA kA artha-] sapradeza, AhAraka, bhavya, saMjJI, lezyA, dRSTi, saMyata, kaSAya, jJAna, yoga, upayoga, veda, zarIra aura paryApti, ina caudaha dvAroM kA kathana Upara kiyA gayA hai| . vivecana AhAraka Adi jIvoM meM sapradeza-apradeza-vaktavyatA--prastuta bIsa sUtroM meM (sU. 1 se 20 taka) AhAraka Adi 14 dvAroM meM sapradeza-apradeza kI dRSTi se vividha bhaMgoM kI prarUpaNA kI gaI hai| sapradeza Adi caudaha dvAra - (1) sapradezadvAra - kAlAdeza kA artha hai--kAla kI apekSA se| vibhAgarahita ko apradeza aura vibhAgasahita ko sapradeza kahate haiN| samuccaya meM jIva anAdi hai, isIlie usakI sthiti ananta samaya kI hai; isalie vaha sapradeza hai| jo jisa bhAva (paryAya) meM prathama-samayavartI hotA hai, vaha kAla kI apekSA apradeza aura eka samaya se adhika do-tIna-cAra Adi samayoM meM vartane vAlA kAla kI apekSA sapradeza hotA hai| kAlAdeza kI apekSA jIvoM meM bhaMga- jisa nairayika jIva ko utpanna hue eka samaya huA hai, vaha kAlAdeza se apradeza hai aura prathama samaya ke pazcAt dvitIya-tRtIyAdi samayavartI nairayika sapradeza hai| isI prakAra audhika jIva, nairayika Adi 24 aura siddha ke milAkara 26 daNDakoM meM ekavacana ko lekara kadAcit apradeza, kadAcit sapradeza, ye do-do bhaMga hote haiN| inhIM 26 daNDakoM meM bahucavana ko lekara vicAra karane para tIna bhaMga hote haiM - 1. jo jassa paDhamasamae vaTTai bhavassa so u apeso| aNNammi vaTTamANe kAlAeseNa sapaeso // 1 // - bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 261 meM uddhata Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-4 (1) upapAtavirahakAla meM pUrvotpanna jIvoM kI saMkhyA asaMkhyAta hone se sabhI sapradeza hote haiM, ata: ve saba sapradeza haiN| (2) pUrvotpanna nairayikoM meM jaba eka nayA nairayika utpanna hotA hai, taba usakI prathama samaya kI utpatti kI apekSA se vaha 'apradeza' kahalAtA hai| isake sivAya bAkI nairayika jinakI utpatti ko do-tIna-cAra Adi samaya ho gae haiM, ve 'sapradeza' kahalAte haiN| ___ (3) eka-do-tIna Adi nairayikajIva eka samaya meM utpanna bhI hote haiM, usI pramANa meM marate bhI haiM', isIlie ve saba 'apradeza' kahalAte haiM tathA pUrvotpanna aura utpadyamAna jIva bahuta hone se ve saba sapradeza bhI kahalAte haiN| isIlie mUlapATha meM nairayikoM ke kramazaH tIna bhaMgoM kA saMketa hai| pRthvIkAyikAdi ekendriyajIvoM meM do bhaMga hote haiM--ve kadAcit sapradeza bhI hote haiM aura kadAcit apradeza bhii| dvIndriyoM se lekara siddhaparyanta pUrvavat (nairayikoM kI taraha) tIna-tIna bhaMga hote haiN| 2. AhArakadvAra - AhAraka aura anAhAraka zabdoM se vizeSita donoM prakAra ke jIvoM ke pratyeka ke ekavacana aura bahuvacana ko lekara kramazaH eka-eka daNDaka yAnI do-do daNDaka kahane caahie| jo jIva vigrahagati meM yA kevalIsamudghAta meM anAhAraka hokara phira AhArakatva ko prApta karatA hai, vaha AhArakakAla meM prathama samaya vAlA jIva 'apradeza' aura prathama samaya ke atirikta dvitIya-tRtIyAdi samayavartI jIva sapradeza kahalAtA hai| isIlie mUlapATha meM kahA gayA hai--kadAcit koI-sapradeza aura kadAcit koI apradeza hotA hai| isI prakAra sabhI AdivAle (zurU hone vAle) bhAvoM meM eka vacana meM jAna lenA caahie| anAdi vAle bhAvoM meM to sabhI niyamata:sapradeza hote hai| bahuvacana vAle daNDaka meM bhI isI prakAra--kadAcit sapradeza bhI aura kadAcit apradeza bhI hote haiN| jaise--AhArakapane meM rahe hue bahuta jIva hone se unakA sapradezatva hai tathA bahuta se jIva vigrahagati ke pazcAt prathama samaya meM turanta hI anAhAraka hone se unakA apradezatva haitathA bahuta se jIva vigrahagati pazcAt prathama samaya meM turanta hI anAhAraka hone se unakA apradezatva bhI hai| isa prakAra AhAraka jIvoM meM sapradezatva aura apradezatva ye donoM pAye jAte haiN| isI prakAra ekendriya (pRthvikAyika Adi) jIvoM ke lie bhI kahanA caahie| siddha anAhAraka hone se unameM AhArakatva nahIM hotA hai| ataH siddha pada aura ekendriya ko chor3akara nairayikAdi jIvoM meM mUlapAThokta tIna bhaMga (1. sabhI sapradeza, athavA 2. bahuta sapradeza aura eka apradeza, athavA 3. bahuta sapradeza aura bahuta apradeza) kahane caahie| anAhAraka ke bhI isI prakAra ekavacana-bahuvacana ko lekara do daNDaka kahane caahie| vigrahagatisamApanna jIva, samudghAtagata kevalI, ayogI kevalI aura siddha, ye saba anAhAraka hote haiN| ye jaba anAhArakatva meM prathama samaya meM hote haiM to 'apradeza' aura dvitIya-tRtIya Adi samaya meM hote haiM to 'sapradeza' kahalAte haiN| bahuvacana ke daNDaka meM jIva aura ekendriya ko nahIM lenA cAhie, kyoMki ina donoM padoM meM bahuta-sapradeza aura bahuta apradeza,' yaha eka hI bhaMga pAyA jAtA hai; kyoMki ina donoM padoM meM vigrahagati-samApanna aneka jIva sapradeza aura aneka jIva apradeza 1. ego va do va tiNNi va saMkhamasaMkha ca egsmennN| uvavajaMte baiyA, uvvaTuMtA vi emeva // 2 // - bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 261 meM uddhRta Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 vyAkhyAprajJaptisUtra milate haiM / nairayikAdi tathA dvIndriya Adi jIvoM meM thor3e jIvoM kI utpatti hotI hai| ataeva unameM eka-do Adi anAhAraka hone se chaha bhaMga sambhavita hote haiM, jinakA mUlapATha meM ullekha hai| yahA~ ekavacana kI apekSA do bhaMga nahIM hote, kyoMki yahA~ bahuvacana kA adhikAra calatA hai| siddhoM meM tIna bhaMga hote haiM, unameM sapradezapada bahuvacananAnta hI sambhavita hai| . 3. bhavyadvAra-bhavasiddhika aura abhavasiddhika, ina donoM ke do-do daNDaka haiM jo audhika (sAmAnya) jIva-daNDaka kI taraha haiN| isameM bhavasiddhika aura abhavasiddhika jIva niyamataH sapradeza hotA hai| kyoMki bhavyatva aura abhavya kA prathama samaya kabhI nahIM hotaa| ye donoM bhAva anAdipAriNAmika haiN| nairayika Adi jIva, sapradeza bhI hotA hai, apradeza bhii| bahuta jIva to sapradeza hI hote haiN| nairayika Adi jIvoM meM tIna bhaMga hote haiN| ekendriya jIvoM meM bahuta sapradeza aura bahuta apradeza', yaha eka hI bhaMga hotA hai| kyoMki ye bahuta saMkhyA meM hI prati samaya utpanna hote rahate haiN| yahA~ bhavya aura abhavya ke prakaraNa meM siddhapada nahIM kahanA cAhie, kyoMki siddha jIva na to bhavya kahalAte haiM, na abhavya |ve nobhavasiddhika-noabhavasiddhika hote haiN| ata: nobhavasiddhikamoabhavasiddhika jIvoM meM ekavacana aura bahuvacana ko lekara do daNDaka kahane caahie| isameM jIvapada aura siddhapada, ye do pada hI kahane cAhie, kyoMki nairayika Adi jIvoM ke sAtha 'nobhavasiddhika-noabhavasiddhika' vizeSaNa laga nahIM sktaa| isa daNDaka ke bahuvacana kI apekSA tIna bhaMga mUlapATha meM batAe haiN| 4. saMjJIdvAra-saMjJI jIvoM ke ekavacana aura bahuvacana ko lekara do daNDaka hote haiN| bahuvacana ke daNDaka meM jIvAdi padoM meM tIna bhaMga hote haiM, yathA--(1) jina saMjJI jIvoM ko bahuta-sA samaya utpanna hue ho gayA hai, ve kAlAdeza se sapradeza haiM / (2) utpAdaviraha ke bAda jaba eka jIva kI utpatti hotI hai, taba usako / prathama samaya kI apekSA 'bahuta jIva sapradeza aura eka jIva apradeza' kahA jAtA hai aura (3) jaba bahuta jIvoM kI utpatti eka hI samaya meM hotI hai, taba bahuta sapradeza aura bahuta apradeza' yoM kahA jAtA hai| isa prakAra ye tIna bhaMga sabhI padoM meM jAna lene caahie| kintu ina do daNDakoM meM ekendriya, vikalendriya aura siddha pada nahIM kahanA cAhie, kyoMki inameM 'saMjJI' vizeSaNa sambhava hI nahIM hai| asaMjJI-jIvoM meM ekendriyapadoM ko chor3akara dUsare daNDaka meM ye hI tIna bhaMga kahane caahie| pRthvIkAyikAdi ekendriyoM meM sadA bahuta jIvoM kI utpatti hotI hai, isalie una padoM meM bahuta sapradeza.aura bahuta apradeza', yaha eka hI bhaMga sambhava hai| nairayikoM se lekara vyantara devoM taka asaMjJI jIva utpanna hote haiM, ve jaba taka saMjJI na hoM taba taka unakA asaMjJIpana jAnanA caahie| nairayika Adi meM asaMjJIpana kAdAcitka hone se ekatva evaM bahutva kI sambhAvanA hone ke kAraNa mUlapATha meM 6 bhaMga batAe gae haiN| asaMjJI prakaraNa meM jyotiSka, vaimAnika aura siddha kA kathana nahIM karanA cAhie, kyoMki unameM asaMjJIpana sambhava nahIM hai| nosaMjJI-noasaMjJI vizeSaNa vAle jIvoM ke do daNDaka kahane caahie| usameM bahuvacana ko lekara dvitIya daNDaka meM jIva, manuSya aura siddha meM uparyukta tIna bhaMga kahane cAhiye, kyoMki unameM bahuta-se avasthita milate haiN| unameM utpadyamAna ekAdi sambhava haiN| nosaMjJI-noasaMjJI ke ina do daNDakoM meM jIva, manuSya aura siddha, ye tIna pada hI kahane cAhie; kyoMki nairayikAdi jIvoM ke sAtha 'nosaMjJI-noasaMjJI' vizeSaNa ghaTita nahIM ho sktaa| 5. lezyAdvAra - salezya jIvoM ke do daNDakoM meM jIva aura nairayikoM kA kathana audhika daNDaka ke Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 chaThA zataka : uddezaka-4 samAna karanA cAhie, kyoMki jIvatva kI taraha salezyatva bhI anAdi hai, isalie ina donoM meM kisI prakAra kI vizeSatA nahIM hai, kintu itanA vizeSa hai ki salezya prakaraNa meM siddha pada nahIM kahanA cAhie, kyoMki siddha alezya hote haiM / kRSNa-nIla- kApotalezyAvAn jIva aura nairayikoM ke pratyeka ke do-do daNDaka AhAraka jIva kI taraha kahane caahie| jina jIva evaM nairayikAdi meM jo lezyA ho, vahI kahanI caahie| jaise ki kRSNAdi tIna lezyAe~ jyotiSka evaM vaimAnika devoM meM nahIM hotiiN| siddhoM meM to koI bhI lezyA nahIM hotii| tejolezyA ke ekavacana aura bahuvacana ko lekara do daNDaka kahane caahie| bahuvacana kI apekSA dvitIya daNDaka meM jIvAdipadoM ke tIna bhaMga hote haiN| pRthvIkAya, apkAya aura vanaspatikAya meM 6 bhaMga hote haiM, kyoMki pRthvIkAyAdi jIvoM meM tejolezyAvAle ekAdi deva -- (pUrvotpanna aura utpadyamAna donoM prakAra ke) pAe jAte haiM / isalie sapradezatva aura apradezatva ke ekatva aura bahutva kA sambhava hai| tejolezyAprakaraNa meM nairayika, tejaskAyika, vAyukAyika, vikalendriya aura siddha, ye pada nahIM kahane cAhie, kyoMki unameM tejolezyA nahIM hotI / padmalezyA aura zuklalezyA ke do-do daNDaka kahane caahie| dUsare daNDaka meM jIvAdi padoM meM tIna bhaMga kahane caahie| padmazuklalezyAprakaraNa meM paMcendriyatiryaJca, manuSya aura vaimAnika deva hI kahane cAhie; kyoMki inake sivAya dUsare jIvoM meM ye lezyAe~ nahIM hotiiN| alezya jIva ke ekavacana aura bahuvacana ko lekara do daNDakoM meM jIva, manuSya aura siddha pada kA hI kathana karanA cAhie; kyoMki dUsare jIvoM meM alezyatva saMbhava nahIM hai| inameM jIva aura siddha meM tIna bhaMga aura manuSya meM chaha bhaMga kahane cAhie; kyoMki alezyatva pratipanna ( prApta kiye hue) aura pratipadyamAna (prApta karate hue) ekAdi manuSyoM kA sambhava hone se sapradezatva meM aura apradezatva meM ekavacana aura bahuvacana sambhava hai / 6. dRSTidvAra - samyagdRSTi ke do daNDakoM meM samyagdarzanaprApti ke prathama samaya meM apradezatva hai, aura bAda ke dvitIya - tRtIyAdi samayoM meM sapradezatva hai| inameM dUsare daNDaka meM jIvAdipadoM meM pUrvokta tIna bhaMga kahane caahie| vikalendriyoM meM pUrvotpanna aura utpadyamAna ekAdi sAsvAdana samyagdRSTi jIva pAe jAte haiM, isa kAraNa inameM 6 bhaMga jAnane caahie| ataH sapradezatva aura apradezatva meM ekatva aura bahutva saMbhava hai| ekendriya sarvathA mithyAdRSTi hote haiM, unameM samyagdarzana na hone se samyagdRSTidvAra meM ekendriyapada kA kathana nahIM karanA caahie| mithyAdRSTi ke ekavacana aura bahuvacana se do daNDaka kahane caahie| unameM se dUsare daNDaka meM jIvAdi padoM ke tIna bhaMga hote haiM; kyoMki mithyAtva - pratipanna ( prApta) jIva bahuta haiM aura samyakatva se bhraSTa hone ke bAda mithyAtva pratipadyamAna eka jIva bhI saMbhava hai| isa kAraNa tIna bhaMga hote haiN| mithyAdRSTi ke prakaraNa meM ekendriya jIvoM 'bahuta pradeza aura bahuta apradeza', yaha eka hI bhaMga pAyA jAtA hai, kyoMki ekendriya jIvoM meM avasthita aura utpadyamAna bahuta hote haiN| isa (mithyAdRSTi) prakaraNa meM siddhoM kA kathana nahIM karanA cAhie, kyoMki unameM mithyAtva nahIM hotA / samyagmithyAdRSTi jIvoM ke ekavacana aura bahuvacana, ye do daNDaka kahane caahie| unameM se bahuvacana ke daNDaka meM 6 bhaMga hote haiM; kyoMki samyagmithyAdRSTitva ko prApta aura pratipadyamAna ekAdi jIva bhI pAe jAte haiN| isa samyagmithyAdRSTidvAra meM ekendriya, vikalendriya aura siddha jIvoM kA kathana nahIM karanA cAhie, kyoMki unameM samyagmithyAdRSTitva asambhava hai| 7. saMyatadvAra - 'saMyata' zabda se vizeSita jIvoM meM tIna bhaMga kahane cAhie; kyoMki saMyama ko prApta Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 vyAkhyAprajJaptisUtra bahuta jIva hote haiM, saMyama ko pratipadyamAna ekAdi jIva hote haiM, isalie tIna bhaMga ghaTita hote haiN| saMyatadvAra meM kevala do hI pada kahane cAhie-jIvapada aura manuSyapada, kyoMki dUsare jIvoM meM saMyatatva kA abhAva hai| asaMyata jIvoM ke ekavacana aura bahuvacana ko lekara do daNDaka kahane caahie| unameM se bahuvacana sambandhI dvitIya daNDaka meM tIna bhaMga hote haiM, kyoMki asaMyatatva ko prApta bahuta jIva hote haiM tathA saMyatatva se bhraSTa hokara asaMyatatva ko prApta karate hue ekAdi jIva hote haiM, isalie unameM tIna bhaMga ghaTita ho sakate haiN| ekendriya jIvoM meM pUvokta yukti ke anusAra 'bahuta sapradeza aura bahuta apradeza'-yaha eka hI bhaMga pAyA jAtA hai| isa asaMyata prakaraNa meM siddhapada' nahIM kahanA cAhie; kyoMki siddhoM meM asaMyatatva nahIM hotaa| saMyatAsaMyata pada' meM bhI ekavacana-bahuvacana ko lekara do daNDaka kahane caahie| unameM se dUsare daNDaka meM bahuvacana kI apekSA pUrvokta tIna bhaMga kahane cAhie; kyoMki saMyatAsaMyata-dezaviratipana ko prApta bahuta jIva hote haiM, aura usase bhraSTa hokara yA asaMyama kA tyAga kara saMyatAsaMyatatva ko prApta hote hue ekAdi jIva hote haiN| ata: tIna bhaMga ghaTita hote haiN| isa saMyatAsaMyatadvAra meM bhI jIva, paMcendriyatiryaMJca aura manuSya, ye tIna pada hI kahane cAhie; kyoMki ina tInaM padoM ke atirikta anya jIvoM meM saMyatAsaMyatatva nahIM pAyA jaataa| nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyatadvAra meM jIva aura siddha, ye do pada hI kahane cAhie, bhaMga bhI pUrvokta tIna hote haiN| 8. kaSAyadvAra - sakaSAyI jIvoM meM tIna bhaMga pAe jAte haiM, yathA-(1) sakaSAyI jIva sadA avasthita hone se 'sapradeza' hote haiM, yaha prathama bhaMga; (2) upazamazreNI se gira kara sakaSAyAvasthA ko prApta hote hue ekAdi jIva pAe jAte haiM isalie bahuta sapradeza aura eka apradeza' yaha dUsarA bhaMga tathA 'bahuta sapradeza aura bahuta apradeza' yaha tIsarA bhaMga / nairayikAdi meM tIna bhaMga pAe jAte haiN| ekendriya jIvoM meM abhaMga hai--arthAt . unameM aneka bhaMga nahIM, kintu 'bahuta sapradeza aura bahuta apradeza' yaha eka hI bhaMga pAyA jAtA hai; kyoMki ekendriya jIvoM meM bahutajIva 'avasthita' aura bahuta jIva 'utpadyamAna' pAe jAte haiN| sakaSAyI dvAra meM siddha pada nahIM kahanA cAhie; kyoMki siddha kaSAya rahita hote haiN| isI taraha krodhAdi kaSAyoM meM kahanA caahie| krodhakaSAya ke ekavacana-bahuvacana-daNDakadvaya meM se dUsare daNDaka meM bahuvacana se jIvapada meM aura pRthvIkAyAdi padoM meM bahuta sapradeza aura bahuta apradeza', yaha eka bhaMga hI kahanA cAhie; kyoMki mAna, mAyA aura lobha se nivRtta ho kara krodhakaSAya ko prApta hote hue jIva ananta hone se yahA~ ekAdi kA sambhava nahIM hai, isalie sakaSAyI jIvoM kI taraha tIna bhaMga nahIM ho skte| zeSa (ekavacana) meM tIna kahane caahie| devapada meM devoM sambandhI teraha hI daNDakoM meM chaha bhaMga kahane cAhie; kyoMki unameM krodhakaSAya ke udayavAle jIva alpa hone se ekatva aura bahutva, donoM saMbhava haiM; ataH sapradezatva-apradezatva donoM saMbhava haiN| mAnakaSAya aura mAyAkaSAya vAle jIvoM ke bhI ekavacana-bahuvacana ko lekara daNDakadvaya krodhakaSAya kI taraha kahane caahie| unameM se dUsare daNDaka meM nairayikoM aura devoM meM 6 bhaMga hote haiM, kyoMki mAna aura mAyA ke udaya vAle jIva thor3e hI pAye jAte haiN| lobhakaSAya kA kathana krodhakaSAya kI taraha kahanA caahie| lobhakaSAya ke udaya vAle nairayika alpa hone se unameM 6 bhaMga pAye jAte haiN| niSkarSa yaha hai ki devoM meM lobha bahuta hotA hai aura nairayikoM meM krodha adhik| isalie krodha, mAna aura mAyA meM devoM ke 6 bhaMga aura mAna, mAyA aura lobha meM nairayikoM ke 6 bhaMga kahane caahie| akaSAyIdvAra ke bhI ekavacana aura bahuvacana, ye daNDakadvaya hote haiN| unameM Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 chaThA zataka : uddezaka-4 se dUsare daNDaka meM jIva, manuSya aura siddha pada meM tIna bhaMga kahane caahie| ina tIna padoM ke sivAya anya daNDakoM kA kathana nahIM karanA cAhie, kyoMki dUsare jIva akaSAyI nahIM ho skte| 9.jJAnadvAra- matyAdi bheda se avizeSita audhika (sAmAnya) jJAna meM tathA matijJAna aura zrutajJAna meM ekavacana aura bahuvacana ko lekara do daNDaka hote haiN| dUsare daNDaka meM jIvAdi padoM ke tIna bhaMga kahane caahie| yathA--audhikajJAnI, matijJAnI aura zrutajJAnI sadA avasthita hone se ve sapradeza haiM, yaha eka bhaMga, mithyAjJAna se nivRtta hokara mAtra matyAdijJAna ko prApta hone vAle evaM zruta-ajJAna se nivRtta hokara zrutajJAna ko prApta hone vAle ekAdi jIva pAe jAte haiM, isalie tathA mati-ajJAna se nivRtta hokara matijJAna ko prApta hone vAle 'bahuta sapradeza aura ekadi apradeza', yaha dUsarA bhaMga tathA 'bahuta sapradeza aura bahuta apradeza', yaha tIsarA bhaMga hotA hai| vikalendriyoM meM sAsvAdana samyaktva hone se matyAdijJAna vAle ekAdi jIva pAe jAte haiM, isalie unameM 6 bhaMga ghaTita ho jAte haiN| yahA~ pRthvIkAyAdi jIva tathA siddha pada kA kathana nahIM karanA cAhie, kyoMki unameM matyAdijJAna nahIM hote| isI prakAra avadhijJAna Adi meM bhI tIna bhaMga sambhava haiN| vizeSatA yaha hai ki avadhijJAna ke ekavacana-bahuvacana-daNDakadvaya meM ekendriya, vikalendriya aura siddhoM kA kathana nahIM karanA caahie| mana:paryavajJAna ke ukta daNDakadvaya meM ekendriya, vikalendriya aura siddhoM kA kathana nahIM karanA caahie| mana:paryavajJAna ke ukta daNDakadvaya meM jIva aura manuSya kA hI kathana karanA cAhie, kyoMki inake sivAya anyoM ko manaHparyavajJAna nahIM hotaa| kevalajJAna ke ukta donoM daNDakoM meM bhI manuSya aura siddha kA hI kathana karanA cAhie, kyoMki dUsare jIvoM ko kevalajJAna nahIM hotaa| ____mati Adi ajJAna se avizeSita sAmAnya (audhika) ajJAna, mati-ajJAna aura zruta-ajJAna, inameM jIvAdi padoM meM tIna bhaMga ghaTita ho jAte haiM, yathA-(1) ye sadA avasthita hote haiN| isalie sabhI sapradeza' yaha prathama bhaMga huA, (2-3) avasthita ke sivAya jaba dUsare jIva, jJAna ko chor3a kara mati-ajJAnAdi ko prApta hote haiM, taba unake ekAdi kA sambhava hone se dUsarA aura tIsarA bhaMga bhI ghaTita ho jAtA hai| ekendriya jIvoM meM 'bahuta sapradeza aura bahuta apradeza' yaha eka hI bhaMga pAyA jAtA hai| siddhoM meM tInoM ajJAna asambhava hone se unameM ajJAnoM kA kathana nahIM karanA caahie| vibhaMgajJAna meM jIvAdi padoM meM mati-ajJAnAdi kI taraha tIna bhaMga kahane caahie| isameM ekendriya, vikalendriya aura siddhoM kA kathana nahIM karanA caahie| 10. yogadvAra - sayogI jIvoM ke eka-bahuvacana-daNDakadvaya audhika jIvAdi kI taraha kahane caahie| yathA--sayogI jIva niyamata: sapradezI hote haiN| nairayikAdi sayogI to sapradeza aura apradeza donoM hote haiM, kintu bahuta jIva sapradeza hI hote haiN| isa prakAra nairayikAdi sayogI meM tIna bhaMga hote haiM, ekendriyAdi sayogI jIvoM meM kevala tIsarA hI bhaMga pAyA jAtA hai| yahA~ siddha kA kathana nahIM karanA cAhie, kyoMki ve ayogI hote haiN| manoyogI, arthAt tInoM yogoM vAle saMjJI jIva, vacanayogI, arthAt ekendriyoM ko chor3a kara zeSa sabhI jIva aura kAyayogI, arthAt ekendriyAdi sabhI jIva / inameM jIvAdi pada meM tIna bhaMga hote haiM jaba manoyogI Adi jIva avasthiti hote haiM, taba unameM 'sabhI sapradeza', yaha prathama bhaMga pAyA jAtA hai aura jaba amanoyogIpana chor3akara manoyogIpana Adi meM utpatti hotI hai, taba prathamasamayavartI apradezatva kI dRSTi se dUsare do bhaMga pAe jAte haiN| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 vyAkhyAprajJaptisUtra vizeSa yaha hai - kAyayogI meM ekendriyoM meM abhaMgaka hai, arthAt unameM aneka bhaMga na hokara sirpha eka hI bhaMga hotA hai--'bahuta sapradeza aura bahuta aprdesh'| tInoM yogoM ke daNDakoM meM yathAsambhava jIvAdi pada kahane cAhie; kintu siddha pada kA kathana nahIM karanA caahie| ayogIdvAra kA kathana alezyAdvAra ke samAna kahanA caahie| ataH isake dUsare daNDaka meM ayogI jIvoM meM, jIva aura siddha pada meM tIna bhaMga aura ayogI manuSya meM chaha bhaMga kahane caahie| 11. upayogadvAra-sAkAropayogI aura anAkAropayogI nairayika Adi meM tIna bhaMga tathA jIvapada aura pRthvIkAyAdi padoM meM eka hI bhaMga (bahuta sapradeza aura bahuta apradeza) kahanA caahie| ina donoM upayogoM meM se kisI eka meM se dUsare upayoga meM jAte hue prathama samaya meM apradezatva aura itara samayoM meM sapradezatva svayaM ghaTita kara lenA caahie| siddhoM meM to ekasamayopayogIpana hotA hai, to bhI sAkAra aura anAkAra upayoga kI bAraMbAra prApti hone se sapradezatva aura eka bAra prApti hone se apradezatva hotA hai| isa prakAra sAkAra-upayoga ko bAraMbAra prApta aise bahuta siddhoM kI apekSA eka bhaMga (sabhI sapradeza), unhIM siddhoM kI apekSA tathA eka bAra sAkAropayoga ko prApta eka siddha kI apekSA--'bahuta sapradeza aura eka apradeza', yaha dUsarA bhaMga tathA bAraMbAra sAkAropayoga-- prApta bahuta siddhoM kI apekSA evaM eka bAra sAkAropayogaprApta bahuta siddhoM kI apekSA--'bahuta sapradeza aura bahuta apradeza'--yaha tRtIya bhaMga samajhanA caahie| anAkAra upayoga meM bAraMbAra anAkAropayoga ko prApta bahuta siddhoM kI apekSA prathama bhaMga, unhIM siddhoM kI apekSA tathA eka bAra anAkAropayoga prApta eka siddha jIva kI apekSA dvitIya bhaMga aura bAraMbAra anAkAropayoga prApta bahuta siddhoM kI apekSA tathA eka bAra anAkAropayoga prApta bahuta siddhoM kI apekSA tRtIya bhaMga samajha lenA caahie| 12. vedadvAra - savedaka jIvoM kA kathana sakaSAyI jIvoM ke samAna karanA caahie| savedaka jIvoM meM bhI jIvAdi pada meM veda ko prApta bahuta jIvoM aura upazamazreNI se girane ke bAda saveda avasthA ko prApta hone vAle ekAdi jIvoM kI apekSA tIna bhaMga ghaTita hote haiN| ekendriyoM meM eka hI bhaMga tathA strIvedaka Adi meM tIna bhaMga pAe jAte haiN| jaba eka veda se dUsare veda meM saMkramaNa hotA hai, taba prathama samaya meM apradezatva aura dvitIya Adi samayoM meM sapradezatva hotA hai, yoM tIna bhaMga ghaTita hote haiN| napusaMkaveda ke ekavacana-bahuvacana rUpa daNDakadvaya meM tathA ekendriyoM meM bahuta sapradeza aura bahuta apradeza' yaha eka bhaMga pAyA jAtA hai| strIvedI aura puruSavedI ke daNDakoM meM deva, paMcendriya tiryaJca evaM manuSya hI kahane caahie| siddhapada kA kathana tInoM vedoM meM nahIM karanA caahie| avedaka jIvoM kA kathana akaSAyI kI taraha karanA caahie| isameM jIva, manuSya aura siddha ye tIna pada hI kahane caahie| inameM tIna bhaMga pAe jAte haiN| . 13.zarIradvAra - sazarIrI ke daNDakadvaya meM aughikadaNDaka ke samAna jIvapada meM sapradezatva hI kahanA caahie| kyoMki sazarIrIpana anAdi hai| nairayikAdi meM sazarIratva kA bAhulya hone se tIna bhaMga aura ekendriyoM meM kevala tRtIya bhaMga hI kahanA caahie| audArika aura vaikriya zarIra vAle jIvoM meM jIvapada aura ekendriya padoM meM bahutva ke kAraNa kevala tIsarA bhaMga hI pAyA jAtA hai; kyoMki jIvapada aura ekendriya padoM meM pratikSaNa pratipanna aura pratipadyamAna jIva bahuta pAe jAte haiN| zeSa jIvoM meM tIna bhaMga pAe jAte haiM, kyoMki unameM pratipanna bahuta pAe jAte haiN| eka audArika yA eka vaikriya zarIra ko chor3a kara dUsare audArika yA dUsare vaikriya zarIra ko prApta hone Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 chaThA zataka : uddezaka-4 vAle ekAdi jIva pAe jAte haiN| audArika zarIra ke daNDakadvaya meM nairayikoM aura devoM kA kathana tathA vaikriyazarIra meM daNDakadvaya meM pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vanaspatikAya aura vikalendriya jIvoM kA kathana nahIM karanA cAhie; kyoMki nArakoM aura devoM ke audArika tathA (vAyukAya ke sivAya) pRthvIkAyAdi meM vaikriyazarIra nahIM hotaa| vaikriyadaNDaka meM ekendriya pada meM jo tRtIya bhaMga--(bahuta sapradeza aura bahuta apradeza) kahA gayA hai, asaMkhyAta vAyukAyika jIvoM meM pratikSaNa hone vAlI vaikriyakriyA kI apekSA se kahA gayA hai| yadyapi vaikriyalabdhi vAle paMcendriya tiryaMca aura manuSya alpa hote haiM, tathApi unameM jo tIna bhaMga kahe gae haiM, ve vaikriyAvasthA vAle adhika saMkhyA meM haiM, isa apekSA se sambhAvita haiN| isake atirikta paMcendriya tiryaJca aura manuSyoM meM ekAdi jIvoM ko vaikriyazarIra kI pratipadyamAnatA jAnanI caahie| isI kAraNa tIna bhaMga ghaTita hoNge| AhArakazarIra kI apekSA jIva aura manuSyoM meM pUrvokta chaha bhaMga hote haiM, kyoMki AhArakazarIra jIva aura manuSya padoM ke sivAya anya jIvoM meM na hone se AhArakazarIrI thor3e hote haiM / taijasa aura kArmaNa zarIra kA kathana audhika jIvoM ke samAna karanA caahie| audhika jIva sapradeza hote haiM, kyoMki taijasa kArmaNazarIra-saMyoga anAdi hai| nairayikAdi meM tIna bhaMga aura ekendriyoM meM kevala tRtIya bhaMga kahanA caahie| ina sazarIrAdi daNDakoM meM siddhapada kA kathana nahIM karanA caahie| (sapradezatvAdi se kahane yogya) azarIra jIvAdi meM jIvapada aura siddhapada hI kahanA cAhie; kyoMki inake sivAya dUsare jIvoM meM azarIratva nahIM pAyA jAtA / isataraha azarIrapada meM tIna bhaMga kahane caahie| 14. paryAptidvAra--jIvapada aura ekendriyapadoM meM AhAraparyApti Adi ko prApta tathA AhArAdi kI aparyApti se mukta hokara AhAradiparyApti dvArA paryAptabhAva ko prApta hone vAle jIva bahuta haiM, isalie inameM bahuta sapradeza aura bahuta apradeza', yaha eka hI bhaMga hotA hai; zeSa jIvoM meM tIna bhaMga pAe jAte haiN| yadyapi bhASAparyApti aura manaHparyApti, ye donoM paryAptiyA~ bhinna-bhinna haiM, tathApi bahuzruta mahApuruSoM dvArA sammata hone se ye donoM paryAptiyA~ eka-rUpa mAna lI gaI haiN| ataeva bhASA manaHparyApti dvArA paryApta jIvoM kA kathana saMjJI jIvoM kI taraha karanA caahie| ina saba padoM meM tIna bhaMga kahane caahie| yahA~ kevala paMcendriya pada hI lenA caahie| AhAra-aparyApti daNDaka meM jIvapada aura pRthvIkAyika Adi padoM meM bahuta sapradeza-bahuta apradeza'- yaha eka hI bhaMga kahanA caahie| kyoMki AhAraparyApti se rahita vigrahagatisamApanna bahuta jIva nirantara pAye jAte haiN| zeSa jIvoM meM pUrvokta 6 bhaMga hote haiM, kyoMki zeSa jIvoM meM AhAraparyAptirahita jIva thor3e pAe jAte haiN| zarIraaparyAptidvAra meM jIvoM aura ekendriyoM meM eka bhaMga evaM zeSa jIvoM meM tIna bhaMga kahane cAhie, kyoMki zarIrAdi se aparyApta jIva kAlAdeza kI apekSA sadA sapradeza hI pAye jAte haiM, apradeza to kadAcit ekAdi pAye jAte haiN| nairayika, deva aura manuSyoM meM chaha bhaMga kahane caahie| bhASA aura mana kI paryApti se aparyApta jIva ve haiM, jinako janma se bhASA aura mana kI yogyatA to ho, kintu usakI siddhi na huI ho| aise jIva paMcendriya hI hote haiM / ataH ina jIvoM meM aura paMcendriya tiryaMcoM meM bhASA-mana aparyApti ko prApta bahuta jIva hote haiM, aura isakI aparyApti ko prApta hote hue ekAdi jIva hI pAe jAte haiN| isalie unameM pUrvokta tIna bhaMga ghaTita hote haiN| nairayikAdi meM bhASA-mana-aparyAptakoM kI alpataratA hone se unameM ekAdi sapradeza aura apradeza pAye jAne se pUrvokta 6 bhaMga hote haiN| ina paryApti-aparyApti ke daNDakoM meM siddhapada nahIM kahanA cAhie, kyoMki siddhoM meM paryApti aura Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra aparyApti nahIM hotii| . isa prakAra 14 dvAroM ko lekara prastuta sUtroM para vRttikAra ne sapradeza-apradeza kA vicAra prastuta kiyA hai|' samasta jIvoM meM pratyAkhyAna, apratyAkhyAna, pratyAkhyAnApratyAkhyAna ke hone, jAnane, karane tathA AyuSyabaMdha ke sambandha meM prarUpaNA 21.[1] jIvA NaM bhaMte ! kiM paccakkhANI, apaccakkhANI, paccakkhANA'paccakkhANI ? goyamA ! jIvA paccakkhANI vi, apaccakkhANI vi, paccakkhANA'paccakkhANI vi| [12-1 pra.] bhagavan ! kyA jIva pratyAkhyAnI haiM, apratyAkhyAnI haiM yA pratyAkhyAnApratyAkhyAnI haiM? [12-1 u.] gautama ! jIva pratyAkhAnI bhI haiM, apratyAkhyAnI bhI haiM aura pratyAkhyAnApratyAkhyAnI bhI haiN| [2] savva jIvANaM evaM pucchaa| goyamA ! neraiyA apaccakkhANI jAva cauriMdiyA, sesA do pddiseheyvvaa| paMceMdiyatirikkhajoNiyA no paccakkhANI, apaccakhANI vi, paccakkhANApaccakkhANI vi| maNussA tiNNi vi| sesA jahA nertiyaa| [21-2 pra.] isI taraha sabhI jIvoM ke sambaMdha meM prazna hai (ki ve pratyAkhyAnI haiM, apratyAkhyAnI hai yA pratyAkhyAnApratyAkhyAnI haiM ?) [21-2 u.] gautama ! nairayikajIva (apratyAkhyAnI haiM) yAvat caturindriya jIva apratyAkhyAnI haiM, ina jIvoM (nairayika se lekara caturindriya jIvoM taka) meM zeSa do bhaMgoM (pratyAkhyAnI aura pratyAkhyAnApratyAkhyAnI) kA niSedha karanA caahie| paMcendriya tiryaMJca pratyAkhyAnI nahIM haiM, kintu apratyAkhyAnI bhI haiM aura pratyAkhyAnApratyAkhyAnI bhI haiN| manuSya tInoM bhaMga ke svAmI haiM / zeSa jIvoM kA kathana nairayikoM kI taraha karanA caahie| 22. jIvA NaM bhaMte ! kiM paccakkhANaMjANaMti, apaccakkhANaMjANaMti, paccakkhANApaccakkhANaM jANaMti? goyamA ! je paMcediyA te tiNNi vi jANaMti, avasesA paccakkhANaM na jaannNti| . [22 pra.] bhagavan ! kyA jIva pratyAkhyAna ko jAnate haiM, apratyAkhyAna ko jAnate haiM aura pratyAkhyAnApratyAkhyAna ko jAnate haiM ? [22 u.] gautama ! jo paMcendriya jIva haiM, ve tInoM ko jAnate haiN| zeSa jIva pratyAkhyAna ko nahIM jAnate, (apratyAkhyAna ko nahIM jAnate aura pratyAkhyAnApratyAkhyAna ko bhI nahIM jaante|) 23. jIvA NaM bhaMte ! kiM paccakkhANaM kuvvaMti apaccakkhANaM kuvvaMti, paccakkhANApaccakkhANaM kuvvaMti ? 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 261 se 266 taka (kha) bhagavatIsUtra (hindIvivecanayukta) bhA. 2, pRSTa 984 se 995 taka Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-4 jahA ohiyA tahA kuvvaNA / [23 pra.] bhagavan ! kyA jIva pratyAkhyAna karate haiM, apratyAkhyAna karate haiM, karate haiM ? [ 23 u.] gautama ! jisa prakAra aughika daNDaka kahA hai, usI prakAra pratyAkhyAna karane ke meM kahanA cAhie / 51 pratyAkhyAnA - pratyAkhyAna 24. jIvA NaM bhaMte ! kiM paccakkhANanivvattiyAuyA, apaccakkhANani0, paccakkhANApaccakkhANani0 ? viSaya goyamA ! jIvA ya vemANiyA ya paccakkhANaNivvattiyAuyA tiNNi vi / avasesA apaccakkhANanivvattiyAuyA / [24 pra.] bhagavan ! kyA jIva, pratyAkhyAna nirvartita AyuSya vAle haiM, apratyAkhyAna se nirvartita AyuSya vAle haiM, athavA pratyAkhyAnApratyAkhyAna se nirvartita AyuSya vAle haiM ? (arthAt---kyA jIvoM kA AyuSya pratyAkhyAna se baMdhatA hai, apratyAkhyAna se baMdhatA hai yA pratyAkhyAnApratyAkhyAna se baMdhatA hai ? ) 1. [24 u.] gautama ! jIva aura vaimAnika deva pratyAkhyAna se nirvartita AyuSya vAle haiM, apratyAkhyAna se nirvartitaM AyuSya vAle bhI haiM, aura pratyAkhyAnApratyAkhyAna se nirvartita AyuSya vAle bhI haiN| zeSa sabhI jIva apratyAkhyAna se nirvartita AyuSya vAle haiN| vivecana - samasta jIvoM ke pratyAkhyAnI, apratyAkhyAnI evaM pratyAkhyAnApratyAkhyAnI hone, jAnane aura AyuSya bAMdhane ke sambaMdha meM praznottara -- prastuta 4 sUtroM meM samasta jIvoM ke pratyAkhyAna, apratyAkhyAna evaM pratyAkhyAnApratyAkhyAna se sambandhita pAMca tathyoM kA nirUpaNa kramaza: isa prakAra kiyA gayA hai - (1) jIva pratyAkhyAnI bhI haiM, apratyAkhyAnI bhI haiM, pratyAkhyAnI - apratyAkhyAnI bhI haiN| (2) nairayikoM se lekara caturindriya jIva taka tathA bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva apratyakhyAnI haiN| tiryaJca paMcendriya apratyAkhyAnI aura pratyAkhyAnApratyAkhyAnI haiM tathA manuSya pratyAkhyAnI, apratyAkhyAnI aura pratyAkhyAnApratyAkhyAnI tInoM haiN| (ka) viyAhapaNNattisuttaM (mU.pA.Ti.) bhA. 1, pR. 246 (kha) bhagavatIsUtra ke thokar3e, dvitIya bhAga, tho. naM. 50, pR. 70-71 (3) paMcendriya ke sivAya koI bhI jIva pratyAkhyAnAdi ko nahIM jAnate haiM / (4) samuccaya jIva aura manuSya pratyAkhyAnAdi tInoM hI karate haiM, tiryaJca paMcendriya apratyAkhyAna aura pratyAkhyAnApratyAkhyAna karate haiM aura zeSa 22 daNDaka ke jIva sirpha apratyAkhyAna karate haiM (pratyAkhyAna nahIM karate) / (5) samuccaya jIva aura vaimAnika devoM meM utpanna hone vAle jIva pratyAkhyAna Adi tInoM bhaMgoM meM AyuSya bAMdhate haiM, zeSa 23 daNDaka ke jIva apratyAkhyAna meM AyuSya bAMdhateM haiM / ' vizeSArtha pratyAkhyAnI-- sarvavirata, pratyAkhyAnavAlA / apratyAkhyAnI-- avirata, pratyAkhyAna - rahita / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 vyAkhyAprajJaptisUtra pratyAkhyAnApratyAkhyAnI-dezavirata (kisI aMza meM prANAtipAtAdi pApa se nivRtta aura kisI aMza meM anivRtta / ) pratyAkhyAna-jJAnasUtra kA Azaya - pratyAkhyAnAdi tIna kA samyagjJAna tabhI ho sakatA hai, jaba usa jIva meM samyagdarzana ho| isalie nAraka, cAroM nikAya ke deva, tiryaJca paMcendriya aura manuSya, ina 16 daNDakoM ke samanaska saMjJI evaM samyagdRSTi paMcendriya jIva hI jJaparijJA se pratyAkhyAnAdi tInoM ko samyak prakAra se jAnate haiM, zeSa amanaska-asaMjJI evaM mithyAdRSTi (paMcendriya mithyAtvI, ekendriya evaM vikalendriya) pratyAkhyAnAdi tInoM ko nahIM jaante| yahI isa sUtra kA Azaya hai| pratyAkhyAnakaraNasUtra kA Azaya --pratyAkhyAna tabhI hotA hai, jabaki vaha kiyA--svIkAra kiyA jAtA hai| sacce arthoM meM pratyAkhyAna yA pratyAkhyAnApratyAkhyAna vahI karatA hai, jo pratyAkhyAna evaM pratyAkhyAnApratyAkhyAna ko jAnatA ho| zeSa jIva to apratyAkhyAna hI karate haiN| yaha isa sUtra kA Azaya hai| pratyAkhyAna nirvartita AyuSyabaMdha kA Azaya-pratyAkhyAna Adi se AyuSya bAMdhe hue ko pratyAkhyAnanirvartita AyuSyabaMdha kahate haiN| pratyAkhyAnAdi tInoM AyuSyabaMdha meM kAraNa hote haiN| vaise to jIva aura vaimAnika devoM meM pratyAkhyAnAdi tInoM vAle jIvoM kI utpatti hotI hai kintu pratyAkhyAna vAle jIvoM kI utpatti prAyaH vaimAnikoM meM evaM apratyAkhyAnI avirata jIvoM kI utpatti prAya: nairayika Adi meM hotI hai|' pratyAkhyAnAdi se sambandhita saMgrahaNI gAthA 25. gAthA__ paccakkhANaM 1 jANai 2 kuvvati 3 teNeva AunivvattI 4 / sapadesuddesammi ya emae daMDagA cauro // 2 // sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti| ||chtte sae : cauttho uddeso smtto|| [25. gAthArtha -] pratyAkhyAna, pratyAkhyAna kA jAnanA, karanA, tInoM kA (jAnanA, karanA), tathA AyuSya kI nirvRti, isa prakAra ke ye cAra daNDaka sapradeza (nAmaka caturtha) uddezaka meM kahe gae haiN| // chaThA zataka : caturtha uddezaka smaapt|| 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRti, patrAMka 266-267 (kha) bhagavatI. hindI vivecana bhA. 2, pR. 997-999 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamo uddesao : 'tamue' paMcama uddezaka : tamaskAya tamaskAya ke sambaMdha meM vividha pahaluoM se praznottara 1. [1] kimiyaM bhaMte ! tamukkAe tti pavuccaI ? kiM puDhavI tamukkAe tti pavuccati, AU tamukkAe tti pavuccati ? goyamA ! no puDhavI tamukkAe tti pavuccati, AU tamukkAe tti pvuccti| [1-1 pra.] bhagavan ! 'tamaskAya' kise kahA jAtA hai ? kyA 'tamaskAya' pRthvI ko kahate haiM yA pAnI ko? [1-1 u.] gautama ! pRthvI tamaskAya nahIM kahalAtI, kintu pAnI 'tamaskAya' kahalAtA hai| [2] se keNaDheNaM? goyamA ! puDhavikAe NaM atthegaie subhe desaMpakAseti, atthegaie desaM no pakAsei,se teNaDheNaM0 / [1-2 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se pRthvI tamaskAya nahIM kahalAtI, kintu pAnI tamaskAya kahalAtA [1-2 u.] gautama ! koI pRthvIkAya aisA zubha hai, jo deza (aMza yA bhAga) ko prakAzita karatA hai aura koI pRthvIkAya aisA hai, jo deza (bhAga) ko prakAzita nahIM krtaa| isa kAraNa se pRthvI tamaskAya nahIM kahalAtI, pAnI hI tamaskAya kahalAtA hai| 2. tamukkAe NaM bhaMte ! kahiM samuTThie ? kahiM sanniTThite ? goyamA ! jaMbuddIvassa dIvassa bahiyA tiriyamasaMkheje dIve-samudde vItivaittA arUNavarassa dIvassa bAhirillAo vetiyaMtAo aruNodayaM samudaM bAyAlIsaM joyaNasahassANi ogAhittA uvarillAo jalaMtAo ekapadesiyAe seDhIe ittha NaM tamukkAe samuTThie; sattarasa ekkavIse joyaNasate uDDhaM uppatittA tao pacchA tiriyaM pavittharamANe pavittharamANe sohammIsANa-saNaMkumAra-mAhiMde cattAri vi kappe AvarittANaM uDDhe pi ya NaM jAva baMbhaloge kappe riTThavimANapatthaDaM saMpatte, ettha NaM tamukkAe snnitthite| [2 pra.] bhagavan ! tamaskAya kahA~ se samutthita (utpanna-prArambha) hotA hai aura kahA~ jAkara sanniSThita (sthita yA samApta) hotA hai ? [2 u.] gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke bAhara tirache asaMkhyAta dvIpa-samudroM ko lAMghane ke bAda Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra aruNavarI dvIpa kI bAharI vedikA ke anta se aruNodayasamudra meM 42,000 yojana avagAhana karane (jAne) para vahA~ ke UparI jalAnta se eka pradeza vAlI zreNI AtI hai, yahIM se tamaskAya samutthita (uThA-prAdurbhUta huA) hai| vahA~ se 1721 yojana UMcA jAne ke bAda tirachA vistRta-se-vistRta hotA huA, saudharma, IzAna, sanatkumAra aura mAhendra, ina cAra devalokoM (kalpoM) ko AvRta (AcchAdita) karake unase bhI Upara paMcama brahmalokakalpa ke riSTavimAna nAmaka prastaTa (pAthar3e) taka pahuMcA hai aura yahI tamaskAya sanniSThita (samApta yA saMsthita) huA 3. tamukkAe NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte? goyamA ! ahe mallagamUlasaMThite, uppiM kukkuDagapaMjaragasaMThie pnnnntte| [3 pra.] bhagavan ! tamaskAya kA saMsthAna (AkAra) kisa prakAra kA kahA gayA hai ? [3 u.] gautama ! tamaskAya narciA mallaka (zarAva yA siaura) ke mUla AkAra kA hai aura Upara kukkuTapaMjaraka arthAt murge ke piMjare ke AkAra kA kahA gayA hai| 4. tamukkAe NaM bhaMte kevatiyaM vikkhaMbheNaM ? kevatiyaM parikkheveNaM paNNatte ? ___ goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA--saMkhejavitthaDe ya asaMkhejavitthaDe y| tattha NaM je se saMkhejavitthaDe se NaM saMkhejAiMjoyaNasahassAiM vikkhaMbheNaM, asaMkhejAiM joyaNasahassAiM parikkheveNaM pa0 / tattha NaMje se asaMkhijavitthaDe se asaMkhejAiMjoyaNasahassAiM vikkhaMbheNaM, asaMkhejAiMjoyaNasahassAI prikkhevennN| [4 pra.] bhagavan ! tamaskAya kA viSkambha (vistAra) aura parikSepa (gherA) kitanA kahA gayA hai ? [4 u.] gautama ! tamaskAya do prakAra kA kahA gayA hai--eka to saMkhyeyavistRta aura dUsarA asaMkhyeya vistRta / inameM se jo saMkhyeyavistRta hai, usakA viSkambha saMkhyeya hajAra yojana hai aura parikSepa asaMkhyeya hajAra yojana hai| jo tamaskAya asaMkhyeyavistRta hai, usakA viSkambha asaMkhyeya hajAra yojana hai aura parikSepa bhI asaMkhyeya hajAra yojana hai| 5. tamukkAe NaM bhaMte ! kemahAlae pa0 ? goyamA ! ayaM NaM jaMbudvIve 2 jAva' parikkheveNa pnnnntte| deve NaM mahiDDhIe jAva 'iNAmeva 1. jAva pada yahA~ isa pATha kA sUcaka hai--"ayaM jaMbuddIve NAmaM dIve-dIva-samuddANaM abbhiMtarie savvakhuDDAe vaTTe tellA pUyasaMThANasaMThite, vaTTe rahacakkavAlasaMThANasaMThite, vaTTe pukkharakaNNiyAsaMThANasaMThite, vaTTe paDipuNNacaMda-saMThANasaMThite ekkaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM,tiNi joyaNasayasahassAI solasa ya sahassAiMdoNNi ya sattAvIse joyaNasate tiNNi ya kose aTThAvIsaM ca dhaNusayaM terasa aMgulAI addhaMgulaMka ca kiMcivisesAhiyaM parikkheveNaM" - jIvAjIvAbhigama pratipatti 3, jambUdvIpapramANa kathana pa. 1775. 2. 'jAva' pada yahA~--'mahajjuIe mahAbale mahAjase mahesakkhe mahANubhAge' ina padoM kA sUcaka hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 chaThA zataka : uddezaka-5 iNAmeva'tti kaTu kevalakappaM jaMbudvIve dIvaM tihiM accharAnivAehi tisattakhutto aNupariyaTTittANaM hvvmaagcchijjaa|se NaM deve tAe ukkiTThAe turiyAe jAva devagaIe vIIvayamANe vIIvayamANe jAva ekAhaM vA duyAhaM vA tiyAhaM vA ukkoseNaM chammAse vItIvaejjA, atthegaiyaM tamukkAyaM vItIvaejjA, atyaMgaiyaM tamukkAyaM no viitiivejaa| emahAlae NaM goyamA ! tamukkAe pnntte| [5 pra.] bhagavan ! tamaskAya kitanA bar3A kahA gayA hai ? [5 u.] gautama ! samasta dvIpa-samudroM ke sarvAbhyantara arthAt-bIcoMbIca yaha jambUdvIpa hai, yAvat yaha eka lAkha yojana kA lambA-caur3A hai| isakI paridhi tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAIsa yojana, tIna kosa, eka sau aTThAIsa dhanuSa aura sAr3he teraha aMgula se kucha adhika hai| koI mahARddhi yAvat mahAnubhAva vAlA deva-'yaha calA, yaha calA;' yoM karake tIna cuTakI bajAe, utane samaya meM sampUrNa jambUdvIpa kI ikkIsa bAra parikramA karake zIghra vApasa A jAe, isa prakAra kI utkRSTa aura tvarAyukta yAvat deva kI gati se calatA huA deva yAvat eka dina, do dina, tIna dina cale, yAvat utkRSTa chaha mahIne taka cale taba jAkara kucha tamaskAya ko ullaMghana kara pAtA hai, aura kucha tamaskAya ko ullaMghana nahIM kara paataa| he gautama ! tamaskAya itanA bar3A (mahAlaya) kahA gayA hai| 6. atthi NaM bhaMte ! tamukkAe gehA ti vA, gehAvaNA ti vA ? No iNaDhe smddhe| [6 pra.] bhagavan ! tamaskAya meM gRha (ghara) hai, athavA gRhApaNa (dukAneM) haiM ? [6 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| 7. atthi NaM bhaMte ! tamukkAe gAmA ti vA jAva sannivesA ti vA ? No iNaDhe smddhe| [7 pra.] bhagavan ! tamaskAya meM grAma haiM, yAvat athavA sanniveza haiM ? [7 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM haiN| 8.[1] asthi NaM bhaMte ! tamukkAe orAlA balAhayA saMseyaMti, sammucchaMti, vAsaM vAsaMti ? haMtA, atthi| __ [8-1 pra.] bhagavan ! kyA tamaskAya meM udAra (vizAla) megha saMsveda ko prApta hote haiM, sammUrchita hote haiM aura varSA barasAte haiM ? [8-1 u.] hA~, gautama ! aisA hai| [2] taM bhaMte ! kiM devo pakareti, asuro pakareti ? nAgo pakareti ? goyamA ! devo vipakareti, asuro vi pakareti, NAgo vi pkreti| 1. acchArAnivAehiM--cuTakI bajAne jitane samaya meN| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 vyAkhyAprajJaptisUtra ___ [8-2 pra.] bhagavan ! kyA use (megha-saMsvedana-sammUrcchana-varSaNa) deva karatA hai, asura karatA hai yA nAga karatA hai ? [8-2 u.] hA~, gautama ! (aisA) deva bhI karatA hai, asura bhI karatA hai aura nAga bhI karatA hai| 9.[1] asthi NaM bhaMte ! tamukkAe bAdare thaNiyasadde, bAyare vijue ? haMtA, atthi| [9-1 pra.] bhagavan ! tamaskAya meM kyA bAdara stanita zabda (sthUla meghagarjana) hai, kyA bAdara vidyuta hai? [9-1 u.] hA~, gautama ! hai| [2] taM bhaMte ! kiM devo pakareti 3? tiNNi vi pkreNti| [9-2 pra.] bhagavan ! kyA use deva karatA hai, asura karatA hai yA nAga karatA hai ? [9-2 u.] gautama ! tInoM hI karate haiM (arthAt-deva bhI karatA hai, asura bhI karatA hai aura nAga bhI karatA 10. atthi NaM bhaMte ! tamukkAe bAdare puDhavikAe, bAdare agaNikAe? No tiNaDhe samaDhe, Nannattha vigghgtismaavnnennN| [10 pra.] bhagavan ! kyA tamaskAya meM bAdara pRthvIkAya hai aura bAdara agnikAya hai ? [10 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| vaha niSedha vigrahagatisamApana ke sivAya smjhnaa| (arthAt-vigrahagatisamApanna bAdara pRthvI aura bAdara agni ho sakatI hai|) 11. asthi NaM bhaMte ! tamukkAe caMdima-sUriya-gahagaNa-Nakkhatta-tArArUvA? No tiNaDhe samaDhe, palipassato puNa atthi| [11 pra.] bhagavan ! kyA tamaskAya meM candramA, sUrya, grahagaNa, nakSatra aura tArArUpa haiM ? [11 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kintu ve (candrAdi) tamaskAya ke paripArzva meM (AsapAsa) tho 12. asthi NaM bhaMte ! tamukkAe caMdAbhA ti vA, sUrAbhA ti vA? No tiNaDhe samaDhe, kAdUsaNiyA puNa saa| [12 pra.] bhagavan ! kyA tamaskAya meM candramA kI AbhA (prabhA) yA sUrya kI AbhA hai ? [12 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai; kintu tamaskAya meM (jo prabhA hai, vaha) kAdUSaNikA (apanI AtmA ko dUSita karane vAlI) hai| 13. tamukkAe NaM bhaMte ! kerisae vaNNeNaM paNNatte ? Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka- 5 57 gomA ! kAle kAlobhAse gaMbhIralomaharisajaNaNe bhIme uttAsaNae paramakiNhe vaNNeNaM paNNatte / deve viNaM atthegatie je NaM tappaDhamatAe pAsittA NaM khubhAejjA, ahe NaM abhisamAgacchejjA, tato pacchA sIhaM sIhaM turiyaM turiyaM khippAmeva vItIvaejjA / [13 pra.] bhagavan ! tamaskAya varNa se kaisA hai ? [13 u.] gautama ! tamaskAya varNa se kAlA, kAlI kAnti vAlA, gambhIra (gaharA ), romaharSaka (roMgaTe khar3e karane vAlA), bhIma ( bhayaMkara), uttrAsajanaka aura paramakRSNa kahA gayA hai| koI deva bhI usa tamaskAya ko dekhate hI sarvaprathama kSubdha ho jAtA hai| kadAcit koI deva tamaskAya meM abhisamAgama (praveza) kare to praveza karane ke pazcAt vaha zIghrAtizIghra tvarita gati se jhaTapaTa use pAra (ullaMghana) kara jAtA hai| 14. tamukkAyassa NaM bhaMte ! kati nAmadhejjA paNNattA ? goyamA ! terasa nAmadhejjA paNNattA, taM jahA-- tame ti vA, tamukkAe ti vA, andhakAre ivA, mahaMdhakAre i vA, logaMdhakAre i vA, logatamisse i vA, devaMdhakAre ti vA, devaMtamisse ti vA, devAraNe ti vA, , devavUhe ti vA, devaphalihe ti vA, devapaDikkhobhe ti vA, aruNodae ti vA samudde / [ 14 pra.] bhagavan ! tamukkAya ke kitane nAma (nAmadheya) kahe gae haiM ? [ 14 u.] gautama ! tamaskAya ke teraha nAma kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM - (1) tama, (2) tamaskAya, (3) andhakAra, (4) mahAandhakAra, (5) lokAndhakAra, (6) lokatamisra, (7) devAndhakAra, (8) devatamisra, (9) devAraNya, (10) devavyUha, (11) devaparigha, (12) devapratikSobha, (13) aruNodakasamudra / 15. tamukkAe NaM bhaMte ! kiM puDhavipariNAme AupariNAme jIvapariNAme poggalapariNAme ? goyamA ! nopuDhavipariNAme, AupariNAme vi, jIvapariNAme vi, poggalapariNAme vi / [15 pra.] bhagavan ! kyA tamaskAya pRthvI kA pariNAma hai, jala kA pariNAma hai, jIva kA pariNAma hai athavA pudgala kA pariNAma hai ? [15 u.] gautama ! tamaskAya pRthvI kA pariNAma nahIM hai, kintu jala kA pariNAma hai, jIva kA pariNAma bhI hai aura pudgala kA pariNAma bhI hai| 16. tamukkAe NaM bhaMte ! savve pANA bhUtA jIvA sattA puDhavikAiyattAe jAva tasakAiyattAe uvavannapuvvA ? haMtA, goyamA ! asaI aduvA aNaMtakhutto, No ceva NaM bAdarapuDhavikAiyattAe vA, bAdaraagaNikAiyattAe vA / [16 pra.] bhagavan ! kyA tamaskAya meM sarva prANa, bhUta, jIva aura sattva pRthvIkAyika rUpa meM yAvat trasakAyika rUpa meM pahale utpanna ho cuke haiM ? [ 16 u.] hA~, gautama ! (sabhI prANa, bhUta, jIva aura sattva tamaskAya meM) aneka bAra athavA ananta bAra pahale utpanna ho cuke haiM, kintu bAdara pRthvIkAyika rUpa meM yA bAdara agnikAyika rUpa meM utpanna nahIM hue haiN| vivecana--tamaskAya ke sambaMdha meM vibhinna pahaluoM se praznottara - prastuta 16 sUtroM (sU. 1 se 16 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 vyAkhyAprajJaptisUtra taka) meM vibhinna pahaluoM se tamaskAya ke sambaMdha meM prazna uThAkara unakA samAdhAna kiyA gayA hai| tamaskAya kI saMkSipta rUparekhA--tamaskAya kA artha hai--andhakAramaya pudgaloM kA samUha / tamaskAya pRthvIraja:skandharUpa nahIM, kintu udakaraja:skandharUpa hai| kyoMki jala aprakAzaka hotA hai, donoM (apkAya aura tamaskAya) kA samAna svabhAva hone se tamaskAya kA pariNAmI kAraNa apkAya hI ho sakatA hai, kyoMki vaha apkAya kA hI pariNAma hai| tamaskAya ekapradezazreNIrUpa hai, isakA artha yahI hai ki vaha samabhitti vAlI zreNIrUpa hai| eka AkAza-pradeza kI zreNIrUpa nhiiN| phira tamaskAya kA saMsthAna miTTI ke sakore ke (mUla kA) AkAra-sA yA Upara murge ke piMjare-sA hai| vaha do prakAra kA hai--saMkhyeya vistRta aura asaMkhyeya vistRta pahalA jalAnta se prArambha hokara saMkhyeya yojana taka phailA huA hai, dUsarA asaMkhyeya yojana taka vistRta aura asaMkhyeya dvIpoM ko ghere hue hai| tamaskAya itanA atyadhika vistRta hai ki koI deva 6 mahIne taka apanI utkRSTa zIghra divyagati se cale to bhI vaha saMkhyeya yojana vistRta tamaskAya taka pahu~catA hai, asaMkhyeya yojana vistRta taka pahuMcanA bAkI raha jAtA hai| tamaskAya meM na to ghara haiM, aura na gRhApaNa haiM aura na hI grAma, nagara, sannivezAdi haiM, kintu vahA~ bar3e-bar3e megha uThate haiM, umar3ate haiM, garjate haiM, barasate haiN| bijalI bhI camakatI hai| deva, asura yA nAgakumAra ye saba kArya karate haiM, vigrahagatisamApanna bAdara pRthvI yA agni ko chor3akara tamaskAya meM na bAdara pRthvIkAya hai, na bAdara agnikAya / tamaskAya meM candra-sUryAdi nahIM haiM, kintu usake Asa-pAsa meM haiM, unakI prabhA tamaskAya meM par3atI bhI hai, kintu tamaskAya ke pariNAma se pariNata ho jAne ke kAraNa nahIM-jaisI hai| tamaskAya kAlA, bhayaMkara kAlA aura romaharSaka tathA trAsajanaka hai| devatA bhI use dekhakara ghabarA jAte haiN| yadi koI deva sAhasa karake usameM ghusa bhI jAya to bhI vaha bhaya ke mAre kAyagati se atyanta tejI se aura manogati se atizIghra bAhara nikala jAtA hai| tamaskAya ke tama Adi teraha sArthaka nAma haiN| tamaskAya pAnI, jIva aura pudgaloM kA pariNAma hai| jalarUpa hone ke kAraNa vahA~ bAdara vAyu, vanaspati aura trasajIva utpanna hote haiN| inake atirikta anya jIvoM kA svasthAna na hone ke kAraNa unakI utpatti tamaskAya meM sambhava nahIM hai|' kaThina zabdoM kI vyAkhyA-balAhayA saMseyaMti sammucchaMti, vAsaM vAsaMti mahAmegha saMsveda ko prApta hote haiM, arthAt-tajjanita pudgaloM ke sneha se sammUrcchita hote (uThate-umar3ate) haiM, kyoMki megha ke pudgaloM ke milane se hI unakI tadAkArarUpa se utpatti hotI hai aura phira varSA hotI hai| bAdara vidyuta' yahA~ tejaskAyika nahIM hai, apitu deva ke prabhAva se utpanna bhAsvara (dIptimAn) pudgaloM kA samUha hai| palipassato--paripArzva meMAsapAsa meN| uttAsaNae--ugra trAsa dene vaalaa| khubhAejA kSubdha ho jAtA hai, ghabarA jAtA hai| abhisamAgacchejjA--praveza karatA hai| uvavaNNapuvvA--pahale utpanna ho cuke |asii aduvA aNaMtakkhuttoaneka bAra athavA ananta bAra / devavUhe-cakravyUhavat devoM ke lie bhI durbhedya vyUhasama / devaparigha--devoM ke gamana meM bAdhaka parigha-parikhA kI trh| 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 268 se 270 taka (kha) viyAhapaNNattisuttaM (mU.pA.Ti.) bhA. 1, pR. 247 se 250 taka 2. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 268 se 270 taka Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-5 vividha pahaluoM se kRSNarAjiyoM se sambandhita praznottara 17. kati NaM bhaMte ! kaNharAIo paNNattAo? goyamA ! aTTha kaNharAIo pnnnnttaao| [17 pra.] bhagavan ! kRSNarAjiyA~ kitanI kahI gaI haiM ? [17 u.] gautama ! kRSNarAjiyA~ ATha haiN| 18. kahi NaM bhaMte ! eyAo aTTha kaNharAIo paNNattAo? goyamA ! uppiM saNaMkumAra-mAhiMdANaM kappANaM, havviM' baMbhaloge kappe riTe vimANapatthaDe, ettha NaM akkhADaga-samacauraMsasaMThANasaMThiyAo aTTha kaNharAIo paNNattAo, taM jahA--purasthimeNaM do, paccatthimeNaM do, dAhiNeNaM do, uttareNaM do| purathimabbhaMtarA kaNharAI dAhiNabAhiraM kaNharAI puTThA, dAhiNamabbhaMtarA kaNharAI paccatthimabAhiraM kaNharAIM puTThA, paccatthimabbhaMtarA kaNharAI uttarabAhiraM kaNharAIM puTThA, uttara'bbhaMtarA kaNharAI purathimabAhiraM kaNharAiM putttthaa|do purathimapaccatthimAo bAhirAo kaNharAIo chalaMsAo, do uttaradAhiNabAhirAo kaNharAIo taMsAo do purathimapaccatthimAso abbhiMtarAo kaNharAIo curNsaao| do uttaradAhiNAo abbhiMtarAo kaNharAIo curNsaao| puvvAvarA chalaMsA, taMsA puNa dAhiNuttarA bjjhaa| ___ abbhaMtara cauraMsA savvA vi ya knnhraaiio||1|| [18 pra.] bhagavan ! ye ATha kRSNarAjiyA~ kahA~ hai ? trikoNa kRSNarAjI [18 u.] gautama ! Upara sanatkumAra (tRtIya) 8 supratiSTAbha aura mAhendra (caturtha) kalpoM (devalokoM) se Upara aura brahmaloka (paMcama) devaloka ke ariSTa nAmaka vimAna ke (tRtIya) prastaTa (pAthar3e) se nIce (arthAt) isa sthAna meM, akhAr3A (prekSAsthala) ke AkAra kI samacaturastra (samacaurasa) saMsthAnavAlI ATha kRSNarAjiyAM haiN| yathA--pUrva meM do, pazcima meM do, dakSiNa meM do aura uttara meM do| pUrvAbhyantara arthAt-pUrva dizA kI Abhyantara kRSNarAji dakSiNadizA kI bAhya kRSNarAji ko sparza kI huI Smithing (saTI) hai| dakSiNa-dizA kI Abhyantara kRSNarAji ne pazcimadizA kI bAhya kRSNarAji ko sparza kiyA huA hai| pazcima dizA kI Abhyantara kRSNarAji ne 1. havviM kA spaSTa artha hai-niice| kucha pratiyoM meM parivartita pATha 'haLiM' 'heTiMTha' bhI milatA hai| kRSNarAjI sthApanA uttarA 6.zukrAbha [catuSkoNa kRSNarAjI 1. arci 6. sUrAbha catuSkoNa kRSNarAji SaTkoNa kRSNarAji pazcima pUrvA SaTkoNa kRSNarAji 3. vairocana catuSkoNa kRSNarAji 2.adhimAlI Men meinBA HAINAR Inde Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 vyAkhyAprajJaptisUtra uttaradizA kI bAhya kRSNarAji ko sparza kiyA huA hai aura uttaradizA kI Abhyantara kRSNarAji ne pUrvadizA kI bAhya kRSNarAji ko sparza kiyA huA aura uttara dizA kI Abhyantara kRSNarAji pUrvadizA kI bAhya kRSNarAji ko sparza kI huI hai| pUrva aura pazcima dizA kI do bAhya kRSNarAjiyAM SaDaMza (SaTkoNa) haiM, uttara aura dakSiNa kI do bAhyakRSNarAjiyAM tryastra (trikoNa) haiM, pUrva aura pazcima kI do Abhyantara kRSNarAjiyAM bhI catuSkoNa (catuSkoNa-caukona) haiM, isI prakAra uttara aura dakSiNa kI do Abhyantara kRSNarAjiyAM bhI catuSkoNa [gAthArtha -] "pUrva aura pazcima kI kRSNarAji SaTakoNa haiM, tathA dakSiNa aura uttara kI bAhya kRSNarAji trikoNa haiN| zeSa sabhI Abhyantara kRSNarAjiyAM catuSkoNa haiN|" 19. kaNharAIo NaM bhaMte ! kevatiyaM AyAmeNaM, kevatiyaM vikkhaMbheNaM, kevatiyaM parikkheveNaM paNNattAo? goyamA ! asaMkhejjAiM joyaNasahassAI AyAmeNaM saMkhejAiM joyaNasahassAI vikkhaMbheNa, asaMkhejjAiM joyaNasahassAI parikkheveNaM pnnnnttaao| [19. pra.] bhagavan ! kRSNarAjiyoM kA AyAma (lambAI), viSkambha (vistAra-caur3AI) aura parikSepa (gherA=paridhi) kitanA hai| / [19 u.] gautama ! kRSNarAjiyoM kA AyAma asakhyeya hajAra yojana hai, viSkambha saMkhyeya hajAra yojana hai aura parikSepa asaMkhyeya hajAra yojana kahA gayA hai| 20. kaNharAIo NaM bhaMte ! kemahAliyAo paNNattAo? ____ goyamA ! ayaM NaM jaMbudIve dIve jAva addhamAsaM viitiivejjaa|atthegtiyN kaNharAI vItIvaejjA, atthegaiyaM kaNharAI No viitiivejaa| emahAliyAo NaM goyamA ! kaNharAIo pnnnnttaao| [20 pra.] bhagavan ! kRSNarAjiyoM kitanI bar3I kahI gaI haiM ? [20 u.] gautama ! tIna cuTakI bajAe, utane samaya meM isa sampUrNa jambUdvIpa kI ikkIsa bAra parikramA karake A jAe-itanI zIghra divyagati se koI deva lagAtAra eka dina, do dina, yAvat arddhamAsa taka cale, taba kahIM vaha deva kisI kRSNarAji ko pAra kara pAtA hai aura kisI kRSNarAji ko pAra nahIM kara paataa| he gautama ! kRSNarAjiyAM itanI bar3I haiN| 21. atthi NaM bhaMte ! kaNharAIsu gehA ti vA, gehAvaNA ti vA? no iNaDhe smtthe| [21 pra.] bhagavan ! kyA kRSNarAjiyoM meM gRha haiM athavA gRhApaNa haiM ? [21 u.] gautama ! yaha artha samartha (zakya) nahIM haiN| 22. asthi NaM bhaMte ! kaNharAIsu gAmA ti vA0 ? No iNaThe smtthe| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka - 5 [22 pra.] bhagavan ! kyA kRSNarAjiyoM meM grAma Adi haiM ? [22 u.] (gautama ! ) yaha artha samartha nahIM hai| (arthAt kRSNarAjiyoM meM grAma, nagara yAvat sanniveza nahIM haiM / ) 23. [ 1 ] atthi NaM bhaMte ! kaNha0 orAlA balAhayA sammucchaMti 3 ? haMtA, atthi / [13-1 pra.] bhagavan ! kyA kRSNarAjiyoM meM udAra (vizAla) mahAmegha saMsveda ko prApta hote haiM, sammUrchita hote haiM aura varSA barasAte haiM ? [23-1 u.] hA~, gautama ! kRSNarAjiyoM meM aisA hotA hai / [2] taM bhaMte ! kiM devo pakareti 3 ? goyamA ! devo pakareti, no asuro, no nAgo ya / 61 [23-2 pra.] bhagavan ! kyA ina sabako deva karatA hai, asura (kumAra) karatA hai athavA nAga (kumAra) karatA hai ? [23-2 u.] gautama ! (vahA~ yaha saba ) deva hI karatA hai, kintu na asura (kumAra) karatA hai aura na nAga (kumAra) karatA hai| bhaMte! kaNharAIsu bAdare thaNiyasadde ? 24. asthi jahA orAlA (su. 23 ) tahA / [24 pra.] bhagavan ! kyA kRSNarAjiyoM meM bAdara stanitazabda hai ? [24 u.] gautama ! jisa prakAra se udAra meghoM ke viSaya meM kahA gayA hai, usI prakAra inakA bhI kathana karanA caahie| (arthAt kRSNarAjiyoM meM bAdara stanitazabda hai aura use deva karatA hai, kintu asurakumAra yA nAgakumAra nahIM karatA hai|) 25. atthi NaM bhaMte ! kaNharAIsu bAdare AukAe bAdare agaNikAe bAyare vaNapphatikAe ? iTThe samaTThe, Na'NNattha viggahagatisamAvannaeNaM / [ 25 pra.] bhagavan ! kyA kRSNarAjiyoM meM bAdara apkAya, bAdara agnikAya aura bAdara vanaspatikAya hai ? [ 25 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| yaha niSedha vigrahagatisamApanna jIvoM ke sivAya dUsare jIvoM ke lie hai| 26. atthi NaM bhaMte ! 0 caMdimasUriya0 4 pa0 ? No iNa / [26 pra.] bhagavan ! kyA kRSNarAjiyoM meM candramA, sUrya grahagaNa, nakSatra aura tArArUpa haiM ? [ 26 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| (arthAt -- ye vahA~ nahIM haiM / ) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra 27. kaNharAIo NaM bhaMte ! kerisiyAo vaNNeNaM pannattAo? goyamA ! kAlAo jAva' khippAmeva viitiivejaa| [28 pra.] bhagavan ! kRSNarAjiyoM kA varNa kaisA hai ? [28 u.] gautama ! kRSNarAjiyoM kA varNa kAlA hai, yaha kAlI kAnti vAlA hai, yAvat paramakRSNa (ekadama kAlA) hai| tamaskAya kI taraha atIva bhayaMkara hone se ise dekhate hI deva kSubdha ho jAtA hai; yAvat agara koI deva (sAhasa karake inameM praviSTa ho jAe, to bhI vaha) zIghragati se jhaTapaTa ise pAra kara jAtA hai| 29. kaNharAINaM bhaMte ! kati nAmadhejA paNNattA ? goyamA ! aTTha nAmadhejA paNNattA, taM jahA--kaNharAI ti vA, meharAI ti vA, maghA i vA, mAghavatI ti vA, vAtaphalihe ti vA, vAtapalikkhobhe i vA, devaphalihe i vA, devapalikkhobhe ti vaa| [29 pra.] bhagavan ! kRSNarAjiyoM ke kitane nAma kahe gae haiM ? [29 u.] gautama ! kRSNarAjiyoM ke ATha nAma kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM -- (1) kRSNarAji, (2) megharAji, (3) maghA, (4) mAghavatI, (5) vAtaparighA, (6) vAtaparikSobhA, (7) devaparighA aura (8) devprikssobhaa| 30. kaNharAIo NaM bhaMte ! kiM puDhavipariNAmAo, AupariNAmAo, jIvapariNAmAo, puggalapariNAmAo? goyamA ! puDhavipariNAmAo, no AupariNAmAo, jIvapariNAmAo vi, puggalapariNAmAo vi| [30. pra.] bhagavan ! kyA kRSNarAjiyAM pRthvI ke pariNAmarUpa haiM, jala ke pariNAmarUpa haiM, yA jIva ke pariNAmarUpa haiM, athavA pudgaloM ke pariNAmarUpa bhI haiN| [30 u.] gautama ! kRSNarAjiyAM pRthvI ke pariNAmarUpa haiM, kintu jala ke pariNAmarUpa nahIM haiM, ve jIva ke pariNAmarUpa bhI haiM aura pudgaloM ke pariNAmarUpa haiM ? 31. kaNharAIsu NaM bhaMte ! savve pANA bhUyA jIvA sattA uvavannapuvvA ? haMtA, goyamA ! asaI aduvA aNaMtakhutto, no ceva NaM bAdaraAukAiyattAe, bAdaraagaNikAiyattAe, bAdaravaNassatikAiyattAe vaa| [31 pra.] bhagavan ! kyA kRSNarAjiyoM meM sabhI prANa, bhUta jIva aura sattva pahale utpanna ho cuke haiM ? [31 u.] hA~, gautama ! sabhI prANa, bhUta, jIva aura sattva kRSNarAjiyoM meM aneka bAra athavA ananta bAra utpanna ho cuke haiM, kintu bAdara apkAyarUpa se, bAdara agnikAyarUpa se aura bAdara vanaspatikAyarUpa se utpanna 1. 'jAva' pada yahA~ sU. 13 ke nimnokta pATha kA sUcaka hai - 'kAlAvabhAsAo gaMbhIralomaharisajaNaNAo bhImAo uttAsaNAo paramakiNhAo vaNNeNaM paNNattAo, deve vi atthegatie jeNaM tappaDhamayAe pAsittANaM khubhAejA, ahe NaM abhisamAgacchejjA, tao pacchA sIhaM sIhaM turiyaM turiyaM tattha khipyAmeva viitiivejaa|' Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-5 nahIM hue haiN| vivecana--vibhinna pahaluoM se kRSNarAjiyoM se sambandhita praznottara-prastuta pandraha sUtroM (sU. 17 se 31 taka) meM tamaskAya kI taraha kRSNarAjiyoM ke sambaMdha meM vibhinna prazna uThAkara unake samAdhAna prastuta kara diye gaye haiN| tamaskAya aura kRSNarAji ke praznottaroM meM kahA~ sAdRzya, kahA~ antara? - tamaskAya aura kRSNarAji ke praznoM meM lagabhaga sAdRzya hai, kintu unake uttaroM meM tamaskAyI uttaroM se kahIM-kahIM antara hai| yathA--kRSNarAjiyAM 8 batAI gaI haiN| inake saMsthAna meM antara hai| inakA AyAma aura parikSepa asaMkhyeya hajAra yojana hai, jabaki viSkambha (caur3AI-vistAra) saMkhyeya hajAra yojana hai| ye tamaskAya se vizAlatA meM kama haiM, kintu inakI bhayaMkaratA tamaskAya jitanI hI hai| __ kRSNarAjiyoM meM grAmAdi yA gRhAdi nahIM haiM / vahA~ bar3e-bar3e megha haiM, jinhe deva banAte haiM, garjAte va barasAte haiN| vahA~ vigrahagatisamApanna bAdara apkAya, agnikAya aura vanaspatikAya ke sivAya koI bAdara apkAya, agnikAya yA vanaspatikAya nahIM hai| vahA~ na to candrAdi haiM, aura na candra, sUrya kI prabhA hai| kRSNarAjiyoM kA varNa tamaskAya ke sadRza hI gAr3ha kAlA evaM andhakArapUrNa hai| kRSNarAjiyoM ke 8 sArthaka nAma haiN| ye kRSNarAjiyA~ apkAya se pariNAmasvarUpa nahIM haiM kintu sacitta aura acitta pRthvI ke pariNAmarUpa haiM, isalie kahA jA sakatA hai ki ye jIva aura pudgala, donoM ke vikAra rUpa haiM / bAdara apkAya, agnikAya aura vanaspatikAya ko chor3akara anya saba jIva eka bAra hI nahIM, aneka bAra aura ananta bAra kRSNarAjiyoM meM utpanna ho cuke haiN| kRSNarAjiyoM ke ATha nAmoM kI vyAkhyA-kRSNarAji-kAle varNa kI pRthvI aura pudgaloM ke pariNAmarUpa hone se kAle pudgaloM kI raaji-rekhaa| megharAji--kAle megha kI rekhA ke sadRza / maghA - chaThI naraka ke samAna andhakAra vaalii| mAghavatI-sAtavIM naraka ke samAna gADhAndhakAra vaalii| vAtaparighA--AMdhI ke samAna saghana andhakAra vAlI aura durlaMghya / vAtaparikSobhA--AMdhI ke samAna andhakAravAlI kssobhjnk| devaparighA--devoM ke lie durlNghy| devaparikSobhA-devoM ke lie kssobhjnk| lokAntika devoM se sambandhita vimAna, deva-svAmI, parivAra, saMsthAna, sthiti, dUrI Adi kA vicAra 32. eyAsiM NaM aTThaNhaM kaNharAINaM aTThasu ovAsaMtaresu aTTha logaMtiyavimANA paNNattA, taM jahA--accI accimAlI vairoyaNe pabhaMkare caMdAbhe sukkAbhe supatiTThAbhe, majjhe ritttthaabhe| [32] ina (pUrvokta) ATha kRSNarAjiyoM ke ATha avakAzAntaroM meM ATha lokAntika vimAna haiN| 1. (ka) viyAhapaNNattisuttaM (mU.pA.Ti.) bhAga 1, pR. 251 se 253 (kha) bhagavatI a. vRtti patrAMka 271 2. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 271 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 vyAkhyAprajJaptisUtra yathA--(1) arci, (2) arcimAlI, (3) vairocana, (4) prabhaMkara, (5) candrAbha, (6) sUryAbha, (7) zukrAbha aura (8) supratiSThAbha / ina sabake madhya meM riSTAbha vimAna hai| 33. kahi NaM bhaMte ! accI vimANe pa0? goyamA ! uttrpurthimennN| [33 pra.] bhagavan ! arci vimAna kahA~ hai ? [33 u.] gautama ! arci vimAna uttara aura pUrva ke bIca meM hai| 34. kahi NaM bhaMte ! accimAlI vimANe pa0? goyamA ! purtthimennN| [34 pra.] bhagavan ! arcimAlI vimAna kahA~ hai ? [34 u.] gautama ! arcimAlI vimAna pUrva meM hai| 35. evaM parivADIe neyavvaM jAva' kahi NaM bhaMte ! riTe vimANe paNNatte ? goyamA ! bhumjjhdesbhaage| [35 pra.] isI krama (paripATI) se sabhI vimAnoM ke viSaya meM jAnanA cAhie yAvat-he bhagavan ! riSTa vimAna kahA~ batAyA gayA hai ? [35 u.] gautama ! riSTa vimAna bahumadhyabhAga, (sabake madhya) meM batAyA gayA hai| 36. etesu NaM aTThasu logaMtiyavimANesu aTThaviha logaMtiyA devA parivasaMti, taM jahA - sArassayamAticcA vaNhI varuNA ya gaddatoyA y| tusiyA avvAbAhA aggiccA ceva riTThA y||2|| [36] ina ATha lokAntika vimAnoM meM aSTavidha (ATha jAti ke) lokAntika deva nivAsa karate haiN| ve (ATha prakAra ke lokAntika deva) isa prakAra haiM - (1) sArasvata, (2) Aditya, (3) vahni, (4) varuNa, (5) gardatoya, (6) tuSita, (7) Agneya aura (8) riSTa deva (bIca meN)| 38. kahi NaM bhaMte ! sArassatA devA parivasaMti ? goyamA ! accimmi vimANe privsNti| [37 pra.] bhagavan ! sArasvata deva kahA~ rahate haiM ? [37 u.] gautama ! sArasvata deva arci vimAna meM rahate haiN| 38. kahi NaM bhaMte ! AdiccA devA parivasaMti ? 1. 'jAva' pada se yahA~ vairocana se lekara supratiSThAbha vimAna taka kI vaktavyatA samajha lenI caahie| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-5 goyamA ! accimAlimmi vimaanne0| [38 pra.] bhagavan ! Aditya deva kahA~ rahate haiM ? [38 u.] gautama ! Aditya deva arcimAlI vimAna meM rahate haiN| 39. evaM neyavvaM jAhaNupuvvIe jAva kahi NaM bhaMte ! riTThA devA parivasaMti ? goyamA ! riTThammi vimaanne| [39 pra.] isa prakAra anukrama se riSTa vimAna taka jAna lenA cAhie ki bhagavan ! riSTa deva kahA~ rahate [39 u.] gautama ! riSTa deva riSTa vimAna meM rahate haiN| 40.[1] sArassaya-mAdiccANaM bhaMte ! devANaM kati devA, kati devasatA paNNattA ? goyamA ! satta devA, satta devasayA parivAro pnnnntto| [40-1 pra.] bhagavan ! sArasvata aura Aditya, ina do devoM ke kitane deva haiM, aura kitane sau devoM kA parivAra kahA gayA hai? [40-1 u.] gautama ! sArasvata aura Aditya, ina do devoM ke sAta deva (svAmI-adhipati) haiM aura inake 700 devoM kA parivAra hai| [2] vaNhI-varuNANaM devANaM cauddasa devasahassA parivAro pnnnntto| [40-2] vahni aura varuNa, ina do devoM ke 14 deva svAmI haiM aura 14 hajAra devoM kA parivAra kahA gayA [3] gaddatoya -tusiyANaM devANaM satta devA, satta devasahassA parivAro pnnnntto| [40-3] gardatoya aura tuSita devoM ke 7 deva svAmI haiM aura 7 hajAra devoM kA parivAra kahA gayA hai| [4] avasesANaM nava devA, nava devasayA parivAro pnnnnttaa| paDhamajugalammi satta u sayANi bIyammi coddasa shssaa| tatie satta sahassA nava ceva sayANi sesesu // 3 // [40-4] zeSa (avyAbAdha, Agneya aura riSTa, ina) tInoM devoM ke nau deva svAmI aura 900 devoM kA parivAra kahA gayA hai| (gAthArtha-) prathama yugala meM 700, dUsare yugala meM 14,000 devoM kA parivAra, tIsare yugala meM 7,000 devoM kA parivAra aura zeSa tIna devoM ke 900 devoM kA parivAra hai| 41.[1] logaMtigavimANA NaM bhaMte ! kiMpatihitA paNNattA ? goyamA ! vAupatiTThiyA pnnnnttaa| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 vyAkhyAprajJaptisUtra [41-1 pra.] bhagavan !, lokAntikavimAna kisake AdhAra para pratiSThita (rahe hue) haiM ? [41-1 u.] gautama ! lokAntikavimAna vAyupratiSThita (vAyu ke AdhAra para rahe hue) haiN| [ 2 ] evaM neyavvaM--' vimANANaM patiTThANaM bAhalluccattameva saMThANaM / ' baMbhaloyavattavvayA neyavvA jAva haMtA goyamA ! asatiM aduvA aNaMtakhutto, no ceva NaM devattAe / [41-2] isI prakAra - jisa taraha vimAnoM kA pratiSThAna, vimAnoM kA bAhalya, vimAnoM kI UMcAI aura vimAnoM ke saMsthAna Adi kA varNana jIvAjIvAbhigamasUtra ke deva uddezaka meM brahmaloka kI vaktavyatA meM kahA hai, tadanusAra yahA~ bhI kahanA cAhie; yAvat hA~, gautama ! sabhI prANa, bhUta, jIva aura sattva yahA~ aneka bAra aura ananta bAra pahale utpanna ho cuke haiM, kintu lokAntikavimAnoM meM devarUpa meM utpanna nahIM hue / 42. logaMtigavimANesu logaMtiyadevANaM bhaMte! kevatiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? goyamA ! aTTha sAgarovamAI ThitI paNNattA / [42 pra.] bhagavan ! lokAntikavimAnoM meM lokAntikadevoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI haiM ? [42 u.] gautama ! (lokAntikavimAnoM meM lokAntikadevoM kI) ATha sAgaropama kI sthiti kahI gaI hai / 43. logaMtigavimANehiM NaM bhaMte ! kevatiyaM abAhAe logaMte paNNatte ? gomA ! asaMkhejjAI joyaNasahassAiM abAhAe logaMte paNNatte / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! ti0 / // chTTa sae : paMcamo uddesao samatto // [43 pra.] bhaMgavan ! lokAntikavimAnoM se lokAnta kitanA dUra hai ? [43 u.] gautama ! lokAntika vimAnoM se asaMkhyeya hajAra yojana dUra lokAnta kahA gayA hai| 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai;' isa prakAra kaha kara yAvat gautamasvAmI vicaraNa karane lge| vivecana -- lokAntika devoM se sambandhita vimAna, devasvAmI, parivAra, saMsthAna, sthiti, dUrI 'Adi kA varNana - prastuta bAraha sUtroM (sU. 32 se 43 taka) meM lokAntikadevoM se sambandhita vimAnAdi kA varNana kiyA gayA hai| vimAnoM kA avasthAna--pUrva vivecana meM lokAntikadevoM ke vimAnoM ke avasthAna kA rekhAcitra diyA gayA hai| lokAntikadevoM kA svarUpa-ye deva brahmaloka nAmaka paMcama devaloka ke pAsa rahate haiM, isalie inheM Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-5 67 lokAntika kahate haiM / athavA ye udayabhAvarUpa loka ke anta (karane meM) rahe hue haiM, kyoMki ye saba svAmI deva ekabhavAvatArI (eka bhava ke pazcAt mokSagAmI) hote haiM, isalie bhI inheM lokAntika kahate haiM / lokAntikavimAnoM se asaMkhyAta hajAra yojana dUrI para loka kA anta hai aura sabhI jIva lokAntikavimAnoM meM pRthvIkAyAdi rUpa meM aneka bAra, yahA~ taka ki ananta bAra utpanna ho cuke haiM, kintu devarUpa se to vahA~ eka bAra utpanna hote haiM, kyoMki lokAntikavimAnoM meM devarUpa se utpanna hone vAle jIva niyamataH bhavya hote haiM aura eka bhava pazcAt mokSagAmI hote haiM / isalie devarUpa se yahA~ aneka bAra yA ananta bAra utpanna nahIM hue| lokAntikavimAnoM kA saMkSipta nirUpaNa--jIvAjIvAbhigamasUtra evaM prajJApanAsUtra ke anusAra inake vimAna vAyupratiSThita haiN| inakA bAhalya (moTAI) 2500 yojana va U~cAI 700 yojana hotI hai| jo vimAna AvalikApraviSTa hote haiM, ve vRtta (gola) tryaMsa (trikoNa) yA caturasra (catuSkoNa) hote haiM, kintu ye vimAna AvalikApraviSTa nahIM hote, isalie inakA AkAra nAnA prakAra kA hotA hai| ina vimAnoM kA varNa lAla, pIlA aura zveta hotA hai, ye prakAzayukta, dRSTa varNa-gandhayukta evaM sarvaratnamaya hote haiN| ina vimAnoM ke nivAsI deva samacaturasra-saMsthAnavAle, padmalezyAyukta evaM samyagdRSTi hote haiN|' // chaThA zataka : paMcama uddezaka samApta // 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 272 2. (ka) jIvAjIvAbhigamasUtra dvitIya vaimAnika uddezaka, pR. 374 se 403 taka (de. lA.) (kha) prajJApanAsUtra dUsarA sthAnapada, brahmalokadevasthAnAdhikAra, pR. 103 (A.sa.) (ga) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 272 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTTho uddesao : 'bhavie' chaThA uddezaka : bhavya caubIsa daNDakoM ke AvAsa, vimAna Adi kI saMkhyA kA nirUpaNa 1. [1] kati NaM bhaMte! puDhavIo paNNattao ? goyamA ! satta puDhavIo paNNattAo, taM jahA - rayaNappabhA jAva' tamatamA ? [1-1 pra.] bhagavan ! pRthviyAM kitanI kahI gaI haiM ? [1-1 u.] gautama ! pRthviyAM sAta kahIM gaI haiN| yathA - ratnaprabhA yAvat [ zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA] tamastamaH prbhaa| [2] rayaNappabhAdINaM AvAsA bhANiyavvA jAva' ahesattamAe / evaM je jattiyA AvAsA te bhANiyavvA / [12] ratnaprabhApRthvI se lekara adhaH saptamI (tamastama: prabhA) pRthvI taka, jisa pRthvI ke jitane AvAsa hoM, utane kahane cAhie / 2. jAva' kati NaM bhaMte ! aNuttaravimANA paNNattA ? goyamA ! paMca aNuttaravimANA paNNattA, taM jahA - vijaya jAva savvaTThasiddhe / [2 pra.] bhagavan ! yAvat (bhavanavAsI se lekara anuttaravimAna taka) anuttaravimAna kitane kahe gaye haiM ? [ 2 u.] gautama ! pAMca anuttaravimAna kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM - vijaya, yAvat (vaijayanta, jayanta, aparAjita) sarvArthasiddha vimAna / vivecana caubIsa daNDakoM ke AvAsa, vimAna Adi kI saMkhyA kA nirUpaNa - prastuta sUtradvaya meM se prathama sUtra meM narakapRthviyoM kI saMkhyA tathA usa-usa pRthvI ke AvAsoM kI saMkhyA kA atidezapUrvaka nirUpaNa kiyA gayA hai| dvitIya sUtra meM adhyAhArarUpa meM bhavanavAsI se lekara nau graiveyaka taka ke AvAsoM va vimAnoM kI saMkhyA kA tathA prakaTarUpa meM anuttaravimAnoM kI saMkhyA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 1. yahA~ 'jAva' pada sakkaraNyabhA ityAdi zeSa pRthviyoM taka kA sUcaka hai| 2. yahA~ bhI 'jAva' pada ratnaprabhA se lekara saptama pRthvI ( tamastama: prabhA) taka kA sUcaka hai| taka kA ullekha samajhanA caahie| 3. yahA~ ' jAva' pada se 'bhavanavAsI' se anuttaravimAna se 4. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha -- TippaNayukta) bhA. 1, pR. 256 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-6 caubIsa daNDakoM ke samudghAta - samavahata jIva kI AhArAdi prarUpaNA 3.[ 1 ] jIve NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohate, samohaNittA je bhavie imIse rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu annataraMsi nirayAvAsaMsi neraiyattAe uvavajjittae se NaM bhaMte ! tatthagate ceva AhArejja vA, pariNAmejja vA, sarIraM vA baMdhejjA ? 69 goyamA ! atthegaie tatthagate ceva AhArejja vA, pariNAmejja vA, sarIraM vA baMdhejjA, atthegaie tato paDiniyattati, ihamAgacchati, AgacchittA doccaM pi mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohaNati, samohaNittA imIse rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu annayaraMsi nirayAvAsaMsi neraiyattAe uvavajjittA tato pacchA AhArejja vA pariNAmejja vA sarIraM vA baMdhejjA / [3-1 pra.] bhagavan ! jo jIva mAraNAntika-samudghAta se samavahata huA hai aura samavahata ho kara i ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se kisI eka nArakAvAsa meM nairayika rUpa meM utpanna hone ke yogya hai, bhagavan ! kyA vaha vahA~ jA kara AhAra karatA hai ? AhAra ko pariNamAtA hai ? aura zarIra bAMdhatA hai ? [3-1 .] gautama ! koI jIva vahA~ jA kara hI AhAra karatA hai, AhAra ko pariNamAtA hai yA zarIra bAMdhatA hai; aura koI jIva vahA~ jA kara vApasa lauTatA hai, vApasa lauTa kara yahA~ AtA hai| yahA~ A kara vaha phira dUsarI bAra mAraNAntika samudghAta dvArA samavahata hotA hai| samavahata ho kara isa ratnaprabhApRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsoM meM se kisI eka nArakAvAsa meM nairayika rUpa se utpanna hotA hai| isake pazcAt AhAra grahaNa karatA hai, pariNamAtA hai aura zarIra bAMdhatA hai| [ 2 ] evaM jAva ahesattamA puDhavI / [3-2] isI prakAra yAvat adhaH saptamI (tamastama: prabhA) pRthvI taka kahanA caahie| 4. jIve NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohae, 2 je bhavie causaTThIe asurakumArAvAsa - sayasahassesu annataraMsi asurakumArAvAsaMsi asurakumArattAe uvavajjittae0 / jahA neraDyA tahA bhANiyavvA jAva' thaNiyakumArA / [4 pra.] bhagavan ! jo jIva mAraNAntika- samudghAta se samavahata huA hai aura samavahata ho kara asurakumAroM ke causaTha lAkha AvAsoM meM se kisI eka AvAsa meM utpanna hone ke yogya hai; kyA vaha jIva vahA~ jAkara AhAra karatA hai ? usa AhAra ko pariNamAtA hai aura zarIra bAMdhatA hai ? [4 u.] gautama ! jisa prakAra nairayikoM ke viSaya meM kahA, usI prakAra asurakumAroM se stanitakumAroM taka kahanA cAhie / 5. [ 1 ] jIve NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohae, 2 je bhavie asaMkhejjesu puDhavikAiyAvAsasayasahassesu annayaraMsi puDhavikAiyAvAsaMti puDhavikAiyattAe uvavajjittae se NaM bhaMte ! maMdarassa 1. yahA~ 'jAva' pada se asurakumAra se lekara stanitakumAra paryanta sabhI bhavanavAsiyoM ke nAma kahane cAhie / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra pavvayassa purathimeNaM kevatiyaM gacchejjA, kevatiyaM pAuNejA ? goyamA ! loyaMtaM gacchejA, loyaMtaM paaunnijaa| [5-1 pra.] bhagavan ! jo jIva mAraNAntika-samudghAta se samavahata huA hai aura samavahata ho kara asaMkhyeya lAkha pRthvIkAyika-AvAsoM meM se kisI eka pRthvIkAyika-AvAsa meM pRthvIkAyika rUpa se utpanna hone ke yogya hai, bhagavan ! vaha jIva maMdara (meru) parvata se pUrva meM kitanI dUra jAtA hai ? [5-1 u.] gautama ! vaha lokAnta taka jAtA hai aura lokAnta ko prApta karatA hai| [2] se NaM bhaMte ! tatthagae ceva AhAreja vA, pariNAmeja vA, sarIraM vA baMdhejA ? goyamA ! atthegaie tatthagate ceva AhAreja vA, pariNAmeja vA, sarIraM vA baMdhejjA, atthegaie tato paDiniyattati, 2 ttA ihamAgacchai, 2 ttA doccaM pi mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohaNati, 2 ttA maMdarassa pavvayassa purathimeNaM aMgulassa asaMkhejatibhAgamettaM vA saMkhejatibhAgamettaM vA, vAlaggaM vA, vAlaggapuhuttaM vA evaM likkhaM jUyaMjavaM aMgulaM jAva' joyaNakoDiM vA, joyaNakoDAkoDiM vA, saMkhejesu vA asaMkhejesuvA joyaNasahassesu, logate vA egapadesiyaM seDhiM mottUNa asaMkhejesu puDhavikAiyAvAsasayasahassesu annayaraMsi puDhavikAiyAvAsaMsi puDhavikAiyattAe uvavajettA tao pacchA AhArejjA vA, pariNAmeja vA, sarIraM vA bNdhejaa|| [5-2 pra.] bhagavan ! kyA uparyukta pRthvIkAyika jIva, vahA~ jA kara hI AhAra karatA hai; AhAra ko pariNamAtA hai aura zarIra bAMdhatA hai ? [5-2 u.] gautama ! koI jIva vahA~ jA kara hI AhAra karatA hai, usa AhAra ko pariNamAtA hai aura zarIra bAMdhatA hai; aura koI jIva vahA~ jA kara vApasa lauTatA hai, vApasa lauTa kara yahA~ AtA hai; yahA~ Akara phira dUsarI bAra mAraNAntika-samudghAta se samavahata hotA hai| samavahata ho kara meruparvata ke pUrva meM aMgula ke asaMkhyeyabhAgamAtra, yA saMkhyeyabhAgamAtra, yA bAlAgra athavA bAlAgra-pRthaktva (do se nau taka bAlAgra), isI taraha likSA, yUkA, yava, aMgula yAvat karor3a yojana, koTA-koTi yojana, saMkhyeya hajAra yojana aura asaMkhyeya hajAra yojana meM, athavA eka pradeza zreNI ko chor3a kara lokAnta meM pRthvIkAya ke asaMkhyeya lAkha AvAsoM meM se kisI AvAsa meM pRthvIkAyika rUpa meM utpanna hotA hai aura usake pazcAt AhAra karatA hai, usa AhAra ko pariNamAtA hai aura zarIra bAMdhatA hai| [3] jahA puratthimeNaM maMdarassa pavvayassa AlAvago bhaNio evaM dAhiNeNaM, paccatthimeNaM, uttareNaM, uDDe, ahe| [5-3] jisa prakAra meruparvata kI pUrvadizA ke viSaya meM kathana kiyA (AlApaka kahA) gayA hai, usI prakAra se dakSiNa, pazcima, uttara, Urdhva aura adhodizA ke sambaMdha meM kahanA caahie| 1. yahA~ 'jAva' pada 'vihatthiM vA rayaNiM vA kucchiM vA dhaNuM vA kosaM vA joyaNaM vA joyaNasayaM vA joyaNasahassaM vA joyaNasayasahassaM vA' pATha kA sUcaka hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 chaThA zataka : uddezaka-6 6. jahA puDhavikAiyA tahA egiMdiyANaM savvesiM ekkekkassa cha AlAvagA bhaanniyvvaa| __ [6] jisa prakAra pRthvIkAyika jIvoM ke viSaya meM kahA gayA hai, usI prakAra se sabhI ekendriya jIvoM ke viSaya meM eka-eka ke chaha-chaha AlApaka kahane caahie| 7. jIve NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugghAteNaM samohate, 2 ttA je bhavie asaMkhejesu beiMdiyAvAsasayasahassesu annataraMti beiMdiyAvAsaMsi beiMdiyattAe uvavajittae se NaM bhaMte ! tatthagate ceva0 jahA neriyaa| evaM jAva annuttrovvaatiyaa| [7 pra.] bhagavan ! jo jIva mAraNAntika-samudghAta se samavahata huA hai aura samavahata hokara dvIndriya jIvoM ke asaMkhyeya lAkha AvAsoM meM se kisI eka AvAsa meM dvIndriya rUpa meM utpanna hone vAlA hai; bhagavan ! kyA vaha jIva vahA~ jA kara hI AhAra karatA hai, usa AhAra ko pariNamAtA hai, aura zarIra bAMdhatA hai ? [7 u.] gautama ! jisa prakAra nairayikoM ke lie kahA gayA, usI prakAra dvIndriya jIvoM se lekara anuttaraupapAtika devoM taka saba jIvoM ke lie kathana karanA caahie| 8. jIve NaM bhaMte ! mAraNaMtiyasamugdhAteNaM samohate, 2 je bhavie evaM paMcasu aNuttaresu mahatimahAlaesu mahAvimANesu annayaraMsi anuttaravimANaMsi aNuttarovavAiyadevattAe uvavajjittae, seNaM bhNte| tatthagate ceva jAva AhAreja vA, pariNAmeja vA, sarIraM vA bNdhejaa| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti0| ||chtttte sae chaTTho uddeso smtto|| [8 pra.] he bhagavan ! jo jIva mAraNAntika-samudghAta se samavahata huA hai aura samavahata ho kara mahAn se mahAn mahAvimAnarUpa paMca anuttaravimAnoM meM se kisI eka anuttaravimAna meM anuttaraupapAtika-deva rUpa meM utpanna hone vAlA hai, kyA vaha jIva vahA~ jA kara hI AhAra karatA hai, AhAra ko pariNamAtA hai aura zarIra bAMdhatA hai| [8 u.] gautama ! pahale kahA gayA hai, usI prakAra kahanA cAhie,........yAvat AhAra karatA hai, use pariNamAtA hai aura zarIra bAMdhatA hai ? he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavAn yaha isI prakAra hai, aisA kaha kara yAvat gautamasvAmI vicaraNa karate haiN| vivecana-cauvIsa daNDakoM meM mAraNAntikasamudghatasamavahata jIva kI AhArAdi-prarUpaNAprastuta chaha sUtroM meM yaha zaMkA prastuta kI gaI hai ki nArakadaNDaka se lekara anuttaraupapAtika devoM taka mAraNAntika Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 vyAkhyAprajJaptisUtra samudghAta se samavahata hokara jisa gati-yoni meM jAnA ho, to vahA~ jAkara AhAra karatA hai, pariNamAtA hai, zarIra bAMdhatA hai yA aura taraha se ? isakA samAdhAna kiyA gayA hai| Azaya--jo jIva mAraNAntika samudghAta karake narakAvAsAdi utpattisthAna para jAte haiM, usa daurAna unameM se koI eka jIva, jo samudghAta-kAla meM hI maraNazaraNa ho jAtA hai, ve vahA~ jAkara vahA~ se athavA samudghAta se nivRtta hokara vApasa apane zarIra meM AtA hai aura dUsarI bAra mAraNAntika samudghAta karake punaH utpattisthAna para AtA hai; phira AhArayogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai, tatpazcAt grahaNa kiye hue una pudgaloM ko pacA kara unakA khalarUpa aura rasarUpa vibhAga karatA hai| phira una pudgaloM se zarIra kI racanA karatA hai| jIva lokAnta meM jAkara utpattisthAna ke anusAra aMgula ke asaMkhyeyabhAgamAtra Adi kSetra meM samudghAta dvArA utpanna hotA hai| yadyapi jIva lokAkAza ke asaMkhyeyapradezoM meM avagAhana karane ke svabhAva vAlA hai, tathApi ekapradezazreNI ke asaMkhyeyapradezoM meM usakA avagAhana saMbhava nahIM haiM, kyoMki jIva kA aisA hI svabhAva hai| isIlie yahA~ mUlapATha meM kahA gayA hai - 'egapadesiyaM seDhiM mottUNa' arthAt--eka pradezavAlI zreNI ko chodd'kr| ___ kaThina zabdoM ke artha--paDiniyattati vApasa lauTatA hai| loyaMtaM--loka ke anta meM jaakr| pAuNijjA--prApta karatA hai| // chaThA zataka : chaThA uddezaka smaapt|| 1. (ka) bhagavatIsUtra (hindI-vivecana) bhA. 2, pR. 1030 (kha) bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 273-274 2. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 273 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattamo uddesao : 'sAlI' saptama uddezaka : 'zAlI' koThe Adi meM rakhe hue zAlI Adi vividha dhAnyoM kI yoni-sthiti-prarUpaNA 1. ahaNaM bhaMte ! sAlINaM vIhINaM godhUmANaM javANaM javajavANaM etesiNaM dhannANaM koTThAuttANaM pallAuttANaM maMcAuttANaM mAlAuttANaM olittANaM littANaM pihittANaM muddiyANaM laMchiyANaM kevatiyaM kAlaM joNI saMciTThati ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNi saMvaccharAiM, teNaM paraM joNI pamilAyati, teNa paraM joNI paviddhaMsati, teNa paraM bIe abIe bhavati, teNa paraMjoNivocchede pannatte samaNAuso ! / / [1 pra.] bhagavan ! zAlI (kamala Adi jAtisampanna cAvala), vrIhi (sAmAnya cAvala), godhUma (gehU~), yava (jau) tathA yavayava (viziSTa prakAra kA jau), ityAdi dhAnya koThe meM surakSita rakhe hoM, bAMsa ke palle (chabar3e) se rakhe hoM, maMca (macAna) para rakhe hoM, mAla meM DAlakara rakhe hoM, (bartana meM DAlakara) gobara se unake mukha ullipta (vizeSa prakAra se lIpe hue) hoM, lipta hoM, DhaMke hue hoM, (miTTI Adi se una bartanoM ke mukha) mudrita (chaMdita kiye hue) hoM, (unake muMha banda karake) lAMchita (sIla lagAkara cihnita) kiye hue hoM; (isa prakAra surakSita kiye hue hoM) to una (dhAnyoM) kI yoni (aMkurotpatti meM hetubhUta zakti) kitane kAla taka rahatI hai? [1 u.] he gautama ! unakI yoni kama se kama antarmuhUrta taka aura adhika se adhika tIna varSa taka kAyama rahatI hai| usake pazcAt una (dhAnyoM) kI yoni mlAna ho jAtI hai, pratidhvaMsa ko prApta ho jAtI hai, phira vaha bIja abIja ho jAtA hai| isake pazcAt he zramaNAyuSman ! usa yoni kA viccheda huA kahA jAtA hai| 2.aha bhaMte ! kalAya-masUra-tila-mugga-mAsa-nipphAva-kulattha-AlisaMdaga-saINa-palimaMthagamAdINaM etesi NaM dhannANaM0? jahA sAlINaM tahA eyANa vi, navaraM paMca sNvcchraaiN| sesaM taM cev| [2 pra.] bhagavan ! kalAya, masUra, tila, mUMga, ur3ada, bAla (bAlora), kulatha, Alisandaka (eka prakAra kA caulA). tuara (satINa-arahara), palimaMthaka (gola canA yA kAlA canA) ityAdi (dhAnya pUrvokta rUpa se koThe Adi meM rakhe hue hoM to ina) dhAnyoM kI (yoni kitane kAla taka kAyama rahatI hai ?) [2 u.] gautama ! jisa prakAra zAlI dhAnya ke lie kahA, usI prakAra ina dhAnyoM ke lie bhI kahanA caahie| vizeSatA itanI hI hai ki yahA~ utkRSTa pAMca varSa kahanA caahie| zeSa sArA varNana usI taraha samajhanA caahie| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra 3. ahaM bhaMte ! ayasi-kusuMbhaga-koddava- kaMgu-varaga-rAlaga- kodUsaga - saNa- sarisava-mUlagabIyamAdINaM etesiNaM dhannANaM0 ? 74 etANi vi taheva, navaraM satta saMvaccharAI / sesaM taM ceva / [3 pra.] bhagavan ! alasI, kusumbha, kodrava (kodoM), kAMgaNI, baraTa (baMTI), rAla, saNa, sarasoM, mUlakabIja (eka jAti ke zAka ke bIja) Adi dhAnyoM kI yoni kitane kAla taka kAyama rahatI hai| [3 u.] (he gautama ! jisa prakAra zAlI dhAnya ke lie kahA,) usI prakAra ina dhAnyoM ke lie bhI kahanA caahie| vizeSatA itanI hai ki inakI yoni utkRSTa sAta varSa taka kAyama rahatI hai| zeSa varNana pUrvavat samajha lenA caahie| vivecana--koThe Adi meM rakhe hue zAlI Adi vividha dhAnyoM kI yoni -sthiti-prarUpaNAprastuta tIna sUtroM meM zAlI Adi kalAya Adi tathA alasI Adi vividha dhAnyoM kI yoni ke kAyama rahane ke kAla kA nirUpaNa kiyA gayA hai| niSkarSa - tInoM sUtroM meM ullikhita zAlI Adi dhAnyoM kI yoni kI jaghanya sthiti antarmuhUrta hai aura utkRSTa sthiti zAlI kI tIna varSa hai, kalAya Adi dvitIya sUtrokta dhAnyoM kI pAMca varSa hai aura alasI Adi tRtIya sUtrokta dhAnyoM kI sAta varSa hai| kaThina zabdoM ke artha - pallAuttANaM - palya yAnI bAMsa ke chabar3e meM rakhe hue, maMcAuttANaM - maMtra para rakhe hue, mAlADattANaM - mAla-maMjila para rakhe hue, muddiyANaM - mudrita - chApa kara baMda kiye hue|" muhUrta se lekara zIrSa - prahelikA- paryanta gaNitayogya kAla-parimANa 4. egamegassa NaM bhaMte! muhuttassa kevatiyA UsAsaddhA viyAhiyA ? goyamA ! asaMkhejjANaM samayANaM samudayasamitisamAgameNaM sA egA AvaliyaM tti pavuccai, saMkhejA AvaliyA UsAso, saMkhejjA AvaliyA nissAso / haTThassa aNavagallassa niruvakiTThassa jaMtuNo / ege UsAsanIsAse, esa pANu tti vuccati // 1 // satta pANi se thove, satta thovAI se lave / lavANaM sattahattarie esa muhutte viyAhite // 2 // tiNi sahassA sattaya sayAiM tevattariM ca UsAsA / esa muhutto diTTho savvehiM aNaMtanANIhiM // 3 // 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha - TippaNayukta) bhA-1, pR. 258-259 2. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 247 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 chaThA zataka : uddezaka-7 [4 pra.] bhagavan ! eka-eka muhUrta ke kitane ucchvAsa kahe gaye hai ? [4 u.] gautama ! asaMkhyeya samayoM ke samudAya kI samiti ke samAgama se arthAt asaMkhyAta samaya milakara jitanA kAla hotA hai, use eka AvalikA' kahate haiN| saMkhyeya AvalikA kA eka ucchvAsa' hotA hai aura saMkhyeya AvalikA kA eka 'ni:zvAsa hotA hai| [gAthAoM kA artha --] hRSTapuSTa, vRddhAvasthA aura vyAdhi se rahita prANI kA eka ucchvAsa aura eka ni:zvAsa - (ye donoM mila kara) eka 'prANa' kahalAte haiM / / 1 / sAta prANoM kA eka 'stoka' hotA hai| sAta stokoM kA eka 'lava' hotA hai / 77 lavoM kA eka muhUrta kahA gayA hai // 2 // athavA 3773 ucchvAsoM kA eka muhUrta hotA hai, aisA samasta anantajJAniyoM ne dekhA hai // 3 // 5. eteNaM muhuttapamANeNaM tIsamuhutto ahoratto, paNNarasa AhorattA pakkho, do pakkhA mAso, do mAsA uU, tiNNi uU ayaNe, do ayaNA saMvacchare, paMcasaMvaccharie juge, vIsaM jugAI vAsasayaM, dasa vAsasayAI vAsasahassaM, sayaM vAsasahassAiM vAsasatasahassaM, caurAsItiM vAsasatasahassANi se ege puvvaMge, caurAsItiM puvvaMgasayasahassAiM se ege puvve, evaM tuDiaMge tuDie, aDaDaMge aDaDe, avavaMge avaveM, hUhUaMge hUhUe, uppalaMge uppale, paumaMge paume naliNaMge naliNe, utthaniuraMge atthaniure, auaMge aue, pauaMge paue ya, nauaMge naue ya, cUliaMge cUliA ya, sIsapaheliaMge siispheliyaa| etAva tAva gnnie| etAva tAva gaNiyassa vise| teNaM paraM ovmie| [5] isa muhUrta ke anusAra tIsa muhUrta kA eka 'ahorAtra' hotA hai| pandraha 'ahorAtra' kA eka 'pakSa' hotA hai| do pakSoM kA eka 'mAsa' hotA hai| do 'mAsoM' kI eka 'Rtu' hotI hai| tIna RtuoM kA eka 'ayana' hotA hai| do ayana kA eka savaMtsara' (varSa) hotA hai| pAMca saMvatsara kA eka 'yuga' hotA hai| bIsa yuga kA eka varSazata (sau varSa) hotA hai| dasa varSazata kA eka varSasahasra' (eka hajAra varSa) hotA hai| sau varSa sahasroM kA eka varSazatasahasra' (eka lAkha varSa) hotA hai| caurAsI lAkha varSoM kA eka pUrvAMga hotA hai| caurAsI lAkha pUrvAMga kA eka 'pUrva' hotA hai| 84 lAkha pUrva kA eka truTitAMga hotA hai aura 84 lAkha truTitAMga kA eka 'truTita' hotA hai| isa prakAra pahale kI rAzi ko 84 lAkha se guNA karane se uttarottara rAziyA~ banatI haiN| ve isa prakAra haiM--aTaTAMga, aTaTa, avavAMga, avava, hUhUkAMga, hUhUka, utpalAMga, utpala, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, arthanapurAgaM, arthanUpura, ayutAMga, ayuta, prayutAMga, prayutanayutAMga, nayuta, cUlikAMga, cUlikA, zIrSaprahelikAMga aura shiirssprhelikaa| isa saMkhyA taka gaNita hai| yaha gaNita kA viSaya hai| isake bAda aupamika kAla hai (upamA kA viSaya hai--upamA dvArA jAnA jAtA hai, gaNita (gaNanA) kA nhiiN)| vivecana--muhUrta se lekara zIrSaprahelikAparyanta gaNitayogya kAla-parimANa-prastuta sUtradvaya meM 46 bheda vAle gaNanIya kAla kA parimANa batalAyA gayA hai| ___ gaNanIya kAla--jisa kAla kI saMkhyA rUpa meM gaNanA ho sake, use gaNanIya yA gaNitayogya kAla kahate haiN| kAla kA sUkSmatama bhAga samaya hotA hai| asaMkhyAta samaya kI eka AvalikA hotI hai| 256 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 vyAkhyAprajJaptisUtra AvalikA kA eka kSullakabhavagrahaNa hotA hai| 17 se kucha adhika kSullakabhavagrahaNa kA eka ucchvAsani:zvAsakAla hotA hai / isake Age kI saMkhyA spaSTa hai| sabase antima gaNanIyakAla 'zIrSaprahelikA' hai, aura jo 194 aMkoM kI saMkhyA hai.yathA 7582632530730102411579735699756964062189668480 80183296 ina 54 aMka para 140 bindiyAM lagAne se zIrSaprahelikA saMkhyA kA pramANa hotA hai| yahA~ taka taka kA kAla gaNita kA viSaya hai| isake Age kA kAla aupamika hai| atizaya jJAnI ke atirikta sAdhAraNa vyakti usa ko ginatI karake upamA ke binA grahaNa nahIM kara sakate, isalie use 'upameya' yA aupamika' kAla kahA gayA hai| palyopama, sAgaropama Adi aupamikakAla kA svarUpa aura parimANa 6. se kiM taM ovamie? ovamie duvihe paNNatte, taM jahA-paliovame ya, sAgarovame y| [6 pra.] bhagavan ! vaha aupamika (kAla) kyA hai ? [6 u.] gautama ! aupamika (kAla) do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai--palyopama aura saagropm| 7. se kiM taM paliovame ? se kiM taM sAgarovame? sattheNa sutikkheNa vi chettuM bhettuM ca jaM kira na skkaa| taM paramANu siddhA vadaMti Adi pamANANaM // 4 // aNaMtANaM paramANupoggalANaM samudayasamitisamAgameNaM sA egA ussahasaNhiyA ti vA, sahasaNhiyA ti vA, uDDareNU ti vA, tasareNU ti vA, rahareNu ti vA, vAlagge ti vA, likkhA ti vA, jUyA ti vA, javamajhe ti vA, aMgule ti vaa| aTTha ussaNhasaNhiyAo sA egA sahasaNhiyA, aTTha saNhasaNhiyAo sA egA uDDareNU, aTTha uDDhareNUo sA egA tasareNU, aTTha tasareNUo sA egA rahareNU, aTTha rahareNUo se ege devakuru-uttarakurugANaM maNUsANaM vAlagge, evaM harivAsa-rammaga-hemavataeraNNavatANaM puvvavidehANaM maNUsANaM aTTha vAlaggA sa egA likkhA aTTha likkhao sA egA jUyA, aTTha jUyAo se ege javamajhe, aTTha javamajhA se ege aMgule, eteNaM aMgulapamANeNaM cha aMgulANi pAdo, bArasa aMgulAI vihatthI, cauvvIsaM aMgulANi rayaNI, aDayAlIsaM aMgulAI kucchI, chaNNautiM aMgulANi se ege daMDe ti vA, dhaNU ti vA, jUe ti vA, nAliyA ti vA, akkhe ti vA musale ti vA, eteNaM dhaNuppamANeNaM do dhaNusahassAI gAuyaM, cattAri gAuyAiM joyaNaM, eteNaM joyaNappamANeNaM je palle joyaNa AyAmavikkhaMbheNaM, joyaNa uTThe uccatteNaM taM tiuNaM savisesaM pariraeNaM / se NaM egAhiyabeyAhiya-teyAhiya ukkosaM sattarattapparUDhANaM saMsaTTe sannicite bharite vAlaggakoDINaM, te NaM vAlagge 1. bhagavatIsUtra (hindIvivecana yukta) bhA. 2, pR. 1035-1036 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-7 77 no aggI dahejjA, no vAto harejjA, no kutthejjA, no parividdhaMsejjA, no pUtittAe hvvmaagcchejjaa| tato NaM vAsasate vAsasate gate egamegaM vAlaggaM avahAya jAvatieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nimmale niTThite nilleve avahaDe visuddhe bhvti| se taM pliovme| gAhA - etesiM pallANaM koDAkoDI haveja dsgunniyaa| taM sAgarovamassa tu ekkassa bhave priimaannN||5|| [7 pra.] bhagavan ! 'palyopama' (kAla) kyA hai ? tathA 'sAgaropama' (kAla) kyA hai ? [7 u.] he gautama ! jo sutIkSNa zastroM dvArA bhI chedA-bhedA na jA sake aise parama-aNu (paramANu) ko siddha (jJAnasiddha kevalI) bhagavAn samasta pramANoM kA AdibhUta pramANa kahate haiN| aise ananta paramANupudgaloM ke samudAya kI samitiyoM ke samAgama se eka ucchlakSNazlakSNikA, zlakSNazlakSNikA, UrdhvareNu, trasareNu, rathareNu bAlAgra, likSA, yUkA, yavamadhya aura aMgula hotA hai| ATha ucchlakSNa-zlakSNikA ke milane se eka zlakSNazlakSNikA hotI hai| ATha zlakSNa-zlakSNikA ke milane se eka Urdhva reNu ATha UrdhvareNu milane se eka trasareNu, ATha trasareNuoM ke milane se eka rathareNu aura ATha rathareNuoM ke milane se devakuru-uttarakuru kSetra meM manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai, tathA devakuru aura uttarakurU kSetra ke manuSyoM ke ATha bAlAroM se harivarSa aura ramyakvarSa ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai| harivarSa aura ramyakavarSa ke manuSyoM ke ATha bAlAroM se haimavata aura hairaNNavata ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai| haimavata aura hairaNNavata ke manuSyoM ke ATha bAlAnoM se pUrvaviMdeha ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai| pUrvavideha ke manuSyoM ke ATha bAlAgroM se eka likSA (lIkha), ATha likSA se eka yUkA (jU), ATha yUkA se eka yavamadhya aura ATha yavamadhya se eka aMgula hotA hai| isa prakAra ke chaha aMgula kA eka pAda (paira), bAraha aMgula kI eka vitasti (beMta), caubIsa aMgula kA eka hAtha, ar3atAlIsa aMgula kI eka kukSi, chiyAnaveM aMgula kA daNDa, dhanuSa, yuga nAlikA, akSa athavA mUsala hotA hai| do hajAra dhanaSa kA eka gAU hotA hai aura cAra gAU kA eka yojana hotA hai| isa yojana ke pariNAma se eka yojana lambA, eka yojana caur3A aura eka yojana gaharA (Upara meM U~cA), tiguNI se adhika paridhi vAlA eka palya ho, usa palya meM eka dina ke uge hue, do dina ke uge hue, tIna dina ke uge hue, aura adhika se adhika sAta dina ke uge hue karor3oM bAlAgra kinAre taka aise DhUMsa-ThUsa kara bhare hoM, saMnicita (ikaTThe) kiye hoM, atyanta bhare hoM, ki una bAlAnoM ko agni na jalA sake aura havA unheM ur3A kara na le jA sake; ve bAlAgra sar3eM nahIM, na ho paridhvasta (naSTa) hoM, aura na hI ve zIghra durgandhita hoN| isake pazcAt usa palya meM se sau-sau varSa meM eka-eka bAlAgra ko nikAlA jaae| isa krama se taba taka nikAlA jAe, jaba taka ki vaha palya kSINa ho, nIraja ho nirmala ho, niSThita (pUrNa) ho jAe, nirlepa ho, apahRta ho aura vizuddha (pUrI taraha khAlI) ho jAe / utane kAla ko eka 'palyopamakAla' kahate haiM / (sAgaropamakAla ke parimANa ko batAne vAlI gAthA kA artha isa prakAra hai-) isa palyopama kAla kA jo parimANa Upara batalAyA gayA hai, vaise dasa koTAkoTi (guNe) palyopamoM kA eka sAgaropama-kAlaparimANa hotA hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra 8. eeNaM sAgarovamapamANeNaM cattAri sAgarovamakoDAkoDIo kAlo susamasusamA 1. tii sAgarovamakoDAkoDIo kAlo susamA 2, do sAgarovamakoDAkoDI kAlo susamadUsamA 3, egA sAgarovamakoDAkoDI bAyAlIsAe vAsahassehiM UNiyA kAlo dUsamasusamA 4, ekkavIsaM vAsasahassAiM kAlo dUsamA 5, ekkavIsaM vAsasahassAiM kAlo dUsamadUsamA 6 / puNaravi ussappiNIe ekkavIsaM vAsasahassAiM kAlo dUsamadUsamA 1 / ekkavIsaM vAsasahassAiM jAva' cattAri sAgarovamakoDAkoDIo kAlo susamasusamA 6 / dasa sAgarovamakoDAkoDIo kAlo osappiNI! dasa sAgarovamakoDAkoDIo kAlo ussappiNI / vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo kAlo osappiNI ya ussappiNI ya / 78 [8] isa sAgaropama-parimANa ke anusAra ( avasarpiNakAla meM) cAra koTAkoTi sAgaropamakAla kA eka suSama-suSamA ArA hotA hai; tIna koTAkoTi sAgaropama-kAla kA eka suSamA ArA hotA hai; do koTAkoTi sAgaropama-kAla kA eka suSamaduHSamA ArA hotA hai; bayAlIsa hajAra varSa kama eka koTAkoTi sAg2aropamakAla kA eka du:SamAsuHSamA ArA hotA hai; ikkIsa hajAra varSa kA eka du:Sama ArA hotA hai aura ikkIsa hajAra varSa kA du:SamaduHSamA ArA hotA hai / isI prakAra utsarpiNIkAla meM puna: ikkIsa hajAra varSa parimita kAla kA prathama du:SamaduHSamA ArA hotA hai| ikkIsa hajAra varSa kA dvitIya duHSama ArA hotA hai, bayAlIsa hajAra varSa kama eka koTAkoTi sAgaropamakAla kA tIsarA su:Sama-duSamA ArA hotA hai, do koTAkoTi sAgaropama-kAla kA cautha suSama-duHSamA ArA hotA hai| tIna koTAkoTi sAgaropama-kAla kA pAMcavA suSama ArA hotA hai aura cAra koTAkoTi sAgaropamkAla kA chaThA suSama- suSamA ArA hotA hai| isa prakAra (kula) dasa koTAkoTi sAgaropama - kAla kA eka avasarpiNIkAla hotA hai aura dasa koTAkoTi sAgaropama-kAla kA hI utsarpiNIkAla hotA hai / yoM bIsa koTAkoTi sAgaropamakAla kA eka avasarpiNI-utsarpiNI-kAlacakra hotA hai / vivecana ---aupamikakAla kA parimANa-- prastuta do sUtroM meM se prathamasUtra meM palyopama evaM sAgaropama kAla kA parimANa tathA dvitIya sUtra meM avasarpiNI- utsarpiNI rUpa dvAdaza Are sahita kAlacakra kA parimANa batAyA gayA hai| - palyopama kA svarUpa aura prakAra - yahA~ jo palyopama kA svarUpa batalAyA gayA hai, vaha vyavahAra addhApalyopama kA svarUpa batAyA gayA hai / palyopama ke mukhya tIna bheda haiM- (1) uddhAra palyopama, (2) addhApalyopama aura (3) kssetrplyopm| uddhArapalyopama Adi ke pratyeka ke do prakAra haiM--vyavahAra uddhArapalyopama evaM sUkSma uddhArapalyopama, vyavahAra addhApalyopama evaM sUkSma addhApalyopama, tathA vyavahAra kSetrapalyopama evaM sUkSma kssetrplyopm| uddhArapalyopama - utsedhAMgula parimANa se eka yojana lambe, eka yojana caur3e aura eka yojana U~ce - 1. 'jAva' pada yahA~ avasarpiNIkAla kI gaNanA kI taraha hI utsarpiNIkAla-gaNanA kA bodhaka hai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-7 79 gahare golAkAra kue meM devakuru-uttarakuru ke yaugalikoM ke muNDita mastaka para eka dina ke do dina ke yAvat 7 dina ke uge hue karor3oM bAlAgoM se usa kUpa ko yoM ThaMsa-ThaMsa kara bharA jAe ki ve bAlAgra na to Aga se jala sakeM aura na hI havA se ur3a skeN| phira unameM se pratyeka ko eka-eka samaya meM nikAlate hue jitane samaya meM vaha kuA sarvathA khAlI ho jAe, usa kAlamAna ko 'vyAvahArika uddhArapalyopama' kahate haiM / yaha palyopama saMkhyAta samayaparimita hotA hai| isI taraha ukta bAlAgra ke asaMkhyAta adRzya khaNDa kie jAe~, jo ki vizuddha naitra vAle chadmastha puruSa ke dRSTigocara hone vAle sUkSma pudgaladravya ke asaMkhyAtaveM bhAga evaM sUkSma panaka ke zarIra se asaMkhyAtaguNA hoN| una sUkSma bAlAgrakhaNDoM se vaha kUpa DhUMsa-ThUsa kara bharA jAe aura unameM se ekaeka bAlAgrakhaNDa pratisamaya nikAlA jaaye| yoM nikAlate-nikAlate jitane kAla meM vaha kuA khAlI ho jAe, use 'sUkSma uddhArapalyopama' kahate haiN| isameM saMkhyAtavarSakoTiparimita kAla hotA hai| addhApalyopama-uparyukta rIti se bhare hue uparyukta parimANa vAle kUpa meM se eka-eka bAlAgra sau-sau varSa meM nikAlA jaae| isa prakAra nikAlate-nikAlate jitane kAla meM vaha kuA sarvathA khAlI ho jAe, use 'vyavahAra addhApalyopama' kahate haiM / yaha aneka saMkhyAtavarSa koTipramANa hotA hai| yadi yahI kuA uparyukta sUkSma-bAlAgrakhaNDoM se bharA ho unameM se pratyeka bAlAgrakhaNDa ko sau-sau varSa meM nikAlate-nikAlate jitane kAla meM vaha kuA khAlI ho jAe, use 'sUkSma addhApalyopama' kahate haiN| isameM asaMkhyAtavarSakoTipramANa kAla hotA hai| kSetrapalyopama-uparyukta parimANa kA kUpa uparyukta rIti se bAlAroM se bharA ho, una bAlAnoM ko jitane AkAzapradeza sparza kiye hue haiM, una sparza kiye hue AkAzapradezoM meM se pratyeka ko (bauddhika kalpanA se) prati samaya nikAlA jaae| isa prakAra una chue hue AkAzapradezoM ko nikAlane meM jitanA samaya lage vaha 'vyavahAra kSetrapalyopama' hai| isameM asaMkhyAta avasarpiNI-utsarpiNIparimANa kAla hotA hai| yadi yahI kuA bAlAgra ke sUkSmakhaNDoM se DhUMsa-ThUsa kara bharA jAe, tathA una bAlAgrakhaNDoM se chue hue evaM nahIM chue hue sabhI AkAzapradezoM meM se pratyeka AkAzapradeza ko pratisamaya nikAlate hue sabhI ko nikAlane meM jitanA kAla lage, vaha 'sUkSma kSetrapalyopama' hai| isameM bhI asaMkhyAta avasarpiNI-utsarpiNIparimANakAla hotA hai, kintu isakA kAla vyavahAra kSetrapalyopama se asaMkhyAta guNA hai| sAgaropama ke prakAra - palyopama kI taraha sAgaropama ke tIna bheda haiM aura pratyeka bheda ke do-do prakAra uddhArasAgaropama-ke do bheda haiM--vyavahAra aura sUkSma / dasa koTAkoTi vyavahAra uddhAra-palyopama kA eka 'vyavahAra uddhArasAgaropama' hotA hai aura dasa kor3Akor3I sUkSma uddhArapalyopama kA eka 'sUkSma uddhArasAgaropama' hotA hai| DhAI sUkSma uddhArasAgaropama yA 25 kor3Akor3I sUkSma uddhArapalyopama meM jitane samaya hote haiM, utane hI loka meM dvIpa aura samudra haiN| addhAsAgaropama ke bhI do bheda haiM - vyavahAra aura sUkSma / dasa kor3Akor3I vyavahAra addhApalyopama kA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra 80 eka 'vyavahAra addhAsAgaropama' hotA hai aura dasa kor3Akor3I sUkSma addhApalyopama kA eka 'sUkSma addhAsAgaropama' hotA hai| jIvoM kI karmasthiti, kAyasthiti aura bhavasthiti tathA AroM kA parimANa sUkSma addhApalyopama aura sUkSma addhAsAgaropama se mApA jAtA hai| kSetrasAgaropama ke bhI do bheda haiM - vyavahAra aura sUkSma / dasa kor3Akor3I vyavahAra kSetrapalyopama kA eka 'vyavahAra kSetrasAgaropama' hotA hai, aura dasa kor3Akor3I sUkSma kSetrapalyopama kA eka 'sUkSma sAgaropama' hotA hai| sUkSma kSetrapalyopama evaM sUkSma kSetrasAgaropama se dRSTivAda meM ukta dravya mApe jAte haiN| suSamasuSamAkAlIna bhAratavarSa ke bhAva - AvirbhAva kA nirUpaNa 9. jaMbudvIve NaM bhaMte ! dIve imIse osappiNIe susamasusamAe samAe uttamaTThapattAe bharahassa vAsassa kerisae AgArabhAvapaDogAre hotthA ? gomA ! bahusamaramaNije bhUmibhAge hotthA, se jahAnAmAe AliMgapukkhare ti vA, evaM uttara'kuruvattavvayA' neyavvA jAva AsayaMti syNti| tIse NaM samAe bhArahe vAse tattha tattha dese dese tahiM hiM bahave urAlA kuddAlA jAva' kusavikusavisuddharukkhamUlA jAva chavvihA maNUsA aNusajjitthA, taM0pamhagaMdhA 1 miyagaMdhA 2 amamA 3 teyalI 4 sahA 5 saNicArI 6 / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte / ti0 / // chaTThe sae : sattamo sAliuddeso samatto // [9 pra.] bhagavan ! isa jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM uttamArtha- - prApta isa avasarpiNIkAla ke suSama- suSamA nAmaka Are meM bharatakSetra (bhAratavarSa) ke AkAra (acAra - ) bhAva - pratyAvatAra ( AcAroM aura padArthoM ke bhAvaparyAya- avasthA) kisa prakAra ke the ? [9 u.] gautama ! (usa samaya ) bhUmibhAga bahuta sama hone se atyanta ramaNIya thA / jaise koI muraja (AliMga-tabalA) nAmaka vAdya kA carmamaNDita mukhapaTa ho, vaisA bahuta hI sama bharatakSetra kA bhUbhAga thaa| isa 1. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 277 (kha) bhagavatI (hindI - vivecanayukta) bhA. 2, pR. 1040 - 1041 2. jIvAjIvAbhigama sUtra meM ukta uttarakuruvaktavyatA isa prakAra hai - 'muiMgapukkhare ivA, saratale i vA sarastalaM sara evaM, karatale i vA karatalaM kara evaM, ityAdIti / evaM bhUmisamatAyA bhUmibhAgagatatRNa maNInAM varNapaJcakasya, surabhigandhasya, mRdusparzasya, zubhazabdasya, vApyAdInAM vApyAdyanugatotpAtaparvatAdInAmutpAtaparvatAdyazritAnAM haMsAsanAdInAM latAgRhadInAM zilApaTTakAdInAM ca varNako vAcyaH / tadante caitad dRzyam tattha NaM bahave bhArayA maNussA mapussIo ya AsayaMti sayaMsi ciTTaMti nisIyaMti tuyaTTheti / ityAdi' - jIvAbhigama ma. vRtti / 3. 'jAva' zabda se kayamAlA NaTTamAlA ityAdi tathA vRkSoM ke nAma 'uddAlA: koddAlAH moddAlAH kRtamAlAH nRttamAlAH vRttamAlA: dantamAlAH zraGgamAlAH zaGkhamAlAH zvetamAlAH nAma drumagaNA : ' samajha leN| (patra 264 -2) / jAva zabda mUlamaMto kaMdamaMto ityAdi kA sUcaka hai| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-7 81 prakAra usa samaya ke bharatakSetra ke lie uttarakuru kI vaktavyatA ke samAna, yAvat baiThate haiM, sote haiM, yahA~ taka vaktavyatA kahanI caahie| usa kAla (avasarpiNI ke prathama Are) meM bhAratavarSa meM una-una dezoM ke una-una sthaloM meM udAra (pradhAna) evaM kuddAlaka yAvat kuza aura vikuza se vizuddha vRkSamUla the; yAvat chaha prakAra ke manuSya the| yathA--(1) padmagandha vAle, (2) mRga (kastUrI ke samAna) gandha vAle, (3) amama (mamatvarahita), (4) tejatalI (tejasvI evaM rUpavAn), (5) sahA (sahanazIla) aura zanaizcara (utsuktArahita hone se dhIredhIre gajagati se calane vAle) the| 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai' yoM kaha kara yAvat gautama svAmI vicarane lge| vivecana--suSamasuSamAkAlIna bhAratavarSa ke jIvoM-ajIvoM ke bhAva-nirUpaNa--prastuta sUtra meM suSamasuSamA nAmaka avasarpiNIkAlika prathama Are meM manuSyoM evaM padArthoM kI utkRSTatA kA varNana kiyA gayA kaThina zabda-uttamaTThapattAe--AyuSyAdi uttama avasthA ko prApta / teyali--tejavAle aura rUpa vaale|. // chaThA zataka : saptama uddezaka smaapt| 1. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 277-278 (kha) jIvAbhigamasUtra pratipatti 2 uttarakuruvarNana, pR. 262 se 284 taka Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThamo uddesao : 'puDhavI' aSTama uddezaka : 'pRthvI' ratnaprabhAdi pRthviyoM tathA sarvadevalokoM meM gRha-grAma-meghAdi ke astitva aura kartRtva kI prarUpaNA 1. kai NaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo? goyamA ! aTTha puDhavIo paNNattAo, taM jahA-rayaNappabhA jAva iisiipbbhaaraa| [1 pra.] bhagavan ! kitanI pRthviyA~ kahI gaI haiM ? [1 u.] gautama ! ATha pRthviyA~ kahI gaI haiN| ve isa prakAra - (1) ratnaprabhA yAvat (2) zarkarAprabhA, (3) bAlukAprabhA, (4) paMkaprabhA, (5) dhUmaprabhA, (6) tama:prabhA, (7) mahAtamaH prabhA (8) iisstpraarbhaaraa| 2. asthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe gehA ti vA gehAvaNA ti vA? goyamA ! No iNaDhe smddhe| [2 pra.] bhagavan ! kyA isa ratnaprabhApRthvI ke nIce gRha (ghara) athavA gRhApaNa (dukAneM) haiM ? [2 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| (arthAt-ratnaprabhApRthvI ke nIce gRha yA gRhApaNa nahIM haiN|) 3. atthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe ahe gAmA ti vA jAva sannivesA ti vA ? no iNaDhe smddhe| [3 pra.] bhagavan ! kyA isa ratnaprabhApRthvI ke nIce grAma yAvat sanniveza haiM ? [3 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| (arthAta-ratnaprabhApRthvI ke nIce grAma yAvat sanniveza nahIM haiN|) 4. atthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe urAlA balAhayA saMseyaMti, sammucchaMti, vAsaM vAsaMti? haMtA, atthi| [4 pra.] bhagavan ! kyA isa ratnaprabhApRthvI ke nIce mahAn (udAra) megha saMsveda ko prApta hote haiM, sammUrcchita hote haiM aura varSA barasAte haiM ? [4 u.] hA~, gautama ! (vahA~ mahAmegha saMsveda ko prApta hote haiM, sammUrcchita hote haiM aura varSA bhI barasAte) the Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-8 5. tiNNi vi pakariti-devoM vi pakareti, asuro vi pa0, nAgo vi pa0 / [5] yaha saba kArya (mahAmeghoM kI saMsvedita evaM sammUrcchita karane tathA varSA barasAne kA kArya ye tInoM karate haiM--deva bhI karate haiM, asura bhI karate haiM aura nAga bhI karate haiN|) 6. atthi NaM bhaMte ! imIse rayaNa0 bAdare thaNiyasadde ? haMtA, atthi| [6 pra.] bhagavan ! kyA isa ratnaprabhApRthvI meM bAdara (sthUla) stanitazabda (meghagarjanA kI AvAja) hai ? 7. tiNNi vi pkreNti| [6-7 u.] hA~, gautama ! bAdara stanitazabda hai, jise (uparyukta) tInoM hI karate haiN| 8. atthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe ahe bAdare agaNikAe ? goyamA ! no iNaDhe samaDhe, na'nnattha vigghgtismaavnnennN| ..[8 pra.] bhagavan ! kyA isa ratnaprabhApRthvI ke nIce bAdara agnikAya hai ? __ [8 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| yaha niSedha vigrahagatisamApannaka jIvoM ke sivAya (dUsare jIvoM ke lie samajhanA caahie|) 9. asthi NaM bhaMte ! imIse rayaNa ahe caMdima jAva tArArUvA ? no iNaDhe smddhe| [9 pra.] bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke nIce kyA candramA, sUrya, graha, nakSatra aura tArArUpa haiM ? [9 u.] (gautama ! ) yaha artha samartha nahIM hai| 10. atthi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe caMdAbhA ti vA 2? No iNaDhe smddhe| [10 pra.] bhagavan ! kyA isa ratnaprabhApRthvI meM candrAbhA (candramA kA prakAza), sUryAbhA (sUrya kA prakAza) Adi haiM ? [10 u.] (gautama ! ) yaha artha samartha nahIM hai| 11. evaM doccAe vi puDhavIe bhaanniyvvN| [11] isI prakAra (pUrvokta sabhI bAteM) dUsarI pRthvI (zarkarAprabhA) ke lie bhI kahanA caahie| 12. evaM taccAe vi bhANiyavvaM, navaraM devo vipakareti, asuro vipakareti, No NAgo pkreti| [12 pra.] isI prakAra (pUrvokta saba bAteM) tIsarI pRthvI (bAlukAprabhA) ke lie bhI kahanA caahie| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 vyAkhyAprajJaptisUtra itanA vizeSa hai ki vahA~ deva bhI (ye saba ) karate haiM, asura bhI karate haiM, kintu nAga (kumAra) nahIM krte| 13. cautthIe vi evaM, navaraM devo ekko pakareti, no asuro, nau bhAgau pakareti / [13] cauthI pRthvI meM bhI isI prakAra saba bAteM kahanI caahie| itanA vizeSa hai ki vahA~ deva akele ( yaha saba ) karate haiM, kintu asura aura nAga nahIM karate / 14. evaM heTThillAsu savvAsu devo ekko pakareti / [14] isI prakAra nIce saba (pAMcavI, chaThI aura sAtavIM) pRthviyoM meM kevala deva hI (yaha saba kArya ) karate haiM, (asurakumAra aura nAgakumAra nahIM krte|) 15. atthi NaM bhaMte ! sohammIsANANaM kappArNa ahe gehA i vA 2 ? no iTThe sama [15 pra.] bhagavan ! kyA saudharma aura IzAna kalpoM (devalokoM) ke nIce gRha athavA gRhApaNa haiM ? [15 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| 16. atthi NaM bhaMte ! 0 urAlA balAhayA ? haMtA, atthi / [16 pra.] bhagavan ! kyA saudharma aura IzAna devaloka ke nIce mahAmegha (udAra balAhaka) haiM ? [16 u.] hA~, gautama ! (vahA~ mahAmegha) haiN| 17. devo pakareti, asuro vi pakareI, no nAgo pakare / [17] (saudharma aura IzAna devaloka ke nIce pUrvokta saba kArya (bAdaloM kA chAnA, megha umar3anA, varSA barasAnA Adi) deva karate haiM, asura bhI karate haiM kintu nAgakumAra nahIM karate / 18. evaM thaNi sadde vi / [18] isI prakAra vahA~ stanitazabda ke lie bhI kahanA caahie| 19. atthi NaM bhaMte ! 0 bAdare puDhavikAe, bAdare agaNikAe ? no iTThe samaTTe, nannattha viggahagatisamAvannaeNaM / [19 pra.] bhagavan ! kyA vahA~ (saudharma aura IzAna devaloka ke nIce) bAdara pRthvIkAya aura bAdara agnikAya hai ? [ 19 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| yaha niSedha vigrahagatisamApanna jIvoM ke sivAya dUsare jIvoM ke lie jAnanA cAhie / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-8 20. atthi NaM bhaMte ! caMdima0? No iNaThe smtthe| [20 pra.] bhagavan ! kyA vahA~ candra, sUrya graha, nakSatra aura tArArUpa haiM ? [20 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| 21. asthi NaM bhaMte ! gAmAi vA0? No iNaDhe smtthe| [21 pra.] bhagavan ! kyA vahA~ grAma yAvat sanniveza haiM ? [21 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| 22. atthi NaM bhaMte ! caMdAbhA ti vA 2 ? goyamA ! No iNaThe smtthe| 622 pra.] bhagavan ! kyA yahA~ candrabhA, sUryAbhA Adi haiM ? / [22 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| 23. evaM saNaMkumAra-mAhiMdesu, navaraM devo ego pkreti| [23] isI prakAra sanatkumAra aura mAhendra devalokoM meM bhI kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki vahA~ (yaha saba) kevala deva hI karate haiN| 24. evaM baMbhaloe vi| [24] isI prakAra brahmaloka (paMcama devaloka) meM bhI kahanA caahie| 25. evaM baMbhalogassa uvari savvAhiM devo pkerti| [25] isI taraha brahmaloka se Upara (paMca anuttaravimAna devaloka taka) sarvasthaloM meM pUrvokta prakAra se kahanA caahie| ina saba sthaloM meM kevala deva hI (pUrvokta kArya) karate haiN| 26. pucchiyavve ya bAdare AukAe, bAdare teukAe, bAyare vnnsstikaae| annaM taM cev| gAthA - tamukkAe kappapaNae agaNI puDhavI ya, agaNi puddhviisu| AU-teu-vaNassati kappuvarima-kaharAIsu // 1 // ___[26 pra.] ina saba sthaloM meM bAdara apkAya, bAdara agnikAya aura bAdara vanaspatikAya ke viSaya meM prazna (pRcchA) karanA caahie| unakA uttara bhI pUrvavat kahanA caahie| anya saba bAteM pUrvavat kahanI caahie| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra [gAthA kA artha --] tamaskAya meM aura pAMca devalokoM taka meM agnikAya aura pRthvIkAya ke sambaMdha meM prazna karanA caahie| ratnaprabhA Adi narakapRthviyoM meM agnikAya ke sambaMdha meM prazna karanA caahie| isI taraha paMcama kalpa-devalokoM se Upara saba sthAnoM meM tathA kRSNarAjiyoM meM apkAya, tejaskAya aura vanaspatikAya ke sambaMdha meM prazna karanA caahie| vivecana-ratnaprabhA pRthviyoM tathA sarva devalokoM meM gRha-grAma-meghAdi ke astitva Adi kI prarUpaNA- prastuta 26 sUtroM meM ratnaprabhAdi sAtoM pRthviyoM tathA saudharmAdi sarva devalokoM ke nIce tathA paripArzva meM gRha, gRhApaNa, mahAmegha, varSA, meghagarjana, bAdara agnikAya, candrAdi pAMcoM jyotiSka, candra-sUryAbhA, bAdara apkAya, bAdara pRthvIkAya, bAdara vanaspatikAya Adi ke astitva evaM varSAdi ke kartRtva se sambandhita vicAraNA kI gaI hai| vAyukAya, agnikAya Adi kA astitva kahA~ hai, kahA~ nahIM ? - ratnaprabhAdi pRthviyoM ke nIce bAdara pRthvIkAya aura bAdara agnikAya nahIM hai, kintu vahA~ ghanodadhi Adi hone se apkAya, vAyukAya aura vanaspatikAya hai| saudharma, IzAna Adi devalokoM meM bAdara pRthvIkAya nahIM hai; kyoMki vahA~ usakA svasthAna nahIM hone se utpatti nahIM hai tathA saudharma, IzAna udadhipratiSThita hone se vahA~ bAdara apkAya, vAyukAya aura vanaspatikAya kA sadbhAva hai| isI taraha sanatkumAra aura mAhendra meM tamaskAya hone se vahA~ bAdara apkAya aura vanaspatikAya kA honA susaMgata hai| tamaskAya meM aura pAMcaveM devaloka taka bAdara agnikAya aura bAdara pRthvIkAya kA astitva nahIM hai| zeSa tIna kA sadabhAva hai| bArahaveM devaloka taka isI taraha jAna lenA caahie| pAMcave devaloka se Upara ke sthAnoM meM tathA kRSNarAjiyoM meM bhI bAdara apkAya, tejaskAya aura vanaspatikAya kA sadbhAva nahIM hai, kyoMki unake nIce vAyukAya kA hI sadbhAva hai| mahAmegha-saMsvedana-varSaNAdi kahA~, kauna karate haiM ? - dUsarI pRthvI kI sImA se Age nAgakumAra nahIM jAte, tathA tIsarI pRthvI kI sImA se Age asurakumAra nahIM jAte; isalie dUsarI narakapRthvI ke nIce taka mahAmegha-saMsvedana-varSaNa-garjana Adi saba kArya deva aura asurakumAra karate haiM, tathA cauthI pRthvI ke nIce-nIce saba kArya kevala deva hI karate haiN| saudharma aura IzAna devaloka ke nIce taka to camarendra kI taraha asurakumAra hI karate haiM, kintu nAgakumAra nahIM jA sakate, isalie ina do devalokoM ke nIce deva aura asura kumAra hI karate haiM, isase Age sanatkumAra se acyuta devaloka taka meM kevala deva hI karate haiM, isase Age deva kI jAne kI zakti nahIM hai aura na hI vahA~ megha Adi kA sadbhAva hai| 1. (ka) bhagavatIsUtra. a. vRtti, patrAMka 279 (kha) bhagavatIsUtra (TIkAnuvAda-TippaNayukta) khaNDa 2, pR. 329 (ga) tattvArthasUtra a. 3 sU. 1 se 6 taka bhASyasahita, pR. 64 se 74 taka (gha) sUtrakRtAMga zru.-1, a-5, nirayavibhakti Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 chaThA zataka : uddezaka-8 jIvoM ke AyuSyabaMdha ke prakAra evaM jAtinAmanidhattAdi bAraha daNDakoM kI caubIsa daNDakIya jIvoM meM prarUpaNA 27. kativihe NaM bhaMte ! AuyabaMdhe paNNatte ? goyamA ! chavvihe AuyabaMdhe paNNatte, taM jahA-jAtinAmanihattAue gatinAmanihattAue ThitinAmanihattAue ogAhaNAnAmanihattAue padesanAmanihattAue annubhaagnaamnihttaaue| [27 pra.] bhagavan ! AyuSyabaMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [27 u.] gautama ! AyuSyabaMdha chaha prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra--(1) jAtinAmanidhattAyu, (2) gatinAmanidhattAyu (3) sthitinAmanidhattAyu, (4) avagAhanAnAmanidhattAyu, (5) pradezanAmanidhattAyu aura (6) anubhaagnaamnidhttaayu| 28. evaM daMDao jAva vemaanniyaannN| [28] yAvat vaimAnikoM taka daNDaka kahanA caahie| 29. jIvA NaM bhaMte ! kiM jAtinAmanihattA gatinAmanihattA jAva aNubhAganAmanihattA ? gotamA ! jAtinAmanihattA vi jAva' aNubhAganAmanihattA vi| [29 pra.] bhagavan ! kyA jIva jAtinAmanidhatta haiM ? gatinAmanidhatta haiM ? yAvat anubhAganAmanidhatta haiM ? [29 u.] gautama ! jIva jAtinAmanidhatta bhI haiM, yAvat anubhAganAmanidhatta bhI haiN| 30. daMDao jAva vemaanniyaannN| [30] yaha daNDaka yAvat vaimAnika taka kahanA caahie| 31. jIvA NaM bhaMte ! kiM jAtinAmanihittAuyA jAva aNubhAganAmanihittAuyA ? goyamA ! jAtiAmanihattAuyA vi jAva aNubhAganAmanihittAuyA vi| [31 pra.] bhagavan ! kyA jIva jAtinAmanidhattAyuSka haiM, yAvat anubhAganAmanidhattAyuSka haiM ? [31 u.] gautama ! jIva jAtinAmanidhattAyuSka bhI haiM,yAvat anubhAganAmanidhattAyuSka bhI haiN| 32. daMDao jAva vemaanniyaannN| [32] yaha daNDaka yAvat vaimAnika taka kahanA caahie| 33. evamee duvAlasa daMDagA bhANiyavvA-jIvA NaM bhaMte ! kiM jAtinAmanihattA 1, jAti nAmanihattAuyA0 2, jIvA NaM bhaMte ! kiM jAtinAmaniuttA 3, jAtinAmaniuttAuyA0 4, jAtigoya1. 'jAva' pada se nairayika se lekara vaimAnika paryanta daNDaka smjheN| 2. 'jAva' pada se 'Thiti-ogAhaNA-paesa' Adi pada 'nihatta' padAnta samajha lene caahie| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 vyAkhyAprajJaptisUtra nihattA 5, jAtigoyanihattAuyA 6, jAtigottaniuttA 7, jAtigottaniuttAuyA 8, jAtiNAmagottanihattA 9, jAtiNAmagoyanihattAuyA 10, jAtiNAmagoyaniuttA 11, jIvA NaM bhaMte ! kiM jAtinAma gottaniuttAuyA jAva aNubhAganAmagottaniuttAuyA 12 ? gotamA ! jAtinAmagoyaniuttAuyA vi jAva aNubhAganAmagottaniuttauyA vi| [33 pra.] isI prakAra ye bAraha daNDaka kahane cAhie - [pra.] bhagavan ! kyA jIva jAtinAmanidhatta haiM ? jAtinAmanidhattAyu haiM ?, kyA jIva, jAtinAmaniyukta haiM?, jAtinAmaniyuktAyu haiM ?, jAtigotranidhatta haiM ?, jAtigotranidhattAyu haiM ?, jAtigotraniyukta haiM ? jAtigotraniyuktAyu haiM ? jAtinAmagotranidhatta haiM ?, jAtinAmagotranidhattAyu haiM ?, bhagavan ! kyA jIva jAtinAmagotrAniyuktAyu haiM ? yAvat anubhAganAmagotraniyuktAyu haiM ? [33 u.] gautama ! jAtinAmanidhatta bhI haiM yAvat anubhAganAmagotraniyuktAyu bhI haiN| 34. daMDao jAva vemaanniyaannN| [34] yaha daNDaka yAvat vaimAnikoM taka kahanA caahie| vivecana--jIvoM ke AyuSyabaMdha ke prakAra evaM jAtinAmanidhattAdi bAraha daNDakoM kI caubIsa daNDakIya jIvoM meM prarUpaNA- prastuta ATha sUtroM (sU. 27 se 34 taka) meM jIvoM ke AyuSyabaMdha ke 6 prakAra tathA caubIsa hI daNDaka ke jIvoM meM jAtinAmanidhattAdi bAraha daNDakoM-AlApakoM kI prarUpaNA kI gaI hai| ___ SaDvidha AyuSyabaMdha kI vyAkhyA (1) jAtinAmanidhattAyu-ekendriya se lekara paMcendriya taka pAMca prakAra kI jAti haiM, tadpa jo nAma (arthAt jAtinAma rUpa nAmakarma kI eka uttara-prakRti athavA jIva kA eka prakAra kA pariNAma) , vaha jAtinAma hai| usake sAtha nidhatta (niSikta yA niSeka ko-pratisamaya anubhava meM Ane ke lie karmapudgaloM kI racanA ko-prApta) jo Ayu, use jAtinAmanidhattAyu kahate haiN| (2) gatinAmanidhattAyu evaM (3) sthitinAmanidhattAyu-nairayika Adi cAra prakAra kI 'gati' kahalAtI hai| amuka bhava meM vivakSita samaya taka jIva kA rahanA 'sthiti' kahalAtI hai| isa rUpa Ayu ko kramaza: 'gatinAmanidhattAyu' aura 'sthitinAmanidhattAyu' kahate haiN| athavA prastuta sUtra meM jAtinAma, gatinAma aura avagAhanAnAma kA grahaNa karane se kevala jAti, gati aura avagAhanArUpa nAmakarmaprakRti kA kathana kiyA gayA hai tathA sthiti, pradeza aura anubhAga kA grahaNa hone se pUrvokta prakRtiyoM kI sthiti Adi kahI gaI hai| yaha sthiti jAtyAdinAma se sambandhita hone se nAmakarma rUpa hI kahalAtI hai| isIlie yahA~ sarvatra 'nAma' kA artha 'nAmakarma' hI ghaTita hotA hai, arthAt-sthitirUpa nAma-karma jo ho, vaha 'sthitinAma' usake sAtha jo nidhattAyu, use 'sthitanAmanidhattAyu' kahate haiN| (4) avagAhanAnAmanidhattAyu-jIva jisameM avagAhita hokara-rahatA hai, use 'avagAhanA' kahate haiM, vaha hai-audArika Adi zarIra / usakA nAma avagAhanAnAma, athavA avagAhanArUpa jo prinnaam| usake sAtha nidhattAyu 'avagAhanAnAmanidhattAyu' kahalAtI hai| (5) pradezanAmanidhattAyu-pradezoM kA athavA AyuSyakarma ke dravyoM kA usa prakAra kA nAma-pariNamana, vaha pradezanAma, athavA pradezarUpa eka prakAra kA nAmakarma, vaha hai--pradezanAma, usake sAtha nidhattAyu, 'pradezanAmanidhattAyu' Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 chaThA zataka : uddezaka-8 kahalAtI hai| (6) anubhAganAmanidhattAyu-anubhAga arthAt AyuSyakarma ke dravyoM kA vipAka, tadpa jo nAma (pariNAma), vaha hai--anubhAganAma athavA anubhAgarUpa jo nAmakarma vaha hai--anubhaagnaam| usake sAtha nidhatta jo Ayu vaha 'anubhAganAmanidhattAyu' kahalAtI hai| AyuSya jAtyAdinAmakarma se vizeSita kyoM ? - yahA~ AyuSyabaMdha ko vizeSya aura jAtyAdi nAmakarma ko vizeSaNa rUpa se vyakta kiyA gayA hai, usakA kAraNa yaha hai ki jaba nArakAdi AyuSya kA udaya hotA hai, tabhI jAtyAdi nAmakarma kA udaya hotA hai| akelA Ayukarma hI nairayika Adi kA bhavopagrAhaka hai| isIlie yahA~ AyuSya kI pradhAnatA batAI gaI hai| AyuSya aura baMdha donoM meM abheda--yadyapi prazna yahA~ AyuSyabaMdha ke prakAra ke viSaya meM haiM, kintu uttara hai--AyuSya ke prakAra kA; tathApi AyuSyabaMdha ina donoM meM avyatireka-abhedarUpa hai / jo baMdhA huA ho, vahI AyuSya, isa prakAra ke vyavahAra ke kAraNa yahA~ AyuSya ke sAtha baMdha kA bhAva sammilita hai| nAmakarma se vizeSita 12 daNDakoM kI vyAkhyA (1) jAtinAmanidhatta Adi-jina jIvoM ne jAtinAma niSikta kiyA hai, athavA viziSTa baMdhavAlA kiyA hai, ve jIva 'jAtinAmanidhatta' kahalAte haiN| isI prakAra gatinAmanidhatta, sthitinAmanidhatta, avagAhanAnAmanidhatta, pradezanAmanidhatta, aura anubhAganAmanidhatta, ina sabakI vyAkhyA jAna lenI caahie| (2) jAtinAmanidhattAyu-jina jIvoM ne jAtinAma ke sAtha AyuSya ko nidhatta kiyA hai, unheM 'jAtinAmanidhattAyu' kahate haiN| isI taraha dUsare padoM kA artha bhI samajha lenA caahie| (3) jAtinAmaniyukta-jina jIvoM ne jAtinAma ko niyukta (sambaddhanikAcita) kiyA hai, athavA vedana prArambha kiyA hai, ve| isI taraha dUsare padoM kA artha jAna lenA caahie| (4) jAtinAmaniyukta-Ayu-jina jIvoM ke jAtinAma ke sAtha AyuSya niyukta kiyA hai, athavA usakA vedana prArambha kiyA hai, ve| isa prakAra anya padoM kA artha bhI jAna lenA caahie| (5)jAtigotranidhatta--jina jIvoM ne ekendriyAdirUpa jAti tathA gotra-ekendriyAdi jAti ke yogya nIcagotrAdi ko nidhatta kiyA hai, ve| isI prakAra anya padoM kA artha bhI samajha lenA caahie| (6)jAtigotranidhattAyu-jina jIvoM ne jAti aura gotra ke sAtha AyuSya ko nidhatta kiyA hai, ve| isI prakAra anya padoM kA artha bhI samajha lenA caahie| (7) jAtigotraniyukta--jina jIvoM ne jAti aura gotra ko nuiyakta kiyA hai, ve| (8) jAtigotraniyuktAyujina jIvoM ne jAti aura gotra ke sAtha AyuSya ko niyukta kara liyA hai, ve / isI taraha anya padoM kA artha samajha lenA caahie| (9) jAtinAma-gotra-nidhatta--jina jIvoM ne jAti nAma aura gotra ko nidhatta kiyA hai, ve| isI prakAra dUsare padoM kA artha bhI jAna leN| (10) jAti-nAma-gotranidhattAyu-jina jIvoM ne jAti nAma aura gotra ke sAtha AyuSya ko nidhatta kara liyA hai, ve| isI prakAra anya padoM kA artha bhI jAna lenA caahie| (11)jAti-nAma-gotra-niyukta-jina jIvoM ne jAti nAma aura gotra ko niyukta kiyA hai, ve| isI prakAra dUsare padoM kA artha bhI samajha leN|(12) jAti-nAma-gotra-niyuktAyu-jina jIvoM ne jAti nAma aura gotra ke sAtha AyuSya ko niyukta kiyA hai, ve| isI taraha anya padoM kA artha bhI samajha lenA caahie|' 1. (ka) bhagavatI sUtra a. vRtti, patrAMka 280-281 (kha) bhagavatI. (hindIvivecana) bhA-2, pR. 1053 se 1056 tk| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 vyAkhyAprajJaptisUtra lavaNAdi asaMkhyAta-dvIpa-samudroM kA svarUpa aura pramANa 35. lavaNe NaM bhaMte ! samudde kiM ussiodae, patthaDodae, khubhiyajale, akhubhiyajale ? goyamA ! lavaNe NaM samudde ussiodae, no patthaDodae; khubhiyajale, no akhubhiyjle| etto ADhataM jahA jIvAjIvAbhigame jAva' se teNa0 goyamA ! bAhirayA NaM dIva-samuddApuNNA puNNappamANA volaTTamANA vosaTTamANA samabharaghaDattAe ciTuMti, saMThANato egavihivihANA, vittharao aNegavihivihANA, duguNA duguNappamANato jAva assiM tiriyaloe asaMkhejA dIva-samuddA sayaMbhUramaNapajavasANA paNNattA samaNAuso ! / [35 pra.] bhagavan ! kyA lavaNasamudra, ucchitodaka (uchalate hue jala vAlA) hai, prastRtodaka (sama jala vAlA) hai, kSubdha jala vAlA hai athavA akSubdha jala vAlA hai ? [35 u.] gautama ! lavaNasamudra ucchitodaka hai, kintu prastRtodaka nahIM hai; vaha kSubadha jala vAlA hai, kintu akSubdha jala vAlA nahIM hai / yahA~ se prArambha karake jisa prakAra jIvAbhigama sUtra meM kahA hai, isI prakAra se jAna lenA cAhie; yAvat isa kAraNa, he gautama ! bAhara ke (dvIpa-) samudra pUrNa, pUrNapramANa vAle, chalAchala bhare hue, chalakate hue aura samabhara ghaTa ke rUpa meM, (arthAt--paripUrNa bhare hue ghar3e ke samAna), tathA saMsthAna se eka hI taraha ke svarUpa vAle, kintu vistAra kI apekSA aneka prakAra ke svarUpa vAle, dviguNa-dviguNa vistAra vAle hai; (arthAt--apane pUrvavartI dvIpa se dugune pramANa vAle haiM) yAvat isa tiryakloka meM asaMkhyeya dvIpa-samudra haiN| sabase anta meM 'svayambhUramaNa-samudra' hai| he zramaNAyuSman ! isa prakAra dvIpa aura samudra kahe gae haiN| vivecana-lavaNAdi asaMkhyAta dvIpa-samudroM kA svarUpa aura pramANa-prastuta sUtra meM lavaNasamudra se lekara asaMkhya dvIpoM evaM samudroM ke svarUpa evaM pramANa kA nirUpaNa kiyA gayA hai| lavaNasamudra kA svarUpa-lavaNasamudra kI jalavRddhi UrdhvadizA meM 16000 yojana se kucha adhika hotI hai| isalie yaha uchalate hue jala vAlA hai; samajala vAlA (prastRtodaka) nahIM tathA usameM mahApAtAlakalazoM meM rahI huI vAyu ke kSobha se velA (jvAra) AtI hai, isa kAraNa lavaNasamudra kA pAnI kSubdha hotA hai, ataeva vaha akSubdhajala vAlA nahIM hai| aDhAI dvIpa aura do samudroM se bAhara ke samudra-bAhara ke samudroM ke varNana ke lie mUlapATha meM jIvAjIvAbhigamasUtra kA nirdeza kiyA hai| saMkSepa meM, ve samudra kSubdhajala vAle nahIM, akSubdhajala vAle haiM, tathA ve uchalate hue jala vAle nahIM, apitu samajala vAle haiM, pUrNa pUrNapramANa, yAvat pUrNa bhare hue ghar3e ke samAna haiN| lavaNasamudra meM mahAmegha saMsvedita, sammUrchita hote haiM, varSA barasAte haiM, kintu bAhara ke samudroM meM aisA nahIM hotaa| bAharI samudoM meM bahuta-se udakayoni ke jIva aura pudgala udakarUpa meM apakramate haiM, vyutkramate haiM, cyavate haiM 1. 'jAva' pada se yaha pATha jAnanA cAhie-"pavittharamANA 2 bahuuppalapaumakumuyanaliNasubhagasogaMdhiyapuMDarIyamahApuMDarI yasatapattasahassapattakesaraphullovaiyA ubbhaasmaannviiiyaa|" 2. bhagavatI a. vRtti, patrAMka 282 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-8 aura utpanna hote haiN| ina saba samudroM kA saMsthAna samAna hai kintu vistAra kI apekSA ye pUrva-pUrva dvIpa se duganedugane hote cale gaye haiN| dvIpa-samudroM ke zubha nAmoM kA nirdeza 36. dIva-samuddA NaM bhaMte ! kevatiyA nAmadhejehiM paNNattA ? goyamA ! jAvatiyA loe subhA nAmA, subhA rUvA, subhA gaMdhA, subhA rasA, subhA phAsA evatiyA NaM dIva-samuddA nAmadhejehiM pnnnnttaa| evaM neyavvA subhA nAmA, uddhAro pariNAmo svvjiivaannN| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti0| ||chtthe sae : aTThamo uddesao smtto|| [36 pra.] bhagavan ! dvIpa-samudroM ke kitane nAma kahe gae haiM ? [36 u.] gautama ! isa loka meM jitane bhI zubha nAma, zubha rUpa, zubha rasa, zubha gandha aura zubha sparza haiM, utane hI nAma dvIpa-samudroM ke kahe gae haiN| isa prakAra saba dvIpa-samudra zubha nAma vAle jAnane cAhie tathA udvAra, pariNAma aura sarva jIvoM kA (dvIpoM evaM samudroM meM) utpAda jAnanA caahie| ____ 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai , bhagavan ! yaha isI prakAra hai'; yoM kahakara yAvat zrI gautama svAmI vicaraNa karane lge| vivecana dvIpoM-samudroM ke zubha nAmoM kA nirdeza prastuta sUtra meM kiyA gayA hai| dvIpa-samudroM ke zubha nAma--yaha samudra bahuta-se utpala, padma, kumuda, nalina, sundara evaM sugandhita puNDarIka, mahApuNDarIka, zatapatra, sahasrapatra, kezara evaM vikasita padmoM Adi se yukta haiN| svastika, zrIvatsa Adi suzabda, pItAdi sundara rUpavAcaka zabda, kapUra Adi sugandhavAcaka zabda, madhurarasavAcaka zabda, navanIta Adi mRdusparzavAcaka zabda jitane bhI isa loka meM haiM, utane hI zubha nAmoM vAle dvIpa-samudra haiN| ye dvIpa-samudra uddhAra, pariNAma aura utpAda vAle-DhAI sUkSma uddhAra sAgaropama yA 25 kor3Akor3I sUkSma uddhAra palyopama meM jitane samaya hote haiM, utane loka meM dvIpa-samudra haiM, ye dvIpa-samudra pRthvI, jala, jIva aura pudgaloM ke pariNAma vAle haiM, inameM jIva pRthvIkAyika se yAvat trasakAyika rUpa meM aneka yA ananta vAra pahale utpanna ho cuke hai| // chaThA zataka : aSTama uddezaka smaapt|| 1. (ka) bhagavatIsUtra (TIkAnuvAdaTippaNayukta) khaNDa-2, pR. 334-335 (kha) jIvAjIvAbhigamasUtra vRttisahita pratipatti 3, patrAMka 320-321 (ga) tattvArthasUtra sabhASya, a. 3, sU. 8 se 13 taka 2. (ka) bhagavatI a. vRtti, patrAMka 282 (kha) jIvAjIvAbhigama. savRttika patra-372-373 (ga) tattvArtha. a.3, sU. 7 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo uddesao : 'kamma' navama uddezaka : 'karma' jJAnAvaraNIyabaMdha ke sAtha anya karmabandha-prarUpaNA 1. jIve NaM bhaMte ! NANAvaraNijaM kammaM baMdhamANe kati kammappagaDIo baMdhai ? goyamA ! sattavihabaMdhae vA, aTThavihabaMdhae vA, chavvihabaMdhae vaa| baMdhuheso paNNavaNAe neyvvo| [1 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhatA huA jIva kitanI karmaprakRtiyoM ko bAMdhatA hai ? [1 u.] gautama ! sAta prakRtiyoM ko bAMdhatA hai, ATha prakAra ko bAMdhatA hai athavA chaha prakRtiyoM ko bAMdhatA hai| yahA~ prajJApanAsUtra kA baMdha-uddezaka kahanA caahie| vivecana-jJAnAvaraNIya-baMdha ke sAtha anyakarmabaMdha-prarUpaNA-prastuta sUtra meM jJAnAvaraNIya karma ke baMdha ke sAtha-sAtha anya karma-prakRtiyoM ke baMdha kI prarUpaNA kI gaI hai| spaSTIkaraNa jisa samaya jIva kA AyuSyabandhakAla nahIM hotA, usa samaya vaha jJAnAvaraNIya ko bAMdhate samaya AyuSyakarma ko chor3akara sAtakarmoM ko bAMdhatA hai, AyuSya ke baMdhakAla meM ATha karma-prakRtiyoM ko bAMdhatA hai, kintu sUkSmasamparAya guNasthAna kI avasthA meM mohanIyakarma aura Ayukarma ko nahIM bAMdhatA, isalie vahA~ jJAnAvaraNIyakarma bAMdhatA huA jIva chaha karmaprakRtiyoM ko bAMdhatA hai| bAhyapudagaloM ke grahaNapUrvaka maharddhikAdi deva kI eka varNAdi ke pudgaloM ko anya varNAdi meM vikurvaNa evaM pariNamana-sAmarthya 2. deve NaM bhaMte ! mahiDDIe jAva' mahANubhAge bAhirae pogagale apariyAdiittA pabhU ekavaNNaM egarUvaM viuvvittae? 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 283 (kha) prajJApanAsUtra, pada 24, baMdhoddezaka (mU.pA.Ti.) vibhAga 1, pa. 385 se 387 taka (ga) prajJApanAsUtrIya baMdhoddezaka kA sArAMza(pra.) bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhatA huA nairayika jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhatA huA kitanI karmaprakRtiyoM ko bAMdhatA hai ? gautama ! vaha yA to ATha prakAra ke karma ko bAMdhatA hai yA sAta prakAra ke karma ko bAMdhatA hai| isI prakAra yAvat vaimAnika taka khnaa| vizeSa yaha hai ki jaise samuccaya jIva ke lie kahA, usI prakAra manuSyoM ke lie kahanA ki vaha ATha, sAta yA chaha prakRtiyoM ko bAMdhatA hai| -prajJApanA pada 24, baMdhoddezaka 2. 'jAva' pada se sUcita pATha -"mahajjuie mahAbale mahAjase mahesakkhe (mahAsokkhe-mahAsakkhe) mahANubhAge" . -jIvAbhigamasUtra a. vRtti, patrAMka 109 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-9 goyamA ! no inntthe|| [2 pra.] bhagavan ! maharddhika yAvat mahAnubhAga deva bAhara ke pudgaloM ko grahaNa kiye binA eka varNa vAle aura eka rUpa (eka AkAra vAle) (svazarIrAdi) kI vikurvaNA karane meM samartha hai ? [2 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| 3. deve NaM bhaMte ! bAhirae poggale pariyAdiittA pabhU? haMtA, pbhuu| [3 pra.] bhagavan ! kyA vaha deva bAhara ke pudgaloM ko grahaNa karake (uparyukta rUpa se) vikurvaNA karane meM samartha hai ? [3 u.] hA~, gautama ! (vaha aisA karane meM) samartha hai| 4. se NaM bhaMte ! kiM ihagae poggale pariyAdiittA viuvvati, tatthagae poggale pariyAdiittA vikuvvati, annatthagae poggale pariyAdiittA viuvvati ? goyamA! no ihagate poggale pariyAdiittA viuvvati, tatthagate poggale pariyadiittA vikuvvati, no annatthagae poggale pariyAdiittA viuvvti| [4 pra.] bhagavan ! kyA vaha deva ihagata (yahA~ rahe hue) pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai athavA tatragata (vahA~-devaloka meM rahe hue) pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai athavA anyatragata (kisI dUsare sthAna meM rahe hue) pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai ? [4 u.] gautama ! vaha deva yahA~ rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA nahIM karatA, vaha vahA~ (devaloka meM rahe hue tathA jahA~ vikurvaNA karatA hai, vahA~) ke pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai, kintu anyatra rahe hue pudgaloM ko gahaNa karake vikurvaNA nahIM karatA? 5. evaM eteNaM gameNaM jAva egavaNNaM egarUvaM, egavaNNaM aNegarUvaM, aNegavaNNaM egarUvaM, aNegavaNNaM aNegarUvaM, cauNhaM cubhNgo| [5] isa prakAra isa gama (AlApaka) dvArA vikurvaNA ke cAra bhaMga kahane caahie| (1) eka varNa vAlA aura eka AkAra (rUpa) vAlA, (2) eka varNa vAlA aura aneka AkAra vAlA, (3) aneka varNa aura eka AkAra vAlA tathA (4) aneka varNa vAlA aura aneka AkAra vaalaa| (arthAt vaha ina cAroM prakAra ke rUpoM ko vikurvita karane meM samartha hai|) 6. deve NaM bhaMte ! mahiDDIe jAva mahANubhAge bAhirae poggale apariyAdiittA pabhU kAlagaM poggalaM nIlagapoggalattAe pariNAmittae ? nIlagaM poggalaM vA kAlagapoggalattAe pariNAmittae ? goyamA ! no iNaDhe samaThe, pariyAdiittA pbhuu| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra [6 pra.] bhagavan ! kyA maharddhika yAvat mahAnubhAga vAlA deva bAhara ke pudgaloM ko grahaNa kiye binA kAle pudgaloM ko nIle pudgala ke rUpa meM aura nIle pudgala ko kAle pudgala ke rUpa meM pariNata karane meM samartha hai ? 94 [6 u.] gautama ! (bAhara ke pudgaloM ko grahaNa kiye binA) yaha artha samartha nahIM hai; kintu bAharI pudgaloM ko grahaNa karake deva vaisA karane meM samartha hai| 7. se NaM bhaMte ! kiM ihagae poggale0 taM ceva, navaraM pariNAmeti tti bhANiyavvaM / [7 pra.] bhagavan ! vaha deva ihagata, tatragata yA anyatragata pudgaloM (meM se kina) ko grahaNa karake vaisA karane meM samartha hai ? [7 u.] gautama ! vaha ihagata aura anyatragata pudgaloM ko grahaNa karake vaisA nahIM kara sakatA, kintu tatra (devaloka) gata pudgaloM ko grahaNa karake vaisA pariNata karane meM samartha hai| [vizeSa yaha hai ki yahA~ 'vikurvita karane meM' ke badale 'pariNata karane meM' kahanA caahie|] 8. [ 1 ] evaM kAlagapoggalaM lohiyapoggalattAe / [ 2 ] evaM kAlaeNaM jAva' sukkilaM / [8-1] isI prakAra kAle pudgala ko lAla pudgala ke rUpa meM (pariNata karane meM samartha hai|) [8-2] isI prakAra kAle pudgala ke sAtha zukla pudgala taka smjhnaa| 9. evaM NIlaeNaM jAva sukkilaM / [9] isI prakAra nIle pudgaloM ke sAtha zukla pudgala taka jAnanA / 10. evaM lohieNaM jAva sukkilaM / [10] isI prakara lAla pudgala ko zukla taka (pariNata karane meM samartha hai|) 11. evaM hAlieNaM jAva sukkilaM / [11] isI prakAra pIle pudgala ko zukla taka (pariNata karane meM samartha hai; yoM kahanA caahie|) 12. evaM etAe parivADIe gaMdha-rasa- phAsa0 kakkhaDaphAsapoggalaM mauyaphAsapoggalattAe / evaM - lahu 2, sIya-usiNa 2, Niddha - lukkha 2, vaNNAI savvattha pariNAmei / AlAvagA ya do do poggale apariyAdiittA, pariyAdiittA / tat [12] isI prakAra isa krama (paripATI) ke anusAra gandha, rasa aura sparza ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| yathA-- ( yAvat) karkaza sparzavAle pudgala ko mRdu (komala) sparzavAle (pudgala meM pariNata karane meM 1. 'jAva' pada se yahA~ sarvatra Age-Age ke sabhI varNa jAna lene caahie| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-9 samartha hai|) __isI prakAra do-do viruddha guNoM arthAt guru aura laghu, zIta aura uSNa, snigdha aura rUkSa, varNa Adi ko . vaha sarvatra pariNamAtA hai| pariNamAtA hai' isa kriyA ke sAtha yahA~ isa prakAra do-do AlApaka kahane cAhie, yathA--(1) pudgaloM ko grahaNa karake pariNamAtA hai, (2) pudgaloM ko grahaNa kiye binA nahIM prinnmaataa| vivecana-bAhya pudgaloM ke grahaNapUrvaka maharddhikAdideva kI eka varNa-gandha-rasa-sparza ke pudgaloM ko anya varNAdi meM vikurvaNa evaM pariNamana-sAmarthya prastuta 11 sUtroM meM maharddhika deva ke dvArA pudgaloM ko grahaNa karake eka varNAdi ke pudgaloM ko eka yA aneka anya varNAdi ke rUpa meM vikurvita athavA pariNamita karane ke sAmarthya ke sambaMdha meM nirUpaNa kiyA gyaa| niSkarSa maharddhika yAvat mahAprabhAvazAlI deva devaloka meM rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake uttaravaikriyarUpa banA sakatA (vikurvaNA karatA) hai aura phira dUsare sthAna meM jAtA hai, kintu ihagata arthAt--praznakAra ke samIpastha kSetra meM rahe hue pudgaloM ko tathA anyatragata-prajJApaka ke kSetra aura deza ke sthAna se bhinna kSetra se rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA nahIM kara sakatA hai| vibhinna varNAdi ke 25 AlApakasUtra--mUlapATha meM ukta atidezAnusAra varNa, gandha, rasa aura sparza ke AlApakasUtra isa prakAra banate haiM - (1) pAMca varSoM ke 10 dvikasaMyogI AlApakasUtra--(1) kAle ko nIlarUpa meM, (2) kAle ko lohitarUpa meM, (3) kAle ko hAridrarUpa meM, (4) kAle ko zuklarUpa meM, (5) nIle ko lohitarUpa meM, (6) nIle ko hAridrarUpa meM, (7) nIle ko zuklarUpa meM, (8) lohita ko hAridrarUpa meM, (9) lohita ko zuklarUpa meM tathA (10) hAridra ko zuklarUpa meM pariNamA sakatA hai| (2) do gaMdha kA eka AlApakasUtra--(1) sugandha ko durgandharUpa meM, athavA durgandha ko sugandharUpa meN| (3) pAMca rasa ke dasa AlApakasUtra-(1) tikta ko kaTurUpa meM, (2) tikta ko kaSAya rUpa meM, (3) tikta ko amlarUpa meM, (4) tikta ko madhurarUpa meM, (5) kaTu ko kaSAyarUpa meM, (6) kaTu ko amlarUpa meM, (7) kaTu ko madhurarUpa meM, (8) kaSAya ko amlarUpa meM, (9) kaSAya ko madhurarUpa meM aura (10) amla ko madhurarUpa meM pariNamA sakatA hai| (4)ATha sparza ke cAra AlApakasUtra--(1) guru ko laghurUpa meM athavA laghu ko gururUpa meM, (2) zIta ko uSNarUpa meM yA uSNa ko zItarUpa meM, (3)snigdha ko rUkSarUpa meM yA rUkSa ko snigdharUpa meM aura (4) karkaza ko komalarUpa meM yA komala ko karkazarUpa meM pariNamA sakatA hai| 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 283 2. bhagavatIsUtra (TIkAnuvAda-TippaNayukta) khaNDa-2, pR. 339 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 vyAkhyAprajJaptisUtra avizuddha-vizuddha lezyAyukta devoM dvArA avizuddha-vizuddha lezyAvAle devAdi ko jAnane dekhane kI prarUpaNA 13.[1] avisuddhalese NaM bhaMte ! deve asamohateNaM appANeNaM avisuddhalesaM devaM deviM annayaraM jANati pAsati ? No iNaDhe samaDhe 1? [13-1 pra.] bhagavan ! kyA avizuddha lezyAvAlA deva asamavahata -(upayogarahita) AtmA se avizuddha lezyAvAle deva ko yA devI ko yA anyatara ko (ina donoM meM se kisI eka ko) jAnatA aura dekhatA hai ? [13-1 u.] gautama ! yaha artha (bAta) samartha (zakya) nahIM hai| [2] evaM avisaddhalese0 asamohaeNaM appaNeNa visuddhalesaM devaM0 ? no iNaDhe samaDhe 2 / avisuddhalese0 samohaeNaM appANeNaM avisuddhalesaM devaM0 ? no iNaDhe samaDhe 3 / avisuddhalese deve samohaeNaM appANeNaM visuddhalesaM deva0 ? No iNaDhe samaDhe 4 / avisuddhalese0 samohayAsamohaeNaM appANeNaM avisuddhalesaM deva0 ? No iNaDhe samaDhe 5 / avisuddhalese samohayAsamohateNaM0 visuddhalesaM devaM0 ? no iNaDhe samaDhe 6 / visuddhalese0 asamohaeNaM appANeNaM avisuddhalesaM devaM ? no iNaDhe samaDhe 7 / / visuddhalese0 asamahoeNaM visuddhalesaM devaM0 ? no iNaDhe samaDhe 8 / visuddhalese0 NaM bhaMte ! deve samohaeNaM avisuddhalesaM devaM0 jANai0 ? haMtA, jANai0 9 / evaM visuddhalese0 samohaeNaM0 visuddhalesaM devaM jANai0 ? haMtA, jANai0 10 / visuddhalese0 samohayAsamohaeNaM appANeNaM avisuddhalesaM devaM jANaiM 2? haMtA, jANai0 11 / visuddhalese0 samohayAsamohaeNaM appANeNaM avisuddhalesaM devaM0 ? haMtA, jANai0 12 / evaM heTThillaehiM aTThAhiM na jANai na pAsai, uvarillaehiM cauhiM jANai paasi| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti0| ||chtttth sae : navamo uddeso smtto|| [13-2] 2-isI prakAra avizuddha lezyAvAlA deva anupayukta (asamavahata) AtmA se vizuddha lezyAvAle deva ko devI ko yA anyatara ko jAnatA-dekhatA hai ? 1-2. ina do cihnoM ke antargata pATha isa vAcanA kI prati meM nahIM hai, vAcanAntara kI prati meM hai aisA vRttikAra kA mata hai| -saM. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 chaThA zataka : uddezaka-9 3. avizuddha lezyAvAlA deva upayukta AtmA se avizuddha lezyAvAle deva, devI yA anyatara ko jAnatAdekhatA hai ? 4. avizuddha lezyAvAlA deva upayukta AtmA se vizuddha lezyAvAle deva, devI yA anyatara ko jAnatAdekhatA hai ? 5. avizuddha lezyAvAlA deva upayuktAnupayukta AtmA se vizuddha lezyAvAle deva, devI yA anyatara ko jAnatA-dekhatA hai ? 6. avizuddha lezyAvAlA deva anupayuktAnupayukta AtmA se vizuddha lezyAvAle deva, devI yA anyatara ko jAnatA-dekhatA hai ? 7. vizuddha lezyAvAlA deva anupayukta AtmA dvArA, avizuddha lezyAvAle deva, devI yA anyatara ko jAnatA-dekhatA hai ? 8. vizuddha lezyAvAlA deva anupayukta AtmA dvArA vizuddha lezyAvAle deva, devI yA anyatara ko jAnatA dekhatA hai ? [AThoM praznoM kA uttara ] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| (arthAt-nahIM jaantaa-dekhtaa|) [9. pra.] bhagavan ! vizuddha lezyAvAlA deva kyA upayukta AtmA se avizuddha lezyAvAle deva, devI yA anyatara ko jAnatA-dekhatA hai ? [9 u.] hA~, gautama ! aisA deva jAnatA-dekhatA hai| [10 pra.] isI prakAra kyA vizuddha lezyAvAlA deva upayukta AtmA se vizuddha lezyAvAle deva, devI yA anyatara ko jAnatA-dekhatA hai ? [10 u.] hA~, gautama ! vaha jAnatA-dekhatA hai| [11 pra.] vizuddha lezyAvAlA deva upayuktAnupayukta AtmA se avizuddha lezyAvAle deva, devI yA anyatara ko jAnatA-dekhatA hai ? ___ [12 pra.] vizuddha lezyAvAlA deva, upayuktAnupayukta AtmA se, vizuddha lezyAvAle deva, devI yA anyatara ko jAnatA-dekhatA hai ? [11-12 u.] hA~, gautama ! vaha jAnatA-dekhatA hai| yoM pahale (nicale) jo ATha bhaMga kahe gae una ATha bhaMgoM vAle deva nahIM jaante-dekhte| kintu pIche (Upara ke) kahe gaye cAra bhaMgoM vAle deva jAnate-dekhate haiN| 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, he bhagavan ! yaha isI prakAra hai', yoM kaha kara zrI gautama svAmI ....... Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 vyAkhyAprajJaptisUtra yAvat vicaraNa karane lge| vivecana--avizuddha lezyAyukta devoM dvArA avizuddha-vizuddha lezyAvAle devAdi ko jAnanedekhane sambandhI prarUpaNA--prastuta sUtra meM mukhyatayA 12 vikalpoM dvArA devoM dvArA deva, devI evaM anyatara ko jAnane-dekhane ke sambaMdha meM prarUpaNA kI gaI hai| tIna padoM ke bAraha vikalpa (1) avizuddhalezyAyukta deva anupayukta AtmA se azuddhalezyAvAle devAdi ko ... (2) avizuddhalezyAyukta deva anupayukta AtmA se vizuddhalezyAvAle devAdi ko . . (3) avizuddhalezyAyukta deva upayukta AtmA se azuddhalezyAvAle devAdi ko ......... (4) avizuddhalezyAyukta deva upayukta AtmA se vizuddhalezyAvAle devAdi ko ..... (5) avizuddhalezyAyukta deva upayuktAnupayukta AtmA se azuddhalezyAvAle devAdi ko ....... (6) avizuddhalezyAyukta deva upayuktAnupayukta AtmA se vizuddhalezyAvAle devAdi ko ........" (7) vizuddhalezyAyukta deva anupayukta AtmA se avizuddhalezyAvAle devAdi koM ..... (8) vizuddhalezyAyukta deva anupayukta AtmA se vizuddhalezyAvAle devAdi ko .... (9) vizuddhalezyAyukta deva upayukta AtmA se avizuddhalezyAvAle devAdi ko ......... (10) vizuddhalezyAyukta deva upayukta AtmA se vizuddhalezyAvAle devAdi ko ... (11) vizuddhalezyAyukta deva upayuktAnupayukta AtmA se avizuddhalezyAvAle devAdi ko .. (12) vizuddhalezyAyukta deva upayuktAnupayukta AtmA se vizuddhalezyAvAle devAdi ko ... avizuddhalezyAvAle deva vibhaMgajJAnI hote haiM, isalie pUrvokta 6 viklapoM meM ukta deva mithyAdRSTi hone ke kAraNa deva, devI Adi ko nahIM jAna-dekha sakate tathA sAtaveM-AThaveM vikalpa meM ukta deva anupayuktatA ke kAraNa jAna-dekha nahIM paate| kintu antima cAra vikalpoM meM ukta deva eka to samyagdRSTi haiM, dUsare unameM se 9veM, 10veM vikalpoM meM ukta deva upayukta bhI haiM tathA 11 veM, 12veM vikalpa meM ukta deva upayuktAnupayukta meM upayuktapana samyagdRSTi evaM samyagjJAna kA kAraNa hai| isalie pichale cAroM vikalpa vAle deva devAdi ko jAnate-dekhate haiN|' // chaThA zataka : navama uddezaka smaapt|| 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 284 (kha) bhagavatI. (hindI vivecanayukta) bhA. 2, pR. 1066 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasamo uddesao : 'annautthI' dazama uddezaka : 'anyatIrthI' anyatIrthikamatanirAkaraNapUrvaka sampUrNa loka meM sarvajIvoM ke sukhaduHkha ko aNumAtra bhI dikhAne kI asamarthatA kI prarUpaNA 1.[1] annautthiyA NaM bhaMte ! evamAikkhaMti jAva parUveMti-jAvatiyA rAyagihe nayare jIvA evatiyANaM jIvANaM no cakkiyA kei suhaM vA duhaM vA jAva kolaTThigamAtamavi nipphAvamAtamavi kalama-mAyamavi mAsamAyamavi muggamAtamavi jUyAmAyamavi likkhAmAyamavi abhinivaDhettA uvadaMsittae, se kahameyaM bhaMte ! evaM? ___ goyamA ! jaM NaM te annautthiyA evamAikkhaMti jAva micchaM te evamAhaMsu, ahaM puNa goyamA ! evamAikkhAmi jAva parUvegi savvaloe vi ya NaM savvajIvANaM No cakkiyA kei suhaM vA taM ceva jAva uvdNsitte| _ [1-1 pra.] bhagavan ! anyatIrthika isa prakAra kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM ki rAjagRha nagara meM jitane jIva haM, una sabake duHkha yA sukha ko bera kI guThalI jitanA bhI, bAla (niSpAva nAma dhAnya) jitanA bhI, kalAya (guvAra ke dAne yA kAlI dAla athavA maTara yA cAvala) jitanA bhI, ur3ada jitanA bhI, mUMga-pramANa, yUkA (jU) pramANa, likSA (lIkha) pramANa bhI bAhara nikAla kara nahIM dikhA sktaa| bhagavan ! yaha bAta yoM kaise ho sakatI hai? [1-1 pra.] gautama ! jo anyatIrthika uparyukta prakAra se kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM, ve mithyA kahate haiM / he gautama ! maiM isa prakAra kahatA hU~, yAvat prarUpaNA karatA hU~ ki (kevala rAjagRha nagara meM hI nahIM) sampUrNa loka meM rahe hue sarva jIvoM ke sukha yA duHkha kA koI bhI puruSa uparyuktarUpa se yAvat kisI bhI pramANa meM bAhara nikAlakara nahIM dikhA sktaa| [2] se keNaDheNaM0? goyamA ! ayaM NaM jaMbuddIve 2 jAva visesAhie parikkheveNaM pnntte| deve NaM mahiDDIe jAva mahANubhAge evaM mahaM savilevaNaM gaMdhasamuggagaM gahAya taM avadAleti, taM avadAlittA jAva iNAmeva kaTu kevalakappaM jaMbuddIvaM 2 tihiM accharAnivAtehiM tisattahutto aNupariyaTTittANaM havvamAgacchejA, se nUNaM goyamA ! se kevalakappe jaMbuddIve 2 tehiM ghANapoggalehiM phuDe ? ___ haMtA, phudde| cakkiyA NaM goyamA ! kei tesiM ghANapoggalANaM kolaTThiyamAyamavi jAva uvadaMsittae ? No iNaDhe smtthe| se teNaDheNaM jAva uvdNsette| [1-2 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 vyAkhyAprajJaptisUtra [1-2 u.] gautama ! yaha jambUddIpa nAmaka dvIpa eka lAkha yojana kA lambA-caur3A hai| isakI paridhi 3 lAkha 16 hajAra do sau 27 yojana, 3 koza, 128 dhanuSa aura 131 aMgula se kucha adhika hai| koI maharddhika yAvat mahAnubhAga deva eka bar3e vilepana vAle gandhadravya ke Dibbe ko lekara ughAr3e aura ughAr3a kara tIna cuTakI bajAe, utane samaya meM uparyukta jambUdvIpa kI 21 bAra parikramA karake vApasa zIghra Ae to he gautama ! (maiM tuma se pUchatA hU~--) usa deva kI isa prakAra kI zIghra gati se gandha pudgaloM ke sparza se yaha sampUrNa jambUdvIpa spRSTa huA yA nahIM? [gautama -] hA~, bhagavan ! vaha spRSTa ho gyaa| [bhagavAn ] hai gautama ! koI puruSa una gandhapudgaloM ko bera kI guThalI jitanA bhI, yAvat likSA jitanA bhI dikhalAne meM samartha hai ? / [gautama-] bhagavan ! yaha artha samartha nahIM hai| [bhagavAn --] hai gautama ! isI prakAra jIva ke sukha-duHkha ko bhI bAhara nikAla kara batalAne meM, yAvat koI bhI vyakti samartha nahIM hai| vivecana-anyatIrthikamata nirAkaraNapUrvaka sampUrNa loka meM sarvajIvoM ke sukha-duHkha ko aNumAtra bhI dikhAne kI asamarthatA kI prarUpaNA-prastuta sUtra meM rAjagRhavAsI jIvoM ke sukha-duHkha ko likSApramANa bhI dikhAne meM asamarthatA kI anyatIrthikaprarUpaNA kA nirAkaraNa karate hue sampUrNa loka meM sarvajIvoM ke sukha-duHkha ko aNumAtra bhI dikhAne kI asamarthatA kI sayuktika bhagavad-mata prarUpaNA prastuta kI gaI hai| dRSTAnta dvArA svamata-sthApanA--jaise gandha ke pudgala mUrta hote hue bhI atisUkSma hone ke kAraNa amUrtatulya haiM, unheM dikhalAne meM koI samartha nahIM, vaise hI samagra loka ke sarvajIvoM ke sukha-duHkha ko bhI bAhara nikAla kara dikhAne meM koI bhI samartha nahIM hai| jIva kA nizcita svarUpa aura usake sambaMdha meM anekAnta zailI meM praznottara 2. jIve NaM bhaMte ! jIve ? jIve jIve ? goyamA ! jIve tAva niyamA jIve, jIve vi niyamA jiive| [2 pra.] bhagavan ! kyA jIva caitanya hai yA caitanya jIva hai ? [2 u.] gautama ! jIva jo niyamataH (nizcitarUpa se) jIva (caitanya svarUpa) aura jIva (caitanya) bhI nizcitarUpa se jIvarUpa hai| 3. jIve NaM bhaMte ! neraie ? neraie jIve ? goyamA ! neraie tAva niyamA jIve, jIve puNa siya neraie, siya anerie| 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 285 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka - 10 101 [3 pra.] bhagavan ! kyA jIva nairayika hai yA nairayika jIva hai / [3 u.] gautama ! nairayika to niyamataH jIva hai aura jIva to kadAcit nairayika bhI ho sakatA hai, kadAcit nairayika se bhinna bhI ho sakatA hai| 4. jIve NaM bhaMte! asurakumAre asurakamAre jIve ? gotamA ! asurakumAre tAva niyamA jIve, jIve puNa siya asurakumAre, siya No asurkumaare| [4 pra.] bhagavan ! kyA jIva, asurakumAra hai yA asurakumAra jIva hai ? [4 u.] gautama ! asurakumAra to niyamataH jIva hai, kintu jIva to kadAcit asurakumAra bhI hotA hai, kadAcit asurakumAra nahIM bhI hotA / 5. evaM daMDao Neyavvo jAva vemANiyANaM / [5] isI prakAra yAvat vaimAnika taka sabhI daNDaka (AlApaka) kahane cAhie / 6. jIvati bhaMte ! jIve ? jIve jIvati ? goyamA ! jIvati tAva niyamA jIve, jIve puNa siya jIvati, siya no jIvati / vaha [6 pra.] bhagavan ! jo jItA -- prANa dhAraNa karatA hai, vaha jIva kahalAtA hai, yA jo jIva hai, jItA- - prANa dhAraNa karatA hai ? [6 u.] gautama ! jo jItA -- prANa dhAraNa karatA hai, vaha to niyamata: jIva kahalAtA hai, kintu jo jIva hotA hai, vaha prANa dhAraNa karatA (jItA) bhI hai aura kadAcit prANa dhAraNa nahIM bhI karatA / 7. jIvati bhaMte ! neratie ? neratie jIvati ? goyamA ! neratie tAva niyamA jIvati, jIvati puNa siya neratie, siya aneraie / [6 pra.] bhagavan ! jo jItA hai, vaha nairayika kahalAtA hai, yA jo nairayika hotA hai, vaha jItA-prANa dhAraNa karatA hai ? [6 u.] gautamA ! nairayika to niyamataH jItA hai, kintu jo jItA hai, vaha nairayika bhI hotA hai, aura anairayika bhI hotA hai| 8. evaM daMDao neyavvo jAva vemANiyANaM / [8] isI prakAra yAvat vaimAnikaparyanta sabhI daNDaka (AlApaka) kahane cAhie / 9. bhavasiddhIe NaM bhaMte ! neraie ? neraie bhavasiddhIe ? goyamA ! bhavasiddhIe siya neraie, siya aneraie / neratie vi ya siya bhavasiddhIe, siya abhavasiddhIe / [9 pra.] bhagavan ! jo bhavasiddhIka hotA hai, vaha nairayika hotA hai, yA jo nairayika hotA hai, vaha bhavasiddhika hotA hai ? Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 vyAkhyAprajJaptisUtra _ [9 u.] gautama ! jo bhavasiddhika (bhavya) hotA hai, vaha nairayika bhI hotA hai aura anairayika bhI hotA hai tathA jo nairayika hotA hai, vaha bhavasiddhika bhI hotA hai aura abhavasiddhika bhI hotA hai| 10. evaM daMDao jAva vemaanniyaannN| [10] isI prakAra yAvat vaimAnikaparyanta sabhI daNDaka (AlApAka) kahane caahie| vivecana--jIva kA nizcita svarUpa aura usake sambaMdha meM anekAntazailI meM praznottara-prastuta nau sUtroM (sU. 2 se 10) meM jIva ke sambaMdha meM nimnokta aMkita kiye gae haiM - 1. jIva niyamata: caitanyarUpa hai aura caitanya bhI niyamata: jIva-svarUpa hai| 2. nairayika niyamata: jIva hai, kintu jIva kadAcit nairayika aura kadAcit anairayika bhI ho sakatA hai| 3. asurakumAra se lekara vaimAnika deva taka niyamataH jIva haiM, kintu jIva kadAcit asurakumArAdi hotA hai, kadAcit nahIM bhI hotaa| 4. jo jItA (prANa dhAraNa karatA) hai, vaha nizcaya hI jIva hai, kintu jo jIva hotA hai, vaha (dravya-) prANa dhAraNa karatA hai aura nahIM bhI krtaa| 5. nairayika niyamata: jItA hai, kintu jo jItA hai, vaha nairayika bhI ho sakatA hai, anairayika bhI, yAvat vaimAnika taka yahI siddhAnta hai| 6. jo bhavasiddhika hotA hai, vaha nairayika bhI hotA hai, anairayika bhI tathA jo nairayika hotA hai, vaha bhavasiddhika hotA hai, abhavasiddhika bhii| / do bAra jIva zabdaprayoga kA tAtparya-dUsare prazna meM do bAra jIvazabda kA prayoga kiyA gayA hai, usameM se eka jIva zabda kA artha 'jIva' (cetana-dharmIdravya) hai, jabaki dUsare jIvazabda kA artha caitanya (dharma) hai| jIva aura caitanya meM avinAbhAvasambaMdha batAne hetu yaha samAdhAna diyA gayA hai| arthAta jo jIva hai. vaha caitanyarUpa hai aura jo caitanyarUpa hai, vaha jIva hai| 'jIva' kadAcit jItA hai, kadAcit nahIM jItA; isakA tAtparya--ajIva ke to AyuSyakarma na hone se vaha prANoM ko dhAraNa nahIM karatA, kintu jIvoM meM bhI jo saMsArI jIva haiM, ve hI prANoM ko dhAraNa karate haiM, kintu jo siddha jIva haiM, ve jIva hote hue bhI dravyaprANoM ko dhAraNa nahIM krte| isa apekSA se kahA gayA haijo jIva hotA hai, vaha jItA (prANa dhAraNa karatA) bhI hai, nahIM bhI jiitaa| ekAntadaHkhavedanarUpa anyatIrthikamatanirAkaraNapUrvaka anekAntazailI se sukhaduHkhAdivedanaprarUpaNA 11.[1] annautthiyA NaM bhaMte ! evamAikkhaMti jAva parUveMti-"evaM khalu savve pANA savve bhUyA savve jIvA savve sattA egaMtadukkhaM vedaNaM vedeti se kahametaM bhaMte ! evaM?" gotamA ! jaMNaM annautthiyA jAva micchaM te evmaahNsu| ahaM puNa gotamA ! evamAikkhAmi jAva 1. (ka) viyAhapaNNattisuttaM [ mUlapATha TippaNayukta] bhAga 1, pR. 270-271 (kha) bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 286 jIta hai| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka-10 103 parUvemi-atthegaiyA pANA bhUyA jIvA sattA egaMtadukkhaM vedaNaM vedeti, Ahacca saatN| atthegaiyA pANA bhUyA jIvA sattA egaMtasAtaM vedaNaM vedeti, Ahacca asAyaM veyaNaM vedeti| atthegaiyA pANA bhUyA jIvA sattA vemAtAe veyaNaM veyaMti, Ahacca saaymsaayN| [11-1 pra.] bhagavan ! anyatIrthika isa prakAra kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM ki sabhI prANa, bhUta, jIva aura sattva, ekAntaduHkharUpa vedanA ko vedate (bhogate-anubhava karate) haiM, to bhagavan ! aisA kaise ho sakatA [11-1 u.] gautama ! anyatIrthika isa prakAra kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM, ve mithyA kahate haiN| he gautama ! maiM isa prakAra kahatA hU~, yAvat prarUpaNA karatA hU~ kitane hI prANa, bhUta, jIva aura sattva, ekAntaduHkharUpa vedanA vedate haiM aura kadAcit sAtA (sukha) rUpa vedanA bhI vedate haiM; kitane hI prANa, bhUta, jIva aura sattva, ekAntasAtA (sukha) rUpa vedanA vedate haiM aura kadAcit asAtA (duHkha) rUpa vedanA bhI vedate haiM tathA kitane hI prANa, bhUta, jIva aura sattva vimAtrA (vividha prakAra) se vedanA vedate haiM; (arthAt) kadAcit sAtArUpa aura kadAcit asAtArUpa (vedanA vedate haiN|) [2] se keNaTheNaM0? goyamA ! neraiyA egaMtadukkhaM veyaNaM veyaMti, Ahacca saatN| bhavaNavati-vANamaMtara-joisavemANiyA egaMtasAtaM vedaNaM vedeti, Ahacca asaayN| puDhavikkAiyA jAva maNussA vemAtAe vedaNaM vedeti, Ahacca saatmsaatN| se tennddhennN0|| [11-2 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kathana kiyA jAtA hai ? [11-2 u.] gautama ! nairayika jIva, ekAntaduHkharUpa vedanA vedate haiM aura kadAcit sAtArUpa vedanA bhI vedate haiN| bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika ekAntasAtA (sukha) rUpa vedanA vedate haiM, kintu kadAcit asAtarUpa vedanA bhI vedate haiM tathA pRthvIkAyika jIvoM se lekara manuSyoM paryanta vimAtrA se (vividha rUpoM meM) vedanA vedate haiM (arthAt) kadAcit sukha aura kadAcit duHkha vedate haiN| isa kAraNa se he gautama! uparyukta rUpa se kahA gayA hai| vivecana--ekAntaduHkhavedanarUpa anyatIrthikamata-nirAkaraNapUrvaka anekAntazailI se sukhaduHkhAdivedanA-prarUpaNA-prastuta sUtra meM anyatIrthikoM kI saba jIvoM dvArA ekAntaduHkhavedana kI mAnyatA kA khaNDana karate hue anekAntazailI se duHkhabahula sukha, sukhabahula duHkha evaM sukha-duHkhamizra ke vedana kA nirUpaNa kiyA gayA hai| samAdhAna kA spaSTIkaraNa-nairayika jIva ekAntaduHkha vedate haiM, kintu tIrthaMkara bhagavAn ke janmAdi kalyANakoM ke avasara para kadAcit sukha bhI vedate haiN| deva ekAntasukha vedate haiM, kintu pArasparika Ahanana (saMgharSa, IrSyA, dveSa Adi) meM tathA priya vastu ke viyogAdi meM asAta vedanA bhI vedate haiN| pRthvIkAyika jIvoM se lekara manuSyoM taka ke jIva kisI samaya sukha aura kisI samaya duHkha, kabhI sukha-duHkha mizrita vedanA vedate 1. bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 286 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 caubIsa daNDakoM meM Atma-zarIrakSetrAvagADhapudgalAhAra prarUpaNA 12. neratiyA NaM bhaMte! je poggale attamAyAe AhAreMti te kiM AyasarIrakkhettogADhe poggale attamAyAe AhAreMti ? aNaMtarakhettogADhe poggale attamAyAe AhAreMti ? paraMparakhettogADhe poggale attamAyAe AhAreMti ? vyAkhyAprajJaptisUtra gotamA ! AyasarIrakhettogADhe poggale attamAyAe AhAreMti, no aMNatarakhettogADhe poggale attamAyAe AhAreMti, no paraMparakhettogADhe / [12 pra.] bhagavan ! nairayika jIva jina pudgaloM kA AtmA (apane ) dvArA grahaNate - AhAra karate haiM, kyA ve Atma-zarIrakSetrAvagAr3ha (jina AkAzapradezoM meM zarIra hai, unhIM pradezoM meM sthita ) pudgaloM ko AtmA dvArA grahaNa karate haiM ? yA anantarakSetrAvagAr3ha pudgaloM ko AtmA dvArA grahaNa karate haiM, athavA paramparAkSetrAva pudgaloM ko AtmA dvArA grahaNa karate haiM ? [12 u.] gautama ! ve Atma-zarIrakSetrAvagAr3ha pudgaloM ko AtmA dvArA grahaNa karate haiM, kintu na to anantarakSetrAvagAr3ha pudgaloM ko AtmA dvArA grahaNa karate haiM aura na hI paramparA kSetrAvagAr3ha pudgaloM ko AtmA dvArA grahaNa karate haiN| 13. jahA neraiyA tahA jAva vemANiyANaM daMDao | [13] jisa prakAra nairayikoM ke lie kahA, usI prakAra vaimAnikoM paryanta daNDaka (AlApaka) kahanA cAhie / vivecana--caubIsa daNDakoM meM AtmazarIrakSetrAvagAr3hapudgalAhAra - prarUpaNA -- prastuta do sUtroM dvArA zAstrakAra ne samasta saMsArI jIvoM ke dvArA AhArarUpa meM grahaNayogya pudgaloM ke sambaMdha meM prazna uThA kara svasiddhAntasammata nirNaya prastuta kiyA hai| niSkarSa - jIva svazarIrakSetra meM rahe hue pudgaloM ko AtmA dvArA grahaNa karate haiM, kintu svazarIra se anantara aura parampara kSetra meM rahe hue pudgaloM kA AtmA dvArA AhAra nahIM krtaa|' kevalI bhagavAn kA AtmA dvArA jJAna-darzanasAmarthya 14. [1] kevalI NaM bhaMte! AyANehiM jANati pAsati ? gotamA ! no iNaTThe0 / [14-1 pra.] bhagavan ! kyA kevalI bhagavAn indriyoM dvArA jAnate - dekhate haiM ? [14- 1 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 286 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA zataka : uddezaka - 10 [ 2 ] se keNaTTheNaM0 ? goyamA ! kevalI NaM puritthameNaM mitaM pi jANati amitaM pi jANati jAva nivvuDe daMsaNe kevalissa, se teNaTTheNaM0 / [14-1 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ? [14-1 u.] gautama ! kevalI bhagavan pUrva dizA meM mita (parimita) ko bhI jAnate haiM aura amita ko bhI jAnate haiM; yAvat kevalI kA (jJAna aura ) darzana nirvRtta, (paripUrNa, kRtsna aura nirAvaraNa) hotA hai| he gautama ! isa kAraNa se aisA kahA jAtA hai| vivecana -- kevalI bhagavAn kA AtmA dvArA hI jJAna - darzana - sAmarthya -- isa sambaMdha meM isI zAstra ke paMcama zataka, caturtha uddezaka meM vizeSa vivecana diyA gayA hai| dasaveM uddezaka kI saMgrahaNI gAthA 15. gAhA jIvANaM suhaM dukkhaM jIve jIvati taheva bhaviyA ya / etadukkhaveda attamAyAya kevalI // 1 // sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti0 / // chaTThe sae : dasamo uddesao samatto // // chaTThaM sataM samattaM / / 105 [15 gAthArtha - ] jIvoM kA sukha-duHkha, jIva, jIva kA prANadhAraNa, bhavya, ekAntaduHkhavedanA, AtmA * dvArA pudgaloM kA grahaNa aura kevalI, itane viSayoM para isa dasaveM uddezaka meM vicAra kiyA gayA hai| 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai' yoM kaha kara yAvat gautama svAmI vicarane lage / // chaThA zataka : dazama uddezaka samApta // chaThA zataka sampUrNa Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattamaM sayaM : saptama zataka prAthamika vyAkhyAprajJaptisUtra ke saptama zataka meM AhAra, virati, sthAvara, jIva Adi kula daza uddezaka haiN| prathama uddezaka meM jIva ke anAhAra aura sarvAlpAhAra ke kAla kA, lokasaMsthAna kA, zramaNopAzraya meM baiThe hue sAmAyikastha zramaNopAsaka ko lagane vAlI kriyA kA, zramaNopAsaka ke vrata meM aticAra lagane ke zaMkAsamAdhAna kA, zramaNa-mAhana ko pratilAbhita karane vAle zramaNopAsaka ko lAbha kA, ni:saMgatAdi kAraNoM se karmarahita jIva kI Urdhvagati kA, duHkhI ko duHkha kI spRSTatA Adi siddhAntoM kA, anupayukta anagAra ko lagane vAlI kriyA kA, aMgArAdi AhAra-doSoM ke artha kA nirUpaNa kiyA gayA hai| dvitIya uddezaka meM supratyAkhyAnI aura duSpratyAkhyAnI ke svarUpa kA, pratyAkhyAna ke bheda-prabhedoM kA, jIva aura caubIsa daNDakoM meM mUla-uttaraguNa pratyAkhyAnI-apratyAkhyAnI kA, mUlaguNapratyAkhyAnI Adi meM alpabahutva kA, sarvataH aura dezataH mUla-uttaraguNa-pratyAkhyAnI-apratyAkhyAnI ke caubIsa daNDakoM meM astitva evaM alpabahutva kA, saMyata Adi evaM pratyAkhyAnI Adi ke astitva tathA alpabahutva kA evaM jIvoM kI zAzvatatA-azAzvatatA kA nirUpaNa kiyA gayA tRtIya uddezaka meM vanaspatikAyika jIvoM ke sarvAlpAhAra evaM sarvamahAhAra ke kAla kI, vAnaspatikAyika mUla jIvAdi se spaSTa mUlAdi kI, AlU Adi anantakAyatva evaM pRthakkAyatva kI, jIvoM meM lezyA kI apekSA alpa-mahAkarmatva kI, jIvoM meM vedanA aura nirjarA ke pRthaktva kI aura anta meM caubIsa daNDakavartI jIvoM kI zAzvatatA-azAzvatatA kI prarUpaNA kI gaI hai| caturtha uddezaka meM saMsArI jIvoM ke sambaMdha meM jIvAjIvAbhigama ke atidezapUrvaka varNana hai| paMcama uddezaka meM pakSiyoM ke viSaya meM yonisaMgraha, lezyA Adi 11 dvAroM ke mAdhyama se vicAra kiyA gayA hai| chaThe uddezaka meM jIvoM ke AyuSyabaMdha aura AyuSyavedana ke sambaMdha meM, jIvoM kI mahAvedanAalpavedanA ke sambaMdha meM, jIvoM ke anAbhoganirvartita-AyuSya tathA karkaza-akarkaza-vedanIya, sAtA-asAtAvedanIya ke sambaMdha meM pratipAdana kiyA gayA hai, anta meM chaThe Are meM bhArata, bhAratabhUmi, bhAratavAsI manuSyoM tathA pazu-pakSiyoM ke AcAra-vicAra evaM bhAva-svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA hai| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : prAthamika 107 sAtaveM uddezaka meM upayogapUrvaka gamanAdi karane vAle anagAra kI kriyA kI, kAmabhoga evaM kAmabhogI ke svarUpa kI, chadmastha, avadhijJAnI evaM kevalI Adi meM bhogitva kI, asaMjJI va samartha jIvoM dvArA akAma evaM prakAmanikaraNa kI prarUpaNA kI gaI hai| AThaveM uddezaka meM kevala saMyamAdi se siddha hone ke niSedha kI, hAthI aura kuMthue ke samAna jIvatva kI, nairayikoM kI 10 vedanAoM kI, hAthI aura kuMthue meM apratyAkhyAnI-kriyA kI samAnatA kI prarUpaNA hai / nauveM uddezaka meM asaMvRta anagAra dvArA vikurvaNAsAmarthya kA tathA mahAzilAkaNTaka evaM rathamUsala saMgrAma kA sAMgopAMga vivaraNa prastuta kiyA gayA hai| dasaveM uddezaka meM kAlodAyI dvArA paMcAstikAyacarcA aura sambuddha hokara pravrajyA svIkAra se lekara saMllekhanApUrvaka samAdhimaraNa taka kA varNana hai| 1. viyAhapaNNattisuttaM, visamANukkamo 44 se 48 taka Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaM sayaM : saptama zataka saptama zataka kI saMgrahaNI gAthA 1. AhAra 1 virati 2 thAvara 3 jIvA 4 pakkhI 5 ya Au 6 aNagAre 7 / chaumattha 8 asaMvuDa 9 annautthi 10 dasa sattamammi sate // 1 // [1 gAthA kA artha - ] 1. AhAra, 2 . virati, 3. sthAvara, 4. jIva, 5. pakSI, 6. AyuSya, 7. anagAra, 8. chadmastha, 9. asaMvRta aura 10 anyatIrthika; ye daza uddezaka sAtaveM zataka meM haiN| paDhamo uddesao : 'AhAra' prathama uddezaka : ' AhAra' jIvoM ke anAhAra aura sarvAlpAhAra ke kAla kI prarUpaNA 2. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM jAva evaM vadAsI [2] usa kAla aura usa samaya meM, yAvat gautamasvAmI ne (zramaNa bhagavAn mahAvIra se) isa prakAra pUchA 3. [ 1 ] jIve NaM bhaMte ! kaM samayamaNAhArae bhavati ? goyamA ! paDhame samae sie AhArae, siya aNAhArae / bitie samae siya AhArae, siya aNAhArae / tatie samae siya AhArae, siya aNAhArae / cautthe samae niyamA AhArae / [3-1 pra.] bhagavan ! (parabhava meM jAtA huA) jIva kisa samaya meM anAhAraka hotA hai ? [3-1 u.] gautama ! (parabhava meM jAtA huA) jIva, prathama samaya meM kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka hotA hai; dvitIya samaya meM bhI kaMdAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai, tRtIya samaya meM bhI kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai; parantu cauthe samaya meM niyamataH (avazya) AhAraka hotA hai| [2] evaM daMDao / jIvA ya egiMdiyA ya cautthe samae / sesA tatie samae / [32] isI prakAra nairayika Adi cauvIsa hI daNDakoM meM kahanA caahie| sAmAnya jIva aura ekendriya Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-1 109 hI cauthe samaya meM AhAraka hote haiN| inake sivAya zeSa jIva, tIsare samaya meM AhAraka hote haiN| 4.[1] jIve NaM bhaMte ! kaM samayaM savvappAhArae bhavati ? goyamA ! paDhamasamayovannae vA, caramasamayabhavatthe vA, ettha NaM jIve savvappAhArae bhvti| [4-1 pra.] bhagavan ! jIva kisa samaya meM sabase alpa AhAraka hotA hai ? [4-1 u.] gautama ! utpatti ke prathama samaya meM athavA bhava (jIvana) ke antima (carama) samaya meM jIva sabase alpa AhAra vAlA hotA hai| [2] daMDao bhANiyavvo jAva vemaanniyaannN| [4-2] isI prakAra vaimAnikaparyanta cauvIsa hI daNDakoM meM kahanA caahie| vivecana-jIvoM ke anAhAra aura sarvAlpAhAra ke kAla kI prarUpaNA dvitIya sUtra se caturtha sUtra taka jIva ke anAhArakatva aura sarvAlpAhArakatva kI prarUpaNA cauvIsa hI daNDakoM kI apekSA se kI gaI hai| parabhavagamanakAla meM AhAraka-anAhAraka rahasya-saiddhAntika dRSTi se eka bhava kA AyuSya pUrNa karake jIva jaba Rjugati se parabhava meM (utpattisthAna meM) jAtA hai, taba parabhavasambandhI AyuSya ke prathama samaya meM hI AhAraka hotA hai, kintu jaba (vakra) vigrahagati se jAtA hai, taba prathama samaya meM vakra mArga meM calatA huA vaha anAhAraka hotA hai, kyoMki utpattisthAna para na pahu~cane se usake AharaNIya pudgaloM kA abhAva hotA hai tathA jaba eka vakra (mor3a) se do samaya meM utpanna hotA hai, taba pahale samaya meM anAhAraka aura dvitIya samaya meM AhAraka hotA hai, jaba do vakroM (mor3oM) se tIna samaya meM utpanna hotA hai| taba prArambha ke do samayoM taka anAhAraka rahatA hai, tIsare meM AhAraka hotA hai aura jaba tIna vakroM se cAra samaya meM utpanna hotA hai, taba tIna samaya taka anAhAraka aura cauthe meM niyamata: AhAraka hotA hai| tIna mor3oM kA krama isa prakAra hotA haivasanAr3I se bAhara vidizA meM rahA huA koI jIva, jaba adholoka se Urdhvaloka meM trasanAr3I se bAhara kI dizA meM utpanna hotA hai, taba vaha avazya hI prathama eka samaya meM vizreNI se samazreNI meM AtA hai| dasare samaya meM trasanAr3I meM praviSTa hotA hai, tRtIya samaya meM Urdhvaloka meM jAtA hai aura cauthe samaya meM lokanAr3I se bAhara nikalakara utpattisthAna meM utpanna hotA hai| inameM se pahale ke tIna samayoM meM tIna vakra samazreNI meM jAne se ho jAte haiM / jaba trasanAr3I se nikala kara jIva bAhara vidizA meM hI utpanna ho jAtA hai to cAra samaya ke cAra vakra bhI ho jAte haiM, pAMcave samaya meM vaha utpattisthAna ko prApta karatA hai| aisA kaI AcArya kahate haiN| jo nArakAdi trasa, trasajIvoM meM hI utpanna hotA hai, usakA gamanAgamana trasanAr3I se bAhara nahIM hotA, ataeva vaha tIsare samaya meM niyamata: AhAraka ho jAtA hai / jaise--koI matsyAdi bharatakSetra ke pUrvabhAga meM sthita hai, vaha vahA~ se marakara airavatakSetra ke pazcima bhAga meM nIce naraka meM utpanna hotA hai, taba eka hI samaya meM bharata kSetra ke pUrva bhAga se pazcima bhAga meM jAtA hai, dUsare samaya meM airavata kSetra ke pazcima bhAga meM jAtA hai aura tIsare samaya meM naraka meM utpanna hotA hai / ina tIna samayoM meM se prathama do meM vaha anAhAraka Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 aura tIsare samaya meM AhAraka hotA hai| sarvAlpAhAratA : do samayoM meM--utpatti ke prathama samaya meM AhAra grahaNa karane kA hetubhUta zarIra alpa hotA hai, isalie usa samaya jIva sarvAlpAhArI hotA hai tathA antima samaya meM pradeza ke saMkucita ho jAne evaM jIva ke zarIra ke alpa avayavoM meM sthiti ho jAne ke kAraNa jIva sarvAlpAhArI hotA hai| vyAkhyAprajJaptisUtra anAbhoganirvartita AhAra kI apekSA se yaha kathana kiyA gayA | kyoMki anAbhoganirvartita AhAra binA icchA ke anupayogapUrvaka grahaNa kiyA jAtA hai| vaha utpatti ke prathama samaya se lekara antima samaya taka pratisamaya satata hotA hai, kintu Abhoganirvartita AhAra niyata samaya para aura icchApUrvaka grahaNa kiyA huA hotA hai / " loka ke saMsthAna kA nirUpaNa 5. kiMsaMThite NaM bhaMte ! loe paNNatte ? goyamA ! supatiTThigasaMThite loe paNNatte, heTThA vitthiNNe jAva uppiM uddhamuiMgAkArasaMThite / taMsi ca NaM sAsayaMsi logaMsi heTThA vitthiNNaMsi jAva uppiM uddhamuiMgAkArasaMThitaMsi uppannanANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI jIve vi jANati pAsati, ajIve vi jANati pAsati / tato pacchA sijjhati jAva aMtaM kareti / [5 pra.] bhagavan ! loka kA saMsthAna (AkAra) kisa prakAra kA kahA gayA hai ? [5 u.] gautama ! loka kA saMsthAna supratiSThita ( sakore) ke AkAra kA kahA gayA hai| vaha nIce vistIrNa (caur3A) hai aura yAvat Upara Urdhva mRdaMga ke AkAra kA hai| aise nIce se vistRta yAvat Upara UrdhvamRdaMgAkAra isa zAzvata loka meM utpanna kevalajJAna- darzana ke dhAraka, arhanta, jina, kevalI jIvoM ko bhI jAnate aura dekhate haiM tathA ajIvoM ko bhI jAnate aura dekhate haiN| isake pazcAt ve siddha, buddha mukta hote haiM, yAvat saba duHkhoM kA anta karate haiN| vivecana - loka ke saMsthAna kA nirUpaNa - prastuta sUtra meM loka ke AkAra kA upamA dvArA nirUpaNa kiyA gayA hai| loka kA saMsthAna-- nIce eka ulTA sakorA (zarAva) rakhA jAe, phira usa para eka sIdhA aura usa para eka ulTA sakorA rakhA jAe to loka kA saMsthAna banatA hai| loka kA vistAra nIce sAta rajjU parimANa hai| Upara kramazaH ghaTate hue sAta rajjU kI U~cAI para eka rajjU vistRta hai| tatpazcAt uttarottara kramaza: bar3hate hue sAr3he dasa rajjU kI U~cAI para 5 rajjU aura zirobhAga meM 1 rajjU kA vistAra hai| mUla (nIce) se lekara Upara taka kI U~cAI 14 rajjU hai| loka kI AkRti ko yathArtharUpa se samajhAne ke lie loka ke tIna vibhAga kie gae hai-- adholoka, 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 287 - 288 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-1 111 tiryakloka aura uurdhvlok| adholoka kA AkAra ulaTe sakore (zarAva) jaisA hai, tiryakloka kA AkAra jhAlara yA pUrNa candramA jaisA hai aura Urdhvaloka kA AkAra Urdhva mRdaMga jaisA hai|' zramaNopAzraya meM baiThakara sAmAyika kiye hue zramaNopAsaka ko lagane vAlI kriyA 6.[1] samaNovAsagassa NaM bhaMte! samAiyakaDassa samaNovAsae acchamANassa tassa NaM bhaMte ! kiM IriyAvahiyA kiriyA kajjai ? saMparAiyA kiriyA kajjati ? gotamA! no IriyAvahiyA kiriyA kajati, saMparAiyA kiriyA kjti| [6-1 pra.] bhagavan ! zramaNa ke upAzraya meM baiThe hue sAmAyika kiye hue zramaNopAsaka (nirgrantha sAdhuoM ke upAsaka-zrAvaka) ko kyA airyApathikI kriyA lagatI hai, athavA sAmparAyikI kriyA lagatI hai? [6-1 u.] gautama ! use sAmparAyikI kriyA lagatI hai, airyApathikI kriyA nahIM lgtii| [2] se keNaDheNaM jAva saMparAiyA0? goyamA ! samaNovAsayassa NaM sAmAiyakaDassa samaNovassae acchamANassa AyA ahikaraNI bhvti|aayhigrnnvttiyN ca NaM tassa no IriyAvahiyA kiriyA kajati, saMparAiyA kiriyA kjjti| se teNaDheNaM jAva sNpraaiyaa0| [6-2 pra.] bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ? [6-2 u.] gautama ! zramaNopAzraya meM baiThe hue sAmAyika kie hue zramaNopAsaka kI AtmA adhikaraNI (kaSAya ke sAdhana se yukta) hotI hai| jisakI AtmA adhikaraNa kA nimitta hotI hai, use airyApathikI kriyA nahIM lagatI, kintu sAmparAyikI kriyA lagatI hai| he gautama ! isI kAraNa se (kahA gayA hai ki use) yAvat sAmparAyikI kriyA lagatI hai| vivecana-zramaNopAzraya meM baiThe hue sAmAyika kie hue zramaNopAsaka ko lagane vAlI kriyA --prastuta sUtra meM zramaNopAzrayAsIna sAmAyikadhArI zramaNopAsaka ko sAmparAyika kriyA lagane kI sayuktika prarUpaNA kI gaI hai| sAmparAyika kriyA lagane ke kAraNa jo vyakti sAmAyika karake zramaNopAzraya meM nahIM baiThA huA hai, use to sAmparAyika kriyA laga sakatI hai, kintu isake viparIta jo sAmAyika karake zramaNopAzraya meM baiThA hai, airyApathika kriyA na laga kara sAmparAyika kriyA lagane kA kAraNa hai ukta zrAvaka meM kaSAya kA sdbhaav| jaba taka AtmA meM kaSAya rahegA, taba taka tannimittaka sAmparAyika kriyA lagegI, kyoMki sAmparAyika kriyA kaSAya ke kAraNa lagatI hai| AyA ahikaraNI bhavati-usakA AtmA=jIva adhikaraNa-hala, zakaTa Adi, kaSAya ke AzrayabhUta 1. bhagavatI (hindIvivecana yukta) bhAga-3, pR. 1082 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 vyAkhyAprajJaptisUtra adhikaraNa vAlA hai| zramaNopAsaka ke vrata-pratyAkhyAna meM aticAra lagane kI zaMkA kA samAdhAna 7. samaNovAsagassa NaM bhaMte ! puvvAmeva tasapANasamAraMbhe paccakkhAte bhavati, puDhavisamAraMbhe apaccakkhAte bhavati, se ya puDhaviM khaNamANe annayaraM tasaM pANaM vihiMsejjA, se NaM bhaMte ! taM vataM aticarati ? No iNaDhe samaDhe, no khalu se tassa ativAtAe aautttthti| [7 pra.] bhagavan ! jisa zramaNopAsaka ne pahale se hI trasa-prANiyoM ke samArambha (hanana) kA pratyAkhyAna kara liyA ho, kintu pRthvIkAya ke samArambha (vadha) kA pratyAkhyAna nahIM kiyA ho, usa zramaNopAsaka se pRthvI khodate hue kisI trasajIva kI hiMsA ho jAe, to bhagavan ! kyA usake vrata (trasajIvavadha-pratyAkhyAna) kA ullaMghana hotA hai ? . [7 u.] gautama ! yaha artha (bAta) samartha (zakya) nahIM; kyoMki vaha (zramaNopAsaka) trasajIva ke atipAta (vadha) ke lie pravRtta nahIM hotaa| . 8. samaNovAsagassa NaM bhaMte ! puvvAmeva vaNassatisamAraMbhe paccAkkhAte, seya puDhaviM khaNamANe annarassa rukkhassa mUlaM chiMdejjA, se NaM bhaMte ! taM vataM aticarati ? No iNaDhe samaDhe, no khalu se tassa ativAtAe aautttthti| [8 pra.] bhagavan ! jisa zramaNopAsaka ne pahale se hI vanaspati ke samArambha kA pratyAkhyAna kiyA ho, (kintu pRthvI ke samArambha kA pratyAkhyAna na kiyA ho,) pRthvI ko khodate hue (usake hAtha se) kisI vRkSa kA mUla chinna ho (kaTa) jAe, to bhagavan ! kyA usakA vrata bhaMga hotA hai ? _[8 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kyoMki vaha zramaNopAsaka usa (vanaspati) ke atipAta (vadha) ke lie pravRtta nahIM hotaa| vivecana-zramaNopAsaka ke vratapratyAkhyAna meM doSa lagane kI zaMkA kA samAdhAna--prastuta sUtra-dvaya meM trasajIvoM yA vanaspatikAyika jIvoM kI hiMsA kA tyAga kiye hue vyaktiyoM ko pRthvI khodate samaya kisI trasa jIva kA yA vanaspatikAya kA hanana ho jAne se svIkRta vratapratyAkhyAna meM aticAra lagane kA niSedha pratipAdita kiyA gayA hai| ___aMhisAvrata meM aticAra nahIM lagatA-trasajIvavadha kA yA vanaspatikAyika-jIvavadha kA pratyAkhyAna kiye hue zramaNopAsaka se yadi pRthvI khodate samaya kisI trasajIva kI ho jAe athavA kisI vRkSa kI jar3a kaTa jAe to usake dvArA gRhIta vrata-pratyAkhyAna meM doSa nahIM lagatA, kyoMki sAmAnyataH dezavirati zrAvakA saMkalpapUrvaka ArambhI hiMsA kA tyAga hotA hai, isalie jina jIvoM kI hiMsA kA usane pratyAkhyAna kiyA hai, una jIvoM kI saMkalpapUrvaka hiMsA karane meM jaba taka vaha pravRtta nahIM hotA, taba taka usakA vratabhaMga nahIM hotaa| 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 289 2. bhagavatI a. vRtti, patrAMka 289 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka - 1 zramaNa yA mAhana ko AhAra dvArA pratilAbhita karane vAle zramaNopAsaka ko lAbha 9. samaNovAsae NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA phAsueNaM esaNijjeNaM asaNa-pANakhAima-sAimeNaM paDilAbhramANe kiM labhati ? 113 goyamA ! samaNovAsae NaM tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA jAva paDilAbhemANe tahArUvassa samaNassa vA mAhaNassa vA samAhiM uppAeti, samAhikArae NaM tameva samAhiM paDilabhati / [9 pra.] bhagavan ! tathArUpa (uttama) zramaNa aura mAhana ko prAsuka (acitta), eSaNIya ( bhikSA meM lagane vAle doSoM se rahita) azana, pAna, khAdima aura svAdima (caturvidha AhAra) dvArA pratilAbhita karate (baharAte-vidhipUrvaka dete) hue zramaNopAsaka ko kyA lAbha hotA hai ? [9 u.] gautama ! tathArUpa zramaNa yA mAhana ko yAvat pratilAbhita karatA huA zramaNopAsaka tathArUpa zramaNa yA mahAna ko samAdhi utpanna karatA haiM / unheM samAdhi prApta karAne vAlA zramaNopAsaka usI samAdhi ko svayaM bhI prApta karatA hai| 10. samaNovAsae NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA mahANaM vA jAva paDilAbhemraNe kiM cayati ? goyamA ! jIviyaM cayati, duccayaM cayati, dukkaraM kareti, dullabhaM labhati, bohiM bujjhati pacchA sijjhati jAva aMtaM kareti / [10 pra.] bhagavan ! tathArUpa zramaNa yA mAhana ko yAvat pratilAbhita karatA huA zramaNopAsaka kyA tyAga (yA saMcaya) karatA hai ? [10 u.] gautama ! vaha zramaNopAsaka jIvita ( jIvananirvAha ke kAraNabhUta jIvitavat annapAnAdi dravya) kA tyAga karatA-(detA) hai, dustyaja vastu kA tyAga karatA hai, duSkara kArya karatA hai durlabha vastu kA lAbha letA hai, bodhi (samyagdarzana) kA bodha prApta (anubhava) karatA hai, usake pazcAt vaha siddha (mukta) hotA hai, yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai| vivecana -- zramaNa yA mAhana ko AhAra dvArA pratilAbhita karane vAle zramaNopAsaka ko lAbha prastuta sUtradvaya meM zramaNa yA mAhana ko AhAra dene vAle zramaNopAsaka ko prApta hone vAle lAbha evaM viziSTa tyAga-saMcaya lAbha kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 1 cayati kriyA ke vizeSa artha - mUlapATha meM Ae hue 'cayati' kriyA pada ke phalitArtha ke rUpa meM zAstrakAra ne zramaNopAsaka ko hone vAle 8 lAbhoM kA nirUpaNa kiyA hai-- 1. annapAnI denA- jIvanadAna denA hai, ata: vaha jIvana kA dAna (tyAga) karatA hai| 2. . jIvita kI taraha dustyAjya annAdi dravya kA duSkara tyAga karatA hai| 3. tyAga kA artha apane se dUra karanA - virahita karanA bhI hai| ataH jIvita kI taraha jIvita ko arthAt karmoM kI dIrgha sthiti ko dUra karatA -- hrasva karatA hai / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 vyAkhyAprajJaptisUtra 4. duSTa karma-dravyoM kA saMcaya-duzcaya hai, usakA tyAga karatA hai| . 5. phira apUrvakaraNa ke dvArA granthibhedarUpa duSkara kArya ko karatA hai| 6. isake phalasvarUpa durlabha-anivRttikaraNarUpa durlabha vastu ko upalabdha karatA hai arthAt caya-upArjana karatA hai| 7. tatpazcAt bodhi kA lAbha caya-upArjana anubhava karatA hai| 8. tadanantara paramparA se siddha, buddha, mukta hotA hai, yAvat samasta karmoM-duHkhoM kA anta (tyAga) kara detA dAna vizeSa se bodhi aura siddhi kI prApti--anyatra bhI anukampA, akAmanirjarA, bAlatapa dAnavizeSa evaM vinaya se bodhiguNa prApti kA tathA kaI jIva usI bhava se sarvakarmavimukta hokara mukta ho jAte haiM aura kaI jIva mahAvideha kSetra meM janma lekara tIsare bhava meM siddha ho jAte haiM, yaha ullekha milatA hai| niHsaMgatAdi kAraNoM se karmarahita (mukta) jIva kI (Urdhva ) gati-prarUpaNA 11. atthi NaM bhaMte ! akammassa gatI paNNAyati ? haMtA, atthi| [11 pra.] bhagavan ! kyA karmarahita jIva kI gati hotI (svIkRta kI jAtI) hai? [11 u.] hA~, gautama ! akarma jIva kI gati hotI-svIkAra kI jAtI hai| . 12. kahaM NaM bhaMte ! akammassa gatI paNNAyati ? goyamA ! nissaMgatAe 1 niraMgaNatAe 2 gatipariNAmeNaM 3 baMdhaNacheyaNatAe 4 niriMdhaNatAe 5 puvvapaogeNaM 6 akammassa gati pnnnnaayti| [12 pra.] bhagavan ! akarma jIva kI gati kaisI hotI hai ? [12 u.] gautama ! ni:saMgatA se, nIrAgatA (niraMjanatA) se, gatipariNAma se, bandhana kA cheda (viccheda) ho jAne se, nirindhanatA-(karmarUpI IMdhana se mukti) hone se aura pUrvaprayoga se karmarahita jIva kI gati hotI hai| * 13.[1] kahaM NaM bhaMte ! nissaMgatAe 1 niraMgaNatAe 2 gatipariNAmeNaM 3 baMdhaNacheyaNatAe 4 niriMdhaNatAe 5 puvvappaogeNaM 6 akammassa gati paNNAyati ? / goyamA ! se jahAnAmae kei purise sukkaM tuMbaM nicchidaM niruvahataM ANupuvvIe parikammemANe 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 289 2. 'aNukaMpa'kAmaNijarabAlatave dANa viNae' ityAdi tathA'keI teNeva bhaveNa nivvuyA savvakammao mukkaa| keI taiyabhaveNaM sijjhissaMti jinnsgaase'||1||- bhagavatI. a. vRtti, pa. 289 meM uddhata Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-1 115 parikammemANe dabbhehi ya kusehi ya veDheti, veDhittA adRhimaTTiyAlevehiM liMpati, 2 uNhe dalayati, bhUI bhUI sukkaM samANaM atthAhamatAramaporisiyaMti udagaMsi pakkhivejA, se nUNaM goyamA ! se tuMbe tesiM aTThaNhaM maTTiyAlevANaM guruyattAe bhAriyattAe salilatalamativatittA ahe dharaNitalapatiDhANe bhavati ? ____ hatA, bhvti| ahe NaM se tuMbe tesiM aTThaNhaM maTTiyAlevANaM parikkhaeNaM dharaNitalamativatittA uppiM salilatalapatiTThANe bhavati ? haMtA bhvti| evaM khalu goyamA ! nissaMgatAe niraMgaNatAe gatipariNAmeNaM akammassa gatI pnnnnaayti| [13-1 pra.] bhagavan ! ni:saMgatA se, nIrAgatA se, gatipariNAma se, bandhana kA cheda hone se, nirindhanatA se aura pUrvaprayoga se karmarahita jIva kI gati kaise hotI hai ? [13-1 u.] gautama ! jaise, koI puruSa eka chidra rahita aura nirUpahata (binA phaTe-TUTe) sUkhe tumbe para kramazaH parikarma (saMskAra) karatA-karatA usa para DAbha (nAriyala kI jaTA) aura kuza lpette| unheM lapeTa kara usa para ATha bAra miTTI kA lepa lagA de, phira use (sUkhane ke lie) dhUpa meM rakha de| bAra-bAra (dhUpa meM dene se) atyanta sUkhe hue usa tumbe ko athAha, ataraNIya (jisa para tairA na jA sake), puruSa-pramANa se bhI adhika jala meM DAla de, to he gautama ! vaha tumbA miTTI ke una ATha lepoM se adhika bhArI ho jAne se kyA pAnI ke uparitala (uparI sataha) ko chor3a kara nIce pRthvItala para (paiMde meM) jA baiThatA hai ? (gautama svAmI--) hA~, bhagavan ! vaha tumbA nIce pRthvItala para jA baiThatA hai| (bhagavAn ne punaH pUchAgautama ! (pAnI meM par3A rahane ke kAraNa) AThoM hI miTTI ke lepoM ke (galakara) naSTa ho (utara) jAne se kyA vaha tumbA pRthvItala ko chor3a kara pAnI meM uparitala para A jAtA hai ? - (gautama svAmI--) hA~, bhagavan ! vaha pAnI ke uparitala para A jAtA hai| (bhagavan --) he gautama ! isItaraha ni:saMgatA (karmamala kA lepa haTa jAne) se, nIrAgatA se evaM gatipariNAma se karmarahita jIva kI bhI (Urdhva) gati hotI (jAnI yA mAnI) jAtI hai| " [2] kahaM NaM bhaMte ! baMdhaNachedaNattAe akammasta gatI paNNattA ? goyamA ! se jahAnAmae kalasiMbaliyA ti vA, muggAsiMbaliyA ti vA, mAsasiMbaliyA ti vA, siMbalisiMbaliyA ti vA, eraMDamiMjiyA ti vA uNhe diNNA sukkA samANI phuDittANaM egaMtamaMtaM gacchaI evaM khalu goyamA ! 0 / / [13-2 pra.] bhagavan ! bandhana kA cheda ho jAne se akarmajIva kI gati kaise hotI hai ? [13-2 u.] gautama ! jaise koI maTara kI phalI, mUMga kI phalI, ur3ada kI phalI, zimbali-sema kI phalI, aura eraNDa ke phala (bIja) ko dhUpa meM rakha kara sukhAe to sUkha jAne para vaha phaTatA hai aura usameM kA bIja uchala kara dUra jA giratA hai, he gautama ! isI prakAra karmarUpa baMdha kA cheda ho jAne para karmarahita jIva kI gati hotI hai| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 vyAkhyAprajJaptisUtra [3] kahaM NaM bhaMte ! niriMdhaNatAe akammassa gatI ? goyamA ! se jahAnAmae dhUmassa iMdhaNavippamukkassa uDDhaM vIsasAe nivvAghAteNaM gatI pavattati evaM khalu gotamA ! / [13-3 pra.] bhagavan ! IMdhanarahita hone (nirindhanatA) se karmarahita jIva kI gati kisa prakAra hotI hai? [13-3 u.] gautama ! jaise IMdhana se chUTe (mukta) hue dhUeM kI gati kisI prakAra kI rukAvaTa (vyAghAta) na ho to svAbhAvika rUpa se (visrasA) Urdhva (Upara kI ora) hotI hai, isI prakAra he gautama ! karmarUpa IMdhana se rahita hone se karmarahita jIva kI gati (Upara kI ora) hotI hai| [4] kahaM NaM bhaMte ! puvvappayogeNaM akammassa gatI paNNattA ? gotamA ! se jahAnAmae kaMDassa kodaMDavippamukkassa lakkhAbhimuhI nivvAghAteNaM gati pavattati evaM khalu goyamA ! nIsaMgayAe niraMgaNayAe puvvapayogeNaM akammassa gati pnnnnttaa| [13-4 pra.] bhagavan / pUrvaprayoga se karmarahita jIva kI gati kisa prakAra hotI hai ? [13-4 u.] gautama ! jaise--dhanuSa se chUTe hue bANa kI gati binA kisI rukAvaTa ke lakSyAbhimukhI (nizAna kI ora) hotI hai, isI prakAra he gautama ! pUrvaprayoga se karmarahita jIva kI gati hotI hai| isIlie he gautama ! aisA kahA gayA ki ni:saMgatA se, nIrAgatA se yAvat pUrvaprayoga se karmarahita jIva kI (Urdhva) gati hotI hai| vivecana--ni:saMgatAdi kAraNoM se karmarahita (mukta) jIva kI (Urdhva) gati-prarUpaNAprastuta tIna sUtroM (sU. 11 se 13 taka) meM asaMgatA Adi hetuoM se dRSTAntapUrvaka karmarahita jIva kI gati kI prarUpaNA kI gaI hai| ___akarmajIva kI gati ke chaha kAraNa--(1) niHsNgtaa--nirleptaa| jaise tumbe para DAbha aura kuza ko lapeTa kara miTTI ke ATha gAr3he lepa lagAne ke kAraNa jala para tairane ke svabhAva vAlA tumbA bhI bhArI hone se pAnI ke tale baiTha jAtA hai kintu miTTI ke lepa haTa jAne para vaha tumbA pAnI ke UparI tala para A jAtA hai, vaise hI AtmA karmoM ke lepa se bhArI ho jAne se narakAdi adhogamana karatA rahatA hai, kintu karmalepa se rahita ho jAne para svata: hI Urdhvagati karatA hai|(2) niiraagtaa--mohrhittaa| moha ke kAraNa karmayukta jIva bhArI hone se Urdhvagati nahIM kara pAtA, moha sarvathA dUra hote hI vaha karmarahita hokara Urdhvagati karatA hai|(3)gtiprinnaamjis prakAra tiryagvahana svabhAva vAle vAyu ke sambaMdha se rahita dIpazikhA svabhAva se Upara kI ora gamana karatI hai, vaise hI mukta (karmarahita) AtmA bhI nAnAgatirUpa vikAra ke kAraNabhUta karma kA abhAva hone se Urdhvagati svabhAva hone se Upara kI ora gati karatA hai| (4) bandhacheda-jisa prakAra bIjakoSa ke bandhana ke TUTane se eraNDa Adi ke bIja kI Urdhvagati dekhI jAtI hai, vaise hI manuSyAdi bhava meM bAMdhe rakhane vAle gati-jAti nAma Adi samasta karmoM ke baMdha kA cheda hone se mukta jIva kI Urdhvagati jAnI jAtI hai| (5)nirindhanatA-jaise IMdhana se rahita hone se dhuA~ svabhAvata: Upara kI ora gati karatA hai, vaise hI karmarUpa IMdhana se rahita hone se Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-1 117 akarma jIva kI svabhAvata: Urdhvagati hotI hai| (6) pUrvaprayoga--mUla meM dhanuSa se chUTe hue bANa kI nirAbAdha lakSyAbhimukha gati kA dRSTAnta diyA gayA hai| dUsarA dRSTAnta yaha bhI hai--jaise kumhAra ke prayoga se kiyA gayA hAtha, daNDa aura cakra ke saMyogapUrvaka jo cAka ghUmatA hai, vaha cAka usa prayatna (prayoga) ke banda hone para bhI pUrvaprayogavaza saMskArakSaya hone taka ghUmatA hai, isI prakAra saMsArasthita AtmA ne mokSa prApti ke lie jo aneka bAra praNidhAna kiyA hai, usakA abhAva hone para bhI usake AvezapUrvaka mukta (karmarahita) jIva kA gamana nizcita hotA hai| duHkhI ko duHkha kI spRSTatA Adi siddhAntoM kI prarUpaNA 14. dukkhI bhaMte ! dukkheNaM phuDe ? adukkhI dukkheNa phuDe ? goyamA ! dukkhI dukkheNaM phuDe, no adukkhI dukkheNa phudde| [14 pra.] bhagavan ! kyA duHkhI jIva duHkha se spRSTa (baddha) hotA hai athavA aduHkhI jIva duHkha se spRSTa hotA hai ? [14 u.] gautama ! duHkhI jIva hI duHkha se spRSTa hotA hai, kintu aduHkhI (duHkharahita) jIva duHkha se spRSTa nahIM hotaa| 15.[1] dukkhI bhaMte ! neratie dukkheNaM phuDe ? adukkhI neratie dukkheNaM phuDe ? goyamA ! dukkhI neratie dukkheNa phuDe, no adukkhI neratie dukkheNa phudde| [14-1 pra.] bhagavan ! kyA duHkhI nairayika duHkha se spRSTa hotA hai yA adu:khI nairayika duHkha se spRSTa hotA hai ? [14-1 u.] gautama ! duHkhI nairayika hI duHkha se spRSTa hotA hai, aduHkhI nairayika duHkha se spRSTa nahIM hotaa| [2] evaM daMDao jAva vemaanniyaannN| [15-2] isI taraha vaimAnika paryanta (caubIsa hI) daNDakoM meM kahanA caahie| [3] evaM paMca daMDagA neyavvA-dukkhI dukkheNaM phuDe 1 dukkhI dukkhaM pariyAdiyati 2 dukkhI dukkhaM udIreti 3 dukkhI dukkhaM vedeti 4 dukkhI dukkhaM nijareti 5 / / [15-2] isI prakAra ke pAMca daNDaka (AlApaka) kahane cAhie, yathA--(1) duHkhI duHkha se spRSTa hotA hai, (2) duHkhI duHkha kA parigrahaNa karatA hai, (3) du:khI duHkha kI udIraNA karatA hai, (4) du:khI duHkha kA vedana karatA hai aura (5) du:khI duHkha kI nirjarA karatA hai| 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 290 (kha)tattvArthabhASya, a. 10, sU.6 pR. 228-229 (ga) 'pUrvaprayogAdasaMgattvAdabandhachedAttathAgatipariNAmAcca tdgtiH|'-tttvaarth-srvaarthsiddhi, a.10, sU.6 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 vyAkhyAprajJaptisUtra vivecana-duHkhI ko duHkha spRSTatA Adi siddhAntoM kI prarUpaNA-prastuta sUtradvaya meM duHkhI jIva hI duHkha kA sparza, grahaNa, udIraNa, vedana aura nirjaraNa karatA hai, adu:khI nahIM, isa siddhAnta kI mImAMsA kI gaI hai| duHkhI aura aduHkhI kI mImAMsA--yahA~ duHkha ke kAraNabhUta karma ko duHkha kahA gayA hai| isa dRSTi se karmavAna jIva ko du:khI aura akarmavAn (siddha bhagavAn) ko adu:khI kahA gayA hai| ataH jo duHkhI (karmayukta) hai, vahI duHkha (karma) se spRSTa-baddha hotA hai, vahI du:kha (karma) ko grahaNa (nidhatta) karatA hai, duHkha (karma) kI udIraNA karatA hai, vedana bhI karatA hai aura vaha (karmavAn) svayaM hI sva-duHkha (karma) kI nirjarA karatA hai| ata: akarmavAn (adu:khI-siddha) meM ye 5 bAteM nahIM hotii| upayogarahita gamanAdi pravRtti karane vAle anagAra ko sAmparAyikI kriyA lagane kA sayuktika nirUpaNa 16.[1] aNagArassa NaM bhaMte ! aNAuttaM gacchamANassa vA, ciTThamANassa vA, nisIyamANassa vA, tuyaTTamANassa vA; aNAuttaM vatthaM paDiggahaM kaMbalaM pAdapuMchaNaM geNhamANassa vA, nikkhivamANassa vA, tassa NaM bhaMte ! kiM iriyAvahiyA kiriyA kajati ? saMparAiyA kiriyA kajjati ? . goyamA ! no iriyAvahiyA kiriyA kajati, saMparAiyA kiriyA kjti| [16-1 pra.] bhagavan ! upayogarahita (anAyukta) gamana karate hue, khar3e hote (Thaharate) hue, baiThate hue yA sote (karavaTa badalate) hue aura isI prakAra binA upayoga ke vastra, pAtra, kambala aura pAdapoMchana (pramArjanikA yA rajoharaNa) grahaNa karate (uThAte) hue yA rakhate hue anagAra ko airyApathikI kriyA lagatI hai athavA sAmparAyikI kriyA lagatI hai ? [16-1 u.] gautama ! aise (pUrvokta) anagAra ko airyApathika kriyA nahIM lagatI, sAmparAyika kriyA lagatI hai| [2] se keNaTTeNaM0? goyamA ! jassa NaM koha-mANa-mAyA-lobhA vocchinnA bhavaMti tassa NaM iriyAvahiyA kiriyA kajati, no saMparAiyA kiriyA kjti| jassa NaM koha-mANa-mAyA-lobhA avocchinnA bhavaMti tassa NaM saMparAiyA kiriyA kajati, no iriyaavhiyaa| ahAsuttaM riyaM rIyamANassa iriyAvAhiyA kiriyA kjti| ussuttaM rIyamANassa saMparAiyA kiriyA kajati, se NaM ussuttameva riyti| se tennddhennN0| [16-2 pra.] bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ? [16-2 u.] gautama ! jisa jIva ke krodha, mAna, mAyA aura lobha vyucchina (anudita-udayAvasthArahita) 1. bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 291 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-1 ho gae, usa ko airyApathikI kriyA lagatI hai, sAmparAyikI kriyA nahIM lgtii| kintu jisa jIva ke krodha, mAna, mAyA aura lobha, (ye cAroM) vyucchinna (anudita) nahIM hue, usako sAmparAyikI kriyA lagatI hai, airyApathikI kriyA nahIM lgtii| sUtra (Agama) ke anusAra pravRtti karane vAle anagAra ko airyApathikI kriyA lagatI hai aura utsUtra pravRtti karane vAle anagAra ko sAmparAyikI kriyA lagatI hai| upayogarahita gamanAdi pravRtti karane vAlA anagAra, sUtraviruddha pravRtti karatA hai| he gautama ! isa kAraNa se kahA gayA hai ki use sAmparAyikI kriyA lagatI vivecana-upayogarahita gamanAdi-pravRtti karane vAle anagAra ko sAmparAyikI kriyA lagane kA sayuktika nirUpaNa--prastuta 16veM sUtra meM upayogazUnya hokara gamanAdi kriyA karane vAle anagAra ko aipithikI nahIM, sAmparAyikI kriyA lagatI hai, isakA yuktipUrvaka nirUpaNa kiyA gayA hai| 'vocchinnA' zabda kA tAtparya mUlapATha meM jo 'vocchinnA' zabda hai, usake anudita' aura 'kSINa' ye donoM artha yuktisaMgata haiM, kyoMki airyApathikI kriyA 11veM, 12veM guNasthAna meM pAyI jAtI hai| aura 12veM 13veM guNasthAna meM kaSAya kA sarvathA kSaya ho jAtA hai| jabaki 11veM guNasthAna meM kaSAya kA kSaya nahIM hokara usakA upazama hotA hai, arthAt-kaSAya udayAvasthA meM nahIM rhtaa| isa dRSTi se vocchinnA' zabda ke yahA~ 'kSINa aura anudita' donoM artha lene caahie| 'ahAsuttaM' aura 'ussuttaM' kA tAtparyArtha--'ahAsuttaM kA sAmAnya artha hai--'sUtrAnusAra', parantu yahA~ airyApathika kriyA kI dRSTi se vicAra karate samaya 'ahAsuttaM' kA artha hotA--yathAkhyAta cAritra-pAlana kI vidhi ke sUtroM (niyamoM) ke anusAra kyoMki 11veM se 13veM guNasthAnavartI yathAkhyAtacAritrI ko hI aiyApathikI kriyA lagatI hai| isalie yathAkhyAtacAritrI anagAra hI 'ahAsuttaM' pravRtti karane vAle kahe jA sakate haiM / 10veM guNasthAna taka ke anagAra sUkSmasamparAyI (sakaSAyI) hone ke kAraNa ahAsuttaM (yathAkhyAtakSAyika cAritrAnusAra) pravRtti nahIM karate, isalie unheM kSayopazamajanya cAritra ke anusAra kaSAyabhAvayukta pravRtti karane ke kAraNa sAmparAyika kriyA lagatI hai| ata: yahA~ 'utsUtra' kA artha zrutaviruddha pravRtti karanA nahIM, apitu, yathAkhyAtacAritra ke anurUpa pravRtti na karanA hotA hai| aMgArAdi doSa se yukta aura mukta tathA kSetrAtikrAntadi doSayukta evaM zastrAtItAdiyukta pAna-bhojana kA artha 27. aha bhaMte ! saiMgAlassa sadhUmassa saMjoyaNAdosadudrussa pANabhoyaNassa ke aTTe paNNatte ? goyamA ! je NaM niggaMthe vA niggaMthI vA phAsuesaNijaM asaNaM-pANaM-khAima-sAimaM paDigAhittA mucchite giddhe gaDhite ajjhovavanne AhAraM AhAreti esa NaM goyamA ! saiMgAle paann-bhoynne| je NaM niggaMthe vA niggaMthI vA phAsuesaNijjaM asaNa-pANa-khAima-sAimaM paDigAhittA mahayAappattiyaM 1. bhagavatIsUtra (hindI vivecana) bhAga-3 pR. 1095 2. zrI bhagavatI upakrama, pRSTha 59 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 vyAkhyAprajJaptisUtra kohakilAmaM karemANe AhAramAhAreti esa NaM goyamA ! sadhUme paannbhoynne|jennN niggaMthe vA 2 jAva paDiggAhittA guNuppAyaNahetu annadavveNaM saddhi saMjoettA AhAramAhAreti evaMNaM goyamA ! saMjoyaNAdosaduDhe paann-bhoynne| esaNaM gotamA ! saiMgAlassa sadhUmassa saMjoyaNAdosaduTThassa pANa-bhoyaNassa aDhe pnnnntte| / [17 pra.] bhagavan ! aMgAradoSa, dhUmadoSa aura saMyojanAdoSa se dUSita pAna bhojana (AhAra-pAnI) kA kyA artha kahA gayA hai ? _ [17 u.] gautama ! jo nirgrantha (sAdhu) athavA nirgranthI (sAdhvI) prAsuka aura eSaNIya azana-pAnakhAdima-svAdimarUpa AhAra grahaNa karake usameM mUrcchita, gRddha, grathita aura Asakta (adhyupapanna ekAgracitta) hokara AhAra karate haiM, he gautama ! yaha aMgAradoSa se dUSita AhAra-pAnI kahalAtA hai| jo nirgrantha athavA nirgranthI prAsuka aura eSaNIya azana-pAna-khAdima-svAdima rUpa AhAra grahaNa karake, usake prati atyanta aprItipUrvaka, krodha se khinnatA karate hue AhAra karate haiM, to he gautama ! yaha dhUmadoSa se dUSita AhAra-pAnI kahalAtA hai| jo nirgrantha yA nirgranthI prAsuka yAvat AhAra grahaNa karake guNa (svAda utpanna) karane hetu dUsare padArthoM ke sAtha saMyoga karake AhAra-pAnI karate haiM, he gautama ! vaha AhAra-pAnI saMyojanA doSa se dUSita kahalAtA hai / he gautama ! yaha aMgAra doSa, dhUmadoSa aura saMyojanA doSa se dUSita pAna-bhojana kA artha kahA gayA 18. aha bhaMte ! vItiMgAlassa vIyadhUmassa saMjoyaNAdosavippamukkassa pANa-bhoyaNassa ke aDhe paNNatte ? ___ goyamA ! je NaM NiggaMthe vA 2 jAva paDigAhetA amucchite jAva AhAreti evaM NaM goyamA ! vItiMgAle paann-bhoynne| je NaM niggaMthe vA 2 jAva paDigAhettA No mahattAappattiyaM jAva AhAreti, esa NaM goyamA ! vItadhUme paann-bhoynne|je NaM niggaMthe vA 2 jAva paDigAhettA jahA laddhaM tahA AhAra AhAreti evaM NaM gotamA ! saMjoyaNAdoSavippamukke paann-bhoynne| esa NaM gotamA ! vItiMgAlassa vItadhUmassa saMjoyaNAdosavippamukkassa pANa-bhoyaNassa aTTe pnnnntte| [15 pra.] bhagavan aMgAra, dhUma aura saMyojanA, ina tIna doSoM se mukta (rahita) pAnI-bhojana kA kyA artha kahA gayA hai ? [15 u.] gautama ! jo nirgrantha yA nirgranthI prAsuka aura eSaNIya azana-pAna-khAdima-svAdimarUpa caturvidha AhAra ko grahaNa karake mUrchArahita yAvat Asaktirahita hokara AhAra karate haiM, he gautama ! yaha aMgAradoSarahita pAna-bhojana kahalAtA hai| jo nirgrantha yA nirgranthI yAvat azanAdi ko grahaNa karake atyanta aprItipUrvaka yAvat AhAra nahIM karatA hai, he gautama ! yaha dhama-doSarahita pAna-bhojana hai| jo nirgrantha yA nirgranthI yAvat azanAdi ko grahaNa karake, jaisA milA hai, vaisA hI AhAra kara lete haiM, (svAdiSTa banAne ke lie usameM dUsare padArthoM kA saMyoga nahIM karate,) to he gautama ! yaha saMyojanAdoSavimukta pAna-bhojana kA artha kahA gayA hai| 19. aha bhaMte ! khettAtikkaMtassa kAlAtikkaMtassa maggAtikkaMtassa pamANAtikkaMtassa pANa Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-1 121 bhoyaNassa ke aTe paNNatte ? goyamA ! je NaM niggaMthe vA niggaMthI vA phAsuesaNijaM asaNa-pANa-khAima-sAimaM jhuNaggate sUriya paDiggAhittA uggate sUriya AhAraM AhAreti esa NaM gotamA ! khettAtikkaMte paann-bhoynne| je NaM niggaMthe vA 2 jAva0 sAimaM paDhamAe porisIe paDigAhettA pacchimaM porisiM uvAyaNAvettA AhAraM AhAreti esaNaM goyamA !kAlAtikkaMte paann-bhoynne|jennN niggaMthe vA 2 jAva0 sAtimaMpaDigAhittA paraM addhajoyaNamerAe vItikkamAvettA AhAramAhAreti evaM NaM goyamA ! maggAtikkaMte paann-bhoynne| je NaM niggathe niggaMthI vA phAsuesaNijaM jAva sAtimaM paDigAhittA paraM battIsAe kukkuDiaMDagappamANamettANaM kavalANaM AhAramAhAreti esa NaM gotamA ! pamANatikkaMte paann-bhoynne| aTThakukkuDiaMDagappamANamette kavale AhAramAhAremANe appahAre, duvAlasakukkuDiaMDagappamANamette kavale AhAramAhAremANe avaDDomoyariyA, solasakukkuDiaMDagappamANamette kavale AhAramAhAremANe dubhAgappatte, cauvvIsaM kukkuDiaMDagappamANamette jAva AhAramAhAremANe omodariyA, battIsaM kukkuDiaMDagappamANamette kevale AhAramAhAremANe pamANapatte, etto ekkeNa vi gAseNa UNagaM AhAramAhAremANe samaNe niggaMthe nAma pakAmarasabhoI iti vattavvaM siyaa| esa NaM goyamA ! khettAtikkaMtassa kAlAtikkaMtassa maggAtikkaMtassa pamANAtikkaMtassa pANa-bhoyaNassa aTTe pnnnntte| / [19 pra.] bhagavan ! kSetrAtikrAnta, kAlAtikrAnta, mArgAtikrAnta aura pramANAtikrAnta pAna-bhojana kA kyA artha hai ? [19 u.] gautama ! jo nirgrantha yA nirgranthI, prAsuka aura eSaNIya azana-pAna-khAdima-svAdimarUpa caturvidha AhAra ko sUryodaya se pUrva grahaNa karake sUryodaya ke pazcAt usa AhAra ko karate haiM, to he gautama ! yaha kSetrAtikrAnta pAna-bhojana kahalAtA hai| jo nirgrantha yA nirgranthI yAvat caturvidha AhAra ko prathama prahAra (pauruSI) meM grahaNa karake antima prahara (pauruSI) taka rakha kara sevana karate haiM to he gautama ! yaha kAlAtikrAnta pAnabhojana kahalAtA hai| jo nimrantha yA nirgranthI yAvat caturvidha AhAra ko grahaNa karake Adhe yojana (do kosa) kI maryAdA (sImA) kA ullaMghana karake khAte haiM, to he gautama ! yaha mArgAtikrAnta pAna-bhojana kahalAtA hai| jo nirgrantha yA nirgranthI prAsuka evaM eSaNIya yAvat AhAra ko grahaNa karake kukkuTIaNDaka (murgI ke aMDe ke) pramANa battIsa kavala (kaura yA grAsa) kI mAtrA se adhika (uparAnta) AhAra karatA hai, to he gautama ! yaha pramANAtikrAnta pAna-bhojana kahalAtA hai| ___ kukkuTI-aNDakapramANa ATha kavala kI mAtrA meM AhAra karane vAlA sAdhu 'alpAhArI' kahalAtA hai| kukkuTI-aNDakapramANa bAraha kavala kI mAtrA meM AhAra karane vAlA sAdhu apArddha avamodarikA (kiMcit nyUna ardha UnodarI) vAlA hotA hai| kukkuTI-aNDakapramANa solaha kavala kI mAtrA meM AhAra karane vAlA sAdhu dvibhAgaprApta AhAra vAlA (ardhAhArI) kahalAtA hai| kukkuTI-aNDakapramANa caubIsa kavala kI mAtrA meM AhAra karane vAlA sAdhu UnodarikA vAlA hotA hai| kukkuTI-aNDakapramANa battIsa kavala kI mAtrA meM AhAra karane vAlA sAdhu pramANaprApta (pramANopeta) AhArI kahalAtA hai| isa (battIsa kavala) meM eka bhI grAsa kama AhAra karane vAlA zramaNa nirgrantha 'prakAmarasabhojI' (atyadhika madhurAdirasabhoktA) nahIM hai, yaha kahA jA sakatA hai| he gautama ! yaha kSetrAtikrAnta, kAlAtikrAnta, mArgAtikrAnta aura pramANAtikrAnta pAna-bhojana kA artha Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 vyAkhyAprajJaptisUtra kahA gayA hai| 20. aha bhaMte ! satthAtItassa satthapariNAmitassa esiyassa vesiyassa sAmudANiyassa pANabhoyaNassa ke aTe paNNatte ? ___ goyamA ! je NaM niggaMthe vA niggaMthI vA nikkhittasatthamusale vavagatamAlA-vaNNavilevaNe vavagatacuya-caiya-cattadehaM jIvavippajaDhaM akayamakAriyasaMkappiyamaNAhUtamakItakaDamaNudiTuM navakoDIparisuddhaM dasadosavippamukkaM uggama-uppAyaNesaNAsuparisuddhaM vItiMgAlaM vItadhUmaM saMjoyaNAdosa vippamukkaM asurasuraM acavacavaM adutamavilaMbita aparisADiM akkhovaM-jaNa-vaNANulevaNabhUta saMyamajAtAmAyAvattiyaM saMjamabhAravahaNaTThayAe bilamiva pannagabhUeNaM appANeNaM AhAramAhAreti; esa NaM gotamA ! sasthAtItassa satthapariNAmitassa jAva pANa-bhoyaNassa aTThe pnntte| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti0| ||sttm sae : paDhamo uddeso smtto|| [20 pra.] bhagavan ! zastrAtIta, zastrapariNAmita, eSita, vyeSita, sAmudAyika bhikSArUpa pAna-bhojana kA kyA artha kahA gayA hai ? [20 u.] gautama ! jo nirgrantha yA nirgranthI zastra aura mUsalAdi kA tyAga kiye hue haiM, puSpa-mAlA aura candanAdi (varNaka) ke vilepana se rahita haiM, ve yadi usa AhAra ko karate haiM jo (bhojya vastu meM paidA hone vAle) kRmi Adi jantuoM se rahita, jIvacyuta aura jIvavimukta (prAsuka), hai, jo sAdhu ke lie nahIM banAyA gayA hai, na banavAyA gayA hai, jo asaMkalpita (AdhAkarmAdi doSa rahita) hai anAhUta (AmaMtraNarahita) hai, aphItakRta (nahIM kharIdA huA) hai, anuddiSTa (auddezika doSa rahita) hai, navakoTivizuddha hai, (zaMkita Adi) dasa doSoM se vimukta hai, udgama (16 udgamadoSa) aura utpAdanA (16 utpAdana) sambandhI eSaNA doSoM se rahita suparizuddha hai, aMgAradoSarahita hai, dhUmadoSarahita hai, saMyojanAdoSarahita hai tathA jo surasura aura capacapa zabda se rahita, bahuta zIghratA aura atyanta vilamba se rahita, AhAra kA lezamAtra bhI chor3e binA, nIce na girAte hue, gAr3I kI dhurI ke aMjana athavA ghAva para lagAe jAne vAle lepa (malhama) kI taraha kevala saMyamamAtrA ke nirvAha ke lie aura saMyama-bhAra ko vahana karane ke lie, jisa prakAra sarpa bila meM (sIdhA) praveza karatA hai, usI prakAra jo AhAra karate haiM, to he gautama ! vaha zastrAtIta, zastrapariNAmita yAvat pAna-bhojana kA artha hai| ___'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai'; yoM kaha kara yAvat gautama svAmI vicarate vivecana-aMgArAdi doSa se yukta aura mukta, tathA kSetrAtikrAntAdi doSayukta evaM zastrAtItAdiyukta pAna-bhojana kA artha--prastuta cAra sUtroM (sU. 17 se 20 taka) meM aMgAra, dhUma aura saMyojanAdoSa se yukta tathA mukta pAna-bhojana kA kSetra, kAla,mArga aura pramANa ko atikrAnta pAna-bhojana kA evaM zastrAtItAdi pAnabhojana kA artha prarUpita kiyA gayA hai| ___aMgArAdi doSoM kA svarUpa--sAdhu ke dvArA gaveSaNaiSaNA aura grahaNaiSaNA se lAe hue, nirdoSa AhAra sAdhuoM ke maNDala (mANDale) meM baiThakara sevana karate samaya ye doSa lagate haiM, isalie inheM grAsaiSaNA (mAMDalA Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-1 123 yA maMDala) ke pAMca doSa kahate haiN| ve isa prakAra haiM (1) aMgAra-sarasa svAdiSTa AhAra meM Asakta evaM mugdha hokara AhAra kI yA dAtA kI prazaMsA karate hue khaanaa| isa prakAra AhAra para mUrchA rUpa agni se saMyama rUpa IMdhana koyale (aMgAra) kI taraha dUSita ho jAtA hai| (2) dhUma-nIrasa yA amanojJa AhAra karate hue AhAra yA dAtA kI nindA krnaa| (3)saMyojanA-svAdiSTa evaM rocaka banAne ke lie rasalolupatAvaza eka dravya ke sAtha dUsare dravyoM ko milaanaa| (4)apramANa-zAstroktapramANa se adhika AhAra karanA aura (5) akAraNa--sAdhu ke lie 6 kAraNoM se AhAra karane aura 6 kAraNoM se chor3ane kA vidhAna hai, kintu ukta kAraNoM ke binA kevala balavIryavRddhi ke lie AhAra krnaa| ina ' doSoM meM se 17-18veM sUtroM meM aMgAra, dhUma aura saMyojanA doSoM se yukta aura rahita kI vyAkhyA kI gaI hai| zeSa do 19 aura 20veM sUtroM meM pramANAtikrAnta aura saMyamayAtrArtha tathA saMyamabhAravahanArtha ke rUpa meM gatArtha kara diyA hai| kSetrAtikrAnta kA bhAvArtha yahA~ kSetra kA artha sUryasambandhI tApakSetra arthAt dina hai, isakA atikramaNa karanA kSetrAtikrAnta hai| kukkuTI-aNDapramANa kA tAtparya AhAra kA pramANa batAne ke lie 'kukkuTI-aNDakapramANa' zabda diyA hai| isake do artha hote haiM--(1) kukkuTI ke aMDe ke jitane pramANa kA eka kavala, tathA (2) jIvarUpI pakSI ke lie AzrayarUpa hone se gaMdI azuciprAya kAyA 'kukuTI' hai, isa kukuTI ke udarapUraka paryApta AhAra ko kukuTI-aNDakapramANa kahate haiN| zastrAtItAdi kI zabdazaH vyAkhyA zastrAtIta--agni Adi zastra se uttiirnn| satthapariNAmitazastroM se varNa-gandha-rasa-sparza anyarUpa meM pariNata kiyA huA, arthAt,-acitta kiyA huaa| esiyassaeSaNIya-gaveSaNA Adi se gaveSita / vesiyassa-vizeSa yA vividha prakAra se gaveSaNA, grahaNaiSaNA evaM grAsaiSaNA se vizodhita athavA vaiSita arthAt muniveSa-mAtra dekhane se prApta / sAmudANiyassa-gRhasamudAyoM se utpAdanAdoSa se rahita bhikssaajiivitaa| navakoTivizuddha kA artha-(1) kisI jIva kI hiMsA na karanA, (2) na karAnA, (3) na hI , anumodana karanA, (4) svayaM na pakAnA, (5) dUsaroM se na pakavAnA, (6) pakAnevAloM kA anumodana na karanA, (7) svayaM na kharIdanA, (8) dUsaroM se na kharIdavAnA aura (9) kharIdane vAle kA anumodana na krnaa| ina doSoM se rahita AhArAdi navakoTivizuddha kahalAte haiN| udgama, utpAdanA aura eSaNA ke doSa zAstra meM AdhAkarma Adi 16 udgama ke, dhAtrI, dUtI Adi 16 utpAdanA ke evaM zaMkita Adi 10 eSaNA ke doSa batAe haiN| unameM se prathama varga ke doSa dAtA se, dvitIya varga ke sAdhu se aura tRtIya varga ke donoM se lagate haiN| . // saptama zataka : prathama uddezaka smaapt|| (kha) bhagavatI (hindIvivecana) bhA. 3, pR. 1098. 1. (ka) bhagavatI. a. vRtti patrAMka 292 2. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 292 3. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 293 4. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 294 (kha) bhagavatI. hindI vivecana pR. 1103 (kha) piNDaniyukti pravacanasAroddhAra Adi grantha / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIo uddesao : 'virati' dvitIya uddezaka : virati supratyAkhyAnI aura duSpratyAkhyAnI kA svarUpa 1.[1] se nUNaM bhaMte ! savvapANehiM savvabhUtehiM savvajIvehiM savvasattehiM 'paccakkhAyaM' iti vadamANassa supaccakkhAyaM bhavati ? dupaccakkhAyaM bhavati ? gotamA ! savvapANehi jAva savvasattehiM 'paccakkhAya' iti vadamANassa siya supaccakkhAtaM bhavati, siya dupaccakkhAtaM bhvti| . [1-1 pra.] bhagavan ! 'maiMne sarva prANa, sarva bhUta, sarva jIva aura sabhI sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai', isa prakAra kahane vAle ke supratyAkhyAna hotA hai yA duSpratyAkhyAna hotA hai ? [1-1 u.] gautama ! maiMne sabhI prANa yAvat sabhI sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai', isa prakAra kahane vAle ke kadAcit supratyAkhyAna hotA hai aura kadAcit duSpratyAkhyAna hotA hai| . [2] se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccaI 'savvapANehiM jAva siya dupaccakkhAtaM bhavati ?, gotamA ! jassa NaM savvapANehiM jAva savvasattehiM 'paccakkhAyaM' iti vadamANassa No evaM abhisamannAgataM bhavati 'ime jIvA, ime ajIvA, ime tasA, ime thAvarA' tassa NaM savvapANehiM jAva savvasattehiM pacckkhAyaM' iti vadamANassa no supaccakkhAyaM bhavati, dupaccakkhAyaM bhvti| evaM khalu se dupaccakkhAI savvApANehi jAva savvasattehiM 'paccakkhAyaM' iti vadamANo no saccaM bhAsaM bhAsati, mosaM bhAsaM bhAsai, evaM khalu se musAvAtI savvapANehiM jAva savvasattehiM tivihaM tiviheNaM assaMjayavirayapaDihayapaccakkhAyapAvakamme sakirie asaMvuDe egaMtadaMDe egaMtabAle yAvi bhvti|jss NaM savvapANehiM jAva savvasattehiM 'paccakkhAyaM' iti vadamANassa evaM abhisamannAgataM bhavati 'ime jIvA, ime ajIvA, ime tasA, ime thAvarA' tassa NaM savvapANehiM jAva savvasattehiM 'paccakkhAyaM' iti vadamANassa supaccakkhAyaM bhavati, no dupaccakkhAyaM bhvti| evaM khalu se supaccakkhAI savvapANehiM jAva savvasattehiM 'paccakkhAyaM' iti vayamANe saccaM bhAsaM bhAsati, no mosaM bhAsaM bhAsati, evaM khalu se saccavAdI savvapANehiM jAva savvasattehiM tivihaM tiviheNaM saMjayavirayapaDihayapaccakkhAyapAvakamme akirie saMvuDe [ egaMtaadaMDe ] egaMtapaMDite yAvi bhvti| se teNadveNaM goyamA ! evaM vuccai jAva siya dupaccakkhAyaM bhvti| / [1-2 pra.] bhagavan ! aisA kyoM kahA jAtA hai ki sabhI prANa yAvat sabhI sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna-uccAraNa karane vAle ke kadAcit supratyAkhyAna aura kadAcit duSpratyAkhyAna hotA hai ? _[1-2 u.] gautama ! maiMne samasta prANa yAvat sarva sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai,' isa prakAra Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka - 2 125 kahane vAle jisa puruSa ko isa prakAra (yaha ) abhisamanvAgata ( jJAta- avagata) nahIM hotA ki 'ye jIva haiM, ye ajIva haiM, ye trasa haiM, ye sthAvara haiM'; usa puruSa kA pratyAkhyAna supratyAkhyAna nahIM hotA, kintu duSpratyAkhyAna hotA hai| sAtha hI, 'maiMne sabhI prANa yAvat sabhI sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai' isa prakAra kahane vAlA vaha duSpratyAkhyAnI puruSa satyabhASA nahIM bolatA; kintu mRSAbhASA bolatA hai| isa prakAra vaha mRSAvAdI sarva prANa yAvat samasta sattvoM ke prati tIna karaNa, tIna yoga se asaMyata (saMyamarahita), avirata (hiMsAdi se anivRta yA viratirahita), pApakarma se pratihata (nahIM rukA huA) aura pApakarma kA apratyAkhyAnI (jisane pApakarma kA pratyAkhyAna - tyAga nahIM kiyA hai), (kAyikI Adi) kriyAoM se yukta (sakriya), asaMvRta ( saMvararahita), ekAntadaNDa (hiMsA) kAraka evaM ekAntabAla (ajJAnI) hai| 'maiMne sarva prANa yAvat sarva sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai, ' yoM kahane vAle jisa puruSa ko yaha jJAta hotA hai ki 'ye jIva haiM, ye ajIva haiM, ye trasa haiM aura ye sthAvara haiM, ' usa (sarva prANa, yAvat sarva sattvoM kI hiMsA kA maiMne tyAga kiyA hai, yoM kahane vAle) puruSa kA pratyAkhyAna supratyAkhyAna hai, kintu duSpratyAkhyAna nahIM hai| 'maiMne sarva prANa yAvat sarva sattvoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna kiyA hai, ' isa prakAra kahatA huA vaha supratyAkhyAnI satyabhASI, sarva prANa yAvat sattvoM ke prati tIna karaNa, tIna yoga se saMyata, virata hai| (atItakAlIna) pApakarmoM ko (pazcAttApa - AtmanindA se) usane pratihata ( ghAta) kara (yA roka) diyA hai, (anAgata pApoM ko) pratyAkhyAna se tyAga diyA hai, vaha akriya (karmabaMdha kI kAraNabhUta kriyAoM se rahita) hai, saMvRta (AsravadvAroM ko rokane vAlA, saMvarayukta) hai, (ekAnta adaNDarUpa hai) aura ekAnta paNDita hai| isalie, he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki yAvat kadAcit supratyAkhyAna hotA hai aura kadAcit duSpratyAkhyAna hotA hai / vivecana - supratyAkhyAnI aura duSpratyAkhyAnI kA svarUpa -- prastuta sUtra meM supratyAkhyAnI aura duSpratyAkhyAnI kA rahasya batAyA gayA hai / supratyAkhyAna aura duSpratyAkhyAna kA rahasya - kisI vyakti ke kevala muMha se aisA bolane mAtra se hI pratyAkhyAna supratyAkhyAna nahIM ho jAtA ki 'maiMne samasta prANiyoM kI hiMsA kA pratyAkhyAna (tyAga) kara diyA hai;' kintu isa prakAra bolane ke sAtha-sAtha agara vaha bhalIbhAMti jAnatA hai| ki 'ye jIva haiM ye ajIva haiM, ye trasa haiM, ye sthAvara haiM' to usakA pratyAkhyAna supratyAkhyAna hai aura vaha satyabhASI, saMyata, virata Adi bhI hotA hai, kintu agara use jIvAjIvAdi ke viSaya meM samIcIna jJAna nahIM hotA to kevala pratyAkhyAna ke uccAraNa se vaha na to supratyAkhyAna hotA hai, na hI satyabhASI, saMyata virata Adi / isIlie dazavaikAlika meM kahA gayA hai--'paDhamaM nANaM, tao dayA / ' jJAna ke abhAva meM kRta pratyAkhyAna kA yathAvat paripAlana na hone se vaha duSpratyAkhyAnI rahatA hai, supratyAkhyAnI nahIM hotA / ' pratyAkhyAna ke bheda-prabhedoM kA nirUpaNa 1. 2. kativihe NaM bhaMte ! paccakkhANe paNNatte / goyamA ! duvihe paccakkhANe paNNatte, taM jahA - mUlaguNapaccakkhANe ya uttaraguNapaccakkhANe y| (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 295, (kha) dekhiye, isake samarthana meM dazavaikAlika sU., a. 4, gAthA - 10 se 13 taka Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 vyAkhyAprajJaptisUtra [2 pra.] bhagavan ! pratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [ 2 u.] gautama ! pratyAkhyAna do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai-- (1) mUlaguNapratyAkhyAna aura (2) uttaraguNapratyAkhyAna / 3. mulaguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA - savvamUlaguNapaccakkhANe ya desamUlaguNapaccakkhANe y| [3 pra.] bhagavan ! mUlaguNapratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [3 u.] gautama ! (mUlaguNapratyAkhyAna ) do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra - (1) sarvamUlaguNapratyAkhyAna aura (2) deshmuulgunnprtyaakhyaan| 4. savvamUlaguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe paNNatte, taM jahA - savvAto pANativAtAto veramaNaM jAva savvAto pariggahAto veramaNaM / [4 pra.] bhagavan ! sarvamUlaguNapratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [4 u.] gautama! (sarvamUlaguNapratyAkhyAna) pAMca prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai- (1) sarva-prANAtipAta se viramaNa, (2) sarva mRSAvAda se viramaNa, (3) sarva adattAdAna se viramaNa, (4) sarvamaithuna se viramaNa aura (5) sarva parigraha se vimaraNa / 5. desamUlaguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe paNNatte, taM jahA - thUlAto pANAtivAtAto veramaNaM jAva thUlAto pariggahAto veramaNaM / [5 pra.] bhagavan ! dezamUlaguNapratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [5 u.] gautama ! (dezamUlaguNapratyAkhyAna) pAMca prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra-sthUlaprANAtipAta se vimaraNa yAvat sthUla - parigraha se viramaNa / 6. uttaraguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte, taM0 - savvuttaraguNapaccakkhANe ya, desuttaraguNapaccakkhANe y| [6 pra.] bhagavan ! uttaraguNapratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [6 u.] gautama ! ( uttaraguNapratyAkhyAna) do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra - (1) sarvauttaraguNapratyAkhyAna aura (2) deza-uttaraguNapratyAkhyAna / 7. savvuttaraguNapaccakkhANe NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! dasavihe paNNatte, taM jahA aNAgataM 1 atikkataM 2 koDIsahitaM 3 niyaMTiyaM 4 ceva / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-2 127 sAgAramaNAgAraM 5-6 parimANakaDaM 7 niravasesaM 8 // 1 // sAkeyaM 9 ceva addhAe 10, paccakkhANaM bhave dshaa| [7 pra.] bhagavan ! sarva-uttaraguNapratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [7 u.] gautama ! sarva-uttaraguNapratyAkhyAna dasa prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra--(1) anAgata, (2) atikrAnta, (3) koTisahita, (4) niyaMtrita, (5) sAkAra (sAgAra),(6) anAkAra (anAgAra), (7) parimANakRta, (8) niravazeSa, (9) saMketa aura (10) addhApratyAkhyAna / isa prakAra (sarvottaraguNa-) pratyAkhana dasa prakAra kA hotA hai| 8. desuttaraguNapaccakhANe NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? ___ goyamA ! sattavihe paNNatte, taM jahA-disivvayaM 1 uvabhoga-parIbhogaparimANaM 2 aNatthadaMDaveramaNaM 3 sAmAiyaM 4 desAvagAsiyaM 5 posahovavAso 6 atihisaMvibhAgo 7 apacchimamAraNaMtiyasaMlehaNA jhuusnnaa''raahnntaa| [8 pra.] bhagavan ! deza-uttaraguNapratyAkhyAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? .[8 u.] gautama ! (deza-uttaraguNapratyAkhyAna) sAta prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra--(1) digvrata (dizAparimANavrata), (2) upabhoga-paribhogaparimANa, (3) anarthadaNDaviramaNa, (4) sAmAyika, (5) dezAvakAzika, (6) pauSadhopavAsa aura (7) atithi-saMvibhAga tathA apazcima maarnnaantik-sNlekhnaajossnnaa-aaraadhnaa| vivecana-pratyAkhyAna ke bheda-prabhedoM kA nirUpaNa--prastuta sAta sUtroM (sU. 2 se 8 taka) meM pratyAkhyAna ke mUla aura uttara bhedoM-prabhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| paribhASAe~-cAritrarUpa kalpavRkSa ke mUla ke samAna prANAtipAtaviramaNa Adi 'mUlaguNa' kahalAte haiM, mUlaguNaviSayaka pratyAkhyAna (tyAga-virati) 'mUlaguNapratyAkhyAna' kahalAtA hai| vRkSa kI zAkhA ke samAna mUlaguNoM kI apekSA, jo uttararUpa guNa hoM, ve 'uttaraguNa' kahalAte haiM aura tadviSayaka pratyAkhyAna 'uttaraguNapratyAkhyAna' kahalAtA hai| sarvathA mUlaguNapratyAkhyAna 'sarvamUlaguNapratyAkhyAna' aura dezataH (aMzataH) mUlaguNapratyAkhyAna 'dezamUlaguNapratyAkhyAna' kahalAtA hai| sarvavirati muniyoM ke sarvamUlaguNapratyAkhyAna aura dezavirata zrAvakoM ke dezamUlaguNapratyAkhyAna hotA hai|' dazavidha sarvottaraguNapratyAkhyAna kA svarUpa (1) anAgata-bhaviSya meM jo tapa, niyama yA pratyAkhyAna karanA hai, usameM bhaviSya meM bAdhA par3atI dekhakara use pahale hI kara lenaa| (2) atikrAnta--pahale jisa tapa, niyama, vrata-pratyAkhyAno ko karanA thA, usameM guru, tapasvI, evaM rugNa kI sevA Adi kAraNoM se bAdha par3ane ke kAraNa usa tapa, vrata-pratyAkhyAno Adi ko bAda meM karanA, (3) koTisahita--jahA~ eka pratyAkhyAna kI samApti tathA dUsare pratyAkhyAno kI Adi eka hI dina meM ho jaae| jaise--upavAsa ke pAraNe meM Ayambila 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 2969 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 vyAkhyAprajJaptisUtra Adi tapa karanA / ( 4 ) niyantrita -- jisa dina jisa pratyAkhyAna ko karane kA nizcaya kiyA hai, usa dina rogAdi bAdhAoM ke Ane para bhI use nahIM chor3anA, niyamapUrvaka krnaa| (5) sAkAra (sAgAra) - jisa pratyAkhyAna meM kucha AgAra (chUTa yA apavAda) rakhA jaay| una AgAroM meM se kisa AgAra ke upasthita hone para tyAgI huI vastu ke tyAga kA kAla pUrA hone se pahale hI use sevana kara lene para bhI pratyAkhyAna - bhaMga nahIM hotaa| jaise- navakArasI, paurasI Adi / (6) anAkAra (anAgAra ) jisa pratyAkhyAna meM 'mahattarAgAra' Adi koI AgAra na hoN| 'anAbhoga' aura 'sahasAkAra' to usameM hote hI haiN| (7) parimANakRta -- datti, kavala (grAsa), ghara bhikSA yA bhojyadravyoM kI maryAdA krnaa| (8) niravazeSa--azana, pAna, khAdima aura svAdima, ina cAroM prakAra ke AhAra kA sarvathA pratyAkhyAna tyAga karanA / ( 9 ) saMketapratyAkhyAna -- aMgUThA, muTThI, gAMTha Adi kisI bhI vastu ke saMketa ko lekara kiyA jAne vAlA pratyAkhyAna / (10) addhApratyAkhyAna - addhA arthAt kAlavizeSa ko niyata karake jo pratyAkhyAna kiyA jAtA hai| jaise-- porisI, do porisI, mAsa, arddhamAsa aadi| saptavidha dezottaraguNapratyAkhyAna kA svarUpa- (1) digvrata - pUrvAdi chahoM dizAoM kI gamanamaryAdA karanA, niyamita dizA se Age Asrava sevana kA tyAga karanA / (2) upabhogaparibhogaparimANavrata-upabhogya (eka bAra bhogane yogya - bhojanAdi) aura paribhogya ( bAra - bAra bhoge jAne yogya vastrAdi) vastuoM ( 26 boloM) kI maryAdA karanA / (3) anarthadaNDaviramaNavrata - apadhyAna, pramAda, hiMsAkArIzastrapradAna, pApakarmoMpadeza, Adi nirarthaka-niSprayojana hiMsAdijanaka kArya anarthadaNDa haiM, unase nivRtta honA / ( 4 ) sAmAyikavrata -- sAvadya vyApAra ( pravRtti) evaM Artta - raudradhyAna ko tyAga kara dharmadhyAna meM tathA samabhAva meM manovRti yA AtmA ko lgaanaa| eka sAmAyika kI maryAdA eka muhUrta kI hai| sAmAyika meM battIsa doSoM se dUra rahanA caahie| (5) dezAvakAzikavrata - digvrata meM jo dizAoM kI maryAdA kA tathA pahale ke svIkRta sabhI vratoM kI maryAdA kA dainika saMkoca karanA, maryAdA ke uparAnta kSetra meM Asravasevana na karanA, maryAditakSetra meM jitane dravyoM kI maryAdA kI hai usake uparAnta sevana na krnaa| (6) pauSadhopavAsavrata -- eka dina-rAta (ATha pahara taka) caturvidha AhAra, maithuna, snAna, zRMgAra Adi kA tathA samasta sAvadya vyApAra kA tyAga karake dharmadhyAna meM lIna rahanA; pauSadha ke aThAraha doSoM kA tyAga karanA / (7) atithisaMvibhAgavratautkRSTa atithi mahAvratI sAdhuoM ko unake lie kalpanIya azanAdi caturvidha AhAra, vastra, pAtra, kambala, pAdaproMchana, pITha (caukI), phalaka (paTTA), zayyA, saMstAraka, auSadha, bhaiSaja, ye 14 prakAra kI vastue~ niSkAmabuddhipUrvaka AtmakalyANa kI bhAvanA se denA, dAna kA saMyoga na milane para bhI bhAvanA rakhanA tathA madhyama evaM jaghanya atithi ko bhI denA / digvrata Adi tIna ko guNavrata aura sAmAyika Adi 4 vratoM ko zikSAvrata bhI kahate haiN| apazcima- mAraNAntika-saMllekhanA - joSaNA - ArAdhanatA kI vyAkhyA - yadyapi prANiyoM kA 1. dekhiye ina dasa pratyAkhyAnoM ke lakSaNa ko sUcita karane vAlI gAthAe~ -- bhagavatI. a. vRtti, pR. 296, 297 2. (ka) upAsakadazAMga a. vRtti (kha) bhagavatI. ( hindIvivecana ) bhA-3, pR. 1118 se 1120 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka - 2 129 AvIcimaraNa pratikSaNa hotA hai, parantu yahA~ usa maraNa kI vivakSA nahIM kI gaI hai, kintu samagra Ayu kI samAptirUpa maraNa kI vivakSA hai| apazcima arthAt jisake pIche koI saMllekhanAdi kArya karanA zeSa nahIM, aisI antima mAraNAntika (AyuSyasamApti ke anta maraNakAla meM) kI jAne vAlI zarIra aura kaSAya Adi ko kRza karane vAlI tapasyAvizeSa 'apazcima- mAraNAntika saMllekhanA ' hai / usakI joSaNA svIkAra karane kI ArAdhanA akhaNDakAla (AyuH samApti) taka karanA apazcima-mAraNAntika-saMllekhanA - joSaNA - ArAdhanA hai| yahA~ digvratAdi sAta guNa avazya dezottara - guNarUpa haiM, kintu saMllekhanA ke lie niyama nahIM hai, kyoMki yaha dezottaraguNavAle ke lie dezottaraguNarUpa aura sarvottaraguNa vAle ke lie sarvottaraguNarUpa hai| tathApi dezottaraguNavAle ko bhI antima samaya meM yaha avazyakaraNIya hai, yaha sUcita karane ke lie dezottaraguNa ke sAtha isakA kathana kiyA gayA hai| jIva aura caubIsa daNDakoM meM mUlaguNa-uttaraguNapratyAkhyAnI - apratyAkhyAnI-vaktavyatA 9. jIvA NaM bhaMte ! kiM mUlaguNapaccakkhANI, uttaraguNapaccakkhANI, apaccakkhANI ? goyamA ! jIvA mUlaguNapaccakkhANI vi, uttaraguNapaccakkhANI vi, apaccakkhANI vi / [9 pra.] bhagavan ! kyA jIva mUlaguNapratyAkhyAnI haiM, uttaraguNapratyAkhyAnI haiM athavA apratyAkhyAnI haiM ? [9 u.] gautama ! jIva (samuccayarUpa meM) mUlaguNapratyAkhyAnI bhI haiM, uttaraguNapratyAkhyAnI bhI haiM, , aura apratyAkhyAnI bhI haiM / 10. neraiyA NaM bhaMte ! kiM mUlaguNapaccakkhANI0 ? pucchA / goyamA ! neraiyA no mUlaguNapaccakkhANI, no uttaraguNapaccakkhANI, apaccakkhANI / [10 pra.] bhagavan ! kyA nairayikajIva mUlaguNapratyAkhyAnI haiM, uttaraguNapratyAkhyAnI haiM yA apratyAkhyAnI haiM ? [10 u.] gautama ! nairayika jIva na to mUlaguNapratyAkhyAnI haiM aura na uttaraguNapratyAkhyAnI haiM, kintu apratyAkhyAnI haiN| 1. 11. evaM jAva cauriMdiyA | [11] isI prakAra caturindriya jIvoM paryanta kahanA caahie| 12. paMceMdiyatirikkhajoNiyA maNussA ya jahA jIvA (sU. 9 ) [12] paMcendriyatiryaJcoM aura manuSyoM ke viSaya meM (samuccaya - audhika) jIvoM kI taraha kahanA caahie| 13. vANamaMtara - jotisiya-vemANiyA jahA neraiyA (sU. 10 ) bhagavatI a. vRtti, patrAMka 297 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 vyAkhyAprajJaptisUtra [13] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke sambaMdha meM nairayika jIvoM kI taraha kathana karanA caahie|- ye saba apratyAkhyAnI haiN| vivecana-jIva aura caubIsa daNDakoM meM mUlaguNa-uttaraguNapratyAkhyAnI-apratyAkhyAnI vaktavyatA--prastuta 5 sUtroM (9 se 13 taka) meM samuccaya jIvoM tathA nairayikoM se lekara vaimAnika taka ke jIvoM meM mUlaguNapratyAkhyAnI, uttaraguNapratyAkhyAnI aura apratyAkhyAnI ke astitva kI pRcchA karake usakA samAdhAna kiyA gayA hai| niSkarSa nairayikoM, paMcasthAvaroM, tIna vikalendriya jIvoM tathA bhavana vANavyantara jyotiSka aura vaimAnikoM meM mUlaguNapratyAkhyAnI yA uttaraguNapratyAkhyAnI nahIM hote, ve sarvathA apratyAkhyAnI hote haiN| tiryaJcapaMcendriya jIvoM aura manuSyoM meM tIna hI vikalpa pAe jAte haiN| kintu tiryaJcoM meM mAtra dezapratyAkhyAnI hI ho sakate haiN| mUlottaraguNapratyAkhyAnI-apratyAkhyAnI jIva, paMcendriyatiryaMcoM aura manuSyoM meM alpabahutva 14. etesiNaM bhaMte ! jIvANaM mUlaguNapaccakkhANINaM jAva apaccvakhANINa ya katare katarehito jAva visesAhiyA vA? goyamA ! savvatthovA jIvA mUlaguNapaccakkhANI, uttaraguNapaccakkhANI asaMkhejAguNA, apaccakkhANI annNtgunnaa| [14 pra.] bhagavan ! mUlaguNapratyAkhyAnI, uttaraguNapratyAkhyAnI aura apratyAkhyAnI, ina jIvoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? [14 u.] gautama ! sabase thor3e jIva mUlaguNapratyAkhyAnI haiM, (unase) uttaraguNapratyAkhyAnI asaMkhyeya guNA haiM aura (unase) apratyAkhyAnI anantaguNA haiN| 15. etesi NaM bhaMte ! paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM0 pucchaa| goyamA ! savvatthovA jIvA paMceMdiyatirikkhajoNiyA mUlaguNapaccakkhANI, uttaraguNapaccakkhANI asaMkhejaguNA, apaccakkhANI asNkhejgunnaa| [15 pra.] bhagavan ! ina mUlaguNapratyAkhyAnI Adi (pUrvokta) jIvoM meM paJcendriyatiryagyonika jIva kauna kinase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? _[15 u.] gautama ! mUlaguNapratyAkhyAnI paMcendriyatiryaJca jIva sabase thor3e haiM, unase uttaraguNapratyAkhyAnI asaMkhyaguNA haiM, aura unase apratyAkhyAnI asaMkhyaguNA haiN| 16. etesi NaM bhaMte ! maNussANaM mUlaguNapaccakkhaNINaM0 pucchaa| goyamA ! savvatthovA maNussA mUlaguNapaccakkhANI, uttaraguNapaccakkhANI saMkhejaguNA, apaccakkhANI asNkhejgunnaa| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-2 131 [16 pra.] bhagavan ! ina mUlaguNapratyAkhyAnI Adi jIvoM meM manuSya kauna kinase alpa yAvat vizeSAdhika [16 u.] gautama ! mUlaguNapratyAkhyAnI manuSya sabase thor3e haiM, unase uttaraguNapratyAkhyAnI saMkhyAtaguNA haiM aura unase apratyAkhyAnI manuSya asaMkhyAtaguNA haiN| vivecana mUlaguNa-uttaraguNapratyAkhyAnI evaM apratyAkhyAnI jIvoM, paMcendriyatiryaMcoM aura manuSyoM meM alpabahutva kI prarUpaNA-prastuta tIna sUtroM (14 se 16 taka) meM mUlaguNapratyAkhyAnI Adi samuccayajIvoM, tiryaMcapaMcendriyoM aura manuSyoM meM alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika kA vicAra kiyA gayA hai| niSkarSa-apratyAkhyAnI hI sabase adhika haiM, samuccaya jIvoM meM ve anantaguNe haiM, tiryaJcapaMcendriyoM aura manuSyoM meM asaMkhyAtaguNe haiN| sarvataH aura dezataH mUlottaraguNapratyAkhyAnI tathA apratyAkhyAnI kA jIvoM tathA caubIsa daNDakoM meM astitva tathA alpabahutva 17. jIvANaM bhaMte ! kiM savvamUlaguNapaccakkhANI? dezamUlaguNapaccakkhANI? apaccakkhANI? goyamA ! jIvA savvamUlaguNapaccakkhANI, desamUlaguNapaccakkhANI, apaccakkhANI vi| [17 pra.] bhagavan ! kyA jIva sarvamUlaguNapratyAkhyAnI haiM, dezamUlaguNapratyAkhyAnI haiM yA apratyAkhyAnI [17 u.] gautama ! jIva (samuccaya meM) sarvamUlaguNapratyAkhyAnI bhI haiM, dezamUlaguNapratyAkhyAnI bhI haiM aura apratyAkhyAnI bhI haiN| 18. neraiyANaM pucchaa| goyamA ! neratiyA no savvamUlaguNapaccakkhANI, no desamUlaguNapaccakkhANI, apcckkhaannii| [18 pra.] bhagavan ! nairayika jIvoM ke viSaya meM bhI yahI prazna hai| [18 u.] gautama ! nairayika jIva na to sarvamUlaguNapratyAkhyAnI haiM aura na hI dezamUlaguNa pratyAkhyAnI haiM, ve apratyAkhyAnI haiN| 19. evaM jAva curidiyaa| [19] isI taraha caturindriyaparyanta kahanA caahie| 20. paMceMdiyatirikkha pucchaa| goyamA! paMceMdiyatirikkhA no savvamUlaguNapaccakkhANI, desamUlaguNapaccakkhANI vi, apaccakkhANI vi| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 vyAkhyAprajJaptisUtra [20 pra.] paMcendriyatiryaJca jIvoM ke viSaya meM bhI yahI prazna hai| [20 u.] gautama ! paMJcendriyatiryaJca sarvamUlaguNapratyAkhyAnI nahIM haiM, dezamUlaguNapratyAkhyAnI haiM aura apratyAkhyAnI bhI haiN| 21. maNussA jahA jiivaa| [21] manuSyoM ke viSaya meM (audhika) jIvoM kI taraha kathana karanA caahie| 22. vANamaMtara-jotisa-vemANiyA jahA neriyaa| [22] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke viSaya meM nairayika kI taraha kahanA caahie| 23. etesi NaM bhaMte ! jIvANaM savvamUlaguNapaccakkhANINaM desamUlaguNapaccakkhANINaM apaccakkhANINa ya katare katarehito jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA jIvA svvmuulgunnpcckkhaannii| evaM appAbahugANi tiNNi vi jahA paDhamillae daMDae (su. 14-16), navaraM savvatthovA paMceMdiyatirikkhajoNiyA desamUlaguNapaccakkhANI, apaccakkhANI asNkhejgunnaa| ___ [23 pra.] bhagavan ! ina sarvamUlaguNapratyAkhyAnI, dezamUlaguNapratyAkhyAnI aura apratyAkhyAnI jIvoM meM kauna kina se alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? __ [23 u.] gautama ! sabase thoDe sarvamUlapratyAkhyAnI jIva haiM, unase asaMkhyAtaguNe dezamUlapratyAkhyAnI jIva haiM aura apratyAkhyAnI jIva unase anantaguNe haiN| isI prakAra tInoM-audhika jIvoM, paMcendriyatiryaMcoM aura manuSyoM-kA alpabahutva prathama daNDaka meM kahe anusAra karanA cAhie; kintu itanA vizeSa hai ki dezamUlaguNapratyAkhyAnI paMcendriyatiryaJca sabase thor3e haiM aura apratyAkhyAnI paMcendriyatiryaMca unase asaMkhyeyaguNe haiN| 24. jIvA NaM bhaMte ! kiM savvuttaraguNapaccakkhANI ? desuttaraguNapaccakkhANI ? apaccakkhANI? goyamA ! jIvA savvuttaraguNapaccakkhANI vi, tiNNi vi| [24 pra.] bhagavan ! jIva kyA sarva-uttaraguNapratyAkhyAnI haiM, deza-uttaraguNapratyAkhyAnI haiN| athavA apratyAkhyAnI haiM ? [24 u.] gautama ! jIva sarva-uttaragaNupratyAkhyAnI bhI haiM, deza-uttaraguNapratyAkhyAnI bhI haiM aura apratyAkhyAnI bhI haiN| (arthAt-) tInoM prakAra ke haiN| 25. paMceMdiyatirikkhajoNiyA maNussA ya evaM cev| [25] paMcendriyatiryaJcoM aura manuSyoM kA kathana bhI isI taraha karanA caahie| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-2 133 26. sesA apaccakkhANI jAva vemaanniyaa| [26] vaimAnikaparyanta zeSa sabhI jIva apratyAkhyAnI haiN| 27. etesi NaM bhaMte ! jIvANaM savvuttaraguNapaccakkhANI0, appaabhugaanni| tiNNi vi jahA paDhame daMDae (su. 14-16) jAva mnnuusaannN| [27 pra.] bhagavan ! ina sarvottaraguNapratyAkhyAnI, dezottaraguNapratyAkhyAnI evaM apratyAkhyAnI jIvoM meM se kauna kinase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? / [27 u.] gautama ! ina tInoM kA alpabahutva prathama daNDaka (sU. 14-16) meM kahe anusAra yAvat manuSyoM taka jAna lenA caahie| vivecana-sarvataH aura dezataH mUlottaraguNapratyAkhyAnI tathA apratyAkhyAnI jIvoM kA tathA caubIsa daNDakoM meM astitva evaM alpabahutva--prastuta 11 sUtroM (sU. 17 se 27 taka) meM sarvataH dezataH mUlottaraguNapratyAkhyAnI aura apratyAkhyAnI samuccaya jIvoM tathA caubIsa daNDakavartI jIvoM ke astitva evaM alpabahutva kI prarUpaNA kI gaI hai| niSkarSa sarvamUlaguNapratyAkhyAna kevala manuSya meM hI hotA hai, dezamUlaguNapratyAkhyAnI manuSya aura paMcendriya tiryaMca donoM hI ho sakate haiM tathA zeSa sabhI jIva apratyAkhyAnI hote haiN| manuSya aura tiryaMca paMcendriya kadAcit apratyAkhyAnI bhI hote haiN| sarvottaraguNapratyAkhyAnI tathA dezottara-guNapratyAkhyAnI manuSya aura tiryaMca paMcendriya ho sakate haiN| zeSa sabhI jIva apratyAkhyAnI haiN| ataH sabase thor3e sarvamUlapratyAkhyAnI haiM, unase adhika dezamUlaguNapratyAkhyAnI jIva haiM aura sabase adhika apratyAkhyAnI haiN| jIvoM aura caubIsa daNDakoM meM saMyata Adi tathA pratyAkhyAnI Adi ke astitva evaM alpabahutva kI prarUpaNA 28. jIvA NaM bhaMte ! kiM saMjatA ? asaMjatA ? saMjatAsaMjatA? goyamA ! jIvA saMjayA vi0,tiNNi vi, evaM jaheva paNNavaNAe taheva bhANiyavvaM jAva vemaanniyaa| appAbahugaM taheva (su. 14-16) tiNha vi bhaanniyvvN| [28 pra.] bhagavan ! kyA jIva saMyata haiM, asaMyata haiM, athavA saMyatAsaMyata haiM ? [28 u.] gautama ! jIva saMyata bhI haiM, asaMyata bhI haiM aura saMyatAsaMyata bhI haiN| isa taraha prajJApanAsUtra 32veM pada meM kahe anusAra yAvat vaimAnikaparyanta kahanA cAhie aura alpabahutva bhI tInoM kA pUrvavat (sU. 14 se 16 taka meM ukta) kahanA caahie| 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNayukta) bhA. 1, pR. 281 se 283 taka Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 vyAkhyAprajJaptisUtra 29. jIvA NaM bhaMte ! kiM paccakkhANI? apaccakkhANI? paccakkhANApaccakkhANI? goyamA ! jIvA paccakkhANI vi, evaM tiNNi vi| [29 pra.] bhagavan ! kyA jIva pratyAkhyAnI haiM, apratyAkhyAnI haiM, athavA pratyAkhyAnApratyAkhyAnI haiM ? [29 u.] gautama ! jIva pratyAkhyAnI bhI haiM, apratyAkhyAnI bhI haiM aura pratyAkhyAnApratyAkhyAnI bhI haiN| arthAt tInoM prakAra ke haiN| 30. evaM maNussANa vi| [30] isI prakAra manuSya bhI tInoM hI prakAra ke haiN| 31. paMciMdiyatirikkhajoNiyA aadillvirhiyaa| __[31] paMcendriya tiryaJcayonika jIva prArambha ke vikalpa se rahita haiM, (arthAt ve pratyAkhyAnI nahIM hai), kintu apratyAkhyAnI haiM yA pratyAkhyAnApratyAkhyAnI haiN| 32. sesA savve apaccakkhANI jAva vemaanniyaa| [32] zeSa sabhI jIva yAvat vaimAnika taka apratyAkhyAnI haiN| 33. etesi NaM bhaMte ! jIvANaM paccakkhANINaM jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA jIvA paccakkhANI, paccakkhANApaccakkhANI asaMkhejaguNA, apaccakkhANI annNtgunnaa| [33 pra.] bhagavan ! ina pratyAkhyAnI Adi jIvoM meM kauna kinase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? [33 u.] gautama ! sabase alpa jIva pratyAkhyAnI haiM, unase pratyAkhyAnApratyAkhyAnI asaMkhyeyaguNe haiM aura unase apratyAkhyAnI anantaguNe haiN| 34. paMceMdiyatirikkhajoNiyA savvatthovA paccakkhANApaccakkhANI apaccakkhANI asNkhejgunnaa| [34] paMcendriya tiryaJca jIvoM meM pratyAkhyAnApratyAkhyAnI jIva sabase thor3e haiM, aura unase asaMkhyAtaguNe apratyAkhyAnI haiN| 35. maNussA savvatthovA paccakkhANI, paccakkhANApaccakkhANI saMkhejaguNA, apaccakkhaNI asNkhejgunnaa| [35] manuSyoM meM pratyAkhyAnI manuSya sabase thor3e haiM, unase saMkhyeyaguNe pratyAkhyAnApratyAkhyAnI haiM aura unase bhI asaMkhyeyaguNe apratyAkhyAnI haiN| vivecana--saMyata Adi tathA pratyAkhyAnI Adi ke jIvoM tathA cauvIsa daNDakoM meM astitva evaM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-2 135 alpabahutva kI prarUpaNA-prastuta ATha sUtroM (sU. 28 se 35 taka) meM jIvoM tathA caubIsa daNDakoM meM saMyataasaMyata-saMyatAsaMyata tathA pratyAkhyAnI-apratyAkhyAnI-pratyAkhyAnApratyAkhyAnI ke astitva evaM alpabahutva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| jIvoM kI zAzvatatA-azAzvatatA kA anekAntazailI se nirUpaNa 36.[1] jIvA NaM bhaMte ! kiM sAsatA? asAsatA? goyamA ! jIvA siya sAsatA, siya asaastaa| [36-1 pra.] bhagavan ! kyA jIva zAzvat haiM yA azAzvata haiM ? [36-1 u.] gautama ! jIva kathaMcit zAzvata haiM aura kathaMcit azAzvata haiN| [2] se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccaI 'jIvA siya sAsatA, siya asAsatA' ? goyamA ! davvaTThayAe sAsatA, bhAvaTThayAe asaastaa|se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccaI jAva siya asaastaa| [36-2 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki jIva kathaMcit zAzvata haiM, kathaMcit azAzvata [36-2 u.] gautama ! dravya kI dRSTi se jIva zAzvata haiM aura bhAva (paryAya) kI dRSTi se jIva azAzvata haiN| he gautama ! isa kAraNa aisA kahA gayA hai ki jIva kathaMcit zAzvata haiM, kathaMcit azAzvata haiN| 37. neraiyA NaM bhaMte ! ki sAsatA ? asAsatA ? evaM jahA jIvA tahA neraiyA vi| [37 pra.] bhagavan ! kyA nairayika jIva zAzvata haiM yA azAzvata haiM ? ___ [37 u.] jisa prakAra (audhika) jIvoM kA kathana kiyA gayA, usI prakAra nairayikoM kA kathana karanA caahie| 38. evaM jAva vemANiyA jAva siya asaastaa| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti0| ||sttm sae : vitio uddesao smtto|| [38] isI prakAra vaimAnika paryanta caubIsa hI daNDakoM ke viSaya meM kathana karanA cAhie ki ve jIva kathaMcit zAzvata haiM, kathaMcit azAzvata haiN| 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai'; yoM kahakara yAvat gautama svAmI vicarane lge| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra vivecana--jIvoM kI zAzvatatA-azAzvatatA kA anekAntazailI se prarUpaNa--prastuta tIna sUtroM meM jIvoM evaM caubIsa daNDakoM ke viSaya meM zAzvatatA-azAzvatatA kA vicAra syAdvAdazailI meM prastuta kiyA gayA hai| Azaya--dravyArthikanaya kI dRSTi se jIva (jIvadravya) zAzvata hai, kintu vibhinna gatiyoM evaM yoniyoM meM paribhramaNa karane aura vibhinna paryAya dhAraNa karane ke kAraNa paryAyArthikanaya kI dRSTi se vaha azAzvata hai| yadyapi koI eka nairayika zAzvata nahIM hai, kyoMki tetIsa sAgaropama se adhika kAla taka koI bhI jIva nairayika paryAya meM nahIM rahatA, kintu jagat nairayika jIvoM se zUnya kabhI nahIM hotA, ataeva saMtati kI apekSA se unheM zAzvata kahA gayA hai| ||sptm zataka : dvitIya uddezaka smaapt|| 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 299 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taio uddesao : 'thAvara' tRtIya uddezaka : 'sthAvara' vanaspatikAyika jIvoM ke sarvAlpAhArakAla evaM sarvamahAkAla kI vaktavyatA 1. vaNassatikAiyA NaM bhaMte ! kaM kAlaM savvappAhAraga vA savvamahAhAragA vA bhavaMti ? goyamA ! pAusa-varisArattesuNaM ettha NaM vaNassatikAiyA savvamahAhAragA bhavaMti, tadANaMtaraMca NaM sarade, tayANaMtara ca NaM hemaMte, tadANaMtaraM ca NaM gimhe| gimhAsu NaM vaNassatikAiyA savvappAhAragA bhvNti| [1 pra.] bhagavan ! vanaspatikAyika jIva kisa kAla meM sarvAlpAhArI (sabase thor3A AhAra karane vAle) hote aura kisa kAla meM sarvamahAhArI (sabase adhika AhAra karane vAle) hote haiM ? ___. [1 u.] gautama ! prAvRT-(pAvasa) Rtu (zrAvaNa aura bhAdrapada mAsa) meM tathA varSARtu (Azvina aura kArtika mAsa) meM vanaspatikAyika jIva sarvamahAhArI hote haiN| isake pazcAt zaradaRtu meM, tadanantara hemantaRtu meM isake bAda basantaRtu meM aura tatpazcAt grISmaRtu meM vanaspatikAyika jIva kramazaH alpAhArI hote haiN| grISmaRtu meM ve sarvAlpAhArI hote haiN| 2. jati NaM bhaMte ! gimhAsu vaNassaikAiyA savvappAhAragA bhavaMti, kamhA NaM bhaMte ! gimhAsu bahave vaNassatikAiyA pattiyA puSphiyA phaliyA haritagarerijamANA sirIe atIva atIva uvasobhemANA uvasobhemANA ciTuMti ? goyamA ! gimhAsu NaM bahave usiNajoNiyA jIvA ya puggalA ya vaNassatikAiyattA evakkamaMti viukkaMmaMti cayaMti uvavajaMti evaM khalu goyamA ! gimhAsu bahave vaNassatikAiyA pattiyA puphiyA jAva cittuNti| [2 pra.] bhagavan ! yadi grISmaRtu meM vanaspatikAyika jIva sarvAlpAhArI hote haiM, to bahuta se vanaspatikAyika grISmaRtu meM pattoM vAle, phUloM vAle, phaloM vAle, hariyAlI se dedIpyamAna (harebhare) evaM zrI (zobhA) se atIva suzobhita kaise hote haiM ? [2 u.] he gautama ! grISmaRtu meM bahuta-se uSNayoni vAle jIva aura pudgala vanaspatikAya ke rUpa meM uga (utpanna ho) jAte haiM, vizeSarUpa se utpanna hote haiM, vRddhi ko prApta hote haiM aura vizeSarUpa se vRddhi ko prApta hote haiM / he gautama ! isa kAraNa grISmaRtu meM bahuta se vanaspatikAyika pattoM vAle, phUloM vAle, phaloM vAle, yAvat suzobhita hote haiN| vivecana vanaspatikAyika jIvoM ke sarvAlpAhArakAla evaM sarvamahAhArakAla kI vaktavyatAuddezaka ke prArambhika ina do sUtroM meM vanaspatikAyika jIva kisa Rtu meM sarvamahAhArI aura kisa Rtu meM Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra 138 sarvAlpAhArI hote hai aura kyoM ? yaha sayuktika nirUpaNa kiyA gayA hai| - prAvRTa aura varSA Rtu meM vanaspatikAyika sarvamahAhArI kyoM ? - chaha RtuoM meM se ina do RtuoM meM vanaspatikAyika jIva sarvAdhika AhArI hote haiM, isakA kAraNa yaha hai ki ina RtuoM meM varSA adhika barasatI hai, isalie jalasneha kI adhikatA ke kAraNa vanaspati ko adhika AhAra milatA hai| grISma Rtu meM sarvAlpAhArI hote hue bhI vanaspatiyA~ patrita - puSpita kyoM ? * grISmaRtu meM jo vanaspatiyA~ patra, puSpa, phaloM se yukta harIbharI dikhAI detI haiM, isakA kAraNa usa samaya uSNayonika jIvoM aura . pudgaloM ke utpanna hone, bar3hane Adi kA silasilA cAlU ho jAnA hai| vanaspatikAyika mUlajIvAdi se spRSTa mUlAdi ke AhAra ke sambaMdha meM sayuktika samAdhAna 3. se nUNaM bhaMte ! mUlA mUlajIvAphuDA, kaMdA kaMdajIvaphuDA jAva bIyA bIyajIvaphuDA ? haMtA, goyamA ! mUlA mUlajIvaphuDA' jAva bIyA bIyajIvaphuDA / [3 pra.] bhagavan ! kyA vanaspatikAyika ke mUla, nizcaya hI mUla ke jIvoM se spRSTa (vyApta) hote haiM, kanda, kanda ke jIvoM se spRSTa hote haiM, yAvat bIja, bIja, ke jIvoM se spRSTa hote haiM ? [ 3 u.] hA~ gautama ! mUla, mUla ke jIvoM se spRSTa hote haiM, yAvat bIja, bIja ke jIvoM se spRSTa hote haiN| 4. jati NaM bhaMte ! mUlA mUlajIvaphuDA jAva' bIyA bIyajIvaphuDA, kamhA NaM bhaMte / vaNassatikAiyA AhAreMti ? kamhA pariNAmeMti ? goyamA ! mUlA mUlajIvaphuDA puDhavijIvapaDibaddhA tamhA AhAreti, tamhA pariNAmeMti / kaMdA kaMdajIvaphuDA mUlajIvapaDibaddhA tamhA AhAreMti, tamhA pariNAmeMti / evaM jAva bIyA bIyajIvaphuDA phalajIvapaDibaddhA tamhA AhAreMti, tamhA pariNArmeti / [4 pra.] bhagavan ! yadi mUla, mUla ke jIvoM se spRSTa hote haiM, yAvat bIja, bIja ke jIvoM se spRSTa hote haiM, to phira bhagavan ! vanaspatikAyika jIva kisa prakAra se (kaise) AhAra karate haiM aura kisa taraha se use pariNamAte haiM ? [4 u.] gautama! mUla, mUla ke jIvoM meM vyApta (spRSTa) haiM aura ve pRthvI ke jIva ke sAtha sambaddha (saMyukta - jur3e hue) hote haiM, isa taraha se vanaspatikAyikajIva AhAra karate haiM, aura use pariNamAte haiN| isI prakAra kanda, kanda ke jIvoM ke sAtha spRSTa (vyApta) hote haiM aura mUla ke jIvoM se sambaddha jur3e hue) rahate haiM; isI prakAra yAvat bIja, bIja ke jIvoM se vyApta (spRSTa) hote haiM aura ve phala ke jIvoM ke sAtha sambaddha rahate haiM; 1. bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 300 2. 'mUlajIvaphuDA' kA artha - - 3. mUla ke jIvoM se spRSTa- vyApta haiN| 'jAva' zabda kanda se lekara bIja taka ke padoM kA sUcaka hai| yathA-- 'khaMdhA, khaMdhajIvaphuDA, tayA, sAlA, pavAlA, pattA, pupphA, phalA, bIyA / ' Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-3 139 isase ve AhAra karate aura use pariNamAte haiN| vivecana-vanaspatikAyika mUlajIvAdi se spRSTa mUlAdi ke AhAra ke sambaMdha meM sayuktika samAdhAna--prastuta sUtradvaya (sU. 3 aura 4) meM vanaspatikAya ke mUla Adi apane-apane jIva ke sAtha spRSTavyApta hote hue kaise AhAra karate haiM ? isakA yuktisaMgata samAdhAna prastuta kiyA gayA hai| vRkSAdirUpa vanaspati ke dasa prakAra--mUla, kanda, skandha, tvacA (chAla), zAkhA, pravAla, patra, puSpa, phala aura biij| mUlAdi jIvoM se vyApta mUlAdi dvArA AhAragrahaNa-mUlAdi apane-apane jIvoM se vyApta hote hue bhI paraspara eka dUsare se sambaddha rahate haiM--jaise mUla pRthvI se, kanda mUla se, skandha kanda se, tvacA skandha se, zAkhA tvacA se, pravAla zAkhA se, patra pravAla se, puSpa patra se, phala puSpa se aura bIja phala se sambaddha-paribaddha hotA hai, isa kAraNa paramparA se mUlAdi saba eka dUsare se jur3e hue hone se apanA apanA AhAra le lete haiM aura use pariNamAte haiN| AlU, mUlA Adi vanaspatiyoM meM anantajIvatva kI prarUpaNA . 5.aha bhaMte ! Alue mUlae siMgabere hirilI sirilI sissirilI kiTThiyA chiriyA chIra virAliyA kaNhakaMde vajakaMde sUraNakaMde khilUDe bhaddamutthA piMDahaliddA lohiNI hathihamagA(thirugA) muggakaNNI assakaNNI sIhakaNNI sIhaMDhI musuMDhI, je yAvanne tahappagArA savve te aMNatajIvA vivihasattA ? haMtA, goyamA ! Alue mUlae jAva aNaMtajIvA vivihsttaa| [5 pra.] aba prazna yaha hai bhagavan ! AlU mUlA, zRMgabera (adarakha), hirilI, sirilI, sirisirilI, kiTTikA, chiriyA, chIravidArikA, vajrakanda, sUraNakanda, khilUr3A, (Ardra-) bhadramothA, piMDaharidrA (haldI kI gA~Tha), rohiNI, huthIhU, thirUgA, mudgakarNI, azvakarNI, siMhakarNI, sihaNDI, musuNDhI, ye aura isI prakAra kI jitanI bhI dUsarI vanaspatiyA~ hai, kyA ve saba ananta jIvavAlI aura vividha (pRthak-pRthak) jIvavAlI haiM ? [5 u.] hA~, gautama ! AlU, mUlA, yAvat musuNDhI; ye aura isI prakAra kI jitanI bhI dUsarI vanaspatiyA~ haiM, ve saba ananta jIva vAlI aura vividha (bhinna-bhinna) jIva vAlI haiN| vivecana--AlU, mUlA Adi vanaspatiyoM meM ananta jIvatva aura vibhinna jIvatva kI prarUpaNAprastuta paMcama sUtra meM AlU, mUlA Adi tathA isI prakAra kI bhUmigata mUlavAlI anantakAyika vanaspatiyoM meM ananta jIvatva tathA pRthak jIvatva kI prarUpaNA kI gaI hai| ___'anantajIvA vivihasattA' kI vyAkhyA-AlU Adi anantakAya ke prakAra lokarUr3higamya haiM, (bhinna-bhinna) dezoM meM ye una-una nAmoM se prasiddha haiM, inameM ananta jIva haiM, tathA vividha tattva (pRthak cetanAvAle) haiM, athavA varNAdi ke bheda se ye vividha prakAra ke haiM, athavA eka svarUpa yA ekakAyika hote hue 1. bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 300 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 vyAkhyAprajJaptisUtra bhI ina meM ananta jIvatva hai, isa dRSTi se vividha yAnI vicitra karmoM ke kAraNa inakI pRthak-pRthak sattA-cetanA hai; jinake vividha vicitra vidhA=prakAra yA bheda haiM, ve bhI vividha sattva haiN|' cauvIsa daNDakoM meM lezyA kI apekSA alpakarmatva aura mahAkarmatva kI prarUpaNA 6.[1] siya bhaMte ! kaNhalese neratie appakammatarAe, nIlalese neratie mahAkammatarAe ? haMtA, goyamA ! siyaa| [6-1 pra.] bhagavan ! kyA kRSNalezyA vAlA nairayika kadAcit alpakarmavAlA aura nIlalezyA vAlA nairayika kadAcit mahAkarmavAlA hotA hai ? [6-1 u.] hA~, gautama ! kadAcit aisA hotA hai| [2] se keNaTheNaM bhaMte ! evaM vuccati 'kaNhalese neratie appakammatarAe, nIlalese neratie mahAkammatarAe' ? goyamA ! ThitiM paDucca, se teNaDheNaM goyamA ! jAva mhaakmmtraae| [6-2 pra.] bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki kRSNalezyA vAlA nairayika kadAcit alpakarmavAlA hotA hai aura nIlalezyA vAlA nairayika kadAcit mahAkarmavAlA hotA hai ? / [6-2 u.] gautama ! sthiti kI apekSA se aisA kahA jAtA hai ki yAvat (nIlalezyA vAlA nairayika kadAcit) mahAkarma vAlA hotA hai| 7.[1] siya bhaMte ! nIlalese neratie appakammatarAe, kAulese neratie mahAkammatarAe ? haMtA, siyaa| [7-1 pra.] bhagavan ! kyA nIlalezyA vAlA nairayika kadAcit alpakarma vAlA hotA hai aura kApotalezyA vAlA nairayika kadAcit mahAkarmavAlA hotA hai ? [7-1 u.] hA~, gautama ! kadAcit aisA hotA hai| [2] se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccati 'nIlalese appakammatarAe, kAulese neratie mahAkammatarAe?' goyamA ! ThitiM paDucca, se teNaTheNaM goyamA jAva mhaakmmtraae| [7-2 pra.] bhagavan ! Apa kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki nIlalezyA vAlA nairayika kadAcit alpakarmavAlA hotA hai aura kApotalezyA vAlA nairayika kadAcit mahAkarmavAlA hotA hai ? / [7-2 u.] gautama ! sthiti kI apekSA aisA kahatA hU~ ki yAvat (kApotalezyA vAlA nairayika 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 300 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-3 141 kadAcit) mahAkarmavAlA hotA hai| 8. evaM asurakumAre vi, navaraM teulesA abbhhiyaa| [8] isI prakAra asurakumAroM ke viSaya meM bhI kahanA cAhie, parantu unameM eka tejolezyA adhika hotI hai| (arthAt--unameM kRSNa, nIla, kApota aura tejo, ye cAra lezyAe~ hotI haiN|) 9. evaM jAva vemANiyA, jassa jati lesAo tassa tati bhaanniyvvaao| jotisiyassa na bhnnnnti| jAva siya bhaMte ! pamhalese vemANie appakammatarAe, sukkalese vemANie mahAkammatarAe ? haMtA, siyaa| se keNaTeNaM0 sesaM jahA neraiyassa jAva mhaakmmtraae| [9] isI taraha yAvat vaimAnika devoM taka kahanA caahie| jisameM jitanI lezyAe~ hoM, utanI kahanI cAhie, kintu jyotiSka devoM ke daNDaka kA kathana nahIM karanA caahie| (praznottara kI saMyojanA isa prakAra yAvat vaimAnika taka kara lenI cAhie, yathA-) _[pra.] bhagavan ! padmalezyA vAlA vaimAnika kadAcit alpakarma vAlA aura zuklalezyA vAlA vaimAnika kadAcit mahAkarma vAlA hotA hai ? [u.] hA~, gautama ! kadAcit hotA hai| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ? [u.] (isake uttara meM) zeSa sArA kathana nairayika kI taraha yAvat 'mahAkarmavAlA hotA hai'; yahA~ taka karanA caahie| vivecana-caubIsa daNDakoM meM lezyA kI apekSA alpakarmatva-mahAkarmatva-prarUpaNA--prastuta cAra sUtroM (sU.6 se 9 taka) maiM nairayikoM se lekara vaimAnika daNDaka taka ke jIvoM meM lezyA ke tAratamya kA sayuktika nirUpaNa kiyA gayA hai| sApekSa kathana kA Azaya sAmAnyatayA kRSNalezyA vAlA jIva mahAkarmI aura nIlalezyA vAlA jIva usase alpakarmI hotA hai, kintu AyuSya kI sthiti kI apekSA se kRSNalezyI jIva alpakarmI aura nIlalezyI jIva mahAkarmI bhI ho sakatA hai| udAharaNArtha-saptama naraka meM utpanna koI kRSNalezyI nairayika hai, jisane apane AyuSya kI bahuta-sI sthiti kSaya kara dI hai, isa kAraNa usane bahuta-se karma bhI kSaya kara diye haiM, kintu usakI apekSA koI nIlalezyI nairayika dasa sAgaropama kI sthiti se paMcama naraka meM abhI tatkAla utpanna huA hai, usane apane AyuSya kI sthiti abhI adhika kSaya nahIM kii| isa kAraNa pUrvokta kRSNalezyI nairayika kI apekSA isa nIlalezyI ke karma abhI bahuta bAkI haiN| isa dRSTi se nIlalezyI kRSNalezyI kI apekSA mahAkarmavAlA hai| jyotiSka daNDaka meM niSedha kA kAraNa jyotiSka devoM meM yaha sApekSatA ghaTita nahIM ho sakatI, kyoMki unameM kevala eka tejolezyA hotI hai| dUsarI lezyA na hone se use dUsarI lezyA kI apekSA alpakarmI yA mahAkarmI nahIM kA jA sktaa|' 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 301 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 vyAkhyAprajJaptisUtra caubIsa daNDakavartI jIvoM meM vedanA aura nirjarA ke tathA ina donoM ke samaya ke pRthaktva kA nirUpaNa 10.[1] se nUNaM bhaMte ! jA vedaNA sA nijarA ? jA nijara sA vedaNA? goyamA ! No iNaDhe smtthe| [10-1 pra.] bhagavan ! kyA vAstava meM jo vedanA hai, vaha nirjarA kahI jA sakatI hai ? aura jo nirjarA hai, vaha vedanA kahI jA sakatI hai? _[10-1 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| [2] se keNaTheNaM bhaMte ! evaM vuccai 'jA veyaNA na sA nijjarA, jA nijarA na sA veyaNA' ? goyamA ! kammaM vedaNA, NokammaM nijraa| se teNadveNaM goyamA ! jAva na sA vednnaa| [10-2 pra.] bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki jo vedanA hai, vaha nirjarA nahIM kahI jA sakatI aura jo nirjarA hai, vaha vedanA nahIM kahIM jA sktii| [10-2 u.] gautama ! vedanA karma aura nirjarA nokarma hai| isa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki yAvat jo nirjarA hai, vaha vedanA nahIM kahI jA sktii| 11.[1] neratiyANaM bhaMte ! jA vedaNA sA nijarA? jA nijjarA sA vedaNA? goyamA ! No iNaDhe smddhe| [11-1 pra.] bhagavan ! kyA nairayikoM kI jo vedanA hai, use nirjarA kahA jA sakatA hai, aura jo nirjarA hai, use vedanA kahA jA sakatA hai ? [11-1 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| / [2] se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccati neraiyANaM jA vedaNA na sA nijarA, jA nijarA na sA veyaNA? goyamA ! neraiyANaM kammaM vedaNA, NokammaM nijraa|se teNaTheNaM goyamA ! jAva na sA veynnaa| [11-2 pra.] bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki nairayikoM kI jo vedanA hai, use nirjarA nahIM kahA jA sakatA aura jo nirjarA hai, use vedanA nahIM kahA jA sakatA? [11-2 u.] gautama ! nairayikoM kI jo vedanA hai, vaha karma hai aura jo nirjarA hai, vaha nokarma hai| isa kAraNa se he gautama ! maiM aisA kahatA hU~ ki yAvat jo nirjarA hai, use vedanA nahIM kahA jA sktaa| 12. evaM jAva vemaanniyaannN| [12] isI prakAra yAvat vaimAnika paryanta (caubIsa daNDakoM meM) kahanA caahie| 13.[1] se nUNaM bhaMte ! jaM vedeMsu taM nijariMsu ? jaM nijariMsutaM vedeMsu? Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka- 3 No iTThe samaTThe / [13-1 pra.] bhagavan ! jina karmoM kA vedana kara (bhoga) liyA, kyA unako nirjIrNa kara liyA aura jina karmoM ko nirjIrNa kara liyA, kyA unakA vedana kara liyA ? [13 - 1 u.] gautama ! yaha bAta (artha) samartha (zakya) nahIM hai| [ 2 ] se keNaTTheNaM bhaMte ! evaM vuccati 'jaM vedeMsu no taM nijjareMsu, jaM nijjareMsu no taM vedeMsu' ? goyamA ! kammaM vedeMsu, nokammaM nijjariMsu, se teNaTTheNaM goyamA ! jAva no taM vedeMsu / [13-2 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ki jina karmoM kA vedana kara liyA, unako nirjINa nahIM kiyA aura jina karmoM ko nirjINa kara liyA, unakA vedana nahIM kiyA ? 143 [13-2 u.] gautama ! vedana kiyA gayA karmoM kA, kintu nirjINa kiyA gayA hai-- nokarmoM ko; isa kAraNa se he gautama! maiMne kahA ki yAvat 'unakA vedana nahIM kiyaa| 14. neratiyA NaM bhaMte ! jaM vedeMsu taM nijjarrisu ? evaM neraiyA vi| [14 pra.] bhagavan ! nairayika jIvoM ne jisa karma ko vedana kara liyA, kyA use nirjINa kara liyA ? [ 14 u.] pahale kahe anusAra nairayikoM ke viSaya meM bhI jAna lenA caahie| 15. evaM jAva vemANiyA / [15] isI prakAra vaimAnikoM paryanta caubIsa hI daNDaka meM kathana karanA caahie| 16. [ 1 ] se nUNaM bhaMte ! jaM vedeti taM nijjariMti, jaM nijjareMti taM vedeMti ? goyamA ! no iNaTThe samaTThe / [16-1 pra.] bhagavan ! kyA vAstava meM jisa karma ko vedate haiM, usakI nirjarA karate haiM aura jisakI nirjarA karate haiM, usako vedate haiM ? [16-1 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| [ 2 ] se keNaTTheNaM bhaMte ! evaM vuccati jAva 'no taM vedeMti' ? gotamA ! kammaM vedeMti, nokammaM nijjareMti / se teNaTTheNaM goyamA ! jAva no taM vedaMti / [16-2 pra.] bhagavan ! yaha Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki jisako vedate haiM, usakI nirjarA nahIM karate aura jisakI nirjarA karate haiM, usako vedate nahIM haiM ? [16-2 u.] gautama ! karma ko vedate haiM aura nokarma ko nirjIrNa karate haiM / isa kAraNa se he gautama ! maiM kahatA hU~ ki yAvat jisako nirjIrNa karate hai, usakA vedana nahIM karate / 17. evaM neraiyA vi jAva vemANiyA / .[17] isI taraha nairayikoM ke viSaya meM jAnanA caahie| vaimAnikoM paryanta cauvIsa hI daNDakoM meM isI taraha kahanA caahie| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 vyAkhyAprajJaptisUtra 18.[1] se nUNaM bhaMte ! jaM vedissaMti taM nijarissaMti ? jaM nijarissaMti taM vedissaMti ? goyamA ! No iNaDhe smddhe| [18-1 pra.] bhagavan ! kyA vAstava meM, jisa karma kA vedana kareMge, usakI nirjarA kareMge, aura jisa karma kI nirjarA kareMge, usakA vedana kareMge? / [18-1 pra.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| [2] se keNaDheNaM jAva 'No taM vedissaMti ?' goyamA ! kammaM vedissaMti, nokammaM nijrissNti| se teNadveNaM jAva no taM nijari (vedi) ssNti| [18-2 pra.] bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki yAvat usakA vedana nahIM kareMge? [18-2 u.] gautama ! karma kA vedana kareMge, nokarma kI nirjarA kreNge| isa kAraNa se, he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki jisakA vedana kareMge, usakI nirjarA nahIM kareMge, aura jisakI nirjarA kareMge, usakA vedana nahIM kreNge| 19. evaM neratiyA vi jAva vaimaanniyaa| [19] isI taraha nairayikoM ke viSaya meM jAna lenA caahie| vaimAnikaparyanta caubIsa hI daNDakoM meM isI taraha kahanA caahie| 20.[1] se NUNaM bhaMte ! je vedaNAsamae se nijarAsamae, je nijarAsamae se vedaNAsamae ? goyamA ! no iNaDhe smddhe| [20-1 pra.] bhagavan ! jo vedanA kA samaya hai, kyA vaha nirjarA kA samaya hai aura jo nirjarA kA samaya hai, vaha vedanA kA samaya hai ? [20-1 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| [2] se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccati 'je vedaNAsamae na se NijjarAsamae, je nijarAsamae na se vedaNAsamae' ? goyamA ! jaM samayaM vedeti no taM samayaM nijareMti, jaM samayaM nijareMti no taM samayaM vedeti; annammi samae vedeti, annammi samae nijareMti; anne se vedaNAsamae, anne se nijraasme| se teNaDheNaM jAva na se vednnaasme| [20-2 pra.] bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki jo vedanA kA samaya hai, vaha nirjarA kA samaya nahIM hai aura jo nirjarA kA samaya hai, vaha vedanA kA samaya nahIM hai ? . [20-2 u.] gautama ! jisa samaya meM vedate haiM, usa samaya nirjarA nahIM karate aura jisa samaya nirjarA karate haiM, usa samaya vedana nahIM krte| anya samaya meM vedana karate haiM aura anya samaya meM nirjarA karate haiN| vedanA kA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-3 145 samaya dUsarA hai aura nirjarA kA samaya dUsarA hai| isI kAraNa he gautama ! maiM kahatA hU~ ki......... yAvat nirjarA kA jo samaya hai, vaha vedanA kA samaya nahIM hai| 21.[1] neratiyANaM bhaMte ! je vedaNAsamae se nijarAsamae ? je nijarAsamae se vedaNAsamae ? goyamA ! No iNaThe smtthe| [21-1 pra.] bhagavan ! kyA nairayika jIvoM kA jo vedanA kA samaya hai, vaha nirjarA kA samaya hai aura jo nirjarA kA samaya hai, vaha vedanA kA samaya hai ? [21-1 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| [2] se keNaTheNaM bhaMte ! evaM vuccai 'neraiyANaM je vedaNAsamae na se nijarAsamae' je nijarAsamae na se vedaNAsamae ?' ___ goyamA ! neraiyA NaM jaM samayaM vedeti No taM samayaM nijareMti, jaM samayaM nijareMti, no taM samayaM vedeti; annammi samae vedeti, annammi samae nijareMti; anne se vedaNAsamae, anne se nijjraasme| se teNaDheNaM jAva na se vednnaasme| [21-2 pra.] bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki nairayikoM ke jo vedanA kA samaya hai, vaha nirjarA kA samaya nahIM hai aura jo nirjarA kA samaya hai, vaha vedanA kA samaya nahIM hai ? [12-2 u.] gautama ! nairayika jIva jisa samaya meM vedana karate haiM, usa samaya meM nirjarA nahIM karate aura jisa samaya meM nirjarA karate haiM, usa samaya meM vedana nahIM krte| anya samaya meM ve vedana karate haiM aura anya samaya meM nirjarA karate haiN| unake vedanA kA samaya dUsarA hai aura nirjarA kA samaya dUsarA hai| isa kAraNa se maiM aisA kahatA hU~ ki yAvat jo nirjarA kA samaya hai, vaha vedanA kA samaya nahIM hai| 22. evaM jAva vemaanniyaannN| [22] isI prakAra vaimAnikoM paryanta hI caubIsa hI daNDakoM meM kahanA caahie| vivecana-caubIsa daNDakavartI jIvoM meM vedanA aura nirjarA ke tathA ina donoM ke samaya ke pRthaktva kA nirUpaNa--prastuta 13 sUtroM (sU. 10 se 22 taka) meM vibhinna pahaluoM se sAmAnya jIva meM, caubIsa daNDakavartI jIvoM meM vedanA aura nirjarA ke pRthaktva kA tathA ina donoM ke samaya ke pRthaktva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| vedanA aura nirjarA kI vyAkhyA ke anusAra donoM ke pRthaktva kI siddhi-udayaprApta karma ko bhoganA 'vedanA' kahalAtI hai aura jo karma bhoga kara kSaya kara diyA gayA hai, use nirjarA kahate haiM / vedanA karma kI hotI hai| isI kAraNa vedanA ko (udayaprApta) karma kahA gayA hai aura nirjarA ko nokarma (krmaabhaav)| tAtparya yaha hai ki kArmaNa vargaNA ke pudgala sadaiva vidyamAna rahate haiM, kintu ve sadA karma nahIM kahalAte / kaSAya aura yoga ke nimitta se jIva ke sAtha baddha hone para hI unheM 'karma' saMjJA prApta hotI hai aura vedana ke antima 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 302 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 vyAkhyAprajJaptisUtra samaya taka vaha saMjJA rahatI hai| nirjarA hone para ve pudgala 'karma' nahIM rahate, akarma ho jAte haiN| caubIsa daNDakavartI jIvoM kI zAzvatatA-azAzvatatA kA nirUpaNa 23.[1] neratiyA bhaMte ! kiM sAsayA, asAsayA ? [23-1 pra.] bhagavan ! nairayika jIva zAzvata haiM yA azAzvata haiM ? [23-1 u.] gautama ! nairayika jIva kathaMcit zAzvata haiM aura kathaMcit azAzvata haiN| [2] se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccai 'neratiyA siya sAsayA, siya asAsayA ?' goyamA ! avvocchittiNayaTThayAe sAsayA, vocchittiNayaTThayAe, asaasyaa| se teNadveNaM jAva siya asaasyaa| _[23-2 pra.] bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki 'nairayika jIva kathaMcit zAzvata haiM aura kathaMcit azAzvata haiM ?' [23-2 u.] gautama ! avyucchitti (dravyArthika) naya kI apekSA se nairayika jIva zAzvata haiM aura vyucchitti (paryAyArthika) naya kI apekSA se nairayika jIva azAzvata haiN| isa kAraNa se he gautama ! maiM aisA kahatA hU~ ki nairayika jIva kathaMcit zAzvata haiM aura kathaMcit azAzvata haiN| 24. evaM jAva vemANiyANaM jAva siya asaasyaa| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti| ||sttm sae : taiyo uddesao smtto|| [24] isI prakAra vaimAnikoM-paryanta kahanA cAhie ki ve kathaMcit zAzvata haiM aura kathaMcit azAzvata haiN| yAvat isI kAraNa maiM kahatA haiM ki vaimAnika deva kathaMcit zAzvata haiM, kathaMcit azAzvata haiN| bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai, isa prakAra kaha kara gautama svAmI yAvat vicaraNa karate haiN| vivecana-caubIsa daNDakavartI jIvoM kI zAzvatatA-azAzvatatA kA nirUpaNa--prastuta do sUtroM (23 aura 24) meM caubIsa daNDakavartI jIvoM kI zAzvatatA aura azAzvatatA kA sApekSika kathana kiyA gayA hai| avyucchittinayArthatA vyucchittinayArthatA kA artha--avyucchitti (dhruvatA) pradhAna naya avyucchittinaya hai, usakA artha hai--dravya, arthAt--dravyArthikanaya kI apekSA aura vyucchiti pradhAna jo naya hai, usakA artha 'hai--paryAya, arthAt--paryAyarthikanaya kI apekssaa| dravyArthikanaya kI apekSA sabhI padArtha zAzvata haiM aura paryAyArthikanaya kI apekSA sabhI padArtha azAzvata haiN| ||sptm zataka : tRtIya uddezaka sAmapta // 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 302 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauttho uddesao : 'jIvA' caturtha uddezaka : 'jIva' SaDvidha saMsArasamApannaka jIvoM ke sambaMdha meM vaktavyatA 1. rAyagihe nagare jAva evaM vadAsI [1] rAjagRha nagara meM yAvat (zrI gautamasvAmI ne zramaNa bhagavAn mahAvIra se isa prakAra pUchA 2. kativihA NaM bhaMte ! saMsArasamAvannagA jIvA paNNattA ? goyamA ! chavvihA saMsArasamAvannagA jIvA paNNattA, taM jahA - puDhavikAiyA evaM jahA jIvAbhigame jAva sammattakiriyaM vA micchattakiriyaM vA / [ saMgrahaNI gAthA - jIvA chavvihA puDhavI jIvANa ThitI, bhavaTThitI kAe / nillevaNa aNagAre kiriyA sammatta micchattA // ] sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti0 / // sattama sae : cauttho uddesao samatto // [2 pra.] bhagavan ! saMsArasamApannaka (saMsArI) jIva kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? [2 u.] gautama ! saMsArasamApannaka jIva chaha prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM- (1) pRthvIkAyika, (2) apkAyika, (3) tejaskAyika, (4) vAyukAyika, (5) vanaspatikAyika evaM (6) sakAyika / isa prakAra yaha samasta varNana jIvAbhigamasUtra ke tiryaJcasambandhI dUsare uddezaka meM kahe anusAra samyaktvakriyA aura mithyAtvakriyA paryanta kahanA cAhie / [ saMgrahaNI gAthA kA artha -- jIva ke chaha bheda, pRthvIkAyika jIvoM ke chaha bheda, pRthvIkAyika Adi jIvoM kI sthiti, bhavasthiti, sAmAnyakAyasthiti, nirlepana, anagAra sambandhI varNana samyaktvakriyA aura mithyAtvakriyA / ] 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai, ' yoM kaha kara gautama svAmI yAvat vicarate haiM / vivecana -- SaDvidha saMsArasamApannaka jIvoM ke sambaMdha meM jIvAjIvAbhigamasUtrAnusAra vaktavyatAprastuta caturtha uddezaka ke do sUtroM meM saMsArI jIvoM ke bheda tathA jIvAjIvAbhigamasUtrokta unase sambandhita varNana 1. yaha saMgrahaNI gAthA vAcanAntara meM hai, vRttikAra ne vRtti meM ise uddhRta karake isakI vyAkhyA bhI kI hai| - dekheM - bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 302-303 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 vyAkhyAprajJaptisUtra kA nirdeza kiyA hai| saMsArI jIvoM ke sambaMdha meM jIvAjIvAbhigamasUtrokta tathya-jIvAjIvAbhigamasUtra meM tiryaJca ke dUsare uddezaka meM jo bAteM haiM, unakI jhAMkI saMgrahaNIgAthA meM dI hai| (1) saMsArI jIvoM ke 6 bhedoM kA ullekha kara diyA hai| tatpazcAt (2) pRthvIkAyika jIvoM ke 6 bheda-zlakSNA, zuddhapRthvI, bAlukApRthvI, manaHzilA, zarkarApRthvI aura khrpRthvii| ina sabakI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti zlakSNA kI 1 hajAra varSa, zuddhapRthvI kI 12 hajAra varSa, bAlukA kI 14 hajAra varSa manaHzilA kI 16 hajAra varSa, zarkarApRthvI kI 18 hajAra varSa aura kharapRthvI kI 22 hajAra varSa kI hai| (3)sthiti-nArakoM aura devoM kI jaghanya 10 hajAra varSa, utkRSTa 33 sAgaropama kI hai| tiryaMca aura manuSya kI jaghanya antarmuhUrta kI, utkRSTa 3 palyopama kii| isI taraha anya jIvoM kI bhavasthiti prajJApanAsUtra ke caturtha sthitipadAnusAra jAna leN| (4) nirlepana tatkAla utpanna pRthvIkAyika jIvoM ko pratisamaya eka-eka nikAleM to jaghanya asaMkhyAta avasarpiNIutsarpiNI kAla meM aura utkRSTa bhI asaMkhyAta avasarpiNI-utsarpiNIkAla meM nirlepa (rikta) hote haiM, ityAdi prakAra se sabhI jIvoM kA nirlepana kahanA caahie|(5)angaar_jo ki avizaddha lezyAvAlA avadhijJAnI hai, usake deva-devI ko jAnane sambandhI 12 AlApaka kahane chie|(6)anytiirthikoN dvArA eka samaya meM samyaktva-mithyAtva kriyAdvaya karane kI prarUpaNA kA khaNDana, eka samaya meM ina paraspara virodhI do kriyAoM meM se eka hI kiyA kA maNDana hai| isa prakAra sAMsArika jIva sambandhI vaktavyatA hai|' // saptama zataka : caturtha uddezaka smaapt|| 1. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 302-303, (kha) jIvAjIvAbhigamasUtra, tiryaJca sambandhI uddezaka 2, pR. 139 sU. 100 se 104 taka (ga) prajJApanAsUtra caturtha sthitipada Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamo uddesao : 'pakkhI' paMcama uddezaka : 'pakSI' khecara-paMcendriya jIvoM ke yonisaMgraha Adi tathyoM kA atidezapUrvaka nirUpaNa 1. rAyagihe nagare jAva evaM vadAsI [1] rAjagRha nagara meM yAvat gautamasvAmI ne ( zramaNa bhagavan mahAvIra svAmI se) isa prakAra pUchA-- 2. khahacarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kativihe joNIsaMgahe paNNatte ? goyamA ! tivihe joNIsaMgahe paNNatte, taM jahA -- aMDayA poyayA sammucchimA / evaM jahA jIvAbhigame jAva no ceva NaM te vimANe vItIvaejjA / emahAlayA NaM goyamA ! te vimANA paNNattA / [ saMgrahagAthA - 'joNIsaMgaha lesA diTThI NANe ya joga-uvaoge / - uvavAya-i- samugdhAya - cavaNa - jAi - kula-vihIo // ] sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! ti0 / // sattama sae : paMcamo uddesao samatto // [2 pra.] he bhagavan ! khecara paMcendriya tiryaJca jIvoM kA yonisaMgraha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [ 2 u.] gautama ! (khecara paMcendriya tiryaMca jIvoM kA ) yonisaMgraha tIna prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai--aNDaja, potaja aura sammUrcchima / isa prakAra ( Age kA sArA varNana) jIvAjIvAbhigamasUtra meM kahe anusAra yAvat 'una vimAnoM kA ullaMghana nahIM kiyA jA sakatA, he gautama! ve vimAna itane mahAn (bar3e) kahe gaye haiM;' yahA~ taka kahanA caahie| sthiti, [ saMgrahagAthA kA artha -- yonisaMgraha, lezyA, dRSTi, jJAna, yoga, upayoga, upapAta, cyavana aura jAti-kulakoTi / ] 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai'; yoM kaha kara gautamasvAmI yAvat vicarane lage / samudghAta, vivecana - khecara tiryaJca paMcendriyajIvoM ke yonisaMgraha Adi tathyoM kA atidezapUrvaka nirUpaNa - prastuta paMcama uddezaka ke do sUtroM meM khecara paMcendriyajIvoM ke yonisaMgraha tathA jIvAjIvAbhigamasUtra ke nirdezAnusAra inase sambandhita anya tathyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 1. yaha saMgrahagAthA vAcAnAntara meM hai, vRttikAra ne ise vRtti meM uddhRta kiyA hai aura isakI vyAkhyA bhI kI hai| - dekheM bhagavatI. a. vRtti patrAMka 303 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 vyAkhyAprajJaptisUtra khecara paMcendriya jIvoM ke yonisaMgraha ke prakAra utpatti ke hetu ko yoni kahate haiM, tathA aneka kA kathana eka zabda dvArA kara diyA jAe, use saMgraha kahate haiN| khecara paMcendriya tiryaJca aneka hote hue bhI ukta tIna prakAra ke yonisaMgraha dvArA unakA kathana kiyA gayA hai / aNDaja-aMDe se utpanna hone vAle mora, kabUtara, haMsa aadi| potaja--jarAyu (jar3a-jera) binA utpanna hone vAle cimagAdar3a aadi| sammUrchima--mAtA-pitA ke saMyoga ke binA utpanna hone vAle meMDhaka Adi jiiv| jIvAjIvAbhigamokta tathya--jIvAjIvAbhigamasUtrAnusAra khecara paMcendriya tiryaMca meM lezyA 6, dRSTi 3, jJAna 3, (bhajanA se), ajJAna 3 (bhajanA se), yoga 3, upayoga 2 pAye jAte haiN| sAmAnyataH ye cAroM gati se Ate haiM aura cAroM gatiyoM meM jAte haiN| inakI sthiti jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga hai| kevalIsamudghAta aura AhArakasamudghAta ko chor3akara inameM pAMca samudghAta pAe jAte haiN| inakI bAraha lAkha kulakor3I haiN| isa prakaraNa meM antima sUtra vijaya, vaijayanta, jayanta, aura aparAjita kA hai| ina cAroM kA vistAra itanA hai ki yadi koI deva nau AkAzAntara pramANa (850740 10 yojana) kA eka Daga bharatA huA chaha mahIne taka cale to kisI vimAna ke anta ko prApta karatA hai, kisI vimAna ke anta ko nhiiN| jIvAjIvAbhigama se vistRta varNana jAna lenA caahie| // saptama zataka : paMcama uddezaka smaapt|| 1. bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 303 2. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 303 (ga) jIvAjIvAbhigamasUtra sU.76 se 99 taka, patrAMka 131 se 138 taka Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTTho uddesao : 'Au' chaThA uddezaka : 'Ayu' caubIsa daNDakavartI jIvoM ke AyuSyabaMdha aura AyuSyavedana ke sambaMdha meM prarUpaNA 9. rAyagihe nagare jAva evaM vadAsI [1] rAjagRha nagara meM (gautamasvAmI ne zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI se) yAvat isa prakAra pUchA2. jIve NaM bhaMte ! je bhavie neraiesu uvavajjittae se NaM bhaMte ! kiM ihagate neratiyAuyaM pakareti ? uvavajjamANeneratiyAuyaM pakareti ? uvavanne neratiyAuyaM pakareti ? goyamA ! ihagate neratiyAuyaM pakarer3a, no uvavajjamANe neratiyAuyaM pakarei, no uvavanne neratiyAuyaM pakarei | [2 pra.] bhagavan ! jo jIva nArakoM (nairayikoM) meM utpanna hone yogya hai, bhagavan ! kyA vaha isa bhava meM rahatA huA nArakAyuSya bAMdhatA hai, athavA vahA~ (naraka meM) utpanna hotA huA nArakAyuSya bAMdhatA hai yA phira (naraka meM) utpanna hone para nArakAyuSya bAMdhatA hai ? [2 u.] gautama ! vaha ( naraka meM utpanna hone yogya jIva) isa bhava meM rahatA huA hI nArakAyuSya bAMdha letA hai, parantu naraka meM utpanna huA nArakAyuSya nahIM bAMdhatA aura na naraka meM utpanna hone para nArakAyuSya bAMdhatA hai| 3. evaM asurakumAresu vi / [3] isI prakAra asurakumAroM ke (AyuSyabaMdha ke) viSaya meM kahanA cAhie / 4. evaM jAva vemANiesu / [4] isI prakAra vaimAnika paryanta kahanA caahie| 5. jIve NaM bhaMte ! je bhavie neratiesu uvavajjittae se NaM bhaMte ! kiM ihagate neratiyAuyaM paDisaMvedeti ? uvavajjamANe neratiyAuyaM paDisaMvedeti ? uvavanne neratiyAuyaM paDisaMvedeti ? goyamA ! No ihagate neratiyAuyaM paDisaMvedei, uvavajjamANe neratiyAuyaM paDisaMvedeti, uvavanne vi neratiyAuyaM paDisaMvedeti / [5 pra.] bhagavan ! jo jIva nArakoM meM utpanna hone vAlA hai, bhagavan ! kyA vaha isa bhava meM rahatA huA nArakAyuSya kA vedana (pratisaMvedana) karatA hai, yA vahA~ utpanna hotA huA nArakAyuSya kA vedana karatA hai, athavA vahA~ utpanna hone ke pazcAt nArakAyuMSya kA vedana karatA hai ? Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 vyAkhyAprajJaptisUtra [5 u.] gautama ! vaha (naraka meM utpanna hone yogya jIva) isa bhava meM rahatA huA nArakAyuSya kA vedana nahIM karatA, kintu vahA~ utpanna hotA huA vaha nArakAyuSya kA vedana karatA hai aura utpanna hone ke pazcAt bhI nArakAyuSya kA vedana karatA hai| 6. evaM jAva vemaanniesu| [6] isa prakAra vaimAnika paryanta caubIsa daNDakoM meM (AyuSyavedana kA) kathana karanA caahie| vivecana-caubIsa daNDakavartI jIvoM ke AyuSyabaMdha aura AyuSyavedana ke sambaMdha meM prarUpaNAnairayika se lekara vaimAnika taka ke jIvoM meM se jo jIva jisa gati meM utpanna hone vAlA hai, vaha yahA~ rahA huA hI usa bhava kA AyuSyavedana kara letA hai, yA vahA~ utpanna hotA huA karatA hai, athavA vahA~ utpanna hone ke bAda AyuSyabaMdha yA AyuSyavedana karatA hai ? isa viSaya meM saiddhAntika samAdhAna prastuta kiyA gayA hai| caubIsa daNDakavartI jIvoM ke mahAvedanA-alpavedanA ke sambaMdha meM prarUpaNA 7. jIve NaM bhaMte ! je bhavie neratiesu uvavajjittae se NaM bhaMte ! kiM ihagate mahAvedaNe ? uvavajjamANe mahAvedaNe ? uvavanne mahAvedaNe? goyamA ! ihagate siya mahAveyaNe, siya appavedaNe; uvavajjimANe siya mahAvedaNe, siya appavedaNe; ahe NaM uvavanne bhavati tato pacchA egaMtadukkhaM vedaNaM vedeti, Ahacca saatN| [7 pra.] bhagavan ! jo jIva nArakoM meM utpanna hone vAlA hai, bhagavAn ! kyA vaha yahA~ (isa bhava meM) rahatA huA hI mahAvedanA vAlA ho jAtA hai, yA naraka meM utpanna hotA huA mahAvedanA vAlA hotA hai, athavA naraka meM utpanna hone ke pazcAt mahAvedanA vAlA hotA hai| [7 u.] gautama ! vaha (naraka meM utpanna hone vAlA jIva) isa bhava meM rahA huA kadAcit mahAvedanA vAlA hotA hai, kadAcit alpavedanA vAlA hotA hai| naraka meM utpanna hotA huA bhI kadAcit mahAvedanA vAlA aura kadAcit alpavedanA vAlA hotA hai; kintu jaba naraka meM utpanna ho jAtA hai, taba vaha ekAntaduHkharUpa vedanA vedatA hai, kadAcit sukha (sAtA) rUpa (vedanA vedatA hai|) 5.[1] jIve NaM bhaMte ! je bhavie asurakumAresu uvavajittae pucchaa| goyamA ! ihagate siya mahAvedaNe, siya appavedaNe; uvavajamANe siya mahAvedaNe, siya appavedaNe; ahe NaM uvavanne bhavati tato pacchA egaMtasAtaM vedaNaM vedeti, Ahacca asaatN| [8-1 pra.] bhagavan ! jo jIva asurakumAroM meM utpanna hone vAlA hai, (usake sambaMdha meM bhI) yahI prazna hai| __ [8-1 u.] gautama ! (jo jIva asurakumAroM meM utpanna hone vAlA hai,) vaha yahA~ (isa bhava meM) rahA huA kadAcit mahAvedanA vAlA aura kadAcit alpavedanA vAlA hotA hai; vahA~ utpanna hotA huA bhI vaha Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-6 153 kadAcit mahAvedanA vAlA aura kadAcit alpavedanA vAlA hotA hai, kintu jaba vaha vahA~ utpanna ho jAtA hai, taba ekAntasukha (sAtA) rUpa vedanA vedatA hai, kadAcit duHkha (asAtA) rUpa vedanA vedatA hai| [2] evaM jAva thnniykumaaresu| [8-2] isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka kahanA caahie| 9. jIve NaM bhaMte ! je bhavie puDhavikAesu uvavajjittae pucchaa| goyamA ! ihagae siya mahAvedaNe, siya appavedaNe; evaM uvavajamANe vi; ahe NaM uvavanne bhavati tato pacchA vemAtAe vedaNaM vedeti| [9 pra.] bhagavan ! jo jIva pRthvIkAyika meM utpanna hone yogya hai, (usake sambaMdha meM bhI) yahI pRcchA hai| [9 u.] gautama ! vaha (pRthvIkAyika meM utpanna hone yogya) jIva isa bhava meM rahA huA kadAcit mahAvedanAyukta aura kadAcit alpavedanAyukta hotA hai, isI prakAra vahA~ utpanna hotA huA bhI vaha kadAcit mahAvedanA aura kadAcit alpavedanA se yukta hotA hai aura jaba vahA~ utpanna ho jAtA hai, tatpazcAt vaha vimAtrA (vividha prakAra) se vedanA vedatA hai| 10. evaM jAva mnnussesu| [10] isI prakAra kA kathana manuSya paryanta karanA caahie| 11. vANamaMtara-jotisiya-vemANiesu jahA asurakumAresu (su. 8 [1]) [11] jisa prakAra asurakumAroM ke viSaya meM (alpavedanA-mahAvedanA-sambandhI) kathana kiyA hai, usI prakAra vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke lie bhI kahanA caahie| vivecana-caubIsa daNDakavartI jIvoM ke mahAvedanA-alpavedanA ke sambaMdha meM prarUpaNAnArakAdi daNDakoM meM utpanna hone yogya jIva kyA yahA~ rahatA huA, vahA~ utpanna hotA huA yA vahA~ utpanna hone ke pazcAt mahAvedanA vAlA hotA hai ? isa prakAra ke praznoM kA sApekSazailI se prastuta paMcasUtroM (sU.7 se 11 taka) meM samAdhAna kiyA gayA hai| niSkarSa--nArakotpannayogya jIva yahA~ rahA huA kadAcit mahAvedanA aura kadAcit alpavedanA se yukta hotA hai, vahA~ utpanna hotA bhI isI taraha hotA hai, kintu vahA~ utpanna hone ke bAda narakapAlAdi ke asaMyogakAla meM yA tIrthaMkaroM ke kalyANaka-avasaroM para kadAcit sukha ke sivAya ekAnta duHkha hI bhogatA hai| dasa bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva pUrvokta donoM avasthAoM meM pUrvavat hote haiM, kintu vahA~ utpanna hone ke pazcAt prahArAdi ke A par3ane ke sivAya kadAcit duHkha ke sivAya ekAntasukha hI bhogate haiM, pRthvIkAya se lekara manuSyoM taka ke jIva pUrvokta donoM avasthAoM meM pUrvavat hI hote haiM, kintu usa-usa bhava meM Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 vyAkhyAprajJaptisUtra utpanna hone ke pazcAt vividha prakAra (vimAtrA) se vedanA vedate haiN|' caubIsa daNDakavartI jIvoM meM anAbhoganivartita AyuSyabaMdha kI prarUpaNA 12. jIvA NaM bhaMte ! kiM AbhoganivvattiyAuyA ? aNabhoganivvattiyAuyA ? goyamA ! no AbhoganivvattiyAuyA, annaabhognivvttiyaauyaa| [12 pra.] bhagavan ! kyA jIva Abhoganirvartita AyuSya vAle haiM yA anAbhoganirvartita AyuSya vAle haiM ? [12 u.] gautama ! jIva Abhoganirvartita AyuSya vAle nahIM hai, kintu anAbhoganirvartita AyuSya vAle 13. evaM neraiyA vi| [13] isI prakAra nairayikoM ke (AyuSya) ke viSaya meM bhI kanA caahie| 14. evaM jAva vemaanniyaa| [14] vaimAnikoM paryanta isI taraha kahanA caahie| vivecana-caubIsa daNDakavartI jIvoM meM anAbhoganirvartita AyuSyabaMdha kI prarUpaNA-prastuta trisUtrI meM caturviMzati daNDakoM ke jIvoM meM Abhoganivartita AyuSya-baMdha kA niSedha karake anAbhoganirvartita AyuSya-baMdha kI prarUpaNA kI gaI hai| Abhoganirvartita aura anAbhoganirvartita AyuSya samasta sAMsArika jIva anAbhogapUrvaka (anajAnapane meM na jAnate hue) AyuSya bAMdhate haiM, ve AbhogapUrvaka (jAnapane meM jAnate hue) AyuSya baMdha nahIM krte| samasta jIvoM ke karkaza-akarkaza-vedanIya karmabaMdha kA hetupUrvaka nirUpaNa 15. atthi NaM bhaMte ! jIvA NaM kakkasavedaNijjA kammA kajjati ? haMtA, atthi| [15 pra.] bhagavan ! kyA jIvoM ke karkaza vedanIya (atyanta duHkha se bhogane yogya-kaThora vedanA vAle) karma (kA arjana) karate (bAMdhate) haiM ? [15 u.] hA~, gautama ! bAMdhate haiN| 16. kahaM NaM bhaMte ! jIvA NaM kakkasaveyaNijjA kammA kajaMti ? goyamA ! pANAtivAteNaM jAva micchAdaMsaNasalleNaM, evaM khalu goyamA ! jIvANaM kakkasavedaNijjA kammA kjjti| 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNayukta) bhA. 1, 290-291 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-6 / 155 [16 pra.] bhagavan ! jIva karkazavedanIya karma kaise bAMdhate haiM ? [16 u.] gautama ! prANAtipAta se yAvat mithyAdarzana zalya se jIva karkazavedanIya karma bAMdhate haiN| 17. atthi NaM bhaMte ! neraiyANaM kakkasaveyaNijjA kammA kati ? evaM cev| [17 pra.] bhagavan ! kyA nairayika jIva karkazavedanIya karma bAMdhate haiM ? [17 u.] hA~, gautama ! pahale kahe anusara bAMdhate haiN| 18. evaM jAva vemaanniyaannN| [18] isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA caahie| 19. atthi NaM bhaMte ! jIvANaM akakkasavedaNijjA kammA kajaMti ? haMtA, atthi| * [19 pra.] bhagavan ! kyA jIva akarkazavedanIya (sukhapUrvaka bhogane yogya) karma bAMdhate haiM ? [19 u.] hA~, gautama ! bAMdhate haiN| 20. kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM akakkasavedaNijjA kammA kajati ? goyamA ! pANAtivAtaveramaNeNaM jAva pariggahaveramaNeNaM kohavivegeNaM jAva micchAdasaNasallavivegeNaM, evaM khalu goyamA ! jIvANaM akakkasavedaNijjAkammA kjNti| [20 pra.] bhagavan ! jIva akarkazavedanIya karma kaise bAMdhate haiM ? [20 u.] gautama ! prANAtipAtaviramaNa se yAvat parigraha-viramaNa se, isI taraha krodha-viveka se (lekara) yAvat mithyAdarzanazalyaviveka se (jIva akarkazavedanIya karma bAMdhate haiN|) he gautama ! isa prakAra se jIva akarkazavedanIya karma bAMdhate haiN| 21. atthi NaM bhaMte ! neratiyANaM akakkasaveyaNijjA kammA kajaMti ? goyamA ! No iNaThe smtthe| . [21 pra.] bhagavan ! kyA nairayika jIva akarkazavedanIya karma bAMdhate haiM ? [21 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| (arthAt-nairayikoM ke akarkazavedanIya karmoM kA baMdha nahIM hotaa|) 22. evaM jAva vemaanniyaa| navaraM maNussANaM jahA jIvANaM (su. 19) / [22] isI prakAra vaimAnikoM paryanta kahanA caahie| parantu manuSyoM ke viSaya meM itanA vizeSa hai ki jaise Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 vyAkhyAprajJaptisUtra audhika jIvoM ke viSaya meM kahA gayA hai, vaise hI sArA kathana karanA caahie| vivecana-samasta jIvoM ke karkaza-akarkaza-vedanIya karmabaMdha kA hetupUrvaka nirUpaNaprastuta 8 sUtroM (sU. 15 se 22 taka) meM samuccaya jIvoM aura caubIsa daNDakavartI jIvoM ke karkazavedanIya aura akarkazavedanIya karmabaMdha ke sambaMdha meM sahetuka nirUpaNa kiyA gayA hai| karkazavedanIya aura akarkazavedanIya karmabaMdha kaise,aura kaba?-jIvoM ke karkazavedanIya karma baMdha jAte haiM, unakA patA taba lagatA hai, jaba ve udaya meM Ate haiM, bhogane par3ate haiM, kyoMki karkazavedanIya karma bhogate samaya atyanta du:kharUpa pratIta hote haiN| jaise skandaka AcArya ke ziSyoM ne pahale kisI bhava meM karkazavedanIya karma bAMdhe the| akarkazavedanIya karma bhogane meM sukharUpa pratIta hote haiM, jaise ki bharata cakrI Adi ne bAMdhe the| karkazavedanIya ko bAMdhane kA kAraNa 18 pApasthAnaka-sevana aura akarkazavedanIya-karmabaMdha kA kAraNa inhIM 18 pApasthAnoM kA tyAga hai| narakAdi jIvoM meM prANAtipAta Adi pApasthAnoM se viramaNa na hone se ve akarkazavedanIya-karmabaMdha nahIM kara skte| cauvIsa daNDakavartI jIvoM meM sAtA-asAtA vedanIya karmabaMdha aura unake kAraNa 23. atthi NaM bhaMte ! jIvANaM sAtAvedaNijjA kammA kajjati ? haMtA, atthi| [23 pra.] bhagavan ! kyA jIvoM ke sAtAvedanIya karma baMdhate haiM ? [23 u.] hA~, gautama ! baMdhate haiN| 24. kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM sAtAvedaNijA kammA kajaMti ? goyamA ! pANANukaMpAe bhUyANukaMpAe jIvANukaMpAe sattANukaMpAe, bahuNaM pANANaM jAva sattANaM adukkhaNayAe asoyaNayAe ajUraNayAe atipaNNattAe apiTTaNayAe aparitAvaNayAe; evaM khalu goyamA ! jIvANaM sAtAvedaNijjA kammA kjNti| [24 pra.] bhagavan ! jIva sAtAvedanIya karma kaise baMdhate haiM ? / [24 u.] gautama ! prANoM para anukampA karane se, bhUtoM para anukampA karane se, jIvoM ke prati anukampA karane se aura sattvoM para anukampA karane se; tathA bahuta-se prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ko duHkha na dene se, unheM zoka (dainya) utpanna na karane se, (zarIra ko sukhA dene vAlI) cintA (viSAda yA kheda) utpanna na karane se, vilApa evaM rudana karA kara AsUM na bahavAne se, unako na pITane se, unheM paritApa na dene se (jIvoM ke sAtAvedanIya karma baMdhate haiN|) he gautama ! isa prakAra se jIvoM ke sAtAvedanIya karma baMdhate haiN| 25. evaM neratiyANa vi| [25 pra.] isI prakAra nairayika jIvoM ke (bhI sAtAvedanIya karmabaMdha ke) viSaya meM kahanA caahie| 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 305 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka- 6 26. evaM jAva vemANiyANaM / [26] isI prakAra vaimAnikoM paryanta kahanA caahie| 27. atthi NaM bhaMte ! jIvANaM asAtAvedaNijjA kammA kajjaMti ? haMtA, atthi / [ 27 pra.] bhagavan ! kyA jIvoM ko asAtAvedanIya karma baMdhate haiM ? [ 27 u.] hA~, gautama ! baMdhate haiN| 28. kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM assAyAveyaNijjA kammA kajjaMti ? 157 goyamA ! paradukkhaNayAe parasoyaNayAe parajUraNayAe paratippaNayAe para piTTaNayAe paraparitAvaNayAe, bahUNaM pANANaM jAva sattANaM dukkhaNatAe soyaNayAe jAva paritAvaNayAe, evaM khalu goyamA ! jIvANaM asAtAvedaNijjA kammA kajjati / [ 28 pra.] bhagavan ! jIvoM ko asAtAvedanIya karma kaise baMdhate haiM ? [ 28 u.] gautama ! dUsaroM ko duHkha dene se, dUsare jIvoM ko zoka utpanna karane se, jIvoM ko viSAda yA cintA utpanna karane se, dUsaroM ko rulAne yA vilApa karAne se, dUsaroM ko pITane se aura jIvoM ko paritApa dene se tathA bahuta-se prANa, bhUta, jIva evaM sattvoM ko duHkha pahu~cAne se, zoka utpanna karane se yAvat unako paritApa dene se (jIva asAtAvedanIya karmabaMdha karate haiN|) he gautama isa prakAra se jIvoM ko asAtAvedanIya karma baMdhate haiN| 29. evaM neratiyANa vi / [29] isI prakAra nairayika jIvoM ke ( asAtAvedanIya karmabaMdha ke) ke viSaya meM samajhanA cAhie / 30. evaM jAva vemANiyANaM / [30] isI prakAra vaimAnikoM paryanta (asAtAvedanIyabandhaviSayaka) kathana karanA caahie| vivecana - caubIsa daNDakavartI jIvoM ke sAtA-asAtAvedanIya karmabaMdha aura unake kAraNaprastuta ATha sUtroM (23 se 30 taka) meM samasta jIvoM ke sAtAvedanIya evaM asAtAvedanIya karmabaMdha tathA inake kAraNoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| I kaThina zabdoM ke artha - asoyaNayAe - zoka utpanna na karane se| ajUraNayAe - jisase zarIra chIje, aisA viSAda yA zoka paidA na karane se| atippaNayAe-- AMsU baheM, isa prakAra kA vilApa yA rUdana na karAne se / apiTTaNayAe - mArapITa na karane se / ' 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 305 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 vyAkhyAprajJaptisUtra duHSamaduHSamakAla meM bhAratavarSa, bhAratabhUmi evaM bhArata ke manuSyoM ke AcAra (AkAra) aura bhAva kA svarUpa-nirUpaNa 31. jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve bhArahe vAse imIse osappiNIe dussamadussamAe samAe uttamakaTThapattAe bharahassa vAsassa kerisae AyArabhAvapaDoyAre bhavissati? goyamA ! kAle bhavissati hAhAbhUte bhaMbhAbhUe kolAhalabhUte, samayANubhAveNaM ya NaM kharapharusadhUlimailA duvvisahA vAulA bhayaMkarA vAtA saMvaTTagA ya vAiMti, iha abhikkhaM dhUmAhiti ya disA samaMtA rayassalA reNukalusatamapaDalanirAlogA, samayalukkhayAe ya NaM ahiyaM caMdA sItaM mocchaMti, ahiyaM sUriyA tavaissaMti, aduttaraM ca NaM abhikkhaNaM bahave arasamehA virasamehA khAramehA khattamehA (khaTTamehA) aggmeihA vijumehA visamehA asaNimehA apibaNijodagA vAhirogavedaNodIraNApariNAmasalilA amaNuNNapANiyagA caMDAniyapahalatikkhadhArAnivAyapauraM vAsaM vaasihiNti| jeNaM bhArahe vAse gAmAgara-nagara-kheDa-kabbaDa-maMDaba-doNamuha-paTTaNA''samagataM jaNavayaM cauppayagavelaya khahayare ya pakkhisaMghe, gAmA'raNNapayAranirae tase ya pANe bahuppagAre, rukkha-guccha-gumma-laya-vallitaNa-pavvaga-haritosahi-pavAlaMkuramAdIya ya taNavaNassatikAie viddhNsehiNti| pavvaya-giriDoMgarutthala-bhaTTimAdIe ya veyaDDhagirivaje viraavehiNti| salilabila-gaDDa-dugga-visamaniNNunnatAI gaMgA-siMdhu-vajAiM smiikrhiNti| [31 pra.] bhagavan ! isa jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke bhAratavarSa meM isa avasarpiNI kAla kA duHkhamadu:Sama nAmaka chaThA ArA jaba atyanta utkaTa avasthA ko prApta hogA, taba bhAratavarSa kA AkArabhAva-pratyavatAra (AkAra yA AcAra aura bhAvoM kA AvirbhAva) kaisA hogA? [31 u.] gautama ! vaha kAla hAhAbhUta (manuSyoM ke hAhAkAra se yukta), bhaMbhAbhUta (duHkhAta pazuoM ke bhAM-bhAM zabdarUpa ArtanAda se yukta) tathA kolAhalabhUta (duHkhapIr3ita pakSiyoM ke kolAhala se yukta) hogA kAla ke prabhAva se atyanta kaThora, dhUla se malina (dhUmila), asahya, vyAkula (jIvoM ko vyAkula kara dene vAlI), bhayaMkara vAta (havAe~) evaM saMvartaka vAta (havAe~) cleNgii| isa kAla meM yahA~ bArabAra cAroM ora se dhUla ur3ane se dizAe~ raja (dhUla) se malina aura reta se kaluSita, andhakArapaTala se yukta evaM Aloka se rahita hoNgii| samaya (kAla) kI rUkSatA ke kAraNa candramA atyanta zItalatA (ThaMDaka) phaiMkeMge; sUrya atyanta tpeNge| isake anantara bArambAra bahuta se kharAba rasa vAle megha, viparIta rasavAle megha, khAre jala vAle megha, khattamegha (khAda ke samAna pAnI vAle megha), (athavA khaTTamegha khaTTe pAnI vAle bAdala), agnimegha (agni ke samAna garmajala vAle megha), vidyutamegha (bijalI sahita megha), viSamegha (jaharIle pAnI vAle megha), azanimegha (ole-gar3e barasAne vAle yA vajra ke samAna parvatAdi ko cUra-cUra kara dene vAle megha.) apeya (na pIne yogya) jala se pUrNa megha (athavA tRSA zAnta na kara sakane vAle pAnI se yukta megha), vyAdhi, roga aura vedanA ko utpanna karane (ubhAr3ane) vAle jala se yukta tathA amanojJa jala vAle megha, pracaNDa vAyu ke thaper3oM (AghAta) se Ahata Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka- 6 159 ho kara tIkSNa dhArAoM ke sAtha girate hue pracura varSA barasAe~ge; jisase bhAratavarSa ke grAma, Akara (khAna), nagara, kher3e, karbaTa, maDamba, droNamukha (bandaragAha), paTTaNa (vyApArika maMDiyoM) aura Azrama meM rahane vAle janasamUha, catuSpada (caupAye jAnavara), khaga (AkAza-cArI pakSIgaNa ), grAmoM aura jaMgaloM meM saMcAra meM rata trasaprANI tathA aneka prakAra ke vRkSa, guccha, gulma, latAe~, beleM, ghAsa, dUba, parvvaka (ganne Adi), hariyAlI, zAlI Adi dhAnya, pravAla aura aMkura Adi tRNavanaspatiyA~, ye saba vinaSTa ho jaaeNgii| vaitAdyaparvata ko chor3a kara zeSa sabhI parvata, choTe pahAr3a, TIle DUMgara, sthala, registAna baMjara bhUmi ( bhAThA-pradeza) Adi sabakA vinAza ho jAyagA / gaMgA aura sindhu ina do nadiyoM ko chor3akara zeSa nadiyA~, pAnI ke jharane, gaDDhe (sarovara, jhIla Adi), (naSTa ho jAe~ge) durmama aura viSama (U~cI-nIcI) bhUmi meM rahe hue saba sthala samatala kSetra (sapATa maidAna) ho jaaeNge| 32. tIse NaM bhaMte ! samAe bharahassa vAsassa bhUmIe kerisae AyArabhAvapaDoyAre bhavissati ? goyamA ! bhUmI bhavissati iMgAlabhUyA mummurabhUyA chAriyabhUyA vellayabhUyA tattasamAjAibhUyA dhUlibahulA reNubahulA paMkabahulA paNagabahulA calaNibahulA, bahUNaM dharaNigoyarANaM sattANaM dunikkamA yAvi bhavissati / [ 32 pra.] bhagavan ! usa samaya bhAratavarSa kI bhUmi kA AkAra aura bhAvoM kA AvirbhAva (svarUpa) kisa prakAra kA hogaa| [ 32 u.] gautama ! usa samaya isa bharata kSetra kI bhUmi aMgArabhUta (aMgAroM ke samAna), murmurabhUta (gobara ke upaloM kI agni ke samAna), bhasmIbhUta (garma rAkha ke samAna), tape hue lohe ke kar3Aha ke samAna, taptaprAya agni ke samAna, bahuta dhUla vAlI, bahuta raja vAlI, bahuta kIcar3a vAlI bahuta zaivAla (athavA pAMca raMga kI kAI) vAlI, calane jitane bahuta kIcar3a vAlI hogI, jisa para pRthvIsthiti jIvoM kA calanA bar3A hI duSkara ho jaaegaa| 33. tIse NaM bhaMte ! samAe bhArahe vAse maNuyANaM kerisae AyArabhAvapaDoyAre bhavissati ? goyamA ! maNuyA bhavissaMti durUvA duvvaNNA dugaMdhA dUrasA dUphAsA, aNiTThA akaMtA jAva amaNAmA, hINassarA dINassarA aNiTThassarA jAva amaNAmassarA, aNAdijjavayaNa-paccAyAtA nillajjA kUDa-kabaDa - kalaha - baha-baMdha - vera - nirayA majjAdAtikkamappahANA akajjaniccujjatA guruniyoga-viNarahitA ya vikalarUvA parUDhanaha-kesa-maMsuromA kAlA kharapharusajhAmavaNNa phuTTasirA kavilapaliyakesA bahuNhArUsaMpiNaddhaduddaMsaNijjarUvA saMkuDiyavalItaraMgapariveDhiyaMgamaMgA jarApariNata vva theraganarA paviralaparisaDiyadaMtaseDhI ubbhaDaghaDamuhA visamanayaNA vaMkanAsA vaMkavalIvigatabhesaNamuhA kacchUkasarAbhibhUtA kharatikkhanakkhakaMDUiya- vikkhayataNU dudda-kiDibha-sijjhaphuDiyapharusacchavI cittalaMgA Tolagati-visama-saMdhibaMdhaNaukkuDuaTThigavibhattadubbalAkusaMghayaNakuppamANakusaMThitA kurUvA kuTThANAsaNAkusejjakubhoiNo asuiNo aNegavAhiparipIliyaMgamaMgA khalaMtivibbhalagatI Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 vyAkhyAprajJaptisUtra nirucchAhA sattaparivajjiyA vigataceTThanaTThateyA abhikkhaNaM sIya- uNha - khara- pharusa - vAtavijjhaDiyamaliNapaMsuraugguMDitaMgamaMgA bahukoha - mANa- mAyA bahulobhA asuhadukkhabhAgI osanna dhammasaNNAsammattaparibbhaTThA ukkoseNaM rayaNipamANamettA solasavIsativAsaparamAusA puttaNattupariyAlapaNayabahulA gaMgA-siMdhuo mahAnadIo veyaDDuM ca pavvayaM nissAe bahuttari NigodA bIyaMbIyAmettA bilavAsiNobhavissaMti / [33 pra.] bhagavan ! usa samaya (duHSamaduHSama nAmaka chaThe Are) meM bhAratavarSa ke manuSyoM kA AkAra yA AcAra aura bhAvoM kA AvirbhAva (svarUpa) kaisA hogA ? [ 33 u.] gautama ! usa samaya meM bhAratavarSa ke manuSya ati kurupa, kuvarNa, kugaMdha, kurasa aura kusparza se yukta, aniSTa, akAnta (kAntihIna yA apriya) yAvat amanogama, hInasvara vAle, dInasvara vAle, aniSTasvara vAle yAvat amanAma svara vAle, anAdeya aura aprItiyukta vacana vAle, nirlajja, kUTa- kapaTa, kalaha, vadha (mArapITa), baMdha aura vairavirodha meM rata, maryAdA kA ullaMghana karane meM pradhAna (pramukha), akArya karane meM nitya udyata, gurujanoM (mAtA-pitA Adi pUjyajanoM) ke AdezapAlana aura vinaya se rahita, vikalarUpa (beDaula sUrata zakla) vAle, bar3he hue nakha, keza, dAr3hI, mUMcha aura roma vAle, kAlekalUTe, atyanta kaThora zyAmavarNa ke bikhare hue bAloM vAle, pIle aura sapheda kezoM vAle, bahuta-sI nasoM (snAyuoM) se zarIra baMdhA huA hone se durdarzanIya rUpa vAle, saMkucita (sikuDe hue) aura valItaraMgoM (jhUrriyoM) se pariveSTita, Ter3he-mer3he aMgopAMga vAle, isalie jarApariNata vRddhapuruSoM ke samAna pravirala (thor3e-se) TUTe aura sar3e hue dAMtoM vAle, udbhaTa ghaTa ke samAna bhayaMkara mukha vAle, viSama netroM vAle, Ter3hI nAka vAle tathA Ter3he-mer3he evaM jhurriyoM se vikRta hue bhayaMkara mukha vAle, eka prakAra kI bhayaMkara khujalI (pAMva =pAmA) vAle, kaThora evaM tIkSNa nakhoM se khujalAne ke kAraNa vikRta bane hue, dAda, eka prakAra ke kor3ha (kiDibha), sidhma (eka prakAra ke bhayaMkara kor3ha) vAle, phaTI huI kaThora camar3I vAle, vicitra aMga vAle, U~Ta Adi-sI gati (cAla) vAle, (burI AkRti vAle), zarIra ke jor3oM ke viSama baMdhana vAle, U~cI-nIcI viSama haDDiyoM evaM pasaliyoM se yukta, kugaThanayukta, kusaMhanana vAle, kupramANayukta, viSama saMsthAnayukta, kurupa, kusthAna meM bar3he hue zarIra vAle, kuzayyA vAle ( kharAba sthAna para zayana karane vAle), kubhojana karane vAle, vividha vyAdhiyoM se pIr3ita, skhalita gati (lar3akhar3AtI cAla) vAle, utsAharahita, sattvarahita, vikRta ceSTA vAle, tejohIna, bArabAra zIta, uSNa, tIkSNa aura kaThora vAta se vyApta (saMtrasta), raja Adi se malina aMga vAle, atyanta krodha, mAna, mAyA aura lobha se yukta, azubha duHkha ke bhAgI, dharmasaMjJA aura samyaktva se paribhraSTa hoNge| unakI avagAhanA utkRSTa eka ranipramANa (eka muMDa hAtha bhara) hogii| unakA AyuSya (prAyaH) solaha varSa kA aura adhika-se-adhika bIsa varSa kA (paramAyuSya) hogaa| ve bahuta se putrapautrAdi parivAra vAle hoMge aura unakA atyanta sneha ( mamatva yA mohayukta praNaya) hogaa| inake 72 kuTumba (nigoda) bIjabhUta (AgAmI manuSyajAti lie bIjarUpa) tathA bIjamAtra hoNge| ye gaMgA aura sindhu mahAnadiyoM ke biloM meM aura vaitADhya parvata kI guphAoM kA Azraya lekara nivAsa kreNge| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-6 161 vivecana--duHSamaduHSamakAla meM bhAratavarSa,bhArata-bhUmi evaM bhArata ke manuSyoM ke AcAra(AkAra) aura bhAva kA svarUpa-nirUpaNa--prastuta sUtra meM vistAra se avasarpiNI ke chaThe Are ke duHSamaduHSamakAla meM bhAratavarSa ke, bhAratabhUmi kI, evaM bhArata ke manuSyoM ke AcAra-vicAra evaM AkAra tathA bhAvoM ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA hai| niSkarSa chaThe Are meM bharatakSetra kI sthiti atyanta saMkaTApanna, bhayaMkara, hRdaya-vidAraka, aneka rogotpAdaka, atyanta zIta, tApa, varSA Adi se duHsahya evaM vanaspatirahita nIrasa sUkhI-rUkhI bhUmi para nivAsa ke kAraNa asahya hogI bhAratabhUmi atyanta garma, dhUlabharI, kIcar3a se lathapatha evaM jIvoM ke calane meM duHsaha hogii| bhArata ke manuSyoM kI sthiti to atyanta duHkhada, asahya, kaSAya se raMjita hogii| viSama-beDaula aMgoM se yukta hogii| kaThina zabdoM ke vizeSa artha--uttamakaTThapattAe-utkaTa avasthA-parAkASThA yA paramakaSTa ko prApta / duvvisahA-duHsaha, kaThinAI se sahana karane yogya / vaaul-vyaakul| vAyAsaMvaTTagA ya vAhiti--saMvartaka havAe~ cleNgii| dhUmAhiti-dhUla ur3atI hone se| reNukalusatamapaDalanirAlogA--raja se malina hone se aMdhakAra ke paTala jaisI,nahIM dikhAI dene vaalii| caMDAnilapahayatikkhadhArAnivAyapauraM vAsaM vAsihiMtipracaNDa havAoM se TakarAkara atyanta tIkSNa dhArA ke sAtha girAne se pracura varSA brsaaeNge| DoMgara--choTe parvata / duNikkamA-durnikrama muzkila se calane yogya / aNAdejavayaNA--jinake vacana svIkara karane yogya na hoN| majjAyatikkamappahANA maryAdA kA ullaMghana karane meM agrnnii| guruniyogaviNayarahitA--gurujanoM ke Adeza kA pAlana evaM vinaya se rahita / phuTTasirA--khar3e yA bikhare kezoM vAle / kavila-paliyakesAkapila (pIle) evaM palita (sapheda) kezoM vaale| ubbhaDaghaDamuhA--udbhaTa-(vikarAla) ghaTamukha jaise mukhvaale| vaMkavalIvigatabhesaNamuhA--Ter3he-mer3he jhurriyoM se vyApta (vikRta) bhISaNa-bhukha vaale| kacchUkasarAbhibhUtAkakchU (pA~va) ke kAraNa khAja-khujalI se AkrAnta / Tolagati--U~Ta ke samAna gati vAle, athavA U~Ta ke samAna beDaula AkRti vaale| khalaMtabibbhalagatI-skhalanayukta vihvala gati vaale| osannaM--bahulatA se, praayH| NigodA--kuTumba / putta-NattupariyAlapaNayabahulA-putra-nAtI Adi parivAra vAle evaM unake paripAlana meM atyanta mamatva vaale| chaThe Are ke manuSyoM ke AhAra tathA manuSya-pakSI-pakSiyoM ke AcArAdi ke anusAra maraNoparAnta utpatti kA varNana 34. te NaM bhaMte ! maNuyA kamAhAramAhArehiMti ? goyamA ! teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM gaMgA-sidhUo mahAnadIo rahapahavitthArAo akkhasotappamANAmittaM jalaM vojjhihiMti, se vi ya NaM jale bahumaccha-kacchabhAiNNe No ceva NaM Aubahule 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNayukta) bhAga-1, pR. 293-294 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 vyAkhyAprajJaptisUtra bhavissati / tae NaM te maNuyA sUroggamaNamuhuttaMsi ya sUratthamaNamuhuttaMsi ya bilehiMto niddhAhiMti, bilehiMto niddhAittA maccha-kacchabhe thalAI gAhehiMti, maccha- kacchabhe thalAI gAhettA sItAtavatattaehiM maccha kacchaehiM ekkavIsaM vAsasahassAiM vittiM kappemANA viharissaMti / [ 34 pra.] bhagavan ! (usa du:Samadu:SamakAla ke) manuSya kisa prakAra kA AhAra kareMge ? [ 34 u.] gautama ! usa kAla aura usa samaya meM gaMgA aura sindhu mahAnidayA~ ratha ke mArga pramANa vistAra vAlI hoNgii| unameM akSasrotapramANa (ratha kI dhurI ke praveza karane ke chidra jitane bhAga meM A sake utanA ) pAnI bhegaa| vaha pAnI bhI unake matsya, kachue Adi se bharA hogA aura usameM bhI pAnI bahuta nahIM hogA / ve bilavAsI manuSya sUryodaya ke samaya eka muhUrta aura sUryAsta ke samaya eka muhUrta (apane-apane) biloM se bAhara nikleNge| biloM se bAhara nikala kara ve gaMgA aura sindhu nadiyoM meM se machaliyoM aura kachuoM Adi ko pakar3a kara jamIna meM gaadd'eNge| isa prakAra gAr3e hue matsya- kacchapAdi (rAta kI) ThaMDa aura (dina kI ) dhUpa meM sika jaaeNge| (taba zAma ko gAr3e hue matsya Adi ko subaha aura subaha ke gAr3e hue matsya Adi ko zAma ko nikAla kara khaaeNge|) isa prakAra zIta aura Atapa se pake hue matsya-kacchApAdi se ikkIsa hajAra varSa taka jIvikA calAte hue (jIvananirvAha karate hue) ve viharaNa (jIvanayApana) kreNge| 35. te NaM bhaMte ! maNuyA nissIlA NigguNA nimmerA nippaccakkhANaposahovAsA ussannaM maMsAhArA macchAhArA khoddAhArA kuNimAhArA kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gacchahiMti ? kahiM uvavajjihiMti ? goyamA ! osannaM naraga-tirikkha - joNiesu uvavajjirhiti / [ 35 pra.] bhagavan ! ve (usa samaya ke) zIlarahita, guNarahita, maryAdAhIna, pratyAkhyAna, (tyAga-niyama) aura pauSadhopavAsa se rahita, prAya: mAMsAhArI, kSudrAhArI (athavA madhu kA AhAra karane vAle athavA bhUmi khoda kara kandamUlAdi kA AhAra karane vAle) evaM kuNimAhArI (mRtaka kA mAMsa khAne vAle) manuSya mRtyu ke samaya mara kara (kAla) kara kahA~ jAe~ge, kahA~ utpanna hoMge ? [ 35 u.] gautama ! ve (pUrvokta prakAra ke) manuSya mara kara prAyaH naraka evaM tiryaJca - yoniyoM meM utpanna hoNge| 36. te NaM bhaMte ! sIhA vagghA vigA dIviyA acchA taracchA parassarA NissIlA taheva jAva kahiM uvavajjihiMti ? goyamA ! osannaM naraga-tirikkhajoNiesu uvavajjihiMti / [36 pra.] bhagavan ! (usa kAla aura usa samaya ke) ni:zIla yAvat kuNimAhArI siMha, vyAghra, vR (bher3iye), dvIpika (cIte athavA gaiMDe), rIcha ( bhAlU), tarakSa (jarakha) aura zarabha (geMDA) Adi ( hiMsra pazu) mRtyu ke samaya mara kara kahA~ jAe~ge, kahA~ utpanna hoMge ? Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka- 6 [ 36 u.] gautama ! ve prAyaH naraka aura tiryaJcayoni meM utpanna hoNge| 37. te NaM bhaMte ! DhaMkA kaMkA vilakA madugA sihI NissIlA ? taheva jAva osannaM naraga-tirikkhajoNiesu uvavajjihiMti / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! ti0 / 163 // sattama sae : chaTTo uddesao samatto // [37 pra.] bhagavan ! (usa kAla aura usa samaya ke) ni:zIla Adi pUrvokta vizeSaNoM se yukta DhaMka (eka prakAra ke kaue), kaMka, bilaka, madduka (jalakAka - jalakaue), zikhI (mora) (Adi pakSI mara kara kahA~ utpanna hoMge ?) [37 u.] gautama ! (ve usa kAla ke pUrvokta pakSIgaNa marakara ) prAya: naraka evaM tiryaJca yoniyoM meM utpanna hoNge| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai; yoM kaha kara zrI gautamasvAmI yAvat vicaraNa karane lge| vivecana - chaThe Are ke manuSyoM ke AhAra tathA manuSya-pazu-pakSiyoM ke AcAra Adi ke anusAra maraNoparAnta utpatti kA varNana -- prastuta cAra sUtroM (sU. 34 se 37 taka) meM se prathama meM chaThe Are ke manuSyo kI AhArapaddhati kA tathA Age ke tIna sUtroM meM kramazaH usa kAla ke ni:zIlAdi mAnavoM, pazuoM evaM pakSiyoM kI maraNoparAnta gati-yoni kA varNana kiyA gayA hai| niSkarSa - usa samaya ke manuSyoM kA AhAra prAyaH mAMsa, matsya aura mRtaka kA hogaa| mAMsAhArI hone se ve zIla, guNa, maryAdA, tyAga - pratyAkhyAna evaM vrata - niyama Adi dharma-puNya se nitAnta vimukha hoNge| matsya Adi ko jamIna meM gAr3a kara, phira unheM sUrya ke tApa aura candramA kI zItalatA se sikane denA hI unakI AhAra pakAne kI paddhati hogii| isa prakAra kI paddhati se 21 hajAra varSa taka jIvanayApana karane ke pazcAt ve mAnava athavA ve pazu-pakSI Adi mara kara naraka yA tiryaJcagati meM utpanna hoNge|' kaThina zabdoM ke vizeSArtha -- akkhasotappamANamettaM ratha kI dhurI Tikane ke chidra jitane pramANabhara / vojjhihiMti -- baheMge / niddhAhiMti -- nikaleMge / NimmerA-kulAdi kI maryAdA se hIna, naMgadhar3aMga rahane vAle / // saptama zataka : chaThA uddezaka samApta // 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha - TippaNayukta) bhAga-1, pR. 295-296 2. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 309 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattamo uddesao : aNagAra saptama uddezaka : anagAra saMvRta evaM upayogapUrvaka pravRtti karane vAle anagAra ko lagane vAlI kriyA kI prarUpaNA 1.[1] saMvuDassa NaM bhaMte aNagArassa AuttaM gacchamANassa jAva AuttaM tuyaTTamANassa, AuttaM vatthaM paDiggahaM kaMbalaM pAyapuMchaNaM gihamANasa vA nikkhivamANassa vA, tassa NaM bhaMte ! kiM iriyAvahiyA kiriyA kajati ? saMparAiyo kiriyA kajati ? ___ gotamA ! saMvuDassa NaM aNagArassa jAva tassa NaM iriyAvahiyA kiriyA kajati, No saMparAiyA kiriyA kajati / __[1-1 pra.] bhagavan ! upayogapUrvaka calate-baiThate yAvat upayogapUrvaka karavaTa badalate (sote) tathA upayogapUrvaka vastra, pAtra, kambala, pAdapoMchana (rajoharaNa) Adi grahaNa karate aura rakhate hue usa saMvRta (saMvarayukta) anagAra ko kyA airyApathikI kriyA lagatI hai athavA sAmparAyikI kriyA lagatI hai ? [1-1 u.] gautama ! upayogapUrvaka gamana karate hue yAvat rakhate hue usa saMvRta anagAra ko airyApathikI kriyA lagatI hai, sAmparAyikI kriyA nahIM lgtii| [2] se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai saDassa NaM jAva no saMparAiyA kiriyA kajati' ? goyamA ! jassa NaM koha-mANa-mAyA-lobhA vochinnA bhavaMti, tassa NaM iriyAvahiyA kiriyA kajati taheva jAva ussuttaM rIyamANassa saMparAiyA kiriyA kajjati, se NaM ahAsuttameva rIyati; se teNaDheNaM goyamA ! jAva no saMparAiyA kiriyA kjti| __[1-2 pra.] bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki yAvat usa saMvRta anagAra ko airyApathikI kriyA lagatI hai, kintu sAmparAyikI kriyA nahIM lagatI ? [1-2 u.] gautama ! (vAstava meM) jisake krodha, mAna, mAyA aura lobha vyavacchinna (anudayaprApta athavA sarvathA kSINa) ho gae haiM, usa (11-12-13veM guNasthAnavartI anagAra) ko hI airyApathikI kriyA lagatI hai, kyoMki vahI yathAsUtra (yathAkhyAta-cAritra, sUtroM-niyamoM ke anusAra) pravRtti karatA hai| isa kAraNa he gautama ! usako yAvat sAmparAyikI kriyA nahIM lgtii|| vivecana--saMvRta evaM upayogapUrvaka pravRtti karane vAle anagAra ko lagane vAlI kriyA kI prarUpaNA--pUrvavat (zataka 7, udde. 1 ke sUtra 16 ke anusAra) yahA~ bhI saMvRta evaM upayogapUrvaka yathAsUtra pravRtti karane vAle akaSAyI anagAra ko airyApathikI kriyA lagane kI sayuktika prarUpaNA kI gaI haiN| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-7 165 vividha pahaluoM se kAma-bhoga evaM kAmI-bhogI ke svarUpa aura unake alpabahutva kI prarUpaNA 2. rUvI bhaMte ! kAmA ? arUvI kAmA? goyamA ! rUvI kAmA samaNAuso !, no arUvI kaamaa| [2 pra.] bhagavan ! kAma rUpI haiM, yA arUpI haiM ? [2 u.] AyuSman zramaNa ! kAma rUpI haiM, arUpI nahIM hai| 3. sacittA bhaMte ! kAmA ? acittA kAmA ? goyamA ! sacittA vi kAmA, acittA vi kaamaa| [3 pra.] bhagavan ! kAma sacitta haiM athavA acitta haiM ? [3 u.] gautama ! kAma sacitta bhI haiM aura kAma acitta bhI haiN| 4. jIvA bhaMte ! kAmA? ajIvA kAmA? gotamA ! jIvA vi kAmA, ajIvA vi kaamaa| [4 pra.] bhagavan ! kAma jIva haiM athavA ajIva haiM ? [4 u.] gautama ! kAma jIva bhI haiM aura kAma ajIva bhI haiN| 5. jIvANaM bhaMte ! kAmA ? ajIvANaM kAmA ? goyamA ! jIvANaM kAmA, no ajIvANaM kaamaa| [5 pra.] bhagavan ! kAma jIvoM ke hote haiM yA ajIvoM ke hote haiM ? [5 u.] gautama ! kAma jIvoM ke hote haiM, ajIvoM ke nahIM hote| 6. kativihA NaM bhaMte ! kAmA paNNattA ? goyamA ! duvihA kAmA paNNattA, taM jahA--saddA ya, rUvA y| [6 pra.] bhagavan ! kAma kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [6 u.] gautama ! kAma do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra - (1) zabda aura (2) ruup| 7. rUvI bhaMte ! bhogA? arUvI bhogA? goyamA ! rUvI bhogA, no arUvI bhogaa| [7 pra.] bhagavan ! bhoga rUpI haiM athavA arUpI haiM ? Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 vyAkhyAprajJaptisUtra [7 u.] gautama bhoga rUpI hote haiM, ve (bhoga) arUpI nahIM hote| 8. sacittA bhaMte ! bhogA? acittA bhogA? goyamA ! sacittA vi bhogA, acittA vi bhogaa| [8 pra.] bhagavan ! bhoga sacita hote haiM yA acitta hote haiM ? [8 u.] gautama ! bhoga sacitta bhI hote haiM aura bhoga acitta bhI hote haiN| 9. jIvA bhaMte ! bhogA? pucchaa| goyamA ! jIvA vi bhogA, ajIvA vi bhogaa| [9 pra.] bhagavan ! bhoga jIva hote haiM yA ajIva hote haiM ? [9 u.] gautama ! bhoga jIva bhI hote haiM, aura bhoga ajIva bhI hote haiN| 10. jIvANaM bhaMte ! bhogA? ajIvANaM bhogA? goyamA ! jIvANaM bhogA, no ajIvANaM bhogaa| [10 pra.] bhagavan ! bhoga jIvoM ke hote haiM yA ajIvoM ke hote haiM ? [10 u.] gautama ! bhoga jIvoM ke hote haiM, ajIvoM ke nahIM hote| 11. kativihA NaM bhaMte ! bhogA paNNattA ? goyamA ! tivihA bhogA paNNattA, taM jahA--gaMdhA, rasA, phaasaa| [11 pra.] bhagavan ! bhoga kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [11 u.] gautama ! bhoga tIna prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra--(1) gandha, (2) rasa aura (3) sprsh| 12. kativihA NaM bhaMte ! kAmabhogA paNNattA? goyamA ! paMcavihA kAmabhogA paNNattA, taM jahA-saddA rUvA gaMdhA rasA phaasaa| [12 pra.] bhagavan ! kAma-bhoga kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [12 u.] gautama ! kAma-bhoga pAMca prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra - zabda, rUpa, gandha, rasa aura sprsh| 13. [1] jIvA NaM bhaMte ! kiM kAmI ? bhogI? goyamA ! jIvA kAmI vi, bhogI vi| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-7 167 [13-1 pra.] bhagavan ! jIva kAmI haiM athavA bhogI haiM ? [13-2 u.] gautama ! jIva kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiN| [2] se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccati 'jIvA kAmI vi, bhogI vi' ? goyamA ! soiMdiya-cakkhidiyAiM paDucca kAmI, ghANidiyaM-jibhidiya-phAsiMdiyAiM paDucca bhogii| se teNaDheNaM goyamA ! jAva bhogI vi| [13-2 pra.] bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki jIva kAmI bhI haiM aura bhogI bhI hai ? [13-2 u.] gautama ! zrotrendriya aura cakSurindriya kI apekSA jIva kAmI haiM aura ghrANendriya, jihvendriya evaM sparzendriya kI apekSA jIva bhogI haiN| isa kAraNa, he gautama ! jIva kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiN| 14. neraiyA NaM bhaMte ! kiM kAmI ? bhogI? evaM cev| [14 pra.] bhagavan ! nairayika jIva kAmI haiM athavA bhogI haiM ? [14 u.] gautama ! nairayika jIva bhI pUrvavat kAmI bhI haiM, bhogI bhI haiN| 15. evaM jAva thnniykumaaraa| [15] isI prakAra stanitakumAroM taka kahanA caahie| 16.[1] puDhavikAiyANaM pucchaa| goyamA ! puDhavikAiyA no kAmI, bhogii| [16-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM ke sambaMdha meM bhI yahI prazna hai| [16-1 u.] gautama ! pRthvIkAyika jIva kAmI nahIM haiM, kintu bhogI haiN| [2] se keNaDheNaM jAva bhogI? goyamA ! phAsiMdiyaM paDucca, se teNaTheNaM jAva bhogii| [16-2 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki pRthvIkAyika jIva kAmI nahIM, kintu bhogI [16-2 u.] gautama ! sparzendriya kI apekSA se pRthvIkAyika jIva bhogI haiN| isa kAraNa he gautama ! pRthvIkAyika jIva yAvat bhogI haiN| [3] evaM jAva vaNassaikAiyA / [16-3] isI prakAra vanaspatikAyika jIvoM taka kahanA caahie| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 vyAkhyAprajJaptisUtra 17.[1] beiMdiyA evaM cev| navaraM jibhidiya-phAsiMdiyAiM pdducc| [17-1] isI prakAra dvIndriya jIva bhI bhogI haiM, kintu vizeSatA yaha hai ki ve jihvendriya aura sparzendriya kI apekSA bhogI haiN| [2] teiMdiyA vi evaM cev| navaraM ghANiMdiyaM-jibbhiMdiya-phAsiMdiyAiM pdducc| [17-2] trIndriya jIva bhI isI prakAra bhogI haiM, kintu vizeSatA yaha hai ki ve ghrANendriya, jihvendriya aura sparzendriya kI apekSA bhogI haiN| [3] cauridiyANaM ! pucchaa| goyamA ! cauridiyA kAmI vi bhogI vi| [17-3 pra.] bhagavan ! caturindriya jIvoM ke sambaMdha meM bhI prazna hai (ki ve kAmI haiM athavA bhogI haiN)| [17-3 u.] gautama ! caturindriya jIva kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiN| [4] se keNaTeNaM jAva bhogI vi? goyamA ! cakkhidiyaM paDucca kAmI, ghANiMdiya-jibhidiya-phAsiMdiyAI paDucca bhogii| se teNa?NaM jAva bhogI vi| [17-4 pra.] bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki caturindriya jIva yAvat (kAmI bhI haiM aura) bhogI bhI haiM ? [17-4 u.] gautama ! (caturindriya jIva) cakSurindriya kI apekSA kAmI haiM aura ghrANendriya, jihvendriya aura sparzendriya kI apekSA bhogI haiN| isa kAraNa he gautama ! aisA kahA gayA hai ki caturindriya jIva kAmI bhI haiM aura bhogI bhI haiN| 18. avasesA jahA jIvA jAva vemaanniyaa| [18] zeSa vaimAnikoM paryanta sabhI jIvoM ke viSaya meM audhika jIvoM kI taraha kahanA cAhie (ve kAmI bhI haiM, bhogI bhI haiN)| 19. etesiNaM bhaMte ! jIvANaM kAmabhogINaM nokAmINaM, nobhogINaM, bhogINa ya katare katarehito jAva visesAhiyA vA? goyamA ! savvatthovA jIvA kAmabhogI, nokAmI-nobhogI aNaMtaguNA, bhogI annNtgunnaa| [19 pra.] bhagavan ! kAma-bhogI, nokAmI-nobhogI aura bhogI, ina jIvoM meM se kauna kinase alpa yAvat vizeSAdhki haiM ? [19 u.] gautama ! kAmabhogI jIva sabase thor3e haiM, nokAmI-nobhogI, jIva unase anantaguNe haiM aura Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-7 169 bhogI jIva unase anantaguNe haiN| vivecana--vividha pahaluoM se kAma-bhoga evaM kAmI-bhogI ke svarUpa aura unake alpabahutva kI prarUpaNA--prastuta aThAraha sUtroM (sU. 2 se 19 taka) meM vividha pahaluoM se kAma, bhoga, kAmI-bhogI jIvoM ke svarUpa aura unake alpabahutva se sambandhita viddhAntasammata praznottara prastuta haiN| niSkarSa--jinakI kAmanA abhilASA to kI jAtI hai kintu viziSTa zarIrasparza ke dvArA bhoge na jAte hoM, ve kAma haiM, jaise--manojJa zabda, saMsthAna tathA varNa kAma haiM / rUpI kA artha hai--jinameM rUpa yA mUrtatA ho| isa dRSTi se kAma rUpI haiM, kyoMki unameM pudgaladharmatA hone se ve mUrta haiM / samanaska prANI ke rUpa kI apekSA se kAma sacitta haiM aura zabdadravya kI apekSA tathA asaMjJI jIvoM ke zarIra ke rUpa kI apekSA se acita bhI haiN| yaha sacitta aura acitta zabda viziSTa cetanA athavA saMjJitva tathA viziSTacetanAzUnyatA athavA asaMjJitva kA bodhaka hai| jIvoM ke zarIra ke rUpoM kI apekSA se kAma jIva haiM aura zabdoM tathA citrita putalI, citra Adi kI apekSA kAma ajIva bhI haiN| kAmasevana ke kAraNabhUta hone se ve jIvoM ke hI hote haiM, ajIvoM meM kAma kA abhAva hai| jo zarIra se bhoge jAe~, ve gandha, rasa aura sparza'bhoga' kahalAte haiN| ve bhoga pudgaladharmI hone se mUrta haiM, ata: rUpI haiM, arUpI nhiiN| kinhIM saMjJI jIvoM ke gandhAdipradhAna zarIroM kI apekSA se bhoga sacitta haiM asaMjJI jIvoM ke gandhAdiviziSTa zarIroM kI apekSA acitta bhI haiN| jIvoM ke zarIra tathA ajIva dravya viziSTagandhAdi kI apekSA bhoga jIva bhI haiM, ajIva bhii| caturindriya aura sabhI paMcendriya jIva kAma-bhogI haiM, ve sabase thor3e haiN| unase nokAmI nobhogI arthAt siddha jIva anantaguNe haiM aura bhogI jIva-ekendriya, dvIndriya aura trIndriya jIva unase anantaguNe haiM, kyoMki vanaspatikAya ke jIva ananta haiN| kSINabhogI chadmastha, adho'vadhika, paramAvadhika evaM kevalI manuSyoM meM bhogitva-prarUpaNA 20. chaumatthe NaM bhaMte ! maNusse je bhavie annayaresu devaloesu devattAe uvavajittae, se nUNaM bhaMte! se khINabhogI no pabhU uTThANeNaM kammeNaM baleNaM vIrieNaM purisakkAraparakkameNaM viulAI bhogabhogAiM bhuMjamANe viharittae, se nUNaM bhaMte ! eyamaTuM evaM vayaha ? ___ goyamA ! No iNaDhe samaTe, pabhU NaM se uTThANeNaM vi kammeNaM vi baleNaM vi vIrieNaM vi purisakkAraparakkameNaM vi anayarAiM vipulAI bhogabhogAiM bhuMjamANe viharittae, tamhA bhogI, bhoge pariccayamANe mahAnijare mahApajavasANe bhvti| [20 pra.] bhagavan ! aisA chadmastha manuSya, jo kisI devaloka meM deva rUpa meM utpanna hone vAlA hai, bhagavan ! vAstava meM vaha kSINabhogI (antima samaya meM durbala zarIra vAlA hone se) utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama ke dvArA vipula aura bhogane yogya bhogoM ko bhogatA huA viharaNa (jIvanayApana) karane meM 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 310-311 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 vyAkhyAprajJaptisUtra samartha nahIM hai ? bhagavan ! kyA Apa isa artha (tathya) ko isI taraha kahate haiM ? [20 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kyoMki vaha (devaloka meM utpattiyogya kSINazarIra bhI) . utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra-parAkrama dvArA kinhIM vipula evaM bhogya bhogoM ko (yatkiMcit rUpa meM, mana se bhI) bhogane meM samartha hai| isalie vaha bhogI bhogoM kA (mana se) parityAga karatA huA hI mahAnirjarA aura mahAparyavasAna (mahAn zubha anta) vAlA hotA hai| 21. Ahohie NaM bhaMte! maNusse je bhavie annayaresu devloesu0,| evaM ceva jahA chaumatthe jAva mahApajavasANe bhvti| [21 pra.] bhagavan ! aisA adho'vadhika (niyata kSetra kA avadhijJAnI) manuSya, jo kisI devaloka meM utpanna hone yogya hai, kyA vaha kSINabhogI utthAna yAvat puruSakAraparAkrama dvArA vipula evaM bhogya bhogoM ko bhogane meM samartha hai| ___ [21 u.] (he gautama ! ) ........ isake viSaya meM uparyukta chadmastha ke samAna hI kathana jAna lenA cAhie; yAvat (bhogoM kA parityAga karatA huA hI vaha mahAnirjarA aura) mahAparyavasAna vAlA hotA hai| 22. paramAhohie NaM bhaMte ! maNusse je bhavie teNeva bhavaggahaNeNaM sijjhittae jAva aMtaM karettae, se nUNaM bhaMte ! se khiinnbhogii| sesaM jahA chumtthss| / [22 pra.] bhagavan ! aisA paramAvadhika (parama avadhijJAnI) manuSya jo usI bhavagrahaNa se (janma meM) siddha hone vAlA yAvat sarva-duHkhoM kA anta karane vAlA hai, kyA vaha kSINabhogI yAvat bhogane yogya vipula bhogoM ko bhogane meM samartha hai ? [22 u.] (he gautama ! ) isakA uttara bhI chadmastha ke lie die hue uttara ke samAna samajhanA caahie| 23. kevalI NaM bhaMte ! maNUse je bhavie teNeva bhvgghnnennN0| evaM ceva jahA paramAhohi jAva mahApajjavasANe bhvti| [23 pra.] bhagavan ! kevalajJAnI manuSya bhI, jo usI bhava meM siddha hone vAlA hai, yAvat sabhI duHkhoM kA anta karane vAlA hai, kyA vaha vipula aura bhogya bhogoM ko bhogane meM samartha hai ? [23 u.] (he gautama ! ) isakA kathana bhI paramAvadhijJAnI kI taraha karanA cAhie yAvat vaha mahAnirjarA aura mahAparyavasAna vAlA hotA hai| vivecana kSINabhogI chadmastha, adho'vadhika, paramAvadhika, evaM kevalI manuSyoM meM bhogitva prarUpaNA--prastuta cAra sUtroM (sU. 20 se 23 taka) meM antima samaya meM kSINadeha chadmasthAdi manuSya bhoga bhogane meM asamartha hone se bhogI kaise kahe jA sakate haiM ? isa prazna kA siddhAntasammata samAdhAna pratipAdita kiyA gayA hai| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-7 171 bhoga bhogane meM asamartha hone se hI bhogatyAgI nahIM bhoga bhogane kA sAdhana zarIra hone se use yahA~ bhogI kahA gayA hai| tapasyA yA rogAdi se jisakA zarIra azakta aura kSINa ho gayA hai, use 'kSoNabhogI' kahate haiM / devaloka meM devarUpa meM utpanna hone vAlA chadmastha maraNAsanna avasthA meM atyanta kSINabhogI durbala hone se antima samaya meM jItA huA bhI utthAnAdi dvArA kinhIM bhogoM ko bhogane meM jaba asamartha hai, taba vaha bhogI kaise kahalAegA? use bhogatyAgI kahanA cAhie; yaha 21 veM sUtra ke prazna kA Azaya hai| isakA siddhAntasammata uttara diyA gayA hai ki aisA durbala mAnava bhI antima avasthA meM jItA huA bhI (mana evaM vacana se) bhogoM ko bhogane meM samartha hotA hai| ataeva vaha bhogI hI kahalAegA, bhogatyAgI nhiiN| bhogatyAgI to vaha taba kahalAegA jaba bhogoM (svAdhIna athavA asvAdhIna samasta bhogya bhogoM) kA mana-vacana-kAya, tInoM se parityAga kara degaa| aisI sthiti meM vaha bhoga tyAgI manuSya nirjarA karatA hai, usase bhI devalokagati prApta karatA hai, athavA mahAnirjarA evaM mahAparyavasAna vAlA hotA hai| niyatakSetraviSayaka avadhijJAna vAlA adho'vadhika kahalAtA hai| utkRSTa avadhijJAna vAlA paramAvadhijJAnI caramazarIrI hotA hai aura kevalajJAnI to caramazarIrI hai hii| ina kI bhogitva evaM bhogatyAgitva sambandhI prarUpaNA chadmastha kI taraha hI haiN| asaMjJI aura samartha (saMjJI) jIvoM dvArA akAmanikaraNa aura prakAmanikaraNa vedana kA sayuktika nirUpaNa 24. je ime bhaMte ! asaNiNo pANA, taM jahA-puDhavikAiyA jAva vaNassatikAiyA chaTThA ya egaiyA tasA, ete NaM aMdhA mUDhA tamaM paviTThA tamapaDalamohajAlapalicchannA akAmanikaraNa vedaNaM vedeMtIti vattavvaM siyA ? haMtA goyamA ! je ime asaNNiNo pANA jAva vedaNaM vedeMtIti vattavvaM siyaa| [24 pra.] bhagavan ! ye jo asaMjJI (amanaska) prANI haiM, yathA--pRthvIkAyika yAvat (apkAyika tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika) ye pAMca (sthAvara) tathA chaThe kaI trasakAyika (sammUrcchima) jIva haiM, jo andha (andhoM tI taraha ajJAnAndha) haiM, mUr3ha (mohayukta hone se tattvazraddhAna ke ayogya) haiM, tAmasa ( ajJAnarUpa andhakAra) meM praviSTa kI taraha haiM, (jJAnAvaraNarUpa) tamaHpaTala aura (mohanIyarUpa) mohajAla se praticchanna (AcchAdita) haiM, ve akAmanikaraNa (ajJAna rUpa meM) vedanA vedate haiM, kyA aisA kahA jA sakatA hai? (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka (kha) tulanA kIjie - vattha-gaMdhamalaMkAraM, itthIo sayaNANi y| acchaMdA je na bhuMjaMti, na se 'cAi' tti vuccaI // 2 // je ya kaMta pie bhoe laddhe vi pitttthikuvvii| sAhINe caiya bhoe, se hu 'cAi' ti vuccaI // 3 // - dazavaikAlika sUtra a. 2, gA. 2-3 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra [24 u.] hA~, gautama ! jo ye asaMjJI prANI (pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika aura chaThe kaI sakAyika (sammUrcchima) jIva haiM, yAvat ye saba akAmanikaraNa vedanA vedate haiM, aisA kahA jA sakatA hai| 172 25. atthi NaM bhaMte ! pabhU vi akAmanikaraNa' vedaNaM vedeti ? haMtA, goyamA ! atthi / [ 25 pra.] bhagavan ! kyA aisA hotA hai ki samartha hote hue bhI jIva akAmanikaraNa (ajJAna-pUrvakaanicchApUrvaka) vedanA ko vedate haiM ? [25 u.] hA~, gautama ! vedate haiN| 26. kahaM NaM bhaMte ! pabhU vi akAmanikaraNaM vedaNaM vedeMti ? goyamA ! je NaM No pabhU viNA padIveNaM aMdhakAraMsi ruvAiM pAsittae, je NaM no pabhU purato ruvAI aNijjhAittA NaM pAsittae, je NaM no pabhU maggato ruvAiM aNakyakkhittA NaM pAsittae, jeNaM no pabhU pAsato ruvAiM aNavaloettA NaM pAsittae, je NaM no pabhU uDDuM rUvAiM aNAloettA NaM pAsittAe, je NaM no pabhU ahe ruvAiM aNAloettA NaM pAsittae, esa NaM goyamA ! pabhU vi akAmanikaraNaM vedaNaM vedeti / [ 26. pra.] bhagavan ! samartha hote hue bhI jIva akAmanikaraNa vedanA ko kaise vedate haiM ? [ 26 u.] gautama ! jo jIva samartha hote hue bhI andhakAra meM dIpaka ke binA rUpoM (padArthoM) ko dekhane meM samartha nahIM hote, jo avalokana kiye binA sammukha rahe hue rUpoM (padArthoM) kI dekha nahIM sakate, avekSaNa kiye binA pIche (pITha ke pIche) kebhAga ko nahIM dekha sakate, avalokana kiye binA agala-bagala ke (pArzvabhAga ke donoM ora ke) rUpoM ko nahIM dekha sakate, Alokana kiye binA Upara ke rUpoM ko nahIM dekha sakate aura na Alokana kiye binA nIce ke rUpoM ko dekha sakate haiM, isI prakAra he gautama! ye jIva samartha hote hue bhI akAmanikaraNa vedanA vedate haiN| bhaMte! pabhU vi pakAmanikaraNa vedaNaM vedeti / 27. asthi haMtA, atthi / [ 27 pra.] bhagavan ! kyA aisA bhI hotA hai ki samartha hote hue bhI jIva prakAmanikaraNa (tIvra icchApUrvaka) vedanA ko vedate haiM ? [ 27 u.] hA~, gautama ! vedate haiN| 28. kahaM NaM bhaMte! pabhU vi pakAmanikaraNaM vedaNaM vedeMti ? 1. akAmanikaraNaM -- jisameM akAma arthAt vedanA ke anubhava meM amanaska hone se anicchA hI nikaraNa = kAraNa hai, vaha akAmanikaraNa hai; yaha ajJAnakAraNaka hai| 2.. pakAmanikaraNaM--prakAma - abhISTa artha kI prApti na hone se prakRSTa abhilASA hI jisameM nikaraNa kAraNa haiM, vaha prakAmanikaraNa hai| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-7 173 _goyamA ! je NaM no pabhU samudassa pAraM gamittae, je NaM no pabhU samudassa pAragatAiM rUvAiM pAsittae, je NaM no pabhU devalogaM gamittae, je NaM no pabhU devalogagatAiM rUvAiM pAsittae esa NaM goyamA ! pabhU vi pakAmanikaraNaM vedaNaM vedeti| sevaM bhaMte ! seva bhaMte ! tti0| ||sttmse : sattamo uddesao smtto|| [28 pra.] bhagavan ! samartha hote hue bhI jIva prakAmanikaraNa vedanA ko kisa prakAra vedate haiM ? [28 u.] gautama ! jo samudra ke pAra jAne meM samartha nahIM hai, jo samudra ke pAra rahe hue rUpoM ko dekhane meM samartha nahIM hai, jo devaloka meM jAne meM samartha nahIM hai aura jo devaloka meM rahe hue rUpoM ko dekha nahIM sakate haiM gautama ! ve samartha hote hue bhI prakAmanikaraNa vedanA ko vedate haiN| 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai'; yoM kaha kara gautama svAmI yAvat vicaraNa karate haiN| vivecana--asaMjJI aura samartha (saMjJI) jIvoM dvArA akAma nikaraNa evaM prakAmanikaraNavedana kA sayuktika nirUpaNa--prastuta pAMca sUtroM (sU. 24 se 28 taka) meM asaMjJI evaM samartha jIvoM dvArA akAmanikaraNa vedana kA tathA samartha jIvoM dvArA prakAmanikaraNavedana kA sayuktika nirUpaNa kiyA gayA hai| asaMjJI aura saMjJI dvArA akAma-prakAmanikaraNa vedana kyoM aura kaise? -asaMjJI jIvoM ke mana na hone se ve icchAzakti, jJAnazakti yA vicArazakti ke abhAva meM sukha-duHkha rUpa vedanA akAmanikaraNa rUpa meM (anicchA se, ajJAnatApUrvaka) bhogate haiN| saMjJI jIva samanaska hone se dekhane-jAnane meM athavA jJAnazakti aura icchAzakti meM samartha hote hue bhI anicchApUrvaka (akAmanikaraNa) ajJAnadazA meM sukha-duHkharUpa vedana karate haiN| jaise--dekhane kI zakti hote bhI andhakAra meM rahe hue padArthoM ko dIpaka ke binA manuSya nahIM dekha sakatA, isI prakAra Age-pIche, agala-bagala, Upara-nIce rahe hue padArthoM ko dekhane kI zakti hote hue bhI manuSya upayoga ke binA nahIM dekha sakatA; vaise hI samartha jIva ke viSaya meM samajhanA caahie| saMjJI (samanaska) jIvoM meM icchAzakti aura jJAnazakti hote hue bhI use pravRtta karane meM sAmarthya nahIM hai, kevala usakI tIvra abhilASA hai, isa kAraNa ve prakAmanikaraNa (tIvra icchApUrvaka) vedanA vedate haiN| jaise--samudrapAra jAne kI, samudrapAra rahe hue rUpoM ko dekhane kI, devaloka meM jAne kI tathA vahA~ ke rUpoM ko dekhane kI zakti na hone se jIva tIvra abhilASApUrvaka vedanA vedate haiM, vaise hI yahA~ samajhanA caahie| niSkarSa-aMsajJI jIva icchA aura jJAna kI zakti ke abhAva meM anicchA se ajJAnapUrvaka sukha-duHkha vedate haiN| saMjJI jIva icchA aura jJAnazakti se yukta hote hue bhI upayoga ke binA anicchA se aura ajJAnapUrvaka sukha-duHkha vedate haiM, aura jJAna evaM icchAzakti se yukta hote hue bhI prAptirUpa sAmarthya ke abhAva meM mAtra tIvra kAmanApUrvaka vedanA vedate haiN| // saptama zataka : saptama uddezaka smaapt|| 1. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 312 (kha) bhagavatI. (gujarAtI anuvAda-TippaNayukta) khaNDa 3, pR. 26 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThamo uddesao : 'chaumattha' aSTama uddezaka : 'chadmastha' saMyamAdi se chadmastha ke siddha-buddha-mukta hone kA niSedha 1. chaumatthe NaM bhaMte ! maNUse tIyamaNaMtaM sAsayaM samayaM kevaleNaM saMjameNaM0 ? evaM jahA paDhamasate cautthe uddesae (sU0 12-18) tahA bhANiyavvaM jAva almtthu| [1 pra.] bhagavan ! kyA chadmastha manuSya, ananta aura zAzvata atItakAla meM kevala saMyama dvArA, kevala saMvara dvArA, kevala brahmacarya se tathA kevala aSTapravacanamAtAoM ke pAlana se siddha huA hai, buddha huA hai, yAvat usane sarva duHkhoM kA anta kiyA hai ? [1 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| isa viSaya meM prathama zataka ke caturtha uddezaka (sU. 12-18) meM jisa prakAra kahA hai, usI prakAra yaha, alamatthu' pATha taka kahanA caahie| vivecana-saMyamAdi se chadmastha ke siddha-buddha hone kA niSedha-prastuta prathama sUtra meM bhagavatIsUtra ke prathama zataka ke caturtha uddezaka meM ukta pATha ke atidezapUrvaka niSedha kiyA gayA hai ki kevala saMyama Adi se atIta meM koI chadmastha siddha, buddha, mukta nahIM huA, apitu kevalI hokara hI siddha hote haiM, yaha nirUpaNa hai| phalitArtha--prathama zataka ke caturtha uddezakokta pATha kA phalitArtha yaha hai ki bhUta, vartamAna aura bhaviSya meM jitane jIva siddha, buddha mukta hue haiM, hote haiM, hoMge ve sabhI utpanna jJAna-darzana ke dhAraka arihanta, jina, kevalI hokara hI hue haiM, hote haiM, hoNge| utpanna jJAna-darzanadhAraka arihanta, jina kevalI ko hI alamatthu (pUrNa) kahanA caahie| hAthI aura kuMthue ke samAnajIvatva kI prarUpaNA 2. se guNaM bhaMte ! hatthissa ya kuMthussa ya same ceva jIve ? haMtA, goyamA ! hatthissa ya kuMthussa ya evaM jahA rAyapaseNaije jAva khuDDiyaM vA, mahAliyaM vA, se teNaTheNaM goyamA ! jAva same ceva jiive| [2 pra.] bhagavan ! kyA vAstava meM hAthI aura kunthue kA jIva samAna hai ? [2 u.] hA~, gautama ! hAthI aura kunthue kA jIva samAna hai| isa viSaya meM rAjapraznIyasUtra meM kahe anusAra 'khuDDiyaM vA mahAliyaM vA' isa pATha taka kahanA caahie| 1. bhagavatI. (hindIvivecana) bhAga 3, pR. 1183 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-8 gautama ! isI kAraNa se hAthI aura kuMthue kA jIva samAna hai| vivecana - hAthI aura kuMthue ke samAna jIvatva kI prarUpaNA - prastuta dvitIya sUtra meM rAjapraznIya sUtrapATha ke atidezapUrvaka hAthI aura kuMthue ke samajIvatva kI prarUpaNA kI gaI hai| 175 rAjapraznIya sUtra ke samAna jIvatva kI sadRSTAnta prarUpaNa - hAthI kA zarIra bar3A aura kuMthue kA choTA hote hue bhI donoM meM mUlata: AtmA (jIva) samAna hai, ise siddha karane ke lie rAjapraznIya sUtra meM dIpaka kA dRSTAnta diyA gayA hai / jaise--eka dIpaka kA prakAza eka kamare meM phailA huA hai, yadi use kisI bartana dvArA Dha~ka diyA jAe to usakA prakAza bartana-parimita ho jAtA hai, isI prakAra jaba jIva hAthI kA zarIra dhAraNa karatA hai to vaha (AtmA) utane bar3e zarIra meM vyApta rahatA hai aura jaba kuMthue kA zarIra dhAraNa karatA hai to usake choTe se zarIra meM (AtmA) vyApta rahatA hai| isa prakAra kevala choTe-bar3e zarIra kA hI antara rahatA hai jIva meM kucha bhI antara nahIM hai| sabhI jIva samAna rUpa se asaMkhyAta pradezoM vAle haiN| una pradezoM kA saMkoca - vistAra mAtra hotA hai| caubIsa daNDakavartI jIvoM dvArA kRta pApakarma duHkharUpa aura usakI nirjarA sukharUpa 3. neraDyANaM bhaMte ! pAve kamme je ya kaDe, je ya kajjati, je ya kajjissati savve se dukkhe ? je nijjiNe se NaM suhe ? haMtA, goyamA ! neraiyANaM pAve kamme jAva suhe / [3 pra.] bhagavan ! nairayikoM dvArA jo pApakarma kiyA gayA hai, kiyA jAtA hai aura kiyA jAyegA, kyA vaha saba duHkharUpa hai aura (unake dvArA ) jisakI nirjarA kI gaI hai, kyA vaha sukha rUpa hai ? [ 3 u:] hA~, gautama ! nairayika dvArA jo pApakarma kiyA gayA hai, yAvat vaha saba duHkharUpa hai aura (unake dvArA) jina (pApakarmoM) kI nirjarA kI gaI hai, vaha saba sukharUpa hai| 4. evaM jAva vemANiyANaM / [4] isa prakAra vaimAnikoM paryanta caubIsa daNDakoM meM jAna lenA cAhie / vivecana -- caubIsa daNDakavartI jIvoM dvArA kRta pApakarma duHkharUpa aura usakI nirjarA sukharUpaprastuta sUtradvaya meM nairayikoM se vaimAnikoM paryanta saba jIvoM ke lie pApakarma duHkharUpa aura usakI nirjarA sukharUpa tAI gaI hai| niSkarSa--pApakarma saMsAra - paribhramaNa kA kAraNa hone se duHkharUpa hai aura pApakarmoM kI nirjarA sukhasvarUpa mokSa kA hetu hone se sukharUpa hai| 1. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 313, (kha) bhagavatI. (hindI vivecana ) bhA. 3, pR. 1185 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 vyAkhyAprajJaptisUtra sukha aura duHkha ke kAraNa ko yahA~ sukha-duHkha kahA gayA hai| saMjJAoM ke dasa prakAra-caubIsa daNDakoM meM kati NaM bhaMte ! saNNAau paNNattAo? goyamA ! dasa saNNAo paNNattAo, taM jahA--AhArasaNNA 1, bhayasaNNA 2, mehuNasaNNA 3, pariggahasaNNA 4, kohasaNNA 5, mANasaNNA 6, mAyAsaNNA 7, lobhasaNNA 8, ohasaNNA 9, logasaNNA 10 / [5 pra.] bhagavan ! saMjJAe~ kitane prakAra kI kahI gaI haiM ? [5 u.] gautama ! saMjJAe~ dasa prakAra kI kahI gaI haiN| ve isa prakAra haiM--(1) AhArasaMjJA, (2) bhayasaMjJA, (3) maithunasaMjJA, (4) parigrahasaMjJA, (5) krodhasaMjJA, (6) mAnasaMjJA, (7) mAyAsaMjJA, (8) lobhasaMjJA, (9) oghasaMjJA aura (10) lokasaMjJA / 6. evaM jAva vemaanniyaannN| [6] vaimAnikoM paryanta caubIsa daNDakoM meM ye dasa saMjJAe~ pAI jAtI haiN| vivecana--saMjJAoM ke dasa prakAra : caubIsa daNDakoM meM prastuta sUtra meM AhArasaMjJA Adi 10 prakAra kI saMjJAe~ caubIsa daNDakavartI jIvoM meM batalAI gaI haiN| saMjJA kI paribhASAe~-saMjJAna yA Abhoga arthAt eka prakAra kI dhuna ko yA mohanIyAdi karmodaya se AhArAdi prApti kI icchAvizeSa ko saMjJA kahate haiM, athavA jIva kA AhArAdi viSayaka cintana yA mAnasika jJAna bhI saMjJA hai, athavA jisa kriyA se jIva kI icchA jAnI jAe, usa kriyA ko bhI saMjJA kahate haiN| saMjJAoM kI vyAkhyA (1) AhArasaMjJA-kSudhAvedanIya ke udaya se kavalAdi AhArArtha pudgalagrahaNecchA,(2)bhayasaMjJA-bhayamohanIya ke udaya se vyAkulacitta puruSa kA bhayabhIta honA, kAMpanA, romAMcita honA, ghabarAnA Adi, (3) maithunasaMjJA-puruSavedAdi (nokaSAyarUpa vedamohanIya) ke udaya se strI Adi ke aMgoM ko chUne, dekhane Adi kI tathA tajanita kampanAdi, jisase maithunecchA abhivyakta ho, (4) parigrahasaMjJAlobharUpa kaSAyamohanIya ke udaya se AsaktipUrvaka sacitta acitta dravyagrahaNecchA, (5) krodhasaMjJA--krodha ke udaya se Aveza, roSa rUpa pariNAma evaM netra lAla honA, kAMpanA, mu~ha sUkhanA Adi kriyAyeM, (6) mAnasaMjJA--mAna ke udaya se ahaMkArAdirUpa pariNAma, (7) mAyAsaMjJA-mAyA ke udaya se durbhAvanAvaza dUsaroM ko ThaganA, dhokhA denA Adi, (8) lobhasaMjJA-lobha ke udaya se sacitta-acitta padArtha prApti kI lAlasA, (9) oghasaMjJA-matijJAnAvaraNa Adi ke kSayopazama se zabda aura artha kA sAmAnyajJAna athavA dhuna hI dhuna meM binA upayoga ke kI gaI pravRtti aura (10) lokasaMjJA--sAmAnya rUpa se jJAta vastu ko vizeSa rUpa se jAnanA athavA lokarUr3hi yA lokadRSTi ke anusAra pravRtti karanA lokasaMjJA hai| ye dasoM saMjJAe~ 1. bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 334 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 saptama zataka : uddezaka-8 nyUnAdhika rUpa se sabhI chadmastha saMsArI jIvoM meM pAI jAtI hai| nairayikoM ke satata anubhava hone vAlI dasa vedanAe~ 6. neraiyA dasavihaM veyaNaM paccaNubhavamANA viharaMti, taM jahA-sItaM usiNaM khuhaM pivAsaM kaMDu parajhaM jaraM dAhaM bhayaM sogN| [7] nairayika jIva dasa prakAra kI vedanA kA anubhava karate hue rahate haiN| vaha isa prakAra -(1) zIta, (2) uSNa, (3) kSudhA, (4) pipAsA, (5) kaNDU (khujalI), (6) parAdhInatA, (7) jvara, (8) dAha, (9) bhaya aura (10) shok| vivecana--nairayikoM ko satata anubhava hone vAlI dasa vedanAe~--prastuta sUtra meM zIta Adi dasa vedanAe~, jo nairayikoM ko pratyakSa anubhava meM AtI hai, batAI gaI haiN| hAthI aura kuMthue ko samAna apratyAkhyAnI kriyA lagane kI prarUpaNA 8.[1] se nUNaM bhaMte ! hatthissa ya kuMthussa ya samA apaccakkhANakiriyA kajati ? haMtA, goyamA ! hatthissa ya kuMthussa ya jAva kjjti| [8-1 pra.] bhagavan ! kyA vAstava meM hAthI aura kuMthue ke jIva ko samAna rUpa meM apratyakhyAnikI kriyA lagatI hai? [8-1 u.] hA~, gautama ! hAthI aura kuMthue ke jIva ko apratyAkhyAnikI kriyA samAna lagatI hai| [2] se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccai jAva kajjati ? goyamA ! aviratiM paDucca / se teNaDheNaM jAva kjjti| [8-2 pra.] bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki hAthI aura kuMthue ke yAvat kriyA samAna lagatI hai ? _[8-2 u.] gautama ! avirati kI apekSA (hAthI aura kuMthue ke jIva ko apratyAkhyAnikI kriyA) samAna lagatI hai| vivecana--hAthI aura kuMthue ko samAna apratyAkhyAnikI kriyA lagane kI prarUpaNA--prastuta sUtra meM hAthI aura kuMthue ko avirati kI apekSA apratyAkhyAnikI kriyA samAna rUpa se lagane kI prarUpaNA kI gaI hai, kyoMki avirati kA sadbhAva donoM meM samAna hai| AdhAkarmasevI sAdhu ko karmabaMdhAdi-nirUpaNA 9. AhAkammaM NaM bhaMte ! bhuMjamANe kiM baMdhati ? kiM pakareti ? kiM ciNAti ? kiM uvaciNAti ? evaM jahA paDhameM sate navame uddesae (sU. 26) tahA bhANiyavvaM jAva sAsate, paMDite, paMDitattaM Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 vyAkhyAprajJaptisUtra asaasyN| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti0 ! // sattamasae : aTThamo uddesao smtto|| [9 pra.] bhagavan ! AdhAkarma (AhArAdi) kA upayoga karane vAlA sAdhu kyA bAMdhatA hai ? kyA karatA haiM ? kisakA caya karatA hai aura kisakA upacaya karatA hai ? [9 u.] gautama ! (AdhAkarma AhArAdi kA upayoga karane vAlA sAdhu AyuSyakarma ko chor3a kara zeSa sAta karmoM kI prakRtiyoM ko, yadi ve zithila baMdha se baMdhI huI hoM to gAr3ha baMdha vAlI karatA hai, yAvat bAra-bAra saMsAra-paribhramaNa karatA hai|) isa viSaya meM sArA varNana prathama zataka ke nauve uddezaka (sU. 26) meM kahe anusAra-'paNDita zAzvata hai aura paNDitatva azAzvata hai' yahA~ taka kahanA caahie| .. _ 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra kA hai;' yoM kaha kara gautamasvAmI yAvat vicaraNa karate haiN| vivecana--AdhAkarmasevI sAdhu ko karmabaMdhAdi nirUpaNa--prastuta sUtra meM prathama zataka ke 9veM uddezaka ke atidezapUrvaka AdhAkarmadoSasevana kA duSphala batAyA gayA hai| AdhAkarma--AhAra, pAnI Adi koI bhI padArtha jo sAdhu se nimitta banAe jAe~, ve AdhAkarmadoSa yukta haiN| isakA vizeSa vivaraNa prathama zataka ke nauveM uddezaka se jAna lenA caahie| // saptama zataka : aSTama uddezaka smaapt|| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo uddesao : 'asaMvuDa' navama uddezaka : 'asaMvRta' asaMvRta anagAra dvArA ihagata bAhyapudgalagrahaNapUrvaka vikurvaNa-sAmarthya-nirUpaNa 1. asaMvuDe NaM bhaMte ! aNagAre bAhirae poggale apariyAdiittA pabhU egavaNNaM egarUvaM viuvvittae? No iNaThe smddhe| [1 pra.] bhagavan ! kyA asaMvRtta (saMvararahita-pramatta) anagAra bAhara ke pudgaloM ko grahaNa kiye binA eka varNa vAle eka rUpa kI vikurvaNA karane meM samartha hai ? [1 u.] (gautama ! ) yaha artha samartha nahIM hai| 2. asaMvuDe NaM bhaMte ! aNagAre bAhirae poggale pariyAdiittA pabhU egavaNNaM jAva haMtA, pbhuu| [2 pra.] bhagavan ! kyA asaMvRta anagAra bAhara ke pudgaloM ko grahaNa karake eka varNa vAle eka rUpa kI vikurvaNA karane meM samartha hai ? yAvat ? [2 u.] (hA~, gautama ! ) vaha aisA karane meM samartha hai| 3. se bhaMte ! kiM ihagae poggale pariyAdiittA viuvvai ? tatthagae poggale pariyAdiittA viuvvai ? annatthagae poggale pariyAdiittA viuvvai ? goyamA ! ihagae poggale pariyAdiittA vikuvvai, no tatthagae poggale pariyAdiittA vikuvvai, no annatthagae poggale jAva vikuvvi| [3 pra.] bhagavan ! vaha asaMvRta anagAra yahA~ (manuSya-loka meM) rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai, yA vahA~ rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai, athavA anyatra rahe pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai ? [3 u.] gautama ! vaha yahA~ (manuSyaloka meM) rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai, kintu na to vahA~ rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai aura na hI anyatra rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai| 4. evaM egavaNNaM aNegarUvaMcaubhaMgo jahA chaTThasae navame uddesae (sU.5) tahA ihAvi bhANiyavvaM! navaraM aNagAre ihagae ceva poggale pariyAdiittA vikuvvi| sesaM taM ceva jAva lukkhapoggalaM niddhapoggalattAe pariNAmettae ? Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 vyAkhyAprajJaptisUtra haMtA, pbhuu| se bhaMte ! kiM ihagae poggale pariyAdiittA jAva (sU. 3) no annatthagae poggale pariyAdiittA vikuvvi| [4 pra.] isa prakAra ekavarNa ekarUpa, ekavarNa anekarUpa, anekavarNa ekarUpa aura anekavarNa anekarUpa, yoM caubhaMgI kA kathana jisa prakAra chaThe zataka ke nauveM uddezaka (sU. 5) meM kiyA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI kahanA caahie| kintu itanA vizeSa hai ki yahA~ rahA huA muni yahA~ rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake vikurvaNA karatA hai| zeSa sArA varNana usI ke anusAra yahA~ bhI kahanA cAhie, yAvat '[pra.] bhagavan ! kyA rUkSa pudgaloM ko snigdha pudgaloM ke rUpa meM pariNata karane meM samartha hai ?' '[u.] hA~, gautama ! samartha hai| [pra.] bhagavan ! kyA vaha yahA~ rahe hue pudgaloM ko grahaNa karake yAvat (sU. 3) anyatra rahe hue pudgaloM ko grahaNa kie binA vikurvaNA karatA hai ?' yahA~ taka kahanA caahie| vivecana--asaMvRta anagAra ke vikurvaNa-sAmarthya kA nirUpaNa--prastuta sUtracatuSTaya meM asaMvRta anagAra ke vikurvaNa-sAmarthya kA chaThe zataka ke nauveM uddezaka ke atidezapUrvaka nirUpaNa kiyA gayA hai| niSkarSa vaikriyalabdhimAn asaMvRta anagAra yahA~ rahe hue bAhya pudgaloM ko grahaNa karake hI ekavarNaekarUpa, ekavarNa-anekarUpa, anekavarNa-ekarUpa yA anekavarNa-anekarUpa kI vikurvaNA karane meM samartha hai, anyathA nhiiN| isI prakAra vaha yahA~ rahA huA yahA~ rahe hue bAhya pudgaloM ko grahaNa karake vikriyA karatA hai, yahA~ taka ki varNa kI taraha gandha, rasa, sparza Adi ke vividha vikalpa bhI usake vikurvaNA-sAmarthya kI sImA meM haiM, jinakA kathana chaThe zataka ke nauveM uddezaka kI taraha yahA~ bhI kara lenA caahie| niSkarSa yaha hai ki varNa ke 10, gaMdha kA 1, rasa ke 10 aura sparza ke cAra, yoM 25 bhaMga evaM pahale ke cAra bhaMga milA kara kula 29 bhaMga hote haiN| 'ihagata''tatthagae' evaM 'annatthagae' kA tAtparya--praznakartA gautama svAmI haiM, ata: unakI apekSA 'ihagae' kA artha manuSyaloka meM rahA huA' hI karanA saMgata hai| tatthagae' kA artha hai--vaikriya karake vaha anagAra jahA~ jAegA, vaha sthAna aura 'annatthagae' kA artha hai-uparyukta donoM sthAnoM se bhinna sthAna / tAtparya yaha hai ki jisa sthAna para raha kara anagAra vikriyA karatA hai, vahA~ ke pudgala 'ihagata' kahalAte haiN| vikriyA kara jisa sthAna para jAtA hai, vahA~ ke pudgala 'tatragata' kahalAte haiM aura ina donoM sthAnoM se bhinna sthAna ke pudgala 'anyatragata' haiM / deva to tatragata' arthAt-devalokagata pudgaloM ko grahaNa karake vikriyA kara sakatA hai, lekina anagAra to madhyalokagata hone ke kAraNa 'ihagata' arthAt--manuSyalokagata pudgala ko hI grahaNa karake vikriyA kara sakatA hai| 1. (ka) viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNayukta) bhA. 1, pR. 303 ___ (kha) bhagavatIsUtra ke thokar3e, dvitIya bhAga, thokar3A naM. 67, pR. 125 2. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 315 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 saptama zataka : uddezaka-9 mahAzilAkaNTaka saMgrAma meM jaya-parAjaya kA nirNaya 5. NAyametaM arahatA, suyametaM arahayA, viNNAmetaM arahayA, mahAsilAkaMTae saMgAme mahAsilAkaMTae sNgaame| mahAsilAkaMTae NaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe ke jayitthA ? ke parAjaitthA ? goyamA ! vajI videhaputte jaitthA, nava mallaI nava lecchaI kAsI-kosalagA-aTThArasa vi gaNarAyANo praajitthaa| [5 pra.] arhanta bhagavAn ne yaha jAnA hai, arhanta bhagavAn ne yaha sunA hai--arthAt--sunane kI taraha pratyakSa dekhA hai, tathA arhanta bhagavAn ko yaha vizeSa rUpa se jJAta hai ki mahAzilAkaNTaka saMgrAma mahAzilAkaNTaka saMgrAma hI hai| (ata: prazna yaha hai ki) bhagavan ! jaba mahAzilAkaNTaka saMgrAma cala rahA (pravarttamAna) thA, taba usameM kauna jItA aura kauna hArA? [5 u.] gautama ! vajI (vajIgaNa kA athavA vajrI indra aura) videhaputra kUNika rAjA jIte, nau mallakI aura nau lecchakI, jo ki kAzI aura kauzaladeza ke 18 gaNarAjA the, ve parAjita hue| mahAzilAkaNTaka-saMgrAma ke lie kUNika rAjA kI taiyArI aura aThAraha gaNarAjAoM para vijaya kA varNana 6. tae NaM se kUNie rAyA mahAsilAkaMTagaM saMgAmaM udruitaM jANittA koDuMbiyapurise saddAvei, saddAvettA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiyA ! udAiM hatthirAyaM parikappeha, haya-gaya-rahajohakaliyaM cAturaMgiNiM seNaM sannAheha, sannAhettA jAva mama etamANattiyaM khippAmeva pccppinnh| [6 pra.] usa samaya meM mahAzilakaNTaka-saMgrAma upasthiti huA jAna kara kUNika rAjA ne apane kauTumbika puruSoM (AjJApAlaka sevakoM) ko bulaayaa| bulA kara usane isa prakAra kahA-he devAnupriyo ! zIghra hI 'udAyo' nAmaka hastirAja (paTTahastI) ko taiyAra karo aura azva, hAthI, ratha aura yauddhAoM se yukta caturaMgiNI senA sannaddha (zastrAstrAdi se susajjita) karo aura ye saba karake yAvat (merI AjJAnusAra kArya karake) zIghra hI merI AjJA mujhe vApisa sauNpo| 7. tae NaM te koDuMbiyapurisA kUNieNaM raNNA evaM vuttA samANA haTThatuTTA jAva' aMjali kaTu 'evaM sAmI ! taha'tti ANAe viNaeNaM vayaNaM paDisuNaMti, pddisunnittaa| khippAmeva cheyAyariyovaesamatikappaNAvikappehiM suniuNehiM evaM jahA uvavAtie jAva bhImaM saMgAmiyaM aujhaM udAi~ hatthirAyaM parikappeMti haya-gaya-jAva sannAti, sannAhittA jeNeva kUNie rAyA teNeva uvA0, teNeva 2 karayala0 kUNiyassa raNNo tamANattiyaM pccppinnNti| [7] tatpazcAt kUNika rAjA dvArA isa prakAra kahe jAne para ve kauTumbika puruSa hRSTa-tuSTa hue, yAvat 1. jAva zabda 'haTTatuTTacittamANaMdiyA naMdiyA pIimaNA' ityAdi pATha kA sUcaka Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 vyAkhyAprajJaptisUtra mastaka para aMjali karake (AjJA zirodhArya karake)-he svAmin ! aisA hI hogA, jaisI AjJA'; yoM kaha kara unhoMne vinayapUrvaka vacana (AjJAkathana) svIkAra kiyaa| vacana svIkAra karake nipuNa AcAryoM ke upadeza se prazikSita evaM tIkSNa buddhi-kalpanA ke sunipuNa vikalpoM se yukta tathA aupapAtikasUtra meM kahe gae vizeSaNoM se yukta yAvat bhIma (bhayaMkara) saMgrAma ke yogya udAra (pradhAna athavA yoddhA ke binA akele hI Takkara lene vAle) udAyI nAmaka hastIrAja (paTTahastI) ko susajjita kiyaa| sAtha hI ghor3e, hAthI ratha aura yoddhAoM se yukta caturaMgiNI senA bhI (zastrAstrAdi se) susajjita kii| susajjita karake jahA~ kUNika rAjA thA, vahA~ usake pAsa Ae aura karabaddha hokara unhoMne kUNika rAjA ko usakI ukta AjJA vApisa sauMpI-AjJAnusAra kArya sampanna ho jAne kI sUcanA dii| 8. tae NaM se kUNie rAyA jeNeva majaNaghare uvA., 2 majaNagharaM aNuppavisati, majaNa0 2 pahAte katabalikamme kayakotuyamaMgalapAyacchitte savvAlaMkAravibhUsie sannaddhabaddhavammiyakavae uppIliyasarAsaNapaTTie piNaddhagevejavimalavarabaddhaciMdhapaTTe gahiyAyuhappaharaNe sakoreMTamalladAmeNaM chatteNaM dharijamANeNaM caucAmaravAlavIitaMge maMgalajayasaddakatAloe evaM jahA uvavAtie jAva uvAgacchittA udAiM hatthirAyaM duruuddhe| [8] tatpazcAt kUNika rAjA jahA~ snAnagaha thA, vahA~ AyA, usane snAnagRha meM praveza kiyaa| phira snAna kiyA, snAna se sambandhita mardanAdi balikarma kiyA, phira prAyazcita (vighnanAzaka) kautuka (maSItilaka Adi) tathA maMgala kiye| samasta AbhUSaNoM se vibhUSita huaa| sannaddhabaddha (zastrAstroM se susajjita) huA, lohakavaca ko dhAraNa kiyA, phira mur3e hue dhanurdaNDa ko grahaNa kiyaa| gale ke AbhUSaNa pahane aura yoddhA ke yogya uttamottama cihnapaTa baaNdhe| phira Ayudha (gadA Adi zastra) tathA praharaNa (bhAle Adi zastra) grahaNa kiye| phira koraNTaka puSpoM kI mAlA sahita chatra dhAraNa kiyA tathA usake cAroM ora cAra cAmara dulAye jAne lge| logoM dvArA mAMgalika evaM jaya-vijaya zabda uccAraNa kiye jAne lge| isa prakAra kUNika rAjA aupapAtikasUtra meM kahe anusAra yAvat udAyI nAmaka pradhAna hAthI para ArUDha huaa| 9. tae NaM se kUNie nariMde hArotthayasukayaratiyavacche jahA uvavAtie jAva seyavaracAmarAhiM uddhavvamANIhiM uddhavvamANIhiM haya-gaya-raha-pavarajohakalitAe cAturaMgiNIe seNAe saddhi saMparivuDe mahayA bhaDacaDagaravaMdaparikkhitte jeNeva mahAsilAkaMTae saMgAme teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA mahAsilakaMTayaM saMgAmaM oyAe, purao ya se sakke deviMde devarAyA egaM mahaM abhejakavayaM vairapaDirUvagaM viuvvittANaM citttthti| evaM khalu do iMdA saMgAmaM saMgAmeMti, taM jahA-deviMde ya maNuiMde ya, egahatthiNA vi NaM pabhU kUNie rAyA praajinnitte| [9] isake bAda hAroM se AcchAdita vakSaHsthala vAlA kUNika janamana meM rati-prIti utpanna karatA huA aupapAtikasUtra meM kahe anusAra yAvat zveta cAmaroM se bAra-bAra biMjAtA huA, azva, hastI, ratha aura zreSTha yoddhAoM se yukta caturaMgiNI senA se saMparivRta (ghirA huA,) mahAn subhaToM ke vizAla samUha se vyApta (parikSipta) kUNika rAjA jahA~ mahAzilAkaNTaka saMgrAma (hone jA rahA) thA, vahA~ aayaa| vahA~ Akara vaha Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka - 9 183 mahAzilAkaNTaka saMgrAma meM ( svaya~) utraa| usake Age devarAja devendra zakra vajrapratirUpaka (vajra ke sAmana) abhedya eka mahAn kavaca kI vikurvaNA karake khar3A huaa| isa prakAra (usa yuddhakSetra meM mAno) do indra saMgrAma karane lage; jaise ki -devendra ( zakra) aura dUsaro manujendra (kUNika rAjA) kUNika rAjA kevala eka hAthI se bhI (zatrupakSa kI senA ko ) parAjita karane meM samartha ho gayA / 10. tae NaM se kUNie rAyA mahAsilAkaMTakaM saMgAmaM saMgAmemANe nava mallaI, nava lecchai, kAsI kosalagA aTThArasa vi gaNarAyANo hayamahiyapavaravIraghAtiyavivaDiyaciMdhadhaya-paDAge kicchappANagate diso disiM paDisehetthA / [10] tatpazcAt usa kUNika rAjA ne mahAzilAkaNTaka saMgrAma karate hue nau mallakI aura nau lecchakI; jo kAzI aura kauzala deza ke aThAraha gaNarAjA the, unake pravaravIra yoddhAoM ko naSTa kiyA, ghAyala kiyA aura mAra ddaalaa| unakI cihnAMkita dhvajA - patAkAe~ girA diiN| una vIroM ke prANa saMkaTa meM par3a gaye, ataH unheM yuddhasthala se dasoM dizAoM meM bhagA diyaa| ( titara-bitara kara diyA) / vivecana - mahAzilAkaNTaka saMgrAma ke lie kUNikarAjA kI taiyArI aura aThAraha gaNarAjAoM para vijaya kA varNana - prastuta pAMca sUtroM (sU-6 se 10 taka) meM kUNikarAjA kI saMgrAma ke lie taiyArI se lekara araha gaNarAjAoM para vijaya kA varNana hai / mahAzilAkaNTaka saMgrAma upasthita hone kA kAraNa - yahA~ mUlapATha meM isa saMgrAma ke upasthita hone ke kAraNa nahIM diyA hai, kintu vRttikAra ne 'aupapAtika' 'nirayAvalikA' Adi sUtroM meM samAgata varNana ke anusAra saMkSepa meM isa yuddha kA kAraNa isa prakAra diyA hai-- campAnagarI meM kUNika rAjA rAjya karatA thA / halla aura villa nAma ke usake do choTe bhAI the / una donoM ko unake pitA zreNika rAjA ne apane jIvanakAla meM unake hisse kA eka secanaka gandhahastI aura aThArahasarA vaMkacUr3a hAra diyA thaa| ye donoM bhAI pratidina secanaka gandhahastI para baiTha kara gaMgAtaTa para jalakrIr3A aura manoraMjana karate the| unake isa Amoda-pramoda ko dekhakara kUNika kI rAnI padmAvatI ko atyanta IrSyA huii| usane kUNika rAjA ko halla - vihalla kumAra se secanaka hAthI le lene ke lie prerita kiyA / kUNika ne halla-vihalla kumAra se secanaka hAthI maaNgaa| isa para unhoMne kahA- 'yadi Apa hAthI lenA cAhate haiM to hamAre hisse kA rAjya de diijie|' kintu kUNika unakI nyAyasaMgata bAta kI paravAha na karake bArabAra hAthI mAMgane lgaa| isa para donoM bhAI kUNika ke bhaya se bhAgakara apane hAthI aura antaHpura sahita vaizAlI nagarI meM apane mAtAmaha ceTaka rAjA kI zaraNa meM phuNce| kUNika ne nAnA ke pAsa dUta bhejakara halla - vihalla kumAra ko sauMpa dene kA sandeza bhejaa| kintu ceTaka rAjA ne hallavihalla ko nahIM saupaa| puna: kUNika ne dUta ke sAtha sandeza bhejA ki yadi Apa donoM kumAroM ko nahIM sauMpate haiM to yuddha ke lie taiyAra ho jaaie| ceTaka rAjA ne nyAyasaMgata bAta kahI, usa para kUNika ne koI vicAra nahIM kiyaa| sIdhA hI yuddha meM utarane ke lie taiyAra ho gyaa| yaha thA mahAzilAkaMTaka yuddha kA kAraNa / 1. (ka) bhagavatI a. vRtti, patrAMka 316 (kha) aupapAtikasUtra patrAMka 62, 66, 72 (ga) bhagavatI. (hindIvivecana yukta) bhAga-3, pR. 1996 se 1198 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra mahAzilAkaNTaka saMgrAma meM kUNika kI jIta kaise huI ? - ceTaka rAjA ne bhI dekhA ki kUNika yuddha kiye binA nahIM mAnegA aura jaba unhoMne sunA ki kUNika ne yuddha meM sahAyatA ke lie 'kAla' Adi vimAtRjAta dasoM bhAiyoM ko ceTaka rAjA ke sAtha yuddha karane ke lie bulAyA hai, taba unhoMne bhI zaraNAgata kI rakSA evaM nyAya ke lie aThAraha gaNarAjyoM ke adhipati rAjAoM kI apanI-apanI senAsahita bulAyA / ve saba sasainya ekatrita hue| donoM ora kI senAe~ yuddhabhUmi meM A DaTIM / ghora saMgrAma zurU huaa| ceTaka rAjA kA aisA niyama thA ki ve dina meM eka hI bAra eka hI bANa chor3ate, aura unakA chor3A gayA bANa kabhI niSphala nahIM jAtA thaa| pahale dina kUNika kA bhAI kAlakumAra senApati banakara yuddha karane lagA, kintu ceTaka rAjA ke eka hI bANa se vaha mArA gyaa| isase kUNika kI senA bhAga gii| isa prakAra dasa dina meM ceTakarAjA ne kAlakumAra Adi dasoM bhAiyoM ko mAra giraayaa| gyArahaveM dina kUNika kI bArI thI / kUNika ne socA- 'maiM bhI dasoM bhAiyoM kI taraha ceTakarAjA ke Age Tika na skuuNgaa| mujhe bhI ve eka hI bANa meM mAra ddaaleNge|' ataH usane tIna dina taka yuddha sthagita rakhakara ceTakarAjA ko jItane ke lie aSTamatapa (telA) karake devArAdhanA kii| apane pUrvabhava ke mitra devoM kA smaraNa kiyA, jisase zakrendra aura camarendra donoM usakI sahAyatA ke lie aae| zakrendra ne kUNika se kahA- ceTakarAjA parama zrAvaka hai, isalie use maiM mArUMgA nahIM, kintu terI rakSA karUMgA / ataH zakendra ne kUNika kI rakSA kane ke lie vajra sarIkhe abhedya kavaca kI vikurvaNA kI aura camarendra ne mahAzilAkaNTaka aura rathamUsala, ina do saMgrAmoM kI vikurvaNA kI / ina donoM indroM kI sahAyatA ke kAraNa kUNika kI zakti bar3ha gaI / vAstava meM indroM kI sahAyatA se hI mahAzilAkaNTaka saMgrAma meM kUNika kI vijaya huI, anyathA vijaya meM sandeha thA / mahAzilAkaNTaka saMgrAma ke svarUpa, usameM mAnavavinAza aura unakI maraNottaragati kA nirUpaNa 11. ke keNaTTheNaM bhaMte ! evaM vuccatti ' mahAsilAkaMTae saMgAme mahAsilAkaMTae saMgAme' ? goyamA ! mahAsilAkaMTae NaM saMgAme vaTTamANe je tattha Ase vA hatthI vA johe vA sArahI vA taNeNa vA kaTTheNa vA patteNa vA sakkarAe vA abhihammati savve se jANati 'mahAsilAe ahaM abhihate mahAsilAe ahaM abhihate'; se teNaTTheNaM goyamA ! mahAsilAkaMTae saMgAme mahAsilAkaMTae saMgAme / 184 [11 pra.] bhagavan ! isa 'mahAzilAkaNTaka' saMgrAma ko mahAzilAkaNTaka saMgrAma kyoM kahA jAtA hai ? [11 u.] gautama ! jaba mahAzilAkaNTaka saMgrAma ho rahA thA, taba usa saMgrAma meM jo bhI ghor3A, hAthI, yoddhA yA sArathi Adi tRNa se, kASTha se, patte se yA kaMkara Adi se Ahata hote, ve saba aisA anubhava karate the ki hama mahAzilA (ke prahAra) se mAre gae haiN| arthAt -- mahAzilA hamAre Upara A par3I hai| he gautama ! isa kAraNa 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 317 (kha) aupapAtikasUtra paMtrAka 66 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 saptama zataka : uddezaka-9 isa saMgrAma ko mahAzilAkaNTaka saMgrAma kahA jAtA hai| 12. mahAsilAkaMTae NaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe kati jaNasatasAhassIo vahiyAo ? goyamA ! caurAsItiM jaNasatasAhassIo vhiyaao| [12 pra.] bhagavan ! jaba mahAzilAkaNTaka saMgrAma ho rahA thA, taba usameM kitane lAkha manuSya mAre gae ? [12 u.] gautama ! mahAzilAkaNTaka-saMgrAma meM caurAsI lAkha manuSya mAre gye| 13. te NaM bhaMte ! maNuyA nissIlA jAva nippaccakkhANaposahovavAsA sAruTThA parikuviyA samaravahiyA aNuvasaMtA kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gatA ? kahiM uvavanA ? goyamA ! osannaM naraga-tirikkhajoNiesu uvvnnaa| [13 pra.] bhagavan ! zIlarahita yAvat pratyAkhyAna evaM pauSadhopavAsa se rahita, roSa (Aveza) meM bhare hue, parikupita, yuddha meM ghAyala hue aura anupazAnta ve (yuddha karane vAle) manuSya mRtyu ke samaya mara kara kahA~ gae, kahA~ utpanna hue ? [13 u.] gautama ! aise manuSya prAya: naraka aura tiryaJcayonikoM meM utpanna hue haiN| vivecana-mahAzilAkaNTaka-saMgrAma ke svarUpa, usameM mAnavavinAza evaM unakI maraNottaragati kA nirUpaNa--prastuta tIna sUtroM (sU. 11 se 13 taka) meM mahAzilAkaNTaka ke svarUpa tathA usameM mRta mAnavoM kI saMkhyA evaM unakI gati ke viSaya meM kiye gae praznoM kA samAdhAna aMkita kiyA gayA hai| ___ phalitArtha yuddha meM dhana, jana, saMskRti aura saMtati ke vinAza ke atirikta sabase bar3I hAni zAsakoM dvArA apane ahaMpoSaNa, rAjyavistAra, vaibhavaprApti yA IrSyA ko caritArtha karane ke lie yuddha ke jhauMke hue sainikoM ke ajJAnavaza; Avezavaza evaM tyAga-pratyAkhyAnarahita maraNa ke kAraNa durgati kI prApti, mAnava jaise amUlya janma kI asaphalatA hai| rathamUsalasaMgrAma meM jaya-parAjaya kA, usake svarUpa kA tathA usameM mRta manuSyoM kI saMkhyA, gati Adi kA nirUpaNa 14. NAyametaM arahayA, sutametaM arahatA, viNNayametaM arahatA rahamusale saMgAme rahamusale sNgaame| rahamusale NaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe ke jaitthA ? ke parAjaitthA ? goyamA ! vajI vidaheputte camare ya asuriMde asurakumArarAyA jaitthA, nava mallaI nava lecchaI praajitthaa| [14 pra.] bhagavan ! arhanta bhagavAn ne jAnA hai, ise pratyakSa kiyA hai aura vizeSarUpa se jAnA hai ki yaha rathamUsalasaMgAma hai| (ata: merA prazna yaha hai ki) bhagavan ! yaha rathamUsalasaMgrAma jaba ho rahA thA taba kauna jItA, kauna hArA? Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 vyAkhyAprajJaptisUtra [14 u.] he gautama ! (vajI gaNa yA vaMza kA videhaputra yA) vajrI-indra aura videhaputra (kUNika) evaM asurendra asurarAja camara jIte aura nau mallakI aura nau licchavI (ye aThAraha gaNa) rAjA hAra ge| 15. tae NaM se kUNie rAyA rahamusalaM saMgAmaM uvahitaM0, sesaMjahA mahAsilAkaMTae navaraM bhUtANaMde hatthirAyA jAva rahamusalaM saMgAmaM oyAe, purato ya se sakke deviMda devraayaa| evaM taheva jAva ciTThati, maggato ya se camare asuriMde asurakumArarAyA egaM mahaM AyasaM kiDhiNapaDirUvagaM viuvvittANaM ciTThati, evaM khalu tao iMdA saMgAmaM saMgAmeti, taM jahAM-deviMde maNuiMde asuriMde y| egahatthiNA vi NaM pabhU kUNie rAyA jaittae taheva jAva diso disiM pddisehetthaa| ___ [15] tadanantara rathamUsala-saMgrAma upasthita huA jAna kara kUNika rAjA ne apane kauTumbika puruSoM (sevakoM) ko bulaayaa| isake bAda kA sArA varNana mahAzilAkaNTaka kI taraha yahA~ kahanA caahie| itanA vizeSa hai ki yahA~ 'bhUtAnanda' nAmaka hastirAja (paTTahastI) hai| yAvat vaha kUNika rAjA rathamUlasaMgrAma meM utraa| usake Age devendra devarAja zakra hai, yAvat pUrvavat sArA varNana kahanA caahie| usake pIche asurendra asurarAja camara loha ke bane hue eka mahAn kiThina (bAMsanirmita tApasa pAtra) jaise kavaca kI vikurvaNA karake khar3A hai| isa prakAra tIna indra saMgrAma karane ke lie pravRtta hue haiM / yathA--devendra (zakra), manujendra (kUNika) aura asurendra (camara) / aba kUNika kevala eka hAthI se sArI zatru-senA ko parAjita karane meM samartha hai| yAvat pahale kahe anusAra usane zatru rAjAoM (kI senA) kI dasoM dizAoM meM bhagA diyaa| 16. se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccati 'rahamusale saMgAme rahamusale saMgAme' ? goyamA ! rahamusale NaM saMgAme vaTTamANe ege rahe aNAsae asArahie aNArohae samusale mahatAjaNakkhayaM jaNavahaM jaNappamaI jaNasaMvaTTakappaM rUhirakaddamaM karemANe savvato samaMtA paridhAvitthA; se teNaDheNaM jAva rahamusale sNgaame| [16 pra.] bhagavan ! isa 'rathamUlasaMgrAma' ko rathamUlasaMgrAma kyoM kahA jAtA hai ? [16 u.] gautama ! jisa samaya rathamUsalasaMgrAma ho rahA thA, usa samaya azvarahita, sArathi-rahita aura yoddhAoM se rahita kevala eka ratha mUsalasahita atyanta janasaMhAra, janavadha, jana-pramardana aura janapralaya (saMvartaka) ke samAna rakta kA kIcar3a karatA huA cAroM ora daur3atA thaa| isI kAraNa usa saMgrAma ko 'rathamUsalasaMgrAma' yAvat kahA gayA hai| 17. rahamusale NaM bhaMte ! saMgAme vaTTamANe kati jaNasayasAhassIo vahiyAo? goyamA ! chaNNautiM jaNasayasAhassIo vhiyaao| [17 pra.] bhagavan ! jaba rathamUsalasaMgrAma ho rahA thA, taba usameM kitane lAkha manuSya mAre gae? [17 u.] gautama ! rathamUsalasaMgrAma meM chiyAnavai lAkha manuSya mAre ge| 18. te NaM bhaMte ! maNuyA nissIlA jAva (su. 13) uvavannA ? Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-9 187 goyamA ! tattha NaM dasa sAhassIo egAe macchiyAe kucchiMsi uvavannAo, ege devalogesu uvavanne, ege sukule paccAyate, avasesA osanna naraga-tirikkhajoNiesu uvvnnaa| [18 pra.] bhagavan ! niHzIla (zIlarahita) yAvat ve manuSya mRtyu ke samaya marakara kahA~ gae, kahA~ utpanna hue? [18 u.] gautama ! unameM se dasa hajAra manuSya to eka machalI ke udara meM utpanna hue, eka manuSya devaloka meM utpanna huA, eka manuSya uttama kula (manuSyagati) meM utpanna huA aura zeSa prAyaH naraka aura tiryaJcayonikoM meM utpanna hue haiN| 19. kamhA NaM bhaMte ! sakke deviMde devarAyA, camare asuriMde asurakumArarAyA kUNiyassa raNNo sAhajaM dalaitthA ? goyamA ! sakke deviMde devarAyA puvvasaMgatie, camare asuriMde asurakumArarAyA pariyAya-saMgatie, evaM khalu goyamA ! sakke deviMde devarAyA, camare ya asuriMde asurakumArarAyA kUNiyassa raNNo sAhajaM dlitthaa| _ [19 pra.] bhagavan ! devendra devarAja zakra aura asurendra asurarAja camara, ina donoM ne kUNika rAjA ko kisa kAraNa se sahAyatA (yuddha meM sahayoga) dI? [19 u.] gautama ! devendra devarAja zakra to kUNika rAjA kA pUrvasaMgatika (pUrvabhavasambandhI kArtika seTha ke bhava meM mitra) thA aura asurendra asurakumAra rAjA camara kUNika rAjA kA paryAya saMgatika (pUraNa nAmaka tApasa kI avasthA kA sAthI) mitra thaa| isIlie, he gautama ! devendra devarAja zakra aura asurendra asurarAja camara ne kUNika rAjA ko sahAyatA dii| vivecana--rathamUsalasaMgrAma meM jaya-parAjaya kA, usake svarUpa kA tathA usameM mRta manuSyoM kI saMkhyA, gati Adi kA nirUpaNa--prastuta chaha sUtroM (sU. 14 se 19 taka) meM rathamUsalasambandhI sArA varNana prAya: pUrvasUtroM mahAzilAkaNTaka kI taraha hI kiyA gayA hai| ___ aise yuddhoM meM sahAyatA kyoM? - ina mahAyuddhoM kA varNana par3ha kara prazna uThanA svAbhAvika hai ki indra jaise samyagdRSTisampanna devAdhipatiyoM ne kUNika kI anyAyayukta yuddha meM sahAyatA kyoM kI ? isI prazna ko zAstrakAra ne uThAkara usakA samAdhAna diyA hai| pUrvabhavasAMgatika aura paryAya sAMgatika hone ke kAraNa hI vivaza hokara indroM taka ko sahAyatA dene hetu AnA par3atA hai| 'saMgrAma meM mRta manuSya devaloka meM jAtA hai', isa mAnyatA kA khaNDanapUrvaka svasiddhAntamaNDana 20.[1] bahujaNe NaM bhaMte ! annamannassa evamAikkhati jAva parUveti-evaM khalu bahave maNussA antaresu uccAvaesusaMgAmesu abhimuhA ceva pahayA samANA kAlamAse kAlaM kiccA annayaresudevaloesu Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 vyAkhyAprajJaptisUtra devattAe uvavattAro bhvNti| se kahametaM bhaMte ! evaM ? goyamA ! jaM NaM se bahujaNe annamannassa evamAikkhati jAva uvavattAro bhavaMti, je te evamAhaMsu micchaM te evamAhaMsu, ahaM puNa goyamA ! evamAikkhAmi jAva parUvemi [20-1 pra.] bhagavan ! bahuta-se (dharmopadezaka yA paurANika) loga paraspara aisA kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM ki-aneka prakAra ke choTe-bar3e (uccAvaca) saMgrAmoM meM se kisI bhI saMgrAma meM sAmanA karate hue (abhimukha rahakara lar3ate hue) Ahata hue evaM ghAyala hue bahuta-se manuSya mRtyu ke samaya mara kara kisI bhI devaloka meM devarUpa meM utpanna hote haiN| bhagavan ! aisA kaise ho sakatA hai ? [20-1 u.] gautama ! bahuta se manuSya, jo isa prakAra kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM ki saMgrAma meM mAre gae manuSya devalokoM meM utpanna hote haiM, aisA kahane vAle mithyA kahate haiM / he gautama ! maiM isa prakAra kahatA hU~ yAvat prarUpaNA karatA hU~ - _ "[2] evaM khalu goyamA ! teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM vesAlI nAma nagarI hotthaa| vnnnno| tattha NaM vesAlIe NagarIe varuNe nAma NAganattue parivasati aDDe jAva aparibhUte samaNovAsae abhigatajIvAjIve jAva paDilAbhemANe chaTheM-chadreNaM aNikkhitteNaM tavokammeNaM appANaM bhAvemANe virhti|" [20-2 pra.] gautama ! usa kAla aura usa samaya meM vaizAlI nAma kI nagarI thii| usakA varNana aupapAtikasUtrokta (campAnagarI kI taraha) jAna lenA caahie| usa vaizAlI nagarI meM varuNa' nAmaka nAganaptRka (nAga nAmaka gRhastha kA nAtI-dauhitra yA pautra) rahatA thaa| vaha dhanADhya yAvat aparibhUta (kisI ke Age na dabane vAlA-dabaMga) vyakti thaa| vaha zramaNopAsaka thA aura jIvAjIvAdi tattvoM kA jJAtA thA, yAvat AhArAdi dvArA zramaNa-nirgranthoM ko pratilAbhita karatA huA tathA nirantara chaTha-chaTha kI (bele kI) tapasyA dvArA apanI AtmA ko bhAvita karatA huA vicaraNa karatA thaa| [3] tae NaM se varuNe NAganattue annayA kayAI rAyAbhiogeNaM gaNAbhiogeNaM balAbhiogeNaM rahamusale saMgAme ANatte samANe chaTThabhattie, aTThamabhattaM aNuvaTTeti, aTThamabhattaM aNuvadettA koDuMbiyapurise saddAveti, saddAvettA evaM vadAsI--khippAmeva bho ! devANuppiyA !cAtugghaMTaM AsarahaM juttAmeva uvaTThAveha haya-gaya-rahapavara jAva sannahettA mama etamANattiyaM pccppinnh| [20-3] eka bAra rAjA ke abhiyoga (Adeza) se, gaNa ke abhiyoga se tathA bala (balavAn-javardasta vyakti) ke abhiyoga se varuNa nAganaptRka (nattuA) ko rathamUsalasaMgrAma meM jAne kI AjJA dI gii| taba usane SaSThabhakta (bele ke tapa) ko bar3hAkara aSTabhakta (tele kA) tapa kara liyaa| tele kI tapasyA karake usane apane kauTumbika puruSoM (sevakoM) ko bulAyA aura bulAkara isa prakAra kahA-"he devAnupriyo ! cAra ghaMToM vAlA azvaratha, sAmagrIyukta taiyAra karake zIghra upasthita kro| sAtha hI azva, hAthI, ratha aura pravara yoddhAoM se yukta caturaMgiNI senA ko susajjita karo, yAvat yaha saba susajjita karake merI AjJA mujhe vApasa sauNpo|" "[4] tae NaM koDaMviyapurisA jAva paDisuNettA khippAmeva sacchattaM sajjhayaM jAva uvaTThAveMti, Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka - 9 haya-gaya-raha jAva sannAheMti, sannAhittA jeNeva varuNe nAganattue jAva paccappiNaMti / " [20-4] tadanantara una kauTumbika puruSoM ne usakI AjJA svIkAra evaM zirodhArya karake yathAzIghra chatrasahita evaM dhvajAsahita cAra ghaMTAoM vAlA azvaratha, yAvat taiyAra karake upasthita kiyaa| sAtha hI ghor3e, hAthI, ratha evaM pravara yoddhAoM ye yukta caturaMgiNI senA ko yAvat susajjita kiyA aura susajjita karake yAvat varuNa nAganattuA ko usakI AjJA vApisa sauNpii| 189 "[ 5 ] tae NaM se varuNe nAganattue jeNeva majjaNaghare teNeva uvAgacchati jahA kUNio (su.8 ) jAva pAyacchitte savvAlaMkAravibhUsite sannaddhabaddha0 sakoreMTamalladAmeNaM jAva dharijjamANeNaM aNegagaNanAyaMga jAva dUyasaMdhivAla0 saddhiM saMparivuDe majjaNagharAto paDinikkhamati, paDinikkhamittA jeNeva bAhiriyA uTThANasAlA jeNeva cAtughaMTe Asarahe teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA cAturghaTaM AsarahaM durUhai, durUhittA haya-gaya-raha jAva saMparivuDe mahatA bhaDacaDagara0 jAva parikkhitte jeNeva rahamusale saMgAme teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA rahamusalaM saMgAmaM oyAte / [20-5] tatpazcAt vaha varuNa nAganaptRka, jahA~ snAnagRha thA, vahA~ AyA / isake pazcAt yAvat kautuka aura maMgalarUpa prAyazcita (vighnanAzaka) kiyA, sarva alaMkAroM se vibhUSita huA, kavaca pahanA, koraMTapuSpoM kI mAlAoM se yukta chatra dhAraNa kiyA, ityAdi sArA varNana kUNika rAjA kI taraha kahanA cAhie / phira aneka gaNanAyakoM, dUtoM aura sandhipAloM ke sAtha parivRta hokara vaha snAnagRha se bAhara nikala kara bAhara kI upasthAnazAlA meM AyA aura susajjita cAturghaNTa azvaratha para ArUDha huA ! ratha para ArUDha hokara azva, gaja, ratha aura yoddhAoM se yukta caturaMgiNI senA ke sAtha, yAvat mahAna subhaToM ke samUha se parivRta hokara jahA~ rathamUsala-saMgrAma hone vAlA thA, vahA~ AyA / vahA~ Akara vaha rathamUsala-saMgrAma meM utarA / "[ 6 ] tae NaM se varuNe NAganattue rahamusalaM saMgAmaM oyAte samANe ayameyArUva abhiggahaM abhigives - kappati me rahamusalaM saMgAmaM saMgAmemANassa je puvviM pahaNati se paDihaNittae, avasese no kpptiiti| ayametArUvaM abhiggahaM abhigiNhittA rahamusalaM saMgAmaM saMgAmeti / [20-6] usa samaya rathamUsala-saMgrAma meM pravRtta hone ke sAtha hI varuNa nAganaptRka ne isa prakAra isa rUpa kA abhigraha (niyama) kiyA- mere lie yahI kalpa (ucita niyama) hai ki rathamUsala saMgrAma meM yuddha karate hue jo mujha para pahale prahAra karegA, use hI mujhe mAranA (prahata karanA) hai, (anya) vyaktiyoM ko nhiiN| isa prakAra kA yaha abhigraha karake vaha rathamUsala - saMgrAma meM pravRtta ho gayA / "[ 7 ] tae NaM tassa varuNassa nAganattuyassa rahamusalaM saMgAmaM saMgAmemANassa ege purise sarisae sarisattae sarisavvae sarisabhaMDamattovagaraNe raheNaM paDirahaM havvamAgate / [20-8] usI samaya rathamUsala-saMgrAma meM jUjhate hue varuNa nAga- natRka ke ratha ke sAmane pratirathI ke rUpa meM eka puruSa zIghra hI AyA, jo usI ke sadRza, usI ke samAna tvacA vAlA thA, usI ke samAna umra kA aura usI ke samAna astra-zastrAdi upakaraNoM se yukta thA / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 vyAkhyAprajJaptisUtra "[5] tae NaM se purise varuNaM NAgaNattuya evaM vayAsI--pahaNa bho! varuNA! NagaNattuyA ! pahaNa bho ! varuNA ! NAgaNattuyA ! tae NaM se varuNe NAgaNattueM taM purisaM evaM vadAsi-no khalu me kappati devANuppiyA ! pubbiM ahayassa pahaNittae, tumaM ceva puvvaM phnnaahi| [20-8] taba usa puruSa ne varuNa nAganaptaka ko isa prakAra (lalakArate hue) kahA--"he varuNa nAganattuA ! mujha para prahAra kara, are varuNa nAganattuA ! mujha para vAra kara !" isa para varuNa nAganattuA ne usa puruSa se yoM kahA - "he devAnupriya ! jo mujha para prahAra na kare, usa para pahale prahAra karane kA merA kalpa (niyama) nahIM hai| isalie tuma (cAho to) pahale mujha para prahAra kro|" __"[9] tae NaM se purise varuNeNaM NAgaNattueNaM evaM vutte samANe Asurutte jAva misimisemANe dhaNuM parAmusati, parAmusittA usuMparAmusati, usu parAmusittA ThANaM ThAti, ThANaM ThiccA AyatakaNNAyataM usuM kareti, AyatakaNNAyataM usuM karettA varuNa NAgaNattuyaM gaaddhpphaariikreti|| [20-9] tadanantara varuNa nAganattuA ke dvArA aisA kahane para usa puruSa ne zIghra hI krodha se lAla-pIlA ho kara yAvat dAMta pIsate hue (misamisAte hue) apanA dhanuSa utthaayaa| phira bANa uThAyA phira dhanuSa para yathAsthAna bANa cddh'aayaa| phira amuka sthAna para sthita hokara dhanuSa ko kAna taka khiiNcaa| aisA karake usane varuNa nAganattuA para gAr3ha prahAra kiyaa| "[10] tae NaM varuNe NAgaNatatue teNaM puriseNaM gADhappahArIkae samANe Asurutte jAva misimisemANe dhaNu parAmusati, dhaNu parAmusittA usuM parAmusati, usuM parAmusittA AyatakaNNAyataM usuM kareti, AyatakaNNAyataM usuM karettA taM purisaM egAhaccaM kUDAhaccaM jIvayAto vvroveti| [20-10] isake pazcAt usa puruSa dvArA kiye gae gADha prahAra se ghAyala hue varuNa nAganattuA ne zIghra kupita hokara yAvat misamisAte hue dhanuSa utthaayaa| phira usa para bANa car3hAyA aura usa bANa ko kAna taka khiiNcaa| aisA karake usa puruSa para chodd'aa| jaise eka hI joradAra coTa se patthara ke Tukar3e-Tukar3e ho jAte hai, usI prakAra varuNa nAganaptRka ne eka hI gAr3ha prahAra se usa puruSa ko jIvana se rahita kara diyaa| "[11] tae NaM se varuNe nAgaNattue teNaM puriseNaM gADhappahArIkate samANe atthAme abale avIrie apurisakkaraparakkame adhAraNijjamiti kaTu turae nigiNhati, turae nigiNhittA rahaM parAvattei, 2 ttA rahamusalAto saMgAmAto paDinikkhamati, rahamusalAo saMgAmAto paDiNikkhamettA egaMtamaMta avakkamati, eMgatamaMtaM avakkamittA turae nigiNhati, nigiNhittA rahaM Thaveti, 2 ttA rahAto paccoruhati, rahAto paccoruhittA rahAo turae moeti, 2 turae visajeti, visajjittA dabbhasaMthAragaM saMthareti, saMtharittA dabbhasaMthAragaM duruhati, dabbhasaM0 duruhittA puratthAbhimuhe saMpaliyaMkaNisaNNe karayala jAva kaTu evaM vayAsI--namo'tthu NaM arahaMtANaM jAva saMpattANaM / namo'tthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa Aigarassa jAva saMpAviukAmassa mama dhammAyariyassa dhmmovdesgss| vaMdAmi NaM bhagavataM tatthagataM ihagate, pAeu me se bhagavaM tatthagate;jAva vaMdati namaMsati, vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI-puTvi pi NaM mae samaNassa Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-9 191 bhagavato mahAvIrassa aMtiyaM thUlae pANAtivAte paccakhAe jAvajjIvAe evaM jAva thUlae pariggahe paccakkhAte jAvajIvAe, iyANiM pi NaM ahaM tasseva bhagavato mahAvIrassa aMtiyaM savvaM pANAtivAyaM paccakkhAmi jAvajjIvAe, evaM jahA khaMdao (sa0 2 u0 1 su. 50) jAva etaM pi NaM carimehiM ussAsa-NissAsehiM 'vosirissAmi' tti kaTu sannAhapaTeM muyati, sannAhapaTeM muittA salluddharaNaM kareti, salluddharaNaM karettA AloiyapaDikkaMte samAhipatte ANupuvvIe kaalgte| [20-11] tatpazcAt usa puruSa ke gAr3ha prahAra se sakhta ghAyala huA varuNa nAganaptRka, azakta, abala, avIrya, puruSArtha evaM parAkrama se rahita ho gyaa| ataH aba merA zarIra Tika nahIM sakegA' aisA samajhakara usane ghor3oM ko rokA, ghor3oM ko roka kara ratha ko vApisa phirAyA aura rathamUsalasaMgrAma-sthala se bAhara nikala gyaa| saMgrAma sthala se bAhara nikala kara ekAnta sthAna meM Akara ratha ko khar3A kiyaa| phira ratha se nIce utara kara usane ghor3oM ko chor3a kara visarjita kara diyaa| phira darbha (DAbha) kA saMthArA (bichaunA) bichAyA aura pUrvadizA kI ora mu~ha karake darbha ke saMstAraka para paryaMkAsana se baiThA aura donoM hAtha jor3a kara yAvat isa prakAra kahAarihanta bhagavantoM ko, yAvat jo siddhagati ko prApta hue haiM, namaskAra ho| mere dharmaguru, dharmAcArya zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ko namaskAra ho, jo dharma kI Adi karane vAle yAvat siddhagati prApta karane ke icchuka haiM / yahA~ rahA huA maiM vahA~ (dUra sthAna para) rahe hue bhagavAn ko vandana karatA huuN| vahA~ rahe hue bhagavAn mujhe dekheN| ityAdi kahakara yAvat usane vandana-namaskAra kiyaa| vandana-namaskAra karake isa prakAra kahA--pahale maiMne zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa sthUla prANAtipAta kA jIvanaparyanta ke lie pratyAkhyAna kiyA thA, yAvat sthUla parigraha kA jIvanaparyanta ke lie pratyAkhyAna kiyA thA, kintu aba maiM unhIM arihanta bhagavAn mahAvIra ke pAsa (sAkSI se) sarva prANAtipAta kA jIvanaparyanta ke lie pratyAkhyAna karatA haiN| isa prakAra skandaka kI taraha (aThAraha hI pApasthAnoM kA sarvathA pratyAkhyAna kara diyaa)| phira isa zarIra kA bhI antima zvAsocchvAsa ke sAtha vyutsarga (tyAga) karatA hU~, yoM kaha kara usane sannAhapaTa (kavaca) khola diyaa| kavaca khola kara lage hue bANa ko bAhara khIMcA / bANa zarIra se bAhara nikAla kara usane AlocanA kI, pratikramaNa kiyA aura samAdhiyukta-hokara maraNa prApta kiyaa| "[12] tae NaM tassa varuNassa nAganattuyassa ege piyabAlavayaMsae rahamusalaM saMgAma saMgAmemANe egeNaM puriseNaM gADhappahArIkae samANe atthAme abale jAva adhAraNijjamiti kaTu varuNaM nAganattuyaM rahamusalAto saMgAmAto paDinikkhamamANaM pAsati, pAsittA turae nigiNhati, turae nigiNhittA jahA varuNe nAganattue jAva turae visajeti, visajittA dabbhasaMthAragaM duruhati, dabbhasaMthAragaM duruhittA puratthAbhiguhe jAva aMjali kaTu evaM vadAsI-jAiMNaM bhaMte ! mama piyavAlavayassa varuNassa nAganattuyassa sIlAI vatAiM guNAI veramaNAI paccakkhANaposahovavAsAiM tAI NaM mama pi bhavaMtu tti kaTu sannAhapaTeM muyai, sannAhapaTaM muittA salluddharaNaM kareti, salluddharaNaM karettA ANupuvvIe kaalgte| [20-12] usa varuNa nAganattuA kA eka priya bAlamitra bhI rathamUsalasaMgrAma meM yuddha kara rahA thaa| vaha bhI eka puruSa dvArA prabala prahAra karane se ghAyala ho gyaa| isase azakta, abala, yAvat puruSArtha-parAkrama se rahita Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 vyAkhyAprajJaptisUtra bane hue usane socA-aba merA zarIra Tika nahIM skegaa| jaba usane varuNa nAganattuA ko rathamUsalasaMgrAma-sthala se bAhara nikalate hue dekhA, to vaha bhI apane ratha ko vApisa phirA kara rathamUsalasaMgrAma se bAhara nikalA, ghor3oM rokA aura jahA~ varuNa nAganattuA ne ghor3o ko ratha se kholakara visarjita kiyA thA, vahA~ usane bhI ghor3oM ko visarjita kara diyaa| phira darbha ke saMstAraka ko bichA kara usa para baiThA / darbhasaMstAraka para baiThakara pUrvadizA kI ora mukha karake yAvat donoM hAtha jor3a kara yoM bolA- 'bhagavan ! mere priya bAlamitra varuNa nAganaptRka ke jo zIlavrata, guNavrata, viramaNavrata, pratyAkhyAna aura pauSadhopavAsa haiM, ve saba mere bhI hoM', isa prakAra kaha kara usane kavaca kholaa| kavaca kholakara zarIra meM lage hue bANa ko bAhara nikaalaa| isa prakAra karake vaha bhI kramazaH samAdhiyukta hokara kAladharma ko prApta huaa| "[ 13 ] tae NaM taM varuNaM nAgaNattuyaM kAlagayaM jANittA ahAsannihitehiM vANamaMtarehiM devehiM divve surabhigaMdhodagavAse vuTThe, dasaddhavaNNe kusume nivADie, divve ya gIyagaMdhavvaninAde kate yAvi hotthA / [20-13] tadanantara usa varuNa nAganattuA ko kAladharma prApta huA jAna kara nikaTavartI vANavyantara devoM ne usa para sugandhitajala kI vRSTi kI, pAMca varNa ke phUla barasAe aura divyagIta evaM gandharva - ninAda bhI kiyA / "[ 14 ] tae NaM varuNassa nAganattuyassa taM divva deveDDhi divvaM devajuiM divvaM devANubhAgaM suNittA ya pAsittA ya bahujaNo annamannassa evamAikkhar3a jAva parUveti evaM khalu devANuppiyA ! bahave maNussA jAva uvavattAro bhavaMti / " [20-14] taba usa varuNa nAganattuA kI usa divya devaRddhi, divya devadyuti aura divya devaprabhAva ko suna kara aura jAna kara bahuta-se loga paraspara isa prakAra kahane lage, yAvat prarUpaNA karane lage-'devAnupriyo ! saMgrAma karate hue bahuta-se manuSya marate haiM, yAvat ve devalokoM meM utpanna hote haiM / ' vivecana--' saMgrAma meM mRtyu prApta manuSya devaloka meM jAtA hai' isa mAnyatA kA khaNDana - prastu 20 veM sUtra meM varuNa nAganattuA kA pratyakSa udAharaNa de kara 'yuddha meM marane vAle sabhI devaloka meM jAte haiM' isa bhrAnta mAnyatA kA nirAkaraNa aura bhrAnta dhAraNA kA kAraNa aMkita kiyA hai| phalitArtha -- bhagavAn mahAvIra ke yuga meM eka mAnyatA yaha bhI ki yuddha meM marane vAle vIragati pAne vAle-svarga meM jAte haiN| isI mAnyatA kI praticchAyA bhagavadgItA (a. 2, zloka 32, 37) meM isa prakAra se hai -- yadRcchayA copapannaM svargadvAramapAvRtam / - sukhina: kSatriyAH pArtha ! labhante yuddhamIdRzam // 32 // hato vA prApsyasi svargaM jitvA vA bhokSyase mahIm / tasmAduttiSTha kaunteya ! yuddhAya kRtanizcayaH // 37 // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-9 193 arthAt--'he arjuna ! anAyAsa hI (yuddha ke kAraNa) svarga kA dvArA khulA huA hai| sukhI kSatriya hI aise yuddha karane kA lAbha pAte haiN|' yadi yuddha meM mara gae to mara kara svarga pAoge aura agara vijayI bana gae to pRthvI kA upabhoga (rAjA bana kara) kroge| isalie he kuntIputra ! kRtanizcaya ho karake yuddha ke lie taiyAra ho jaao|' / prastuta sUtra meM varuNa nAganattuA aura usake bAlamitra kA udAharaNa prastuta karake bhagavAn ne isa bhrAnta mAnyatA kA nirAkaraNa kara diyA ki kevala saMgrAma karane se yA yuddha meM marane se kisI ko svarga prApta nahIM hotA, apita ajJAnapUrvaka.tathA tyAga-vrata-pratyAkhyAna se rahita hokara asamAdhiparvaka marane se prAyaH naraka yA tiryaMcagati hI milatI hai| ata: saMgrAma karane vAle ko saMgrAma karane se athavA usameM marane se svarga prApta nahIM hotA, apitu nyAyapUvarka saMgrAma karane ke bAda jo saMgrAmakartA apane duSkRtyoM ke lie pazcAtApa karatA hai, AlocanA, pratikramaNa karake zuddha hokara samAdhipUrvaka maratA hai, vahI svarga jAtA hai|' varuNa kI devaloka meM aura usake mitra kI manuSyaloka meM utpatti aura anta meM donoM kI mahAvideha meM siddhi kA nirUpaNa 21. varuNe NaM bhaMte ! nAganattue kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gate ? kahiM uvavanne ? goyamA ! sohamme kappe aruNAbhe vimANe devattAe uvvnne| tattha NaM atthegaiyANaM devANaM cattAri paliovamAiM ThitI pnnnnttaa| tattha NaM varuNassa vi devassa cattAri paliovamAiM ThitI pnnnnttaa| [21 pra.] bhagavan ! varuNa nAganattuA mRtyu ke samaya meM kAladharma pA kara kahA~ gayA, kahA~ utpanna huA? . [21 u.] gautama ! vaha saudharmakalpa (devaloka) meM aruNAbha nAmaka vimAna meM devarUpa meM utpanna huA hai| usa devaloka meM katipaya devoM kI cAra palyopama kI sthiti (Ayu) kahI gaI hai| ata: vahA~ varuNa-deva kI sthiti bhI cAra palyopama kI hai| 22. se NaM bhaMte ! varuNe deve tAo devalogAto AukkhaeNaM bhavakkhaeNaM ThitikkhaeNaM0? jAva mahAvidehe vAse sijjhihiti jAva aMtaM kaahiti| [22 pra.] bhagavan ! vaha varuNa deva usa devaloka se Ayu-kSaya hone para, bhava-kSaya hone para tathA sthitikSaya hone para kahA~ jAyegA, kahA~ utpanna hogA? [22 u.] gautama ! vaha mahAvideha kSetra meM janma lekara siddha hogA, yAvat sabhI duHkhoM kA anta kregaa| 23. varuNassa NaM bhaMte NAgaNattuyassa piyabAlavayaMsae kAlamAsaM kAlaM kiccA kahiM gate ! 1. (ka) viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNayukta) pR. 307 kA TippaNa (kha) jaina sAhitya kA vRhad itihAsa bhA-1, pR. 203 (ga) bhagavadgItA a. 2, zlo, 32, 37 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 vyAkhyAprajJaptisUtra kahiM uvavanne ? goyamA ! sukule pccaayaate| [23 pra.] bhagavan ! varuNa nAganattuA kA priya bAlamitra kAla ke avasara para kAladharma pA kara kahA~ gayA ?, kahA~ utpanna huA? [23 u.] gautama ! vaha sukula meM (manuSyaloka meM acche kula meM) utpana huA hai| 24. se NaM bhaMte ! tatohito aNaMtaraM uvavaTThitA kahiM gacchihiti ? kahiM uvavajihiti ? goyamA ! mahAvidehe vAse sijjhihiti jAva aMtaM kaahiti| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti| ||sttmse : navamo uddeso samatto // __[24 pra.] bhagavan ! vaha (varuNa kA bAlamitra) vahA~ se (Ayu Adi kA kSaya hone para) kAla karake kahA~ jAyegA ? kahA~ utpanna hogA? [24 u.] gautama! vaha bhI mahAvideha kSetra meM janma lekara siddha hogA , yAvat sarvaduHkhoM kA anta kregaa| 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai,' yoM kahakara gautama svAmI yAvat vicarane lge| vivecana-varuNa kI devaloka meM aura usake mitra kI manuSyaloka meM utpatti aura anta meM donoM kI mahAvideha se siddhi kA nirUpaNa-pUrvokta donoM ArAdhaka yoddhAoM meM ujjvala bhaviSya kA ina cAra sUtroM dvArA pratipAdana kiyA gayA hai| niSkarSa-rathamUsalasaMgrAma meM 96 lAkha manuSya mAre gye| unameM se eka varuNa nAganattuA devaloka meM gayA aura usakA bAlamitra manuSyagati meM gayA, zeSa sabhI prAyaH naraka yA tiryaMcagati ke mehamAna bne| // saptama zataka : navama uddezaka samApta / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasamo uddesao : 'annautthiya' dazama uddezaka : 'anyayUthika' anyatIrthika kAlodAyI kI paMcAstikAya-carcA aura sambuddha hokara pravrajyA svIkAra 1. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe nAma nagare hotthaa| vnnnno| guNasilae ceie|vnnnno jAva puddhvisilaaptttte| [1] usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAmaka nagara thaa| usakA varNana karanA caahie| vahA~ guNazIlaka nAmaka caitya thaa| usakA varNana bhI samajha lenA cAhie yAvat (eka) pRthvIzilApaTTaka thaa| usakA varNana ................| 2. tassa NaM guNasilayassa cetiyassa adUrasAmaMte bahave annautthiyA parivasaMti, taM jahAkAlodAI selodAI sevAlodAI udae NAmudae nammudae annavAlae selavAlae saMkhavAlae suhatthI gaahvii| __ [2] usa guNazIlaka caitya ke pAsa thor3I dUra para bahuta se anyatIrthI rahate the, yathA--kAlodAyI, zailodAI, zaivAlodAyI, udaya, nAmodaya, narmodaya, annapAlaka, zailapAlaka, zaMkhapAlaka aura suhastI gRhpti| 3. tae NaM tesiM annautthiyANaM anayA kayAI egayao sahiyANaM samuvAgatANaM sanniviTThANaM sannisaNNANaM ayameyArUve mihokahAsamullAve samuppajitthA-"evaM khalu samaNe NAtaputte paMca atthikAe paNNaveti, taM jahA-dhammatthikAyaM jAva aagaastthikaayN| tattha NaM samaNe NAtaputte cattAri asthikAe ajIvakAe paNNaveti, taM0-dhammatthikAyaM adhammatthikAyaM AgAsasthikAyaM poggltthikaayN| egaM ca samaNe NAyaputte jIvatthikAyaM arUvikAyaM jIvakAyaM pnveti| tattha Na samaNe NAyaputte cattAri asthikAe arUvikAe pannaveti, taM jahA-dhammatthikAyaM adhamatthikAyaM AgAsatthikAyaM jiivtthikaayN| egaM ca NaM samaNe NAyaputte poggalatthikAyaM rUvikAyaM ajIvakAyaM pnnveti| se kahametaM manne evaM? [3] tatpazcAt kisI samaya ve saba anyatIrthika eka sthAna para Ae, ekatrita hue aura sukhapUrvaka bhalIbhAMti baitthe| phira unameM paraspara isa prakAra kA vArtAlApa prArambha huA-'aisA (sunA) hai ki zramaNa jJAtaputra (mahAvIra) pA~ca astikAyoM kA nirUpaNa karate haiM, yathA--dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkazAstikAya, pudgalAstikAya aura jIvAstikAya / inameM se cAra astikAyoM ko zramaNa jJAtaputra ajIva-kAya' batAte haiN| jaise ki-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura pudglaastikaay| eka jIvAstikAya ko zramaNa jJAtaputra 'arUpI' aura jIvakAya batalAte haiN| una pA~ca astikAyoM meM se cAra astikAyoM ko zramaNa Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 vyAkhyAprajJaptisUtra jJAtaputra arUpIkAya batalAte haiN| jaise ki--dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkazAstikAya aura jiivaastikaay| kevala eka pudgalAstikAya ko hI zramaNa jJAtaputra rUpIkAya aura ajIvakAya kahate haiN| unakI yaha bAta kaise mAnI jAe? 4. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre jAva guNasilae samosaDhe jAva parisA pddigtaa| ___ [4] usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra yAvat guNazIla caitya meM padhAre, vahA~ unakA samavasaraNa lgaa| yAvat pariSad (dharmopadeza sunakara) vApisa calI gii| 5. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavato mahAvIrassa jeThe aMtevAsI iMdabhUti NAmaM aNagAre gotamagotte NaM jahA bitiyasate niyaMThuddesae (za. 2 u.5 sU. 21-23) jAva bhikkhAyariyAe aDamANe ahApajattaM bhatta-pANaM paDiggAhittA rAyagihAto jAva aturiyamacavalamasaMbhaMte jAva riyaM sohemANe sohemANe tesiM annautthiyANaM adUrasAmaMteNaM viiivyti| _ [5] usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke jyeSTha antevAsI gautamagotrIya indrabhUti nAmaka anagAra, dUsare zataka ke nirgrantha uddezaka meM kahe anusAra bhikSAcarI ke lie paryaTana karate hue yathAparyApta AhAra-pAnI grahaNa karake rAjagRha nagara se yAvat tvarArahita, capalatArahita sambhrAntatArahita, yAvat IryAsamiti kA zodhana karate-karate anyatIrthikoM ke pAsa se hokara nikle| 6.[1] tae NaM te annautthiyA bhagavaM goyamaM adUrasAmaMteNaM vIivayamANaM pAsaMti, pAsettA annamanna saddAveMti, annamannaM saddAvettA evaM vayAsI--"evaM khalu devANuppiyA ! amhaM imA kahA avippakaDA, ayaM ca NaM gotame amhaM adUrasAmaMteNaM vItivayati, taM seyaM khalu devANuppiyA ! amhaM gotame eyamaDhaM pucchittae" tti kaTu annamannassa aMtie ayamaDhaM paDisuNeti, paDisuNittA jeNeva bhagavaM gotame teNeva uvAgacchaMti, teNeva uvAgacchittA bhagavaM gotamaM evaM vadAsI-evaM khalu goyamA ! tava dhammAyarie dhammovadesae samaNe NAyaputte paMca atthikAe paNNaveti, taM jahA--dhammatthikAyaM jAva AgAsatthikAyaM, taM ceva rUvikAyaM ajIvakAyaM paNNaveti, se kahameyaM bhaMte ! goyamA ! evaM ? [6-1] tatpazcAt una anyatIrthikoM ne bhagavAn gautama ko thor3I dUra se jAte hue dekhaa| dekhakara unhoMne eka-dUsare ko bulaayaa| bulAkara eka-dUsare se isa prakAra kahA--he devAnupriyo ! bAta aisI hai ki (paMcAstikAya sambandhI) yaha bAta hamAre lie aprakaTa-ajJAta hai| yaha (indrabhUti) gautama hamase thor3I hI dUra para jA rahe haiN| isalie he devAnupriyo ! hamAre lie gautama se yaha artha (bAta) pUchanA zreyaskara hai, aisA vicAra karake unhoMne paraspara (eka-dUsare se) isa sambaMdha meM parAmarza kiyaa| parAmarza karake jahA~ bhagavAn gautama the, vahA~ unake pAsa aae| pAsa A kara unhoMne bhagavAn gautama se isa prakAra pUchA [pra.] he gautama ! tumhAre dharmAcArya, dharmopadezaka zramaNa jJAtaputra paMca astikAya kI prarUpaNA karate haiM, Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-10 jaise--dharmAstikAya yAvat AkAzAstikAya / yAvat 'eka pudagalAstikAya ko hI zramaNa jJAtaputra rUpIkAya aura ajIvakAya kahate haiM; yahA~ taka (pahale kI huI) apanI sArI carcA unhoMne gautama se khii| phira pUchA-- he bhadanta gautama ! yaha bAta aise kaise hai ? [2] tae NaM se bhagavaM gotame te annautthie evaM vayAsI--"no khalu vayaM devANuppiyA ! asthibhAvaM'natthi'tti vadAmo, natthibhAvaM atthi'tti vdaamo|amhe NaM devANuppiyA ! savvaM atthibhAvaM 'atthI' ti vadAmo, savvaM natthibhAvaM 'natthI' ti vdaamo| taM cedasA khalu tubbhe devANuppiyA ! etamajheM sayameva paccuvikkhaha" tti kaTu te annautthie evaM vdti| evaM vadittA jeNeva guNasilae cetie jeNeva samaNe0 evaM jahA niyaMThuddesae (za0 2 u0 5 sU. 25 [1]) jAva bhatta-pANaM paDidaMseti, bhatta-pANaM paDidaMsettA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdati namaMsati, vaMdittA namaMsittA naccAsanne jAva pjjuvaasti| [6-2 u.] isa para bhagavAn gautama ne una anyatIrthikoM se isa prakAra kahA--'he devAnupriyo ! hama astibhAva (vidyamAna) ko nAsti (nahIM hai), aisA nahIM kahate, isI prakAra 'nAstibhAva' (avidyamAna) ko asti (hai) aisA nahIM khte| he devAnupriyo ! hama sabhI astibhAvoM ko asti (hai), aisA kahate haiM aura samasta nAstibhAvoM ko nAsti (nahIM hai), aisA kahate haiN| ata: he devAnupriyo ! Apa svayaM apane jJAna (athavA mana) se isa bAta (artha) para anuprekSaNa (cintana) kriye|' isa prakAra kaha kara zrI gautamasvAmI ne una anyatIthiko se yoM kahA- jaisA bhagavAn batalAte haiM, vaisA hI hai|' isa prakAra kaha kara zrI gautamasvAmI guNazIlaka caitya meM jahA~ zramaNa bhagavAn mahAvIra virAjamAna the, vahA~ unake pAsa Ae aura dvitIya zataka ke nirgrantha uddezaka (sU. 25-1) meM batAye anusAra yAvat AhAra-pAnI (bhakta-pAna) bhagavAna ko dikhlaayaa| bhaktapAna dikhalA kara zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ko vandana-namaskAra kiyaa| vandana-namaskAra karake unase na bahuta dUra aura na bahuta nikaTa raha kara yAvat upAsanA karane lge| ___7. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre mahAkahApaDivanne yAvi hotthA, kAlodAI ya taM desaM hvvmaage| [7] usa kAla aura usa samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra mahAkathA-pratipanna (bahuta-se jana-samUha ko dharmopadeza dene meM pravRtta) the| usI samaya kAlodAyI usa sthala (pradeza) meM A phuNcaa| 8. 'kAlodAI' ti samaNe bhagavaM mahAvIre kAlodAI evaM vadAsI--"se nUNaM te kAlodAI ! anayA kayAI egayao sahiyANaM samuvAgatANaM sanniviTThANaM taheva (sU0 3) jAva se kahametaM manne evaM ? se nUNaM kAlodAI ! atthe samaThe ? haMtA, atthi| taM sacce NaM esamaThe kAlodAI !, ahaM paMca atthikAe paNNavemi, taM jahA--dhammatthikAyaM jAva poggltthikaayN| tattha NaM ahaM cattAri asthikAe ajIvakAe paNNavemi taheva jAva egaM ca NaM ahaM poggalatthikAyaM rUvikAyaM pnnnnvemi"| . [8] 'he kAlodAyI!' isa prakAra sambodhana karake zramaNa bhagavAn mahavIra ne kAlodAyI se isa prakAra pUchA--'he kAlodAyI ! kyA vAstava meM, kisI samaya eka jagaha sabhI sAtha Ae hue aura ekatra sukhapUrvaka baiThe Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 vyAkhyAprajJaptisUtra hue tuma saba meM paMcAstikAya ke sambaMdha meM isa prakAra vicAra huA thA ki yAvat 'yaha bAta kaise mAnI jAe ?' he kAlodAyI ! kyA yaha bAta yathArtha hai ?' (kAlodAyI--) 'hA~, yathArtha hai|' (bhagavAn--) 'he kAlodAyI ! paMcAstikAyasambandhI yaha bAta satya hai| maiM dhamAstikAya se pudgalAstikAya paryanta paMca astikAya kI prarUpaNA karatA huuN| unameM se cAra astikAyoM ko maiM ajIvakAya batalAtA huuN| yAvat pUrva kathitAnusAra eka pudgalAstikAya ko maiM rUpIkAya (ajIvakAya) batalAtA huuN| 9. tae NaM kAlodAI samaNaM bhagavaM mahAvIra evaM vadAsI-eyaMsi NaM bhaMte ! dhammasthikAryasi adhammatthikAyaMsi AgAsasthikAyaMsi arUvikAyaMsi ajIvakAyaMsi cakkiyA kei Asaittae vA saittae vA ciTThittae vA nisIdittae vA tuyaTThittae vA? No iNaDhe samaDhe kAlodAI ! / egaMsiNaM poggalatthikAyaMsi rUvikAyaMsi ajIvakAyaMsi cakkiyA keI Asaittae vA saittae vA jAva tuyaTThittae vaa| [9 pra.] taba kAlodAyI ne zramaNa bhagavAn mahAvIra se isa prakAra pUchA - 'bhagavan ! kyA dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya, ina arUpI ajIvAkAyoM para koI baiThane, sone, khar3e rahane, nIce baiThane yAvat karavaTa badalane, Adi kriyAe~ karane meM samartha hai ?' [9 u.] he kAlodAyI ! yaha artha (bAta) samartha (zakya) nahIM hai| eka pudgalAstikAya hI rUpI ajIvakAya hai, jisa para koI bhI baiThane, sone yA yAvat karavaTa badalane Adi kriyAe~ karane meM samartha hai| - 10. eyaMsi NaM bhaMte ! poggalatthikAyaMsi rUvikAyaMsi ajIvakAyaMsi jIvANaM pAvA kammA pAvaphalaviyAgasaMjuttA kati ? No iNaDhe samajhe kAlodAI ! / [10 pra.] bhagavan ! jIvoM ko pApaphalavipAka se saMyukta karane vAle (azubhaphaladAyaka) pApakarma, kyA isa rUpIkAya aura ajIvakAya ko lagate haiM ? kyA isa rUpIkAya aura ajIvakAyarUpa pudgalAstikAya meM pApakarma lagate haiM ? [10 u.] kAlodAyin ! yaha artha samartha nahIM hai| (arthAt-rUpI ajIva pudgalAstikAya ko, jIvoM ko pApaphalavipAkayukta karane vAle pApakarma nahIM lagate / ) 11. eyaMsi NaM jIvAtthikAyaMsi arUvikAyaMsi jIvANaM pAvA kammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kajati ? haMtA, kjNti| [11 pra.] (bhagavan ! ) kyA isa arUpI (kAya) jIvAstikAya meM jIvoM ko pApaphalavipAka se yukta pApakarma lagate haiM ? Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 saptama zataka : uddezaka-10 _ [11 u.] hA~ (kAlodAyI !) lagate haiN| (arthAt-arUpI jIva pApaphalakarma se saMyukta hote haiN|) 12. ettha Na se kAlodAI saMbuddhe samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdati namaMsati, vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI--icchAmi NaM bhaMte ! tubbhaM aMtie dhammaM nisAmittae evaM jahA khaMdae (za0 2 u0 1 sU0 3245) taheva pavvaie, taheva ekkArasa aMgAI jAva vihrti| [12] (bhagavAn dvArA samAdhAna pAkara) kAlodAyI sambuddha (bodhi ko prApta) huaa| phira usane zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyaa| vandana-namaskAra karake usane isa prakAra kahA--'bhagavan ! maiM Apase dharma-zravaNa karanA cAhatA huuN|' bhagavAn ne use dharma-zravaNa kraayaa| phira jaise skandaka ne bhagavAn se pravrajyA aMgIkAra kI thI (za. 2 u. 1 sU. 32-45) vaise hI kAlodAyI bhagavAn ke pAsa pravrajita huaa| usI prakAra usane gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA; ............... yAvat kAlodAyI anagAra vicaraNa karane lge| vivecanaanyatIrthika kAlodAyI kI paMcAstikAyacarcA aura sambuddha hokara pravrajyAsvIkAra--prastuta uddezaka ke prArambha se lekara 12 sUtroM meM kAlodAyI kA anagAra ke rUpa meM pravrajita hone taka kA ghaTanAkrama pratipAdita kiyA gayA hai| kAlodAyI ke jIvanaparivartana kA ghaTanAcakra--(1) kAlodAyI Adi anyatIrthika sAthiyoM kA paMcAstikAya ke sambaMdha meM vArtAlApa, (2) zrI gautamasvAmI ko pAsa se jAte dekha, paMcAstikAya sambandhI bhagavAn kI mAnyatA ke sambaMdha meM unase pUchA, (3) unhoMne kAlodAyI Adi kI paJcAstikAya-sambandhI mAnyatA bhagavatsammata batAI, (4) jijJAsAvaza kAlodAyI ne bhagavAn kA sAkSAtkAra karake punaH samAdhAna prApta kiyA, paMcAstikAya ke sambaMdha meM anya prazna kiye, (5) saMtoSajanaka uttara pAkara vaha sambodhi-prApta huA, (6) bhagavAn se usane dharma-zravaNa kI icchA prakaTa kI, dharmopadeza sunA, skandaka kI taraha saMsAravirakta hokara pravrajita huA, (7) kAlodAyI anagAra ne gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA aura vicaraNa karane lgaa| jIvoM ke pApakarma aura kalyANakarma kramazaH pApa-kalyANa-phala vipAkasaMyukta hone kA sadRSTAnta nirUpaNa 13. tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre annayA kayAiM rAyagihAto NagarAto guNasila0 paDinikkhamati, 2 bahiyA jaNavayavihAraM vihri| __ [13] kisI samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra rAjagRha nagara ke guNazIlaka caitya se nikala kara bAhara janapadoM meM vihAra karate hue vicaraNa karane lge| 14. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe nAmaM nagare, guNasilae ceie| tae NaM samaNe bhagavaM 1. viyAhapaNNatti suttaM (mUlapATha-TippaNayukta) bhAga 1, pR. 322 se 315 taka Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 vyAkhyAprajJaptisUtra mahAvIre annayA kayAi jAva samosaDhe, parisA jAva pddigtaa| [14] usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAmaka nagara thaa| (nagara ke bAhara) guNazIlaka nAmaka caitya thaa| kisI samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI puna: vahA~ padhAre yAvat unakA samavasaraNa lgaa| yAvat pariSad dharmopadeza suna kara lauTa gii| 15. tae NaM se kAlodAI aNagAre annayA kayAI jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA samaNaM mahAvIraM vaMdai namasai, vaMdittA namaMsittA evaM vadAsi-asthi NaM bhaMte ! jIvANaM pAvA kammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kati ? haMtA, atthi| [15 pra.] tadanantara anya kisI samaya kAlodAyI anagAra, jahA~ zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI virAjamAna the, vahA~ unake pAsa Aye aura zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandanA-namaskAra karake isa prakAra pUchA bhagavan ! kyA jIvoM ko pApaphalavipAka se saMyukta pApa-karma lagate haiM ? [15 u.] hA~, (kAlodAyI! ) lagate haiN| 16. kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM pAvA kammA pAvaphalavivAgasaMjuttA kajaMti ? kAlodAI ! se jahAnAmae keI purise maNuNNaM thAlIpAgasuddhaM aTThArasavaMjaNAkulaM visasaMmissaM bhoyaNaM bhuMjejjA, tassa NaM bhoyaNassa AvAte bhaddae bhavati, tato pacchA pariNamamANe pariNamamANe durUvattAe duggaMdhattAe jahA mahassavae (sa06 u03 su02[1]) jAva bhujjo bhujjo pariNamati, evAmeva kAlodAI ! jIvANaM pANativAe jAva micchAdasaNasalle, tassa NaM AvAte bhaddae bhavai, tato pacchA pariNamamANe pariNamamANe durUvattAe jAva bhujo bhujo pariNamati, evaM khalu kAlodAI ! jIvANaM pAvA kammA pAvaphalavivAga0 jAva kjNti| [16 pra.] bhagavan ! jIvoM ko pApaphalavipAkasaMyukta pApakarma kaise lagate haiM ? [16 u.] kAlodAyI ! jaise koI puruSa sundara sthAlI (hAMDI, tapelI yA degacI) meM pakAne se zuddha pakA huA aura aThAraha prakAra ke dAla, zAka Adi vyaMjanoM se yukta viSamizrita bhojana karatA hai, to vaha bhojana (Upara-Upara se yA prArambha) meM acchA lagatA hai, kintu usake pazcAt vaha bhojana pariNamana hotA-hotA kharAba rUpa meM, durgandharUpa meM yAvat chaThe zataka ke mahAzrava nAmaka tRtIya uddezaka (sU. 2-1) meM kahe anusAra yAvat bAra-bAra azubha pariNAma prApta karatA hai| he kAlodAyI ! isI prakAra jIvoM ko prANAtipAta se lekara yAvat mithyAdarzanazalya taka aThAraha pApasthAna kA sevana Upara-Upara se prArambha meM to acchA lagatA hai, kintu bAda meM jaba unake dvArA bAMdhe hue pApakarma udaya meM Ate haiM, taba ve azubharUpa meM pariNata hote-hote durUpapane meM, durgandharUpa meM yAvat bAra-bAra azubha pariNAma pAte haiN| he kAlodAyI ! isa prakAra se jIvoM ke pApakarma Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka-10 201 azubhaphalavipAka se yukta hote haiN| 27. asthi NaM bhaMte ! jIvANaM kallANA kammA kallANaphalavivAgasaMjuttA kajaMti ? haMtA, kjNti| [17 pra.] bhagavan ! kyA jIvoM ke kalyANa (zubha) karma kalyANaphalavipAka sahita hote haiM ? [17 u.] hA~, kAlodAyI ! hote haiN| 18. kahaM NaM bhaMte ! jIvANaM kallANA kammA jAva kajaMti ? kAlodAI ! se jahAnAmae keI purise maNuNNaM thAlIpAgasuddhaM aTThArasavaMjaNAkulaM osahasammissaM bhoyaNaM bhuMjejA, tassa NaM bhoyaNassa AvAte No bhaddae bhavati, tao pacchA pariNamamANe pariNamamANe surUvattAe suvaNNattAe jAva suhattAe, no dukkhattAe bhujo-bhujo prinnmti| evAmeva kAlodAI ! jIvANaM pANAtivAtaveramaNe jAva pariggahaveramaNe kohavivege jAva micchAdasaNasallavivege tassa NaM AvAe no bhaddae bhavai, tato pacchA pariNamamANe pariNamamANe surUvattAe jAva suhattAe, no dukkhattAe bhujo bhujo pariNamai; evaM khalu kAlodAI ! jIvANaM kallANA kammA jAva kjNti| [18 pra.] bhagavan ! jIvoM ke kalyANakarma yAvat (kalyANaphalavipAka se saMyukta) kaise hote haiM ? [18 u.] kAlodAyI ! jaise koI puruSa manojJa (sundara) sthAlI (hAMDI, tapelI yA degacI) meM pakAne se zuddha pakA huA aura aThAraha prakAra ke dAla, zAka Adi vyaMjanoM se yukta auSadhamizrita bhojana karatA hai, to vaha bhojana Upara-Upara se prArambha meM acchA na lage, paranta bAda meM pariNata hotA-hotA jaba vaha sarUpatvarUpa meM. suvarNarUpa meM yAvat sukha (yA zubha) rUpa meM bAra-bAra pariNata hotA hai, taba vaha duHkharUpa meM pariNata nahIM hotA, isI prakAra he kAlodAyI ! jIvoM ke lie prANAtipAtaviramaNa yAvat parigraha-viramaNa, krodhaviveka (krodhatyAga) yAvat mithyAdarzanazalya-viveka prArambha meM acchA nahIM lagatA, kintu usake pazcAt usakA pariNamana hote-hote surUpatvarUpa meM, suvarNarUpa meM usakA pariNAma yAvat sukharUpa hotA hai, duHkharUpa nahIM hotaa| isI prakAra he kAlodAyI ! jIvoM ke kalyANa (puNya) karma yAvat (kalyANaphalavipAka saMyukta) hote haiN| vivecana--jIvoM ke pApakarma aura kalyANakarma kramazaH pApa-kalyANaphalavipAka-saMyukta hone kA sadRSTAnta nirUpaNa--prastuta chaha sUtroM meM kAlodAyI anagAra ke pApakarma aura kalyANakarma ke phala se sambandhita cAra praznoM kA bhagavAn dvArA diyA gayA dRSTAntapUrvaka samAdhAna prastuta kiyA gayA hai| niSkarSa jisa prakAra sarvathA susaMskRta evaM zuddha rIti se pakAyA huA viSamizrita bhojana khAte samaya bar3A rucikara lagatA hai, kintu jaba usakA pariNamana hotA hai, taba vaha atyanta aprItikara, duHkhada aura prANavinAzakAraka hotA hai| isI prakAra prANAtipAta Adi pApakarma karate samaya jIva ko acche lagate haiM, kintu unakA phala bhogate samaya ve bar3e duHkhadAyI hote haiM / auSadhayukta bhojana karanA kaSTakara lagatA hai, usa samaya usakA svAda acchA nahIM lagatA, kintu usake pariNAma hitakara, sukhakara aura Arogyakara hotA hai| isI prakAra Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 vyAkhyAprajJaptisUtra prANAtipAtAdi se virati kaSTakara evaM arucikara lagatI hai, kintu usakA pariNAma atIva hitakara aura sukhakara hotA hai| agnikAya ko jalAne aura bujhAne vAloM meM se mahAkarma Adi aura alpakarmAdi se saMyukta kauna aura kyoM? 19.[1] do bhaMte ! purisA sarisayA jAva sarisabhaMDamattovagaraNA anamaneNaM saddhiM agaNikAyaM samArabhaMti, tattha NaM ege purise agaNikAyaM ujAleti, ege purise agaNikAyaM nivvaaveti| etesi NaM bhaMte ! doNhaM purisANaM katare purise mahAkammatarAe ceva, mahAkiriyatarAe ceva, mahAsavatarAe ceva, mahAvedaNatarAe ceva ? katare vA purise appakammatarAe ceva jAva appavedaNatarAe ceva ? je vA se purise agaNikAyaM ujjAleti, je vA se purise agaNikAyaM nivvAveti ? kAlodAI ! tattha NaM je se purise agaNikAyaM ujjaleti se NaM purise mahAkammatarAe ceva jAva mahAvedaNatarAe cev| tattha NaM je se purise agaNikAyaM nivvAveti se NaM purise appakammatarAe ceva jAva appaveyaNatarAe cev| [19-1 pra.] bhagavan ! (mAna lIjie) samAna umra ke yAvat samAna hI bhANDa, pAtra aura upakaraNa vAle do puruSa eka-dUsare ke sAtha agnikAya kA samArambha kareM; arthAt unameM se eka puruSa agnikAya ko jalAe aura eka puruSa agnikAya ko bujhAe, to he bhagavan ! una donoM puruSoM meM se kauna-sA puruSa mahAkarma vAlA, mahAkriyA vAlA, mahA-Asrava vAlA aura mahAvedanA vAlA hai aura kauna-sA puruSa alpakarma vAlA, alpakriyA vAlA, alpa Asrava vAlA aura alpavedanA vAlA hotA hai ? (arthAt-) donoM meM se jo puruSa agni jalAtA hai, vaha mahAkarma Adi vAlA hotA hai, yA jo Aga bujhAtA hai, vaha mahAkarmAdi yukta hotA hai ? [19-1 u.] he kAlodAyI ! una donoM puruSoM meM se jo puruSa agnikAya ko jalAtA hai, vaha puruSa mahAkarma vAlA yAvat mahAvedanA vAlA hotA hai aura jo puruSa agnikAya ko bujhAtA hai, vaha alpakarma vAlA yAvat alpavedanA vAlA hotA hai| [2] se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccai-'tattha NaM je se purise jAva appaveyaNatarAe ceva' ? kAlodAI ! tattha NaM je se purise agaNikAyaM ujjAleti se NaM purise bahutarAgaM puDhavikAyaM samArabhati, bahutarAgaM, AukkAyaM samArabhati, appatarAgaM teukAyaM samArabhati, bahutarAgaM, vAukAyaM samArabhati, bahutarAgaM vaNassatikAyaM samArabhati, bahutarAgaM tasakAyaM smaarbhti| tattha Ne je se purise agaNikAyaM nivvAveti se NaM purise appatarAgaM puDhavikkAyaM samArabhati, appa0 Au0, bahutarAgaM teukkAyaM samArabhati,appatarAgaMvAukAyaM samArabhati, appatarAgaMvaNassatikAyaM samArabhati,appatarAgaM tasakAyaM smaarbhti| se teNaDheNaM kAlodAI ! jAva appavedaNatarAe cev| [19-2 pra.] bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM, ki una donoM puruSoM meM se jo puruSa agnikAya ko jalAtA hai, vaha mahAkarma vAlA Adi hotA hai aura jo agnikAya ko bujhAtA hai, vaha alpakarma 1. bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 326 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama zataka : uddezaka - 10 vAlA Adi hotA hai ? [19-2 u.] kAlodAyI ! una donoM puruSoM meM se jo puruSa agnikAya ko jalAtA hai, vaha pRthvIkAya kA bahuta samArambha (vadha) karatA hai, apkAya kA bahuta samArambha karatA hai, tejaskAya kA alpa samArambha karatA hai, vAyukAya kA bahuta samArambha karatA / jo puruSa agnikAya ko bujhAtA hai, vaha pRthvIkAya kA alpa samArambha karatA hai, apkAya kA alpa samArambha karatA hai, vAyukAya kA alpa samArambha karatA hai, vanaspatikAya kA alpa samArambha karatA hai evaM trasakAya kA bhI alpa samArambha karatA hai, kintu agnikAya kA bahuta samArambha karatA hai| isalie he kAlodAyI ! jo puruSa agnikAya ko jalAtA hai, vaha puruSa mahAkarma vAlA Adi hai aura jo puruSa agnikAya ko bujhAtA hai, vaha alpakarma vAlA Adi hai| 203 vivecana - agnikAya ko jalAne aura bujhAne vAloM meM mahAkarma Adi aura alpakarma Adi se saMyukta kauna aura kyoM ? - prastuta sUtra (19) meM kAlodAyI dvArA pUche gae pUrvokta prazna kA bhagavAn dvArA diyA gayA sayuktika samAdhAna aMkita hai| - - agni jalAne vAlA mahAkarma Adi se yukta kyoM ? - agni jalAne se bahuta-se agnikAyika jIvoM kI utpatti hotI hai, unameM se kucha jIvoM kA vinAza bhI hotA hai| agni jalAne vAlA puruSa agnikAya ke atirikta anya sabhI kAyoM kA vinAza (mahArambha) karatA hai| isalie agni jalAne vAlA puruSa jJAnAvaraNIya Adi mahAkarma upArjana karatA hai, dAharUpa mahAkriyA karatA hai, karmabaMdha kA hetubhUta mahA-Asrava karatA hai aura jIvoM ko mahAvedanA utpanna karatA hai; jabaki agni bujhAne vAlA puruSa eka agnikAya ke atirikta anya saba kAyoM kA alpa Arambha karatA hai| isalie vaha jalAne vAlA puruSa alpa-karma, alpa- kriyA, alpa-Asrava aura alpa-vedanA se yukta hotA hai / " prakAza aura tApa dene vAle acita prakAzamAna pudgaloM kI prarUpaNA 20. atthi NaM bhaMte ! acittA vi poggalA obhAsaMti ujjovaMti taveMti pabhAseMti ? haMtA, atthi / 20 pra.] bhagavan ! kyA acita pudgala bhI avabhAsita (prakAzayukta) hote haiM, ve vastuoM ko udyotita karate haiM, tapAte haiM (yA svayaM tapate ) haiM aura prakAza karate haiM ? [20 u.] hA~ kAlodAyI ! acitta pudgala bhI yAvat prakAza karate haiN| 21. katare NaM bhaMte! te acittA poggalA obhAsaMti jAva pabhAsaMti ? kAlodAI ! kuddhassa aNagArassa teyalessA nisaTThA samANI dUraM gaMtA dUraM nipatati, desaM gaMtA desaM nipatati, jahiM jahiM ca NaM sA nipatati tarhi tarhi ca NaM te acittA vi poggalA obhArseti jAva pabhAseMti / ete NaM kAlodAyI ! te acittA vi poggalA obhArseti jAva pabhAseMti / [ 21 pra.] bhagavan ! acitta hote hue bhI kauna-se pudgala avabhAsita hote haiM, yAvat prakAza karate haiM ? 1. bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 327 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 204 vyAkhyAprajJaptisUtra [21 u.] kAlodAyI ! kruddha (kupita) anagAra kI nikalI huI tejolezyA dUra jAkara usa deza meM giratI hai, jAne yogya deza (sthala) meM jAkara usa deza meM giratI hai| jahA~ vaha giratI hai, vahA~ acitta pudgala bhI avabhAsita (prakAzayukta) hote haiM, yAvat prakAza karate haiN| vivecana--prakAza aura tApa dene vAle acitta prakAzamAna pudgaloM kI prarUpaNA-prastuta do sUtroM meM svayaM prakAzamAna acitta prakAzaka, tApakartA evaM udyotaka pudgaloM kI prarUpaNa kI gaI hai| sacittavat acitta tejaskAya ke pudgala--sacitta tejaskAya ke pudgala to prakAza, tApa, udyota Adi karate hI haiM, ve avabhAsita yAvat prakAzita bhI hote hI haiM, kintu acitta pudgala bhI avabhAsita hote evaM prakAza, tApa, udyota Adi karate haiM, yaha isa sUtra kA Azaya hai| kupita sAdhu dvArA nikAlI huI tejolezyA ke pudgala acitta hote haiN| kAlodAyI dvArA tapazcaraNa, saMllekhanA aura samAdhipUrvaka nirvANaprApti 22. tae NaM se kAlodAI aNagAre samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdati namaMsati, vaMdittA namaMsittA bahUhiM cauttha-chaTThaTThama jAva appANaM bhAvemANe jahA paDhamasae kAlAsavesiyaputte ( sa0 1 u0 9 su0 24) jAva svvdukkhpphiinne| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti0| ||sttme sae : dasamo uddeso smtto|| // sattamaM sataM samattaM // _[22] isake pazcAt vaha kAlodAyI anamAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namaskAra karate haiN| vandana-namaskAra karake bahuta-se caturtha (bhakta-pratyAkhyAna-upavAsa), SaSTha (bhakta-pratyAkhyAna-do upavAsabelA), aSTama (bhakta-pratyAkhyAna telA) ityAdi tapa dvArA yAvat apanI AtmA ko bhAvita karate hue vicaraNa karane lage; yAvat prathama zataka ke nauveM uddezaka (sU. 24) meM varNita kAlAsyaveSIputra kI taraha siddha-buddha, mukta yAvat saba duHkhoM se mukta hue| 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai|' vivecana-kAlodAyI anagAra dvArA tapazcaraNa, saMllekhanA aura samAdhimaraNapUrvaka nirvANa prApti--prastuta sUtra meM kAlAsyaveSIputra kI taraha kAlodAyI anagAra ke bhI antima saMllekhanAsAdhanA Adi ke dvArA siddha, buddha, mukta hone kA nirUpaNa kiyA gayA hai| // saptama zataka : dazama uddezaka smaapt|| // saptama zataka smpuurnn|| 1. bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 327 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThamaM sayaM : aSTama zataka prAthamika vyAkhyAprajJaptisUtra ke aSTama zataka meM pudgala, AzIviSa, vRkSa, kriyA, AjIva, prAsuka, adatta, pratyanIka, baMdha aura ArAdhanA; ye dasa uddezaka haiN| prathama uddezaka meM pariNAma kI dRSTi se pudgala ke tIna prakAroM kA, nau daNDakoM dvArA prayogapariNata pudgaloM kA, phira mizrapariNata pudgaloM kA tathA visrasApariNata pudgaloM ke bheda-prabheda kA nirUpaNa hai| tatpazcAt mana-vacana-kAyA kI apekSA vibhinna prakAra se prayoga, mizra aura visrasA se eka, do, tIna, cAra Adi dravyoM ke pariNamana kA varNana hai / phira parimANoM kI dRSTi se pudgaloM ke alpabahutva kI carcA hai| dvitIya uddezaka meM AzIviSa, usake do mukhya prakAra usake adhikArI jIvoM evaM unake viSasAmarthya kA nirUpaNa hai| tatpazcAt chadmastha dvArA sarvabhAva se jJAna ke aviSaya aura kevalI dvArA sarvabhAvena jJAna ke viSaya ke 10 sthAnoM kA, jJAna-ajJAna ke svarUpa evaM bheda-prabheda kA, audhika jIvoM, cauvIsa daNDakavartI jIvoM evaM siddhoM meM jJAna-ajJAna kA prarUpaNa, gati Adi 8 dvAroM kI apekSA labdhidvAra, upayogAdi bIsa dvAroM kI apekSA jJAnI-ajJAnI kA prarUpaNa evaM jJAnI aura ajJAnI ke sthitikAla, antara aura alpabahutva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| tRtIya uddezaka meM saMkhyAtajIvika aura anantajIvika vRkSoM kA, chinnakacchapa Adi ke Tukar3oM ke bIca kA jIvapradeza spRSTa aura zastrAdi ke prabhAva se rahita hone kA evaM ratnaprabhAdi pRthviyoM ke . caramatva-acaramatva Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| caturtha uddezaka meM kriyAoM aura unase sambandhita bheda-prabhedoM Adi kA atidezapUrvaka nirdeza hai| paMcama uddezaka meM sAmAyika Adi sAdhanA meM upaviSTa zrAvaka kA sAmAna svakIya na rahane para bhI svakIyatva kA tathA zramaNopAsaka ke vratAdi ke lie 41 bhaMgoM kA tathA AjIvikopAsakoM ke siddhAnta, nAma, AcAra-vicAra aura zramaNopAsakoM kI unase vizeSatA kA varNana hai, anta meM cAra prakAra ke devalokoM kA nirUpaNa hai| chaThe uddezaka meM tathArUpa zramaNa yA mAhana ko prAsuka-aprAsuka, eSaNIya-aneSaNIya AhAradAna kA zramaNopAsaka ko phala-prApti kA, gRhastha ke dvArA svayaM evaM sthavira ke nimitta kaha kara diye gaye piNDa-pAtrAdi kI upabhogamaryAdA kA nirUpaNa hai tathA akRtyasevI kintu ArAdhanAtatpara nirgrantha-nirgranthI kI vibhinna pahaluoM se ArAdhakatA kI sayuktika prarUpaNA hai| tatpazcAt jalate dIpaka tathA ghara meM jalane vAlI vastu kA vizleSaNa hai aura eka jIva yA bahuta jIvoM ko parakIya eka yA bahuta-se zarIroM kI apekSA hone vAlI kriyAoM kA nirUpaNa hai| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 DIL vyAkhyAprajJaptisUtra saptama uddezaka meM anyatIrthikoM ke dvArA adattAdAna ko lekara sthaviroM para AkSepa evaM sthaviroM dvArA prativAda kA nirUpaNa hai| anta meM gatipravAda (prapAta) ke pAMca bhedoM kA nirUpaNa hai| aSTama uddezaka meM guNa, gati, samUha, anukampA, zruta evaM bhAvaviSayaka pratyanIkoM ke bhedoM kA, nirgrantha ke lie AcaraNIya paMcavidha vyavahAra kA, vividha pahaluoM se airyApathika aura sAmparAyika karmabaMdha kA, 22 parISahoM meM se kauna-sA pariSaha kisa karma ke udaya se utpanna hotA hai tathA saptavidha bandhaka Adi ke parISahoM kA nirUpaNa hai| tadanantara udaya, asta aura madhyAhna ke samaya meM sUryoM kI dUrI aura nikaTatA ke pratibhAsAdi kA evaM mAnuSotara parvata ke andara-bAhara ke jyotiSka devoM va indroM meM upapAta-virahakAla kA varNana hai| navama uddezaka meM visrasAbaMdha ke bheda-prabheda evaM svarUpa kA, prayogabandha, zarIra-prayogabaMdha evaM paMca zarIroM ke prayogabaMdha kA sabheda nirUpaNa hai| paMca zarIroM ke eka dUsare ke bandhaka-abandhaka kI carcA tathA audArikAdi pAMca zarIroM ke deza-sarvabandhakoM ke alpabahutva kI prarUpaNA hai| dazama uddezaka meM zruta-zIla kI ArAdhanA-virAdhanA kI dRSTi se anyatIrthika-matanirAkaraNa pUrvaka svasiddhAnta kA, jJAna-darzana-cAritra kI ArAdhanA, inakA paraspara sambaMdha evaM inakI utkRSTa-madhyama-jaghanyArAdhanA ke phala kA tathA pudgalapariNAma ke bheda-prabhedoM kA evaM pudgalAstikAya ke eka pradeza se lekara ananta pradeza taka ke aSTa bhaMgoM kA nirUpaNa hai| anta meM aSTakarmaprakRtiyoM, unake avibhAgapariccheda, unase AveSTita-pariveSTita samasta saMsArI jIvoM kI evaM karmoM ke paraspara sahabhAva kI vaktavyatA hai| 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNayukta) viSayasUcI Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThamaM sayaM : aSTama zataka aSTama zataka kI saMgrahaNI gAthA 1. poggala 1 AsIvisa 2 rukkha 3 kiriya 4 AjIva 5 phAsugamadatte 6-7 / paDiNIya 8 baMdha 9 ArAhaNA ya 10 dasa aTThamammi sate // 1 // / [1. gAthArtha -] 1. pudgala, 2. AzIviSa, 3. vRkSa, 4. kriyA, 5. AjIva, 6. prAsuka,7. adatta, 8. pratyanIka, 9. baMdha aura 10. ArAdhanA, AThaveM zataka meM ye dasa uddezaka haiN| paDhamo uddesao : 'poggala' prathama uddezaka : 'pudgala' pudgalapariNAmoM ke tIna prakAroM kA nirUpaNa 2. rAyagihe jAva evaM vadAsI [2-upodghAta] rAjagRha nagara meM yAvat gautama svAmI ne zramaNa bhagavAn mahAvIra se isa prakAra pUchA 3. kativihA NaM bhaMte ! poggalA paNNattA? goyamA ! tivihA poggalA paNNattA,taM jahA--payogapariNatA mIsasApariNatA viissaaprinntaa| [3 paM.] bhagavan ! pudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [3 u.] gautama ! pudgala tIna prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra haiM- (1) prayoga-pariNata, (2) mizra-pariNata aura (3) visrasA prinnt| vivecana--pudgala-pariNAmoM ke tIna prakAroM kA nirUpaNa--prastuta sUtra meM pariNAma (pariNati) kI dRSTi se pudgala ke tIna prakAroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| pariNAmoM kI dRSTi se tInoM pudgaloM kA svarUpa (1) prayoga-pariNata--jIva ke vyApAra (kriyA) se zarIra Adi ke rUpa meM pariNata pudgala, (2) mizra-pariNata--prayoga aura visrasA (svabhAva) ina donoM dvArA pariNata pudgala aura (3)vistrasA-pariNata-visrasA yAni svabhAva ke pariNate pudgl| mizrapariNata pudgaloM ke do rUpa--(1) prayoga-pariNAma ko chor3e binA svabhAva se (visrasA) pariNAmAntara ko prApta mRtakalevara Adi pudgala mizrapariNata kahalAte haiM, athavA (2) visrasA (svabhAva) se pariNata audArika Adi vargaNAe~, jaba jIva ke vyApAra (prayoga) se audArika Adi vargaNAyeM zarIrarUpa meM Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 vyAkhyAprajJaptisUtra pariNata hotI haiM, taba ve mizrapariNata kahalAtI haiM, jabaki unameM prayoga aura visrasA, donoM pariNAmoM kI vivakSA kI gaI ho| visrasApariNAma ko chor3akara akele prayoga-pariNAmoM kI vivakSA ho, taba ukta vargaNAe~ prayogapariNata hI khlaaeNgii| nau daNDakoM dvArA prayoga-pariNata pudgaloM kA nirUpaNa prathama daNDaka 4. payogapariNatA NaM bhaMte ! poggalA kativihA paNNattA ? goyamA ! paMcavihA paNNattA, taM jahA-egiMdiyapayogapariNatA beiMdiyapayogapariNatA jAva pNciNdiypyogprinntaa| [4 pra.] bhagavan ! prayoga pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gae hai ? [4 u.] gautama ! (prayoga-pariNata pudgala) pAMca prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra (1) ekendriyaprayoga-pariNata, (2) dvIndriya-prayoga-pariNata yAvat, (3) trIndriya-prayoga-pariNata, (4) caturindriya-prayogapariNata (5) paMcendriya-prayoga-pariNata pudgl| 5. egidiyapayogapariNatA NaM bhaMte ! poggalA kaivihA paNNattA? goyamA ! paMcavihA, taM jahA-puDhavikkAiyaegidiyapayogapariNatA jAva vnnnnsstikaaiyegidiypyogprinntaa| [5 pra.] bhagavan ! ekendriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [5 u.] gautama ! (ekendriya-prayoga-pariNata pudgala) pA~ca prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakArapRthvIkAyika ekendriya-prayoga-pariNata pudgala yAvat vanaspatikAyika ekendriya-prayoga pariNata pudgl| 6.[1] puDhavikkAiyaegiMdiyapayogapariNatA NaM bhaMte ! poggalA kativihA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA-suhumapuDhavikkAiyaegiMdiyapayogapariNatA ya bAdarapuDhavikkA-iyaegiMdiyapayogapariNatA y| [6-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika ekendriya-prayoga pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM ? _ [6-1 u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gae haiM, jaise--sUkSmapRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata pudgala aura bAdarapRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata pudgala / [2] AukkAiyaegiMdiyapayogapariNatA evaM cev| [6-2] isI prakAra apkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata pudgala bhI isI taraha (do prakAra ke-sUkSma 1. bhagavatI a. vRtti, patrAMka 328 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 aSTama zataka : uddezaka-1 aura bAdara-rUpa) kahane caahie| [3] evaM duyao bhedo jAva vaNassatikAiyA y| [6-3] isI prakAra vanaspatikAyika-ekendriya-prayoga-pariNata pudgala taka pratyeka ke do-do bheda (sUkSma aura bAdara-rUpa) kahane caahie| 7.[1] beiMdiyapayogapariNatANaM pucchaa| goyamA ! aNegavihA pnnnnttaa| [7-1 pra.] bhagavan ! aba dvIndriya-prayoga-pariNata pudgala ke prakAroM ke viSaya meM pRcchA hai| [7-1 u.] gautama ! ve (dvIndriya-prayoga-pariNata pudgala) aneka prakAra ke kahe gae haiN| [2] evaM teiMdiya-cauridiyapayogapariNatA vi| [7-2] isI prakAra trIndriya-prayoga-pariNata pudgaloM aura caturindriya-prayoga-pariNata pudgaloM ke prakAra ke viSaya meM (aneka vidha) jAnanA caahie| 8. paMciMdiyapayogapariNatANaM pucchaa| goyamA! catuvvihA paNNattA, taM jahA--neratiyapaMciMdiyapayogapariNatA, tirikkha0, evaM maNussa0, devpNciNdiy0| [8 pra.] aba (gautamasvAmI kI) paMcendriya-prayoga-pariNata pudgaloM ke (prakAra ke) viSaya meM pRcchA hai| [8 u.] gautama ! (paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala) cAra prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra(1) nAraka-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala, (2) tiryaJca-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala, (3) manuSyapaMcendriya-prayoga-pariNata pudgala aura (4) deva-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala / 9. neraiyapaMciMdiyapayoga0 pucchaa| goyamA ! sattavihA paNNattA, taM jahA-rataNappabhApuDhavineraiyapaMciMdiyapayogapariNatA vi jAva ahesattamapuDhavineraiyapaMciMdiyapayagapariNatA vi| [9 pra.] (sarvaprathama) nairayika paMcendriya-prayoga-pariNata pudgaloM ke (prakAra ke) viSaya meM pRcchA hai| [9 u.] gautama ! (nairayika-paMcendriya prayoga-pariNata-pudgala) sAta prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra-ratnaprabhApRthvI-nairayika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala yAvat adha:saptamA (tamastamA)- pRthvInairayika paMcendriya-prayoga-pariNata pudgl| 10.[1] tirikkhajoNiyapaMciMdiyapayogapariNatANaM pucchaa| goyamA ! tivihA paNNattA, taM jahA--jalacarapaMciMdiyatirikkhajoNiya0 thalacaratirikkha Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 vyAkhyAprajJaptisUtra joNiya-paMciMdiya0 khhcrtirikkhpNciNdiy0| [10-1 pra.] aba prazna hai--tiryaJcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgaloM ke (prakAroM ke) viSaya meN| [10-1 u.] gautama ! tiryaJcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala tIna prakAra ke kahe gae haiN| jaise ki--(1) jalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala, (2) sthalacara-tiryaJcayonikapaMcendriya-prayoga-pariNata pudgala aura (3) khecara-tiryaJcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgl| [2]jalayaratirikkhajoNiyapaoga0 pucchaa| goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA-sammucchimajalacara0 gbbhvkkNtiyjlcr0| [10-2 pra.] bhagavan ! jalacara tiryaJcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [10-2 u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gae haiN| jaise ki (1) sammUrcchima jalacara-tiryaJcayonika paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala aura (2) garbhavyutkrAntika (garbhaja) jalacara-tiryaJcayonika-paMcendriyaprayoga-pariNata pudgl| [3] thalacaratirikkha0 pucchaa| goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA--cauppadathalacara0 parisappathalacara0 / [10-3 pra.] bhagavan ! sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [10-3 u.] gautama ! (sthalacaratiryaJca-yonika paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala) do prakAra ke kahe gae haiN| yathA-catuSpada-sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala aura parisarpasthalacaratiryaJcayonikapaMcendriya-prayoga-pariNata pudgl| [4] cauppadathalacara0 pucchaa| goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA--sammucchimacauppadathalacara0 gbbhvkkNtiycuppythlcr0| [10-4 pra.] aba merA prazna hai ki catuSpada-sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-pariNata pudgala kitane prakAra ke haiM ? __ [10-4 u.] gautama ! ve (pUrvokta pudgala) do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra sammUrchima catuSpada-sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala aura garbhaja-catuSpada-sthalacaratiryaJcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgl| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-1 211 [5] evaM eteNaM abhilAveNaM parisappA duvihA paNNattA,taM jahA uraparisappA ya, bhuyaparisappA y| [10-5] isI prakAra ke abhilApa (pATha) dvArA parisarpa-sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-prayogapariNata pudgala bhI do prakAra ke kahe gae haiM, yathA--ura:parisarpa-sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-prayogapariNata pudgala aura bhujaparisarpa-sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgl| [6] uraparisappA duvihA paNNattA, taM jahA-sammucchimA ya gabbhavakkaMtiyA y| __ [10-6] (pUrvokta catuSpadasthalacara sambandhI pudgalavat) ura:parisarpa (sambandhI prayogapariNata pudgala) bhI do prakAra ke kahe gae haiN| yathA--sammUchima (ura:parisarpasambandhI pudgala) aura garbhaja (ura:parisarpasambandhI pudgala) [7] evaM bhuyaparisappA vi| [10-7] isI prakAra bhujaparisarpa-sambandhI pudgala ke bhI do bheda samajha lene caahie| [8] evaM khahacarA vi| [10-8] isI taraha khecara (tiryaJcapaMcendriyasambandhI pudgala) ke bhI pUrvavat (sammUrchima aura garbhaja) do bheda kahe gae haiN| 11. maNussapaMciMdiyapayoga0 pucchaa| goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA-sammucchimamaNussa0 gbbhvkkNtiymnnuss0| [11 pra.] bhagavan ! manuSya-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala ke prakAroM ke lie pRcchA hai| [11. u.] gautama ! ve (manuSya-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala) do prakAra ke kahe gae haiM / yathAsammUchimamanuSya-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala aura garbhajamanuSya-paMcendriya prayoga-pariNata pudgl| 12. devapaMciMdiyapayoga0 pucchaa| goyamA ! cauvvihA pannattA, taM jahA--bhavaNavAsidevapaMciMdiyapayoga0 evaM jAva vemaanniyaa| [12 pra.] bhagavan ! deva-paMcendriya-prayoga-pariNata-pudgala kitane prakAra ke haiM ? [12 u.] gautama ! ve cAra prakAra ke kahe gae haiM, jaise--bhavanavAsI-deva-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala, yAvat vaimAnikadeva-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgl| 13. bhavaNavAsidevapaMciMdiya0 pucchaa| goyamA ! dasavihA paNNattA, taM jahA--asurakumAra0 jAva thnniykumaar0| [13 pra.] bhagavan ! bhavanavAsIdeva-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala ke prakAroM ke lie pRcchA hai| [13 u.] ve (bhavanavAsIdeva-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala) dasa prakAra ke kahe gae haiM, yathA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 vyAkhyAprajJaptisUtra asurakamAra-prayoga-pariNata pudgala yAvat stanitakumAra-prayoga-pariNata pudgl| 14. evaM eteNaM abhilAveNaM aTThavihA vANamaMtarA pisAyA jAva gNdhvvaa| [14] isI prakAra isI abhilApa (pATha) se pizAca (vANavyantaradeva-prayoga-pariNata pudgala) se gandharva (vANa0 deva0-prayoga-pariNata pudgala) taka ATha prakAra ke vANavyantara deva (prayoga-pariNata pudgala) kahane caahie| 15. joisiyA paMcavihA paNNattA, taM jahA--caMdavimANajotisiya0 jAva taaraavimaannjotisiy-dev0| [15] (isI prakAra ke abhilApavat) jyotiSkadevaprayoga-pariNata pudgala bhI pAMca prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra--candravimAnajyotiSkadeva (--prayoga pariNata) yAvat tArAvimAna-jyotiSkadeva (prayogapariNata pudgl)| 16. [1] vemANiyA duvihA paNNattA, taM jahA--kappovaga0 kppaatiitgvemaanniy0| _ [16-1] vaimAnikadeva (-prayoga-pariNata pudgala) ke do prakAra kahe gae haiM, yathA--kalpopapannakavaimAnikadeva (--prayoga-pariNata pudgala) aura kalpAtItavaimAnikadeva (--prayoga-pariNata pudgl)| [2] kappovagA duvAlasavihA paNNattA, taM jahA--sohammakappovaga0 jAva accuykppovgvemaanniyaa| [16-2] kalpopapannaka vaimAnikadeva0 bAraha prakAra ke kahe gae haiM, yathA--saudharmakalpopapannaka se acyutakalpopannaka deva tk| (ina bAraha prakAra ke vaimAnika devoM se sambandhita prayoga pariNata pudgala 12 prakAra ke hote haiN|) [3] kappAtIta duvihA paNNattA, taM. jahA--gevejjagakappatItave0 annuttrovvaaiykpyaatiitve0| [16-3] kalpAtIta vaimAnikadeva do prakAra ke kahe gae haiM, yathA--praiveyakakalpAtIta-vaimAnikadeva aura anuttroppaatikklpaatiit-vaimaanikdev| (inhIM do prakAra ke kalpAtIta vaimAnikadevoM se sambandhita prayoga-pariNata-pudgala do prakAra ke kahane caahie|) [4] gevejagakappAtItagA navavihA paNNattA, taM jahA-heTThimaheTThimagevejagakappAtItagA jAva uvrimuvrimgevijgkpptiityaa| [16-4] graiveyakakalpAtIta vaimAnikadevoM ke nau prakAra kahe gae haiM, yathA--adhastana-adhastana (sabase nIce ki trika meM nIce kA) graiveyakakalpAtIta-vaimAnikadeva yAvat uparitana-uparitana (sabase Upara kI trika meM sabase Upara vAle) graiveyk-klpaatiit-vaimaanikdev| (inhIM nAmoM se sambandhita prayoga-pariNata Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-1 213 pudgaloM ke nau prakAra kaha dene caahie|) [5] aNuttarovavAiyakappAtItagavemANiyadevapaMcidiyapayogapariNayA NaM bhaMte ! poggalA kaivihA paNNattA ? ___ goyamA ! paMcavihA paNNattA, taM jahA--vijayaaNuttarovavAiya0 jAva pariNayA jAva savvaTThasiddha-aNuttarovavAiyadevapaMciMdiya jAva prinntaa| 1 dNddgo| [16-5 pra.] bhagavan ! anuttaropapAtika-kalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [16-5 u.] gautama ! ve (anuttaropapAtika-kalpAtIta-vaimAnikadevasambandhI prayoga-pariNata pudgala) pA~ca prakAra ke kahe gae haiM jaise--vijaya-anuttaropapAtika-kalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala yAvat sarvArthasiddha-anuttaropapAtika-kalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgl| prathama daNDaka pUrNa huA dvitIya daNDaka 17. [1] suhumapuDhavikAiyaegiMdiyapayogapariNayA NaM bhaMte ! poggalA kaivihA paNNattA ? goyamA ! duvihA pnnnnttaa| taM jahA-pajattagasuhumapuDhavikAiya jAva pariNayA ya apajattagasuhumapuDhavikAiya jAva pariNayA y| [ keI apajattagaM paDhama bhaNaMti, pacchA pjttgN|] [17-1 pra.] bhagavan ! sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [17-1 u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gae haiN| yathA-paryAptaka-sUkSmapRthvIkAyika-ekendriyaprayoga-pariNata pudgala aura aparyAptaka sUkSmapRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata pudgl|| [kaI AcArya aparyAptaka (vAle prakAra) ko pahale aura paryAptaka (vAle prakAra) ko bAda meM kahate haiN|] [2] bAdarapur3havikAiyaegiMdiya0? esaM cev| [17-2] isI prakAra bAdarapRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata pudgala ke bhI (uparyuktavat) do bheda kahane caahie| 18. evaM jAva vnnssikaaiyaa| ekkekkA duvihA-suhumA ya bAdarA ya, pajjattagA apajjattagA ya bhaanniyvvaa| [18] isI prakAra vanaspatikAyika (ekendriya-prayoga-pariNata pudgala) taka pratyeka ke sUkSma aura bAdara ye do bheda aura phira ina donoM ke paryAptaka aura aparyAptaka bheda (vAle prayoga-pariNata pudgala) kahane Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 vyAkhyAprajJaptisUtra caahie| 19.[1] beMdiyapayogapariNayANaM pucchA / goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA-pajjattagabeMdiyapayogapariNayA ya, apajattaga jAva pariNayA y| [19-1 pra.] bhagavan ! dvIndriya-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM ? / [19-1 u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gae haiM, jaise--paryAptaka dvIndriya-prayoga pariNata pudgala aura aparyAptaka dvIndriya-prayoga pariNata pudgl| [2] evaM teiMdiyA vi| [19-2] isI prakAra trIndriya-prayoga-pariNata pudgaloM ke prakAra ke viSaya meM bhI jAna lenA caahie| [3] evaM cauriMdiyA vi| [19-3] isI prakAra caturindriya-prayoga-pariNata pudgaloM ke prakAra ke viSaya meM samajha lenA caahie| 20.[1] rayaNappabhApuDhavineraiya0 pucchaa| goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA--pajattagarayaNappabhApuDhavi jAva pariNayA ya, apajattaga jAva pariNayA y| [20-1 pra.] bhagavan ! ratnaprabhApRthvI-nairayika-prayoga-pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? [20-1 u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra--paryAptaka ratnaprabhApRthvI-nairayikaprayoga-pariNata pudgala aura aparyAptaka ratnaprabhA-nairayika-prayoga-pariNata pudgl| [2] evaM jAva ahesattamA / / [20-2] isI prakAra yAvat adhaHsaptamIpRthvI-nairayika-prayoga-pariNata pudgaloM ke (pratyeka ke dodo) prakAroM ke viSaya meM kahanA caahie| 21.[1] sammucchimajalacaratirikkhi0 pucchaa| goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA-pajattaga0 apjjtg0| evaM gabbhavakkaMtiyA vi| [21-1 pra.] bhagavan ! sammUrcchima-jalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgala prakAroM ke lie pRcchA hai| [21-1 u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gae haiM, jaise--paryAptaka-sammUrcchima-jalacara-tiryaJcayonikapaMcendriya-prayoga-pariNata pudgala aura aparyAptaka-sammUrchima-jalacara-tiryaJcayonika paMcendriya-prayoga-pariNata pudgl| isI prakAra garbhaja-jalacara sambandhI prayoga-pariNata pudgaloM ke prakAra ke viSaya meM jAna lenA caahie| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka - 1 [ 2 ] sammucchimacauppadathalacara0 evaM ceva / evaM gabbhavakkaMtiyA ya / [21-2] isI prakAra sammUrcchima-catuSpadasthalacara sambandhI prayoga- pariNata pudgaloM ke prakAra tathA garbhaja-catuSpadasthalacara sambandhI prayoga- pariNata pudgaloM ke prakAra ke viSaya meM jAnanA caahie| [3] evaM jAva sammucchimakhahayara0 gabbhavakkaMtiyA ya ekkekke pajjattagA ya apajjattagA ya bhANiyavvA / 215 [21-3] isI prakAra yAvat sammUrcchima khecara aura garbhaja khecara se sambandhita prayogapariNata pudgaloM ke pratyeka ke paryAptaka aura aparyAptaka ye do-do bheda kahane caahie| 22. [ 1 ] samucchimamaNussapaMciMdiya0 pucchA / goyamA ! egavihA pannattA - apajjattagA ceva / [22-1 pra.] bhagavan ! sammUrcchima-manuSya-paMcendriya-prayoga- pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [22-1 u.] gautama ! ve eka prakAra ke kahe gae haiM, yathA-- aparyAptaka- sammUrcchima manuSya-paMcendriyaprayoga- pariNata pudgala / [2] gabbhavakkaMtiyamaNussapaMciMdiya0 pucchaa| gomA ! duvihA paNNattA, taM jahA -- pajjattagagabbhavakkaMtiyA vi, apajjattagagabbhavakkaMtiyA vi / [22-2 pra.] bhagavan ! garbhaja- manuSya-paMcendriya-prayoga- pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM? [22-2 u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra -- paryAptaka- garbhaja manuSya-paMcendriyaprayoga-pariNata pudgala aura aparyAptaka- garbhaja manuSya-paMcendriya-prayoga- pariNata pudgala / 23. [ 1 ] asurakumArabhavaNavAsidevANaM pucchA / gomA ! duvihA paNNattA, taM jahA--pajjattagaasurakumAra0 apajjattagaasura0 / [23-1 pra.] bhagavan ! asurakumAra - bhavanavAsIdeva-prayoga- pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM? [23-1 u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gae haiM, yathA--- paryAptaka - asurakumAra - bhavanavAsIdevaprayoga- pariNata- pudgala aura aparyAptaka- asurakumAra - bhavanavAsIdeva-prayoga- pariNata pudgala / - [ 2 ] evaM jAva thaNiyakumArA pajjattagA apajjattagA yA / [23-2] isI taraha stanitakumAra - bhavanavAsI taka prayoga- pariNata pudgaloM ke paryAptaka aura aparyAptaka, ye do-do bheda kahane caahie| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra 24. evaM eteNaM abhilAveNaM dueNaM bhedeNaM pisAyA ya jAva gaMdhavvA, caMdA jAva tArAvimANA, sohammakappovagA jAva accuo, hiTThimahiTThimagevijjakappAtIta jAva uvarimauvarimagevijja0, vijayaaNuttaro0 jAva aparAjiya0 / 216 [24] isI prakAra isI abhilApa se pizAcoM se lekara gandharvoM taka (ATha prakAra ke vANavyantara devoM ke prayoga-pariNata-pudgaloM) ke tathA candra se lekara tArA paryanta (pA~ca prakAra ke ) jyotiSka devoM ke prayogapariNata-pudgaloM) ke evaM saudharmakalpopapannaka se acyutakalpopapannaka taka ke aura adhastana - adhastana graiveyaka kalpAtIta se lekara uparitana - uparitana graiveyaka kalpAtIta deva - prayoga - pariNata pudgaloM ke evaM vijayaanuttaropapAtika kalpAtIta se aparAjita - anuttaropapAtika kalpAtItadeva prayoga - pariNata pudgaloM ke pratyeka ke paryAptaka aura aparyAptaka, ye do-do bheda kahane caahie| 25. savvaTThasiddhakappAtIya0 pucchA / goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA - pajjattagasavvaTTasiddhaaNuttaro0 apajjattagasavvaTTha pariNayA vi / 2 daMDagA / [25 pra.] bhagavan ! sarvArthasiddha-anuttaropapAtika-kalpAtItadeva prayoga- pariNata pudgaloM ke kitane prakAra haiM ? [25 u.] gautama ! ve prakAra ke kahe gae haiM, yathA-- paryAptaka - sarvArthasiddha-anuttaropapAtikakalpAtItadeva-prayoga-pariNata pudgala aura aparyAptaka- sarvArthasiddha-anuttaropapAtika-kalpAtIta-deva-prayogapariNata pudgala / dUsarA daNDaka pUrNa huA / tRtIya daNDaka 26. je apajjattAsuhumapuDhavIkAiyaegiMdiyapayogapariNayA te orAliya-teyA- kammagasarIrappayogapariNayA, je pajjattasuhuma0 jAva pariNayA te orAliya- teyA- kammagasarIrappayogapariNayA / evaM jAva cauriMdiyA pajjattA / navaraM je dhajjattagabAdaravAukAiyaegiMdiyapayogapariNayA te orAliyavevviya- teyA- kammasarIra jAva pariNatA / sesaM taM ceva / [23] jo pudgala aparyApta-sUkSma- pRthvIkAya-ekendriya-prayoga- pariNata hai, ve audArika, taijasa aura kArmaNa-zarIra-prayoga-pariNata haiN| jo pudgala paryAptaka-sUkSma-pRthvIkAya - ekendriya-prayoga-pariNata haiM, ve bhI audArika, taijasa aura kArmaNa- zarIra-prayoga- pariNata haiN| isI prakAra yAvat caturindriyaparyAptaka taka ke ( prayoga - pariNata pudgaloM ke viSaya meM ) jAnanA caahie| parantu vizeSa itanA hai ki jo pudgala paryApta - bAdara - vAyukAyika- ekendriya-prayoga - pariNata haiM, ve audArika, vaikriya, taijasa aura kArmaNa - zarIra - prayoga - pariNata haiM / (kyoMki vAyukAyika meM vaikriya zarIra bhI pAyA jAtA Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-1 217 hai|) zeSa saba pUrvokta vaktavyatAnusAra jAnanA caahie| 27.[1] je apajattarayaNappabhApuDhavineraiyapaMciMdiyapayogapariNayA te veuvviy-teyaa-kmmsriirppyogprinnyaa| evaM pajattayA vi| [27-1] jo pudgala aparyAptaka-ratnaprabhApRthvI-nairayika-paMcendriya-prayoga-pariNata haiM, ve vaikriya, taijasa aura kArmaNa zarIra-prayoga-pariNata haiN| isI prakAra paryAptaka-ratnaprabhApRthvI-nairayika-paMcendriya-prayoga-pariNata pudgaloM ke sambaMdha meM bhI jAnanA caahie| [2] evaM jAva ahesttmaa| [27-2] isI prakAra yAvat adha:saptamapRthvI-nairayika-prayoga-pariNata-pudgaloM taka ke sambaMdha meM kahanA caahie| 28.[1] je apajjattagasammucchimajalacara jAva pariNayA te orAliya-teyA-kammAsarIra jAva prinnyaa| evaM pajattagA vi| __ [28-1] jo pudgala aparyAptaka-sammUrcchima-jalacara-prayoga-pariNata haiM, ve audArika, taijasa aura kArmaNazarIra-prayoga-pariNata haiM / isI prakAra paryAptaka-sammUrchima-jalacara-prayoga-pariNata pudgaloM ke sambaMdha meM jAnanA caahie| [2] gabbhavakkaMtiyA apajattayA evaM cev| [28-2] garbhaja-aparyAptaka-jalacara (prayoga-pariNata-pudgaloM) ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA caahie| [3] pajjattayANaM evaM ceva, navaraM sarIragANi cattAri jahA bAdaravAukkAiyANaM pjjttgaannN| [28-3] garbhaja-aparyAptaka-jalacara-(prayoga-pariNata-pudgaloM) ke viSaya meM bhI isI taraha jAnanA caahie| vizeSa yaha ki paryAptaka bAdara vAyukAyikavat unako cAra zarIra (prayoga-pariNata) kahanA caahie| [4] evaM jahAjalacaresu cattAri AlAvagA bhaNiyA evaM cauppada-uraparisappa-bhuyaparisappakhahayaresu vi cattAri AlAvagA bhaanniyvvaa| [28-4] jisa taraha jalacaroM ke cAra AlApaka kahe haiM, usI prakAra catuSpada, ura:parisarpa, bhujaparisarpa evaM khecaroM (ke prayoga-pariNata-pudgaloM) ke bhI cAra-cAra AlApaka kahane caahie| 29.[1] je sammucchimamaNussapaMciMdiyapayogapariNayA te orAliya-teyA-kammAsarIra jAva prinnyaa| [29-1] jo pudgala sammUrcchima-manuSya-paMcendriya-prayoga-pariNata haiM, ve audArika, taijasa aura kArmaNazarIra-prayoga-pariNata haiN| [2] evaM gabbhavakkaMtiyA vi apajjattagA vi| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 vyAkhyAprajJaptisUtra [29-2] isI prakAra aparyAptaka-garbhaja-manuSya-(paMcendriya-prayoga-pariNata-pudgaloM) ke viSaya meM bhI kahanA caahie| [3] pajattagA vi evaM ceva, navaraM sarIragANi paMca bhaanniyvvaanni| [29-3] paryAptaka garbhaja-manuSya-(paMcendriya-prayoga-pariNata pudgaloM) ke viSaya meM bhI (sAmAnyatayA) isI taraha kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki inameM (audArika se lekara kArmaNa taka) paMcazarIra-(prayogapariNata pudgala) kahanA caahie| 30.[1] je apajattagA asurakumArabhavaNavAsi jahA neraiyA thev| evaM pajattagA vi| [30-1] jo pudgala aparyAptaka asurakumAra-bhavanavAsIdeva-prayoga-pariNata haiM, unakA AlApaka nairayikoM kI taraha kahanA caahie| paryAptaka-asurakumAradeva-prayoga-pariNata pudgaloM ke viSaya meM bhI isI prakAra jAnanA caahie| [2] evaM duyaeNaM bhedeNaM jAva thnniykumaaraa| * [30-2] isI prakAra stanitakumAra paryanta paryAptaka-aparyAptaka donoM meM kahanA caahie| 31. evaM pisAyA jAva gaMdhavvA, caMdA jAva tArAvimANA, sohammo kappo jAva accuo, heTThimaheTThimageveja jAva uvarimauvarimageveja0, vijaya-aNuttarovavAie jAva savvaTThasiddhaaNu0, ekkekkeNaM duyao bhedo bhANiyavvo jAva je pajattasavvaTThasiddhaaNuttarovavAiyA jAva pariNayA te veuvviy-teyaa-kmmaasriirpyogprinnyaa| daMDagA 3 / . [31] isI taraha pizAca se lekara gandharva taka vANavyantara-deva, candra se lekara tArAvimAna paryanta jyotiSka-deva aura saudharma-kalpa se lekara acyutakalpa paryanta tathA adhaHstana-adhaHstana-graiveyaka-kalpAtItadeva se lekara uparitana-uparitana graiveyaka-kalpAtIta-deva taka evaM vijaya-anuttaropapAtika-kalpAtIta-deva se lekara sarvArthasiddha-kalpAtIta-vaimAnika-devoM taka paryAptaka aura aparyAptika donoM bhedoM meM vaikriya, taijasa aura kArmaNa-zarIra-prayoga-pariNata pudgala kahane caahie| tIsarA daNDaka pUrNa huaa| caturtha daNDaka 32.[1] je apajjattAsuhumapuDhavikAigaegiMdiyapayogapariNatA te phaasiNdiypyogprinnyaa| [32-1] jo pudgala aparyAptaka-sUkSmapRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata haiM, ve sparzendriya-prayogapariNata haiN| [2] je pajjattAsuhumapuDhavikAiyA0, evaM cev| [32-2] jo pudgala paryAptaka-sUkSmapRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata haiM, ve bhI sparzendriyaprayoga-pariNata haiN| [3] je apajattAbAdarapuDhavikkAiyA0 evaM cev| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka - 1 219 [32-3] jo aparyAptaka- bAdarapRthvIkAyika- ekendriya-prayoga- pariNata pudgala haiM, ve bhI isI prakAra samajhane caahie| [4] evaM pajjattagA vi / [31-4] paryAptaka-bAdarapRthvIkAyika- ekendriya-prayoga- pariNata pudgala bhI isI prakAra sparzendriyaprayoga pariNata samajhane caahie| [5] evaM caukkaeNaM bhedeNaM jAva vaNassaikAiyA / [32-5] isI prakAra vanaspatikAyika paryanta pratyeka ke sUkSma, bAdara, paryAptaka aura aparyAptaka ina cAra-cAra bhedoM meM sparzendriya-prayoga- pariNata pudgala kahane caahie| 33. [1] je apajjattAbeiMdiyapayogapariNayA te jibbhiMdiya- phAsiMdiyapayogapariNayA / [33-1] jo pudgala aparyAptaka- dvIndriya-prayoga- pariNata haiM, ve jihvendriya evaM sparzendriya-prayoga - pariNata haiN| [2] je pajjattAbeiMdiyA evaM ceva / [33-2] isI prakAra paryAptaka- dvIndriya-prayoga- pariNata pudgala bhI jihvendriya aura sparzendriya-prayogapariNata haiM / [ 3 ] evaM jAva cauriMdiyA, navaraM ekkekkaM iMdiya vaDDheyavvaM / [33-3] isI prakAra caturindriya jIvoM taka ( paryAptaka aura aparyAptaka donoM meM) kahanA cAhie / kintu eka-eka indriya bar3hAnI caahie| (arthAt -- trIndriya-prayogapariNata pudgala sparza-jihvA ghrANendriya-prayogapariNata haiM aura caturindriya-prayogapariNata pudgala sparza- jihvA - prANa- cakSurindriya-prayoga- pariNata haiM / 34.[ 1 ] je apajjattArayaNappabhApuDhavineraiyapaMcidiyapayogapariNayA te soiMdiya- cakkhiMdiyaghANiMdiya-jibbhiMdiya- phAsiMdiyapayogapariNayA / ve [34-1] jo pudgala aparyAptaka ratnaprabhA (Adi) pRthvI nairayika- paMcendriya-prayoga- pariNata haiM, kSotrendriya-cakSurindriya- ghrANendriya-jihvendriya- sparzendriya-prayogapariNata haiM / [2] evaM pajjattagA vi / [34-2] isI prakAra paryAptaka ( ratnaprabhAdipRthvI nairayika- paMcendriya-prayoga- pariNata pudgala ke viSaya meM bhI pUrvavat (paMcendriya-prayoga - pariNata ) kahanA cAhie / 35. evaM savve bhANiyavvA tirikkhajoNiya - maNussa - devA, je pajjattasavvaTThasiddhaaNuttarovavAiya jAva pariNayA te soiMdiya- cakkhidiya jAva pariNayA / daMDagA 4 / [35] paMcendriyatiryaJcayonika, manuSya aura deva, ina sabake viSaya meM bhI isI prakAra kahanA cAhie; yAvat jo pudgala paryApta - sarvArthasiddha- anuttaropapAtika kalpatItadeva-prayoga- pariNata haiM, ve saba zrotrendriya, Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 vyAkhyAprajJaptisUtra cakSurindriya yAvat sparzendriya-prayoga-pariNata haiN| (cautha dnnddk|) paMcama daNDaka ____36.[1]je aphjattAsuhumapuDhavikAiyaegidiyaorAliya-teya-kammAsarIrappayogapariNayA te phaasiNdiypyogprinnyaa| je pajattAsuhuma0 evaM cev| [36-1] jo pudgala aparyApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-taijasa-kArmaNazarIra-prayogapariNata haiM, ve sparzendriyaprayogapariNata haiN| jo pudgala paryApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-taijasakArmaNa zarIra-prayoga-pariNata haiM, ve bhI sparzendriya-prayoga-pariNata haiN| [2] bAdara0 apajattA evaM cev| pajattagA vi| [36-2] aparyAptaka-bAdarakAyika evaM paryAptabAdara-pRthvIkAyika-audArikAdi zarIratraya-prayogapariNatapudgala ke viSaya meM bhI isI prakAra kahanA caahie| 37. evaM eeNaM abhilAveNaM jassa jati iMdiyANi sarIrANi ya tANi bhANiyavvANi jAva je pajattAsavvaTThasiddhaaNuttarovavAiya jAva devapaMciMdiya-veulviya-teyA-kammAsarIrapayogapariNayA te soiMdiya-cakkhiMdiya jAva phaasiNdiypyogprinnyaa| daMDagA 5 / [37] isI prakAra isa abhilApa ke dvArA jisa jIva ke jitanI indriyAM aura zarIra hoM, usake utanI indriyoM tathA utane zarIroM kA kathana karanA caahie| yAvat jo pudgala paryApta-sarvArthasiddha-anuttaropapAtikakalpAtItadeva-paMcendriya-vaikriya-taijasa-kArmaNazarIra-prayoga-pariNata haiM, ve zrotrendriya, cakSurindriya yAvat sparzendriya-prayoga-pariNata haiN| (daMDaka paaNcvaaN|) chaThA daNDaka 38.[1] je apajattAsuhumapuDhavikAiyaegiMdiyapayogapariNayA te vaNNato kAlavaNNapariNayA vi, nIla0, lohiya0, hAlidda0, sukkil0| gaMdhato subbhigaMdhapariNayA vi, dubbhigaMdhapariNayA vi| rasato tittarasapariNayA vi, kaDuyarasapariNayA vi, kasAyarasapa0, aMbilarasapa0, mahurarasapa0 / phAsato kakkhaDaphAsapari0 jAva lukkhphaaspri0|sNtthaannto parimaMDalasaMThANapariNayA vivaTTha0 taMsa0 cauraMsa0 AyatasaMThANapariNayA vi| ___ [38-1] jo pudgala aparyAptaka-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata haiM, ve varNa se kRSNavarNa, nIlavarNa, raktavarNa, pIta (hAridra) varNa evaM zvetavarNa rUpa se pariNata haiM, gandha se surabhigandha aura durabhigandha rUpa se pariNata haiM, rasa ke tIkhe, kaTu, kASAya (kasaile), khaTTe aura mIThe ina pA~coM rasa-rUpa meM pariNata hai, sparza se karkazasparza yAvat rUkSasparza ke rUpa meM pariNata haiM aura saMsthAna se parimaNDala, vRtta, tryaMsa (tikona), caturastra (caukora) aura Ayata, ina pAMca saMsthAnoM ke rUpa meM pariNata haiN| [2] je pajjattAsuhumapuDhavi0 evaM cev| [38-2] jo pudgala paryApta-sUkSma pRthvIkAyika-ekendriya-prayoga-pariNata haiM, unheM bhI isI prakAra Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka - 1 varNa- gandha-rasa- sparza-saMsthAnarUpa meM pariNata jAnanA caahie| 39. evaM jahA''NupuvvIe neyavvaM jAva je pajjattAsavvaTTasiddha aNuttarovabAiya jAva pariNatA te vaNNato kAlavaNNapariNayA vi jAva AyatasaMThANapariNayA vi / daMDagA 6 / 221 [39] isI prakAra kramaza: sabhI (pUrvokta vizeSaNa - viziSTa jIvoM ke prayoga - pariNata pudgaloM) ke viSaya meM jAnanA caahie| yAvat jo pudgala paryApta - sarvArthasiddha- anuttaropapAtika - deva-paMcendriya-vaikriyataijasa-kArmaNa-zarIraprayoga- pariNata haiM, ve varNa se kAle varNa rUpa meM yAvat saMsthAna se Ayata saMsthAna taka pariNata haiM / (daNDaka chaThA / ) saptama daNDaka 40.[1] je apajjattAsuhumapuDhavi0 eMgiMdirayaorAliya- teyA-kammAsarIrappayogapariNayA te vaNao kAlavaNNapari0 jAva AyayasaMThANapari0 vi / [40-1] jo pudgala aparyAptaka-sUkSma- pRthvIkAyika- ekendriya - audArika- taijasa-kArmaNazarIra-prayogapariNata haiM, ve bhI isI taraha varNAdi-pariNata haiN| [ 2 ] je pajjattAsuhumapuDhavi0 evaM ceva / [40-2] isI prakAra paryAptaka- sUkSma- pRthvIkAyika- ekendriya-audArika- taijasa- kArmaNazarIra-prayogapariNata haiM, ve bhI isI taraha varNAdi-pariNata haiM / 41. evaM jahA''NupuvvIe neyavvaM jassa jati sarIrANi jAva je pajjattAsavvaTTasiddhaaNuttarovavAiyadevapaMciMdiyaveDavviya - teyA- kammAsarIra jAva pariNayA te vaNNao kAlavaNNapariNayA vi jAva AyatasaMThANapariNayA vi / daMDagA 7 / [41] isI prakAra yathAnukrama se (sabhI jIvoM ke viSaya meM) jAnanA caahie| jisake jitane zarIra hoM, utane kahane cAhie; yAvat jo pudgala paryApta-sarvArthasiddha- anuttaropapAtikadeva-paMcendriya-vaikriya-taijasa-kArmaNazarIra-prayoga - pariNata haiM, ve varNa se kAle varNa ke rUpa meM, yAvat saMsthAna se Ayata - saMsthAnarUpa meM pariNata haiM / (daNDaka saatvaaN|) aSTama daNDaka 42.[ 1 ] je apajjattasuhumapuDhavikAiyaegiMdiyaphAsiMdiyapayogapariNayA te vaNNao kAlavapariNayA jAva AyayasaMThAANapariNayA vi / [42-1] jo pudgala aparyAptaka-sUkSmapRthvIkAyika- ekendriya- sparzendriya-prayoga- pariNata haiM, ve varNa se kAle varNa ke rUpa meM pariNata haiM, yAvat saMsthAna se Ayata-saMsthAna ke rUpa meM pariNata haiN| [2] je pajjattAsuhumapuDhavi0 evaM ceva / [42-2] jo pudgala paryAptaka-sUkSma- pRthvIkAyika- ekendriya- sparzendriya- prayoga pariNata haiM, ve bhI Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 vyAkhyAprajJaptisUtra isI prakAra jAnane caahie| 43. evaM jahA''NupuvvIe jassa jati iMdiyANi tassa tati bhANiyavvANi jAva je pajjattAsavvaTThasiddhaaNuttara jAva devapaMciMdiyasoiMdiya jAva phAsiMdiyapayogapariNayA vi te vaNNao kAlavaNNa-pariNayA jAva AyayasaMThANapariNayA vi| daMDagA 8 / _ [43] isI prakAra anukrama se AlApaka kahane caahie| vizeSa yaha ki jisake jitanI indriyA~ hoM utanI kahanI cAhie, yAvat jo pudgala paryApta-sarvArthasiddha-anuttaropapAtikadeva-paMcendriya yAvat sparzendriyaprayoga-pariNata haiM, ve varNa se kAle varNa ke rUpa meM, yAvat saMsthAna se Ayata saMsthAna ke rUpa meM pariNata haiN| (daNDaka aatthvaaN|) nauvA~ daNDaka 44. [1] je apajjattAsuhumapuDhavikAiyaegidiyaorAliya-teyA-kammAsarIraphAsiMdiyapayogapariNayA te vaNNao kAlavaNNapariNayA vi jAva AyatasaMThANapa0 vi| [44-1] jo pudgala aparyAptaka-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-taijasa-kArmaNazarIrasparzendriya-prayoga-pariNata haiM, ve varNa se kAle varNa ke rUpa meM bhI pariNata haiM, yAvat saMsthAna se Ayata saMsthAna ke rUpa meM pariNata haiN| [2] je pajattasuhumapuDhavi0 evaM cev| [44-2] jo pudgala paryAptaka-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArika-taijasa-kArmaNazarIra-sparzendriyaprayogapariNata haiM, ve bhI isI taraha (pUrvavat) jAnane caahie| 45. evaM jahA''NupuvvIe jassa jati sarIrANi iMdiyANi ya tassa tati bhANiyavvANi jAva je pajjattAsavvaTThasiddhaaNuttarovavAiyA jAva devapaMciMdiya-veuvviya-teyA-kammAsoiMdiya jAva phAsiMdiyapayogapari0 te vaNNao kAlavaNNapari0 jAva AyayasaMThANapariNayA vi| evaM ee nava daMDagA 9 / [45] isI prakAra anukrama se sabhI AlApaka kahane caahie| vizeSatayA jisake jitane zarIra aura indriyAM hoM, usake utane zarIra aura utanI indriyoM kA kathana karanA cAhie, yAvat jo pudgala paryAptakasarvArthasiddha-anuttaropapAtikadeva-paMcendriya-vaikriya-taijasa-kArmaNazarIra tathA zrotrendriya yAvat sparzendriyaprayogapariNata hai, ve varNa se kAle varNa ke rUpa meM yAvat saMsthAna se Ayata saMsthAna ke rUpoM meM pariNata haiN| (daNDaka nauvA~) isa prakAra ye nau daNDaka pUrNa hue| vivecana-nau daNDakoM dvArA prayoga-pariNatapudgaloM kA nirUpaNa-prastuta 42 sUtroM (sU. 4 se 45 taka) nau daNDakoM kI dRSTi se prayoga-pariNatapudgaloM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| vivakSAvizeSa se nau daNDaka (vibhAga) prayogapariNatapudgaloM ko vibhinna pahaluoM se samajhAne ke Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka - 1 223 lie zAstrakAra ne nau daNDakoM dvArA nirUpaNa kiyA hai / (1) prathama daNDaka meM sUkSma ekendriya se lekara sarvArthasiddha devoM taka jIvoM kI vizeSatA se prayogapariNata pudgaloM ke bheda-prabhedoM kA kathana hai / (2) dvitIya daNDaka meM unhIM jIvoM meM se ekendriya jIvoM ke pratyeka ke sUkSma aura bAdara ye do-do bheda karake phira ina sUkSma aura bAdara ke tathA Age ke saba jIvoM (yAnI sUkSmapRthvIkAyika se lekara sarvArthasiddhadevoM taka) ke paryApta aura aparyApta ke bheda se do-do bheda (aparyAptaka bheda vAle sammarcchima manuSya ko chor3akara) prayoga - pariNatapudgaloM ke kie gae haiN| ( 3 ) tRtIya daNDaka meM pUrvokta vizeSaNayukta pRthvIkAyika se lekara sarvArthasiddhaparyanta sabhI jIvoM ke audArika Adi pAMca meM se yathAyogya zarIroM kI apekSA se prayogapariNatapudgaloM kA kathana kiyA gayA hai / (4) caturtha daNDaka meM pUrvokta zarIrAdi vizeSaNayukta ekendriya se lekara paMcendriya sarvArthasiddha jIvoM taka ke yathAyogya indriyoM kI apekSA se prayogapariNatapudgaloM kA kathana hai| (6) chaThe daNDaka meM varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se pUrvokta samasta vizeSaNayukta sarva jIvoM ke prayoga - pariNatapudgaloM kA kathana hai| ( 7 ) saptama daNDaka meM audArika Adi zarIra aura varNAdi kI apekSA se pudgaloM kA kathana hai / (8) aSTama daNDaka meM indriya aura varNAdi kI apekSA se pudgaloM kA kathana hai aura (9) navama daNDaka meM zarIra, indriya aura varNAdi kI apekSA se jIvoM ke prayoga- pariNatapudgaloM kA kathana kiyA gayA hai| dvIndriyAdi jIvoM kI anekavidhatA -- mUlapATha meM kahA gayA hai ki dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIva anake prakAra ke haiM; jaise ki dvIndriya meM laTa, giMDolA, alasiyA, zaMkha, sIpa, kauDI, kRmi Adi aneka prakAra ke jIva haiM; trIndriya meM jU, lIkha, cIMcar3a, mAkaNa (khaTamala), cIMTI, makor3A Adi aneka prakAra ke jIva haiM aura caturindriya meM makkhI, macchara, bhauMrA, bhRMgArI Adi anekavidha jIva haiM; unako batAne hetu hI yahA~ anekavidhatA kA kathana kiyA gayA hai| paMcendriyoM jIvoM ke bheda-prabheda -- mukhyatayA inake cAra bheda haiM-- nairayika, tiryaMJca, manuSya aura deva / vivakSA se inake aneka avAntara bheda haiM / kaThina zabdoM ke vizeSa artha -- sammucchima sammUrcchima- mAtA-pitA ke saMyoga ke binA utpanna hone vAle tiryaMca aura manuSya / gabbhavakkaMtiyA - garbhavyutkrAntika- garbha se utpanna hone vAle / parisappAparisarpa-reMga kara calane vAle jIva / uraparisappa -- uraH parisarpa- peTa se reMga kara calane vAle jIva / bhuyaparisappa -- bhujaparisarpa - bhujA ke sahAre reMgakara calane vAle / thalacara -- sthalacara bhUmi para calane vAle jIva / khahayarAkhecara-(AkAza meM) ur3ane vAle pakSI / abhilAveNaM - abhilApa- pATha se / gevejjaga-- graiveyaka deva / kappovagA--kalpopapannaka deva = jahA~ indrAdi adhikArI aura unake adhInastha choTe-bar3e Adi kA vyavahAra hai / kappAtIta--kalpAtIta-jahA~ adhikArI- adhInastha jaisA koI bheda nahIM hai, sabhI svatantra evaM ahamindra haiN| aNuttarovavAiya-- anuttaropapAtika - sarvottama devaloka meM utpanna hue deva / orAliya-- audArika zarIra / teyA-- taijasa zarIra / veDavviya--vaikriya zarIra / kammaga-- kArmaNa zarIra / vaTTa vRtta - gola / taMsa--yastra1. bhagavatI a. vRtti, patrAMka 331-332 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 vyAkhyAprajJaptisUtra trikoNa | cauraMsa -- caturasra - caukora (catuSkoNa) / tittarasa--- tikta - tIkhA rs| aMbila -- Amla - khaTTA / kasAya -- kasailA / jahANupuvIe- -- yathAkrama se / mizrapariNata-pudgaloM kA nau daNDakoM dvArA nirUpaNa 43. mIsApariNayA NaM bhaMte ! poggalA kativihA paNNattA ? goyamA ! paMcavihA paNNattA, taM jahA -- eMgidiyamIsApariNayA jAva paMcidiyamIsApariNayA / [43 pra.] bhagavan ! mizrapariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [43 u.] gautama ! ve pAMca prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM - ekendriya - mizrapariNata pudgala yAvat paMcendriya mizrapariNata pudgala / 47. egiMdiyamIsApariNayA NaM bhaMte ! poggalA kativihA paNNattA ? goyamA ! evaM jahA paogapariNaehiM nava daMDagA bhaNiyA evaM mIsApariNaehi vi nava daMDagA bhANiyavvA, taheva savvaM niravasesaM, navaraM abhilAvo 'mIsApariNayA' bhANiyavvaM, sesaM taM ceva, jAva je pajjattAsavvaTTasiddhaaNuttaro jAva0 AyayasaMThANapariNayA vi / [47 pra.] bhagavan ! ekendriya mizrapudgala kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [47 u.] gautama ! jisa prakAra prayogapariNata pudgaloM ke viSaya meM nau daNDaka kahe gae haiM; usI prakAra mizra-pariNata pudgaloM ke viSaya meM bhI nau daNDaka kahane cahie aura sArA varNana usI prakAra karanA caahie| vizeSatA yaha hai ki prayoga- pariNata ke sthAna para mizra - pariNata kahanA caahie| zeSa samasta varNana pUrvavat karanA cAhie; yAvat jo pudgala paryApta-sarvArthasiddha-anuttaropapAtika haiM; ve yAvat Ayata-saMsthAnarUpa se bhI pariNata haiN| vivecana -- mizrapariNata pudgaloM kA nau daNDakoM dvArA nirUpaNa - prastuta sUtradvaya (sU. 46-47) meM prayogapariNata pudgaloM ke bheda-prabheda kI taraha mizrapariNata pudgaloM ke bhI bheda-prabheda kA atidezapUrvaka nirUpaNa kiyA gayA hai| vistrasApariNata pudgaloM ke bheda-prabhedoM kA nirdeza 45. vIsasApariNayA bhaMte ! poggalA kativihA paNNattA ? goyamA ! paMcavihA paNNattA, taM jahA--vaNNapariNayA gaMdhapariNayA rasapariNayA phAsapariNayA saMThANapariNayA / je vaNNapariNayA te paMcavihA paNNattA, taM jahA -- kAlavaNNapariNayA jAva sukkillavaNNapariNayA / je gaMdhapariNayA te duvihA paNNattA, taM jahA - subbhigaMdhapariNayA vi 1. (ka) bhagavatIsUtra (gujarAtI anuvAdayukta) khaNDa-3, pR. 42 se 43 taka (kha) bhagavatI ( hindIvivecanayukta) bhAga - 3, pR. 1236 se 1252 taka Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka - 1 dubbhigaMdhapariNayA vi / evaM jahA paNNavaNAe taheva niravasesaM jAva je saMThANao AyatasaMThANapariNayA te vaNNao kAlavaNNapariNayA vi jAva lukkhaphAsapariNayA vi| 225 [45 pra.] bhagavan ! visrasA pariNata pudgala kitane prakAra ke kahe gae hai ?. [45 u.] gautama ! pAMca prakAra ke kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM varNapariNata, gandhapariNata, rasapariNata, sparzapariNata aura saMsthAnapariNata / jo pudgala varNa- pariNata haiM, ve pA~ca prakAra ke kahe gae haiM, yathA--kRSNa-varNa ke rUpa meM pariNata yAvat zukla varNa ke rUpa meM pariNata pudgala / jo gandha- pariNata- pudgala haiM, ve do prakAra ke kahe gae haiM, yathA-- surabhigandha - pariNata aura durabhigandha-pariNata- pudgala / isa prakAra Age kA sArA varNana jisa prakAra prajJApanAsUtra ( ke prathama pada) meM kiyA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI karanA cAhie, yAvat jo pudgala saMsthAna se Ayata- saMsthAna - pariNata haiM, ve varNa se kRSNa-varNa ke rUpa meM bhI pariNata haiM, yAvat (sparza se ) rUkSa - sparzarUpa meM bhI pariNata haiN| vivecana -- vistrasApariNata pudgaloM ke bheda-prabhedoM kA nirdeza - prastuta sUtra meM visrasApariNata (svabhAva se pariNAma ko prApta) pudgaloM kA varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna kI apekSA se tathA ina varNAdi ke paraspara mizra hone para vikalpa kI vivakSA se prajJApanAsUtra ke atideza-pUrvaka aneka bheda-prabhedoM kA nirdeza kiyA gayA hai| mana-vacana-kAyA kI apekSA vibhinna prakAra ke prayoga - mizra - vistrasA se eka dravya ke pariNamana kI prarUpaNA 41. ege bhaMte ! davve kiM payogapariNae ? mIsApariNae ? vIsasApariNae ? goyamA ! payogapariNae vA, mIsApariNaeM vA, vIsasApariNae vA / [41 pra.] bhagavan ! eka dravya kyA prayogapariNata hotA hai, mizrapariNata hotA hai athavA vistrasApariNata hotA hai ? [41 u.] gautama ! eka dravya prayogapariNata hotA hai, athavA mizrapariNata hotA hai athavA vistrasApariNata bhI hotA hai| 50. jadi payogapariNae kiM maNappayogapariNae ? vaMippayogapariNae ? kAyappayogapariNae ? goyamA ! maNappayogapariNae vA, vaippayogapariNae vA, kAyappayogapariNae vA / [50 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya, prayogapariNata hotA hai to kyA vaha manaH prayogapariNata hotA hai, vacana- prayoga - pariNata hotA hai, athavA kAya prayogapariNata hotA hai ? 1. prajJApanAsUtra prathamapada sUtra 10 [12] (mahA. vidyA . ) 2. (ka) viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha - TippaNayukta) bhA. 1, pR. 326 (kha) prajJApanAsUtra, prathamapAda, sUtra 10 [1-2] Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 vyAkhyAprajJaptisUtra [50 u.] gautama! vaha mana:prayogapariNata hotA hai, yA vacana-prayoga-pariNata hotA hai, athavA kAyaprayogapariNata hotA hai| 51. jadi maNappaogapariNae kiM saccamaNappaogapariNae ? mosamaNappayoga0 ? saccAmosamaNappayo0 ? asaccAmosamaNappayo0? goyamA ! saccamaNappayogapariNae vA, mosamaNappayoga0 vA, saccAmosamaNappa0, asaccAmosamaNappa0 vaa| [51 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya manaHprayogapariNata hotA hai to kyA vaha satyamana:prayoga-pariNata hotA hai, athavA mRSAmanaHprayogapariNata hotA hai, yA satya-mRSAmana:prayogapariNata hotA hai, yA asatyAmRSAmanaHprayogapariNata hotA hai ? [51 u.] gautama ! vaha satyamanaH prayogapariNata hotA hai, athavA mRSAmanaHprayogapariNata hotA hai, yA satya-mRSAmana:prayogapariNata hotA hai yA phira asatyAmRSAmana:prayoga-pariNata hotA hai| 52. jadi saccamaNappaopa0 kiM AraMbhasaccamaNappayo0 ? aNAraMbhasaccamaNappayogapari0 ? sAraMbhasaccamaNappayoga0 ? asAraMbhasaccamaNa ? samAraMbhasaccamaNappayogapari0 ? asamAraMbhasaccamaNappayogapariNae ? goyamA ! AraMbhasaccamaNappaogapariNae vA jAva asamAraMbhasaccamaNappayogapariNae vaa| [52 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya satyamana:prayogapariNata hotA hai to kyA vaha AraMmbhasatyamana:prayogapariNata hotA hai, anArambha satyamana:prayogapariNata hotA hai sArambha-satyamana:prayoga-pariNata hotA hai, asArambha-satyamana:prayogapariNata hotA hai, samArambha-satyamana:prayogapariNata hotA hai athavA asamArambhasatyamana:prayogapariNata hotA hai ? [52 u.] gautama ! vaha Arambha-satyamana:prayogapariNata hotA hai, athavA yAvat asamArambhasatyamana:prayogapariNata hotA hai| 53. [1] jadi mosamaNappayogapariNae kiM AraMbhamosamaNappayogapariNae vA0? evaM jahA sacceNaM tahA moseNaM vi| [53 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya mRSAmanaHprayogapariNata hotA hai, to kyA vaha Arambha-mRSAmanaH prayogapariNata hotA hai, athavA yAvat asamArambha-mRSAmanaHprayogapariNata hotA hai| [53 u.] gautama ! jisa prakAra (pUrvokta vizeSaNayukta) satyamana:prayogapariNata ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra (pUrvokta vizeSaNayukta) mRSAmana-prayogapariNata ke viSaya meM bhI kahanA caahie| [2] evaM saccAmosamaNappayogapariNae vi| evaM asaccAmosamaNappayogeNa vi| [53-2] isI prakAra (pUrvokta vizeSaNa se yukta) satya-mRSAmana:prayogapariNata ke viSaya meM bhI tathA isI prakAra asatya-amRSAmanaHprayogapariNata ke viSaya meM bhI kahanA caahie| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-1 227 54. jadi vaippayogapariNae kiM saccavaippayogapariNae mosavayappayogapariNae ? evaM jahA maNappayogapariNae tahA vayappayogapariNae vi jAva asamAraMbhavayappayogapariNae vaa| [54 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya vacanaprayogapariNata hotA hai to, kyA vaha satya-vacana-prayogapariNata hotA hai, mRSA-vacanaprayogapariNata hotA hai, satya-mRSA-vacanaprayogapariNata hotA hai athavA asatya-amRSAvacanaprayogapariNata hotA hai ? / [54 u.] gautama ! jisa prakAra (pUrvokta vizeSaNoM se yukta) manaHprayogapariNata ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra (pUrvokta-sarva-vizeSaNayukta) vacana-prayogapariNata ke viSaya meM bhI kahanA cAhie yAvat vaha asamArambha vacana-prayogapariNata bhI hotA hai yahA~ taka kahanA caahie| 55. jadi kAyappayogapariNae kiM orAliyasarIrakAyappayogapariNae 1? orAliyamIsAsarIrakAyappayo0 2 ? veuvviyasarIrakAyappa0 3 ? veuvviyamIsAsarIrakAyappayogapariNae 4 ? AhAragasarIrakAyappaogapariNae5?AhArakamIsAsarIrakAyappayogapariNae 6 !kammAsarIrakAyappaogapariNae 7? goyamA ! orAliyasarIrakAyappaogapariNae vA jAva kammAsarIrakAyappaogapariNae vaa| [55 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya kAyaprayogapariNata hotA hai, to kyA vaha audArika-zarIrakAyaprayogapariNata hotA hai, audArikamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, vaikriyamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, AhArakazarIra-kAyaprayoga-pariNata hotA hai, AhArakamizrazarIrakAyaprayogapariNata hotA hai athavA kArmaNazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? [55 u.] gautama ! vaha eka dravya audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA yAvat vaha kArmaNazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai| 56. jadi orAliyasarIrakAyappaogapariNae kiM egiMdiyaorAliyasarIrakAyappaogapariNae evaM jAva paMciMdiyaorAliya jAva pari0 / goyamA ! egiMdiyaorAliyasarIrakAyappaogapariNae vA beMdiya jAva pariNae vA jAva paMciMdiya jAva pariNae vaa| [56 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, to kyA vaha ekendriyaaudArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, yA dvIndriya-audArikazarIra-kAyaprayoga-pariNata hotA hai athavA yAvat paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? [56 u.] gautama ! vaha eka dravya ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, yA dvIndriyaaudArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA yAvat paJcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai| 57. jadi egiMdiyaorAliyasarIrakAyappaogapariNae kiM puDhavikkAiyaegidiya jAva pariNae jAva vaNassaikAiyaegiMdiyaorAliyasarIrakAyappaogapariNae vA ? Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 vyAkhyAprajJaptisUtra goyamA ! puDhavikkAiyaegidiya jAva payogapariNae vA jAva vaNassaikAiyaegiMdiya jAva pariNae vaa| [57 pra.] bhagavan ! jo eka dravya ekendriya-audArika-zarIra-kAya-prayoga-pariNata hotA hai to kyA vaha pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAya-prayoga-pariNata hotA hai, athavA yAvat vaha vanaspatikAyikaekendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? [57 u.] he gautama ! vaha pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayoga-pariNata hotA hai athavA yAvat vaha vanaspatikAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai| 58.jadi puDhavikAiyaegidiyaorAliyasarIra jAva pariNae kiM suhamapuDhavikAiya jAva pariNae? bAdarapuDhavikkAiyaegidiya jAva pariNae ? goyamA ! suhumapuDhavikkAiyaegiMdiya jAva pariNae vA, bAdarapuDhavikkAiya jAva pariNae vaa| [58 pra.] bhagavan ! yadi vaha eka dravya pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayoga-pariNata hotA hai, to kyA vaha sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA bAdarapRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? [58 u.] gautama ! vaha sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai athavA bAdara-pRthvIkAyika ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai| ___ 59. [1] jadi suhumapuDhavikAiya jAva pariNae kiM, pajattasuhamapuDhavi jAva pariNae ? apajattasuhumapuDhavI jAva pariNae ? goyamA ! pajattasuhumapuDhavikAiya jAva pariNae vA, apajattasuhumapuDhavikAiya jAva pariNae vaa| __ [59-1 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai to kyA vaha paryApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA aparyApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? [59-1 u.] gautama ! vaha paryApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayoga-pariNata bhI hotA hai, yA vaha aparyApta-sUkSma-pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayoga-pariNata bhI hotA hai| [2] evaM bAdarA vi| [59-2] isI prakAra bAdara-pRthvIkAyika (ekendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata eka dravya) ke viSaya meM bhI (paryApta-aparyApta-prakAra) samajha lenA caahie| [3] evaM jAva vaNassaikAiyANaM caukkao bhedo| [59-3] isI prakAra yAvat vanaspatikAyika taka sabhI ke cAra-cAra bheda (sUkSma, bAdara, paryApta, aparyApta) ke viSaya meM (pUrvavat) kathana karanA caahie| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-1 229 60. beiMdiya-teiMdiya-cauridiyANaM duyao bhedo-pajattagA ya, apajattagA y| [60] (kintu) dvIndriya, trIndriya aura caturindriya ke do-do bheda-paryAptaka aura aparyAptaka (eka dravya se sambandhita audArikazarIra-kAyaprayogapariNata ke viSaya meM) kahanA caahie| 63. jadi paMciMdiyaorAliyasarIrakAyappaogapariNae kiM tirikkhajoNiyapaMciMdiyaorAliyasarIrakAyappaogapariNae ? maNussapaMciMdiya jAva pariNae ! goyamA ! tirikkhajoNiya jAva pariNae vA, maNussapaMciMdiya jAva pariNae vaa| _[61 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapari hotA hai, to kyA vaha tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA manuSya-paMcendriya-audArikazarIrakAyaprayogapariNata hotA hai ? [61 u.] gautama ! yA to vaha tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA vaha manuSya-paMcendriya-audArikazarIrakAya-prayogapariNata hotA hai| 62. jai tirikkhajoNiya jAva pariNae kiM jalacaratirikkhajoNiya jAva parippae vA? thalacara0? khahacara0? evaM caukkao bhedo jAva khhcraannN| _ [62 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayoga-pariNata hotA hai to kyA vaha jalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, sthalacaratiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA khecara-tiryaJcayonika-paMcendriyaaudArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? [62 u.] gautama ! vaha jalacara, sthalacara aura khecara, tInoM prakAra ke tiryaJcapaMcendriya-audArikazarIrakAyaprayoga se pariNata hotA hai, ataH khecaroM taka pUrvavat pratyeka ke cAra-cAra bhedoM (sammUrchima, garbhaja, paryAptaka aura aparyAptaka ke audArikazarIra-kAyaprayogapariNata) ke viSaya meM kahanA caahie| 63. jadi maNussapaMciMdiya jAva pariNae kiM sammucchimamaNussapaMciMdiya jAva pariNae ? gabbhavakkaMtiyamaNussa jAva pariNae ? goyamA ! dosu vi| [63 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya manuSya-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai to kyA vaha sammUrcchimamanuSya-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA garbhajamanuSya-paMcendriyaaudArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? [63 u.] gautama ! vaha donoM prakAra ke (sammUrchima athavA garbhaja) manuSyoM ke audArika zarIrakAyaprayoga se pariNata hotA hai| 64. jadi gabbhavakkaMtiyamaNussa jAva pariNae kiM pajattagabbhavakkaMtiya jAva pariNae ? Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 vyAkhyAprajJaptisUtra apajattagabbhavakkaMtiyamaNussapaMciMdiyaorAliyasarIrakAyappayogapariNae ? goyamA ! pajattagabbhavakkaMtiya jAva pariNae vA, apajattagabbhavakkaMtiya jAva pariNae / 1 / [64 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya, garbhajamanuSya-paMcendriya-audArika-zarIra-kAyaprayoga pariNata hotA hai to kyA vaha paryApta-garbhajamanuSya-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA aparyAptagarbhaja-manuSya-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? [64 u.] gautama ! vaha paryApta-garbhajamanuSya-paMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA aparyApta-garbhajamanuSyapaMcendriya-audArikazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai| 65. jadi orAliyamIsAsarIrakAyappaogapariNae kiM egiMdiyaorAliyamIsAsarIrakAyappaogapariNae ? beiMdiya jAva pariNae jAva paMceMdiyaorAliya jAva pariNae ? goyamA ! egiMdiyaorAliya evaM jahA orAliyasarIrakAyappayogapariNaeNaM AlAvago bhaNio tahA orAliyamIsAsarIrakAyappaogapariNaeNa vi AlAvago bhANiyavvo, navaMra bAyaravAukkAiyagabbhakkaMtiyapaMciMdiyatirikkhajoNiya-gabbhavakkaMtiyamaNussANa ya eesi NaM pajattApajattagANaM, sesANaM apjjttgaannN|2| [65 pra.] yadi eka dravya, audArikamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, to kyA vaha ekendriyaaudArikamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, dvIndriya-audArikamizrazarIra-kAyaprayoga-pariNata hotA hai, athavA yAvat paMcendriya-audArika-mizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? [65 u.] gautama ! vaha ekendriya-audAriqamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA dvIndriyaaudArikamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA yAvat paMcendriya-audArikamizra-zarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai| jisa prakAra pahale audArikazarIra-kAyaprayogapariNata ke AlApaka kahe haiM, usI prakAra audArikamizrakAyaprayogapariNata ke bhI AlApaka kahane caahie| kintu itanI vizeSatA hai ki bAdaravAyukAyika, garbhaja paJcendriyatiryaJcayonika aura garbhaja manuSyoM ke paryAptaka aura aparyAptaka ke viSaya meM aura zeSa sabhI jIvoM ke aparyAptaka ke viSaya meM kahanA caahie| 66. jadi veuvviyasarIrakAyappayogapariNae kiM egidiyaveuvviyasarIrakAyappaogapariNae jAva paMciMdiyaveuvvisarIra jAva pariNae ? goyamA-! egidiya jAva pariNae vA paMciMdiya jAva prinne| [66 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya, vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai to kyA vaha ekendriyavaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA yAvat paMcendriya-vaikriyazarIra-kAyaprayoga-pariNata hotA hai ? [66 u.] gautama ! vaha ekendriya-vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA yAvat paMcendriyavaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai| 67. jai egiMdiya jAva pariNae kiM vAukkAiyaegiMdiya jAva pariNae ? avAukkAiya Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-1 231 egidiya jAva pariNate? ___ goyamA ! vAukkAiyaegidiya jAva pariNae, no avAukkAiya jAva prinnte| evaM eeNaM abhilAveNaM jahA ogAhaNasaMThANe veuvviyasarIraM bhaNiyaMtahA iha vi bhANiyavvaM jAva pajjattasavvaTThasiddhaaNuttarovavAtiyakappAtIyavemANiyadevapaMciMdiyaveuvviyasarIrakAyappaogapariNae vA, apajattasavvaTThasiddha jAva kAyappayogapariNae vaa|3|| [67 pra.] bhagavan ! yadi vaha eka dravya ekendriya-vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, to kyA vaha vAyukAyika-ekendriya-vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA avAyukAyika (vAyukAyika jIvoM ke atirikta) ekendriya-vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? [67 u.] gautama ! vaha eka dravya vAyukAyika-ekendriya-vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, kintu avAyukAyika-ekendriya-vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata nahIM hotaa| (kyoMki vAyukAya ke sivAya anya kisI ekendriya meM vaikriyazarIra nahIM hotaa|) isI prakAra isa abhilApa ke dvArA prajJApanAsUtra ke avagAhana saMsthAna' nAmaka ikkIsaveM pada meM vaikriyazarIra (kAyaprayogapariNata) ke viSaya meM jaisA kahA hai, (usI ke anusAra) yahA~ bhI paryApta-sarvArthasiddha-anuttaropapAtika-kalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriya-vaikriyazarIrakAyaprayogapariNata hotA hai, athavA vaha aparyAptaka-sarvArthasiddha-anuttaropapAtika-kalpAtIta-vaimAnikadevapaMcendriya-vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai paryanta kahanA caahie| 68.jadiveubviyamIsasarIrakAyappayogapariNae kiM egiMdiyamIsAsarIrakAyappaogapariNae vA jAva paMciMdiyamIsAsarIrakAyappayogapariNae ? evaM jahA veuvviyaM tahA mIsagaM pi, navaraM deva-neraiyANaM apajattANaM, sesANaM pajattagANaM taheva, jAva no pajjattasavvaTThasiddhaaNuttaro jAva p0,apjttsvvtttthsiddhannuttrovvaatiydevpNciNdiyveuvviymiisaasriirkaayppogprinne|4! [68 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya vaikriyamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, to kyA vaha ekendriyavaikriyamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA yAvat paMcendriya-vaikriyamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA [68 u.] gautama ! jisa prakAra vaikriyazarIra-kAyaprayogapariNata ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra vaikriyamizrazarIra-kAyaprayogapariNata ke viSaya meM bhI kahanA caahie| parantu itanA vizeSa hai ki vaikriyamizrazarIrakAyaprayoga devoM aura nairayikoM ke aparyAptaka ke viSaya meM kahanA caahie| zeSa sabhI paryApta jIvoM ke viSaya meM kahanA cAhie, yAvat paryApta-sarvArthasiddha-anuttaropapAtika-kalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriya-vaikriyamizrazarIrakAyaprayogapariNata nahIM hotA, kintu aparyApta-sarvArthasiddhaanuttaropapAtika-kalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriyavaikriyamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai; (yahA~ taka kahanA caahie| 1. prajJApanAsUtra pada 21-avagAhanAsaMsthApada pR. 329 se 349 taka, sU. 1474-1565 (ma. vi.) Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 vyAkhyAprajJaptisUtra 69. jadi AhAragasarIrakAyappaogapariNae kiM maNussAhAragasarIrakAyappaogapariNae ? amaNussAhAraga jAva pa0? evaM jahA ogAhaNasaMThANe jAva iDDhipattapamattasaMjayasammaddiTThipajattagasaMkhejavAsAuya jAva pariNae, no aNiDDhipattapamattasaMjayasammaddiTThipajattasaMkhejavAsAuya jAva p0|5| [69 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya AhArakazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, to kyA vaha manuSyAhArakazarIrakAyaprayogapariNata hotA hai, athavA manuSya-AhArakazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? [69 u.] gautama ! isa sambaMdha meM jisa prakAra prajJApanAsUtra ke avagAhanasaMsthAna nAmaka (ikkIsaveM) pada meM kahA hai, usI prakAra yahA~ bhI RddhiprApta-pramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSkamanuSyaAhArakazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, kintu anRddhi prApta (AhArakalabdhi ko aprApta) pramattasaMyatasamyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyeyavarSAyuSya-manuSyAhAraka-zarIra-kAyaprayogapariNata nahIM hotA taka kahanA caahie| 70. jadi AhAragamIsAsarIrakAyappayoga0 kiM maNussAhAragamIsAsarIra0 ? evaM jahA AhAragaM taheva mIsagaM pi niravasesaM bhaanniyvvN|6| [70 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya AhArakamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, to kyA vaha manuSyAhArakamizrazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA amanuSyAhArakazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai ? [70 u.] gautama ! jisa prakAra AhArakazarIrakAyaprayoga-pariNata (eka dravya) ke viSaya meM kahA gayA hai, usI prakAra AhArakamizrazarIra-kAyaprayogapariNata ke viSaya meM bhI kahanA caahie| 71. jadi kammAsarIrakAyappaogapa0 kiM egidiyakammAsarIrakAyappaoga0 jAva paMciMdiyakammAsarIra jAva pa0? - goyamA ! egidiyakammAsarIrakAyappao0 evaM jahA ogAhaNasaMThANe kammagassa bhedo taheva ihAvijAva pajattasavvaTThasiddhaaNuttarovavAiyadevapaMciMdiyakammAsarIrakAyappayogapariNae vA, apajattasavvaTThasiddhaaNu0 jAva pariNae vA 7 / __[71 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya kArmaNazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, to kyA vaha ekendriyakArmaNazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA yAvat paMcendriya-kArmaNazarIra-kAyaprayoga-pariNata hotA hai ? __[71 u.] gautama ! vaha ekendriya-kArmaNazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, isa sambaMdha meM jisa prakAra prajJApanAsUtra ke (ikkIsaveM) avagAhanA saMsthAnapada meM kArmaNa ke bheda kahe gae haiM, usI prakAra yahA~ bhI paryAptasarvArthasiddha-anuttaropapAtika-kalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriya-kArmaNazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai, athavA aparyApta-sarvArthasiddha-anuttaropapAtika-kalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriya-kArmaNazarIra-kAyaprayogapariNata hotA hai (taka bheda kahanA caahie|) Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-1 233 72. jai mIsApariNae kiM maNamIsApariNae ? vayamIsApariNae ? kAyamIsApariNae ? goyamA ! maNamIsApariNae vA, vayamIsApariNate vA, kAyamIsApariNae vaa| [72 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya mizrapariNata hotA hai, to kyA vaha manomizrapariNata hotA hai, yA vacanamizrapariNata hotA hai, athavA kAyamizrapariNataM hotA hai ? / [72 u.] gautama ! vaha manomizrapariNata bhI hotA hai, vacanamizrapariNata bhI hotA hai, kAyamizra-pariNata bhI hotA hai| 73. jadi maNamIsApariNae kiM saccamaNamIsApariNae ? mosamaNamIsApariNae ? jahA paogapariNae tahA mIsApariNae vi bhANiyavvaM niravasevaM jAva pajjattasavvaTThasiddhaaNuttarovavAiya jAva devapaMciMdiyakammAsarIragamIsApariNae vA,apajattasavvaTThasiddhaaNu0 jAva kammAsarIramIsApariNae vaa| [73 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya manomizrapariNata hotA hai, to kyA vaha satyamanomizrapariNata hotA hai, mRSAmanomizrapariNata hotA hai, satya-mRSAmanomizrapariNita hotA hai, athavA asatya-amRSAmanomizrapariNata hotA [73 u.] gautama ! jisa prakAra prayogapariNata eka dravya ke sambaMdha meM kahA gayA hai, usI prakAra mizrapariNata eka dravya ke viSaya meM bhI paryApta-sarvArthasiddha-anuttaropapAtika-kalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriyakArmaNazarIra-kAyamizrapariNata hotA hai, athavA aparyApta-sarvArthasiddha-anuttaropapAtika-kalpAtIta vaimAnikadevapaMcendriyakArmaNazarIra-kAyamizrapariNata hotA hai taka kahanA caahie| 74. jadi vIsasApariNae kiM vaNNapariNae gaMdhapariNae rasapariNae phAsapariNae saMThANapariNae? goyamA ! vaNNapariNae vA gaMdhapariNae vA rasapariNae vA phAsapariNae vA saMThANapariNae vaa| __ [74 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya visrasA (svabhAva se) pariNata hotA hai, to kyA vaha varNapariNata hotA hai, gandhapariNata hotA hai, rasapariNata hotA hai, sparzapariNata hotA hai, athavA saMsthAnapariNata hotA hai ? / [74 u.] gautama ! vaha varNapariNata hotA hai, yA gandhapariNata hotA hai, athavA rasapariNata hotA hai, yA sparzapariNata hotA hai, yA saMsthAnapariNata hotA hai| 75. jadi vaNNapariNae kiM kAlavaNNapariNae nIla jAva sukkilavaNNapariNae ? goyamA ! kAlavaNNapariNae vA jAva sukkilavaNNapariNae vaa| [75 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya varNapariNata hotA hai to kyA vaha kRSNavarNa ke rUpa meM pariNata hotA hai, athavA nIlavarNa ke rUpa meM athavA yAvat zuklavarNa ke rUpa meM pariNata hotA hai ? Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 vyAkhyAprajJaptisUtra [75 u.] gautama ! vaha kRSNa varNa ke rUpa meM bhI pariNata hotA hai, yAvat zuklavarNa ke rUpa meM bhI pariNata hotA hai| 76. jadi gaMdhapariNae kiM subbhigaMdhapariNae, dubbhigaMdhapariNae ? goyamA ! subbhigaMdhapariNae vA, dubbhigaMdhapariNae vaa| [76 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya gandhapariNata hotA hai to vaha surabhigandha rUpa meM pariNata hotA hai, athavA durabhigandha ke rUpa meM pariNata hotA hai ? __ [76 u.] gautama ! vaha surabhigandharUpa meM bhI pariNata hotA hai, athavA durabhigandharUpa meM bhI pariNata hotA 77. jai rasapariNae kiM tittarasapariNae 5 pucchA? goyamA ! tittarasapariNae vA jAva mahurarasapariNae vaa| [77 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya rasarUpa meM pariNata hotA hai, to kyA vaha tIkhe (carapare) rasa ke rupa meM pariNata hotA hai, athavA yAvat madhurarasa ke rUpa meM pariNata hotA hai ? [77 u.] gautama ! vaha tIkhe rasa ke rUpa meM bhI pariNata hotA hai, athavA yAvat madhurarasa ke rUpa meM bhI pariNata hotA hai| 78. jai phAsapariNae kiM kakkhaDaphAsapariNae jAva lukkhaphAsapariNae ? goyamA ! kakkhaDaphAsapariNae vA jAva lukkhaphAsapariNae vaa| [78 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya sparzapariNata hotA hai to kyA vaha karkazasparzarUpa meM pariNata hotA hai, athavA yAvat rUkSasparzarUpa meM pariNata hotA hai ? [78 u.] gautama ! vaha karkazasparzarUpa meM bhI pariNata hotA hai, athavA yAvat rUkSasparzarUpa meM bhI pariNata hotA hai| 79. jai saMThANapariNae0 pucchA? goyamA ! parimaMDalasaMThANapariNae vA jAva AyayasaMThANapariNae vaa| - [79 pra.] bhagavan ! yadi eka dravya saMsthAna-pariNata hotA hai, to prazna hai--kyA vaha parimaNDalasaMsthAnarUpa meM pariNata hotA hai, athavA yAvat Ayata-saMsthAnarUpa meM pariNata hotA hai ? [79 u.] gautama ! vaha dravya parimaNDala-saMsthAnarUpa meM bhI pariNata hotA hai, athavA yAvat AyatasaMsthAnarUpa meM bhI pariNata hotA hai| vivecana-mana-vacana-kAya kI apekSA vibhinna prakAra se, prayoga se, mizra se aura visrasA se Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-1 235 eka dravya ke pariNamana kI prarUpaNA-prastuta 31 sUtroM (sU. 41 se 79 taka) meM mana, vacana aura kAya ke vibhinna vizeSaNoM aura prakAroM ke mAdhyama se eka dravya ke prayogapariNAma kI, phira mizrapariNAma kI aura anta meM varNAdi kI dRSTi se visrasApariNAma kI apekSA se prarUpaNA kI gaI hai| prayoga kI paribhASA-mana, vacana aura kAya ke vyApAra ko 'yoga' kahate haiM, athavA vIryAntarAyakarma ke kSaya yA kSayopazama se manovargaNA, vacanavargaNA aura kAyavargaNA ke pudgaloM kA Alambana lekara AtmapradezoM meM hone vAle parispandana (kampana yA halacala) ko bhI yoga kahate haiM, isI yoga ko yahA~ prayoga' kahA gayA hai| yogoM ke bheda-prabheda aura unakA svarUpa-Alambana ke bheda se prayoga ke tIna bheda haiM-manoyoga, vacanayoga aura kaayyog| ye hI mukhya tIna yoga haiN| phira inake avAntara bheda kramazaH isa prakAra haiM, manoyogasatyamanoyoga, asatya (mRSA) manoyoga, satyamRSA (mizra) manoyoga aura asatyAmRSA (vyavahAra) mnoyog| vacanayoga-satyavacanayoga, asatyavacanayoga, satyamRSA (mizra) vacanayoga, aura asatyA mRssaavcnyog| kAyayoga-audArikayoga, audArikamizrayoga, vaikriyayoga, vaikriyamizrayoga, AhArakayoga, AhArakamizrayoga aura kArmaNayoga / isa prakAra 4 manoyoga ke, 4 vacanayoga ke aura 7 kAyayoga ke yoM kula milAkara yoga ke 15 bheda hue| inakA svarUpa kramaza: isa prakAra hai--(1)satyamanayoga-mana kA jo vyApAra sat (sajjanapuruSoM yA sAdhuoM yA prANiyoM) ke lie hitakara ho, unheM mokSa kI ora le jAne vAlA ho, athavA satyapadArthoM yA sAtattatvoM (jIvAdi tattvoM) ke prati yathArtha vicAra ho| (2) asatyamanayoga-satya se viparIta arthAtsaMsAra kI tarapha le jAne vAlA, prANiyoM ke lie ahitakara vicAra athavA 'jIvAdi tattva nahIM haiM' aisA mithyAvicAra / (3) satyamRSAmanoyoga-vyavahAra se ThIka hone para bhI jo vicAra nizcaya se pUrNa satya na ho| (4) asatyAmRSAmanoyoga-jo vicAra apane Apa meM satya aura asatya donoM hI na ho, kevala vastusvarUpamAtra dikhAyA jaae| (5) satyavacanayoga, (6) asatyavacanayoga, (7) satyamRSAvacanayoga aura (8) asatyAmRSAvacanayoga, inakA svarUpa manoyoga ke samAna hI samajhanA caahie| manoyoga meM kevala vicAramAtra kA grahaNa hai aura vacanayoga meM vANI kA grahaNa hai| vANI dvArA bhAvoM ko prakaTa karanA vacanayoga hai| (1) audArikazarIrakAyayoga-kAya kA artha hai--samUha / audArikazarIra pudgalaskandhoM kA samUha hone se kAya hai| isase hone vAle vyApAra ko audArikazarIrakAyayoga kahate haiN| (2)audArikamizrazarIrakAyayoga-audArika ke sAtha kArmaNa, vaikriya yA AhAraka zarIra kI sahAyatA se hone vAle vIryazakti ke vyApAra ko audArikamizrakAyayoga kahate haiM / yaha yoga utpatti ke dUsare samaya se lekara jaba taka zarIraparyApti pUrNa na ho, taba taka sabhI audArikazarIradhArI jIvoM ko hotA hai| vaikriyalabdhidhArI manuSya aura tiryaJca jaba vaikriyazarIra kA tyAga karate haiM, taba bhI audArikamizrazarIra hotA hai| isI taraha labdhidhArI munirAja jaba AhAraka zarIra banAte haiM, taba AhArakamizrakAyayoga hotA hai, kintu jaba ve AhArakazarIra se nivRtta hokara mUla zarIrastha hote haiM, taba audArikamizrazarIrakAyayoga kA prayoga hotA hai| kevalI bhagavAn jaba kevalI-samudghAta karate haiM, taba dUsare, chaThe aura sAtaveM samaya meM audArikamizrakAyayoga kA prayoga hotA hai| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 vyAkhyAprajJaptisUtra (3) vaikriyakAyayoga-vaikriyazarIra dvArA hone vAlI vIryazakti kA vyApAra / yaha manuSyoM aura tiryaJcoM ke vaikriyalabdhibala se vaikriyazarIra dhAraNa kara lene para hotA hai| devoM aura nArakoM ke vaikriyakAyayoga bhavapratyaya' hotA hai| (4) vaikriyamizrazarIrakAyayoga-vaikriya aura kArmaNa, athavA vaikriya aura audArika, ina do zarIroM ke dvArA hone vAle vIryazakti ke vyApAra ko 'vaikriyamizrakAyayoga' kahate haiN| vaikriya aura kAmarNasambandhI vaikriyamizrakAyayoga devoM tathA nArakoM ko utpatti ke dUsare samaya se lekara jaba taka zarIraparyApti pUrNa na ho, taba taka rahatA hai| vaikriya aura audArika, ina do zarIroM sambandhI vaikriyamizrakAyayoga, manuSyoM aura tiryaJcoM meM tabhI pAyA jAtA hai, jaba ve labdhibala se vaikriyazarIra kA Arambha karate haiN| vaikriyazarIra kA tyAga karane meM vaikriyamizra nahIM hotA, kintu audArikamizra hotA hai| (5) AhArakakAyayoga-kevala AhArakazarIra kI sahAyatA se hone vAlA vIryazakti kA vyApAra 'AhArakakAyayoga' hai| (6) AhArakamizrakAyayoga-AhAraka aura audArika, ina do zarIroM ke dvArA hone vAle vIryazakti ke vyApAra ko AhArakamizrakAyayoga kahate haiM / AhArakazarIra ko dhAraNa karane ke samaya arthAt --use prArambha karane ke samaya to AhArakamizrakAyayoga hotA hai aura usake tyAga ke samaya audArikamizrakAyayoga hotA hai| (7) kArmaNakAyayoga-kevala kAmarNazarIra kI sahAyatA se vIryazakti kI jo pravRtti hotI hai, use kArmaNakAyayoga kahate haiM / yaha yoga vigrahagati meM tathA utpatti ke samaya anAhAraka avasthA meM sabhI jIvoM meM hotA hai| kevalIsamudghAta ke tIsare, cauthe aura pA~caveM samaya meM kevalI bhagavAn ke hotA hai| kArmaNakAyayoga kI taraha taijasakAyayoga isalie pRthak nahIM mAnA ki taijasa aura kArmaNa donoM kA sadaiva sAhacarya rahatA hai| vIryazakti kA vyApAra bhI donoM kA sAtha-sAtha hotA hai, isalie kArmaNakAyayoga meM hI taijasakAyayoga kA samAveza ho jAtA hai| __ prayoga-pariNataHtInoM yogoM dvArA kAyayoga dvArA manovargaNA ke dravyoM ko grahaNa karake manoyoga dvArA manorUpa se pariNamAe hue pudgala 'manaHprayogaMpariNata' kahalAte haiN| kAyayoga dvArA bhASAdravya ko grahaNa karake vacanayoga dvArA bhASArUpa meM pariNata karake, bAhara nikAle jAne vAle padagala 'vacanaprayogapariNata' kahalAte haiN| audArika Adi kAyayoga dvArA grahaNa kie hue audArikAdi vargaNA ke dravyoM ko audArikAdi zarIrarUpa meM pariNamAe hoM, unheM kAyaprayogapariNata' kahate haiN| Arambha, saMrambha aura samArambha kA svarUpa--jIvoM ko prANa se rahita kara denA 'Arambha' hai, kisI jIva ko mArane ke lie mAnasika saMkalpa karanA saMrambha (sArambha) kahalAtA hai, jIvoM ko paritApa pahu~cAnA samArambha kahalAtA hai| jIvahiMsA ke abhAva ko anArambha kahate haiN| Arambhasatyamana:prayoga Adi kA artha Arambha kahate haiM jIvopaghAta ko, tadviSayaka satya-Arambhasatya Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 aSTama zataka : uddezaka-1 hai aura ArambhasatyaviSayaka mana:prayoga ko ArambhasatyamanaHprayoga kahate haiN| isI prakAra saMrambha, samArambha aura anArambha ko jor3akara tadanusAra artha kara lenA caahie|' do dravya sambandhI prayoga-mizra-vistrasApariNata padoM ke manoyoga Adi ke saMyoga se niSpanna bhaMga 80. do bhaMte ! davvA kiM payogapariNayA ? mIsApariNayA ? vIsasApariNayA ? goyamA ! paogapariNayA vA 1 / mIsApariNayA vA 2 / vIsasApariNayA vA 3 / ahavege paogapariNae, ege mIsApariNae 4 / ahavege paogapa0, ege viissaapri05|ahvege mIsApariNae, ege vIsasApariNae evaM 6 / [80 pra.] bhagavan ! do dravya kyA prayogapariNata hote haiM, mizrapariNata hote haiM, athavA visrasApariNata hote [80 u.] gautama ! ve 1. prayogapariNata hote haiM, yA 2 mizrapariNata hote haiM, athavA 3. vistrasApariNata hote haiM, athavA 4. eka dravya prayogapariNata hotA hai aura dUsarA mizrapariNata hotA hai; yA 5. eka dravya prayogapariNata hotA hai aura dUsarA dravya visrasApariNata hotA hai, athavA 6. eka dravya mizrapariNata hotA hai aura dUsarA visrasApariNata hotA hai| isa prakAra chaha bhaMga hote haiN| 81. jadi paogapariNayA kiM maNappayogapariNayA ? vaippayoga0 ? kAyappayogapariNayA ? goyamA ! maNappayogapariNatA vA 1 / vaippayogapa0 2 / kAyappayogapariNayA vA 3 / ahavege maNappayogapariNate, ege vayappayogapariNate 4 / ahavege maNappayogapariNae, ege kAyappaogapariNae 5|ahvege vayappayogapariNate, ege kAyappaogapariNate 6 / [81 pra.] yadi ve do dravya prayogapariNata hote haiM, to kyA manaHprayogapariNata hote haiM, yA vacanaprayogapariNata hote haiM athavA kAyaprayogapariNata hote haiM ? [81 u.] gautama ! ve (do dravya) yA to (1) manaHprayogapariNata hote haiM, yA (2) vacana-prayoga-pariNata hote haiM, athavA (3) kAyaprayogapariNata hote haiM, athavA (4) unameM se eka dravya mana:prayogapariNata hotA hai aura dUsarA vacanaprayogapariNata hotA hai, athavA (5) eka dravya mana:prayogapariNata hotA hai aura dUsarA kAyaprayogapariNata hotA hai yA (6) eka dravya vacanaprayogapariNata hotA hai aura dUsarA kAyaprayogapariNata hotA hai| 82. jadi maNappayogapariNatA kiM saccamaNappayogapariNatA? asaccamaNappayogapa0? saccAmosamaNappayogapa0 ? asaccA'mosamaNappayogapa0 ? goyamA ! saccamaNappayogapariNayA vA jAva asaccAmosamaNappayogapariNayA vA 1-4 / ahavege saccamaNappayogapariNae, ege mosamaNappaogapariNae 5|ahvege saccamaNappaogapariNate, ege saccA1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 335-336 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 vyAkhyAprajJaptisUtra mosamaNappaogapariNae 6 / ahabege saccamaNappaogapariNae, ege asaccAmosamaNappaogapariNae 7|ahvegemosmnnppyogprinnte,egesccaamosmnnppyogprinnte 8 ahavege mosamaNappayogapariNate ege asaccAmosamaNappayogapariNate 9 / ahavege saccAmosamaNappaogapariNate, ege asaccAmosamaNappaogapariNate 10 / [82 pra.] bhagavan ! yadi ve (do dravya) manaHprayogapariNata hote haiM, to kyA satyamana:prayogapariNata hote haiM, yA asatya manaHprayogapariNata hote haiM, athavA satyamRSAmanaHprayoga-pariNata hote haiM, yA asatyAmRSAmanaHprayogapariNata hote haiM ? [82 u.] gautama ! ve (do dravya) (1-4) satyamanaHprayogapariNata hote haiM, yAvat asatyAmRSAmanaHprayogapariNata hote haiM; (5) yA unameM se eka dravya satyamanaHprayogapariNata hotA hai aura dUsarA mRSAmana:prayogapariNata hotA hai athavA (6) eka dravya satyamana:prayogapariNata hotA hai aura dUsarA satyamRSAmanaHprayogapariNata hotA hai, yA (7) eka dravya satyamana:prayoga-pariNata hotA hai aura dUsarA asatyAmRSAmanaH prayogapariNata hotA hai; athavA (8) eka dravya mRSAmana:prayogapariNata hotA hai aura dUsarA satyamRSAmanaHprayogapariNata hotA hai athavA (10) eka dravya satyamRSAmana:prayogapariNata hotA hai aura dUsarA asatyAmRSAmana:prayogapariNata hotA hai| 83. jai saccamaNappaogapariNatA kiM AraMbhasaccamaNappayogapariNayA jAva asamAraMbhasaccamaNappayogapariNatA? goyamA ! AraMbhasaccamaNappayogapariNayA jAva asamAraMbhasaccamaNappayogapariNayA vaa| ahavege aarNbhsccmnnppyogprinnte| ege annaarNbhsccmnnppyogprinnte| evaM eeNaM gamaeNaM duyasaMjoeNaM neyvvN| savve saMyogA jattha jattiyA udveti te bhANiyavvA jAva savvaTThasiddhaga tti| [83 pra.] bhagavan ! yadi ve (do dravya) satyamana:prayogapariNata hote haiM to kyA ve Arambha-satyamana:prayogapariNata hote haiM yA anArambhasatyamanaHprayoga-pariNata hote haiM, athavA saMrambha (sArambha) satyamana:prayogapariNata hote haiM, yA asaMrambha (asArambha) satyamana:prayogapariNata hote haiM, athavA samArambhasatyamana:prayogapariNata hote haiM, yA asamArambhasatyamana:prayogapariNata hote haiM ? [83 u.] gautama ! ve do dravya (1-6) Arambhasatyamana:prayogapariNata hote hai, athavA yAvat asamArambhasatyamana:prayogapariNata hote haiM; athavA eka dravya Arambhasatyamana:prayogapariNata hotA hai aura dUsarA anArambhasatya-manaHprayogapariNata hotA hai| isI prakAra isa gama (pATha) ke anusAra dvikasaMyogI bhaMga karane caahie| jahA~ jitane bhI dvikasaMyoga ho sakeM, utane sabhI yahA~ sarvArthasiddhavaimAnikadeva paryanta kahane caahie| 84. jadi mIsApariNatA kiM maNamIsApariNatA ? evaM mIsApariNayA vi| [84 pra.] bhagavan ! yadi ve (do dravya) mizrapariNata hote haiM to manomizrapariNata hote haiM ?, (ityAdi pUrvavat prayogapariNata vAle praznoM kI taraha yahA~ bhI sabhI prazna upasthita karane caahie|) Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka - 1 239 [84 u.] jisa prakAra prayogapariNata ke viSaya meM kahA gayA hai, usI prakAra mizrapariNata ke sambaMdha meM bhI kahanA caahie| 85. jadi vIsasApariNayA kiM vaNNapariNayA, gaMdhapariNatA0 ? | evaM vIsasApariNayA vi jAva ahavege cauraMsasaMThANaMpariNate, ege AyayasaMThANapariNae vA / [85 pra.] bhagavan ! yadi do dravyo visrasA pariNata hote haiM, to kyA ve varNarUpa se pariNata hote hai, gaMdharUpa se pariNata hote haiM, (athavA yAvat saMsthAnarUpa se pariNata hote haiM ?) [85 u.] gautama ! jisa prakAra pahale kahA gayA hai, usI prakAra visrasApariNata ke viSaya meM kahanA cAhie ki athavA eka dravya caturasrasaMsthAnarUpa se pariNata hotA hai, yAvat eka dravya AyatasaMsthAnarUpa se pariNata hotA hai| vivecana--do dravyasambandhI prayoga-mizra - vistrasApariNata padoM ke manoyoga Adi ke saMyoga se niSpanna bhaMga prastuta chaha sUtroM (sU. 80 se 85 taka) meM doM dravyoM se sambandhita vibhinna vizeSaNayukta manoyoga Adi ke saMyoga se prayogapariNata, mizrapariNata aura vitrasApariNata padoM ke vibhinna bhaMgoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| prayogAdi tIna padoM ke chaha bhaMga--do dravyoM ke sambaMdha meM prayogAdi tIna padoM ke asaMyogI 3 bhaMga aura dvikasaMyogI 3 bhaMga, yoM kula chaha bhaMga hote haiM / viziSTa - manaH prayogapariNata ke pA~ca sau cAra bhaMga -- sarvaprathama satyamanaH prayogapariNata, asatyamanaH prayogapariNata Adi 4 padoM ke asaMyogI 4 bhaMga aura dvikasaMyogI 6 bhaMga, isa prakAra kula 10 bhaMga hote haiM / isa prakAra Arambhasatyamana: prayogapariNata ( dravyadvaya) ke 6 + 15 = 21 bhaMga hue| isI prakAra anArambha satyamanaH prayoga Adi zeSa 5 padoM ke bhI pratyeka ke ikkIsa-ikkIsa bhaMga hote haiN| yoM satyamana: prayogapariNata ke Arambha, anArambha, saMraMbha, asaMraMbha, samArambha, asamArambha, ina 6 padoM ke sAtha kula 21x6= 126 bhaMga hue| isI prakAra satyamana:prayogapariNata kI taraha asatyamanaH prayogapariNata, satyamRSAmanaH prayoga - pariNata, asatyamRSAmanaHprayogapariNata, ina tIna padoM ke bhI Arambha Adi 6 padoM ke sAtha pratyeka ke pUrvavat eka sau chabbIsa bhaMga hote haiM / ataH manaHprayogapariNata ke satyamana: prayoga - pariNata, asatyamana: prayogapariNata Adi vizeSaNayukta cAroM padoM ke sAtha pratyeka ke 126 - 126 bhaMga hone se kula 126x4 = 504 bhaMga hote haiN| isI prakAra vacana ke / audArika Adi kAyaprayogapariNata ke 196 bhaMga audArikazarIrakAyaprayogapariNata Adi 7 pada haiM, inake asaMyogI 7 bhaMga aura dvikasaMyogI 21 bhaMga, yoM kula 7+21 = 28 bhaMga eka pada ke hote haiN| sAtoM padoM ke kula 28x7=196 bhaMga kAyaprayogapariNata ke hote haiN| - do dravyoM ke triyogasambandhI mizrapariNata bhaMga -- isa prakAra manaH prayogapariNata sambandhI 504, vacanaprayogapariNata sambandhI 504 aura kAyaprayogapariNata sambandhI 196, yoM kula 1204 bhaMga prayogapariNata ke Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 vyAkhyAprajJaptisUtra hote haiN| jisa prakAra prayogapariNata do dravyoM ke kula 1204 bhaMga kahe gae haiM, usI prakAra mizrapariNata do dravyoM ke bhI kula 1204 bhaMga samajhane caahie| vistrasApariNata dravyoM ke bhaMga--jisa rIti se prayogapariNata do dravyoM ke bhaMga kahe gae haiM, usI rIti se visrasApariNata do dravyoM ke varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna ina pAMca padoM ke vividha-vizeSaNayukta padoM ko lekara asaMyogI aura dvikasaMyogI bhaMga bhI yathAyogya samajha lenA caahie| tIna dravyoM ke mana-vacana-kAya kI apekSA prayoga-mizra-vitrasApariNata padoM ke bhaMga 83.tiNNi bhaMte ! davvA kiM payogapariNayA? mIsApariNayA? vIsasApariNayA ? ____ goyamA ! payogapariNayA vA, mIsApariNayA vA, vIsasApariNayA 1 / ahavege payogapariNae, do mIsApariNayA 1 / ahavege payogapariNae, do vIsasApariNayA 2 / ahavA do payogapariNayA, ege mIsApariNayA 3 / ahavA do payogapariNae, ege vIsasApariNae 4 / ahavege mIsApariNae, do vIsasApariNayA 5 / ahavA do mIsApariNayA, ege vIsasApariNae 6 / ahavege payogapariNae, ege mIsApariNae, ege vIsasApariNae 7 / / [86 pra.] bhagavan ! tIna dravya kyA prayogapariNata hote haiM, mizrapariNata hote haiM, athavA visrasApariNata hote haiM ? [86 u.] gautama ! tIna dravya yA to 1. prayogapariNata hote haiM, yA mizrapariNata hote haiM, athavA visrasApariNata hote haiM, yA 2. eka dravya prayogapariNata hotA hai aura do dravya mizrapariNata hote haiM, yA eka dravya prayogapariNata hotA hai aura do dravya visrasApariNata hote haiM, athavA do dravya prayogapariNata hote haiM aura ekadravya mizrapariNata hotA hai, athavA do dravya prayoga-pariNata hote haiM, aura eka dravya visrasApariNata hotA hai; athavA do dravya mizrapariNata hote haiM, aura eka dravya visrasA-pariNata hotA hai; yA eka dravya prayoga pariNata hotA hai, eka dravya mizrapariNata hotA hai aura eka dravya visrasApariNata hotA hai| 87. jadi payogapariNatA kiM maNappayogapariNayA ? vaippayogapariNatA ? kAyappayogapariNatA? goyamA ! maNappayogapariNayA vA0 evaM ekkagasaMyogI, duyasaMyogI tiyasaMyogI ya bhaanniyvvo| [87 pra.] bhagavan ! yadi ve tInoM dravya prayogapariNata hote haiM, to kyA manaHprayogapariNata hote haiM, yA vacanaprayogapariNata hote haiM athavA ve kAyaprayogapariNata hote haiM ? [87 u.] gautama ! ve (tIna dravya) yA to manaHprayogapariNata hote haiM, yA vacanaprayogapariNata hote haiM, athavA kAyaprayogapariNata hote haiN| isa prakAra ekasaMyogI (asaMyogI), dvikasaMyogI aura trikasaMyogI bhaMga kahane caahie| 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 337-338 . . Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-1 241 88. jadi maNappayogapariNayA ki saccamaNappayogapariNayA 4 ? goyamA ! saccamaNappayogapariNayA vA jAva asaccAmosamaNappayogapariNayA vA 4 / ahavege saccamaNappayogapariNae, do mosamaNappayogapariNayA evaM duyasaMyogo tiyasaMyogo bhaanniyvvo| ettha vi taheva jAva ahavA egetaMsasaMThANapariNae vA egecauraMsasaMThANapariNae vA ege AyayasaMThANapariNae vaa| [88 pra.] bhagavan ! yadi tIna dravya manaHprayoga pariNata hote haiM, to kyA ve satyamana:prayoga-pariNata hote haiM, asatyamana:prayogapariNata hote haiM ? ityAdi prazna hai| [88 u.] gautama ! ve (tridravya) satyamana:prayogapariNata hote haiM, yAvat asatyAmRSAmanaHprayogapariNata hote haiM, athavA unameM se eka dravya satyamanaHprayogapariNata hotA hai aura do dravya mRSAmana:prayogapariNata hote haiM, ityAdi prakAra se yahA~ bhI dvikasaMyogI bhaMga kahane caahie| ___ tIna dravyoM ke prayogapariNata kI taraha hI yahA~ bhI pUrvavat mizrapariNata aura visrasApariNata ke bhaMga kahanA cAhie yAvat athavA eka tryaMsa (trikoNa) saMsthAnarUpa se pariNata ho, eka samacaturasrasaMsthAnarUpa se.pariNata ho aura eka AyatasaMsthAnarUpa se pariNata ho yahA~ taka kahanA caahie| vivecana-tIna dravyoM ke mana-vacana-kAya kI apekSA prayoga-mizra-vistrasApariNata padoM ke bhaMga-prastuta tIna sUtroM (sU. 86 se 88 taka) meM tIna dravyoM ke mana, vacana aura kAya kI apekSA prayogapariNata, mizrapariNata aura visrasApariNata ina tIna padoM ke vividha bhaMgoM kA atidezapUrvaka kathana kiyA gayA hai| tIna padoM ke nidravyasambandhI bhaMga--prayogapariNata Adi tIna padoM ke aMsayogI tIna, dvikasaMyogI chaha aura trikasaMyogI eka bhaMga hotA hai| kula bhaMga 10 hote haiN| satyamanaHprayogapariNata Adi ke bhaMga-satyamana:prayogapariNata Adi 4 pada haiM, inake asaMyogI (eka-eka) cAra bhaMga, dvikasaMyogI 12 bhaMga aura trikasaMyogI 4 bhaMga hote haiN| yoM kula 4+12+4=20 bhaMga hue| isI prakAra mRSAmana:prayogapariNata ke bhI 4 bhaMga samajhane caahie| isI rIti se vacanaprayogapariNata aura kAyaprayogapariNata ke bhI 4 bhaMga samajhane caahie| isa rIti se vacanaprayogapariNata aura kAyaprayogapariNata ke bhaMga samajha lene caahie| mizra aura vistrasApariNata ke bhaMga-prayogapariNata kI taraha mizrapariNata ke aura visrasApariNata ke bhI (varNAdi ke bhedoM ko lekara) bhaMga kahane caahie| cAra Adi dravyoM ke mana-vacana-kAya kI apekSA prayogAdipariNata padoM ke saMyoga se * niSpanna bhaMga 89. cattAri bhaMte ! davvA kiM payogapariNayA 3? 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 339 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra goyamA ! payogapariNayA vA, , mIsApariNayA vA, vIsasApariNayA vA 3 / ahavege paogapariNae, tiNi mIsApariNayA 1 | ahavA ege paogapariNae, tiNNi vIsasApariNayA 2 / ahavA do payogapariNayA, do mIsApariNayA 3 | ahavA do payogapariNayA, do vIsasApariNayA 4 | ahavA tiNNi paogapariNayA, ege mIsApariNae 5 / ahavA tiNNi paogapariNayA, ege vIsasApariNae 6 | ahavA ege mIsApariNae, tiNNi vIsasApariNayA 7 | ahavA do mIsApariNayA, do vIsasApariNayA 8 / ahavA tiNNi mIsApariNayA, ege vIsasApariNae 9 | ahavege paogapariNae ege mIsApariNae, do vIsasApariNayA 1; ahavege payogapariNae, do mIsApariNayA, ege vIsasApariNae; ahavA do payogapariNayA, ege mIsApariNae, ege vIsasApariNae 3 / 242 [89 pra.] bhagavan ! cAra dravya kyA prayogapariNata hote haiM, yA mizrapariNata hote haiM, athavA visrasApariNata hote haiM ? [89 u.] gautama ! (cAra dravya) (1) yA to prayogapariNata hote haiM, (2) yA mizra - pariNata hote haiM, (3) athavA visrasApariNata hote haiM, (kula 3) athavA (1) eka dravya prayogapariNata hotA hai, tIna mizrapariNata hote haiM, yA (2) eka dravya prayogapariNata hotA hai aura tIna vitrasApariNata hote haiM, (3) athavA do dravya prayogapariNata hote haiM aura do mizrapariNata hote haiM, (4) yA do dravya prayogapariNata hote haiM aura do visrasApariNata hote haiM; * athavA (5) tIna dravya prayoga- pariNata hote haiM aura eka dravya mizrapariNata hotA hai; (6) athavA tIna dravya prayogapariNata hote haiM aura eka dravya visrasA pariNata hotA hai; athavA (7) eka dravya mizra - pariNata hotA hai. aura tIna dravya visrasApariNata hote haiM, athavA (8). eka dravya mizrapariNata hote haiM aura do dravya vistrasApariNata hote haiM, athavA (9) tIna dravya mizrapariNata hote haiM aura eka dravya vistrasApariNata hotA hai, athavA (1) eka prayogapariNata hotA hai, eka mizrapariNata hotA hai aura do visrasApariNata hote haiM, athavA (2) eka prayogapariNata hotA hai, do dravya mizrapariNata hote haiM, aura eka dravya vistrasApariNata hotA hai, athavA (3) do dravya prayogapariNata hote haiM, eka mizrapariNata hotA hai aura eka visrasApariNata hotA hai| 90. jadi payogapariNayA kiM maNappayogapariNayA 3 ? evaM eeNaM kameNaM paMca cha satta jAva dasa saMkhejjA asaMkhejjA aNaMtA ya davvA bhANiyavvA / duyAsaMjoeNaM, tiyAsaMjogeNaM jAva dasasaMjoeNaM bArasasaMjoeNaM uvajuMjiUNaM jattha jattiyA saMjogA uTTheti te savve bhANiyavvA / ee puNa jahA navamasae pavesaNae bhaNIhAmi tahA uvajuMjiUNa bhANiyavvA jAva asaMkhejjA / aNaMtA evaM ceva, navaraM ekkaM padaM abbhahiyaM jAva ahavA aNaMtA parimaMDalasaMThANapariNayA jAva aNaMtA AyayasaMThANapariNayA / [90 pra.] bhagavan ! yadi cAra dravya prayogapariNata hote haiM to kyA ve manaHprayogapariNata hote haiM, yA vacanaprayogapariNata hote haiM, athavA kAyaprayogapariNata hote haiM ? [90 u.] gautama ! ye saba tathya pUrvavat kahane cAhie tathA isI krama meM pAMca, chaha, sAta, ATha, nau, dasa, yAvat saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta dravyoM ke viSaya meM kahanA caahie| dvikasaMyoga se, trikasaMyoga se, yAvat Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka - 1 243 dasa ke saMyoga se, bAraha ke saMyoga se, jahA~ jisake jitane saMyogI bhaMga banate hoM, utane saba bhaMga upayogapUrvaka kahane caahie| ye sabhI saMyogI bhaMga Age nauveM zataka ke battIsaveM pravezanaka nAmaka uddezaka meM jisa prakAra hama kaheMge, usI prakAra upayoga lagAkara yahA~ bhI kahane cAhie; yAvat athavA ananta dravya parimaNDalasaMsthAnarUpa meM raNa hote haiM, yAvat ananta dravya AyatasaMsthAnarUpa se pariNata hote haiM / vivecana--cAra Adi dravyoM ke mana-vacana-kAya kI apekSA prayogAdi pariNata ke saMyoga se hone vAle bhaMga-prastuta sUtradvaya meM cAra Adi dravyoM ke prayogAdi pariNAmoM ke nimitta se hone vAle bhaMgoM kA kathana kiyA hai| cAra dravyoM sambandhI prayogapariNata Adi tIna padoM ke bhaMga--cAra dravyoM ke prayogapariNata, mizrapariNata aura visrasApariNata Adi tIna padoM ke asaMyogI 3 bhaMga, dvikasaMyogI 9 bhaMga aura trikasaMyogI 3 bhaMga hote haiN| isa taraha ye sabhI milakara 3+9+ 3 = 15 bhaMga hote haiM / pUrvokta paddhati ke anusAra inase Age ke bhaMgo ke lie pUrvokta krama se saMsthAnaparyanta yathAyogya bhaMgoM kI yojanA kara lenI caahie| paMcadravyasambandhI aura pA~ca se Age ke bhaMga -- pA~ca dravyoM ke asaMyogI tIna bhaMga, dvikasaMyegI 12 bhaMga aura trikasaMyogI 6 bhaMga, yoM kula 3+12 + 6 = 21 bhaMga hote haiN| isa prakAra pAMca, chaha, yAvat ananta dravyoM ke bhI yathAyogya bhaMga banA lene caahie| sUtra ke mUlapATha meM 11 saMyogI bhaMga nahIM batalAyA gayA hai; kyoMki pUrvokta padoM meM 11 saMyogI bhaMga nahIM banatA / nauveM zataka ke 32veM uddezaka meM gAMgeya anagAra ke pravezanaka sambandhI bhaMga batAe gae haiM, tadanusAra yahA~ bhI upayoga lagAkara bhaMgoM kI yojanA kara lenI caahie|' pariNAmoM kI dRSTi se pudgaloM kA alpabahutva 91. eesi NaM bhaMte ! poggalANaM payogapariNayANaM mIsApariNayANaM vIsasApariNayANa ya katare katarehiMto jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA poggalA payogapariNayA, mIsApariNayA aNaMtaguNA, vIsasApariNayA anaMtaguNA / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti0 / // aTThama sae : paDhamo uddesao samatto // [91 pra.] bhagavan ! prayogapariNata, mizrapariNata aura visrasApariNata, ina tInoM prakAra ke pudgaloM meM kauna-se (pudgala), kina (pudgaloM) se alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? [91 u.] gautama ! prayogapariNata pudgala sabase thor3e haiM, unase mizrapariNata pudgala ananta guNe haiM, aura 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 339 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 vyAkhyAprajJaptisUtra unase visrasApariNata pudgala anantaguNe haiN| ___ 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai'; aisA kahakara kara yAvat gautamasvAmI vicaraNa karane lge| vivecana pariNAmoM kI dRSTi se pudgala kA alpabahutva-prastuta antimasUtra meM tInoM pariNAmoM kI dRSTi se pudgaloM ke alpabahutva kI carcA kI gaI hai| sabase kama aura sabase adhika pudgala-mana-vacana-kAyarUpa yogoM se pariNata pudgala sabase thor3e haiM, kyoMki jIva aura pudgala kA sambaMdha alpakAlika hai / prayogapariNata pudgaloM se mizrapariNatapudgala anantaguNe haiM, kyoMki prayogapariNAmakRta AkAra ko na chor3ate hue visrasApariNAma dvArA pariNAmAntara ko prApta hue mRtakalevarAdi avayavarUpa pudgala anantAnanta haiM aura visrasApariNata to unase bhI anantaguNe haiM, kyoMki jIva dvArA grahaNa na kiye jA sakane yogya paramANu Adi pudgala anantaguNe haiN|' ||assttm zatakaH prathama uddezaka smaapt|| . 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 340 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiye| . bIo uddesao : 'AsIvise' dvitIya uddezaka : 'AzIviSa' AzIviSa : do mukhya prakAra aura unake adhikArI tathA viSa-sAmarthya 1. kativihA NaM bhaMte ! AsIvisA paNNattA ! goyamA ! duvihA AsIvisA pannattA, taM jahA-jAtiAsIvisA ya kammaAsIvisA y| [1 pra.] bhagavan ! AzIviSa kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [1 u.] gautama ! AzIviSa do prakAra ke kahe gaye haiM / veM isa prakAra--jAti-AzIviSa aura krmaashiiviss| 2. jAtiAsIvisA NaM bhaMte ! kativihA paNNattA? goyamA ! cauvvihA paNNattA, taM jahA-vicchyajAtiAsIvise, maMDukkajAtiAsIvise, uragajAtiAsIvise, mnnussjaatiaasiivise| [2 pra.] bhagavan ! jAti-AzIviSa kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? [2 u.] gautama ! jAti-AzIviSa cAra prakAra ke kahe gaye haiM-(1) vRzcika-jAti-AzIviSa (2) maNDUkajAti-AzIviSa, (3) uragajAti-AzIviSa aura (4) mnussyjaati-aashiiviss| 3. vicchuyajAtiAsIvisassa NaM bhaMte ! kevatie visae paNNatte ? ___ goyamA ! pabhU NaM vicchuyajAtiAsIvise addhabharahappamANamettaM boMdiM viseNaM visaparigayaM visaTThamANiM pkrette| visae se visaTTayAe, no ceva NaM saMpattIe kareMsu vA, kareMti vA, karissaMti vaa1| [3 pra.] bhagavan ! vRzcikajAti-AzIviSa kA kitanA viSaya kahA gayA hai ? (arthAt vRzcikajAtiAzIviSa kA sAmarthya kitanA hai ?) [3 u.] gautama ! vRzcikajAti-AzIviSa arddhabharatakSetra-pramANa zarIra ko viSayukta-viSailA yA viSa se vyApta karane meM samartha hai| itanA usake viSa kA sAmarthya haiM, kintu samprApti dvArA arthAt kriyAtmaka prayoga dvArA usane na aisA kabhI kiyA hai, na karatA hai aura na kabhI kregaa| 4. maMDukkajAtiAsIvisassa pucchaa| goyamA ! pabhUNaM maMDukkajAtiAsIvise bharahappamANamettaM bodiM viseNaM visaparigayaM0 / sesaM taM ceva, no ceva jAva karissaMti vA 2 / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 vyAkhyAprajJaptisUtra [4 pra.] bhagavan ! maNDUkajAti - AzIviSa kA kitanA viSaya hai ? [4 u.] gautama ! maNDUkajAti- AzIviSa apane viSa se bharatakSetra - pramANa zarIra ko viSailA karane evaM vyApta karane meM samartha hai| zeSa saba pUrvavat jAnanA, yAvat (yaha usakA sAmarthya mAtra hai,) samprApti se usane kabhI aisA kiyA nahIM, karatA nahIM aura karegA bhI nahIM / 5. evaM uragajAtiAsIvisassa vi, navaraM jaMbuddIvappamANamettaM boMdiM viseNaM visaparigayaM / sesaM taM ceva, no ceva jAva karissaMti vA 3 / [[5] isI prakAra uragajAti- AzIviSa ke sambaMdha meM jAnanA caahie| itanA vizeSa hai ki vaha jambUddIpapramANa zarIra ko viSa se yukta evaM vyApta karane meM samartha hai| yaha usakA samArthyamAtra hai, kintu samprApti se yAvat (usane aisA kabhI kiyA nahIM, karatA nahIM aura) karegA bhI nahIM / 6. maNussajAti AsIvisassa vi evaM ceva, navaraM samayakhettappamANamettaM boMdiM viseNaM visaparigayaM0 / sesaM taM ceva no ceva jAva karissaMti vA 4 / [6] isI prakAra manuSyajAti- AzIviSa ke sambaMdha meM bhI jAnanA caahie| vizeSa itanA hai ki vaha samayakSetra (manuSyakSetra = DhAI dvIpa) pramANa zarIra ko viSa se vyApta kara sakatA hai, zeSa kathana pUrvavat ( ki yaha usakI sAmarthyamAtra hai, samprApti dvArA kabhI aisA kiyA nahIM, yAvat karatA nahIM), karegA bhI nahIM / 7. jadi kammAsIvise kiM neraiyakammAsIvise, tirikkhajoNiyakammAsIvise, maNuMssakammAsIvise, devakammAsIvise ? goyamA ! no neraiyakammAsIvise, tirikkhajoNiyakammAsIvise vi, maNussakammAsIvise vi, devakammAsIvise vi / [7 pra.] bhagavan ! yadi karma-AzIviSa hai to kyA vaha nairayika- karma - AzIviSa hai, yA tiryaJcayonikakarma - AzIviSa hai, athavA manuSya-karma- AzIviSa hai yA deva - karma - AzIviSa hai ? [7 u.] gautama ! nairayika- karma - AzIviSa nahIM, kintu tiryaJcayonika - karma - AzIviSa hai, manuSyakarma - AzIviSa hai aura deva-karma- AzIviSa hai / 8. jadi tirikkhajoNiyakammAsIvise kiM egiMdiyatirikkhajoNiyakammAsIvise ? jAva paMcidiyatirikkhajoNiyakammAsIvise ? goyamA ! no egiMdiyatirikkhajoNiyakammAsIvise jAva no caturiMdiyatirikkhajoNiyakammAsIvise, paMcidiyatirikkhajoNiyakammAsIvise / [8 pra.] bhagavan ! yadi tiryaJcayonika-karma- AzIviSa hai, to kyA ekendriya-tiryaJcayonika-karmaAzIviSa haiM, yAvat paJcendriyatiryaJcayonika-karma-AzIviSa hai ? Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-2 247 [8 u.] gautama ! ekandriya, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya tiryaJcayonika-karma-AzIviSa nahIM, parantu paMcendriyatiryaJcayonika-karma-AzIviSa hai| 9. jadi paMciMdiyatirikkhajoNiyakammAsIvise kiM sammacchimapaMceMdiyatirikkhajoNiyakammAsIvise ? gabbhavakkaMtiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyakammAsIvise ? evaM jahA veuvviyasarIrassa bhedo jAva pajjattAsaMkhejavAsAuyagabbhavakkaMtiyapaMciMdiyatirikkhajoNiyakammAsIvise, no apajattAsaMkhejavAsAuya jAva kmmaasiivise| [9 pra.] bhagavan ! yadi paJcendriyatiryaJcayonika-karma-AzIviSa hai to kyA sammUrcchimapaMcendriyatiryaJcayonika-karma-AzIviSa hai yA garbhaja-paJcendriya-tiryaJcayonika-karma-AzIviSa hai ? [9 u.] gautama ! (prajJApanAsUtra ke ikkIsaveM zarIrapada meM) vaikriya zarIra ke sambaMdha meM jisa prakAra bheda kahe haiM, usI prakAra paryApta saMkhyAtavarSa kI AyuSya vAlA garbhaja-karmabhUmija-paMcendriya-tiryaJcayonika-karmaAzIviSa hotA hai; parantu aparyApta saMkhyAta varSa kI AyuSya vAlA karma AzIviSa nahIM hotA hai taka kahanA caahie| 10. jadi maNussakammAsIvise kiM sammucchimamaNussakammAsIvise ? gabbhavakkaMtiyamaNussakammAsIvise? goyamA ! No sammucchimamaNussakammAsIvise, gabbhavakkaMtiyamaNussakammAsIvise, evaM jahA veuvviyasarIraM jAva pajattasaMkhejavAsAuyakammabhUmagagabbhavakkaMtiyamaNUsakammAsIvise, no apajattA jAva kmmaasiivise| [10 pra.] bhagavan ! yadi manuSya-karma-AzIviSa hai, to kyA sammUrcchima-manuSya-karmAzIviSa hai, yA garbhaja manuSya-karma-AzIviSa hai ? _[10 u.] gautama ! sammUrcchima-manuSya-karma-AzIviSa nahIM hotA, kintu garbhaja-manuSya-karma-AzIviSa hotA hai| prajJApanAsUtra ke ikkIsaveM zarIrapada meM vaikriyazarIra ke sambaMdha meM jisa prakAra jIva-bheda kahe haiM, usI prakAra yahA~ bhI paryApta saMkhyAta varSa kA AyuSya vAlA karmabhUmija garbhaja manuSya-karma-AzIviSa hotA hai; parantu aparyApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAlA yAvat karma-AzIviSa nahIM hotA taka kahanA caahie| 11. jadi devakammAsIvise kiM bhavaNavAsIdevakammAsIvise jAva vemANiyadevakammAsIvise? goyamA ! bhavaNavAsidevakammAsIvise, vANamaMtaradeva0, jotisiya0, vemANiyadevakammAsIvise vi| [11 pra.] bhagavan ! yadi deva-karmAzIviSa hotA hai, to kyA bhavanavAsIdeva-karmAzIviSa hotA hai yAvat vaimAnikadeva-karma-AzIviSa hotA hai ? [11 u.] gautama ! bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika, ye cAroM prakAra ke deva-karma Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 vyAkhyAprajJaptisUtra AzIviSa hote haiN| 12. jaI bhavaNavAsidevakammAsIvise kiM asurakumArabhavaNavAsidevakammAsIvise jAva thaNiyakumAra jAva kammAsIvise ? goyamA ! asurakumArabhavaNavAsIdevakammAsIvise vi jAva thaNiyakumAra jAva kammAsIvise vi| [12 pra.] bhagavan ! yadi bhavanavAsIdeva-karma-AzIviSa hotA hai to kyA asurakumAra-bhavanavAsIdevakarma-AzIviSa hotA hai yAvat stanitakumAra-bhavanavAsIdeva-karma-AzIviSa hotA hai ? [12 u.] gautama ! asurakumAra-bhavanavAsIdeva-karma-AzIviSa hotA hai yAvat stanitakumAra-bhavanavAsIdevabhI karma-AzIviSa bhI hotA hai| 13. jai asurakumAra jAva kammAsIvise kiM pajattaasurakumArabhavaNavAsidevakammAsIvise ? apajattaasurakumArabhavaNavAsidevakammAsIvise ? / goyamA ! no pajattaasurakumAra jAva kammAsIvise, apjttasurkumaarbhvnnvaasidevkmmaasiivise| evaM jAva thnniykumaaraannN| ___ [13 pra.] bhagavan ! yadi asurakumAra yAvat stanitakumAra-bhavanavAsIdeva-karma-AzIviSa hai to kyA paryApta asurakumArAdi bhavanavAsIdeva-karma-AzIviSa hai yA aparyApta asurakumArAdi bhavanavAsIdeva-karma-AzIviSa hai? [13 u.] gautama ! paryApta asurakumAra-bhavanavAsIdeva-karma-azIviSa nahIM, parantu aparyApta asurakumArabhavanavAsIdeva-karma-AzIviSa hai| isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka jAnanA caahie| 14. jadi vANamaMtaradevakammAsIvise kiM pisAyavANamaMtara0? evaM savvesi pi apjjttgaannN| _[14 pra.] bhagavan ! yadi vANavyantaradeva-karma-AzIviSa hai, to kyA pizAca-vANavyantara-devakarmAzIviSa hai, athavA yAvat gandharva-vANavyaMtaradeva-karmAzIviSa hai ? [14 u.] gautama ! ve pizAcAdi sarva vANavyantaradeva aparyAptAvasthA meM karmAzIviSa haiN| 15. jotimiyANaM savvesiM apjttgaannN| [15] isI prakAra sabhI jyotiSkadeva bhI aparyAptAvasthA meM karmAzIviSa hote haiN| 16. jadi vemANiyadevakammAsIvise kiM kappovagavemANiyadevakammAsIvise ? kappAtItavemANiyadevakammAsIvise? goyamA ! kappovagavemANiyadevakammAsIvise, no kppaatiitvemaanniydevkmmaasiivise| [16 pra.] bhagavan ! yadi vaimAnikadeva-karmAzIviSa hai to kyA kalpopapannaka-vaimAnikadeva-karmAzIviSa Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-2 242 hai, athavA kalpAtIta-vaimAnikadeva-karma-azIviSa hai ? ___ [16 u.] gautama ! kalpopapannaka-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa hotA hai, kintu kalpAtIta-vaimAnikadevakarma-AzIviSa nahIM hotaa| 17. jati kappovagavemANiyadevakammAsIvise kiM sodhammakappova0 jAva kammAsIvise jAva accuyakappovaga jAva kammAsIvise ? goyamA ! sodhammakappovagavemANiyadevakammAsIvise vi jAva sahassArakappovagavemANiyadevakammAsIvise vi, no ANayakappovaga jAva no accutkppovgvemaanniydev0| _[17 pra.] bhagavan ! yadi kalpopapannaka-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa hotA hai to kyA saudharmakalpopapannaka-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa hotA hai, yAvat acyuta-kalpopapannaka-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa hotA hai ? [17 u.] gautama ! saudharma-kalpopapannaka-vaimAnikadeva se sahasrAra-kalpopapannaka-vaimAnikadeva-paryanta karma-AzIviSa hote haiM, parantu Anata, prANata AraNa aura acyuta-kalpopapannaka-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa nahIM hote| 18. jadi sohammakappovaga jAva kammAsIvise kiM pajjattasodhammakappovagavemANiya0 apajjattagasohammaga?. ___ goyamA ! no pajattasohammakappovagavemANiya0, apjttsohmmkppovgvemaanniydevkmmaasiivise| [18 pra.] bhagavan ! yadi saudharma-kalpopapannaka-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa hai to kyA paryApta saudharmakalpopapannaka-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa hai athavA aparyApta saudharma-kalpopapannaka-vaimAnika-deva-karmaAzIviSa hai ? [18 u.] gautama ! paryApta saudharma-kalpopapannaka-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa nahIM, kintu aparyApta saudharma-kalpopannaka-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa hai| 19. evaM jAva no pajattasahassArakappovagavemANiya jAva kammAsIvise, apajattasahassArakappovaga jAva kmmaasiivise| [19] isI prakAra yAvat paryApta sahasrAra-kalpopapannaka-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa nahIM, kintu aparyApta sahasrAra-kalpopapannaka-vaimAnikadeva-karma-AzIviSa hai| vivecana AzIviSa, do mukhya prakAra aura unake adhikArI prastuta 19 sUtroM (sU. 1 se 19 taka) meM AzIviSa, usake mukhya do prakAra, jAti-AzIviSa aura karma-AzIviSa ke adhikArI jIvoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| AzIviSa aura usake prakAroM kA svarUpa--AzI kA artha hai--dAr3ha (daMSTrA) jina jIvoM kI dAr3ha Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 vyAkhyAprajJaptisUtra meM viSa hotA hai, ve 'AzIviSa' kahalAte haiN| AzIviSa prANI do prakAra ke hote haiM-jAti AzIviSa aura karma--AzIviSa / sA~pa, bicchU, meMDhaka Adi jo prANI janma se hI AzIviSa hote haiM, ve jAti-AzIviSa kahalAte haiM aura jo karma yAnI zApa Adi kriyA dvArA prANiyoM kA vinAza karate haiM, unheM karma-AzIviSa kahate haiN| paryAptaka tiryaJca-paMcendriya aura manuSya ko tapazcaryA Adi se athavA anya kisIgaNa ke kAraNa AzIviSalabdhi prApta ho jAtI hai| ye jIva AzIviSa-labdhi ke svabhAva se zApa de kara dUsare kA nAza karane kI zakti pA lete haiN| AzIviSalabdhi vAle jIva AThaveM devaloka se Age utpanna nahIM ho skte| jinhoMne pUrvabhava meM AzIviSalabdhi kA anubhava kiyA thA, ataH pUrvAnubhUtabhAva ke kAraNa ve karma-AzIviSa hote haiN| aparyApta avasthA meM hI ve AzIviSayukta hote haiN| jAti-AzIviSayukta prANiyoM kA viSasAmarthya-jAti-AzIviSa vAle prANiyoM ke viSa kA jo sAmarthya batAyA hai, vaha viSayamAtra hai| usakA Azaya yaha hai--jaise kisI manuSya ne apanA zarIra arddhabharatapramANa banAyA ho, usake paira meM yadi bicchU DaMka mAre to usake mastaka taka usakA viSa car3ha jAtA hai| isI prakAra bharatapramANa, jambUdvIpapramANa aura DhAIdvIpapramANa kA artha samajhanA caahie| chadmastha dvArA sarvabhAvena jJAna ke aviSaya aura kevalI dvArA sarvabhAvena jJAna ke viSayabhUta dasa sthAna 20. dasa ThANaiM chaumatthe savvabhAveNaM na jANati na pAsati, taM jahA-dhammatthikAyaM 1, adhammatthikAyaM 2, AgAsatthikAyaM 3, jIvaM asarIrapaDibaddhaM 4, paramANupoggalaM 5, sadaM 6, gaMdhaM 7, vAtaM 8, ayaM jiNe bhavissati vA Na vA bhavissai 9, ayaM savvadukkhANa aMtaM karessati vA na vA karessai 10 / [20] chadmastha puruSa ina dasa sthAnoM (bAtoM) ko sarvabhAva se nahIM jAnatA aura nahIM dekhtaa| ve isa prakAra haiM-(1) dharmAstikAya, (2) adharmAstikAya, (3) AkAzAstikAya, (4) zarIra se rahita (mukta) jIva, (5) paramANupudgala, (6) zabda, (7) gandha, (8) vAyu, (9) yaha jIva jina hogA yA nahIM ? tathA (10) yaha jIva sabhI duHkhoM kA anta karegA yA nahIM? 21. eyANi ceva uppannanANa-dasaNadhare arahA jiNe kevalI savvabhAveNaM jANati pAsati, taM jahA-dhammatthikAyaM 1 jAva karessati vA na vA karessati 10 / [21] inhIM dasa sthAnoM (bAtoM) ko utpanna (kevala) jJAna-darzana ke dhAraka arihanta-jina-kevalI sarvabhAva se jAnate aura dekhate haiN| yathA-dharmAstikAya yAvat-yaha jIva samasta du:khoM kA anta karegA yA nahIM? vivecana--sarvabhAva ( pUrNarUpa) se chadmastha ke jJAna ke aviSaya aura kevalI ke jJAna ke viSayarUpa dasa sthAna--prastuta do sUtroM meM se prathama sUtra (sU. 20) meM una dasa sthAnoM (padArthoM) ke nAma ginAe haiM, jinheM chadmastha sarvabhAvena jAna aura dekha nahIM sakatA, dvitIya sUtra meM unhIM dasa kA ullekha hai, jinheM 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 341-342 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-2 251 kevalajJAnI sarvabhAvena jAna aura dekha sakate haiN| chadmastha kA prasaMgavaza vizeSa artha--yoM to chadmastha kA sAmAnya artha hai-kevalajJAnarahita, kintu yahA~ chadmastha kA vizeSa artha hai--avadhijJAna Adi viziSTa jJAnarahita; kyoMki viziSTa avadhijJAna dharmAstikAya Adi ko amUrta hone se nahIM jAnatA-dekhatA, kintu paramANu Adi jo mUrta haiM, unheM vaha jAna-dekha sakatA hai, kyoMki viziSTa avadhijJAna kA viSaya sarva mUrtadravya haiN| yadi yaha zaMkA kI jAe ki aisA chadmastha bhI paramANu Adi ko kathaMcita jAnatA hai, sarvabhAva se (samasta paryAyoM se) nahIM jAnatA-dekhatA, jabaki mUlapATha meM kahA gayA hai--sarvabhAva se nahIM jaantaa-dekhtaa| isakA samAdhAna yaha hai ki yadi chadmastha kA aisA artha kiyA jAegA, taba to chadmastha ke lie sarvabhAvena ajJeya dasa saMkhyA kA niyama nahIM rahegA, kyoMki aisA chadmastha ghaTAdi padArthoM ko bhI ananta paryAyarUpa se jAnane meM asamartha hai| ata: 'savvabhAveNa' (sarvabhAva se) kA artha sAkSAt (pratyakSa) karane se isa sUtra kA artha saMgata hogA ki avadhi Adi viziSTajJAna-rahita chadmastha dharmAstikAya Adi dasa vastuoM ko pratyakSarUpa se nahIM jAnatAdekhatA / utpannajJAna-darzanadhAraka, arihanta-jina-kevalI kevalajJAna se ina dasa ko sarvabhAvena arthAt sAkSAtarUpa se jAnate-dekhate haiN| jJAna aura ajJAna ke svarUpa tathA bheda-prabheda kA nirUpaNa 22. kativiheM NaM bhaMte ! nANe paNNatte? goyamA ! paMcavihe nANe paNNatte,taM jahA- AbhiNibohiyanANe suyanANe ohinANe maNapajavanANe kevlnaanne| [22 pra.] bhagavan ! jJAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [22 u.] gautama ! jJAna pAMca prakAra kA kahA gayA hai| yathA--(1) AbhinibodhikajJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (5) mana:paryavajJAna aura (5) kevljnyaan| 23.[1] se kiM taM AbhiNibohiyanANe? AbhiNibohiyanANe catuvvihe paNNatte, taM jahA--uggahe IhA avAo dhaarnnaa| [23-1 pra.] bhagavan ! AbhinibodhikajJAna kitane prakAra kA (kisa rUpa kA) kahA gayA hai ? [23-1 u.] gautama ! AbhinibodhikajJAna cAra prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra-(1) avagraha, (2) IhA, (3) avAya(apAya) aura (4) dhaarnnaa| [2] evaM jahA rAyappaseNaie NANANaM do taheva iha vi bhANiyavvo jAva se ttaM kevlnaanne| - [23-2] jisa prakAra rAjapraznIyasUtra meM jJAnoM ke bheda kahe haiM, usI prakAra yaha hai vaha kevalajJAna'; yahA~ taka kahanA caahie| 24. aNNANe NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 342 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 vyAkhyAprajJaptisUtra goyamA ! tivihe paNNatte, taM jahA--maiannANe suyaannANe vibhNgnaanne| [24 pra.] bhagavan ! ajJAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [24 u.] gautama ! ajJAna tIna prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra--(1) mati-ajJAna, (2) zruta-ajJAna aura (3) vibhNgjnyaan| 25. se kiM taM maiaNNANe? maiaNNANe cauvvihe paNNatte, taM jahA--uggahe jAva dhaarnnaa| [25 pra.] bhagavan ! mati-ajJAna kitane prakAra kA hai ? [25 u.] gautama ! mati-ajJAna cAra prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra--(1) avagraha, (2) IhA, (3) avAya aura (4) dhaarnnaa| 26.[1] se kiM taM uggahe ? uggahe duvihe paNNatte, taM jahA-atthoggahe ya vaMjaNoggahe y| . [26-1 pra.] bhagavan ! yaha avagraha kitane prakAra kA hai ? [26-1 u.] gautama ! avagraha do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra--arthAvagraha aura vynyjnaavgrh| [2] evaM jaheva AbhiNibohiyanANaM taheva, navaraM, egadviyavajaM jAva noiMdiyadhAraNA, seM taM dhaarnnaa| se ttaM mtiannnnaanne| [26-2] jisa prakAra (nandIsUtra meM) AbhinibodhikajJAna ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra yahA~ bhI jAna lenA caahie| vizeSa itanA hI hai ki vahA~ AbhinibodhikajJAna ke prakaraNa meM avagraha Adi ke ekArthika (samAnArthaka) zabda kahe haiM, unheM chor3akara yaha 'noindriya-dhAraNA hai', yaha huA dhAraNA kA svarUpa, yahA~ taka kahanA caahie| yaha huA mati-ajJAna kA svruup| 27. se ki taM suyaaNNANe? sutaaNNANe jaM imaM aNNANiehi micchaddiviehiM jahA naMdIe jAva cattAri vedA sNgovNgaa| se ttaM suyanaanne| [27 pra.] bhagavan ! zruta-ajJAna kisa prakAra kA kahA gayA hai ? - [27 u.] gautama ! jisa prakAra nandIsUtra meM kahA gayA hai--'jo ajJAnI mithyAdRSTiyoM dvArA prarUpita hai'; ityAdi yAvat-sAMgopAMga cAra veda zruta-ajJAna hai| isa prakAra zruta-ajJAna kA varNana pUrNa huaa| 28. se kiM taM vibhaMganANe? vibhaMganANe aNegavihe paNNatte, taM jahAgAmasaMThie nagarasaMThie jAva saMnivesasaMThie dIvasaMThie samuddasaMThie vAsasaMThie vAsaharasaMThie pavvayasaMThie rukkhasaMThie thUbhasaMThie hayasaMThie gayasaMThie narasaMThie Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-2 253 kinnarasaMThie kiMpurisasaMThie mahoragasaMThite gaMdhavvasaMThie usabhasaThie pasu-pasaya-vihaga-vAnaraNANAsaMThANasaMThite pnnnntte| [28 pra.] bhagavan ! vaha vibhaMgajJAna kisa prakAra kA kahA gayA hai ? [28 u.] gautama ! vibhaMgajJAna aneka prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra-grAma-saMsthita (grAma ke AkAra kA), nagarasaMsthita (nagarAkAra) yAvat sannivezasaMsthita, dvIpasaMsthita, samudrasaMsthita, varSa-saMsthita (bharatAdi kSetra ke AkAra kA), varSadharasaMsthita (kSetra kI sImA karane vAle parvatoM ke AkAra kA). sAmAnya parvata-saMsthita, stUpasaMsthita, hayasaMsthita (azvAkAra), gajasaMsthita, narasaMsthita, kinnarasaMsthita, kimpuruSasaMsthita, mahoragasaMsthita, gandharvasaMsthita, vRSabhasaMsthita (baila ke AkAra kA), pazu pazaya (arthAt --do khuravAle jaMgalI caupAye jAnavara), vihaga (pakSI), aura vAnara ke AkAra vAlA hai| isa prakAra vibhaMgajJAna nAnA saMsthAnasaMsthita (AkAroM se yukta) kahA gayA hai| vivecana--jJAna aura ajJAna ke svarUpa tathA bheda-prabheda kA nirUpaNa--prastuta sAta sUtroM (sU. 22 se 28 taka) meM jJAna aura ajJAna ke svarUpa tathA nandIsUtra aura rAjapraznIyasUtra ke atidezapUrvaka donoM ke bheda-prabhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| pAMca jJAnoM kA svarUpa-(1)Abhinibiodhika-indriya aura mana kI sahAyatA se yogya deza meM rahe hue padArtha kA arthAbhimukha (yathArtha) nizcita (saMzayAdi rahita) bodha (jJAna) Abhinibodhika hai| isakA dUsarA nAma matijJAna bhI hai| (2) zrutajJAna-zruta arthAt zravaNa kiye jAne vAle zabda ke dvArA (vAcyavAcaka sambaMdha se) tatsambaddha artha ko indriya aura mana ke nimitta se grahaNa karAne vAlA bhAva zrutakAraNarUpa bodha zrutajJAna kahalAtA hai| athavA indriya aura mana kI sahAyatA se zruta-granthAnusArI evaM matijJAna ke anantara zabda aura artha ke paryAlocanapUrvaka hone vAlA bodha zrutajJAna hai| (3)avadhijJAna-indriya aura mana kI sahAyatA ke binA mUrtadravyoM ko hI jAnane vAlA pratyakSa jJAna athavA nIce-nIce vistRta vastu kA avadhAna-pariccheda jisase ho use avadhijJAna kahate haiN| (4) manaHparyavajJAna-manana kiye jAte hue manodravyoM ke paryAya AkAra vizeSa ko saMjJI jIvoM ke manogata bhAvoM ko indriya aura mana kI sahAyatA ke binA pratyakSa jaannaa| (5) kevalajJAna-kevala eka, mati Adi jJAnoM se nirapekSa trikAla-trilokavartI sarvadravya-paryAyoM kA yugapat, zuddha, sakala, asAdhAraNa evaM ananta, hastamalakavat prtykssjnyaan| AbhinibodhikajJAna ke cAra prakAroM kA svarUpa--(1) avagraha-indriya aura padArtha ke yogya deza meM rahane para darzana ke bAda (vizeSarahita) sAmAnya rUpa se sarvaprathama hone vAlA padArtha kA grahaNa (bodha) (2) IhA--avagraha se jAne gae padArtha ke viSaya meM saMzaya ko dUra karate hue usake vizeSa dharma kI vicAraNA krnaa| (3) avAya-IhA se jJAta hue padArthoM meM yahI hai, anya nahIM; isa prakAra se artha kA nizcaya krnaa| (4)dhAraNA--avAya se nizcita artha ko smRti Adi ke rUpa meM dhAraNa kara lenA, tAki usakI vismRti na ho| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 vyAkhyAprajJaptisUtra arthAvagraha-vyaMjanAvagraha kA svarUpa-arthAvagraha padArtha ke avyakta jJAna ko kahate haiN| isameM padArtha ke varNa gandha Adi kA aspaSTa jJAna hotA hai| isakI sthiti eka samaya kI hai| arthAvagraha se pahale upakaraNendriya dvArA indriyasambaddha zabdAdi viSayoM kA atyanta avyakta jJAna vyaJjanAvagraha hai| isakI jaghanya sthiti AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa do se nau zvAsocchvAsa kI hai| vyaJjanAvagraha 'darzana' ke bAda cakSu aura mana ko chor3akara zeSa cAra indriyoM se hotA hai| tatpazcAt indriyoM kA padArtha ke sAtha sambaMdha hone para yaha kucha hai', aisA aspaSTa jJAna hotA hai, vahI arthAvagraha hai| avagraha Adi kI sthiti aura ekArthaka nAma-avagraha kI eka samaya kI, IhA kI antarmuhUrta kI, avAya kI antarmuhUrta kI aura dhAraNA kI sthiti saMkhyAtavarSIya Ayu vAloM kI apekSA saMkhyAta kAla kI aura asaMkhyAtavarSIya Ayu vAloM kI apekSA asaMkhyAtakAla kI hai| avagraha Adi cAroM ke pratyeka ke pA~ca-pA~ca ekArthaka nAma nandIsUtra meM diye gaye haiN| cAroM ke kula milAkara bIsa bheda haiN| zrutAdi jJAnoM ke bheda-nandIsUtra ke anusAra zrutajJAna ke akSarazruta, anakSarazruta Adi 14 bheda haiM, avadhijJAna ke bhavapratyaya aura guNapratyaya, ye do bheda haiM, mana:paryavajJAna ke Rjumati aura vipulamati, ye do bheda haiN| kevalajJAna eka hI hai, usakA koI bheda nahIM hai| mati-ajJAna Adi kA svarUpa aura bheda-mithyAdRSTi ke matijJAna ko mati-ajJAna kahate haiM, arthAt--sAmAnya mati samyagdRSTi ke lie matijJAna hai aura mithyAdRSTi ke lie mati-ajJAna hai| isI taraha avizeSita zruta, samyagdRSTi ke lie zrutajJAna hai aura mithyAdRSTi ke lie zruta-ajJAna hai / mithyA avadhijJAnaM ko vibhaMgajJAna kahate haiN| jJAna meM avagraha Adi ke jo ekArthaka nAma kahe gae haiM, unheM yahA~ ajJAna ke prakaraNa meM nahIM kahanA caahie| vibhaMgajJAna kA zabdazaH artha isa prakAra bhI hotA hai- jisameM viruddha bhaMga-vastuvikalpa uThate hoM, athavA avadhijJAna se virUpa-viparIta-mithyA-bhaMga (vikalpa) vAlA jnyaan| grAmasaMsthita Adi kA svarUpa grAma kA avalambana hone se vaha vibhaMgajJAna, grAmAkAra (grAmasaMsthita) kahalAtA hai, isI prakAra anyatra bhI UhApoha kara lenA caahie| audhika, cauvIsa daNDakavartI tathA siddha jIvoM meM jJAna-ajJAna-prarUpaNA 29. jIvA NaM bhaMte ! kiM nANI, annANI ? goyamA ! jIvA nANI vi, annANI vi|je nANI te atthegatiyA dunnANI, atthegatiyA tinnANI, atthegatiyA caunANI, atthegatiyA egnaannii| je dunnANI te AbhiNibohiyanANI ya suyanANI y| je tinnANI te AbhiNibohiyanANI suyanANI ohinANI, ahavA AbhiNibohiyaNANI suyaNANI mnnpjvnaannii| je cauNANI te AbhiNibohiyaNANI suyaNANI ohiNANI mnnpjvnnaannii| je eganANI te niyamA kevlnaannii| je aNNANI te atthegatiyA duaNNANI, atthegatiyA tiannnnaannii| je duaNNANI te maiaNNANI ya suya aNNANI y|je tiaNNANI te matiaNNANI Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-2 255 suyaaNNANI vibhNgnaannii| [29 pra.] bhagavan ! jIva jJAnI haiM yA ajJAmI haiM ? [29 u.] gautama ! jIva jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiN| jo jIva jJAnI haiM, unameM se kucha jIva do jJAna vAle haiM, kucha jIva tIna jJAna vAle haiM, kucha jIva cAra jJAna vAle haiM, aura kucha jIva eka jJAna vAle haiN| do jJAna vAle haiM, ve matijJAnI aura zrutajJAnI hote haiN| jo tIna jJAna vAle haiM, ve AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI aura avadhijJAnI haiM, athavA AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI aura mana:paryavajJAnI hote haiN| jo cAra jJAna vAle haiM, ve AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyavajJAnI haiN| jo eka jJAna vAle haiM, ve niyamata: kevalajJAnI haiM / jo jIva ajJAnI haiM, unameM se kucha jIva do ajJAna vAle haiM, kucha tIna ajJAna vAle hote haiM / jo jIva do ajJAna vAle haiM, ve mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI haiM; jo jIva tIna ajJAna vAle haiM, ve mati-ajJAnI, zruta-ajJAnI aura vibhaMgajJAnI haiN| 30. neraiyA NaM bhaMte ! kiM nANI, aNNANI? goyamA ! nANI vi aNNaNI vi| je nANI te niyamA tinnANI, taM jahA--AbhiNibohi0 suyanANI ohinaannii| je aNNANI te atthegatiyA duaNNANI, atthegatiyA tiannnnaannii| evaM tiNi aNNANNANi bhynnaae| [30 pra.] bhagavan ! nairayika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [30 u.] gautama ! nairayika jIva jJAnI bhI haiM, aura ajJAnI bhI haiN| unameM jo jJAnI haiM, ve niyamata: tIna jJAna vAle haiM, yathA--AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI aura avdhijnyaanii| jo ajJAnI haiM, unameM se kucha do ajJAna vAle haiM, aura kucha tIna ajJAna vAle haiM / isa prakAra tIna ajJAna bhajanA (vikalpa) se hote haiN| 31.[1] asurakumArA NaM bhaMte kiM nANI aNNANI ? jaheva neraiyA taheva tiNNi nANANi niyamA, tiNNi ya aNNANANi bhynnaae| [31-1 pra.] bhagavan ! asurakumAra jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [31-1 u.] gautama ! jaise nairayika kA kathana kiyA gayA hai, usI prakAra asurakumAroM kA bhI kathana karanA caahie| arthAt jo jJAnI haiM, ve niyamata: tIna jJAna vAle haiM aura jo ajJAnI haiM, ve bhajanA (vikalpa) se tIna ajJAna vAle haiN| [2] evaM jAva thnniykumaaraa| [31-2] isI prakAra stanitakumAroM taka kahanA caahie| 32. [1] puDhavikkaiyA NaM bhaMte ! kiM nANI aNNANI ? goyamA ! no nANI, aNNANI-matiaNNANI ya, suyaaNNANI y| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 vyAkhyAprajJaptisUtra [32-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? [32-1 u.] gautama ! ve jJAnI nahIM haiM, ajJAnI haiN| ve niyamata: do ajJAna vAle haiM; yathA--mati-ajJAnI aura zruta ajnyaanii| [2] evaM jAva vnnssikaaiyaa| [32-2] isI prakAra vanaspatikAyika paryanta kahanA caahie| 33.[1] beiMdiyANaM pucchaa| goyamA ! NANI vi, aNNANI vi|je nANI te niyamA duNNANI, taM jahA--AbhiNibohiyanANI ya suyaNANI y| je aNNANI te niyamA duaNNANI-AbhiNibohiya-aNNANI ya suyaaNNANI y| [33-1 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIva jJAnI bhI haiM yA ajJAnI ? [33-1 u.] gautama ! dvIndriya jIva jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiN| jo jJAnI haiM, ve niyamata: do jJAna vAle haiM, yathA-matijJAnI aura shrutjnyaanii| jo ajJAnI haiM, niyamataH do ajJAna vAle haiM, yathA--mati-ajJAnI aura shrut-ajnyaanii| [2] evaM teiMdiya-cauriMdiyA vi| [33-2] isI prakAra trIndriya aura caturindraya jIvoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| 34. paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchaa| goyamA ! nANi vi aNNANI vi| je nANi te atthegatiyA duNNANI, atthegatiyA tinnaannii| evaM tiNNi nANANi tiNNi aNNANi ya bhynnaae| [34 pra.] bhagavan ! prazna hai ki paMcendriyatiryaJcayonika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [34 u.] gautama ! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiN| jo jJAnI haiM, unameM se kitane hI do jJAna vAle haiM aura kaI tIna jJAna vAle haiN| isa prakAra (paMcendriyatiryaJcayonika jIvoM ke) tIna jJAna aura tInaM ajJAna bhajanA se hote haiN| 35. maNussA jahA jIvA taheva paMca nANANi tiNNi aNNANANi ya bhynnaae| [35] jisa prakAra audhika jIvoM ke viSaya meM kahA gayA hai, usI prakAra manuSyoM meM pA~ca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| 36. vANamaMtarA jahA neriyaa| [36] vANavyantara devoM kA kathana nairayikoM ke samAna jAnanA caahie| 37. jotisiya-vemANiyANaM tiNNi nANA tiNNi annANA niymaa| [37] jyotiSka aura vaimAnika devoM meM tIna jJAna, tIna ajJAna niyamata: hote haiN| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-2 257 38. siddhA NaM bhaMte ! pucchaa| goyamA ! NANI, no annnnaannii| niyamA egnaannii-kevlnaannii| [38 pra.] bhagavan ! siddha bhagavAn jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [38 u.] gautama ! siddha bhagavAn jJAnI haiM, ajJAnI nahIM haiN| niyamata: eka-kevalajJAna vAle haiN| vivecana audhika jIvoM, cauvIsa daNDakavartI jIvoM evaM siddhoM meM jJAna aura ajJAna kI prarUpaNA-prastuta dasa sUtroM (29 se 38 taka) meM audhika jIvoM, nairayika se lekara vaimAnika paryanta cauvIsa daNDakavartI jIvoM aura siddhoM meM pAye jAne vAle jJAna aura ajJAna kI prarUpaNA kI gaI hai| nairayikoM meM tIna jJAna niyamataH, tIna ajJAna bhajanAtaH-samyagdRSTi nairayikoM meM bhavapratyaya avadhijJAna hotA hai, isalie ve niyamata: tIna jJAna vAle hote haiN| kintu jo ajJAnI hote haiM, unameM kitane hI do ajJAna vAle hote haiM, jaba koI asaMjJI paMcendriyatiryaJca naraka meM utpanna hotA hai, taba usake aparyApta avasthA meM vibhaMgajJAna nahIM hotA, isa apekSA se nArakoM meM do ajJAna kahe gae haiN| jo mithyAdRSTi saMjJI paMcendriya naraka meM utpanna hotA hai, to usako aparyApta avasthA meM bhI vibhaMgajJAna hotA hai| ata: isa apekSA se nArakoM meM tIna ajJAna kahe gae tIna vikalendriya jIvoM meM do jJAna dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM meM jisa aupazamika samyagdRSTi manuSya ne yA tiryaJca ne pahale AyuSya bAMdha liyA hai, vaha upazama-samyaktva kA vamana karatA huA unameM (dvI-tri-caturindriya jIvoM meM) utpanna hotA hai| usa jIva ko aparyApta dazA meM sAsvAdanasamyagdarzana hotA haiM, jo jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha AvalikA taka rahatA hai; taba taka samyagdarzana hone ke kAraNa vaha jJAnI rahatA hai, usa apekSA se vikalendriyoM meM do jJAna batalAe haiN| isake pazcAt to vaha mithyAtva ko prApta ho jAne se ajJAnI ho jAtA hai| gati Adi ATha dvAroM kI apekSA jJAnI-ajJAnI-prarUpaNA 39. nirayagatiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI, aNNANI ? goyamA ! nANI vi, aNNANI vi| tiNi nANAI niyamA, tiNNi annANAI bhynnaae| [39 pra.] bhagavan ! nirayagatika (narakagati meM jAte hue) jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [39 u.] gautama ! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiN| jo jJAnI haiM, ve niyamata: tIna jJAna vAle haiM aura jo ajJAnI haiM, ve bhajanA se tIna ajJAna vAle haiN| ' 40. tiriyagatiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI, aNNANI ? goyamA ! do nANA, do annANA niymaa| 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 345 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 . vyAkhyAprajJaptisUtra [40 pra.] bhagavan ! tiryaJcayonika (tiryaJcagati meM jAte hue) jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [40 u.] gautama ! unameM niyamataH do jJAna yA do ajJAna hote haiN| 41. maNussagatiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI, annANI? goyamA ! tiNNi nANAI bhayaNAe, do aNNANAI niymaa| [41 pra.] bhagavan ! manuSyagatika (manuSyagati meM jAte hue) jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [41 u.] gautama ! unake bhajanA (vikalpa) se tIna jJAna hote haiM, aura niyamataH do ajJAna hote haiN| 42. devagatiyA jahA nirygtiyaa| [42] devagatika jIvoM meM jJAna aura ajJAna kA kathana nirayagatika jIvoM ke samAna samajhanA caahie| 43. siddhagatiyA NaM bhaMte ! 0 / jahA siddhA (su0 38) / 1 / [43 pra.] bhagavan ! siddhagatika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [43 u.] gautama ! unakA kathana siddhoM kI taraha karanA caahiye| arthAt--ve niyamata: eka kevalajJAna vAle hote haiN| (prathamadvAra) 44. saiMdiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI, aNNANI? goyamA ! cattAri nANAI, tiNNi aNNANAI bhynnaae| [44 pra.] bhagavan ! sendriya (indriya vAle) jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? [44 u.] gautama ! unake cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| 45. egiMdiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI0? jahA puddhvikkaaiyaa| [45 pra.] bhagavan ! eka indriya vAle jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [45 u.] gautama ! inake viSaya meM pRthvIkAyika jIvoM (sU. 27 meM kathita) kI taraha kahanA caahiye| 46. beiMdiya-teiMdiya-caturiMdiyANaM do nANA, do aNNANA niymaa| [43] do indriyoM, tIna indriyoM aura cAra indriyoM vAle jIva meM do jJAna yA do ajJAna niyamata: hote haiN| 47. paMciMdiyA jahA sNidiyaa| [47] pAMca indriyoM vAle jIvoM kA kathana sendriya jIvoM kI taraha karanA caahie| 48. aNiMdiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI0? Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 aSTama zataka : uddezaka-2 jahA siddhA (su0 38) / 2 / [48 pra.] bhagavan ! anindriya (indriyarahita) jIva jJAnI haiM athavA ajJAnI haiM ? [48 u. ] gautama ! unake viSaya meM siddhoM (sU. 38 meM kathita) kI tarahA jAnanA caahie| (dvitIya dvAra) 49. sakAiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI annANI ? goyamA ! paMca nANANi tiNNi annANAI bhynnaae| [49 pra.] bhagavan ! sakAyika (kAyAsahita) jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? [49 u.] gautama ! sakAyika jIvoM ke pAMca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| 50. puDhavikAiyA jAva vaNassaikAiyA no nANI, annnnaannii| niyamA duaNNANa, taM jahAmatiaNNANI ya suyaaNNANI y| [50] pRthvIkAyika se vanaspatikAyika jIva taka jJAnI nahIM, ajJAnI hote haiM / ve niyamata: do ajJAna (mati-ajJAna aura zruta-ajJAna) vAle hote haiN| 51. tasakAiyA jahA sakAiyA (su. 49) / [51] trasakAyika jIvoM kA kathana sakAyika jIvoM ke samAna [sU. 49] samajhanA caahie| 52. akAiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI0 ? jahA siddhA (su. 38) / 3 / [52 pra.] bhagavan ! akAyika (kAyArahita) jIva jJAnI haiM athavA ajJAnI haiM ? [52 u.] gautama ! inake viSaya meM siddhoM kI taraha jAnanA caahie| (tRtIya dvAra) 53. suhumA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI ? jahA puDhavikAiyA (su. 50) / [53 pra.] bhagavan ! sUkSma jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [53 u.] gautama ! inake viSaya meM pRthvIkAyika jIvoM (sU. 50 meM kathita) ke samAna kathana karanA caahie| 54. bAdarA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI0 ? jahA sakAiyA (su. 49) [54 pra.] bhagavan ! bAdara jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI haiM ? [54 u.] gautama ! inake viSaya meM sakAyika jIvoM (sU. 49 meM kathita) ke samAna kahanA caahie| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 55. nosuhumAnobAdarA NaM bhaMte ! jIvA0 ? jahA siddhA (su. 38 ) / 4 / [55 pra.] bhagavan ! nosUkSma-nobAdara jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [55 u.] gautama ! inakA kathana siddhoM kI taraha samajhanA caahie| 56. pajjattA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI0 ? vyAkhyAprajJaptisUtra (caturtha dvAra) jahA sakAiyA (su. 49 ) / [56 pra.] bhagavan ! paryAptaka jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [56 u.] gautama ! inakA kathana sakAyika (sU. 49 meM kathita ) jIvoM ke samAna jAnanA caahie| 57. pajjattA NaM bhaMte ! neraiyA kiM nANI0 ? tiNNi nANA, tiNiNa aNNANA niyamA / [57 pra.] bhagavan ! paryAptaka nairayika jIvaM jJAnI haiM yA ajJAnI ? [57 u.] gautama ! inameM niyamataH tIna jJAna yA tIna ajJAna hote haiN| 58. jahA neraiyA evaM jAva thaNiyakumArA / [58] paryAptaka nairayika jIvoM kI taraha paryApta stanitakumAroM taka meM jJAna aura ajJAna kA kathana karanA cAhie / [60 pra.] bhagavan ! paryApta paMcendriyatiryaJcayonika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [60 u.] gautama ! unameM tIna jJAna aura tIna ajJAna bhajanA (vikalpa) se hote haiM / 59. puDhavikAiyA jahA egiNdiy| evaM jAva caturiMdiyA / [59] (paryApta)pRthvIkAyika jIvoM kA kathana ekendriya jIvoM (sU. 45 meM kathita) kI taraha karanA caahie| isI prakAra (paryApta ) caturindriya (apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya) taka samajhanA caahie| 60. pajjattA paM bhaMte ! paMcidiyatirikkhajoNiyA kiM nANI, aNANI ? tiNiNa aNNANA bhayaNAe / tiNNi nANA, 61. maNussA jahA sakAiyA (su. 41 ) / [61] paryApta manuSyoM sambandhI kathana sakAyika jIvoM (sU. 49 meM kathita ) kI taraha karanA caahie| 62. vANamaMtara-joisiya-vemANiyA jahA neraiyA (su. 57 ) / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-2 261 [62] paryApta vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM kA kathana nairayika jIvoM (sU. 57) kI taraha samajhanA caahie| 63. apajjattA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI 2? tiNNi nANA, tiNNi aNNANA bhynnaae| [66 pra.] bhagavan ! aparyAptaka jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [66 u.] gautama ! unameM tIna jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| 64.[1] apajattA NaM bhaMte ! neraDyA kiM nANI, annANI? tiNNi nANA niyamA, tiNNi aNNANA bhynnaae| [64-1 pra.] bhagavan ! aparyApta nairayika jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [64-1 u.] gautama ! unameM tIna jJAna niyamata: hote haiM, tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| [2] evaM jAva thnniykumaaraa| [64-2] nairayika jIvoM kI taraha aparyApta stanitakumAra devoM taka isI prakAra kathana karanA caahie| 65. puDhavikkAiyA jAva vaNassatikAiyA jahA egiNdiyaa| [65] (aparyApta) pRthvIkAyika se lekara vanaspatikAyika jIvoM taka kA kathana ekendriya jIvoM kI taraha karanA caahie| 66.[1] beMdiyA NaM0 pucchaa| do nANA, do aNNANa nniymaa| [66-1 pra.] bhagavan ! aparyApta dvIndriya jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [66-1 u.] gautama ! inameM do jJAna athavA do ajJAna niyamata: hote haiN| [2] evaM jAva pNciNdiytirikkhjonniyaannN| / [66-2] isI prakAra (aparyAptaka) paMcendriya tiryaJcayonikoM taka jAnanA caahie| 67. apajattagA NaM bhaMte ! maNussA kiM nANI, annANI ? tiNNi nANAI bhayaNAe, do aNNANAI niymaa| [67 pra.] bhagavan ! aparyAptaka manuSya jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [67 u.] gautama ! unameM tIna jJAna bhajanA se hote haiM aura do ajJAna niyamataH hote haiN| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 vyAkhyAprajJaptisUtra 68. vANamaMtarA jahA neraiyA (su. 64) [68] aparyApta vANavyantara jIvoM kA kathana nairayika jIvoM kI taraha (sU. 64 ke anusAra) samajhanA caahie| 69. apajattagA jotisiya-vemANiyA NaM0 ? tiNNi nANA, tinni aNNANA niymaa| [69 pra.] bhagavan ! aparyApta jyotiSka aura vaimAnika jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [69 u.] gautama ! unameM tIna jJAna yA tIna ajJAna niyamataH hote haiN| 70. nopajattaganoapajattagA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI0 ? jahA siddhA (su. 38) / 5 / [70 pra.] bhagavan ! noparyApta-noaparyApta jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? [70 u.] gautama ! inakA kathana siddha jIvoM (sU. 38) ke samAna jAnanA caahie| (paMcama dvAra) 71. nirayabhavatthA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI, aNNANI ? jahA nirayagatiyA (su. 39) / [71 pra.] bhagavan ! nirayabhavastha (nArakabhava meM rahe hue) jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [71 u.] gautama ! inake viSaya meM nirayagatika jIvoM ke samAna (sU. 39 ke anusAra) kahanA caahie| 72. tiriyabhavatthA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI, aNNANI ? tiNNi nANA, tiNNi aNNANA bhynnaae| [72 pra.] bhagavan ! tiryaJcabhavastha jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [72 u.] gautama ! unameM tIna jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| 73. maNussabhavatthA NaM0? jahA sakAiyA (su. 49) / [73 pra.] bhagavan ! manuSyabhavastha jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [73 u.] gautama ! inakA kathana sakAyika jIvoM kI taraha (sU. 41 ke anusAra) karanA caahie| 74. devabhavatthA NaM bhaMte ! 0? Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka - 2 263 jahA nirayabhavatthA (su. 71 ) / [74 pra.] bhagavan ! devabhavastha jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [74 u.] gautama ! nirayabhavastha jIvoM ke samAna (sU. 71 ke anusAra) inake viSaya meM kahanA cAhie / 75. abhavasthA jahA siddhA (su 38 ) / 6 / [ 75 ] abhavastha jIvoM ke viSaya meM siddhoM kI taraha (sU. 38 ke anusAra) jAnanA caahie| (chaThA dvAra) 76. bhavasiddhiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI0 ? jahA sakAiyA (su. 41 ) / [76 pra.] bhagavan ! bhavasiddhika (bhavya) jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [76 u.] gautama ! inakA kathana sakAyika jIvoM ke samAna (sU. 41 ke anusAra) jAnanA caahie| 77. abhavasiddhiyA NaM0 pucchA / goyamA ! no nANI; aNNANI, tiNiNa aNNANAI bhayaNAe / [77 pra.] bhagavan ! abhavasiddhika (abhavya) jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [77 u.] gautama ! ye jJAnI nahIM, kintu ajJAnI haiN| inameM tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| 78. nobhavasiddhiyaMnoabhavasiddhiyA NaM bhaMte ! jIvA0 ? jahA siddhA (su. 38 ) / 7 / [78 pra.] bhagavan ! nobhavasiddhika-noabhavasiddhika jIva jJAnI haiM athavA ajJAnI haiM ? [ 78 u.] gautama ! inake sambaMdha meM siddha jIvoM ke samAna (sU. 38 ke anusAra) kahanA caahie| (saptama dvAra) 79. saNNI NaM0 pucchaa| jahA saiMdiyA (su. 44 ) / [79 pra.] bhagavan ! saMjJIjIva jJAnI hai yA ajJAnI haiM ? [79 u.] gautama ! sendriya jIvoM ke kathana ke samAna (sU. 44 ke anusAra) inake viSaya meM kahanA cAhie / 80. asaNNI jahA veiMdiyA (su. 46 ) / [80] asaMjJI jIvoM ke viSaya meM dvIndriya jIvoM ke samAna (sU. 46 ke anusAra) kahanA cAhie / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 vyAkhyAprajJaptisUtra 81. nosaNNInoasaNNI jahA siddhA (su. 38) / 8 / [81] nosaMjJI-noasaMjJI jIvoM kA kathana siddha jIvoM kI taraha (sU. 38 ke anusAra) jAnanA caahie| (aSTama dvAra) vivecana-gati Adi ATha dvAroM kI apekSA jJAnI-ajJAnI prarUpaNA-prastuta 43 sUtroM (sU. 39 se 81 taka) meM gati, indriya, kAya, sUkSma, paryApta, bhavastha, bhavasiddhika evaM saMjJI, ina ATha dvAroM ke mAdhyama se una-una gati Adi vAle jIvoM meM sambhavita jJAna yA ajJAna kI prarUpaNA kI gaI hai| gati Adi dvAroM ke mAdhyama se jIvoM meM jJAna-ajJAna kI prarUpaNA (1) gatidvAra-gati kI apekSA pAMca prakAra ke jIva haiM-narakagatika, tiryaMcagatika, manuSyagatika, devagatika aura siddhgtik|nirygtik jIva ve haiM jo yahA~ se mara kara naraka meM jAne ke lie vigrahagati (antarAlagati) meM cala rahe haiM, paMcendriya tiryaMJca aura manuSya, jo naraka meM jAne vAle haiM, ve yadi samyagdRSTi hoM to jJAnI hote haiM, kyoMki unheM tIna jJAna hote haiN| yadi ve mithyAdRSTi hoM to ve ajJAnI hote haiM, unameM se narakagAmI yadi asaMjJI paMcendriyatiryaMJca ho to vigrahagati meM aparyApta avasthA taka use vibhaMgajJAna nahIM hotA, usa samaya taka do ajJAna hote haiM, kintu mithyAdRSTi saMjJI paMcendriya narakagAmI ko vigrahagati meM bhI bhavapratyayika vibhaMgajJAna hotA hai, isalie nirayagatika meM tIna ajJAna bhajanA se kahe gae haiN| tiryaMcagatika jIva ve haiM jo yahA~ se mara kara tiryaMcagati meM jAne ke lie vigrahagati meM cala rahe haiN| unameM niyama se do jJAna aura do ajJAna isalie batAe haiM ki samyagdRSTi jIva avadhijJAna se cyata hone ke bAda mati-zratajJAnasahita tiryaMcagati meM jAtA hai| isalie usameM niyamata: do jJAna hote haiM tathA mithyAdRSTi jIva vibhaMgajJAna se girane ke bAda mati-ajJAna, zruta-ajJAnasahita tiryaMcagati meM jAtA hai, isalie niyamata: usameM do ajJAna hote haiN| manuSyagati meM jAne ke lie jo vigrahagati meM cala rahe haiM, ve manuSyagatika kahalAte haiN| manuSyagati meM jAte hue jo jIva jJAnI hote haiM, unameM se kaI tIrthaMkara kI taraha avadhijJAnasahita manuSyagati meM jAte haiM, unameM tIna jJAna hote haiM, jabaki avadhijJAnarahita manuSyagati meM jAne vAloM meM do jJAna hote haiN| isIlie yahA~ tIna jJAna bhajanA se kahe gae haiN| jo mithyAdRSTi haiM, ve vibhaMgajJAnarahita hI manuSyagati meM utpanna hote haiM, isalie unameM do ajJAna niyama se kahe gae haiN| devagati meM jAte hue vigrahagati meM cala rahe jIvoM kA kathana nairayikoM kI taraha (niyamata: tIna jJAna athavA bhajanA se tIna ajJAna vAle) samajhanA caahie| siddhagatika jIvoM meM to kevala eka hI jJAna-kevalajJAna hotA hai| (2) indriyadvArasendriya kA artha hai-indriya vAle jIva-yAnI indriyoM se kAma lene vAle jIva / sendriya jIvoM ko 2,3 yA 4 jJAna hote haiN| yaha bAta labdhi kI apekSA se samajhanA caahie| kyoMki upayoga kI apekSA to sabhI jIvoM ko ekasamaya meM eka hI jJAna hotA hai| kevalajJAna atIndriya jJAna hai, vaha sendriya nahIM hai| ajJAnI sendriya jIvoM ko tIna ajJAna bhajanA se hote haiM, kinhIM ko do aura kinhIM ko tIna ajJAna hote haiN| tIna vikalendriya meM do ajJAna to niyamata: hote haiM, kintu sAsvAdanaguNasthAna hone kI avasthA meM do jJAna bhI hone sambhava haiN| anindriya . (indriyoM ke upayoga se rahita) jIva to kevalajJAnI hI hote haiN| unameM ekamAtra kevalajJAna pAyA jAtA hai| (3) kAyadvAra--sakAyika kahate haiM-audArika Adi zarIrayukta jIva ko athavA pRthvIkAyika Adi 6 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-2 265 kAyasahita ko| ve kevalI bhI hote haiN| ata: sakAyika samyagdRSTi meM pA~ca jJAna bhajanA se hote haiN| jo SaTkAyoM meM se kisI bhI kAya meM nahIM haiM, yA jo audArika Adi kAyoM se rahita haiM, aise akAyika jIva siddha hote haiM, unameM sirpha kevalajJAna hI hotA hai| (4) sUkSmadvAra--sUkSma jIva pRthvIkAyikavat mithyAdRSTi hone se una meM do ajJAna hote haiN| bAdara jIvoM meM kevalajJAnI bhI hote haiM, ata: sakAyika kI taraha unameM pA~ca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| (5) paryAptadvAra--paryAptajIva kevalajJAnI bhI hote haiM, ata: unameM sakAyika jIvoM ke samAna bhajanA se 5 jJAna aura 3 ajJAna pAe jAte haiN| paryApta nArakoM meM tIna jJAna aura tIna ajJAna niyamata: hote haiM, kyoMki asaMjJI jIvoM meM se Ae hue aparyApta nArakoM meM hI vibhaMgajJAna nahIM hotA, mithyAtvI paryAptakoM meM to hotA hI hai| isI prakAra bhavanapati evaM vANavyantaraM devoM meM samajhanA caahie| paryApta vikalendriyoM meM niyama se do ajJAna hote haiN| paryApta paMcendriyatiryaJcoM meM 3 jJAna aura 3 ajJAna bhajanA se hote haiM, usakA kAraNa hai, kitane hI jIvoM ko avadhijJAna yA vibhaMgajJAna hotA hai, kitanoM ko nahIM hotaa| aparyAptaka nairayikoM meM tIna jJAna niyama se aura tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| aparyAptaka dvIndriya Adi jIvoM meM sAsvAdanasamyagdarzana sambhava hone se unameM do jJAna aura zeSa meM do ajJAna pAe jAte haiM / aparyApta samyagdRSTi manaSyoM meM tIrthaMkara prakati ko bA~dhe hae jIva bhI hote haiM, unameM avadhijJAna honA sambhava hai, ata: unameM tIna jJAna bhajanA se pAe jAte haiN| mithyAdRSTi manuSyoM ko aparyApta-avasthA meM vibhaMgajJAna nahIM hotA, isalie unameM niyamataH do ajJAna hote haiN| aparyApta vANavyantara devoM meM jo asaMjJI jIvoM se Akara utpanna hotA hai, usameM aparyApta-avasthA meM vibhaMgajJAna nahIM hotA, zeSa meM avadhijJAna yA vibhaMgajJAna niyama se hotA hai, ata: unameM nairayikoM ke samAna tIna jJAna vAle, yA do athavA tIna ajJAna vAle hote haiN| jyotiSka aura vaimAnika devoM meM saMjJI jIvoM meM se hI Akara utpanna hote haiM, isalie unameM aparyApta avasthA meM bhI bhavapratyanika avadhijJAna yA vibhaMgajJAna avazya hotA hai| ata: unameM niyamata: tIna jJAna yA tIna ajJAna hote haiM / noparyApta-noaparyApta jIva siddha hote haiM, ve paryApta aparyApta nAmakarma se rahita hote haiN| ataH unameM ekamAtra kevalajJAna hI hotA hai| (6) bhavasthadvAra--nirayabhavastha kA artha hai-narakagati meM utpattisthAna ko prApta / isI prakAra tiryaMcabhavastha Adi padoM kA artha samajha lenA caahie| nirayabhavastha kA kathana nirayagatikavat samajha lenA caahie| (7) bhavasiddhikadvAra-bhavasiddhika yAnI bhavya jIva jo samyagdRSTi haiM, unameM sakAyika kI taraha 5 jJAna bhajanA se hote haiM. jabaki mithyAdaSTi meM tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| abhavasiddhika (abhavya) jIva sadaiva mithyAdRSTi hI rahate haiM, ata: unameM tIna ajJAna kI bhajanA hai| jJAna unameM hotA hI nhiiN| (8) saMjJIdvAra--saMjJI jIvoM kA kathana sendriya jIvoM kI taraha hai, arthAta-unameM cAra jJAna athavA tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| * asaMjJI jIvoM kA kathana dvIndriya jIvoM ke samAna hai, arthAt-aparyApta avasthA meM unameM sAsvAdanasamyagdarzana kI sambhAvanA hone se do jJAna bhI pAye jAte haiM / aparyApta avasthA meM to unameM niyamata: do ajJAna hote haiN|' anyadvAra--isase Age labdhi Adi bAraha dvAra abhI zeSa haiM / labdhidvAra meM labdhiyoM ke bheda-prabheda Adi kA varNana vistRta hone se isa pATha se alaga de rahe haiN| 1. bhagavatIsUtra a. vRtti Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 vyAkhyAprajJaptisUtra nauveM labdhidvAra kI apekSA se jJAnI-ajJAnI kI prarUpaNa 82. kativihA NaM bhaMte ! laddhI paNNattA ? ___ goyamA ! dasavihA laddhI paNNattA, taM jahA--nANaladdhI 1 daMsaNaladdhi 2 carittaladdhI 3 carittA-carittaladdhI 4 dANaladdhI 5 lAbhaladdhI 6 bhogaladdhI 7 uvabhogaladdhI 8 vIriyaladdhI 9 iMdiyaladdhI 10 / [82 pra.] bhagavan ! labdhi kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [82 u.] gautama ! labdhi dasa prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra-(1) jJAnalabdhi, (2) darzanalabdhi, (3) cAritralabdhi, (4) cAritrAcAritralabdhi, (5) dAnalabdhi, (6) lAbhalabdhi, (7) bhogalabdhi, (8) upabhogalabdhi, (9) vIryalabdhi aura (10) indriylbdhi| 83. NANaladdhI NaM bhaMte ! kativihA paNNattA ? goyamA ! paMcavihA paNNattA, taM jahA--AbhiNibohiyaNANaladdhI jAva kevlnnaannlddhii| [53 pra.] bhagavan ! jJAnalabdhi kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [83 u.] gautama ! vaha pA~ca prakAra kI kahI gaI hai, yathA--AbhiniboMdhikajJAnalabdhi yAvat kevljnyaanlbdhi| 84. aNNANaladdhI NaM bhaMte ! kativihA paNNattA ? goyamA ! tivihA.paNNattA, taM jahA-maiaNNANaladdhI sutaaNNANaladdI vibhNgnaannlddhii| [84 pra.] bhagavan ! ajJAnalabdhi kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [84 u.] gautama ! ajJAnalabdhi tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA--mati-ajJAnalabdhi, zruta-ajJAnalabdhi aura vibhNgjnyaanlbdhi| 85. daMsaNaladdhI NaM bhaMte ! kativihA paNNattA ? goyamA ! tivihA paNNattA, taM jahA--sammaiMsaNaladdhI micchAdasaNaladdhI smmaamicchaadsnnlddhii| [85 pra.] bhagavan ! darzanalabdhi kitane prakAra kI kahI gaI hai ? __ [85 u.] gautama ! vaha tIna prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra--samyagdarzanalabdhi, mithyAdarzanalabdhi / aura smygmithyaadrshnlbdhi| 86. carittaladdhI NaM bhaMte ! kativihA paNNattA? goyamA ! paMcavihA paNNattA, taM jahA-sAmAiyacarittaladdhI chedovaTThAvaNiyaladdhI parihAravisuddhaladdhI suhumasaMparAyaladdhI ahkkhaaycrittlddhii| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 aSTama zataka : uddezaka-2 [86 pra.] bhagavan ! cAritralabdhi kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [86 u.] gautama ! cAritralabdhi pAMca prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra-sAmAyikacAritralabdhi, chedopasthApanikalabdhi, parihAravizuddhalabdhi, sUkSmasamparAyalabdhi aura ythaakhyaatcaaritrlbdhi| 87. carittAcarittaladdhI NaM bhaMte ! kativihA paNNattA? goyamA ! egAgArA pnnnnttaa| [87 pra.] bhagavan ! cAritrAcAritralabdhi kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [87 u.] gautama ! vaha ekAkAra (eka prakAra kI) kahI gaI hai| 88. evaM jAva uvabhogaladdhI egAgArA pnnnnttaa| [88] isI prakAra yAvat (dAnalaMbdhi, lAbhalabdhi, bhogalabdhi) upabhogalabdhi, ye saba eka-eka prakAra kI kahI gaI haiN| 89. vIriyaladdhI NaM bhaMte ! kativihA paNNattA ? goyamA ! tivihA paNNattA, taM jahA-bAlavIriyaladdhI paMDiyavIriyaladdhI baalpNddiyviiriylddhii| [89 pra.] bhagavan ! vIryalabdhi kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [59 u.] gautama ! vIryalabdhi tIna prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra--bAlavIryalabdhi, paNDitavIryalabdhi aura baal-pnndditviirylbdhi| 90. iMdiyaladdhI NaM bhaMte ! kativihA paNNattA ? goyamA ! paMcavihA paNNattA, taM jahA--sotiMdiyaladdhI jAva phaasidiylddhii| [90 pra.] bhagavan ! indriyalabdhi kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [90 u.] gautama ! vaha pAMca prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra zrotrendriyalabdhi yAvat sprshendriylbdhi| 91.[1] nANaladdhiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI, aNNANI? goyamA ! nANI, no aNNANI, atthegatiyA dunaannii| evaM paMca nANAI bhynnaae| [91-1 pra.] bhagavan ! jJAnalabdhi vAle jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? [91-1 u.] gautama ! ve jJAnI haiM, ajJAnI nhiiN| unameM se kitane hI do jJAna vAle hote haiN| isa prakAra unameM pAMca jJAna bhajanA (vikalpa) se pAe jAte haiN| [2] tassa aladdhIyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI, aNNANI? Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 vyAkhyAprajJaptisUtra goyamA ! no nANI, aNNANI; atthegatiyA duaNNANI, tiNNi aNNANANi bhynnaae| [91-2 pra.] bhagavan ! jJAnalabdhirahita (ajJAnalabdhi vAle) jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? [91-2 u.] gautama ! ve jJAnI nahIM ajJAnI haiN| unameM se kitane hI jIva do ajJAna vAle (aura kitane hI tIna ajJAna vAle) hote haiN| isa prakAra unameM tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| 92. [1] AbhiNibohiyaNANaladdhiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI, aNNANI ? goyamA ! nANI, no aNNANI; atthegatiyA duNNANI, cattAri nANAI bhynnaae| [72-1 pra.] bhagavan ! AbhinibodhikajJAnalabdhi vAle jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [92-1 u.] gautama ! ve jJAnI haiM, ajJAnI nahIM ! unameM se kitane hI jIva do jJAna vAle, kitane hI tIna jJAna vAle aura kitane hI cAra jJAna vAle hote haiN| isa taraha unameM cAra jJAna bhajanA se pAe jAte haiN| [2] tassa aladdhiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI aNNANI ? goyamA ! nANI vi, aNNANI vi| je nANI te niyamA egnaannii-kevlnaannii| je aNNANI te atyaMgatiyA duannANI, tiNNi aNNANAI bhynnaae| [92-2 pra.] bhagavan ! AbhinibodhikajJAnalabdhi-rahita jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [92-2 u.] gautama ! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhii| jo jJAnI haiM, ve niyamataH ekamAtra kevalajJAna vAle haiM, aura jo ajJAnI haiM, ve kitane hI do ajJAna vAle evaM kitane hI tIna ajJAna vAle haiN| arthAt--unameM tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiN| 93.[1] evaM suyanANaladdhIyA vi| ___ [93-1] zrutajJAnalabdhi vAle jIvoM kA kathana bhI isI prakAra (AbhinibodhikajJAnalabdhi vAle jIvoM ke samAna) karanA caahie| [2] tassa aladdhIyA vi jahA AbhiNibohiyanANassa alddhiiyaa| [93-2] evaM zrutajJAnalabdhirahita jIvoM kA kathana AbhinibodhikajJAnalabdhi-rahita jIvoM kI taraha jAnanA caahie| 14. [1] ohinANaladdhIyA NaM0 pucchA ? goyamA ! nANI, no aNNANI, atthegatiyA tiNANI, atthegatiyA cunaannii| je tiNANI te AbhiNibohiyanANI suyanANI ohiynnaannii| je caunANI te AbhiNibohiyanANI suyaNANI ohiNANI mnnpjvnaannii| [94-1 pra.] bhagavan ! avadhijJAnalabdhiyukta jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? ... [94-1 u.] gautama ! avadhijJAnalabdhiyukta jIva jJAnI haiM, ajJAnI nhiiN| unameM se katipaya tIna jJAna Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka - 2 269 vAle haiM aura kaI cAra jJAna vAle haiN| jo tIna jJAna vAle haiM, ve AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna vAle haiM, aura jo cAra jJAna se yukta haiM, ve AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna avadhijJAna aura manaHparyAyajJAna vAle haiN| [2] tassa aladdhIyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI0 ? goyamA ! nANI vi, aNNANI vi / evaM ohinANavajjAiM cattAri nANAI, tiNiNa aNNANAI bhayaNAe / [94-2 pra.] bhagavan ! avadhijJAnalabdhi se rahita jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? [94-2 u.] gautama ! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiN| isa taraha unameM avadhijJAna ke sivAya cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| 95. [ 1 ] maNapajjavanANaladdhiyA NaM0 pucchA / goyamA ! NANI, No aNNANI / atthegatiyA tiNANI, atthegatiyA caunANI / je tiNANI te AbhinibohiyanANI sutaNANI maNapajavaNANI / je caunANI te AbhiNibohiyanANI suyanANI ohinANI maNapajjavanANI / [95-1 pra.] bhagavan ! manaH paryavajJAnalabdhi vAle jIvoM ke lie prazna hai ki ve jJAnI haiM athavA ajJAnI haiM ? [ 95-1 u.] gautama ! ve jJAnI haiM, ajJAnI nhiiN| unameM se kitane hI tIna jJAna vAle haiM aura kitane hI cAra jJAna vAle haiN| jo tIna jJAna vAle haiM, ve AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna aura mana: paryAyajJAna vAle haiM, aura jo cAra jJAna vAle haiM, ve AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura mana: paryAyajJAna vAle haiN| [2] tassa aladdhIyA NaM pucchA / gomA ! NANI vi, aNNANI vi, maNapajjavaNANavajjAiM cattAri NANAiM, tiNNi aNNANAI bhayaNAe / [95-2 pra.] bhagavan ! manaH paryavajJAnalabdhi se rahita jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [ 95-2 u.] gautama ! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiN| unameM manaH paryavajJAna ke sivAya cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiN| 96. [ 1 ] kevalanANaladdhiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI, annANI ? goyamA ! nANI, no aNNANI / niyamA egaNANI - kevalanANI / [96-1 pra.] bhagavan ! kevalajJAnalabdhi vAle jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [96- 1 u.] gautama ! ve jJAnI haiM, ajJAnI nahIM / ve niyamataH ekamAtra kevalajJAna vAle haiN| [2] tassa aladdhIyA NaM0 pucchA / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra goyamA ! nANI vi, aNNANI vi / kevalanANavajjAiM cattAri NANAiM, tiNNi aNNANAI bhayaNAe / 270 [96-2 pra.] bhagavan ! kevalajJAnalabdhirahita jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [96-2 u.] gautama ! ve jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiN| unameM yA to kevalajJAna ko chor3akara zeSa 4 jJAna aura 3 ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| 97. [ 1 ] aNNANaladdhiyA NaM0 pucchA / goyamA ! no nANI, aNNANI; tiNiNa aNNANAI bhayaNAe / [97-1 pra.] bhagavan ! ajJAnalabdhi vAle jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI haiM, yaha prazna hai ? [97-1 u.] gautama ! ve jJAnI nahIM, ajJAnI haiN| unameM tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiM / [2] tassa aladdhIyA NaM0 pucchA / goyamA ! nANI, no aNNANI / paMca nANAI bhayaNAe / [97-2 pra.] bhagavan ! ajJAnalabdhi se rahita jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [ 97-2 u.] gautama ! ve jJAnI haiM, ajJAnI nhiiN| unameM 5 jJAna bhajanA se pAe jAte haiN| 98. jahA aNNANassa laddhiyA aladdhiyA ya bhaNiyA evaM maiaNNANassa, suyaaNNANassa yaladdhiyA aladdhiyA ya bhANiyavvA / [98] jisa prakAra ajJAnalabdhiyukta aura ajJAnalabdhi se rahita jIvoM kA kathana kiyA hai, usI prakAra mati-ajJAna aura zruta-ajJAnalabdhi vAle tathA ina labdhiyoM se rahita jIvoM kA kathana karanA caahie| 99. vibhaMganANaladdhiyA NaM tiNiNa aNNANAiM niyamA / tassa aladdhiyANaM paMca nANAI bhynnaae| do aNNANAI niymaa| [ 99 ] vibhaMgajJAna se yukta jIvoM meM niyamata: tIna ajJAna hote haiM, aura vibhaMgajJAna - labdhirahita jIvoM pA~ca jJAna bhajanA se aura do ajJAna niyamata: hote haiM / 100. [1] daMsaNaladdhiyA NaM bhaMte! jIvA kiM nANI, aNNANI ? gomA ! nANI vi, aNNANI vi| paMca nANAI, tiNiNa aNNANAI bhayaNAe / [100-1 pra.] bhagavan ! darzanalabdhi vAle jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [100-1 u.] gautama ! ve jJAnI bhI hote haiM, ajJAnI bhii| unameM pAMca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| [2] tassa aladdhiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI annANI ? Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-2 271 goyamA ! tassa aladdhiyA ntthi| [100-2 pra.] bhagavan ! darzanalabdhi-rahita jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? [100-2 u.] gautama ! darzanalabdhirahita jIva koI bhI nahIM hotaa| 101.[1] sammaiMsaNaladdhiyANaM paMca nANAI bhayaNAe / [101-1] samyagdarzanalabdhi-prApta jIvoM meM pAMca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| [2] tassa aladdhiyANaM tiNNi aNNANAiM bhynnaae| * [101-2] samyagdarzanalabdhi-rahita jIvoM meM tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| 102.[1] micchAdasaNaladdhiyA NaM bhaMte ! 0 pucchaa| tiNNi aNNANAI bhynnaae| [102-1 pra.] bhagavan ! mithyAdarzanalabdhi vAle jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? * [102-1 u.] gautama ! unameM tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| [2] tassa aladdhiyANaM paMca nANAiM, tiNNi ya aNNANAI bhynnaae| [102-2] mithyAdarzanalabdhi-rahita jIvoM meM 5 jJAna aura 3 ajJAna bhajanA se hote haiN| 103. sammAmicchAdasaNaladdhiyA aladdhiyA ya jahA micchAdasaNaladdhI aladdhI taheva bhaanniyvvN| [103] samyagmithyAdarzana (mizradarzana) labdhiprApta jIvoM kA kathana mithyAdarzanalabdhiyukta jIvoM ke samAna aura samyagmithyAdarzanalabdhi-rahita jIvoM kA kathana mithyAdarzanalabdhi-rahita jIvoM ke samAna samajhanA caahie| 104.[1] carittaladdhiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI, aNNANI? goyamA ! paMca nANAI bhynnaae| [104-1 pra.] bhagavan ! cAritralabdhiyukta jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? [104-1 u.] gautama ! unameM pAMca jJAna bhajanA se hote haiN| [2] tassa aladdhiyANaM maNapajavanANavajAiM cattAri nANAiM, tinni ya annANAiM bhynnaae| [104-2] cAritralabdhirahita jIvoM meM mana:paryavajJAna ko chor3akara cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 vyAkhyAprajJaptisUtra 105.[1] sAmAiyacarittaladdhiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI, annANI ? goyamA ! nANI, kevalavajjAiM cattAri nANAI bhynnaae| [105-1 pra.] bhagavan ! sAmAyikacAritralabdhimAn jIva jJAnI haiM yA ajJAnI haiM ? [105-1 u.] gautama ! ve jJAnI hote haiN| unameM kevalajJAna ke sivAya cAra jJAna bhajanA se hote haiN| [2] tassa aladdhiyANaM pAMca nANAiM tiNNi ya aNNANAI bhynnaae| [105-2] sAmAyikacAritralabdhirahita jIvoM meM pA~ca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| 106. evaM jahA sAmAiyacarittaladdhiyA aladdhiyA ya bhaNiyA evaM jAva ahakkhAyacarittaladdhiyA aladdhiyA ya bhANiyavvA, navaraM ahakkhAyacarittaladdhiyANaM paMca nANAI bhynnaae| [106] isI prakAra yathAkhyAtacAritralabdhi vAle jIvoM taka kA kathana sAmAyikacAritralabdhiyukta jIvoM ke samAna karanA caahie| itanA vizeSa hai ki yathAkhyAtacAritralabdhimAn jIvoM meM pAMca jJAna bhajanA se pAe jAte haiN| isI taraha yathAkhyAtacAritralabdhirahita jIvoM taka kA kathana sAmAyikalabdhirahita jIvoM ke samAna karanA caahie| 107.[1] carittAcarittaladdhiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI, aNNANI? goyamA ! nANI, no annnnaannii| atthegatiyA duNNANI, atthegatiyA tinnnnaannii| je dunnANI te AbhiNibohiyanANI ya, suyanANI y| je tinnANI te Abhi0 suyanA0 ohinANI y| [107-1 pra.] bhagavan ! cAritrAcAritra (dezacAritra) labdhi vAle jIva jJAnI haiM, athavA ajJAnI haiM ? __ [107-1 u.] gautama ! ve jJAnI hote haiM, ajJAnI nhiiN| unameM se kaI do jJAna vAle, kaI tIna jJAna vAle hote haiN| jo do jJAna vAle hote haiM, ve AbhiniboMdhikajJAnI aura zrutajJAnI hote haiM, jo tIna jJAna vAle hote haiM, ve AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI aura avadhijJAnI hote haiN| [2] tassa aladdhiyANaM paMca nANAI, tiNNi aNNANAI bhynnaae| [107-2] cAritrAcAritralabdhi-rahita jIvoM meM pAMca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| 108.[1] dANaladdhiyANaM paMca nANAI, tiNi aNNANAI bhynnaae| [108-1] dAnalabdhimAn jIvoM meM pAMca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| [2] tassa aladdhIyA NaM0 pucchaa| goyamA ! nANI, no aNNANI niymaa| egnaannii-kevlnaannii| [108-2 pra.] bhagavan ! dAnalabdhirahita jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? [108-2 u.] gautama ! ve jJAnI hote haiM, ajJAnI nhiiN| unameM niyama se ekamAtra kevalajJAna hotA hai| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 aSTama zataka : uddezaka-2 109. evaM jAva vIriyassa laddhI aladdhI ya bhaanniyvvaa| [109] isI prakAra yAvat vIryalabdhiyukta aura vIryalabdhi-rahita jIvoM kA kathana karanA caahie| 110. [1] bAlavIriyaladdhiyANaM tiNNi nANAI tiNNi aNNANAiM bhynnaae| [110-1] bAlavIryalabdhiyukta jIvoM meM tIna jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| [2] tassa aladdhiyANaM paMca nANAI bhynnaae| [110-2] bAlavIryalabdhi-rahita jIvoM meM pAMca jJAna bhajanA se hote haiN| 111.[1] paMDiyavIriyaladdhiyANaM paMca nANAiM bhynnaae| [111-1] paNDitavIryalabdhimAn jIvoM meM pAMca jJAna bhajanA se pAe jAte haiN| [2] tassa aladdhiyANaM maNapajjavanANavajAiM NANAI, aNNANANi tiNNi ya bhynnaae| [111-2] paMDitavIryalabdhi-rahita jIvoM meM mana:paryavajJAna ke sivAya cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| . 112.[1] bAlapaMDiyavIriyaladhiyA NaM bhaMte ! jIvA0 ? tiNNi nANAI bhynnaae| [112-1 pra.] bhagavan ! bAlapaNDilavIryalabdhi vAle jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? [112-1 u.] gautama ! unameM tIna jJAna bhajanA se hote haiN| [2] tassa aladdhiyANaM paMca nANAI, tiNNi ya aNNANAiM bhynnaae| [112-2] bAlapaNDitavIryalabdhi-rahita jIvoM meM pAMca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| 113.[1] iMdiyaladdhiyA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI, aNNANI ? goyamA ! cattAri NANAiM, tiNNi ya annANAI bhynnaae| [113-1 pra.] bhagavan ! indriyalabdhimAn jIva jJAnI hote haiM yA ajJAnI ? [113-1 u.] gautama ! unameM cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| [2] tassa aladdhiyA NaM0 pucchaa| goyamA ! nANI, no aNNANI, niyamA egnaannii-kevlnaannii| [113-2 pra.] bhagavan ! indriyalabdhirahita jIva jJAnI hote haiM yA ajJAnI ? [113-1 u.] gautama ! ve jJAnI hote haiM, ajJAnI nhiiN| ve niyamata: ekamAtra kevalajJAnI hote haiN| 114.[1] soiMdiyaladdhiyANaM jahA iMdiyaladdhiyA (su. 113) / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra [114-1] zrotrendriyalabdhiyukta jIvoM kA kathana indriyalabdhivAle jIvoM kI taraha (sU. 113 ke anusAra) karanA caahie| 274 [2] tassa aladdhiyA NaM0 pucchA / goyamA ! nANI va aNNANI vi / je nANI te atthegatiyA dunnANI, atthegatiyA egannANI / je dunnANI te AbhiNibohiyanANI suyanANI / je eganANI te kevalanANI / je aNNANI te niyamA duannANI, taM jahA - maiaNNaNI ya, suyaaNNANI ya / [114-2 pra.] bhagavan ! zrotrendriyalabdhi-rahita jIva jJAnI hote haiM, yA AjJAnI ? [114-2 u.] gautama ! ve jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhI hote haiN| jo jJAnI hote haiM, unameM se kaI do jJAna vAle hote haiM aura kaI eka jJAna vAle hote haiN| jo do jJAna vAle hote haiM, ve AbhinibodhikajJAnI aura zrutajJAnI hote haiN| jo eka jJAna vAle hote haiM, ve kevalajJAnI hote haiN| jo ajJAnI hote haiM, ve niyamata: do ajJAnavAle hote haiM yathA----mati - ajJAna aura zruta - ajJAna / 115. cakkhidiya - ghANiMdiyANaM laddhiyANaM aladdhiyANa ya jaheva soiMdiyassa (su. 114) / [115] cakSurindriya aura ghrANendriyalabdhi vAle jIvoM kA kathana zrotrendriyalabdhimAn jIvoM ke samAna (sU. 114 kI taraha) karanA cAhie / cakSurindriya- ghrANendriyalabdhi-rahita jIvoM kA kathana zrotrendriyalabdhirahita jIvoM ke samAna karanA caahie| 116. [ 1 ] jibbhidiyaladdhiyANaM cattAri NANAiM, tiNNi ya aNNANANi bhayaNAeM / [116-1] jihvendriyalabdhi vAle jIvoM meM cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| [2] tassa aladdhiyA NaM0 pucchA / gomA ! nANI vi, aNNANI vi / je nANI te niyamA eganANI - kevalanANI / je aNNANI te niyamA duannANI, taM jahA - maiaNNANI ya, sutaannANI ya / [116-2 pra.] bhagavan ! jihvendriyalabdhirahita jIva jJAnI hote haiM yA ajJAnI, yaha prazna hai| [116-2 pra.] gautama ! ve jJAnI bhI hote haiM, ajJAnI bhI hote haiM, jo jJAnI ve niyamataH ekamAtra kevalajJAna vAle hote haiM aura jo ajJAnI hote haiM, ve niyamata: do ajJAna vAle hote haiM, yathA-- mati - ajJAna aura zruta- ajJAna / 117. phAsiMdiyaladdhiyANaM aladdhiyANaM jahA iMdiyaladdhiyA ya aladdhiyA ya (su. 113 ) / 1 / [117] sparzendriyalabdhiyukta jIvoM kA kathana indriyalabdhi vAle jIvoM ke samAna (sU. 113 ke anusAra) karanA caahie| (arthAt unameM cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN|) sparzendriyalabdhirahita jIvoM kA kathana indriyalabdhirahita jIvoM ke samAna (sU. 113 ke anusAra) karanA caahie| (arthAt-- unameM ekamAtra kevalajJana hotA hai|) Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-2 275 (navama dvAra samApta) vivecana-labdhidvAra kI apekSA se jJAnI-ajJAnI kI prarUpaNA-prastuta navama dvAra-labdhidvAra ke prArambha se pUrva labdhi ke dasa prakAra tathA unake bheda-prabheda kA kathana karake jJAnAdilabdhi meM jJAnI-ajJAnI kI saiddhAntika prarUpaNA kI gaI hai| labdhi kI paribhASA-jJAnAdi guNoM ke pratibandhaka una jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke kSaya yA kSayopazama se AtmA meM jJAnAdi guNoM kI upalabdhi (lAbha yA prakaTa) honA labdhi hai| yaha jainadarzana kA pAribhASika zabda bhI hai| labdhi ke mukhya bheda-jJAnAdi dasa haiN| (1) jJAnalabdhi-jJAnAvaraNIkarma ke kSaya yA kSayopakSama se AtmA meM matijJAnAdi guNoM kA lAbha honaa| (2) darzanalabdhi-samyak, mithyA yA mizra zraddhAnurUpa AtmA kA pariNAma prApta honA darzanalabdhi hai| (3) cAritralabdhi--cAritramohanIyakarma ke kSayAdi se hone vAlA pariNAma cAritralabdhi hai| (4) cAritrAcAritralabdhi-apratyAkhyAnI cAritramohanIyakarma ke kSayopazama se hone vAlA AtmA kA dezaviratirUpapariNAma cAritrAcaritralabdhi hai|(5)daanlbdhi-daanaantraay ke kSaya yA kSayopazama se hone vAlI labdhi / (6)lAbhalabdhi-lAbhAntarAya ke kSaya athavA kSayopazama se hone vAlI lbdhi| (7) bhogalabdhi-bhogAntarAya ke kSayAdi se hone vAlI labdhi ko bhogalabdhi kahate haiN| (8) upabhogalabdhi-upabhogAntarAya ke kSayAdi se hone vAlI labdhi upabhogalabdhi hai| (9) vIryalabdhivIryAntarAyakarma ke kSaya yA kSayopazama se hone vAlI lbdhi| (10) indriyalabdhi-matijJAnanAvaraNa ke kSayopazama se tathA jAtinAmakarma evaM paryAptanAmakarma ke udaya se hone vAlI lbdhi| jJAnalabdhi-jJAna ke pratibandhaka jJAnAvaraNIyakarma ke kSayAdi se AtmA meM jJAnaguNa kA lAbha prakaTa honA / jJAnalabdhi ke 5 aura isake viparIta ajJAnalabdhi ke tIna bheda batAye gae haiN| darzanalabdhi ke tIna bheda : unakA svarUpa (1) samyagdarzanalabdhi-mithyAtvamohanIyakarma ke kSaya, kSayopazama yA upazama se AtmA meM hone vAlA pariNAma / samyagdarzana ho jAne para mati-ajJAna Adi bhI samyagjJAna rUpa meM pariNata ho jAte haiN| (2) mithyAdarzanalabdhi--adeva meM devabuddhi, adharma meM dharmabuddhi aura kuguru meM gurubuddhirUpa AtmA ke viparIta zraddhAna-mithyAtva ke azuddha pudgaloM ke vedana se utpanna viparyAsarUpa jIva-pariNAma ko mithyAdarzanalabdhi kahate haiN| (3) samyagmithyA (mizra) darzanalabdhi-mithyAtva ke ardhavizuddha pudgala ke vedana se evaM mizramohanIya karma ke udaya se utpanna mizraruci-mizrarUpa (kiJcita ayathArtha tattvazraddhAnarUpa) jIva ke pariNAma ko samyagmithyAdarzanalabdhi kahate haiN| ___ cAritralabdhi : svarUpa aura prakAra--cAritramohanIyakarma ke kSayAdi se hone vAle virati-rUpa pariNAma ko, athavA anya janma meM gRhIta karmamala ke nivAraNArtha mumukSu AtmA ke sarvasAvadhanivRttirUpa pariNAma ko cAritralabdhi kahate haiN|(1)saamaayikcaaritrlbdhi sarvasAvadhavyApAra ke tyAga evaM niravadyavyApArasevanarUparAgadveSarahita AtmA ke kriyAnuSThAna ke lAbha ko sAmAyikacAritralabdhi kahate haiN| sAmAyika ke do bheda haiMitvarakAlika aura yaavtkthik| ina donoM ke kAraNa sAmAyikacAritralabdhi ke bhI do bheda ho jAte haiN| (2) Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 vyAkhyAprajJaptisUtra chedopasthApanIyacAritralabdhi--jisa cAritra meM pUrvaparyAya kA cheda karake mahAvratoM kA upasthAna-AropaNa hotA hai, tadarUpa anuSThAna-lAbha ko chedopasthApanIya-cAritralabdhi kahate haiN| yaha do prakAra kA hai--niraticAra aura saaticaar| inake kAraNa chedopasthApanIyacAritralabdhi ke bhI do bheda ho jAte haiM / (3) parihAravizuddhicAritralabdhi--jisa cAritra meM parihAra (tapazcaryA-vizeSa) se Atmazuddhi hotI hai, athavA aneSaNIya AhArAdi ke parityAga se vizeSata:Atmazuddhi hotI hai, use parihAra-vizuddhacAritra kahate haiN| isa cAritra meM tapasyA kA kalpa aThAraha mAsa meM paripUrNa hotA hai| isakI lambI prakriyA hai| nivizyamAnaka aura nirviSTakAyika ke bheda se parihAravizuddhicAritra do prakAra kA hone se parihAravizuddhi-cAritralabdhi bhI do prakAra kI hai|(4) sUkSmasamparAyacAritralabdhi--jisa cAritra meM sUkSma samparAya arthAt sUkSma (saMjvalana) lobhakaSAya zeSa rahatA hai, use sUkSmasamparAyacAritra kahate haiM, aise cAritra ke lAbha ko sUkSmasamparAyacAritralabdhi kahate haiN| isa cAritra ke vizuddhayamAna aura saMkli zyamAna ye do bheda hone se sUkSma-samparAyacAritralabdhi bhI do prakAra kI hai| (5) yathAkhyAtacAritralabdhi-kaSAya kA udaya na hone se, akaSAyI sAdhu kA prasiddha cAritra 'yathAkhyAtacAritra' kahalAtA hai| isake svAmiyoM ke chadmastha aura kevalI aise do bheda hone se yathAkhyAtacAritralabdhi do prakAra kI hai| cAritrAcAritralabdhi kA artha hai--deshvirtilbdhi| yahA~ mUlaguNa, uttaraguNa tathA usake bhedoM kI vivakSA nahIM kI hai, kintu apratyAkhyAnAvaraNakaSAya ke kSayopazamajanya pariNAmamAtra kI vivakSA kI gaI hai| isalie yaha labdhi eka hI prakAra kI hai| dAnAdilabdhiyA~ : eka-eka prakAra kI--dAnalabdhi, lAbhalabdhi, bhogalabdhi tathA upabhogalabdhi ke bhI do bhedoM kI vivakSA na karane se ye labdhiyA~ bhI eka-eka prakAra kI kahI gaI haiN| vIryalabdhi-vIryantarAyakarma ke kSaya yA kSayopazama se prakaTa hone vAlI labdhi vIryalabdhi hai| usake tIna prakAra haiM--(1) bAlavIryalabdhi--jisase bAla arthAt saMyamarahita jIva kI asaMyamarUpa pravRtti hotI hai, vaha bAlavIryalabdhi hai| (2) paNDitavIryalabdhi--jisase saMyama ke viSaya meM pravRtti hotI ho| (3) bAlapaNDitavIryalabdhi-jisase dezavirati meM pravRtti hotI ho, use bAlapaNDitavIryalabdhi kahate haiN| jJAnalabdhiyukta jIvoM meM jJAna aura ajJAna kI prarUpaNA-jJAnalabdhimAn jIva sadA jJAnI aura ajJAnalabdhivAle (jJAnalabdhirahita) jIva sadA ajJAnI hote haiN| AbhinibodhikajJAnalabdhi vAle jIvoM meM cAra jJAna bhajanA se pAe jAte haiM, isakA kAraNa yaha hai ki kevalI ke AbhinibodhikajJAna nahIM hotaa| matijJAna kI alabdhi vAle jo jJAnI haiM, ve ekamAtra kevalajJAna vAle haiM aura jo ajJAnI haiM, ve do ajJAna vAle yA tIna ajJAnayukta hote haiN| isI prakAra zrutajJAna kI labdhi aura alabdhi vAle jIvoM ke viSaya meM samajhanA caahie| avadhijJAna vAloM meM tIna jJAna (mati, zruta aura avadhi) athavA cAra jJAna (kevalajJAna ko chor3akara) hote haiN| avadhijJAna kI alabdhivAle jo jJAnI hote haiM, unameM do jJAna (mati aura zruta) hote haiM, yA tIna jJAna (mati, zruta aura manaHparyava jJAna hote haiM, yA phira eka jJAna (kevalajJAna) hotA hai| jo ajJAnI haiM, unameM do ajJAna (matiajJAna, zruta-ajJAna) yA tInoM ajJAna hote haiN| mana:paryAvajJAnalabdhi vAle jIvoM meM yA to tIna jJAna (mati, zruta aura mana:paryAya jJAna) yA phira 4 jJAna (kevalajJAna ko chor3akara) hote haiN| mana:paryAyajJAna kI alabdhivAle jIvoM meM jo jJAnI haiM, unameM do jJAna (mati aura zruta) vAle, yA tIna jJAna (mati, zruta, avadhi) vAle haiM, yA phira Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka - 2 277 eka jJAna (kevalajJAna) vAle haiN| inameM jo ajJAnI haiM, ve do yA tIna ajJAna vAle haiM / kevalajJAnalabdhi vAle jIvoM meM ekamAtra kevalajJAna hI hotA hai, kevalajJAna kI alabdhivAle jIvoM meM jo jJAnI haiM unameM prathama ke do jJAna, yA prathama ke tIna jJAna, athavA mati, zruta aura manaH paryavajJAna, yA prathama ke cAra jJAna hote haiM; jo ajJAnI haiM, unameM do yA tIna ajJAna hote haiN| ajJAnalabdhiyukta jIvoM meM jJAna aura ajJAna kI prarUpaNA - ajJAnalabdhimAn jIvoM meM bhajanA se tIna ajJAna (kaI prathama ke do ajJAna vAle aura kaI tIna ajJAna vAle) hote haiN| ajJAnalabdhirahita jIvoM bhajanA se 5 jJAna pAe jAte haiN| mati- ajJAna aura zruta- ajJAna kI labdhi vAle jIvoM meM pUrvavat 3 ajJAna bhajanA se pAeM jAe haiM tathA mati ajJAna aura zruta- ajJAna kI alabdhi vAle jIvoM meM pUrvavat 5 jJAna bhajanA se pAe jAte haiM / vibhaMgajJAna kI labdhi vAle ajJAnI jIvoM meM niyamataH tIna ajJAna hote haiN| vibhaMgajJAna kI alabdhi vAle jJAnI jIvoM meM pAMca jJAna bhajanA se aura ajJAnI jIvoM meM niyamata: prathama ke do ajJAna pAe jAte haiN| darzanalabdhiyukta jIvoM meM jJAna-ajJAna - prarUpaNA -- koI bhI jIva darzanalabdhi se rahita nahIM hotaa| darzana ke tIna prakAroM (samyak, mithyA aura mizra) meM se koI-na-koI eka darzana jIva meM hotA hI hai / samyagdarzanalabdhi vAle jIvoM meM 5 jJAna bhajanA se pAe jAte haiN| samyagdarzanalabdhi rahita ( mithyAdRSTi yA mizra dRSTi) jIvoM meM tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| mithyAdarzanalabdhi vAle jIva ajJAnI hI hote haiM, unameM tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiN| mithyAdarzanalabdhi-rahita jIva yA to samyagdRSTi hoMge yA unameM tIna ajJAna bhajanA se hoMge / samyagmithyAdarzanalabdhi aura alabdhi vAle jIvoM meM jJAna aura ajJAna kI prarUpaNA mithyAdarzanalabdhi aura alabdhi jIvoM kI taraha samajhanI caahie| cAritralabdhiyukta jIvoM meM jJAna-ajJAna prarUpaNA -- cAritralabdhi vAle jIva jJAnI hI hote haiM / ata: unameM 5 jJAna bhajanA se pAe jAte haiM, kyoMki kevalI bhagavAn bhI cAritrI hote haiN| cAritra- alabdhivAle jIva jJAnI aura ajJAnI donoM taraha ke hote haiN| jo jJAnI haiM, unameM bhajanA 4 jJAna hote haiM, aura siddhabhagavAn meM kevalajJAna hotA hai / siddhoM meM cAritralabdhi yA alabdhi nahIM hai, ve no- cAritrI- noacAritrI hote haiM / cAritralabdhirahita, jo ajJAnI haiM, unameM tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiM / sAmAyika Adi cAra prakAra ke cAritralabdhiyukta jIva jJAnI aura chadmastha hI hote haiM, isalie unameM cAra jJAna (kevalajJAna ko chor3a kara ) bhajanA se pAye jAte haiN| yathAkhyAtacAritra gyArahaveM se caudahaveM guNasthAna taka ke jIvoM meM hotA hai| inameM se gyArahaveM tathA bArahaveM guNasthAnakavartI jIva chadmastha hone se unameM Adi ke 4 jJAna hote haiM aura terahaveM tathA caudahaveM guNasthAnavartI jIva kevalI hote haiM, ata: unameM kevala 5 vAM jJAna (kevalajJAna) hotA hai| isalie kahA gayA hai ki yathAkhyAtacAritralabdhiyukta jIvoM meM 5 jJAna bhajanA se pAe jAte haiN| cAritrAcAritralabdhiyukta jIvoM meM jJAna-ajJAna - prarUpaNA -- isa labdhi vAle jIva samyagdRSTi jJAnI hote haiM, isalie unameM tIna jJAna bhajanA se pAe jAte haiM, kyoMki tIrthaMkara Adi jIva jaba taka pUrNa cAritra grahaNa nahIM karate, taba taka ve janma se lekara dIkSAgrahaNa karane taka mati, zruta aura avadhijJAna se sampanna hote haiN| : Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra 'cAritrAcAritralabdhi-rahita jIva, jo asaMyata samyagdRSTi va jJAnI haiM, unameM samyagjJAna hone se 5 jJAna bhajanA se pAe jAte haiM, inameM jo ajJAnI haiM, unameM tIna ajJAna bhajanA se pAye jAte haiN| 278 dAnAdi cAra labdhiyoM vAle jIvoM meM jJAna-ajJAna - prarUpaNA --- dAnAntarAyakarma ke kSaya athavA kSayopazama se prApta hone vAlI dAnalabdhi se yukta jo jJAnI jIva (samyagdRSTi, dezavratI, mahAvratI evaM kevalI) haiM, unameM pAMca jJAna bhajanA se pAe jAte haiM / dAnalabdhi vAle jo ajJAnI jIva haiM, unameM tIna ajJAna pAe jAte haiM / dAna Adi labdhirahita jIva siddha hote haiM, yadyapi unake dAnAntarAya Adi pAMcoM antarAyakarmoM kA kSaya ho cukA hotA hai, tathApi vahA~ dAtavya Adi padArtha kA abhAva hone se tathA dAnagrahaNakartA jIvoM ke na hone se aura kRtakRtya ho jAne ke kAraNa kisI prakAra kA prayojana na hone se unameM dAna Adi kI labdhi nahIM mAnI gaI hai| unameM niyama se ekamAtra kevalajJAna hotA hai / ata: dAnalabdhi aura alabdhi vAle jIvoM kI taraha lAbhalabdhi, bhogalabdhi, upabhogalabdhi aura vIryalabdhi tathA inakI alabdhi vAle jIvoM kA kathana karanA caahie| vIryalabdhi vAle jIvoM meM jJAna-ajJAna prarUpaNA - bAlavIryalabdhi vAle jIva asaMyata avirata hote haiN| unameM se jo samyagdRSTi jJAnI jIva haiM, unameM tIna jJAna bhajanA se aura jo mithyAdRSTi ajJAnI jIva haiM, unameM tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| bAlavIryalabdhi-rahita jIva sarvavirata, dezavirata aura siddha hote haiM, ata: unameM pAMca jJAna bhajanA se pAe jAte haiN| paNDitavIryalabdhi-sampanna jIva jJAnI hI hote haiM, unameM pAMca jJAna bhajanA se pAe jAte haiN| manaH paryavajJAna paNDitavIryalabdhi vAle jIvoM meM hI hotA hai| paNDitavIryalabdhi-rahita jIva asaMyata, dezasaMyata aura siddha hote haiN| inameM se asaMyata jIvoM meM pahale ke tIna jJAna yA tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiM, dezasaMyata meM prathama ke tIna jJAna bhajanA se pAe jAte haiM aura siddha jIvoM meM ekamAtra kevalajJAna hI hotA hai| siddha jIvoM meM paNDitavIryalabdhi nahIM hotI, kyoMki ahiMsAdi dharmakAryoM meM pravRtti karanA paNDitavIrya kahalAtA hai, aura aisI pravRtti siddhoM meM nahIM hotii| bAla-paNDitavIryalabdhi vAle dezasaMyata jIva hote haiM, unameM prathama ke tIna jJAna bhajanA se pAye jAte haiN| bAla-paNDitavIryalabdhi-rahita jIva, asaMyata, sarvavirata aura siddha hote haiM, inameM pAMca jJAna athavA tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| indriyalabdhi vAle jIvoM meM jJAna-ajJAna prarUpaNA - indriyalabdhi vAle jJAnI jIvoM meM prathama ke cAra jJAna bhajanA se hote haiM inameM kevalajJAna nahIM hotA, kyoMki kevalajJAnI indriyoM kA upayoga nahIM karate / indriyalabdhiyukta ajJAnI jIvoM meM tIna ajJAna bhaMjanA se pAe jAte haiM / indriyalabdhirahita jIva ekamAtra kevalajJAnI hote haiM, unameM sirpha eka kevalajJAna pAyA jAtA hai| zrotrendriyalabdhi, cakSurindriyalabdhi aura ghrANendriyalabdhi vAle aura alabdhi vAle jIvoM kA kathana indriyalabdhi aura alabdhi vAle jIvoM kI taraha karanA caahie| arthAt-- zrotrendriya Adi labdhirahita jo jJAnI jIva haiM, unameM do yA eka jJAna hotA hai| jo jJAnI haiM, unameM sAsvAdanasamyagdRSTi aparyApta avasthA meM do jJAna pAye jAte haiM, jo eka jJAna vAle haiM, unameM sirpha kevalajJAna hote hai; kyoMki zrotrAdi indriyopayoga-rahita hone se zrotrAdi indriyalabdhi-rahita haiM / zrotrendriyalabdhirahita ajJAnI jIvoM meM prathama ke do ajJAna pAe jAte haiM / cakSurindriya aura ghrANendriya labdhimAn jo paMcendriya Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka - 2 279 jIva haiM, unameM cAra jJAna (kevalajJAna ke atirikta) aura tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| vikalendriyoM meM zrotrendriyalabdhivat do jJAna va do ajJAna pAe jAte haiM / cakSurindriyalabdhi - rahita jIva ekendriya, dvIndriya, trIndriya tathA kevalI hote haiM, evaM ghrANendriyalabdhi-rahita jIva ekendriya, dvIndriya aura kevalI hote haiM, unameM se, dvIndriya, trIndriya jIvoM meM sAsvAdanasamyagdarzana ke sadbhAva meM pUrva ke do jJAna aura usake abhAva meM prathama ke do ajJAna pAe jAte haiM / kevaliyoM meM sirpha eka kevalajJAna hotA hai| jihvendriyalabdhi vAle jIvoM meM cAra jJAna yA tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| jihvendriyalabdhi-rahita jIva jJAnI bhI hote haiM, ajJAnI bhI / jo jJAnI haiM, unameM ekamAtra kevalajJAna aura jo ajJAnI haiM, ve ekendriya haiM, unameM (vibhaMgajJAna ke sivAya) do ajJAna niyamata: hote haiN| ekendriya jIvoM meM sAsvAdanasamyagdarzana kA abhAva hone se unameM jJAna nahIM hotA / sparzendriya labdhi aura alabdhi vAle jIvoM kA kathana, indriyalabdhi aura alabdhivAle jIvoM kI taraha karanA caahie| arthAt labdhimAn jIvoM meM cAra jJAna (kevalajJAna ke sivAya) ora tIna ajJAna bhajanA se hote haiM aura alabdhimAn jIva kevalI hote haiM, unameM ekamAtra kevalajJAna hotA hai| dasaveM upayogadvAra se lekara pandrahaveM AhArakadvAra taka ke jIvoM meM jJAna ajJAna kI prarUpaNA 118. sAgArovauttA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI, aNNANI ? paMca nANAI, tiNNi aNNANAI bhayaNAe / [118 pra.] bhagavan ! sAkAropayogayukta jIva jJAnI hote haiM, yA ajJAnI ? [118 u.] gautama ! ve jJAnI bhI hote haiM, ajJAnI bhI hote haiM, jo jJAnI hote haiM, unameM pA~ca jJAna bhajanA se pAe jAte haiM aura jo ajJAnI hote haiM, unameM tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| 119. AbhiNibohiyanANasAkArovauttA NaM bhaMte ! 0 ! cattAri NANAI bhayaNAe / [119 pra.] bhagavan ! AbhinibodhikajJAna- sAkAropayogayukta jIva jJAnI hote haiM yA ajJAnI ? [119 u.] gautama ! unameM cAra jJAna bhajanA se pAe jAte haiN| 120. evaM suyanANasAgarovauttA vi / [120] zrutajJAna-sAkAropayogayukta jIvoM kA kathana bhI isI prakAra jAnanA caahie| 121. ohinANasAgarovauttA jahA ohinANaladdhiyA (su. 94 [1] ) / [121] avadhijJAna-sAkAropayogayukta jIvoM kA kathana avadhijJAnalabdhimAn jIvoM ke samAna (sU. 94-1 ke anusAra) karanA cAhie / 122. maNapajjavanANasAgArovajuttA jahA maNapajjavanANaladdhiyA (su. 95 [1]) / [122] manaHparyavajJAna-sAkAropayogayukta jIvoM kA kathana manaH paryavajJAnalabdhimAn jIvoM ke samAna 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 350 se 354 taka Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 vyAkhyAprajJaptisUtra (sU. 95-1 ke anusAra) karanA caahie| __123. kevalanANasAgArovajuttA jahA kevalanANaladdhiyA (su. 96 [1]) / [123] kevalajJAna-sAkAropayogayukta jIvoM kA kathana kevalajJAnalabdhimAn jIvoM ke samAna (sU. 96-1 ke anusAra) samajhanA caahie| (arthAt-unameM ekAmatra kevalajJAna hI pAyA jAtA hai|) 124. maiaNNANasAgArovauttANaM tiNNi aNNANAI bhynnaae| [124] mati-ajJAnasAkAropayogayukta jIvoM meM tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| 125. evaM suyaaNNANasAgArovauttA vi| [125] isI prakAra zruta-ajJAnasAkAropayogayukta jIvoM kA kathana karanA caahie| 126. vibhaMganANasAgArovajuttANaM tiNNi aNNANAiM niymaa| [126] vibhaMgajJAna-sAkAropayogayukta jIvoM meM niyamata: tIna ajJAna pAe jAte haiN| 127. aNAgArovauttA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI, aNNANI ? paMca nANAI, tiNNi aNNANAI bhynnaae| [127 pra.] bhagavan ! anAkAropayoga vAle jIva jJAnI haiM yA ajJAnI ? [127 u.] gautama ! anAkAropayogayukta jIva jJAnI bhI haiM aura ajJAnI bhI haiN| unameM pAMca jJAna athavA tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| 128. evaM cakkhudaMsaNa-acakkhudaMsaNaaNAgArovajuttA vi, navaraM cattAri NANAI, tiNNi aNNANAI bhynnaae| [128] isI prakAra cakSudarzana aura acakSudarzana anAkAropayogayukta jIvoM ke viSaya meM samajha lenA cAhie; kintu itanA vizeSa hai ki cAra jJAna athavA tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| 129. ohidasaNaaNAgArovajuttA NaM pucchaa| goyamA ! nANI vi aNNANI vi| je nANI atthegatiyA tinnANI, atthegatiyA cunaannii| je tinANI te AbhiNibohi0 suyanANI ohinaannii| je cauNANI te AbhiNibohiyanANI jAva mnnpjjvnaannii| je annANI te niyamA tiaNNaNI, taM jahA-maiaNNANI suyaaNNANI vibhNgnaannii| [129 pra.] bhagavan ! avadhidarzana-anAkAropayogayukta jIva jJAnI hote haiM, athavA ajJAnI, yaha Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-2 281 prazna hai| _ [129 u.] gautama ! ve jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhii| jo jJAnI hote haiM, unameM kaI tIna jJAna vAle hote haiM aura kaI cAra jJAna vAle hote haiM / jo tIna jJAna vAle hote haiM, ve AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI aura avadhijJAnI hote haiM aura jo cAra jJAna vAle hote haiM, ve AbhinibodhikajJAna se manaHparyavajJAna taka vAle hote haiN| jo ajJAnI hote haiM, unameM niyamata: tIna ajJAna pAe jAte haiM; yathA--mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura vibhNgjnyaan| 130. kevaladasaNaaNAgArovajuttA jahA kevalanANaladdhiyA (su. 96 [1]) / 10 / [130] kevaladarzana-anAkAropayogayukta jIvoM kA kathana kevalajJAnalabdhiyukta jIvoM ke samAna (sU. 96-1 ke anusAra) samajhanA caahie| (dazama dvAra) 131. sajogI NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI? jahA sakAiyA (su. 41) / [131 pra.] bhagavan ! sayogI jIva jJAnI hote haiM yA ajJAnI ? [131 u.] gautama ! sayogI jIvoM kA kathana sakAyika jIvoM ke samAna (sU.41 ke anusAra) samajhanA caahie| 132. evaM maNajogI, vaijogI, kAyajogI vi| [132] isI prakAra manoyAgI, vacanayogI aura kAyayogI jIvoM kA kathana bhI samajhanA caahie| 133. ajogI jahA siddhA (su. 38) / 11 / [133] ayogI (yoga-rahita) jIvoM kA kathana siddhoM ke samAna (sU. 38 ke anusAra) samajhanA caahie| (gyArahavA~ dvAra) 134. salessA NaM bhaMte ! 0? jahA skaaiyaa|(su. 49) / [134 pra.] bhagavan ! salezya (lezyA vAle) jIva jJAnI hote haiM yA ajJAnI? _ [134 u.] gautama ! kRSNalezyA jIvoM kA kathana sendriya jIvoM ke samAna (sU. 44 ke anusAra) jAnanA caahie| 135.[1] kaNhalessA NaM bhaMte ! 0? jahA siNdiyaa|(su. 44) / [135-1 pra.] bhagavan ! kRSNalezyAvAn jIvA jJAnI haiM, yA ajJAnI ? [135-1 u.] gautama ! kRSNalezyA vAle jIvoM kA kathana sendriya jIvoM ke samAna (sU. 44 ke anusAra) jAnanA caahie| [2] evaM jAva pmhlesaa| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 vyAkhyAprajJaptisUtra ___[135-2] isI prakAra yAvat (nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA) , padmalezyA vAle jIvoM kA kathana karanA caahie| 136. sukkalessA jahA salessA (su. 134) / [136] zuklalezyA vAle jIvoM kA kathana salezya jIvoM ke samAna (sU. 134 ke anusAra) samajhanA caahie| 137. alessA jahA siddhA (su. 38) / 12 / ___ [137] alezya (lezyArahita) jIvoM kA kathana siddhoM ke samAna (sU. 38 ke anusAra) jAnanA caahie| (bArahavA~ dvAra) 138.[1] sakasAI NaM bhate ! 0? jahA saiMdiyA (su.44)| [138-1 pra.] bhagavan ! sakaSAyI jIva jJAnI haiM, yA ajJAnI ? [138-1 u.] gautama ! sakaSAyI jIvoM kA kathana sendriya jIvoM ke samAna (sU. 44 ke anusAra) jAnanA caahie| [2] evaM jAva lohksaaii| - [138-2] isI prakAra yAvat (krodhakaSAyI, mAnakaSAyI, mAyAkaSAyI), lobhakaSAyI jIvoM ke viSaya meM samajha lenA caahie| 139. akasAI NaM bhaMte ! kiM NANI0? paMca nANAI bhynnaae|13|| [139 pra.] bhagavan ! akaSAyI (kaSAyamukta) jIva kyA jJAnI hote haiM, athavA ajJAnI ? [139 u.] gautama ! (ve jJAnI hote haiM, ajJAnI nhiiN|) unameM pAMca jJAna bhajanA se pAe jAte haiN| (terahavA~ dvAra) 140.[1] savedagA NaM bhaMte ! 0? jahA saiMdiyA (su. 44) / [140-1 pra.] bhagavan ! savedaka (vedasahita) jIva jJAnI hote haiM athavA ajJAnI ? [140-1 u.] gautama ! savedaka jIvoM kA kathana sendriya jIvoM ke samAna (sU.44 ke anusAra) jAnanA caahie| [2] evaM itthivedagA vi| evaM purisveygaa| evaM npuNskve0| [140-2] isI taraha strIvedakoM, puruSavedakoM aura napuMsakavadeka jIvoM ke sambaMdha meM bhI kahanA caahie| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-2 283 141. avedagA jahA akasAI (su. 139) / 14 / [141] avedaka (vedarahita) jIvoM kA kathana akaSAyI jIvoM ke samAna (sU. 139 ke anusAra) jAnanA caahie| (caudahavA~ dvAra) 142. AhAragA NaM bhaMte ! jIvA0? jahA sakasAI (su. 138), navaraM kevalanANaM pi| [142 pra.] bhagavan ! AhAraka jIva jJAnI hote haiM, yA ajJAnI ? [142 u.] gautama ! AhAraka jIvoM kA kathana sakaSAyI jIvoM ke samAna (sU. 138 ke anusAra) jAnanA cAhie, kintu itanA vizeSa hai ki unameM kevalajJAna bhI pAyA jAtA hai| 143. aNAhAragA NaM bhaMte ! jIvA kiM nANI, aNNANI ? maNapajjavanANavajjAiM nANAI, annANANi ya tiNNi bhynnaae|15| [143 pra.] bhagavan ! anAhAraka jIva jJAnI hote haiM yA ajJAnI ? [143] gautama ! ve jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhii| jo jJAnI haiM, unameM mana:paryavajJAna ko chor3a kara zeSa cAra jJAna pAe jAte haiM aura jo ajJAnI haiM, unameM tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| (pandrahavA~ dvAra) vivecana dasaveM upayogadvAra se pandrahaveM AhArakadvAra taka ke jIvoM meM jJAna aura ajJAna kI prarUpaNA-prastuta 23 sUtroM (sU. 118 se 143 taka) meM upayoga, yoga, lezyA, kaSAya, veda aura AhAra, ina chaha prakAroM ke viSayoM se sahita aura rahita jIvAM meM pAe jAne vAle jJAna aura ajJAna kI prarUpaNA kI gaI hai| 10. upayogadvAra-upayoga eka taraha se jJAna hI hai, jo jIva kA lakSaNa hai, jIva meM avazya pAyA jAtA hai| isake do prakAra haiM--sAkAra-upayoga aura niraakaar-upyog| sAkAra kA artha hai--vizeSatAsahita bodha / usakA upayoga, arthAt--grahaNa-vyApAra, sAkAropayoga (jJAnopayoga) kahalAtA hai| sAkAropayogayukta jIva jJAnI aura ajJAnI donoM prakAra ke hote haiN| jJAnI jIvoM meM se kucha jIvoM meM do, kucha jIvoM meM tIna, kucha jIvoM meM cAra aura kucha jIvoM meM ekamAtra kevalajJAna hotA hai; isa taraha aise jIvoM meM pAMca jJAna bhajanA se hote haiN| inakA kathana yahA~ jJAnalabdhi kI apekSA se samajhanA cAhie, upayoga kI apekSA se to eka samaya meM eka hI jJAna athavA eka hI ajJAna hotA hai| inameM jo jIva ajJAnI hai, tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| Abhinibodhika (mati) jJAna Adi sAkAropayoga ke bheda haiN| Abhinibodhika Adi se yukta sAkAropayoga vAle jIvoM meM jJAna-ajJAna kA kathana uparyukta varNanAnusAra usa-usa jJAna yA ajJAna kI labdhi vAle jIvoM ke samAna jAnanA caahie| __ anAkAropayoga--jisa jJAna meM AkAra arthAt--jAti, guNa, kriyA Adi svarUpavizeSa kA pratibhAsa (bodha) na ho, use anAkAropayoga (darzanopayoga) kahate haiN| anAkAroMpayogayukta jIva jJAnI aura ajJAnI donoM taraha ke hote haiM / jJAnI jIvoM meM labdhi kI apekSA pAMca jJAna bhajanA se aura ajJAnI jIvoM meM labdhi kI apekSA tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| cakSudarzana-acakSudarzana vAle jIva kevalI nahIM hote, isalie Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 vyAkhyAprajJaptisUtra cakSudarzana-acakSudarzana-anAkAropayogayukta jIvoM kA kathana anAkAropayogayukta jIvoM ke samAna jAnanA caahie| arthAt unameM cAra jJAna athavA tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| avadhidarzana-anAkAropayoga yukta jIva jJAnI aura ajJAnI do taraha ke hote haiM, kyoMki darzana kA viSaya samAnya hai| samAnya abhinnarUpa hone se darzana meM jJAnI aura ajJAnI bheda nahIM hotaa| ata: isameM kaI tIna yA cAra jJAna vAle hote haiM, athavA niyamataH tIna ajJAna vAle hote haiN| 11. yogadvAra--sayogI jIva athavA manoyogI, vacanayogI aura kAyayogI jIvoM kA kathana sakAyika jIvoM ke samAna samajhanA caahie| ceki kevalI bhagavAna meM bhI manoyogAdi hote haiM, isalie inameM (samyagdRSTi Adi meM) pAMca jJAna bhajanA se hote haiM tathA mithyAdRSTi sayogI yA pRthak-pRthak yoga vAle jIvoM meM tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| ayogI (siddha bhagavAn aura caturdazaguNasthAnakavartI kevalI) jIvoM meM ekamAtra eka kevalajJAna hotA hai| 12. lezyAdvAra-lezyAyukta (salezya) jIvoM meM jJAna-ajJAna kI prarUpaNA sakaSAyI jIvoM ke samAna hai, unameM pAMca jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se samajhane caahie| cUMki kevalIbhagavAn bhI zuklalezyA hone se salezya hote haiM, isalie unameM paMcama-kevalajJAna hotA hai| kRSNa, nIla, kApota, teja aura padmalezyA vAle jIvoM meM jJAna, ajJAna kI prarUpaNA sendriya jIvoM ke samAna hai, arthAt-unameM cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| zuklalezyA vAle jIvoM kA kathana salezya jIvoM kI taraha karanA caahie| alezya jIva siddha hote haiM, unameM ekamAtra kevalajJAna hI hotA hai| 13. kaSAyadvAra-sakaSAyI yA krodhakaSAyI, mAnakaSAyI, mAyAkaSAyI aura lobhakaSAyI jIvoM meM jJAna-ajJAnaprarUpaNA sendriya ke sadRza hai, arthAt--unameM kevalajJAna ke sivAya cAra jJAna evaM tIna ajJAna bhajanA se hote haiN| akaSAyI, chadmastha-vItarAga aura kevalI donoM hote haiN| chadmastha vItarAga (11-12 guNasthAnavartI) meM prathama ke cAra jJAna bhajanA se pAe jAte haiM, aura kevalI (13-14 guNasthAnavartI) meM ekamAtra kevalajJAna hI pAyA jAtA hai| isalie akaSAyI jIvoM meM pAMca jJAna bhajanA se batAe gae haiN| 14. vedadvAra-savedaka AThaveM guNasthAna taka ke jIva hote haiN| unakA kathana sendriya ke samAna hai, arthAt-unameM kevalajJAna ko chor3akara zeSa cAra jJAna athavA tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| avedaka (vedarahita) jIvoM meM jJAna hI hotA hai, ajJAna nhiiN| nauveM anivRttibAdara nAmaka gaNusthAna se caudahaveM guNasthAna taka ke jIva avedaka hote haiN| unameM se bArahaveM guNasthAna taka ke jIva chadmastha hote haiM, ata: unameM cAra jJAna (kevalajJAna ke sivAya) bhajanA se pAe jAte haiM, tathA terahaveM-caudahaveM guNasthAnavI jIva kevalI hote haiM, isalie unake sirpha eka paMcama jJAna-kevalajJAna hotA hai, isI dRSTi se kahA gayA hai ki 'avedaka meM pAMca jJAna pAe jAte haiN|' 15. AhArakadvAra--yadyapi AhAraka jIva meM jJAna-ajJAna kA kathana kaSAyI jIvoM ke samAna (cAra jJAna evaM tIna ajJAna bhajanA se) batAyA gayA hai, tathApi kevalajJAnI bhI AhAraka hote haiM, isalie AhAraka jIvoM meM bhajanA se pAMca jJAna athavA tIna ajJAna kahane caahie| manaHparyavajJAna AhAraka jIvoM ko hI hotA hai; isalie anAhAraka jIvoM meM manaHparyavajJAna ke sivAya cAra jJAna aura tIna ajJAna bhajanA se pAe jAte haiN| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka - 2 285 vigrahagati kevalIsamudghAta aura ayogIdazA meM jIva anAhAraka hote haiN| zeSa avasthA meM jIva AhAraka hote haiN| anAhAraka kevalI ko kevalIsamudghAtadazA meM yA ayogIdazA meM ekamAtra kevalajJAna hI hotA hai| isI dRSTi se anAhAraka jIvoM meM cAra jJAna (manaH paryavajJAna ko chor3akara) aura tIna ajJAna bhajanA se kahe gae haiN|" solahaveM viSayadvAra ke mAdhyama se dravyAdi kI apekSA jJAna aura ajJAna kA nirUpaNa 144. AbhiNibohiyanANassa NaM bhaMte ! kevatie visae paNNatte ? goyamA ! se samAsato caDavvihe paNNatte, taM jahA--davvato khettato kAlato bhAvato / davvato NaM AbhiNibohiyanANI AdeseNaM savvadavvAiM jANati pAsati / khettato AbhiNibohiyaNANI AdeseNaM savvaM khettaM jANati pAsati / evaM kAlato vi / evaM bhAvao vi / [144 pra.] bhagavan ! AbhinibodhikajJAna kA viSaya kitanA vyApaka kahA gayA hai ? [144 u.] gautama ! vaha (AbhinibodhikajJAna kA viSaya) saMkSepa meM cAra prakAra kA batAyA gayA hai / yathA-- dravya se kSetra se, kAla se aura bhAva se / dravya se AbhinibodhikajJAnI Adeza (sAmAnya) se sarvadravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai, kSetra se AbhinibodhikajJAna samAnya se sabhI kSetra ko jAnatA aura dekhatA hai, isI prakAra kAla se bhI aura bhAva se bhI jAnanA caahie| 145. suyanANassa NaM bhaMte ! kevatie visae paNNatte ? gomA ! se samAsao cauvvihe paNNatte, taM jahA--davvato khettato kAlato bhAvato / davvato suyanANI uvayut savvadavvAiM jANati pAsati / evaM khettato vi, kAlato vi / bhAvato NaM suyanANI uvajutte savvabhAve jANati pAsati / [145 pra.] bhagavan ! zrutajJAna kA viSaya kitanA kahA gayA hai ? [.145 u.] gautama ! vaha ( zrutajJAna kA viSaya ) saMkSepa meM cAra prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra - dravya se kSetra se kAla se aura bhAva se / dravya se upayogayukta (upayukta) zrutajJAnI sarvadravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai| kSetra meM zrutajJAnI upayogasahita sarvakSetra ko jAnatA - dekhatA hai| isI prakAra kAla se bhI jAnanA caahie| bhAva se upayukta (upayogayukta) zrutajJAnI sarvabhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai| 146. ohinANassa NaM bhaMte ! kevatie visae paNNatte ? goyamA ! se samAsao caDavvihe paNNatte, taM jahA-- davvato khettato kAlato bhAvato / davvato NaM ohinANI rUvidavvAiM jANati pAsati jahA naMdIe jAva bhAvato / [143 pra.] bhagavan ! avadhijJAna kA viSaya kitanA kahA gayA hai ? [143 u.] gautama ! vaha (avadhijJAna kA viSaya) saMkSepa meM cAra prakAra kA hai| vaha isa prakAra -- dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se / dravya se avadhijJAnI rUpI dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai| (tatpazcAt kSetra se, kAla se aura bhAva se) ityAdi varNana jisa prakAra nandIsUtra meM kiyA gayA hai, usI prakAra 'bhAva' paryanta yahA~ varNana karanA caahie| 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 355, 356 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 vyAkhyAprajJaptisUtra 147. maNapajjavanANassa NaM bhaMte ! kevatie visae paNNatte ? goyamA ! se samAsao cauvihe paNNatte, taM jahA-davvato khettato kAlato bhaavto| davvato NaM ujjumatI aNaMte aNaMtapadesie jahA naMdIe jAva bhaavo| _ [147 pra.] bhagavan ! manaHparyavajJAna kA viSaya kitanA kahA gayA hai ? [147 u.] gautama ! vaha (manaHparyavajJAna kA viSaya) saMkSepa meM cAra prakAra kA hai, vaha isa prakAradravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se Rjumati-manaHparyavajJAnI (manarUpa meM pariNata) anantaprAdezika ananta (skandhoM) ko jAnatA-dekhatA hai, ityAdi jisa prakAra nandIsUtra meM kahA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI 'bhAvataH' taka kahanA caahie| 148. kevalanANassa NaM bhaMte ! kevatie visae paNNatte ? goyamA ! se samAsao cauvvihe paNNatte, taM jahA-davvato khettato kAlato bhaavto| davvato NaM kevalanANI savvadavvAiM jANati paasti| evaM jAva bhaavo| [148 pra.] bhagavan ! kevalajJAna kA viSayaM kitanA kahA gayA hai ? [148 u.] gautama ! vaha (kevalajJAna kA viSaya) saMkSepa meM cAra prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra-dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se| dravya se kevalajJAnI sarvadravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai| isI prakAra yAvat bhAva se kevalajJAnI sarvabhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai| 149. maianANassa NaM bhaMte ! kevatie visae pannatte? goyamA ! se samAsato cauvihe paNNatte,taM jahA--davvato khettato kAlato bhaavto| davvato NaM maiannANI maiannANaparigatAiM davvAiM jANati paasti| evaM jAva bhAvato maiannANI maiannANaparigate bhAve jANati paasti| [149 pra.] bhagavan ! mati-ajJAna (mithyAmatijJAna) kA viSaya kitanA kahA gayA hai ? [149 u.] gautama ! vaha (mati-ajJAna kA viSaya) saMkSepa meM cAra prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra--dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se| dravya se mati-ajJAnI mati-ajJAna-parigata (mati-ajJAna ke viSayabhUta) dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai| isI prakAra yAvat bhAva se mati-ajJAnI mati-ajJAna ke viSayabhUta bhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai| 150. sUyaannANassa NaM bhaMte ! kevatie visae paNNatte ? goyamA ! se samAsato cauvvihe paNNatte, taM jahA-davvato khettato kAlato bhaavto| davvao NaM suyaannANI suyaannANaparigayAiM davvAiM Aghavei paNNavei pruuvei| evaM khettato kaalto| bhAvato NaM suyaannANI suyaannANaparigate bhAve Aghavei taM cev| [150 pra.] bhagavan ! zruta-ajJAna (mithyAzrutajJAna) kA viSaya kitanA kahA gayA hai ? [150 u.] gautama ! vaha (zruta-ajJAna kA viSaya) saMkSepa meM cAra prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra--dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se| dravya se zruta-ajJAnI zruta-ajJAna ke viSaya bhUta dravyoM kA Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-2 287 kathana karatA hai, una dravyoM ko batalAtA hai, unakI prarUpaNA karatA hai| isI prakAra kSetra se aura kAla se bhI jAna lenA caahie| bhAva kI apekSA zruta-ajJAnI zruta-ajJAna ke viSayabhUta bhAvoM ko kahatA hai, batalAtA hai, prarUpita karatA hai| 151. vibhaMgaNANassa NaM bhaMte ! kevatie visae paNNatte ? goyamA ! se samAsato caubihe paNNatte, taM jahA-davyato khettato kAlato bhaavto|dvvtonnN vibhaMganANI vibhaMgaNANaparigayAiM davvAiM jANati paasti| evaM jAva bhAvato NaM vibhaMganANI vibhaMganANaparigae bhAve jANati paasti||16|| [151 pra.] bhagavan ! vibhaMgajJAna kA viSaya kitanA kahA gayA hai ? [151 u.] gautama! vaha (vibhaMgajJAna viSaya) saMkSepa meM cAra prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAradravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se| dravya kI apekSA vibhaMgajJAnI vibhaMgajJAna ke viSayagata dravyoM ko jAnatA aura dekhatA hai| isI prakAra yAvat bhAva kI apekSA, vibhaMgajJAnI vibhaMgajJAna ke viSayagata bhAvoM ko jAnatA aura dekhatA hai| (viSayadvAra) vivecana-jJAna aura ajJAna ke viSaya kI prarUpaNA-prastuta ATha sUtroM (sU. 144 se 151 taka) meM viSayadvAra ke mAdhyama se pAMca jJAnoM aura tIna ajJAnoM ke dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se viSaya kA nirUpaNa kiyA gayA hai| jJAnoM kA viSaya-(1) AbhinibodhikajJAna kA viSaya dravyAdi cAroM apekSA se kahA~ taka vyApta hai ? isa jJAna kI sImA dravyAdi kI apekSA kitanI hai ? yahI batAnA yahA~ abhISTa hai| dravya kA artha haidharmAstikAya Adi dravya, kSetra kA artha hai-dravyoM kA AdhArabhUta AkAza, kAla kA artha hai--dravyoM ke paryAyoM kI sthiti aura bhAva kA artha hai-audayika Adi bhAva athavA dravya ke pryaay| inameM se dravya kI apekSA AbhinibodhikajJAnI dharmAstikAya Adi sarva dravyoM ko Adeza se-ogharUpa (sAmAnyarUpa) se jAnatA hai, usakA Azaya yaha hai ki vaha dravyamAtra sAmAnyatayA jAnatA hai, usameM rahI huI sabhI vizeSatAoM se (vizeSarUpa se) athavA Adeza kA artha hai-zrutajJAnajanita saMskAra / inake dvArA avAya aura dhAraNA kI apekSA jAnatA hai, kyoMki ye donoM jJAnarUpa haiM tathA avagraha aura IhA darzanarUpa haiM, isalie avagraha aura IhA se dekhatA hai| zrutajJAnajanya saMskAra se lokAlokarUpa sarvakSetra ko dekhatA hai| kAla se sarvakAla ko aura bhAva se audayika Adi pAMca bhAvoM ko jAnatA hai| (2) zrutajJAnI (sampUrNa dasa pUrvadhara Adi zrutakevalI) upayogayukta hokara dharmAstikAya Adi sabhI dravyoM ko vizeSarUpa se jAnatA hai tathA zrutAnusArI acakSu (mAnasa) darzana dvArA sabhI abhilApya dravyoM ko dekhatA hai| isI prakAra kSetrAdi ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| bhAva se upayogayukta zrutajJAnI audayika Adi samasta bhAvoM ko athavA abhilApya (vaktavya) bhAvoM ko jAnatA hai| yadyapi zruta dvArA abhilApya bhAvoM kA anantavA~ bhAga hI pratipAdita hai, tathApi prasaMgAnuprasaMga se abhilApya bhAva zrutajJAna ke viSaya haiM / isalie unakI apekSA 'zrutajJAnI sarvabhAvoM ko (sAmAnyatayA) jAnatA hai aisA kahA gayA hai| (3) avadhijJAna kA viSaya-dravya se-avadhijJAna jaghanyataH taijasa aura bhASA dravyoM ke antarAlavartI sUkSma ananta pudgaladravyoM ko jAnatA hai| utkRSTa bAdara aura sUkSma sabhI pudgala dravyoM ko jAnatA hai| avadhidarzana se dekhatA hai| kSetra se - avadhijJAnI jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko jAnatA-dekhatA hai, utkRSTataH Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 vyAkhyAprajJaptisUtra samagra loka aura loka-sadRza asaMkhyeya khaNDa aloka meM hoM to unheM bhI jAna-dekha sakatA hai| kAla seavadhijJAnI jaghanyataH AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga ko tathA utkRStaH asaMkhyAta utsapi~NI avasarpiNI atIta, anAgata kAla ko jAnatA aura dekhatA hai| yahA~ kSetra aura kAla ko jAnane kA tAtparya yaha hai ki itane kSetra aura kAla meM rahe hue rUpI dravyoM jAnatA aura dekhatA hai| bhAva se--avadhijJAnI jaghanyata: AdhAradravya ananta hone se ananta bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai, kintu pratyeka dravya ke ananta bhAvoM (paryAyoM) ko nahIM jaantaa-dekhtaa| utkRSTataH bhI vaha ananta bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai| ve bhAva bhI samasta paryAyoM ke anantaveM bhAga-rUpa jAnane caahie|(4) manaHparyavajJAna kA viSaya-mana:paryavajJAna ke do prakAra haiM-Rjumati aura vipulamati / sAmAnyagrAhI manana-mati yA saMvedana ko RjumatimanaHparyavajJAna kahate haiN| jaise 'isane ghar3e kA cintana kiyA hai', isa prakAra ke adhyavasAya kA kAraNabhUta (sAmAnya katipaya paryAya viziSTa) manodravya kA jJAna yA Rju saralamati vAlA jnyaan| dravya se--Rjumati-manaHparyavajJAnI DhAI dvIpa-samudrAntavartI saMjJIpaMcendriya paryAptaka jIvoM dvArA manorUpa se pariNamita manovargaNA ke ananta paramANvAtmaka (viziSTa eka pariNAmapariNata) skandhoM ko manaHparyavajJAnAvaraNa kI kSayopazamapaTutA ke kAraNa sAkSAt jAnatA dekhatA hai| parantu jIvoM dvArA cintita ghaTAdirUpa padArthoM ko manaHparyAyajJanI pratyakSataH nahIM jAnatA kintu usake manodravya ke pariNAmoM kI anyathAnupapatti se (isa prakAra ke AkAra vAlA manodravya kA pariNAma, isa prakAra ke cintana binA ghaTita nahIM ho sakatA, isa taraha ke anyathAnupapattirUpa anumAna se) jAnatA hai| isIlie yahA~ 'jANai' ke badale 'pAsai' (dekhatA hai) kahA gayA hai| vipula kA artha hai-aneka vishessgraahii| arthAt aneka vizeSatAoM se yukta manodravya ke jJAna ko 'vipulamati-manaHparyavajJAna' kahate haiN| jaise--isane ghaTa kA cintana kiyA hai, vaha ghaTa dravya se-sone kA banA huA hai, kSetra se-pATalIputra kA hai, kAla se--nayA hai yA vasantaRtu kA hai, aura bhAva se bar3A hai, athavA pIle raMga kA hai| isa prakAra kI vizeSatAoM se yukta manodravyoM ko vipulamati jAnatA hai| arthAt-Rjumati dvArA dekhe hue skandhoM kI apekSA vipulamati adhikatara, varNAdi se vispaSTa, ujjvalatara aura vizuddhatara rUpa se jAnatA-dekhatA hai| kSetra se--Rjumati jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga tathA utkRSTataH manuSyaloka meM rahe hue saMjJI paMcendriya-paryAptaka jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai; jabaki vipulamati usase DhAI aMgula adhika kSetra meM rahe hue jIvoM ke manogata bhAvoM ko vizeSa prakAra se vizuddhatara rUpa se-spaSTa rUpa se jAnatA-dekhatA hai| tAtparya yaha hai ki Rjumati manaHparyavajJAnI kSetra se utkRSTataH adhodizA meMratnaprabhApRthvI ke uparitana tala ke nIce ke kSullaka prataroM, UrdhvadizA meM-jyotiSI devaloka ke uparitala ko, tathA tiryagdizA meM manuSyakSetra meM jo DhAI dvIpa-samudra haiM, 15 karmabhUmiyAM haiM tathA chappana antarvIpa haiM, unameM rahe hue saMjJI paMcendriya paryAptaka jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnatA-dekhatA hai| vipulamati kSetra se samagra DhAI dvIpa va do samudroM ko vizuddharUpa se jAnatA-dekhatA hai| kAla se--Rjumati jaghanyataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane atIta-anAgata kAla ko jAnatA-dekhatA hai jabaki vipulamati isI ko spaSTatararUpa meM nirmalatara jAnatA-dekhatA hai| bhAva se Rjumati samasta bhAvoM ke anantaveM bhAga ko jAnatA-dekhatA hai, jabaki, vipulamati inheM hI vizuddhatara-spaSTarUpa se jAnatA-dekhatA hai|(5) kevalajJAna kA viSaya kevalajJAna ke do bheda haiMbhavasthakevalajJAna aura siddhakevalajJAna / kevalajJAnI sarvadravya, sarvakSetra, sarvakAla aura sarvabhAvoM ko yugapata jAnatA-dekhatA hai| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-2 289 tIna ajJAnoM kA viSaya-mati-ajJAnI mithyAdarzanayukta avagraha Adi rUpa tathA autpAttikI Adi buddhirUpa mati-ajJAna ke dvArA gRhIta dravyoM ko dravya-kSetra-kAla-bhAva se jAnatA-dekhatA hai| zruta-ajJAnI zruta-ajJAna (mithyAdRSTi-parigRhIta laukika zruta yA kuprAvacanikazruta) se gRhIta (viSayIkRta) dravyoM ko kahatA hai, batalAtA hai, prarUpaNa karatA hai| vibhaMgajJAnI vibhaMgajJAna dvArA gRhIta dravyoM ko dravya, kSetra, kAla aura bhAva se jAnatA hai aura avadhidarzana se dekhatA hai|' jJAnI aura ajJAnI ke sthitikAla, antara aura alpabahutva kA nirUpaNa 152. NANI NaM bhaMte ! 'NANi' tti kAlato kevacciraM hotI ? / goyamA ! nANI duvihe paNNatte, taM jahA-sAdIe vA apajjavasie, sAdIe vA spjvsie| tattha NaM je se sAdIe sapajjavasie se jahanneNaM aMtomuhUttaM, ukkoseNaM chAvaDhei sAgarovamAiM saatiregaaii| [152 pra.] bhagavan ! jJAnI 'jJAnI' ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? [152 u.] gautama ! jJAnI do prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra-sAdi-aparyavasita aura sAdisaparyavasita / inameM se jo sAdi-saparyavasita (sAnta) jJAnI haiM, ve jaghanyataH antamuhUrta taka aura utkRSTata: kucha adhika chiyAsaTha sAgaropama taka jJAnIrUpa meM rahate haiN| 153. AbhiNibohiyaNANI NaM bhaMte ! AbhiNibohiyaNANI tti0? . evaM nANI, AbhiNibohiyanANI jAva kevalanANI, annANI, maiannANI, suyaannANI, vibhaMganANI; eesiM dasaha vi saMciTThaNA jahA kaaytthitiie|17|| [153 pra.] bhagavan ! AbhinibodhikajJAnI AbhinibodhikajJAnI ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? [153 u.] gautama ! jJAnI, AbhinibodhikajJAnI yAvat kevalajJAnI, ajJAnI, mati-ajJAnI, zrutaajJAnI aura vibhaMgajJAnI, ina saba kA avasthitikAla (prajJApanAsUtra ke aThArahaveM) kAyasthitipada meM kahe anusAra jAnanA caahie| (kAladvAra) 154. aMtaraM savvaM jahA jiivaabhigme| 18 / [154] ina saba (dasoM) kA antara jIvAbhigamasUtra ke anusAra jAnanA caahie| (anantaradvAra) 155. appAbahugANi tiNi jahA bhuvttvvttaae| 19 / [155] ina sabakA alpabahutva (prajJApanAsUtra ke tRtIyaH-) bahuvaktavyatA pada ke anusAra jAnanA caahie| (alpabahutvadvAra) vivecana--jJAnI aura ajJAnI ke sthitikAla, antara aura alpabahutva kA nirUpaNa-prastuta cAra sUtroM (sU. 152 se 155 taka) meM (17) kAladvAra, (18) antaradvAra aura (19) alpabahutvadvAra ke mAdhyama se jJAnI aura ajJAna ke sthitikAla, pArasparika antara aura unake alpabahutva kA atidezapUrvaka 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti patrAMka 357 se 360 taka (kha) nandIsUtra, jJAnaprarUpaNA Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 nirUpaNa kiyA gayA hai| jJAnI kA jJAnI ke rUpa meM avasthitikAla ---- jJAnI ke do prakAra yahA~ batAe gae haiM--sAdiaparyavasita aura sAdi spryvsit| prathama jJAnI aise haiM, jinake jJAna kI Adi to hai, para anta nhiiN| aise jJAnI kevalajJAnI hote hai / kevalajJAna kA kAla sAdi-ananta hai, arthAt kevalajJAna utpanna hokara phira kabhI naSTa nahIM hotA / dvitIya jJAnI aisA hai, jisakI Adi bhI hai, anta bhI hai| aisA jJAnI mati Adi cAra jJAna vAlA hotA hai / mati Adi cAra jJAnoM kA kAla sAdi- saparyavasita hai| inameM se mati aura zruta jJAna kA jaghanya sthitikAla eka antarmuhUrta hai| avadhi aura manaH paryavajJAna kA jaghanya sthitikAla eka samaya hai| Adi ke tInoM jJAnoM kA utkRSTa sthitikAla kucha adhika 66 sAgaropama hai| manaH paryavajJAna kA utkRSTa sthitikAla dezona pUrvakoTI kA hai / avadhijJAna kA jaghanya sthitikAla eka samaya kA isalie batAyA hai ki jaba kisI vibhaMgajJAnI ko samyagdarzana prApta hotA hai, taba samyagdarzana kI prApti ke prathama samaya meM hI vibhaMgajJAna avadhijJAna ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai| isake pazcAt zIghra hI dUsare samaya meM yadi vaha avadhijJAna se gira jAtA hai taba avadhijJAna kevala eka samaya hI rahatA hai| manaHparyavajJAnI kA bhI avasthitikAla jaghanya eka samaya isalie batAyA hai ki apramattaguNasthAna meM sthita kisI saMyata ( muni) ko manaH paryavajJAna utpanna hotA hai aura turanta hI dUsare samaya meM naSTa ho jAtA hai| mana:paryavajJAnI kA utkRSTa avasthitikAla dezona pUrvakoTI varSa kA isalie batAyA hai ki kisI pUrvakoTivarSa kI Ayu vAle manuSya ne cAritra aMgIkAra kiyaa| cAritra aMgIkAra karate hI use manaH paryavajJAna utpanna ho jAe aura yAvajjIvana rahe, to usakA utkRSTa sthitikAla kiJcit nyUna koTivarSa ghaTita ho jAtA hai / vyAkhyAprajJaptisUtra trividha ajJAniyoM kA tadrUpa ajJAnI ke rUpa meM avasthitikAla -- ajJAnI, mati - ajJAnI aura zruta - ajJAnI ye tInoM sthitikAla kI dRSTi se tIna prakAra ke haiM - ( 1 ) anAdi - aparyavasita (ananta), abhavyoM kA hotA hai| (2) anAdi saparyavasita (sAnta), bhavyajIvoM kA hotA hai aura (3) sAdi-saparyavasita (sAnta), samyagdarzana se patita hokara antarmuhUrta ke pazcAt hI punaH samyagdarzana prApta kara letA hai| isakA utkRSTa sthitikAla anantakAla hai, kyoMki koI jIva samyagdarzana se patita hokara ananta utsarpiNI-avasarpiNI kAla vyatIta kara athavA vanaspati Adi meM ananta utsarpiNI- asarpiNI vyatIta karake anantakAla ke pazcAt punaH samyagdarzana ko prApta karatA hai| vibhaMgajJAna kA avasthitikAla jaghanya eka samaya hai; kyoMki utpanna hone ke pazcAt usakA dUsare samaya meM vinaSTa honA sambhava hai| isakA utkRSTa sthitikAla kiJcit nyUna pUrvakoTI adhika tetIsa sAgaropama kA hai, kyoMki koI manuSya kucha kama pUrvakoTI varSa taka vibhaMgajJAnI banA raha kara sAtaveM naraka meM utpanna ho jAtA hai, usakI apekSA se yaha kathana hai| pAMca jJAnoM aura tIna ajJAnoM kA paraspara antarakAla -- eka bAra jJAna athavA ajJAna utpanna hokara naSTa ho jAe aura phira dUsarI bAra utpanna ho to donoM ke bIca kA kAla antarakAla kahalAtA hai| yahA~ pAMca jJAna aura tIna ajJAna ke antara ke lie jIvAjIvAbhigamasUtra kA atideza kiyA gayA hai| vahA~ isa prakAra se antara batAyA gayA hai-- AbhinibodhikajJAna kA kAla se pArasparika antara jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH anantakAla taka kA yA kucha kama apArddha pudgalaparivartana kAla kA hai| isI prakAra zrutajJAna, avadhijJAna aura 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 361 (kha) prajJApanAsUtra 18 vAM kAyasthitipada (mahAvIra vidyAlaya), pR. 304-317 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-2 291 manaHparyavajJAna ke viSaya meM samajha lenA caahie| kevalajJAna kA antara nahIM hotaa| mati-ajJAna aura zrutaajJAna kA antarakAla jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika 66 sAgaropama kA hai| vibhaMgajJAna kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla (vanaspatikAla jitanA) hai|' pAMca jJAnI aura tIna ajJAnI jIvoM kA alpabahutva--pAMca jJAna aura tIna ajJAna se yukta jIvoM kA alpabahutva prajJApanAsUtra meM batAyA gayA hai| vaha saMkSepa meM isa prakAra hai-sabase alpa manaHparyavajJAnI haiN| kyoMki mana:paryavajJAna kevala RddhiprApta saMyatoM ko hI hotA hai| unase asaMkhyAta guNe avadhijJAnI haiM; kyoMki avadhijJAnI jIva cAroM gatiyoM meM pAe jAte haiN| unase AbhinibodhikajJAnI aura zrutajJAnI donoM tulya aura vizeSAdhika haiN| isakA kAraNa yaha hai ki avadhi Adi jJAna se rahita hone para bhI kaI paMcendriya aura kitane hI vikalendriya jIva (jinheM sAsvAdanasamyagdarzana ho) AbhinibodhikajJAnI aura zrutajJAnI hote haiN| AbhinibodhikajJAnI aura zrutajJAnI kA paraspara sAhacarya hone se donoM jJAnI tulya haiN| ina sabhI se siddha anantaguNe hone se kevalajJAnI jIva anantaguNe haiM / tIna ajJAnayukta jIvoM meM sabase thor3e vibhaMgajJAnI haiM, kyoMki vibhaMgajJAna paMcendriyajIvoM ko hI hotA hai| unase mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI donoM anantaguNe haiM, kyoMki ekendriyajIva bhI mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI hote haiM aura ve ananta haiM, paraspara tulya bhI haiM, kyoMki ina donoM kA paraspara sahacarya hai| jJAnI aura ajJAnI jIvoM kA paraspara sammilita alpabahutva--sabase thor3e manaHparyavajJAnI haiM, unase avadhijJAnI asaMkhyAtaguNe haiM, unase AbhinibodhikajJAnI aura zrutajJAnI vizeSAdhika aura paraspara tulya haiM, unase vibhaMgajJAnI asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki samyagdRSTi deva aura nArakoM se mithyAdRSTi deva-nAraka asaMkhyAtaguNe haiM; unase kevalajJAnI anantaguNe haiM, kyoMki ekendriya jIvoM ke sivAya zeSa sabhI jIvoM se siddha anantaguNe haiM; unase mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI anantaguNe haiM aura ve paraspara tulya haiM; kyoMki sAdhAraNa vanaspatikAyikajIva bhI mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI hote haiM, aura ve siddhoM se anantaguNe haiN| bIsaveM paryAyadvAra ke mAdhyama se jJAna aura ajJAna ke paryAyoM kI prarUpaNA 156. kevatiyA NaM bhaMte ! AbhiNibohiyaNANapajavA paNNattA ? goyamA ! aNaMtA AbhiNibohiyaNANapajavA pnnnnttaa| [156 pra.] bhagavan ! AbhinibodhikajJAna ke paryAya kitane kahe gae haiM ? [156 u.] gautama ! AbhinibodhikajJAna ke ananta paryAya kahe gae haiN| 157.[1] kevatiyA NaM bhaMte ! suyanANapajjavA paNNattA ? 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 361 (kha) jIvAbhigamasUtra (antaradarzaka pATha) sU. 263. pR. 455 (Agamo.) 2. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 362 (kha) prajJApanAsUtra tRtIya bahuvaktavyapada, sU. 212,.334, pR. 80 se 111 taka Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 vyAkhyAprajJaptisUtra evaM cev| [157-1 pra.] bhagavan ! zrutajJAna ke paryAya kitane kahe gae haiM ? [157-1 u.] gautama ! zrutajJAna ke bhI ananta paryAya kahe gae hai| [2] evaM jAva kevlnaannss| [157-2] isI prakAra yAvat (avadhijJAna, manaHparyAyajJAna), kevalajJAna ke bhI ananta paryAya kahe gae Tc 158. evaM matiannANassa suyannaannss| [158] isI prakAra mati-ajJAna aura zruta-ajJAna ke bhI ananta paryAya kahe gae haiN| 159. kevatiyA NaM bhaMte ! vibhaMganANapajjavA paNNattA ? goyamA ! aNaMtA vibhaMganANapajjavA pnnnnttaa| 20 / [159 pra.] bhagavan ! vibhaMgajJAna ke kitane paryAya kahe gae haiM ? [159 u.] gautama ! vibhaMgajJAna ke ananta paryAya kahe gae haiN| (paryAyadvAra) jJAna aura ajJAna ke paryAyoM kA alpabahutva 160. etesi NaM bhaMte ! AbhiNibohiyanANapajjavANaM suyanANapajavANaM ohinANapajjavANaM maNapajjavanANapajjavANaM kevalanANapajjavANa ya katare katarehiMto jAva visesAhiyA vA? . goyamA ! savvatthovA maNapajavanANapajavA, ohinANapajavA aNaMtaguNA, suyanANapajjavA aNaMtaguNA, AbhiNibohiyanANapajavA aNaMtaguNA, kevalanANapajavA annNtgunnaa| / [160pra.] bhagavan ! ina (pUrvokta) AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna ke paryAyoM meM kinake paryAya, kinake paryAyoM se alpa, yAvat (bahuta, tulya yA) vizeSAdhika haiM ? ___ [160 u.] gautama ! mana:paryavajJAna ke paryAya sabase thor3e haiM, unase avadhijJAna ke paryAya anantaguNe haiM, unase zrutajJAna ke paryAya anantaguNe haiM, unase AbhinibodhikajJAna ke paryAya anantaguNe haiM aura unase kevalajJAna ke paryAya anantaguNe haiN| 161. eesi NaM bhaMte ! maiannANapajjavANaM suyaannANapajjavANaM vibhaMganANapajjavANa ya katare katarehito jAva visesAhiyA vA? goyamA ! savvatthovA vibhaMganANapajjavA, suyaannANapajjavA aNaMtaguNA, matiannANapajavA annNtgunn| / [161 pra.] bhagavan ! ina (pUrvokta) mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura vibhaMgajJAna ke paryAyoM meM kinake paryAya, kinake paryAyoM se yAvat (alpa, bahuta, tulya yA) vizeSAdhika haiM ? / [161 u.] gautama ! sabase thor3e vibhaMgajJAna ke paryAya haiM, unase zruta-ajJAna ke paryAya anantaguNe haiM aura Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-2 293 unase mati-ajJAna ke paryAya anantaguNe haiN| 162. eesi NaM bhaMte ! AbhiNibohiyaNANapajjavANaM jAva kevalanANapajavANaM maiannANapajjavANaM suyaannANapajavANaM vibhaMganANapajavANa ya katare katarehiMto jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA maNapajjavanANapajjavA, vibhaMganANapajjavA aNaMtaguNA, ohiNANapajjavA aNaMtaguNA, suyaannANapajavA aNaMtaguNA, suyanANapajjavA visesAhiyA, maiannANapajavA aNaMtaguNA, AbhiNibohiyanANapajavA visesAhiyA, kevalanANapajjavA annNtgunnaa| . sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti| ||atttthm sae : bitio uddesao smtto|| . [162 pra.] bhagavan ! ina (pUrvokta) AbhinibodhikajJAna-paryAya yAvat kevalajJAna-paryAyoM meM tathA mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura vibhaMgajJAna ke paryAyoM meM kisake paryAya, kisake paryAyoM se yAvat (alpa, bahuta, tulya athavA) vizeSAdhika haiM ? / [163 u.] gautama ! sabase thor3e mana:paryavajJAna ke paryAya haiM, unase vibhaMgajJAna ke paryAya anantaguNe haiM, unase avadhijJAna ke paryAya anantaguNe haiM, unase zruta-ajJAna ke paryAya anantaguNe haiM, unase zrutajJAna ke paryAya vizeSAdhika haiM, unase mati-ajJAna ke paryAya anantaguNe haiM, unase AbhinibodhikajJAna ke paryAya vizeSAdhika haiM aura kevalajJAna ke paryAya unase anantaguNe haiN| __'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai'; yoM kahakara yAvat gautama svAmI vicaraNa karane lge| vivecanajJAna aura ajJAna ke paryAyoM kA tathA unake alpabahutva kA prarUpaNa--prastuta 7 sUtroM (meM. 156 se 162 taka) meM paryAyadvAra ke mAdhyama se jJAna aura ajJAna kI paryAyoM tathA unake alpabahutva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| paryAyaH svarUpa, prakAra evaM paraspara alpabahutva--bhinna-bhinna avasthAoM ke vizeSa bhedoM ko paryAya' kahate haiN| paryAya ke do bheda haiM-svaparyAya aura paraparyAya / kSayopazama kI vicitratA me mati-jJAna ke avagraha Adi ananta bheda hote haiM, jo svaparyAya kahalAte haiM / athavA matijJAna ke viSayabhUta jJeyoM ke bheda se jJAna ke bhI ananta bheda ho jAte haiN| isa apekSA se bhI matijJAna ke ananta paryAya haiM, athavA kevalajJAna dvArA matijJAna ke aMza (Tukar3e) kie jAe~ to bhI ananta aMza hote haiM, isa apekSA se bhI matijJAna ke ananta paryAya haiN| matijJAna ke sivAya dUsare padArthoM ke paryAya 'paraparyAya' kahalAte haiM / matijJAna ke svaparyAyoM kA bodha karAne meM tathA paraparyAya se unheM bhinna batalAne meM pratiyogI rUpa se unakA upayoga hai| isalie ve matijJAna ke paraparyAya kahalAte haiN| zrutajJAna ke bhI svaparyAya aura paraparyAya ananta haiN| unameM se zrutajJAna ke akSarazruta, anakSarazruta Adi bheda svaparyAya kahalAte haiM, jo ananta haiN| kyoMki zrutajJAna ke kSayopazama kI vicitratA ke kAraNa tathA zrutajJAna ke viSayabhUta jJeya padArtha ananta hone se zrutajJAna ke (zrutAnusArI bodha ke) bheda bhI ananta ho jAte haiN| athavA kevalajJAna dvArA zrutajJAna ke ananta aMza hote haiM, ve bhI usake svaparyAya hI haiM, unase bhinna padArthoM ke vizeSa dharma, Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 vyAkhyAprajJaptisUtra zrutajJAna ke paraparyAya kahalAte haiN| ___avadhijJAna ke svaparyAya bhI ananta haiM, kyoMki usake bhavapratyaya aura guNapratyaya (kSAyopazamika) ina do bhedoM ke kAraNa, unake svAmI deva aura nAraka tathA manuSya aura tiryaJca ke, asaMkhyeya kSetra aura kAla ke bheda se, ananta dravya-paryAya ke bheda se evaM kevalajJAna dvArA usake ananta aMza hone se avadhijJAna ke ananta bheda hote isI prakAra mana:paryava aura kevalajJAna ke viSayabhUta jJeya padArtha ananta hone se tathA unake ananta aMzoM kI kalpanA Adi se ananta svaparyAya hote haiN| paryAyoM ke alpabahutva kI samIkSA-yahA~ jo paryAyoM kA alpabahutva batAyA gayA hai, vaha svaparyAyoM kI apekSA se samajhanA cAhie; kyoMki sabhI jJAnoM ke svaparyAya aura paraparyAya milakara samudita rUpa se paraspara tulya haiN| sabase alpa manaHparyavajJAna ke paryAya isalie haiM ki usakA viSaya kevala mana hI hai| manaHparyavajJAna kI apekSA avadhijJAna kA viSaya dravya aura paryAyoM kI apekSA anantaguNa hone se avadhijJAna ke paryAya usase anantaguNe haiM, unase zrutajJAna ke paryAya anantaguNe haiN| kyoMki usakA viSaya abhilApya aura anAbhilApya padArtha hone se ve unase anantaguNe haiM, aura kevalajJAna ke paryAya unase anantaguNe isalie haiM ki usakA viSaya sarvadravya aura sarvaparyAya haiM / isI prakAra ajJAnoM ke bhI alpabahutva kI samIkSA kara lenI caahie| jJAna aura ajJAna ke paryAyoM ke sammilita alpabahutva meM sabase alpa manaHparyavajJAna ke paryAya haiM, unase vibhaMgajJAna ke paryAya anantaguNe haiM, kyoMki uparima (navama) graiveyaka se lekara nIce saptama naraka taka meM aura asaMkhya dvIpa samudroM meM rahe hue kitane hI rUpI dravya aura unake katipaya paryAya vibhaMgajJAna ke viSaya haiM aura ve manaHparyavajJAna ke viSayApekSA anantaguNe haiM, unakI apekSA avadhijJAna ke paryAya anantaguNe isalie haiM ki usakA viSaya samasta rUpI dravya aura usake asaMkhya paryAya haiN| unase zruta-ajJAna ke paryAya anantaguNA yoM haiM ki zruta-ajJAna ke viSaya sabhI mUrta-amUrta dravya evaM sarvaparyAya haiM / tadapekSA zrutajJAna ke paryAya vizeSAdhika yoM haiM ki zruta-ajJAna-agocara katipaya padArthoM ko bhI zrutajJAna jAnatA hai| tadapekSayA mati-ajJAna ke paryAya anantaguNe yoM haiM ki usakA viSaya anabhilApya vastu bhI hai| unase matijJAna ke paryAya vizeSAdhika yoM haiM ki mati-ajJAna ke agocara kitane hI padArthoM ko matijJAna jAnatA hai aura unase kevalajJAna ke paryAya anantaguNe isalie haiM ki kevalajJAna sarvakAlagata samasta dravyoM aura samasta paryAyoM ko jAnatA hai|' // aSTama zataka : dvitIya uddezaka samApta // 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 362 se 364 taka Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taio uddesao : 'rukkhA' tRtIya uddezaka : 'vRkSa' saMkhyAtajIvika, asaMkhyAtajIvika aura anantajIvika vRkSoM kA nirUpaNa 1. kativihA NaM bhaMte ! rukkhA paNNattA ? goyamA ! tivihArukkhA paNNattA,taM jahA-saMkhejajIviyA asaMkhejajIviyA annNtjiiviyaa| [1 pra.] bhagavan ! vRkSa kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [1 u.] gautama ! vRkSa tIna prakAra ke kahe gae haiM, ve isa prakAra-(1) saMkhyAtajIva vAle, (2) asaMkhyAtajIva vAle aura (3) anantajIva vaale| 2. se kiM taM saMkhejajIviyA ? saMkhejajIviyA aNegavihA paNNattA,taM jahA-tAle tamAle takkali tetali jahA paNNavaNAe jAva nAlierI, je yAvanne thppgaaraa| settaM sNkhejjiiviyaa| [2 pra.] bhagavan ! saMkhyAtajIva vAle vRkSa kauna-se haiM ? [2 u.] gautama ! saMkhyAtajIva vAle vRkSa anekavidha kahe gae hai, jaise--tAr3a (tAla), tamAla, takkali, tetali ityAdi, prajJApanAsUtra (ke pahale pada) meM kahe anusAra nArikela (nAriyala) paryanta jAnanA caahie| ye aura inake atirikta isa prakAra ke jitane bhI vRkSavizeSa haiM, ve saba saMkhyAtajIva vAle haiN| yaha huA saMkhyAtajIva vAle vRkSoM kA vrnnn| 3. se kiM taM asaMkhejajIviyA ? asaMkhejajIviyA duvihA paNNattA, taM jahA--egaTThiyA ya bahubIyagA y| [3 pra.] bhagavan ! asaMkhyAtajIva vAle vRkSa kauna-se haiM ? [3 u.] gautama ! asaMkhyAtajIva vAle vRkSa do prakAra ke kahe gaye haiM, yathA--ekAsthika (eka guThalI-bIja vAle) aura bahubIjaka (bahuta bIjoM vaale)| . 4. se kiM taM egaTThiyA ? egaTThiyA aNegavihA paNattA,taM jahA--nibaMbajaMbu evaM jahA paNNavaNAe jAva phalA bhubiiygaa| se ttaM bhubiiygaa|se ttaM asNkhejjiiviyaa| [4 pra.] bhagavan ! ekAsthika vRkSa kauna-se haiM ? [4 u.] gautama ! ekAsthika (eka guThalI yA bIja vAle) vRkSa aneka prakAra ke kahe gae haiM, jaisenIma, Ama, jAmuna Adi / isa prakAra prajJApanAsUtra (ke prathama pada) meM kahe anusAra bahubIja vAle phaloM' taka Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 vyAkhyAprajJaptisUtra kahanA caahie| isa prakAra yaha bahubIjakoM kA varNana huaa| aura (isake sAtha hI) asaMkhyAtajIva vAle vRkSoM kA varNana bhI pUrNa huA / kiM taM aNaMtajIviyA ? 5. . anaMtajIviyA aNegavihA paNNattA, taM jahA-- Alue mUlae siMgabere evaM jahA sattasamae (sa0 7 u0 3 su0 5) jAva sIuMDhI musuMDhI, je yAvanne tahappakArA / se ttaM anaMtajIviyA / [5 pra.] bhagavan ! anantajIva vAle vRkSa kauna-se haiM ? [5 u.] gautama ! anantajIva vAle vRkSa aneka prakAra ke kahe gae haiM, jaise- AlU, mUlA, zrRMgabera (adarakha) aadi| isa prakAra bhagavatIsUtra ke saptama zataka ke tRtIya uddezaka sUtra 5 meM kahe anusAra 'siuMDhI, musuMDhI' taka jAnanA caahie| ye aura inake atirikta jitane bhI isa prakAra ke anya vRkSa haiM, unheM bhI (anantajIva vAle) jAna lenA caahie| yaha huA una anantajIva vAle vRkSoM kA kathana / vivecana -- saMkhyAtajIvika, asaMkhyAtajIvika aura anantajIvika vRkSoM kA nirUpaNa - prastuta tRtIya uddezaka ke prArambhika pAMca sUtroM meM vRkSoM ke tIna prakAra kA aura phira unameM se pratyeka prakAra ke vRkSoM kA paricaya diyA hai| saMkhyAtajIvika, asaMkhyAtajIvika aura anantajIvika kA vizleSaNa -- jina meM saMkhyAtajIva hoM unheM saMkhyAtajIvika kahate haiM, prajJApanA meM do gAthAoM dvArA nAlikerI taka inake nAmoM kA ullekha kiyA hai-- tAla tamAle tetali, sAle ya sArakallANe / sarale jAyar3a ke kadali taha cammarukkhe ya // 1 // bhurukkhe hiMgurukkheya lavaMgarukkhe ya hoi boddhavve | pUyaphalI khajUrI bodhavvA nAliyerI ya // 2 // arthAt-- tAr3a, tamAla, tetali (imalI), sAla sArakalyANa, sarala, jAI, ketakI, kadalI (kelA) tathA carmavRkSa, bhurjavRkSa, hiMguvRkSa aura lavaMgavRkSa, pUgaphalI (pUgIphala - supArI), khajUra aura nAriyala ke vRkSa saMkhyAtajIvika samajhane caahie| asaMkhyAtajIvika mukhyatayA do prakAra ke haiM - ekAsthika aura bahubIjaka / jina phaloM meM eka hI bIja (yA guThalI ) ho ve ekAsthika aura jina phaloM meM bahuta-se bIja hoM, bahubIjakaanekAsthika kahalAte haiN| prajJApanAsUtra meM ekAsthika ke kucha nAma isa prakAra diye gae haiM 'nibaMba-jambukosaMba sAla aMkollapIlu sallUyA / sallaimoyaimAluya baulapalAse karaMje ya // 1 // mAluka, arthAt-nIma, Ama, jAmuna, kozAmba, sAla aMkolla, pIlU, sallUka, sallakI, modakI, bakula, palAza aura karaMja ityAdi phala ekAsthika jAnane caahie| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-3 bahubIjaka phaloM ke prajJApanAsUtra meM ullikhita nAma isa prakAra haiM asthiya-teMdU-kaviThe-aMbADaga-mAuluMgabille y| Amalaga-phaNasa-dADima AsoThe uMbara-vaDe y|| asthika, tinduka, kaviThTha, AmrAtaka, mAtuluMga (bijaurA), bela, A~valA, phaNasa (anannAsa), dADima, azvattha, udumbara aura vaTa, ye bahubIjaka phala haiN| anekajIvika phaladAra vRkSoM ke bhI prajJApanA meM kucha nAma isa prakAra ginAe haiM - eesiM mUlA vi asaMkhejajIviyA, kaMdAvi khaMdhAvi tayAvi, sAlAvi pavAlAvi, pattA patteyajIviyA pupphA aNegajIviyA phalA bhubiiygaa|" ina (pUrvokta) vRkSoM ke mUla bhI asaMkhyAtajIvika haiM / kanda, skandha, tvacA (chAla),zAkhA, pravAla (naye komala patte), patte pratyekajIvI haiM, phUla aneka jIvika haiM, phala bahubIja vAle haiN| chinna kachue Adi ke Tukar3oM ke bIca kA jIvapradeza spRSTa aura zastrAdi ke prabhAva se rahita 6.[1] aha bhaMte ! kumme kummAvaliyA, gohe gohAvaliyA, goNe goNAvaliyA, maNusse maNNussAvaliyA, mahise mahisAvaliyA, eesi NaM duA vA tihA vA saMkhejahA vA chinnANaM je aMtarA te viNaM tehiM jIvapadesehiM phuDA? / haMtA, phuddaa| __ [6-1 pra.] bhagavan ! kachuA, kachuoM kI zreNI (kUrmAvalI), godhA (goha), godhA kI paMkti (godhAvalikA), gAya, gAyoM kI paMkti, manuSya, manuSyoM kI paMkti, bhaiMsA, bhaiMsoM kI paMkti, ina sabake do yA tIna athavA saMkhyAta khaNDa (Tukar3e) kiye jAe~ to unake bIca kA bhAga (antara) kyA jIvapradezoM meM spRSTa (vyApta--chuA huA) hotA hai ? [6-1 u.] hA~, gautama ! vaha (bIca kA bhAga jIvapradezoM se) spRSTa hotA hai| [2] purise NaM bhaMte ! te aMtare hattheNa vA pAdeNa vA aMguliyAe vA salAgAe vA kaDeNa vA kiliMceNa vA AmusamANe vA sammusamANe vA AlihamANe vA vilihamANe vA annayareNa vA tikkheNaM satthajAteNaM AcchidemANe vA vicchidemANe vA agaNikAeNaM vA samoDahamANe tesiM jIvapadesANaM kiMci AbAhaM vA vAbAhaM vA uppAyai ? chavicchedaM vA karei ? No iNaDhe samaDhe, no khalu tattha satthaM sNkmti| __ [6-2 pra.] bhagavan ! koI puruSa una kachue Adi ke khaNDoM ke bIca ke bhAga ko hAtha se, paira se aMgalI 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 364-365 " (kha) prajJApanAsUtra (mahAvIra vidyAlaya0) pada 1, sUtra 47, gAthA 37-38 (ga) prajJApanAsUtra (mahAvIra vidyAlaya0) pada 1, sUtra 40, gAthA 13-14-15 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 vyAkhyAprajJaptisUtra se zalAkA (salAI) se, kASTha se yA lakar3I se choTe-se Tukar3e se thor3A sparza kare, vizeSa sparza kare, thor3AsA khIMce, yA vizeSa khIMce, yA kisI tIkSNa (zastrasamUha) se thor3A cheda, athavA vizeSa chede, athavA agnikAya se use jalAe to kyA una jIvapradezoM ko thor3I yA adhika bAdhA (pIr3A) utpanna kara pAtA hai, athavA usake kisI bhI avayava kA cheda kara pAtA hai ? [6-2 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, (arthAt vaha jarA-sI bhI pIr3A nahIM pahuMcA sakatA aura na aMgabhaMga kara sakatA hai|); kyoMki una jIvapradezoM para zastra (Adi) kA prabhAva nahIM hotA hai| vivecana -- chinna- kachue Adi ke Tukar3oM ke bIca kA jIvapradeza spRSTa aura zastrAdi ke prabhAva se rahita prastuta sUtra (sU. 6) meM do tathyoM kA spaSTa nirUpaNa kiyA gayA hai. - (1) kisI bhI jIva ke zarIra ke Tukar3e-TukaDe kara dene para bhI usake bIca ke bhAga kucha kAla taka jIvapradezoM se spRSTa rahate haiM tathA (2) koI bhI vyakti jIvapradezoM kA hAtha Adi se chue, khIMce, zastrAdi se kATe to una para usakA koI asara nahIM hotaa|' ratnaprabhAdi pRthviyoM ke caramatva - acaramatva kA nirUpaNa 7. kati NaM bhaMte! puDhavIo paNNattao ? goyamA ! aTTha puDhavIo pannattAo, taM jahA - rayaNappabhA jAva ahesattamA puDhavI, IsipArA / [7 pra.] bhagavan ! pRthviyA~ kitanI kahI gaI haiM ? [7 u.] gautama! pRthviyAM ATha kahI gaI haiM, ve isa prakAra - ratnaprabhApRthvI yAvat adhaH saptamA (tamastamA) pRthvI aura ISatprAgbhArA (siddhazilA) / 8. imA NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhavI kiM carimA, acarimA ? carimapadaM niravasesaM bhANiyavvaM jAva vemANiyA NaM bhaMte ! phAsacarimeNaM kiM carimA acarimA ? . goyamA ! carimA vi acarimA vi| sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti bhagavaM goyame0 / // aTThamasa : taio uddesao samatto // [8 pra.] bhagavan ! kyA yaha ratnaprabhApRthvI carama (prAntavartI - antima ) hai, athavA aMcarama (madhyavartI) hai ? [8 u.] (gautama ! ) yahA~ prajJApanAsUtra kA samagra caramapada (10 vAM) bhagavan ! vaimAnika sparzacarama se kyA carama haiM, athavA acarama haiM ? taka kahanA cAhie / (u.) gautama ! ve carama bhI haiM aura acarama bhI haiN| 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha - TippaNayukta) bhA. 1, pR. 353 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-3 299 ' he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai'; (yoM kahakara bhagavAn gautama yAvat vicaraNa karate haiN|) vivecana-ratnaprabhAdi pRthviyoM ke caramatva-acaramatva kA nirUpaNa-prastuta sUtradvaya (sU.7-8) meM do tathyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai--ATha pRthviyoM kA aura ratnaprabhAdi pRthviyoM ke caramatva acaramatva kaa| carama-acarama-paribhASA-carama kA artha yahA~ prAnta yA paryantavartI (antima sire para rahA huA) hai| yaha antavartitva anya dravya kI apekSA se samajhanA caahie| jaise--pUrvazarIra kI apekSA se caramazarIra kahA jAtA hai| acarama kA artha hai-aprAnta yA mdhyvrtii| yaha bhI ApekSika hai| yathA--anyadravya kI apekSA yaha acarama dravya hai athavA antima zarIra kI apekSA yaha madhya zarIra hai| caramAdi chaha praznottaroM kA Azaya-prajJApanAsUtra meM ratnaprabhApRthvI ke sambaMdha meM 6 prazna aura unake uttara prastuta kiye gae haiM / yathA-ratnaprabhApRthvI carama hai, acarama hai, (ekavacana kI apekSA se) carama hai yA acarama hai (bahuvacana kI apekSA se) athavA caramAnta pradeza haiM, yA acaramAnta pradeza haiM ? isake uttara meM kahA gayA hai-ratnaprabhApRthvI na to carama hai, na acarama hai, na ve (pRthviyA~) carama haiM, aura na acarama haiM, na hI caramAntapradeza (usakA bhUbhAga prAntavartI) hai, na hI acaramAntapradeza hai| ratnaprabhA meM caramatva (ekavacanabahuvacana donoM dRSTiyoM se) isalie ghaTita nahIM ho sakatA ki caramatva ApekSika hai, anyApekSa hai aura anya pRthvI kA vahA~ abhAva hone se ratnaprabhA carama nahIM hai| ratnaprabhA acarama bhI nahIM hai| ratnaprabhApRthvI asaMkhyAta pradezAvagAr3ha hai kintu pAsa meM yA madhya meM dUsarI pRthvI ke pradeza na hone se vaha na to caramAntapradeza hai aura na acaramAntA ||assttm zataka : tRtIya uddezaka smaapt|| 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 365 2. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patra 366 (kha) prajJApanA. pada 10, (ma. vidyA.) sU. 774-829, pR. 193-208 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauttho uddesao : kiriyA caturtha uddezaka : 'kriyA' kriyAeM aura unase sambandhita bheda-prabhedoM Adi kA nirdeza 1. rAyagihe jAva evaM vadAsI[1 uddezaka kA upodghAta] rAjagRha nagara meM yAvat gautamasvAmI ne isa prakAra pUchA2. kati NaM bhaMte ! kiriyAo paNNattAo? goyamA ! paMca kiriyAo paNNattAo, taM jahA-kAiyA ahigaraNiyA, evaM kiriyApadaM niravasesaM bhANiyavvaM jAva mAyavattiyAo kiriyAo visesaahiyaao| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti bhagavaM goyme0| ||atttthmse : cauttho uddesao smtto|| [2 pra.] bhagavan ! kriyAe~ kitanI kahI gaI haiM ? [2 u.] gautama ! kriyAe~ pA~ca kahI gaI haiN| ve isa prakAra(1) kAyikI, (2) AdhikaraNikI, (3) prAdveSikI, (4) pAritApanikI aura (5) praannaatipaatikii| yahA~ prajJApanAsUtra kA (bAIsavA~) samagra kriyApada-'mAyApratyayikI kriyAe~ vizeSAdhika haiM;' yahA~ taka kahanA caahie| "he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai'; yoM kaha kara gautamasvAmI yAvat vicaraNa karane lge| vivecana kriyAe~ aura unase sambandhita bheda-prabhedoM Adi kA nirdeza-prastuta uddezaka ke sUtradvaya meM mukhya kriyAoM aura unase sambandhita bheda-prabheda evaM alpabahutva kA prajJApanAsUtra ke atideza pUrvaka nirdeza kiyA gayA hai| kriyA kI paribhASA-karmabaMdha kI kAraNabhUta ceSTA ko athavA durvyApAravizeSa ko jainadarzana meM kriyA kahA gayA hai| kAyikI Adi kriyAoM kA svarUpa aura prakAra kAyikI ke do prakAra -1. anuparatakAyikI (hiMsAdi sAvadyayoga se dezataH yA sarvataH anivRtta-avirata jIvoM ko lagane vAlI) aura 2. duSprayuktakAyikI(kAyAdi ke duSprayoga se pramattasaMyata ko lagane vAlI kriyaa)| AdhikaraNikI ke do bheda1.saMyojanAdhikaraNikI (pahale se bane hue astra-zastrAdi hiMsA ke sAdhanoM ko ekatrita kara taiyAra rakhanA) Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-4 301 tathA 2. nirvartanAdhikaraNikI (naye astra-zastrAdi bnaanaa)| prAdveSikI-(svayaM kA, dUsaroM kA, ubhaya kA azubha-dveSayukta cintana karanA), pAritApanikI-(sva, para aura ubhaya ko paritApa utpanna karanA) aura prANAtipAtikI (apane Apake, dUsaroM ke yA ubhaya ke prANoM kA nAza karanA) / kAyikI Adi pA~ca-pA~ca kara paccIsa kriyAoM kA varNana bhI milatA hai| isake atirikta ina pA~coM kriyAoM kA alpabahutva bhI vistRta rUpa se prajJApanA meM pratipAdita kiyA gayA hai| ||assttm zataka : caturtha uddezaka smaapt|| 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 367 (kha) bhagavatI. (hindIvivecanayukta) bhA. 3, pR. 1374 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamo uddesao : 'AjIva' . paMcama uddezaka : 'AjIva' sAmAyikAdi sAdhanA meM upaviSTa zrAvaka kA sAmAna yA strI Adi parakIya ho jAne para bhI usake dvArA svamamatvavaza anveSaNa 1. rAyagihe jAva evaM vadAsI [1 uddezaka kA upodghAta] rAjagRha nagara meM yAvat gautamasvAmI ne (zramaNa bhagavan mahAvIra se) isa prakAra pUchA 2. AjIviyA NaM bhaMte ! there bhagavaMte evaM vadAsI samaNovAsagassa NaM bhaMte ! sAmAiyakaDassa samaNovassae acchamANassa keI bhaMDe avaharejjA, se NaM bhaMte ! taM bhaMDaM aNugavesamANe kiM sabhaMDaM aNugavesai ? parAyagaM bhaMDaM aNugavesai ? goyamA ! sabhaMDaM aNugavesai no parAyagaM bhaMDaM annugvesi| [2 pra.] bhagavan ! AjIvikoM (gozAlaka ke ziSyoM) ne sthavira bhagavantoM se isa prakAra pUchA ki 'sAmayika karake zramaNopAzraya meM baiThe hue kisI zrAvaka ke bhANDa-vastra Adi sAmAna kA koI apaharaNa kara le jAe, (aura sAmAyika pUrNa hone para use pAra kara) vaha usa bhANDa-vastrAdi sAmAna kA anveSaNa kare to kyA vaha (zrAvaka) apane sAmAna kA anveSaNa karatA hai yA parAye (dUsaroM ke) sAmAna kA anveSaNa karatA hai ? __[2 u.] gautama ! vaha (zrAvaka) apane hI sAmAna (bhANDa) kA anveSaNa karatA hai, parAye sAmAna kA anveSaNa nahIM krtaa| 3. [1] tassa NaM bhaMte ! tehiM sIlavvata-guNa-veramaNa-paccakkhANa-posahovavAsehiM se bhaMDe abhaMDe bhavati? haMtA bhvti| [3-1 pra.] bhagavan ! una zIlavrata, guNavrata, viramaNavrata, pratyAkhyAna aura pauSadhopavAsa ko svIkAra kiye hue zrAvaka kA vaha apahRta bhANDa (sAmAna) usake lie to abhANDa ho jAtA hai ? (arthAt sAmAyika Adi kI sAdhanAvasthA meM vaha sAmAna usakA apanA raha jAtA hai kyA ?) [3-1 u.] hA~, gautama ! (zIlavratAdi ke sAdhanAkAla meM) vaha bhANDa usake lie abhANDa hI jAtA hai| [2] se keNaM khAi NaM aTeNaM bhaMte ! evaM vuccatti 'sabhaMDaM aNugavesai no parAyagaM bhaMDaM aNugavesaI' ? Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-5 303 goyamA ! tassa NaM evaM bhavati-No me hiraNNe, no me suvaNNe no me kaMse, no me dUse, no me viuladhaNa-kaNaga-rayaNa-maNi-mottiya-saMkha-ppavAla-rattarayaNamAdIe saMtasArasAvadeje, mamattabhAve puNa se apariNNAte bhavati, se teNaDheNaM goyamA ! evaM vuccai-'sabhaMDaM aNugavesai no parAyagaM bhaMDaM annugvesi| [3-2 pra.] bhagavan ! (jaba vaha bhANDa usake lie abhANDa ho jAtA hai,) taba Apa aisA kyoM kahate haiM ki vaha zrAvaka apane bhANDa kA anveSaNa karatA hai, dUsare ke bhANDa kA anveSaNa nahIM karatA? [3-2 u.] gautama ! sAmAyika Adi karane vAle usa zrAvaka ke mana meM hiraNya (cAMdI) merA nahIM hai, suvarNa merA nahIM hai, kAMsya (kAMsI ke bartana Adi sAmAna) merA nahIM hai, vastra mere nahIM haiM tathA vipula dhana, kanaka, ratna, maNi, motI, zaMkha, zilApravAla (mUMgA) evaM raktaratna (padmarAgAdi maNi) ityAdi vidyamAna sArabhUta dravya merA nahIM hai| kintu (una para) mamatvabhAva kA usane pratyAkhyAna nahIM kiyA hai| isI kAraNa he gautama ! maiM aisA kahatA hU~ ki vaha zrAvaka apane bhANDa kA anveSaNa karatA hai, dUsaroM ke bhANDa (sAmAna) kA anveSaNa nahIM krtaa| 4. samaNovAsagassa NaM bhaMte ! sAmAiyakaDassa samaNovassae acchamANassa keI jAyaM carejA, se NaM bhaMte ! kiM jAyaM carai, ajAyaM carai ? goyamA ! jAyaM carai, no ajAyaM cri| [4 pra.] bhagavan ! sAmAyika karake zramaNopAzraya meM baiThe hue zrAvaka kI patnI ke sAtha koI lampaTa vyabhicAra karatA (bhoga bhogatA) hai, to kyA vaha (vyabhicArI) jAyA (zrAvaka kI patnI) ko bhogatA hai, yA ajAyA (zrAvaka kI strI ko nahIM, dUsare kI strI) ko bhogatA hai ? ___ [4 u.] gautama ! vaha (vyabhicArI puraSa) usa zrAvaka kI jAyA (patnI) ko bhogatA hai, ajAyA (zrAvaka ke sivAya dUsare kI strI ko) nahIM bhogtaa| 5.[1] tassa NaM bhaMte ! tehiM sIlavvaya-guNa-paccakkhANa-posahovavAsehi sA jAyA ajAyA bhavaI ? haMtA, bhvi| __ [5-1 pra.] bhagavan ! zIlavrata, guNavrata, viramaNa, pratyAkhyAna aura pauSadhopavAsa kara lene se kyA usa zrAvaka kI vaha jAyA 'ajAyA' ho jAtI hai ? [5-1 u.] hA~, gautama ! (zIlavratAdi kI sAdhanAvelA meM) zrAvaka kI jAyA, ajAyA ho jAtI hai| [2] se keNaM khAI NaM aTeNa bhaMte ! evaM vuccai0 'jAyaM carai, no ajAyaM carai' ? goyamA ! tassa NaM evaM bhavai-No me mAtA, No me pitA, No me bhAyA, No me bhagiNI, No me bhajA, No me puttA, No me dhUtA, no me suNhA, pejabaMdhaNe puNa se avvocchinne bhavai, se teNaDheNaM goyamA ! jAva no ajAyaM cri| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 vyAkhyAprajJaptisUtra [5-2 pra.] bhagavan ! jaba zIlavratAdi-sAdhanAkAla meM zrAvaka kI jAyA 'ajAyA' ho jAtI hai,) taba Apa aisA kyoM kahate haiM, ki vaha lampaTa usakI jAyA ko bhogatA hai, ajAyA ko nahIM bhogtaa| [5-2 u.] gautama ! zIlavatAdi ko aMgIkAra karane vAle usa zrAvaka ke mana meM aise pariNAma hote haiM, ki mAtA merI nahIM hai, pitA mere nahIM hai, bhAI merA nahIM hai, bahana merI nahIM hai, bhAryA merI nahIM hai, putra mere nahIM haiM, putrI merI nahIM hai, putravadhu (snuSA) merI nahIM hai; kintu ina sabake prati usakA prema (preya) bandhana TUTA nhiiN| (avyavacchinna) hai| isa kAraNa he gautama ! maiM kahatA hU~ ki vaha puruSa usa zrAvaka kI jAyA ko bhogatA hai, ajAyA ko nahIM bhogtaa| vivecana-sAmAyikAdi sAdhanA meM upaviSTa zrAvaka kA sAmAna yA strI Adi svakIya na rahane para bhI usake prati svamamatva--prastuta tIna sUtroM meM sAmAyika Adi meM baiThe hue zramaNopAsaka kA sAmAna apanA na hote hue bhI apahRta ho jAne para mamatvavaza svakIya mAna kara anveSaNa karane kI vRtti sUcita kI gaI sAmAyikAdi sAdhanA meM parakIya padArtha svakIya kyoM ? - sAmAyika, pauSadhopavAsa Adi aMgIkAra kiye hue zrAvaka ne yadyapi vastrAdi sAmAna kA tyAga kara diyA hai, yahA~ taka ki sonA, cAMdI, anya, dhana, ghara, dukAna, mAtA-pitA, strI, putra Adi padArthoM ke prati bhI usake mana meM yahI pariNAma hotA hai ki ye mere nahIM tathApi usakA unake prati mamatva kA tyAga nahIM huA hai, unake prati premabandhana rahA huA hai, isalie ve vastrAdi tathA strI Adi usake kahalAte haiN| zrAvaka ke prANAtipAta Adi pApoM ke pratikramaNa-saMvara-pratyAkhyAna-sambandhI vistRta bhaMgoM kI prarUpaNA - 6.[1] samaNovAsagassa NaM bhaMte ! puvvAmeva thUlae pANAtivAte apaccakkhAe bhavai, se NaM bhaMte ! pacchA paccAikkhamANe kiM kareti ? goyamA ! tItaM paDikkamati, paDuppannaM saMvareti, aNAgataM pcckkhaati| [6-1 pra.] bhagavan ! jisa zramaNopAsaka ne (pahale) sthUla prANAtipAta kA pratyAkhyAna nahIM kiyA, vaha pIche usakA pratyAkhyAna karatA huA kyA karatA hai ? [6-1 u.] gautama ! atIta kAla meM kie hue prANAtipAta kA pratikramaNa karatA hai (ukta pApa kI nindA, garhA, AlocanAdi karake usase nivRtta hotA hai) tathA vartamAnakAlIna prANAtipAta kA saMvara (nirodha) karatA hai| evaM anAgata (bhaviSyatkAlIna) prANAtipAta kA pratyAkhyAna karatA (use na karane kI pratijJA letA hai|) __[2] tItaM paDikkamamANe kiM tivihaM tiviheNaM paDikkamati 1, tivihaM duviheNaM paDikkamati 2, tivihaM egaviheNaM paDikkamati 3, duvihaM tiviheNaM paDikkamati 4, duvihaM duviheNaM paDikkamati 5, duvihaM egaviheNaM paDikkamati 6, ekkavihaM tiviheNaM paDikkamati 7, ekkaviheNaM duviheNaM 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 368 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-5 305 paDikkamati 8, ekkavihaM egaviheNaM paDikkamati 9 ? ___ goyamA ! tivihaM vA tiviheNaM paDikkamati, tivihaM vA duviheNaM paDikkamati, taM ceva jAva ekkavihaM vA ekkaviheNaM pddikkmti| tivihaM vA tiviheNaM paDikkamANe na kareti, na kAraveti, karetaM NANujANati, maNasA vayasA kAyasA 1|tivihN duviheNaM paDikkamamANe na kareti, na kAraveti, karetaM nANujANati, maNasA vayasA 2; ahavA na kareti, na kAraveti, karetaM nANujANati, maNasA kAyasA 3; ahavA na karei, na kAraveti, karetaM NANujANati, vayasA kAyasA 4 / tivihaM egaviheNaM paDikkamamANe na kareti, na kAraveti, kareMtaM NANujANati, maNasA 5; ahavA na karei, Na kAraveti, kareMtaM NANujANati, vayasA 6; ahavA na kareti, na kAraveti, kareMtaM NANujANati, kAyasA 7 / duvihaM tiviheNaM paDikkamamANe na kareti, na kAraveti, maNasA vayasA kAyasA 8; ahavA na kareti, kareMtaM nANujANati, maNasA vayasA kAyasA 9; ahavA na kAraveti, kareMtaM nANujANati; maNasA vayasA kAyasA 10 / duvihaM duviheNaM paDikkamamANe na kareti na kAraveti, maNasA vayasA 11; ahavA na kareti na kAraveti, maNasA kAyasA 12; ahavA na kareti, na kAraveti, vayasA kAyasA 13; ahavA na kareti, kareMtaM nANujANati, maNasA vayasA 14; ahavA na kareti, kareMtaM nANujANati, maNasA kAyasA 15; ahavA na kareti, kareMtaM nANujANati, vayasA kAyasA 16; ahavA na kAraveti, kareMtaM nANujANati maNasA vayasA 17; ahavA na kAraveti, karetaM nANujANati maNasA kAyasA 18; ahavA na kAraveti, kareMtaM nANujANati vayasA kAyasA 19; duvihaM ekkaviheNaM paDikkamamANe na kareti, na kAraveti, maNasA 20; ahavA na kareti, na kAraveti vayasA 21; ahavA na kareti, na kAraveti kAyasA 22; ahavA na kareti, kareMtaM nANujANati, maNasA 23; ahavA na kareti, kareMtaM nANujANati, vayasA 24; ahavA na kareti, kareMtaM nANujANati, kAyasA 25; ahavA na kAraveti, kareMtaM nANujANati, maNasA 26; ahavA na kAraveti, kareMtaM nANujANati, vayasA 27; ahavA na kAraveti, kareMtaM nANujANati, kAyasA 28 / egavihaM tiviheNaM paDikkamamANe na kareti maNasA vayasA kAyasA 29; ahavA na kAraveti maNasA vayasA kAyasA 30; ahavA kareMtaM nANujANati maNasA vayasA kAyasA 31; ekkavihaM duviheNaM paDikkamamANe na kareti maNasA vayasA 32; ahavA na kareti maNasA kAyasA 33; ahavA na kareti vayasA kAyasA 34; ahavA na kAraveti maNasA vayasA 35; ahavA na kAraveti maNasA kAyasA 36; ahavA na kAraveti vayasA kAyasA 37; ahavA karetaM nANujANati maNasA vayasA 38; ahavA na kareMtaM nANujANati maNasA kAyasA 39; ahavA kareMtaM nANujANati vayasA kAyasA 40 / ekkavihaM egaviheNaM paDikkamamANe na kareti maNasA 41; ahavA na kareti vayasA 42; ahavA na kareti kAyasA 43; ahavA na kAraveti maNasA 44, ahavA na kAraveti vayasA 45; ahavA na kAravei kAyasA 46; ahavA karetaM nANujANati maNasA 47; ahavA karetaM nANujANati vayasA 48; ahavA kareMtaM nANujANati kAyasA 49 / [6-2 pra.] bhagavan ! atItakAlIna prANAtipAta Adi kA pratikramaNa karatA huA zramaNopAsaka, kyA 1. trividha-trividha (tIna karaNa, tIna yoga se), 2. trividha-dvividha (tIna kAraNa, do yoga se), 3. trividhaekavidha (tIna kAraNa, eka yoga se), 4. dvividha-trividha (do karaNa, tIna yoga se),5. dvividha-dvividha (do Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 vyAkhyAprajJaptisUtra karaNa, eka yoga se),6. dvividha-ekavidha (do ka.raNa, eka yoga se),7. ekavidha-vividha (eka karaNa, tIna yoga se), 8. ekavidha-dvividha (eka karaNa, do yoga se) athavA 9. ekavidha-ekavidha (eka karaNa, eka yoga se) pratikramaNa karatA hai? ___ [6-2 u.] gautama ! vaha trividha-trividha pratikramaNa karatA hai, athavA trividha-dvividha pratikramaNa karatA hai, athavA yAvat ekavidha-ekavidha pratikramaNa karatA hai| 1. jaba vaha trividha-trividha pratikramaNa karatA hai, taba 1. svayaM karatA nahIM, dUsare se karavAtA nahIM aura karate hue kA anumodana karatA nahIM mana se, vacana se aura kAyA se|2. jaba trividha-dvividha pratikramaNa karatA hai, taba svayaM karatA nahIM, dUsare se karavAtA nahIM aura karate hue kA anumodana nahIM karatA, mana se aura vacana se; 3. athavA svayaM karatA nahIM, karAtA nahIM aura anumodana nahIM karatA, mana se aura kAyA se; 4. yA vaha svayaM karatA, karAtA aura anumodana karatA nahIM, vacana seM aura kAyA se| jaba trividha-ekavidha pratikramaNa karatA hai, taba 5. svayaM nahIM karatA hai, na dUsare se karavAtA hai aura na karate hue kA anumodana karatA hai, mana se, 6. athavA svayaM nahIM karatA, dUsare se nahIM karavAtA aura karate hue kA anumodana nahIM karatA, vacana se, 7 athavA svayaM nahIM karatA, dUsare se nahIM karAtA aura karate hue kA anumodana nahIM karatA hai kAyA se| ___ jaba dvividha-trividha pratikamaNa karatA hai, taba 8. svayaM karatA nahIM, dUsaroM se karavAtA nahIM mana, vacana aura kAyA se, 9. athavA svayaM karatA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM mana-vacana-kAyA se, 10. athavA dUsaroM se karavAtA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM, mana, vacana aura kAyA se| jaba dvividha-dvividha pratikramaNa karatA hai, taba 11. svayaM nahIM karatA, dUsaroM se karavAtA nahIM, mana aura vacana se; 12. athavA svayaM karatA nahIM, dUsaroM se karavAtA nahIM, mana aura kAyA se; 13. athavA svayaM karatA nahIM, dUsaroM se karavAtA nahIM, vacana aura kAyA se; 14. athavA svayaM karatA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM, mana aura vacana se; 15. athavA svayaM karatA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM, mana aura kAyA se; 16. athavA svayaM karatA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM, vacana aura kAyA se; 17. athavA dUsaroM se karavAtA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM, mana aura vacana se; 18. athavA dUsaroM se karavAtA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM, mana aura kAyA se; 19. athavA dUsaroM se karavAtA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM, mana aura kAyA se| jaba dvividha-ekavidha pratikramaNa karatA hai, taba 20. svayaM karatA nahIM, dUsaroM se karavAtA nahIM, mana se; 21. athavA svayaM karatA nahIM, dUsaroM se karavAtA nahIM, vacana se; 22. athavA svayaM karatA nahIM, dUsaroM se karavAtA nahIM, kAyA se; 23. athavA svayaM karatA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM, mana se; 24. athavA svayaM karatA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM, vacana se; 25. athavA svayaM karatA nahIM, karate hue kA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-5 307 anumodana karatA nahIM, kAyA se; 26. athavA dUsaroM se karavAtA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM, mana se; 27. athavA dUsaroM se karavAtA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM, vacana se; 28. athavA dUsaroM se karavAtA nahIM, karate hue kA anumodana karatA nahIM, kAyA se|| jaba ekavidha-trividha pratikramaNa karatA hai, taba 29. svayaM karatA nahIM, mana, vacana aura kAyA se;30. athavA dUsaroM se karavAtA nahIM, mana vacana aura kAyA se; 31. athavA karate hue kA anumodana karatA nahIM, mana, vacana aura kAyA se| __ jaba ekavidha-dvividha pratikramaNa karatA hai, taba 32. svayaM karatA nahIM, mana aura vacana se; 33. athavA svayaM karatA nahIM, mana aura kAyA se; 34. athavA svayaM karatA nahIM, vacana aura kAyA se; 35. athavA dUsaroM se karavAtA nahIM, mana aura vacana se; 36. athavA dUsaroM se karavAtA nahIM, mana aura kAyA se; 37. athavA dUsaroM se karavAtA nahIM, vacana aura kAyA se; 38. athavA karate hue kA anumodana karatA nahIM, mana aura vacana se; 39. athavA karate hue kA anumodana karatA nahIM, mana aura kAyA se; 40.athavA karate hue kA anumodana karatA nahIM, vacana aura kAyA se| jaba ekavidha-ekavidha pratikramaNa karatA hai, taba 41. svayaM karatA nahIM, mana se; 42. athavA svayaM karatA nahIM, vacana se; 43. athavA svayaM karatA nahIM, kAyA se; 44. athavA dUsaroM se karavAtA nahIM, mana se; 45. athavA dUsaroM se karavAtA nahIM, vacana se; 46 athavA dUsaroM se karavAtA nahIM, kAyA se; 47. athavA karate hue kA anumodana karatA nahIM, mana se; 48. karate hue kA anumodana karatA nahIM, vacana se; 49. athavA karate hue kA anumodana karatA nahIM, kAyA se| [3] paDuppannaM saMvaramANe kiM tivihaM tiviheNaM saMvarei ? evaM jahA paDikkamamANeNaM egUNapaNNaM bhaMgA bhaNiyA evaM saMvaramANeNa vi egUNapaNNaM bhaMgA bhaanniyvvaa| [6-3 pra.] bhagavan ! pratyutpanna (vartamAnakAlIna) saMvara karatA huA zrAvaka kyA trividha-trividha saMvara karatA hai ? (ityAdi samagra prazna pUrvavat yAvat ekavidha-ekavidha saMvara karatA hai ?) [6-3 u.] gautama ! (pratyutpanna kA saMvara karate hue zrAvaka ke pahale kahe anusAra trividha-trividha se lekara ekavidha-ekavidha taka) jo unacAsa (49) bhaMga pratikramaNa ke viSaya meM kahe gae haiM, ve hI saMvara ke viSaya me kahane caahie| [4] aNAgataM paccakkhamANe kiM tivihaM tiviheNaM paccakkhAi ? evaM te ceva bhaMgA egUNapaNNaM bhANiyavvA jAva ahavA kareMtaM nANujANai kaaysaa| [6-4 pra.] bhagavan ! anAgata (bhaviSyat) kAla (ke prANAtipAta) kA pratyAkhyAna karatA huA zrAvaka kA trividha-trividha pratyAkhyAna karatA hai ? ityAdi samagra prazna puurvvt| [6-4 u.] gautama ! pahale (pratikramaNa ke viSaya meM) kahe anusAra yahA~ bhI unacAsa (49) bhaMga kahane cAhiye, yAvat --athavA karate hue kA anumodana nahIM karatA, kAyA se; -taka kahanA caahie| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra 7. samaNovAsagassa NaM bhaMte ! puvvAmeva thUlamusAvAde apaccakkhAe bhavai, se NaM bhaMte ! pacchA paccAikkhamANe ? 308 evaM jahA pANAivAtassa sIyAlaM bhaMgasataM ( 147) bhaNitaM tahA musAvAdassa vi bhANiyavvaM / [7 pra.] bhagavan ! jisa zramaNopAsaka ne pahale sthUla mRSAvAda kA pratyAkhyAna nahIM kiyA, kintu pIche vaha sthUla mRSAvAda (asatya) kA pratyAkhyAna karatA huA kyA karatA hai ? [7 u.] gautama ! jisa prakAra prANAtipAta ke ( atIta ke pratikramaNa, vartamAna ke saMvara aura bhaviSya ke pratyAkhyAna; yoM trikAla) ke viSaya meM kula (49x3 = 147) eka sau saiMtAlIsa bhaMga kahe gae haiM, usI prakAra mRSAvAda ke sambaMdha meM bhI eka sau saiMtAlIsa bhaMga kahane caahie| 8. evaM adiNAdANassa vi / evaM thUlagassa mehuNassa vi / thUlagassa pariggahassa vi jAva ahavA kareMtaM nANujANati kAyasA / [8] isI prakAra sthUla adattAdAna ke viSaya meM, sthUla maithuna ke viSaya meM evaM sthUla parigraha ke viSaya meM bhI pUrvavat pratyeka ke eka sau saiMtAlIsa trikAlika bhaMga athavA 'pApa karate hue kA anumodana nahIM karatA, kAyA se; ' yahA~ taka kahanA caahie| vivecana-zrAvaka ke prANAtipAta Adi pApoM ke pratikramaNa- saMvara- pratyAkhyAna sambandhI bhaMgoM kI prarUpaNA - prastuta tIna sUtroM (sU. 6 se 8 taka) meM prANAtipAta Adi pApoM ke sthUla rUpa se pratikramaNa karane, saMvara karane aura pratyAkhyAna karane kI vidhi ke rUpa meM pratyeka ke 49 - 49 bhaMga batAe gae haiN| zrAvaka ko pratikramaNa, saMvara aura pratyAkhyAna karane ke lie pratyeka ke 49 bhaMga-tIna karaNa haiM-- karanA, karAnA aura anumodana karanA, tathA tIna yoga haiM, mana, vacana aura kAyA / inake saMyoga se vikalpa nau aura bhaMga unanacAsa hote haiN| unakI tAlikA isa prakAra hai vikalpa karaNa yoga bhaMga 1 3 1 tIna tIna 2 tIna 4 6 tIna eka tIna eka 3 3 vivaraNa kRta, kArita, anumodita kA mana, vacana, kAya se niSedha / kRta, kArita, anumodita kA mana-vacana se, mana kAya se, vacanakAya se niSedha / 9 kRta- kArita - anumodita mana se, vacana se, kAya se niSedha / kRta-kArita, kRta-anumodita aura kArita - anumodita kA manavacana kAya se aura vacana - kAya se niSedha 9 kRta- kArita, kRta- anumodita aura kArita - anumodita kA manavacana se, mana - kAya se aura vacana - kAya se niSedha / kRta- kArita kA. mana se, vacana se, kAya se; kRta- anumodita kA mana-vacana kAya se; kArita - anumodita kA bhI isI prakAra niSedha / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-5 309 | vikalpa | karaNa | yoga | bhaMga vivaraNa eka / tIna | 3 | kRta kA mana-vacana-kAya se; kArita kA mana-vacana-kAya se aura anamodita kA mana-vacana-kAya se nissedh| | eka | do | 9 | kRta kA mana-vacana se, mana-kAya se, vacana-kAya se, kArita kA mana-vacana se, mana-kAya se aura vacana-kAya se; isI prakAra anumodita kA nissedh| | eka - eka | 9 | kRta kA mana se, vacana se, kAya se, kArita kA bhI isI taraha aura anumodita kA bhI isI taraha niSedha / " kula bhaMga = 49 bhUtakAla ke pratikramaNa, vartamAnakAla ke saMvara aura bhaviSya ke lie pratyAkhyAna kI pratijJA, isa prakAra tInoM kAla kI apekSA 49 bhaMgoM ko 3 se guNA karane para 147 bhaMga hote haiN| ye sthUla prANAtipAta-viSayaka hue| isI prakAra sthUla mRSAvAda, sthUla adattAdAna, sthUla maithuna aura sthUla parigraha, ina pratyeka ke 147-147 bhaMga hote haiN| yoM pAMcoM aNuvratoM ke kula bhaMga 735 hote haiN| zrAvaka ina 49 bhaMgoM meM se kisI bhI bhaMga se yathAzakti pratikramaNa, saMvara yA pratyAkhyAna kara sakatA hai| tIna karaNa tIna yoga se saMvara yA pratyAkhyAnAdi zrAvakapratimA svIkAra kiyA huA zrAvaka kara sakatA hai| AjIvikopAsakoM ke siddhAnta, nAma, AcAra-vicAra aura zramaNopAsakoM kI unase vizeSatA 9. ee khalu erisagA samaNovAsagA bhavaMti, no khalu erisagA AjIviyovAsagA bhvNti| [9] zramaNopAsaka aise hote haiM, kintu AjIvikopAsaka aise nahIM hote| 10. AjIviyasamayassa NaM ayamaddhe paNNatte-akkhINapaDibhoiNo savve sattA, se haMtA chettA bhattA luMpittA vilupittA uddavaittA aahaarmaahaareNti| / [10] AjIvika (gozAlaka) ke siddhAnta kA yaha artha (tattva) hai ki samasta jIva akSINaparibhojI (sacittAhArI) hote haiN| isalie ve (lakar3I Adi se) hanana (tAr3ana) karake, (talavAra Adi se) kATa kara, (zUla Adi se) bhedana karake, (paMkha Adi ko) katara (lupta) kara, (camar3I Adi ko) utAra kara (vilupta karake) aura vinaSTa karake khAte (AhAra karate haiN| 11. tattha khalu ime duvAlasa AjIviyovAsagA bhavaMti, taM jahA-tAle 1 tAlapalaMbe 2 ubihe 3 saMvihe 4 avavihe 5 udae 6 nAmudae 7 Nammudae 8 aNuvAlae 9 saMkhavAlae 10 ayaMbule 11 kAyarae 12 / 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 370-371 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 vyAkhyAprajJaptisUtra [11] aisI sthiti (saMsAra ke samasta jIva asaMyata aura hiMsAdidoSaparAyaNa haiM, aisI paristhiti) meM AjIvika mata meM ye bAraha AjIvikopAsaka haiM--(1) tAla, (2) tAlapralamba, (3) udvidha, (4) saMvidha, (5) avavidha, (6) udaya, (7) nAmodaya, (8) narmodaya, (9) anupAlaka, (10) zaMkhapAlaka, (11) ayambula aura (12) kaatrk| 12. iccete duvAlasa AjIviyovAsagA arahaMtadevatAgA ammA-piusussUsagA; paMcaphalapaDikkaMtA, taM jahA--uMbarehi, vaDehiM, borehi satarehiM pilaMkhUhi; palaMDu-lhasaNa-kaMda-mUlavivajagA aNillaMchiehiM aNakkabhinnehiM goNehiM tasapANavivajjiehiM cittehiM vittiM kappemANe vihrNti| [12] isI prakAra ye bAraha AjIvikopAsaka haiN| inakA deva arahaMta (svamata-kalpanA se gozAlaka arhat) hai| mAtA-pitA kI sevA-zuzrUSA karate haiM / ve pAMca prakAra ke phala nahIM khAte (pA~ca phaloM se virata haiN|) ve isa prakAra-udumbara (gullara) ke phala, bar3a ke phala, bora, sattara (zahatUta) ke phala, pIpala (pakSa) phala tathA pyAja (palANDu), lahasuna, kandamUla ke tyAgI hote haiM tathA anilAMchita (khassI-vadhiyA na kiye hue) aura nAka nahIM nAthe hue bailoM se trasa prANI kI hiMsA se rahita vyApAra dvArA AjIvikA karate hue viharaNa (jIvanayApana) karate haiN| 13. 'ee vi tAva evaM icchaMti, kimaMga puNa je ime samaNovAsagA bhavaMti ?' jesiM no kappaMti imAiM paNNarasa kammAdANAI sayaM karettae vA, kAravettae vA, kareMtaM vA annaM na samaNujANettae, taM jahA iMgAlakamme vaNakamme sADIkamme bhADIkamme phoDIkamme daMtavANije lakkhavANije kesavANije rasavANije visavANije jaMtapIlaNakamme nillaMchaNakamme davaggidAvaNayA sara-dahatalAyaparisosaNayA astiiposnnyaa| [13] jaba ina AjIvikopAsakoM ko yaha abhISTa hai, to phira jo zramaNopAsaka haiM, unakA to kahanA hI kyA hai ?; (kyoMki unhoMne to viziSTatara deva, guru aura dharma kA Azraya liyA hai!) jo zramaNopAsaka hote haiM, unake lie ye pandraha karmAdAna svayaM karanA, dUsaroM se karAnA aura karate hue kA anumodana karanA kalpanIya (ucita) nahIM haiN| ve karmAdAna isa prakAra haiM- (1) aMgArakarma, (2) vanakarma, (3) zakaTikarma, (5) bhATIkarma, (6) sphoTakakarma, (7) dantavANijya, (8) lAkSAvANijya, (9) rasavANijya, (10) viSavANijya, (11) yaMtrapIDana karma, (12) nilchanakarma, (13) dAvAgnidApanatA, (14) saro-hRdataDAgazoSaNatA, (15) astiipossnntaa| 14. iccete samaNovAsagA sukkA sukkAbhijAtIyA bhavittA kAlamAse kAlaM kiccA annayaresu devaloesu devattAe uvavattAro bhvNti| .. [14] ye zramaNopAsaka zukla (pavitra), zuklAbhijAta (pavitra kulotpanna) ho kara kAla (maraNa) ke samaya-mRtyu prApta karake kinhIM devalokoM meM devarUpaM se utpanna hote haiN| vivecana--AjIvikopAsakoM ke siddhAnta, nAma, AcAra-vicAra aura zramaNopAsakoM kI unase vizeSatA--prastuta pAMca sUtroM meM AjIvikopAsakoM ke siddhAnta, nAma, AcAra-vicAra Adi tathyoM kA nirUpaNa karake zramaNopAsakoM kI unase vizeSatA batAI gaI hai| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-5 AjIvikopAsakoM kA AcAra-vicAra-gozAlaka maMkhalIputra ke ziSya AjIvika kahalAte haiN| gozAlaka ke samaya meM usake tAla, tAlapralamba Adi bAraha viziSTa upAsaka the| ve udumbara Adi pAMca prakAra ke phala tathA anya kucha phala nahIM khAte the| jina bailoM ko badhiyA nahIM kiyA gayA hai aura nAka nAthA nahIM gayA hai, unase ahiMsaka DhaMga se vyApAra karake ve jIvikA calAte the| zramaNopAsakoM kI vizeSatA--pUrvokta 49 bhaMgoM meM se yathecchA bhaMgoM dvArA zramaNopAsaka apane vrata, niyama, saMvara, tyAga, pratyAkhyAna Adi grahaNa karate haiM, jabaki AjIvikopAsaka isa prakAra se hiMsA Adi kA tyAga nahIM karate, na hI ve karmAdAna rUpa pApajanaka vyavasAyoM kA tyAga karate haiM; zramaNopAsaka to ina 15 karmAdAnoM kA sarvathA tyAga karatA hai, vaha ina hiMsAdimUlaka vyavasAyoM ko apanA hI nahIM sktaa| yahI kAraNa hai ki aisA zramaNopAsaka cAra prakAra ke devalokoM meM se kisI eka devaloka meM utpanna hotA hai; kyoMki vaha jIvana aura jIvikA donoM se pavitra, zuddha aura niSpApa hotA hai aura use viziSTa deva, guru, dharma kI prApti hotI karmAdAna aura usake prakAroM kI vyAkhyA-jina vyavasAyoM yA karmoM (AjIvikA ke kAryoM) se jJAnAvaraNIya Adi azubhakarmoM kA vizeSarUpa se baMdha hotA hai, unheM athavA karmabaMdha ke hetuoM ko karmAdAna kahate haiN| zrAvaka ke lie karmAdAnoM kA AcaraNa svayaM karanA, dUsaroM se karAnA yA karate hue kA anumodana karanA, niSiddha hai| aise karmAdAna pandraha haiM (1)iMgAlakamme (aMgArakarma) aMgAra arthAt agniviSayaka karma yAnI agni se koyale banAne aura use becane-kharIdane kA dhaMdhA karanA, (2) vaNakamme (vanakarma) jaMgala ko kharIda kA vRkSoM, pattoM Adi ko kATa kara becanA, (3) sADIkamme (zAkaTikakarma) gAr3I, ratha, tAMgA, ikkA Adi tathA usake aMgoM ko banAne aura becane kA dhaMdhA karanA, (4) bhADIkamme ( bhATIkarma) bailagAr3I Adi se dUsaroM kA sAmAna eka jagaha bhAMDe se le jAnA, kirAye para baila, ghoDA Adi denA, makAna Adi banA-banAkara kirAye para denA, ityAdi dhaMdhoM meM AjIvikA calAnA, (5) phoDIkamme (sphoTakarma) suraMga Adi bichAkara visphoTa karake jamIna, khAna Adi khodane-phor3ane kA dhaMdhA karanA,(6)daMtavANijje (dantavANijya) pezagI dekara hAthIdAMta Adi kharIdane va unase banI huI vastue~ becane Adi kA dhaMdhA karanA, (7)lakkhavANijje (lAkSAvANijya)lAkha kA kraya-vikraya karake AjIvikA karanA,(8) kesavANije (kezavANijya) keza vAle jIvoM kA arthAt-gAya, bhaiMsa Adi ko tathA dAsa-dAsI Adi ko kharIdabecakara vyApAra karanA, (9) rasavANijje (rasavANijya) madirA Adi nazIle rasoM ko banAne-becane Adi kA dhaMdhA karanA, (10) visavANijje (viSavANijya) viSa (aphIma, saMkhiyA Adi jahara) becane kA dhaMdhA karanA, (11)jaMtapIlaNakamme (yaMtrapIDanakarma)tila, Ikha Adi pIlane ke kolhU, carakhI Adi kA dhaMdhA karanA yantrapIDanakarma hai, (12) nillaMchaNakamme (ninchanakarma) baila, Adi ko khasI (badhiyA) karane kA dhaMdhA, (13) davaggidAvaNayA (dAvAgnidApanatA) kheta Adi sApha karane ke lie jaMgala meM Aga lagAnA-lagavAnA, (14) sara-daha-talAyasosaNayA (sarohrada-tar3Aga-zoSaNatA) sarovara, hRda yA 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 371-171, . (kha) yogazAstra svopajJavRtiprakAza 4 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 vyAkhyAprajJaptisUtra tAlAba Adi jalAzayoM ko sukhAnA aura (15) asaIjaNaposaNayA (asatIjanapoSaNatA) kulaTA, vyAbhicAriNI yA duzcaritra striyoM kA aDDA banAkara unase kukarma karavA kara AjIvikA calAnA athavA duzcaritra striyoM kA poSaNa karanA, athavA pApabuddhipUrvaka murgA-murgI, sAMpa, siMha, billI Adi jAnavaroM ko paalnaa-posnaa| devalokoM ke cAra prakAra 15. kativihA NaM bhaMte ! devalogA paNNattA ? goyamA ! cauvvihA devalogA paNNattA, taM jhaa--bhvnnvaasi-vaannmNtr-jois-vemaanniyaa| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti| ||atttthmse : paMcamo uddesao smtto|| [15 pra.] bhagavan ! devaloka kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [15 u.] gautama ! cAra prakAra ke devaloka kahe gae haiM, yathA--bhavanavAsI, vANavyantara, jyotiSI aura vaimaanik| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai; yoM kahakara gautama svAmI yAvat vicarate haiN| // aSTama zataka : paMcama uddezaka smaapt|| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTTho uddesao : 'phAsugaM' chaThA uddezaka : 'prAsuka' tathArUpa zramaNa, mAhana yA asaMyata Adi ko prAsuka-aprAsuka, eSaNIya-aneSaNIya AhAra dene kA zramaNopAsaka ko phala : 1. samaNovAsagassa NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA phAsuesaNijeNaM asaNa-pANakhAima-sAimeNaM paDilAbhamANassa kiM kajjati ? goyamA ! egaMtaso se nijjarAM kajai, natthi ya se pAve kamme kjti| [1 pra.] bhagavan ! tathArUpa (zramaNa ke veSa tathA tadanukUla guNoM se sampanna) zramaNa athavA mAhana ko prAsuka evaM eSaNIya azana, pAna, khAdima aura svAdima AhAra dvArA pratilAbhita karane vAle zramaNopAsaka ko kisa phala kI prApti hotI hai ? [1 u.] gautama ! vaha (aisA karake) ekAnta rUpa se nirjarA karatA hai; usake pApakarma nahIM hotaa| 2. samaNovAsagassa NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA aphAsueNaM aNesaNijeNaM asaNa pANa jAva paDilAbhemANassa kiM kajjai ? goyamA ! bahutariyA se nijjarA kajai, appatarAe se pAve kamme kjji| [2 pra.] bhagavan ! tathArUpa zramaNa yA mAhana ko aprAsuka evaM aneSaNIya AhAra dvArA pratilAbhita karate hue zramaNopAsaka ko kisa phala kI prApti hotI hai ? . [2 u.] gautama ! usake bahuta nirjarA hotI hai, aura alpatara pApakarma hotA hai| 3. samaNovAsagassa NaM bhaMte ! tahArUvaM assaMjayaavirayapaDihayapaccakhAyapAvakammaM phAsueNa vA aphAsueNa vA esaNijjeNa vA aNesaNijjeNa vA asaNa-pANa jAva kiM kajjai ? goyamA ! egaMtaso se pAve kamme kajjai, natthi se kAI nijarA kji| [3 pra.] bhagavan ! tathArUpa asayaMta, avirata, pApakarmoM kA jisane nirodha aura pratyAkhyAna nahIM kiyA; use prAsuka yA aprAsuka, eSaNIya yA aneSaNIya azana-pAnAdi dvArA pratilAbhita karate hue zramaNopAsaka ko kyA phala prApta hotA hai ? [3 u.] gautama ! use ekAnta pApakarma hotA hai, kisI prakAra kI nirjarA nahIM hotii| vivecana tathArUpa zramaNa, mAhana yA asaMyata Adi ko prAsuka-aprAsuka, eSaNIya aneSaNIya AhAra dene kA zramaNopAsaka ko phala-- prastuta tIna sUtroM meM kramaza: tIna tathyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai-- (1) tathArUpa zramaNa yA brAhmaNa ko prAsuka-eSaNIya AhAra dene vAle zramaNopAsaka ko ekAntataH Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 vyAkhyAprajJaptisUtra nirjarA-lAbha, (2) tathArUpa zramaNa yA mAhana ko aprAsuka-aneSaNIya AhAra dene vAle zramaNopAsaka ko bahuta nirjarAlAbha aura alpa pApakarma tathA (3) tathArUpa, avirata, Adi vizeSaNayukta vyakti ko prAsuka-aprAsuka, eSaNIya-aneSaNIya AhAra dene se ekAnta pApakarma kI prApti, nirjarAlAbha bilkula nhiiN| 'tathArUpa' kA Azaya-pahale aura dUsare sUtra meM 'tathArUpa' kA Azaya hai--jainAgamoM meM varNita zramaNa ke veza aura cAritrAdi zramaNaguNoM se yukta tathA tIsare sUtra meM asaMyata, avirata Adi vizeSaNoM se yukta jo 'tathArUpa' zabda hai, usakA Azaya yaha hai ki usa-usa anyatIrthika veSa se yukta yogI, saMnyAsI, bAbA Adi, jo asaMyata, avirata tathA pApakarmoM ke nirodha aura pratyAkhyAna se rahita haiM, unheM gurubuddhi se mokSArtha AhAradAna dene vAle kA phala sUcita kiyA gayA hai|' mokSArtha dAna hI yahA~ vicAraNIya prastuta tInoM sUtroM meM nirjarA ke sadbhAva aura abhAva kI dRSTi se mokSArtha dAna kA hI vicAra kiyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki tInoM hI sUtrapAThoM meM paDilAbhemANassa' zabda hai, jo ki gurubuddhi se-mokSalAbha kI dRSTi se dAna dene ke phala kA sUcaka hai, abhAvagrasta, pIr3ita, duHkhita, rogagrasta yA anukampanIya (dayanIya) vyakti yA apane pArivArika, sAmAjika janoM ko aucityAdi rUpa meM dene meM 'paDilAbhe' zabda nahIM AtA, apitu vahA~ 'dalayai' yA 'dalejA' zabda AtA hai| prAcIna AcAryoM kA kathana bhI isa sambaMdha meM prastuta hai mokkhatthaM jaM, dANaM, pai eso vihi smkkhaao| aNukaMpAdANaM puNa jiNehiM, na kayAi paDisiddhaM // arthAt--yaha (uparyukta) vidhi (vidhAna) mokSArtha jo dAna hai, usake sambaMdha meM kahI gaI hai, kintu anukampAdAna kA jinendra bhagavantoM ne kadApi niSedha nahIM kiyA hai| tAtparya yaha hai ki anukampApAtra ko dAna dene yA aucityadAna Adi ke sambaMdha meM nirjarA kI apekSA yahA~ cintana nahIM kiyA jAtA hai apitu puNyalAbha kA vizeSarUpa se vicAra kiyA jAtA hai| 'prAsuka-aprAsuka,' 'eSaNIya-aneSaNIya' kI vyAkhyA-prAsuka aura aprAsuka kA artha sAmAnyatayA nirjIva (acitta) aura sajIva (sacitta) hotA hai tathA eSaNIya kA artha hotA hai--AhAra sambandhI udgamAdi doSoM se rahita-nirdoSa aura anessnniiy-dossyukt-sdoss|' ___ 'bahuta nirjarA, alpatara pApa' kA Azaya-vaise to zramaNopAsaka akAraNa hI apane upAsya tathArUpa zramaNa ko aprAsuka aura aneSaNIya AhAra nahIM degA aura na tathArUpa zramaNa aprAsuka aura aneSaNIya AhAra lenA cAheMge, parantu kisI atyanta gADha kAraNa ke upasthita hone para yadi zramaNopAsaka anukampAvaza tathArUpa zramaNa ke prANa bacAne yA jIvanarakSA kI dRSTi se aprAsuka aura aneSaNIya AhAra yA auSadha Adi de 1. (ka) viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNayukta), pU. 360-361 (kha) bhagavatIsUtra (hindI vivecanayukta) bhA. 3, pR. 1394 2. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 373-374 (kha) bhagavatI. (hindI vivecana) bhA. 3, pR. 1395 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-6 315 detA hai aura sAdhu vaisI duHsAdhya roga yA prANasaMkaTa kI paristhiti meM aprAsuka-aneSaNIya bhI apavAdarUpa meM le letA hai, bAda meM prAyazcita lekara zuddha hone kI usakI bhAvanA hai, to aisI paristhiti meM ukta vivekI zrAvaka ko 'bahuta nirjarA aura alpa pApa' hotA hai| binA hI kAraNa ke yoM hI aprAsuka-aneSaNIya AhAra sAdhu ko dene vAle aura lene vAle donoM kA ahita hai|' gRhastha dvArA svayaM yA sthavira ke nimitta kaha kara diye gaye piNDa,pAtra Adi kI upabhogamaryAdA-prarUpaNA 4. [1] niggaMthaM ca NaM gAhAvaikulaM piMDavAyapar3iyAe aNupaviThaM kei dohiM piMDehiM uvanimaMtejA-egaM Auso ! appaNA bhuMjAhi, ega therANaM dalayAhi, se ya taM piMDaM paDiggAhejA, therA ya se aNugavesiyavvA siyA, jattheva aNugavesamANe here pAsijjA tatthevA'NuppadAyavve siyA, no ceva NaM aNugavesamANe there pAsijjA taM no appaNA bhuMjejA, no annesiM dAvae, egate aNAvAe acitte bahuphAsue thaMDile paDilehettA, pamajittA pariTThAvetavve siyaa| [4-1] gRhastha ke ghara meM Ahara grahaNa karane kI (baharane) kI buddhi se praviSTa nirgrantha ko koI gRhastha do piNDa (khAdya padArtha) grahaNa karane ke lie upanimaMtraNa kare--'AyuSyaman zramaNa' ! ina do piNDoM (do laDDU, do roTI yA do anya khAdya padArthoM) meM se eka piNDa Apa svayaM khAnA aura dUsarA piNDa sthavira muniyoM ko denaa| (isa para) vaha nirgrantha zramaNa una donoM piNDoM ko grahaNa kara le aura (sthAna para A kara) sthaviroM kI gaveSaNA karane para una sthavira muniyoM ko jahA~ dekhe, vahIM vaha piNDa unheM de de| yadi gaveSaNA karane para bhI sthaviramuni kahIM na dikhAI deM (mileM) to vaha piNDa svayaM na khAe aura na hI dUsare kisI zramaNa ko de, kintu ekAnta, anApAta (jahA~ AvAgamana na ho,) acitta yA bahuprAsuka sthaNDila bhUmi kA pratilekhana evaM pramArjana karake vahA~ (usa piNDa ko) pariSThApana kare (paraTha de)| [2]niggaMthaM ca Na gAhAvaikulaM piMDavAyapaDiyAe aNupaviThaM keti tihiM piMDehiM uvanimaMtejAega Auso ! appaNA bhuMjAhi, do therANaM dalayAhi, se ya te paDiggAhejjA, therA ya se aNugaveseyavvA, sesaM taM ceva jAca pariTThAveyavve siyaa| [4-2] gRhastha ke ghara meM AhAra grahaNa karane ke vicAra se praviSTa nirgrantha ko koI gRhastha tIna piNDa grahaNa karane ke lie upanimaMtraNa kare--'AyuSman zramaNa ! (ina tInoM me se) eka piNDa Apa svayaM khAnA aura (zeSa) do piNDa sthavira zramaNoM ko denaa|' (isa para) vaha nirgrantha una tInoM piNDoM ko grahaNa kara le| tatpazcAt vaha sthaviroM kI gaveSaNA kre| gaveSaNA karane para jahA~ una sthaviroM ko dekhe, vahIM unheM ve donoM piNDa de de| gaveSaNA karane para bhI vaha kahIM dikhAI na deM to zeSa varNana pUrvavat kahanA cAhie, yAvat svayaM na khAe, pariSThApana kare (paraTha de)| [3] evaM jAva dasahiM piMDehi uvanimaMtejA, navaraM egaM Auso ! appaNA bhuMjAhi, nava therANaM 1. "saMtharaNammi asuddhaM doNha vigennhNtdityaann'hiyN| AuradiLeMteNaM taM ceva hiyaM asNthrnne||" - bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 373 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 vyAkhyAprajJaptisUtra dalayAhi, sesaM taM ceva jAva pariTThAvetavve siyA / [4-3] isI prakAra gRhastha ke ghara meM praviSTa nirgrantha ko yAvat dasa piNDoM ko grahaNa karane ke lie koI gRhastha upanimaMtraNa de-' AyuSman zramaNa ! inameM se eka piNDa Apa svayaM khAnA aura zeSa nau piNDa sthaviroM ko denA;' ityAdi saba varNana pUrvavat jAnanA; yAvat pariSThApana kare (paraTha de) / 5. [1] niggaMthaM ca NaM gAhAvai jAva kei dohiM paDiggahehiM uvanimaMtejjA - egaM Auso ! appaNA paribhuMjAhi, egaM therANaM dalayAhi, se ya taM paDiggAhejjA, taheva jAva taM no appaNA paribhuMjejjA, no annesiM dAvae / sesaM taM ceva jAva pariTThAveyavve siyA / [5-1] nirgrantha yAvat gRhapati- kula meM praveza kare aura koI gRhastha use do pAtra (patadgraha) grahaNa karane (baharane) ke lie upanimaMtraNa kare - 'AyuSman zramaNa ! ( ina donoM meM se) eka pAtra kA Apa svayaM upayoga karanA aura dUsarA pAtra sthaviroM ko de denaa|' isa para vaha nirgrantha una donoM pAtroM ko grahaNa kara le| zeSa sArA varNana usI prakAra kahanA cAhie yAvat pAtra kA na to svayaM upayoga kare aura na dUsare sAdhuoM ko de; zeSa sArA varNana pUrvavat samajhanA, yAvat use paraTha de| [2] evaM jAvaM dasahiM paDiggahehiM / [5-2] isI prakAra tIna, cAra yAvat dasa pAtra taka kA kathana pUrvokta piNDa ke samAna kahanA caahie| 6. evaM jahA paDiggahavattavvayA bhaNiyA evaM gocchaga-rayaharaNa- colapaTTaga-kaMbala-laTTI-saMthAragavattavvayA ya bhANiyavvA jAva dasahiM saMthAraehiM uvanimaMtejjA jAva pariTThAveyavve siyA / [6] jisa prakAra pAtra ke sambaMdha meM vaktavyatA kahI, usI prakAra gucchaka (pUMjanI), rajoharaNa, colapaTTaka, kambala, lAThI, (daNDa) aura saMstAraka ( bichaunA yA bichAne kA lambA Asana - saMthAriyA ) kI vaktavyatA kahanI cAhie, yAvat dasa saMstAraka grahaNa karane ke lie upanimaMtraNa kare, yAvat paraTha de, (yahA~ taka sArA pATha kahanA cAhie) / vivecana--gRhastha dvArA die gae piNDa, pAtra Adi kI upabhoga-maryAdA-prarUpaNA -- prastuta tIna sUtroM meM gRhastha dvArA sAdhu ko die gae piNDa, pAtra Adi ke upabhoga karane kI vidhi batAI gaI hai| para niSkarSa - gRhastha ne jo piNDa, pAtra, gucchaka, rajoharaNa Adi jitanI saMkhyA meM jisako upabhoga karane ke lie die haiM, use grahaNa karane vAlA sAdhu usI prakAra sthaviroM ko vitarita kara de, kintu yadi ve sthavira DhUMDhane na mileM to usa vastu kA upayoga na svayaM kare aura na hI dUsare sAdhu ko de, apitu use vidhipUrvaka paraTha de| pariSThApanavidhi - kisI bhI vastu ko sthaNDila bhUmi para pariSThApana karane ke lie mUlapATha meM sthaNDila ke 4 vizeSaNa diye gae haiM-- ekAnta, anApAta, acitta aura bahuprAsuka tathA usa para pariSThApanavidhi mukhyatayA do prakAra se batAI hai-- pratilekhana aura pramArjana / sthaNDila - pratilekhana - viveka -- pariSThApana ke lie sthaNDila kaisA honA cAhie ? isake lie 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha - TippaNayukta), pR. 361-362 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-6 317 zAstra meM 10 vizeSaNa batAe gae haiM (1) anApAta-asaMloka (jahA~ svapakSa-parapakSa vAle logoM meM se) kisI kA bhI AvAgamana na ho, na hI dRSTipAta ho),(2)anupaghAtaka (jahA~ saMyama kI, kisI jIva kI evaM AtmA kI virAdhanA na ho),(3)sama (bhUmi Uvar3akhAbar3a na hokara samatala ho),(4) azuSira (polI yA thothI bhUmi na ho),(5)acirakAlakRta (jo bhUmi thor3e hI samaya pUrva dAha Adi se acitta huI ho),(6) vistIrNa (jo bhUmi kama se kama eka hAtha lambI-caur3I ho),(7) dUrAvagADha (jahA~ kama se kama cAra aMgula nIce taka bhUmi acitta ho), (8) anAsanna (jahA~ gA~va yA bAga-bagIcA-Adi nikaTa meM na ho) (9)bilavarjita (jahA~ cUhe Adi ke bila na hoM)(10)sa-prANa-bIjarahita (jahA~ dvIndriya trasaprANI tathA gehU~ Adi ke bIja na hoN)| ina dasa vizeSaNoM se yukta sthaNDilabhUmi meM sAdhu uccAra-prasravaNa (mala-mUtra) Adi vastu prtthe| viziSTa zabdoM kI vyAkhyA--'piMDavAyapaDivAe'-piNDa=bhojana kA pAta-nipatana mere pAtra meM ho, isakI pratijJA-buddhi se| 'uvanimaMteja' bhikSo ! ye do piNDa grahaNa kIjie, isa prakAra kahe / no annesiM dAvae dUsaroM ko na de yA dilAye, kyoMki gRhastha ne vaha piNDa Adi vivakSita sthavira ko dene ke lie diyA hai, anya kisI ko dene ke lie nhiiN| anya sAdhu ko dene yA svayaM usakA upabhoga karane se adattAdAnadoSa lagane kI sambhAvanA hai| akRtyasevI, kintu ArAdhanAtatpara nirgrantha-nirgranthI kI ArAdhakatA kI vibhinna pahaluoM se sayuktika prarUpaNA . ___7. [1] niggaMtheNaM ya gAhAvaikulaM piMDavAyapaDiyAe paviDheNaM annayare akiccaTThANe paDisevie, tassa NaM evaM bhavati-iheva tAva ahaM eyassa ThANassa Aloemi paDikkamAmi niMdAmi garihAmi viuTTAmi visohemi akaraNayAe abbhuDhemi, ahArihaM. pAyacchittaM tavokammaM paDivajjAmi, tao pacchA therANaM aMtiyaM AloessAmi jAva tavokammaM pddivjissaami| se ye saMpaTThie, asaMpatte, therA ya amuhA siyA, se NaM bhaMte ! kiM AhArAe virAhae ? goyamA ! ArAhae, no viraahe| [7-1 pra.] gRhastha ke ghara AhAra grahaNa karane kI buddhi se praviSTa nirgrantha dvArA kisI akRtya (mUlaguNa 1. (ka) aNAvAyamasaMloe, aNAvAe ceva hoi sNloe| AvAyamasaMloe, AvAe ceva hoi sNloe||1|| aNAvAyamasaMloe 1 parassa'NuvaghAie 2 / same 3 ajhusire 4 yAvi acirakAlakayammi 5 ya // 2 // vitthiNNe 3 dUramogADhe 7 NAsaNNe 8 bilavajie 9 / tasapANa-bIyarahie, 10 uccArAINi vosire // 3 // (kha) bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 375 2. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 374-375 -uttarAdhyayana sUtra, a. 24 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 vyAkhyAprajJaptisUtra meM doSa rUpa kisI akArya) sthAna (bAta) kA pratisevana ho gayA ho aura tatkSaNa usake mana meM aisA vicAra ho ki prathama maiM yahIM isa akRtyasthAna kI AlocanA, pratikramaNa, (Atma-) nindA (pazcAtApa) aura gardA karUM; (usake anubaMdha kA) chedana karUM, isa (pApa-doSa se) vizuddha banU~, punaH aisA akRtya na karane ke lie abhyudyata (pratijJAbaddha) hoU~ aura yathocita prAyazcitarUpa tapaHkarma svIkAra kara luuN| tatpazcAt sthaviroM ke pAsa jAkara AlocanA karUMgA, yAvat prAyazcitarUpa tapaHkarma svIkAra kara lUMgA, (aisA vicAra kara) vaha nirgrantha, sthaviramuniyoM ke pAsa jAne ke lie ravAnA huA; kintu sthaviramuniyoM ke pAsa pahu~cane se pahale hI ve sthavira (vAtAdidoSa ke prakopa se) mUka ho jAe~ (bola na sakeM arthAt prAyazcita na de sakeM) to he bhagavan ! vaha nirgrantha ArAdhaka hai yA virAdhaka hai ? [7-1 u.] gautama ! vaha (nirgrantha) ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| [2] se ya saMpaTThie asaMpatte appaNA ya puvvAmeva amuhe siyA, se NaM bhaMte ! kiM ArAhae, birAhae? goyamA ! ArAhae, no viraahe| [7-2 pra.] (uparyukta akRtyasevI nirgrantha ne tatkAla svayaM AlocanAdi kara liyA, yAvat yathAyogya prAyazcitarUpa tapaHkarma bhI svIkara kara liyA,) tatpazcAt sthaviramuniyoM ke pAsa (AlocanAdi karake yAvat tapaHkarma svIkAra karane hetu) nikalA, kintu unake pAsa pahu~cane se pUrva hI vaha nirgrantha svayaM (vAtAdi doSavaza) mUka ho jAe, to he bhagavan ! vaha nirgrantha ArAdhakaM hai yA virAdhaka ? [7-2 u.] gautama ! vaha (nirgrantha) ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| [3] se ya saMpaTThie, asaMpatte therA ya kAlaM karejA, se NaM bhaMte ! ki ArAhae virAhae ? goyamA ! ArAhae, no viraahe| [7-6 pra.] (uparyukta akRtyasevI nirgrantha svayaM AlocanAdi karake yathocita prAyazcitta rUpa tapa svIkAra karake) sthavira munivaroM ke pAsa AlocanAdi ke lie ravAnA huA, kintu usake pahuMcane se pUrva hI ve sthavira muni kAla kara (divaMgata ho) jAe~, to he bhagavan ! vaha nirgrantha ArAdhaka hai yA virAdhaka? [7-3 u.] gautama ! vaha nirgrantha ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| [4] se ya saMpaTThie asaMpatte appaNA ya puvvAmeva kAlaM karejA, se NaM bhaMte ! kiM ArAhae virAhae? goyamA ! ArAhae, no viraahe| [7-4 pra.] bhagavan ! (uparyukta akRtya-sevana karake tatkAla svayaM AlocanAdi karake) vaha nirgrantha sthaviroM ke pAsa AlocanAdi karane ke lie nikalA, kintu vahA~ pahu~cA nahIM, usase pUrva hI svayaM kAla kara jAe to he bhagavan ! vaha nirgrantha ArAdhaka hai yA virAdhaka ? [7-4 u.] gautama ! vaha (nirgrantha) ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-6 [5] se ya saMpaTThie saMpatte, therA ya amuhA siyA, se NaM bhaMte! kiM ArAhae virAhae ? goyA ! Ahae, no virAhae / 319 [ 7-5 pra.] uparyukta akRtyasevI nirgrantha ne tatkSaNa AlocanAdi karake sthavira munivaroM ke pAsa AlocanAdi karane hetu prasthAna kiyA, vaha sthaviroM ke pAsa pahu~ca gayA, tatpazcAt ve sthavira muni (vAtAdidoSavaza) mUka ho jAe~, to he bhagavan ! vaha nirgrantha ArAdhaka hai yA virAdhaka ? [ 7-5 u.] gautama ! vaha (nirgrantha) ArAdhaka hai, virAdhaka nahIM / [ 6-8 ] se ya saMpaTThie saMpate appaNA ya0 / evaM saMpatteNa vi cattAri AlAvagA bhANiyavvA jaheva asaMpatteNaM / [7-6,7,8] (uparyukta akRtyasevI muni svayaM AlocanAdi karake sthaviroM kI sevA meM pahu~cate hI svayaM mUka ho jAe, (isI taraha zeSa do vikalpa haiM- sthaviroM ke pAsa pahu~cate hI ve sthavira kAla kara jAe~, yA sthaviroM ke pAsa pahu~cate hI svayaM nirgrantha kAla kara jAe;) jisa prakAra asaMprApta (sthaviroM ke pAsa na pahu~ce hue) nirgrantha ke cAra AlApaka kahe gae hai, usI prakAra samprApta nirgrantha ke bhI cAra AlApaka kahane caahie| yAvat- (cAroM AlApakoM meM) yaha nirgrantha ArAdhaka hai, virAdhaka nahIM / 8. niggaMtheNa ya bahiyA viyArabhUmiM vA vihArabhUmiM vA nikkhaMteNaM annayare akiccaTThANe Disevi, tasa evaM bhavati iheva tAva ahaM0 / evaM ettha vi, te ceva aTTha AlAvagA bhANiyavvA jAva no viraahe| [8] (upAzraya se) bAhara vicArabhUmi ( nIhArArtha sthaNDilabhUmi) athavA vihArabhUmi ( svAdhyAyabhUmi) kI ora nikale hue nirgrantha dvArA kisI akRtyasthAna kA pratisevana ho gayA ho, tatkSaNa usake mana meM aisA vicAra ho ki 'pahale maiM svayaM yahIM isa akRtya kI AlocanAdi karUM, yAvat yathArha prAyazcitarUpa tapa:karma svIkAra kara lU~, ityAdi pUrvavat sArA varNana yahA~ kahanA cAhie / yahA~ bhI pUrvokta prakAra se asamprApti aura samprApta donoM ke (pratyeka ke sthaviramUkatva, svamUkatva, sthavirakAlaprApti, aura svakAla prApti yoM cAra-cAra AlApaka hone se ) ATha AlApaka kahane caahie| yAvat vaha nirgrantha ArAdhaka hai, virAdhaka nahIM; yahA~ taka sArA pATha kahanA caahie| 9. niggaMtheNa ya gAmANugAmaM dUijamANeNaM annayare akiccaTThANe paDisevie, tassa NaM evaM bhavati - iheva tAva ahaM0 / ettha vi te ceva aTTha AlAvagA bhANiyavvAM jAva no viraahe| [9] grAmAnugrAma vicaraNa karate hue kisI nirgrantha dvArA kisI akRtyasthAna kA pratisevana ho gayA ho aura tatkAla usake mana meM yaha vicAra sphurita ho ki 'pahale maiM yahIM isa akRtya kI AlocanAdi karUM; yAvat yahA~ bhI pUrvavat ATha AlApaka kahane cAhie, yAvat vaha nirgrantha ArAdhaka hai, virAdhaka nahIM, yahA~ taka samagra pATha kahanA caahie| 10. [ 1 ] niggaMthIe ya gAhAvaikulaM piMDavAyapaDiyAe aNupaviTThAe annayare akiccaTThANe Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 vyAkhyAprajJaptisUtra paDisevie, tIse NaM evaM bhavai iheva tAva ahaM eyassa ThANassa Aloemi jAva tavokammaM paDivajAmi tao pacchA pavattiNIe aMtiyaM AloessAmi jAva paDivajissAmi, sA ya saMpaTThiyA asaMpattA, pavattiNI ya amuhA siyA, sA NaM bhaMte ! kiM ArAhiyA, virAhiyA ? goyamA ! ArAhiyA, no viraahiyaa| [10-1 pra.] gRhastha ke ghara meM AhAra grahaNa karane (piNDapAta) kI buddhi se praviSTa kisI nirgranthI (sAdhvI) ne kisI akRtyasthAna kA pratisevana kara liyA, kintu tatkAla usako aisA vicAra sphurita huA ki maiM svayameva pahale yahIM isa akRtyasthAna kI AlocanA kara lU~, yAvat prAyazcittarUpa tapa:karma svIkAra kara luuN| tatpazcAt pravartinI ke pAsa AlocanA kara lUMgI yAvat tapa:karma svIkAra kara luuNgii| aisA vicAra kara usI sAdhvI ne pravartinI ke pAsa jAne ke lie prasthAna kiyA, pravartinI ke pAsa pahuMcane se pUrva hI vaha pravartinI (vAtAdidoSa ke kAraNa) mUka ho gaI, (usakI jihvA baMda ho gaI-bola nahIM sakI), to he bhagavan ! vaha sAdhvI ArAdhikA hai yA virAdhikA ? _[10-1 u.] gautama ! vaha sAdhvI ArAdhikA hai, virAdhikA nhiiN| [2] sA ya saMpaTThiyA jahA niggaMthassa tiNNi gamA bhaNiyA evaM niggaMthIe vi tiNNi AlAvagA bhANiyavvA jAva ArAhiyA, no viraahiyaa| / [102] jisa prakAra saMprasthita (AlocanAdi ke hetu sthaviroM ke pAsa jAne ke lie ravAnA hue) nirgrantha ke tIna gama (pATha) haiN| usI prakAra samprasthita (pravartinI ke pAsa AlocanAdi hetu ravAnA huI) sAdhvI ke bhI tIna gama (pATha) kahane cAhie aura vaha sAdhvI ArAdhikA hai, virAdhikA nahIM, yahA~ taka sArA pATha kahanA caahie| 11.[1] se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccaI-ArAhAe, no virAhae ? "goyamA ! se jahAnAmae kei purise egaM mahaM uNNalomaM vA gayalomaM vA saNalomaM vA kappAsalomaM vA taNasUyaM vA duhA vA tihA vA saMkhejA vA chiMdittA agaNikAyaMsi pakkhivejjA, se nUNaM goyamA ! chijjamANe chinne, pakkhippamANe pakkhitte, DajjhamANe daDDhe tti vattavvaM siyA ! haMtA bhagavaM ! chijjamANe chinne jAva daDDhe tti vattavvaM siyaa| [11-1 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se Apa kahate haiM, ki ve (pUrvokta prakAra ke sAdhu aura sAdhvI) ArAdhaka haiM, virAdhaka nahIM ? [11-1 u.] gautama ! jaise koI puruSa eka bar3e Una (bher3a) ke bAla ke yA hAthI ke roma ke athavA saNa ke reze ke yA kapAsa ke reze ke athavA tRNa (ghAsa) ke agrabhAga ke do, tIna yA saMkhyAta Tukar3e kare agnikAya (Aga) meM DAle to he gautama ! kATe jAte hue ve (Tukar3e) kATe gae, agni meM DAle jAte hue ko DAle gae yA jalate hue ko jala gae, isa prakAra kahA jA sakatA hai ? (gautama svAmI-) hA~ bhagavan ! kATe jAte hue kATe gae agni meM DAle jAte hue DAle gae aura jalate Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-6 321 hue jala gae; yoM kahA jA sakatA hai| ___ "[2] se jahA vA kei purise vatthaM ahataM vA dhotaM vA taMtuggayaM vA maMjiTThAdoNIe pakkhivejA, se nUNaM goyamA ! ukkhippamANe ukkhitte, pakkhippamANe pakkhitte, rajamANe ratte tti vattavvaM siyA ? haMtA, bhagavaM ! ukkhippamANe ukkhitte jAva ratte tti vattavvaM siyA / se teNaDheNaM goyamA ! evaM vuccai-ArAhae, no viraahe|" [11-2] bhagavan kA kathana--athavA jaise koI puruSa bilkula naye (nahIM pahane hue), yA dhoye hue, athavA taMtra (karaghe) se turanta utare hue vastra ko majITha ke droNa (pAtra) meM DAle to he gautama ! uThAte hue vaha vastra uThAyA gayA, DAlate hue DAlA gayA, athavA raMgate hue raMgA gayA, yoM kahA jA sakatA hai ? [gautama svAmI-] hA~, bhagavan uThAte hue vaha vastra uThAyA gayA, yAvat raMgate hue raMgA gayA, isa prakAra kahA jA sakatA hai| [bhagavAn--] isI kAraNa se he gautama ! yoM kahA jAtA hai ki (ArAdhanA ke lie udyata huA sAdhu yA sAdhvI) ArAdhaka hai, virAdhaka nahIM hai| vivecana--akRtyasevI kintu ArAdhanAtatpara nirgrantha-nirgranthI kI vibhinna pahaluoM se ArAdhakatA kI sayuktika prarUpaNA--prastuta pA~ca sUtroM meM akRtyasevI kintu sAvadhAna tathA kramazaH sthaviroM va pravartinI ke samIpa AlocanAdi ke lie prasthita sAdhu yA sAdhvI kI ArAdhakatA kA sadRSTAnta prarUpaNa kiyA gayA hai| niSkarSa kisI sAdhu yA sAdhvI se bhikSAcarI jAte, sthaMDilabhUmi yA vihArabhUmi (svAdhyAyabhUmi) jAte yA grAmAnugrAma vicaraNa karate hue kahIM bhI mUlaguNAdi meM doSarUpa kisI akRtya kA sevana ho gayA ho, kintu tatkAla vaha vicArapUrvaka svayaM AlocanAdi karake prAyazcit lekara zuddha ho jAtA hai aura apane gurujanoM ke pAsa AlocanAdi karake prAyazcit lene hetu prasthAna kara detA hai, kintu saMyogavaza pahu~cane se pUrva hI gurujana mUka ho jAte haiM, yA kAla kara jAte haiM, athavA svayaM sAdhu yA sAdhvI mUka ho jAte haiM, yA kAla kara jAte haiM, isI taraha pahu~cane ke bAda bhI ina cAra avasthAoM meM se koI eka aMvasthA prApta hotI hai to vaha sAdhu yA sAdhvI ArAdhaka hai, virAdhaka nhiiN| kAraNa yaha hai ki usa sAdhu yA sAdhvI ke pariNAma gurujanoM ke pAsa AlocanAdi karane ke the aura ve isake lie udyata bhI ho gae the, kintu uparyukta 8 prakAra kI paristhitiyoM meM se kisI bhI paristhitivaza ve AlocanAdi.na kara sake, aisI sthiti meM 'calamANe calie' ityAdi pUrvokta bhagavatsiddhAntAnusAra ve ArAdhaka hI haiM, virodhaka nhiiN| "dRSTAntoM dvArA ArAdhakatA kI puSTi-bhagavan ne "calamANe calie" ke siddhAntAnusAra Una, saNa 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 376 / / (kha) bhagavatI. hindIvivecanayukta bhA. 3, pR. 1405 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 vyAkhyAprajJaptisUtra kapAsa Adi tantuoM ko kATane, Aga meM DAlane aura jalAne kA tathA naye dhoe hue vastra ko maMjITha ke raMga meM DAlane aura raMgane kA sayuktika dRSTAnta dekara ArAdhanA ke lie udyata sAdhaka ko ArAdhaka siddha kiyA hai| ArAdhaka, virAdhaka kI vyAkhyA-ArAdhaka kA artha yahA~ mokSamArga kA ArAdhaka tathA bhAva zuddha hone se zuddha hai| jaise ki mRtyu ko lekara kahA gayA hai--AlocanA ke samyak pariNAmasahita koI sAdhu guru ke pAsa AlocanAdi karane ke lie cala diyA hai, kintu yadi bIca meM hI vaha sAdhu (AlocanA karane se pUrva hI) rAste meM kAla kara gayA, to bhI bhAva se zuddha hai| svayaM AlocanAdi karane vAlA vaha sAdhu gItArtha honA sambhava hai| tIna pATha (gama)-(1) AhAragrahaNArtha gRhasthagRha-praviSTa, (2) vicArabhUmi Adi meM tathA (3) grAmAnugrAma-vicaraNa meN| jalate hue dIpaka aura ghara meM jalane vAlI vastu kA nirUpaNa 12. paIvassa NaM bhaMte ! jhiyAyamANassa kiM padIve jhiyAti, laTThI jhiyAi, vattI jhiyAi, telle jhiyAi, dIpacaMpae jhiyAi, jotI jhiyAi ? goyamA ! no padIve jhiyAi, jAva no dIvacaMpae jhiyAi, jotI jhiyaai| [12 pra.] bhagavan ! jalate hue dIpaka meM kyA jalatA hai ? kyA dIpaka jalatA hai ? dIpayaSTi (dIvaTa) jalatI hai ? battI jalatI hai ? tela jalatA hai ? dIpacampaka (dIpakaM kA Dhakkana) jalatA hai, yA jyoti (dIpazikhA) jalatI hai ? / [12 u.] gautama ! dIpaka nahIM jalatA, yAvat dIpaka kA Dhakkana bhI nahIM jalatA, kintu jyoti (dIpazikhA) jalatI hai ? 13. agArassaNaM bhaMte ! jhiyAyamANassa kiM agAre jhiyAi, kuDDA jhiyAyaMti, kaDaNA jhiyAyaMti, dhAraNa jhiyAyaMti, balaharaNe jhiyAi, vaMsA jhiyAyaMti, mallA jhiyAyaMti, vaggA jhiyAyaMti, chittarA jhiyAyaMti, chANe jhiyAi, jotI jhiyAi ? goyamA ! no agAre jhiyAi, no kuDDA jhiyAyaMti, jAva no chANe jhiyAi jotI jhiyaai| [13 pra.] bhagavan ! jalate hue ghara (AgAra) meM kyA ghara jalatA hai ? bhIteM jalatI haiM ? TATI (khasakhasa Adi kI TATI yA patalI dIvAra) jalatI haiM ? dhAraNa (nIce ke mukhya stambha) jalate haiM ? balaharaNa (mukhya stambha-dhAraNa para rahane vAlI ADI lambI lakar3I-ballI) jalatA hai ? bAMsa jalate haiM ? malla (bhItoM ke AdhArabhUta stambha) jalate haiM ? varga (bAMsa Adi ko bAMdhane vAlI chAla) jalate haiM ? chitvara (bAMsa Adi ko Dhakane ke lie DAlI huI caTAI yA chappara) jalate haiM ? chAdana (chANa-darbhAdiyukta paTala) jalatA hai, athavA jyoti (agni) jalatI hai ? [13 u.] gautama ! ghara nahIM jalatA, bhIteM nahIM jalatI, yAvat chAdana nahIM jalatA, kintu jyoti (agni) 1. "AloyaNA-pariNAo sammaM saMpaTThio gurusgaase| jai marai aMtare cciya tahAvi suddhotti bhaavaao||" - bhagavatIsUtra a. vRtti patrAMka 376 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-6 323 jalatI hai| vivecana-jalate hue dIpaka aura ghara meM jalane vAlI vastu kA vizleSaNa prastuta do sUtroM (sU. 12-13) meM dIpaka aura ghara kA udAharaNa de kara inameM vAstavika rUpa meM jalane vAlI vastu-dIpazikhA aura agni batAI gaI hai| agAra kA vizeSArtha--agAra se yahA~ ghara aisA samajhanA cAhie-jo kuTI yA jhauMpar3InumA ho| eka jIva yA bahuta jIvoM kA parakIya (eka yA bahuta-se zarIroM kI apekSA hone vAlI) kriyAoM kA nirUpaNa 14. jIve NaM bhaMte ! orAliyasarIrAo katikirae ? goyamA ! siya tikirie, siya caukirie, siya, paMcakirie, siya akirie| [14 pra.] bhagavan ! eka jIva (svakIya audArikazarIra se, parakIya) eka audArika zarIra kI apekSA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? [14 u.] gautama ! vaha kadAcit tIna kriyA vAlA, kadAcit cAra kriyA vAlA, kadAcit pAMca kriyA vAlA hotA hai aura kadAcit akriya bhI hotA hai| 15. neraie NaM bhaMte ! orAliyasarIrAo katikirie ? goyamA ! siya tikirie, siya caukirie, siya pNckirie| [15 pra.] bhagavan ! eka nairayika jIva, dUsare ke eka audArikazarIra kI apekSA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? [15 u.] gautama ! vaha kadAcit tIna kriyA vAlA, kadAcit cAra kriyA vAlA aura kadAcit pAMca kriyA vAlA hotA hai| 16. asurakumAre NaM bhaMte ! orAliyasarIrAo katikirie ? evaM cev| [16 pra.] bhagavan ! eka asurakumAra, (dUsare ke) eka audArikazarIra kI apekSA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? [16 u.] gautama ! pahale kahe anusAra (kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pAMca kriyAoM vAlA) hotA hai| 17. evaM jAva vemANiya, navaraM maNusse jahA jIve (su. 14) [17] isI prakAra vaimAnika devoM taka kahanA caahie| parantu manuSya kA kathana audhika jIva kI taraha jAnanA caahie| 18. jIve NaM bhaMte ! orAliyasarIrehito katikirie ? Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 vyAkhyAprajJaptisUtra goyamA ! siya tikirie jAva siya akirie| [18 pra.] bhagavan ! eka jIva (dUsare jIvoM ke) audArikazarIroM kI apekSA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? [18 u.] gautama ! vaha kadAcit tIna kriyA vAlA, kadAcit cAra kriyA vAlA aura kadAcit pAMca kiyA vAlA tathA kadAcit akriya (kriyArahita) bhI hotA hai| 19. neraie NaM bhaMte ! orAliyasarIrehito katikirie ? . evaM eso jahA paDhamo daMDao (su. 15-17) tahA imo vi apariseso bhANiyavvo jAva vemANiya, navaraM maNusse jahA jIve (su018) [19 pra.] bhagavan ! eka nairayika jIva, (dUsare jIvoM ke) audArikazarIroM kI apekSA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? [19 u.] gautama ! jisa prakAra prathama daNDaka (sU. 15 se 17) meM kahA gayA hai usI prakAra yaha daNDaka bhI sArA kA sArA vaimAnika paryanta kahanA cAhie; parantu manuSya kA kathana sAmAnya (audhika) jIvoM kI taraha (sU. 18 meM kahe anusAra) jAnanA caahiye| 20. jIvA NaM bhaMte ! orAliyasarIrAo katikiriyA ? goyamA ! siya tikiriyA jAva siya akiriyaa| [20 pra.] bhagavan ! bahuta-se jIva, dUsare ke eka audArikazarIra kI apekSA kitanI kriyA vAle hote haiM? [20 u.] gautama! ve kadAcit tIna kriyA vAle, kadAcit cAra kriyA vAle aura kadAcit pAMca kriyA vAle hote haiM, tathA kadAcit akriya bhI hote haiN| 21. neraiyA NaM bhaMte ! orAliyasarIrAo katikirayA ? evaM eso vi jahA paDhamo daMDao (su. 15-17) tahA bhANiyavvo jAva vemANiyA, navaraM maNussA jahA jIvA (su. 20) / [21 pra.] bhagavan ! bahuta-se nairayika jIva, dUsare ke eka audArikazarIra kI apekSA kitanI kriyA vAle hote haiM? [21 u.] gautama ! jisa prakAra prathama daNDaka (sU. 15 se 17 taka) meM kahA gayA hai, usI prakAra yaha daNDaka bhI vaimAnika paryanta kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki manuSyoM kA kathana audhika jIvoM kI taraha (sU. 20 ke anusAra) jAnanA caahie| 22. jIvA NaM bhaMte ! AroliyasarIrehiMto katikirayA ? goyamA ! tikiriyA vi, caukiriyA vi, paMcakiriyA vi, akiriyA vi| [22 pra.] bhagavan ! bahuta-se jIva, dUsare jIvoM ke audArikazarIra kI apekSA kitanI kriyA vAle hote haiM? [22 u.] gautama ! ve kadAcit tIna kriyA vAle, kadAcit cAra kriyA vAle aura kadAcit pAMca kriyA vAle aura kadAcit akriya bhI hote haiN| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 aSTama zataka : uddezaka-6 325 23. neraiyA NaM bhaMte ! orAliyasarIrehito katikirayA ? goyamA ! tikiriyA vi, caukiriyA vi, paMcakiriyA vi| [23 pra.] bhagavan ! bahuta-se nairayika jIva, dUsare jIvoM ke audArikazarIroM kI apekSA kitanI kriyA vAle hote haiM ? [23 u.] gautama ! ve tIna kriyA vAle bhI, cAra kriyA vAle bhI aura pAMca kriyA vAle bhI hote haiN| 24. evaM jAva vaimANiyA, navaraM maNussA jahA jIvA (su. 22) [24] isI taraha vaimAnikoM paryanta samajhanA caahie| vizeSa itanA hI hai ki manuSyoM kA kathana audhika jIvoM kI taraha (sU. 22 se kahe anusAra) jAnanA caahie| 25. jIve NaM bhaMte ! veubviyasarIrAo katikirie? goyamA ! siya tikirie, siya caukirie, sie akirie| [25 pra.] bhagavan ! eka jIva, (dUsare eka jIva ke) vaikriyazarIra kI apekSA kitanI kriyA vAlA hotA hai? [24 u.] gautama ! vaha kadAcit tIna kriyA vAlA, kadAcit cAra kriyA vAlA aura kadAcit kriyArahita hotA hai| 26. neraie NaM bhaMte ! veubviyasarIrAo katikirae ? goyamA ! siya tikirie, siya cukirie| [26 pra.] 'bhagavan ! vaha nairayika jIva, (dUsare eka jIva ke) vaikriyazarIra kI apekSA kitanI kriyA vAlA hotA hai ? [26 u.] gautama ! vaha kadAcit tIna kriyA vAlA aura kadAcit cAra kriyA vAlA hotA hai| 27. evaM jAva vemANie, navaraM maNusse jahA jIve (su. 25) / [27] isI prakAra vaimAnika paryanta kahanA caahie| kintu manuSya kA kathana audhika jIva kI taraha (sU. 25) kahanA caahie| 28. evaM jahA orAliyasarIreNaM cattAri daMDagA bhaNiyA tahA veuvviyasarIreNa vi cattAri daMDagA bhANiyavvA, navaraM paMcamakiriyA na bhaNNai, sesaM taM cev| ___ [28] jisa prakAra audArikazarIra kI apekSA cAra daNDaka kahe gae, usI prakAra vaikriyazarIra kI apekSA bhI cAra daNDaka kahane caahie| vizeSatA itanI hai ki isameM paMcama kriyA kA kathana nahIM karanA caahie| zeSa sabhI kathana pUrvavat samajhanA caahie| 29. evaM jahA veuvviyaM tahA AhAragaM pi, teyagaM pi, kammagaM pi bhaanniyvvN| ekkekke cattAri daMDagA bhANiyavvA jAva vemANiyA NaM bhaMte ? kammagasarIrehiMto kaikiriyA ? goyamA ! tikiriyA vi, caukiriyA vi| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 vyAkhyAprajJaptisUtra - sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti0| ||atttthmse : chaTTho uddesao smtto|| [29 u.] jisa prakAra vaikriyazarIra kA kathana kiyA gayA hai, usI prakAra AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIra kA bhI kathana karanA caahie| ina tInoM ke pratyeka ke cAra-cAra daNDaka kahane cAhie ki yAvat-(prazna) 'bhagavan ! bahuta-se vaimAnika deva (parakIya) kAmarNazarIroM kI apekSA kitanI kriyA vAle hote haiM ? gautama ! tIna kriyA vAle bhI aura cAra kriyA vAle bhI hote haiN| . he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai; (yoM kaha kara yAvat gautama svAmI vicaraNa karate haiN|) vivecana--eka jIva yA bahuta jIvoM ke parakIya yA bahuta-se zarIroM kI apekSA hone vAlI kriyAoM kA nirUpaNa--prastuta 16 sUtroM (sU. 14 se 29 taka) meM audhika eka yA bahuta jIvoM tathA nairayika se lekara vaimAnika taka eka yA bahuta jIvoM ko parakIya eka yA bahuta-se audArikAdi zarIroM kI apekSA se hone vAlI kriyAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| anya jIva ke audArikAdi zarIra kI apekSA hone vAlI kriyA kA Azaya-kAyikI Adi pAMca kriyAeM haiM, jinakA svarUpa pahale batAyA jA cukA hai| jaba eka jIva, dUsare pRthvIkAyAdi jIva ke zarIra kI apekSA kAyA kA vyApAra karatA hai, taba use tIna kriyAe~ hotI haiM--kAyikI, AdhikaraNikI aura praadvessikii| kyoMki sarAga jIva ko kAyikakriyA ke sadbhAva meM AdhikaraNikI tathA prAdveSikI kriyA avazya hotI hai, kyoMki sarAga jIva kI kAyA adhikaraNa rUpa aura pradveSayukta hotI hai| AdhikaraNikI, prAdveSikI aura kAyikI, ina tInoM kriyAoM kA avinAbhAvasambaMdha hai| jisa jIva ke kAyikIkriyA hotI hai, use AdhikaraNikI aura prAdveSikI kriyA avazya hotI hai, jisa jIva ke do kriyAe~ hotI haiM, usake kAyikIkriyA bhI avazya hotI hai| pAritApanikI aura prANAtipAtikI kriyA meM bhajanA (vikalpa) hai; jaba jIva, dUsare jIva ko paritApa pahu~cAtA hai athavA dUsare ke prANoM kA ghAta karatA hai, tabhI kramaza: pAritApanikI athavA prANAtipAtikI kriyA hotI hai| ata: jaba jIva, dUsare jIva ko paritApa utpanna karatA hai, taba jIva ko cAra kriyAe~ hotI haiM, kyoMki pAritApanikI kriyA meM pahale kI tIna kriyAoM kA sadbhAva avazya rahatA hai| jaba jIva, dUsare jIva ke prANoM kA ghAta karatA hai, taba use pAMca kriyAe~ hotI haiM; kyoMki prANAtipAtikIkriyA meM pUrva kI cAra kriyAoM kA sadbhAva avazya hotA hai| isIlie mUlapATha meM jIva ko kadAcit tIna kadAcit cAra aura kadAcit pAMca kriyA vAlA kahA gayA hai| jIva kadAcit akriya bhI hotA hai, yaha bAta vItarAga-avasthA kI apekSA se kahI gaI hai, kyoMki usa avasthA meM pA~coM meM se eka bhI kriyA nahIM hotI hai| 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 377 (kha) "jassaNaM jIvassa kAiyA kiriyA kajai, tassa ahigaraNiyA kiriyA niyamA kajai, jassa ahigaraNiyA kiriyA kajjai, tassa vi kAiyA kiriyA niyamA kjji|" "jassaNaM jIvassa kAiyA kiriyA kajaDa, tassa pAriyAvaNiyA kiriyA siya kajjaDa, siya nokajA" ityaadi| - prajJApanAsUtra kriyApada Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-6 327 nairayika jIva jaba audArikazarIradhArI pRthvIkAyAdi jIvoM kA sparza karatA hai, taba usake tIna kriyAe~ hotI haiM; jaba unheM paritApa utpanna karatA hai, taba cAra aura jaba unakA prANaghAta karatA hai, taba pAMca kriyAeM hotI haiN| nairayika jIva akriya nahIM hotA, kyoMki vaha vItarAga nahIM ho sktaa| manuSya ke sivAya zeSa 23 daNDakoM ke jIva akriya nahIM hote| kisa zarIra kI apekSA kitane AlApaka?- audArikazarIra kI apekSA cAra daNDaka (AlApaka)(1) eka jIva ko, parakIya eka zarIra kI apekSA, (2) eka jIva ko bahuta jIvoM ke zarIroM kI apekSA, (3) bahuta jIvoM ko parakIya eka zarIra kI apekSA aura (4) bahuta jIvoM ko, bahuta jIvoM ke zarIra kI apekSA / isI taraha zeSa cAra zarIroM ke bhI pratyeka ke cAra-cAra daNDaka-AlApaka kahane caahie| audArikazarIra ke atirikta zeSa cAra zarIroM kA vinAza nahIM ho sktaa| isIlie vaikriya, taijasa, kArmaNa aura AhAraka ina cAra zarIro kI apekSA jIva kadAcit tIna kriyA vAlA aura kadAcit cAra kriyA vAlA hotA hai, kintu pAMca kriyA vAlA nahIM hotA hai| ataH vaikriya Adi cAra zarIroM kI apekSA pratyeka ke cauthe daNDaka meM 'kadAcit' zabda nahIM kahanA caahie| narakasthita nairayika jIva ko manuSyalokasthita AhArakazarIra kI apekSA tIna yA cAra kriyA vAlA batAyA gayA hai, usakA rahasya yaha hai ki nairayikajIva ne apane pUrvabhava ke zarIra kA viveka (virati) ke abhAva meM vyutsRjana nahIM kiyA (tyAga nahIM kiyA), isalie usa jIva dvArA banAyA huA vaha (bhUtapUrva) zarIra jaba taka zarIrapariNAma kA sarvathA tyAga nahIM kara detA, taba aMzarUpa meM bhI zarIrapariNAma ko prApta vaha zarIra, pUrvabhAvaprajJApanA kI apekSA 'ghRtaghaTa' nyAya se (ghI nahIM rakhane para use bhUtapUrva ghaTa kI apekSA ghI kA ghar3A' kahA jAtA hai, tadvat) usI kA kahalAtA hai| ata: usa manuSyalokavartI (bhUtapUrva) zarIra ke aMzarUpa asthi (haDDI) Adi se AhArakazarIra kA sparza hotA hai, athavA use paritApa utpanna hotA hai, isa apekSA se nairayika jIva AhArakazarIra kI apekSA tIna yA cAra kriyA vAlA hotA hai| isI prakAra deva Adi tathA dvIndriya Adi jIvoM ke viSaya meM bhI jAna lenA caahie| taijasa, kArmaNa zarIra kI apekSA jIvoM ko tIna yA cAra kriyA vAlA batAyA hai| vaha audArikAdi zarIrAzrita taijasa-kAmarNa zarIra kI apekSA samajhanA cAhie, kyoMki kevala taijasa yA kArmaNa zarIra ko paritApa nahIM pahu~cAyA jA sktaa| ||assttm zataka : chaThA uddezaka smaapt| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattamo uddesao : 'adatte' saptama uddezaka : 'adatta' anyatIrthikoM ke sAtha adattAdAna ko lekara sthaviroM ke vAda-vivAda kA varNana 1. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe ngre| vnnnno| guNasilae ceie| vaNNao, jAva puddhvisilaaptttto| tassa NaM guNasilayassa ceiyassa adUrasAmaMte bahave annautthiyA privsNti| [1] usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAmaka nagara thaa| usakA varNana aupapAtikasUtra meM nagarIvarNana ke samAna jAna caahie| vahA~ gaNuzIlaka nAmaka caitya thaa| usaka vrnnk| yAvat pRthvIzilApaTTaka thaa| usa guNazIlaka caitya ke Asa-pAsa (na bahuta dUra, na bahuta nikaTa) bahuta-se anyatIrthika rahate the| 2. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre Adigare jAva samosaDhe jAva parisA pddigyaa| [2] usa kAla aura usa samaya dharmatIrtha kI Adi (sthApanA) karane vAle zramaNa bhagavAn mahAvIra yAvat samavasRta hue (padhAre) yAvat dharmopadeza sunakara pariSad vApisa calI gii| 3. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa bahave aMtevAsI therA bhagavaMto jAtisaMpannA kulasaMpannA jahA bitiyasae (sa. 2 u.5 su. 12) jAva jIviyAsAmaraNabhayavippamukkA samaNassa bhagavao mahAvIrassa adUrasAmaMte uDDhaMjANU ahosirA jhANakoTThovagayA saMjameNaM tavasA appANaM bhavomANA jAva vihrNti| [3] usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ke bahuta-se ziSya sthavira bhagavanta jAtisampanna, kulasampanna ityAdi dUsare zataka meM varNita guNoM se yukta yAvat jIvana kI AzA aura maraNa ke bhaya se vimukta the| ve zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI se na atidUra, na atinikaTa UrdhvajAnu (ghuTane khar3e rakha kara), adhoziraska (nIce mastaka namA kara) dhyAnarUpa koSTha ko prApta hokara saMyama aura tapa se apanI AtmA ko bhAvita karate hue vicaraNa karate the| 4. tae NaM te annautthiyA jeNeva therA bhagavaMto teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA te there bhaMgavataM evaM vayAsI-tubbhe NaM ajo ! tivihaM tiviheNaM assaMjayaavirayaappaDihaya jahA saMttamasae bitie uddesae (sa. 7 u. 2 su. 1[2]) jAva egaMtabAlA yAvi bhvi| [4] eka bAra ve anyatIrthika jahA~ sthavira bhagavanta the, vahA~ aae| unake nikaTa Akara ve sthavira bhagavantoM se yoM kahane lage--'he Aryo ! tuma trividha-trividha (tIna karaNa, tIna yoga se) asaMyata, avirata, apratihatapApakarma (pApakarma ke anirodhaka) tathA pApakarma kA pratyAkhyAna nahIM kiye hue ho'; ityAdi jaise Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-7 329 sAtaveM zataka ke dvitIya uddezaka (sU.1) meM kahA gayA hai, tadanusAra kahA; yAvat tuma ekAnta bAla (ajJAnI) bhI ho| 5. tae NaM te therA bhagavaMto te annautthiyae evaM vayAsI-keNaM kAraNeNaM ajo ! amhe tivihaM tiviheNaM assaMjayaaviraya jAva egaMtabAlA yAvi bhavAmo ? [5 pra.] isa para una sthaviroM bhagavantoM ne una anyatIrthikoM se isa prakAra pUchA-'Aryo ! kisa kAraNa se hama trividha-trividha asaMyata, yAvat ekAntabAla haiM ? 6. tae NaM te annautthiyA te there bhagavaMte evaM vayAsI-tubbheNaM ajjo ! adinnaM geNhaha, adinna bhuMjaha, adinnaM saatijh| tae NaM tubbhe adinnaM geNhamANA, adinnaM bhuMjamANA, adinnaM sAtijamANA tivihaM tiviheNaM assaMjayaaviraya jAva egaMtabAlA yAvi bhvh|| [6 u.] tadanantara una anyatIrthikoM ne sthavira bhagavantoM se isaprakAra kahA-he Aryo ! tuma adatta (kisI ke dvArA nahIM diyA huA) padArtha grahaNa karate ho, adatta kA bhojana karate ho aura adatta kA svAda lete ho, arthAt--adatta (grahaNAdi) kI anumati dete ho| isa prakAra adatta kA grahaNa karate hue, adatta kA bhojana karate hue aura adatta kI anumati dete hue tuma trividha-trividha asaMyata, avirata yAvat ekAntabAla ho| 7. tae NaM te therA bhagavaMto te annautthie evaM vayAsI--keNaM kAraNeNaM ajo ! amhe adinnaM geNhAmo, adinnaM bhuMjAmo, adinnaM sAtijAmo, tae NaM amhe adinnaM geNhamANA, jAva adinnaM sAtijamANA tivihaM tiviheNaM assaMjaya jAva. egaMtabAlA yAvi bhavAmo ? [7 u.] tadanantara una sthaviroM bhagavantoM ne una anyatIrthikoM se isa prakAra pUchA-- Aryo ! hama kisa kAraNa se (kyoMkara yA kaise) adatta kA grahaNa karate haiM, adatta kA bhojana karate haiM aura adatta kI anumati dete haiM, jisase ki hama adatta kA grahaNa karate hue yAvat adatta kI anumati dete hue trividha-trividha asaMyata, avirata yAvat ekAntabAla haiM ? 8. tae NaM te annautthiyA te there bhagavaMte evaM vayAsI--tumhANaM ajo ! dijjamANe adinne, paDigahejamANe apaDigahie, nisirijamANe aNisaTe, tubbhe NaM ajo ! dijamANaM paDiggahagaM asaMpattaM ettha NaM aMtarA kei avaharijA, gAhAvaissa NaM taM, no khalu taM tubbhaM, tae NaM tubbhe adinnaM geNhaha jAva adinnaM sAtijaha tae NaM tubbhe adinnaM geNhamANA jAva egaMtabAlA yAvi bhvh| [8 u.] isa para una anyatIrthikoM ne sthavira bhagavantoM se isa prakAra kahA--'he Aryo ! tumhAre mata meM diyA jAtA huA padArtha, nahIM diyA gayA', grahaNa kiyA jAtA huA, 'grahaNa nahIM kiyA gayA', tathA (pAtra meM) DAlA jAtA huA padArtha, 'nahIM DAlA gayA; aisA kathana hai; isalie he Aryo ! tumako diyA jAtA huA padArtha, jaba taka pAtra meM nahIM par3A, taba taka bIca meM se hI koI usakA apaharaNa kara le to tuma kahate ho--'vaha usa gRhapati ke padArtha kA apaharaNa huA;' 'hamAre padArtha kA apaharaNa huA,' aisA tuma nahIM khte| isa kAraNa se "mAlaha Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 vyAkhyAprajJaptisUtra tuma adatta kA grahaNa karate ho, yAvat adatta kI anumati dete ho; ataH tuma adatta kA grahaNa karate hue yAvat ekAntabAla ho| 9. tae NaM te therA bhagavaMto te annautthie evaM vayAsI-no khalu ajjo ! amhe adinnaM giNhAmo, adinnaM bhuMjAmo, adinnaM sAtijAmo, amhe NaM ajo ! dinnaM gehamo, dinnaM bhuMjAmo, dinnaM sAtijAmo, tae NaM amhe dinnaM geNhamANA dinnaM bhuMjamANA dinnaM sAtijamANA tivihaM tiviheNaM saMjayavirayapaDihaya jahA sattamasae ( sa. 7 u. 2 su. 1[2]) jAva egaMtapaMDiyA yAvi bhvaamo| [9. prativAda]- yaha sunakara una sthavira bhagavantoM ne una anyatIrthikoM se isa prakAra kahA 'Aryo ! hama adatta kA grahaNa nahIM karate, na adattaM ko khAte haiM, aura na hI adatta kI anumati dete haiM / he Aryo ! hama to datta (svAmI dvArA diye gae) padArtha ko grahaNa karate hue, datta kA bhojana karate hue aura datta kI anumati dete hue trividha-trividha saMyata, virata, pApakarma ke pratinirodhaka, pApakarma kA pratyAkhyAna kiye hue haiN| jisa prakAra saptamazataka (dvitIya uddezaka sU.1) meM kahA hai, tadanusAra hama yAvat ekAntapaNDita haiN|' 10. tae NaM te ananautthiyA te there bhagavaMte evaM vayAsI--keNa kAraNeNaM ajo ! tumhe dinnaM gehaha jAva dinnaM sAtijaha, tae NaM tubbhe dinnaM geNhamANA jAva egaMtapaMDiyA yA vi bhavaha ? [10 vAda] - taba una anyatIrthikoM ne una sthavira bhagavantoM se isa prakAra kahA--'tuma kisa kAraNa (kaise yA kisa prakAra) datta ko grahaNa karate ho, yAvat datta kI anumati dete ho, jisase datta kA grahaNa karate hue yAvat tuma ekAntapaNDita ho?' 11. tae NaM te therA bhagavaMto te annautthie evaM vayAsI--amhe NaM ajo ! dijamANe dine, paDigahejamANe paDiggahie, nisirijamANe nistte| ahaM NaM ajjo ! dijamANaM paDiggahaM asaMpattaM ettha NaM aMtarA kei avaharejA, amhaM NaM taM, No khalu taM gAhAvaissa, tae NaM amhe dinnaM geNhAmo dinnaM bhuMjAmo, dina sAtijAmo, tae NaM amhe dinnaM geNhamANA jAva dinnaM sAtijamANA tivihaM tiviheNaM saMjaya jAva egaMtapaMDiyA yAvi bhvaamo| tubbhe NaM ajjo ! appaNA ceva tivihaM tiviheNaM assaMjaya jAva egaMtabAlA yAvi bhvh| [11. prativAda] - isa para una sthavira bhagavantoM ne una anyatIrthikoM se isa prakAra kahA--'Aryo ! hamAre siddhAntAnusAra-diyA jAtA huA padArtha, diyA gayA'; grahaNa kiyA jAtA huA padArtha grahaNa kiyA' aura pAtra me DAlA jAtA huA padArtha DAlA gayA' kahalAtA hai| isIlie he Aryo ! hameM diyA jAtA huA padArtha hamAre pAtra meM nahIM pahu~cA (par3A) hai, isI bIca meM koI vyakti usakA apaharaNa kara le to 'vaha padArtha hamArA apahRta huA' kahalAtA hai, kintu vaha padArtha gRhastha kA apahRta huA,' aisA nahIM kahalAtA hai| isa kAraNa se hama datta ko grahaNa karate haiM, datta AhAra karate haiM aura datta kI hI anumati dete haiN| isa prakAra datta ko grahaNa karate hue yAvat datta kI anumati dete hue hama trividha-trividha saMyata, virata yAvat ekAntapaNDita haiM, pratyuta, he Aryo ! tuma svayaM trividha-trividha asaMyata, avirata, yAvat ekAntabAla ho| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-7 331 ___12. tae NaM te annautthiyA te there bhagavaMte evaM vayAsI-keNaM kAraNeNaM ajjo ! amhe tivihaM jAva egaMtabAlA yAvi bhavAmo ? [12 pra.] - tatpazcAt una anyatIrthikoM ne sthavira bhagavantoM se isa prakAra pUchA--Aryo ! hama kisa kAraNa se (kaise) trividha-trividha............" yAvat ekAntabAla haiM ? 13. tae NaM te therA bhagavaMto te annautthie evaM vayAsI-tubbhe NaM ajjo ! adinnaM geNhaha, adinnaM bhuMjaha, adinnaM sAijaha, tae NaM ajo ! tubbhe adinnaM ge0 jAva egaMtabAlA yAvi bhvh| . [13 u.] -isa para una sthavira bhagavantoM ne una anyatIrthikoM se yoM kahA--Aryo ! tuma loga adatta ko grahaNa karate ho, adatta bhojana karate ho, aura adatta kI anumati dete ho; isalie he Aryo ! tuma adatta ko grahaNa karate hue yAvat ekAntabAla ho| 14. tae NaM te annautthiyA te there bhagavaMte evaM vayAsI-keNa kAraNeNaM ajjo ! amhe adinnaM geNhamo jAva egaMtabAlA yAvi bhavAmo ? ___[14 prativAda] taba una anyatIrthikoM ne una sthavira bhagavantoM se isa prakAra pUchA--Aryo ! hama kaise adatta ko grahaNa karate haiM, yAvat jisase ki hama ekAntabAla haiM ? 15. tae NaM te therA bhagavanto te annautthie evaM vayAsI--tubbhe NaM ajo ! dijjamANe adinne taM ceva jAva gAhAvaissa NaM taM, No khalu taM tubbhaM, tae NaM tubbhe adinna geNhaha, taM ceva jAva egaMtabAlA yAvi bhvh| [15 pratyuttara] - yaha suna kara una sthavira bhagavantoM ne una anyatIrthikoM se isa prakAra kahAAryo ! tumhAre mata meM diyA jAtA huA padArtha nahIM diyA gayA' ityAdi kahalAtA hai, yaha sArA varNana pahale kahe anusAra yahA~ kahanA cAhie; yAvat vaha padArtha gRhastha kA hai, tumhArA nahIM; isalie tuma adatta kA grahaNa karate ho, yAvat pUrvokta prakAra se tuma ekAntabAla ho| vivecana-anyatIrthikoM ke sAtha adattAdAna ko lekara sthaviroM ke vAda-vivAda kA varNanaprastuta 15 sUtroM meM anyatIrthikoM dvArA sthaviroM para adattAdAna ko lekara ekAntabAla ke AkSepa se prArambha huA vivAda sthaviroM dvArA anyatIrthikoM ko diye gae pratyuttara taka samApta kiyA gayA hai|' anyatIrthikoM kI bhrAnti-anyatIrthikoM ne isa bhrAnti se sthavira muniyoM para AkSepa kiyA thA ki zramaNoM kA aisA mata hai ki diyA jAtA huA padArtha nahIM diyA gayA, grahaNa kiyA jAtA huA, nahIM grahaNa kiyA gayA aura pAtra meM DAlA jAtA huA padArtha, nahIM DAlA gayA; mAnA gayA hai| kintu jaba sthaviroM ne isakA prativAda kiyA aura unakI isa bhrAnti kA nirAkaraNa 'calamANe calie' ke siddhAntAnusAra kiyA, taba ve anyatIrthika niruttara ho gae, ulaTe unake dvArA kiyA gayA AkSepa unhIM para lAgU ho gyaa| 1. viyApahaNNatti suttaM (mUlapATha-TippaNayukta) bhAga 1 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra 'diyA jAtA huA' vartamAnakAlika vyApAra hai aura 'datta' bhUtakAlika hai, ata: vartamAna aura bhUta donoM atyanta bhinna hone se dIyamAna (diyA jAtA huA) datta nahIM ho sakatA, datta hI 'datta' kahA jA sakatA hai, yaha anyatIrthikoM kI bhrAnti thii| isI kA nirAkaNa karate hue sthaviroM ne kahA-- hamAre mata se kriyAkAla aura niSThAkAla, ina donoM meM bhinnatA nahIM hai| jo 'diyA jA rahA hai, vaha 'diyA hI gayA' samajhanA cAhie / 'dIyamAna' adatta hai, yaha mata to anyatIrthika kA hai, jise sthaviroM ne unake samakSa prastuta kiyA thA / sthaviroM para anyatIrthikoM dvArA punaH AkSepa aura sthaviroM dvArA prativAda 332 16. tae NaM te annautthiyA te there bhagavaMte evaM vayAsI -- tubbhe NaM ajjo ! tivihaM tiviheNaM assaMjaya jAva egaMtabAlA yAvi bhvh| [16 anya AkSepa] - tatpazcAt una anyatIrthikoM ne una sthavira bhagavantoM se kahA--Aryo ! (hama kahate haiM ki) tuma hI trividha-trividha asaMyata, avirata yAvat ekAntabAla ho ! 17. taNaM te rA bhagavaMto te annautthiyA evaM vayAsI--keNaM kAraNeNaM amhe tivihaM tiviheNaM java etabAlA yAvi bhavAmo ? [17 pratiprazna ] - isa para una sthavira bhagavantoM ne una anyatIrthikoM se (punaH) pUchA Aryo ! kisa kAraNa se hama trividha-trividha yAvat ekAntabAla haiM ? 18. taNaM te annautthiyA te there bhagavaMte evaM vayAsI - tubbhe NaM ajjo ! rIyaM rIyamANA puDhaviM pecceha abhihaNaha vattehe leseha saMghAeha saMghaTTeha paritAvahe kilAmeha uvaddaveha, tae NaM tubbhe puDhaviM peccamANA jAva uvaddavemANA tivihaM tiviheNaM asaMjayaaviraya jAva egaMtabAlA yAvi bhavaha / [18 AkSepa ] -taba una anyatIrthikoM ne sthavira bhagavantoM se yoM kahA - " Aryo ! tuma gamana karate hue pRthvIkAyika jIvoM ko dabAte ( AkrAnta karate) ho, hanana karate ho, pAdAbhighAta karate ho, unheM bhUmi ke sAtha zliSTa (saMgharSita) karate (TakarAte) ho, unheM eka dUsare ke Upara ikaTThe karate ho, jora se sparza karate ho, unheM paritApita karate ho, unheM mAraNAntika kaSTa dete ho aura upadravita karate-mArate ho| isa prakAra pRthvIkAyika jIvoM ko dabAte hue yAvat mArate hue tuma trividha-trividha asaMyata, avirata yAvat ekAntabAla ho|" 19. tae NaM te therA bhagavaMto te annautthiya evaM vayAsIno khalu ajjo ! amhe rIyaM rIyamANA puDhaviM peccemo abhihaNAmo jAva uvaddavemo, amhe NaM ajjo ! rIyaM rIyamANA kArya vA jogaM vA riyaM vA paDucca saMdeseNaM vayAmo, paesaM paeseNaM vayAmo, teNaM amhe desaM deseNaM vayamANA paesaM paeseNaM vayamANA no puDhaviM peccemo abhihaNAmo jAva uvaddavemo, ta amhe puDhaviM apaccemANA aNabhihaNemANA jAva aNuvaddavemANA tivihaM tiviheNaM saMjaya jAva egaMtapaMDiyA yAvi bhavAmo, bheNaM ajo ! appaNA ceva tivihaM tiviheNaM assaMjaya jAva bAlA yAvi bhvh| 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 381 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-7 333 __ [19 prativAda]--taba una sthaviroM ne una anyatIrthikoM se yoM kahA-"Aryo ! hama gamana karate hue pRthvIkAyika jIvoM ko dabAte (kucalate) nahIM, hanate nahIM, yAvat mArate nhiiN| he Aryo ! hama gamana karate hue kAya (arthAt-zarIra ke laghunIti-bar3InIti Adi kArya) ke lie, yoga (arthAt-glAna Adi kI sevA) ke lie, Rta (arthAt satya apkAyAdi-jIvasaMrakSaNarUpa saMyama) ke lie eka deza (sthala) se dUsare deza (sthala) meM aura eka pradeza se dUsare pradeza meM jAte haiN| isa prakAra eka sthala se dUsare sthala meM aura eka pradeza se dUsare pradeza meM jAte hue hama pRthvIkAyika jIvoM ko dabAte nahIM, unakA hanana nahIM karate, yAvat unako mArate nhiiN| isalie pRthvIkAyika jIvoM ko nahIM dabAte hue, hanana na karate hue, yAvat nahIM mArate hue hama trividhatrividha saMyata, virata, yAvat ekAntapaNDita haiN| kintu he Aryo ! tuma svayaM trividha-trividha asaMyata, avirata, yAvat ekAntabAla ho|" 20. tae NaM te annautthiyA te there bhagavaMte evaM vayAsI-keNaM kAraNeNaM ajjo ! amhe tivihaM tiviheNaM jAva egaMtabAlA yAvi bhavAmo ? [20 pratiprazna]--isa para una anyatIrthikoM ne una sthavira bhagavantoM se isa prakAra pUchA--"Aryo ! hama kisa kAraNa trividha-trividha asaMyata, avirata, yAvat ekAntabAla haiM ?" 21. tae NaM therA bhagavaMto te annautthie evaM vayAsI-tubbheNaM ajo ! rIyaM rIyamANA puDhaviM pecceha jAva uvaddaveha, tae NaM tubbhe puDhaviM peccamANA jAva uvaddavemANA tivihaM tiviheNaM jAva egaMtabAlA yAvi bhvh| [21 pratyuttara] taba sthavira bhagavantoM ne una anyatIrthikoM se yoM kahA-"Aryo ! tuma gamana karate hue pRthvIkAyika jIvoM ko dabAte ho, yAvat mAra dete ho| isalie pRthvIkAyika jIvoM ko dabAte hue, yAvat mArate hue tuma trividha-trividha asayaMta, avirata yAvat ekAntabAla ho|" 22. tae NaM te annautthiyA te there bhagavaMte evaM vayAsI-tubbhe NaM ajjo ! gammamANe agate, vItikkamijamANe avItikkaMte rAyagihaM nagaraM saMpAviukAme asaMpatte ? [22 pratyAkSepa]--isa para ve anyatIrthika una sthavira bhagavantoM se yoM bole--he Aryo ! tumhAre mata meM gacchan (jAtA huA), agata (nahIM gayA) kahalAtA hai; jo lAMghA jA rahA hai, vaha nahIM lAMghA gayA, kahalAtA hai, aura rAjagRha ko prApta karane (pahu~cane) kI icchA vAlA puruSa asamprApta (nahIM pahu~cA huA) kahalAtA hai| 23. tae NaM therA bhagavaMto te annautthie evaM vayAsI-no khalu ajo! amhaM gammamANe agae, vIikkamijamANe avItikkaMte rAyagihaM nagaraM jAva asaMpatte, amhaM NaM ajjo ! gammamANe gae, vItikkamijamANe vItikkaMte rAyagihaM nagaraM saMpAviukAme saMpatte, tubbhaM NaM appaNA ceka gammamANe agae vItikkamijjamANe avItikkaMte rAyagihaM nagaraM jAva asNptte| [23 prativAda] --tatpazcAt una sthavira bhagavantoM ne una anyatIrthikoM se isa prakAra kahA--Aryo ! hamAre mata meM jAtA huA (gacchan) agata (nahIM gayA) nahIM kahalAtA, vyatikramyamANa (ullaMghana kiyA jAtA Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 vyAkhyAprajJaptisUtra huA) avyatikrAnta (ullaMghana nahIM kiyA) nahIM kahalAtA / isI prakAra rAjagRha nagara ko prApta karane kI icchA vAlA vyakti asaMprApta nahIM khlaataa| hamAre mata meM to, Aryo ! gacchan"mata'; 'vyatikramyamANa"vyatikrAnta' aura rAjagRha nagara ko prApta karane kI icchA vAlA vyakti samprApta kahalAtA hai| he Aryo ! tumhAre hI mata meM 'gacchan' 'agata', 'vyatikramyamANa' 'avyatikrAnta' aura rAjagRha nagara ko prApta karane kI icchA vAlA asamprApta kahalAtA hai| 24. tae NaM te therA bhagavaMto te annautthiya evaM paDihaNeti, paDihiNattA gaippavAyaM nAmamajjhayaNaM pnviNsu| .[24] tadanantara una sthavira bhagavantoM ne una anyatIrthikoM ko pratihata (niruttara) kiyA aura niruttara karake unhoMne gatiprapAta nAmaka adhyayana prarUpita kiyaa| vivecana sthaviroM para anyatIrthikoM dvArA punaH AkSepa aura sthaviroM dvArA prativAda-prastuta 9 sUtroM (sU. 16 se 24) meM anyatIrthikoM dvArA punaH pratyAkSepa se prArambha hokara yaha carcA sthaviroM dvArA bhrAntinivAraNapUrvaka prativAda meM samApta hotI hai| anyatIrthikoM kI bhrAnti--pUrva carcA meM niruttara anyatIrthikoM ne punaH bhrAntivaza sthaviroM para AkSepa kiyA kI Apa loga asaMyata yAvat ekAntabAla haiM, kyoMki Apa gamanAgamana karate samaya pRthvIkAyika jIvoM kI vividharUpa se hiMsA karate haiM, kintu sulajhe hue vicAroM ke nirgrantha sthaviroM ne dhairyapUrvaka unakI isa bhrAnti kA nirAkaraNa kiyA ki hama loga kAya, yoga aura Rta ke lie bahuta hI yatanApUrvaka gamanAgamana karate haiM, kisI bhI jIva kI kisI bhI rUpa meM hiMsA nahIM krte| isa para punaH anyatIrthikoM ne AkSepa kiyA ki Apake mata meM gacchan agata, vyatikramyamANa avyatikrAnta aura rAjagRha ko samprApta karanA cAhane vAlA asamprApta kahalAtA hai| isakA prativAda sthaviroM ne kiyA aura AkSepaka anyatIrthikoM ko hI unakI bhrAnti samajhA kara niruttara kara diyaa| 'deza' aura 'pradeza' kA artha-bhUmi kA bRhata khaNDa deza hai aura laghutara khaNDa pradeza hai| gatipravAda aura usake pAMca bhedoM kA nirUpaNa 25. kaivihe NaM bhaMte ! gaippavAe paNNatte ? goyamA ! paMcavihe gaippavAe paNNatte,taM jahA-payogagatI tatagatI baMdhaNacheyaNagatI uvavAyagatI vihaaygtii| etto Arabbha payogapayaM niravasesaM bhANiyavvaM, jAva se ttaM vihaaygii| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte !tti| ||atttthmse : sattamo uddesao smtto|| 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 381 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-7 335 [25 pra.] bhagavan ! gatiprapAta kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [25 u.] gautama ! gatiprapAta pAMca prakAra kA kahA gayA hai| yathA--prayogagati, tatagati, bandhanachedanagati, upapAtagati aura vihaayogti| ___ yahA~ se prArambha karake prajJApanAsUtra kA solahavAM samagra prayogapada yAvat 'yaha vihAyogati kA varNana huA'; yahA~ taka kathana karanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai; yoM kahakara yAvat gautamasvAmI vicaraNa karane lge| vivecana-gatiprapAta aura usake pAMca prakAroM kA nirUpaNa--prastuta sUtra meM gatiprapAta yA gatipravAta aura usake pAMca prakAroM kA prajJApanAsUtra ke atidezapUrvaka nirUpaNa kiyA gayA hai| gatiprapAta ke pAMca bhedoM kA svarUpa-gatiprapAta yA gratipravAda eka adhyayana hai, jisakA prajJApanAsUtra ke solahaveM prayogapada meM vistRta varNana hai| vahA~ ina pAMcoM gatiyoM ke bheda-prabheda aura unake svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA hai| saMkSepa meM pAMcoM gatiyoM kA svarUpa isa prakAra hai (1) prayogagati--jIva ke vyApAra se arthAt -15 prakAra ke yogoM se jo gati hotI hai, use prayogagati kahate haiM / yaha gati yahA~ kSetrAntaraprAptirUpa yA paryAyAntaraprAptirUpa samajhanI caahie| (2) tatagati-vistRta gati yA vistAra vAlI gati ko tatagati kahate haiN| jaise koI vyakti usakI eka-eka paira rakhate hue jo kSetrontaraprAptirUpa gati hotI hai, vaha tatagati kahalAtI hai| isa gati kA viSaya vistRta hone se ise 'tatagati' kahA jAtA hai| (3) bandhanachedanagati-bandhana ke chedana se hone vAlI gati, jaise zarIra se mukta jIva kI gati hotI hai| (4)upapAtagati-utpanna hone rUpa gati ko upapAtagati kahate haiN| isake tIna prakAra haiM-kSetropapAta, bhavopapAta aura no-bhavopapAta / nArakAdi jIva aura siddha jIva jahA~ rahate haiM, vaha AkAza kSetropapAta hai, karmoM ke vaza jIva nArakAdi bhavoM (paryAyoM) meM utpanna hote haiM, vaha bhavopapAta hai| karmasambandha se rahita arthAt nArakAdi paryAya se rahita utpanna hone rUpa gati ko no-bhavopapAta kahate haiN| isa prakAra kI gati siddha jIva aura pudgaloM meM pAI jAtI hai| (5) vihAyogati- AkAza meM hone vAlI gati ko vihAyogati kahate haiN|' // aSTama zataka : saptama uddezaka smaapt| 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 381 (kha) prajJApanAsUtra pada 16 (prayogapada), patrAMka 325 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThamo uddesao : 'paDINIe' __ aSTama uddezaka : 'pratyanIka' guru-gati-samUha-anukampA-zruta-bhAva-pratyanIkabheda-prarUpaNA. 1. rAyagihe nayare jAva evaM vayAsI [1] rAjagRha nagara meM (gautama svAmI ne) yAvat (zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI se) isa prakAra pUchA 2. guru NaM bhaMte ! paDucca kati paDiNIyA paNNattA ? goyamA ! tao paDiNIyA paNNattA,taM jahA-AyariyapaDiNIe uvajjhayapaDiNIe therepddinniie| [2 pra.] bhagavan ! gurudeva kI apekSA kitane pratyanIka (dveSI yA virodhI) kahe gae haiM ? [2 u.] gautama ! tIna pratyanIka kahe gae haiM, ve isa prakAra (1) AcArya pratyanIka, (2) upAdhyAya pratyanIka aura (3) sthavira prtyniik| 3. gaI NaM bhaMte ! paDucca kati paDiNIyA paNNattA ? goyamA ! tao paDiNIyA paNNattA, taM jahA--ihalogapaDiNIe paralogapaDiNIe duhologpddinniie| [3 pra.] bhagavan ! gati kI apekSA kitane pratyanIka kahe gae haiM ? [3 u.] gautama ! tIna pratyanIka kahe gae haiN| ve isa prakAra--(1) ihalokapratyanIka, (2) paralokapratyanIka aura (3) ubhylokprtyniik| 4. samUhaM NaM bhaMte ! paDucca kati paDiNIyA paNNattA ? goyamA ! tao paDiNIyA paNNattA, taM jahA-kulapaDiNIe gaNapaDiNIe sNghpddinniie| . [4 pra.] bhagavan ! samUha (zramaNasaMgha) kI apekSA kitane pratyanIka ka gae haiM ? [4 u.] gautama ! tIna pratyanIka kahe gae haiN| ve isa prakAra--(1) kulapratyanIka, (2) gaNapratyanIka aura (3) sNghprtyniik| 5. aNukaMpaM paDucca0 pucchaa| goyamA ! tao paDiNIyA paNNattA, taM jahA--tavassipaDiNIe gilANapaDiNIe sehpddinniieN| [5 pra.] bhagavan ! anukampya (sAdhuoM) kI apekSA kitane pratyanIka kahe gae haiM ? Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-8 337 [5 u.] gautama ! tIna pratyanIka kahe gae haiM, ve isa prakAra- (1) tapasvI pratyanIka, (2) glAnapratyanIka aura (3) zaikSa (nvdiikssit)-prtyniik| 6. suyaM NaM bhaMte ! paDucca0 pucchaa| goyamA ! tao paDiNIyA paNNattA, taM jahA--suttapaDiNIe atthapaDiNIe tdubhypddinniie| [6 pra.] bhagavan ! zruta kI apekSA kitane pratyanIka kahe gae haiM ? [6 u.] gautama ! tIna pratyanIka kahe gae haiM, ve isa prakAra--(1) sUtrapratyanIka, (2) arthapratyanIka aura (3) tdubhyprtyniik| 7. bhAvaM NaM bhaMte ! paDucca0 pucchaa| goyamA ! tao paDiNIyA paNNattA, ta jahA-nANapaDiNIe daMsaNapaDiNIe crittpddinniie| [7 pra.] bhagavan ! bhAva kI apekSA kitane pratyanIka kahe gae haiM ? [7 u.] gautama ! tIna pratyanIka kahe gae haiM, ve isa prakAra--(1) jJAnapratyanIka, (2) darzanapratyanIka aura (3) caaritrprtyniik| vivecana -guru-gati-samUha-anukampA-zruta-bhAva kI apekSA pratyanIka ke bhedoM kI prarUpaNAprastuta sAta sUtroM meM kramazaH guru Adi ko lekara pratyeka ke tIna -tIna prakAroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| pratyanIka-pratikUla AcaraNa karane vAlA virodhI yA dveSI pratyanIka kahalatA hai| guru-pratyanIka kA svarUpa-gurupada para AsIna tIna mahAnubhAva hote haiM--AcArya, upAdhyAya aura sthavira / artha ke vyAkhyAtA AcArya, sUtra ke dAtA upAdhyAya tathA vaya, zruta aura dIkSAparyAya kI apekSA vRddha va gItArtha sAdhu sthavira kahalAte haiN| AcArya, upAdhyAya aura sthavira muniyoM ke jAti Adi se doSa dekhane, ahita karane, unake vacanoM kA apamAna karane, unake samIpa na rahane, unake upadeza kA upahAsa karane, unakI vaiyAvRtya na karane Adi pratikUla vyavahAra karane vAle inake 'pratyanIka' kahalAte haiN| gati-pratyanIka kA svarUpa--manuSya Adi gati kI apekSA pratikUla AcaraNa karane vAle gati pratyanIka kahalAte haiN| ihaloka--manuSya paryAya kA pratyanIkaM vaha hotA hai, jo paMcAgni tapa karane vAle kI taraha ajJAnatApUrvaka indriya-viSayoM ke pratikUla AcaraNa karatA hai| paraloka-janmAntara pratyanIka vaha hotA hai, jo paraloka sudhArane ke bajAya kevala indriyaviSayAsakta rahatA hai| ubhayalokapratyanIka vaha hotA hai, jo donoM loka sudhArane ke badale corI Adi kukarma karake donoM loka bigAr3atA hai, kevala bhogavilAsatatpara rahatA hai| aise vyakti apane kukRtyoM se ihaloka meM bhI daNDita hotA hai, parabhava meM bhI durgati pAtA hai| samUha-pratyanIka kA svarUpa--yahA~ sAdhusamudAya kI apekSA tIna prakAra ke samUha batAe haiM-- kula, gaNa aura saMgha / eka AcArya kI santati 'kula', paraspara dharmasneha sambaMdha vAle tIna kuloM kA samUha 'gaNa' aura Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 vyAkhyAprajJaptisUtra jJAna-darzana cAritraguNoM se vibhUSita samasta zramaNoM kA samudAya 'saMgha' kahalAtA hai| kula, gaNa yA saMgha ke viparIta AcaraNa karane vAle kramazaH kulapratyanIka, gaNapratyanIka aura saMghapratyanIka kahalAte haiN| anukampya-pratyanIka kA svarUpa-anukampA karane yogya-anukampya sAdhu tIna haiM--tapasvI, glAna (rugNa) aura shaikss| ina tIna anukampya sAdhuoM kI AhArAdi dvArA sevA nahIM karake inake pratikUla AcaraNa yA vyavahAra karane vAle sAdhu kramazaH tapasvIpratyanIka, glAnapratyanIka aura zaikSapratyanIka kahalAte haiN| zruta-pratyanIka kA svarUpa-zruta (zAstra) ke viruddha kathana, pracAra, avarNavAda Adi karane vAlA, zAstrajJAna ko niSprayojana athavA zAstra ko doSayukta batAne vAlA zruta-pratyanIka hai| zruta tIna prakAra kA hone ke kAraNa zruta-pratyanIka ke bhI kramazaH sUtrapratyanIka arthapratyanIka aura tadubhayapratyanIka, ye tIna bheda haiN| bhAva-pratyanIka kA svarUpa-kSAyakAdi bhAvoM ke pratikUla AcaraNakartA bhAvapratyanIka hai| jJAna, darzana aura cAritra, ye tIna bhAva haiN| ina tInoM ke viruddha AcaraNa, doSadarzana, avarNavAda Adi karanA kramazaH jJAnapratyanIka, darzanapratyanIka aura cAritrapratyanIka hai| nirgrantha ke lie AcaraNIya paMcavidha vyavahAra, unakI maryAdA aura vyavahArAnusAra pravRtti kA phala 8. kaivihe NaM bhaMte ! vavahAre paNNatte ? goyamA ! paMcavihe vavahAre paNNatte, taM jhaa--aagm-sut-aannaa-dhaarnnaa-jiie| jahA se tattha Agame siyA, AgameNaM vavahAraM pttttvejaa| No ya se tattha Agame siyA; jahA se tattha sute siyA, sueNaM vavahAraM ptttthvejaa| No ya se tattha sue siyA; jahA se tattha ANA siyA, ANAe vavahAraM pttttvejaa| No ya se tattha ANA siyA; jahA se tattha dhAraNA siyA, dhAraNAe vavahAraM ptttthvejaa| No ya se tattha dhAraNA siyA; jahA se tattha jIe siyA jIeNaM vavahAraM ptttthvejaa| icceehiM paMcahiM vavahAraM paTThavejjA, taM jahA--AgameNaM sueNaM ANAe sueNaM ANAe dhAraNAe jiiennN| jahA jahA se Agame sue ANA dhAraNA jIe tahA tahA vavahAraM ptttthvejjaa| [8 pra.] bhagavan ! vyavahAra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [8 u.] gautama ! vyavahAra pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra-(1) Agama-vyavahAra, (2) zrutavyavahAra, (3) AjJAvyavahAra, (4) dhAraNAvyavahAra aura (5) jItavyavahAra / ina pAMca prakAra ke vyavahAroM meM se jisa sAdhu ke pAsa Agama (kevalajJAna, mana:paryavajJAna, avadhijJAna, caudaha pUrva, dasa pUrva athavA nau pUrva kA jJAna) ho, use usa Agama se vyavahAra (pravRtti-nivRtti) karanA caahie| jisake pAsa Agama na ho, use zruta se vyavahAra calAnA caahie| jahA~ zruta na ho vahA~ AjJA se use vyavahAra calAnA caahie| yadi AjJA bhI na ho to jisa prakAra kI dhAraNA ho, usa dhAraNA se vyavahAra calAnA caahie| kadAcit dhAraNA na ho to jisa prakAra kA jIta ho, usa jIta se vyavahAra calAnA caahie| isa prakAra ina pA~coM-Agama, zruta, AjJA, dhAraNA aura 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 382 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-8 339 dhAraNA aura jIta, ina pAMca vyavahAroM meM se jo vyavahAra ho, use usa usa prakAra se vyavahAra calAnA (pravRttinivRtti karanA) caahie| 9. se kimAhu bhaMte ! AgamabaliyA samaNA niggaMthA ? icceyaM paMcavihaM vavahAraM jayA jayA jahiM jahiM tayA tayA tahiM tahiM aNissiovassitaM samma vavaharamANe samaNe niggaMthe ANAe ArAhae bhvi| [9 pra.] bhagavan ! Agamabalika zramaNa nirgrantha (pUrvokta paMcavidha vyavahAra ke viSaya meM) kyA kahate haiM? [9 u.] (gautama) ! isa prakAra ina paMcavidha vyavahAroM meM se jaba-jaba aura jahA~-jahA~ jo vyavahAra sambhava ho, taba-taba aura vahA~-vahA~ usase, anizritopAzrita (rAga aura dveSa se rahita) ho kara samyak prakAra se vyavahAra (pravRtti-nivRtti) karatA huA zramaNa nirgrantha (tIrthaMkaroM kI) AjJA kA ArAdhaka hotA hai| vivecana--nirgrantha ke lie AcaraNIya paMcavidha vyavahAra evaM unakI maryAdA--prastuta do sUtroM meM sAdhu-sAdhvI ke lie sAdhujIvana meM upayogI paMcavidha vyavahAroM tathA unakI maryAdA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| vyavahAra kA vizeSArtha--yahA~ AdhyAtmika jagat meM vyavahAra kA artha mumukSuoM kI yathocita samyak pravRtti-nivRtti hai, athavA usakA kAraNabhUta jo jJAnavizeSa hai use bhI vyavahAra kaha sakate haiN| Agama Adi paMcavidha vyavahAra kA svarUpa (1)AgamavyavahAra--jisase vastutattva kA yathArtha jJAna ho, use 'Agama' kahate haiM / kevalajJAna, mana:paryavajJAna, avadhijJAna, caudaha pUrva, dasa pUrva, aura nau pUrva kA jJAna 'Agama' kahalAtA hai| AgamajJAna se pravartita pravRtti-nivRttirUpa vyavahAra--AgamavyavahAra kahalAtA hai| (2) zruta-vyavahAra-zeSa AcAraprakalpa Adi jJAna 'zruta' kahalAtA hai| zruta se pravartita vyavahAra zrRtavyavahAra hai| yadyapi pUrvo kA jJAna bhI zrRtarUpa hai, tathApi atIndriyArtha-viSayaka viziSTa jJAna kA kAraNa evaM sAtizaya jJAna hone se 'Agama' kI koTi meM rakhA gayA hai| (3) AjJAvyavahAra--do gItArtha sAdhu alagaalaga dUra deza meM vicarate haiM, unameM se eka kA jaMghAbala kSINa ho jAne se vihAra karane meM asamartha ho jAe, vaha apane dUrastha gItArtha sAdhu ke pAsa agItArtha sAdhu ke mAdhyama se apane aticAra yA doSa Agama kI sAMketika gUr3ha bhASA meM kahakara yA likhakara bhejatA hai aura gUDhabhASA meM kahI huI yA likhI huI AlocanA suna-jAna kara ve gItArtha muni bhI saMdezavAhaka muni ke mAdhyama se ukta aticAra ke prAyazcita dvArA kI jAne vAlI zuddhi kA saMdeza Agama kI gUr3habhASA meM kaha yA likhakara dete haiN| yaha AjJAvyavahAra kA svarUpa hai| (4) dhAraNAvyavahAra-kisI gItArtha muni ne yA gurudeva ne dravya kSetra kAla aura bhAva kI apekSA jisa aparAdha meM jo prAyazcita diyA hai, usakI dhAraNA vaise aparAdha meM usI prAyazcita kA prayoga karanA dhAraNAvyavahAra hai| dhAraNAvyavahAra prAyaH AcArya-paramparAgata hotA hai| (5) jItavyavahAra-dravya, kSetra, kAla, bhAva, pAtra (puruSa) aura pratisevanA kA tathA saMhanana aura dhairya Adi kI hAni kA vicAra karake jo prAyazcita diyA jAe vaha jItavyavahAra hai| athavA aneka gItArtha muniyoM dvArA Acarita, asAvadha, Agama se abAdhita evaM nirdhArita Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 vyAkhyAprajJaptisUtra maryAdA ko bhI jItavyavahAra kahate haiN| kAraNavaza kisI gaccha meM zAstrokta se adhika prAyazcitta pravRtta ho gayA ho, usakA anusaraNa karanA bhI jItavyavahAra hai| pUrva-pUrva vyavahAra ke abhAva meM uttarottara vyavahAra AcaraNIya mUlapATha meM spaSTa batA diyA hai ki 5 vyavahAroM meM se vyavahartA mumukSu ke pAsa yadi Agama ho to use Agama se, usameM bhI kevalajJAnAdi pUrva-pUrva ke abhAva meM uttarottara se vyavahAra calAnA caahie| Agama ke abhAva meM zruta se, zruta ke abhAva meM AjJA se, AjJA ke abhAva meM dhAraNA se aura dhAraNA ke abhAva meM jItavyavahAra se pravRtti-nivRtti rUpa vyavahAra karanA caahie|' anta meM phalazruti ke sAtha spaSTa nirdeza-jaba-jaba, jisa-jisa avasara meM, jisa-jisa prayojana yA kSetra meM, jo jo vyavahAra ucita ho, taba-taba usa-usa avasara meM, usa-usa prayojana yA kSetra meM, usa-usa vyavahAra kA prayoga anizrita-samasta AzaMsA-yaza:kIrti, AhAradilipsA se rahita tathA anupAzrita-vaiyAvRtya karane vAle ziSyAdi ke prati sarvathA pakSApAtarahita ho kara (athavA rAma-Asakti aura dveSa se rahita hokara) karanA caahie| tabhI vaha bhagavadAjJArAdhaka hogaa|' vividha pahaluoM se airyApathika aura sAmparAyika karmabaMdha se saMbaMdhita prarUpaNA 10. kaivihe NaM bhaMte ! baMdhe paNNatte ? goyamA ! duvihe baMdhe pannatte, taM jahA--iriyAvahiyAbaMdhe ya saMparAiyabaMdhe y| [10 pra.] bhagavan ! baMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [10 u.] gautama ! baMdha do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra-IryApathikabaMdha aura saampraayikbNdh| 11. idirayAvahiyaM NaM bhaMte ! kammaM kiM neraio baMdhai, tirikkhajoNio baMdhai, tirikkha joNiNI baMdhai, maNusso baMdhai, maNussI baMdhai, devo baMdhai, devI baMdhai ? goyamA ! no neraio baMdhai, no tirikkhajoNio baMdhai, no tirikkhajoNiNI baMdhai, no devo baMdhai, no devI baMdhai, puvvapaDivannae paDucca maNussA ya, maNussIo ya baMdhaMti, paDivajamANae paDucca maNusso vA baMdhai 1, maNussI vA baMdhai 2, maNussA vA baMdhaMti 3, maNussIo vA baMdhaMti 4, ahavA maNusso ya maNussI ya baMdhai 5, ahavA maNusso ya maNussIo ya baMdhaMti 6, ahavA maNussA ya maNussI ya baMdhaMti 7, ahavA maNussA ya maNussIo ya baMdhaMti 8 / [11 pra.] bhagavan ! IryApathikakarma kyA nairayika baMdhatA hai, yA tiryaJcayonika bAMdhatA hai, yA tiryaJcayonika strI bAMdhatI hai, athavA manuSya bAMdhatA hai, yA manuSya-strI (nArI) bAMdhatI hai, athavA deva bAMdhatA hai yA devI bAMdhatI hai? 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 384 2. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 385 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-8 341 [11 u.] gautama ! IryApathikakarma na nairayika bAMdhatA hai, na tiryaJcayonika bAMdhatA hai, na tiryaJcayonika strI bAMdhatI hai, na deva bAMdhatA hai aura na hI devI bAMdhatI hai, kintu pUrvapratipannaka kI apekSA ise manuSya puruSa aura manuSya striyA~ bAMdhatI haiM; pratipadyamAna kI apekSA manuSya-puruSa bAMdhatA hai athavA manuSya strI bAMdhatI hai, athavA bahuta-se manuSya-puruSa bAMdhate haiM yA bahuta-sI manuSya striyA~ bAMdhatI haiM, athavA eka manuSya-puruSa aura eka manuSya-strI bAMdhatI hai, yA eka manuSya-puruSa aura bahuta-sI manuSya-striyA~ bAMdhatI haiM, athavA bahuta-se manuSya puruSa aura eka manuSya-strI bAMdhatI hai, athavA bahuta-se manuSya-nara aura bahuta-sI manuSya-nAriyA~ bAMdhatI haiN| 12. taM bhaMte ! kiM itthI baMdhai, puriso baMdhai, napuMsago baMdhaMti, itthIo baMdhaMti, purisA baMdhaMti, napuMsagA baMdhati ? noitthI-nopuriso-nonapuMsago baMdhai ? goyamA ! no itthI baMdhai, no. puriso baMdhai jAva no napuMsago bNdhi| puvvapaDivannae paDucca avagayavedA baMdhati, paDivajamANae ya paDucca avagayavedo vA baMdhai, avagayavedA vA bNdhNti| __ [12 pra.] bhagavan ! airyApathika (karma) baMdha kyA strI bAMdhatI hai, puruSa bAMdhatA hai, napuMsaka bAMdhatA hai, striyA~ bAMdhatI haiM, puruSa bAMdhate haiM yA napuMsaka bAMdhate haiM, athavA nostrI-nopuruSa-nonapuMsaka bAMdhatA hai ? [12 u.] gautama ! ise strI nahIM bAMdhatI, puruSa nahIM bAMdhatA, napuMsaka nahIM bAMdhatA, striyA~ nahIM bAMdhatI, puruSa nahIM bAMdhate aura napuMsaka bhI nahIM bAMdhate, kintu pUrvapatipanna kI apekSA vedarahita (bahu) jIva bAMdhate haiM, athavA pratipadyamAna kI apekSA vedarahita (eka) jIva bAMdhatA hai yA (bahu) vedarahita jIva bAMdhate haiN| 13. jai bhaMte ! avagayavedo vA baMdhai, avagayavedA vA baMdhaMti taM bhaMte ! kiM itthIpacchAkaDo baMdhai 1, purisapacchAkaDo baMdhai 2, napuMsakapacchAkaDo baMdhai 3, itthIpacchAkaDA baMdhaMti 4, purisapacchAkaDA vi baMdhaMti 5, napuMsagapacchAkaDA vibaMdhaMti 6, udAhu itthipacchAkaDAyapurisapacchAkaDo ya baMdhaMti 4, udAhu itthIpacchAkaDo ya NapusaMgapacchAkaDo ya baMdhai 4, udAhu purisapacchAkaDo ya NapuMsagapacchAkaDo ya baMdhai 4, udAhu itthipacchAkaDo ya purisapacchAkaDo ya NapuMsagapacchAkaDo ya bhANiyavvaM 8, evaM ete chavvIsaM bhaMgA 26 jAva udAhu itthIpacchAkaDA ya purisapacchAkaDA ya napuMsakapacchAkaDA ya baMdhaMti ? goyamA ! itthipacchAkaDo vi baMdhai 1, purisapacchAkaDo vi baMdhai 2, napuMsagapacchAkaDo vi baMdhai 3, itthIpacchAkaDA vi baMdhaMti 4, purisapacchAkaDA vi baMdhaMti 5, napuMsakapacchAkaDA vi baMdhaMti 6, ahavA itthIpacchAkaDo ya purisapacchAkaDo ya baMdhai 7, evaM ee ceva chavvIsaM bhaMgA bhANiyavvA jAva ahavA itthipacchAkaDA ya purisapacchAkaDA ya napuMsagapacchAkaDA ya bNdhNti| [13 pra.] bhagavan ! yadi vedarahita eka jIva athavA vedarahita bahuta jIva airyApathika (karma) baMdha bAMdhate haiM to kyA 1-strI-pazcAtkRta jIva (jo jIva bhUtakAla meM strIvedI thA, aba vartamAna kAla meM avedI ho gayA hai) bAMdhatA hai; athavA 2-puruSa-pazcAtkRta jIva (jo jIva pahale puruSavedI thA, aba avedI ho gayA hai) Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 vyAkhyAprajJaptisUtra bAMdhatA hai; yA 3 - napuMsaka - pazcAtkRta jIva (jo pahale napuMsakavedI thA, aba avedI ho gayA hai) bAMdhatA hai ? athavA 4--strIpazcAtkRta jIva bAMdhate haiM, yA 5 - puruSa - pazcAtkRta jIva bAMdhate haiM, yA 6 - napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhate hai ? athavA 7 - eka strIpazcAtkRta jIva aura eka puruSapazcAtkRta jIva bAMdhatA hai, yA 8eka strI-pazcAtkRta jIva bahuta puruSapazcAtkRta jIva bAMdhate haiM; yA 9 - bahuta strIpazcAtkRta jIva aura puruSapazcAtkRta jIva bAMdhatA hai, athavA 10- - bahuta strIpazcAtkRta jIva aura bahuta puruSapazcAtkRta jIva bAMdhate haiM, yA 11 - eka strIpazcAtkRta jIva aura eka napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhatA hai, yA 12 - eka strIpazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhate haiM, athavA 13 - bahuta strIpazcAt kRta jIva aura eka napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhatA hai, yA 14 - bahuta strIpazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhate hai; athavA 15 - eka puruSapazcAtkRta jIva aura eka napuMsakapazcAtkRta bAMdhatA hai; yA 16-- eka puruSa - pazcAtkRta jIva aura bahuta naMpusakapazcAtkRta jIva bAMdhate haiM; athavA 17 - bahuta puruSapazcAtkRta jIva aura eka napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhatA hai; athavA 18 - bahuta puruSapazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsakapazcAt jIva bAMdhate haiM ? yA phira 19 - eka strIpazcAtkRta jIva, eka puruSapazcAtkRtajIva aura eka napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhatA hai; athavA 20 - eka strIpazcAtkRta jIva, eka puruSapazcAtkRta jIva aura napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhate hai; yA 21 - eka strIpazcAtkRta jIva, bahuta puruSapazcAtkRta jIva aura eka napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhatA haiM ? athavA 22 - eka strIpazcAtkRta jIva, bahuta puruSapazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhate haiM; yA 23 - bahuta strIpazcAtkRta jIva, eka puruSapazcAtkRta jIva aura eka napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhatA hai; athavA 24 - bahuta strIpazcAtkRta jIva, eka puruSapazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhate haiM; yA 25 - bahuta strIpazcAtkRta jIva, bahuta puruSapazcAtkRta jIva aura eka napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhatA hai; athavA 26 - bahuta strIpazcAtkRta jIva, bahuta puruSapazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhate haiM ? [13 u.] gautama ! airyApathika karma ( 1 ) strIpazcAtkRta jIva bhI bAMdhatA hai, (2) puruSapazcAtkRta jIva bhI bAMdhatA hai, (3) napuMsakapazcAtkRta jIva bhI bAMdhatA hai, (4) strIpazcAtkRta jIva bhI bAMdhate haiM, (5) puruSapazcAtkRta jIva bhI bAMdhate haiM, (6) napuMsakapazcAtkRta jIva bhI bAMdhate haiM; athavA (7) eka strIpazcAtkRta jIva aura eka puruSapazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsakapazcAtkRta jIva bhI bAMdhate haiN| isa prakAra (prazna meM kathita) chavvIsa bhaMga yahA~ (uttara meM jyoM ke tyoM) kaha dene cAhie / 14. taM bhaMte ! kiM baMdhI baMdhai baMdhissa 1, baMdhI baMdhai na baMdhissai 2, baMdhI na baMdhai baMdhissai 3, baMdhI na baMdhai na baMdhissai 4, na baMdhI baMdhai baMdhissai 5, na baMdhI baMdhai na baMdhissai 6, na baMdhI na baMdha baMdhissai 7, na baMdhI na baMdhai na baMdhissai 8 ? goyamA ! bhavAgari paDucca atthegatie baMdhI baMdhai baMdhissai / atthegatie baMdhI baMdhai na baMdhisasai / evaM taM caiva savvaM jAva atthegatie na baMdhI na baMdhai na baMdhissai / gahaNAgarisaM paDucca atthegatie baMdhI Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-8 343 baMdhai baMdhissai; evaM jAva atthegatie na baMdhI baMdhai baMdhissai / No ceva NaM na baMdhI baMdhai na baMdhissai / atthegatie na baMdhI na baMdhai baMdhissai / atthegatie na baMdhI na baMdhai na baMdhissai / [14 pra.] bhagavan ! kyA jIva ne (airyApathika karma) 1 - bAMdhA hai, bAMdhatA hai aura bAMdhegA; athavA 2 - bAMdhA hai, bAMdhatA hai, nahIM bAMdhegA; yA 3 - bAMdhA hai, nahIM bAMdhatA hai, bAMdhegA; athavA 4 - bAMdhA hai, nahIM _ bAMdhatA hai, nahIM bAMdhegA, yA 5 - nahIM bAMdhA, bAMdhatA hai, bAMdhegA, athavA 6 - nahIM bAMdhA, bAMdhatA hai nahIM bAMdhegA, yA 7- nahIM bAMdhA, nahIM bAMdhatA, bAMdhegA; athavA 8 - na bAMdhA, na bAMdhatA hai, na bAMdhegA ? - [14 u.] gautama ! bhavAkarSa kI apekSA kisI eka jIva ne bAMdhA hai, bAMdhatA hai aura bAMdhegA; kisI eka jIva ne bAMdhA hai, bAMdhatA hai, aura nahIM bAMdhegA; yAvat kisI eka jIva ne nahIM bAMdhA, nahIM bAMdhatA hai, nahIM baaNdhegaa| isa prakAra (prazna meM kathita ) sabhI (AThoM) bhaMga yahA~ kahane caahie| grahaNAkarSa kI apekSA (1) kisI eka jIva ne bAMdhA, bAMdhatA hai, bAMdhegA; (2) kisI eka jIva ne bAMdhA, bAMdhatA hai, nahIM bAMdhegA; (3) bAMdhA, nahIM bAMdhatA hai, bAMdhegA; (4) bAMdhA, nahIM bAMdhatA, nahIM bAMdhegA; (5) kisI eka jIva ne nahIM bAMdhA, bAMdhatA hai, yahA~ taka (yAvat) kahanA caahie| isake pazcAt chaThA bhaMga nahIM bAMdhA, bAMdhatA nahIM hai, bAMdhegA; nahIM kahanA caahie| (tadanantara sAtavA~ bhaMga ) -- kisI eka jIva ne nahIM bAMdhA, nahIM bAMdhatA hai, bAMdhegA, aura AThavA~ bhaMga eka jIva ne nahIM bAMdhA, nahIM bAMdhatA, nahIM bAMdhegA ( kahanA caahie)| 15. taM bhaMte! kiM sAIyaM sapajjavasiyaM baMdhai, sAIyaM apajjavasiyaM baMdhai, aNAIyaM sapajjavasiyaM baMdhai, aNAIyaM apajjavasiyaM baMdhai ? goyamA ! sAIyaM sapajjavasiyaM baMdhai, no sAIyaM apajjavasiyaM baMdhai, no aNAIyaM sapajjavasiyaM baMdhai, no aNAIyaM apajjavasiyaM baMdhai / [15 pra.] bhagavan ! jIva airyApathika karma kyA sAdi - saparyavasita bAMdhatA hai, yA sAdi aparyavasita bAMdhatA hai, athavA anAdi-saparyavasita bAMdhatA haiM; yA anAdi-aparyavasita bAMdhatA hai ? [15 u.] gautama ! jIva airyApathika karma sAdi-saparyavasita bAMdhatA hai, kintu sAdi- aparyavasita nahIM bAMdhatA, anAdi-saparyavasita nahIM bAMdhatA aura na anAdi-aparyavasita bAMdhatA hai| 16. . taM bhaMte! kiM deseNaM desaM baMdhar3a, deseNaM savvaM baMdhai, savveNaM desaM baMdhai, savveNaM savvaM baMdhai ? goyamA ! no deseNaM desaM baMdhai, deseNaM savvaM baMdhai, no savveNaM desaM baMdhai, savveNaM savvaM baMdhai / [16 pra.] bhagavan ! jIva airyApathika karma deza se AtmA ke deza ko bAMdhatA hai, deza se sarva ko bAMdhatA hai, sarva se deza ko bAMdhatA hai yA sarva se sarva ko bAMdhatA hai ? [16 u.] gautama ! vaha airyApathika karma deza se deza ko nahIM bAMdhatA, deza se sarva ko nahIM bAMdhatA, sarva se deza ko nahIM bAMdhatA, kintu sarva se sarva ko bAMdhatA hai| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 vyAkhyAprajJaptisUtra 17. saMparAiyaM NaM bhaMte ! kammaM kiM neraiyo baMdhai, tirikkhajoNIoM baMdhai, jAva devI baMdhai ? goyamA ! neraio vi baMdhai, tirikkhajoNIo vi baMdhai, tirikkhajoNiNI vi baMdhai, maNusso vi baMdhai, maNussI vi baMdhai, devo vi baMdhai, devI vi bNdhi| [17 pra.] bhagavan ! sAmparAyika karma nairayika bAMdhatA hai, tiryaJca bAMdhatA hai, tiryaJca-strI (mAdA) bAMdhatI hai manuSya bAMdhatA hai, manuSya-strI bAMdhatI hai, deva bAMdhatA hai yA devI bAMdhatI hai ? [17 u.] gautama ! nairayika bhI bAMdhatA hai; tiryaJca bhI bAMdhatA hai, tiryaJca-strI (mAdA) bhI bAMdhatI hai, manuSya bhI bAMdhatA hai, mAnuSI bhI bAMdhatI hai, deva bhI bAMdhatA hai aura devI bhI bAMdhatI hai| 18.taM bhaMte ! kiM itthI baMdhai, puriso baMdhai, taheva jAva noitthI-nopuriso-no-napuMsao baMdhai ? goyamA ! itthI vi baMdhai, puriso vi baMdhai, jAva napuMsago vi bNdhi| ahavee ya avagayavedo ya baMdhai, ahavee ya avagayaveyA ya bNdhNti| [18 pra.] bhagavan ! sAmparAyika karma kyA strI bAMdhatI hai, puruSa bAMdhatA hai, yAvat nostrI-nopuruSanonapuMsaka bAMdhatA hai ? [18 u.] gautama ! strI bhI bAMdhatI hai, puruSa bhI bAMdhatA hai, napuMsaka bhI bAMdhatA hai, athavA bahuta striyA~ bhI bAMdhatI haiM, bahuta puruSa bhI bAMdhate haiM aura bahuta napuMsaka bhI bAMdhate haiM, athavA ye saba aura avedI ekajIva bhI bAMdhatA hai, athavA ye saba aura bahuta avedI jIva bhI bAMdhate haiN| 19. jai bhaMte ! avagayavedo ya baMdhai avagayavedA ya baMdhati taM bhaMte ! kiM itthIpacchAkaDo baMdhai, purisapacchAkaDo? evaM jaheva iriyAvahiyAbaMdhagassa taheva niravasesaMjAva ahavA itthIpacchAkaDA ya, purisapacchAkaDA ya, napuMsagapacchAkaDA ya bNdhNti| [19 pra.] bhagavan ! yadi vedarahita eka jIva aura vedarahita bahuta jIva sAmparAyika karma bAMdhate haiM to kyA strIpazcAtkRta jIva bAMdhatA hai yA puruSapazcAtkRta jIva bAMdhatA hai ? ityAdi prazna (sU. 16 ke anusAra) pUrvavat kahanA caahie| __ [19 u.] gautama ! jisa prakAra airyApathika karmabaMdhaka ke sambaMdha meM chavvIsa bhaMga kahe haiM, usI prakAra yahA~ bhI kahanA cAhie; yAvat (26) bahuta strIpazcAtkRta jIva, bahuta puruSapazcAtkRta jIva aura bahuta napuMsakapazcAtkRta jIva bAMdhate haiM; yahA~ taka kahanA caahie| 20. taM bhaMte ! kiM baMdhI baMdhai baMdhissai 1; baMdhI baMdhai na baMdhissai 2; baMdhI na baMdhai, baMdhissai 3; baMdhI na baMdhai, na baMdhissai 4 ? ___goyamA!atthegatie baMdhI baMdhai baMdhissai 1;atthegatie baMdhI baMdhai, na baMdhissai 2; atthegatie baMdhI na baMdhai, baMdhissai 3; atyaMgatie baMdhI na baMdhai na baMdhissai 4 / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka- 8 345 [20 pra.] bhagavan ! sAmparAyika karma (1) kisI jIva ne bAMdhA, bAMdhatA hai aura bAMdhegA ? (2) bAMdhA, bAMdhatA hai aura nahIM bAMdhegA? (3) bAMdhA, nahIM bAMdhatA hai aura bAMdhegA ? tathA (4) bAMdhA, nahIM bAMdhatA hai aura nahIM bAMdhegA ? [20 u. ] gautama ! (1) kaI jIvoM ne bAMdhA, bAMdhate haiM aura bAMdheMge; (2) kitane hI jIvoM ne bAMdhA, bAdhaMte haiM aura nahIM bAMdheMge; (3) kitane hI jIvoM ne bAMdhA hai, nahIM bAMdhate haiM aura bAMdheMge; (4) kitane hI jIva nahI bAMdhA hai, nahIM bAMdhate haiM aura nahIM bAMdheMge / 21. taM bhaMte ! kiM sAIyaM sapajjavasiyaM baMdhai ? pucchA saheva / gomA ! sAIyaM vA sapajjavasiyaM baMdhai, aNAIyaM vA sapajjavasiyaM baMdhai, aNAIyaM vA apajjavasiyaM baMdha, No cevaNaM sAIyaM apajjavasiyaM baMdhai / [21 pra.] bhagavan ! sAmparAyika karma sAdi - saparyavasita bAMdhatA hai ? ityAdi (sU. 15 prazna pUrvavat karanA cAhie / [21. u.] gautama ! sAmparAyika karma sAdi saparyavasita bAMdhatA hai, anAdi saparyavasita bAMdhatA hai, anAdi- aparyavasita bAMdhatA hai; kintu sAdi- aparyavasita nahIM bAMdhatA / 22. taM bhaMte ! kiM deseNaM desaM baMdhai ? evaM jaheva iriyAvahiyAbaMdhagassa jAva savveNaM savvaM baMdhai / [22 pra.] bhagavan ! sAmparAyika karma deza se Atmadeza ko bAMdhatA hai ? ityAdi prazna, (sU. 16 ke anusAra) pUrvavat karanA caahie| anusAra) [22 u.] gautama ! jisa prakAra airyApathika karmabaMdha ke sambaMdha meM kahA gayA hai, usI prakAra sAmparAyika karmabaMdha ke sambaMdha meM bhI jAna lenA cAhie, yAvat sarva se sarva ko bAMdhatA hai| vivecana - vividha pahaluoM se airyApathika aura sAmparAyika karmabaMdha se sambandhita nirUpaNa-- prastuta teraha sUtroM (sU. 10 se 22 taka) meM airyApathika aura sAmparAyika karmabaMdha ke sambaMdha meM nimnokta chaha pahaluoM se vicAraNA kI gaI hai - 1. airyApathika yA sAmparAyika karma cAra gatiyoM meM se kisa gati kA prANI bAMdhatA hai ? 2. strI, puruSa, napuMsaka Adi meM se kauna bAMdhatA hai ? 3. strIpazcAtkRta, puruSapazcAtkRta, napuMsakapazcAtkRta, eka yA aneka avedI meM se kauna avedI bAMdhatA hai ? 4. donoM karmoM ke bAMdhane kI trikAla sambandhI carcA / 5. sAdi - saparyavasita Adi cAra vikalpoM meM se kaise inheM bAMdhatA hai ? 6. ye karma deza se Atmadeza ko bAMdhate haiM ? ityAdi praznottara | Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 vyAkhyAprajJaptisUtra baMdha : svarUpa evaM vivakSita do prakAra--jaise zarIra meM tela Adi lagAkara dhUla meM loTane para usa vyakti ke zarIra para dhUla cipaka jAtI hai, vaise hI mithyAtva avirati, pramAda, kaSAya aura yoga se jIva ke pradezoM meM jaba halacala hotI hai, taba jisa AkAza meM Atmapradeza hote haiM, vahIM ke ananta-ananta tad-tad-yogya karmapudgala jIva ke pratyeka pradeza ke sAtha baddha ho jAte haiN| dUdha-pAnI kI taraha karma aura AtmapradezoM ke ekameka hokara mila jAnA baMdha hai| ber3I Adi kA baMdhana dravyabaMdha hai, jabaki karmoM kA baMdha bhAvabaMdha hai| vivakSAvizeSa se yahA~ karmabaMdha ke do prakAra kahe gae haiN| airyApathika aura saampraayik| kevala yogoM ke nimitta se hone vAle sAtAvedanIyarUpa baMdha ko airyApathikakarmabaMdha kahate haiN| jinase caturgatikasaMsAra meM paribhramaNa ho, unheM samparAya-kaSAya kahate haiM, samparAyoM (kaSAyoM) ke nimitta se hone vAle karmabaMdha ko sAmparAyikakarmabaMdha kahate haiN| yaha prathama se dazama guNasthAna taka hotA hai| airyApathikakarmabaMdha : svAmI, kartA, baMdhakAla, bandhavikalpa tathA baMdhAMza--(1) svAmIeryApathikakarma kA baMdha nAraka, tiryaJca aura devoM ko nahIM hotA, yaha kevala manuSyoM ko hI hotA hai| manuSyoM meM bhI gyArahaveM (upazAntamoha), bArahaveM (kSINamoha) aura terahaveM (sayogIkevalI) guNasthAnavI manuSyoM ko hI hotA hai| aise manuSya puruSa aura strI donoM hI hote hai| jisane pahale airyApathikakarma kA baMdha kiyA ho, arthAtjo airyApathika karmabandha ke dvitIya-tRtIya Adi samayavartI ho, use pUrvapratipanna kahate haiN| pUrvapratipanna strI aura puruSa bahuta hote haiM, aura donoM prakAra ke kevalI (strIkevalI aura puruSakevalI) sadA pAe jAte haiN| isalie isakA bhaMga nahIM hotaa| jo jIva airyApathika karmabaMdha ke prathama samayavartI hote haiM, ve pratipadyamAna kahalAte haiN| inakA viraha sambhava hai| isalie ekatva aura bahutva ko lekara inake (strI aura puruSa ke) asaMyogI 4 bhaMga aura dvikasaMyogI 4 bhaMga, yoM kula 8 bhaMga banate haiN| airyApathika karmabaMdha ke sambaMdha meM jo strI, puruSa, napuMsaka Adi ko lekara prazna kiyA gayA hai, vaha liMga kI apekSA samajhanA cAhie, veda kI apekSA nahIM, kyoMki airyApathika karmabandhakartA jIva upazAntavedI yA kSINavedI hI hote haiN| isIlie isa prazna ke uttara meM kahA gayA hai--apagataveda-veda ke udaya se rahita jIva hI ise bAMdhate haiN| pUrvapratipannaka avedI jIva sadA bahuta hote haiM, isalie unake viSaya meM bahuvacana hI diyA gayA hai, jabaki pratipadyamAna avedI jIva meM viraha hone se ekatva Adi kI sambhAvanA ke kAraNa ekavacana aura bahuvacana donoM vikalpa kahe gae haiN| ___jo jIva gatakAla meM strI thA, kintu aba vartamAnakAla meM avedI ho gayA hai, use strIpazcAtkRta kahate haiM, isI taraha puruSapazcAtkRta aura napuMsakapazcAtkRta kA artha bhI samajhA lenA caahie| ina tInoM kI apekSA yahA~ vedarahita eka jIva yA aneka jIvoM ke dvArA airyApathikakarmabaMdhasambandhI 26 bhaMgoM ko prastuta karake prazna kiyA hai| inameM asaMyogI 6 bhaMga, dvikasaMyogI 12 bhaMga aura trikasaMyogI 8 bhaMga haiM / isa prazna kA uttara bhI 26 bhaMgoM dvArA diyA gayA hai| kAlika aipithika karmabandha-vicAra-isake pazcAt airyApathika karmabaMdha ke sambaMdha meM bhUta, vartamAna aura bhaviSya kAla-sambandhI ATha bhaMgoM dvArA prazna kiyA gayA hai, jisakA uttara 'bhavAkarSa' aura Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-8 347 'grahaNAkarSa' kI apekSA diyA gayA hai| aneka bhavoM meM upazamazreNI kI prApti dvArA airyApathika karmapudgaloM kA AkarSa-grahaNa karanA 'bhavAkarSa' hai aura eka bhava meM airyApathika karmapudgaloM kA grahaNa karanA 'grahaNAkarSa' hai| bhavAkarSa kI apekSA yahA~ 8 bhaMga utpanna hote haiM unakA Azaya kramaza: isa prakAra hai-1. prathama bhaMgabAMdhA thA, bAMdhatA hai, bAMdhegA, yaha bhavAkarSapekSayA usa jIva meM pAyA jAtA hai, jisane gatakAla (kisI pUrvabhava) meM upazamazreNI kI thI, usa samaya airyApathika karma bAMdhA thA; vartamAna meM upazama zreNI karatA hai, usa samaya ise bAMdhatA hai aura agAmI bhava meM upazamazreNI karegA, usa samaya ise baaNdhgaa| 2.dvitIya bhaMga-bAMdhA thA, bAMdhatA hai, nahIM bAMdhegA--yaha bhaMga usa jIva meM pAyA jAtA hai, jisane pUrvabhava meM upazamazreNI kI thI aura airyApathika karma bAMdhA thA, vartamAna meM kSapaka zreNI meM ise bAMdhatA hai aura phira isI bhava meM mokSa calA jAegA, isalie agAmI kAla meM nahIM baaNdhegaa|3 tRtIya bhaMga-bAMdhA thA, nahIM bAMdhatA hai, bAMdhegA--yaha bhaMga usa jIva meM pAyA jAtA hai, jisane pUrvabhava meM upazamazreNI kI thI, usameM bAMdhA thA, vartamAna bhava meM zreNI nahIM karatA, ata: yaha karma nahIM bAMdhatA aura bhaviSya meM upazamazreNI yA kSapakazreNI karegA, taba baaNdhegaa| 4. cauthA bhaMga-bAMdhA thA, nahIM bAMdhatA hai, nahIM bAMdhegA--yaha bhaMga usa jIva meM pAyA jAtA hai, jo vartamAna meM caudahaveM guNasthAna meM vidyamAna hai| usane gatakAla (pUrvakAla) meM bAMdhA thA, vartamAna meM nahIM bAMdhatA aura bhaviSyakAla meM bhI nahIM baaNdhegaa|5.pNcm bhaMga nahIM bAMdhA.bAMdhatA hai.bAMdhegA-yaha usI jIva meM pAyA jAtA hai, jisane pUrvabhava meM upazamazreNI nahIM kI thI, ata: airyApathika karma nahIM bAMdhA thA, vartamAna bhava meM upazamazreNI meM bAMdhatA hai, agAmI bhava meM upazamazreNI yA kSapaka-zreNI meM baaNdhegaa| 6.chaThA bhaMga nahIM bAMdhA thA, bAMdhatA hai, nahIM bAMdhegA--yaha bhaMga usa jIva meM pAyA jAtA hai, jisane pUrvabhava meM upazamazreNI nahIM kI thI, ata: nahIM bAMdhA thA, vartamAnabhava meM kSapakazreNI meM bAMdhatA hai, isI bhava meM mokSa calA jAegA, isalie AgAmI kAla (bhava) meM nahIM baaNdhegaa| 7. saptama bhaMga nahIM bAMdhA thA, nahIM bAMdhatA hai, bAMdhegA--yaha bhaMga usa jIva meM pAyA jAtA hai, jo jIva bhavya hai, kintu bhUtakAla meM upazamazreNI nahIM kI, isalie nahIM bAMdhA thA, vartamAnakAla meM bhI upazamazreNI nahIM karatA, isalie nahIM bAMdhatA, kintu AgAmIkAla meM upazamazreNI yA kSapakazreNI karegA, taba baaNdhegaa| 8. aSTama bhaMga nahIM bAMdhA thA, nahIM bAMdhatA, nahIM bAMdhegA--yaha bhaMga abhavya jIva meM pAyA jAtA hai, jisane pUrvabhava meM airyApathikakarma nahIM bAMdhA thA, vartamAna meM nahIM bAMdhatA aura bhaviSya meM nahIM bAMdhegA, kyoMki abhavya jIva ne upazamazreNI yA kSapakazreNI nahIM kI, na karatA hai, aura na hI kregaa| eka hI bhava meM airyApathika karmapudgaloM grahaNarUpa 'grahaNAkarSa' kI dRSTi se 1. prathama bhaMga--usa jIva meM pAyA jAtA hai, jisane isI bhava meM bhUtakAla meM upazamazreNI yA kSapakazreNI ke samaya airyApathikakarma bAMdhA thA, vartamAna meM bAMdhatA hai, bhaviSya meM baaNdhegaa| 2.dvitIya bhaMga terahaveM guNasthAna meM eka samaya zeSa rahatA hai, usa samaya pAyA jAtA hai, kyoMki usane bhUtakAla meM bAMdhA thA, vartamAnakAla meM bAMdhatA hai aura AgAmIkAla meM zailezI avasthA meM nahIM baaNdhegaa| 3. tRtIya bhaMga kA svAmI vaha jIva hai, jo upazamazreNI karake usase gira gayA hai| usane upazamazreNI ke samaya airyApathikakarma bAMdhA thA, aba vartamAna meM nahIM bAMdhatA aura usI bhava meM phira upazamazreNI ke samaya airyApathikakarma bAMdhA thA, aba vartamAna meM nahIM bAMdhatA aura usI bhava meM phira upazamazreNI karane para bAMdhegA; kyoMki eka bhava meM eka jIva do bAra upazamazreNI kara sakatA hai| 4. cauthA bhaMga-caudahaveM guNasthAna ke prathama samaya meM pAyA jAtA hai| sayogI-avasthA meM usane airyApathikakarma bAMdhA Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 vyAkhyAprajJaptisUtra thA; kintu eka samaya pazcAt hI caudahaveM guNasthAna kI prApti ho jAne se zailezI-avasthA meM nahIM bAMdhatA, tathA AgAmIkAla meM nahIM baaNdhegaa| 5. pA~cavA bhaMga-usa jIva meM pAyA jAtA hai, jisane AyuSya ke pUrvabhAga meM upazamazreNI Adi nahIM kI, isalie nahIM bAMdhA, vartamAna meM zreNI prApta kI hai, isalie bAMdhatA hai aura bhaviSya meM bhI baaNdhegaa| 6. chaThA bhaMga-zUnya hai| yaha kisI bhI jIva meM nahIM pAyA jAtA, kyoMki chaThA bhaMga hai--nahIM bAMdhA, bAMdhatA hai, nahIM bAMdhegA prathama kI do bAteM to kisI jIva meM sambhava haiM, lekina nahIM bAMdhegA yaha bAta eka hI bhava meM nahIM pAI jA sktii| 7. saptama bhaMga-bhavyavizeSa kI apekSA hai| 8. aSTama bhaMga--abhavya kI apekSA hai| airyApathikakarma-baMdha-vikalpa-catuSTaya - yahAM sAdi-sAnta, sAdi-ananta, anAdi-sAnta aura anAdi-ananta, ina cAra vikalpoM ko lekara airyApathikakarma-baMdhakartA ke sambaMdha meM prazna kiyA gayA hai, jisake uttara meM kahA gayA hai--prathama vikalpa-sAdi-sAnta meM hI airyApathikakarmabaMdha hotA hai, zeSa tIna vikalpoM meM nhiiN| jIva ke sAtha airyApathikakarmabaMdhAMza sambandhI cAra vikalpa-isake pazcAt cAra vikalpoM dvArA airyApathikakarmabaMdhAMza sambandhI prazna uThAyA gayA hai| usakA Azaya hai--(1) deza se deza baMdha jIva AtmA ke eka deza se karma ke eka deza meM baMdha, (2) deza se sarvabaMdha--jIva ke eka deza se sampUrNa karma kA bandha,(3)sarva se dezabaMdha-sampUrNa jIvapradezoM se karma ke eka deza kA baMdha aura (4)sarva se sarvabandhasampUrNa jIvapradezoM se sampUrNa karma kA baMdha / inameM se cauthe vikalpa dvArA airyApathikakarma kA baMdha hotA hai, kyoMki jIva kA aisA hI svabhAva hai, zeSa tIna vikalpoM se jIva ke sAtha karma kA baMdha nahIM hotaa| sAmparAyikakarmabaMdha : svAmI, kartA, baMdhakAla, baMdhavikalpa tathA baMdhAMza-baMdhasvAmI-kaSAya nimittaka karmabaMdharUpa sAmparAyikakarmabaMdha ke svAmI ke viSaya meM prathama prazna meM sAta vikalpa uThAe gae haiM, unameM se (1) nairayika, (2) tiryaMca, (3) tiryaMcI (4) deva aura (5) devI, ye pAMca to sakaSAyI hone se sadA sAmparAyikabaMdhaka hote haiM, (6) manuSya-nara aura (7) manuSya-nArI ye do sakaSAyI avasthA meM sAmparAyikakarmabandhaka hote haiM, akaSAyI ho jAne para sAmparAyikabaMdhaka nahIM hote| baMdhakartA-dvitIya prazna meM sAmparAyikakarmabaMdhakartA ke viSaya meM ekatvavivakSita aura bahutvavivakSita strI, puruSa, napuMsaka Adi ko lekara sAta vikalpa uThAe gae haiM, jisake uttara meM kahA gayA hai--ekatvavivakSita aura bahutvavivakSita strI, puruSa aura napuMsaka, ye sadaiva sAmparAyika karmabaMdhakartA hote haiM, kyoMki ye saba savedI haiN| avedI kAdAcitka (kabhI-kabhI) pAyA jAtA hai. isalie vaha kadAcita sAmparAyikakarma bAMdhatA hai| tAtparya yaha hai strI Adi pUrvokta chaha sAmparAyikakarma bAMdhate haiM, athavA strI Adi6 aura vedarahita eka jIva (kyoMki vedarahita eka jIva bhI pAyA jAtA hai, isalie) sAmparAyika karma bAMdhate haiM, athavA pUrvokta strI Adi chaha aura vedarahita bahuta jIva (kyoMki vedarahita jIva bahuta bhI pAe jA sakate haiM, isalie) sAmparAyikakarma bAMdhate haiN| tInoM vedoM kA upazama yA kSaya ho jAne para bhI jIva jaba taka yathAkhyAtacAritra ko prApta nahIM karatA, taba taka vaha vedarahita jIva sAmparAyikabandhaka hotA hai| yahA~ pUrvapratipanna aura pratipadyamAna kI vivakSA isalie nahIM kI gaI hai ki donoM meM ekatva aura bahutva pAyA jAtA hai tathA vedarahita ho jAne para sAmparAyika baMdha bhI Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-8 349 alpakAlika ho jAtA hai| sAmparAyikakarmabaMdhaka ke bhI airyApathikakarmabaMdhaka kI taraha 26 bhaMga hote haiM / ve pUrvavat samajha lene cAhie / sAmparAyikakarmabaMdha-sambandhI traikAlika vicAra-kAla kI apekSA airyApathikakarmabaMdha sambandhI 8 bhaMga prastuta kiye gae the, lekina sAmparAyikakarmabaMdha anAdi kAla se hai| isalie bhUtakAla sambandhI jo 'Na bandhI - nahIM bAMdhA' isa prakAra ke 4 bhaMga haiM, ve isame bana skte| jo 4. bhaMga bana sakate haiM, unakA Azaya isa prakAra hai- 1. prathama bhaMga- bAMdhA thA, bAMdhatA hai, bAMdhegA--yaha bhaga yathAkhyAtacAritraprApti se do samaya pahale taka sarvasaMsArI jIvoM meM pAyA jAtA hai, kyoMki bhUtakAla meM unhoMne sAmparAyikakarma bAMdhA thA, vartamAna meM bAMdhate haiM, aura bhaviSya meM bhI yathAkhyAta cAritraprApti ke pahale taka baaNdheNge| yaha prathama bhaMga abhavyajIva kI apekSA bhI ghaTita ho sakatA hai| 2 - dvitIya bhaMga-bAMdhA thA, bAMdhatA hai, nahIM bAMdhegA - yaha bhaMga bhavya jIva kI apekSA se hai| mohanIya karma ke kSaya se pahale usane sAmparAyikakarma bAMdhA thA, vartamAna meM bAMdhatA hai aura AgAmIkAla meM mohakSaya kI apekSA nahIM baaNdhegaa| 3. tRtIya bhaMga- bAMdhA thA, nahIM bAMdhatA, bAMdhegAyaha bhaMga upazama-zreNI prApta jIva kI apekSA hai / upazama zreNI karane ke pUrva usane sAmparAyikakarma bAMdhA thA, vartamAna meM upazAntamoha hone se nahIM bAMdhatA aura upazamazreNI se gira jAne para AgAmIkAla meM punaH bAMdhegA / 4. caturtha bhaMga - bAMdhA thA, nahIM bAMdhatA, nahIM bAMdhegA -- yaha bhaMga kSapaka zreNI prApta kSINamoha jIva kI apekSA se hai| mohanIyakarmakSaya ke pUrva usane sAmparAyikakarma bAMdhA thA, vartamAna meM mohanIyakarma kA kSaya ho jAne se nahIM bAMdhatA aura tatpazcAt mokSa prApta ho jAne se AgAmI kAla meM nahIM bAMdhegA / sAmparAyikakarmabaMdhaka ke viSaya meM sAdi- sAnta Adi 4 vikalpa --- pUrvavat sAdi-saparyavasita (sAnta) Adi 4 vikalpoM ko lekara sAmparAyikakarmabaMdha ke viSaya meM prazna uThAyA gayA hai| ina cAra bhaMgoM meM se sAdi- aparyavasita- (ananta) ko chor3a kara zeSa prathama, tRtIya aura caturtha bhaMgoM se jIva sAmparAyikakarma bAMdhatA hai| jo jIva upazamazreNI se gira gayA hai aura agAmI kAla meM punaH upazama zreNI yA kSapaka zreNI ko aMgIkAra karegA, usakI apekSA sAdi saparyavasita nAmaka prathama bhaMga ghaTita hotA hai| jo jIva prArambha meM hI kSapaka zreNI karane vAlA hai, usakI apekSA anAdi- saparyavasita nAmaka tRtIya bhaMga ghaTita hotA hai, tathA abhavya jIva kI apekSA anAdi- aparyavasita nAmaka caturtha bhaMga ghaTita hotA hai| sAdi-aparyavasita nAmaka nAmaka dUsarA bhaMga kisI bhI jIva meM ghaTita nahIM hotaa| yadyapi upazamazreNa se bhraSTa jIva sAdisAmparAyikaMbaMdhaka hotA hai, kintu vaha kAlAntara meM avazya mokSagAmI hotA hai, usa samaya usameM sAmparAyika karma kA vyavaccheda ho jAtA hai, isalie antarahitatA usameM ghaTita nahIM hotii| bAvIsa parISoM kA aSTavidha karmoM meM samavatAra tathA saptavidhabandhakAdi ke parISahoM kI prarUpaNA 23. kai NaM bhaMte ! kammapayaDIo paNNattAo ? goyamA ! aTTha kammapayaDIo paNNattAo, taM jahA - NANAvaraNijjaM jAva aMtarAyaM / 1. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 385 se 387 2. bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 388 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 vyAkhyAprajJaptisUtra [23 pra.] bhagavan ! karmaprakRtiyA~ kitanI kahI gaI haiM ? [23 u.] gautama ! karmaprakRtiyAM ATha kahI gaI haiM, yathA--jJAnAvaraNIya yAvat antraay| 24. kai NaM bhaMte ? parIsahA paNNattA? goyamA ! bAvIsaM parIsahA paNNattA, taM jahA--digiMchAparIsahe 1, pivAsAparIsahe 2, jAva daMsaNaparIsahe 22 / [24 pra.] bhagavan ! parISaha kitane kahe gae haiM ? [24 u.] gautama ! parISaha bAvIsa kahe gae haiM, ve isa prakAra--1. kSudhA-parISaha, 2. pipAsA-parISaha yAvat 22-drshn-priissh| 25. ee NaM bhaMte ! bAvIsaM parIsahA katisu kammapagaDIsu samoyaraMti ? goyamA ! causu kammapayaDIsu samoyaraMti, taM jahA-nANAvaraNije, veyaNije, mohaNije, aNtraaie| [25 pra.] bhagavan ! ina bAvIsa parISahoM kA kina karmaprakRtiyoM meM samavatAra (samAveza) ho jAtA hai ? [25 u.] gautama ! cAra karmaprakRtiyoM meM ina 22 parISahoM kA samavatAra hotA hai, ve isa prakAra haiMjJAnAvaraNIya, vedanIya, mohanIya aura antraay| 26. nANAvaraNijje NaM bhaMte ! kamme kati parIsahA samoyaraMti ? goyamA ! do parIsahA samoyaraMti, taM jahA--paNNAparIsahe nANaparIsahe (annANa parIsahe) y| [26 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma meM kitane parISahoM kA samavatAra hotA hai ? [26 u.] gautama ! jJAnAvaraNIyakarma meM do parISahoM kA samavatAra hotA hai| yathA-prajJAparISaha aura jJAnaparISaha (ajnyaanpriissh)| 27. veyaNijje NaM bhaMte ! kamme kati parIsahA samoyaraMti ? goyamA ! ekkArasa parIsahA samoyaraMti, taM jahA paMceva ANupuvvI, cariyA, sejA, vahe ya roge y| taNaphAsa jallameva ya, ekkArasa vednnijmmi||1|| [27 pra.] bhagavan ! vedanIyakarma meM kitane parISahoM kA samavatAra hotA hai ? [27 u.] gautama ! vedanIyakarma meM gyAraha parISahoM kA samavatAra hotA hai| ve isa prakAra haiM--anukrama se pahale ke pAMca parISaha (kSudhAparISaha, pipAsAparISaha,zItaparISaha, uSNaparISaha aura daMzamazakaparISaha), caryAparISaha, zayyAparISaha, vadhaparISaha, rogaparISaha, tRNasparzaparISaha aura jalla (maila) priissh| ina gyAraha parISahoM kA samavatAra vedanIya karma meM hotA hai| 28.[1] daMsaNamohaNije NaM bhaMte ! kamme kati parIsahA samoyaraMti ? goyamA ! ege daMsaNaparIsahe smoyri| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka- 8 [28-1 pra.] bhagavan ! darzanamohanIyakarma meM kitane parISahoM kA samavatAra hotA hai ? [ 28 - 1 u.] gautama ! darzanamohanIyakarma meM eka darzanaparISaha kA samavatAra hotA hai| [2] carittamohaNijje NaM bhaMte ! kamme kati parIsahA samoyaraMti ? goyamA ! satta parIsahA samoyaraMti, taM jahA- aratI acela itthI nisIhiyA jAyaNA ya akkose| sakkArapurakkAre carittamohammi sattette // 2 // 351 [ 28-2 pra.] bhagavan ! cAritramohanIyakarma meM kitane parISahoM kA samavatAra hotA hai ? [ 28-2 u.] gautama ! cAritramohanIya karma meM sAta parISahoM kA samavatAra hotA hai, vaha isa prakAraaratiparISaha, acelaparISaha, strIparISaha, niSadyAparISaha, yAcanAparISaha, AkrozaparISaha aura satkAra - puraskAraparISaha / ina sAta parISahoM kA samavatAra cAritramohanIyakarma meM hotA hai / 29. aMtarAie NaM bhaMte ! kamme kati parIsahA samoyaraMti ? goyamA ! ege alAbhaparIsahe samoyarai / [[29 pra.] bhagavan ! antarAyakarma meM kitane parISahoM kA samavatAra hotA hai ? [29. u.] gautama ! antarAyakarma meM eka alAbhaparISaha kA samavatAra hotA hai| 30. sattavihabaMdhagassa NaM bhaMte ! kati parIsahA paNNattA ? goyamA ! bAvIsaM parIsahA paNNattA, vIsaM puNa vedeI-- jaM samayaM sIyaparIsahaM vedeti No taM samayaM usiNaparIsahaM vedei, jaM samayaM usiNaparIsahaM vedei No taM samayaM sIyaparIsahaM vedei / jaM samayaM cariyAparIsahaM vedeti No taM samayaM nisIhiyAparIsahaM vedeti, jaM samayaM nisIhiyAparIsahaM vedei No taM samayaM cariyAparIsahaM vedei / [30 pra.] bhagavan ! saptavidhabandhaka (sAta prakAra ke karmoM ko bAMdhane vAle) jIva ke kitane parISaha batAe gae haiM ? [ 30 u.] gautama ! usake bAvIsa parISaha kahe gae haiN| parantu vaha jIva eka sAtha bIsa parISahoM kA vedana karatA hai; kyoMki jisa samaya vaha zItaparISaha vedatA hai, usa samaya uSNaparISaha kA vedana nahIM karatA aura jisa samaya uSNaparISaha kA vedana karatA hai, usa samaya zItaparISaha kA vedana nahIM karatA tathA jisa samaya caryAparISaha kA vedana karatA hai usa samaya niSadyAparISaha kA vedana nahIM karatA aura jisa samaya niSadyAparISaha kA vedana karatA hai, usa samaya caryApariSaha kA vedana nahIM karatA hai| 31. aTThavihabaMdhagassa NaM bhaMte ! kati parIsahA paNNattA ? goyamA ! bAvIsa parIsahA paNNattA0 evaM (su. 30 ) aTThavihabaMdhagassa / [31 pra.] bhagavan ! ATha prakAra ke karma bAMdhane vAle jIva ke kitane parISaha kahe gae haiM ? Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 vyAkhyAprajJaptisUtra [31 u.] gautama ! usake bAvIsa parISaha kahe gae haiN| yathA--kSudhAparISaha, pipAsAparISaha, zItaparISaha, daMzamazaka-parISaha yAvat alaabhpriissh| kintu vaha eka sAtha bIsa parISahoM ko vedatA hai| jisa prakAra saptavidhabaMdhaka ke viSaya meM kahA gayA hai, usI prakAra (sU. 30 ke anusAra) aSTavidhabandhaka ke viSaya meM bhI kahanA caahie| 32. chavvihabaMdhagassa NaM bhaMte ! sarAgachaumatthassa kati parIsahA paNNatA? goyamA ! cauddasa parIsahA paNNattA, bArasa puNa vedei-jaM samayaM sIyaparIsahaM vedei No taM samayaM usiNaparIsahaM vedei, jaM samayaM usiNaparIsahaM vedei no taM samayaM sIyaparIsahaM vedei|jN samayaM cariyAparIsahaM vedei No taM samayaM sejjAparIsahaM vedei, jaM samayaM sejjAparIsahaM vedei No taM samayaM cariyA parIsahaM vedei| [32 pra.] bhagavan ! chaha prakAra ke karma bAMdhane vAle sarAga chadmastha jIva ke kitane parISaha kahe gae hai? [32 u.] gautama ! use caudaha parISaha kahe gae hai ? kintu vaha eka sAtha bAraha parISaha vedatA hai| jisa samaya zItaparISaha vedatA hai, usa samaya uSNaparISaha kA vedana nahIM karatA aura jisa samaya uSNaparISaha kA vedana karatA hai, usa samaya zItaparISaha kA vedana nahIM karatA aura jisa samaya zayyAparISaha kA vedana karatA hai, usa samaya caryAparISaha kA vedana nahIM krtaa| 33.[1] ekkavihabaMdhagassa NaM bhaMte ! vIyarAgachaumatthassa kati parIsahA paNNattA ? goyamA ! evaM ceva jaheva chvvihbNdhgss| [33-1 pra.] bhagavan ! ekavidhabandhaka vItarAga-chadmastha jIva ke kitane parISaha kahe gae haiM ?. [33-1 u.] gautama ! SaDvidhabandhaka ke samAna isake bhI caudaha parISaha kahe gae haiM, kintu vaha eka sAta bAraha parISahoM kA vedana karatA hai| jisa prakAra SaDvidhabandhaka ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra ekavidhabandhaka ke viSaya meM samajhanA caahie| [2] egavihabaMdhagassa NaM bhaMte ! sajogibhavatthakevaMlissa kati parIsahA paNNattA ? goyamA ! ekkArasa parIsahA paNNattA, nava puNa vedei| sesaM jahA chvvihbNdhgss| [33-2 pra.] bhagavan ! ekavidhabandhaka sayogI-bhavasthakevalI ke kitane parISaha kahe gae haiM ? / [33-2 u.] gautama ! isake gyAraha parISaha kahe gae haiM, kintu vaha eka sAtha nau parISahoM kA vedana karatA hai| zeSa samagra kathana SaDvidhabandhaka ke samAna samajha lenA caahie| 34. abaMdhagassa NaM bhaMte ! ajogibhavatthakevalissa kati parIsahA paNNattA ? goyamA ! ekkArasa parIsahA paNNattA, nava puNa vedei, jaM samayaM sIyaparIsahaM vedei no taM samayaM usiNaparIsahaM vedei,jaM samayaM usiNaparIsahaM vedei no taM samayaM sIyaparIsahaM vedei|jN samayaM cariyAparIsahaM vedei no taM samaya sejAparIsahaM vedei, jaM samaya sejjAparIsahaM vedei no taM samayaM cariyAparIsahaM vedei| [34 pra.] bhagavan ! abandhaka ayogIbhavasthakevalI ke kitane parISaha kahe gae haiM ? [34 u.] gautama ! usake gyAraha parISaha kahe gae haiN| kintu vaha eka sAtha nau parISahoM kA vedana karatA Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-8 353 hai| kyoMki jisa samaya zItaparISaha kA vedana karatA hai, usa samaya uSNaparISaha kA vedana nahIM karatA aura jisa samaya uSNaparISaha kA vedana karatA hai, usa samaya zItaparISaha kA vedana nahIM krtaa| jisa samaya caryAparISaha kA vedana karatA hai, usa samaya zayyAparISaha kA vedana nahIM karatA aura jisa samaya zayyAparISaha kA vedana karatA hai, usa samaya caryApariSaha kA vedana nahIM krtaa| __vivecana-bAvIsa parISahoM kI aSTakarmoM meM samAveza kI tathA saptavidhibandhaka Adi ke parISahoM kI prarUpaNA-prastuta 12 sUtroM (sU. 23 se 34 taka) meM bAvIsa parISahoM ke sambaMdha meM do tathyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai--(1) kisa karma meM kitane parISahoM kA samAveza hotA hai ? arthAt kisa-kisa karma ke udaya meM kauna-kauna se parISaha utpanna hote haiM ? tathA (2) saptavidhabandhaka, SaDvidhabandhaka, aSTavidhibandhaka, ekavidhabandhaka aura abandhaka Adi meM kitane-kitane parISahoM kI sambhAvanA hai| parISaha : svarUpa aura prakAra-Apatti Ane para bhI saMyamamArga se bhraSTa na hone tathA usameM sthira rahane ke lie evaM karmoM kI nirjarA ke lie jo zArIrika, mAnasika kaSTa sAdhu, sAdhviyoM ko sahana karane cAhie, ve "parISaha" kahalAte haiN| aise parISaha 22 haiN| yathA--(1) kSudhAparISaha-bhUkha kA kaSTa sahanA, saMyamamaryAdAnusAra eSaNIya, kalpanIya nirdoSa AhAra na milane para jo kSudhA kA kaSTa sahanA hotA hai, use kSudhAparISaha kahate haiN| (2) pipAsAparISaha-pyAsa kA parISaha, (3) zItaparISaha-ThaMDa kA parISaha, (4) uSNaparISaha-garmI kA parISaha, (5) daMza-mazakaparISaha-DAMsa, macchara, khaTamala, jUMcIMTI Adi kA parISaha, (6)acelaparISaha-vastrAbhAva, vastra kI alpatA yA jIrNazIrNa, malina Adi aparyApta vastroM ke sadbhAva meM hone vAlA parISaha,(7)aratiparISaha-saMyamamArga meM kaThinAIyA~, asuvidhAeM evaM kaSTa Ane para arati-aruci yA udAsI yA udvignatA se hone vAlA kaSTa, (yaha anukUla parISaha hai|) (9)caryAparISahagrAma, nagara Adi ke vihAra se yA paidala calane se hone vAlA kaSTa,(10)niSadyA yA nizIthikA parISahasvAdhyAya Adi karane kI bhUmi meM tathA sUne ghara Adi meM Thaharane se hone vAlA mAnasika kaSTa,(11)zayyAparISaha-rahane ke (AvAsa-) sthAna kI pratikUlatA se hone vAlA mAnasika kaSTa;(12) AkrozaparISahakaThora, dhamakIbhare vacana yA DATa-phaTakAra se hone vAlA, (13) vadhaparISaha-mArane-pITane Adi se hone vAlA kaSTa, (14) yAcanAparISaha-bhikSA mA~ga kara lAne meM hone vAlA mAnasika kaSTa, (15)alAbhaparISaha-bhikSA Adi na milane para hone vAlA kaSTa, (16) rogaparISaha-roga ke kAraNa hone vAlA kaSTa, (17) tRNasparzaparISaha--ghAsa ke bichaune para sone se zarIra meM cubhane se yA mArga meM calate samaya tRNAdi paira meM cubhane se hone vAlA kaSTa, (18)jallaparISaha-kapar3oM yA tana para maila, pasInA Adi jama jAne se hone vAlI glAni,(19) satkAra-puraskAraparISaha-janatA dvArA sammAna, satkAra, pratiSThA, yaza, prasiddhi Adi na milane se hone vAlA mAnasika kheda athavA satkAra-sammAna milane para garva kA anubhava karanA, (20) prajJAparISaha-prakhara athavA viziSTabuddhi yA garva karanA, (21) jJAna yA ajJAna parISaha-viziSTa jJAna hone para usakA ahaMkAra karanA, jJAna (buddhi) kI mandatA hone se mana meM dainyabhAva AnA aura (22) adarzana yA darzana parISaha-dUsare mata vAloM kI Rddhi-vRddhi evaM camatkAra-ADambara Adi dekha kara sarvajJokta siddhAnta se vicalita honA cA sarvajJokta tattvoM ke prati zaMkAgrasta honaa| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 vyAkhyAprajJaptisUtra ___cAra karmoM meM bAvIsa parISahoM kA samAveza-karma prakRtiyA~ mUlataH ATha haiN| unameM se 4 karmoMjJAnAvaraNIya, vedanIya, mohanIya aura antarAya meM 22 parISahoM kA samAveza hotA hai| isakA tAtparya yaha hai ki isa cAra karmoM ke udaya se pUrvokta 22 parISaha utpanna hote haiN| prajJAparISaha aura jJAna yA ajJAnaparISaha jJAnAvaraNIyakarma ke udaya se hote haiM / vedanIyakarma ke udaya se kSudhA Adi 11 parISaha hote haiN| ina parISahoM ke kAraNa pIr3A utpanna honA-vedanIyakarma kA udaya hai| mohanIyakarma ke udaya se 8 parISaha hote haiN| darzanamohanIya karma ke udaya se adarzana yA darzana parISaha aura cAritramohanIya karma ke udaya se arati, acela Adi7 parISaha hote haiM aura antarAyakarma ke udaya se alAbha parISaha hotA hai| saptavidhi Adi bandhaka ke sAtha parISahoM kA sAhacarya-Ayukarma ko chor3akara zeSa 7 athavA AyubaMdhakAla meM 8 karmoM ko bAMdhane vAle jIva ke sabhI 22 parISaha ho sakate haiM; kintu ye vedate haiM--adhikase-adhika eka sAtha bIsa parISaha, kyoMki zIta aura uSNa, caryA aura niSadyA athavA caryA aura zayyA ye donoM paraspara viruddha hone se eka kA hI eka samaya meM anubhava hotA hai| SaDvidhabandhaka sarAga chadmastha ke 14 parISaha batAe gae haiN| ve mohanIyakarmajanya 8 parISahoM ke sivAsa samajhane caahie| kintu unameM vedana ho sakatA hai 12 parISahoM kA hii| pUrvokta rIti se caryA aura zayyA, yA caryA aura niSadyA, athavA zIta aura uSNa donoM kA eka sAtha vedana nahIM hotaa| eka vedanIyakarma ke bandhaka chadmastha vItarAga (gyArahaveM-bArahaveM guNasthAnavartI) jIva ke bhI 14 parISaha (mohanIyakarma ke 8 parISahoM ko chor3akara) hote haiM, kintu ve vedate haiM adhika-se-adhika 12 parISaha hii| terahaveM guNasthAnavartI sayogI bhavasthakevalI ekavidha bandhaka ke aura caudahaveM guNasthAnavartI abandhaka ayogI bhavasthakevalI ke ekamAtra vedanIyakarma ke udaya se hone vAle 11 parISaha (jo ki.pahale batAe gae haiN|) hote haiM, kintu unameM se eka sAtha 9 kA hI vedana pUrvokta rItyA saMbhava hai| udaya, asta aura madhyAhna ke samaya meM sUryoM ko dUrI aura nikaTatA ke pratibhAsa Adi kI prarUpaNA 35. jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve sUriyA uggamaNamuhattaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti, majhaMtiyamuhattaMsi mUle ya dUre ya dIsaMti, atthamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti ? haMtA goyamA ! jaMbuddIve NaM dIve sUriyA uggamaNamuhuttaMsi dUre ya taM ceva jAva atthamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya diisNti| [35 pra.] bhagavan ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM kyA do sUrya, udaya ke muhUrta (samaya) meM dUra hote hue bhI nikaTa (mUla meM) dikhAI dete haiM, madhyAhna ke muhUrta (samaya) meM nikaTa (mUla) meM hote hue dUra dikhAI dete haiM aura asta hone ke muhUrta (samaya) meM dUra hote hue bhI nikaTa (mUla meM) dikhAI dete haiM? [35 u.] hA~, gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM do sUrya, udaya ke samaya dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 389 se 392 (kha) tattvArthasUtra a.9 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-8 dete haiM, ityAdi yAvat asta hone ke samaya meM dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiN| 36. jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve sUriyA uggamaNamuhuttaMsi ya majjhatiyamuhuttaMsi ya atthamaNamuhuttaMsi ya savvattha samA uccatteNaM ? 355 haMtA goyamA ! jaMbuddIve NaM dIve sUriyA uggamaNa jAva uccatteNaM / [36 pra.] bhagavan ! jambUdvIpa meM do sUrya, udaya ke samaya meM madhyAhna ke samaya meM aura asta hone ke samaya meM kyA sabhI sthAnoM para (sarvatra) U~cAI meM sama haiM ? [ 36 u.] hA~, gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM rahe hue do sUrya ....... yAvat sarvatra U~cAI meM sama haiN| 37. jai NaM bhaMte ! jaMbudvIve dIve sUriyA uggamaNamuhuttaMsi ya majjhatiyamuhuttaMsi ya atthamaNa muhuttaMsi jAva uccatteNaM se keNa khAi aTTheNaM bhaMte / evaM vuccai 'jaMbuddIve' NaM dIve sUriyA uggamaNa muhuttaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti jAva atthamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti ? goyamA ! sApaDaghAeNaM uggamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti, lesAbhitAveNaM majjhatiyamuhuttaMsi mUle ya dUre ya dIsaMti, lessApaDighAeNaM atthamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti, se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai - jaMbudvIve NaM dIve sUriyA uggamaNamuhuttaMsi dUre ya mUle ya dIsaMti jAva atthamaNa jAva dIsaMti / [ 37 pra.] bhagavan ! yadi jambUdvIpa meM do sUrya udaya ke samaya, madhyAhna ke samaya aura asta ke samaya sabhI sthAnoM para (sarvatra) U~cAI meM samAna haiM to aisA kyoM kahate haiM ki jambUdvIpa meM do sUrya udaya ke samaya dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiM, yAvat asta ke samaya meM dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiM ? [ 37 u.] gautama ! lezyA (teja) ke pratighAta se sUrya udaya ke samaya, dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiM, madhyAhna meM lezyA (teja) ke abhitApa se pAsa hote hue bhI dUra dikhAI dete haiM aura asta ke samaya teja ke pratighAta se dUra hote hue bhI nikaTa dikhAI dete haiN| isa kAraNa he gautama! maiM kahatA hU~ ki jambUdvIpa meM do sUrya udaya ke samaya dUra hote hue bhI pAsa meM dikhAI dete haiM, yAvat asta ke samaya dUra hote hue bhI pAsa meM dikhAI dete haiM / 38. jambudvIve NaM bhaMte ! dIve sUriyA kiM tIyaM khettaM gacchaMti, paDupannaM khettaM gacchaMti, aNAgayaM khettaM gacchaMti ? goyamA ! No tIyaM khettaM gacchaMti, paDupannaM khettaM gacchaMti, No aNAgayaM khettaM gacchati / [38 pra.] bhagavan ! jambUdvIpa meM do sUrya, kyA atIta kSetra kI ora jAte haiM, vartamAna kSetra kI aura jAte haiM, athavA anAgata kSetra kI ora jAte haiN| [ 38 u.] gautama ! ve atIta kSetra kI ora nahIM jAte, vartamAna kSetra kI ora jAte haiM, anAgata kSetra kI ora nahIM jAte haiN| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 vyAkhyAprajJaptisUtra 39. jaMbudvIve NaM dIve sUriyA kiM tIyaM khettaM obhAsaMti, paDupannaM khettaM obhAsaMti, aNAgayaM khettaM obhAsaMti? goyamA ! no tIyaM khettaM obhAsaMti, paDupannaM khettaM obhAsaMti, no aNAgayaM khettaM obhaasNti| [39 pra.] bhagavan ! jambUdvIpa meM do sUrya, kyA atIta kSetra ko prakAzita karate haiM, vartamAna kSetra ko prakAzita karate haiM, yA anAgata kSetra ko prakAzita karate haiN| [39 u.] gautama ! ve atIta kSetra ko prakAzita nahIM karate, vartamAna kSetra ko prakAzita karate haiM, anAgata kSetra ko prakAzita nahIM karate haiN| 40. taM bhaMte ! kiM puTuM obhAsaMti, apuTuM obhAsaMti ? goyamA ! puTuM obhAsaMti, no apuDhe obhAsaMti jAva niyamA chddisiN| [40 pra.] bhagavan ! jambUdvIpa meM do sUrya spRSTa kSetra ko prakAzita karate haiM, athavA aspRSTa kSetra ko prakAzita karate haiM? [40 u.] gautama ! ve spRSTa kSetra ko prakAzita karate haiM, aspRSTa kSetra ko prakAzita nahIM karate; yAvat niyamata: chahoM dizAoM ko prakAzita karate haiN| 41. jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve sUriyA kiM tIyaM khettaM ujjovaMti ? evaM ceva jAva niyamA chddisiN| - [41 pra.] bhagavan ! jambUdvIpa meM do sUrya kyA atIta kSetra ko udyotita karate haiM ? ityAdi prazna pUrvavat karanA caahie| [41 u.] gautama ! isa viSaya meM pUrvokta prakAra se jAnanA cAhie; yAvat niyamataH chaha dizAoM ko udyotita karate haiN| 42. evaM taveMti, evaM bhAsaMti jAva niyamA chaddisiM ? [42] isI prakAra tapAte haiM; yAvat chaha dizA ko niyamataH prakAzita karate haiN| 43. jaMbuddhIve NaM bhaMte ! dIve sUriyANaM kiM tIe khette kiriyA kajai, paDuppanne khette kiriyA kajjai, aNAgae khette kiriyA kajjai ? goyamA ! no tIe khette kiriyA kajjaI, paDuppanne khette kiriyA kajjai, No aNAgae khette kiriyA kjji| [43 pra.] bhagavan ! jambUdvIpa meM sUryoM kI kriyA kyA atIta kSetra meM kI jAtI hai ? vartamAna kSetra meM hI kI jAtI hai athavA anAgata kSetra meM kI jAtI hai ? .. [43 u.] gautama ! atIta kSetra meM kriyA nahIM kI jAtI, vartamAna kSetra meM kriyA kI jAtI hai aura anAgata Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-8 357 kSetra meM kriyA nahIM kI jAtI hai| 44. sA bhaMte ! kiM puTThA kajati, apuTThA kajjai ? goyamA ! puTThA kajjai, no apuTThA kajati jAva niyamA chddisiN| [44 pra.] bhagavan ! ve sUrya spRSTa kriyA karate haiM yA aspRSTa ? [44 u.] gautama ! ve spRSTa kriyA karate haiM, aspRSTa kriyA nahIM karate; yAvat niyamataH chahoM dizAoM meM spRSTa kriyA karate haiN| 45. jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve sUriyA kevatiyaM khettaM uDDhaM tavaMti, kevatiyaM khettaM ahe tavaMti, kevatiyaM khettaM tiriyaM tavaMti ? goyamA ! egaMjoyaNasayaM uDDhaM tavaMti, aTThArasa joyaNasayAI ahe tavaMti, sIyAlIsaM joyaNasahassAiM doNi tevaDhe joyaNasae ekkavIsaM ca saTThibhAe joyaNassa tiriyaM tvNti| [45 pra.] bhagavan ! jambUdvIpa meM sUrya kitane U~ce kSetra ko tapAte haiM, kitane nIce kSetra ko tapAte haiM aura kitane tirache kSetra ko tapAte haiM ? [45 u.] gautama ! ve sau yojana U~ce kSetra ko tapta karate haiM, aThAraha so yaujana nIce ke kSetra ko tapta karate haiM, aura saiMtAlIsa hajAra do sau tirasaTha yojana tathA eka yojana ke sATha bhAgoM meM se ikkIsa bhAga (472631) tirache kSetra ko tapta karate haiN| vivecanaudaya, asta aura madhyAhna ke samaya meM sUryoM kI dUrI aura nikaTatA ke pratibhAsa Adi kI prarUpaNA-prastuta gyAraha sUtroM (sU. 35 se 45 taka) meM jambUdvIpastha sUrya-sambandhI dUrI aura nikaTatA Adi nimnokta tathyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai 1. sUrya udaya aura asta ke samaya dUra hote hue bhI nikaTa tathA madhyAhna meM nikaTa hote hue bhI dUra dikhAI dete haiN| 2. udaya, asta aura madhyAhna ke samaya sUrya U~cAI meM sarvatra samAna hote hue bhI lezyA (teja) ke abhitApa se udaya-asta ke samaya dUra hote hue bhI nikaTa tathA madhyAhna meM nikaTa hote hue bhI dUra dikhAI dete haiN| 3. do sUrya, atIta, anAgata kSetra ko nahIM, kintu vartamAna kSetra ko prakAzita aura udyotita karate haiN| ve atIta, anAgata kSetra kI ora nahIM, vartamAna kSetra kI ora jAte haiN| 4. ve spRSTa kSetra ko prakAzita karate haiM, aspRSTa kSetra ko nahIM; yAvat niyamata: chahoM dizAoM ko prakAzita tathA udyotita karate haiN| 5. sUryoM kI kriyA atIta, anAgata kSetra meM nahIM, vartamAna kSetra meM kI jAtI hai| 6. ve spRSTa kriyA karate haiM, aspRSTa nahIM, yAvat chahoM dizAoM meM spRSTa kriyA karate haiN| 7. ve sUrya sau yojana U~ce kSetra ko, 1800 yojana nIce ke kSetra ko tathA 4726311 yojana tirache kSetra Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 vyAkhyAprajJaptisUtra ko tapta karate haiN| sUrya ke dUra aura nikaTa dikhAI dene ke kAraNa kA spaSTIkaraNa-sUrya samatala bhUmi se 800 yojana U~cA hai, kintu udaya aura asta ke samaya dekhane vAloM ko apane sthAna kI apekSA nikaTa dRSTigocara hotA hai, isakA kAraNa yaha hai ki usa samaya usakA teja manda hotA hai| madhyAhna ke samaya dekhane vAloM ko apane sthAna kI apekSA dUra mAlUma hotA hai, isakA kAraNa yaha hai ki usa samaya usakA tIvra teja hotA hai| inhIM kAraNoM se sUrya nikaTa aura dUra dikhAI detA hai| anyathA udaya, asta aura madhyAhna ke samaya sUrya to samatalabhUmi se 800 yojana hI dUra rahatA hai| sUrya kI gati : atIta,anAgata yA vartamAna kSetra meM? - yahA~ kSetra ke sAtha atIta, anAgata aura vartamAna vizeSaNa lagAe gae haiN| jo kSetra atikrAnta ho gayA hai, arthAt --jisa kSetra ko sUrya pAra kara gayA hai, use 'atItakSetra' kahate haiN| jisa kSetra meM sUrya abhI gati kara rahA hai, use 'vartamAnakSetra' kahate haiM aura jisa kSetra meM sUrya gamana karegA, use 'anAgatakSetra' kahate haiN| sUrya na atItakSetra meM gamana karatA hai, na hI anAgatakSetra meM gamana karatA hai, kyoMki atItakSetra atikrAnta ho cukA hai aura anAgatakSetra abhI AyA nahIM hai, isalie vaha vartamAna kSetra meM hI gati karatA hai| sUrya kisa kSetra ko prakAzita, udyotita aura tapta karatA hai ?--sUrya atIta aura anAgata tathA aspRSTa aura anavagAr3ha kSetra ko prakAzita, udyotita aura tapta nahIM karatA, parantu vartamAna, spRSTa aura avagAr3ha kSetra ko prakAzita, udyotita aura tapta karatA hai; arthAt--isI kSetra meM kriyA karatA hai, atIta, anAgata Adi meM nhiiN| sUrya kI Upara, nIce aura tirache prakAzita Adi karane kI sImA--sUrya apane vimAna se sau yojana Upara (Urdhva) kSetra ko tathA 800 yojana nIce ke samatala bhUbhAga se bhI hajAra yojana nIce adholoka grAma taka nIce ke kSetra ko aura sarvotkRSTa (sabase bar3e) dina meM cakSuHsparza kI apekSA 47263 yojana taka tirache kSetra ko udyotita, prakAzita aura tapta karate haiN|' mAnuSottaraparvata ke andara-bAhara ke jyotiSka devoM aura indroM kA upapAta-virahakAla 46. aMto NaM bhaMte ! mANusuttarassa pavvayassa je caMdima-sUriya-gahagaNa-Nakkhatta-tArArUvA te NaM bhaMte ! devA kiM uDDovavannagA? jahA jIvAbhigame taheva niravasesaM jAva ukkoseNaM chmmaasaa| [46 pra.] bhagavan ! mAnuSottaraparvata ke andara jo candra, sUrya, grahagaNa, nakSatra aura tArArUpa deva haiM, ve kyA Urdhvaloka meM utpanna hue haiM ? [46 u.] gautama ! jisa prakAra jIvAbhigamasUtra meM kahA gayA hai, usI prakAra unakA upapAta virahakAla 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 393 (kha) viyAhapaNNattisuttaM, (mUlapATha TippaNayukta), pR. 377-378 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-8 359 jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha mAsa hai'; yahA~ taka kahanA caahie| 47. bahiyA NaM bhaMte ! maNusuttarassa0 jahA-jIvAbhigame jAva iMdavANe NaM bhaMte ! kevatiyaM kAlaM uvavAeNaM virahie pannatte ? goyamA ! jahanneNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM chmmaasaa| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti0| ||atttthmse : aTThamo uddeso smtto|| [47 pra.] bhagavan ! mAnuSottaraparvata ke bAhara jo candrAdi deva haiM, ve Urdhvaloka meM utpanna hue haiM ? ityAdi jisa prakAra jIvAbhigamasUtra meM kahA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI bhagavan ! indrasthAna kitane kAla taka upapAta-virahita kahA gayA hai ? taka kahanA caahie| __ [47 u.] gautama ! jaghanyataH eka samaya, utkRSTata: chaha mAsa bAda dUsarA indra usa sthAna para utpanna hotA hai| itane kAla taka indrasthAna upapAta-virahita holA hai| 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai'; yoM kaha kara gautamasvAmI yAvat vicaraNa karate haiN| vivecana--mAnuSottaraparvata ke andara-bAhara ke jyotiSka devoM evaM indroM kA upapAta-virahakAla--prastuta do sUtroM meM se prathama sUtra meM mAnuSottaraparvata ke andara ke jyotiSka devoM evaM indroM ke upapAtavirahakAla kA aura dvitIyasUtra meM mAnuSottaraparvata ke bAhara ke jyotiSka devoM evaM indroM ke upapAta-virahakAla kA jIvAbhigamasUtra ke atidezapUrvaka nirUpaNa hai|' ||assttm zataka : aSTama uddezaka smaapt| 1. (ka) viyAhapaNNattisuttaM, (mUlapATha TippaNayukta), pR.378-379 (kha) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 393-394 (ga) jIvAbhigamasUtra, pratipatti 3, patrAMka 345-346 (Agamodaya.) (a) (pra.) ....... kappovavannagA vimANovavannagA cArovavannagA cAradviiyA gairaiyA gaisamAvannago? (u.) goyamA ! te NaM devA no uDDhovavanagA, no kappovavanagA, vimANovavanagA, cArovavanagA, no cAraTThiiyA, gairaiyA gaisamAvannagA' ityaadi| (A) (pra.) iMdaTThANe NaM bhaMte ! kevaiya kAlaM virahie uvavAeNaM?, (u.) goyamA ! jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM chammAsa tti|' (I)'....(pra.).....je candima......... teNaM bhaMte ! kiM uDDhovavannagA? (u.) goyamA ! te NaM devo no uDDhovavanagA, no kappovavanagA,vimANovavannagA, no cArovavannagA cAradviiyA, no gairaiyA, no gaisamAvannagA' ityaadi| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo uddesao : 'baMdha' navama uddezaka : 'baMdha' baMdha ke do prakAra : prayogabaMdha aura vistrasAbaMdha 1. kaivihe NaM bhaMte ! baMdhe paNNatto?. goyamA ! duvihe baMdhe paNNatte, taM jahA--payogabaMdhe ya vIsasAbaMdhe y| [1 pra.] bhagavan ! baMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [1 u.] gautama! baMdha do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra--(1) prayogabaMdha aura (2) visrsaabNdh| vivecana--bandha ke do prakAra : prayogabaMdha aura vistrasAbaMdha-prayogabaMdha jo jIva ke prayoga se arthAt mana, vacana aura kAya yogoM kI pravRtti se baMdhatA hai| visrasAbaMdha-jo svAbhAvika rUpa se baMdhatA hai| baMdha kA artha yahA~ pudgalAdiviSayaka sambandha hai|' vistrasAbaMdha ke bheda-prabheda aura svarUpa 2. vIsasAbaMdhe NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA--sAIyavIsasAbaMdhe ya aNAIyavIsasAbaMdhe y| [2 pra.] bhagavan ! visrasAbaMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [2 u.] gautama! vaha do prakAra kA kahA gayA hai| yathA (1) sAdika visrasAbaMdha aura (2) anAdika visrsaabNdh| 3. aNAIyavIsasAbaMdhe NaM bhNte| kativihe paNNatte ? goyamA ! tivihe paNNatte, taM jahA-dhammatthikAyaannamannaaNAdIyavIsasAbaMdhe, adhammatthikAyaannamannaaNAdIyavIsasAbaMdhe, aagaastthikaayannmnannaadiiyviissaabNdhe| [3 pra.] bhagavan ! anAdika-visrasAbaMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [3 u.] gautama! vaha tIna prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra--(1) dharmAstikAya kA anyonyaanAdika-visrasAbaMdha, (2) adharmAstikAya kA anyonya-anAdika-visrasAbaMdha aura (3) AkAzAstikAya kA anyony-anaadik-visrsaabNdh| 1. bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 394 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 aSTama zataka : uddezaka-9 4. dhammasthikAyaannamantraaNAdIyavIsasAbaMdhe NaM bhaMte ! kiM desabaMdhe savvabaMdhe ? goyamA ! desabaMdhe, no svvbNdhe| [4 pra.] bhagavan ! dharmAstikAya kA anyonya-anAdika-visrasAbaMdha kyA dezabaMdha hai yA sarvabaMdha hai ? [4 u.] gautama! vaha dezabaMdha hai, sarvabaMdha nhiiN| 5. evaM adhammatthikAyaannamantraaNAdIyavIsasAbaMdhe vi, evaM AyAsatthikAyaannamantraaNAdIyavIsasAbaMdhe vi| [5] isI prakAra adharmAstikAya ke anyonya-anAdika-visrasAbaMdha evaM AkAzAstikAya ke anyonyaanAdika visrasAbaMdha ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| (arthAt--ye dezabaMdha haiM, sarvabaMdha nhiiN|) / 6. dhammatthikAyaannamanaaNAIyavIsasAbaMdhe NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! svvddhN| [6 pra.] bhagavan ! dharmAstikAya kA anyonya-anAdika visrasAbaMdha kitane kAla taka rahatA hai ? [6 u.] gautama ! sarvAddhA (sarvakAla-sarvadA) rahatA hai| 7. evaM adhammatthikAe, evaM aagaassthikaae| [7] isI prakAra adharmAstikAya kA anyonya-anAdika-visrasAbaMdha evaM AkAzAstikAya kA anyonyaanAdika-visrasAbaMdha bhI sarvakAla rahatA hai| 8. sAdIyavIsasAbaMdhe NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! tivihe paNNatte, taM jahA--baMdhaNapaccaie bhAyaNapaccaie prinnaampccie| [8 pra.] bhagavan ! sAdika-visrasAbaMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [8 u.] gautama! vaha tIna prakAra kA kahA gayA hai| jaise--(1) bandhanapratyayika, (2) bhAjanapratyayika aura (3) prinnaamprtyyik| 9.se kiM taM baMdhaNapaccaie? baMdhaNapaccaie,jaMNaM paramANupugmalA dupaesiya-tipaesiya-jAva-dasapaesiya-saMkhenjapaesiyaasaMkhejjapaesiya-aNaMtapaesiyANaM khaMdhANaM vemAyaniddhayAe vemAyalukkhayAe vemAyaniddha-lukkhayAe baMdhapaccaieNaM baMdhe samuppajjai jahanneNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM asNkhejNkaalN|setN bNdhnnpccie| [9 pra.] bhagavan ! baMdhana-pratyayika-sAdi-visrasAbaMdha kise kahate haiM ? [9 u.] gautama! paramANu, dvipradezika, tripradezika, yAvat dasapradezika, saMkhyAtapradezika, asaMkhyAtapradezika Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra aura anantapradezika pudgala-skandhoM kA vimAtrA (viSamamAtrA) meM snigdhatA se, vimAtrA meM rUkSatA se tathA vimAtrA meM snigdhatA-rUkSatA se baMdhana-pratyayika baMdha samutpanna hotA hai| vaha jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH asaMkhyeya kAla taka rahatA hai| yaha huA baMdhana-pratyayika sAdi-visrasAbaMdha kA svruup| 10. se kiM taM bhAyaNapaccaie? bhAyaNapaccaie, jaNaM juNNasurA-juNNagula-juNNataMdulANaM bhAyaNapaccaieNaM baMdhe samuppajjai, jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM saMkhejaM kaalN| settaM bhaaynnpccie| [10 pra.] bhagavan! bhAjanapratyayika-sAdi-visrasAbaMdha kise kahate haiM ? [10 u.] gautama! purAnI surA (madirA), purAne gur3a, aura purAne cAvaloM kA bhAjana-pratyayika-sAdivisrasAbaMdha samutpanna hotA hai| vaha jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTaH saMkhyAta kAla taka rahatA hai| yaha hai bhAjanapratyayika-sAdi-visrasAbaMdha kA svruup| 11. se kiM taM pariNAmapaccaie? pariNAmapaccaie, jaM NaM abbhANaM abbharukkhANaM jahA tatiyasae (sa. 3 u. 7 su. 4 [5]) jAva amohANaM pariNAmapaccaieNaM baMdhe samuppajjai, jahanneNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM chmmaasaa| se ttaM prinnaampccie| settaM sAdIyavIsasAbaMdhe se ttaM viissaabNdhe| [11 pra.] bhagavan ! pariNAmapratyayika-sAdi-visrasAbaMdha kise kahate haiM ? [11 u.] gautama! (isI zAstra ke tRtIya zataka, uddezaka 7, sU. 4-5) meM jo bAdaloM (adhoM) kA, abhravRkSoM kA yAvat amoghoM Adi ke nAma kahe gae haiM, una sabakA pariNAmapratyayika (sAdi-visrasA) baMdha samutpanna hotA hai| vaha bandha jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH chaha mAsa taka rahatA hai| yaha huA pariNAmapratyayika-sAdi-visrasAbaMdha kA svarUpa aura yaha hai visrasAbaMdha kA kthn| vivecanavisrasAbaMdha ke bheda-prabheda aura unakA svarUpa-prastuta dasa sUtroM (sU. 2 se 11 taka) meM visrasAbaMdha ke sAdi-anAdirUpa do bheda, tatpazcAt anAdivisrasAbaMdha ke tIna aura sAdivisrasAbaMdha ke tIna bhedoM ke prakAra aura svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA hai| trividha anAdivistrasAbaMdha kA svarUpa-dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya kI apekSA se anAdivisrasAbaMdha tIna prakAra kA kahA gayA hai| dharmAstikAya ke pradezoM kA usI ke dUsare pradezoM ke sAtha sAMkala aura kar3I kI taraha jo paraspara eka deza se sambandha hotA hai, vaha dharmAstikAya-anyonyaanAdivisrasAbaMdha kahalAtA hai| isI prakAra adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ke visrasAbaMdha ke viSaya meM samajhanA caahie| dharmAstikAya ke pradezoM kA paraspara jo sambandha hotA hai. vaha dezabaMdha hotA hai. nIrakSIravata sarvabaMdha nhiiN| yadi sarvabaMdha mAnA jAegA to eka pradeza meM dUsare samasta pradezoM kA samAveza ho jAne se dharmAstikAya eka pradezarUpa hI raha jAegA, asaMkhyapradezarUpa nahIM rahegA, jo ki siddhAnta se asaMgata hai| ataH dharmAstikAya Adi tInoM kA paraspara dezabaMdha hI hotA hai, sarvabaMdha nhiiN| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-9 363 trividhasAdivistrasAbaMdha kA svarUpa-sAdivisrasAbaMdha ke baMdhanapratyayika, bhAjana-pratyayika aura pariNAmapratyayika, ye tIna bheda kahe gae haiN| baMdhana arthAt vivakSita snigdhatA Adi guNoM ke nimitta se paramANuoM kA jo baMdha sampanna hotA hai, use baMdhanapratyayika baMdha kahate haiM, bhAjana kA artha hai--AdhAra / usake nimitta se jo baMdha sampanna hotA hai, vaha bhAjanapratyayika hai, jaise - ghar3e meM rakhI huI purAnI madirA gAr3hI ho jAtI hai, purAne gur3a aura purAne cAvaloM kA piNDa baMdha jAtA hai, vaha bhAjanapratyayikabaMdha kahalAtA hai| pariNAma arthAt rUpAntara (ho jAne) ke nimitta se jo baMdha hotA hai, use pariNAma-pratyayika baMdha kahate haiN|' ___ amogha zabda kA artha--sUrya ke udaya aura asta ke samaya usakI kiraNoM kA eka prakAra kA AkAra 'amogha' kahalAtA hai| baMdhanapratyayikabaMdha kA niyama-sAmAnyatayA snigdhatA aura rUkSatA se paramANuoM kA baMdha hotA hai| kisa prakAra hotA hai ? isakA niyama kyA hai ? yaha samajha lenA Avazyaka hai| eka AcArya ne isa viSaya meM niyama batalAte hue kahA hai-samAna snigdhatA yA samAna rUkSatA vAle skandhoM kA baMdha nahIM hotA, viSama snigdhatA yA viSama rUkSatA meM baMdha hotA hai| snigdha yA dviguNAdi adhika snigdha ke sAtha tathA rUkSa kA dviguNAdi adhika rUkSa ke sAtha baMdha hotA hai| snigdha kA rUkSa ke sAtha jaghanyaguNa ko chor3a kara sama yA viSama baMdha hotA hai| arthAt ekaguNa snigdha yA ekaguNa rUkSarUpa jaghagdha guNa ko chor3a kara zeSa sama yA viSama guNa vAle snigdha yA rUkSa kA paraspara baMdha hotA hai| sama snigdha kA sama snigdha ke sAtha tathA sama rUkSa kA sama rUkSa ke sAtha baMdha nahIM hotaa| udAharaNArtha-ekaguNa snigdha kA ekaguNa snigdha ke sAtha athavA ekaguNa snigdha kA doguNa snigdha ke sAtha bandha nahIM hotA hai| doguNa snigdha kA doguNa snigdha ke sAtha yA tInaguNa snigdha ke sAtha bandha nahIM hotA, kintu cAraguNa snigdha ke sAtha baMdha hotA hai| jisa prakAra snigdha ke sambandha meM kahA, usI prakAra rUkSa ke viSaya meM samajha lenA caahie| ekaguNa ko chor3a kara parasthAna meM snigdha aura rUkSa ke paraspara sama yA viSama meM donoM prakAra ke baMdha hote haiN| yathA--ekaguNa snigdha kA ekaguNa rUkSa ke sAtha baMdha nahIM hotA, kintu dvayAdi guNayukta rUkSa ke sAtha baMdha hotA hai, isI taraha dviguNa snigdha kA dviguNa rUkSa athavA triguNarUkSa ke sAtha baMdha hotA hai| isa prakAra sama aura viSama donoM prakAra ke baMdha hote haiN| (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 395 (kha) bhagavatI. (hindIvivecana) bhA. 3, pR. 1473 (ka) vahI, patrAMka 395 (kha) samaniddhayAe bandho na hoI, samalukkhayAe viNa hoi| vemAyaniddhalukkhattaNeNa bandho ukhNdhaannN||1|| . niddhassa nidreNa duyAhieNaM lukkhassa lukkheNaM duyaahiennN| niddhassa lukkheNa uvei bandho, jahannavajjo visamo samo vaa||2|| -bhagavatI. a. vRtti patra 395 meM uddhRta (ga) snigdharUkSatvAd bndhH| na jaghanyaguNAnAm / guNasAmye sdRshaanaam| bandhe samAdhiko pAriNAmikau ca / -tattvArthasUtra, a.5 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 vyAkhyAprajJaptisUtra prayogabandha : prakAra, bheda-prabheda tathA unakA svarUpa 12. se kiM taM payogabaMdhe ? payogabaMdhe tivihe paNNatte, taM jahA--aNAIe vA apajjavasie 1, sAdIe vA apajjavasie 2, sAdIe vA sapajjavasie 3|ttth NaM je se aNAIe apajjavasie se NaM aTThaNhaM jiivmjhpesaannN| tattha viNaM tiNhaM tiNhaM aNAIe apajjavasie, sesANaM saaiie|ttth NaMje se sAdIe apajjavasie se NaM siddhaannN| tattha NaM je se sAIe sapajjavasie se NaM cauvvihe paNNatte, taM jahA--AlAvaNabaMdhe, alliyAvaNabaMdhe, sarIrabaMdhe, sriirppyogbNdhe| [12 pra.] bhagavan ! prayogabaMdha kisa prakAra kA hai ? [12 u.] gautama! prayogabaMdha tIna prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra--(1) anAdi - aparyavasita, (2) sAdi-aparyavasita athavA (3) sAdi-saparyavasita / inameM se jo anAdi-aparyavasita hai, vaha jIva ke ATha madhyapradezoM kA hotA hai| una ATha pradezoM meM bhI tIna-tIna pradezoM kA jo baMdha hotA hai, vaha anAdiaparyavasita baMdha hai| zeSa sabhI pradezoM kA sAdi (-aparyavasita) baMdha hai| ina tInoM meM se jo sAdi-aparyavasita baMdha hai, vaha siddhoM kA hotA hai tathA inameM se jo sAdi-saparyavasita baMdha hai, vaha cAra prakAra kA kahA gayA hai, yathA--(1) AlApanabaMdha, (2) allikApana (AlIna) baMdha, (3) zarIrabaMdha aura (4) shriirpryogbNdh| 13. se kiM taM AlAvaNabaMdhe ? AlAvaNabaMdhe,jaMNaM taNabhArANa vA kaTThabhArANa vA pattabhArANa vA palAlabhArANa vA vellabhArANa vA vettalayA-vAga-varatta-rajju-valli-dabbhamAdiehiM AlAvaNabaMdhe samuppajjai, jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM saMkhejjaM kaalN| settaM aalaavnnbNdhe| [13 pra.] bhagavana! AlApanabaMdha kise kahate haiM ? [13 u.] gautama! tRNa (ghAsa) ke bhAra, kASTha ke bhAra,. pattoM ke bhAra, palAla ke bhAra aura bela ke bhAra, ina bhAroM ko beMta kI latA, chAla, varatrA (camar3e kI banI moTI rassI-barata), rajju (rassI), bela, kuza aura DAbha (nAriyala kI jaTA) Adi se bAMdhane se AlApanabaMdha samutpanna hotA hai| yaha baMdha jaghanyataH antarmuhUrta taka aura utkRSTa saMkhyeya kAla taka rahatA hai| yaha AlApanabaMdha kA svarUpa hai| 14. se kiM taM alliyAvaNabaMdhe ? alliyAvaNabaMdhe cauvihe pannatte,taM jahA-lesaNAbaMdhe uccayabaMdhe samuccayabaMdhe saahnnnnaabNdhe| [14 pra.] bhagavan ! allikApana (AlIna) baMdha kise kahate haiM ? [14 u.] gautama! AlInabaMdha cAra prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra-zleSaNAbaMdha, uccayabaMdha, samuccayabaMdha aura sNhnnbNdh| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-9 365 15. se kiM taM lesaNAbaMdhe ? lesamaNAbaMdhe, jaMNaM kuDDANaM kuTTimANaM khaMbhANaM pAsAyANaM kaTThANaM cammANaM ghaDANaM paDANaM kaDANaM chuhA-cikkalla-silesa-lakkha-mahusitthamAiehiM lesaNaehiM baMdhe samuppajjai, jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM saMkhenjaM kaalN| settaM lesnnaabNdhe| [15 pra.] bhagavan ! zleSaNAbaMdha kise kahate haiM ? [15 u.] gautama! zleSaNAbaMdha isa prakAra kA hai--jo kuDyoM (bhittiyoM) kA, kuTTimoM (AMgana ke pharza) kA, stambhoM kA, prAsAdoM kA, kASThoM kA, carmoM (camar3oM) kA, ghar3oM kA, vastroM kA aura caTAiyoM (kaToM) kA cUnA, kIcar3a zleSa (goMda Adi cipakAne vAle dravya, athavA vajralepa), lAkha, moma Adi zleSaNa dravyoM se baMdha sampanna hotA hai, vaha zleSaNAbaMdha kahalAtA hai| yaha baMdha jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa saMkhyAtakAla taka rahatA hai| yaha zleSaNAbaMdha kA kathana huaa| 16.se kiM taM uccayabaMdhe ? uccayabaMdhe, jaMNaM taNarAsINa vA kaTTharAsINa vA pattarAsINa vA tusarAsINa vA bhusarAsINa vA gomayarAsINa vA avagararAsINa vA uccaeNaM baMdhe samuppajjai, jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM saMkhejjaM kaalN| settaM uccybNdhe| [16 pra.] bhagavan! uccayabaMdha kise kahate haiM ? [16 u.] gautama ! tRNarAzi, kASTharAzi, patrarAzi, tuSarAzi, bhUse kA Dhera, gobara (yA upaloM) kA Dhera athavA kUr3e-kacare kA Dhera, ina kA U~ce Dhera (puMja-saMjaya) rUpa se jo baMdha sampanna hotA hai, use uccayabaMdha kahate haiM / yaha baMdha jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH saMkhyAtakAla taka rahatA hai / isa prakAra uccayabaMdha kA kathana kiyA gayA hai| 17. se kiM taM samuccayabaMdhe ? samuccayabaMdhe, jaMNaM agaDa-taDAga-nadI-daha-vAvI-pukkharaNI-dIhiyANaM guMjAliyANaM sarANaM sarapaMtiANaM sarasarapaMtiyANaM bilapaMtiyANaM devakula-sabhA-pavA-thUbha-khAiyANaM pharihANaM pAgAkhAlagacariya-dAra-gopura-toraNANaM pAsAya-ghara-saraNa-leNa-AvaNANaM siMghADaga-tiya-caukka-caccaracaummuha-mahApahamAdINaM chuhA-cikkhalla-silesamamuccaeNaM baMdhe samuppajjai, jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM saMkhejjaM kaalN| settaM smuccybNdhe| [17 pra.] bhagavan ! samuccayabaMdha kise kahate haiM ? [17 u.] gautama! kuA, tAlAba, nadI, draha, vApI (bAvar3I), puSkariNI (kamaloM se yukta vApI), Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 vyAkhyAprajJaptisUtra dIrghikA, guMjAlikA, sarovara, sarovaroM kI paMkti, bar3e sarovaroM kI paMkti, biloM kI paMkti, devakula (maMdira), sabhA, prapA (pyAU) stUpa, khAI, parikhA (parighA), prAkAra (kilA yA koTa), aTTAlaka (aTArI, kile para kA kamarA yA gar3ha), caraka (gaDha yA nagara ke madhya kA mArga), dvAra, gopura, toraNa, prAsAda (mahala), ghara, zaraNasthAna, layana (gRhavizeSa), ApaNa ( dUkAna ), zRMgATaka (siMghAr3e ke AkAra kA mArga), trika ( tirAhA ), catuSka (caurAhA), catvaramArga, (caupar3a - bAjAra kA mArga), caturmukha mArga aura rAjamArga ( bar3I aura caur3I sar3aka) Adi kA cUnA, (gIlI) miTTI, kIcar3a evaM zleSa (vajralepa Adi) ke dvArA samuccayarUpa se jo baMdha samutpanna hotA hai, use samuccayabaMdha kahate haiN| usakI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyeyakAla kI hai / isa prakAra samuccayabaMdha kA kathana pUrNa huA / 18. se kiM taM sAhaNaNAbaMdhe ? sAhaNaNAbaMdhe duvihe pannatte, taM jahA---desasAhaNaNAbaMdhe ya savvasAhaNaNAbaMdhe y| [18 pra.] bhagavan ! saMhananabaMdha kise kahate haiM ? [18 u.] gautama ! saMhananabaMdha do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra - (1) deza - saMhananabaMdha aura (2) sarvasaMhananabaMdha | 19. se kiM taM desasAhaNaNAbaMdhe ? desasAhaNaNAbaMdhe, jaM NaM sagaDa - raha - jANa - jugga- gilli - thilli -sIya - saMdamANiyA-lohIlohakaDAha-kaDucchua-AsaNa-sayaNa-khaMbha- bhaMDa-matta uvagaraNamAINaM desasAhaNaNAbaMdhe samuppajjaMi, jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM saMkhejjaM kAlaM / se ttaM desasAhaNaNAbaMdhe / [19 pra.] bhagavan! dezasaMhananabaMdha kise kahate haiM ? [19 u.] gautama! zakaTa (gAr3I), ratha yAna (choTI gAr3I), yugya vAhana ( do hAtha pramANa vedikA se upazobhita jampAna--pAlakhI), gilli ( hAthI kI ambAr3I), thilli (palANa), zivikA ( pAlakhI), syandamAnI (puruSa pramANa vAhana vizeSa myAnA), loDhI, lohe kI kar3AhI, kur3achI, (camacA bar3A yA choTA), Asana, zayana stambha, bhANDa (miTTI ke bartana), pAtra nAnA upakaraNa Adi padArthoM ke sAtha jo sambandha sampanna hotA hai, vaha dezasaMhananabaMdha hai| vaha jaghanyataH antarmuhUrta taka aura utkRSTata: saMkhyeya kAla taka rahatA hai| yaha hai dezasaMhananabaMdha kA svarUpa / 20. se kiM taM savvasAhaNaNAbaMdhe ? savvasAhaNaNA baMdhe, se NaM khIrodagabhAINaM / se ttaM svvsaahnnnnaabNdhe| se ttaM saahnnnnaabNdhe| se taM alliyAvaNabaMdhe / [20 pra.] bhagavan ! sarvasaMhananabaMdha kise kahate haiM ? Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 aSTama zataka : uddezaka-9 [20 u.] gautama ! dUdha aura pAnI Adi kI taraha ekameka ho jAnA sarvasaMhananabaMdha kahalAtA hai| isa prakAra sarvasaMhananabaMdha kA svarUpa hai| yaha AlInabaMdha kA kathana huaa| 21. se kiM taM sarIrabaMdhe? sarIrabaMdhe duvihe, paNNatte, taM jahA--puvvappaogapaccaie ya paDuppannappaogapaccaie ya / [21 pra.] bhagavan ! zarIrabaMdha kisa prakAra kA hai ? __[21 u.] gautama ! zarIrabaMdha do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra--pUrvaprayoga pratyayika aura (2) prtyutpnnpryogprtyyik| 22. se kiM taM puvvappaogapaccaie? puvvappaogapaccaie, jaM NaM neraiyANaM saMsAratthANaM savvajIvANaM tattha tattha tesu tesu kAraNesu samohannAmANANaM jIvappadesANaM baMdhe smuppjjdd'| se ttaM puvvppyogpccie| [22 pra.] bhagavan ! pUrvaprayogapratyayikabaMdha kise kahate haiM ? ' [22 u.] gautama! jahA~-jahA~ jina-jina kAraNoM ne samudghAta karate hue nairayika jIvoM aura saMsArastha sarvajIvoM ke jIvapradezoM kA jo baMdha sampanna hotA hai, vaha pUrvaprayogapratyayikabaMdha kahalAtA hai| yaha hai puurvpryogprtyyikbNdh| . 23. se kiM taM paDuppannapayogapaccaie? paDuppannappayogapaccaie, jaM NaM kevalanANissa aNagArassa kevalisamugghAeNaM samohayasya, tAo samugghAyAo paDiniyattamANassa, aMtarA paMthe vaTTamANassa teyA kammANaM baMdhe smuppjji| kiM kAraNaM? tAhe se paesA egattIgayA bhavaMti tti|settN pdduppnnppyogpccie|se ttaM sriirbNdhe| [23 pra.] bhagavan ! pratyutpannaprayogapratyayika kise kahate haiM ? [23 u.] gautama ! kevalIsamudghAta dvArA samudghAta karate hue aura usa samudghAta se pratinivRtta hote (vApasa lauTate) hue bIca ke mArga (manthAnAvasthA) meM rahe hue kevalajJAnI anagAra ke taijasa aura kArmaNa zarIra kA jo baMdha sampanna hotA hai, use pratyutpannaprayogapratyayikabaMdha kahate haiN| [pra.] (taijasa aura kArmaNa zarIra ke baMdha kA) kyA kAraNa hai ? [u.] usa samaya (Atma) pradeza ekatrIkRta (saMghAtarUpa) hote haiM, jisase (taijasakArmaNa-zarIra kA) baMdha hotA hai| yaha huA pratyutpannaprayogapratyayikabaMdha kA svruup| yaha zarIrabaMdha kA kathana huaa| vivecanaprayogabaMdha : prakAra aura bheda-prabheda tathA unakA svarUpa prastuta 12 sUtroM (sU. 12 se 23 taka) meM prayogabaMdha ke tIna bhaMga tathA sAdi-saparyavasitabaMdha ke cAra bheda evaM unake prabheda aura svarUpa kA Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 varNana kiyA hai| vyAkhyAprajJaptisUtra prayogabaMdha--svarUpa aura jIvoM kI dRSTi se prakAra -- jIva ke vyApAra se jo baMdha hotA hai, vaha prayogabaMdha kahalAtA hai| prayogabaMdha ke tIna vikalpa haiM-- ( 1 ) anAdi - aparyavasita--- jIva ke asaMkhyAta pradezoM meM se madhya ke ATha (rucaka) pradezoM kA baMdha anAdi- aparyavasita hai| jaba kevalI samudghAta karate haiM, taba unake pradeza samagralokavyApI ho jAte haiM, usa samaya bhI ve ATha pradeza to apanI sthiti meM hI rahate haiM / usameM kisI prakAra kA parivartana nahIM hotaa| unakI sthApanA isa prakAra hai- nIce ye cAra pradeza haiM, aura inake Upara cAra pradeza haiM / isa prakAra samudAyarUpa se 8 pradezoM kA baMdha hai| pUrvokta 8 pradezoM meM bhI pratyeka pradeza kA apane pAsa rahe hue do pradezoM ke sAtha tathA Upara yA nIce rahe hue eka pradeza ke sAtha, isa prakAra tIna-tIna pradezoM ke sAtha bhI anAdi aparyavasita baMdha hai| zeSa sabhI pradezoM kA sayogI avasthA taka sAdi-saparyavasita nAmaka tIsarA vikalpa hai tathA siddha jIvoM ke pradezoM kA sAdi-aparyavasita baMdha hai| prastuta cAra bhaMgoM (vikalpoM) meM dUsare bhaMga (anAdi-saparyavasita) meM baMdha nahIM hotA / sAdi - saparyavasita baMdha ke cAra bheda haiM / (1) AlApanabaMdha - (rassI Adi se ghAsa Adi ko bAMdhanA), ( 2 ) AlInabaMdha-- (lAkha Adi eka zleSya padArtha kA dUsare padArtha ke sAtha baMdha honA), (3) zarIrabaMdha ( samudghAta karate samaya vistArita aura saMkocita jIva- pradezoM ke sambandha se taijasAdi zarIra pradezoM kA sambandha honA), (4) zarIraprayogabaMdha - ( audArikAdi zarIra kI pravRtti se zarIra ke pudgaloM ko grahaNa karane rUpa baMdha) isake pazcAt AlInabaMdha ke zleSaNAdibaMdha ke rUpa meM 4 bheda tathA unakA svarUpa mUlapATha meM batalA diyA gAya hai| saMhananabaMdha : do rUpa vibhinna padArthoM ke milane se eka AkAra kA padArtha bana jAnA, saMhananabaMdha hai| pahiyA, jUA Adi vibhinna avayava milakara jaise gAr3I kA rUpa dhAraNa kara lete haiM vaise hI kisI vastu ke eka aMza ke sAtha, kisI anya vastu kA aMza rUpa se sambandha honA- jur3a jAnA dezasaMhananabaMdha hai aura dUdha-pAnI kI taraha ekameka ho jAnA, sarvasaMhananabaMdha hai / zarIrabaMdha : do bheda - vedanA, kaSAya Adi samudghAtarUpa jIvavyApAra se hone vAlA jIva pradezoM kA baMdha, athavA jIvapradezAzrita taijasa- kArmaNazarIra kA baMdha pUrvaprayoga-pratyayika- zarIrabaMdha hai, tathA vartamAnakAla meM kevalIsamudghAta rUpa jIvavyApAra se hone vAlA taijasa - kArmaNazarIra kA baMdha, pratyutpannaprayoga-pratyayikazarIrabaMdha hai / zarIraprayogabaMdha ke prakAra evaM audArikazarIraprayogabaMdha ke sambandha meM vibhinna pahaluoM se nirUpaNa 24. se kiM taM sarIrapayogabaMdhe ? sarIrappayogabaMdhe paMcavihe pannatte, taM jahA -- orAliyasarIrappaogabaMdhe veuvviyasarIrappaogabaMdhe 1. bhagavatIsUtra. a. vRtti, patrAMka 394 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-9 369 AhAragasarIrappaogabaMdhe teyAsarIrappayogabaMdhe kmmaasriirppyogbNdhe| [24 pra.] bhagavan ! zarIraprayogabaMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [24 u.] gautama! zarIraprayogabaMdha pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra-(1) audArikazarIraprayogabaMdha, (2) vaikriyazarIraprayogabaMdha, (3) AhArakazarIraprayogabaMdha, (4) taijasazarIraprayogabaMdha aura (5) kaarmnnshriirpryogbNdh| 25. orAliyasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA! paMcavihe pannatte, taM jahA--egiMdiyaorAliyasarIrappayogabaMdhe beiMdiyaorAliya sarIrappayogabaMdhe jAva pNciNdiyoraaliysriirppyogbNdhe| [25 pra.] bhagavan ! audArika-zarIraprayogabaMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [25 u.] gautama! vaha pAMca prakAra kA kahA gayA hai, yathA--(1) ekendriya-audArika-zarIraprayogabaMdha (2) dvIndriya-audArikazarIra-prayogabaMdha, yAvat (3) trIndriya-audArikazarIra-prayogabaMdha, (4) caturindriyaaudArikazarIra-prayogabaMdha aura (5) pNcendriy-audaarikshriir-pryogbNdh| 26. egiMdiyaorAliyasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA! paMcavihe paNNatte,taM jahA--puDhavikkAiyaegidiyaorAliyasarIrappayogabaMdhaM, evaM eeNaM abhilAveNaM bhedA jahA ogAhaNasaMThANe aurAliyasarIrassa tahA bhANiyavvA jAva panjattagabbha , vakkaMtiya-maNussapaMciMdiyaorAliyasarIrappayogabaMdheya apajjattagabbhavakkaMtiyamaNUsapaMciMdiyaorAliyasarIrappayogabaMdhe y| [26 pra.] bhagavan ! ekendriya-audArika-zarIraprayogabaMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [26 u.] gautama! ekendriya-audArikazarIra-prayogabaMdha pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-prayogabaMdha ityAdi / isa prakAra isa abhilApa dvArA jaise prajJApanAsUtra ke (ikkIsaveM) 'avagAhanA-saMsthAna-pada' meM audArikazarIra ke bheda kahe gae haiM, vaise yahAM bhI paryAptagarbhaja-manuSya-paJcendriya-audArikazarIra-prayogabaMdha aura aparyApta garbhaja-manuSya-paMcendriya-audArikazarIraprayogabaMdha taka kahanA caahie| 27. orAliyasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNaM? goyamA ! vIriyasajogasaddavvayAe pamAdaccayA kammaM ca jogaM ca bhavaM ca AuyaM ca paDucca orAliyasarIrappayoganAmakammassa udaeNaM orAliyasarIrappayogabaMdhe / [27 pra.] bhagavan! audArikazarIra-prayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? [27 u.] gautama! savIryatA, sayogatA aura sadvya tA se, pramAda ke kAraNa, karma, yoga, bhava aura AyuSya Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 vyAkhyAprajJaptisUtra Adi hetuoM kI apekSA se audArikazarIra-prayoganAmakarma ke udaya se audArikazarIra-prayogabaMdha hotA hai| 28. egiMdiyaorAliyasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNaM? evaM ceva / [28 pra.) bhagavan ! ekendriya audArikazarIra-prayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? [28 u.] gautama! pUrvokta-kathanAnusAra yahA~ bhI jAnanA caahie| 29. puDhavikAiyaegidiyaorAliyasarIrappayogabaMdhe evaM ceva / [29] isI prakAra pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-prayogabaMdha ke viSaya meM kahanA caahie| 30. evaM jAva vnnssikaaiyaa| evaM beiNdiyaa| evaM teiNdiyaa| evaM curidiyaa| [30] isI prakAra vanaspatikAyika-ekendriya-audArikazarIra-prayogabaMdha tathA dvIndriya-trIndriyacaturindriya-audArikazarIra-prayogabaMdha taka kahanA caahie| 31. tirikkhajoNiyapaMciMdiyaorAliyasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNaM? evaM cev| [31 pra.] bhagavan! tiryaJca-paMcendriya-audArikazarIra-prayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? [31 u.] gautama! (isa viSaya meM bhI) pUrvokta kathanAnusAra jAnanA caahie| 32. maNussapaMciMdiyaorAliyasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNaM? goyamA ! vauriyasajogasaddavvayAe pamAdapaccayA jAva AuyaM ca paDucca maNussapaMciMdiyaorAliyasarIrappayoganAmAe kammassa udaeNaM mnnusspNciNdiyoraaliysriirppogbNdhe| [32 pra.] bhagavan ! manuSya-paMcendriya-audArikazarIra-prayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? [32 u.] gautama! savIryatA, sayogatA aura sadravyatA se tathA pramAda ke kAraNa yAvat AyuSya kI apekSA se evaM manuSya-paMcendriya-audArikazarIra-nAmakarma ke udaya se manuSya-paMcendriya-audArikazarIra-prayogabaMdha hotA hai| 33. orAliyasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kiM desabaMdhe savvabaMdhe ? goyamA ! desabaMdhe vi savvabaMdhe vi| [33 pra.] bhagavan ! audArikazarIra-prayogabaMdha kyA dezabaMdha yA sarvabaMdha hai ? [33 u.] gautama! vaha dezabaMdha bhI hai aura sarvabaMdha bhI hai| 34. egiMdiyaorAliyasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kiM desabaMdhe savvabaMdhe? evaM cev| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka - 9 [34 pra.] bhagavan! ekendriya-audArikazarIra-prayogabaMdha kyA dezabaMdha hai yA sarvabaMdha hai ? [ 34 u.] gautama! pUrvokta kathanAnusAra yahAM bhI jAnanA caahie| 35. evaM puDhavikAiyA | [35] isI prakAra pRthvIkAyika- ekendriya-audArikazarIra-prayogabaMdha ke viSaya meM samajhanA caahie| 36. evaM jAva maNussapaMciMdiyaorAliyasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte! kiM desabaMdhe, savvabaMdhe ? goyamA ! desabaMdhe vi, savvabaMdhe vi / 371 [36 pra.] isI prakAra yAvat bhagavan ! manuSya-paMcendriya-audArikazarIra-prayogabaMdha kyA dezabaMdha hai yA sarvabaMdha hai ? [36 u.] gautama ! vaha dezabaMdha bhI hai aura sarvabaMdha bhI hai--yahA~ taka kahanA caahie| 37. orAliyasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi ? gomA ! savvabaMdhe ekkaM samayaM, desabaMdhe jahantreNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM iM [ 37 pra.] bhagavan! audArikazarIra-prayogabaMdha kAla kI apekSA, kitane kAla taka rahatA hai ? [ 37 u.] gautama! sarvabaMdha eka samaya taka rahatA hai aura dezabaMdha jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH eka samaya kama tIna palyopama taka rahatA hai / 38. egiMdiyaorAliyasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! savvabaMdhe ekkaM samayaM, desabaMdhe jahanneNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAiM samaUNAI / [38 pra.] bhagavan! ekendriya-audArikazarIra-prayogabaMdha kAlataH kitane kAla taka rahatA hai ? [ 38 u.] gautama! sarvabaMdha eka samaya taka rahatA hai aura dezabaMdha jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH eka samaya kama 22 hajAra varSa taka rahatA hai| 39. puDhavikAiyaegidiya0 pucchA / goyamA ! savvabaMdhe ekkaM samayaM, desabaMdhe jahantreNaM khuDDAgabhavaggahaNaM tisamayUNaM, ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAiM samaUNAI / [39 pra.] bhagavan! pRthvIkAyika- ekendriya-audArikazarIra-prayogabaMdha kAlata: kitane kAla taka rahatA hai ? [39 u.] gautama! sarvabaMgha eka samaya taka rahatA hai aura dezabaMdha jaghanyataH tIna samaya kama kSullaka Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 vyAkhyAprajJaptisUtra bhavagrahaNa tathA utkRSTataH eka samaya kama 22 hajAra varSa taka rahatA hai| 40. evaM savvesiM savvabaMdho ekkaM samayaM, desabaMdho jesiM natthi veubviyasarIraM tesiM jahanneNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM tisamayUNaM, ukkoseNaM jA jassa ukkosiyA ThitI sA samaUNA kaayvvaa| jesiM puNa atthi veuvviyasarIraM tesiM desabaMdho jahanneNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaMjA jassa ThitI sA samaUNA kAyavvA jAva maNussANaM desabaMdhe jahanneNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM smyuunnaaii| [40] isa prakAra sabhI jIvoM kA sarvabaMdha eka samaya taka rahatA hai| jinake vaikriyazarIra nahIM hai, unakA dezabaMdha jaghanyataH tIna samaya kama kSullakabhavagrahaNa paryanta aura utkRSTata: jisa jIva kI jitanI utkRSTataH AyuSya-sthiti hai, usase eka samaya kama taka rahatA hai| jinake vaikriyazarIra hai, unake dezabaMdha jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH jisakI jitanI (AyuSya) sthiti hai, usameM se eka samaya kama taka rahatA hai| isa prakAra yAvat manuSyoM kA dezabaMdha jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH eka samaya kama tIna palyopama taka jAnanA caahie| 41. orAliyasarIrabaMdhaMtaraMNaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi| goyamA! savvabaMdhaMtaraM jahanneNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM tisamayUNaM, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI puvvkoddismyaahiyaaii| desabaMdhaMtaraM jahanneNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM tissyaahiyaaiN| [41 pra.] bhagavan ! audArikazarIra ke baMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? [41 u.] gautama! isake sarvabaMdha kA antara jaghanyataH tIna samaya kama kSullakabhava-grahaNa paryanta aura utkRSTataH samayAdhika pUrvakoTi tathA tetIsa sAgaropama hai| dezabaMdha kA antara jaghanyataH eka samaya aura utkRSTaH tIna samaya adhika tetIsa sAgaropama hai| 42. egidiyaorAliya0 pucchaa| goyamA ! savvabaMdhaMtaraM jahanneNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM tisamayUNaM, ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAI smyaahiyaaii| desabaMdhaMtaraM jahanneNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM aMtomuhuttaM / [42 pra.] bhagavan ! ekendriya-audArikazarIra-baMdha kA antara kAla kitane kA hai ? [42 u.] gautama! isake sarvabaMdha kA antara jaghanyata: tIna samaya kama kSullakabhava-grahaNa paryanta hai aura utkRStaH eka samaya adhika bAIsa hajAra varSa hai| dezabaMdha kA antara jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa antarmuhUrta kA hai| 43. puDhavikkAiyaegiMdiya0 pucchaa| goyamA ! savvabaMdhaMtaraM jaheva egiMdiyassa taheva bhANiyavvaM, desabaMdhaMtaraM jahanneNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM tiNNi smyaa| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka - 9 373 [43 pra.] bhagavan! pRthvIkAyika- ekendriya-audArikazarIrabaMdha kA antara kitane kAla kA hai ? [43 u.] gautama! isake sarvabaMdha kA antara jisa prakAra ekendriya kA kahA gayA hai, usI prakAra kahanA caahie| dezabaMdha kA antara jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa antarmuhUrtta kA hai / 44. jahA puDhavikkAiyANaM evaM jAva cauriMdiyANaM vAukkAiyavajjANaM, navaraM savvabaMdhaMtaraM ukkoseNaM jA jassa ThitI sA samayAhiyA kAyavvA / vAukkAiyANaM savvabaMdhaMtaraM jahanneNaM khuDDAgabhavaggahaNaM tisamayUNaM, ukkoseNaM tiNNi vAsasahassAiM samayAhiyAiM / desabaMdhaMtaraM jahantreNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM aMtomuhuttaM / [44] jisa prakAra pRthvIkAyika jIvoM kA zarIrabaMdhAntara kahA gayA hai, usI prakAra vAyukAyika jIvoM ko chor3a kara caturindriya taka sabhI jIvoM kA zarIrabaMdhAntara kahanA cAhie, kintu vizeSata: utkRSTa sarvabaMdhAntara jisa jIva kI jitanI (AyuSya) sthiti ho, usase eka samaya adhika kahanA caahie| (arthAt ---- sarvabaMdha kA antara samayAdhika AyuSyasthiti -pramANa jAnanA caahie|) vAyukAyika jIvoM ke sarvabaMdha kA antara jaghanyataH tIna samaya kama kSullakabhava-grahaNa aura utkRSTataH samayAdhika tIna hajAra varSa kA hai| inake dezabaMdha kA antara jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa antarmuhUrta kA hai / 45. paMciMdiyatirikkhajoNiyaorAliya0 pucchA / savvabaMdhaMtaraM jahanneNaM khuDDAgabhavaggahaNaM tisamayUNaM, ukkoseNaM putrakoDI samayAhiyA, dezabaMdhaMtaraM jahA egiMdiyANaM tahA paMciMdiyatirikkha joNiyANaM / [45 pra.] bhagavan! paJcendriya tiryaJcayonika - audArikazarIrabaMdha kA antara kitane kAla kA kahA gayA hai ? [45 u.] gautama! isake sarvabaMdha kA antara jaghanyataH tIna samaya kama kSullakabhava-grahaNa hai aura utkRSTataH samayAdhika pUrvakoTi kA hai| dezabaMdha kA antara jisa prakAra ekendriya jIvoM kA kahA gayA, ' prakAra sabhI paMcendriyatiryaJcayonikoM kA kahanA caahie| usI 46. evaM maNussANaM vi niravasesaM bhANiyava jAva ukkoseNaM aMtomuhuttaM / [46] isI prakAra manuSyoM ke zarIrabaMdhAntara ke viSaya meM bhI pUrvavat 'utkRSTataH antarmuhUrta kA hai' yahAM taka sArA kathana karanA caahie| 47. jIvassa NaM bhaMte ! egiMdiyatte NoegiMdiyatte puNaravi egiMdiyatte egiMdiyaorAliya sarIrappaogabaMdhaMtaraM kAlao kevacciraM hoi ? goyamA! savvabaMdhaMtaraM jahanneNaM do khuDDAgabhavaggahaNAI tisamayUNAI, ukkoseNaM do sAgarovamasahassAiM saMkhejjavAsamabbhahiyAI, desabaMdhaMtaraM jahantreNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samayAhiyaM, ukkoseNaM do sAgarovamasahassAiM saMkhejjavAsamabbhahiyAI / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 vyAkhyAprajJaptisUtra [47 pra.] bhagavan! ekendriyAvasthAgata jIva (ekendriyatva ko chor3a kara) noekendriyAvasthA (kisI dUsarI jAti) meM raha kara punaH ekendriyarUpa (ekendriyajAti) meM Ae to ekendriya-audArika-zarIra-prayogabaMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? / [47 u.] gautama! (aise jIva kA) sarvabaMdhAntara jaghanyataH tIna samaya kama do kSullaka bhava grahaNa kAla aura utkRSTataH saMkhyAtavarSa-adhika do hajAra sAgaropama kA hotA hai| 48. jIvassa NaM bhaMte ! puDhavikAiyatte nopuDhavikAiyatte puNaravi puDhavikAiyatte puDhavikAiyaegidiyaorAliyasarIrappayogabaMdhaMtaraM kAlao kevacciraM hoi ? goyamA! savvabaMdhaMtaraM jahanneNaM do khuDDAiM bhavaggahaNAI tisamayaUNAI, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, aNaMtA ussappiNI-osappiNIo kAlao, khettao aNaMtA logA, asaMkhejjA poggalapariyaTTA, te NaM poggalapariyaTTA AvaliyAe asNkhejjibhaago| desabaMdhaMtaraM jahanneNaM khuDDAgabhavaggahaNaM samayAhiyaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM jAva AvaliyAe asNkhejjibhaago| [48 pra.] bhagavan! pRthvIkAyika-avasthAgata jIva nopRthvIkAyika-avasthA meM (pRthvIkAya ko chor3a kara anya kisI kAya meM) utpanna ho, (vahA~ raha kara) punaH pRthvIkAyikarUpa (pRthvIkAya) meM Ae, to pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra-prayogabaMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? [48 u.] gautama! (aise jIva kA) sarvabaMdhAntara jaghanyataH tIna samaya kama do kSullakabhava grahaNa kAla aura utkRSTataH anantakAla hotA hai| kAlataH ananta utsarpiNI avasarpiNI kAla hai, kSetrataH ananta loka, asaMkhyeya pudgala-parAvartana hai| ve pudgala-parAvartana AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa haiN| (arthAtAvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya haiM, utane pudgala-parAvartana hai|) dezabaMdha kA antara jaghanyataH samayAdhika kSullakabhavagrahaNakAla aura utkRSTataH anantakAla, ...... yAvat 'AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa pudgala-parAvartana hai', yahAM taka jAnanA caahie| 49. jahA puDhavikkAiyANaM evaM vaNassaikAiyavajjANaM jAva mnnussaannN| vaNassaikAiyANaM doNNi khuDDAiM evaM ceva, ukkoseNaM asaMkhijjaM kAlaM, asaMkhijjAo ussappiNi-osappiNIo kAlao, khettao asaMkhejjA logaa| evaM desabaMdhaMtaraM pi ukkoseNaM puddhviikaalo| [49] jisa prakAra pRthvIkAyika jIvoM kA prayogabaMdhAntara kahA gayA hai, usI prakAra vanaspatikAyika jIvoM ko chor3akara yAvat manuSyoM ke prayogabaMdhAntara taka (sabhI jIvoM ke viSaya meM) samajhanA caahie| vanaspatikAyika jIvoM ke sarvabaMdha kA antara jaghanyataH kAla kI apekSA se tIna samaya kama do kSullakabhavagrahaNa kAla aura utkRSTataH asaMkhyeyakAla hai, athavA asaMkhyeya utsarpiNI-avasarpiNI hai, kSetrata: asaMkhyeya loka hai| isI prakAra dezabaMdha kA antara bhI jaghanyataH samayAdhika-kSullakabhavagrahaNa kA hai aura utkRSTataH pRthvIkAyika sthitikAla hai, (arthAt --asaMkhyeya utsarpiNI-avasarpiNI kAla yAvat asaMkhyeya loka hai|) 50. eesiM NaM bhaMte ! jIvANaM orAliyasarIrassa desabaMdhagANaM savvabaMdhagANaM abaMdhagANa ya Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka - 9 kare karehiMto jAva visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovA jIvA orAliyasarIrassa savvabaMdhagA abaMdhagA visesAhiyA, desabaMdhagA asaMkhejjaguNA / [50 pra.] bhagavan! audArika zarIra ke ina dezabaMdhaka sarvabaMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kinase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? 375 [50 u. ] gautama ! sabase thor3e (alpa) audArikazarIra ke sarvabaMdhaka jIva haiM unase abaMdhaka jIva vizeSAdhika haiM aura unase dezabaMdhaka jIva asaMkhyAta guNe haiN| vivecana -- zarIraprayogabandha ke prakAra evaM audArikazarIraprayogabandha ke sambandha meM vibhinna pahaluoM se nirUpaNa - prastuta 27 sUtroM (sU. 24 se 50 taka) meM zarIraprayogabaMdha ke viSaya meM nimnokta tathyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai-- 1. audArika Adi ke bheda se zarIraprayogabaMdha pAMca prakAra kA hai| . 2. ekendriya se lekara paMcendriya taka audArikazarIraprayogabaMdha pAMca prakAra kA hai| 3. ekendriya-audArikazarIraprayogabaMdha pRthvIkAya se lekara vanaspatikAya taka pAMca prakAra kA hai| 4. dvIndriya se lekara paMcendriya paryApta, aparyApta garbhaja manuSya taka audArikazarIraprayogabaMdha samajhanA cAhie / 5. samasta jIvoM ke audArikazarIraprayogabaMdha vIrya, yoga, sadddravya evaM pramAda ke kAraNa karma, yoga, bhava aura AyuSya kI apekSA audArikaMzarIraprayoganAmakarma ke udaya se hotA hai / 6. samasta jIvoM ke audArikazarIraprayogabaMdha dezabaMdha bhI hai, sarvabaMdha / 7. samasta jIvoM ke audArikazarIraprayogabaMdha kI kAlataH sthiti kI sImA / 8. samasta jIvoM ke sarva- dezabaMdha kI apekSA kAlataH audArikazarIrabaMdha ke antarakAla kI sImA / 9. samasta jIvoM dvArA apane ekendriyAdi pUrvarUpa ko chor3akara anya rUpoM meM utpanna ho yA raha kara, punaH usI avasthA (rUpa) meM Ane para audArikazarIra-prayogabaMdhAntarakAla kI sImA / 10. audArikazarIra ke dezabaMdhaka, sarvabaMdhaka aura abaMdhaka jIvoM kA alpabahutva / audArikazarIra-prayogabaMdha ke ATha kAraNa -- jisa prakAra prAsAdanirmANa meM dravya, vIrya, saMyoga, yoga (mana-vacana-kAyA kA vyApAra), zubhakarma ( kA udaya), AyuSya, bhava ( tiryaca - manuSyabhava) aura kAla (tRtIyacaturtha - paMcama ArA), ina kAraNoM kI apekSA hotI hai, usI prakAra audArikazarIrabaMdha meM bhI nimnokta 8 kAraNa apekSita haiM- ( 1 ) savIryatA -- vIryAntarAyakarma ke kSayopazama se utpanna zakti, (2) sayogatA -- yogayuktatA, (3) saddravyatA -- jIva ke tathArUpa audArikazarIrayogya tathAvidha pudgaloM - (dravyoM) kI vidyamAnatA ( 4 ) pramAda -- zarIrotpattiyogya viSaya - kaSAyAdi pramAda (5) karma - tiryaJcamanuSyAdi jAtinAmakarma, (6) yoga-- Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isalie 376 vyAkhyAprajJaptisUtra kAyayogAdi (7) bhava-tiryaJca evaM manuSya kA anubhUyamAna bhava aura (8) AyuSya-tiryaJca aura manuSya kA aayussy| ina 8 kAraNoM se udayaprApta audArikazarIraprayoganAmakarma se audArikazarIra-prayogabaMdha hotA hai| prastuta prasaMga kA uttara to yahI honA cAhie--audArikazarIraprayoganAmakarma ke udaya se yaha hotA hai, kintu mUlapATha meM jo 8 kAraNa batAe haiM, ve isa mukhya kAraNa-nAmakarma ke sahakArI kAraNa haiM, jo audArikazarIraprayogabaMdha meM Avazyaka hai, yahI isa sUtra kA Azaya hai| audArikazarIra-prayogabaMdha ke do rUpa : sarvabaMdha, dezabaMdha--jisa prakAra ghRtAdi se bharI huI evaM agni se tapI huI kar3AhI meM jaba mAlapUA DAlA jAtA hai, to prathama samaya meM vaha ghRtAdi ko kevala grahaNa karatA (khIMcatA) hai, tatpazcAt zeSa samayoM meM vaha ghRtAdi ko grahaNa bhI karatA hai aura chor3atA bhI hai, usI prakAra yaha jIva jaba pUrvazarIra ko chor3akara anya zarIra ko dhAraNa karatA hai, taba prathama samaya meM utpattisthAna meM rahe hue usa zarIra ke yogya pudgaloM ko kevala grahaNa karatA hai| isa prakAra kA yaha baMdha--'sarvabaMdha' hai| tatpazcAt dvitIya Adi samayoM meM zarIrayogya padagaloM ko grahaNa bhI karatA hai aura choDatA bhI hai. ata: yaha dezabaMdha hai yahA~ kahA gayA hai ki audArikazarIraprayogabaMdha sarvabaMdha bhI hotA hai, dezabaMdha bhii| jo sarvabaMdha hotA hai, vaha kevala eka samaya kA hotA hai| mAlapUe ke pUrvokta dRSTAntAnusAra jaba vAyukAyika yA manuSyAdi jIva vaikriyazarIra karake use chor3a detA hai, taba chor3ane ke bAda audArikazarIra kA eka samaya taka sarvabaMdha karatA hai, tatpazcAt dUsare samaya meM vaha dezabaMdha karatA hai| dUsare samaya meM yadi usakA maraNa ho jAe to isa apekSA se dezabaMdha jaghanya eka samaya kA hotA hai| audArikazarIradhArI jIvoM kI utkRSTa AyuSyasthiti tIna palyopama kI hai| isameM se jIva prathama samaya meM sarvabaMdhaka aura usake bAda eka samaya kama tIna palyopama taka dezabaMdhaka rahatA hai| isa dRSTi se samasta jIvoM kI apanI-apanI utkRSTa AyuSyasthiti ke anusAra eka samaya taka ve sarvabaMdhaka aura phira dezabaMdhaka rahate haiN| jaise--ekendriya jIvoM kI utkRSTa Ayusthiti 22 hajAra varSa kI hai| usameM se 1 samaya taka ve sarvabaMdhaka aura phira 1 samaya kama 22 hajAra varSa taka ve dezabaMdhaka rahate haiN| utkRSTa dezabaMdha--jisakI jitanI utkRSTa AyuSyasthiti hotI hai, usakA dezabaMdha usameM eka samaya kama hotA hai| jaise--apkAya kI 7000 varSa, tejaskAya kI 3 ahorAtra, vanaspatikAya kI 10000 varSa, dvIndriya kI 12 varSa, trIndriya kI 49 dina, caturindriya kI 6 mAsa kI utkRSTa Ayusthiti hotI hai| kSullakabhavagrahaNa kA Azaya apanI-apanI kAya aura jAti meM jo choTe-choTe bhava hoM, use kSullakabhava kahate haiN| eka antamuhUMta meM sUkSmanigoda ke 65536 kSullakabhava hote haiM, eka zvAsocchvAsa meM 17 se kucha adhika kSullakabhava hote haiM / pRthvIkAya ke eka muhUrta meM 12824 kSullakabhava hote haiN| apkAya se caturindriya jIvoM taka kA dezabandha jaghanya 3 samaya kama kSullakabhavagrahaNa taka hai| kyoMki unameM bhI vaikriyazarIra nahIM hotaa| audArikazarIra ke sarvabaMdha aura dezabaMdha kA antarakAla-samuccaya jIvoM kI apekSA audArikazarIrabaMdha kA sAmAnya antara-sarvabaMdha kA antara-tIna samaya kama kSullakabhavagrahaNa paryanta batAyA hai, usakA Azaya yaha hai ki koI jIva tIna samaya kI vigrahagati se audArikazarIradhArI jIvoM meM utpanna huA to Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-9 377 vaha vigrahagati ke do samaya meM anAhAraka rahatA hai aura tIsare samaya meM sarvabaMdhaka hotA hai| yadi kSullakabhava taka jIvita raha kara mRtyu ko prApta ho gayA aura audArikazarIradhArI jIvoM meM utpanna huA to vahA~ pahale samaya meM vaha sarvabaMdhaka hotA hai| isa prakAra sarvabaMdha kA sarvabaMdha ke sAtha jaghanya antara tIna samaya kama kSullakabhavagrahaNa hotA hai| utkRSTa antara samayAdhika pUrvakoTi aura tetIsa sAgaropama kA batAyA hai| usakA Azaya yaha hai ki koI jIva manuSya Adi gati meM avigrahagati se Akara utpanna huaa| vahA~ prathama samaya meM vaha sarvabaMdhaka rhaa| tatpazcAt pUrvakoTi taka jIvita rahakara mRtyu ko prApta huaa| vahA~ se vaha 33 sAgaropama kI sthitivAlA nairayika huA, athavA anuttaravimAnavAsI sarvArthasiddha deva huaa| vahA~ se cyava ( yA mara) kara vaha tIna samaya kI vigrahagati dvArA Akara audArikazarIradhArI jIva huaa| vaha jIva vigrahagati meM do samaya taka anAhAraka rahA aura tIsare samaya meM audArikazarIra kA sarvabaMdhaka rhaa| vigrahagati meM jo vaha anAhAraka do samaya taka rahA thA, unameM se eka samaya pUrvakoTi ke sarvabaMdhaka ke sthAna meM DAla diyA jAe to vaha pUrvakoTi pUrNa ho jAtI hai, usa para eka samaya adhika bacA huA rahatA hai| yoM sarvabaMdha kA paraspara utkRSTa antara eka samayAdhika pUrvakoTi aura tetIsa sAgaropama hotA hai| audArikazarIra ke dezabaMdha kA antara-- jaghanya eka samaya hai, kyoMki dezabaMdhaka mara kara avigraha se prathama samaya meM sarvabaMdhaka hokara punaH dvitIyAdi samayoM meM dezabaMdhaka ho jAtA hai| isa prakAra dezabaMdhaka kA dezabaMdhaka ke sAtha antara jaghanyataH eka samaya kA hotA hai| utkRSTataH antara tIna samaya adhika 33 sAgaropama kA hai| kyoMki dezabaMdhaka mara kara 33 sAgaropama kI sthiti ke nairayikoM yA devoM meM utpanna huaa| vahA~ se cyavakara tIna samaya kI vigrahagati se audArikazarIradhArI jIvoM meM utpanna huaa| isa prakAra vigrahagati meM do samaya taka anAhAraka rahA. tIsare samaya meM sarvabaMdhaka haA aura phira dezabaMdhaka ho gyaa| isa prakAra dezabaMdhaka kA utkRSTa antara 3 samaya adhika 33 sAgarophma kA ghaTita hotA hai| Age ke tIna sUtroM meM ekendriyAdi kA kathana karate hue audArikazarIrabaMdha kA antara vizeSarUpa se batAyA gayA hai| prakArAntara se audArikazarIrabaMdha kA antara--koI ekendriya jIva tIna samaya kI vigrahagati se utpanna huA, to vaha vigrahagati meM do samaya taka anAhAraka rahA aura tIsare samaya meM sarvabaMdhaka huaa| phira tIna samaya kama kSullakabhava-pramANa AyuSya pUrNa karake ekendriya ke sivAya dvIndriyAdi jAti meM utpanna ho jAya to vahA~ bhI kSullakabhava kI sthiti pUrNa karake avigrahagati dvArA punaH ekendriya jAti meM utpanna ho to prathama samaya meM vaha sarvabaMdhaka rahatA hai| isa prakAra sarvabaMdha kA jaghanya antara tIna samaya kama do kSullakabhava hotA hai / koI pRthvIkAyika jIva avigrahagati dvArA utpanna ho to prathama samaya meM vaha sarvabaMdhaka hotA hai| vahA~ 22,000 varSa kI utkRSTa sthiti pUrNa karake mara kara trasakAyika jIroM meM utpanna ho aura vahA~ bhI saMkhyAtavarSAdhika do hajAra sAgaropama kI utkRSTa kAyasthiti pUrNa karake punaH ekendriya jIvoM meM utpanna ho to vahA~ prathama samaya meM vaha sarvabaMdhaka hotA hai| isa prakAra sarvabaMdha kA utkRSTa antara saMkhyAtavarSAdhika do hajAra sAgaropama hotA hai| koI pRthvIkAyika jIva mara kara pRthvIkAyika jIvoM ke sivAya dUsare jIvoM meM utpanna ho jAe aura vahA~ Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 vyAkhyAprajJaptisUtra se mara kara punaH pRthvIkAyika meM utpanna ho to usake sarvabaMdha kA antara jaghanya tIna samaya kama do kSullakabhava hotA hai| utkRSTakAla kI apekSA anantakAla-ananta utsarpiNI-avasarpiNI-pramANa kAla hotA hai| arthAt anantakAla ke samayoM meM utsarpiNI-avasarpiNI kAla ke samayoM kA apahAra kiyA (bhAga diyA) jAe to ananta utsarpiNI-avasarpiNI kAla hotA hai| kSetra kI apekSA anantaloka hai| isakA tAtparya hai-ananta kAla ke samayoM meM lokAkAza ke pradezoM dvArA apahAra kiyA jAe, to anantaloka hote haiN| vanaspatikAya kI kAyasthiti anantakAla kI hai, isa apekSA se sarvabaMdha kA utkRSTa antara anantakAla hai| yaha anantakAla asaMkhyata pudgalaparAvartana-pramANa hai| pudgalaparAvartana Adi kI vyAkhyA-dasa koTAkoTi addhA palyopamoM kA eka sAgaropama hotA hai| dasa koTAkoTi sAgaropama kA eka avasarpiNIkAla hotA hai aura itane hI kAla kA eka utsarpiNIkAla hotA hai| aisI ananta avasarpiNI aura utsapaNiI kA eka pudgalaparAvartana hotA hai| asaMkhyAta samayoM kI eka AvalikA hotI hai| usa AvalikA ke asaMkhyAta samayoM kA jo asaMkhyAtavAM bhAga hai, usameM jitane samaya hote haiM, utane pudgalaparAvartana yahA~ liye gae haiN| inakI saMkhyA bhI asaMkhyAta ho jAtI hai, kyoMki asaMkhyAta ke asaMkhyAta bheda haiN| audArikazarIra ke bandhakoM kA alpabahutva--sabase thor3e sarvabaMdhaka jIva isalie haiM ki ve utpatti ke samaya hI pAe jAte haiN| unase abaMdhaka jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki vigrahagati meM aura siddhagati meM jIva abaMdhaka hote haiN| unase dezabaMdhaka isalie asaMkhyAtaguNe haiM ki dezabaMdha kA kAla asaMkhyAtaguNA hai|' vaikriyazarIraprayogabaMdha ke bheda-prabheda evaM vibhinna pahaluoM se tatsambandhita vicAraNA 51. veuvviyasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kativihe pannatte ? goyamA ! duvihe pannatte, taM jahA-egiMdiyaveuvviyasarIrappayogabaMdhe ya, pNciNdiyveubbiysriirppyogbNdhey| [51 pra.] bhagavan! vaikriyazarIra-prayogabaMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [51 u.] gautama! vaha do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra--(1) ekendriyavaikriyazarIraprayogabaMdha aura (2) pNcendriyvaikriyshriir-pryogbNdh| 52. jai egidiyaveubviyasarIrappayogabaMdhe kiM vAukkAiyaegidiyaveuvviyasarIrappayogabaMdhe avAukkAiyaegiMdiyaveuvviyasarIrappayogabaMdhe? evaM eeNaM abhilAveNaM jahAogAhaNasaMThANe veuvviyasarIrabhedo tahA bhANiyavvo jAva pajjattasavvaTThasiddhaaNuttarovavAiyakappAtIyavamANiyadevapaMciMdiyaveuvviyasarIrappayogabaMdheya apajjattasavvaTThasiddhaaNuttarovavAiya jAva payogabaMdhe y| 1. bhagavatIsUtra. a. vRtti, patrAMka 592 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka - 9 379 [52 pra.] bhagavan ! yadi ekendriya- vaikriyazarIraprayogabaMdha hai, to kyA vaha vAyukAyika ekendriyavaikriyazarIraprayogabaMdha hai athavA avAyukAyika ekendriya-vaikriyazarIraprayogabaMdha hai ? [52 u.] gautama ! isa prakAra ke abhilApa dvArA (prajJApanAsUtra ke ikkIsaveM) avagAhanA saMsthAnapada meM vaikriyazarIra ke jisa prakAra bheda kahe haiM, usI prakAra yahA~ bhI paryApta sarvArthasiddha-anuttaraupapAtika-kalpAtItavaimAnikadeva-paMcendriya-vaikriyazarIraprayogabaMdha aura aparyApta sarvArthasiddha anuttaraupapAtika - kalpAtIta- vaimAnikapaMcendriya-vaikriyazarIraprayogabaMdha taka kahanA caahie| 53. veDavviyasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNaM ? goyamA ! vIriyasajogasaddavvayAe jAva AuyaM vA laddhiM vA paDucca veDavviyasarIrappayoganAmAe kammassa udaeNaM veDavviyasarIrappayogabaMdhe / [53 pra.] bhagavan ! vaikriyazarIra-prayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai / [53 u.] gautama! savIryatA, sayogatA, sadddravyatA, yAvat AyuSya athavA labdhi kI apekSA tathA vaikriyazarIra- prayoganAmakarma ke udaya se vaikriyazarIraprayogabaMdha hotA hai / 54. vAukkAiyaegiMdiyaveDavviyasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNaM ? goyamA ! vIriyasajogasaddavvayAe taM ceva jAva laddhiM vA paDucca vAukkAiyaegiMdiyaveuvviya jAva bNdhe| [54 pra.] bhagavan! vAyukAyika- ekendriya-vaikriyazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai| [54 u.] gautama! savIryatA, sayogatA, sadddravyatA, yAvat AyuSya aura labdhi kI apekSA se tathA vAyukAyika- ekendriya-vaikriyazarIraprayoganAmakarma ke udaya se vAyukAyika, ekendriya-vaikriyazarIraprayogabaMdha hotA hai| 55. [ 1 ] rayaNappabhApuDhavineraDyapaMciMdiyaveDavviyasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kassa kammassa eNaM ? hai| goyamA ! vIriyasajogasaddavvayAe jAva AuyaM vA paDucca rayaNappabhApuDhavi0 jAva baMdhe / [55-1 pra.] bhagavan ! ratnaprabhApRthvI - nairayika-paMcendriya-vaikriyazarIrabaMdha kisa karma ke udaya se hotA [55 - 1 u.] gautama ! savIryatA, sayogatA, sadddravyatA, yAvat AyuSya kI apekSA se tathA ratnaprabhApRthvInairayika-paMcendriya-vaikriyazarIraprayoganAmakarma ke udaya se ratnaprabhApRthvI-nairayika-paMcendriya-vaikriyazarIraprayogabaMdha hotA hai| [ 2 ] evaM jAva ahesattamAe / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 vyAkhyAprajJaptisUtra [55-2] isI prakAra adhaHsaptama narakapRthvI taka kahanA caahie| 56.tirikkhajoNiyapaMciMdiyaveubviyasarIra* pucchaa| goyamA ! vIriya0 jahA vaaukkaaiyaannN| [56 pra.] bhagavan ! tiryaJcayonika-(paMcendriya) vaikriyazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? [56 u.] gautama! savIryatA yAvat AyuSya aura labdhi ko lekara tathA tiryaMcayonika-paMcendriyavaikriyazarIraprayoganAmakarma ke udaya se vaha hotA hai| 57. maNussapaMciMdiyaveuvviyaM ? evaM cev| [57 pra.] bhagavan ! manuSya-paMcendriya-vaikriyazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? [57 u.] gautama! manuSya-paMcendriya-vaikriyazarIraprayogabaMdha ke viSaya meM bhI isI prakAra (pUrvavat) jAna lenA caahie| 58.[1] asurakumArabhavaNavAsidevapaMciMdiyaveubbiya.? jahA rynnppbhaapuddhvineriyaa| [58-1 pra.] bhagavan ! asurakumAra-bhavanavAsIdeva-paMcendriya-vaikriyazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? [58-1 u.] gautama! isakA kathana bhI ratnaprabhApRthvInairayikoM kI taraha samajhanA cAhie / [2] evaM jAva thnniykumaaraa| [58-2] isI prakAra stanitakumAra bhavanavAsIdevoM taka kahanA caahie| 59. evaM vaannmNtraa| [59] isI prakAra vANavyantara devoM ke viSaya meM bhI ratnaprabhApRthvI nairayikoM ke samAna jAnanA caahie| 60. evaM joisiyaa| [60] isI prakAra jyotiSkadevoM ke viSaya meM jAnanA caahie| 61.[1] evaM sohammakappovagayA vemaanniyaa| evaM jAva accuyH| [61-1] isI prakAra (ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM ke samAna saudharmakalpopapannaka-vaimAnikadevoM se acyutakalpopannaka-vaimAnikadevoM taka ke viSaya meM jAnanA caahie| [2] gevenjakappAtIyA vemANiyA evaM cev| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka - 9 [61-2] graiveyakakalpAtIta-vaimAnikadevoM ke viSaya meM bhI isI prakAra jAna lenA caahie| [ 3 ] aNuttarovavAiyakappAtIyA vemANiyA evaM ceva / [61-3] anuttaraupapAtikakalpAtIta vaimAnikadevoM ke viSaya meM bhI pUrvavat jAna lenA caahie| 62. veDavviyasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte! kiM dezabaMdhe, savvabaMdhe ? goyamA ! dezabaMdhe vi, savvabaMdhe vi / 381 [62 pra.] bhagavan! vaikriyazarIraprayogabaMdha kyA dezabaMdha hai, athavA sarvabaMdha hai ? [62 u.] gautama ! vaha dezabaMdha bhI hai, sarvabaMdha bhI hai / 63. vAukkAiyaegiMdiya. ? evaM ceva / [63 pra.] bhagavan! vAyukAyika- ekendriya-vaikriyazarIraprayogabaMdha kyA dezabaMdha hai athavA sarvabaMdha hai ? [63 u.] gautama ! isI prakAra (pUrvavat) jAnanA caahie| 64. rayaNappabhApuDhavineraiya0 ? evaM ceva / [64 pra.] bhagavan ! ratnaprabhApRthvI- nairayika- vaikriyazarIraprayogabaMdha dezabaMdha hai yA sarvabaMdha ? [64 u.] gautama! isI prakAra (pUrvavat) jAnanA caahie| 65. evaM jAva aNuttarovavAiyA / [65] isI prakAra anuttaropapAtikakalpAtIta- vaimAnika devoM taka samajhanA cAhie / 66. veDavviyasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi ? goyamA! savvabaMdhe jahantreNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM do samayA / desabaMdhe jahantreNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI samayUNAI / [66 pra.] bhagavan! vaikriyazarIraprayogabaMdha, kAlata: kitane kAla taka rahatA hai| [66 u.] gautama ! isakA sarvabaMdha jaghanyataH eka samaya taka aura utkRSTataH do samaya taka rahatA hai aura dezabaMdha jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH eka samaya kama tetIsa sAgaropama taka rahatA hai| 67. vAukkAiyaegiMdiyaveDavviya. pucchA / goyamA ! savvabaMdhe ekkaM samayaM, desabaMdhe jahantreNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM aMtomuhuttaM / [67 pra.] bhagavan! vAyukAyika-ekendriya-vaikriyazarIraprayogabaMdha kitane kAla taka rahatA hai ? Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 vyAkhyAprajJaptisUtra [67 u.] gautama! isakA sarvabaMdha jaghanyataH eka samaya aura utkRSTata: do samaya taka rahatA hai tathA dezabaMdha jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH antarmuhUrta taka rahatA hai| 68.[1] rayaNappabhApuDhavineraiya. pucchaa| goyamA! savvabaMdhe ekkaM samayaM, desabaMdhe jahanneNaM dasavAsasahassAI tisamayaUNAI, ukkoseNaM sAgarovamaM smuunnN| [68-1 pra.] bhagavan ! ratnaprabhApRthvInairayika-vaikriyazarIraprayogabaMdha kitane kAla taka rahatA hai ? [68-1 u.] gautama! isakA sarvabaMdha eka samaya taka rahatA hai aura dezabaMdha jaghanyataH tIna samaya kama dasa hajAra varSa tathA utkRSTataH eka samaya kama eka sAgaropama taka rahatA hai| [2] evaM jAva ahesttmaa| navaraM desabaMdhe jassa jA jahaniyA ThitI sA tisamayUNA kAyavvA, jA ca ukkosiyA sA smyuunnaa| [68-2] isI prakAra adha:saptamanarakapRthvI taka jAnanA cAhie, kintu itanA vizeSa hai ki jisakI jitanI jaghanya (Ayu-) sthiti ho, usameM tIna samaya kama jaghanya dezabaMdha tathA jisakI jitanI utkRSTa (Ayu-) sthiti ho, usameM eka samaya kama utkRSTa dezabaMdha jAnanA caahie| . 69. paMciMdiyatirikkhajoNiyANa maNussANa ya jahA vaaukkaaiyaannN| [69] paJcendriya tiryaJca yonika aura manuSya kA kathana vAyukAyika ke samAna jAnanA caahie| . 70. asurakumAra-nAgakumAra0 jAva aNuttarovavAiyANaM jahA neraiyANaM, navaraM jassa jA ThiI sA bhANiyavvA jAva aNuttarovavAiyANaMsavvabaMdhe ekkaM samayaM, desabaMdhe jahanneNaM ekkatIsaM sAgarovamAiM tisamayUNAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM smyuunnaaii| [70] asurakumAra, nAgakumAra se anuttaraupapAtikadevoM taka kA kathana nairayikoM ke samAna jAnanA caahie| parantu itanA vizeSa hai ki jisakI jitanI sthiti ho, utanI kahanI cAhie yAvat anuttaraupapAtikadevoM kA sarvabaMdha eka samaya aura dezabaMdha jaghanya tIna samaya kama ikatIsa sAgaropama aura utkRSTa eka samaya kama tetIsa sAgaropama taka hotA hai| 71. veubviyasarIrappayogabaMdhaMtaraMNaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoI ? goyamA! savvabaMdhaMtaraMjahanneNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM,aNaMtAo jAva AvaliyAe asNkhejjibhaago| evaM desabaMdhaMtaraM pi| [71 pra.] bhagavan ! vaikriyazarIraprayogabaMdha kA antara kAlataH kitane kAla kA hotA hai ? [71 u.] gautama! isake sarvabaMdha kA antara jaghanyataH eka samaya aura utkRSTataH anantakAla haiananta utsarpiNI-avasarpiNI yAvat-AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga ke samayoM ke barAbara pudgalaparAvartana Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-9 383 rahatA hai| isI prakAra dezabaMdha kA antara bhI jAna lenA caahie| 72. vAukkAiyaveuvviyasarIra. pucchaa| goyamA ! savvabaMdhaMtaraM jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM paliovamassa asNkhejjibhaag| evaM desabaMdhaMtaraM pi| [72 pra.] bhagavan ! vAyukAyika-vaikriyazarIraprayogabaMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? [72 u.] gautama! isake sarvabaMdha kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hotA hai| isI prakAra dezabaMdha kA antara bhI jAna lenA caahie| 73. tirikkhajoNiyapaMciMdiyaveuvviyasarIrappayogabaMdhaMtaraM0 pucchaa| goyamA ! savvabaMdhaMtaraM jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM puvvkoddiipuhttN| evaM desabaMdhaMtaraM pi| ___ [73 pra.] bhagavan ! tiryaJcayonika-paMcendriya-vaikriyazarIraprayogabaMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? [73 u.] gautama! isake sarvabaMdha kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi pRthaktva kA hotA hai| isI prakAra dezabaMdha kA antara bhI jAna lenA caahie| 74. evaM maNUsassa vi| [74] isI prakAra manuSya ke viSaya meM bhI (pUrvavat) jAna lenA caahie| 75. jIvassaNaM bhaMte ! vAukAiyatte novAukAiyatte puNaravivAukAiyatte vAukAiyaegiMdiyaveuvviya. pucchaa| goyamA! savvabaMdhataraMjahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, vnnssikaalo|evN desabaMdhaMtaraM pi| [75 pra.] bhagavan ! vAyukAyika-avasthAgata jIva (vahA~ se mara kara) vAyukAyika ke sivAya anya kAya meM utpanna ho kara rahe aura phira vaha vahA~ se mara kara punaH vAyukAyika jIvoM meM utpanna ho to usake vAyukAyika-ekendriya-vaikriyazarIraprayogabaMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? [75 u.] gautama! usake sarvabaMdha kA antara jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH anantakAla-- vanaspatikAla taka hotA hai| isI prakAra dezabaMdha kA antara bhI jAna lenA caahie| 76.[1] jIvassa NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhavineraiyatte NorayaNappabhApuDhavi. pucchaa| goyamA ! savvabaMdhaMtaraM jahanneNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuhuttamabbhahiyAI, ukkoseNaM vnnssikaalo| desabaMdhaMtaraM jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, vnnssikaalo| Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 vyAkhyAprajJaptisUtra [76-1 pra.] bhagavan! ratnaprabhApRthvI ke nairayikarUpa meM rahA huA jIva, (vahA~ se mara kara) ratnaprabhApRthvI ke sivAya anya sthAnoM meM utpanna ho aura (vahA~ se mara kara) punaH ratnaprabhApRthvI meM nairayikarUpa se utpanna ho to usa ratnaprabhArayika-vaikriyazarIraprayogabaMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? [76-1 u.] gautama! (aise jIva ke vaikriyazarIraprayogabaMdha) sarvabaMdha kA antara jaghanya antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa kA aura utkRSTa anantakAla-vanaspatikAla kA hotA hai| dezabaMdha kA antara jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH anantakAla-vanaspatikAla kA hotA hai| [2] evaM jAva ahesattamAe, navaraM jA jassa ThitI jahaniyA sA savvabaMdhaMtare jahanneNaM aMtomuhuttamabbhahiyA kAyavvA, sesaM taM cev| [76-2] isI prakAra adha:saptama narakapRthvI taka jAnanA caahie| vizeSa itanA hai ki sarvabaMdha kA jaghanya antara jisa nairayika kI jitanI jaghanya (Ayu-) sthiti ho, usase antarmuhUrta adhika jAnanA caahie| zeSa sarvakathana pUrvavat samajha lenA caahie| 77. paMciMdiyatirikkhajoNiya-maNussANaM jahA vaaukkaaiyaannN| [77] paMcendriyatiryaJcayonika jIvoM aura manuSyoM ke sarvabaMdha kA antara vAyukAyika ke samAna jAnanA caahie| 78.asurakumAra-nAgakumAra jAva sahassAradevANaM eesiMjahA rayaNappabhAgANaM, navaraM savvabaMdhaMtare jassa jA ThitI jahaniyA sA aMtomuhuttamabbhahiyA kAyavvA, sesaM taM cev| . [78] isI prakAra asurakumAra, nAgakumAra se sahasrAra devoM taka ke vaikriyazarIraprayogabaMdha kA antara ratnaprabhApRthvI-nairayikoM ke samAna jAnanA caahie| vizeSa itanA hai ki jisakI jo jaghanya (Ayu-) sthiti ho, usake sarvabaMdha kA antara, usase antarmuhUrta adhika jAnanA caahie| zeSa sArA kathana pUrvavat samajha lenA caahie| 79. jIvassa NaM bhaMte ! ANayadevatte noANaya. pucchaa| goyamA! savvabaMdhaMtaraM jahanneNaM aTThArasasAgarovamAI vAsapuhattamabbhahiyAI, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, vnnssikaalo| desabaMdhaMtaraM jahanneNaM vAsapuhuttaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, vnnssikaalo| evaM jAva accue, navaraM jassa jA ThitI sA savvabaMdhaMtare jahanneNaM vAsapuhattamabbhahiyA kAyavvA, sesaM taM cev| [79 pra.] bhagavan ! Anatadevaloka meM devarUpa se utpanna koI deva, (vahA~ se cyava kara) Anatadevaloka ke sivAya dUsare jIvoM meM utpanna ho jAe, (phira vahA~ se mara kara) punaH Anatadevaloka meM devarUpa se utpanna ho, to usa Anatadeva ke vaikriyazarIraprayogabaMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? [79 u.] gautama ! usake sarvabaMdha kA antara jaghanya varSa-pRthaktva adhika aThAraha sAgaropama kA aura Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-9 385 utkRSTa anantakAla-vanaspatikAla kA hotA hai| dezabaMdha ke antara kA kAla jaghanya varSapRthaktva aura utkRSTa anaMtakAla-vanaspatikAla kA hotA hai| isI prakAra acyuta devaloka taka ke vaikriyazarIraprayogabaMdha kA antara jAnanA caahie| vizeSa itanA hI hai ki jisakI jitanI jaghanya (Ayu-) sthiti ho, sarvabaMdhAntara meM usase varSapRthaktva-adhika samajhanA caahie| zeSa sArA kathana pUrvavat jAna lenA caahie| 80. gevejjakappAtIya. pucchaa| goyamA ! savvabaMdhaMtaraM jahanneNaM bAvIsaM sAgarovamAiM vAsapuhattamabbhahiyAI, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, vnnssikaalo| dezabaMdhaMtaraM jahanneNaM vAsapuhattaM, ukkoseNaM vnnssikaalo| [80 pra.] bhagavan ! graiveyakakalpAtIta-vaikriyazarIraprayogabaMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? [80 u.] gautama! sarvabaMdha kA antara jaghanyata: varSapRthaktva-adhika 22 sAgaropama kA hai aura utkRSTataH anantakAla-vanaspatikAla kA hotA hai| dezabaMdha kA antara jaghanyata: varSapRthaktva aura utkRSTata: vanaspatikAla kA hotA hai| 81. jIvassa NaM bhaMte ! aNuttarovavAtiya, pucchaa| goyamA! savvabaMdhaMtaraMjahanneNaM ekkatIsaM sAgarovamAiM vAsapuhattamabbhahiyAI, ukkoseNaM saMkhejjAiM saagrovmaaiN| dezabaMdhaMtaraM jahanneNaM vAsapuhattaM, ukkoseNaM saMkhejjAiM saagrovmaaiN| [81 pra.] bhagavan ! koI anuttaraupapAtikadevarUpa meM rahA huA jIva vahA~ se cyava kara anuttaraupapAtikadevoM ke atirikta, kinhIM anya sthAnoM meM utpanna ho aura vahA~ se marakara punaH anuttaraupapAtikadevarUpa meM utpanna ho, to usake vaikriyazarIraprayogabaMdha kA aMtara kitane kAla kA hotA hai| [81.u.] gautama ! usake sarvabaMdha kA aMtara jaghanyata: varSapRthaktva-adhika ikatIsa sAgaropama kA aura utkRSTata: saMkhyAta sAgaropama kA hotA hai| usake dezabaMdha kA aMtara jaghanyataH varSapRthaktva kA aura utkRSTataH saMkhyAta sAgaropama kA hotA hai| 82. eesi NaM bhaMte ! jIvANaM veuvviyasarIrassa desabaMdhagANaM savvabaMdhagANaM, abaMdhagANa ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA? goyamA! savvatthovA jIvA veubviyasarIrassa savvabaMdhagA, desabaMdhagA asaMkhejjaguNA, abaMdhagA annNtgunnaa| [82 pra.] bhagavan ! vaikriyazarIra ke ina dezabaMdhaka, sarvabaMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kinase yAvat vizeSAdhika haiM ? [82 u.] gautama! sabase thor3e vaikriyazarIra ke sarvabaMdhaka jIva haiM, unase dezabaMdhaka jIva asaMkhyAtaguNe haiM aura unase abaMdhaka jIva anantaguNe haiN| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 386 vyAkhyAprajJaptisUtra vivecana-vaikriyazarIraprayogabaMdha ke bheda-prabheda evaM vibhinna pahaluoM se usase sambandhita vicAraNA-prastuta 31 sUtroM (sU.52 se 82 taka) meM vaikriyazarIraprayogabaMdha ke bheda-prabheda, isake kAraNabhUta karmodayAdi, isakA dezabaMdhatva-sarvabaMdhatva vicAra, isake prayogabaMdhakAla kI sImA, prayogabaMdha kA antarakAla, prakArAntara se prayogabaMdhAntara tathA inake deza-sarvabaMdhaka ke alpabahutva kI vicAraNA kI gaI hai| vaikriyazarIraprayogabaMdha ke nau kAraNa-audArikazarIrabaMdha ke savIryatA, sayogatA Adi ATha kAraNa to pahale batalA diye gae haiM, ve hI 8 kAraNa vaikriyazarIrabaMdha ke haiM nauvAM kAraNa hai-lbdhi| vaikriyakaraNalabdhi vAyukAya, paMcendriya tiryaJca aura manuSyoM kI apekSA se kAraNa batAI gaI hai| arthAt ina tInoM ke vaikriyazarIraprayogabaMdha nau kAraNoM se hotA hai, jabaki devoM aura nArakoM ke ATha kAraNoM se hI vaikriyazarIraprayogabaMdha hotA hai, kyoMki unakA vaikriyazarIra bhavapratyayika hotA hai| vaikriyazarIraprayogabaMdha ke rahane kI kAlasImA--vaikriyazarIraprayogabaMdha bhI do prakAra se hotA haidezabaMdha aura sarvabaMdha / vaikriyazarIrI jIvoM meM utpanna hotA huA yA labdhi se vaikriyazarIra banAtA huA koI jIva prathama eka samaya taka sarvabaMdhaka rahatA hai| isalie sarvabaMdha jaghanya eka samaya taka rahatA hai| kintu koI audArika zarIra vAlA jIva vaikriyazarIra dhAraNa karate samaya sarvabaMdhaka hokara phira mara kara deva yA nAraka ho to prathama samaya meM vaha sarvabaMdha karatA hai, isa dRSTi se vaikriyazarIra ke sarvabaMdha kA utkRSTakAla do samaya kA hai| audArikazarIrI koI jIva vaikriyazarIra karate hue prathama samaya meM sarvabaMdhaka hokara dvitIya samaya meM dezabaMdhaka hotA hai aura turaMta hI maraNa ko prApta ho jAye to dezabaMdha jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa eka samaya kama 33 sAgaropama kA hai. kyoMki devoM aura nArakoM meM utkRSTasthiti meM utpadyamAna jIva prathama samaya meM sarvabaMdhaka hokara zeSa samayoM (33 sAgaropama meM eka samaya kama taka) meM vaha dezabaMdhaka hI rahatA hai| vAyukAya, tiryaJcapaMcendriya aura manuSya ke vaikriyazarIrIya dezabaMdha kI sthiti jaghanya eka samaya kI aura utkRSTa antarmuhUrta kI hotI hai| nairayikoM aura devoM ke vaikriyazarIrIya dezabaMdha kI sthiti jaghanya tIna samara kama 10 hajAra varSa kI aura utkRSTa eka samaya kama tetIsa sAgaropama kI hotI hai| vaikriyazarIraprayogabaMdha kA antara-audArikazarIrI vAyukAyika koI jIva vaikriyazarIra kA prArambha kare tathA prathama samaya meM sarvabaMdhaka hokara mRtyu prApta kare, usake pazcAt vAyukAyikoM meM utpanna ho to use aparyApta avasthA meM vaikriyazakti utpanna nahIM hotii| isalie vaha antarmuhUrta meM paryApta hokara vaikriyazarIra karatA hai, taba sarvabaMdhaka hotA hai| isalie sarvabaMdha kA jaghanya antara antarmuhUrta hotA hai| audArikazarIrI koI vAyukAyika jIva vaikriyazarIra kare, to usake prathama samaya meM vaha sarvabaMdhaka hotA hai| isake bAda dezabaMdhaka hokara maraNa ko prApta kare tathA audArikazarIrI vAyukAyika meM palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga kAla bitA kara avazya vaikriyazarIra karatA hai| usa samaya prathama samaya meM sarvabaMdhaka hotA hai, isalie sarvabaMdhaka kA utkRSTa antara palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hotA hai| ratnaprabhApRthvI kA dasa hajAra varSa kI sthitivAlA nairayika utpatti ke prathama samaya meM sarvabaMdhaka hotA hai| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-9 387 vahA~ se kAla karake garbhajapacendriya meM antarmuhUrta raha kara punaH ratnaprabhApRthvI meM utpanna hotA hai, taba prathama samaya meM sarvabaMdhaka hotA hai| isIlie isake sarvabaMdhaka kA jaghanya antara antarmuhUrta adhika 10 hajAra varSa hotA hai| Anatakalpa kA aThAraha sAgaropama kI sthiti vAlA koI deva utpatti ke prathama samaya meM sarvabaMdhaka hotA hai| vahA~ se cyava kara varSapRthaktva (do varSa se nau varSa taka) AyuSyaparyaMta manuSya meM raha kara punaH usI Anatakalpa meM deva hokara prathama samaya meM sarvabaMdhaka hotA hai| isalie sarvabaMdhaka kA jaghanya antara varSapRthaktva-adhika 18 sAgaropama kA hotA hai| anuttaraupapAtikadevoM meM sarvabaMdhaka aura dezabaMdhaka kA antara saMkhyAta sAgaropama hai, kyoMki vahA~ se cyavakara jIva anantakAla taka saMsAra meM paribhramaNa nahIM krtaa| isake atirikta vaikriyazarIraprayogabaMdha ke dezabaMdha aura sarvabaMdha kA antara mUlapATha meM batalAyA gayA hai, vaha sugama hai| usakI ghaTanA svayameva kara lenI caahie| vaikriyazarIra ke deza-sarvabaMdhakoM kA ulpabahutva-vaikriyazarIraprayoga ke sarvabaMdhaka jIva sabase alpa haiM, kyoMki unakA kAla alpa hai| unase dezabaMdhaka asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki sarvabaMdhakoM kI apekSA dezabaMdhakoM kA kAla asaMkhyAtaguNA hai| unase vaikriyazarIra ke abaMdhaka jIva anantaguNe isalie haiM ki siddhajIva aura vanaspatikAyika Adi jIva, jo vaikriyazarIra ke abaMdhaka haiM, unase anantaguNe haiN|' AhArakazarIraprayogabaMdha kA vibhinna pahaluoM se nirUpaNa 83. AhAragasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA! egAgAre pnnnntte| [83 pra.] bhagavan ! AhArakazarIraprayogabaMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [83 u.] gautama! (AhArakazarIraprayogabaMdha) eka prakAra kA (ekAkAra) kahA gayA hai| 84. [1] jai egAgAre paNNatte kiM maNussAhAragasarIrappayogabaMdhe ? kiM amaNussAhAragasarIrappayogabaMdhe ? goyamA ! maNussAhAragasarIrappayogabaMdhe, no amnnussaahaargsriirppyogbNdhe| [84-1 pra.] bhagavan ! AhArakazarIra-prayogabaMdha eka prakAra kA kahA gayA hai, to vaha manuSyoM ke hotA hai athavA amanuSyoM (manuSyoM ke sivAya anya jIvoM) ke hotA hai ? [84-1 u.] gautama! manuSyoM ke AhArakazarIraprayogabaMdha hotA hai, amanuSyoM ke AhArakazarIraprayogabaMdha nahIM hotaa| 6. bhagavatIsUtra. a. vRtti, patrAMka 403 se 407 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 vyAkhyAprajJaptisUtra [2] evaM eeNaM abhilAveNaM jahA ogAhaNasaMThANe jAva iDDipattapamattasaMjayasammahiTThipajjattasaMkhejjavAsAuyakammabhUmigagabbhavakkaMtiyamaNussAhAragasarIrappayogabaMdhe, No aNiDDipattapamatta jAva aahaargsriirrppyogbNdhe| _ [84-2] isa prakAra isa abhilApa dvArA (prabhApanAsUtra ke ikkIsaveM) 'avagAhanA-saMsthAna-pada' meM kahe anusAra yAvat-RddhiprApta-pramattasaMyata-samyagdRSTi-paryApta-saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmijagarbhaja-manuSya ke AhArakazarIraprayogabaMdha hotA hai, parantu anRddhiprApta (Rddhi ko aprApta) pramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptasaMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhaja-manuSya ke nahIM hotA hai| 85. AhAragasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNaM? goyamA ! vIrayasajogasaddavvayAe jAva laddhiM paDucca AhAragasarIrappayogaNAmAe kammassa udaeNaM aahaargsriirppyogbNdhe| [85 pra.] bhagavan ! AhArakazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? [85 u.] gautama! savIryatA, sayogatA aura sadrvyatA, yAvat (AhAraka-) labdhi ke nimitta se AhArakazarIraprayoganAmakarma ke udaya se AhArakazarIraprayogabaMdha hotA hai| 86. AhAragasarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kiM desabaMdhe, savvabaMdhe ? goyamA! desabaMdhe vi, savvabaMdhe vi| [86 pra.] bhagavan! AhArakazarIraprayogabaMdha kyA dezabaMdha hotA hai, athavA sarvabaMdha hotA hai ? [86 u.] gautama! vaha dezabaMdha bhI hotA hai, sarvabaMdha bhI hotA hai| 57. AhAragasarIrappaogabaMdhe NaM bhaMte ! kAlao kevaciraM hoi ? goyamA! savvabaMdhe ekkaM samayaM, desabaMdhe jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM vi aMtomuhuttaM / [87 pra.] bhagavan! AhArakazarIraprayogabaMdha, kAlataH kitane kAla taka rahatA hai ? [87 u.] gautama! (AhArakazarIraprayogabaMdha kA) sarvabaMdha eka samaya taka rahatA hai, dezabaMdha jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH bhI antarmuhUrta taka rahatA hai| 88. ahAragasarIrappayogabaMdhataraM NaM bhaMte ! kAlao kevaciraM hoi ? goyamA! savvabaMdhaMtaraM jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM--aNaMtAo osappiNiussappiNIo kAlao, khettao aNaMtA loyA, avaDDapoggalapariyaTeM desUNaM / evaM desabaMdhaMtaraM pi| [88 pra.] bhagavan ! AhArakazarIraprayogabaMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? [88 u.] gautama! isake sarvabaMdha kA antara jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH anantakAla, kAlata: Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-9 389 ananta-utsarpiNI-avasarpiNIkAla hotA hai, kSetrataH anantaloka dezona (kucha kama) apArdha (arddha) pudgalaparAvartana hotA hai| isI prakAra dezabaMdha kA antara bhI jAnanA caahie| 89. eesiM NaM bhaMte ! jIvANaM AhAragasarIrassa desabaMdhagANaM, savvabaMdhagANaM, abaMdhagANa ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA? goyamA! savvatthovA jIvA AhAragasarIrassa savvabaMdhagA, dezabaMdhagA saMkhejjaguNA, abaMdhagA annNtgunnaa| [89 pra.] bhagavan ! AhArakazarIra ke ina dezabaMdhaka sarvabaMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kinase kama yAvat vizeSAdhika haiM ? [89. u.] gautama! sabase thor3e AhArakazarIra ke sarvabaMdhaka jIva haiM, unase dezabaMdhaka saMkhyAtaguNe haiM aura unase abaMdhaka jIva anantaguNe haiN| vivecana--AhArakazarIraprayogabaMdha kA vibhinna pahaluoM se nirUpaNa--prastuta sAta sUtroM (sU. 83 se 89 taka) meM AhArakazarIraprayogabaMdha, usakA prakAra, usakI kAlAvadhi, usakA antarakAla, usake deza-sarvabaMdhakoM ke alpabahutva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| AhArakazarIraprayogabaMdha ke adhikArI-kevala manuSya hI haiN| unameM bhI Rddhi (labdhi)-prApta, pramatta-saMyata, samyagdRSTi, paryApta saMkhyAtavarSa kI Ayu vAle, karmabhUmi meM utpanna, garbhaja manuSya hI hote haiN| AhArakazarIraprayogabaMdha kI kAlAvadhi--isakA sarvabaMdha eka samaya kA hI hotA hai aura dezabaMdha jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta mAtra hI hai, kyoMki isake pazcAt AhArakazarIra rahatA hI nahIM hai| usa antarmuhUrta ke prathama samaya meM sarvabaMdha hotA hai, tadanantara deshbNdh| AhArakazarIraprayogabaMdha kA antara-AhArakazarIra ko prApta huA jIva, prathama samaya meM sarvabaMdhaka hotA hai, tadanantara antarmuhUrta taka AhArakazarIrI rahakara punaH apane mUla audArikazarIra ko prApta ho jAtA hai| vahA~ antarmuhUrta rahane ke bAda punaH saMzayAdi-nivAraNa ke lie use AhArakazarIra banAne kA kAraNa utpanna hone para punaH AhArakazarIra banAtA hai, aura usake prathama samaya meM vaha sarvabaMdhaka hI hotA hai| isa prakAra sarvabaMdha kA antara antarmuhUrta kA hotA hai yahA~ ina donoM antarmuhUrta ko eka antarmuhUrta kI vivakSA karake eka antarmuhUrta batAyA gayA hai, tathA utkRSTa antara kAla kI apekSA anantakAla kA-ananta utsarpiNI-avasarpiNI kAla kA hai aura kSetra kI apekSA anantaloka-apArdhapudgalaparAvartana kA hotA hai / dezabaMdha ke antara ke viSaya meM bhI isI prakAra samajha lenA caahie| ___ AhArakazarIra-prayogabaMdha ke deza-sarvabaMdhakoM kA alpabahutva-AhArakazarIra ke sarvabaMdhaka isalie sabase kama batAe haiM ki unakA samaya alpa hI hotA hai| unase dezabaMdhaka saMkhyAtaguNe isalie batAeM haiM ki dezabaMdha kA kAla bahuta hai| ve saMkhyAtaguNe hI hote haiM, asaMkhyAtaguNe nahIM, kyoMki manuSya hI saMkhyAta haiN| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 vyAkhyAprajJaptisUtra isa kAraNa AhArakazarIra ke dezabaMdhaka bhI asaMkhyAtaguNe nahIM ho skte| unase abaMdhaka anantaguNe isalie batAe haiM ki AhArakazarIra kevala manuSyoM ke, unameM bhI kinhIM saMyatajIvoM ke aura unake bhI kadAcit hI hotA hai, sarvadA nhiiN| zeSa kAla meM ve jIva (svayaM) tathA siddha jIva tathA vanaspatikAyika Adi zeSa sabhI manuSyettara jIva AhAraka zarIra ke abaMdhaka hote haiM aura ve unase anantaguNe haiN|' taijasazarIraprayogabaMdha ke sambandha meM vibhinna pahalaoM se nirUpaNa 90. teyAsarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA! paMcavihe paNNatte, taM jahA--egiMdiyateyAsarIrappayogabaMdhe, beiMdiya0, teiMdiya0, jAva pNciNdiyteyaasriirppyogbNdhe| [90 pra.] bhagavan ! taijasazarIraprayogabaMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [90 u.] gautama! vaha pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra--ekendriya-taijasazarIraprayogabaMdha, dvIndriya-taijasazarIraprayogabaMdha, trIndriya-taijasazarIraprayogabaMdha, yAvat (caturindriya-taijasazarIraprayogabaMdha aura) pNcendriy-taijsshriirpryogbNdh| 91. egidiyateyAsarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? evaM eeNaM abhilAveNaM bhedo jahAogAhaNasaMThANe jAva pajjattasavvaTTha siddhaaNuttarovavAiyakappAtIyavemANiyadevapaMciMdiyateyAsarIrappayogabaMdhe ya apajjattasavvaTThasiddhaaNuttarovavAiya0 jAva baMdhe y| ___ [91 pra.] bhagavan ! ekendriya-taijasazarIraprayogabaMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [91 u.] gautama! isa prakAra isa abhilApa dvArA jaise--(prajJApanAsUtra ke ikkIsaveM) avagAhanAsaMsthAnapada meM bheda kahe haiM, vaise yahA~ bhI paryApta-sarvArthasiddhaanuttaraupapAtikakalpAtItavaimAnikadeva-paMcendriyataijasazarIraprayogabaMdha aura aparyApta-sarvArthasiddhaanuttaraupapAtika-kalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriyataijasazarIraprayogabaMdha taka kahanA caahie| 92. teyAsarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNaM? goyamA! vIriyasajogasahavvayAe jAva AuyaM vA paDucca teyAsarIrappayoganAmAe kammassa udaeNaM teyaasriirppyogbNdhe| [92 pra.] bhagavan ! taijasazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? [92 u.] gautama! savIryatA, sayogatA aura sadvyatA, yAvat AyuSya ke nimitta se tathA taijasazarIraprayoga 1. bhagavatIsUtra. a. vRtti, patrAMka 409 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 391 aSTama zataka : uddezaka-9 nAmakarma ke udaya se taijasazarIraprayogabaMdha hotA hai| 93. teyAsarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! ki desabaMdhe savvabaMdhe ? goyamA ! desabaMdhe, no svvbNdhe| [93 pra.] bhagavan ! taijasazarIraprayogabaMdha kyA dezabaMdha hotA hai, athavA sarvabaMdha hotA hai ? [93 u.] gautama! dezabaMdha hotA hai, sarvabaMdha nahIM hotaa| 94. teyAsarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kAlao kevaciraM hoi ? goyamA! duvihe paNNatte, taM jahA--aNAIe vA apajjavasie, aNAIe vA spjjvsie| [94 pra.] bhagavan ! taijasazarIraprayogabaMdha kAlataH kitane kAla taka rahatA hai ? [94 u.] gautama! taijasazarIraprayogabaMdha (kAlataH) do prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra--(1) anAdi-aparyavasita aura (2) anaadi-spryvsit| . 95. teyAsarIrappayogabaMdhaMtaraM NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi ? goyamA! aNAiyassa apajjavasiyassa natthi aMtaraM, aNAIyassa sapajjavasiyassa natthi aNtrN| [95 pra.] bhagavan ! taijasazarIraprayogabaMdha kA antara kAlataH kitane kAla kA hotA hai ? / [95 u.] gautama! (inake kAlataH do prakAroM meM se) na to anAdi-aparyavasita (taijasazarIraprayogabaMdha) kA antara hai aura na hI anAdi-saparyavasita (taijasazarIraprayogabaMdha) kA antara hai| 96. eesi NaM bhaMte ! jIvANaM teyAsarIrassa desabaMdhagANaM abaMdhagANa ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA? goyamA ! savvatthovA jIvA teyAsarIrassa abaMdhagA, desabaMdhagA annNtgunnaa| [96 pra.] bhagavan ! taijasazarIra ke ina dezabaMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna, kisase yAvat (kama, bahuta, tulya) athavA vizeSAdhika haiM ? [96 u.] gautama! taijasazarIra ke abaMdhaka jIva sabase thor3e haiM, unase dezabaMdhaka jIva anantaguNe haiN| vivecana-taijasazarIraprayogabaMdha ke sambandha meM vibhinna pahaluoM se vicaraNA-prastuta sAta sUtroM (sU. 90 se 96 taka) meM pUrvavat vibhinna pahaluoM se taijasazarIraprayogabaMdha se sambandhita vicAraNA kI gaI hai| taijasazarIraprayogabaMdha kA svarUpa-taijasazarIra anAdi hai, isaliye isakA sarvabaMdha nahIM hotaa| taijasazarIraprayogabaMdha abhavya jIvoM ke anAdi-aparyavasita (antarahita) hotA hai, jabaki bhavya jIvoM ke anAdi-saparyavasita (sAnta) hotA hai| taijasazarIra sarvasaMsArI jIvoM ke sadaiva rahatA hai, isalie taijasazarIraprayogabaMdha Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 vyAkhyAprajJaptisUtra kA antara nahIM hotaa| taijasazarIra ke abaMdhaka kevala siddhajIva hI hote haiM, zeSa sabhI saMsArI jIva isake dezabaMdhaka haiM, isa dRSTi se sabase alpa isake abaMdhaka batalAe gae haiM, unase anantaguNe dezabaMdhaka isalie batAe gae haiM, ki zeSa samasta saMsArI jIva siddhajIvoM se anantaguNe haiN|' kArmaNazarIraprayogabaMdha ke bheda-prabhedoM kI apekSA vibhinna dRSTiyoM se nirUpaNa 97. kammAsarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA! aTThavihe paNNatte, taM jahA--nANAvaraNijjakammAsarIrappayogabaMdhe jAva aNtraaiykmmaasriirppyogbNdhe| [97 pra.] bhagavan ! kArmaNazarIraprayogabaMdha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [97 u.] gautama! vaha ATha prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai-jJAnAvaraNIyakArmaNazarIraprayogabaMdha, yAvat antraaykaarmnnshriirpryogbNdh| 98. NANAvaraNijjakammAsarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNaM? goyamA ! nANapaDiNIyayAe NANaNiNhavaNayAe NANaMtarAeNaM NAANappadoseNaM NANaccAsAdaNAe NANavisaMvAdaNAjogeNaM NANAvaraNijjakammAsarIrappayoganAmAe kammassa udaeNaM nnaannaavrnnijjkmmaa-sriirppyogbNdhe| [98 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? [98 u.] gautama! jJAna kI pratyanIkatA (viparItatA yA virodha) karane se, jJAna kA nihnava (apalApa) karane se, jJAna meM antarAya dene se, jJAna se pradveSa karane (jJAna ke doSa nikAlane) se, jJAna kI atyanta AzAtanA karane se, jJAna ke avisaMvAdana-yoga se tathA jJAnAvaraNIyakArmaNazarIraprayoganAmakarma ke udaya se jJAnAvaraNIyakArmaNazarIraprayogabaMdha hotA hai| 99. darisaNAvaraNijjakammAsarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNaM ? goyamA! daMsaNapaDiNIyayAe evaM jahA NANAvaraNijjaM, navaraM 'daMsaNa' nAma ghettavvaM jAva daMsaNavisaMvAdaNAjogeNaM darisaNAvaraNijjakammAsarIrappayoganAmAe kammassa udaeNaM jAva ppogbNdhe| .. [99 pra.] bhagavan ! darzanAvaraNIyakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? [99 u.] gautama! darzana kI pratyanIkatA se, ityAdi jisa prakAra jJAnAvaraNIya-kArmaNazarIraprayogabaMdha ke kAraNa kahe haiM, usI prakAra darzanAvaraNIyakArmaNazarIraprayogabaMdha ke bhI kAraNa jAnane caahie| antara itanA hI hai ki yahAM (jJAna ke sthAna meM) darzana zabda tathA yAvat darzanavisaMvAdanayoga se tathA darzanAvaraNIyakArmaNazarIra . bhagavatIsUtra. a. vRtti, patrAMka 410 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-9 393 prayoganAmakarma ke udaya se darzanAvaraNIyakArmaNazarIraprayogabaMdha hotA hai, kahanA caahie| 100. sAyAveyaNijjakammAsarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNaM? goyamA! pANANukaMpayAe bhUyANukaMpayAe, evaM jahA sattamasae dussamA-u (chaThTha) isae jAva apariyAvaNayAe (sa. 7 u. 6 su. 24) sAyAveyaNijjakammAsarIrappayoganAmAe kammassa udaeNaM sAyAveyaNijjakammA jAva pyogbNdhe| [100 pra.] bhagavan ! sAtAvedanIyakarmazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? [100 u.] gautama! prANiyoM para anukampA karane se, bhUtoM (cAra sthAvara jIvoM) para anukampA karane se ityAdi, jisa prakAra (bhagavatIsUtra ke) sAtaveM zataka ke duHSama nAmaka chaThe uddezaka (sU. 24) meM kahA hai, usI prakAra yahA~ bhI prANoM, bhUtoM, jIvoM aura satvoM ko paritApa utpanna na karane se tathA sAtAvedanIyakarmazarIraprayoganAmakarma ke udaya se sAtAvedanIyakarmazarIraprayogabaMdha hotA hai taka kahanA caahie| 101. assAyAveyaNijja. pucchaa| goyamA! paradukkhaNayAe parasoyaNayAe jahA satrAmasae dussamA-u (chaThTha) (sae jAva pariyAvaNayAe ( sa. 7 u. 6 su. 28) assAyAveyaNijjakammA jAva pyogbNdhe| [101 pra.] bhagavan ! asAtAvedanIyakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? __ [101 u.] gautama! dUsare jIvoM ko duHkha pahuMcAne se, unheM zoka utpanna karane se ityAdi, jisa prakAra (bhagavatIsUtra ke) sAtaveM zataka ke 'duHSama' nAmaka chaThe uddezaka (ke sUtra 28) meM kahA hai, usI prakAra yahA~ bhI, unheM paritApa utpanna karane se tathA asAtAvedanIyakarmazarIraprayoganAmakarma ke udaya se asAtAvedanIyakArmaNazarIraprayogabaMdha hotA hai taka kahanA caahie| 102. mohaNijjakammAsarIrappayoga. pucchaa| goyamA ! tivvakohayAe tivvamANayAe tivvamAyAe tivvalobhAe tivvadaMsaNamohaNijjayAe tivvacarittamohaNijjayAe mohaNijjakammAsarIra jAva pyogbNdhe| [102 pra.] bhagavan ! mohanIyakarmazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? __ [102 u.] gautama! tIvra krodha se, tIvra mAna se, tIvra mAyA se, tIvra lobha se, tIvra darzanamohanIya se aura tIvra cAritramohanIya se tathA mohanIyakArmaNazarIraprayoganAmakarma ke udaya se mohanIyakArmaNazarIraprayogabaMdha hotA 103. neraiyAuyakammAsarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! pucchaa.| goyamA! mahAraMbhayAe mahApariggahayAe paMciMdiyavaheNaM kuNimAhAreNaM neraiyAuyakammAsarIrappayoganAmAe kammassa udaeNaM neraiyAuyakammAsarIra. jAva pyogbNdhe| - [103 pra.] bhagavan ! nairayikAyuSyakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? . Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 vyAkhyAprajJaptisUtra [103 u.] gautama! mahArambha karane se, mahAparigraha se, paJcendriya jIvoM kA vadha karane se aura mAMsAhAra karane se tathA nairayikAyuSyakArmaNazarIraprayoganAmakarma ke udaya se nairayikAyuSyakArmaNazarIraprayogabaMdha hotA hai| 104. tirikkhajoNiyAuyakammAsarIrappayoga. pucchaa| goyamA ! mAillayAe niyaDillayAe aliyavayaNeNaM kUDatUla-kUDamANeNaM tirikkhajoNiyakammAsarIra jAva pyogbNdhe| . [104 pra.] bhagavan! tiryaJcayonikaAyuSyakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? [104 u.] gautama! mAyA karane se nikRti (paravaMcanArtha ceSTA yA mAyA ko chipAne hetu dUsarI gUr3ha mAyA) karane se, mithyA bolane se, khoTA taula aura khoTA mApa karane se tathA tiryaJcayonikaAyuSyakArmaNazarIraprayoganAmakarma ke udaya se tiryaJcayonikaAyuSyakArmaNazarIra-prayogabaMdha hotA hai| 105. maNussaAuyakammAsarIra. pucchaa| goyamA ! pagaibhaddayAe pagaiviNIyayAe sANakkosayAe amacchariyayAe maNussAuyakammA0 jAva pyogbNdhe| [105 pra.] bhagavan ! manuSyAyuSyakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? [105 u.] gautama! prakRti kI bhadratA se, prakRti kI vinItatA (namratA) se, dayAlutA se, amatsarabhAva se tathA manuSyAyuSyakArmaNazarIraprayoganAmakarma ke udaya se manuSyAyuSyakArmaNazarIraprayogabaMdha hotA hai| 106. devAuyakammAsarIra. pucchaa| goyamA ! sarAgasaMjameNaM saMjamAsaMjameNaM bAlatavokammeNaM akAmanijjarAe devAuyakammAsarIra0 jAva pyogbNdhe| / [106 pra.] bhagavan ! devAyuSyakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? [106 u.] gautama! sarAgasaMyama se, saMyamAsaMyama (dezavirati) se, bAla (ajJAnapUrvaka) tapasyA se tathA akAmanirjarA se evaM devAyuSyakArmaNazarIraprayoganAmakarma ke udaya se devAyuSyakArmaNazarIraprayogabaMdha hotA hai| 107. subhanAmakammAsarIra* pucchaa| goyamA ! kAyaujjuyayAe bhAvujjuyayAe bhAsujjuyayAe avisaMvAdaNajogeNaM subhanAmakammAsarIra0 jAva pyogbNdhe| [107 pra.] bhagavan ! zubhanAmakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? _ [107 u.] gautama! kAyA kI RjutA (saralatA) se, bhAvoM kI RjutA se, bhASA kI RjutA (saralatA) se tathA avisaMvAdanayoga se evaM zubhanAmakArmaNazarIraprayoganAmakarma ke udaya se zubhanAmakArmaNazarIraprayogabaMdha hotA hai| Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka - 9 395 108. asubhanAmakammAsarIra0 pucchA / goyamA ! kAyaaNujjuyayAe bhAvaaNujjuyayAe bhAsaaNujjuyayAe visaMvAyaNAjogeNaM asubhanAmakammA0 jAva pyogbNdhe| [108 pra.] bhagavan! azubhanAmakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? [108 u.] gautama ! kAyA kI vakratA se, bhAvoM kI vakratA se, bhASA kI vakratA (anRjutA) se tathA visaMvAdanayoga se evaM azubhanAmakArmaNazarIraprayoganAmakarma ke udaya se azubhanAmakArmaNazarIraprayogabaMdha hotA hai / 109. uccAgoyakammAsarIra0 pucchA / goyamA ! jAtiamadeNaM kulaamadeNaM balaamadeNaM rUvaamadeNaM tavaamadeNaM suyaamadeNaM lAbhaamadeNaM issariyaamadeNaM uccAgoyakammAsarIra. jAva payogabaMdhe / [109 pra.] bhagavan! uccagotrakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai / - [ 109 u.] gautama ! jAtimada na karane se, kulamada na karane se, balamada na karane se, rUpamada na karane se, tapomada na karane se, zrutamada (jJAna kA mada) na karane se, lAbhamada na karane se aura aizvaryamada na karane se tathA uccagotrakArmaNazarIraprayoganAmakarma ke udaya se uccagotrakArmaNazarIraprayogabaMdha hotA hai / '110. nIyAgoyakammAsarIra0 pucchA / goyamA ! jAtimadeNaM kulamadeNaM balamadeNaM jAva issariyamadeNaM NIyAgoyakammAsarIra. jAva pyogbNdhe| [110 pra.] bhagavan ! nIcagotrakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai ? [110 u.] gautama! jAtimada karane se, kulamada karane se, balamada karane se, yAvat (rUpamada karane se, tapomada karane se, zrutamada karane se, lAbhamada karane se aura) aizvaryamada karane se tathA nIcagotrakArmaNazarIraprayoganAmakarma ke udaya se nIcagotrakArmaNazarIraprayogabaMdha hotA hai| 111. aMtarAiyakammAsarIra0 pucchA / goyamA ! dANaMtarAeNaM lAbhaMtarAeNaM bhogaMtarAeNaM uvabhogaMtarAeNaM vIriyaMtarAeNaM aMtarAiyakammAsarIrappayoganAmAe kammassa udaeNaM aMtarAiyakammAsarIrappayogabaMdhe / [111 pra.] bhagavan! antarAyakArmaNazarIraprayogabaMdha kisa karma ke udaya se hotA hai / [ 111 u.].gautama ! dAnAntarAya se, lAbhAntarAya se, bhogAntarAya se, upabhogAntarAya se aura vIryAntarAya se tathA antarAyakArmaNazarIraprayoganAmakarma ke udaya se antarAyakArmaNazarIraprayogabaMdha hotA hai| 112. [ 1 ] NANAvaraNijjakammAsarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte! kiM devabaMdhe savvabaMdhe ? Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 vyAkhyAprajJaptisUtra goyamA ! desabaMdhe, No svvbNdhe| [112-1 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakArmaNazarIraprayogabaMdha kyA dezabaMdha hai athavA sarvabaMdha hai ? [112-1 u.] gautama! vaha dezabaMdha hai, sarvabaMdha nahIM hai / [2] evaM jAva aNtraaiykmmaasriirppogbNdhe| . [112-2] isI prakAra antarAyakArmaNazarIraprayogabaMdha taka jAnanA caahie| 113. NANAvaraNijjakammAsarIrappayogabaMdhe NaM bhaMte ! kAlao kevacciraM hoi ? goyamA!NANAvaraNijjakammAsarIrappayogabaMdhe duvihe paNNatte,taM jahA--aNAIe sapajjavasie, aNAIe apajjavasie vA, evaM jahA teyagasarIrasaMciTThaNA taheva / [113 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakArmaNazarIraprayogabaMdha kAlataH kitane kAla taka rahatA hai ? [113 u.] gautama! jJAnAvaraNIyakArmaNazarIraprayogabaMdha (kAla kI apekSA) do prakAra kA kahA gayA hai, yathA-anAdi-saparyavasita aura anaadi-apryvsit| jisa prakAra taijasazarIra prayogabaMdha kA sthitikAla (sU. 94 meM) kahA hai, usI prakAra yahA~ bhI kahanA caahie| .114. evaM jAva aNtraaiykmmss| [114] isI prakAra antarAyakarma (kArmaNazarIraprayogabaMdha ke sthitikAla) taka kahanA caahie| 115. NANAvaraNijjakammAsarIrappayogabaMdhataraM NaM bhaMte ! kAlao kevaccira hoi ? goyamA! aNAIyassa0 evaM jahA teyagasarIrassa aMtaraM thev| [115 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakArmaNazarIraprayogabaMdha kA antara kitane kAla kA hotA hai ? [115 u.] gautama! ( jJAnAvaraNIyakArmaNazarIraprayogabaMdha ke kAlataH) anAdi-aparyavasita aura anAdi-saparyavasita (ina donoM rUpoM) kA antara nahIM hotaa| jisa prakAra taijasazarIraprayogabaMdha ke antara ke viSaya meM kahA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI kahanA caahie| 116. evaM jAva aNtraaiyss| [116] isI prakAra antarAyakArmaNazarIraprayogabaMdha ke antara taka samajhanA caahie| 117. eesi NaM bhaMte ! jIvANaM nANAvaraNijjassa desabaMdhagANaM, abaMdhagANa ya kayare kayarehiMto.? jAva appAbahugaM jahA teygss| [117 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakArmaNazarIra ke ina dezabaMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka - 9 397 [117 u.] gautama ! jisa prakAra taijasazarIraprayogabaMdha ke dezabaMdhakoM evaM abaMdhakoM ke alpabahutva ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra yahA~ bhI kahanA caahie| 118. evaM AuyavajjaM jAva aMtarAiyassa / [118] isI prakAra AyuSya ko chor3a kara antarAyakArmaNazarIraprayogabaMdha taka ke dezabaMdhakoM aura abaMdhakoM ke alpabahutva ke viSaya meM kahanA caahie| 119. Auyassa pucchA / goyamA ! savvatthovA jIvA Auyassa kammassa desabaMdhagA, abaMdhagA saMkhejjaguNA / [119 pra.] bhagavan! AyuSyakArmaNazarIraprayogabaMdha ke dezabaMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kisase kama, adhika, tulya yA vizeSAdhika haiM ? [119 u.] gautama ! AyuSyakarma ke dezabaMdhaka jIva sabase thor3e haiM, unase abaMdhaka jIva saMkhyAtaguNe haiM ? vivecana--kArmaNazarIraprayogabaMdha kA bheda-prabhedoM kI apekSA vibhinna dRSTiyoM se nirUpaNa-- prastuta 23 sUtroM (sU. 97 se 119 taka) meM kArmaNazarIra ke jJAnAvaraNIyAdi ATha bhedoM ko lekara usa-usa karma ke bheda kI apekSA prayogabaMdha kI pUrvavat vicAraNA kI gaI hai| kArmaNazarIraprayogabaMdha : svarUpa, bheda-prabhedAdi evaM kAraNa -- ATha prakAra ke karmoM ke piNDa ko kArmaNazarIra kahate haiN| jJAnAvaraNIyakArmaNazarIraprayogabaMdha Adi AThoM ke ve hI kAraNa batAe haiM jo una-una karmoM ke kAraNa haiN| jaise--jJAnAvaraNIya ke 6 kAraNa haiM, ve hI jJAnAvaraNIyakArmaNa-zarIraprayogabaMdha ke haiN| isI prakAra anyatra bhI samajha lenA caahie| jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karmabaMdha ke kAraNa -- ina donoM karmoM ke kAraNa samAna haiM, sirpha jJAna aura darzana zabda kA antara hai| jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karmabaMdha ke jo kAraNa batAe gae haiM, unameM jJAnapratyanIkatA, darzanapratyanIkatA Adi kA jJAna aura jJAnIpuruSa tathA darzana aura darzanIpuruSa kI pratyanIkatA Adi artha samajhanA caahie| jJAnAvaraNIyAdi aura aSTakArmaNazarIraprayogabaMdha dezabaMdha hotA hai, sarvabaMdha nahIM- dezabaMdha ke hI taijasazarIraprayogabaMdha kI taraha anAdi - aparyavasita aura anAdi saparyavasita ye do bheda haiN| ina donoM kA antara nahIM hai| Ayukarma ke dezabaMdhaka -- AyuSyakarma ke dezabaMdhaka sabase thor3e haiM aura abaMdhaka unase saMkhyAtaguNa haiM, kyoMki AyuSyabaMdha kA samaya bahuta hI thor3A hai aura abaMdha kA samaya usase bahuta adhika hai / yaha sUtra anantakAyika jIvoM kI apekSA se hai / vahA~ anantakAyika jIva saMkhyAta jIvita hI haiN| unameM AyuSya ke abaMdhaka, dezabaMdhakoM se saMkhyAtaguNa hI hote haiN| yadyapi siddhajIva, jo AyuSya ke abaMdhaka haiM, unheM bhI isameM Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 vyAkhyAprajJaptisUtra sammilita kara liyA jAe to bhI ve dezabaMdhakoM se saMkhyAtaguNa hI hote haiM, kyoMki siddha Adi abaMdhaka ananta jIva bhI anantakAyika AyuSyabaMdhaka jIvoM ke anantaveM bhAga hI hote haiN| ___ jIva jisa samaya AyuSyakarma ke baMdhaka hote haiM, usa samaya unheM sarvabaMdhaka isalie nahIM kahA gayA hai ki jisa prakAra audArikazarIra ko bAMdhate samaya jIva prathama samaya meM zarIrayogya saba pudgaloM ko eka sAtha khIMcatA hai, usa prakAra avidyamAna samagra AyuprakRti ko nahIM bAMdhatA, isalie Ayukarma kA sarvabaMdha nahIM hotaa|' ___ kaThina zabdoM kI vyAkhyA 'NANanihnavaNayAe--jJAna kI-zruta kI yA zrutaguruoM kI nihnavatA (apalApa) se| NANaMtarAeNaM-jJAna-zruta meM antarAya-zAstra-jJAna ke grahaNa karane Adi meM vighna ddaalnaa| nANapaoseNaM-jJAna-zrutAdi yA jJAnavAnoM ke prati pradveSa-aprIti se| nANa'ccAsAyaNAe--jJAna yA jJAniyoM kI atyanta AzAtanA-hIlanA se| nANAvisaMvAyaNAjogeNaM-visaMvAdanA kA artha hai--atizaya jJAniyoM dvArA pratipAdita tathya ko anyathA kahanA yA viparIta prarUpaNA krnaa| jJAna yA jJAniyoM ke pratipAdita tathya ko anyathA kahanA yA viparIta prarUpaNA krnaa| jJAna yA jJAniyoM ke pratipAdita tathyoM meM doSadarzana rUpa anyathA vyApAra, tadpa yoga jJAnavisaMvAdanayoga se| daMsaNapaDiNIyayAe-darzana-cakSudarzanAdi kI pratyanIkatA se| tivvadaMsaNamohaNijjayAe-tIvra mithyAtva-tIvra darzanamohanIya ke kAraNa se| tivvacarittamohaNijjayAe-yahA~ kaSAya se atirikta nokaSAyarUpa cAritramohanIya kA grahaNa karanA cAhie, . kyoMki tIvrakrodhAdi kaSAyacAritramohanIya ke sambandha meM pahale kahA jA cukA hai| sANukkosayAeanukampAyuktatA se| pAMca zarIroM ke eka dUsare ke sAtha baMdhaka-abaMdhaka kI carcA-vicAraNA 120. [1] jassa NaM bhaMte! orAliyasarIrassa savvabaMdhe se NaM bhaMte ! veubviyasarIrassa kiM baMdhae, abaMdhae? goyamA ! no baMdhae, abNdhe| [120-1pra.] bhagavan ! jisa jIva ke audArikazarIra kA sarvabaMdha hai, kyA vaha jIva vaikriyazarIra kA baMdhaka hai, yA abaMdhaka hai ? [120-1 u.] gautama! vaha baMdhaka nahIM, abaMdhaka hai| [2]AhAragasarIrassa kiM baMdhae, abaMdhae ? goyamA! no baMdhae, abNdhe| [120-2] bhagavan ! (jisa jIva ke audArikazarIra kA sarvabaMdha hai) kyA vaha jIva AhArakazarIra kA 1. bhagavatIsUtra. a. vRtti, patrAMka 411-412 2. bhagavatIsUtra. a. vRtti, patrAMka 411-412 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 399 aSTama zataka : uddezaka-9 baMdhaka hai, yA abaMdhaka hai ? [120-2 u.] gautama! vaha baMdhaka nahIM, abaMdhaka hai| [3] teyAsarIrassa kiM baMdhae, abaMdhae ? goyamA! baMdhae, no abNdhe| [120-3 pra.] bhagavan ! (jisa jIva ke audArikazarIra kA sarvabaMdha hai) kyA vaha jIva taijasazarIra kA baMdhaka hai,yA abaMdhaka hai? [120-3 u.] gautama! vaha baMdhaka hai, abaMdhaka nhiiN| [4] jai baMdhae kiM desabaMdhae, savvabaMdhae ? goyamA! desabaMdhae, no svvbNdhe| [120-4 pra.] bhagavan ! yadi vaha taijasazarIra kA baMdhaka hai, to kyA vaha dezabaMdhaka hai yA sarvabaMdhaka hai ? [120-4 u.] gautama! vaha dezabaMdhaka hai, sarvabaMdhaka nahIM hai| [5] kammAsarIrassa kiM baMdhae, abNdhe| jaheva teyagassa jAva desabaMdhae, no svvbNdhe| [120-5 pra.] bhagavan ! audArikazarIra kA sarvabaMdhaka jIva kArmaNazarIra kA baMdhaka hai yA abaMdhaka hai ? [120-5 u.] gautama! jaise taijasazarIra ke viSaya meM kahA hai, vaise yahA~ bhI yAvat dezabaMdhaka hai, sarvabaMdhaka nahIM hai, yahAM taka kahanA caahie| 121. jassa NaM bhaMte ! orAliyasarIrassa desabaMdhe se NaM bhaMte ! veubviyasarIrassa kiM baMdhae, abaMdhae? goyamA! no baMdhae, abNdhe| [121 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke audArikazarIra kA dezabaMdha hai, bhagavan ! kyA vaha vaikriyazarIra kA baMdhaka hai yA abaMdhaka hai ? [121 u.] gautama! baMdhaka nahIM, abaMdhaka hai| 122. evaM jaheva savvabaMdheNaM bhaNiyaM taheva desabaMdheNaM vi bhANiyavvaM jAva kmmgss| [122] jisa prakAra sarvabaMdha ke viSaya meM kathana kiyA, usI prakAra dezabaMdha ke viSaya meM bhI kArmaNazarIra taka kahanA caahie| 123. [1] jassa NaM bhaMte ! veuvviyasarIrassa savvabaMdhe se NaM bhaMte ! orAliyasarIrassa kiM Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 vyAkhyAprajJaptisUtra baMdhae, abaMdhae? goyamA! no baMdhae, abaMdhae / [123-1 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke vaikriyazarIra kA sarvabaMdha hai, kyA vaha audArikazarIra kA baMdhaka hai yA abaMdhaka hai ? [123-1 u.] gautama! vaha baMdhaka nahIM, abaMdhaka hai| [2]AhAragasarIrassa evaM cev| [123-2] isI prakAra AhArakazarIra ke viSaya meM kahanA caahie| [3] teyagassa kammagassa ya jaheva orAlieNaM samaM bhaNiyaM taheva bhANiyavvaM jAva desabaMdhae, no svvbNdhe| [123-3] taijasa aura kArmaNazarIra ke viSaya meM jaise audArikazarIra ke sAtha kathana kiyA hai, vaisA hI yahA~ bhI vaha dezabaMdhaka hai, sarvabaMdhaka nahIM taka kahanA caahie| 124. [1] jassa NaM bhaMte ! veuvviyasarIrassa desabaMdhe se NaM bhaMte ! orAliyasarIrassa kiM baMdhae, abaMdhae? goyamA! no baMdhae, abNdhe| [124-1 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke vaikriyazarIra kA dezabaMdha hai, kyA vaha audArikazarIra kA baMdhaka hai, athavA abaMdhaka hai ? [124-1 u.] gautama! vaha baMdhaka nahIM, abaMdhaka hai| [2] evaM jahA savvabaMdheNaM bhaNiyaM taheva desabaMdheNa vi bhANiyavvaM jAva kammagassa / [124-2] jaisA vaikriyazarIra ke sarvabaMdha ke viSaya meM kahA, vaisA hI yahA~ bhI dezabaMdha ke viSaya meM kArmaNazarIra taka kahanA caahie| 125. [1] jassa NaM bhaMte! AhAragasarIrassa savvabaMdhe se NaM bhaMte ! orAliyasarIrassa kiM baMdhae, abaMdhae? goyamA! no baMdhae, abNdhe| [125-1 pra.] bhagavan! jisa jIva ke AhArakazarIra kA sarvabaMdha hai, to bhaMte! kyA vaha jIva audArikazarIra kA baMdhaka hai yA abaMdhaka hai ? _ [125-1 u.] gautama! vaha baMdhaka nahIM hai, abaMdhaka hai| [2] evaM veuvviyassa vi| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 aSTama zataka : uddezaka-9 [125-2] isI prakAra vaikriyazarIra ke viSaya meM kahanA caahie| [3] teyA-kammANaM jaheva orAliyaeNaM samaM bhaNiyaM taheva bhaanniyvvN| [125-3] taijasa aura kArmaNazarIra ke viSaya meM jaise audArikazarIra ke sAtha kahA, vaise yahA~ (AhArakazarIra ke sAtha) bhI kahanA caahie| 126. jassa NaM bhaMte ! AhAragasarIrassa desabaMdhe se NaM bhaMte! orAliyasarIrassa.? evaM jahA AhAragasarIrassa savvabaMdheNaM bhaNiyaM tahA desabaMdheNaM vi bhANiyavvaM jAva kmmgss| [126 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke AhArakazarIra kA dezabaMdha hai, to bhaMte ! kyA vaha audArikazarIra kA baMdhaka hai yA abaMdhaka hai ? [126 u.] gautama! jisa prakAra AhArakazarIra ke sarvabaMdha ke viSaya meM kahA, usI prakAra usake dezabaMdha ke viSaya meM bhI kArmaNazarIra taka kahanA caahie| 127. [1] jassa NaM bhaMte! teyAsarIrassa desabaMdhe se NaM bhaMte ! orAliyasarIrassa kiM baMdhae, abaMdhae? goyamA ! baMdhae vA abaMdhae vaa| [127-1 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke taijasazarIra kA dezabaMdha hai, to bhaMte ! kyA vaha audArikazarIra kA baMdhaka hai yA abaMdhaka hai? [127-1 u.] gautama! vaha baMdhaka bhI hai, abaMdhaka bhI hai| [2] jai baMdhae kiM desabaMdhae, savvabaMdhae ? goyamA! desabaMdhae vA, savvabaMdhae vaa| / [127-2 pra.] bhagavan ! yadi vaha audArika zarIra kA baMdhaka hai, to kyA vaha dezabaMdhaka hai athavA sarvabaMdhaka hai ? [127-2 u.] gautama! vaha dezabaMdhaka bhI hai, sarvabaMdhaka bhI hai| [3] veuvviyasarIrassa kiM baMdhae, abaMdhae ? evaM cev| [127-3 pra.] bhagavan ! (taijasazarIra kA baMdhaka jIva) vaikriyazarIra kA baMdhaka hai, athavA abaMdhaka hai ? [127-3 u.] gautama! pUrvavaktavyAnusAra samajhanA caahie| [4] evaM AhAragasarIrassa vi| Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 vyAkhyAprajJaptisUtra [127-4] isI prakAra AhArakazarIra ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| [5] kammagasarIrassa kiM baMdhae, abaMdhae ? goyamA! baMdhae, no abNdhe| [127-5 pra.] bhagavan ! (taijasazarIra kA baMdhaka jIva) kArmaNazarIra kA baMdhaka hai, yA abaMdhaka hai ? [127-5 u.] gautama! vaha baMdhaka hai, abaMdhaka nahIM hai| [6] jai baMdhae kiM desabaMdhae, savvabaMdhae ? goyamA! desabaMdhae, no svvbNdhe| [127-6 pra.] bhagavan ! yadi vaha kArmaNazarIra kA baMdhaka hai to dezabaMdhaka hai, yA sarvabaMdhaka hai ? [127-6 u.] gautama! vaha dezabaMdhaka hai, sarvabaMdhaka nahIM hai| 128. jassa NaM bhaMte ! kammagasarIrassa desabaMdhae se NaM bhaMte ! orAliyasarIrassa. ? jahA teyagassa vattavvayA bhaNiyA tahA kammagassa vi bhANiyavvA jAva teyAsarIrassa jAva desabaMdhae, no svvbNdhe| [128 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke kArmaNazarIra kA dezabaMdha hai, bhaMte ! kyA vaha audArikazarIra kA baMdhaka hai yA abaMdhaka hai? [128 u.] gautama! jisa prakAra taijasazarIra kI vaktavyatA hai, usI prakAra kArmaNazarIra kI bhI taijasazarIra' kI taraha dezabaMdhaka hai, sarvabaMdhaka nahIM hai, taka kahanA caahie| __'vivecana--pAMca zarIroM ke eka-dUsare ke sAtha baMdhaka-abaMdhaka kI carcA-vicAraNA-prastuta 9 sUtroM (sU. 120 se 128 taka) meM audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa, ina pAMcoM zarIroM ke paraspara eka dUsare ke sAtha baMdhaka, abaMdhaka tathA dezabaMdha-sarvabaMdha kI carcA-vicAraNA kI gaI hai| pAMca zarIroM ke paraspara baMdhaka-abaMdhaka-audArika aura vaikriya, ina do zarIroM kA paraspara eka sAtha baMdha nahIM hotA, isI prakAra audArika aura AhArakazarIra kA bhI eka sAtha baMdha nahIM hotaa| ataevaM audArikazarIrabaMdhaka jIva vaikriya aura AhAraka kA abaMdhaka hotA hai, kintu taijasa aura kArmaNazarIra kA audArikazarIra ke sAtha kabhI viraha nahIM hotaa| isalie vaha inakA dezabaMdhaka hotA hai| ina donoM zarIroM kA sarvabaMdha to kabhI hotA hI nhiiN|' taijasa kArmaNazarIra kA dezabaMdhaka audArikazarIra kA baMdhaka aura abaMdhaka kaise?--taijasazarIra aura kArmaNazarIra kA dezabaMdhaka jIva audArikazarIra kA baMdhaka bhI hotA hai, aura abaMdhaka bhii| isakA Azaya yaha hai ki vigrahagati meM vaha abaMdhaka hotA hai tathA vaikriya meM ho yA AhAraka meM, taba bhI vaha audArikazarIra kA 1. bhagavatIsUtra. a. vRtti, patrAMka 423 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-9 403 abaMdhaka hI rahatA hai aura zeSa samaya meM baMdhaka hotA hai| utpatti ke prathama samaya meM vaha sarvabaMdhaka hotA hai, jabaki dvitIya Adi samayoM meM vaha dezabaMdhaka ho jAtA hai| isI prakAra kArmaNazarIra ke viSaya meM bhI samajhanA . caahie| zeSa zarIroM ke sAtha baMdhaka abaMdhaka Adi kA kathana sugama hai, svayameva ghaTita kara lenA caahie| audArika Adi pAMca zarIroM ke deza-sarvabaMdhakoM evaM abaMdhakoM ke alpabahutva kI prarUpaNA 121. eesi NaM bhaMte ! jIvANaM orAliya-veuvviya-AhAraga-teyA-kammAsarIragANaM desabaMdhagANaM savvabaMdhagANaM abaMdhagANa ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA jIvA AhAragasarIrassa svvbNdhgaa1| tassa ceva desabaMdhagA saMkhejjaguNA 2 / veuvviyasarIrassa savvabaMdhagA asaMkhejaguNA 3 / tassa ceva desabaMdhagA asaMkhejjaguNA 4 / teyAkammAgANaM duNha vi tullA abaMdhagA aNaMtaguNA 5 / orAliyasarIrassa savvabaMdhagA aNaMtaguNA 6 / tassa ceva abaMdhagA visesAhiyA 7 / tassa ceva desabaMdhagA asaMkhejjaguNA 8 / teyA-kammagANaM desabaMdhagA visesAhiyA 9 / veuvviyasarIrassa abaMdhagA visesAhiyA 10 / AhAragasarIrassa abaMdhagA visesAhiyA 11 / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti.| ||atttthmse : navamo uddesao smtto|| [129 pra.] bhagavan ! ina audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIra ke dezabaMdhaka, sarvabaMdhaka aura abaMdhaka jIvoM meM kauna kinase yAvat (kama, adhika, tulya athavA) vizeSAdhika haiM ? [129 u.] gautama! (1) sabase thor3e AhArakazarIra ke sarvabaMdhaka jIva haiM, (2) unase usI (AhArakazarIra) ke dezabaMdhaka jIva saMkhyAtaguNe haiM, (3) unase vaikriyazarIra ke sarvabaMdhaka asaMkhyAtaguNe haiM, (4) unase vaikriyazarIra ke dezabaMdhaka jIva asaMkhyAtaguNe haiM, (5) unase taijasa aura kArmaNa, ina donoM zarIroM ke abaMdhaka jIva anantaguNe haiM, ye donoM paraspara tulya hai, (6) unase audArikazarIra ke sarvabaMdhaka jIva anantaguNe haiM, (7) unase audArikazarIra ke abaMdhaka jIva vizeSAdhika haiM, (8) unase usI (audArikazarIra) ke dezabaMdhaka asaMkhyAtaguNe haiM, (9) unase taijasa aura kArmaNazarIra ke dezabaMdhaka jIva vizeSAdhika haiM, (10) unase vaikriyazarIra ke abaMdhaka jIva vizeSAdhika haiM aura (11) unase AhArakazarIra ke abaMdhaka jIva vizeSAdhika haiN| 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai', yoM kahakara gautama svAmI yAvat vicaraNa karate haiN| vivecana audArikAdizarIroM ke deza-sarvabaMdhakoM aura abaMdhakoM ke alpabahutva kI prarUpaNA Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 vyAkhyAprajJaptisUtra , prastuta sUtra meM pAMcoM zarIroM ke baMdhakoM, abaMdhakoM meM jo jisase alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika haiM, unakI prarUpaNA kI gaI hai| __ alpabahutva kA kAraNa-(1) AhArakazarIra caudahapUrvadhara muni ke hI hotA hai, ve bhI vizeSa prayojana hone para hI AhArakazarIra dhAraNa karate haiN| phira sarvabaMdha kA kAla bhI sirpha eka samaya kA hai, ataeva AhArakazarIra ke sarvabaMdhaka sabase alpa haiN| (2) unase AhArakazarIra ke dezabaMdhaka saMkhyAtaguNe haiM, kyoMki dezabaMdhaka kA kAla antarmuhUrta hai| (3) unase vaikriyazarIra ke sarvabaMdhaka asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki AhArakazarIradhArI jIvoM se vaikriyazarIrI asaMkhyAtaguNe adhika haiN| (4) unase vaikriyazarIradhArI dezabaMdhaka jIva asaMkhyAtaguNe adhika haiM, kyoMki sarvabaMdhaka se dezabaMdhaka kA kAla asaMkhyAtaguNA hai| athavA pratipadyamAna sarvabaMdhaka hote haiM aura pUrvapratipanna dezabaMdhaka, ataH pratipadyamAna kI apekSA pUrvapratipanna asaMkhyAtaguNe haiN| (5) unase taijasa aura kArmaNazarIra ke abaMdhaka anantaguNe haiM, kyoMki ina donoM zarIroM ke abaMdhaka siddha bhagavAn haiM, jo vanaspatikAyika jIvoM ke sivAya zeSa sarva saMsArI jIvoM se anantaguNe haiN| (6) unase audArikazarIra ke sarvabaMdhaka jIva anantaguNe haiM, kyoMki vanaspati kAyika jIva bhI audArikazarIradhAriyoM meM haiM, jo ki ananta haiN| (7) unase audArikazarIra ke abaMdhaka jIva isalie vizeSAdhika haiM, ki vigrahagatisamApanaka jIva tathA siddha jIva sarvabaMdhakoM se bahuta haiN| (8) unase audArikazarIra ke dezabaMdhakaM asaMkhyAtaguNe haiM, kyoMki vigrahagati ke kAla kI apekSA dezabaMdhaka kA kAla asaMkhyAtaguNA hai| (9) unase taijasa-kArmaNazarIra ke dezabaMdhaka vizeSAdhika haiM, kyoMki sAre saMsArI jIva taijasa aura kArmaNa zarIra ke dezabaMdhaka hote haiN| inameM vigrahagatisamApannaka audArika-sarvabaMdhaka aura vaikriyAdi-baMdhaka jIva bhI A jAte haiN| ata: audArikadezabaMdhakoM se ye vizeSAdhika batAe gae haiN| (10) unase vaikriyazarIra ke abaMdhaka jIva vizeSAdhika haiM, kyoMki vaikriyazarIra ke baMdhaka prAyaH deva aura nAraka haiN| zeSa sabhI saMsArI jIva aura siddha bhagavAn vaikriya ke abaMdhaka hI haiM, isa apekSA se ve taijasAdi dezabaMdhakoM se vizeSAdhika batAe gae haiN| (11) unase AhArakazarIra ke abaMdhaka vizeSAdhika haiM, kyoMki vaikriya to deva-nArakoM ke bhI hotA hai, kintu AhArakazarIra sirpha caturdazapUrvadhara muniyoM ke hotA hai| isa apekSA se AhArakazarIra ke abaMdhaka vizeSAdhika kahe gae haiN|' ||assttm zataka : navama uddezaka smaapt| 1. bhagavatIsUtra. a. vRtti, patrAMka 414 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasamo uddesao : 'ArAhaNA' dazama uddezaka : 'ArAdhanA' zruta aura zIla kI ArAdhanA-virAdhanA kI dRSTi se bhagavAn dvArA anyatIrthikamatanirAkaraNapUrvaka svasiddhAntanirUpaNa 1. rAyagihe nagare jAva evaM vayAsI 1. [uddezaka kA upodghAta] rAjagRha nagara meM yAvat gautamasvAmI ne (zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI se) isa prakAra pUchA 2. annautthiyA NaM bhaMte ! evamAikkhaMti jAva evaM parUveMti--evaM sIla seyaM 1, suyaM seyaM 2, suyaM seyaM sIla seyaM 3, se kahameyaM bhaMte! evaM ? goyamA ! jaM NaM annautthiyA evamAikkhaMti jAva je te evamAhaMsu micchA te evamAhaMsu, ahaM puNa goyamA ! evamAikkhAmi jAva parUvemi-evaM khalu mae cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahAsIlasaMpanne NAmaM ege, No suyasaMpanne 1, suyasaMpanne nAma ege, no sIlasaMpanne 2, ege sIlasaMpanne vi suyasaMpanne vi 3, ege No sIlasaMpanne no suyasaMpanne 4 / tattha NaM je se paDhame purisajAe se NaM purise sIlavaM, asuyavaM, uvarae, aviNNAyadhamme, esa NaM goyamA ! mae purise desArAhae pnnnntte| tattha NaMje se docce purisajAe se NaM purise asIlavaM, suyavaM aNuvarae, viNNAyadhamme, esa NaM goyamA ! mae purise desavirAhae pnnnntte| tattha NaM je se tacce purisajAe se NaM purise sIlavaM, suyavaM, uvarae, viNNAyadhamme, esa NaM goyamA ! mae purise savvArAhae pnnnntte| tattha NaM je se cautthe purisajAe se NaM purise asIlavaM, asutavaM aNuvarae, aviNNAyadhamme esa NaM goyamA! mae purise savvavirAhae pnnnntte| [2 pra.] bhagavan ! anyatIrthika jo isa prakAra kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM--(1) zIla hI zreyaskara hai, (2) zruta hI zreyaskara hai, (3) (zIlanirapekSa) zruta zreyaskara hai, athavA (zrutanirapekSa) zIla zreyaskara hai, ata: he bhagavan ! yaha kisa prakAra sambhava hai ? [2 u.] gautama! anyatIrthika jo isa prakAra kahate haiM, yAvat unhoMne jo aisA kahA hai vaha mithyA kahA hai / gautama ! maiM isa prakAra kahatA hU~, yAvat prarUpaNA karatA huuN| maiMne cAra prakAra ke puruSa kahe haiN| ve isa prakAra 1-eka vyakti zIlasampanna hai, kintu zrutasampanna nahIM hai| 2-eka vyakti zrutasampanna hai, kintu zIlasampanna nahIM hai| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 vyAkhyAprajJaptisUtra 3-eka vyakti zIlasampanna bhI hai aura zrutasampanna bhI hai| 4-eka vyakti na zIlasampanna hai aura na zrutasampanna hai| (1) inameM se jo prathama prakAra kA puruSa hai, vaha zIlavAn hai, parantu zrutavAn nhiiN| vaha (pApAdi se) uparata (nivRtta) hai, kintu dharma ko vizeSarUpa se nahIM jaantaa| he gautama ! isa puruSa ko maiMne deza-ArAdhaka kahA (2) inameM se jo dUsarA puruSa hai, vaha puruSa zIlavAn nahIM, parantu zrutavAn hai / vaha (pApAdi se) anuparata (anivRtta) hai, parantu dharma ko vizeSarUpa se jAnatA hai / he gautama ! isa puruSa ko maiMne deza-virAdhaka kahA hai| (3) inameM se jo tRtIya puruSa hai, vaha puruSa zIlavAn bhI hai aura zrutavAn bhI hai| vaha (pApAdi se) uparata hai aura dharma kA bhI vijJAtA hai| he gautama ! isa puruSa ko maiMne sarva-ArAdhaka kahA hai| (4) inameM se jo cauthA puruSa hai, vaha na to zIlavAn hai aura na zrutavAn hai| vaha (pApAdi se) anuparata hai, dharma kA bhI vijJAtA nahIM hai / he gautama! isa puruSa ko maiMne sarva-virAdhaka kahA hai| vivecanazruta aura zIla kI ArAdhanA evaM virAdhanA kI dRSTi se bhagavAn dvArA anyatIrthikamata nirAkaraNapUrvaka svasiddhAntaprarUpaNa-prastuta dvitIya sUtra meM anyatIrthikoM kI zruta-zIla sambandhI ekAnta mAnyatA kA nirAkaraNa karate hue bhagavAn dvArA pratipAdita zruta-zIla kI ArAdhanA virAdhanA sambandhI caturbhagI rUpa svasiddhAnta prastuta kiyA gayA hai| anyatIrthikoM kA zruta--zIlasambandhI mata mithyA kyoM?--(1) kucha anyatIrthika yoM mAnate haiM ki zIla arthAt kriyAmAtra hI zreyaskara hai, zruta arthAt-jJAna se koI prayojana nahIM, kyoMki vaha AkAzavat nizceSTa hai| ve kahate haiM-puruSa ke lie kriyA hI phaladAyinI hai, jJAna phaladAyaka nahIM hai| khAdyapadArthoM ke upayoga ke jJAna mAtra se hI koI sukhI nahIM hotaa| (2) kucha anyatIrthikoM kA kahanA hai ki jJAna (zruta) hI zreyaskara hai| jJAna se hI abhISTa artha kI siddhi hotI hai| kriyA se nhiiN| jJAnarahita kriyAvAn puruSa ko abhISTa phalasiddhi ke darzana nahIM hote| jaisA ki ve kahate haiM--puruSoM ke lie jJAna hI phaladAyaka hai, kriyA phaladAyinI nahIM hotI, kyoMki mithyAjJAnapUrvaka kriyA karane vAle ko aniSTaphala kI hI prApti hotI hai| (3) kitane hI anyatIrthika paraspara nirapekSa zruta aura zIla ko zreyaskara mAnate haiN| unakA kahanA hai ki jJAna, kriyArahita bhI phaladAyaka hai, kyoMki kriyA usameM gauNarUpa se rahatI hai, athavA kriyA, jJAnarahita ho to bhI phaladAyinI hai, kyoMki usameM jJAna gauNarUpa se rahatA hai| ina donoM meM se koI bhI eka, puruSa kI pavitratA kA kAraNa hai| unakA. Azaya yaha hai ki mukhya-vRtti se zIla zreyaskara hai, kintu zruta bhI usakA upakArI hone se gauNavRtti se zreyaskara hai| athavA zruta mukhyavRtti se aura zIla gauNavRtti se zreyaskara hai| prathama donoM mata ekAnta hone se mithyA haiM aura tIsare mata meM mukhya-gauNavRtti kA Azraya le kara jo pratipAdana kiyA gayA hai, vaha bhI yuktisaMgata aura siddhAntasammata nahIM hai, kyoMki zruta aura zIla donoM pRthak-pRthak yA gauNa-mukhya na raha kara samudita rUpa meM sAtha-sAtha rahane para hI mokSaphaladAyaka hote haiN| isa sambandha meM donoM pahiyoM ke eka sAtha jur3ane para hI ratha Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-10 407 calatA hai tathA aMdhA aura paMgu donoM mila kara hI abhISTa nagara meM praviSTa ho sakate haiN| ye donoM dRSTAnta de kara vRttikAra zruta aura zIla donoM ke eka sAtha samAyoga ko hI abhISTa phaladAyaka mAnate haiN|' zruta-zIla kI caturbhaMgI kA Azaya-(1) prathama bhaMga kA svAmI zIlasampanna hai, zrutasampanna nahIM, usakA Azaya yaha hai ki vaha bhAvataH zAstrajJAna prApta kiyA huA yA tattvoM kA vizeSa jJAtA nahIM hai, ataH svabuddhi se hI pApoM se nivRtta hai| mUlapATha meM ukta 'aviNNAyadhamme' pada se yaha spaSTa hotA hai, ki jisane dharma ko vizeSa rUpa se nahIM jAnA, vaha (avijJAtadharmA) sAdhaka mokSa-mArga kI dezataH--aMzata: ArAdhanA karane vAlA hai| arthAt-jo cAritra kI ArAdhanA karatA hai, kintu vizeSarUpa se jJAnavAn nahIM hai (usase jJAna kI ArAdhanA vizeSarUpa se nahIM hotii|) athavA svayaM agItArtha hai, isalie gItArtha ke nezrAya meM rahakara tapazcaryArata rahatA hai| isa bhaMga kA svAmI mithyAdRSTi nahIM, kintu samyagdRSTi hai| (2) dUsare bhaMga kA svAmI zIlasampanna nahIM, kintu zrutasampanna hai, vaha pApAdi se anivRtta hai, kintu dharma kA vizeSa jJAtA hai| isalie use yahA~ dezavirAdhaka kahA gayA hai, kyoMki vaha jJAna-darzana-cAritrarUpa ratna-traya jo mokSamArga hai, usameM se tRtIya bhAgarUpa cAritra kI virAdhanA karatA hai, arthAt-prApta hue cAritra kA pAlana nahIM karatA athavA cAritra ko prApta nahIM karatA / isa bhaMga kA svAmI aviratisamyagdRSTi hai, athavA prApta cAritra kA apAlaka zrutasampannasAdhaka hai| (3) tRtIya bhaMga kA svAmI zIlasampanna bhI hai aura zrutasampanna bhI hai| vaha uparata hai tathA dharma kA bhI viziSTa jJAtA hai| ataH vaha sarvArAdhaka hai, kyoMki vaha samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa ratnatraya mokSamArga kI sarvathA ArAdhanA karatA hai| (4) caturtha bhaMga kA svAmI zIla aura zruta donoM se rahita hai| vaha anuparata hai aura dharma kA vijJAtA bhI nahIM, kyoMki zruta (samyagjJAna aura samyagdarzana) se rahita puruSa na to vijJAtadharmA ho sakatA hai aura na hI samyakcAritra kI ArAdhanA kara sakatA hai| isalie ratnatraya kA virAdhaka hone se vaha sarvavirAdhaka mAnA gayA hai| 1. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 417-418 (kha) kriyaiva phaladA puMsAM na jJAnaM phaladaM mtm| strIbhakSyabhogajJo, na jJAnAt sukhino bhvet||1|| vijJaptiH phaladA puMsAM, na kriyA phaladA mtaa| mithyAjJAnAtpravRttasya, phlaasNvaaddrshnaat||2|| (ga) 'jJAnakriyAbhyAM mokssH|' 'samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArga:'-tatvArthasUtra a. 1 sU. 1 (gha) nANaM payAsayaM, sohao tavo, saMjamo ya guttikro| tiNhapi samAoge mokkho jiNasAsaNe bhnnio|| (Ga) saMyogasiddhIi phalaM vayaMti, na hu egacakkeNa raho pyaai| aMdho ya paMgU ya vaNe samiccA, te saMpauttA nagaraM paviTThA // 2. (ka) bhagavatIsUtra a. vRtti, patrAMka 418, (kha) bhagavatI. (hindIvivecana) bhA. 3, pR. 1541-1542 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 vyAkhyAprajJaptisUtra jJAna- darzana - cAritra kI ArAdhanA, inakA paraspara sambandha evaM inakI utkRSTa-madhyama jaghanyArAdhanA kA phala 3. kativihA NaM bhaMte ! ArAhaNA paNNattA ? goyamA ! tivihA ArAhaNA paNNattA, taM jahA-- nANArAhaNA daMsaNArAhaNA carittArAhaNA / [3 pra.] bhagavan! ArAdhanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [3 u.] gautama! ArAdhanA tIna prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra -- jJAnArAdhanA, darzanArAdhanA aura cAritrArAdhanA | 4. NANArAhaNA NaM bhaMte ! kativihA paNNattA ? goyamA ! tivihA paNNattA, taM jahA -- ukkosiyA majjhamiyA jahannA / [4 pra.] bhagavan! jJAnArAdhanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [4 u.] gautama ! jJAnArAdhanA tIna prakAra kI kahI gaI hai, vaha isa prakAra - (1) utkRSTa, (2) madhyama aura (3) jaghanya / 5. daMsaNArAhaNA NaM bhaMte ! 0 ? evaM ceva tivihA vi / [5 pra.] bhagavan! darzanArAdhanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [5 u.] gautama! darzanArAdhanA bhI isI prakAra tIna prakAra kI kahI gaI hai| 6. evaM carittArAhaNA vi / [6] isI prakAra cAritrArAdhanA bhI tIna prakAra kI kahI gaI hai| 7. jassa NaM bhaMte ! ukkosiyA NANArAhaNA tassa ukkosiyA daMsaNArAhaNaA ? jassa ukkosiyA daMsaNArAhaNA tassa ukkosiyA NANArAhaNA ? goyamA ! jassa ukkosiyA NANArAhaNA tassa daMsaNArAhaNA ukkosiyA vA ajahannaukkosiyA , jassa puNa ukkosiyA daMsaNArAhaNA tassa nANArAhaNA ukkosA vA jahannA vA ajahannamaNukkosA vA, vA / [7 pra] bhagavan! jisa jIva ke utkRSTa jJAnArAdhanA hotI hai, kyA usake utkRSTa darzanArAdhanA hotI hai, aura jisa jIva ke utkRSTa darzanArAdhanA hotI hai, kyA usake utkRSTa jJAnArAdhanA hotI hai ? [7 u.] gautama! jisa jIva ke utkRSTa jJAnArAdhanA hotI hai, usake darzanArAdhanA utkRSTa yA madhyama Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-10 409 (ajaghanya-anutkRSTa) hotI hai| jisa jIva ke utkRSTa darzanArAdhanA hotI hai, usake utkRSTa, jaghanya yA madhyama jJAnArAdhanA hotI hai| 8. jassaNaM bhaMte ! ukkosiyA NANArAhaNA tassa ukkosiyA carittArAhaNA? jassukkosiyA carittArAhaNA tassukkosiyA NANArAhaNA ? jahA ukkosiyA NANArAhaNA ya daMsaNArAhaNA ya bhaNiyA tahA ukkosiyA NANArAhaNA ya carittArAhaNA ya bhaanniyvvaa| [8 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke utkRSTa jJAnArAdhanA hotI hai, kyA usake utkRSTa cAritrArAdhanA hotI hai aura jisa jIva ke utkRSTa cAritrArAdhanA hotI hai, kyA usake utkRSTa jJAnArAdhanA hotI hai ? [8 u.] gautama! jisa prakAra utkRSTa jJAnArAdhanA aura darzanArAdhanA ke viSaya meM kahA, usI prakAra utkRSTa jJAnArAdhanA aura utkRSTa cAritrArAdhanA ke viSaya meM bhI kahanA caahie| 9. jassa NaM bhaMte ! ukkosiyA daMsaNArAhaNA tassukkosiyA carittArAhaNA? jassukkosiyA carittArAhaNA tassukkosiyA daMsaNArAhaNA? goyamA ! jassa ukkosiyA daMsaNArAhaNA tassa carittArAhaNA ukkosA vA jahannA vA ajahannamaNukkosA vA, jassa puNa ukkosiyA carittArAhaNA tassa daMsaNArAhaNA niyamA ukkosaa| [9 pra.] bhagavan ! jisake utkRSTa darzanArAdhanA hotI hai, kyA usake utkRSTa cAritrArAdhanA hotI hai, aura jisake utkRSTa cAritrArAdhanA hotI hai, usake utkRSTa jJAnArAdhanA hotI hai ? [9 u.] gautama! jisake utkRSTa darzanArAdhanA hotI hai, usake utkRSTa, madhyama yA jaghanya cAritrArAdhanA hotI hai aura jisake utkRSTa cAritrArAdhanA hotI hai, usake niyamataH (avazyameva) utkRSTa darzanArAdhanA hotI 10. ukkosiyaM NaM bhaMte ! NANArAhaNaM ArAhettA katihiM bhavaggahaNehiM sijjhati jAva aMtaM kareti? goyamA ! atthegAie teNeva bhavaggahaNeNaM sijhati jAva aMtaM kreti| atthegaie docceNaM bhavaggahaNeNaM sijjhati jAva aMtaM kreti| atthegaie kappovaesu vA kappAtIesu vA uvvjjti| [10 pra.] bhagavan ! jJAna kI utkRSTa ArAdhanA karake jIva kitane bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat sabhI duHkhoM kA anta karatA hai ? [10 u.] gautama! koI eka jIva usI bhava meM siddha ho jAtA hai, yAvat sabhI duHkhoM kA anta kara detA hai, koI do bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat sabhI duHkhoM kA anta karatA hai kitane hI jIva kalpopapanna . devalokoM meM athavA kalpAtIta devalokoM meM utpanna hote haiN| Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 vyAkhyAprajJaptisUtra 11. ukkosiyaM NaM bhaMte ! daMsaNArAhaNaM ArAhettA katihiM bhavaggahaNe hiM0 ? evaM ceva / [11 pra.] bhagavan ! darzana kI utkRSTa ArAdhanA karake jIva kitane bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat sabhI duHkhoM kA anta karatA hai ? [11 u.] gautama! (jisa prakAra utkRSTa jJAnArAdhanA ke phala ke viSaya meM kahA) usI prakAra utkRSTa darzanArAdhanA ke ( phala ke) viSaya meM samajhanA caahie| 12. ukkosiyaM NaM bhaMte ! carittArAhaNaM ArAhettA0 ? evaM ceva / navaraM atthegaie kappAtIesu uvavajjati / [12 pra.] bhagavan ! cAritra kI utkRSTa ArAdhanA karake jIva kitane bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat sabhI duHkhoM kA anta karatA hai ? [12 u.] gautama ! utkRSTa jJAnArAdhanA ke ( phala ke) viSaya meM jisa prakAra kahA hai, usI prakAra utkRSTa cAritrArAdhanA ke (phala ke) viSaya meM kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki koI jIva (isake phalasvarUpa ) kalpAtIta devalokoM meM utpanna hotA hai| 13. majjhimiyaM NaM bhaMte ! NANArAhaNaM ArAhettA katihiM bhavaggahaNehiM sijjhati jAva aMtaM kareti ? goyamA ! atthegaie docceNaM bhavaggahaNeNaM sijjhai jAva aMtaM kareti, taccaM puNa bhavaggaNaM nAikkamai / [13 pra.] bhagavan ! jJAna kI madhyama-ArAdhanA karake jIva kitane bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat sabhI duHkhoM kA anta kara detA hai ? [13 u.] gautama ! koI jIva do bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat sabhI duHkhoM kA anta karatA hai, kintu tIsare bhava kA atikramaNa nahIM karatA / 14. majjhamiyaM NaM bhaMte ! daMsaNArAhaNaM ArAhettA0 ? evaM ceva / * [ 14 pra.] bhagavan ! darzana kI madhyama ArAdhanA karake jIva kitane bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai ? [14 u.] gautama ! jisa prakAra jJAna kI madhyama ArAdhanA ke ( phala ke) viSaya meM kahA, usI prakAra darzana kI madhyama ArAdhanA ke ( phala ke) viSaya meM kahanA caahie| Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-10 411 15. evaM majjhimiyaM carittArAhaNaM pi| [15] pUrvokta prakAra se cAritra kI madhyama ArAdhanA ke (phala ke) viSaya meM kahanA cAhie? 16. jahanniyaM NaM bhaMte ! nANArAhaNaM ArAhettA katihiM bhavaggahaNehiM sijjhati jAva aMtaM kareti? goyamA ! atthegaie tacce NaM bhavaggahaNeNaM sijjhai jAva aMtaM karei, satta-'TThabhavaggahaNAiM puNa naaikkmi| [16 pra.] bhagavan ! jJAna kI jaghanya ArAdhanA karake jIva kitane bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat saba duHkhoM kA anta karatA hai ? [16 u.] gautama! koI jIva tIsarA bhava grahaNa karake siddha hotA hai, yAvat sarva duHkhoM kA anta karatA hai, parantu sAta-ATha bhava se Age atikramaNa nahIM karatA hai| 17. evaM daMsaNArAhaNaM pi| [17] isI prakAra jaghanya darzanArAdhanA ke (phala ke) viSaya meM samajhanA caahie| 18. evaM carittArAhaNaM pi| [18] isI prakAra jaghanya cAritrArAdhanA ke (phala ke) viSaya meM bhI kahanA caahie| vivecana-jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA, inakA paraspara sambandha evaM inakI utkRSTamadhyama-jaghanyArAdhanA kA phala-prastuta 16 sUtroM (sU. 3 se 18 taka) meM ratnatraya kI ArAdhanA aura unake pArasparika sambandha tathA unake jaghanya, madhyama aura utkRSTa phala ke viSaya meM nirUpaNa kiyA gayA hai| ArAdhanA : paribhASA prakAra aura svarUpa jJAnAdi kI niraticAra rUpa se anupAlanA karanA ArAdhanA hai| ArAdhanA ke tIna prakAra haiM--jJAnArAdhanA, darzanArAdhanA aura caaritraaraadhnaa| pAMca prakAra ke jJAna yA jJAnAdhAra zruta (zAstrAdi) kI kAla, vinaya, bahumAna Adi ATha jJAnAcAra-sahita nirdoSa rIti se pAlanA karanA jJAnArAdhanA hai| zaMkA, kAMkSA Adi aticAroM ko na lagAte hue niHzaMkita, niSkAMkSita Adi ATha darzanAcAroM kA zuddhAtApUrvaka pAlana karate hue darzana arthAt samyaktva kI ArAdhanA karanA darzanArAdhanA hai| sAmAyika Adi cAritroM athavA samiti-gupti, vrata-mahAvratAdi rUpa cAritra kA niraticAra vizuddha pAlana karanA cAritrArAdhanA hai| jJAnakRtya evaM jJAnAnuSThAnoM meM utkRSTa prayatna karanA utkRSTa jJAnArAdhanA hai| isameM caudaha pUrva kA jJAna A jAtA hai| madhyama prayatna karanA madhyama jJAnArAdhanA hai, isameM gyAraha aMgoM kA jJAna A jAtA hai aura jaghanya (alpamata) prayatna karanA jaghanya jJAnArAdhanA hai| isameM aSTapravacanamAtA kA jJAna A jAtA hai| isI prakAra darzana aura cAritra kI ArAdhanA meM utkRSTa, madhyama evaM jaghanya prayatna karanA unakI utkRSTa, madhyama evaM jaghanya ArAdhanA hai| utkRSTa darzanArAdhanA meM kSAyikasamyaktva, madhyama darzanArAdhanA meM utkRSTa kSAyopazamika yA Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 vyAkhyAprajJaptisUtra aupazamika samyaktva aura jaghanya darzanArAdhanA meM jaghanya kSAyopazamika samyaktva pAyA jAtA hai| utkRSTa cAritrArAdhanA meM yathAkhyAta cAritra, madhyama cAritrArAdhanA meM sUkSmamparAya aura parihAravizuddhi cAritra tathA jaghanya cAritrArAdhanA meM sAmAyikacAritra aura chedopasthApanika cAritra pAyA jAtA hai| ArAdhanA ke pUrvokta prakAroM kA paraspara sambandha-utkRSTa jJAnArAdhaka meM utkRSTa aura madhyama darzanArAdhanA hotI hai, kintu jaghanya darzanArAdhanA nahIM hotI, kyoMki usakA vaisA hI svabhAva hai| utkRSTa darzanArAdhaka meM jJAna ke prati tInoM prakAra kA prayatna sambhava hai, ata: pUrvokta tInoM prakAra kI jJAnArAdhanA bhajanA se hotI hai| jisameM utkRSTa jJAnArAdhanA hotI hai, usameM cAritrArAdhanA utkRSTa yA madhyama hotI hai, kyoMki utkRSTa jJAnArAdhaka meM cAritra ke prati tInoM prakAra kA prayatna bhajanA se hotA hai| jisakI utkRSTa darzanArAdhanA hotI hai, usameM tInoM prakAra kI cAritrArAdhanA bhajanA se hotI hai, kyoMki utkRSTa darzanArAdhaka meM cAritra ke prati tInoM prakAra kA prayatna aviruddha hai| jahA~ utkRSTa cAritrArAdhanA hotI hai, vahA~ utkRSTa darzanArAdhanA avazya hotI hai, kyoMki utkRSTa cAritra utkaSTa darzanAnagAmI hotA hai| __ratnatraya kI trividha ArAdhanAoM kA utkRSTa phala utkRSTa jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA vAle katipaya sAdhaka usI bhava meM tathA katipaya do (bIca meM eka deva aura eka manuSya kA) bhava grahaNa karake mokSa jAte haiN| kaI jIva kalpopapanna yA kalpAtIta devalokoM meM vizeSataH utkaSTa cAritrArAdhanA vAle ekamAtra kalpAtIta devalokoM meM utpanna hote haiN| madhyama jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA vAle kaI jIva jaghanya do bhava grahaNa karake utkRSTa tIsare bhava meM (bIca meM do bhava devoM ke karake) avazya mokSa jAte haiN| isI taraha . jaghanyata: jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA karane vAle katipaya jIva jaghanya tIsare bhava meM, utkRSTataH sAta yA ATha bhavoM meM avazyameva mokSa jAte haiN| ye sAta bhava devasambandhI aura ATha bhava cAritrasambandhI, manuSya ke samajhane caahie| pudgala-pariNAma ke bheda prabhedoM kA nirUpaNa 19. kativihe NaM bhaMte ! poggalapariNAme paNNatta ? goyamA ! paMcavihe poggalapariNANe paNNatte, taM jahA--vaNNapariNAme 1 gaMdhapariNAme 2 rasapariNAme 3 phAsapariNAme 4 saMThANapariNAme 5 / [19 pra.] bhagavan ! pudgalapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? / [19 u.] gautama! pudgalapariNAma pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra--(1) varNapariNAma, (2) gandhapariNAma, (3) rasapariNAma, (4) sparzapariNAma aura (5) sNsthaanprinnaam| 20. vaNNapariNAme NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? 1. bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 419-420 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-10 413 goyamA ! paMcavihe paNNatte, taM jahA--kAlavaNNapariNAme jAva sukkillvnnnnprinnaame| [20 pra.] bhagavan ! varNapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [20 u.] gautama! vaha pAMca prakAra kA kahA hai, yathA-kRSNa (kAlA) varNapariNAma yAvat zukla (zveta) vrnnprinnaam| 21. eeNaM abhilAveNaM gaMdhapariNAme duvihe, rasapariNAme paMcavihe, phAsapariNAme atttthvihe| [21] isI prakAra ke abhilApa dvArA gandhapariNAma do prakAra kA, rasapariNAma pAMca prakAra kA aura sparzapariNAma ATha prakAra kA jAnanA caahie| 22. saMThANapariNAme NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? goyamA! paMcavihe paNNatte, taM jahA-parimaMDalasaMThANapariNAme jAva aayysNtthaannprinnaame| [22 pra.] bhagavan ! saMsthAnapariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [22 u.] gautama ! vaha pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra-parimaNDalasaMsthAna pariNAma, yAMvat aaytsNsthaanprinnaam| vivecana-pudgalapariNAma ke bheda-prabhedoM kA nirUpaNa-prastuta cAra sUtroM meM pudgalapariNAma ke varNAdi pAMca prakAra evaM unake bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| pudgalapariNAma kI vyAkhyA--pudgala kA eka avasthA se dUsarI avasthA meM rUpAntara honA pudgalapariNAma hai| isake mUla bheda pAMca aura uttarabheda paccIsa haiN| pudgalAstikAya ke ekapradeza se lekara anantapradeza taka aSTavikalpAtmaka praznottara 23. ege bhaMte ! poggalatthikAyapaese kiM davvaM 1, davvadese 2, davAiM 3, davvadesA 4, udAhu davvaM ca davvadese ya 5, udAhu davvaM ca davvadesA ya 6, udAhu davvAiMca davvadese ya 7, udAhu davvAiMca davvadesA ya 8? goyamA ! siya davvaM, siya davvadese, no davvAiM, no davvadesA, no davvaM ca davvadese ya, jAva no davvAiM ca davvadesA y| [23 pra.] bhagavan! pudgalAstikAya kA eka pradeza (1) dravya hai, (2) dravyadeza hai, (3) bahuta dravya hai, (4) bahuta dravya-deza hai athavA (5) eka dravya aura eka dravyadeza hai, yA (6) eka dravya aura bahuta dravyadeza haiM, athavA (7) bahuta dravya aura eka dravyadeza hai, yA (8) bahuta dravya aura bahuta dravyadeza haiN| [23 u.] gautama! vaha kathaJcit eka dravya hai| kathaJcit eka dravyadeza hai, kintu vaha bahuta dravya nahIM, 1. bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 420 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 vyAkhyAprajJaptisUtra na bahuta dravyadeza hai, eka dravya aura eka dravyadeza bhI nahIM, yAvat bahuta dravya aura bahuta dravyadeza bhI nhiiN| 24. do bhaMte ! poggalatthikAyapaesA kiM davvaM davvadese0 pucchA taheva ? goyamA ! siyaM davvaM 1, siya davvadese 2, siya davvAiM 3, siya davvadesA 4, siya davvaM ca davvadese ya 5, no davvaM ca davvadesA ya 6, sesA pddiseheyvvaa| [24 pra.] bhagavan ! pudgalAstikAya ke do pradeza kyA eka dravya haiM, athavA eka dravyapradeza haiM ? ityAdi (pUrvokta aSTavikalpAtmaka) prshn| [24 u.] gautama! 1. kathaMcit dravya haiM, 2. kathaJcit dravyadeza haiM, 3. kathaMcit bahuta dravya haiM, 4. kathaMcit bahuta dravyadeza haiM aura 5. kathaMcit eka dravya aura eka dravyadeza haiM, parantu 6. eka dravya aura bahuta dravyadeza nahIM, 7. bahuta dravya aura eka dravyadeza nahIM tathA 8. bahuta dravya aura bahuta dravyadeza nahIM haiN| (arthAt-prathama ke 5 bhaMgoM ke atirikta zeSa bhaMgoM kA niSedha karanA caahie|) 25. tiNNi bhaMte ! poggalatthikAyapaesA kiM davvaM0 davvadese0 pucchaa| goyamA ! siyaM davvaM 1, siya davvadese 2, evaM satta bhaMgA bhANiyavvA, jAva siya davvAiM ca davvadese ya, no davvAiM ca davvadesA y| [25 pra.] bhagavan ! pudgalAstikAya ke tIna pradeza kyA eka dravya haiM, athavA eka dravyadeza haiM ? ityAdi pUrvokta prshn| [25 u.] gautama! 1. kathaJcit eka dravya haiM, 2. kathaJcit eka dravyadeza haiM, isI prakAra yahA~ kathaJcit bahuta dravya aura eka dravyadeza haiM, taka (pUrvokta) sAta bhaMga kahane caahie| kintu bahuta dravya aura bahuta dravyadeza haiM yaha AThavAM bhaMga nahIM kheN| 26. cattAri bhaMte ! poggalatthikAyapaesA kiM davvaM0 pucchaa| goyamA ! siya davvaM 1, siya davvadese 2, aTTha vi bhaMgA bhANiyavvA jAva siya davvAiM ca davva desA ya 8 / [26 pra.] bhagavan! pudgalAstikAya ke cAra pradeza kyA eka dravya haiM yA eka dravyadeza haiM ? ityAdi pUrvokta prshn........| [26 u.] gautama! kathaJcit eka dravya haiM, kathaJcit eka dravyadeza haiM, ityAdi kathaJcit bahuta dravya haiM aura bahuta dravyadeza haiM, taka AThoM bhaMga yahA~ kahane caahie| 27. jahA cattAri bhaNiyA evaM paMca cha satta jAva asNkhejaa| [27] isa prakAra cAra pradezoM ke viSaya meM kahA, usI prakAra pAMca, chaha, sAta yAvat asaMkhyapradezoM taka Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 aSTama zataka : uddezaka-10 ke viSaya meM kahanA caahie| 28. aNaMtA bhaMte ! poggalatthikAyapaesA kiM davvaM / evaM ceva jAva siya davvAiM ca davvadesA y| [28 pra.] bhagavan ! pudgalAstikAya ke anantapradeza kyA eka dravya haiM yA eka dravyadeza haiM ? ityAdi (pUrvokta aSTavikalpAtmaka) prshn.....| [28 u.] gautama! pahale kahe anusAra yahA~ kathaMcit bahuta dravya haiM, aura bahuta dravyadeza haiM', taka AThoM hI bhaMga kahane caahie| vivecana-pudgalAstikAya ke eka pradeza se lekara ananta pradeza taka ke viSaya meM aSTavikalpIya praznottara-prastuta chaha sUtroM (sU.23 se 28 taka) meM pudgalAstikAya ke eka pradeza se lekara ananta pradeza taka ke viSaya meM aSTavikalpAtmaka praznottara prarUpita haiN| kisameM kitane bhaMga?--prastuta sUtroM meM pudgalAstikAya ke viSaya meM 8 bhaMga upasthita kiye gae haiM, jinameM dravya aura dravyadeza ke ekavacana aura bahuvacana-sambandhI asaMyogI cAra bhaMga haiM aura dvikasaMyogI 4 bhaMga haiN| jaba dUsare dravya ke sAtha usakA sambandha nahIM hotA, taba vaha dravya (guNaparyAya-yogI) hai aura jaba dUsare dravya ke sAtha usakA sambandha hotA hai, taba vaha dravya (dravyAvayava) hai| pudgalAstikAya ke eka pradeza meM pradeza eka hI hai, isalie usameM bahuvacanasambandhI do bhaMga aura dvikasaMyogI cAra bhaMga, ye 6 bhaMga nahIM pAe jaate| pudgalAstikAya ke dvipradezikaskandharUpa se pariNata do pradezoM meM uparyukta 8 bhaMgoM meM se pahale-pahale ke pAMca / bhaMga pAe jAte haiM aura pudgalAstikAya ke tripradezikaskandharUpa se pariNata tIna pradezoM meM pahale-pahale ke sAta bhaMga pAye jAte haiN| cAra pradezoM meM AThoM hI bhaMga pAe jAte haiN| cAra pradezI se lekara yAvat anantapradezI pudgalAstikAya taka meM pratyeka meM ATha-ATha bhaMga pAe jAte haiN|' lokAkAza ke aura pratyeka jIva ke pradeza 29. kevatiyA NaM bhaMte ! loyAgAsapaesA paNNattA ? goyamA! asaMkhejjA loyAgAsapaesA pnnnnttaa| . [29 pra.] bhagavan ! lokAkAza ke kitane pradeza kahe gae haiM ? [29 u.] gautama ! lokAkAza ke asaMkhyeya pradeza kahe gae haiN| 30. egamegassa NaM bhaMte ! jIvassa kevaiyA jIvapaesA paNNattA? goyamA ! jAvatiyA logAgAsapaesA egamegassa NaM jIvassa evatiyA jIvapaesA pnnnnttaa| 1. bhagavatIsUtra . a. vRtti, patrAMka 421 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 vyAkhyAprajJaptisUtra [30 pra.] bhagavan ! eka-eka jIva ke kitane-kitane jIvapradeza kahe gae haiM ? [30 u.] gautama! lokAkAza ke jitane pradeza kahe gae haiM, utane hI eka-eka jIva ke jIvapradeza kahe gae haiN| (arthAt asaMkhyeya pradeza hai|) / vivecana lokAkAza ke aura pratyeka jIva ke pradeza-prastuta do sUtroM meM se prathama (sU. 29) sUtra meM lokAkAza ke pradezoM kA tathA dvitIya (sU. 30) sUtra meM eka-eka jIva ke pradezoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| __ lokAkAzapradeza aura jIvapradeza kI tulyatA--loka asaMkhyAtapradezI hai, isalie usake pradeza asaMkhyAta haiN| jitane loka ke pradeza haiM, utane hI eka jIva ke pradeza haiM / jaba jIva, kevalI-samudghAta karatA hai, taba vaha AtmapradezoM se sampUrNa loka ko vyApta kara detA hai, arthAt-lokAkAza ke eka-eka pradeza para eka-eka jIvapradeza avasthita ho jAtA hai|' ATha karmaprakRtiyAM, unake avibhAgapariccheda aura AveSTita-pariveSTita samasta saMsArI jIva 31. kati NaM bhaMte ! kammapagaDIo paNNattAo? goyamA ! aTTha kammapagaDIo paNNattAo, taM jahA--nANAvaraNijjaM jAva aNtraaiyN| [31 pra.] bhagavan ! karmaprakRtiyAM kitanI kahI gaI hai ? [31 u.] gautama ! karmaprakRtiyAM ATha kahI gaI haiM, yathA--jJAnAvaraNIya yAvat antraay| 32.[1] neraiyANaM bhaMte ! kaI kammapagaDIo paNNattAo? goyamA ! atttth| [32-1 pra.] bhagavan ! nairayikoM ke kitanI karmaprakRtiyAM kahI gaI haiM ? [32-1 u.] gautama! (unake) ATha karmaprakRtiyAM (kahI gaI hai|) [2] evaM savvajIvANaM aTTha kammapagaDIo ThAveyavvAo jAva vemaanniyaannN| [32-2] isI prakAra vaimAnikaparyanta sabhI jIvoM ke ATha karmaprakRtiyoM kI prarUpaNA karanI caahie| 33. nANAvaraNijjassa NaM bhaMte ! kammassa kevatiyA avibhAgapalicchedA paNNattA ? goyamA ! aNaMtA avibhAgapalicchedA pnnnnttaa| [33 pra.] bhagavan ! jJAnAvaraNIya karma ke kitane avibhAga-pariccheda kahe gae haiM ? 1. bhagavatIsUtra. a. vRtti, patrAMka 421 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-10 417 [33 u.] gautama ! ananta avibhAga-pariccheda kahe gae haiN| 34. neraiyANaM bhaMte ! NANAvaraNijjassa kammassa kevatiyA avibhAgapaliccheyA paNNattA ? goyamA ! aNaMtA avibhAgapalicchedA pnnnnttaa| [34 pra.] bhagavan ! nairayikoM ke jJAnAvaraNIyakarma ke kitane avibhAga-pariccheda kahe gae haiM ? [34 u.] gautama ! unake ananta avibhAga-pariccheda kahe gae haiN| 35. evaM savvajIvANaM jAva vemANiyANaM pucchaa| goyamA ! aNaMtA avibhAgapalicchedA pnnnnttaa| __ [35 pra.] bhagavan! isI prakAra vaimAnikaparyanta sabhI jIvoM ke jJAnAvaraNIyakarma ke kitane avibhAgapariccheda kahe gae haiM ? [35 u.] gautama! ananta avibhAga-pariccheda kahe gae haiN| 36. evaM jahA NANAvaraNijjassa avibhAgapalicchedA bhaNiyA tahA aTThaNha vi kammapagaDINaM bhANiyavvA jAva vemANiyANaM aNtraaiyss| [36] jisa prakAra (sabhI jIvoM ke) jJAnAvaraNIyakarma ke (ananta) avibhAga-pariccheda kahe haiM, usI prakAra vaimAnika-paryanta sabhI jIvoM ke antarAya karma taka AThoM karmaprakRtiyoM ke (pratyeka ke ananta-ananta) avibhAga-pariccheda kahane caahie| 37. egamegassa NaM bhaMte ! jIvassa egamege jIvapaese NANAvaraNijjassa kammassa kevaiehiM avibhAgapalicchedehiM AveDhiyapariveDhie siyA ? ___ goyamA ! siya AveDhiyapariveDhie, siya no aaveddhiypriveddhie|ji AveDhiyapariveDhie niyamA annNtehiN| __ [37 pra.] bhagavan ! pratyeka jIva kA pratyeka jIvapradeza jJAnAvaraNIyakarma ke kitane avibhAga paricchedoM se AveSTita-pariveSTita hai? [37 u.] he gautama! vaha kadAcit AveSTita-pariveSTita hotA hai, kadAcit AveSTita-pariveSTita nahIM hotaa| yadi AveSTita-pariveSTita hotA hai to vaha niyamataH ananta avibhAga-paricchedoM se hotA hai| 38. egamegassa NaM bhaMte ! neraiyassa egamege jIvapaese NANAvaraNijjassa kammassa kevaiehiM avibhAgapalicchedehiM AveDhiyapariveDhite ? goyamA ! niyamA annNtehiN| [38 pra.] bhagavan ! pratyeka nairayika jIva kA pratyeka jIvapradeza jJAnAvaraNIyakarma ke kitane avibhAga Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra 418.. paricchedoM se AveSTita hotA hai ? [ 38 u.] gautama ! vaha niyamataH ananta avibhAga-paricchedoM se AveSTita-pariveSTita hotA hai / 39. jahA neraiyassa evaM jAva vemANiyassa / navaraM maNUsassa jahA jIvassa / [39] jisa prakAra nairayika jIvoM ke viSaya meM kahA, usI prakAra vaimAnika paryanta kahanA cAhie, parantu vizeSa itanA hai ki manuSya kA kathana ( audhika-sAmAnya) jIva kI taraha karanA caahie| 40. egamegassa NaM bhaMte ! jIvassa egamege jIvapaese darisaNAvaraNijjassa kammassa kevaiehiM0 ? evaM jaheva nANAvaraNijjassa taheva daMDago bhANiyavvo jAva vemANiyassa / [ 40 pra.] bhagavan ! pratyeka jIva kA pratyeka jIva- pradeza darzanAvaraNIyakarma ke kitane avibhAgaparicchedoM se AveSTita-pariveSTita hai ? [40 u.] gautama! jaisA jJAnAvaraNIyakarma ke viSaya meM daNDaka kahA gayA hai, yahA~ bhI usI prakAra vaimAnika - paryanta kahanA caahie| 41. evaM jAva aMtarAiyassa bhANiyavvaM, navaraM veyaNijjassa Auyassa nAmassa goyassa, eesiM cauha vi kammANaM maNUsassa jahA neraiyassa tahA bhANiyavvaM, sesaM taM ceva / [41] isI prakAra antarAyakarma-paryanta kahanA caahie| vizeSa itanA hai ki vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra ina cAra karmoM ke viSaya meM jisa prakAra nairayika jIvoM ke lie kathana kiyA gayA hai, usI prakAra manuSyoM ke lie bhI kahanA caahie| zeSa saba varNana pUrvavat hai / vivecana--ATha karmaprakRtiyAM, unake avibhAgapariccheda aura unase AveSTita-pariveSTita samasta saMsArI jIva - prastuta gyAraha sUtroM (sU. 31 se 41 taka) meM kramaza: ATha karmaprakRtiyoM, unase baddha samasta saMsArI jIva tathA aSTakarmaprakRtiyoM ke ananta - ananta avibhAgapariccheda aura una avibhAgapariccheda se AveSTitapariveSTita samasta saMsArI jIvoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| avibhAga-pariccheda kI vyAkhyA-pariccheda kA artha hai--aMza aura avibhAga kA artha haijisakA vibhAga na ho sake / arthAt - kevalajJAnI kI prajJA dvArA bhI jisake vibhAga- aMza na kiye jA sakeM, aise sUkSma (niraMza) aMza ko avibhAga-pariccheda kahate haiN| dUsare zabdoM meM (karma) dalikoM kI apekSA se paramANurUpa niraMza aMza ko avibhAga-pariccheda kahA jA sakatA hai| jJAnAvaraNIyakarma ke ananta avibhAgapariccheda kahane kA artha hai-- jJAnAvaraNIyakarma jJAna ke jitane aMzoM-bhedoM ko AvRta karatA hai, utane hI usake avibhAga-pariccheda hote haiM, aura jJAnAvaraNIyakarmadalikoM kI apekSA ve usake karmaparamANurUpa ananta hote haiN| pratyeka saMsArI jIva (manuSya ke sivAya) 8 karmoM meM se pratyeka karma ke ananta - ananta paramANuoM (avibhAga Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-10 419 paricchedoM) se yukta hotA hai tathA unase AveSTita-pariveSTita (arthAt gAr3harUpa se-- cAroM ora se lipaTA huA-- baddha) hotA hai| AveSTita-riveSTita ke viSaya meM vikalpa- audhika (sAmAnya) jIva-sUtra meM kadAcit jJAnA - varaNIyakarma ke ATi bhAga-paricchedoM se AveSTita-pariveSTita na hone kI jo bAta kahI gaI hai, vaha kevalI kI apekSA se kahI gaI hai, kyoMki unake jJAnAvaraNIyakarma kA kSaya ho cukA hai| isI prakAra kevaliyoM ke darzanAvaraNIya, mohanoya aura antarAya karma kA bhI kSaya ho cukA hai, ata: ina ghAtikarmoM dvArA kevalajJAniyoM kI AtmA ko ye karma AveSTita-pariveSTita nahIM krte| vedanIya, Ayu, nAma aura gotra, ye cAroM karma aghAtika haiM, ata: inake viSaya meM manuSyapada meM koI antara nahIM pdd'taa| kyoMki ye cAroM jaise chadmasthoM ke hote haiM, vaise kevaliyoM ke bhI hote haiN| siddha bhagavAn meM nahIM hote, isalie jIva-pada meM isa viSayaka bhajanA hai, kintu manuSyapada meM nahIM, kyoMki kevalI bhI manuSyagati aura manuSyAyu kA udaya hone se manuSya hI haiN|' ATha karmoM ke paraspara sahabhAva kI vaktavyatA 42. jassa NaM bhaMte ! nANAvaraNijjaM tassa darisaNAvaraNijjaM, jassa daMsaNAvaraNijjaM tassa nANAvaraNijjaM? goyamA ! jassaNaM nANAvaraNijjaM tassa daMsaNAvaraNijjaM niyamA atthi, jassaNaMdarisaNAvaraNijjaM tassa vi nANAvaraNijjaM niyamA atthi| [42 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke jJAnAvaraNIyakarma hai, usake kyA darzanAvaraNIya karma bhI hai aura jisa jIva ke darzanAvaraNIyakarma hai, usake jJAnAvaraNIyakarma bhI hai ? [42 u.] gautama! jisa jIva ke jJAnAvaraNIyakarma hai, usake niyamata: darzanAvaraNIyakarma hai aura jisa jIva ke darzanAvaraNIyakarma hai, usake niyamataH jJAnAvaraNIyakarma bhI hai| 43. jassa NaM bhaMte ! NANAvaraNijjaM tassa veyaNijjaM, jassa veyaNijjaM tassa NANAvaraNijja ? goyamA! jassa nANAvaraNijjaM tassa veyaNijjaM niyamA atthi, jassa puNa veyaNijjaM tassa NANAvaraNijjaM siya atthi, siya ntthi| [43 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke jJAnAvaraNIyakarma hai, kyA usake vedanIyakarma hai aura jisa jIva ke vedanIyakarma hai, kyA usake jJAnAvaraNIyakarma bhI hai ? [43 u.] gautama! jisa jIva ke jJAnAvaraNIyakarma hai, usake niyamata: vedanIyakarma hai, kintu jisa jIva ke vedanIyakarma hai, usake jJAnAvaraNIyakarma kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM hotA hai| 44. jassa e bhaMte ! nANAvaraNijjaM tassa mohaNijjaM, jassa mohaNijjaM tassa nANAvaraNijjaM? 1. bhagavatIsUtra. a. 'tti, patrAMka 422 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 vyAkhyAprajJaptisUtra goyamA! jassa nANAvaraNijjaM tassa mohaNijjaM siya asthi siya natthi, jassa puNa mohaNijjaM tassa nANAvaraNijjaM niyamA atthi| [44 pra.] bhagavan ! jisake jJAnAvaraNIyakarma hai, kyA usake mohanIyakarma hai aura jisake mohanIyakarma hai, kyA usake jJAnAvaraNIyakarma hai ? [44 u.] gautama! jisake jJAnAvaraNIyakarma hai, usake mohanIyakarma kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM bhI hotA hai, kintu jisake mohanIyakarma hai, usake jJAnAvaraNIyakarma niyamataH hotA hai| 45.[1] jassa NaM bhaMte ! NANAvaraNijjaM tassa AuyaM0? evaM jahA veyaNijjeNa samaM bhaNiyaM tahA AueNa vi samaM bhANiyavvaM / [45-1 pra.] bhagavan ! jisake jJAnAvaraNIyakarma hai, kyA usake AyuSyakarma hotA hai aura jisake AyuSyakarma hai, kyA usake jJAnAvaraNIyakarma hai ? [45-1 u.] gautama! jisa prakAra vedanIyakarma ke sAtha (jJAnAvaraNIya ke viSaya meM) kahA gayA, usI prakAra AyuSyakarma ke sAtha (jJAnAvaraNIya ke viSaya meM) kahanA caahie| [2] eva nAmeNaM vi, evaM goeNa vi smN| [44-2] isI prakAra nAmakarma aura gotrakarma ke sAtha (jJAnAvaraNIya ke viSaya meM) bhI kahanA caahie| [3] aMtarAieNa vi jahA darisaNAvaraNijjeNa samaM taheva niyamA paropparaM bhANiyavvANi 1 / [45-3] jisa prakAra darzanAvaraNIya ke sAtha (jJAnAvaraNIyakarma ke viSaya meM) kahA, usI prakAra antarAyakarma ke sAtha (jJAnAvaraNIya ke viSaya meM) bhI niyamataH paraspara sahabhAva kahanA caahie| 46. jassa NaM bhaMte ! darisaNAvaraNijjaM tassa veyaNijjaM, jassa veyaNijjaM tassa darisaNAvaraNijaM? jahA nANAvaraNijjaM uvarimehiM sattahiM kammehiM samaM bhaNiyaMtahA darisaNAvaraNijjaM piuvarimehiM chahiM kammehiM samaM bhANiyavvaM jAva aMtarAieNaM 2 / [46 pra.] bhagavan ! jisake darzanAvaraNIyakarma hai, kyA usake vedanIyakarma hotA hai aura jisa jIva ke vedanIyakarma hai, kyA usake darzanAvaraNIyakarma hotA hai ? [46 u.] gautama ! jisa prakAra jJAnAvaraNIyakarma kA kathana Upara ke sAta karmoM ke sAtha kiyA gayA hai usI prakAra darzanAvaraNIyakarma kA bhI yAvat antarAyakarma taka Upara ke chaha karmoM ke sAtha kathana karanA caahie| 47. jassa NaM bhaMte ! veyaNijjaM tassa mohaNijjaM, jassa mohaNijjaM tassa veyaNijjaM? Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-10 421 goyamA ! jassa veyaNijjaM tassa mohaNijjaM siya asthi siya natthi, jassa puNa mohaNijjaM tassa veyaNijjaM niyamA atthi| [47 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke vedanIyakarma hai, kyA usake mohanIyakarma hai aura jisa jIva ke mohanIyakarma hai, kyA usake vedanIyakarma hai ? [47 u.] gautama! jisa jIva ke vedanIyakarma hai, usake mohanIyakarma kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM bhI hotA hai, kintu jisa jIva ke mohanIyakarma hai, usake vedanIyakarma niyamata: hotA hai| 48. jassa NaM bhaMte ! veyaNijjaM tassa AuyaM0? evaM eyANiM paropparaM niymaa| [48 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke vedanIyakarma hai, kyA usake AyuSyakarma hai aura jisake AyuSyakarma hai kyA usake vedanIyakarma hai ? [48 u.] gautama ! ye donoM karma niyamataH paraspara sAtha-sAtha hote haiN| 49. jahA AueNa samaM evaM nAmeNa vi, goeNa vi samaM bhANiyavvaM / [49] jisa prakAra AyuSyakarma ke sAtha (vedanIyakarma ke viSaya meM) kahA, usI prakAra nAma aura gotrakarma ke sAtha bhI (vedanIyakarma ke viSaya meM) kahanA caahie| 50. jassa NaM bhaMte ! veyaNijjaM tassa aMtarAiyaM0 ? pucchaa| goyamA ! jassa veyaNijjaM tassa aMtarAiyaM siya atthi siya natthi, jassa puNa aMtarAiyaM tassa veyaNijjaM niyamA asthi 3 / / } [50 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke vedanIyakarma hai, kyA usake antarAyakarma hai aura jisake antarAyakarma hai, kyA usake vedanIyakarma hai ? [50 u.] gautama! jisa jIva ke vedanIyakarma hai, usake antarAyakarma kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM bhI hotA, parantu jisake antarAyakarma hotA hai, usake vedanIyakarma niyamataH hotA hai| 51. jassa NaM bhaMte ! mohaNijjaM tassa AuyaM, jassa AuyaM tassa mohaNijjaM? goyamA ! jassa mohaNijjaM tassa AuyaM niyamA asthi, jassa puNa AuyaM tassa puNa mohaNijjaM siya atthi siya ntthi| [51 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke mohanIyakarma hotA hai, kyA usake AyuSyakarma hotA hai, aura jisake AyuSyakarma hotA hai, kyA usake mohanIyakarma hotA hai ? [51 u.] gautama! jisa jIva ke mohanIyakarma hai, usake AyuSyakarma avazya hotA hai, kintu jisake Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 vyAkhyAprajJaptisUtra AyuSyakarma hai, usake mohanIyakarma kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM bhI hotA hai| 52. evaM nAmaM goyaM aMtarAiyaM ca bhANiyavvaM 4 / [52] isI prakAra nAma, gotra aura antarAya karma ke viSaya meM bhI kahanA caahie| 53. jassa NaM bhaMte ! AuyaM tassa nAmaM0 ? pucchaa| goyamA ! do vi paropparaM niyamaM / / [53 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke AyuSyakarma hotA hai, kyA usake nAmakarma hotA hai aura jisake nAmakarma hotA hai, kyA usake AyuSyakarma hotA hai ? [53 u.] gautama! ye donoM karma paraspara niyamataH hote haiN| 54. evaM gotteNa vi samaM bhANiyavvaM / [54] (AyuSyakarma ke viSaya meM) gotrakarma ke sAtha bhI isI prakAra kahanA caahie| 55. jassa NaM bhaMte ! AuyaM tassa aMtarAiyaM ? pucchaa| goyamA ! jassa AuyaM tassa aMtarAiyaM siya asthi siya natthi jassa puNa aMtarAiyaM tassa AuyaM niyamA 5 / [55 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke AyuSyakarma hotA hai, kyA usake antarAyakarma hotA hai aura jisake antarAyakarma hai, usake AyuSyakarma hotA hai ? [55 u.] gautama! jisake AyuSyakarma hotA hai, usake antarAyakarma kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM hotA, kintu jisa jIva ke antarAyakarma hotA hai, usake AyuSyakarma avazya hotA hai| 56. jassa NaM bhaMte ! nAmaM tassa goyaM, jassa NaM goyaM tassa NaM nAmaM? goyamA ! jassa NaM NAmaM tassa NaM niyamA goyaM, jassa NaM goyaM tassa NaM niyamA nAmaM-goyamA ! do vi ee paropparaM niymaa| - [56 pra.] bhagavan ! jisa jIva ke nAmakarma hotA hai, kyA usake gotrakarma hotA hai aura jisake gotrakarma hotA hai, usake nAmakarma hotA hai ? [56 u.] gautama ! jisake nAmakarma hotA hai, usake gotrakarma avazya hotA hai aura jisake gotrakarma hotA hai, usake nAmakarma bhI avazya hotA hai, gautama ! ye donoM karma sahabhAvI haiN| 57. jassa NaM bhaMte ! NAmaM tassa aMtarAiya0 ? pucchaa| goyamA ! jassa nAmaM tassa aMtarAiyaM siya asthi siya natthi, jassa puNa aMtarAiyaM tassa nAmaM niyamA atthi6| Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-10 423 [57 pra.] bhagavan ! jisake nAmakarma hotA hai, kyA usake antarAyakarma hotA hai aura jisake antarAyakarma hotA hai, usake nAmakarma hotA hai ? [57 u.] gautama ! jisa jIva ke nAmakarma hotA hai, usake antarAyakarma hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA, kintu jisake antarAyakarma hotA hai usake nAmakarma niyamataH hotA hai| 58. jassa NaM bhaMte ! goyaM tassa aMtarAiyaM0? pucchaa| goyamA ! jassa NaM goyaM tassa aMtarAiyaM siya asthi siya nAttha, jassa puNa aMtarAiyaM tassa goyaM niyamA atthi 7 / [58 pra.] bhagavan ! jisake gotrakarma hotA hai, kyA usake antarAyakarma hotA hai aura jisa jIva ke antarAyakarma hotA hai, kyA usake gotrakarma hotA hai ? [58 u.] gautama ! jisake gotrakarma hai, usake antarAyakarma hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA, kintu jisake antarAyakarma hai, usake gotrakarma avazya hotA hai| vivecana-karmoM ke paraspara sahabhAva kI vaktavyatA-prastuta 17 sUtroM (sU. 42 se 58 taka) meM jJAnAvaraNIya Adi karmoM ko apane se uttarottara karmoM ke sAtha niyama se hone athavA na hone kA vicAra kiyA gayA hai| ___'niyamA' aura 'bhajanA' kA artha-ye donoM jainAgamIya pAribhASika zabda haiM / niyamA kA artha hainiyama se, avazya aura 'bhajanA' kA artha hai-vikalpa se, kadAcit, na honaa| prastuta prakaraNa meM caubIsa daNDakavartI jIvoM kI apekSA se 8 karmoM kI niyamA aura bhajanA samajhanA caahie| kisameM kina-kina karmoM kI niyamA aura bhajanA-manuSya meM jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya, ina cAra ghAtikarmoM kI bhajanA hai ( kyoMki kevalI ke ye cAra ghAtikarma naSTa ho jAte haiM), jabaki vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra karma kI niyamA hai| zeSa 23 daNDakoM meM ATha karmoM kI niyamA hai| siddha bhagavAn meM karma hote hI nhiiN| isa prakAra ATha karmoM kI niyamA aura bhajanA ke kula 28 bhaMga samutpanna hote haiN| yathA-jJAnAvaraNIya se 7, darzanAvaraNIya se 6, vedanIya se 5, mohanIya se 4, AyuSya se 3, nAmakarma se 2 aura gotrakarma se 1 / jJAnAvaraNIya se 7 bhaMga-(1) jJAnAvaraNIya meM darzanAvaraNIya kI niyamA aura darzanAvaraNIya meM jJAnAvaraNIya kI niyamA, (2) jJAnAvaraNIya meM vedanIya kI niyamA, kintu vedanIya meM jJAnAvaraNIya kI bhajanA, (3) jJAnAvaraNIya meM mohanIya kI bhajanA, kintu mohanIya meM jJAnAvaraNIya kI niyamA, (4) jJAnAvaraNIya meM AyuSyakarma kI niyamA, kintu AyuSyakarma meM jJAnAvaraNIya kI bhajanA, (5) jJAnAvaraNIya meM nAmakarma kI niyamA, kintu nAmakarma meM jJAnAvaraNIya kI bhajanA, (6) jJAnAvaraNIya meM gotrakarma kI niyamA, kintu gotrakarma meM jJAnAvaraNIya kI bhajanA tathA (7) jJAnAvaraNIya meM antarAyakarma kI niymaa| Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra darzanAvaraNIya se 6 bhaMga - (1) darzanAvaraNIya meM vedanIya kI niyamA, kintu vedanIya meM darzanAvaraNIya kI bhajanA, (2) darzanAvaraNIya meM mohanIya kI bhajanA, kintu mohanIya meM darzanAvaraNIya kI niyamA, (3) darzanAvaraNIya meM AyuSyakarma kI niyamA, kintu AyuSyakarma meM darzanAvaraNIya kI bhajanA, (4) darzanAvaraNIya meM nAmakarma kI niyamA kintu nAmakarma meM darzanAvaraNIya kI bhajanA, (5) darzanAvaraNIya meM gotrakarma kI niyamA, kintu gotrakarma meM darzanAvaraNIya kI bhajanA aura (6) darzanAvaraNIya meM antarAyakarma kI niyamA, tathaiva antarAyakarma meM darzanAvaraNIya kI niyamA / 424 vedanIya se 5 bhaMga -- (1) vedanIya meM mohanIya kI bhajanA, kintu mohanIya meM vedanIya kI niyamA, (2) vedanIya meM AyuSya kI niyamA, tathaiva AyuSyakarma meM vedanIya kI niyamA, (3) vedanIya meM nAmakarma kI niyamA, tathaiva nAmakarma meM vedanIya kI niyamA, (4) vedanIya meM gotrakarma kI niyamA, tathaiva gotrakarma meM vedanIya kI niyamA (5) vedanIya meM antarAyakarma kI bhajanA, kintu antarAyakarma meM vedanIya kI niyamA / mohanIya se 4 bhaMga (1) mohanIya meM AyuSya kI niyamA, kintu AyuSyakarma meM mohanIya kI bhajanA, (2) mohanIya meM nAmakarma kI niyamA, kintu nAmakarma meM mohanIya kI bhajanA, (3) mohanIya meM gotrakarma kI niyamA, kintu gotrakarma meM mohanIya kI bhajanA, (4) mohanIya meM antarAyakarma kI niyamA, kintu antarAyakarm meM mohanIya kI bhajanA / AyuSyakarma se 3 bhaMga (1) AyuSyakarma meM nAmakarma kI niyamA, tathaiva nAmakarma meM AyuSyakarma kI niyamA, (2) AyuSyakarma meM gotrakarma kI niyamA tathaiva gotrakarma meM AyuSyakarma kI niyamA, (3) AyuSyakarma meM antarAyakarma kI bhajanA, kintu antarAyakarma meM AyuSyakarma kI niyamA / nAmakarma se do bhaMga (1) nAmakarma meM gotrakarma kI niyamA tathaiva gotrakarma meM nAmakarma kI niyamA, (2) nAmakarma meM antarAyakarma kI bhajanA, kintu antarAya karma meM nAmakarma kI bhajanA / gotrakarma se eka bhaMga-- (1) gotrakarma meM antarAyakarma kI bhajanA, kintu antarAyakarma meM gotrakarma kI niyamA / isa prakAra ATha karmoM ke niyamA aura bhajanA se paraspara sahabhAva ke 7+6+5+4+ 3 + 2 + 1 = 28 bhaMgoM kI ghaTanA kara lenI caahie|" saMsArI aura siddha jIva ke pudgalI aura pudgala hone kA vicAra 59. [1] jIve NaM bhaMte! kiM poggalI, poggale ? goyamA ! jIve poggalI vi, poggale vi| [59 pra.] bhagavan! jIva pudgalI hai athavA pudgala hai ? 1. bhagavatIsUtra. a. vRtti, patrAMka 424 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama zataka : uddezaka-10 425 [59 u.] gautama ! jIva pudgalI bhI hai aura pudgala bhii| [2] se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccai 'jIve poggalI vi poggale vi' ? goyamA ! se jahAnAmae chatteNaM chattI, daMDeNaM daMDI, ghaDeNaM ghaDI, paDeNaM paDI, kareNaM karI evAmeka goyamA ! jIve visoiMdiya-cakkhiMdiya-ghANiMdiya-jibhiMdiya-phAsiMdiyAI, paDucca poggalI, jIvaM paDucca poggale, se teNaDheNaM goyamA ! evaM vuccai 'jIve poggalI vi poggale vi'| _[59-2 pra.] bhagavan! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ki jIva pudgalI bhI hai aura pudgala bhI hai| [59-2 u.] gautama! jaise kisI puruSa ke pAsa chatra ho to use chatrI, daNDa ho to daNDI, ghaTa hone se ghaTI, paTa hone se paTI aura kara hone se karI kahA jAtA hai, isI taraha he gotama! jIva zrotrendriya-cakSurindriyaghrANendriya-jihvendriya-sparzendriya (rUpa pudgala vAlA hone se) kI apekSA pudgalI kahalAtA hai tathA svayaM jIva kI apekSA pudgala kahalAtA hai| isa kAraNa se he gautama ! maiM kahatA hU~ ki jIva pudgalI bhI hai aura pudgala bhI 60.[1] neraie NaM bhaMte ! kiM poggalI.? evaM ceva / [60-1 pra.] bhagavan ! nairayika jIva pudgalI hai, athavA pudgala hai ? __ [60-1 u.] gautama! uparyukta sUtrAnusAra yahA~ bhI kathana karanA caahie| arthAt pudgalI aura pudgala donoM hai| [2] evaM jAva vemaannie| navaraM jassa jai iMdiyAiM tassa tai vi bhaanniyvvaaii| [60-2] isI prakAra vaimAnika taka kahanA cAhie, kintu jisa jIva ke jitanI indriyAM hoM, usake utanI indriyAM kahanI caahie| 61.[1] siddhe NaM bhaMte ! kiM poggalI, poggale ? goyamA ! no poggalI, poggle| [61-1 pra.] bhagavan ! siddhajIva pudgalI haiM yA pudgala haiM ? [61-1 u.] gautama ! siddhajIva pudgalI nahIM kintu pudgala haiN| [2] se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccai jAva poggale ? goyamA ! jIvaM paDucca, se teNaDheNaM goyamA! evaM vuccai siddhe no poggalI, poggle| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ttiH / ||atttthmse : dasamo uddesao smtto|| Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 vyAkhyAprajJaptisUtra __ [61-2 pra.] bhagavan ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki siddhajIva pudgalI nahIM kintu pudgala hai ? - [61-2 u.] gautama! jIva kI apekSA siddhajIva pudgala haiM , (kintu unake indriyAM na hone se ve pudgalI nahIM haiM,) isa kAraNa maiM kahatA hU~ ki siddhajIva pudgalI nahIM, kintu pudgala haiN| 'he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan! yaha isI prakAra hai', yoM kaha kara zrI gautama svAmI yAvat vicaraNa karate haiN| vivecana--saMsArI evaM siddha jIva ke pudgalI tathA pudgala hone kA vicAra--prastuta tIna sUtroM meM kramazaH jIva, caturviMzati daNDakavartI jIva evaM siddha bhagavAn ke pudgalI yA pudgala hone ke sambandha meM sApekSa vicAra kiyA gayA hai| pudgalI evaM pudgala kI vyAkhyA-prastuta prakaraNa meM pudgalI use kahate haiM jisake zrotrendriya, cakSurindriya Adi pudgala hoM, jaise-ghaTa, paTa, daNDa, chatra Adi ke saMyoga se puruSa ko ghaTI, paTI, daNDI evaM chatrI kahA jAtA hai, vaise hI indriyoMrUpI pudgaloM ke saMyoga se audhika jIva tathA caubIsa daNDakavartI jIvoM ko pudgalI kahA gayA hai| siddha jIvoM ke indriyarUpI pudgala nahIM hote, isalie ve pudgalI nahIM khlaate| jIva ko yahA~ jo pudgala kahA gayA hai, vaha jIva kI saMjJA mAtra hai| yahA~ pudgala zabda se rUpI ajIva dravya aisA artha nahIM samajhanA caahie| vRttikAra ne jIva ke lie pudgala zabda ko saMjJAvAcI batAyA hai| // aSTama zataka : dazama uddezaka smaapt|| // samattaM aTThamaM syN|| // aSTama zataka smpuurnn|| . bhagavatIsUtra. a. vRtti, patrAMka 424 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HI navamaM sayaM : navama zataka prAthamika vyAkhyAprajJaptisUtra kA yaha nauvA zataka hai| isameM jambUdvIpa, candramA Adi, antarvIpaja, asoccA kevalI, gAMgeya-praznottara, RSabhadattadevAnandAprakaraNa, jamAli anagAra evaM puruSahantA Adi se sambaddha praznottara Adi viSayoM ke pratipAdaka cauMtIsa uddezaka haiN| prathama uddezaka meM jambUdvIpaprajJaptisUtra kA atideza karake jambUdvIpa kA svarUpa, usakA AkAra, lambAI, caur3AI, usameM sthita bharata-airAvata, haimavata-hairaNyavata, harivarSa-ramyakavarSa evaM mahAvidehakSetra tathA inameM bahane vAlI hajAroM choTI bar3I nadiyoM kA saMkSepa meM ullekha kiyA gayA hai| dvitIya uddezaka meM jambUdvIpa meM sthita vividha dvIpa-samudroM tathA candra, sUrya, graha, nakSatra, tArA Adi kA z2IvAbhigamasUtra ke anusAra saMkSipta varNana kiyA gayA hai| tRtIya se tIsaveM uddezaka taka meM jambUdvIpa ke antargata merugiri ke dakSiNa meM sthita ekoruka antarvIpa kA svarUpa, lambAI-caur3AI, paridhi kA varNana hai, tathA isI krama se zeSa 27 antIpoM ke nAma, svarUpa, avasthiti, lambAI-caur3AI evaM paridhi Adi ke varNana ke lie jIvAbhigamasUtra kA atideza kiyA gayA hai| ekoruka se lekara zuddhadanta taka ina 28 antarvIpoM ke pratyeka ke nAma se eka-eka uddezaka hai| usameM rahane vAle manuSyoM kA varNana hai| ikatIsaveM uddezaka meM kevalI Adi dazavidha sAdhakoM se sune binA (asoccA) hI dharmazravaNa, bodhilAbha, anagAradharma meM pravrajyA, zuddha brahmacaryavAsa zuddha saMyama, zuddha saMvara, paMcavidha jJAna kI prApti-aprApti, tadanantara asoccAkevalI dvArA upadeza, pravrajyA-pradAna, avasthiti, nivAsa, saMkhyA, yoga, upayoga Adi kA varNana hai| anta meM, soccA kevalI ke viSaya meM bhI isI prakAra ke tathya batalAe gae haiN| battIsaveM uddezaka meM pArzvanAtha-saMtAnIya gAMgeya anagAra ke dvArA bhagavAn se caubIsadaNDakavartI jIvoM ke sAntara-nirantara utpAda, udvartana, tathA pravezanakoM ke vividhasaMyogI bhaMgoM kA vistRta rUpa se varNana hai| tatpazcAta, inhIM jIvoM ke sat se sat meM tathA sat se utpAda tathA udvartana kA, tathA svayaM utpanna hone kA varNana hai| anta meM gAMgeya anagAra ko bhagavAn mahAvIra kI sarvajJatA aura sarvadarzitA para pUrNazraddhA aura vinayabhaktipUrvaka apane pUrvasvIkRta cAturyAmadharma ke badale paMcamahAvratayukta dharma svIkAra karake siddha, buddha, mukta ho jAne kA varNana hai| tetIsaveM uddezaka ke do vibhAga hai,--isake pUrvArddha meM brAhmaNakuNDa nivAsI RSabhadatta brAhmaNa aura devAnandA brAhmaNI kA varNana hai, sarvaprathama RSabhadatta brAhmaNa ke guNoM kA paricaya diyA gayA hai| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 vyAkhyAprajJaptisUtra tadanantara devanandA ke bhI guNoM kA saMkSipta varNana hai| tatpazcAt RSabhadatta ne brAhmaNakuNDa meM bhagavAn mahAvIra ke padArpaNa kI bAta sunakara unakA vandana- namana, paryupAsanA evaM pravacanazravaNa karane kA vicAra kiyaa| sevakoM se ratha taiyAra karavA kara pati-patnI donoM pRthak-pRthak ratha meM baiTha kara bhagavAn kI sevA meM phuNce| bhagavAn ko dekha kara devAnandA brAhmaNI ke stanoM se dUdha kI dhArA bahane lagI Adi ghaTanA se gautama svAmI ke mana meM uThe prazna kA samAdhAna bhagavAna ne kara diyA ki "devAnandA merI mAtA hai" tatpazcAt RSabhadatta brAhmaNa aura devAnandA brAhmaNI ke bhagavAn se pravrajyA lene, zAstrAdhyayana evaM tapazcaryA karane tathA anta meM donoM ke mokSa prApta karane kA varNana kiyA gayA hai| tatpazcAt uttarArddha meM jamAli ke carita kA varNana hai| kSatriyakuNDa nivAsI kSatriyakumAra jamAli kI zarIrasampadA, vaibhava, sukhabhoga ke sAdhanoM se paritRpti Adi ke varNana ke pazcAt eka dina bhagavAn mahAvIra kA padArpaNa suna kara unake darzana-vandanAdi ke lie prasthAna kA, pravacanazravaNa ke . anantara saMsAra se virakti kA, phira mAtA-pitA se dIkSA kI AjJA pradAna karane ke anurodha kA evaM mAtA-pitA ke sAtha virakta jamAlI ke lambe AlApa - saMlApa kA, phira anumati prApta hone pravrajyAgrahaNa kA vistRta varNana hai / tatpazcAt bhagavAn kI binA AjJA ke jamAli ke pRthak vihAra, zarIra meM mahAroga utpanna hone kA zayyAsaMstAraka bichAne ke nimitta se sphurita siddhAntaviruddha prarUpaNA kA, sarvajJatA kA mithyA dAvA, gautama ke do praznoM kA uttara dene meM asamartha jamAli kI virAdhanA kA evaM kilviSika devoM meM utpatti kA savistAra varNana hai| donoM ke nivAsa ke pIche 'kuNDagrAma' nAma hone se isa uddezaka kA nAma kuNDagrAma diyA gayA hai| cauMtIsaveM uddezaka meM puruSa ke dvArA azvAdi ghAta sambandhI, tathA ghAtaka ko vairasparza sambandhI prarUpaNA kI gaI hai| isake pazcAt ekendriya jIvoM ke paraspara zvAsocchvAsa sambandhI kriyA sambandhI tathA vAyukAya ko vRkSamUlAdi kaMpAne- girAne kI kriyA sambandhI prarUpaNA kI gaI hai| kula milAkara prastuta zataka meM bhagavAn ke anekAntAtmaka aneka siddhAntoM kA sundara DhaMga se nirUpaNa kiyA gayA hai| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaM sayaM : navama zataka nauveM zataka kI saMgrahaNI gAthA 1. jaMbuddIve 1 joisa 2 aMtaradIvA 30 asocca 31 gaMgeya 32 / kuMDaggAme 33 purise 34 navamammi sayammi cottiisaa||1|| [1 gAthArtha-] 1. jambUdvIpa, 2. jyotiSa, 3. se 30. taka (aTThAIsa) antarvIpa, 31. azrutvA - (kevalI ityAdi), 32. gAMgeya (anagAra), 33. (brAhmaNa-) kuNDagrAma aura 34. puruSa (puruSahantA ityaadi)| (isa prakAra) nauveM zataka meM cauMtIsa uddezaka haiN| vivecana-jambUdvIpa-jisameM jambUdvIpa-viSayaka vaktavyatA hai| antaradIvA-tIsare uddezaka se lekara tIsaveM uddezaka taka, aTThAIsa uddezakoM meM 28 antarvIpoM ke manuSyoM kA varNana eka sAtha hI kiyA gayA hai| azrutvA--isa uddezaka meM binA dharma sune hue eva sune hue kevalI tathA unase sambandhita sAdhakoM kA nirUpaNa hai| puruSa--isa cauMtIsaveM uddezaka meM puruSa ko mArane vAle ityAdi ke viSaya meM vaktavyatA hai|' 1. bhagavatIsUtra. a. vRtti, patrAMka 435 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDhamo uddesao : jaMbuddIve prathama uddezaka : jambUdvIpa mithilA meM bhagavAn kA padArpaNa : atidezapUrvaka jambUdvIpanirUpaNa 2.teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM mihilA nAma nagarI hotthaa|vnnnno|maannibhdde ceie|vnnnno| sAmI smosddhe| parisA niggyaa| dhammo khio| jAva bhagavaM goyame pajjuvAsamANe evaM vayAsI __[2. upodghAta] usa kAla aura usa samaya meM mithilA nAma kI nagarI thii| (usakA) varNana (yahA~ samajha lenA caahie)| vahA~ mANibhadra nAma kA caitya thaa| usakA bhI varNana aupapAtikasUtra ke anusAra samajha lenA caahie| svAmI (zramaNa bhagavAn mahAvIra) kA samavasaraNa huaa| (unake darzana-vandana Adi karane ke lie) pariSad niklii| (bhagavAn ne) dharma kahA-dharmopadeza diyA, yAvat bhagavAn gautama ne paryupAsanA karate hue (bhagavAn mahAvIra ne) isa prakAra pUchA 3. kahi NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve ? kiMsaMThie NaM bhaMte ! jaMbuddIve dIve ? evaM jaMbuddIvapaNNattI' bhANiyavvA jAva evAmeva sapuvvAvareNaM jaMbuddIve dIve coisa salilAsaya sahassA chappannaM ca sahassA bhavaMtIti mkkhaayaa| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte tti.| ||nvm sae : paDhamo uddesao smtto|| [3 pra.] bhagavan ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa kahA~ hai ? (usakA) saMsthAna (AkAra) kisa prakAra kA hai ? [3 u.] gautama! isa viSaya meM jambUdvIpaprajJapti meM kahe anusAra--jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM pUrva-pazcima samudra gAmI kula milAkara caudaha lAkha chappana hajAra nadiyA~ haiM, aisA kahA gayA hai taka kahanA caahie| vivecana-sapuvvAvareNaM : vyAkhyA--pUrvasamudra aura apara (pazcima) samudra kI ora jA kara unameM girane vAlI ndiyaaN| caudaha lAkha chappana hajAra nadiyA~-jambUdvIpaprajJapti ke anusAra isa prakAra haiM1. pAThAntara--'jahA jaMbuddIvapannattIe tahA NeyavvaM joisa vihuunnN| jAva-khaMDA joyaNa vAsA pavvaya kUDA ya tittha seddhiio| vijaya iha salilAo ya piMDae hoti sNghnnii||' -bhagavatI. a. vRtti meM isakI vyAkhyA bhI milatI hai|--sN. 2. bhagavatI. vRtti, patra 425 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 431 navama zataka : uddezaka-1 1. bharata aura airavata meM-- gaMgA, sindhu, raktA aura raktavatI, ina cAra nadiyoM kI pratyeka kI caudahacaudaha hajAra sahAyaka nadiyA~ haiN| 2. haimavata aura hairaNyavata meM-- rohita, rohitAMzA, suvarNakUlA aura rUpyakUlA ina cAroM kI, pratyeka kI aTThAIsa-aTThAIsa hajAra nadiyA~ haiN| 3. harivarSa aura ramyakavarSa meM-- hari, harikAntA, narakAntA, nArIkAntA, ina cAroM kI pratyeka kI chappana-chappana hajAra nadiyA~ haiN| 4. mahAvideha meM-- zItA aura zItodA kI pratyeka kI 5 lAkha 32 hajAra nadiyA~ haiN| ye kula milAkara 1456000 nadiyA~ hotI haiN| jambUdvIpa kA AkAra-jambUdvIpaprajJapti ke anusAra-jambUdvIpa saba dvIpoM ke madhya meM sabase choTA dvIpa hai| isakI AkRti tela kA mAlapUA, rathacakra, puSkarakarNikA tathA pUrNa candra kI-sI golA hai| yaha eka lAkha yojana lambA-caur3A hai| // navama zataka : prathama uddezaka smaapt|| 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 425 2. "ayaM NaM jaMbuddIve...... vaTTe tellapUyasaMThANasaMThie, vaTTe rahacakkabAlasaMThANasaMThie, vaTTe pukkharakaniyA.... saMThANasaMThie vaTTe paDipunacaMdasaMThANasaMThie pnntte.....|" Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIo uddesao : joisa dvitIya uddezaka : jyotiSa jambUdvIpa Adi dvIpa-samudroM meM candra Adi kI saMkhyA 1. rAyagihe jAva evaM vayAsI[2] rAjagRha nagara meM yAvat gautama svAmI ne isa prakAra pUchA 2. jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve kevaiyA caMdA pabhAsiMsu vA pabhAti vA pabhAsissaMti vA ? evaM jahA' jIvAbhigame jAva--'nava ya sayA paNNAsA taaraagnnkoddikoddiinnN'|| sobhaM sobhiMsu sobhiMti sobhissNti| [2 pra.] bhagavan ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM kitane candroM ne prakAza kiyA, prakAza karate haiM aura prakAza kareMge? [2 u.] gautama! jisa prakAra jIvAbhigamasUtra meM kahA hai, usI prakAra yahA~ bhI eka lAkha tetIsa hajAra nau sau pacAsa kor3Akor3I tAroM ke samUha zobhita hue, zobhita hote haiM aura zobhita hoNge|' taka jAnanA caahie| 3. lavaNe NaM bhaMte ! samudde kevatiyA caMdA pabhAsiMsu vA pabhAsiMti vA pabhAsissaMti vA? . evaM jahA jIvAbhigame jAva taaraao| [3 pra.] bhagavan ! lavaNasamudra meM kitane candroM ne prakAza kiyA, prakAza karate haiM aura prakAza kreNge| [3 u.] gautama! jisa prakAra jIvAbhigamasUtra meM kahA hai, usI prakAra tAroM ke varNana taka jAnanA caahie| 4. dhAyaisaMDe kAlode pukkharavare abbhiMtarapukkharaddhemaNussakhette, eesusavvesu jahA jIvAbhigame jAva--'ega sasIparivAro taaraagnnkoddikoddiinnN|' [4] dhAtakIkhaNDa, kAlodadhi, puSkaravaradvIpa, Abhyantara puSkarArddha aura manuSyakSetra, ina saba meM jIvAbhigamasUtra ke anusAra--"eka candra kA parivAra koDAkoDI tArAgaNa (sahita) hotA hai" taka jAnanA caahie| 5. pukkharaddhe NaM bhaMte ! samudde kevaiyA caMdA pabhAsiMsu vA pabhAsaMti vA pabhAsissaMti vA ? 1. jIvAbhigama-mUlapATha--jAva-evaM ca sayasahassaM tettIsaM khalu bhave sahassAiM--jIvAbhigama sU. 153, patra 303 2. dekhiye-jIvAbhigamasUtra patra 303, sU. 155 meM paMcama prazna ke uttara meM--saMkhenjA caMdA pabhAsiMsu vA pabhAsaMti vA pabhAsissaMti vA ityaadi| 3. dekhiye-jIvAbhigama meM--sa. 175-177 patra 327-35 / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-2 evaM savvesu dIva-samuddesu jotisiyANaM bhANiyavvaM jAva saMyabhUramaNe jAva sobhaM sobhiMsu vA sobhaMti vA sobhissaMti vaa| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ttiH / ||nvm sae : bIo uddesao smtto||9-2|| [5 pra.] bhagavan! puSkarArddha samudra meM kitane candroM ne prakAza kiyA, prakAza karate haiM aura prakAza kareMge? [5 u.] (jIvAbhigamasUtra kI tIsarI pratipatti ke dUsare uddezaka meM) samasta dvIpoM aura samudroM meM jyotiSka devoM kA jo varNana kiyA gayA hai, usI prakAra svayambhUramaNa samudra paryanta zobhita hue, zobhita hote haiM aura zobhita hoMge taka kahanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai, (yoM kaha kara yAvat bhagavAn gautama vicarate vivecana-jIvAbhigamasUtra kA atideza-prastuta dvitIya uddezaka meM jambUdvIpa, lavaNasamudra, dhAtakIkhaNDadvIpa, kAlodasamudra, puSkaravaradvIpa Adi sabhI dvIpa-samudroM meM mukhyatayA candramA kI saMkhyA ke viSaya meM tathA gauNarUpa se sUrya, graha, nakSatra aura tArAo kI saMkhyA ke viSaya meM prazna kiye haiN| unake uttara meM jIvAbhigamasUtra kI tIsarI pratipatti ke dvitIya uddezaka kA atideza kiyA gayA hai| jIvAbhigamasUtra ke anusAramukhyatayA candramA kI saMkhyA- jambUdvIpa meM 2, lavaNasamudra meM 4, dhAtakIkhaNDadvIpa meM 12, kAlodasamudra meM 42, puSkaravaradvIpa meM 144, Abhyantara puSkarArddha meM 72 tathA manuSyakSetra meM 132 evaM puSkarodasamudra meM saMkhyAta haiN| isake anantara manuSyakSetra ke bAhara ke varuNavaradvIpa evaM varuNodasamudra Adi asaMkhyAta dvIpa-samudroM meM yathAsambhava saMkhyAta evaM asaMkhyAta candramA haiN| isI prakAra ina saba meM sUrya, nakSatra, graha tathA tArAoM kI saMkhyA bhI jIvAbhigamasUtra se jAna lenI caahie| itanA vizeSa hai ki manuSyakSetra meM jo bhI candra, sUrya, Adi jyotiSkadeva haiM, ve saba cara (gati karane vAle) haiM, jaba ki manuSyakSetra ke bAhara ke saba acara sthira haiN|' kucha kaThina zabdoM ke artha- pabhAsiMsu-prakAza kiyaa| sobhaM sobhiMsu-zobhA kI yA suzobhita nava ya sayA paNNAsA0 ityAdi paMkti kA Azaya-sU. 2 meM jAva' zabda meM Age aura 'nava' zabda se pUrva 'egaM ca sayasahassaM tettIsaM khalu bhave sahassAI' yaha pATha honA cAhie, tabhI yaha artha saMgata ho 1. jIvAbhigamasUtra pratipatti 3, uddezaka 2 vRtti, sU. 153, 155, 175-77, patra 300, 303, 327-335 / 2. (ka) bhagavatI. khaMDa 3, (bhagavAnadAsa dozI) pR. 126 (kha) bhagavatI. vRtti, patra 427 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 vyAkhyAprajJaptisUtra sakatA hai ki 'eka lAkha tetIsa hajAra nau sau pacAsa koTAkoTi tArAgaNa......" sabhI dvIpa-samudroM meM candra Adi jyotiSkoM kA atideza-pAMcaveM sUtra meM puSkarArddha dvIpa meM candrasaMkhyA ke prazna ke uttara meM atideza kiyA gayA hai ki isa prakAra sabhI dvIpa-samudroM meM candramA hI nahIM, sUrya, nakSatra, graha evaM tArAoM (samasta jyotiSkadevoM) kI saMkhyA jIvAbhigamasUtra se jAna lenI caahie| // navama zataka : dvitIya uddezaka smaapt|| 1. (ka) jIvAbhigamasUtra 153, patra 300 (kha) bhagavatI. a. vRtti, patra 427 2. (ka) jIvAbhigamasUtra sU. 175-77 (kha) bhagavatI. vRtti, patra 428 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taIAiyA tIsaMtA uddesA : aMtaradIvA tRtIya se tIsaveM uddezaka taka : antarvIpa ekoruka Adi aTThAIsa antIpaka manuSya upodghAta 1. rAyagihe jAva evaM vayAsI[1 upodghAta] rAjagRha nagara meM yAvat gautama svAmI ne isa prakAra pUchA2. kahi NaM bhaMte ! dAhiNillANaM egoruyamaNussANaM egoruyadIve NAmaM dIve pannatte ? goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM evaM jahA jIvAbhigame jAva suddhadaMtadIve jAva devalogapariggahA NaM te maNuyA paNNattA samaNAuso! [2 pra.] bhagavan ! dakSiNa dizA kA ekoruka manuSyoM kA ekorukadvIpa nAmaka dvIpa kahA~ batAyA gayA [2 u.] gautama! jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke meruparvata se dakSiNa dizA meM (culla himavanta nAmaka varSadhara parvata ke pUrva dizAgata caramAnta (kinAre) se uttara-pUrvadizA (IzAnakoNa) meM tIna sau yojana lavaNa samudra meM jAne para vahA~ dakSiNadizA ke ekoruka manuSyoM kA ekoruka nAmaka dvIpa hai / he gautama ! usa dvIpa kI lambAIcaur3AI tIna sau yojana hai aura usakI paridhi (parikSepa) nau sau unacAsa yojana se kucha kama hai| vaha dvIpa eka padmavaravedikA aura eka vanakhaMDa se cAroM ora se veSTita (ghirA hua) hai| ina donoM (padmavaravedikA aura vanakhaNDa) kA pramANa aura varNana jIvAbhigamasUtra kI tRtIya pratipatti ke prathama uddezaka ke anusAra isI krama meM zuddhadantadvIpa taka kA varNana (jAna lenA caahie|) he AyuSyaman zramaNa! ina dvIpoM ke manuSya devagatigAmI kahe gae haiN| 3. evaM aTThAvIsaM pi aMtaradIvA saeNaM saeNaM AyAma-vikkhaMbheNaM bhANiyavvA, navaraM dIve dIve uddeso| evaM savve vi aTThAvIsaM uddesgaa| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ttiH| 1. dekhiye--jIvAbhigama sUtra sU. 109-12, patra 144-156 (Agamo.) 'adhika pATha-dAhiNeNaM cullahimavaMtassa vAsaharapavvayassa purathimillAo carimaMtAo lavaNasamuddassa uttarapurasthimeNaM disi bhAgeNaM tinni joyaNasayAiM ogAhittA ettha NaM dAhiNillANaM egoruyamaNussANaM egoruyadIve nAmaMdIve pannatte,taM goyamA ! tinni joyaNasayAiM AyAmavikkhaMbheNaM, Nava ekkUNavane joyaNasae kiMcivisesUNe parikkheveNaM pnntte|sennNegaaepumvrveddyaae egeNa yavaNasaMDeNaM savvaosamaMtA saMparikkhitte,doNha vi pamANaM vannao ya, evaM eeNaM kmennN....|'-bhgvtii. a. vRtti patra 428 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 vyAkhyAprajJaptisUtra // navama sae : taiyAiA tIsaMtA uddesA smttaa||9.3-30|| [3] isa prakAra apanI-apanI lambAI-caur3AI ke anusAra ina aTThAIsa antarvIpoM kA varNana kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki yahA~ eka-eka dvIpa ke nAma se eka-eka uddezaka kahanA caahie| isa prakAra saba milakara ina aTThAIsa antarvIpoM ke aTThAIsa uddezaka hote haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yoM kaha kara bhagavAn gautama yAvat vicaraNa karate haiN| vivecana-antadvIpa aura vahA~ ke nivAsI manuSya ye dvIpa lavaNasamudra ke andara hone se 'antarvIpa' kahalAte haiN| inake rahane vAle manuSya antIpaka kahalAte haiN| yoM to uttaravartI aura dakSiNavartI samasta antarvIpa chappana hote haiM, parantu 'dAhiNillANa' kaha kara dakSiNadizAvartI antIpoM ke sambandha meM hI prazna hai aura ve 28 haiN| prajJApanAsUtra ke anusAra unake nAma isa prakAra haiN| 1. ekoruka, 2. AbhAsika, 3. lAMgUlika, 4. vaiSANika, 5. hayakarNa, 6. gajakarNa, 7. gokarNa, 8. zaSkulIkarNa, 9. Adarzamukha, 10. meNDhamukha, 11. ayomukha, 12. gomukha, 13. azvamukha, 14. hastimukha, 15. siMhamukha, 16. vyAghramukha, 17. azvakarNa, 18. siMhakarNa, 19. akarNa, 20. karNaprAvaraNa, 21. ulkAmukha, 22. meghamukha, 23. vidyunmukha, 24. vidyuddanta, 25. ghanadanta, 26. laSTadanta, 27. gUDhadanta aura 28. zuddhadanta dviip| inhIM antarvIpoM ke nAma para inake rahane vAle manuSya bhI isI nAma vAle kahalAte haiM tathA ekoruka Adi 28 antarvIpoM meM se pratyeka antarvIpa ke nAma se ekaeka uddezaka hai| jIvAbhigamasUtra kA atideza-'jambUdvIpa meM meruparvata se dakSiNa meM itanA mUla meM kaha kara Age jIvAbhigamasUtra kA atideza kiyA gayA hai, kaI pratiyoM meM-- "cullahimavaMtassa vAsaharapavvayassa........ savvao samaMtA saMparikkhitte, doNha vi pamANaM vaNNAo ya, evaM eeNaM kameNaM," ityAdi jo pATha milatA hai, vaha bhagavatIsUtra kA mUlapATha nahIM hai, jIvAbhigamasUtra kA hai| isI kAraNa hamane koSThaka meM usakA artha de diyA hai| yahA~ itanA hI mUlapATha svIkRta kiyA hai--"evaM jahA jIvAbhigame jAva suddhdNtdiive.....|" jIvAbhigama ke pATha meM vedikA, vanakhaNDa, kalpavRkSa, manuSya-manuSyaNI kA varNana kiyA gayA hai| __ antIpaka manuSyoM kA AhAra-vihAra Adi-antardIpaka manuSyoM meM AhArasaMjJA eka dina ke antara se utpanna hotI hai| ve pRthvIrasa, puSpa aura phala kA AhAra karate haiN| vahA~ kI pRthvI kA svAda khAMDa jaisA hotA hai / vRkSa hI unake ghara hote haiN| vahA~ IMTa-cUne Adi ke makAna nahIM hote| una manuSyoM kI sthiti palyopama 1. (ka) bhagavatI. (pa. ghevaracandajI) bhA. 4, pR. 1577 (kha) bhagavatI. vRtti, patra 428 (ga) paNNavaNAsuttaM pada 1, bhA. 1, (mahAvIra vidyAlaya) sU. 15, pR. 55 2. (ka) viyAhapaNNattisuttaM, mUlapATha TippaNa (ma.vi.) bhA. 1, pR. 408 (kha) bhagavatI. a. vRtti, patra 428 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-3-30 437 ke asaMkhyAveM bhAga hotI hai| chaha mAsa AyuSya zeSa rahane para ve eka sAtha putra-putrIyugala ko janma dete haiN| 81 dina taka unakA pAlana-poSaNa karate haiN| tatpazcAt mara kara ve devagati meM utpanna hote haiN| isIlie kahA gayA hai--'devalogapariggahA' arthAt ve devagatigAmI hote haiN| __ ve antarvIpa kahA~ ?-jIvAbhigamasUtra ke anusAra--jambUdvIpa meM bharata kSetra aura haimavata kI sImA bAMdhane vAlA culla himavAna parvata hai| vaha parvata pUrva aura pazcima meM lavaNasamudra ko sparza karatA hai| isI parvata ke pUrvI aura pazcimI kinAre se lavaNasamudra meM, cAroM vidizAoM meM se pratyeka vidizA meM tIna-tIna sau yojana Age jAne para ekoruka Adi eka-eka karake cAra antarvIpa Ate haiN| ye dvIpa gola haiN| inakI lambAI-caur3AI tIna-tIna sau yojana kI hai tathA pratyeka kI paridhi 949 yojana se kucha kama hai| ina dvIpoM se Age 400-400 yojana lavaNasamudra meM jAne para cAra-cAra sau yojana lambe-caur3e hayakarNa Adi pAMcavA~, chaThA, sAtavA~ aura AThavA~ ye cAra dvIpa Ate haiN| ye bhI gola haiN| inakI paridhi 1265 yojana se kucha kama hai| isI prakAra ina se Age kramaza: pAMca sau, chaha sau, sAta sau, ATha sau evaM nau sau yojana jAne para kramazaH 4-4 dvIpa Ate haiM, jinake nAma pahale batA cuke haiN| ina cAra-cAra antarvIpoM kI lambAI-caur3AI bhI kramazaH pAMca sau se lekara nau sau yojana taka jAnanI caahie| ye sabhI gola haiN| inakI paridhi tIna gunI se kucha adhika isI prakAra culla himavAna parvata kI cAroM vidizAoM meM ye 28 antarvIpa haiN| chappana antIpa-jisa prakAra culla himavAna parvata kI cAroM vidizAoM meM 28 antarvIpa kahe gae haiM, isI prakAra zikharI parvata kI cAroM vidizAoM meM bhI 28 antarvIpa haiM, jinakA varNana isI zAstra ke 10 veM uddezaka ke 7 veM se lekara 34 veM uddezaka taka 28 uddezakoM meM kiyA gayA hai| una antarvIpoM ke nAma bhI inhIM ke samAna hai| kaThina zabdoM ke artha-dAhiNillANaM-dakSiNa dizA ke| carimaMtAo antima kinAre se| uttara-purathimeNaM-IzAnakoNa- uttarapUrva dizA se| ogAhittA-avagAhana karane (Age jAne) pr| ekkuunnvnnnne--uncaas| kiMcivisesUNe-kucha km| parikkheveNaM-paridhi (ghere) se yukt| savvao. samaMtA-cAroM ora / saMparikkhitte-pariveSTita, ghirA huaa| saeNaM-apane // navama zataka : tIsare se tIsaveM uddezaka taka smaapt|| 1. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patra 429 (kha) vihAyapaNNattisuttaM bhA. 1, pR. 408 2. (ka) jIvAbhigamasUtra pratipatti 3, u. 1, pR. 144 se 156 taka (kha) bhagavatI. a. vRtti, patra 429 3. bhagavatI. zataka 10, u.7 se 34 taka mUlapATha 4. (ka) bhagavatI. (paM. ghevaracandajI) bhA. 4, pR. 1577 (kha) bhagavatI. a. vRtti, patra 429 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ egattIsaimo uddesA : 'asoccA kevalI' ikatIsavA~ uddezaka : azrutvA kevalI kevalI yAvat kevalI - pAkSika upAsikA se dharma zravaNa- lAbhAlAbha upodghAta 9. rAyagihe jAva evaM vayAsI-- [1 upodghAta] rAjagRha nagara meM yAvat (gautamasvAmI ne bhagavAn mahAvIrasvAmI se ) isa prakAra pUchA 2. [1] asoccA NaM bhaMte ! kevalissa vA kevalisAvagassa vA kevalisAviyAe vA kevaliuvAsagassa vA ke valiuvAsiyAe vA tappakkhiyassa vA tappakkhiyasAvagassa vA tappakkiyasAviyAe vA tappakkhiyauvAsagassa vA tappakkhiyauvAsiyAe vA kevalipaNNattaM dhammaM bhejjA savaNayAe ? goyamA ! asoccA NaM kevalissa vA jAva tappakkhiyauvAsiyAe vA atthegaie kevalipaNNattaM dhammaM labhejjA savaNayAe, atthegaie kevalipaNNattaM dhammaM no labhejjA savaNayAe / [2-1 pra.] bhagavan! kevalI, kevalI ke zrAvaka, kevalI kI zrAvikA, kevalI ke upAsaka, kevalI kI upAsikA, kevali - pAkSika (svayambuddha), kevali - pAkSika ke zrAvaka, kevalI pAkSika kI zrAvikA, kevalipAkSika ke upAsaka, kevali - pAkSika kI upAsikA, ( inameM se kisI) se binA sune hI kisI jIva ko kevaliprarUpita dharma zravaNa kA lAbha hotA hai ? [2-1 u.] gautama ! kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA (ina dasa) se sune binA ho kisI jIva ko kevaliprarUpita dharma-zravaNa kA lAbha hotA hai aura kisI jIva ko nahIM bhI hotA / [2] se keNaTTheNaM bhaMte ! evaM vuccai - asoccA NaM jAva no labhejjA savaNayAe ? goyamA ! jassa NaM nANAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame kaDe bhavai se NaM asoccA kevalissa vA jAva tappakkhiyauvAsiyAe vA kevalipaNNattaM dhammaM labhejja savaNayAe, jassa NaM nANAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame no kaDe bhavai se NaM asoccA kevalissa vA jAva tappakkhiyauvAsiyAe vA kevalipaNNattaM dhammaM no labhejja savaNayAe, se teNaTTheNaM goyamA ! evaM vuccai-taM ceva jAva no bhejja savaNayAe / [2-2 pra.] bhagavan! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki kevalI yAvat kevali-pAkSika aura upAsikA (ina dasa) se sune binA hI kisI jIva ko kevaliprarUpita dharma-zravaNa kA lAbha hotA hai aura kisI Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-31 439 ko nahIM bhI hotA? [2-2 u.] gautama! jisa jIva ne jJAnAvaraNIyakarma kA kSayopazama kiyA huA hai, usako kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA meM se kisI se sune binA hI kevali-prarUpita dharma zravaNa kA lAbha hotA hai aura jisa jIva ne jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama nahIM kiyA huA hai, use kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA se sune binA kevali-prarUpita dharma-zravaNa kA lAbha nahIM hotaa| he gautama ! isI kAraNa aisA kahA gayA hai ki yAvat kisI ko dharma-zravaNa kA lAbha hotA hai aura kisI ko nahIM hotaa| vivecana kevalI ityAdi zabdoM kA bhAvArtha-kevalissa-jina athavA tIrthaMkara / kevalizrAvaka--jisane kevalI bhagavAn se svayameva pUchA hai, athavA unake vacana sune haiM, vaha / kevali-upAsakakevalI kI upAsanA karane vAle athavA kevalI dvArA dUsare ko kahe gae vacana ko sunakara banA huA upAsaka, bhkt| kevalI-pAkSika-arthAt svymbuddhkevlii|' asoccA dhammaM labhejjA savaNayAe--(uparyukta dasa meM se kisI ke pAsa se) dharmaphalAdi ke pratipAdaka vacana ko sune binA hI arthAt-svAbhAvika dharmAnurAga-vaza hokara hI (kevalIprarUpita) zrutacAritrarUpa dharma suna pAtA hai, arthAt-zravaNarUpa se dharma-lAbha prApta karatA hai| Azaya yaha hai ki vaha dharma kA bodha pAtA hai| nANAvaraNijjANaM.....khaovasame-jJAnAvaraNIyakarma ke matijJAnAvaraNIya Adi bhedoM ke kAraNa tathA matijJAnAvaraNa ke bhI avagrahAdi aneka bheda hone se yahA~ bahuvacana kA prayoga kiyA gayA hai| kSayopazama zabda kA prayoga karane ke kAraNa yahA~ matijJAnAvaraNIyAdi cAra jJAnAvaraNIyakarma hI grAhya haiM, kevalajJAnAvaraNa nahIM, kyoMki usakA kSayopazama nahIM, kSaya hI hotA hai| parvatIya nadI meM luDhakate-luDhakate gola bane hue pASANakhaNDa kI taraha kisI-kisI ke svAbhAvikarUpa se jJAnAvaraNIyakarma kA kSayopazama ho jAtA hai| aisI sthiti meM ina dasa meM se kisI se binA sune hI dharmazravaNa prApta kara letA hai| dharmazravaNalAbha meM jJAnAvaraNIyakarma kA kSayopazama antaraMga kAraNa hai| kevalI Adi se zuddhabodhi kA lAbhAlAbha - 3. [1] asoccA NaM bhaMte ! kevalissa vA jAva tappakkhiyauvAsiyAe vA kevalaM bohiM bujhejjA? goyamA ! asoccA NaM kevalissa vA jAva atthegaie kevalaM bohiM bujhejjA, atthegaie kevalaM bohiM No bujhejjaa| 1. bhagavatI. A. vRtti, patra 432 2. vahI, patra 432 3. vahI, patra 432 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 vyAkhyAprajJaptisUtra . [3-1 pra.] bhagavan ! kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA se sune binA hI kyA koI jIva zuddhabodhi (samyagdarzana) prApta kara letA hai ? [3-1 u.] gautama! kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA se sune binA hI kaI jIva zuddhabodhi prApta kara lete haiM aura kaI jIva prApta nahIM kara pAte haiN| [2] se keNadveNaM bhaMte ! jAva no bujhejjA? goyamA ! jassa NaM darisaNAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame kaDe bhavai se NaM asoccA kevalissa vA jAva kevalaM bohiM bujjhejjA, jassa NaM darisaNAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame No kaDe bhavai se NaM asoccA kevalissa vA jAva kevalaM bohiM No bujhejjA, se teNaDheNaM jAva No bujhejaa| [3-2 pra.] bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA hai ki yAvat zuddhabodhi prApta nahIM kara pAtA? [3-2 u.] he gautama ! jisa jIva ne darzanAvaraNIya (darzana-mohanIya) karma kA kSayopazama kiyA hai, vaha jIva kevalI yAvat kevali-pAkSika upAsikA se sune binA hI zuddhabodhi prApta kara letA hai, kintu jisa jIva ne darzanAvaraNIya karmoM kA kSayopazama nahIM kiyA hai, usa jIva ko kevalI yAvat kebalI-pAkSika kI upAsikA se sune binA zuddhabodhi kA lAbha nahIM hotaa| isI kAraNa he gautama ! aisA kahA gayA hai ki yAvat kisI ko sune binA zuddhabodhilAbha nahIM hotaa| vivecana-zuddhabodhilAbha sambandhI praznottara-prastuta sUtra meM batAyA gayA hai ki kevalI Adi dasa sAdhakoM se dharma sune binA hI zuddhabodhilAbha usI ko hotA hai jisane darzana-mohanIya karma kA kSayopazama kiyA ho, jisane darzanamohanIya kA kSayopazama nahIM kiyA, use zuddhabodhilAbha nahIM hotaa| katipaya zabdoM ke bhAvArtha : kevalaM bohiM bujhejA--kevala-zuddhabodhi-zuddha samyagdarzana prApta kara letA--anubhava karatA hai| darisaNAvaraNijjANaM kammANaM-yahA~ darzanAvaraNIya' se darzana-mohanIyakarma kA grahaNa karanA cAhie, kyoMki bodhi, samyagdarzana kA paryAyavAcI zabda hai| ataH samyagdarzana (bodhi) kA lAbha darzanamohanIyakarma kSayopazamajanya hai| kevalI Adi se zuddha anagAritA kA grahaNa agrahaNa ___4.[1] asoccA NaM bhaMte ! kevalissa vA jAva tappakkhiyauvAsayAe vA kevalaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaejjA? goyamA ! asoccA NaM kevalissa vA jAva uvAsiyAe vA atthegaie kevalaM muMDe bhavittA 1. bhagavatIsUtra. a. vRtti kA niSkarSa, patra 432 2. vahI, a. vRtti, patra 432 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 navama zataka : uddezaka-31 agArAo aNagAriyaM pavvaejjA, atthegaie kevalaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM no pvvejjaa| [4-1 pra.] bhagavan ! kevalI yAvat kevali-pAkSika-upAsikA se sune binA hI kyA koI jIva kevala muNDita hokara agAravAsa tyAga kara anagAradharma meM pravrajita ho sakatA hai ? ___ [4-1 u.] gautama! kevalI yAvat kevali-pAkSika-upAsikA se sune binA hI koI jIva muNDita hokara agAravAsa chor3akara zuddha yA sampUrNa anAgaritA meM pravrajita ho pAtA hai aura koI pravrajita nahIM ho pAtA [2]se keNaTTeNaM jAvaM no pavvaejjA? goyamA ! jassa NaM dhammaMtarAiyANaM khaovasame kaDe bhavati se NaM asoccA kevalissa vA jAva kevalaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaejjA, jassa NaM dhammaMtarAiyANaM kammANaM khaovasame no kaDe bhavati se NaM asoccA kevalissa vA jAva muMDe bhavittA jAva No pavvaejjA, se teNaDheNaM goyamA ! jAva no pvvejjaa| .. [4-2 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se yAvat koI jIva pravrajita nahIM ho pAtA? . [4-2 u.] gautama ! jisa jIva ke dharmAntarAyika karmoM kA kSayopazama kiyA huA hai, vaha jIva kevalI Adi se sune binA hI muNDita hokara agAravAsa se anAgAradharma meM pravrajita ho jAtA hai, kintu jisa jIva ke dharmAntarAyika karmoM kA kSayopazama nahIM huA hai, vaha muNDita hokara agAravAsa se anagAradharma meM pravrajita nahIM ho paataa| isI kAraNa se he gautama ! yaha kahA gayA hai ki yAvat vaha (koI jIva) pravrajyA grahaNa nahIM kara paataa| vivecana kevalaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaejjA : bhAvArtha-muNDita hokara gRhavAsatyAga karake zuddha yA sampUrNa anagAritA meM pravrajita ho pAtA hai, arthAt anAgAradharma meM dIkSita ho pAtA dhammaMtarAiyANaM kammANaM-dharma meM arthAt--cAritra aMgIkArarUpa dharma meM antarAya-vighna DAlane vAle karma dharmAntarAyikakarma arthAt-vIryAntarAya evaM vividha cAritramohanIya krm| kevalI Adi se brahmacarya-vAsa kA dhAraNa-adhAraNa 5. [1] asoccA NaM bhaMte ! kevalissa vA jAva uvAsiyAe vA kevalaM baMbhaceravAsaM AvasejjA? goyamA ! asoccA NaM kevalissa vA jAva uvAsiyAe vA atthegaie kevalaM baMbhaceravAsaM 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 433 2. vahI, patra 433 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 vyAkhyAprajJaptisUtra AvasejjA, atthegaie kevalaM baMbhaceravAsaM no aavsejjaa| [5-1 pra.] bhagavan ! kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA se sune binA hI kyA koI jIva zuddha brahmacaryavAsa dhAraNa kara pAtA hai ? [5-1 u.] gautama! kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA se sune binA hI koI jIva zuddha brahmacaryavAsa ko dhAraNa kara letA hai aura koI nahIM kara paataa| [2] se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccai jAva no AvasejjA ? goyamA ! jassa NaM carittAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame kaDe bhavai seNaM asoccA kevalissa vA jAva kevalaM baMbhaceravAsaM AvasejjA, jassa NaM carittAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame no kaDe bhavati se NaM asoccAkevalissa vA jAva muMDe bhavittA jAva No pavvaejjA, se teNaDheNaM goyamA ! jAva no pvvejjaa| [5-2 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki yAvat koI jIva dhAraNa nahIM kara pAtA? [5-2 u.] gautama! jisa jIva ne cAritrAvaraNIyakarma kA kSayopazama kiyA hai, vaha kevalI Adi se sune binA hI zaddha brahmacaryavAsa ko dhAraNa kara letA hai kinta jisa jIva ne cAritrAvaraNIya karma kA kSayopazama nahIM kiyA hai, vaha jIva yAvat zuddha brahmacaryavAsa ko dhAraNa nahIM kara paataa| isa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki yAvat vaha dhAraNa nahIM kara pAtA hai|| vivecana-cAritrAvaraNIyakarma-yahA~ veda-nokaSAyamohanIyarUpa cAritrAvaraNIyakarma vizeSa rUpa se grahaNa karanA cAhie, kyoMki maithunaviramaNa rUpa brahmacaryavAsa ke vizeSata: AvArakakarma ve hI haiN|' kevalI Adi se zuddha saMyama kA grahaNa-agrahaNa 6.[1] asoccA NaM bhaMte ! kevalissa vA jAva kevaleNaM saMjameNaM saMjamejjA ? goyamA ! asoccA NaM kevalissa jAva uvAsiyAe vA jAva atthegaie kevaleNaM saMjameNaM saMjamejjA, atthegaie kevaleNaM saMjameNaM no sNjmejjaa| [6-1 pra.] bhagavan ! kevalI yAvat kevalI-pAkSika kI upAsikA se sune binA hI kyA koI jIva zuddha saMyama dvArA saMyama-yatanA karatA hai ? [6-1 u.] he gautama! kevali yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA se sune binA hI koI jIva zuddha saMyama dvArA saMyama-yatanA karatA hai aura koI jIva nahIM karatA hai| [2]se keNadveNaM jAva no saMjamejjA? 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 433 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-31 443 goyamA ! jassa NaMjayaNAvaraNijjANaM kammANaMkhaovasame kaDe bhavai se NaM asoccA kevalissa vA jAva kevaleNaM saMjameNaM saMjamejjA, jassa NaM jayaNAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame no kaDe bhavai se NaM asoccA kevalissa vA jAva no saMjamejjA, se teNaDheNaM goyamA ! jAva atthagaie no sNjmejjaa| [6-2 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahA jAtA hai ki yAvat koI jIva zuddha saMyama dvArA saMyamayatanA karatA hai aura koI jIva nahIM karatA hai ? [6-2 u.] gautama! jisa jIva ne yatanAvaraNIyakarma kA kSayopazama kiyA huA hai, vaha kevalI yAvat kevali-pAkSika-upAsikA se sune binA hI zuddha saMyama dvArA saMyama-yatanA karatA hai, kintu jisane yatanAvaraNIyakarma kA kSayopazama nahIM kiyA hai, vaha kevalI Adi se sune binA yAvat zuddha saMyama dvArA saMyama-yatanA nahIM krtaa| isalie he gautama ! pUrvokta prakAra se kahA gayA hai ki yAvat koI yatanA nahIM krtaa| __vivecana kevaleNaM saMjameNaM saMjamejjA-zuddha saMyama arthAt --cAritra grahaNa athavA pAlana karake saMyama-yatanA karatA hai--arthAt saMyama meM lagane vAle aticAra kA parihAra karane ke lie yatanAvizeSa karatA hai| jayaNAvaraNijjANaM kammANaM.-yatanAvaraNIyakarma se cAritravizeSaviSayaka vIryAntarAyarUpa karma samajhanA caahie| kevalI Adi se zuddha saMvara kA AcaraNa-anAcaraNa 7.[1] asoccA NaM bhaMte ! kevalissa.vA jAva uvAsiyAe vA kevaleNaM saMvareNaM saMvarejjA? ___ goyamA !asoccA NaM kevalissa jAva atthegaie kevaleNaM saMvareNaM saMvarejjA, atthegaie kevaleNaM jAva no sNvrejjaa| [7-1 pra.] bhagavan ! kevalI.yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA se dharma-zravaNa kiye binA hI kyA koI jIva zuddha saMvara dvArA saMvRta hotA hai ? / [7-1 u.] gautama! kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA se sune binA hI koI jIva zuddha saMvara se saMvRta hotA hai aura koI jIva zuddha saMvara se saMvRta nahIM hotA hai| [2] se keNaDheNaM jAva no saMvarejjA? goyamA ! jassa NaM ajjhavasANAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame kaDe bhavai se NaM asoccA kevalissa vA jAva kevaleNaM saMvareNaM saMvarejjA, jassaNaM ajjhavasANAvaraNijjANaM kammANaMkhaovasame No kaDe bhavai se NaM asoccA kevalissa vA jAva no saMvarejjA, se teNaDheNaM jAva no saMvarejjA / [7-2 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se (aisA kahA jAtA hai ki koI jIva kevalI Adi se sune binA hI 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 433 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 vyAkhyAprajJaptisUtra zuddha saMvara se saMvRta hotA hai aura koI jIva) yAvat nahIM hotA? [7-2 u.] gautama! jisa jIva ne adhyavasAnAvaraNIya karmoM kA kSayopazama kiyA hai, vaha kevalI Adi se sune binA hI, yAvat zuddha saMvara se saMvRta ho jAtA hai, kintu jisane adhyavasAnAvaraNIya karmoM kA kSayopazama nahIM kiyA hai, vaha jIva kevalI Adi se sune binA yAvat zuddha saMvara se saMvRta nahIM hotaa| isI kAraNa se he gautama ! yaha kahA jAtA hai ki yAvat zuddha saMvara se saMvRta nahIM hotaa| vivecana kevaleNaM saMvareNaM saMvarenjA-zuddha saMvara se saMvRta hotA hai, arthAt --Asravanirodha karatA ajjhavasANAvaraNijjANaM kammANaM-saMvara zabda se yahA~ zubha adhyavasAyavRtti vivakSita hai| vaha bhAvacAritra rUpa hone se tadAvaraNakSayopazama-labhya hai, isalie adhyavasAnAvaraNIya zabda se yahA~ bhAvacAritrAvaraNIyakarma samajhanA caahie| kevalI Adi se Abhinibodhika Adi jJAna-upArjana-anapArjana 8.[1] asoccA NaM bhaMte ! kevalissa jAva kevalaM AbhiNibohiyanANaM uppADejjA ? goyamA ! asoccA NaM kevalissa vA jAva uvAsiyAe vA atthegaie kevalaM AbhiNibohiyanANaM uppADejA, atthegaie kevalaM AbhiNibohiyanANaM no uppaaddejaa| [8-1 pra.] bhagavan ! kevalI Adi se sune binA hI kyA koI jIva zuddha Abhinibodhika jJAna upArjana kara letA hai ? [8-1 u.] gautama! kevalI Adi se sune binA koI jIva zuddha AbhinibodhikajJAna prApta karatA hai aura koI jIva yAvat nahIM prApta karatA hai| [2] se keNaDheNaM jAva no uppADejjA ? goyamA ! jassa NaM AbhiNibohiyanANAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame kaDe bhavai se NaM asoccA kevalissa vA jAva kevalaM AbhiNibohiyanANaM uppADejA, jassa NaM AbhiNibohiyanANAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame no kaDe bhavai se NaM asoccA kevalissa vA jAva kevalaM AbhiNibohiyanANaM no uppADejA, se teNaDheNaM jAva no uppaaddejaa| [8-2 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se yAvat nahIM prApta karatA ? [8-2 u.] gautama! jisa jIva ne Abhinibodhika-jJAnAbaraNIya karmoM kA kSayopazama kiyA hai, vaha kevalI Adi se sune binA hI zuddha AbhinibodhikajJAna upArjana kara letA hai, kintu jisane Abhinibodhika 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 433 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 navama zataka : uddezaka-31 jJAnAvaraNIya karmoM kA kSayopazama nahIM kiyA hai, vaha kevalI Adi se sune binA zuddha AbhinibodhikajJAna kA upArjana nahIM kara paataa| he gautama ! isIlie kahA jAtA hai ki koI jIva yAvat (zuddha AbhinibodhikajJAna upArjana kara letA hai aura) koI nahIM kara pAtA hai| 9. asoccA NaM bhaMte ! kevali. jAva kevalaM suyanANaM uppADejjA? evaM jahA AbhiNibohiyanANassa vattavvayA bhaNiyA tahA suyanANassa vi bhANiyavvA, navaraM suyanANAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame bhaanniyvve| [9 pra.] bhagavan ! kevalI Adi se sune binA hI kyA koI jIva zrutajJAna upArjana kara letA hai ? [9 u.] (gautama!) jisa prakAra AbhinibodhikajJAna kA kathana kiyA gayA hai, usI prakAra zuddha zrutajJAna ke viSaya meM bhI kahanA caahie| vizeSa itanA hai ki yahA~ zrutajJAnAvaraNIyakarmoM kA kSayopazama kahanA caahie| 10. evaM ceva kevalaM ohinANaM bhANiyavvaM, navaraM ohiNANAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame bhaanniyvve| [10] isI prakAra zuddha avadhijJAna ke upArjana ke viSaya meM kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki yahA~ avadhijJAnAvaraNIyakarma kA kSayopazama kahanA caahie| 11. evaM kevalaM maNapajjavanANaM uppADejjA, navaraM maNapajjavaNANAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame bhaanniyvve| [11] isI prakAra zuddha manaHparyayajJAna ke utpanna hone ke viSaya meM kahanA caahie| vizeSa itanA hai ki manaHparyayajJAnAvaraNakarma ke kSayopazama kA kathana karanA caahie| 12. asoccA NaM bhaMte ! ke valissa vA jAva tappakkhiyauvAsiyAe vA kevalanANaM uppADejjA? evaM ceva, navaraM kevalanANAvaraNijjANaM kammANaM khae bhANiyavve, sesaM taM cevA se teNaDheNaM goyamA ! evaM vuccai jAva kevalanANaM uppaaddejaa| . [12 pra.] bhagavan ! kevalI yAvat kevali pAkSika kI upAsikA se sune binA hI kyA koI jIva kevalajJAna upArjana kara letA hai ? [12 u.] pUrvavat yahA~ bhI kahanA caahie| vizeSa itanA hI hai ki yahA~ kevalajJAnAvaraNIya karmoM kA kSaya kahanA caahie| zeSa saba kathana pUrvavat hai| isIlie he gautama! yaha kahA jAtA hai ki yAvat kevalajJAna kA upArjana krtaa| vivecana Abhinibodhika Adi jJAnoM ke utpAdana ke sambandha meM niSkarSa yaha hai ki Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 vyAkhyAprajJaptisUtra Abhinibodhika, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAna, ina pA~ca jJAnoM kA upArjana kevalI Adi se sune binA bhI vahI kara sakatA hai, jisake usa-usa jJAna ke AvaraNarUpaM karmoM kA kSayopazama tathA kSaya ho gayA ho, anyathA nahIM kara sktaa| kevalI Adi se gyAraha boloM kI prApti aura aprApti 13.[1]asoccA NaM bhaMte! kevalissa vA jAva tappakkhiyauvAsiyAe va kevalipannattaM dhamma labhejjA savaNayAe 1, kevalaMbohiM bujjhejjA 2, kevalaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaejjA 3, kevalaM baMbhaceravAsaM AvasejjA 4, kevaleNaM saMjameNaM saMjamejjA 5, kevaleNaM saMvareNaM saMvarenjA 6, kevalaM AbhiNibohiyanANaM uppADejjA 7, jAva kevalaM maNapajjavanANaM uppADejjA 10, kevalanANaM uppADejjA 11 goyamA ! asoccA NaM kevalissa vA jAva uvAsiyAe vA atthegaie kevalipannattaM dhammaM labhejjA savaNayAe, atthegaie kevalipannattaM dhammaM no labhejjA savaNayAe 1,atthegaie kevalaM bohiM bujjhejjA, atthegaie kevalaMbohiMNo bujhejjA 2,atthegaie kevalaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaejjA, atthegaie jAva no pavvaejjA 3, atthegaie kevalaMbaMbhaceravAsaM AvasejjA,atthegaie kevalaM baMbhaceravAsaM no AvasejjA 4, atthegaie kevaleNaM saMjameNaM saMjamejjA, atthegaie kevaleNaM saMjameNaM no saMjamejjA 5,evaM saMvareNa vi6,atthegaie kevalaM AbhiNibohiyanANaM uppADejA,atthegaie jAva no uppADejjA 7, evaM jAva' maNapajjavanANaM 8-9-10, atthegaie kevalanANaM uppADejA, atthegaie kevalanANaM no uppADejjA 11? __ [13 pra.] bhagavan ! 1. kevalI yAvat kevali-pAkSika-upAsikA ke pAsa se dharmazravaNa kiye binA hI kyA koI jIva kevali-prarUpita dharma-zravaNa-lAbha karatA hai ? 2.zuddha bodhi (samyagdarzana) prApta karatA hai ? 3. muNDita hokara agAravAsa se zuddha anagAritA ko svIkAra karatA hai ? 4. zuddha brahmacAryavAsa dhAraNa karatA hai?5.zuddha saMyama dvArA saMyama-yatanA karatA hai? 6.zuddha saMvara se saMvata hotA hai|7-10 zaddha AbhinibodhikajJAna utpanna karatA hai, yAvat zuddha manaHparyavajJAna tathA 11, kevalajJAna utpanna karatA hai ? [13 u.] gautama! kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA se sune binA hI koI jIva kevaliprarUpita dharma-zravaNa kA lAbha pAtA hai, koI jIva nahIM pAtA hai| 1 / koI jIva zuddha bodhilAbha prApta karatA hai, koI nahIM prApta karatA hai| 2 / koI jIva muNDita ho kara agAravAsa se zuddha anagAradharma meM pravrajita hotA hai aura koI pravrajita nahIM hotA hai|3| koI jIva zuddha brahmacaryavAsa ko dhAraNa karatA hai aura koI dhAraNa nahIM karatA hai|4| koI jIva zuddha saMyama se saMyama-yatanA karatA hai aura koI nahIM karatA hai|5 / koI jIva zuddha saMvara se saMvRta hotA hai aura koI jIva saMvRta nahIM hotA hai| 6 / isI prakAra koI jIva AbhinibodhikajJAna kA upArjana 1. 'jAva' zabda se yahA~ zrutajJAna' aura 'avadhijJAna' pada jor3anA caahie| Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-31 447 karatA hai aura koI upArjana nahIM karatA hai|7| koI jIva yAvat manaH paryavajJAna kA upArjana karatA hai aura koI nahIM karatA hai| 8-9-10 / koI jIva kevalajJAna kA upArjana karatA hai aura koI nahIM karatA hai // 11 // [2] se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai asoccA NaM taM ceva jAva atthegaie kevalanANaM no uppADejjA? goyamA ! jassa NaM nANAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame no kaDe bhavai 1, jassa NaM darisaNAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame nokaDe bhavai 2, jassaNaM dhammaMtarAiyANaM kammANaMkhaovasame no kaDe bhavai 3, evaM carittAvaraNijjANaM 4, jayaNAvaraNijjANaM 5, ajjhavasANAvaraNijjANaM 6, AbhiNi bohiyanANAvaraNijjANaM 7, jAva maNapajjavanANAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame no kaDe bhavai 8-9-10, jassa NaM kevalanANAvaraNijjANaM jAva khae no kaDe bhavai 11, se NaM asoccA kevalissa vA jAva' kevalipannattaM dhammaM no labhejjA savaNayAe, kevalaM bohiM no bujhejjA jAva kevalanANaM no uppaaddejaa| jassa NaM nANAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame kaDe bhavati 1, jassa NaM darisaNAvaraNijjANaM kammANaM khaovasame kaDe bhavai 2, jassa NaM dhammaMtarAiyANaM 3, evaM jAva jassa NaM kevalanANAvaraNijjANaM kammArNa khae kaDe bhavai 11, se NaM asoccA kevalissa vA jAva kevalipannattaM dhammaM labhejjA savaNayAe 1, kevalaM bohiM bujjhejjA 2, jAva kevalaNANaM uppaaddejjaa11| [13-2 pra.] bhagavan ! isa (pUrvokta) kathana kA kyA kAraNa hai ki koI jIva kevaliprarUpita dharmazramaNalAbha karatA hai, yAvat kevalajJAna kA upArjana karatA hai aura koI yAvat kevalajJAna kA nahIM karatA hai ? [13-2 u.] gautama ! (1) jisa jIva ne jJAnAvaraNIyakarma kA kSayopazama nahIM kiyA, (2) jisa jIva ne darzanAvaraNIya (darzanamohanIya) karma kA kSayopazama nahIM kiyA, (3) dharmAntarAyikakarma kA kSayopazama nahIM kiyA, (4) cAritrAvaraNIyakarma kA kSayopazama nahIM kiyA, (5) yatanAvaraNIyakarma kA kSayopazama nahIM kiyA, (6) adhyavasAnAvaraNIyakarma kA kSayopazama nahIM kiyA, (7) AbhinibodhikajJAnAvaraNIyakarma kA kSayopazama nahIM kiyA, (8 se 10) isI prakAra zrutajJAnAvaraNIya, avadhijJAnAvaraNIya aura mana:paryavajJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama nahIM kiyA tathA (11) kevalajJAnAvaraNIyakarma kA kSaya nahIM kiyA, ve jIva kevalI Adi se dharmazravaNa kiye binA dharma-zravaNalAbha nahIM pAte, zuddhabodhikalAbha kA anubhava nahIM karate, yAvat kevalajJAna ko utpanna nahIM kara paate| kintu (1) jisa jIva ne jJAnAvaraNIyakarmoM kA kSayopazama kiyA hai, (2) jisane darzanAvaraNIyakarmoM kA kSayopazama kiyA hai, (3) jisane dharmAntarAyikakarmoM kA kSayopazama kiyA hai, (4-11) yAvat jisane kevalajJAnAvaraNIyakarmoM kA kSaya kiyA hai, vaha kevalI Adi se dharmazravaNa kiye binA hI kevalaprarUpita dharma-zravaNa lAbha prApta karatA hai, zuddha bodhilAbha kA anubhava karatA hai, yAvat kevalajJAna ko upArjita kara letA hai| 1. 'jAva' zabda se yahA~ 'zrutajJAna' aura 'avadhijJAna' pada jor3anA caahie| Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 vyAkhyAprajJaptisUtra vivecana-gyAraha boloM kI prApti kisako aura kisako nahIM?--kevalajJAnI Adi dasa meM se kisI se zuddha dharma-zravaNa kiye binA hI kauna vyakti kevali-prarUpita dharmazravaNa kA lAbha pAtA, zuddha samyagdarzana kA anubhava karatA hai, yAvat kevalajJAna upArjita karatA hai ? isake uttara meM prastuta sUtra (saM. 13) meM una-una karmoM kA kSayopazama tathA kSaya karane vAle vyakti ko usa-usa bola kI prApti batAI gaI hai| isake viparIta jisa vyakti ke una-una AvArakakarmoM kA kSayopazama yA kSaya nahIM hotA, vaha usa-usa bola kI prApti se vaMcita rahatA hai| kevalI Adi se binA sune kevalajJAnaprApti vAle ko vibhaMgajJAna evaM kramazaH avadhijJAna prApta hone kI prakriyA 14. tassa NaM chaThaMchaTTeNaM anikkhitteNaM tavokammeNaM uDDhe bAhAo pagijjhiya pagijjhiya sUrAbhimuhassa AyAvaNabhUmIe AyAvemANassa pagatibhaddayAe pagaiuvasaMtayAe pagatipayaNukoha-mANamAyA-lobhayAe miumaddavasaMpannayAe allINatAe bhaddatAe viNItatAe aNNayA kayAi subheNaM ajjhavasANeNaM, subheNaM pariNAmeNaM,lessAhiM visujjhamANIhiM tayAvaraNijjANaM kammANaMkhaovasameNaM IhApoha-maggaNa-gavaseNaM karemANassa vibbhaMge nAmaM annANe samuppajjai, se NaM teNaM vibbhaMganANeNaM samuppaneNaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhenjaibhAgaM, ukkoseNaM asaMkhejjAiMjoyaNasahassAiM jANai pAsai, se NaM teNaM vibbhaMganANeNaM samuppanneNaM jIve vi jANai, ajIve vi jANai, pAsaMDatthe sAraMbhe sapariggahe saMkilissamANe vi jANai, visujjhamANe vi jANai, se NaM puvvAmeva sammattaM paDivajjai, sammatta paDivajjittA samaNadhammaM roeti, samaNadhammaM roettA carittaM paDivajjai, carittaM paDivajjittA liMgaM paDivajjai, tassa NaM tehiM micchattapajjavehiM parihAyamANehiM, parihAyamANehiM, sammaiMsaNapajjavehiM parivaDDamANehiM parivaDDamANehiM se vibbhaMge anANe sammattapariggahie khippAmeva ohI praavtti| [14] nirantara chaTha-chaTha (bele-bele) kA tapaH karma karate hue sUrya ke sammukha bAheM UMcI karake AtApanAbhUmi meM AtApanA lete hue usa (binA dharmazravaNa kie kevalajJAna taka prApta karane vAle) jIva kI prakRti-bhadratA se, prakRti kI upazAntatA se svAbhAvika rUpa se hI krodha, mAna, mAyA aura lobha kI atyanta mandatA hone se, atyanta mRdutvasampannatA se, kAmabhogoM meM anAsakti se, bhadratA aura vinItatA se tathA kisI samaya zubha adhyavasAya, zubha pariNAma, vizuddha lezyA evaM tadAvaraNIya (vibhaMgajJAnAvaraNIya) karmoM ke kSayopazama se IhA, apoha, mArgaNA aura gaveSaNA karate hue vibhaMga nAmaka ajJAna utpanna hotA hai| phira vaha usa utpanna hue vibhaMgajJAna dvArA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa asaMkhyAta hajAra yojana taka jAnatA aura dekhatA hai| usa utpanna hue vibhaMgajJAna se vaha jIvoM ko bhI jAnatA hai aura ajIvoM ko bhI jAnatA hai| vaha pASaNDastha, sArambhI (Arambhayukta), saparigraha (parigrahI) aura saMkleza pAte hue jIvoM ko bhI jAnatA hai aura vizuddha hote huI jIvoM ko bhI jAnatA hai| (tatpazcAt) vaha (vibhaMgajJAnI) sarvaprathama samyaktva prApta karatA hai, samyaktva prApta karake zramaNadharma para ruci karatA hai, zramaNadharma para ruci karake cAritra aMgIkAra karatA hai| cAritra aMgIkAra karake liMga (sAdhuveza) svIkAra karatA hai| taba usa (bhUtapUrva vibhaMgajJAnI) ke mithyAtva ke paryAya Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-31 449 kramazaH kSINa hote-hote aura samyagdarzana ke paryAya kramaza: bar3hate-bar3hate vaha 'vibhaMga' nAmaka ajJAna, samyaktvayukta hotA hai aura zIghra avadhi (jJAna) ke rUpa meM parivartita ho jAtA hai| vivecana--'tassa chaThaMchaTTeNaM' : Azaya--jo vyakti kevalI Adi se binA sune hI kevalajJAna upArjana kara letA hai, aise kisI jIva ko kisa krama meM avadhijJAna prApta hotA hai, usakI prakriyA yahA~ batAI gaI hai| chaTheMchaTTeNaM' yahA~ yaha batAne ke lie kahA gayA hai ki prAyaH lagAtAra bele-bele kI tapasyA karane vAle bAlatapasvI ko vibhaMgajJAna utpanna hotA hai|' IhApohamaggaNagavesaNaM : IhA-vidyamAna padArthoM ke prati jnyaancessttaa| apoha--yaha ghaTa hai, paTa nahIM, isa prakAra vipakSa ke nirAkaraNapUrvaka vastutattva kA vicAra / mArgaNa-anvayadharma-padArtha meM vidyamAna guNoM kA Alocana (vicaar)| gaveSaNa-vyatireka (dharma) kA nirAkaraNa rUpa Alocana (vicaar)| samutpanna vibhaMgajJAna kI zakti prastuta sUtra meM batAyA gayA hai ki vaha bAlatapasvI vibhaMgajJAna prApta hone para jIvoM ko bhI kathaMcit hI jAnatA hai, sAkSAt nahIM, kyoMki vibhaMgajJAnI mUrtapadArthoM ko hI jAna sakatA hai, amUrta ko nhiiN| isI prakAra pASaNDastha yAnI vratastha, Arambha-parigrahayukta hone se mahAn saMkleza pAte hue jIvoM ko bhI jAnatA hai aura alpamAtrA meM pariNAmoM kI vizuddhi hone se pariNAmavizuddhimAn janoM ko bhI jAnatA hai| vibhaMgajJAna avadhijJAna meM pariNata hone kI prakriyA- isase pUrva prakRtibhadratA, vinamratA, kaSAyoM kI upazAntatA, kAmabhogoM meM anAsakti, zubha adhyavasAya evaM supariNAma Adi ke kAraNa vibhaMgajJAnI hote hue bhI pariNAmoM kI vizuddhi hone se sarvaprathama samyaktvaprApti, phira zramaNadharma para ruci, cAritra ko aMgIkAra aura phira sAdhuveSa ko svIkAra karatA hai| samyaktvaprApti kisa prakAra hotI hai ? isakI prakriyA batAne ke lie anta meM pATha diyA gayA hai-...... vibhaMge aNNANe sammattaM prigghie.....| usakA Azaya yaha hai ki cAritra prApti se pahale vaha bhUtapUrva vibhaMgajJAnI samyaktva prApta karatA hai aura samyaktva prApta hote hI usakA vibhaMgajJAna avadhijJAna ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai| usake bAda kI prakriyA hai-zramaNadharma kI ruci, cAritradharmasvIkAra, vezagrahaNa Adi, jo ki mUlapATha meM pahale batA dI gaI hai| 'aNikkhitteNaM' Adi zabdoM kA bhAvArtha aNikkhitteNaM lagAtAra bIca meM chor3e binaa| pagijjhiya-rakha kara / AyAvaNabhUmIe--AtApanA lene ke sthAna meN| pagaipataNukoha....-prakRti se, svabhAva se hI patale krodhAdi kssaay| miumaddavasaMpaNNayAe-atyanta mRdutA-komalatA se sampanna hone ke kaarnn| allINayAe--alInatA-anAsakti-kAmabhogoM ke prati gRddhirhittaa| aNNayA kayAvi-anya 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 433 2. vahI a. vRtti, patra 433 3. vahI a. vRtti, patra 433 4. bhagavatI. a. vRtti patra 433-434 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 vyAkhyAprajJaptisUtra kisI smy| parihAyamANehiM--parikSINa hote hue| parivaDDhamANehiM--bar3hate-bar3hate / ohI parAvattaiavadhijJAna meM parivartita ho jAtA hai|' pUrvokta avadhijJAnI meM lezyA, jJAna Adi kA nirUpaNa 15. se NaM bhaMte ! katisu lessAsu hojjA ? goyamA ! tisu visuddhalessAsu hojA, taM jahA teulessAe pamhalessAe sukklessaae| [15 pra.] bhagavan ! vaha avadhijJAnI kitanI lezyAoM meM hotA hai ? [15 u.] gautama! vaha tIna vizuddha lezyAoM meM hotA hai, yathA--1. tejolezyA, 2. padmalezyA aura 3. shuklleshyaa| 16. se NaM bhaMte ! katisu NANesu hojjA ? goyamA ! tisu, AbhiNibohiyanANa-suyanANa-ohinANesu hojjaa| [16 pra.] bhagavan! vaha avadhijJAnI kitane jJAnoM meM hotA hai ? / [16 u.] gautama! vaha AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna, ina tIna jJAnoM meM hotA hai| 17.[1] se NaM bhaMte ! kiM sajogI hojjA, ajogI hojjA ? goyamA ! sajogI hojjA, no ajogI hojjaa| [17-1 pra.] bhagavan ! vaha sayogI hotA hai, yA ayogI? [17-1 u.] gautama! vaha sayogI hotA hai, ayogI nahIM hotaa| [2] jai sajogI hojjA kiM maNajogI hojjA, vaijogI hojjA, kAyajogI hojjA? goyamA ! maNajogI vA hojjA, vaijogI vA hojjA, kAyajogI vA hojjaa| [17-2 pra.] bhagavan ! yadi vaha sayogI hotA hai, to kyA manoyogI hotA hai, vacanayogI hotA hai yA kAyayogI hotA hai ? [17-2 u.] gautama! vaha manoyogI hotA hai, vacanayogI hotA hai aura kAyayogI bhI hotA hai| 18. se NaM bhaMte ! kiM sAgarovautte hojA, aNAgArovautte hojjA ? goyamA ! sAgArovautte vA hojjA, aNAgArovautte vA hojjaa| [18 pra.] bhagavan! vaha sAkAropayoga-yukta hotA hai, athavA anAkAropayoga-yukta hotA hai ? 1. vahI. patra 433 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 451 navama zataka : uddezaka-31 [18 u.] gautama! vaha sAkAropayoga-yukta bhI hotA hai aura anAkAropayoga-yukta bhI hotA hai| 19. se NaM bhaMte ! kayarammi saMghayaNe hojjA ? goyamA ! vairosabhanArAyasaMghayaNe hojjaa| [19 pra.] bhagavan ! vaha kisa saMhanana meM hotA hai ? [19 u.] gautama! vaha vajraRSabhanArAcasaMhanana vAlA hotA hai| 20. se NaM bhaMte ! kayarimma saMThANe hojjA? goyamA ! chaNhaM saMThANANaM annayare saMThANe hojjaa| [20 pra.] bhagavan ! vaha kisa saMsthAna meM hotA hai ? [20 u.] gautama! vaha chaha saMsthAnoM meM se kisI bhI saMsthAna meM hotA hai| 21. se NaM bhaMte ! kayarimma uccatte hojjA? goyamA ! jahanneNaM satta rayaNI, ukkoseNaM paMcadhaNusatie hojjaa| [21 pra.] bhagavan ! vaha kitanI U~cAI vAlA hotA hai ? [21 u.] gautama! vaha jaghanya sAta hAtha (rani) aura utkRSTa pA~ca sau dhanuSa U~cAI vAlA hotA hai| 22. se NaM bhaMte ! kayarammi Aue hojjA ? goyamA ! jahanneNaM sAiregaTThAvAsAue, ukkoseNaM puvvakoDiAue hojjaa| [22 pra.] bhagavan ! vaha kitanI AyuSya vAlA hotA hai ? [22 u.] gautama! vaha jaghanya sAdhika ATha varSa aura utkRSTa pUrvakoTi AyuSya vAlA hotA hai| 23.[1] se NaM bhaMte ! kiM savedae hojjA, avedae hojjA ? goyamA ! savedae hojjA, no avedae hojjaa| [23-1 pra.] bhagavan ! vaha savedI hotA hai yA avedI ?. [23-1 u.] gautama! vaha savedI hotA hai, avedI nahIM hotaa| [2] jai savedae hojjA kiM itthIvedae hojjA, purisavedae hojjA, napuMsagavedae hojjA, purisanapuMsagavedae hojjA? / goyamA ! no itthivedae hojA, purisavedae vA hojjA, no napuMsagavedae hojjA, purisanapuMsagavedae vA hojjaa| [23-2 pra.] bhagavan ! yadi vaha savedI hotA hai to kyA strIvedI hotA hai, puruSavedI hotA hai, napuMsakavedI Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 hotA hai, yA puruSa napuMsaka (kRtrima napuMsaka - ) vedI hotA hai ? [ 23-2 u.] gautama ! vaha strIvedI nahIM hotA, puruSavedI hotA hai, napusaMkavedI nahIM hotA, kintu puruSanapuMsakavedI hotA hai / 24 [ 1 ] se NaM bhaMte ! kiM sakasAI hojjA, akasAI hojjA ? goyA ! sakasAI hojjA, no akasAI hojjA / vyAkhyAprajJaptisUtra [24 - 1 pra.] bhagavan ! kyA vaha ( avadhijJAnI) sakaSAyI hotA hai, athavA akaSAyI hotA hai ? [24 - 1 u.] gautama ! vaha sakaSAyI hotA hai, akaSAyI nahIM hotaa| [ 2 ] jai sakasAI hojjA, se NaM bhaMte ! katisu kasAesu hojjA ? goyamA ! causu saMjalaNakoha- mANa- mAyA-lobhesu hojjA / [ 24-2 pra.] bhagavan ! yadi vaha sakaSAyI hotA hai, to vaha kitane kaSAyoM vAlA hotA hai ? [24-2 u.] gautama ! vaha saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha, ina cAra kaSAyoM se yukta hotA hai| 25. [ 1 ] tassa NaM bhaMte ! kevatiyA ajjhavasANA paNNattA ? goyamA ! asaMkhejjA ajjhavasANA paNNattA / [25-1 pra.] bhagavan ! usake kitane adhyavasAya kahe haiM ? [25- 1 u.] gautama ! usake asaMkhyAta adhyavasAya kahe haiN| [2] te NaM bhaMte! kiM pasatthA appasatthA ? goyamA ! pasatthA, no appasatthA / [ 25 - 2 pra.] bhagavan ! usake ve adhyavasAya prazasta hote haiM yA aprazasta hote haiM ? [25-2 u.] gautama ! ve prazasta hote haiM, aprazasta nahIM hote haiM / vivecana -- avadhijJAnI ke sambandha meM prazna ye prazna jo lezyA, jJAna, yoga, upayoga Adi ke sambandha meM kiye gae haiM, ve usake sambandha meM kiye gae haiM jo pahale vibhaMgajJAnI thA, kintu pUrvokta prakriyApUrvaka zuddha adhyavasAya evaM zuddha pariNAma ke kAraNa samyaktva prApta karake avadhijJAnI huA aura zramaNadharma meM dIkSita hokara cAritra grahaNa kara cukA hai| 'tisu visuddhalesAsu hojjA' - prazasta bhAvalezyA hone para hI samyaktvAdi prApta hote haiM, aprazasta lezyAoM meM nhiiN| isI kA saMketa karane lie 'tisu visuddha lesAsu' (tejo padma zukla lezyA) pada diyA hai| 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 435 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 navama zataka : uddezaka-31 tisu.....NANesu hojja-vibhaMgajJAnI ko samyaktva prApta hote hI usake mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura vibhaMgajJAna, ye tInoM ajJAna, (mati-zrutAvadhi-) jJAnarUpa meM pariNata ho jAte haiN| No ajogI hojja-avadhijJAnI ko avadhijJAna kAla meM ayogI-avasthA prApta nahIM hotii| sAgArovautte vA-vibhaMgajJAna se nivRtta hone vAlA avadhijJAnI, donoM upayogoM meM se kisI bhI eka upayoga meM pravRtta hotA hai| sAkAropayoga evaM anAkAropayoga kA artha--sAkAropayoga arthAt jJAna aura anAkAropayoga arthAt jJAnopayoga se pUrva hone vAlA darzana (nirAkAra jnyaan)| vajraRSabhanArAca-saMhanana hI kyoM ?--yahA~ jo avadhijJAnI ke lie vajraRSabhanArAcasaMhanana kA kathana kiyA gayA hai, vaha Age prApta hone vAle kevalajJAna kI apekSA se samajhanA cAhie, kyoMki kevalajJAna kI prApti vajraRSabhanArAca-saMhanana vAloM ko hI hotI hai| __savedI Adi kA tAtparya--vibhaMgajJAna se avadhijJAna kAla se sAdhaka savedI hotA hai, kyoMki usa dazA meM usake veda kA kSaya nahIM hotaa| vibhaMgajJAna se avadhijJAna prApta karane kI jo prakriyA hai, usa prakriyA kA strI meM svabhAvataH abhAva hotA hai| ataH savedI meM vaha puruSavedI evaM kRtrimanapuMsakavedI hotA hai| sakasAI hojjA-vibhaMgajJAna evaM avadhijJAna ke kAla meM kaSAyakSaya nahIM hotA, kintu saMjvalanakaSAya hotA hai, kyoMki vibhaMgajJAna ke avadhijJAna meM pariNata hone para vaha avadhijJAnI sAdhaka jaba cAritra aMgIkAra kara letA hai, taba usameM saMjvalana ke hI krodhAdi cAra kaSAya hote haiN| prazasta adhyavasAyasthAna hI kyoM?--vibhaMgajJAna se avadhijJAna kI prApti aprazasta adhyavasAya vAle ko nahIM hotI, isalie avadhijJAnI meM prazasta adhyavasAyasthAna hI hote haiN| ukta avadhijJAnI ko kevalajJAna-prApti kA krama 26.se NaM pasatthehiM ajjhavasANehiM vaTTamANe aNaMtehiM neraiyabhavaggahaNehito appANaM visaMjoie, aNaMtehiM tirikkhajoNiya jAva visaMjoie, aNaMtehiM maNussabhavaggahaNehiMto appANaM visaMjoie, aNaMtehiM devabhavaggahaNehiMto appANaM visaMjoie, jAo vi ya se imAo neraie-tirikkha-joNiyamaNussa-devagatinAmAo uttarapayaDIo tAsiM ca NaM uvaggahie aNaMtANubaMdhI koha-mANa-mAyAlobhe khavei, aNaMtANubaMdhI koha-mANa-mAyA-lobhe khavittA apaccakkhANakasAe koha-mANamAyA-lobhe khavei, apaccakkhANakasAe koha-mANa-mAyA-lobhe khavittA paccakkhANAvaraNe kohamANa-mAyA-lobhe khavei, paccakkhANAvaraNe koha-mANa-mAyA-lobhe khavittA saMjalaNe koha-mANamAyA-lobhe khvei| saMjalaNe koha-mANa-mAyA-lobhe khavitA paMcavihaM nANAvaraNijjaM navavihaM darisaNAvaraNijjaM paMcavihamaMtarAiyaMtAlamatthakaDaMcaNaM mohaNijjaMkaTTa kammarayavikaraNakaraMapuvvakaraNaM aNupaviTThassa aNaMte aNuttare nivvAghAe nirAvaraNe kasiNe paDipuNNe kevalavaranANa-dasaNe Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 vyAkhyAprajJaptisUtra smuppjjti| [26] vaha avadhijJAnI bar3hate hue prazasta adhyavasAyoM se ananta nairayikabhava-grahaNoM se apanI AtmA ko visaMyukta (-vimukta) kara letA hai, ananta tiryaJcayonika bhavoM se apanI AtmA ko visaMyukta kara letA hai, ananta manuSyabhava-grahaNoM se apanI AtmA ko visaMyukta kara letA hai aura ananta devabhavoM se apanI AtmA ko viyukta kara letA hai| jo ye narakagati, tiryaJcagati, manuSyagati aura devagati nAmaka cAra uttara (karma-) prakRtiyA~ haiM, una prakRtiyoM ke AdhArabhUta (upagRhIta) anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kA kSaya karatA hai| anantAnubandhI krodha-mAna-mAyA-lobha kA kSaya karake apratyAkhyAnakaSAya-krodha-mAna-mAyA-lobha kA kSaya karatA hai, apratyAkhyAna krodhAdi kaSAya kA kSaya karake pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha kA kSaya karatA hai, pratyAkhyAnAvaraNa krodhAdikaSAya kA kSaya karake saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha kA kSaya karatA hai| saMjvalana ke krodha-mAna-mAyA-lobha kA kSaya karake paMcavidha (pAMca prakAra ke) jJAnAvaraNIyakarma, navavidha (nau prakAra ke) darzanAvaraNIyakarma, paMcavidha antarAyakarma ko tathA mohanIyakarma ko kaTe hue tAr3avRkSa ke samAna banA kara, karmaraja ko bikherane vAle apUrvakaraNa meM praviSTa usa jIva ke ananta, anuttara, vyAghAtarahita, AvaraNarahita, kRtsna (sampUrNa), pratipUrNa evaM zreSTha kevalajJAna aura kevaladarzana (eka sAtha) utpanna hotA hai| vivecana--cAritrAtmA avadhijJAnI ke prazasta adhyavasAyoM kA prabhAva prastuta meM kevalajJAnaprApti kA krama batAyA gayA hai ki sarvaprathama prazasta adhyavasAyoM ke prabhAva se narakAdi cAroM gatiyoM ke bhaviSyakAlabhAvI ananta bhavoM se apanI AtmA ko viyukta kara letA hai, phira gatinAmakarma kI cAroM narakAdi gatirUpa uttarakarmaprakRtiyoM ke kAraNabhUta anantAnubandhI, apratyAkhyAnI, pratyAkhyAnI evaM saMjvalana kaSAya kA kSaya kara letA hai| kaSAyoM kA sarvathA kSaya hote hI jJAnAvaraNIyAdi cAra ghAtika karmoM kA kSaya kara letA hai| ina cAroM ke kSaya hote hI ananta, avyAghAta paripUrNa, nirAvaraNa kevalajJAna-kevaladarzana prApta ho jAtA hai| ___mohanIyakarma kA nAza, zeSa ghAti karmanAza kA kAraNa prastuta sUtra meM jJAnAvaraNIyAdi tInoM karmoM kA uttaraprakRtiyoM sahita kSaya pahale batAyA hai, kintu mohanIyakarma ke kSaya hue binA ina tInoM karmoM kA kSaya nahIM hotaa| isI tathya ko prakaTa karane ke lie yahA~ kahA gayA hai--'tAlamatthakaDaM ca NaM mohaNijjaM kaTu', isakA bhAvArtha yaha hai ki jisa prakAra tAr3avRkSa kA mastaka sUci bheda (sUI se yA sUI kI taraha chinna 1. (ka) viyAhapaNNattisuttaM (mUla TippaNa) bhA. 1, pR. 416 (kha) bhagavatI. a. vRtti, patra 435 2. yathA hi tAlamastakavinAzakriyA'vazyambhAvi-tAlavinAza evaM mohanIyakarmavinAzakriyA'vazyambhAvizeSakarma vinAzeti / Aha ca mastakasUcivinAze, tAlasya yathA dhruvo bhavati naashH| tadvat karmavinAzo'pi mohanIyakSaye nitym||1|| -bhagavatI. a. vRtti, patra 436 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-31 .455 bhinna) karane se vaha sArA kA sArA vRkSa kSINa ho jAtA hai, usI prakAra mohanIyakarma kA kSaya hone para zeSa ghAtikarmoM kA bhI kSaya ho jAtA hai| arthAt-mohanIyakarma kI zeSa prakRtiyoM kA kSaya karake sAdhaka jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya ina tInoM karmoM kI sabhI prakRtiyoM kA kSaya kara detA hai| ___ kevalajJAna ke vizeSaNoM kA bhAvArtha kevalajJAna viSaya kI anantA ke kAraNa ananta hai| kevalajJAna se bar3hakara dUsarA koI jJAna nahIM hai, isalie vaha anuttara (sarvottama) jJAna hai| vaha dIvAra bhIMta Adi ke vyavadhAna ke kAraNa pratihata (skhalita) nahIM hotA-kisI bhI prakAra kI koI bhI rukAvaTa use roka nahIM sakatI, isalie vaha 'nirvyAghAta' hai| sampUrNa AvaraNoM ke kSaya hone para utpanna hone se vaha 'nirAvaraNa' hai| sakala padArthoM kA grAhaka hone se vaha 'kRtsna' hotA hai| apane sampUrNa aMzoM se yukta utpanna hone se vaha 'pratipUrNa hotA hai| kevaladarzana ke lie bhI yahI vizeSaNa samajha lene caahie| asoccA kevalI dvArA upadeza-pravrajyA siddhi Adi ke sambandha meM 27. se NaM bhaMte ! kevalipaNNattaM dhammaM AghavejjA vA paNNavejjA vA parUvejjA vA ? no iNaDhe samaThe, Na'nnattha egaNAeNa vA egavAgaraNeNa vaa| [27 pra.] bhagavan ! ve asoccA kevalI kevaMliprarUpita dharma kahate haiM, batalAte haiM athavA prarUpaNA karate haiM ? [27 u.] gautama! yaha artha (bAta) samartha (zakya) nahIM hai| ve (kevala) eka jJAta (udAharaNa) ke athavA eka (vyAkaraNa) prazna ke uttara ke sivAya anya (dharma kA) upadeza nahIM krte| 28. se NaM bhaMte ! pavvAveja vA muMDAveja vA? No iNaDhe samaDhe, uvadesaM puNa krejjaa| [28 pra.] bhagavan ! ve asoccA kevalI (kisI ko) pravrajita karate haiM, yA muNDita karate haiM ? __ [28 u.] gautama! vaha artha samartha nhiiN| kintu upadeza karate (kahate) haiM (ki tuma amuka ke pAsa pravrajyA grahaNa kro|) 29. se NaM bhaMte ! sijjhati jAva aMtaM kareti ? haMtA, sijjhati jAva aMtaM kreti| [29 pra.] bhagavan ! (kyA asoccA kevalI) siddha hote haiM, yAvat samasta duHkhoM kA anta karate haiM ? [29 u.] hA~ gautama ! ve siddha hote haiM, yAvat sarva duHkhoM kA anta karate haiN| 30. se NaM bhaMte ! kiM uDDhe hojjA, aho hojjA, tiriyaM hojjA ? 1. bhagavatIsUtra. bhA. 4 (paM. ghevaracandajI), pR. 1604 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 vyAkhyAprajJaptisUtra goyamA ! uDDhaM vA hojjhA, aho vA hojjA, tiriyaM vA hojaa| uDDhaM hojjamANe saddAvaiviyaDAvai-gaMdhAi-mAlavaMtapariyAesuvaTTaveyaDDapavvaesuhojjA, sAharaNaM paDucca somaNasavaNe vA paMDagavaNe vA hojjaa| aho hojjamANe gaDDAe vA darIe vA hojjA, sAharaNaM paDucca pAyAle vA bhavaNe vA hojaa| tiriyaM hojjamANe paNNarasasu kammabhUmIsU hojjA, sAharaNaM paDucca aDDAijjadIva-samuddatadekkadesabhAe hojaa| __[30 pra.] bhagavan ! ve asoccA kevalI Urdhvaloka meM hote haiM, adholoka meM hote haiM yA tiryakloka meM hote haiN| _[30 u.] gautama ! ve urdhvaloka meM bhI hote haiM, adholoka meM bhI hote haiM aura tiryagloka meM bhI hote haiN| yadi urdhvaloka meM hote haiM to zabdApAtI, vikaTApAtI, gandhApAtI aura mAlyavanta nAmaka vRtta (vaitADhya) parvatoM meM hote haiM tathA saMharaNa kI apekSA saumanasavana meM athavA pANDukavana meM hote haiN| yadi adholoka meM hote haiM to gartA (adholoka grAmAdi) meM athavA guphA meM hote haiM tathA saMharaNa kI apekSA pAtAlakalazoM meM athavA bhavanavAsI devoM ke bhavanoM meM hote haiN| yadi tiryagloka meM hote haiM to pandraha karmabhUmi meM hote haiM tathA saMharaNa kI apekSA aDhAI dvIpa aura samudroM ke eka bhAga meM hote haiN| 31. te NaM bhaMte ! egasamaeNaM kevatiyA hojjA ? goyamA ! jahanneNaM ekko vA do vA tinni vA, ukkoseNaM ds| se teNaTheNaM goyamA ! evaM vuccai asoccA NaM kevalissa vA jAva atthegaie kevalipaNNattaM dhammaMlabhejjA savaNayAe, atthegaie asoccA NaM kevali jAva no labhejjA savaNayAe jAva atthegaie kevalanANaM uppADejjA, atthegaie kevalanANaM no uppADejjA / [31 pra.] bhagavan ! ve asoccA kevalI eka samaya meM kitane hote haiM ? [31 u.] gautama! ve jaghanya eka, do athavA tIna aura utkRSTa dasa hote haiN| __ [upasaMhAra-] isalie he gautama ! maiM aisA kahatA hU~ ki kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA se dharmazravaNa kiye binA hI kisI jIva ko kevaliprarUpita dharma-zravaNa prApta hotA hai aura kisI ko nahIM hotA, yAvat koI jIva kevalajJAna utpanna kara letA hai aura koI jIva kevalajJAna utpanna nahIM kara paataa| _ vivecana-asoccA kevalI kA AcAra-vicAra, upalabdhi evaM sthAna-27 se 31 sUtra taka prastuta pA~ca sUtroM meM asoccA kevalI se sambandhita nimnokta praznoM ke uttara haiM? -(1) ve kevalIprarUpita dharma kahate, batalAte yA preraNA karate haiM ?, (2) ve kisI ko pravrajita yA muNDita karate haiM ?, (3) ve siddha, buddha, mukta hote haiM, yAvat sarva duHkhoM kA anta karate haiM ?, (4) ve urdhva, adho yA tiryagloka meM kahA~-kahA~ hote haiM, 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 416-417 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka- 31 (5) ve eka samaya meM kitane hote haiM ? Aghavejja-- ziSyoM ko zAstra kA artha grahaNa karAte haiM, athavA artha-pratipAdana karake satkAra prApta karAte haiN| pannavejja-- bheda batAkara yA bhinna-bhinna karake samajhAte haiN| parUvejja-----upapattikathanapUrvaka prarUpaNa karate haiM / pavvAvejja muMDAvejja--rajoharaNa Adi dravyaveSa dekara pravrajita (dIkSita) karate haiM, mastaka kA loca kara muNDita karate haiN| uvaesaM puNa karejja-- kisI dIkSArthI ke upasthita hone para 'amuka ke pAsa dIkSA lo' kevala itanA sA upadeza karate haiM / 457 saddAvai ityAdi padoM kA Azaya - zabdApAtI, vikaTApAtI, gandhApAtI aura mAlyavanta, ye sthAna jambUdvIpaprajJapti ke anusAra kSetrasamAsa ke abhiprAya se kramaza: haimavata, airaNyavata, harivarSa aura ramyakvarSa kSetra meM haiN| somaNasavaNe paMDagavaNe -- meruparvata para saumanasavana tIsarA aura pANDukavana cauthA vana hai| sauccA se sambandhita praznottara 32. soccA NaM bhaMte ! kevalissa vA jAva tappakkhiyauvAsiyAe vA kevalipaNNattaM dhammaM labhejjA savaNayAe ? goyamA ! soccA NaM kevalissa vA jAva atthegaie kevalipaNNattaM dhammaM / evaM jA ceva asoccAe vattavvayA sA ceva soccAe vi bhANiyavvA, navaraM abhilAvo socceti / sesaM taM ceva niravasesaM jAva jassa NaM maNapajjavanANAvara NijjANa kammANaM khaovasame kaDe bhavai, jassa NaM kevalanANAvaraNijjANaM kammANaM khae kaDe bhavai se NaM soccA kevalissa vA jAva uvAsiyAe vA kevalipaNNattaM dhammaM labhijja savaNayAe, kevalaM bohiM bujjhejjA jAva kevalanANaM uppADejjA (su. 13 [ 2 ] ) / 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 436 Aghavejjatti - AgrAhayecchiSyAn arghApayed vA -- pratipAdanataH pUjA prApayet / pannavejjatti - prajJApayed-- bhedabhaNanato bodhayed vA / parUvejjatti--upapattikathanataH / 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 436 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 vyAkhyAprajJaptisUtra [32 pra.] bhagavan! kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA se (dharmapratipAdaka vacana) zravaNa kara kyA koI jIva kevaliprarUpita dharma-bodha (zravaNa) prApta karatA hai ? __[32 u.] gautama! kevali yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA se dharma-vacana sunakara koI jIva kevaliprarUpita dharma kA bodha prApta karatA hai aura koI jIva prApta nahIM krtaa| isa viSaya meM jisa prakAra asoccA kI vaktavyatA kahI, usI prakAra 'soccA' kI vaktavyatA kahanI caahie| vizeSa yaha hai ki yahA~ sarvatra 'soccA' aisA pATha kahanA caahie| zeSa sabhI pUrvokta vaktavyatA kahanI cAhie, yAvat jisane manaH paryavajJAnAvaraNIya karmoM kA kSayopazama kiyA hai tathA jisane kevalajJAnAvaraNIya karmoM kA kSaya kiyA hai, vaha kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA se dharmavacana sunakara kevali-prarUpita dharma-bodha (zravaNa) prApta karatA hai, zuddha bodhi (samyagdarzana) kA anubhava karatA hai, yAvat kevalajJAna prApta karatA hai| vivecana'asoccA' kA atideza--jaise kevalI Adi ke vacana binA sune hI jinheM samyagbodha se lekara yAvat kevalajJAna taka prApta hotA hai, yaha kahA gayA hai, usI prakAra kevalI Adi se dharmazravaNa karane vAle jIva ko bhI samyagbodha se lekara yAvat kevalajJAna (taka) utpanna hotA hai| asoccA' ko lekara jo pATha thA usI pATha kA 'soccA' ke sabhI prakaraNa meM atideza kiyA gayA hai| kevalI Adi se suna kara avadhijJAna kI upalabdhi 33. tassa NaM aTThamaMaTThameNaM anikkhitteNaM tavokammeNaM appANaM bhAvamANassa pagaibhaddayAe taheva jAva gavesaNaM karemANassa ohiNANe smuppjji| se NaM teNaM ohinANeNaM samuppanneNaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM asaMkhenjAiM aloe loyappamANamettAiM khaMDAiM jANai paasi| / [33] (kevalI Adi se dharma-vacana sunakara samyagdarzanAdi prApta jIva ko) nirantara tele-tele (aTThamaaTThama) tapa:karma se apanI AtmA ko bhAvita karate hue prakRtibhadratA Adi (pUrvokta) guNoM se yAvat IhA, apoha, mArgaNa evaM gaveSaNa karate hue avadhijJAna samutpanna hotA hai| vaha usa utpanna avadhijJAna ke prabhAva se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTaM aloka meM bhI lokapramANa asaMkhya khaNDoM ko jAnatA aura dekhatA hai| vivacena-kevalI Adi se sunakara samyagdarzanAdiprApta jIva ko avadhijJAna-prApti kI prakriyA-binA sune avadhijJAna prApta karane vAle jIva ko pahale vibhaMgajJAna prApta hotA hai, phira samyaktvAdi prApta hone para vahI vibhaMgajJAna avadhijJAna meM pariNata ho jAtA hai, jabaki suna kara avadhijJAna prApta karane vAlA jIva bele ke badale nirantara tele kI tapasyA karatA hai| prakRtibhadratA Adi guNa tathA usase IhAdi ke kAraNa avadhijJAna prApta ho jAtA hai| jisake prabhAva se utkRSTataH aloka meM bhI lokapramANa asaMkhya khaNDoM ko 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 438 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-31 459 jAnatA-dekhatA hai| phira vaha samyaktva, cAritra, sAdhuveSa Adi se kevalajJAna bhI prApta kara letA hai| tathArUpa avadhijJAnI meM lezyA, yoga, deha Adi 34. se NaM bhaMte ! katisu lessAsu hojjA ? goyamA! chasu lessAsu hojjA, taM jahA--kaNhalesAe jAva sukklesaae| [34 pra.] bhagavan ! vaha (tathArUpa avadhijJAnI jIva) kitanI lezyAoM meM hotA hai ? [34 u.] gautama ! vaha chahoM lezyAoM meM hotA hai, yathA--kRSNalezyA yAvat shuklleshyaa| 35. se NaM bhaMte ! katisu NANesu hojA? goyamA ! tisuvA causuvA hojjaa|tisu hojjamANe AbhiNibohiyanANa-suyanANa-ohinANesu hojjA, causu hojjamANe AbhiNibohiyanANa-suyanANa-ohinANa-maNapajjavanANesu hojjaa| [35 pra.] bhaMte ! vaha (tathArUpa avadhijJAnI jIva) kitane jJAnoM meM hotA hai ? [35 u.] gautama! vaha tIna yA cAra jJAnoM meM hotA hai| yadi tIna jJAnoM meM hotA hai, to AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna meM hotA hai| yadi cAra jJAna meM hotA hai to AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna avadhijJAna aura manaHparyavajJAna meM hotA hai| 36. se NaM bhaMte ! kiM sajogI hojjA, ajogI hojjA ? evaM jogo uvaogo saMghayaNaM saMThANaM uccattaM AuyaM ca eyANi savvANi jahA asoccAe (su. 17-22) taheva bhaanniyvvaanni| [36 pra.] bhagavan ! vaha (tathArUpa avadhijJAnI) sayogI hotA hai athavA ayogI hotA hai ? (Adi prazna AyuSya tk)| _[36 u.] gautama ! jaise 'asoccA' ke yoga, upayoga, saMhanana, saMsthAna, U~cAI aura AyuSya ke viSaya meM kahA, usI prakAra yahA~ (soccA ke) bhI yogAdi ke viSaya meM kahanA caahie| 37.[1] se NaM bhaMte kiM savedae0 pucchaa| goyamA ! savedae vA hojjA, avadee vA hojjaa| [37-1 pra.] bhagavan ! vaha avadhijJAnI savedI hotA hai athavA avedI ? [37-1 u.] gautama ! vaha savedI bhI hotA hai avedI bhI hotA hai| [2] jai avedae hojjA kiM uvasaMtaveyae hojjA, khINaveyae hojjA? goyamA ! no uvasaMtavedae hojjA, khINavedae hojjaa| 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 438 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 vyAkhyAprajJaptisUtra [37-2 pra.] bhagavan ! yadi vaha avedI hotA hai to kyA upazAntavedI hotA hai athavA kSINavedI hotA [37-2 u.] gautama! vaha upazAntavedI nahIM hotA, kSINavedI hotA hai| [3] jai savedae hojjA kiM itthIvedae hojjA0 pucchaa| goyamA ! itthIvedae vA hojjA, purisavedae vA hojjA, purisanapuMsagavedae vA hojjA / [37-3 pra.] bhagavan! yadi vaha savedI hotA hai to kyA strIvedI hotA hai, puruSavedI hotA hai, napuMsakavedI hotA hai| [37-3 u.] gautama! vaha strIvedI bhI hotA hai, puruSavedI bhI hotA hai athavA puruSa-napuMsakavedI hotA hai| 38[1] se NaM bhaMte ! sakasAI hojjA ? akasAI hojjA ? goyamA ! sakasAI vA hojjA, akasAI vA hojjaa| [38-1 pra.] bhagavan ! vaha avadhijJAnI sakaSAyI hotA hai athavA akaSAyI hotA hai ? [38-1 u.] gautama! vaha sakaSAyI bhI hotA hai, akaSAyI bhI hotA hai| [2] jai akasAI hojjA kiM uvasaMtakasAI hojjA, khINakasAI hojjA ? goyamA ! no uvasaMtakasAI hojjA, khINakasAI hojjaa| [38-2 pra.] bhagavan ! yadi vaha akaSAyI hotA hai to kyA upazAntakaSAyI hotA hai yA kSINakaSAyI hotA hai| [38-2 u.] gautama! vaha upazAntakaSAyI nahIM hotA, kintu kSINakaSAyI hotA hai| [3] jai sakasAI hojjA se NaM bhaMte ! katisu kasAesu hojA? goyamA ! causu vA, tisu vA, dosu vA, ekkammi vA hojjaa| causu hojjamANe causu saMjalaNakoha-mANa-mAyA-lobhesu hojA,tisuhojamANe tisusaMjalaNamANa-mAyA-lobhesu hojjA, dosu hojjamANe dosusaMjalaNamAyA-lobhesu-hojjA, egammi honjamANe egammi saMjalaNe lobhe hojjaa| [38-3 pra.] bhagavan ! yadi vaha sakaSAyI hotA hai to kitane kaSAyoM meM hotA hai ? [38-3 u.] gautama! vaha cAra kaSAyoM meM, tIna kaSAyoM meM, do kaSAyoM meM athavA eka kaSAyoM meM hotA hai| yadi vaha cAra kaSAyoM meM hotA hai, to saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha meM hotA hai| yadi tIna kaSAyoM meM hotA hai to saMjvalana mAna, mAyA aura lobha meM hotA hai| yadi do kaSAyoM meM hotA hai to saMjvalana mAyA aura lobha meM hotA hai aura yadi eka kaSAya meM hotA hai to eka saMjvalana lobha meM hotA hai| 39. tassa NaM bhaMte ! kevatiyA ajjhavasANA paNNattA ? Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka - 31 461 goyamA ! asaMkhejjA evaM jahA asoccAe (su. 25-26) taheva jAva kevalavaranANa- daMsaNe samuppajjai (su. 26 ) / [39 pra.] bhaMte! usa (tathArUpa) avadhijJAnI ke kitane adhyavasAya batAe gae haiM ? [39 u.] gautama ! usake asaMkhyAta adhyavasAya hote haiN| jisa prakAra (sU. 25, 26 meM) asoccA kevalI ke adhyavasAya ke viSaya meM kahA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI 'soccA kevalI' ke lie use kevalajJAna-- kevaladarzana utpanna hotA hai, taka kahanA caahie| soccA kevalI dvArA upadeza, pravrajyA, siddhi Adi ke sambandha meM. 40. se NaM bhaMte! kevalipaNNattaM dhammaM AghavijjA vA, paNNAvijjA vA, parUvijjA vA ? haMtA, Aghavijja vA, paNNavejja vA, parUvejja vA / [ 40 pra.] bhaMte! vaha 'soccA kevalI' kevali-prarUpita dharma kahate haiM, batalAte haiM yA prarUpita karate haiM ? [ 40 u. ] hA~ gautama ! ve kevali - prarUpita dharma kahate haiM, batalAte haiM aura usakI prarUpaNA bhI karate haiM / 41. [ 1 ] se NaM bhaMte ! pavvAvejja vA, muMDAvejja vA ? haMtA, goyamA ! pavvAvejja vA, muMDAvejja vA / [41-1 pra.] bhagavan ! ve soccA kevalI kisI ko pravrajita karate haiM yA muNDita karate haiM ? [41-1 u.] hA~ gautama ! ve pravrajita bhI karate haiM, muNDita bhI karate haiM / [ 2 ] tassa NaM bhaMte! sissA vi pavvAvejja vA, muMDAvejja vA ? haMtA, pavvAvejja vA muMDAvejja vA / [41-2 pra.] bhagavan ! una soccA kevalI ke ziSya kisI ko pravrajita karate haiM yA muNDita karate haiM ? [41-2 u.] hA~ gautama ! unake ziSya bhI pravrajita karate haiM aura muNDita karate haiN| [ 3 ] tassa NaM bhaMte ! pasissA vi pavvAvejja vA muMDAvejja vA ? haMtA, pavvAvejja vA muMDAvejja vA / [41-3 pra.] bhagavan! kyA una soccA kevalI ke praziSya bhI kisI ko pravrajita aura muNDita karate haiM ? [41-3 u.] hA~ gautama ! unake praziSya bhI pravrajita karate haiM aura muNDita karate haiN| 42 [ 1 ] se NaM bhaMte ! sijjhai bujjhai jAva aMtaM karei ? haMtA, sijjhai jAva aMtaM kare / Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 vyAkhyAprajJaptisUtra [42-1 pra.] bhagavan ! ve soccA kevalI siddha hote haiM, buddha hote haiM,yAvat sarvaduHkhoM kA anta karate haiM? [42-1 u.] hA~ gautama! ve siddha hote haiM, yAvat sarvaduHkhoM kA anta karate haiN| [2] tassa NaM bhaMte ! sissA vi sijhaMti jAva aMtaM kareti ? haMtA, sijhaMti jAva aMtaM kreNti| [42-2 pra.] bhaMte ! kyA usoccA kevalI ke ziSya bhI siddha hote haiM, yAvat sarvaduHkhoM kA anta karate [42-2 u.] hA~ gautama! ve bhI siddha, buddha hote haiM, yAvat sarvaduHkhoM kA anta karate haiN| [3] tassa NaM bhaMte ! pasissA vi sijhaMti jAva aMtaM kareMti ? ... evaM ceva jAva aMtaM kreNti| [42-3 pra.] bhagavan ! kyA unake praziSya bhI siddha hote haiM, yAvat sarvaduHkhoM kA anta karate haiM ? [42-3 u.] hA~ gautama! isI prakAra (ve bhI siddha-buddha ho jAte haiM) yAvat sarvaduHkhoM kA anta karate 43. se NaM bhaMte ! kiM uDDhe hojjA ? jaheva asoccAe (su. 30) jAva tadekkadesabhAe hojjaa| [43 pra.] bhaMte ! ve soccA kevalI Urdhvaloka meM hote haiM, adholoka meM hote haiM aura tiryagloga meM bhI hote haiM ? ityAdi prshn| [43 u.] he gautama ! jaise (su. 30 meM) asoccAkevalI ke viSaya meM kahA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI ve aDhAI dvIpa-samudra ke eka bhAga meM hote haiM, taka kahanA caahie| 44. te NaM bhaMte ! egasamaeNaM kevaiyA hojjA? . goyamA ! jahanneNaM ekko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM atttthsyN-108|| se teNaTheNaM goyamA ! evaM vuccai-soccA NaM kevalissa vA jAva kevaliuvAsiyAe vA jAva atthegaie kevalanANaM uppADejA, atthegaie kevalanANaM no uppaaddejaa| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti jAva vihrnn| // navamasayassa igatIsaimo uddeso|| [44 pra.] bhagavan ! ve soccA kevalI eka samaya meM kitane hote haiM ? [44 u.] gautama ! ve eka samaya meM jaghanya eka, do yA tIna hote haiM aura utkRSTa eka sau ATha hote haiN| [upasaMhAra-] isIlie he gautama! aisA kahA gayA hai ki kevalI yAvat kevali-pAkSika kI upAsikA Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-31 463 se (dharmapratipAdaka vacana suna kara) yAvat koI jIva kevalajJAna-kevaladarzana prApta karatA hai aura koI prApta nahIM krtaa| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, aisA kaha kara gautamasvAmI yAvat vicaraNa karate haiN| _ vivecana soccA avadhijJAnI ke lezyA Adi kA nirUpaNa-sU. 34 se 44 taka meM tathArUpa avadhijJAnI ke lezyA, jJAna, yoga, upayoga, saMhanana, saMsthAna, uccatva, AyuSya, veda, kaSAya, adhyavasAya upadeza, pravrajyAdAna, siddhi, sthAna evaM eka samaya meM kitanI saMkhyA Adi ke sambandha meM asoccA kevalI ke krama se hI pratipAdana kiyA gayA hai| asoccA se soccA avadhijJAnI kI kaI bAtoM meM antara--(1)lezyA-asoccA avadhijJAnI meM tIna hI vizuddha lezyAe~ batAyI gaI haiM, jabaki soccA avadhijJAnI meM chaha lezyAeM batAI gaI haiN| usakA rahasya yaha hai ki yadyapi tIna prazasta bhAvalezyA hone para hI avadhijJAna prApta hotA hai, tathApi dravyalezyA kI apekSA se vaha samyaktva zruta kI taraha chaha lezyAoM meM hotA hai, kyoMki soccAkevalI kA adhikAra hone se manuSya hI usakA adhikArI hai| isalie ukta lezyA vAle dravyoM tathA unakI pariNati kI apekSA se chaha lezyAoM kA kathana kiyA gayA hai| (2)jJAna-tele-tele kI vikaTa tapasyA karane vAle sAdhu ko avadhijJAna utpanna hotA hai aura avadhijJAnI meM prArambhika do jJAna (mati-zrutajJAna) avazya hone se use tIna jJAnoM meM batalAyA gayA hai| jo manaHparyAyajJAnI hotA hai, usake avadhijJAna utpanna hone para avadhijJAnI cAra jJAnoM se yukta ho jAtA hai|(3) veda-yadi akSINavedI ko avadhijJAna kI utpatti ho to vaha savedaka hotA hai, usa samaya yA to vaha strIvedI hotA hai yA puruSavedI athavA puruSanapuMsakavedI hotA hai aura avedI ko avadhijJAna hotA hai to vaha kSINavedI ko hotA hai, upazAntavedI ko nahIM hotA, kyoMki Age isI avadhijJAnI ke kevalajJAna kI utpatti kA kathana vivakSita hai| (4) kaSAya-kaSAyakSaya na hone kI sthiti meM avadhijJAna prApta hotA hai to vaha jIva sakaSAyI hotA hai aura kaSAyakSaya hone para avadhijJAna hotA hai to akaSAyI hotA hai| yadi akSINakaSAyI avadhijJAna prApta karatA hai to cAritrayukta hone se cAra saMjvalana kaSAyoM meM hotA hai, jaba kSapakazreNivartI hone se saMjvalana krodha kSINa ho jAtA hai, taba avadhijJAna prApta hotA hai, to saMjvalanamAnAdi tIna kaSAya yukta hotA hai, jaba kSapakazreNi kI dazA meM saMjvalana krodha-mAna kSINa ho jAtA hai to saMjvalana mAyAlobha se yukta hotA hai aura jaba tInoM kSINa ho jAte hai to vaha avadhijJAnI ekamAtra saMjvalana lobha se yukta hotA // navama zataka : ikatIsavA~ uddezaka smaapt|| 1. viyAhapaNNattisuttaM bhA. 1 (mUlapATha-TippaNa), pR. 418-420 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 438 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsaimo uddesA : 'gaMgeya' battIsavA~ uddezaka : gAMgeya' upodghAta 1. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM vANiyagAme nagare hotthaa| vnnnno| dUtipalAse ceie| sAmI smosddhe| parisA niggyaa| dhammo khio| parisA pddigyaa| _ [1] usa kAla, usa samaya meM vANijyagrAma nAmaka nagara thaa| (usakA varNana jAna lenA caahie)| vahA~ dyutipalAza nAma kA caitya (udyAna) thaa| (eka bAra) vahA~ bhagavAn mahAvIra svAmI (padhAre), (una) kA samavasaraNa lgaa| pariSad vandana ke lie niklii| (bhagavAn ne) dharmopadeza diyaa| pariSad vApisa lauTa gii| 2. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM pAsAvaccijje gaMgee nAma aNagAre jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA samaNassa bhagavao mahAvIrassa adUrasAmaMte ThiccA samaNaM bhagavaM mahAvIraM evaM vayAsI [2] usa kAla usa samaya meM pArkhApatya (puruSAdAnIya bhagavAn pArzvanAtha ke ziSyAnuziSya) gAMgeya nAmaka anagAra the| jahA~ zramaNa bhagavAn mahAvIra the, vahA~ ve Ae aura zramaNa bhagavAn mahAvIra ke na atinikaTa aura na atidUra khar3e raha kara unhoMne zramaNa bhagavAn mahAvIra se isa prakAra pUchAcauvIsa daNDakoM meM sAntara-nirantara-upapAta-udvartana-prarUpaNA 3. saMtaraM bhaMte ! neraiyA uvavajaMti, niraMtaraM neraiyA uvavajaMti ? gaMgeyA ! saMtaraM pi neraiyA uvavajaMti, niraMtaraM pineraiyA uvvjNti| [3 pra.] bhagavan ! nairayika sAntara (sAmayika vyavadhAna sahita) utpanna hote haiM, yA nirantara (lagAtArabIca meM samaya ke vyavadhAna binA) utpanna hote haiM ? / [3 u.] he gAMgeya! nairayika sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhii| 4.[1] saMtaraM bhaMte ! asurakumArA uvavajaMti, niraMtaraM asurakumArA uvvti| gaMgeyA ! saMtaraM pi asurakumArA uvavajaMti, niraMtaraM pi asurakumArA uvvjjti| [4-1 pra.] bhagavan! asurakumAra sAntara utpanna hote haiM yA nirantara asurakumAra utpanna hote haiM ? [4-1 u.] gAMgeya! sAntara bhI asurakumAra utpanna hote haiM aura nirantara bhI asurakumAra utpanna hote haiN| [2] evaM jAva thnniykumaaraa| Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 navama zataka : uddezaka-32 [4-2] isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA caahie| 5.[1] saMtaraM bhaMte! puDhavikAiyA uvavajaMti, niraMtaraM puDhavikAiyA uvavajaMti ? gaMgeyA ! no saMtaraM puDhavikAiyA uvavajaMti, niraMtaraM puDhavikAiyA uvvjNti| [5-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva sAntara utpanna hote haiM yA nirantara pRthvIkAyika jIva utpanna hote haiM ? [5-1 u.] gAMgeya! pRthvIkAyika jIva sAntara utpanna nahIM hote kintu nirantara pRthvIkAyika jIva utpanna hote haiN| [2] evaM jAva vaNassaikAiyA / [5-2] isI prakAra vanaspatikAyika jIvoM taka jAnanA caahie| 6. beiMdiyA jAva vemANiyA, ete jahA NeraiyA / [6] dvIndriya jIvoM se lekara vaimAnika devoM taka kI utpatti ke viSaya meM nairayikoM ke samAna jAnanA caahie| 7. saMtaraM bhaMte ! neraiyA uvvaTaMti, niraMtaraM neraiyA uvvaTaMti ? gaMgeyA ! saMtaraM pi neraiyA uvvaTaMti, niraMtaraM pi neraiyA uvvti| [7 pra.] bhagavan! nairayika jIva sAntara udvartita hote (marate) haiM yA nirantara nairayika jIva udvartita hote haiM ? [7 u.] gAMgeya! nairayika jIva sAntara bhI udvartita hote haiM aura nirantara bhI udvartita hote haiN| 8. evaM jAva thnniykumaaraa| [8] isI prakAra stanitakumAroM taka (ke udvartana ke sambandha meM) jAnanA caahie| 9.[1] saMtaraM bhaMte ! puDhavikkAiyA ubvaTaMti0? pucchaa| gaMgeyA ! No saMtaraM puDhavikkAiyA uvvaTaeNti, niraMtaraM puDhavikkAiyA uvvtteNti| [9-1 pra.] bhagavan! pRthvIkAyika jIva sAntara udvartita hote haiM yA nirantara ? [9-1 u.] gAMgeya! pRthvIkAyika jIvoM kA udvartana (maraNa) sAntara nahIM hotA, kintu nirantara udvartana hotA rahatA hai| [2] evaM jAva vaNassaikAiyA no saMtaraM, niraMtaraM uvvaTaMti / [9-2] isI prakAra vanaspatikAyika jIvoM taka (ke udvartana ke viSaya meM) jAnanA caahie| ye sAntara Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 nahIM, nirantara uddvarttita hote haiN| 10. saMtaraM bhaMte ! beiMdiyA uvvaTTaMti, niraMtaraM beMdiyA uvvaTTaMti ? gaMgeyA ! saMtaraM pibeiMdiyA uvvaTTaMti, niraMtaraM pi beiMdiyA uvvaTTati / [10 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIvoM kA udvarttana (maraNa) sAntara hotA hai yA nirantara hotA hai ? [10 u. ] gAMgeya ! dvIndriya jIvoM kA udvarttana sAntara bhI hotA hai aura nirantara bhI hotA hai / 11. evaM jAva vANamaMtarA / [11] isI prakAra vANavyantaroM taka jAnanA caahie| 12. saMtaraM bhaMte ! joisiyA cayaMti0 ? pucchA / gaMgeyA ! saMtaraM pi joisiyA cayaMti, niraMtaraM pi joisiyA cayaMti / [12 pra.] bhagavan! jyotiSka devoM kA cyavana (maraNa) sAntara hotA hai yA nirantara hotA hai ? [12 u.] gAMgeya ! jyotiSka devoM kA cyavana sAntara bhI aura nirantara bhI hotA hai / 13. evaM jAva vemANiyA vi| [13] isI prakAra yAvat vaimAnikoM taka (cyavana ke sambandha meM bhI) jAna lenA caahie| vivecana -- upapAta - udvarttana: paribhASA -- jIvoM janma yA utpatti ko upapAta aura maraNa yA cyavana ko udvarttana kahate haiM / vaimAnika aura jyotiSka devoM kA maraNa cyavana kahalAtA hai| nArakAdi kA maraNa udvarttana / vyAkhyAprajJaptisUtra sAntara aura nirantara -- jIvoM kI utpatti Adi meM samaya Adi kAla kA antara (vyavadhAna) ho to vaha 'sAntara' aura utpatti Adi meM samaya Adi kAla kA antara (vyavadhAna) na ho, vaha 'nirantara ' kahalAtA hai| ekendriya jIvoM kI utpatti aura mRtyu -- ye jIva pratisamaya utpanna hote aura pratisamaya marate haiM / isalie unakI utpatti aura udvarttana sAntara nahIM, nirantara hotA hai| ekendriya ke sivAya zeSa sabhI jIvoM kI utpatti aura mRtyu meM antara sambhava hai| isaliye ve sAntara evaM nirantara, donoM prakAra se utpanna hote aura marate haiN| pAsAvaccijje- pArvApatya arthAt -- pArzvanAtha bhagavAn ke santAnIya---- ziSyAnuziSya / pravezanaka : cAra prakAra 14. kaivihe NaM bhaMte! pavesaNae paNNatte ? 1. bhagavatIsUtra (artha - vivecana) bhA. 4, (paM. ghevaracandajI), pR. 1617 2. vahI, pR. 1617 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 navama zataka : uddezaka-32 gaMgeyA ! cavihe pavesaNae paNNatte, taM jahA-neraiyapavesaNae tirikkhajoNiyapavesaNae maNussapavesaNae devpvesnne| [14 pra.] bhagavan! pravezanaka kitane prakAra kA kahA gayA hai ? * [14 u.] gAMgeya! pravezanaka cAra prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra--(1) nairayika-pravezanaka, (2) tiryagyonika-pravezanaka, (3) manuSya-pravezanaka aura (4) dev-prveshnk| vivecana-pravezanaka-eka gati se dUsarI gati meM praveza karanA-jAnA, pravezanaka hai| arthAt-eka gati se mara kara dUsarI gati meM utpanna honA pravezanaka kahalAtA hai| gatiyA~ cAra hone se pravezanaka bhI cAra prakAra kA hI hai| nairayika-pravezanaka nirUpaNa 15. neraiyapavesaNae NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? gaMgeyA ! sattavihe pannatte, taM jahA--rayaNappabhApuDhavineraiyapavesaNae jAva ahesttmaapuddhvineriypvesnne| [15 pra.] bhagavan ! nairayika-pravezanaka kitane prakAra kA kahA gayA hai ? / [15 u.] gAMgeya! (nairayika-pravezanaka) sAta prakAra kA kahA gayA hai, jaise ki ratnaprabhA pRthvInairayikapravezanaka yAvat adhHsptmpRthviirairyik-prveshnk| vivecana nairayika-pravezanaka sAta hI kyoM ?-naraka sAta haiM aura nairayika jIva ratnaprabhA Adi narakoM meM se kisI bhI eka naraka meM utpanna hotA hai, ataH usake sAta hI pravezanaka ho sakate haiN| yathAratnaprabhA-pravezanaka, zarkarAprabhA-pravezanaka aadi| eka nairayika ke pravezanaka-bhaMga 16. ege bhaMte ! neraie neraiyapavesaNae NaM pavisamANe kiM rayaNappabhAe hojjA, sakkarappabhAe hojjA, jAva ahesattamAe hojjA ? gaMgeyA ! rayaNappabhAe vA hojjA jAva ahesattamAe vA hojjaa| __[16 pra.] bhaMte! kyA eka nairayika jIva nairayika-pravezanaka dvArA praveza karatA huA ratnaprabhApRthvI meM hotA hai, athavA yAvat adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai ? [16 u.] gAMgeya! vaha nairayika ratnaprabhApRthvI meM hotA hai, yA yAvat adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| 1. gatyantarAduvRttasya vijAtIyagatau jIvasya pravezanaM utpAda ityrthH| bhagavatI. a. vRtti, patra 442 2. viyAhapaNNattisuttaM bhA. 1 (mUlapATha-TippaNa), pR. 422 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra vivecana -- eka nairayika ke asaMyogI sAta pravezanaka bhaMga - yadi eka nAraka ratnaprabhA Adi narakoM meM utpanna (praviSTa) ho to usake sAta vikalpa hote haiN| jaise ki- (1) yA to vaha ratnaprabhApRthvI meM utpanna hotA hai, (2) yA zarkarAprabhApRthvI meM, (3 se 7) yA isI taraha Age eka-eka pRthvI meM yAvat adhaH saptamapRthvI meM utpanna hotA hai| isa prakAra asaMyogI sAta bhaMga hote haiM / utkRSTa pravezanaka ke sivAya sabhI bhUmiyoM meM asaMyogI sAta hI vikalpa hote haiN| do nairayikoM ke pravezanaka-bhaMga 17. do bhaMte ! neraiyA neraiyapavesaNae NaM pavisamANA kiM rayaNappabhAe hojjA jAva ahesattamAe hojjA ? 468 * gaMgeyA ! rayaNappabhAe vA hojjA jAva ahesattamAe vA hojjA / 7 / ahavA ege rayaNappabhAe hojjA, ege sakkarappabhAe hojjA 1 | ahavA ege rayaNappabhAe, ege vAluyappabhAe hojjA 2 / jAva ege rayaNappabhAe, ege ahesattamAe hojjA, 3-4-5-6 / ahavA ege sakkarappabhAe ege vAluyappabhAe hojjA 7 / jAva ahavA ege sakkarappabhAe, ege asattamAe hojjA 8-9-10-11 / ahavA ege vAluyappabhAe, ege paMkappabhAe hojjA 12 / evaM jAva ahavA ege vAluyappabhAe, ege ahesattamAe hojjA, 13 - 14-15 / evaM ekkekkA puDhavI chaDDeyavvA jAva ahavA ege tamAe, ege asattamAe hojjA, 16-17-18-19-20-21 / [17 pra.] bhagavan! do nairayika jIva, nairayika- pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA ratnaprabhA pRthvI meM utpanna hote haiM, athavA yAvat adhaH saptamapRthvI meM utpanna hote haiM ? [17 u.] gAMgeya! ve donoM (1) ratnaprabhApRthvI meM utpanna hote haiM athavA (2-7) yAvat adhaH saptamapRthvI meM utpanna hote haiM / athavA (1) eka ratnaprabhApRthvI meM utpanna hotA hai aura eka zarkarAprabhApRthvI meM / athavA (2) eka ratnaprabhA pRthvI meM utpanna hotA hai aura eka bAlukAprabhApRthvI meM ( 3-4-5-6) / athavA yAvat eka ratnaprabhA pRthvI meM utpanna hotA hai aura eka adha:saptamapRthvI meM / (arthAt -- eka ratnaprabhApRthvI meM aura eka paMkaprabhApRthvI meM, eka ratnaprabhApRthvI meM aura eka dhUmaprabhApRthvI meM, eka ratnaprabhApRthvI meM aura eka tama: prabhApRthvI meM, yA eka ratnaprabhA pRthvI meM aura eka tamastama: prabhApRthvI meM utpanna hotA hai| isa prakAra ratnaprabhA ke sAtha chaha vikalpa hote haiN| (7) athavA eka zarkarAprabhA pRthvI meM utpanna hotA hai aura eka bAlukAprabhA meM, athavA (8-9-10 1. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patra 422 (kha) bhagavatI (paM. ghevaracandajI) bhA. 4, pR. 1619 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-32 469 11) yAvat eka zarkarApRthvI meM utpanna hotA hai aura eka adhaHsaptamapRthvI meN| (arthAt --eka zarkarAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM. eka zarkarAprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM, athavA eka zarkarAprabhA meM aura eka tamastamaHprabhA meM utpanna hotA hai| isa prakAra zarkarAprabhA ke sAtha pAMca vikalpa hue|) (12) athavA eka bAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM utpanna hotA hai, (13-14-15) athavA isI prakAra yAvat eka bAlukAprabhA meM aura eka adha:saptamapRthvI meM utpanna hotA hai| (arthAt athavA eka bAlukAprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM, yA eka bAlukAprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM, yA eka bAlukAprabhA meM aura eka tamastamaHprabhA meM utpanna hotA hai| isa prakAra bAlukAprabhA ke sAtha cAra vikalpa hue)| (16-17-18-19-20-21) isI prakAra (pUrva-pUrva kI) eka-eka pRthvI chor3a denI cAhie, yAvat eka tamaHprabhA meM aura eka tamastamaHprabhA meM utpanna hotA hai| (arthAt --eka paMkaprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM, yA eka paMkaprabhA meM aura eka tamastama:prabhA meM, yoM tIna vikalpa paMkaprabhA ke sAtha tathA eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM yA eka dhUmaprabhA meM aura eka tamastama:prabhA meM, yoM do vikalpa.dhUmaprabhA ke sAtha tathA eka tamaHprabhA meM aura eka tamastamaHprabhA meM utpanna hotA hai, yoM eka vikalpa tamaHprabhA ke sAtha hotA hai)| vivecana-do nairayikoM ke pravezanaka-bhaMga-do nairayikoM ke kula pravezana-bhaMga 28 hote haiN| jinameM se eka-eka naraka meM donoM nairayikoM ke eka sAtha utpanna hone kI apekSA se7 bhaMga hote haiN| do narakoM meM eka-eka nairayika kI eka sAtha utpatti hone kI apekSA se dvikasaMyogI kula 21 bhaMga hote haiM, jinameM ratnaprabhA ke sAtha 6, zarkarAprabhA ke sAtha 5, bAlukAprabhA ke sAtha 4, paMkaprabhA ke sAtha 3, dhUmaprabhA ke sAtha 2 aura tamaHprabhA ke sAtha 1, isa prakAra kula milAkara 21 bhaMga hote haiN| do nairayikoM ke asaMyogI 7 aura vikasaMyogI 21, ye donoM milAkara kula 28 bhaMga (vikalpa) hote haiN|' tIna nairayikoM ke pravezanaka-bhaMga 18. tiNNi bhaMte ! neraiyA neraiyapavesaNae NaM pavisamANA kiM rayaNappabhAe hojjA jAva ahesattamAe hojjA? gaMgeyA ! rayaNappabhAe vA hojjA jAva ahesattamAe vA hojjaa|7| ahavA ege rayaNappabhAe, do sakkarappabhAe hojjA 1 / jAva ahavA ege rayaNappabhAe, do ahesattamAe hojjA, 2-3-4-5-6 / ahavA do rayaNappabhAe, ege sakkarappabhAe hojjA 1 / jAva ahavA do rayaNappabhAe, ege ahesattamAe hojjA, 2-3-4-5-6 = 12 / ahavA ege sakkarappabhAe, do vAluyappabhAe hojjaa| jAva ahavA ege sakkarappabhAe, do ahesattamAe hojjA, 2-3-4-5 1. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patra 442 (kha) bhagavatI bhA. 4 (paM. ghevaracaMdajI), pR. 1621 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 vyAkhyAprajJaptisUtra =17 / ahavA do sakkarappabhAe, ege vAluyappabhAe hojjA 1 / jAva ahavA do sakkarapabhAe, ege ahesattamAe hojjA, 2-3-4-5 = 22 // evaM jahA sakkarappabhAe vattavvayA bhaNiyA tahA savvapuDhavINaM bhANiyavvA, jAva ahavA do tamAe, ege ahesattamAe hojjaa| 4-4, 3-3, 2-2, 1-142 / ahavA ege rayaNappabhAe, ege sakkarappabhAe, ege vAluyappabhAe hojjA 1 / ahavA ege rayaNappabhAe, ege sakkarappabhAe, ege paMkappabhAe hojjA 2 / jAva ahavA ege rayaNappabhAe, egesakkarappabhAe, ege ahesattamAe hojjA, 3-4-5 / ahavA ege rayaNappabhAe, ege vAluyappabhAe ege paMkappabhAe hojjA 6|ahvaa ege rayaNappabhAe, ege vAluyappabhAe, ege dhUmappabhAe hojjA 7|evN jAva ahavA ege rayaNappabhAe, ege vAluyappabhAe, ege ahesattamAe hojA, 8-9 / ahavA ege rayaNappabhAe, ege paMkappabhAe, ege dhUmappabhAe hojjA 10 / jAva ahavA ege rayaNappabhAe, ege paMkappabhAe, ege ahesattamAe hojA, 11-12 / ahavA ege rayaNappabhAe, ege dhUmappabhAe, ege tamAe hojjA 13 / ahavA ege rayaNappabhAe, ege dhUmappabhAe, ege ahesattamAe hojjA 14 / ahavA ege rayaNappabhAe, ege tamAe, ege ahesattamAe hojjA 15|ahvaa ege sakkarappabhAe, ege vAluyappabhAe, ege paMkappabhAe hojjA 16 / ahavA ege sakkarappabhAe, ege vAluyappabhAe, ege dhUmappabhAe hojjA 17 / jAva ahavA ege sakkarappabhAe, ege vAluyappabhAe, ege ahesattamAe hojjA, 18-19 / ahavA ege sakkarappabhAe, ege paMkappabhAe, ege dhUmappabhAe hojjA 20 / jAva ahavA ege sakkarappabhAe, ege paMkappabhAe, ege ahesattamAe hojjA, 21-22 / ahavA ege sakkarappabhAe, ege dhUmappabhAe, ege tamAe hojjA, 23 / ahavA ege sakkarappabhAe, ege dhUmappabhAe ege ahesattamAe hojjA 24 / ahavA ege sakkarappabhAe, ege tamAe, ege ahesattamAe hojjA 25|ahvaa ege vAluyappabhAe, ege paMkappabhAe, ege dhUmappabhAe hojjA 26 / ahavA ege vAluyappabhAe, ege paMkappabhAe, ege tamAe hojjA 27 / ahavA ege vAluyappabhAe, ege paMkappabhAe, ege ahesattamAe hojjA 28 / ahavA ege vAluyappabhAe, ege dhUmappabhAe, ege tamAe hojjA 29 / ahavA ege vAluyappabhAe, ege dhUmappabhAe, ege ahesattamAe hojjA 30|ahvaa ege vAluyappabhAe, ege tamAe, ege ahesattamAe hojjA 31 ahavA ege paMkappabhAe, ege dhUmappabhAe, ege tamAe hojjA 32 / ahavA ege paMkappabhAe, ege dhUmappabhAe, ege ahesattamAe hojjA 33|ahvaa ege paMkappabhAe, ege tamAe, ege ahesattamAe hojjA 34|ahvaa ege dhUmappabhAe, ege tamAe, ege ahesattasAe hojjA 35 / 84 / [18 pra.] bhagavan ! tIna nairayika nairayika-pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM utpanna hote haiM ? athavA yAvat adhaHsaptamapRthvI meM utpanna hote haiM ? / [18 u.] gAMgeya! ve tIna nairayika (eka sAtha) ratnaprabhA meM utpanna hote haiM, athavA yAvat adhaHsaptama meM utpanna hote haiN| (1) athavA eka ratnaprabhA meM aura do zarkarAprabhA meM, athavA (2-3-4-5-6) yAvat eka ratnaprabhA meM Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-32 471 aura do adhaHsaptama pRthvI meM utpanna hote haiM / (isa prakAra 1-2 kA ratnaprabhA ke sAtha anukrama se dUsare narakoM ke sAtha saMyoga karane se chaha bhaMga hote haiN|) (1) athavA do nairayika ratnaprabhA meM aura eka zarkarAprabhA meM utpanna hote haiM / (2-3-4-5-6) athavA yAvat do jIva ratnaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (isa prakAra 2-1 ke bhI pUrvavat 6 bhaMga hote haiN)| (1) athavA eka zarkarAprabhA meM aura do bAlukAprabhA meM hote haiM, (2-3-4-5) athavA yAvat eka zarkarAprabhA meM aura do adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| (isa prakAra zarkarAprabhA ke sAtha 1-2 ke pAMca bhaMga hote haiN)| (1) athavA do zarkarAprabhA meM aura eka bAlukAprabhA meM hotA hai, athavA (2-3-4-5) yAvat do zarkarAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM utpanna hotA hai, (isa prakAra 2-1 ke pUrvavat pAMca bhaMga hote haiN)| jisa prakAra zarkarAprabhA kI vaktavyatA kahI, usI prakAra sAtoM narakoM kI vaktavyatA, yAvat do tamaHprabhA meM aura eka tamastamaHprabhA meM hotA hai, yahA~ taka jAnanA caahie| (isa prakAra 6+6+5+5 = 22 tathA 4-4, 3-3, 2-2,1-1 = kula 42 bhaMga hue)| athavA (1) eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura eka bAlukAprabhA meM, (2) athavA eka ratnaprabhA meM eka zarkarAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM hotA hai| athavA (3-4-5) yAvat eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (isa prakAra ratnaprabhA aura zarkarAprabhA ke sAtha 5 vikalpa hote hai)| __ athavA (6) eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM hotA hai| (7) athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai| (8-9) isI prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| isa prakAra ratnaprabhA aura bAlukAprabhA ke sAtha 4 vikalpa hote haiN| athavA (10) eka ratnaprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai, (11-12) yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (isa prakAra bAlukAprabhA ko chor3ane para ratnaprabhA aura paMkaprabhA ke sAtha tIna vikalpa hote haiN| athavA (13) eka ratnaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tama:prabhA meM hotA hai, (14) athavA eka ratnaprabhA meM eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (isa prakAra paMkaprabhA ko chor3a dene para, ratnaprabhA aura dhUmaprabhA ke sAtha do vikalpa hote haiN|) (15) athavA eka ratnaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (dhUmaprabhA ko Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 vyAkhyAprajJaptisUtra chor3a dene para yaha eka vikalpa hotA hai|) isa prakAra ratnaprabhA ke 5+4+3+2+1 = 15 vikalpa hote haiN| (16) athavA eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM hotA hai, (17) athavA eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai, (18-19) yAvat athavA eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (isa prakAra zarkarAprabhA aura bAlukAprabhA ke sAtha cAra vikalpa hote haiN|) / (20) athavA eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai, (21-22) yAvat athavA eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (isa prakAra bAlukAprabhA ko chor3a dene para zarkarAprabhA aura paMkaprabhA ke sAtha tIna vikalpa hote haiN|) (23) athavA eka zarkarAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai| (24) athavA eka zarkarAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (isa prakAra paMkaprabhA ko chor3a dene para, zarkarAprabhA aura dhUmaprabhA ke sAtha do vikalpa hote haiN| (25) athavA eka zarkarAprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (isa prakAra dhUmaprabhA ko chor3a dene para eka vikalpa hotA hai| yoM zarkarAprabhA ke sAtha 4+3+2+1 = 10 vikalpa hote haiN|) (26) athavA eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai| (27) athavA eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai, (28) athavA eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| athavA (29) eka bAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai| (30) athavA eka bAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (31) athavA eka bAlukAprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (isa prakAra bAlukAprabhA ke sAtha 3+2+1 = 6 vikalpa hote haiN|) ___(32) athavA eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai| (33) athavA eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (yoM paMkaprabhA aura dhUmaprabhA ke sAtha do vikalpa hote haiN|) (34) athavA eka paMkaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (isa prakAra paMkaprabhA ke sAtha 2 + 1 =3 vikalpa hote haiN|) (35) athavA eka dhUmaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (isa taraha dhUmaprabhApRthvI ke sAtha eka vikalpa hotA hai| (ra. 15 + za. 10 + vA. 6 + paM. 3 + dhU. 1, yoM trikasaMyogI kula bhaMga 35 hote haiN|) vivecanatIna nairayikoM ke narakapravezanakabhaMga-yadi tIna jIva naraka meM utpanna hoM to unake asaMyogI (eka-eka) bhaMga7, dvika saMyogI 42 aura trika saMyogI 35, ye saba milakara 84 bhaMga hote haiM / jo Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473 navama zataka : uddezaka-32 Upara batalA die gae haiN| cAra nairayikoM ke pravezanakabhaMga 19. cattAri bhaMte ! neraiyA neraiyapavesaNae NaM pavisamANA kiM rayaNappabhAe hojjA0 ? pucchaa| gaMgeyA ! rayaNappabhAe vA hojjA jAva ahesattamAe vA hojjA 7 / ahavA ege rayaNappabhAe, tiNNi sakkarappabhAe hojjA 1 / ahavA ege rayaNappabhAe, tiNNi vAluyappabhAe hojjA 2 / evaM jAva' ahavA ege rayaNappabhAe, tiNNi ahesattamAe hojjA 3-6 / ahavA do rayaNappabhAe, do sakkarappabhAe hojjA 1,evaM jAva' ahavA do rayaNappabhAe, do ahesattamAe hojjA 2-6 = 12 / ahavA tiNNi rayaNappabhAe ege sakkarappabhAe hojjA 1|evN jA ahavA tiNNirayaNappabhAe, ege ahesattamAe hojjA 2-6 = 18 / ahavA ege sakkarappabhAe, tiNNi vAluyappabhAe hojjA 1, evaM jaheva rayaNappabhAe uvarimAhiM samaM cAriyaM tahA sakkarappabhAe vi uvarimAhiM samaM cAriyavvaM 2-15 = 33 / evaM ekkekkAe samaM cAreyavvaM jAva ahavA tiNNi tamAe, ege ahesattamAe hojjA 15-15 = 63 / ahavA ege rayaNappabhAe, ege sakkarappabhAe, do vAluyappabhAe hojjA 1 / ahavA ege rayaNappabhAe, ege sakkara0, do paMkappabhAe hojjA 2 / evaM jAva ege rayaNappabhAe, ege sakkara do ahesattamAe hojjA 3-4-5 / ahavA ege rayaNa do sakkara0 ege vAluyappabhAe hojjA 1 / evaM jAva ahavA ege rayaNa0, do sakkara0, ege ahesattamAe hojjA 2-3-4-5-10 / ahavA do rayaNa., ege sakkara0, ege vAluyappabhAe hojjA 1 = 11 / evaM jAva ahavA do 1. bhagavatI--a. vRtti, patrAMka 442 2. 'jAva' pada se 'ahavAegerayaNappabhAe, tiNNi paMkappabhAe hojjaa3|ahvaaegerynnppbhaae, tiNNidhUmappabhAe hojA 4|ahvaa ege rayaNappabhAe, tiNNi tamappabhAe hojjaa5|' isa prakAra tRtIya, caturtha evaM paMcama bhaMga samajhanA . caahie| 3. isI prakAra 'jAva' pada se- 'ahavA do rayaNappabhAe, do vAluyappabhAe hojjA, 2|ahvaa do rayaNappabhAe, do ___paMkappabhAe hojjaa3|ahvaa do rayaNappabhAe, do dhUmappabhAe hojjA 4|ahvaa do rayaNappabhAe, do tamAe hojjaa|' isa prakAra dvitIya, tRtIya, caturtha, paMcama bhaMga samajhanA caahie| 4. evaM jAva' pada se 'ahavA tiNNi rayaNappabhAe, egevAluyappabhAe |ahvaa tiNNi rayaNappabhAe,ege paMkappabhAe 3|ahvaa tiNNi rayaNappabhAe ege dhUmappabhAe 4|ahvaa tiNNi rayaNappabhAe, ege tamAe 5 / ' isa prakAra dvitIya tRtIya, caturtha, paMcama bhaMga smjhnaa| Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 vyAkhyAprajJaptisUtra rayaNa., ege sakkara., ege ahesattamAe hojjA 5 = 15 / ahavA ege rayaNa., ege vAluya0, do paMkappabhAe hojjA 1 - 16 / evaM jAva ahavA ege rayaNappabhAe, ege vAluya0, do ahesattamAe hojjA 2-3-4 -19 / evaM eeNaM gamaeNaM jahA tiNhaM tiyajogo tahA bhANiyavo jAva ahavA do dhUmappabhAe, ege tamAe, ege ahesattamAe hojjA 105 / ahavA ege rayaNappabhAe, ege sakkarappabhAe, ege vAluyappabhAe, ege paMkappabhAe hojjA 1 / ahavA ege rayaNappabhAe, ege sakkara0, ege vAluya0, ege dhUmappabhAe hojjA 2 / ahavA ege rayaNa., ege sakkara, ege vAluya., ege tamAe hojjA 3 / ahavA ege rayaNappabhAe, ege sakkarappabhAe, ege vAluyappabhAe, ege ahesattamAe hojjA 4|ahvaa ege rayaNa. ege sakkara, ege paMka0, ege dhUmappabhAe 1-5|ahvaa ege rayaNa., ege sakkara0, ege paMkappabhAe, ege tamAe hojjA 2-6|ahvaa ege rayaNa., ege sakkara0, ege paMka0, ege ahesattamAe hojjA 3-7|ahvaa ege rayaNappabhAe, ege sakkara0, ege dhUma0, ege tamAe hojjA 1-8 // ahavA ege rayaNa., ege sakkara0, ege dhUma0, ege ahesattamAe hojjA 2-9|ahvaa ege rayaNa., ege sakkarappabhAe, ege tamAe, ege ahesattamAe hojjA 1-10, ahavA ege rayaNa., ege vAluya., ege paMka0, ege dhUmappabhAe hojjA 1-11 / ahavA ege rayaNa., ege vAluya., ege paMka0, ege tamAe hojjA 2-12 / ahavA ege rayaNa, ega0, vAluya., ege paMka0, ege ahesattamAe hojjA 3-13 / ahavA ege rayaNa., ege vAluya0, ege dhUma0, ege tamAe hojjaa1-14| ahavA ege rayaNappabhAe, ege vAluya0, ege dhUma0, ege ahesattamAe hojjA 2-15 / ahavA ege rayaNa., ege vAluya., ege tamAe, ege ahesattamAe hojjA 1-16 / ahavA ege rayaNa., ege paMka0, ege dhUma0, ege tamAe hojjA 1-17 / ahavA ege rayaNa., ege paMka0, ege dhUma., ege ahesattamAe hojjA 2-18, ahavA ege rayaNa., ege paMka0, egetamAe, ege ahesattamAe hojjA 1-19 / ahavA ege rayaNa., ege dhUma., ege tamAe ege ahesattamAe hojjA 1-20|ahvaa ege sakkara0, ege vAluya0, ege paMka0, ege dhUmappabhAe hojjA 1-21 / evaM jahA rayaNappabhAe uvarimAo puDhavIo cAriyAo tahA sakkarappabhAe vi uvarimAo cAriyavvAo jAva ahavA ege sakkara0, ege dhUma0, ege tamAe, ege ahesattamAe hojjA 1-30 / ahavA ege vAluya0 ege paMka0, ege dhUma0, tamAe hojjA 1-31 / ahavA ege vAluya0, ege paMka0, ege dhUmappabhAe, ege ahesattamAe hojjA 2-32 / ahavA ege vAluya0, ege paMka0, ege tamAe, ege ahesattamAe hojjA 3-33 / ahavA ege vAluya., ege dhUma0, ege tamAe, ege ahesattamAe hojjA 4-34 / ahavA ege paMka0, ege dhUma., ege tamAe, ege ahesattamAe hojjA 1-35 / . [19 pra.] bhagavan ! nairayikapravezanaka dvArA praveza karate hue cAra nairayika jIva kyA ratnaprabhA meM utpanna hote haiM ? ityAdi prshn| [19 u.] gAMgeya! ve cAra nairayika jIva ratnaprabhA meM hote haiM / athavA yAvat adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| (isa prakAra asaMyogI sAta vikalpa aura sAta hI bhaMga hote haiN|) Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka - 32 475 (dvikasaMyogI tiresaTha bhaMga ) - (1) athavA eka ratnaprabhA meM aura tIna zarkarAprabhA meM hote haiM, (2) athavA eka ratnaprabhA meM aura tIna bAlukAprabhA meM hote haiM, ( 3-4-5-6 ) isI prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM aura tIna adhaH saptamapRthvI meM hote haiM / (isa prakAra ratnaprabhA ke sAtha 1-3 ke 6 bhaMga hote haiM / ) (7) athavA do ratnaprabhA meM aura do zarkarAprabhA meM hote haiM, ( 8- 9-10-11-12) isI prakAra yAvat athavA do ratnaprabhA meM aura do adhaH saptamapRthvI meM hote haiN| (yoM ratnaprabhA ke sAtha 2-2 ke chaha bhaMga hote haiM / ) (13) athavA tIna ratnaprabhA meM aura eka zarkarAprabhA meM hotA hai, (14-18) isI prakAra yAvat athavA ratnaprabhA meM aura eka adhaH saptamapRthvI meM hotA hai / (isa prakAra ratnaprabhA ke sAtha 3-1 ke 6 bhaMga hote haiM / yoM ratnaprabhA ke sAtha kula bhaMga 6+6+6 18 hue / ) (1) athavA eka zarkarAprabhA meM aura tIna vAlukAprabhA meM hote haiN| jisa prakAra ratnaprabhA kA Age kI narakapRthviyoM ke sAtha saMcAra (yoga) kiyA, usI prakAra zarkarA prabhA kA bhI usake Age kI narakoM ke sAtha saMcAra karanA caahie| (isa prakAra zarkarAprabhA ke sAtha 1-3 ke 5 bhaMga, 2-2 ke 5 bhaMga, evaM 3-1 ke 5 bhaMga yoM kula milAkara 15 bhaMga hue / ) isI prakAra Age kI eka-eka (bAlukAprabhA paMkaprabhA, Adi) narakapRthviyoM ke sAtha yoga karanA caahie| (isa prakAra bAlukAprabhA ke sAtha bhI 1-3 ke 4, 2-2 ke 4 aura 3-1 ke 4 yoM kula 12 bhaMga paMkaprabhA ke sAtha 1-3 ke 3, 2-2 ke 3 aura 3-1 ke 3, yoM kula 9 bhaMga, tathA dhUmaprabhA ke sAtha 1-3 ke 2, 2-2 ke 2, aura 3-1 ke 2, tathA tamaH prabhA ke sAtha 1-3 kA 1, 2 -2 kA 1 aura 3-1 kA 1 hotA hai / yAvat athavA tIna tamaH prabhA meM aura eka tamastamaH prabhA meM hotA hai, yahA~ taka kahanA caahie| (isa prakAra dvikasaMyogI kula 63 bhaMga hue|) 1 (trikasaMyogI 105 bhaMga ) - (1) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura do bAlukAprabhA meM hote haiN| (2) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura do paMkaprabhA meM hote haiM / ( 3-4-5) isI prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura do adhaH saptamapRthvI meM hote / (isa prakAra 1-1-2 ke pAMca bhaMga hue / ) (1) athavA eka ratnaprabhA meM do zarkarAprabhA meM aura eka vAlukAprabhA meM hotA hai, (2 se 5) isI prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM do zarkarAprabhA meM aura eka adhaH saptamapRthvI meM hotA hai / isI prakAra 1-2-1 ke pAMca bhaMga hue| (1) athavA do ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura eka bAlukAprabhA meM hotA hai / (2 se 5) isI prakAra yAvat athavA do ratnaprabhA meM eka zarkarAprabhA meM aura eka adhaH saptamapRthvI meM hotA hai / (isa prakAra 2-1-1 ke pAMca bhaMga hue|) Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 vyAkhyAprajJaptisUtra (1) athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura do paMkaprabhA meM hote haiN| isa prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura do adhaHsaptamapRthvI meM hote haiM (2-3-4) / (isa prakAra ratnaprabhA aura bAlukAprabhA ke sAtha 4 bhaMga hote haiN|) isI prakAra ke abhilApa dvArA jaise tIna nairayikoM ke trikasaMyogI bhaMga kahe, usI prakAra cAra nairayikoM ke bhI trikasaMyogI bhaMga jAnanA cAhie, yAvat do dhUmaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka tamastamaHprabhA meM hotA hai| (isa prakAra trikasaMyogI kula 105 bhaMga hue|) (catuHsaMyogI 35 bhaMga-) (1) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM hotA hai| (2) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai, (3) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai| (4) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (ye cAra bhaMga hue|) (1) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai| (2) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai| (3) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (isa prakAra ye tIna bhaMga hue|) (1) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM eka dhUmaprabhA meM aura eka tama:prabhA meM hotA hai| (2) athavA eka ratnaprabhA meM eka zarkarAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (isa prakAra ye do bhaMga hue|) (1) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (yaha eka bhaMga huaa|) (1) athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai| (2) athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM eka paMkaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai| (3) athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (ye tInoM bhaMga hue|) (1) athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai| (2) athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (ye donoM bhaMga hue|) (1) athavA eka ratnaprabhA meM, eka vAlukAprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (yaha eka. bhaMga huaa|) Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-32 477 (1) athavA eka ratnaprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai| (2) athavA eka ratnaprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (ye do bhaMga hote haiN|) (1) athavA eka ratnaprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, ekatama:prabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (yaha eka bhaMga) (1) athavA eka ratnaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (yaha eka bhaMga huaa| isa prakAra ratnaprabhA ke saMyoga vAle 4+3+2+1, +3+2+1, +2+1+1 = 20 bhaMga hote haiN|) (1) athavA eka zarkarAprabhA meM eka bAlukAprabhA meM eka paMkaprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai| jisa prakAra ratnaprabhA kA usase Age kI pRthviyoM ke sAtha saMcAra (yoga) kiyA usI prakAra zarkarAprabhA kA usase Age kI pRthviyoM ke sAtha yoga karanA cAhie yAvat athavA eka zarkarAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (isa prakAra zarkarAprabhA ke saMyoga vAle 10 bhaMga hote haiN|) (1) athavA eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai| (2) athavA eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (3) athavA eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (isa taraha bAlukAprabhA ke saMyoga vAle 4 bhaMga hue|) (1) athavA eka bAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai athavA eka paMkaprabhA meM eka dhUmaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adha:saptamapRthvI meM hotA hai| isa prakAra saba milakara catuHsaMyogI bhaMga 20+10+4+1 =35 hote haiN| tathA cAra nairayika, AzrayI asaMyogI 7, dvikasaMyogI 63, trikasaMyogI 105 aura catuHsaMyogI 35, ye saba 210 bhaMga hote haiN|) vivecana-cAra nairayikoM ke pravezanaka bhaMga-cAra nairayikoM ke 1-3, 2-2, 3-1 isa prakAra ke dvikasaMyogI bhaMga tIna hote haiN| unameM se ratnaprabhA ke sAtha zeSa pRthviyoM kA saMyoga karane se 1-3 ke 6,2-2 ke 6 aura 3-1 ke 6 yo 18 bhaMga hue| isI prakAra zarkarAprabhA ke sAtha pUrvokta tInoM vikalpoM ke 5+5+5 = 15 bhaMga, isI prakAra bAlukAprabhA ke sAtha pUrvokta tInoM vikalpoM ke 4+4+4 = 12, bhaMga hote haiN| tathA paMkaprabhA ke sAtha pUrvokta tInoM vikalpa bhI 3+3+3 = 9 bhaMga,eka dhUmaprabhA ke sAtha 2+2+2 =6 bhaMga tathA tamaHprabhA ke sAtha 1+1+1 = 3 bhaMga hote haiN| sabhI milakara vikasaMyogI 63 bhaMga batAe ge| unameM se ratnaprabhA ke sAtha saMyoga vAle 18 bhaMga Upara batA diye gae haiN| isI prakAra zarkarAprabhA ke sAtha Age kI pRthviyoM kA yoga karane se 1-3 ke 5 bhaMga hote haiM / yathA--eka zarkarAprabhA meM aura tIna bAlukAprabhA Adi meM hote haiN| isI taraha 22 ke bhI pAMca bhaMga hote haiM--do zarkarAprabhA meM aura do bAlukAprabhA Adi meM hote haiN| yoM zarkarAprabhA ke sAtha saMyoga vAle 5 bhaMga hue| isI prakAra 3-1 ke bhI zarkarAprabhA ke saMyoga vAle 5 bhaMga hote haiN| yathA tIna zarkarAprabhA meM aura eka bAlukAprabhA Adi meM hotA hai| isa prakAra zarkarAprabhA ke sAtha saMyoga vAle kula 15 bhaMga Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 vyAkhyAprajJaptisUtra hue| bAlukAprabhA ke sAtha Age kI pRthviyoM kA saMyoga karane se 4 bhaMga hote haiM, jo mUla pATha meM batalA diye haiN| unheM pUrvokta tIna vikalpoM se guNA karane para kula 4+4+4 = 12 bhaMga hote haiN| isI prakAra paMkaprabhA ke sAtha Age kI pRthviyoM kA saMyoga karane para tathA tIna vikalpoM se guNA karane para kula 9 bhaMga hote haiN| isI prakAra dhUmaprabhA ke sAtha 6 bhaMga tathA tamaHprabhA ke sAtha 3 bhaMga hote haiN| yoM uttarottara Age kI pRthviyoM ke sAtha saMyoga karane se Upara batAe anusAra ratnaprabhA ke 18 zarkarAprabhA ke 15, bAlukAprabhA ke 12, paMkaprabhA ke 9, dhUmaprabhA ke 6 aura tama:prabhA ke 3, ye kula milAkara cAra nairayikoM ke dvikasaMyogI 63 bhaMga hote haiN| cAra nairayikoM ke trikasaMyogI bhaMga 105 hote haiN| yathA cAra nairayikoM ke 1-1-2, 1-2-1 aura 2-1-1 ye tIna bhaMga eka vikalpa ke hote haiM, inako ratnaprabhA aura zarkarAprabhA ke sAtha bAlukAprabhA Adi Age kI pRthviyoM ke sAtha saMyoga karane para5 vikalpa hote haiN| pUrvokta tIna bhaMgoM ke sAtha guNA karane para 15 bhaMga hote haiN| isI prakAra ina tIna bhaMgoM dvArA ratnaprabhA aura bAlukAprabhA kA Age kI pRthviyoM ke sAtha saMyoga karane se kula 12 bhaMga hote haiN| ratnaprabhA aura paMkaprabhA ke sAtha zeSa pRthviyoM kA saMyoga karane para kula 9 bhaMga hote haiN| ratnaprabhA aura dhUmaprabhA kA saMyoga karane para 6 bhaMga, tathA ratnaprabhA aura tamaHprabhA ke sAtha saMyoga karane para tIna bhaMga hote haiN| isa prakAra ratnaprabhA ke saMyoga vAle kula bhaMga 15+12+9+6+3 = 45 hote haiN| pUrvokta tIna vikalpoM dvArA zarkarAprabhA aura bAlukAprabhA ke sAtha saMyoga karane para 12, zarkarAprabhA aura paMkaprabhA ke sAtha saMyoga karane para 9, zarkarAprabhA aura dhUmaprabhA ke sAtha saMyoga karane para 6, tathA zarkarAprabhA aura tamaHprabhA kA saMyoga karane para 3 bhaMga hote haiN| isa prakAra zarkarAprabhA ke sAtha saMyoga vAle kula bhaMga 12+9+6+3 = 30 hote haiN| pUrvokta tIna vikalpoM dvArA bAlukAprabhA aura paMkaprabhA ke sAtha zeSa pRthviyoM kA saMyoga karane para 9, bAlukAprabhA aura dhUmaprabhA ke sAtha 6 tathA bAlukAprabhA aura tamaHprabhA ke sAtha saMyoga karane se 3 bhaMga hote haiN| isa prakAra bAlukAprabhA ke sAtha saMyoga vAle kula bhaMga 9+6+3 = 18 hote haiN| pUrvokta tIna vikalpoM dvArA paMkaprabhA aura dhUmaprabhA ke sAtha zeSa pRthviyoM kA saMyoga karane para 9, paMkaprabhA aura tamaHprabhA ke sAtha saMyoga vAle 3 bhaMga hote haiN| yoM paMkaprabhA ke saMyoga vAle kula bhaMga 9+3+ = 12 hote haiN| pUrvokta tIna vikalpoM dvArA paMkaprabhA aura tamaHprabhA ke sAtha saMyoga karane para tIna bhaMga hote haiN| pUrvokta tIna vikalpoM dvArA dhUmaprabhA aura tamaHprabhA ke sAtha saMyoga vAle 3 bhaMga hote haiN| isa prakAra trikasaMyogI samasta bhaMga 45+30+18+9+3 = 105 hote haiN| uparyukta paddhati se cAra nairayikoM ke catuHsaMyogI 35 bhaMga hote haiM, jinakA ullekha mUlapATha meM kara diyA hai| __yoM cAra nairayikoM kI apekSA se asaMyogI7, dvikasaMyogI 63, trikasaMyogI 105 aura catuHsaMyogI 35, yoM kula 210 bhaMga hote haiN| paMca nairayikoM ke pravezanakabhaMga 20. paMca bhaMte ! neraiyA neraiyappavesaNae NaM pavisamANA kiM rayaNappabhAe hojjA ? pucchaa| 1. (ka) viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bA-1, pR. 424 se 426 taka (kha) bhagavatI. a. vRtti, patra 442 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-32 479 gaMgeyA ! rayaNappabhAe vA hojjA jAva ahesattamAe vA hojjA 7 / pAMca nairayikoM ke dvisaMyogI bhaMga ahavA ege rayaNa., cattAri sakkarappabhAe hojjA 1|jaav ahavA ege rayaNa., cattAri ahesattamAe hojjA 6 / ahavA do rayaNa., tiNNi sakkarappabhAe hojjA 1-7 / evaM jAva ahavA do rayaNappabhAe, tiNNi ahesattamAe hojjA 6-12 / ahavA tiNNi rayaNa0, do sakkarappabhAe hojjA 1-13 / evaM jAva ahesattamAe hojjA 6=18 / ahavA cattAri rayaNa., ege sakkarappabhAe hojjA 1-19 / evaM jAva ahavA cattAri rayaNa0 ege ahesattamAe hojjA 6-24 / ahavA ege sakkara0, cattAri vAluyappabhAe hojjA 1 / evaM jahA rayaNappabhAe samaM uvarimapuDhavIo cAriyavvAo tahA sakkarappabhAe vi samaM cAreyavAo jAva ahavA cattAri sakkarappabhAe ege ahesattamAe hojjA 20 / evaM ekkekkAe samaM cAreyavvAo jAva ahavA cattAri tamAe, ege ahesattamAe hojjA 84 / pAMca nairayikoM ke trisaMyogI bhaMga ahavA ege rayaNa. ege sakkara0, tiNNi vAluppabhAe hojjaa1| evaM jAva ahavA ege rayaNa., ege sakkara0, tiNNi ahesattamAe hojjA 5 / ahavA ege rayaNa, do sakkara0, do vAluyappabhAe hojjA 1-6 / evaM jAva ahavA ege rayaNa0, do sakkara0, do ahesattamAe hojjA 5-10 / ahavA do rayaNappabhAe, ege sakkarappabhAe, do vAluyappabhAe hojjA 1-11 / evaM jAva ahavA do rayaNappabhAe, ege sakkarappabhAe, do ahesattamAe hojjA 5-15 / ahavA ege rayaNa., tiNNi sakkara0, ege vAluyappabhAe hojjA 1-16 / evaM jAva ahavA ege rayaNa., tiNi sakkara0, ege ahesattamAe hojjA 5-20 / ahavA do rayaNa., do sakkara0, ege vAluyappabhAe hojjA 1-21 / evaM jAva do rayaNa., do sakkara0, ege ahesattamAe 5-25 / ahavA tiNNi rayaNa., ege sakkara0, ege vAluyappabhAe hojjA 1-26 / evaM jAva ahavA tiNNi rayaNa., ege sakkara0, ege ahesattamAe hojjA 5-30|ahvaa ege rayaNa., ege vAluya., tiNNi paMkappabhAe hojjA 1-31 / evaM eeNaM kameNaM jahA cauNhaM tiyasaMyogo bhaNito tahA paMcaNha vi tiyasaMjogo bhANiyavvo, navaraM tattha ego saMcArijjai, iha doNNi, sesaM taM ceva, jAva ahavA tiNNi dhUmappabhAe ege tamAe ege ahesattamAe hojjA 210 / paMca nairayikoM ke catuHsaMyogI bhaMga __ahavA ege rayaNa0, ege sakkara0, ege vAluya0, do paMkappabhAe hojjA 1 / evaM jAva ahavA ege rayaNa0, ege sakkara0, ege vAluya0, do ahesattamAe hojjA 4|ahvaa ege rayaNa0, ege sakkara0 do vAluya0, ege paMkappabhAe hojjA 1-5 / evaM jAva ahesattamAe 4-5 / ahavA ege rayaNa0, do sakkarappabhAe ege vAluya0, ege paMkappabhAe hojjA 1-9|evN jAva ahavA ege rayaNa0, do sakkara0, ege vAluya0, ege ahesattamAe hojjA 4-12 / ahavA do rayaNa., ege sakkara0, ege vAluya., ege Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 vyAkhyAprajJaptisUtra paMkappabhAe hojjA 1-13 / evaM jAva ahavA do rayaNa., ege sakkara, ege vAluya0 ege ahesattamAe hojjA 4-16 / ahavA ege rayaNa., ege sakkara0, ege paMka0, do dhUmappabhAe hojA 1-17 / evaM jahA cauNhaM caukkasaMyogo bhaNio tahA paMcaNha vi caukkasaMjogo bhANiyavvo, navaraM abbhahiyaM ego saMcAreyavvo, evaM jAva ahavA do paMka0, ege dhUma0, ege tamAe, ege ahesattamAe hojjA 140 / / ahavA 1-1-1-1-1 ege rayaNa sakkara0, ege vAluya., ege paMka0, ege dhUmappabhAe hojjA 1 / ahavA ege rayaNa., ege sakkara0, ege vAluya., ege paMka0, ege tamAe hojjA 2 / ahavA ege rayaNa., jAva ege paMka., ege ahesattamAe hojjA 3 / ahavA ege rayaNa., ege sakkara., ege vAluyappabhAe, ege dhUmappabhAe, ege tamAe hojjA 4 / ahavA ege rayaNa., ege sakkara0, ege vAluya0, ege dhUmAe, ege ahesattamAe hojjA 5 / ahavA ege rayaNa., ege sakkara0, ege vAluya., ege tamAe, ege ahesattamAe hojjA 6|ahvaa ege rayaNa., ege sakkara0, ege paMka0, ege dhUma0, ege tamAe hojjA 7 / ahavA ege rayaNa., ege sakkara0, ege paMka0, ege dhUma0, ege ahesattamAe hojjA 8 / ahavA ege rayaNa., ege sakkara0, ege paMka0, ege tama0, ege ahesattamAe hojjA 9 / ahavA ege rayaNa., ege sakkara0, ege dhUma0, ege tama0, ege ahesattamAe hojjA 10 / ahavA ege rayaNa., ege vAluya., ege paMka0, ege dhUma0, ege tamAe hojjA 11 / ahavA ege rayaNa., ege vAluya0, ege paMka0, ege dhUma0, ege ahesattamAe hojjA 12 / ahavA ege rayaNa., ege vAluya., ege paMka0, ege tama0, ege ahesattamAe hojjA 13 / ahavA ehe rayaNa., ege vAluya0, ege dhUma0, ege tama. ege ahesattamAe hojjA 14 / ahavA ege rayaNa., ege paMka0, jAva ege ahesattamAe hojjA 15 / ahavA ege sakkara0, ege vAluya0, jAva ege tamAe hojjA 16|ahvaa ege sakkara0, ege vAluya0, ege paMka0, ege dhUma0, ege ahesattamAe hojjA 17 / ahavA ege sakkara, jAva ege paMka0, ege tamAe, ege ahesattamAe hojjA 18 / ahavA ege sakkara0, ege vAluya0, ege dhUma0, ege tamAe, ege ahesattamAe hojjA 19 / ahavA ege sakkara0, ege paMka0, jAva ege ahesattamAe hojjA 20|ahvaa ege vAluya0 jAva ege ahesattamAe hojjA 21 / 462 / __ [20 pra.] bhagavan! pAMca nairayika jIva, nairayika-pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM utpanna hote haiM / ityAdi pRcchaa| [20 u.] gAMgeya! ratnaprabhA meM hote haiM ,yAvat adhaHsaptama-pRthvI meM utpanna hote haiM / (isa prakAra asaMyogI sAta bhaMga hote haiN|) (dvikasaMyogI 84 bhaMga-)(1) athavA eka ratnaprabhA meM aura cAra zarkarAprabhA meM hote haiM, (2-6) yAvat athavA eka ratnaprabhA meM aura cAra adhaHsaptama-pRthvI meM hote haiM / (isa prakAra ratnaprabhA ke sAtha 1-4 zeSa pRthviyoM kA yoga karane para 6 bhaMga hote haiN| Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-32 481 (1) athavA do ratnaprabhA meM aura tIna zarkarAprabhA meM hote haiM, (2-6) isI prakAra yAvat athavA do ratnaprabhA meM aura tIna adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| (yoM 2-3 se 6 bhaMga hote haiN|) (1) athavA tIna ratnaprabhA meM aura do zarkarAprabhA meM hote haiN| 2-6 isI prakAra yAvat athavA do tIna ratnaprabhA meM aura do adhaHsaptamapRthvI meM hote haiM / (yoM 3-2 se 6 bhaMga hote haiN|) (1) athavA cAra ratnaprabhA meM aura eka zarkarAprabhA meM hotA hai, (2-6) yAvat athavA cAra ratnaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (isa prakAra 4-1 se 6 bhaMga hote haiN| yoM ratnaprabhA ke sAtha zeSa pRthviyoM ke saMyoga se kula caubIsa bhaMga hote haiN|) (1) athavA eka zarkarAprabhA meM aura cAra bAlukAprabhA meM hote haiM / jisa prakAra ratnaprabhA ke sAtha (1-4, 2-3,3-2 aura 4-1 se Age kI pRthviyoM kA saMyoga kiyA, usI prakAra.zarkarAprabhA ke saMyoga karane para bIsa bhaMga (5+5+5+5 = 20) hote haiM / yAvat athavA cAra zarkarAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| isI prakAra bAlukAprabhA Adi eka-eka pRthvI ke sAtha Age kI pRthviyoM kA (1-4,2-3, 3-2 aura 4-1 se) yoga karanA cAhie, yAvat cAra tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptama-pRthvI meM hotA hai| . vivecana-pAMca nairayikoM ke dvikasaMyogI bhaMga- isake 4 vikalpa hote haiM yathA--1-4, 2-3, 3-2 aura 4-1 / ratnaprabhA ke dvikasaMyogI 6 bhaMgoM ke sAtha 4 vikalpoM kA guNA karane para 24 bhaMga hote haiN| zarkarAprabhA ke sAtha 5 bhaMgoM se 4 vikalpoM kA guNA karane para 20, bAlukAprabhA ke sAtha 16, paMkaprabhA ke sAtha 12, dhUmaprabhA ke sAtha 8 aura tamaHprabhA ke sAtha 4 bhaMga hote haiM / isa prakAra kula 24+20+16+12+8+4 = 84 bhaMga dvikasaMyogI hote haiN| (trikasaMyogI 210 bhaMga-) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura tIna bAlukAprabhA meM hote haiM / isI prakAra yAvat-athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura tIna adhaHsaptama-pRthvI meM hote haiN| (isa prakAra eka, eka aura tIna ke ratnaprabhA-zarkarAprabhA ke sAtha saMyoga se pAMca bhaMga hote haiN|) athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura do bAlukAprabhA meM hote haiM, isI prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura do adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| (isa prakAra eka, do, do ke saMyoga se pAMca bhaMga hote haiN|) __ athavA do ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura do bAlukAprabhA meM hote haiN| isa prakAra yAvat athavA do ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM do adhaHsaptamapRthvI meM hote haiM / (yoM do, eka, do ke saMyoga se 5 bhaMga hote haiN|) ___ athavA eka ratnaprabhA meM, tIna zarkarAprabhA meM, aura eka bAlukAprabhA meM hotA hai| isI prakAra yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, tIna zarkarAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (isa prakAra eka, tIna, eka ke 1. bhagavatI. a. vRtti, patrAMka 444 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 vyAkhyAprajJaptisUtra. saMyoga se pAMca bhaMga hote haiN|) athavA do ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura eka bAlukAprabhA meM hotA hai| isa prakAra yAvat do ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (isa prakAra do, do, eka ke saMyoga se 5 bhaMga hote haiN|) athavA tIna ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura eka vAlukAprabhA meM hotA hai| isa prakAra yAvat tIna ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (yoM 3-1-1 ke saMyoga se 5 bhaMga hote vivecana-pAMca nairayikoM ke trikasaMyogI bhaMga-trikasaMyogI vikalpa 6 hote haiN| yathA--1-13,1-2-2,2-1-2,1-3-1,2-2-1 aura 3-1-1 ye 6 viklp| pratyeka naraka ke sAtha saMyoga hone se pratyeka ke 5-5 bhaMga hote haiN| yoM 7 45 = 35 bhaMga hue| ina 35 bhaMgoM ko 6 vikalpoM ke sAtha guNA karane se 354 6 - 210 bhaMga kula hote haiN|' ___athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura tIna paMkaprabhA meM hote haiN| isa krama se jisa prakAra cAra nairayikoM ke trikasaMyogI bhaMga kahe haiM, usI prakAra pAMca nairayikoM ke bhI trikasaMyogI bhaMga jAnanA caahie| vizeSa yaha hai ki vahA~ eka kA saMcAra thA, (usake sthAna para) yahA~ do kA saMcAra kahanA caahie| zeSa saba pUrvavat jAna lenA cAhie, yAvat-athavA tIna dhUmaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamRthvI meM hotA hai, yahA~ taka kahanA caahie| trikasaMyogIbhaMga- inameM se ratnaprabhA ke saMyoga vAle 70, zarkarAprabhA ke saMyoga vAle 60, bAlukAprabhA ke saMyogavAle 36, paMkaprabhA ke saMyoga vAle 18, aura dhUmaprabhA ke saMyoga vAle 6 bhaMga hote haiN| ye sabhI 90+60+36+18+6 = 210 bhaMga trikasaMyogI hote haiN| (1) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura do paMkaprabhA meM hote hai, isI prakAra (2-4) yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura do adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| (yoM 1-1-1-2 ke saMyoga se cAra bhaMga hote haiN|) (1) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, do bAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM hotA hai| isI prakAra (2-4) yAvat eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, do bAlukAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (yoM 1-1-2-1 ke saMyoga se cAra bhaMga hote haiN|) (1) athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM hotA hai| isa prakAra (2-4) yAvat eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 444 2. bhagavatI. bhAga 4, (paM. ghevaracandajI), pR. 1643 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-32 483 . hotA hai| (yoM 1-2-1-1 ke saMyoga se cAra bhaMga hote haiN|) (1) athavA do ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka paMkaprabhA meM hote haiM / isI prakAra yAvat (2-4) athavA do ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (yoM 2-1-1-1 ke saMyoga se 4 bhaMga hote haiN|) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura do dhUmaprabhA meM hote haiN| jisa prakAra cAra nairayika jIvoM ke catuHsaMyogI bhaMga kahe haiM, usI prakAra pAMca nairayika jIvoM ke catuHsaMyogI bhaMga kahanA cAhie, kintu yahA~ eka adhika kA saMcAra (saMyoga) karanA caahie| isa prakAra yAvat do paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tama:prabhA meM aura eka adha:saptamapRthvI meM hotA hai, yahA~ taka kahanA caahie| (ye catuHsaMyogI 140 bhaMga hote haiN|) vivecana--pAMca nairayikoM ke catuHsaMyogI bhaMga-catuHsaMyogI 4 vikalpa hote haiM, yathA 1-1-12,1-1-2-1,1-2-1-1 aura 2-1-1-1 / sAta narakoM ke catu:saMyogI paiMtIsa bhaMga hote haiN| ina paiMtIsa ko 4 se guNA karane para kula 140 bhaMga hote haiM / yathA-ratnaprabhA ke saMyoga vAle 80, zarkarAprabhA ke saMyoga vAle 40, bAlukAprabhA ke saMyoga vAle 16 aura paMkaprabhA ke saMyoga vAle 4, ye sabhI milakara paMca nairayika ke catuHsaMyogI 140 bhaMga hote haiN| (1) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka dhUmaprabhA meM hotA hai| (2) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai, (3) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (4) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai| (5) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (6) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (7) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai| (8) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (9) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (10) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (11) athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaHprabhA meM hotA hai| (12) athavA eka ratnaprabhA meM, eka Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adha:saptamapRthvI meM hotA hai / (13) athavA eka. ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka tamaH prabhA meM aura eka adhaH saptamapRthvI meM hotA hai| (14) athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamaH prabhA meM aura eka adha:saptamapRthvI meM hotA hai| (15) athavA eka ratnaprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, yAvat adhaH saptamapRthvI meM hotA hai / (16) athavA eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka tamaH prabhA meM hotA hai| (17) athavA eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaH saptamapRthvI meM hotA hai| (18) athavA eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka tamaH prabhA meM aura eka adha: saptamapRthvI meM hotA hai| (19) athavA eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tama:prabhA meM aura eka adhaH saptamapRthvI meM hotA hai / (20) athavA eka zarkarAprabhA meM, eka prabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamaH prabhA meM aura eka adhaH saptamapRthvI meM hotA hai| (21) athavA eka bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamaH prabhA meM aura eka adha: saptamapRthvI meM hotA hai| 484 vivecana -- paMca nairayikoM ke paMcasaMyogI bhaMga--paMca nairayikoM kA paMcasaMyogI vikalpa evaM bhaMga 1. 1-1-1-1 eka hI hotA hai| isa prakAra sAta narakoM ke paMcasaMyogI 21 hI vikalpa aura 21 hI bhaMga hote haiM / jinameM se ratnaprabhApRthvI ke saMyoga vAle 15, zarkarAprabhA ke saMyoga vAle 5 aura bAlukAprabhA ke saMyoga vAlA 1 bhaMga hotA hai / yoM sabhI milakara 15+5+1 = 21 bhaMga paMcasaMyogI hote haiM / pAMca nairayikoM ke samasta bhaMga -----pA~ca nairayika jIvoM ke asaMyogI 7, dvikasaMyogI 84, trisaMyogI 210, catu:saMyogI 140 aura paMcasaMyogI 21 ye sabhI milakara 7+84 + 210 + 140 + 21 = 462 bhaMga hote haiN| chaha nairayikoM ke pravezanaka bhaMga 21. chabdhaMte ! neraiyA neraiyappavesaNaeNaM pavisamANA kiM rayaNappabhAe hojjA0 ? pucchA / gaMgeyA ! rayaNappabhAe vA hojjA jAva ahesattamAe vA hojjA 7 / ahavA ege rayaNa0, paMca sakkarappabhAe vA hojjA 1 / ahavA ege rayaNa0, paMca vAluyappabhAe vA 2 | jAva ahavA ege rayaNa, paMca ahesattamAe hojjA 6 / ahavA do rayaNa0, , cattAri sakkarappabhAe hojjA 1-7 / jAva ahavA do rayaNa0, cattAri ahesattamAe hojjA 6- 12 / ahavA tiNNi rayaNa0, tiNNi sakkara0 1-13 / evaM eeNaM kameNaM jahA paMcaNhaM duyAsaMjogo tahA chaNha vi bhANiyavvo, navaraM ekko abbhahio saMcAreyavvo jAva ahavA paMca tamAe ege ahesattamAe hojjA 105 / ahavA ege rayaNa, ege sakkara0 cattAri vAluyappabhAe hojjA 1 / ahavA ege rayaNa, 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 444 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 444 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-32 485 sakkara0, cattAri paMkappabhAe hojjA 2|evN jAva ahavA ege rayaNa0 ege sakkara0 cattAri ahesattamAe hojjA 5 ahavA ege rayaNa., do sakkara0, tiNNi vAluyappabhAe hojjA 6 / evaM eeNaM kameNaM jahA paMcaNhaM tiyAsaMjogo bhaNio tahA chaNha vi bhANiyabvo, navaraM ekko abbhihio uccAreyavvo, sesaM taM cev| 350 / caukkasaMjogo vi thev| 350 / paMcagasaMjogo vi taheva, navaraM ekko abbhahio saMcAreyavvo jAva pacchimo bhaMgo--ahavA do vAluya0, ege paMka0, ege dhUma0, ege tama0, ege ahesattamAe hojjaa| 105 / ahavA ege rayaNa. ege sakkara0 jAva ege tamAe hojjA 1, ahavA ege rayaNa jAva ege dhUma., ege ahesattamAe hojjA 2|ahvaa ege rayaNa jAva ege paMka ege tamAe ege ahesattamAe hojjA 3, ehavA ege rayaNa. jAva ege vAluya0 ege dhUma0 ege ahesattamAe hojjA 4, ahavA ege rayaNa. ege sakkara0 ege paMka0 jAva ege ahesattamAe hojjA 5, ahavA ege rayaNa0 ege vAluya0 jAva ege ahesattamAe hojjA 6, ahavA ege sakkarappabhAe ege vAluyappabhAe jAva ege ahesattamAe hojjA 7 / 924 / / [21 pra.] bhagavan! chaha nairayika jIva, nairayika pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM utpanna hote haiM ? ityAdi prshn| . [21 u.] gAMgeya! ve ratnaprabhA meM hote haiM, athavA yAvat adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| ( isa prakAra ye asaMyogI 7 bhaMga hote haiN|) (dvikasaMyogI 105 bhaMga)-(1) athavA eka ratnaprabhA meM aura pAMca zarkarAprabhA meM hote haiN| (2) athavA eka ratnaprabhA meM aura pAMca bAlukAprabhA meM hote haiN| athavA (3-6) yAvat eka ratnaprabhA meM aura pAMca adha:saptamapRthvI meM hote haiN| (1) athavA do ratnaprabhA meM aura cAra zarkarAprabhA meM hote haiM, athavA (2-6) yAvat do ratnaprabhA meM aura cAra adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| (1) athavA tIna ratnaprabhA meM aura tIna zarkarAprabhA meM hote haiN| isa krama dvArA jisa prakAra pAMca nairayika jIvoM ke dvikasaMyogI bhaMga kahe haiM, usI prakAra chaha nairayikoM ke bhI kahane caahie| vizeSa yaha hai ki yahA~ eka adhika kA saMcAra karanA cAhie, yAvat athavA pAMca tamaHprabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (trikasaMyogI 350 bhaMga)-(1) eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura cAra bAlukAprabhA meM hote haiN| (2) athavA eka ratnaprabhA meM eka zarkarAprabhA meM aura cAra paMkaprabhA meM hote haiN| isa prakAra yAvat (3-5) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura cAra adhaHsaptamapRthvI meM hote haiM / (6) athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura tIna bAlukAprabhA meM hote haiN| isa krama meM jisa prakAra pAMca nairayika jIvoM ke trikasaMyogI bhaMga kahe haiM, usI prakAra chaha nairayika jIvoM ke bhI trikasaMyogI bhaMga kahane caahie| vizeSa itanA hI Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 vyAkhyAprajJaptisUtra hai ki yahA~ eka kA saMcAra adhika karanA caahie| zeSa saba pUrvavat jAnanA caahie| (isa prakAra trikasaMyogI kula 350 bhaMga hue|) ( catuSkasaMyogI 350 bhaMga ) jisa prakAra pAMca nairayikoM ke catuSkasaMyogI bhaMga kahe gae, usI prakAra chaha nairayikoM ke catu:saMyogI bhaMga jAna lene caahie| ( paMcasaMyogI 105 bhaMga) pAMca nairayikoM ke jisa prakAra paMcasaMyogI bhaMga kahe gae, usI prakAra chaha nairayikoM ke paMcasaMyogI bhaMga jAna lene cAhie, parantu isameM eka nairayika kA adhika saMcAra karanA caahie| yAvat antima bhaMga (isa prakAra hai-- ) do bAlukAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, eka tamaH prabhA meM aura eka adhaH saptamapRthvI meM hotA hai| (isa prakAra paMcasaMyogI kula 105 bhaMga hue / ) ( SaTsaMyogI 7 bhaMga ) - (1) athavA eka ratnaprabhA meM eka zarkarAprabhA meM, yAvat eka tamaHprabhA meM hotA hai, (2) athavA eka ratnaprabhA meM, yAvat eka dhUmaprabhA meM aura eka adhaH saptamapRthvI meM hotA hai| (3) athavA eka ratnaprabhA meM, yAvat eka paMkaprabhA meM, eka tamaH prabhA meM aura eka adha:saptamapRthvI meM hotA hai / (4) athavA eka ratnaprabhA meM, yAvat eka bAlukAprabhA meM, eka dhUmaprabhA meM, yAvat eka adha:saptamapRthvI meM hotA hai| (5) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, eka paMkaprabhA meM, yAvat eka adha:saptamapRthvI meM hotA hai| (6) athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM yAvat eka adhaH saptamapRthvI meM hotA hai| (7) athavA eka zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, yAvat eka adhaH saptamapRthvI meM hotA hai| vivecana--chaha nairayikoM ke pravezanaka bhaMga prastuta sU. 21 meM chaha nairayikoM ke pravezanaka bhaMgoM kA vivaraNa diyA gayA hai| eka saMyogI 7 bhaMga ---- pratyeka naraka meM 6 nairayikoM kA pravezanaka hone se sAta narakoM ke asaMyogI bhaMga 7 hue / dvikasaMyogI 105 bhaMga -- dvikasaMyogI vikalpa 5 hote haiM - yathA--1-5, 2-4, 3-3, 4-2 aura 5-1 / ina pAMca vikalpoM ko 1 - ratnaprabhA - zarkarAprabhA, 2- ratnaprabhA - bAlukAprabhA, 3 - ratnaprabhA - paMkaprabhA, 4ratnaprabhA - dhUmaprabhA, 5 - ratnaprabhA - tamaH prabhA aura 6 - ratnaprabhA tamaH stamaHprabhA, ina 6 se guNAkAra karane para 645 = 30 bhaMga ratnaprabhA ke saMyoga vAle hue| isI prakAra zarkarAprabhA ke saMyoga vAle 25 bhaMga hote haiM, bAlukAprabhA ke saMyoga vAle 20, paMkaprabhA ke saMyoga vAle 15, dhUmaprabhA ke saMyoga vAle 10, tamaH prabhA ke saMyoga vAle 5 bhaMga hote haiN| ye sabhI milakara 30+25+20+15+10+5 = 105 bhaMga hote haiM / trikasaMyogI 350 bhaMga -- trikasaMyogI vikalpa 10 hote haiM, yathA - 1 - 1-4, 1-2-3, 2-1-3, 1-3-2,2-2-2, 3-1-2, 1-4-1, 2-3-1, 3-2-1 aura 4-1-1 / ina 10 vikalpoM ko ratnaprabhA ke saMyoga vAle ra. za. bA., ra. za. paM., ra. za. dhU., ra. za. ta., ra. za. adhaH, ra. bA. paM., ra. bA. dhU., ra. bA. ta. bA. adha:, ra. paM. dhU., ra. paM. ta., ra. paM. adha:, ra. dhU. ta., ra. dhU. adha:, ra. ta. adhaH, 15 bhaMgoM se guNA karane para 150 bhaMga hote Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-32 487 haiN| isI taraha 10 viklapoM ko zarkarAprabhA ke saMyoga vAle-za. bA. paM.,za. bA. dhU.,za. bA. ta.,za. bA. adhaH, za. paM. dhU., za. paM. ta., za. paM. adhaH, za. dhU. tama., za. dhU. adhaH, za. ta. adhaH, ina 10 bhaMgoM ke sAtha guNA karane para 100 bhaMga hote haiN| bAlukAprabhA ke saMyoga vAle bA.paM.dhU., bA.paM.ta.,bA.paM.adhaH , bA.dhU.ta.,bA.dhU. adhaH, bA. ta. adhaH, ina 6 bhaMgoM ko 10 vikalpoM se guNA karane para 60 bhaMga hote haiN| isI prakAra paMkaprabhA ke saMyoga vAle-paM.dhU. ta., paM.dhU. adhaH, paM.ta. adhaH, ina 3 bhaMgoM ke sAtha 10 vikalpoM ko guNA karane para 30 bhaMga hote haiN| dhUmaprabhA ke saMyoga vAlA sirpha eka bhaMga dhU. ta. adhaH hotA hai| ise 10 vikalpoM ke sAtha guNA karane se 10 bhaMga hote haiN| isa prakAra ye sabhI milakara 150+100+60+30+10 = 350 bhaMga trikasaMyogI hote _catuHsaMyogI 350 bhaMga- catuHsaMyogI vikalpa bhI 10 hote haiM / yathA--1-1-1-3, 1-1-2-2, 1-2-1-2,2-1-1-2,1-1-3-1,1-2-2-1,2-1-2-1,1-3-1-1,2-2-1-1 aura 3-1-11 / ina dasa vikalpoM ko ratnaprabhA Adi ke saMyoga vAle pUrvokta 35 bhaMgoM ke sAtha guNA karane para 350 bhaMga hote praMcasaMyogI 105 bhaMga-paMcasaMyogI 5 vikalpa hote haiN| yathA-1-1-1-1-2, 1-1-1-2-1, 1-1-2-1-1,1-2-1-1-1,2-1-1-1-1 / inaM 5 vikalpoM ko ratnaprabhA ke saMyoga vAle ra.za. bA. paM. dhU, ra.za. bA. paM.ta., ra. za. bA. paM. adhaH, ra. za. bA. dhU. ta., ra. za. bA. dhU. adhaH, ra. za. bA. ta. adhaH, ra.za. paM.dhU. ta., ra.za. pa.dhU. adhaH, ra.za.paM.ta. adhaH, ra.za. dhU. ta. adhaH, ra. bA.paM.dhU. tama., ra. bA. paM.dhU. adhaH, ra. bA. paM. ta. adhaH, ra. bA. dhU. ta. adha. ra. za. dhU. ta. adhaH, ina 15 bhaMgoM ke sAtha guNA karane para 75 bhaMga hote haiN| isI prakAra zarkarAprabhA ke saMyoga vAle-za. bA. paM.dhU. ta.,za. bA. paM.dhU. adhaH, za. bA.paM.ta. adhaH,za. bA. dhU. ta. adhaH, za. paM.dhU. ta. adhaH, ina 5 bhaMgoM ko pUrvokta 5 vikalpoM ke sAtha guNA karane para 25 bhaMga hote haiN| isI taraha bAlukAprabhA ke bA. paM.dhU. ta. adhaH, isa eka bhaMga ke sAtha 5 vikalpoM ko guNA karane para 5 bhaMga hote haiN| ye sabhI milakara 75+25+5 = 105 bhaMga paMcasaMyogI hote haiN| SaTsaMyogI 7 bhaMga 6 nairayikoM kA SaTsaMyogI eka hI vikalpa hotA hai, usake dvArA sAta narakoM ke SaTsaMyogI 7 bhaMga hote haiN| isa prakAra 6 nairayika jIvoM ke asaMyogI 7 bhaMga, dvikasaMyogI 105, trikasaMyogI 350, catuSkasaMyogI 350, paMcasaMyogI 105 aura SaTsaMyogI 7, ye saba milakara 924 pravezanaka bhaMga hote haiM / sAta nairayikoM ke pravezanaka-bhaMga 22. satta bhaMte ! neraiyA neraiyapavesaNaeNaM pavisamANA0 pucchaa| gaMgeyA ! rayaNappabhAe vA hojjA jAva ahesattamAe vA hojjA 7 / 1. (ka) viyAhapaNNattisuttaM, bhA. 1 (mUlapATha-TippaNa), pR. 431-433 (kha) bhagavatI. a. vRtti, patra 445 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 vyAkhyAprajJaptisUtra ahavA ege rayaNappabhAe, cha sakkarappabhAe hojjA, evaM eeNaM kameNaM jahA chaNhaM duyAsaMjogo tahA sattaNha vi bhANiyavvaM navaraM ego abbhahio sNcaarijji| sesaM taM cev| tiyAsaMjogo, caukkasaMjogo, paMcasaMjogo, chakkasaMjogo ya chaNhaM jahA tahA sattaNha vi bhANiyavvo, navaraM ekkeko abbhahio saMcAreyavvo jAva chkkgsNjogo| ahavA do sakkara0 ege vAluya0 jAva ege ahesattamAe hojjaa| ahavA ege rayaNa0 ege sakkara0 jAva ege ahesattamAe hojjA 1 / 1716 / [22 pra.] bhagavan! sAta nairayika jIva, nairayika-pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA ratnaprabhApRthvI meM utpanna hote haiM ? ityAdi prshn| [22 u.] gAMgeya! ve sAtoM nairayika ratnaprabhA meM hote haiM, yAvat athavA adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| (isa prakAra asaMyogI 7 bhaMga hote haiN|) (dvikasaMyogI 126 bhaMga) athavA eka ratnaprabhA meM aura chaha zarkarAprabhA meM hote haiN| isa krama se jisa prakAra chaha nairayika jIvoM ke dvikasaMyogI bhaMga kahe haiM, usI prakAra sAta nairayika jIvoM ke bhI dvikasaMyogI bhaMga kahane caahie| itanA vizeSa hai ki yahA~ eka nairayika kA adhika saMcAra karanA caahie| zeSa sabhI pUrvavat jAnanA caahie| jisa prakAra chaha nairayikoM ke trikasaMyogI, catuHsaMyogI, paMcasaMyogI aura SaTasaMyogI bhaMga kahe, usI prakAra sAta nairayikoM ke trikasaMyogI Adi bhaMgoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| vizeSatA itanI hai ki yahA~ eka-eka nairayika jIva kA adhika saMcAra karanA caahie| yAvat --SasaMyogI kA antima bhaMga isa prakAra kahanA cAhie--athavA do zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM, yAvat eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (yahA~ taka jAnanA caahie|) saptasaMyogI eka bhaMga--athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM yAvat eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| vivecana sAta nairayikoM ke asaMyogI 7 bhaMga-naraka sAta hai, pratyeka naraka meM sAtoM nairayika praveza karate haiM, isalie 7 bhaMga hue| dvikasaMyogI 126 bhaMga-dvikasaMyogI 6 vikalpa hote haiM, yathA--1-6, 2-5, 3-4, 4-3,5-2, 6-1 / ina 6 vikalpoM ke sAtha ratnaprabhAdi ke saMyoga se janita 21 bhaMga kA guNAkAra karane se 126 bhaMga dvikasaMyogI hote haiN| trikasaMyogI 525 bhaMga-sAta nairayikoM ke trikasaMyogI 15 vikalpa hote haiM / yathA--1-1-5,12-4, 2-1-4, 1-3-3, 2-2-3, 3-1-3, 1-4-2, 2-3-2, 3-2-2, 4-1-2, 1-5-1, 2-4-1, 3-3-1,4-2-1 aura 5-1-1 / Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-32 489 ina 15 vikalpoM ko pUrvokta trikasaMyogI 35 vikalpoM ke sAtha guNA karane se kula 525 bhaMga hote haiN| catuHsaMyogI 700 bhaMga-catuHsaMyogI 20 vikalpa hote haiM / yathA-1-1-1-4, 1-1-4-1, 14-1-1, 4-1-1-1, 1-1-2-3, 1-1-3-2, 1-3-1-2, 3-1-1-2, 1-2-1-3, 2-1-1-3, 3-2-1-1, 2-3-1-1, 2-2-2-1, 2-1-2-2, 1-2-2-2, 2-2-1-2, 1-2-3-1, 1-32-1, 2-1-3-1 aura 3-1-2-1 / ina 20 vikalpoM ko pUrvokta 35 bhaMgoM ke sAtha guNA karane para catuHsaMyogI kula 700 bhaMga hote haiN| paMcasaMyogI 315 bhaMga-isake 15 vikalpa hote haiN| yathA-1-1-1-1-3,1-1-1-3-1 ityaadi| ina 15 vikalpoM ko ratnaprabhAdi ke saMyoga se janita 21 bhaMgoM ke sAtha guNA karane para paMcasaMyogI bhaMgoM kI kula saMkhyA 315 hotI hai| SaTsaMyogI 42 bhaMga--SasaMyogI vikalpa 6 hote haiN| yathA--1-1-1-1-1-2, 1-1-1-1-21, 1-1-1-2-1-1,1-1-2-1-1-1, 1-2-1-1-1-1,2-1-1-1-1-1 / ina 6 vikalpoM ke sAtha ratnaprabhAdi ke saMyoga se janita 7 bhaMgoM kA guNAkAra karane para SaTasaMyogI bhaMgoM kI kula saMkhyA 42 hotI hai| saptasaMyogI eka bhaMga-1-1-1-1-1-1-1 isa prakAra saptasaMyogI eka hI bhaMga hotA hai| isa prakAra sAta nairayikoM ke narakapravezanaka meM eka saMyogI 7, dvikasaMyogI 126, trikasaMyogI 525, catuSkasaMyogI 700, paMcasaMyogI 315, SaTsaMyogI 42 aura saptasaMyogI 1, yoM kula milAkara 1716 bhaMga hote ATha nairayikoM ke pravezanakabhaMga 23. aTTha bhaMte ! neratiyA neraiyapavesaNaeNaM pavisamANA0 pucchaa| gaMgeyA ! rayaNappabhAe vA hojjA jAva ahesattamAe vA hojjA 7 / ahavA 17 ege rayaNa satta sakkarappabhAe hojjA 1|evN duyAsaMjogo jAva chakkasaMjogo ya jahA sattaNhaM bhaNio tahA aTThaNha vi bhANiyavvo, navaraM ekkeko abbhahio sNcaareyvvo| sesaM taM ceva jAva chakkasaMjogassa 3+1+1+1+1+1 tiNi sakkara0 ege vAluya0 jAva ege ahesattamAe hojjA, ahavA ege rayaNa jAva ege tamAe do ahesattamAe hojjA, ahavA ege rayaNa0 jAva do tamAe ege ahesattamAe, evaM saMcAreyavvaM jAva ahavA do rayaNa0 ege sakkara0 jAva ege ahesattamAe hojjaa| 3003 / [23 pra.] bhagavan ! ATha nairayika jIva, nairayika pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM utpanna 1. (ka) viyAhapaNNattisuttaM, bhA. 1 (mUlapATha-TippaNa), pR. 434-435 (kha) bhagavatI. a. vRtti, patra 445 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 vyAkhyAprajJaptisUtra hote haiM ? ityAdi prshn| / [23 u.] gAMgeya! ratnaprabhA meM hote haiM, yAvat athavA adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM aura sAta zarkarAprabhA meM hote haiM, ityAdi jisa prakAra sAta nairayikoM ke dvikasaMyogI trikasaMyogI, catuHsaMyogI, paMcasaMyogI aura SaTsaMyogI bhaMga kahe gae haiM, usI prakAra ATha nairayikoM ke bhI dvikasaMyogI Adi bhaMga kahane cAhie, kintu itanA vizeSa hai ki eka-eka nairayika kA adhika saMcAra karanA caahie| zeSa sabhI SaTsaMyogI taka pUrvokta prakAra se kahanA caahie| antima bhaMga yaha hai--athavA tIna zarkarAprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM yAvat eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| (1) athavA eka ratnaprabhA meM, yAvat eka tamaHprabhA meM aura do adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| (2) athavA eka ratnaprabhA meM yAvat do tama:prabhA meM aura eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| isI prakAra sabhI sthAnoM meM saMcAra karanA caahie| yAvat athavA do ratnaprabhA meM eka zarkarAprabhA meM yAvat eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| vivecana-ATha nairayikoM meM asaMyogI bhaMga sirpha 7 hote haiN| dvikasaMyogI 147 bhaMga-isake sAta vikalpa hote haiN| yathA-1-7, 2-6, 3-5, 4-4,5-3, 6-2,7-1 / ina sAta vikalpoM ke sAtha sAta narakoM ke 21 bhaMgoM kA guNAkAra karane para kula 147 bhaMga hote hai / trikasaMyogI 735 bhaMga-isake 21 vikalpa hote haiM / yathA-1-1-6,1-2-5,1-3-4, 1.-43,1-5-2,1-6-1,6-1-1,5-2-1,2-1-5,2-2-4,2-3-3,2-4-2,2-5-1,3-1-4,32-3, 3-4-1, 3-3-2,4-2-2, 4-3-1,4-1-3, aura 5-1-2 / ina 21 vikalpoM ke sAtha sAta narakoM ke trikasaMyogI (pUrvoktavat) 35 bhaMgoM kA guNAkAra karane para kula 735 bhaMga hote haiN| catuHsaMyogI 1225 bhaMga-isake 35 vikalpa hote haiN| yathA-1-1-1-5, 1-1-2-4, 1-21-4,2-1-1-4,1-1-3-3,1-2-2-3,2-1-2-3,1-3-1-3,2-2-1-3,3-1-1-3,1-14-2,1-2-3-2,2-1-3-2,1-3-2-2, 2-2-2-2,3-1-2-2,1-4-1-2, 2-3-1-2,3-21-2,4-1-1-2,1-1-5-1,1-2-4-1,2-1-4-1,1-3-3-1,2-2-3-1,3-1-3-11-42-1,2-3-2-1,3-2-2-1,4-1-2-1,1-5-1-1,2-4-1-1,3-3-1-1,4-2-1-1 aura 51-1-1 |in 35 vikalpoM ke sAtha catuHsaMyogI pUrvokta 35 bhaMgoM kA guNAkAra karane para kula 1225 bhaMga hote paMcasaMyogI 735 bhaMga-isake vikalpa 35 hote haiN| yathA-1-1-1-1-4 ityAdi krama se pUrvAparasaMkhyA ke cAlana se 35 vikalpa pUrvavat hote haiN| unheM sAta narakapadoM se janita 21 bhaMgoM ke sAtha guNA karane se kula bhaMgoM kI saMkhyA 735 hotI hai| SaTsaMyogI 147 bhaMga--isake 21 vikalpa hote haiM / yathA 1-1-1-1-1-3 ityAdi krama se pUrvApara Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-32 491 'saMkhyAcAlana se 21 viklp| inake sAtha sAta narakoM ke saMyoga se janita 7 bhaMgoM kA guNA karane se kula bhaMgoM kI saMkhyA 147 hotI hai| saptasaMyogI 7 bhaMga inake 27 vikalpa hote haiN| yathA-1-1-1-1-1-1-2, 1-1-1-1-12-1, 1-1-1-1-2-1-1,1-1-1-2-1-1-1, 1-1-2-1-1-1-1,1-2-1-1-1-1-1, 2-11-1-1-1-1 / ina sAta vikalpoM kA pratyeka naraka ke sAtha saMyoga karane se kevala 7 bhaMga hote haiN| isa prakAra ATha nairayikoM ke narakapravezanaka ke asaMyogI 7 bhaMga, dvikasaMyogI, 147, trikasaMyogI 735, catuSkasaMyogI 1225, paMcasaMyogI 735, SaTsaMyogI 147 aura saptasaMyogI 7 bhaMga kula milAkara saba bhaMga 3003 hote haiN| nau nairayikoM ke pravezanakabhaMga 24. nava bhaMte ! neratiyA neratiyapavesaNaeNaM pavisamANA0 pucchaa| gaMgeyA ! rayaNappabhAe vA hojjA jAva ahesattamAe vA hojjA 7 / ahavA 1-8 ege rayaNa. aTTha sakkarappabhAe hojjaa| evaM yAsaMjogo jAva sattagasaMjogo ya jahA aTThaNhaM bhaNiyaM tahA navaNhaM pi bhANiyavvaM, navaraM ekkekko abbhahio saMcAreyavvo, sesaM taM cev| pacchimo AlAvago--ahavA tiNNi rayaNa.. ege sakkara0 ege vAluya. jAva ege ahesattamAe vA hojjaa| 5005 / [24 pra.] bhagavan ! nau nairayika jIva, nairayika-pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM utpanna hote haiM ? ityAdi prshn| [24 u.] he gAMgeya! ve nau nairayika jIva ratnaprabhA meM hote haiM, athavA yAvat adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM aura ATha zarkarAprabhA meM hote haiM, ityAdi jisa prakAra ATha nairayikoM ke dvikasaMyogI, trikasaMyogI, catuSkasaMyogI, paMcasaMyogI, SaTsaMyogI aura saptasaMyogI bhaMga kahe haiM, usI prakAra nau nairayikoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| vizeSa yaha hai ki eka-eka nairayika kA adhika saMcAra karanA caahie| zeSa sabhI pUrvokta prakAra se jAnanA caahie| antima bhaMga isa prakAra hai--athavA tIna ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM eka bAlukAprabhA meM, yAvat eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai| vivecana-nau nairayikoM ke asaMyogI bhaMga-sAta hote haiN| dvikasaMyogI 168 bhaMga- inake 1-8,2-7, 3-6,4-5,6-3,5-4,7-2,8-1 ye 8 vikalpa hote haiM / ina 8 vikalpoM ko sAta narakoM ke saMyoga se janita 21 bhaMgoM se guNA karane para kula bhaMgoM kI saMkhyA 1. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patra 446 (kha) viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNayukta) bhA. 1, pR. 436 * Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 vyAkhyAprajJaptisUtra 168 hotI hai| trikasaMyogI 780 bhaMga--isake 28 vikalpa hote haiM / yathA--1-1-7, 2-3-4, 4-1-4,1-26,2-4-3,4-2-3,1-3-5,2-5-2,4-3-2,1-4-4,2-6-1,4-4-1,1-5-3,3-1-5,51-3, 1-6-2,3-2-4,5-2-2,1-7-1, 3-3-3,5-3-1, 2-1-6, 3-4-2, 6-1-2, 2-2-5, 3-5-1,6-2-1 aura 7-1-1 / ina 28 vikalpoM ko sAta narakoM ke saMyoga ke janita 35 bhaMgoM ke sAtha guNA karane para kula bhaMgoM kI saMkhyA 780 hotI hai| catuSkasaMyogI 1960 bhaMga- isake 1-1-1-6 isa prakAra catuHsaMyogI 56 vikalpa hote haiN| inheM sAta narakoM ke saMyoga se janita (pUrvokta) 35 bhaMgoM ke sAtha guNA karane para bhaMgoM kI saMkhyA 1960 hotI hai| paMcasaMyogI 1470 bhaMga-isake paMcasaMyogI 1-1-1-1-5 ityAdi prakAra se 70 vikalpa hote haiN| inheM sAta narakoM ke saMyoga se janita 21 bhaMgoM ke sAtha guNA karane para kula bhaMgoM kI saMkhyA 1470 hotI hai| SaTsaMyogI 392 bhaMga-isake 1-1-1-1-1-4 ityAdi prakAra se 56 vikalpa hote haiN| ina vikalpoM ko sAta narakoM ke saMyoga se janita 7 bhaMgoM ke sAtha guNA karane para kula 392 bhaMga hote haiN| saptasaMyogI 28 bhaMga-isake 1-1-1-1-1-1-3 ityAdi prakAra ke 28 vikalpa ote haiM, inakA sAta narakoM meM se pratyeka ke sAtha saMyoga karane se kevala 28 bhaMga hI hote haiN| isa prakAra nau nairayikoM ke narakapravezanaka ke eka saMyogI (asaMyogI) 7 bhaMga, dvikasaMyogI 168, trikasaMyogI 980, catuSkasaMyogI 1960, paMcasaMyogI 1470, SaTsaMyogI 392 aura saptasaMyogI 28 bhaMga, ye saba milAkara 5005 bhaMga hue| dasa nairayikoM ke pravezanakabhaMga 25. dasa bhaMte ! neraiyA neraiyapavesaNaeNaM pavisamANA0 pucchaa| gaMgeyA ! rayaNappabhAe hojjA jAva ahesattamAe vA hojjA 7 / ahavA 1+9 ege rayaNappabhAe, nava sakkarappabhAe hojjaa| evaM duyAsaMjogo jAva sattasaMjogo ya jahA navaNhaM, navaraM ekkekko abbhahio saMcAreyavvAo sesaM taM cev| apacchimaAlAvago-ahavA 4+1+1+1+1+1+1, cattAri rayaNa0 ege sakkarappabhAe jAva ege ahesattamAe hojjaa| 8008 / [25 pra.] bhagavan ! dasa nairayikajIva, nairayika-pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM hote haiM 1. (ka) viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNayukta) bhA. 1, pR. 437 (kha) bhagavatI. a. vRtti, patra 446 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-32 493 ityAdi (pUrvavat) prshn| [25 u.] gAMgeya! ve dasa nairayika jIva, ratnaprabhA meM hote haiM, athavA yAvat adhaHsaptamapRthvI meM hote haiM (7 asaMyogI bhNg)| _athavA eka ratnaprabhA meM aura nau zarkarAprabhA meM hote haiM, ityAdi jisa prakAra nau nairayika jIvoM ke dvikasaMyogI, trikasaMyogI, catuHsaMyogI, paMcasaMyogI, SaTsaMyogI evaM saptasaMyogI bhaMga kahe gae haiM, usI prakAra dasa nairayika jIvoM ke bhI (dvikasaMyogI yAvat saptasaMyogI) bhaMga kahane caahie| vizeSa yaha hai ki yahA~ ekaeka nairayika kA adhika saMcAra karanA cAhie, zeSa sabhI bhaMga pUrvavat jAnane caahie| unakA antima AlApaka (bhaMga) isa prakAra hai-athavA cAra ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM yAvat eka adhaHsaptamapRthvI meM hotA hai(4+1+1+1+1+1+1)| vivecana dasa nairayikoM ke asaMyogI bhaMga kevala sAta hote haiN| dvikasaMyogI 189 bhaMga--inake 9 vikalpa hote haiN| yathA 1-9, 2-8, 3-7, 4-6, 5-5, 6-4, 7-3,8-2,9-1 / ina 9 vikalpoM ke sAtha sAta narakoM ke saMyoga se janita 21 bhaMgoM ko guNA karane para kula 189 bhaMga hote haiN| trikasaMyogI 1260 bhaMga-inake 36 vikalpa hote haiM yathA-1-1-8,1-2-7,1-3-6, 1-45,1-5-4,1-6-3,1-7-2,1-8-1,2-7-1,2-6-2,2-5-3, 2-4-4, 2-3-5, 2-2-6, 21-7, 3-6-1,3-5-2,3-4-3, 3-3-4, 3-2-5, 3-1-6,4-5-1,4-4-2,4-3-3,4-2-4, 4-1-5,5-4-1,5-3-2,5-2-3,5-1-4,6-3-1,6-2-2,6-1-3,7-2-1,7-1-2 aura 8-. 1-1 / ina 36 vikalpoM ko sAta narakoM ke saMyoga se janita pUrvokta 35 bhaMgoM ke sAtha guNA karane para kula 1260 bhaMga hote haiN| catuSkasaMyogI 2940 bhaMga- inake 1-1-1-7 ityAdi prakAra se aMkoM ke paraspara cAlana se 84 vikalpa hote haiN| ina 84 vikalpoM ko sAta narakoM ke saMyoga se janita pUrvokta 35 bhaMgoM ke sAtha guNA karane para kula bhaMgoM kI saMkhyA 2940 hotI hai| paMcasaMyogI 2646 bhaMga- inake 1-1-1-1-6 ityAdi prakAra se aMkoM ke paraspara cAlana se 126 vikalpa hote haiN| ina 126 vikalpoM ko sAta narakoM ke saMyoga se (pUrvavat) janita 21 bhaMgoM ke sAtha guNA karane para 126421 = 2646 kula bhaMga hote haiN| SaTsaMyogI 882 bhaMga-inake 1-1-1-1-1-5 ityAdi prakAra se aMkoM ke paraspara cAlana karane se 126 vikalpa hote haiN| ina 126 vikalpoM ko sAta narakoM ke saMyoga se janita 7 bhaMgoM ke sAtha guNA karane para bhaMgoM kI kula saMkhyA 882 hotI hai| saptasaMyogI 84 bhaMga- inake 1-1-1-1-1-1-4 ityAdi prakAra se aMkoM ke paraspara cAlana se Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 vyAkhyAprajJaptisUtra 84 vikalpa hote haiN| inheM sAta narakoM ke samutpanna eka bhaMga ke sAtha guNAkAra karane para 84 bhaMga kula hote haiN| isa prakAra dasa nairayikoM ke narakapravezanaka ke asaMyogI 7 bhaMga, dvikasaMyogI 189, trikasaMyogI 1260, catuSkasaMyogI 2940, paMcasaMyogI 2646, SaTsaMyogI 882 aura saptasaMyogI 84 bhaMga, ye sabhI milakara dasa nairayika jIvoM ke kula 8008 bhaMga hote haiN| saMkhyAta nairayikoM ke pravezanakabhaMga 26. saMkhenjA bhaMte ! neraiyA neraiyappavesaNaeNaM pavisamANA0 pucchaa| gaMgeyA ! rayaNappabhAe vA hojA jAva ahesattamAe vA hojjA 7 / ahavA ege rayaNappabhAe saMkhejA sakkarappabhAe hojjA, evaM jAva ahavA ege rayaNappabhAe, saMkhejjA ahesattamAe hojjaa| ahavA do rayaNa., saMkhejjA sakkarappabhAe vA hojjA, evaM jAva ahavA do rayaNa., saMkhejjA ahesattamAe hojjaa| ahavA tiNNi rayaNa., saMkhejjA sakkarappabhAe hojjaa| evaM eeNaM kameNaM ekkekko saMcAreyavvo jAva ahavA dasa rayaNa., saMkhejjA sakkarappabhAe hojjA, evaM jAva ahavA dasarayaNa.,saMkhejjA ahesattamAe hojjaa|ahvaa saMkhejjA rayaNa.,saMkhejjA sakkarappabhAe hojjA, jAva ahavA saMkhejjA rayaNappabhAe, saMkhejjA ahesattamAe hojjaa| ahavA ege sakkara0 saMkhenjA vAluyappabhAe hojjA, evaM jahA rayaNappabhAe uvarimapuDhavIhiM samaMcAriyA evaM sakkarappabhAe vi uvarimapuDhavIhiM samaM caareyvvaa| evaM ekkekkA puDhavI uvarimapuDhavIhiM samaM cAreyavvA jAva ahavA saMkhejA tamAe, saMkhejjA ahesattamAe hojjaa| 231 / ahavA ege rayaNa0, ege sakkara0 saMkhenjA vAluyappabhAe hojjaa| ahavA ege rayaNa., ege sakkara0 saMkhejjA paMkappabhAe hojjaa| jAva ahavA ege rayaNa. ege sakkara0 saMkhejjA ahesattamAe hojjaa| ahavA ege rayaNa., do sakkara0 saMkhejjA vAluyappabhAe hojaa| jAva ahavA ege rayaNa., do sakkara0, saMkhejjA ahesattamAe hojjaa| ahavA ege rayaNa., tiwiNa sakkara0, saMkhejjA vAluyappabhAe hojjaa| evaM eeNaM kameNaM ekkekko sNcaareyvyo| ahavA ege rayaNa., saMkhejjA sakkara0, saMkhejjA vAluyappabhAe hojjA, jAva ahavA ege rayaNa., saMkhejjA vAluya0 ege rayaNa., saMkhejjA vAluya0, saMkhejjA ahesattamAe hojjaa| ahavA do rayaNa., saMkhejjA sakkara0, saMkhejjA vAluyappabhAe hojjA, jAva ahavA ege rayaNa., saMkhejjA vAluyappabhAe hojjaa| jAva ahavA do rayaNa., saMkhejjA sakkara0, saMkhejjA ahesattamAe hojjaa| ahavA tiNNi rayaNa., saMkhejjA sakkara0, saMkhejjA rayaNa., saMkhejjA sakkara0, saMkhejjA vAluyappabhAe hojjA, jAva ahavA saMkhejjA rayaNa., saMkhejjA sakkara0, saMkhejjA ahesattamAe hojjaa| ahavA ege rayaNa., ege vAluya0, saMkhejjA paMkappabhAe hojjA, jAva ahavA ege 1. (ka) viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNayukta) bhA. 1, pR. 438 (kha) bhagavatI. a. vRtti, patra 447 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 495 navama zataka : uddezaka-32 rayaNa.,egevAluya., saMkhejjAahesattamAe hojjaa|ahvaaege rayaNa.,do vAluya.,saMkhejjA paMkappabhAe hojjaa| evaM eeNaM kameNaM tiyAsaMjogo caukkasaMjogo jAva sattagasaMjogo ya jahA dasaNhaM taheva bhaanniyvvo| pacchimo AlAvago sattasaMjogassa-ahavA saMkhejjA rayaNa., saMkhejjA sakkara, jAva saMkhejjA ahesattamAe hojjaa| 3337 / [26. pra.] bhagavan ! saMkhyAta nairayika jIva, nairayika-pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA ratnaprabhA meM utpanna hote haiM ? ityAdi prshn| [26 u.] gAMgeya! saMkhyAta nairayika ratnaprabhA meM hote haiM, yAvat athavA adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| (ye asaMyogI 7 bhaMga hote haiN|) (1) athavA eka ratnaprabhA meM hotA hai, aura saMkhyAta zarkarAprabhA meM hote haiM, (2-6) isI prakAra yAvat eka ratnaprabhA meM aura saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| (ye 6 bhaMga hue|) (1) athavA do ratnaprabhA meM aura saMkhyAta zarkarAprabhA meM hote haiM (2-6) isI prakAra yAvat do ratnaprabhA meM, aura saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hote haiM / ( ye sabhI 6 bhaMga hue|) (1) athavA tIna ratnaprabhA meM aura saMkhyAta zarkarAprabhA meM hote haiN| isI prakAra isI krama meM eka-eka nAraka kA saMcAra karanA caahie| yAvat dasa ratnaprabhA meM aura saMkhyAta zarkarAprabhA meM hote haiN| isa prakAra yAvat athavA dasa ratnaprabhA meM aura saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| athavA saMkhyAta ratnaprabhA meM aura saMkhyAta zarkarAprabhA meM hote haiN| isa prakAra yAvat saMkhyAta ratnaprabhA meM aura saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| athavA eka zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta bAlukAprabhA meM hote haiN| jisa prakAra ratnaprabhApRthvI kA zeSa nArakapRthviyoM ke sAtha saMyoga kiyA, usI prakAra zarkarAprabhApRthvI kA bhI Age kI sabhI naraka-pRthviyoM ke sAtha saMyoga karanA caahie| isI prakAra eka-eka pRthvI kA Age kI naraka-pRthviyoM ke sAtha saMyoga karanA cAhie, yAvat athavA saMkhyAta tamaHprabhA meM aura saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| (isa prakAra vikasaMyogI bhaMgoM kI kula saMkhyA 231 huii|) (1) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta bAlukAprabhA meM hote haiN| (2) athavA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta paMkaprabhA meM hote haiN| isI prakAra yAvat (3-5) eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta bAlukAprabhA meM hote haiM, yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, do zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM, tIna zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta bAlukAprabhA meM hote haiM / isa prakAra isI krama se Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 vyAkhyAprajJaptisUtra eka-eka nAraka kA adhika saMcAra karanA caahie| athavA eka ratnaprabhA meM, saMkhyAta zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta bAlukAprabhA meM hote haiM, yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, saMkhyAta bAlukAprabhA meM aura saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| athavA do ratnaprabhA meM, saMkhyAta zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta bAlukAprabhA meM hote haiM, yAvat athavA do ratnaprabhA meM, saMkhyAta zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta.adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| __ athavA tIna ratnaprabhA meM, saMkhyAta zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta bAlukAprabhA meM hote haiN| isa prakAra isa krama se ratnaprabhA meM eka-eka nairayika kA saMcAra karanA cAhie, yAvat athavA saMkhyAta ratnaprabhA meM, saMkhyAta zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta bAlukAprabhA meM hote haiM, yAvat athavA saMkhyAta ratnaprabhA meM, saMkhyAta zarkarAprabhA meM aura saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura saMkhyAta paMkaprabhA meM hote haiM, yAvat athavA eka ratnaprabhA meM, eka bAlukAprabhA meM aura saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| athavA eka ratnaprabhA meM, do bAlukAprabhA meM aura saMkhyAta paMkaprabhA meM hote haiN| isI prakAra isI krama meM trikasaMyogI, catuSkasaMyogI, yAvat saptasaMyogI bhaMgoM kA kathana, dasa nairayikasambandhI bhaMgoM ke samAna karanA caahie|antim bhaMga (AlApaka) jo saptasaMyogI hai, yaha hai--athavA saMkhyAta ratnaprabhA meM, saMkhyAta zarkarAprabhA meM yAvat saMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| vivecana--saMkhyAta kA svarUpa Agamika paribhASAnusAra yahA~ gyAraha se lekara zIrSaprahelikA taka kI saMkhyA ko saMkhyAta kahA gayA hai| asaMyogI 7 bhaMga-pratyeka naraka ke sAtha saMkhyAta kA saMyoga hone se asaMyogI yA eka saMyogI7 bhaMga hote haiN| dvikasaMyogI 231 bhaMga-dvikasaMyogI meM saMkhyAta ke do vibhAga kiye gae haiM, isalie eka aura saMkhyAta, do aura saMkhyAta, yAvat dasa aura saMkhyAta tathA saMkhyAta aura saMkhyAta isa prakAra eka vikalpa ke 11 bhaMga hote haiN| ye vikalpa ratnaprabhAdi pRthviyoM ke sAtha Age kI pRthviyoM kA saMyoga karane para eka se lekara saMkhyAta taka gyAraha padoM kA saMyoga karane se aura zarkarAprabhAdi pRthviyoM ke sAtha kevala saMkhyAta pada kA saMyoga karane se banate ratnaprabhAdi pUrva-pUrva kI pRthviyoM ke sAtha saMkhyAta pada kA saMyoga aura Age-Age kI pRthviyoM ke sAtha ekAdi padoM kA saMyoga karane se jo bhaMga hote haiM, unakI vivakSA yahA~ nahIM kI gaI hai| arthAt eka ratnaprabhA meM aura saMkhyAta zarkarAprabhA meM hote haiM tathA eka ratnaprabhA meM aura saMkhyAta bAlukAprabhA meM hote haiM / yahI krama yahA~ Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 497 navama zataka : uddezaka-32 abhISTa hai, na ki saMkhyAta ratnaprabhA meM aura eka zarkarAprabhA meM hote haiM,saMkhyAta ratnaprabhA meM aura eka bAlukAprabhA meM hote haiM, ityAdi krama se bhaMga karanA abhISTa nahIM hai| pUrvasUtroM meM bhI yahI krama grahaNa kiyA gayA hai| yahA~ bhI pahale kI narakapRthviyoM ke sAtha ekAdi saMkhyA kA aura Age kI narakapRthviyoM ke sAtha saMkhyAta rAzi kA saMyoga karanA caahie| isameM Age-Age kI narakapRthviyoM ke sAtha vAlI saMkhyAta rAzi meM se ekAdi saMkhyA ko kama karane para bhI saMkhyAtarAzi kI saMkhyAtatA kAyama rahatI hai| inameM se ratnaprabhA ke eka se lekara saMkhyAta taka 11 padoM kA aura zeSa pRthviyoM ke sAtha anukrama se saMkhyAta pada kA saMyoga karane se 66 bhaMga hote haiN| zarkarAprabhA kA zeSa narakapRthviyoM ke sAtha saMyoga karane se 5 vikalpa hote haiN| una 5 vikalpoM ko ekAdi gyAraha padoM se guNA karane para zarkarAprabhA ke saMyoga vAle kula 55 bhaMga hote haiN| isI prakAra bAlukAprabhA ke saMyoga vAle 44 bhaMga, paMkaprabhA ke saMyoga vAle 33 bhaMga, dhUmaprabhA ke saMyoga vAle 22 bhaMga aura tamaHprabhA ke saMyoga vAle 11 bhaMga hote haiN| ye sabhI milakara vikasaMyogI 66+55+44+33+22+11 - 231 bhaMga hote haiN| trikasaMyogI 735 bhaMga-trikasaMyogI meM 21 vikalpa hote haiM / yathA eka ratnaprabhA meM, eka zarkarAprabhA meM, aura saMkhyAta bAlukAprabhA meM, yaha prathama vikalpa hai| aba pahalI naraka meM 1 jIva aura tIsarI naraka meM saMkhyAta jIva, isa pada ko kAyama rakhakara dUsarI naraMka meM anukrama se saMkhyA kA vinyAsa kiyA jAtA hai| arthAt-do se lekara dasa taka kI saMkhyA kA tathA 'saMkhyAta' pada kA yoga karane se kula 11 bhaMga hote haiM tathA isake bAda dUsarI aura tIsarI pRthvI meM saMkhyAta pada ko kAyama rakhakara pahalI pRthvI meM do se lekara dasa taka evaM saMkhyAta pada kA saMyoga karane para dasa bhaMga hote haiN| ye saba milakara 21 bhaMga hote haiN| ina 21 vikalpoM ke sAtha pUrvokta sAta narakoM ke trikasaMyogI 335 bhaMgoM ko guNA karane para trikasaMyogI kula 735 bhaMga hote haiN| - catuHsaMyogI 1085 bhaMga-pahale kI cAra narakapRthviyoM ke sAtha kramazaH 1-1-1 aura saMkhyAta isa prakAra prathama bhaMga hotA hai| isake bAda pUrvokta krama se tIsarI naraka meM, do se lekara saMkhyAta pada taka saMyoga karane se dUsare 10 vikalpa banate haiN| isI prakAra dUsarI narakapRthvI meM aura prathama narakapRthvI meM bhI do se lekara saMkhyAta pada taka kA saMyoga karane se bIsa vikalpa hote haiN| ye sabhI mila kara 31 vikalpa hote haiM / ina 31 vikalpoM ke sAtha narakoM ke catuHsaMyogI pUrvokta 35 vikalpoM ko guNA karane para kula 1085 bhaMga hote haiN| paMcasaMyogI 861 bhaMga-prathama kI pAMca narakabhUmiyoM ke sAtha 1-1-1-1 aura saMkhyAta, isa krama se pahalA bhaMga hotA hai| isake pazcAt pUrvokta krama se cauthI narakabhUmi meM anukrama se do se lekara saMkhyAta-pada taka kA saMyoga karanA caahie| isa prakAra tIsarI, dUsarI aura pahalI narakapRthvI meM bhI do se lekara saMkhyAta pada taka kA saMyoga karanA caahie| isa prakAra saba milakara paMcasaMyogI 41 bhaMga hote haiN| unake sAtha pUrvokta 7 naraka sambandhI paMcasaMyogI 21 padoM kA guNA karane se kula 861 bhaMga hote haiN| SaTsaMyogI 357 bhaMga--SasaMyoga meM pUrvokta kramAnusAra 51 bhaMga hote haiN| unake sAtha sAta narakoM ke SaTsaMyogI pUrvokta 7 padoM kA guNA karane se kula 357 bhaMga hote haiN| Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 vyAkhyAprajJaptisUtra saptasaMyogI 61 bhaMga-pUrvokta rIti se 61 bhaMga samajhane caahie| isa prakAra saMkhyAta nairayika jIvaAzrayI-7+231+735+1085+861+357+61 = 3337 kula bhaMga hote haiN| asaMkhyAta nairayikoM ke pravezanaka-bhaMga 27. asaMkhejjA bhaMte ! neraiyA neraiyapavesaNaeNaM0 pucchaa| gaMgeyA ! rayaNappabhAe vA hojjA jAva ahesattamAe vA hojjA 7 / ahavA ege rayaNa0, asaMkhejjA sakkarappabhAe hojjaa| evaM duyAsaMjogo jAva sattagasaMjogo ya jahA saMkhijjANaM bhaNio tahA asaMkhejjANa vi bhANiyavvo, navaraM asaMkhejjAo abbhahio bhANiyavvo, sesaM taM ceva jAva sattagasaMjogassa pacchimo AlAvago--ahavA asaMkhejjA rayaNa. asaMkhejjA sakkara0 jAva asaMkhejjA ahesattamAe hojjaa| [27 pra.] bhagavan! asaMkhyAta nairayika, nairayika-pravezanaka dvArA praveza karate haiM ? ityAdi prshn| [27 u.] gAMgeya! ve ratnaprabhA meM hote haiM, athavA yAvat adhaHsaptamapRthvI meM hote haiM, athavA eka ratnaprabhA meM aura asaMkhyAta zarkarAprabhA meM hote haiN| / jisa prakAra saMkhyAta nairayikoM ke dvikasaMyogI yAvat saptasaMyogI bhaMga kahe, usI prakAra asaMkhyAta ke bhI kahanA caahie| parantu itanA vizeSa hai ki yahA~ 'asaMkhyAta' yaha pada kahanA caahie| (arthAt-bArahavA~ asaMkhyAta pada kahanA caahie|) zeSa sabhI pUrvokta prakAra se jAnanA caahie| yAvat-antima AlApaka yaha hai --athavA asaMkhyAta ratnaprabhA meM, asaMkhyAta zarkarAprabhA meM yAvat asaMkhyAta adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| vivecana asaMkhyAta pada ke ekasaMyogI bhaMga-sAta hote haiN| dvikasaMyogI se saptasaMyogI taka bhaMga asaMkhyAta ke dvikasaMyogI 252, trikaMsoyagI 805, catuSkasaMyogI 1190, paMcasaMyogI 945, SaTsaMyogI 392 evaM saptasaMyogI 67 bhaMga hote haiM, isa prakAra asaMkhyAta nairayikoM ke nairayika-pravezanaka ke kula milAkara 3658 bhaMga hote haiN| utkRSTa nairayika-pravezanaka-prarUpaNA 28. ukkosA NaM bhaMte ! neraiyA neratiyapavesaNaeNa. pucchA ? gaMgeyA ! savve vi tAva rayaNappabhAe hojjA 7 / ahavA rayaNappabhAe ya sakkarappabhAe ya hojjaa|ahvaa rayaNappabhAe ya vAluyappabhAe ya hojjA, jAva ahavA rayaNappabhAe ya ahesattamAe ya hojjaa| 1. (ka) viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNayukta) bhA. 1, pR. 440 (kha) bhagavatI. vivecanayukta (paM. ghevaracandajI) bhA. 4, pR. 1660-1661 2. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 2, pR. 440 Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-32 499 ahavA rayaNappabhAe ya, sakkarappabhAe ya, vAluyappabhAe ya hojjaa| evaM jAva ahavA rayaNa., sakkarappabAe ya, ahesattamAe ya hojjA 5 / ahavA rayaNa., vAluya0, paMkappabhAe ya hojjA, jAva ahavA rayaNa., vAluya0 ahesattamAe ya hojjA 4 / ahavA rayaNa., paMkappabhAe ya, dhUmAe ya hojjaa| evaM rayaNappabhaM amuyaMtesu jahA tiNhaM tiyAsaMjogo bhaNio tahA bhANiyavvaM jAva ahavA rayaNa., tamAe ya, ahesattamAe ya hojjA 15 / ahavA rayaNappabhAe, sakkarappabhAe, vAluya0 paMkappabhAe ya hojjaa| ahavA rayaNappabhAe, sakkarappabhAe, vAluya0, dhUmappabhAe ya hojjA, jAva ahavA rayaNappabhAe, sakkarappabhAe, vAluya0, ahesattamAe ya hojjA 4 / ahavA rayaNa., sakkara0, paMka0, dhUmappabhAe ya hojjaa| evaM rayaNappabhaM amuyaMtesu jahA cauNhaM caukkasaMjogo tahA bhANiyavvaM jAva ahavA rayaNa, dhUma0, tamAe, ahesattamAe hojjA 20 / ahavA rayaNa., sakkara0, vAluya0, paMka0, dhUmappabhAe ya hojjA 1 / ahavA rayaNappabhAe jAva paMka0, tamAe ya hojjA 2 / ahavA rayaNa., jAva paMka0 ahesattamAe ya hojjA 3 / ahavA rayaNa0, sakkara0, vAluya0, dhUma0, tamAe ya hojjA 4 / evaM rayaNappabhaM amuyaMtesu jahA paMcaNhaM paMcakasaMjogo tahA bhANiyavvaM jAva ahavA rayaNa., paMkappabhA, jAva ahesattamAe hojjA 15 / ahavA rayaNa., sakkara0, jAva dhUmappabhAe, tamAe ya hojjA 1 / ahavA rayaNa., jAva dhUma0, ahesattamAe ya hojjA 2 / ahavA rayaNa., sakkara0, jAva paMka0, tamAe ya ahesattamAe ya hojjA 3 / ahavArayaNa., sakkara0, vAluya0, dhUmappabhAe, tamAe, ahesasamAe hojjA 4|ahvaa rayaNa., sakkara0, paMka., jAva ahesattamAe ya hojjA 5 / ahavA rayaNa., vAluya0 jAva ahesattamAe hojjA 6 / ahavA rayaNappabhAe ya, sakkara0, jAva ahesattamAe hojjA 1 / [28 pra.] bhagavan ! nairayika jIva nairayika-pravezanaka dvArA praveza karate hue utkRSTa pada meM kyA ratnaprabhA meM utpanna hote haiM ? ityAdi prshn| [28 u.] gAMgeya! utkRSTapada meM sabhI nairayika ratnaprabhA meM hote haiN| (dvikasaMyogI 6 bhaMga)-(1) athavA ratnaprabhA aura zarkarAprabhA meM hote haiM / (2) athavA ratnaprabhA aura bAlukAprabhA meM hote haiN| isa prakAra yAvat (3-6) ratnaprabhA aura adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| (trikasaMyogI 15 bhaMga)-(1) athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA aura bAlukAprabhA meM hote haiN| isa prakAra yAvat (2-5) ratnaprabhA, zarkarAprabhA aura adha:saptamapRthvI meM hote haiM / (6) athavA ratnaprabhA vAlukAprabhA aura paMkaprabhA meM hote haiN| yAvat (7-9) athavA ratnaprabhA, vAlukAprabhA aura adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| (10) athavA ratnaprabhA, paMkaprabhA aura dhUmaprabhA meM hote haiM / jisa prakAra ratnaprabhA ko na chor3ate hue tIna nairayika jIvoM ke trikasaMyogI bhaMga kahe haiM, usI prakAra yahA~ bhI kahanA cAhie yAvat (15) athavA ratnaprabhA, tamaHprabhA aura adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| (catuHsaMyogI 20 bhaMga)-(1) athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA aura paMkaprabhA meM hote haiN| Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra (2) athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA aura dhUmaprabhA meM hote haiM / yAvat (4) athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA aura adhaH saptamapRthvI meM hote haiM / (5) athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA, paMkaprabhA aura dhUmaprabhA meM hote haiM / ratnaprabhA ko na chor3ate hue jisa prakAra cAra nairayika jIvoM ke catu:saMyogI bhaMga kahe haiM, usI prakAra yahA~ bhI kahanA cAhie, yAvat (20) athavA ratnaprabhA, dhUmaprabhA, tamaH prabhA aura adhaH saptamapRthvI meM hote haiM / 500 (paMcasaMyogI 15 bhaMga ) - (1) athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA aura dhUmaprabhA meM hote haiM / (2) athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA aura tamaHprabhA meM hote haiM / (3) athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA aura adhaH saptamapRthvI meM hote haiM / (4) athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, dhUmaprabhA aura tamaHpRthvI meM hote haiN| ratnaprabhA ko na chor3ate hue jisa prakAra 5 nairayika jIvoM ke paMcasaMyogI bhaMga kahe haiM, usI prakAra yahA~ bhI kahanA cAhie, athavA yAvat (15) ratnaprabhA, paMkaprabhA yAt adhaH saptamapRthvI meM hote haiN| ( SaTsaMyogI 6 bhaMga ) - (1) athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA yAvat dhUmaprabhA aura tamaH prabhA meM hote haiN| (2) atavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA yAvat dhUmaprabhA aura adhaH saptamapRthvI meM hote haiN| (3) athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA yAvat paMkaprabhA, tamaHprabhA aura adhaH saptamapRthvI meM hote haiM / (4) athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, dhUmaprabhA, tamaH prabhA aura adhaH saptamapRthvI meM hote haiN| (5) athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA, paMkaprabhA, yAvat adhaHsaptamapRthvI meM hote haiN| (6) athavA ratnaprabhA, bAlukAprabhA yAvat adhaH saptamapRthvI meM hote haiN| (saptasaMyogI 1 bhaMga ) - (1) athavA ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, yAvat adhaH saptamapRthvI meM hote haiN| isa prakAra utkRSTa pada ke sabhI mila kara causaTha (1+6+15+20+15+6+1 = 64) bhaMga hote haiM / vivecana--utkRSTa pada meM nairayikapravezanaka-bhaMga -- utkRSTa pada meM sabhI nairayika ratnaprabhA meM hote haiN| isalie ratnaprabhA kA pratyeka bhaMga ke sAtha saMyoga hotA hai| dvikasaMyogI 6 bhaMga 1-2, 13, 14, 15, 16, 1-7 ye 6 bhaMga hote haiN| trikasaMyogI 15 bhaMga 1-2-3, 11- 4, 1-2-5, 1-2-6, 1-2-7, 1-3-4, 1-3-5, 13-6, 1-3-7, 1-4-5, 1-4-6, 1-4-7, 1-5-6, 1-5-7, aura 1-6-7 / catuSkasaMyogI 20 bhaMga -- 1-2-3-4, 1-2-3-5, 1-2-3-6, 1-2-3-7, 1-2-4-5, 12-4-6, 1-2-4-7, 1-2-5-6, 1-2-5-7, 1-2-6-7, 1-3-4-5, 1-3-4-6, 1-3-4-7, 13-5-6, 1-3-5-7, 1-3-6-7, 1-4-5-6, 1-4-5-7, 1-4-6-7, aura 1-5-6-7 / paMcasaMyogI 15 bhaMga -1-2-3-4-5, 1-2-3-4-6, 1-2-3-4-7, 1-2-3-5-6, 1-23-5-7, 1-2-3-6-7, 1-2-4-5-6, 1-2-4-5-7, 1-2-4-6-7, 1-2-5-6-7, 1-3-4-56, 1-3-4-5-7, 1-3-4-6-7, 1-3-5-6-7, aura 1-4-5-6-7 / Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-32 501 SaTsaMyogI 6 bhaMga-1-2-3-4-5-6, 1-2-3-4-5-7, 1-2-3-4-6-7, 1-2-3-5-67,1-2-4-5-6-7, aura 1-3-4-5-6-7 / saptasaMyogI 1 bhaMga-1-2-3-4-5-6-7 / ' ratnaprabhAdi nairayika pravezanakoM kA alpabahutva 29. eyassa NaM bhaMte ! rayaNappabhApuDhavineraiyapavesaNagassa sakkarappabhApuDhavi. jAva ahesattamApuDhavineraiyapavesaNagassa ya kayare kayarehito appA vA jAva visesAhie vA ? gaMgeyA ! savvatthove ahesattamApuDhavineraiyapavesaNae, tamApuDhavineraiyapavesaNae asaMkhejjaguNe, evaM paDilomagaM jAva rayaNappabhApuDhavineraiyapavesaNae asNkhejjgunne| [29 pra.] bhagavan ! ratnaprabhAmapRthvI ke nairayikapravezanaka, zarkarAprabhApRthvI ke nairayika-pravezanaka yAvat adhaHsaptamapRthvI ke nairayika-pravezanaka meM se kauna pravezanaka, kisa pravezanaka se alpa yAvat vizeSAdhika hai ? [29 u.] gAMgeya! sabase alpa adhaHsaptamapRthvI ke nairayika-pravezanaka haiM, unase tamaHprabhApRthvI nairayika pravezanaka asaMkhyAtaguNa haiM / isa prakAra ulaTe krama se, yAvat ratnaprabhApRthvI ke nairayika pravezanaka asaMkhyAtaguNa - vivecana-adhaHsaptamapRthvI meM jAne vAle jIva sabase thor3e haiN| unakI apekSA tamaHprabhA meM jAne vAle asaMkhyAtaguNa haiM / isa prakAra viparIta krama se eka-eka se Age ke asaMkhyAtaguNe haiN| kaThina zabdoM kA bhAvArtha-eyassa NaM. inameM se| paDilomagaM--pratiloma-viparIta krama se|' tiryaJcayonika-pravezanaka : prakAra aura bhaMga 30. tirikkhajoNiyapavesaNae NaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? gaMgeyA ! paMcavihe paNNatte, taM jahA-egidiyatirikkhajoNiyapavesaNae jAva pNceNdiytirikkhjonniypvesnne| [30 pra.] bhagavan ! tiryaJcayonika pravezanaka kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [30 u.] gAMgeya! vaha pAMca prakAra kA kahA gayA hai, yathA ekendriyatiryaJcayonika-pravezanaka yAvat pNcendriytirynycyonik-prveshnk| . 31. ege bhaMte ! tirikkhajoNie tirikkhajoNiyapavesaNaeNaM pavisamANe kiM egidiesu hojA jAva paMcidiesu hojjA? 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 441-442. 2. bhagavatI. vivecana (paM. ghevaracandajI), bhA. 4, pR. 1666 3. bhagavatI. vivecana (paM. ghevaracandajI), bhA. 4, pR. 1666 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 vyAkhyAprajJaptisUtra gaMgeyA! egidiesu vA hojjA jAva paMciMdiesu vA hojjaa| [31 pra.] bhagavan ! eka tiryaJcayonika jIva, tiryaJcayonika-pravezanaka dvArA praveza karatA huA kyA ekendriya jIvoM meM utpanna hotA hai, athavA yAvat paMcendriya jIvoM meM utpanna hotA hai ? [31 u.] gAMgeya! eka tiryaJcayonika jIva, ekendriyoM meM hotA hai, athavA yAvat paMcendriyoM meM utpanna hotA hai| 32. do bhaMte ! tirikkhajoNiyA0 pucchaa| gaMgeyA! egidiesu vA hojA jAva paMciMdiesu vA hojjA 5 / ahavA ege egidiesu hojjA ege beiMdiesu hojjA / evaM jahA neraiyapavesaNae tahA tirikkhajoNiyapavesaNae vi bhANiyabve jAva asNkhejaa| [32 pra.] bhagavan! do tiryaJcayonika jIva, tiryaJcayonika-pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA ekendriyoM meM utpanna hote haiM ? ityAdi prshn| [32 u.] gAMgeya ! ekendriyoM meM hote haiM, athavA yAvat paMcendriyoM meM hote haiM / athavA eka ekendriya meM aura eka dvIndriya meM hotA hai| jisa prakAra nairayika jIvoM ke viSaya meM kahA, usI prakAra tiryaJcayonikapravezanaka ke viSaya meM bhI asaMkhya tiryaJcayonika-pravezanaka taka kahanA caahie| vivecana tiryaJcoM ke pravezanaka aura unake bhaMga-tiryaJca ekendriya bhI hote haiM aura paMcendriya bhI hote haiN| isalie unakA pravezanaka bhI pAMca prakAra kA batAyA gayA hai| isI prakAra eka tiryaJcayonika jIva ekendriya se lekara paMcendriya taka meM tiryaJcayonika-pravezanaka dvArA praveza karatA huA utpanna hotA hai| eka aura do tiryaJcayonika jIvoM ke pravezanaka-bhaMga-eka jIva anukrama se ekendriyAdi pA~ca sthAnoM meM utpanna ho to usake pA~ca bhaMga hote haiN| do jIva bhI eka-eka sthAna meM sAtha utpanna hoM to unake bhI pA~ca bhaMga hote haiN| aura dvikasaMyogI 10 bhaMga hote haiN| tIna se lekara asaMkhyAta tiryaJcayonika--pravezanaka-bhaMga-tIna se lekara asaMkhyAta tiryaJcayonika jIvoM ke pravezanaka nairayikoM ke tIna se lekara asaMkhyAta taka ke pravezanaka ke samAna jAnane caahie| antara itanA hI hai, ki nairayika jIva sAta narakapRthviyoM meM utpanna hote haiM, jabaki tiryaJcajIva ekendriyAdi pA~ca sthAnoM meM utpanna hote haiN| isalie bhaMgoM kI saMkhyA meM bhinnatA hai| yaha buddhimAnoM ko svayaM UhApoha karake jAna lenA caahie| yadyapi ekendriya jIva (vanaspati va nigoda kI apekSA se) ananta utpanna hote haiM, kintu uparyukta pravezanaka kA lakSaNa asaMkhyAta taka hI ghaTita ho sakatA hai| isalie asaMkhyAta taka hI pravezanaka kahe gae 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNayukta) bhA. 1, 5, 442-443 2. bhagavatI. vivecana (paM. ghevaracandajI) bhA. 4, pR. 1670 3. bhagavatI. a. vRtti, patra 451 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka- 32 503 zaMkA-samAdhAna-- mUlapATha meM eka jIva ekendriyoM meM utpanna hotA hai, yaha batAyA gayA, kintu siddhAntAnusAra eka jIva ekendriyoM meM kadApi utpanna nahIM hotA, vahA~ (vanaspatikAya kI apekSA to) pratisamaya ananta jIva utpanna hote haiM, aisI sthiti meM uparyukta zAstravacana ke sAtha kaise saMgati ho sakatI hai ? isakA samAdhAna vRttikAra yoM karate haiM--vijAtIya devAdi bhava se nikala kara jo vahA~ (ekendriya bhava) meM utpanna hotA hai, usa eka jIva kI apekSA se ekendriya meM eka jIva kA pravezanaka sambhava hai| vAstava meM pravezanaka kA artha hI yaha hai ki vijAtIya devAdi bhava se nikalakara vijAtIya bhava se utpanna honA / sajAtIya jIva sajAtIya meM utpanna ho, vaha pravezanaka nahIM kahalAtA, kyoMki vaha (sajAtIya) to ekendriya jAti sajAtIya meM praviSTa hai hI / arthAt ekendriya jIva mara kara ekendriya meM utpanna ho, vaha pravezanaka kI koTi meM nahIM aataa| aura jo ananta utpanna hote haiM, ve to ekendriya meM se hI haiN| utkRSTa tiryaJcayonika- pravezanaka prarUpaNA 33. ukkosA bhaMte ! tirikkhajoNiyA0 pucchA / gaMgeyA ! savve vi tAva egeMdiesu vA hojjA / ahavA egiMdiesu vA beiMdiesu vA hojjA / evaM jahA neratiyA cAriyA tahA tirikkhajoNiyA vi cAreyavvA / egiMdiyA amuyaMtesu duyAsaMjogo tiyAsaMjogo caukkasaMjogo paMcasaMjogo uvaujjiUNa bhANiyavvo jAva ahavA egiMdiesu vA beiMdiya jAva paMciMdisu vA hojjA / [33 pra.] bhagavan! utkRSTa tiryaJcayonika-pravezanaka ke viSaya meM pRcchA / [33 u.] gAMgeya ! ye sabhI ekendriyoM meM hote haiM / athavA ekendriya aura dvIndriyoM meM hote haiM / jisa prakAra nairayika jIvoM meM saMcAra kiyA gayA hai, usI prakAra tiryaJcayonika- pravezanaka ke viSaya meM bhI saMcAra karanA caahie| ekendriya jIvoM ko na chor3ate hue dvikasaMyogI, trikasaMyogI, catu:saMyogI aura paMcasaMyogI bhaMga upayogapUrvaka kahane cAhie, yAvat athavA ekendriya jIvoM meM dvIndriyoM meM, yAvat paMcendriyoM meM hote haiM / vivecana -- ekendriyoM meM utkRSTapada - pravezanaka-- ekendriya jIva pratisamaya atyadhika saMkhyA meM utpanna hote haiM, isalie ekendriyoM meM ye sabhI hote haiN| dvikasaMyogI se paMcasaMyogI taka bhaMga ---- prasaMgavaza yahA~ utkRSTapada se dvikasaMyogI cAra prakAra ke, trikasaMyogI chaha prakAra ke, catu:saMyogI cAra prakAra ke aura paMcasaMyogI eka hI prakAra ke hote haiM / ekendriyAdi tiryaJcapravezanakoM kA alpabahutva 34. eyassa NaM bhaMte ! egiMdiyatirikkhajoNiyapavesaNagassa jAva paMciMdiyatirikkhajoNiya 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 451 2. vahI, a. vRtti, patra 451 3. vahI, a. vRtti, patra 451 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 vyAkhyAprajJaptisUtra pavesaNayassa ya kayare kayarahito appA vA jAva visesAhie vA? gaMgeyA ! savvatthove paMciMdiyatirikkhajoNiyapavesaNae, cauridiyatirikkhajoNiyapa0 visesAhie, teiMdiya0 visesAhie, beiMdiya0 visesAhie, egidiyatirikkha. visesaahie| [34] bhagavan ! ekendriya tiryaJcayonika-pravezanaka se lekara yAvat paMcendriyatiryaJcayonika-pravezanaka taka meM se kauna se kisase alpa yAvat vizeSAdhika haiM ? [34 u.] gAMgeya! sabase alpa paMcendriyatiryaJcayonika-pravezanaka haiM, unase caturindriya-tiryaJcayonikapravezanaka vizeSAdhika haiM, unase trIndriya-tiryaJcayonika-pravezanaka vizeSAdhika haiM, unase dvIndriyatiryaJcayonikapravezanaka vizeSAdhika haiM aura unase ekendriyatiryaJcayonika-pravezanaka vizeSAdhika haiN| vivecana-tiryaJca-pravezanakoM kA alpabahutva--viparIta.krama se arthAt paMcendriya tiryaJca jIvoM ke pravezanaka se ekendriyatiryaJca-pravezanaka taka uttarottara vizeSAdhika haiN| manuSya-pravezanaka : prakAra aura bhaMga 35. maNussapavesaNae NaM bhaMte ! kativihe pannatte ? gaMgeyA ! duvihe paNNatte,taM jahA--sammucchimamaNussapavesaNae, gabbhavakkaMtiyamaNussa-pavesaNae yA [35 pra.] bhagavan! manuSyapravezanaka kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [35 u.] gAMgeya ! manuSyapravezanaka do prakAra kA hai, vaha isa prakAra-(1) sammUchima-manuSyapravezanaka aura (2) garbhajamanuSya-pravezanakA 36. ege bhaMte ! maNusse maNussapavesaNae NaM pavisamANe kiM sammacchimamaNussesu hojjA gabbhavakkaMtiyamaNussesu hojjA? gaMgeyA ! sammucchimamaNussesu vA hojjA, gabbhavakkaMtiyamaNussesu vA hojjaa| [36 pra.] bhagavan ! manuSya-pravezanaka dvArA praveza karatA huA eka manuSya kyA sammUchima-manuSyoM meM utpanna hotA hai, athavA garbhajamanuSyoM meM utpanna hotA hai ? [36 u.] he gAMgeya! vaha yA to sammUchima manuSyoM meM utpanna hotA hai, athavA garbhaja manuSyoM meM utpanna hotA hai| 37. do bhaMte ! maNussA0 pucchaa| gaMgeyA ! sammucchimamaNussesu vA hojjA, gabbhavakkaMtiyamaNussesu vA hojjaa| ahavA ege 1. viyAhapaNNattisuttaM. (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 443 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-32 505 sammucchimamaNussesu vA hojjA, ege gabbhavakkaMtiyamaNussesu vA hojjaa| evaM eeNaM kameNaM jahA neraiyapavesaNae tahA maNussapavesaNae vi bhANiyabve jAva ds| [37 pra.] bhagavan! do manuSya, manuSya-pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA sammUchima manuSyoM meM utpanna hote haiM ? ityAdi (pUrvavat) prshn| __[37 u.] gAMgeya! do manuSya yA to sammUchimamanuSyoM meM utpanna hote haiM, athavA garbhajamanuSyoM meM hote haiN| athavA eka sammUchima manuSyoM meM aura eka garbhaja manuSyoM meM hotA hai| isa krama se jisa prakAra nairayikapravezanaka kahA, usI prakAra manuSya-pravezanaka bhI yAvat dasa manuSyoM taka kahanA caahie| 38. saMkhejjA bhaMte ! maNussA0 pucchaa| gaMgeyA ! sammucchimamaNussesu vA hojjA gabbhavakkaMtiyamaNussesu vA hojjaa| ahavA ege sammucchimamaNussesu hojjA, saMkhejjA gabbhavakkaMtiyamaNussesu hojjaa|ahvaa do sammucchimamaNussesu hojjA, saMkhejjA gabbhavakkaMtiyamaNussesu hojjaa| evaM ekkekkaM osAritesu jAva ahavA saMkhenjA sammucchimamaNussesu hojjA, saMkhejjA gabbhavakkaMtiyamaNussesu hojjaa| [38 pra.] bhagavan ! saMkhyAta manuSya, manuSya-pravezanaka dvArA praveza karate hue sammUcchima manuSyoM meM hote haiM ? ityAdi prshn| [38 u.] gAMgeya! ve sammUchimamanuSyoM meM hote haiM, athavA garbhajamanuSyoM meM hote haiN| athavA eka sammUchimamanuSyoM meM hotA hai aura saMkhyAta garbhajamanuSyoM meM hote haiM / athavA do sammUcchimamanuSyoM meM hote haiM aura saMkhyAta garbhajamanuSyoM meM hote haiN| isa prakAra uttarottara eka-eka bar3hAte hue yAvat saMkhyAta sammUchimamanuSyoM meM aura saMkhyAta g2arbhajamanuSyoM meM hote haiN| 39. asaMkhejjA bhaMte ! maNussA0 pucchaa| gaMgeyA ! savve vi tAva sammucchimamaNussesu hojjaa| ahavA asaMkhejjA sammucchimamaNussesu, ege gbbhvkkNtiymnnussesuhojaa|ahvaa asaMkhejjA sammucchimamaNussesu, do gabbhavakkaMtiyamaNussesu hojjaa| evaM jAva asaMkhejjA sammucchimamaNussesu hojjA, saMkhejjA gabbhavakkaMtiyamaNussesu hojjaa| [39 pra.] bhagavan ! asaMkhyAta manuSya, manuSyapravezanaka dvArA praveza karate hue, ityAdi prshn| [39 u.] gAMgeya! ve sabhI sammUchima manuSyoM meM hote haiM / athavA asaMkhyAta sammUchima manuSyoM meM hote haiM aura eka garbhaja manuSyoM meM hotA hai| athavA asaMkhyAta sammUchima manuSyoM meM hote haiM aura do garbhaja manuSyoM meM hote haiM / athavA isI prakAra yAvat asaMkhyAta sammUchima manuSyoM meM hote haiM aura saMkhyAta garbhaja manuSyoM meM hote haiM vivecana manuSya-pravezanaka ke prakAra aura bhaMga-manuSya-pravezanaka ke do prakAra hai--sammUchima Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 vyAkhyAprajJaptisUtra manuSya-pravezanaka aura grbhjmnussy-prveshnk| ina donoM kI apekSA eka se lekara saMkhyAta taka bhaMga pUrvavat samajhanA caahie|sNkhyaatpd meM dvikasaMyogI bhaMga pUrvavat 11 hI hote haiN| asaMkhyAtapada meM pahale bAraha vikalpa batAe gae haiM, lekina yahA~ 11 hI vikalpa (bhaMga) hote haiM, kyoMki yadi sammUchima manuSyoM meM asaMkhyAtapana kI taraha garbhajamanuSyoM meM bhI asaMkhyAtapana hotA, tabhI bAraha bhaMga bana sakate the, kintu garbhajamanuSya asaMkhyAta nahIM hote| ataeva unake pravezanaka meM asaMkhyAtapana nahIM ho sktaa| ataH asaMkhyAtapada ke saMyoga se bhI 11 hI vikalpa hote haiN| utkRSTarUpa se manuSya-pravezanaka-prarUpaNA 40. ukkosA bhaMte ! maNussA0 pucchaa| gaMgeyA ! savve vi tAva sammucchimamaNussesu hojjaa| ahavA sammucchimamaNussesu ya gabbhavakkaMtiyamaNussesu vA hojjaa| [40 pra.] bhagavan! manuSya utkRSTarUpa se kisa pravezanaka meM hote haiM ? ityAdi prazna / [40 u.] gautama! ve sabhI sammUchimamanuSyoM meM hote haiM / athavA sammUchimamanuSyoM meM aura garbhaja manuSyoM meM hote haiN| vivecana utkRSTa pada meM pravezanaka-vicAra-utkRSTa pada meM sammUchimamanuSya-pravezanaka kahA gayA hai, kyoMki sammUchimamanuSya hI asaMkhyAta haiN| isalie unake pravezanaka bhI asaMkhyAta ho sakate hai| manuSya-pravezanakoM kA alpabahutva 41. eyassa NaM bhaMte ! sammucchimamaNussapavesaNagassa gabbhavakkaMtiyamaNussapavesaNagassa ya kayare kayarehito appA vA jAva visesAhie vA? ___ gaMgeyA! savvatthove gabbhavakkaMtiyamaNussapavesaNae, sammucchimamaNussapavesaNae asNkhejgunne| [41 pra.] bhagavan ! sampUchimamanuSya-pravezanaka aura garbhajamanuSyapravezanaka, ina (donoM meM) se kauna kisase alpa, yAvat vizeSAdhika hai ? [41 u.] gAMgeya! sabase thor3egarbhajamanuSya-pravezanaka haiM, unase sammUrchimanuSya-pravezanaka asaMkhyAtaguNe haiN| vivecana-alpabahutva-sammUchimamanuSya asaMkhyAta hone se garbhajamanuSyapravezanaka se una (sampUchimamanuSyoM) ke pravezanaka asaMkhyAtaguNe adhika haiN|' deva-pravezanaka : prakAra aura bhaMga 42. devapavesaNae NaM bhaMte ! kativihe pnnnntte| 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 453 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 453 3. bhagavatI. a. vRtti, patra 453 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka- 32 507 gaMgeyA ! cauvvihe paNNatte, taM jahA--bhavaNavAsidevapavesaNae jAva vemANiyadevapavesaNae / [42 pra.] bhagavan! deva-pravezanaka kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [42 u.] gAMgeya ! vaha cAra prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra -- (1) bhavanavAsIdeva-pravezanaka, (2) vANavyantaradeva-pravezanaka, (3) jyotiSkadeva - pravezanaka aura (4) vaimAnikadeva - pravezanaka / 43. ege bhaMte ! deve devapavesaNae NaM pavisamANe kiM bhavaNavAsIsu hojjA vANamaMtara - joisiyavemANiesu hojjA ? gaMgeyA! bhavaNavAsIsu vA hojjA vANamaMtara - joisiya- vemANiesu vA hojjA / [43 pra.] bhagavan! eka deva, deva- pravezanaka dvArA praveza karatA huA kyA bhavanavAsI devoM meM hotA hai, vANavyantara devoM meM hotA hai, jyotiSka devoM meM hotA hai, athavA vaimAnika devoM meM hotA hai ? [43 u.] gAMgeya ! eka deva, deva-pravezanaka dvArA praveza karatA hua bhavanavAsI devoM meM hotA hai, athavA vANavyantara, jyotiSka athavA vaimAnika devoM meM hotA hai| 44. do bhaMte ! devA devapavesaNae0 pucchA / gaMgeyA ! bhavaNavAsIsu vA hojjhA, vANamaMtara - joisiya-vemANiesu vA hojjA / ahavA ege bhavaNavAsIsu, ege vANamaMtaresu hojjA / evaM jahA tirikkhajoNiyapavesaNae tahA devapavesaNa vi bhANiyavve jAva asaMkhijja tti / [44 pra.] bhagavan! do deva, deva-pravezanaka dvArA praveza karate hue kyA bhavanavAsI devoM meM, ityAdi (pUrvavat) prazna / [44 uM.] gAMgeya ! ve bhavanavAsI devoM meM hote haiM, athavA vANavyantara devoM meM hote haiM, yA jyotiSka devoM meM hote haiM, athavA vaimAnika devoM meM hote haiN| athavA eka bhavanavAsI devoM meM hotA hai, aura eka vANavyantara devoM meM hotA hai| jisa prakAra tiryaJcayonika-pravezanaka kahA, usI prakAra deva- pravezanaka bhI asaMkhyAta devapravezanaka taka kahanA caahie| vivecana deva - pravezanaka - prarUpaNA -- deva - pravezanaqa ke cAra prakAra kahe gae haiM, jo AgamoM meM prasiddha haiN| eka deva yA do deva bhavanapatiyoM meM, vANavyantaradevoM meM, jyotiSkadevoM meM yA vaimAnikadevoM meM se kinhIM meM utpanna ho sakate haiN| dvikasaMyogI bhaMgoM kI saMkhyA tiryaJcayonika jIvoM kI taraha hI samajhanI caahie| devoM kI saMkhyA 4 hI hotI hai, yaha vizeSa hai| tIna se lekara asaMkhyAta taka ke pravezanaka-bhaMga -- devoM ke pravezanaka-bhaMga 3 se asaMkhyAta taka tiryaMcoM ke pravezanaka-bhaMga ke samAna samajhane caahie|' 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha - TippaNayukta) bhA. 1, pR. 445 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 vyAkhyAprajJaptisUtra . utkRSTarUpa se deva-pravezanaka-prarUpaNA 45. ukkosA bhaMte ! * pucchaa| gaMgeyA ! savve vi tAva joisiesu hojaa| ahavA joisiya-bhavaNavAsIsu ya hojjaa| ahavA joisiya-vANamaMtaresu ya hojjaa| ahavA joisiya-vemANiesu ya hojjaa| ahavA joisiesu ya bhavaNavAsIsu ya vANabhaMtaresu ya hojjaa|ahvaa joisiesu ya bhavaNavAsIsu ya vemANiesu ya hojjhaa| ahavA joisiesu ya vANamaMtaresu ya vemANiesu ya hojjaa| ahavA joisiesu ya bhavaNavAsIsu ya vANamaMtaresu ya vemANiesu ya hojjaa| [45 pra.] bhagavan! utkRSTarUpa se deva, deva-pravezanaka dvArA praveza karate hue kina devoM meM hote haiM ? ityAdi prshn| [45 u.] gAMgeya! ve sabhI jyotiSka devoM meM hote haiN| athavA jyotiSka aura bhavanavAsI devoM meM hote haiM, athavA jyotiSka aura vANavyantara devoM meM hote haiM, athavA jyotiSka aura vaimAnika devoM meM hote haiN| athavA jyotiSka, bhavanavAsI aura vANavyantara devoM meM hote haiM, athavA jyotiSka, bhavanavAsI aura vaimAnika devoM meM hote haiM, athavA jyotiSka, vANavyantara aura vaimAnika devoM meM hote haiN| athavA jyotiSka, bhavanavAsI, vANavyantara aura vaimAnika devoM meM hote haiN| vivecana utkRSTa deva-pravezanaka-prarUpaNA--jyotiSka devoM meM jAne vAle jIva bahuta hote haiN| isalie utkRSTapada meM kahA gayA hai ki ye sabhI jyotiSka devoM meM hote haiN| dvikasaMyogI 3 bhaMga-jyo. vANa., jyo. vai., yA jyo. bha. devoM meN| trikasaMyogI 3 bhaMga-jyo. bha. vA., jyo. bha. vai., evaM jyo. vA. vai.| catuSkasaMyogI eka bhaMga- jyotiSka, bha., vA. vaimaa.| bhavanavAsI Adi devoM ke pravezanakoM kA alpabahutva 46. eyassa NaM bhaMte ! bhavaNavAsidevapaveMsaNagassa vANamaMtaradevapavesaNagassa joisiyadevapavesaNagassa vemANiyadevapavesaNagassa ya kayare kayarehiMto vA jAva visesAhie vA ? gaMgeyA ! savvatthove vemANiyadevapavesaNae, bhavaNavAsidevapavesaNae asaMkhejaguNe,vANamaMtaradeva1. bhagavatI. a. vRtti, patra 445 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-32 509 pavesaNae asaMkhejaguNe, joisiyadevapavesaNae sNkhejgunne| _ [46 pra.] bhagavan ! bhavanavAsIdeva-pravezanaka, vANavyantaradeva-pravezanaka, jyotiSkadeva-pravezanaka aura vaimAnikadeva-pravezanaka, ina cAroM pravezanakoM meM se kauna pravezanaka kisa pravezanaka se alpa, yAvat vizeSAdhika [46 u.] gAMgeya! sabase thor3e vaimAnikadeva-pravezanaka haiM, unase bhavanavAsIdeva-pravezanaka asaMkhyAtaguNe haiM, unase vANavyantaradeva-pravezanaka asaMkhyAtaguNe haiM aura unase jyotiSkadeva-pravezanaka saMkhyAtaguNe haiN| vivecana cAroM deva-pravezanakoM kA alpabahutva-vaimAnikadeva sabase kama hote haiM aura unameM jAne vAle (pravezanaka) jIva bhI sabase thor3e hote haiM, isIlie alpabahutva meM pArasparika tulanA kI dRSTi se kahA gayA hai ki vaimAnikadeva-pravezanaka sabase alpa haiN| nAraka-tiryaJca-manuSya-deva pravezanakoM kA alpabahutva 47. eyassaNaM bhaMte ! neraiyapavesaNagassa tirikkha0 maNussa0 devapavesaNagassa yakayare kayarehito appA vA jAva visesAhie vA ? gaMgeyA ! savvatthovemaNussapavesaNae, neraiyapavesaNae asaMkhejaguNe, devapavesaNae asaMkhejaguNe, tirikkhajoNiyapavesaNae asNkhejjgunne| [47 pra.] bhagavan! ina nairayika-pravezanaka, tiryaJcayonika-pravezanaka, manuSya-pravezanaka aura devapravezanaka, ina cAroM meM se kauna kisase alpa, yAvat vizeSAdhika hai| [47 u.] gAMgeya! sabase alpa.manuSya-pravezanaka hai, usase nairayika-pravezanaka asaMkhyAtaguNA hai, aura usase deva-pravezanaka asaMkhyAtaguNA hai, aura usase tiryaJcayonika-pravezanaka asaMkhyAtaguNA hai| vivecana-cAroM gatiyoM ke jIvoM ke pravezanakoM kA alpabahutva- sabase alpa manuSya-pravezanaka hai, kyoMki manuSya sirpha manuSyakSetra meM hI haiM, jo ki bahuta hI alpa haiN| usase nairayika-pravezanaka asaMkhyAtaguNA hai, kyoMki naraka meM jAne vAle jIva asaMkhyAtaguNA haiM, isI prakAra deva-pravezanaka aura tiryaJcayonikapravezanaka ke viSaya meM samajhanA caahie|' caubIsa daNDakoM meM sAntara-nirantara upapAda-udvartanaprarUpaNA 48.saMtaraMbhaMte ! neraiyA uvavajaMti ? niraMtaraM neraiyA uvavajjaMti? saMtaraM asurakumArA uvavajaMti? niraMtaraM asurakumArA jAva saMtaraM vemANiyA uvavajaMti ? niraMtaraM vemANiyA uvavajaMti ? saMtaraM neraiyA 1. bhagavatI. a. vRtti; patra 453 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 453 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 vyAkhyAprajJaptisUtra uvvaTTaMti ? niraMtaraM neratiyA uvvaTTaMti ? jAva saMtaraM vANamaMtarA uvvaTTaMti ? niraMtaraM vANamaMtarA uvvaTTati ? saMtaraM joisiyA cayaMti ? niraMtaraM joisiyA cayaMti ? saMtaraM vemANiyA cayaMti ? niraMtaraM vemANiyA cayaMti ? gaMgeyA ! saMtaraM pi neraiyA uvavajjaMti, niraMtaraM pi neraiyA uvavajjaMti jAva saMtaraM pi thaNiyakumArA uvavajjaMti, niraMtaraM pi thaNiyakumArA uvavajrjjati / no saMtaraM puDhavikkAiyA uvavajjaMti, niraMtaraM puDhavikkAiyA uvavajjaMti, evaM jAva vaNassaMikAiyA / sesA jahA neraiyA jAva saMtaraM pi vemANiyA uvavajjaMti, niraMtaraM pivemANiyA uvavajjaMti, saMtaraM pi neraiyA uvvati, niraMtaraM pi neraiyA uvvaTTaMti, evaM jAva thnniykumaaraa| no saMtaraM puDhavikkAiyA, uvvaTTaMti, niraMtaraM puDhavikkAiyA uvvaTTaMti, evaM jAva vnnssikaaiyaa| sesA jahA neraiyA, navaraM joisiya-vemANiyA cayaMti abhilAvo, jAva saMtaraM pi vemANiyA cayaMti, niraMtaraM pi vemANiyA cayaMti / [48 pra.] bhagavan! nairayika sAntara ( antarasahita) utpanna hote haiM yA nirantara (lagAtAra) utpanna hote haiM ? asurakumArA sAntara utpanna hote haiM athavA nirantara ? yAvat vaimAnika deva sAntara utpanna hote haiM yA nirantara utpanna hote haiM ? (isI taraha) nairayika kA udvartana sAntara hotA hai athavA nirantara ? yAvat vANavyantara devoM kA udvarttana sAntara hotA hai yA nirantara ? jyotiSka devoM kA sAntara cyavana hai yA nirantara ? vaimAnika devoM kA sAntara cyavana hotA hai yA nirantara hotA hai ? [48 u.] he gAMgeya ! nairayika sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhI, yAvat stanitakumAra sAntara bhI utpanna hote haiM aura nirantara bhI utpanna hote haiM / pRthvIkAyika jIva sAntara utpanna nahIM hote, kintu nirantara hI utpanna hote haiM / isI prakAra yAvat vanaspatikAyika jIva sAntara utpanna nahIM hote, kintu nirantara utpanna hote haiN| `zeSa sabhI jIva nairayika jIvoM ke samAna sAntara bhI utpanna hote haiM, nirantara bhI, yAvat vaimAnika deva sAntara bhI utpanna hote haiM, aura nirantara bhI utpanna hote haiN| nairayika jIva sAntara bhI udvartana karate haiM, nirantara bhI / isI prakAra stanitakumAroM taka kahanA cAhie / pRthvikAyika jIva sAntara nahIM udvartate, nirantara uvartita hote haiM / isI prakAra vanaspatikAyikoM taka kahanA caahie| zeSa sabhI jIvoM kA kathana nairayikoM ke samAna jAnanA caahie| itanA vizeSa hai ki jyotiSka deva aura vaimAnika deva cyavate haiM, aisA pATha ( abhilApa) kahanA cAhie yAvat vaimAnika deva sAntara bhI cyavate haiM aura nirantara bhI / vivecana--- zaMkA-samAdhAna--yahA~ zaMkA upasthita hotI hai ki nairayika Adi kI utpatti ke sAntaranirantara Adi tathA udvarttanAdi kA kathana pravezanaka - prakaraNa se pUrva kiyA hI thA, phira yahA~ punaH sAntaranirantara Adi kA kathana kyoM kiyA gayA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki yahA~ punaH sAntara Adi kA nirUpaNa nArakAdi sabhI jIvoM ke bhedoM kA sAmudAyika rUpa se sAmUhika utpAda evaM udvartana kI dRSTi se kiyA gayA hai| 1. bhagavatIsUtra. a. vRtti, patrAMka 455 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka - 32 prakArAntara se caubIsa daNDakoM meM utpAda - udvartanA-prarUpaNA 49. sao bhaMte ! neraiyA uvavajjaMti ? asao bhaMte ! neraiyA uvavajjaMti ? gaMgeyA ! sao neraiyA uvavajjaMti, no asao neraiyA uvavajjaMti / evaM jAva vemANiyA / [49 pra.] bhagavan! sat (vidyamAna) nairayika jIva utpanna hote haiM yA asat (avidyamAna) nairayika utpanna hote haiM ? 511 [ 49 u.] gAMgeya ! sat nairayika utpanna hote haiM, asat nairayika utpanna nahIM hote| isI prakAra vaimAnikoM taka jAnanA caahie| 50. sao bhaMte ! neraiyA uvvaTTaMti, asao neraiyA uvvaTTaMti ? gaMgeyA ! sao neraiyA uvvaTTaMti, no asao neraiyA uvvaTTaMti / evaM jAva vemANiyA, navaraM joisiya-vemANiesa 'cayaMti' bhANiyavvaM / [50 pra.] bhagavan ! sat nairayika udvartate haiM yA asat nairayika udvartate haiM ? [5. u.] gAMgeya ! sat nairayika udvartate haiM kintu asat nairayika udvartita nahIM hote| isI prakAra vaimAnikoM paryanta jAnanA caahie| vizeSa itanA hai ki jyotiSka aura vaimAnika devoM ke lie 'cyavate', aisA kahanA caahie| 51. [ 1 ] sao bhaMte ! neraiyA uvavajjaMti, asao neraiyA uvavajjaMti ? sao asurakumArA uvavajjaMti jAva sao vemANiyA uvavajrjjati, asao vemANiyA uvavajjaMti ? sao neraiyA uvvaTTaMti, asao neraiyA uvvaTTaMti ? sao asurakumArA uvvaTTaMti jAva sao vemANiyA cayaMti, asao vemANiyA cayaMti ? gaMgeyA ! sao neraiyA uvavajjaMti, no asao neraiyA uvavajjaMti, sao asurakumArA uvavajjaMti, no asao asurakumArA uvavajjaMti, jAva sao vemANiyA uvavajjaMti, no asao vemANiyA uvvjrjjti| sao neraiyA uvvaTTaMti, no asao neraiyA uvvaTTaMti, jAva sao vemANiyA cayaMti, no asao vemANiyA0 / [51-1 pra.] bhagavan ! nairayika jIva sat nairayikoM meM utpanna hote haiM yA asat nairayikoM meM utpanna hote haiM ? asurakumAra deva, sat asurakumAra devoM meM utpanna hote haiM yA asat asurakumAra devoM meM ? isI prakAra yAvat sat vaimAnikoM meM utpanna hote haiM yA asat vaimAnikoM meM ? tathA sat nairayikoM udvartate haiM yA asat nairayikoM se? sat asurakumAroM meM se udvartate haiM yAvat sat vaimAnika meM se cyavate haiM yA asat vaimAnika meM se cyavate haiM ? [51-1 u.] gAMgeya ! nairayika jIva sat nairayikoM meM utpanna hote haiM, kintu asat nairayikoM meM utpanna nahIM hote / sat asurakumAroM meM utpanna hote haiM, asat asurakumAroM meM nhiiN| isI prakAra yAvat sat vaimAnikoM meM utpanna Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 vyAkhyAprajJaptisUtra hote haiM, asat vaimAnikoM meM nhiiN| (isI prakAra) sat nairayikoM meM se udvartate haiM, asat nairayikoM meM se nhiiN| yAvat sat vaimAnikoM meM se cyavate haiM asat vaimAnikoM meM se nhiiN| [2] se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccai sao neraiyA uvavajaMti, no asao neraiyA uvavajaMti, jAva sao vemANiyA cayaMti, no asao vemANiyA cayaMti ? se nUNaM gaMgeyA ! pAseNaM arahayA purisAdANIeNaM sAsae loe buie, aNAIe aNavayagge jahA paMcame sae (sa. 5 u. 9 su. 14 [2]) jAva je lokkar3a se loe, se teNaDheNaM gaMgeyA ! evaM vuccai jAva sao vemANiyA cayaMti, no asao vemANiyA cyNti| [51-2 pra.] bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki nairayika sat nairayikoM meM utpanna hote haiM, asat nairayikoM meM nhiiN| isI prakAra yAvat sat vaimAnikoM meM se cyavate haiM, asat vaimAnikoM meM se nahIM ? [51-2 u.] gAMgeya! nizcita hI puruSAdAnIya arhat zrIpArzvanAtha ne loka ko zAzvata, anAdi aura ananta kahA hai ityAdi, paMcama zataka ke nauveM uddezaka meM kahe anusAra jAnanA cAhie yAvat-jo avalokana kiyA jAe, use loka kahate haiN| isa kAraNa he gAMgeya ! aisA kahA jAtA hai ki yAvat sat vaimAnikoM meM se cyavate haiM, asat vaimAnikoM meM se nhiiN|| vivecana sat hI utpanna hone Adi kA rahasya-sat arthAt --dravyArthatayA vidyamAna nairayika Adi hI nairayika Adi meM utpanna hote haiM, sarvathA asat (avidyamAna) dravya to koI bhI utpanna nahIM hotA, kyoMki vaha to gadhe ke sIMga ke samAna asat hai| ina jIvoM meM sattva (vidyamAnatva yA astitva) jIvadravya kI apekSA se, athavA nAraka-paryAya kI apekSA se samajhanA cAhie, kyoMki bhAvI nAraka-paryAya kI apekSA se dravyataH nAraka hI nArakoM meM utpanna hote haiN| athavA yahA~ se mara kara naraka meM jAte samaya vigrahagati meM nArakAyu kA udaya ho jAne se ve jIva bhAvanAraka ho kara hI nairayikoM ke utpanna hote haiN| sat meM hI utpanna hone Adi kA rahasya- jo jIva naraka meM utpanna hote haiM, pahale se utpanna hue sat nairayikoM meM samutpanna hote haiM, asat nairayikoM meM nahIM kyoMki loka zAzvata hone se nAraka Adi jIvoM kA sadaiva sadbhAva rahatA hai| ... gAMgeya sammatasiddhAnta ke dvArA svakathana kI puSTi-bhagavAn mahAvIra ne loka zAzvata hai' aisA puruSAdAnIya bhagavAn pArzvanAtha ne bhI pharamAyA hai, yaha kaha kara gAMgeya-mAnya siddhAnta ke dvArA svakathana kI puSTi kI hai| 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 455 2. vahI. a. vRtti, patra 455 3. vahI. a. vRtti, patra 455 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-32 513 kevalajJAnI AtmapratyakSa se saba jAnate haiM 52.[1] sayaM bhaMte! etevaM jANaha udAhu asayaM ? asoccA etevaM jANaha udAhu soccA 'sao neraiyA uvavanjaMti, no asao neraiyA uvavajaMti jAva sao vemANiyA cayaMti, no asao vemANiyA cayaMti?' gaMgeyA ! sayaM etevaM jANAmi, no asayaM, asoccA etevaM jANAmi, no soccA, 'sao neraiyA uvavajaMti, no asao neraiyA uvavajaMti, jAva sao vemANiyA cayaMti, no asao vemANiyA cyNti|' [52-1 pra.] bhagavan! Apa svayaM ise isa prakAra jAnate haiM, athavA asvayaM jAnate haiM ? tathA binA sune hI ise isa prakAra jAnate haiM, athavA sunakara jAnate haiM ki sat nairayika utpanna hone haiM, asat nairayika nhiiN| yAvat sat vaimAnika meM se cyavana hotA hai, asat vaimAnikoM meM se nahIM ? [52-2 u.] gAMgeya! yaha saba isa rUpa meM maiM svayaM jAnatA hU~, asvayaM nahIM tathA binA sune hI maiM isa prakAra jAnatA hU~, sunakara aisA nahIM jAnatA ki sat nairayika utpanna hote haiM, asat nairayika nahIM, yAvat sat vaimAnikoM meM se cyavate haiM, asat vaimAnikoM meM se nhiiN| [2] se keNaTheNaM bhaMte ! evaM vuccai taM ceva jAva no asao vemANiyA cayaMti ? gaMgeyA ! kevalI NaM puritthameNaM miyaM pi jANai, amiyaM pi jANai, dAhiNeNaM evaM jahA saduddesae (sa. 5 u. 4 su. 4 [2]).jAva nivvuDe nANe kevalissa, se teNaDheNaM gaMgeyA ! evaM vuccai taM ceva jAva no asao vemANiyA cyNti| [52-2 pra.] bhagavan! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki maiM svayaM jAnatA hU~, ityAdi (pUrvoktavat) yAvat sat vaimAnikoM meM se cyavate haiM, asat vaimAnikoM meM se nahIM? [52-2 u.] gAMgeya! kevalajJAnI pUrva (dizA) meM mita (maryAdita) bhI jAnate haiM amita (amaryAdita) bhI jAnate haiN| isI prakAra dakSiNa dizA meM bhI jAnate haiN| isa prakAra zabda-uddezaka (bhagavatI.za.5, u.4, sU. 4-2) meM kahe anusAra kahanA caahie| yAvat kevalI kA jJAna nirAvaraNa hotA hai, isalie he gAMgeya ! isa kAraNa aisA kahA jAtA hai ki maiM svayaM jAnatA hU~, ityAdi yAvat asat vaimAnikoM meM se nahIM cyvte| vivecana kevalajJAnI dvArA samasta sva-pratyakSa prastuta sUtra 52 meM batAyA gayA hai ki bhagavAn kI atizaya jJAnasampadA kI sambhAvanA karate hue gAMgeya ne jo prazna kiyA hai, usake uttara meM bhagavAn ne kahA--'maiM anumAna Adi ke dvArA nahIM, kintu svayaM-AtmA dvArA jAnatA hU~ tathA dUsare puruSoM ke vacanoM ko sunakara athavA AgamataH sunakara nahIM jAnatA, apitu binA sune hI-AgamanirapekSa hokara svayaM, yaha aisA hai isa prakAra 1. dekhiye-bhagavatI sUtra za. 5, u. 4, sU. 4-2 meM Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 vyAkhyAprajJaptisUtra jAnatA hU~, kyoMki kevalajJAnI kA svabhAva pAramArthika pratyakSa rUpa kevalajJAna dvArA samasta vastusamUha ko pratyakSa (sAkSAt) karane kA hotA hai / ataH bhagavAn dvArA kevalajJAna ke svarUpa aura siddhAnta kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / kaThina zabdoM kA bhAvArtha sayaM-- svataH pratyakSajJAna / asayaM asvayaM, parataH jJAna / amiyaM aparimita / nairayika Adi kI svayaM utpatti 53.[ 1 ] sayaM bhaMte ! neraiyA neraiesa uvavajjaMti ? asayaM neraiyA neraiesu uvavajjaMti ? gaMgeyA ! sayaM raiyA neraiesa uvavajjaMti, no asayaM neraiyA neraiesa uvavajrjjati / [53-1 pra.] he bhagavan! kyA nairayika, nairayikoM meM svayaM utpanna hote haiM yA asvayaM utpanna hote haiM ? [53 - 1 u.] gAMgeya ! nairayika, nairayikoM meM svayaM utpanna hote haiM, asvayaM utpanna nahIM hote / [ 2 ] se keNaTTheNaM bhaMte ! evaM vuccai jAva uvavajjaMti ? gaMge ! kammodakammaguruyattAe kammabhAriyattAe kammagurusaMbhAriyattAe, asubhANaM kammANaM udaeNaM, asubhANaM kammANaM vivAgeNaM, asubhANaM kammANaM phalavivAgeNaM sayaM neraiyA neraiesu uvavajjaMti, no asayaM neraiyA neraiesa uvavajjaMti, se teNaTTheNaM gaMgeyA ! jAva uvavajrjjati / [53-2 pra.] bhagavan! aisA kyoM kahate haiM ki yAvat asvayaM utpanna nahIM hote ? [53-2 u.] gAMgeya! karma ke udaya se karmoM kI gurutA ke kAraNa karmoM ke bhArIpana se karmoM ke atyanta gurutva aura bhArIpana se, azubha karmoM ke udaya se, azubha karmoM ke vipAka se tathA azubha karmoM ke phalaparipAka se nairayika, nairayikoM meM svayaM utpanna hote haiM, asvayaM (paraprerita) utpanna nahIM hote| isI kAraNa se he gAMgeya ! yaha kahA gayA hai ki nairayika nairayikoM meM svayaM utpanna hote haiM, asvayaM utpanna nahIM hote / vivecana-- nairayikoM Adi kI svayaM utpatti - rahasya aura kAraNa - prastuta pAMca sUtroM (53 se 57 taka) meM nairayika se lekara vaimAnika taka 24 daNDakoM ke jIvoM kI svayaM utpatti batAI gaI hai, asvayaM yAnI para - prerita nahIM / isa siddhAnta kathana kA rahasya yaha hai, katipaya matAvalambI mAnate haiM ki 'yaha jIva ajJa hai, apane lie sukha-duHkha utpanna karane meM asamartha hai| Izvara kI preraNA se yaha svarga athavA naraka meM jAtA hai / ' jaina siddhAnta se viparIta isa mata kA yahA~ khaNDana ho jAtA hai kyoMki jIva karma karane meM jaise svataMtra hai, usI prakAra karmoM kA phala bhogane ke lie vaha svayaM svarga yA naraka meM jAtA hai, kintu Izvara ke bhejane se nahIM jaataa| 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 455 2. ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukha-duHkhayoH / Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA // - bhagavatI. a. vRtti, patra 455 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 515 navama zataka : uddezaka-32 54. [1] sayaM bhaMte ! asurakumArA0 pucchaa| gaMgeyA ! sayaM asurakumArA jAva uvavajaMti, to asayaM asurakumArA jAva uvvjjti| [54-1 pra.] bhaMte! asurakumAra, asurakumAroM meM svayaM utpanna hote haiM yA asvayaM ? ityAdi pRcchaa| [54-1 u.] gAMgeya! asurakumAra asurakumAroM meM svayaM utpanna hote haiM, asvayaM utpanna nahIM hote| [2] se keNaDheNaM taM ceva jAva uvavajaMti ? gaMgeyA ! kammodaeNaM kammavigatIe kammavisohIe kammavisuddhIe, subhANaM kammANaM udaeNaM, subhANaM kammANaM vivAgaNaM, subhANaM kammANaM phalavivAgaNaM sayaM asurakumArA asurakumArattAe uvavajaMti, no asayaM asurakumArA asurakumArattAe uvvti| se teNaTheNaM jAva uvvjjti| evaM jAva thnniykumaaraa| [54-2 pra.] bhagavan ! aisA kahane kA kyA kAraNa hai ki yAvat asvayaM utpanna nahIM hote ? [54-2 u.] he gAMgeya! karma ke udaya se, (azubha) karma ke abhAva se, karma kI vizodhi se, karmoM kI vizuddhi se, zubha karmoM ke udaya se, zubha karmoM ke vipAka se, zubha karmoM ke phalaviSAka se asurakumAra, asurakumAroM meM svayaM utpanna hote haiM, asvayaM utpanna nahIM hote| isalie he gAMgeya ! pUrvokta rUpa se kahA gayA hai| isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA caahie| 55.[1] sayaM bhaMte ! puDhavikkAiyA0 pucchaa| gaMgeyA ! sayaM puDhavikAiyA jAva uvavajaMti, no asayaM puDhavikkAiyA jAva uvvjNti| [55-1 pra.] bhagavan ! kyA pRthvIkAyika, pRthvIkAyikoM meM svayaM utpanna hote haiM, yA asvayaM utpanna hote [55:1 u.] gAMgeya! pRthvIkAyika, pRthvIkAyika meM svayaM yAvat utpanna hote haiM, asvayaM utpanna nahIM hote haiN| [2] se keNaTheNaM bhaMte ! evaM vuccai jAva uvavajaMti ? gaMgeyA ! kammodaeNaM kammaguruyattAe kammabhAriyattAe kammagurusaMbhAriyattAe, subhAsubhANaM kammANaM udaeNaM, subhAsubhANaM kammANaM vivAgaNaM, subhAsubhANaM kammANaM phalavivAgaNaM sayaM puDhavikAiyA jAva uvavajaMti, no asayaM puDhavikAiyA jAva uvvjjti|se teNaTheNaMjAva uvvjNti| [55-2 pra.] bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki pRthvIkAyika svayaM utpanna hote haiM, ityAdi ? [55-2 u.] gAMgeya! karma ke udaya se, karmoM kI guruttA se, karma ke bhArIpana se, karma ke atyanta gurutva aura bhArIpana se, zubhAzubha karmoM ke udaya se, zubhAzubha karmoM ke vipAka se, zubhAzubha karmoM ke phala-vipAka se Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 vyAkhyAprajJaptisUtra pRthvIkAyika, pRthvIkAyikoM meM utpanna hote haiM, asvayaM utpanna nahIM hote| isalie he gAMgeya ! pUrvokta rUpa se kahA gayA hai| 56. evaM jAva mnnussaa| [56] isI prakAra yAvat manuSya taka jAnanA caahie| 57. vANamaMtara-joisiya-vemANiyA jahA asurkumaaraa|se teNaDheNaM gaMgeyA ! evaM vuccai sayaM vemANiyA jAva uvavajaMti, no asayaM jAva uvvjNti| ___ [57] jisa prakAra asurakumAroM ke viSaya meM kahA, usI prakAra vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| isI kAraNa he gAMgeya! maiM aisA kahatA hU~ ki yAvat vaimAnika, vaimAnikoM meM svayaM utpanna hote haiM, asvayaM utpanna nahIM hote| jIvoM kI nAraka, deva Adi rUpa meM svayaM utpatti ke kAraNa-(1) karmodayavaza, (2) karmoM kI gurutA se, (3) karmoM ke bhArIpana se, (4) karmoM ke gurutva aura bhArIpAna kI atiprakarSAvasthA se, (5) karmoM ke udaya se, (6) vipAka (yAnI karmoM ke phalabhoga) se, athavA yathAbaddha rasAnubhUti se, phalavipAka se-rasa kI prakarSatA se| uparyukta zabdoM meM kiJcit arthabheda hai athavA ye zabda ekArthaka haiN|arth ke prakarSa ko batalAne ke lie aneka zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| bhagavAn ke sarvajJatva para zraddhA aura paMcamahAvrata dharma-svIkAra 58. tappabhiI NaM se gaMgeye aNagAre samaNaM bhagavaM mahAvIraM paccabhijANai savvaNNU svvdrisii| [58] taba se arthAt ina praznottaroM ke samaya se gAMgeya anagAra ne zramaNa bhagavAn mahAvIra ko sarvajJa aura sarvadarzI ke rUpa meM phcaanaa| 59. tae NaM se gaMgeye aNagAre samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM karei, karettA vaMdai namasai, vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI icchAmi NaM bhaMte ! tubbhaM aMtiyaM cAujjAmAo dhammAo paMcamahavvaiya evaM jahA kAlAsavesiyaputto (sa. 1 u. 9 su. 23-24) taheva bhANiyavvaM jAva svvdukkhpphiinne| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti.| ||gNgeyo smtto||9-32|| 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 455 2. vahI, a. vRtti, patra 455 3. bhagavatIsUtra za. 1, u. 9, sU. 23-24 meM dekhiye| Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-32 517 [59] isake pazcAt gAMgeya anagAra ne zramaNa bhagavAn mahAvIra ko tIna bAra AdakSiNa pradakSiNA kI, vandana namaskAra kiyaa| usake bAda isa prakAra nivedana kiyA __ bhagavan! maiM Apake pAsa cAturyAmarUpa dharma ke badale paMcamahAvratarUpa dharma ko aMgIkAra karanA cAhatA huuN| isa prakAra sArA varNana prathama zathaka ke nauveM uddezaka meM kathita kAlAsyaveSikaputra anagAra ke samAna jAnanA cAhie, yAvat (gAMgeya anagAra siddha, buddha, mukta) sarvaduHkhoM se rahita bne| he bhagavan yaha isI prakAra hai ! he bhagavan! yaha isI prakAra hai| vivecana bhagavAn ke sarvajJatva para zraddhA aura paMcamahAvrata dharma kA svIkAra- prastuta do sUtroM (58-59) meM yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki jaba gAMgeya anagAra ko bhagavAn ke sarvajJatva evaM sarvadarzitva para vizvAsa ho gayA, taba unhoMne bhagavAn se cAturyAmadharma ke sthAna para paMcamahAvratarUpa dharma svIkAra kiyA aura kramazaH siddha-buddha-mukta hue| ||nvm zataka : battIsavA~ uddezaka smaapt|| Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tettIsaimo uddesA : kuMDaggAme tetIsavA~ uddezaka : kuNDagrAma RSabhadatta aura devAnandA saMkSipta paricaya 1. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM mAhaNakuMDaggAme nayare hotthaa| vnnnno| bahusAlae cetie| vnnnno| [1] usa kAla aura usa samaya meM brAhmaNakuNDagrAma nAmaka nagara thaa| usakA varNana.(aupapAtika sUtragata) nagara varNana ke samAna samajha lenA caahie| vahA~ bahuzAla nAmaka caitya (udyAna) thaa| usakA varNana bhI (aupapAtikasUtra se) karanA caahie| 2. tattha NaM mAhaNakuMDaggAme nayare usabhadatte nAmaM mAhaNe parivasati--aDDhe ditte vitte jAva' apribhuue| riuveda-jajuveda--sAmaveda- athavvaNaveda jahA khaMdao (sa. 2 u. 1 su. 12) jAva anesu ya bahusu baMbhaNNaesu naesu supariniTThie samaNovAsae abhigayajIvAjIve uvaladdhapuNNa-pAve jAva appANaM bhAvemANe vihrti| [2] usa brAhmaNakuNDagrAma nagara meM RSabhadatta nAma kA brAhmaNa rahatA thaa| vaha ADhya (dhanavAn), dIpta (tejasvI), prasiddha, yAvat aparibhUta thaa| vaha Rgveda, yajurveda, sAmaveda aura atharvaNaveda meM nipuNa thaa| (zataka 2, uddezaka 1, sU. 12 meM kathita) skandaka tApasa kI taraha vaha bhI brAhmaNoM ke anya bahuta se nayoM (zAstroM) meM niSNAta thaa| vaha zramaNoM kA upAsaka, jIva-ajIva Adi tattvoM kA jJAtA, puNya-pApa ke tattva ko upalabdha (hRdayaMgama kiyA huA), yAvat AtmA ko bhAvita karatA huA viharaNa (jIvana-yApana) karatA thaa| 3. tassa NaM usabhadattamAhaNassa devANaMdA nAmaM mAhaNI hotthA, sukumAlapANi-pAyA jAva piyadaMsaNA surUvA samaNovAsiyA abhigayajIvAjIvA uvaladdhapaNNa-pAvA jAva vihrdd| [3] usa RSabhadatta brAhmaNa kI devAnandA nAma kI brAhmaNI (dharmapatnI) thii| usake hAtha-paira sukumAla . the, yAvat usakA darzana bhI priya thaa| usakA rUpa sundara thaa| vaha zramaNopAsikA thI, jIva-ajIva Adi tattvoM kI jAnakAra thI tathA puNya-pApa ke rahasya ko upalabdha kI huI thI, yAvat viharaNa karatI thii| vivecana--brAhmaNakuNDa--yaha 'kSatriyakuNDa' ke pAsa hI koI kasbA thaa| brAhmaNoM kI bastI adhika hone se isakA nAma brAhmaNakuNDa par3a gyaa| 1. jAva pada se sUcita pATha--'vicchinnaviulabhavaNa-sayaNAsaNa jAva vAhaNAinne' ityaadi| 2. bhagavatIsUtra tRtIya khaNDa (gujarAta vidyApITha), pR. 162 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 RSabhadatta brAhmaNadharmAnuyAyI thA yA zramaNadharmAnuyAyI ?--isa varNana se jJAta hotA hai ki RSabhadatta pahale brAhmaNa-saMskRti kA anugAmI thA, isI kAraNa use cAroM vedoM kA jJAtA tathA anya aneka brAhmaNagranthoM kA vidvAna batAyA hai| kintu bAda meM bhagavAn pArzvanAtha ke santAnIya muniyoM ke samparka se vaha zramaNopAsaka bnaa| zramaNadharma kA tattvajJa huaa|' ' kaThina zabdoM kA artha-parivasai-nivAsa karatA thA, rahatA thaa| vitt-prsiddh| aparibhUeaparibhUta- kisI se nahIM dabane vAlA, dbNg| baMbhaNNaesu-brAhmaNa-saMskRti kI nIti (dharma) meN| supariNiTThie--paripakva, maMjA huaa|2 / bhagavAn kI sevA meM vandanA-paryupAsanAdi ke lie jAne kA nizcaya 4. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM sAmI smosddhe| parisA jAva pjjuvaasi| [4] usa kAla aura usa samaya meM (zramaNa bhagavAn mahAvIra) svAmI vahA~ pathAre / samavasaraNa lgaa| pariSad yAvat paryupAsanA karane lgii| 5. tae NaM se usabhadatte mAhaNe imIse kahAe laddhaDhe samANe haTTa jAva hiyae jeNeva devANaMdA mAhaNI teNeva uvAgacchai uvAgacchittA devANaMdaM mAhaNiM evaM vayAsI-evaM khalu devANuppie ! samaNe bhagavaM mahAvIre Adigare jAva savvaNNU savvadarisI AgAsagaeNaM cakkeNaM jAva suhaMsuheNaM viharamANe jAva bahusAlae ceie ahApaDirUvaMjAva vihri|tN mahAphalaM khalu devANuppie ! tahArUvANaM arahaMtANaM bhagavaMtANaM nAma-goyassa vi savaNayAe kimaMga puNa abhigmnn-vNdnn-nmNsnn-pddipucchnnpjjuvaasnnyaae| egassa vi Ariyassa dhammiyassa suvayaNassa savaNayAe kimaMga puNa viulassa aTThassa gahaNayAe ? taM gacchAmo NaM devANuppie ! samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdAmo namaMsAmo jAva pjjuvaasaamo| eyaM NaM ihabhave ya parabhave ya hiyAe suhAe khamAe nissesAe ANugAmiyattAe bhvissi| [5] tadanantara isa (zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ke padArpaNa kI) bAta ko sunakara vaha RSabhadatta brAhmaNa atyanta harSita aura santuSTa huA, yAvat hRdaya meM ullasita huA aura jahA~ devAnandA brAhmaNI thI, vahA~ AyA aura usake pAsa Akara isa prakAra bolA--he devAnupriye! dharma kI Adi karane vAle yAvat sarvajJa sarvadarzI zramaNa bhagavAn mahAvIra AkAza meM rahe hue cakra se yuktaM yAvat sukhapUrvaka vihAra karate hue yahA~ padhAre haiM, yAvat bahuzAlaka nAmaka caitya (udyAna) meM yogya avagraha grahaNa karake yAvat vicaraNa karate haiN| he devAnupriye ! una tathArUpa arihanta bhagavAn ke nAma-gotra ke zravaNa se bhI mahAphala prApta hotA hai, to unake sammukha jAne, vandana-namaskAra karane, prazna pUchane aura paryupAsanA karane Adi se hone vAle phala ke viSaya meM to kahanA hI kyA ! eka bhI Arya aura dhArmika suvacana ke zravaNa se mahAn phala hotA hai, to phira vipula artha ko 1. bhagavatIsUtra : arthAgama (hindI) dvitIya khaNDa, pR. 837 2. bhagavatI. bhAga 4 (paM. ghevaracandajI), pR. 1690 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 vyAkhyAprajJaptisUtra grahaNa karane se mahAphala ho, isameM to kahanA hI kyA ! isalie he devAnupriye ! hama caleM aura zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana-namana kareM yAvat unakI paryupAsanA kreN| yaha kArya hamAre lie isa bhava meM tathA parabhava meM hita ke lie, sukha ke lie, kSamatA (-saMgatatA) ke lie, niHzreyas ke lie aura AnugAmikatA (-zubha anubandha) ke lie hogaa| 6. tae NaM devANaMdA mAhaNI usabhadatteNaM mAhaNeNaM evaM vuttA samANI haTTha jAva hiyayA karayala jAva kaTu usabhadattassa mAhaNassa evamaTuM viNaeNaM pddisunnei| [6] tatpazcAt RSabhadatta brAhmaNa se isa prakAra kA kathana sunakara devAnandA brAhmaNI hRdaya meM atyanta harSita yAvat ullasita huI aura usane donoM hAtha jor3a kara mastaka para aMjali karake RSabhadatta brAhmaNa ke kathana ko vinayapUrvaka svIkAra kiyaa| vivecana-bhagavAn mahAvIra kI sevA meM darzana-vandanAdi ke lie jAne kA nizcaya-prastuta sU. 4 se 6 taka meM bhagavAn mahAvIra kA brAhmaNakuNDa meM padArpaNa, RSabhadatta dvArA harSita hokara devAnandA ko zubha samAcAra sunAyA jAnA tathA bhagavAn ke nAma-gotra zravaNa, abhigamana, vandana-namana, pRcchA, paryupAsanA, vacanazravaNa, grahaNa Adi kA mAhAtmya evaM phala batAkara darzana-vandanAdi ke lie jAne kA vicAra prastuta karanA tathA isa kArya ko hitakara, sukhakara, zreyaskara evaM paramparAnugAmI batAnA, yaha saba sunakara devAnandA dvArA harSita hokara savinaya samarthana evaM darzana-vandanAdi ke lie jAne kA donoM kA nizcaya kramazaH pratipAdita kiyA gayA hai|' __ kaThina zabdoM ke artha--imIse kahAe laddhaDhe samANe--yaha (-zramaNa bhagavAn mahAvIra ke kuNDagrAma meM padArpaNa kI) bAta jAna kara / haTTatuTTacittamANaMdiyA-atyanta hRSTa-prasanna, santuSTa-citta evaM Anandita / AgAsagaeNaM cakkeNaM-AkAzagata cakra (dharmacakra) se yukt| ahApaDirUvaM-apane kalpa ke anurUpa / khamAe-kSamatA-saMgatatA ke lie| ANugAmiyattAe--AnugAmikatA arthAt-paramparA se calane vAle zubha anubandha ke lie| brAhmaNadampatI kI darzanavandanArtha jAne kI taiyArI 7. tae NaM se usabhadatte mAhaNe koDuMbiyapurise saddAvei, koDuMbiyapurise saddAvettA evaM vayAsIkhippAmeva bho ! devANuppiyA ! lahukaraNajutta-joiya-samakhura-vAlidhANa-samalihiyasiMgaehiM jaMbUNayAmayakalAvajuttapaivisiTThaehiM rayayAmayaghaMTasuttarajjuyavarakaMcaNanatthapaggahoggahiyaehiM nIluppalakayAmelaehiM pavaragoNajuvANaehiM nANamaNirayaNaghaMTiyAjAlaparigayaM sujAyajugajottarajjuyajugapasattha suviracitanimmiyaM pavaralakkhaNovaveyaM dhammiyaM jANappavaraM juttAmeva uvaTThaveha, uvaTThavittA mama eyamANattiyaM pccpinnh| 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 450 2. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patra 451 (kha) bhagavatI khaNDa 3 (gu. vidyApITha), pR. 162 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 521 [7] tatpazcAt usa RSabhadatta brAhmaNa ne apane kauTumbika puruSoM (sevakoM) ko bulAyA aura isa prakAra kahA--devAnupriyo ! zIghra calane vAle, prazasta, sadRzarUpa vAle, samAna khura aura pUMcha vAle, eka samAna sIMga vAle, svarNanirmita kalApoM (AbhUSaNoM) se yukta, uttama gati (cAla) vAle, cAMdI kI ghaMTiyoM se yukta, svarNamaya nAtha (nAsArajju) dvArA nAthe hue, nIle kamala kI kalaMgI vAle do uttama yuvA bailoM se yukta, aneka prakAra kI maNimaya ghaMTiyoM ke samUha se vyApta, uttama kASThamaya jue (dhUsara) aura jota kI uttama do DoriyoM se yukta, pravara (zreSTha) lakSaNoM se yukta dhArmika zreSTha yAna (ratha) zIghra taiyAra karake yahA~ upasthita karo aura isa AjJA ko vApisa karo arthAt isa AjJA kA pAlana karake mujhe sUcanA kro| 8. tae NaM te koDuMbiyapurisA usabhadatteNaM mAhaNeNaM evaM vuttA samANA haTTha jAva hiyayA karayala0 evaM vayAsI--sAmI! 'taha' ttANAe viNaeNaM vayaNaM jAva paDisuNettA khippAmeva lahukaraNajutta0 jAva dhammiyaM jANappavaraM juttAmeva uvaTThavettA jAva tamANattiyaM pccppinnNti| [8] jaba RSabhadatta brAhmaNa ne una kauTumbika puruSoM ko isa prakAra kahA, taba ve use suna kara atyanta harSita yAvat hRdaya meM Anandita hue aura mastaka para aMjali karake isa prakAra kahA--svAmin ! ApakI yaha AjJA. hameM mAnya hai--tathA'stu (aisA hI hogaa)| isa prakAra kaha kara vinayapUrvaka unake vacanoM ko svIkAra kiyA aura (RSabhadatta kI AjJAnusAra) zIghra hI drutagAmI do bailoM se yukta yAvat zreSTha dhArmika ratha ko taiyAra karake upasthita kiyA, yAvat unakI AjJA ke pAlana kI sUcanA dii| 9. tae NaM se usabhadatte mAhaNe NhAe jAva appamahagghAbharaNAlaMkiyasarIre sAo gihAo paDinikkhamai, sAo gihAo paDinikkhamittA jeNeva bAhiriyA uvaTThANasAlA, jeNeva dhammie jANappavare teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA dhammiyaM jANappavaraM duruuddhe| ___ [9] tadanantara vaha RSabhadatta brAhmaNa snAna yAvat alpabhAra (kama vajana ke) aura mahAmUlya vAle AbhUSaNoM se apane zarIra ko alaMkRta kiye hue apane ghara se bAhara niklaa| ghara se bAhara nikala kara jahA~ bAharI upasthAnazAlA thI aura jahA~ zreSTha dhArmika ratha thA, vahA~ aayaa| Akara usa ratha para ArUDha huaa| 10. tae NaM sA devANaMdA mAhaNI' NhAyA jAva appamahagghAbharaNAlaMkiyasarIrA bahUhiM khujjAhiM cilAiyAhiM jAva' aMteurAo niggacchai, aMteurAo niggacchittA jeNeva bAhiriyA uvaTThANasAlA, 1. vAcanAntara meM devAnandA-varNaka--'aMto aMteuraMsi NhAyA kayabalikammA kayakouyamaMgalapAyacchittA varapAdapattane uramaNimehalAhAraraiye uciyakaDagakhuDDAgae gAvalIkaMdusuttauratthagevejjasoNisuttagaNANAmaNirayaNabhUsaNavirAiyaMgI cINaMsuyavasthapavaraparihiyA dugullasukumAlauttarijjA savvouyasurabhikusumavariyasirayA vara caMdaNavaMdiyA varAbharaNa bhUsiyaMgI kAlAgurudhUvadhUviyA siriismaannvesaa|'-a. vRtti patrAMka 459. 2. 'jAva' pada se nimnalikhita pATha samajhanA caahie| vAmaNiyAhi vaDahiyAhiM babbariyAhiM paosiyAhiM IsigaNiyAhiM vAsagaNiyAhiM joNhi ('joNi' pratya.) yAhiM palhaviyAhiM lhAsiyAhi lausiyAhiM ArabIhiM damilAhiM siMhalIhiM puliMdIhiM pakkaNIhiM bahalIhiM muruMDIhiM sabarIhiM pArasIhiM nANAdesividesaparipiDiyAhiM sadesanevatthagahiyavesAhiM iMgiyaciMtiyapatthiyaviyANiyAhiM kusalAhiM viNIyAhiM, yuktA iti gmyte| Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 vyAkhyAprajJaptisUtra jeNeva dhammie jANappavare teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA jAva dhammiyaM jANappavaraM duruuddhaa| ___ [10] taba devAnandA brAhmaNI ne bhI (aMtaHpura meM) snAna kiyA, yAvat alpabhAra vAle mahAmUlya vAle AbhUSaNoM se zarIra ko suzobhita kiyaa| phira bahuta sI kubjA dAsiyoM tathA cilAta deza kI dAsiyoM ke sAtha yAvat antaHpura se niklii| antaHpura se nikala kara jahA~ bAhara kI upasthAnazAlA thI aura jahA~ zreSTha dhArmika ratha khar3A thA, vahA~ aaii| usa zreSTha dhArmika ratha para ArUDha huii| vivecana-bhagavAn ke darzana-vandanAdi ke lie jAne kI taiyArI-prastuta sUtra 7 se 10 taka cAra sUtroM meM kramazaH kauTumbika puruSoM ko zreSTha dhArmika ratha ko taiyAra karake zIghra upasthita karane kI AjJA dI, unhoMne AjJA zirodhArya kI aura zIghra dhArmika ratha taiyAra karake prastuta kiyaa| tadanantara RSabhadatta brAhmaNa tathA devAnandA brAhmaNI pRthak-pRthak snAnAdi se nivRtta hokara vezabhUSA se susajjita hue aura dhArmika ratha meM baitthe| kaThina zabdoM ke artha-koDuMbiyapurisA--kauTumbika puruSa (sevaka yA krmcaarii)| sddaaveibulaae| khippAmeva-zIghra hii| lahukaraNajuttA-zIghra gati karane vAle upakaraNoM-- sAdhanoM se yukt| samakhura-vAlidhANa-samAnakhura aura pUMcha vaale| samalihiyasiMge-samAna citrita siiNgoNvaale| jaMbUNayamayakalAvajutta--jAmbunada-svarNa se bane hue kalApoM kaNTha ke AbhUSaNoM se yukt| parivisiDehiMprativiziSTa-- pradhAnarUpa se phurtiile|ryyaamyghNtt-caaNdii kI ghaMTiyoM se yukt| suttarajjayavarakaMcaNanatyapagga -hoggahiyaehiM--sone ke DorI (sUtra) kI nAtha (nAsArajju) se baMdhe hue|nniilupplkyaamelehiN--niil kamala kI kalaMgI se yukt| pavaragoNajuvANaehiM--javAna zreSTha bailoM se|sujaayjugjottrjjuyjugpstthsuvircitnimmiyN-uttm kASTha ke jue aura jota kI rassiyoM se suniyojita / pavaralakkhaNovaveyaMutkRSTa lakSaNoM se yukt| juttAmeva--jota kara / uvaTThaveha-upasthita kro| eyamANattiyaM--isa AjJA ko| paccappiNaha-pratyarpaNa karo- vApisa lauttaao| tahatti--tathAstu-aisA hI hogaa| khunjAhikujjA dAsiyoM ke saath| cilAiyAhiM--cilAta (kirAta) deza meM utpanna dAsiyoM ke saath| 11. tae NaM se usabhadatte mAhaNe devANadAe mAhaNIe saddhiM dhammiyaM jANappavaraM durUDhe samANe NiyagapariyAlasaMparivuDe mAhaNakuMDaggAmaM nagaraM majhamajheNaM niggacchai, niggacchittA jeNeva bahusAlae ceie teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA chattAdIe titthakarAtisae pAsai, 2 dhammiyaM jANappavaraM Thavei, ThavettA dhammiyAo jANappavarAo paccoruhai, 2 samaNaM bhagavaM mahAvIraM paMcaviheNaM abhigameNaM abhigacchai, taM jahA-sacittANaM davvANaM viosaraNayAe evaM jahA viiyasae (sa. 2 u.5 su. 14) 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 452 2. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patra 459 (kha) bhagavatI. tRtIya khaNDa (gujarAta vidyApITha), pR. 163 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 523 jAva tivihAe pajjuvAsaNAe pjjuvaasi| [11] isake pazcAt vaha RSabhadatta brAhmaNa devAnandA brAhmaNI ke sAtha zreSTha dhArmika ratha para ArUDha ho apane parivAra se parivRtta hokara brAhmaNakuNDagrAma nAmaka nagara ke madhya meM hotA huA nikalA aura bahuzAlaka nAmaka udyAna meM aayaa| vahA~ tIrthaMkara bhagavAn ke chatra Adi atizayoM ko dekhaa| dekhate hI usane zreSTha dhArmika ratha ko ThaharAyA aura usa zreSTha-dharma-ratha se nIce utraa|| ratha se utara kara vaha zramaNa bhagavAn ke pAsa pAMca prakAra kA abhigamapUrvaka gyaa| ve pAMca abhigama isa prakAra haiN| (1) sacitta dravyoM kA tyAga karanA ityAdi, dvitIya zataka ( ke paMcama uddezaka sU. 14) meM kahe anusAra yAvat tIna prakAra kI paryupAsanA karane lgaa| 12. tae NaM sA devANaMdA mAhaNI dhammiyAo jANappavarAo paccoruhai, paccoruhittA. bahuyAhiM khujAhiM jAva' mahattaragavaMdaparikkhittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM paMcaviheNaM abhigameNaM abhigacchai, taM jahA-sacittANaM davvANaM viosaraNayAe 1 acittANaM davvANaM avimoyaNayAe 2 viNayoNayAe gAyalaTThIe 3 cakkhuphAse aMjalipaggaheNaM 4 maNassa egattIbhAvakaraNeNaM 5 / jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto AyAhiNaM payAhiNaM karei, karettA vaMdai namasai, vaMdittA namaMsittA usabhadattaM mAhaNaM purao kaTu ThiyA ceva saparivArA sussUsamANI NamaMsamANI abhimuhA viNaeNaM paMjaliuDA pnjuvaasi|| [12] tadanantara vaha devAnandA brAhmaNI bhI dhArmika uttama ratha se nIce utarI aura apanI bahuta-sI dAsiyoM Adi yAvat mahattarikA-vRnda se parivRtta hokara zramaNa bhagavAn mahAvIra ke sammukha paMcavidha abhigamapUrvaka gamana kiyaa| ve pAMca abhigama isa prakAra haiM--(1) sacitta dravyoM kA tyAga karanA, (2) acitta dravyoM kA tyAga na karatA, arthAt vastra Adi ko vyavasthita DhaMga se dhAraNa karanA, (3) vinaya se zarIra ko avanata karanA (nIce jhukAnA), (4) bhagavAn ke dRSTigocara hote hI donoM hAtha jor3anA, (5) mana ko ekAgra krnaa| ina pAMca abhigrahoM dvArA jahA~ zramaNa bhagavAn mahAvIra the, vahA~ AI aura usane bhagavAn ko tIna vAra AdakSiNa (dAhinI ora se) pradakSiNA kI, phira candana-namaskAra kiyaa| vandana-namaskAra ke bAda RSabhadatta brAhmaNa ko Age karake apane parivAra sahita zuzrUSA karatI huI, sammukha khar3I raha kara vinayapUrvaka hAtha jor3a kara upAsanA karane lgii| vivecana--pAMca abhigama kyA aura kyoM ?- tyAgI mahApuruSoM ke pAsa jAne kI eka viziSTa maryAdA ko zAstrIya paribhASA meM abhigama kahate haiN| ve pAMca prakAra ke haiM parantu strI aura puruSa ke lie tIsare abhigama meM anantara hai| zrAvaka ke lie hai--eka paTa vAle dupaTTe kA uttarAsaMga karanA, jabaki zrAvikA ke lie hai--vinaya se zarIra ko jhukaanaa| sAdhu-sAdhviyoM ke pAsa jAne ke lie ina pAMca abhigamoM kA pAlana 1. 'jAva' pada se yaha paatth-ceddiyaackkvaalvrisdhr-therkNcijj-mhttryvNdprikkhittaa| Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 vyAkhyAprajJaptisUtra karanA Avazyaka hai| devAnandA kI mAtRvatsalatA aura gautama kA samAdhAna 13. tae NaMsA devANaMdA mAhaNI AgayapaNhayA papphuyaloyaNAsaMvariyavalayabAhAkaMcuyaparikkhittiyA dhArAhayakalaMbagaM piva samUsasiyaromakUvA samaNaM bhagavaM mahAvIraM aNimisAe diTThIe dehamANI dehamANI citttthi| [13] tadanantara usa devAnandA brAhmaNI ke pAnA car3hA (arthAt --usake stanoM se dUdha A gyaa)| usake netra harSAzruoM se bhIga ge| harSa se praphullita hotI huI usakI bAhoM ko valayoM ne roka liyaa| (arthAt usakI bhujAo ke kar3e-bAjubaMda taMga ho gae) / harSAtireka se usakI kaJcukI (kAMcalI) vistIrNa ho gii| megha kI dhArA se vikasita kadambapuSpa ke samAna usakA zarIra romAJcita ho gyaa| phira vaha zramaNa bhagavAn mahAvIra ko animeSa dRSTi se (TakaTakI lagAkara) dekhatI rhii| 14. 'bhaMte!' tti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdati namaMsati, vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI--kiM NaM bhaMte ! esA devANaMdA mAhaNI AgayapaNhayA taM ceva jAva romakUvA devANuppiyaM aNimisAe diTThIe dehamANI ciTThai ? . 'goyamA !' di samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavaM goyama evaM vayAsI-evaM khalu goyamA! devANaMdA mAhaNI mama ammagA, ahaM NaM devANaMdAe mAhaNIe atte| teNaM esA devANaMdA mAhaNI teNaM puvvaputtasiNehANurAgeNaM AgayapaNhayA jAva samUsasiyaromakUvA mamaM aNimisAe diTThIe dehamANI dehamANI' citttthi| __ [14 pra.] (yaha dekhakara) bhagavAn gautama ne, 'bhagavan!' yoM kaha kara zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandana namaskAra kiyaa| usake pazcAt isa prakAra [prazna] pUchA-bhante ! isa devAnandA brAhmaNI ke stanoM se dUdha kaise nikala AyA? yAvat ise romAMca kyoM ho AyA? aura yaha Apa devAnupriya ko animeSa dRSTi se dekhatI huI kyoM khar3I hai ? [14 u.] 'gautama!' yoM kaha kara zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne bhagavAn gautama se isa prakAra kahA--he gautama ! devAnandA brAhmaNI merI mAtA hai / maiM devAnandA kA Atmaja (putra) huuN| isalie devAnandA ko pUrva-putrasnehAnurAgavaza dUdha A gayA, yAvat romAJca huA aura yaha mujhe animeSa dRSTi se dekha rahI hai| _ vivecana-devAnandA mAtA aura putrasneha-bhagavAn mahAvIra ko dekhate hI devAnandA ke stanoM se dugdhadhArA phUTa nikalI, romAMca ho gyaa| harSa se netra praphullita ho gae aura vaha bhagavAn mahAvIra kI ora 1. bhagavatI bhA. 4 (paM. ghevaracandajI), pR. 1700 2. 'dehamANI' ke badale 'pehamANI' pATha antakRt Adi zAstroM meM adhika pracalita hai| artha donoM kA samAna hai| Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka- 33 525 apalaka dRSTi se dekhane lagI / isa viSaya kI gautamasvAmI kI zaMkA kA samAdhAna karate hue bhagavAn ne rahasyodghATana kiyA--devAnandA mAtAM hai| prathama garbhAdhAnakAla meM maiM usake garbha meM rahA, isalie putrasneha rUpa anurAgavaza yaha saba honA svAbhAvika hai| kaThina zabdoM kA artha -- AgayapaNhayA -- AgataprazravA - stanoM meM dUdha A gayA / papphuyaloyaNAprasphuTitalocanA- harSa se nayana vikasita ho ge| saMvariyavalayabAhA-- harSa se phUlatI hue bAMhoM ko bAjUbaMdoM ne rokaa| kaMcuyaparikkhittA -- kaMcukI vistRta ho gii| dhArAhayakalaMbagapiva--meghadhArA se vikasita kadambapuSpa ke samAna / samUsasiyaromakUvA -- romakUpa vikasita ho ge| ammagA-- ammA-mAtA / attae -- Atmaja - putra / dehamANI-- dekhatI huI / RSabhadatta dvArA pravrajyAgrahaNa evaM nirvANaprApti 15. tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre usabhadattassa mAhaNassa devANaMdAe ya mAhaNIe tIse ya mahAtimahAliyAe isiparisAe jAva' parisA paDigayA / [15] tadanantara zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne RSabhadatta brAhmaNa aura devAnandA brAhmaNI tathA usa atyanta bar3I RSipariSad Adi ko dharmakathA kahI, yAvat pariSada vApasa calI gii| 16. tae NaM se usabhadatte mAhaNe samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtiyaM dhammaM soccA nisamma haTThatuTThe uTThei, uTThAe, uTThettA samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto AyA0 jAva namaMsittA evaM vayAsI-- 'evameyaM bhaMte! tahameyaM bhaMte !' jahA khaMdao (sa.. 2 u. 1 su. 34 ) jAva se jaheyaM tubbhe vadaha tti kaTTu uttarapuratthimaM disIbhAgaM avakkamai, uttarapuritthamaM disIbhAgaM avakkamittA sayameva AbharaNamallAlaMkAraM omuyai, sayameva AbharaNa - mallAlaMkAraM omuittA sayameva paMcamuTThiyaM loyaM karei, sayameva paMcamuTThiyaM loyaM karittA jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhuto AyAhiNaM payAhiNaM jAva namaMsittA evaM vayAsI--Alitte NaM bhaMte! loe, palitte NaM bhaMte! loe, evaM jahA khaMdao (sa. 2 u. 1 su. 34 ) taheva pavvaio jAva sAmAiya-mAjhyAI ikkArasa aMgAIM ahijjai jAva bahUhiM cauttha-chaTTha- TThama- dasama jAva vicittehiM tavokammehiM appANaM bhAvemANe bahUiM vAsAiM sAmaNNapariyAyaM pAuNai, pAuNittA mAsiyAe saMlehaNAe attANaM jhUsei, mAsiyAe saMlehaNAe attANaM jhUsittA saTTiM bhattAIM aNasaNAe chedei, saTThi bhattAiM aNasaNAe chedettA 1. bhagavatI. bhA. 4, (paM. gheva.), pR. 1700 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 460 3. 'jAva' pada se yahA~ -- 'muNiparisAe, jaiparisAe, aNegasayAe aNegasayaviMdaparivArAe', ityAdi pATha samajhanA caahie| 4. pAThAntara -- 'Alittapalitte NaM bhaMte ! loe jarAe maraNeNa ya, evaM eeNaM kameNaM imaM jahA khaMdao / ' Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 vyAkhyAprajJaptisUtra jassaTThAe kIrai naggabhAvo jAva tamaTuM ArAhei, 2 jAva svvdukkhpphiinne| [16] isake pazcAt vaha RSabhadatta brAhmaNa, zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa dharma-zravaNa kara aura use hRdaya meM dhAraNa karake harSita aura santuSTa hokara khar3A huaa| khar3e hokara usane zramaNa bhagavAn mahAvIra kI tIna bAra AdakSiNa-pradakSiNA kI, yAvat vandana-namana karake isa prakAra nivedana kiyA-'bhagavan ! Apane kahA, vaisA hI hai, ApakA kathana yathArtha hai bhagavan!' ityAdi (dUsare zataka ke prathama uddezaka sU. 34 meM) skandaka tApasa-prakaraNa meM kahe anusAra, yAvat jo Apa kahate haiM vaha usI prakAra hai| isa prakAra kaha kara vaha (RSabhadatta brAhmaNa) IzAnakoNa (uttarapUrva-dizAbhAga) meM gyaa| vahA~ jA kara usane svayameva AbhUSaNa, mAlA aura alaMkAra utAra diye| phira svayameva paMcamuSTi kezaloca kiyA aura zramaNa bhagavan mahAvIra ke pAsa aayaa| bhagavAn kI tIna bAra pradakSiNA kI, yAvat namaskAra karake isa prakAra kahA- bhagavAn ! (jarA aura maraNa se) yaha loka cAroM ora se prajvalita ho rahA hai, bhagavan ! yaha loka cAroM ora se atyanta jala rahA hai, ityAdi kaha kara (dvitIya zataka, prathama uddezaka, sU. 34 meM) jisa prakAra skandaka tApasa kI pravrajyA kA prakaraNa hai, tadanusAra (RSabhadatta brAhmaNa ne) pravrajyA grahaNa kI, yAvat sAmAyika Adi gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA, yAvat bahuta se upavAsa (caturthabhakta), belA (SaSThabhakta), telA (aSTamabhakta), caulA (dazamabhakta) ityAdi vicitra tapa:karmoM se AtmA ko bhAvita karate hue saMllekhanA se AtmA ko saMlikhita karake sATha bhaktoM kA anazana se chedana kiyA aura aisA karake jisa uddezya se nagnabhAva (nirgranthatva saMyama) svIkAra kiyA, yAvat usa nirvANa rUpa artha kI ArAdhanA kara lI, yAvat ve siddha, buddha, mukta, parinirvRtta evaM sarvaduHkhoM se rahita hue| vivecana--bhagavAn kA dharmopadeza-zravaNa evaM dIkSAgrahaNa--sU. 15-16 meM bhagavAn kI dharma kathA sunakara saMsAravirakta hokara RSabhadatta ke dvArA dIkSAgrahaNa, zAstrAdhyayana, tapazcaraNa aura anta meM saMllekhanA -saMthArApUrvaka, samAdhimaraNa kI ArAdhanApUrvaka siddha-buddha-muktadazA kI prApti / yaha jIva kA sarvocca Adarza prastuta kiyA gayA hai| kaThina zabdoM ke artha-isiparisAe-krAntadarzI sAdhaka muniyoM kI sabhA, jJAnI hote haiM, ve RSi haiN| Alitte palitte-AdIpta-cAroM ora se jala rahA hai, pradIpta- vizeSa rUpa se jala rahA hai| sAmaNNapariyAyaM zramaNatva-dIkSA ko| attANaM jhUsittA-apanI AtmA para Ae hue karmAvaraNoM ko bhasma karake AtmA ko zuddha karake athavA saMllekhanA se AtmA ke sAtha lage hue kaSAyoM ko kRza krke| sarTi bhattAiM aNasaNAe chedettA-sATha TaMka ke caturvidha AhArarUpa bhojana ke tyAga ke rUpa meM anazana (yAvajjIvana AhAratyAga) se chedana (karmoM ko chinna-bhinna karake yA mohanIyAdi ghAti-aghAti sarva karmoM kA kSaya) karake / naggabhAva-nagnabhAva kA tAtparya nirgranthabhAva hai| vicittehiM tavokammehiM- vividha prakAra 1. bhagavatI. (mUlapATha-TippaNa) pR. 453 2. pazyantIti RSayaH jJAninaH-bhaga. a. vR., patra 460 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 527 kI tapazcaryAoM se| devAnandA dvArA sAdhvI-dIkSA aura mukti-prApti 17. tae NaM sA devANaMdA mAhaNI samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtiyaM dhamma soccA nisamma haThThatuTThA0 samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM jAva namaMsittA evaM vayAsI-evameyaM bhaMte !, tahameyaM bhaMte, evaM jahA usabhadatto (su. 16) taheva jAva dhmmmaaikkhiyN| [17] tadanantara zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI se dharma suna kara evaM hRdayaMgama karake vaha devAnandA brAhmaNI hRSTa evaM tuSTa (Anandita evaM santuSTa) huI aura zramaNa bhagavAn mahAvIra kI tIna vAra AdakSiNapradakSiNA karakeyAvata namaskAra karake isa prakAra bolI-bhagavana! Apane jaisA kahA hai. vaisA hI hai bhagavana ! ApakA kathana yathArtha hai| isa prakAra jaise RSabhadatta ne (sU. 16 meM) pravrajyA grahaNa karane ke lie nivedana kiyA thA, vaise hI virakta devAnandA ne bhI nivedana kiyA, aura dharma kahA, yahA~ taka kahanA caahie| 18. tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre devANaMdaM mAhaNiM sayameva pavvAvei, sayameva muMDAvei, sayameva ajjacaMdaNAe ajAe sIsiNittAe dlyi| [18] taba zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne devAnandA brAhmaNI ko svayameva pravrajita karAyA, svayameva muNDita karAyA aura svayameva Arya candanA AryA ko ziSyArUpa meM sauMpa diyaa| 19. tae NaM sA ajjacaMdaNA anjA devANaMdaM mAhaNiM sayameva pavvAvei, sayameva muMDAvei, sayameva sehAvei, evaM jaheva usabhadatto taheva ajjacaMdaNAe ajAe imaM eyArUvaMdhammiyaM uvadesaM samma saMpaDivajjai-tamANAe tahA gacchai jAva saMjameNaM sNjmi| [19] tatpazcAt Arya candanA AryA ne devAnandA brAhmaNI ko svayaM pravrajita kiyA, svayameva muNDita kiyA aura svayameva use (saMyama kI) zikSA dii| devAnandA (navadIkSita sAdhvI) ne bhI RSabhadatta ke samAna isa prakAra ke dhArmika (zramaNadharmapAlana sambandhI) upadeza ko samyak rUpa se svIkAra kiyA aura vaha unakI (AryA candanabAlA kI) AjJAnusAra calane lagI, yAvat saMyama (pAlana) meM samyak pravRtti karane lgii| 20. tae NaM sA devANaMdA ajjA ajjacaMdaNAe ajjAe aMtiyaM sAmAiyamAiyAI ekkArasa aMgA ahijji| sesaM taM ceva jAva svvdukkhpphiinnaa| [20] tadanantara AryA devAnandA ne Arya candanA AryA se sAmAyika Adi gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyaa| zeSa sabhI varNana pUrvavat hai, yAvat vaha devAnandA AryA (siddha, buddha, mukta, parinirvRtta aura) samasta duHkhoM se rahita huii| 1. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patra 460 (kha) bhagavatI. bhA. 4 (paM. ghevaracandajI), pR. 1702-1703 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra vivecana -- devAnandA : pravrajita aura mukta : RSabhadatta brAhmaNa kI taraha devAnandA ko bhI saMsAra se virakti huI, usane bhI bhagavAn ke samakSa apanI dIkSAgrahaNa kI icchA vyakta kii| yogya samajha kara bhagavAn ne use dIkSA dii| sAdhvI candanabAlA ko ziSya ke rUpa meM sauNpii| AryA candanA ne use zikSita kiyA, zAstrAdhyayana kraayaa| devAnandA ne bhI vividha tapa kiye aura anta meM saMllekhanA -- saMthArApUrvaka-samAdhipUrvaka zarIra tyAga kiyA aura mukti prApta kii| 528 isa pATha se zramaNa-saMskRti kA saMyama evaM tapa dvArA karmakSaya karake mukta hone kA siddhAnta spaSTa abhivyakta hotA hai| vaidika-saMskRti-nirUpita, saMyama meM puruSArtha kie binA hI bhagavAn dvArA svarga--mokSa pradAna kara dene kA siddhAnta khaNDita ho jAtA hai| (sU. 18 meM) bhagavAn mahAvIra dvArA devAnandA ko pravrajitamuNDita karane ke uparAnta puna: (sU. 19 meM ) AryA candanA dvArA pravrajita- muNDita karane kA ullekha spaSTa karatA hai ki bha. mahAvIra ne svayaM pravrajita- muNDita nahIM karake AryA candanA se pravrajita-muNDita karAyA aura use ziSyA ke rUpa meM sauNpaa| AryA candanA ne bhagavadAjJA se use pravrajita- muNDita kiyA / mAli-carita jamAli aura usakA bhoga-vaibhavamaya jIvana 21. tassa NaM mAhaNakuMDaggAmassa nagarassa paccatthimeNaM, ettha NaM khattiyakuMDaggAme nAmaM nagare hotthA / vnnnno| [21] usa brAhmaNakuNDagrAma nAmaka nagara se pazcima dizA meM kSatriyakuNDagrAma nAmaka nagara thA / usakA yahA~ varNana samajha lenA caahie| 22. tattha NaM khattiyakuMDaggAme nayare jamAlI nAmaM khattiyakumAre parivasai aDDhe ditte jAva aparibhUe uppiM pAsAyavaragae phuTTamANehiM muiMgamatthaehiM battIsatibaddhehiM nADaehiM varataruNIsaM uttehiM uvanaccijjamANe uvanaccijjamANe uvagijjamANe uvagijjamANe uvalAlijjamANe uvalAlijjamANe pAusa-vAsAratta-sarada - hemaMta - vasaMta gimhapajjaMte chappi uU jahAvibhaveNaM mANemANe mANemANe kAlaM gAlemANe iTThe sadda-pharisa - rasa- rUva-gaMdhe paMcavihe mANussa kAmabhoge paccaNubhavamANe viharai / [22] usa kSatriyakuNDagrAma nAmaka nagara meM jamAli nAma kA kSatriyakumAra rahatA thaa| vaha ADhya (dhanika), dIpta (tejasvI ) yAvat aparibhUta thA / vaha jisameM mRdaMga vAdya kI spaSTa dhvani ho rahI thI, battIsa prakAra ke nATakoM ke abhinaya aura nRtya ho rahe the, aneka prakAra kI sundara taruNiyoM dvArA samprayukta nRtya aura guNagAna (gAyana) bAra-bAra kiye jA rahe the, usakI prazaMsA se bhavana guMjAyA jA rahA thA, khuziyAM manAI jA rahI thIM, aise apane vaibhava ke anusAra Ananda (utsava ) manAtA huA, samaya bitAtA huA, manuSyasambandhI pAMca prakAra ke iSTa zabda, sparza, rasa, rUpa, gandha, vAle kAmabhogoM kA anubhava karatA huA rahatA thaa| Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka- 33 529 vivecana - jamAli aura usakA bhogamaya jIvana -- prastuta do sUtroM meM jamAli kauna thA, kisa nagara kA thA, usake pAsa vaibhava aura bhogasukhoM kA ambAra kisa prakAra kA lagA huA thA, yaha varNana kiyA gyaa| jAli bhagavAn mahAvIra kA jAmAtA thA, aisA ullekha tathA jamAli ke mAtA-pitA ke nAma kA ullekha mUla yA vRtti meM kahIM bhI nahIM kiyA gayA hai| kaThina zabdoM ke artha - paccatthimeNaM -- pazcima dizA meM, uppiM pAsAyavaragae-- Upara ke yA unnata (ucca) zreSTha prAsAda meM rahatA huA / phuTTamANehiM muiMgamatthaehiM -- mRdaMga ke mastaka (sira) para atyanta zIghratA se pITane se spaSTa AvAja kara rahe the / uvanacijjamANe - nRtya kiye jA rahe I uvagijjamANe - gIta gAye jA rahe the / uvalAlijjamANe - prazaMsA se phulAyA (lar3AyA jA rahA thA / mANemANe - manAyA jAtA huA / kAlaM gAlemANe - samaya bitAtA huA / battIsatibaddhehiM nADaehiM-- battIsa prakAra ke abhinayoM athavA nATaka ke pAtroM se sambaddha nATaka / bhagavAn kA padArpaNa suna kara darzana - vandanAdi ke lie gamana 23. tae NaM khattiyakuMDaggAme nagare siMghADaga-tiya- caukka - caccara jAvare bahujaNasadde ivA jahA uvaMvAie jAva evaM paNNavei, evaM parUvei -- evaM khalu devANuppiyA ! samaNe bhagavaM mahAvIre Aigare jAva savvaNNU savvadarisI mAhaNakuMDaggAmassa nagarassa bahiyA bahusAlae ceie ahApaDirUvaM jAva', vihri| taM mahaphphalaM khalu devANuppiyA ! tahArUvANaM arahaMtANaM bhagavaMtANaM jahA uvavAie jAva' egAbhimuhe khattiyakuMDaggAmaM nagaraM majjhaMmajjeNaM niggacchaMti, niggacchittA jeNeva mAhaNakuMDaggAme nagare jeNeva bahusAlae ceie evaM jahA uvAie jAva' tivihAe pajjuvAsaNAe pajjuvAsaMti / 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha - TippaNa) bhA. 1, pR. 455 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 462 3. 'jAva' pada sUcita pATha-- 'caummuhamahApaha - pahesu' a.vR. 4. aupapAtika sUtra gata pATha saMkSepa meM-- 'jaNavUhei vA jaNabole i vA jaNakalakale ti vA jaNummI i vA jaNukkaliyA i vA jaNasannivAe i vA bahujaNo annamannassa evamAikkhar3a evaM bhAsai / ' 'jAva' zabda nirdiSTa pATha' uggahaM ogiNhati, ogiNhattA saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe / ' 5. 6. 'jAva' zabda sUcaka pATha-- 'nAmagoyassa vi savaNayAe, kimaMga puNa abhigamaNa-vaMdaNa - NamaMsaNa-paDipucchaNapajjuvAsaNayAe / , egassa vi Ayariyassa suvayaNassa savaNayAe, kimaMga puNa viulassa aTThassa gahaNayAe ?, taM cchA devApiyA ! samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdAmo nama'sAmo sakkAremo sammANemo, eyaM NaM peccabhave hiyAe suhAe khamAe NisseasAe ANugAmiyattAe bhavissai ti kaTTu bahave uggA uggaputtA evaM bhogA rAinnA khattiyA bhaDA appegaiyA vaMdaNavattiyaM evaM pUaNavattiyaM sakkAravattiyaM sammANavattiyaM kouhalavattiyaM, appegaiyA jIyameyaM ti kaTTu / !' 7. 'jAva' zabda sUcita pATha -- 'teNAmeva uvAgacchaMti, teNAmeva uvAgacchittA chattAie titthayarAisae pAsaMti, jANa vAhaNAI ThAIti / ' Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 vyAkhyAprajJaptisUtra [23] usa dina kSatriyakuNDagrAma nAmaka nagara meM zRMgATaka, trika, catuSka aura catvara yAvat mahApatha para bahuta-se logoM kA kolAhala ho rahA thA, ityAdi sArA varNana jisa prakAra aupapAtikasUtra meM hai, usI prakAra yahA~ jAnanA cAhie, yAvat bahuta-se loga paraspara eka-dUsare se isa prakAra kaha rahe the, yAvat batA rahe the ki devAnupriyo ! Adikara (dharma-tIrtha kI Adi karane vAle) yAvat sarvajJa, sarvadarzI zramaNa bhagavAn mahAvIra, isa brAhmaNakuNDagrAma nagara ke bAhara bahuzAla nAmaka udyAna (caitya) meM yathAyogya avagraha grahaNa karake yAvat vicarate haiM / ataH he devAnupriyo ! tathArUpa arihanta bhagavAn ke nAma, gotra ke zravaNa-mAtra se mahAn phala hotA hai, ityAdi varNana aupapAtikasUtra ke anusAra jAna lenA cAhie, yAvat vaha janasamUha tIna prakAra kI paryupAsanA karatA hai| 24. tae NaM tassa jamAlissa khatiyakumArassa taM mahayA jaNasaI vA jAva jaNasannivAyaM vA suNamANassa vA pAsamANassa vA ayameyArUve ajjhathie jAva' samappajjitthA--kiM NaM ajja khattiyakuMDaggAme nagare iMdamahe i vA, khaMdamahe i vA, muguMdamahe i vA, nAgamahe i vA, jakkhamahe i vA, bhUyamahe i vA, kUvamahe i vA, taDAgamahe i vA, naimahe i vA, dahamahe i vA, pavvayamahe i vA, rukkhamahe ivA, ceiyamahe i vA, thUbhamahe i vA, jaM NaM ee bahave uggA bhogA rAinA ikkAgA NAyA koravvA khattiyA khattiyaputtA bhaDA bhaDaputtA seNAvaI seNAvaIputtA pasatthAro 2 lecchaI 2 mAhaNA 2 ibbhA 22 jahA uvavAie jAva satthavAhappabhiio bahAyA kayabalikammA jahA uvavAie jAva niggacchaMti ? evaM saMpahei, evaM saMpehittA kaMcuijjapurisaM saddAveti, kaMcuijjapurisaM saddAvettA evaM vayAsi--kiM NaM devANuppiyA ! ajja khattiyakuMDaggAme nagare iMdamahe i vA jAva niggacchaMti ? __[24] taba bahuta-se manuSyoM ke zabda aura unakA paraspara milana (sannipAta) suna aura dekha kara usa kSatrigakumAra jamAli ke mana meM vicAra yAvat saMkalpa utpanna huA--kyA Aja kSatriyakuNDagrAma nagara meM indra kA utsava hai ?, athavA skandotsava hai ?, yA mukunda (vAsudeva) mahotsava hai ? nAga kA utsava hai, yakSa kA utsava hai, athavA bhUtamahotsava hai ? yA kisI kUpa kA, sarovara kA, nadI kA yA draha kA utsava hai ?, athavA kisI parvata kA, vRkSa kA, caitya kA athavA stUpa kA utsava hai ?, jisake kAraNa ye bahuta se ugra (ugrakula ke kSatriya), bhoga (bhogakula yA bhojakula ke kSatriya), rAjanya, ikSvAku (kulIna), jJAtR (kulIna) kauravya kSatriya, kSatriyaputra, bhaTa (yoddhA), bhaTaputra, senApati, senApatiputra, prazAstA evaM prazAstRputra, licchavI (licchavIgaNa ke kSatriya), licchavIputra, brAhmaNa (mAhaNa), brAhmaNaputra evaM ibhya (zreSThI) ityAdi aupapAtika sUtra meM kahe anusAra yAvat sArthavAha-pramukha, snAna Adi karake yAvat bAhara nikala rahe haiM ? 1. 'jAva' zabda ke sUcita pATha 'ciMtie patthie maNogae sNkppe|' 2. do kA aMka puttA zabda kA sUcaka hai, yathA 'seNAvaI, seNAvaIputtA' aadi| 3 'jAva' zabda se sUcita pATha--'mAhaNA bhaDA johA mallai lecchAI anne ye bahave rAIsara-talavara, mADaMbiya-kothuviya ibbh-setttthi-nennaavi|' Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka- 33 531 isa prakAra vicAra karake usane kaMcukIpuruSa (sevaka) ko bulAyA aura usase pUchA--' he devAnupriyo ! kyA Aja kSatriyakuNDagrAma nagara meM indra Adi kA koI utsava hai, jisake kAraNa yAvat ye saba loga bAhara jA rahe haiM ?' 25. tae NaM se kaMcuijjapurise jamAliNA khattiyakumAreNaM evaM vutte samANe haTThatuTTa0 samaNassa bhagavao mahAvIrassa AgamaNagahiyaviNicchae karayala0 jamAliM khattiyakumAraM jaeNaM vijaeNaM vaddhAvei, vaddhAvettA evaM vayAsI--No khalu devANuppiyA ! ajja khattiyakuMDaggAme nayare iMdamahe i vA jAva, niggacchaMtti, evaM khalu devANuppiyA ! ajja samaNe bhagavaM mahAvIre Aigare jAva savvaNNU savvadarisI mAhaNakuMDaggAmassa nagarassa bahiyA bahusAlae ceie ahApaDirUvaM uggahaM jAva viharati, tae NaM ee bahave uggo jAva' appegaiyA vaMdaNavattiyaM jAva' niggacchaMti / [25] taba jamAli kSatriyakumAra ke isa prakAra kahane para vaha kaMcukI puruSa atyanta harSita evaM santuSTa huaa| usane zramaNa bhagavAn mahAvIra kA (nagara meM) Agamana jAna kara evaM nizcita karake hAtha jor3a kara jayavijaya-dhvani se jamAli kSatriyakumAra ko badhAI dii| tatpazcAt usane isa prakAra kahA--' -'he devAnupriya ! Aja kSatriyakuNDagrAma nagara ke bAhara indra Adi utsava nahIM hai, jisake kAraNa yAvat loga nagara 'bAhara jA rahe haiM, kintu devAnupriya ! Adikara yAvat sarvajJa-sarvadarzI zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI brAhmaNakuNDagrAma nagara ke bAhara bahuzAla nAmaka udyAna meM avagraha grahaNa karake yAvat vicarate haiM, isI kAraNa ye ugrakula, bhogakula Adi ke kSatriya Adi tathA aura bhI aneka jana vandana ke lie yAvat jA rahe haiM / ' 26. tae NaM se jamAlI khattiyakumAre kaMcuijjapurisassa aMtie eyamaTThe soccA nisamma haTThatuTTha0 koDuMbiyapurise saddAvei, koDuMbiyapurise saddAvaittA evaM vayAsI -- khippAmeva bho devANuppiyA ! cAugghaMTaM AsarahaM juttAmeva uvaTThaveha, uvaTThavettA mama eyamANattiyaM paccappiNaha / [26] tadanantara kaMcukIpuruSa se yaha bAta suna kara aura hRdaya meM dhAraNa karake jamAli kSatriyakumAra harSita evaM santuSTa huaa| usane kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura bulA kara isa prakAra kahA-- devAnupriyo ! tuma zIghra hI cAra ghaNTA vAle azvaratha ko jota kara yahA~ upasthita karo aura merI isa AjJA kA pAlana karake sUcanA do / 27. taNaM te koDuMbiyapurisA jamAliNA khattiyakumAreNaM evaM vRttA samANA jAva paccappiNaMti / [27] taba una kauTumbika puruSoM ne kSatriyakumAra jamAli ke isa Adeza ko suna kara tadanusAra kArya 1. 'jAva' zabda se sUcita pATha -- 'kayakouyamaMgalapAyacchittA sirasAkaMThemAlAkar3A / ' 2. 'jAva' zabda se sUcita pATha 'appegaiyA pUaNavattiyaM evaM sakkAravattiyaM sammANavattiyaM kouhallavattiyaM asuyAiM suNissAmo, suyAiM nissaMkiyAi karissAmo, muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaissAmo, appegaiyA hayagayA evaM ga-raha- sibiyA - saMdamANiyAgayA, appegaiyA pAyavihAracAriNo purisavaggurAparikkhittA mahatA ukkiTThasIhaNAya bolakalakalaraveNaM samuddaravabhUyaM piva karemANA khattiyakuMDaggAmassa nagarassa majjhaMmajjheNaM / ' Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 vyAkhyAprajJaptisUtra karake yAvat nivedana kiyaa| 28. tae NaM se jamAlI khattiyakumAre jeNeva majjaNaghare teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA NhAe kayabalikamme jahA' uvavAie parisA-vaNNao tahA bhANiyavvaM jAva caMdaNokkhittagAyasarIre savvAlaMkAravibhUsie majjaNagharAo paDinikkhamai, majjaNagharAo paDiNikkhimittA jeNeva bAhiriyA uvaTThANasAlA, jeNeva cAughaMTe Asarahe. teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA cAughaMTaM AsarahaM durUhei, cAughaMTaM AsarahaM durUhittA sakoraMTamalladAmeNaM chatteNaM dharijamANeNaM mahayA bhaDacaDakarapahakaravaMdaparikkhitte khattikuMDaggAmaM nagaraM majhamajheNaM niggacchai, niggacchittA jeNeva mAhaNakuMDaggAme nagare jeNeva bahusAlae ceie teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA turae nigiNhei, turae nigiNhittA rahaM Thavei, rahaM ThavittA rahAo paccoruhai, rahAo paccoruhittA puSpha-taMbolAuhamAdIyaM vAhaNAo ya visajjei, vAhaNAo visajjittA egasADiyaM uttarAsaMgaM karei, egasADiyaM uttarAsaMgaM karettA AyaMte cokkhe paramasuibbhUe aMjalimauliyahatthe jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM karei, tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM karettA jAva tivihAe pajjuvAsaNAe pjjuvaasei| _[28] tadanantara vaha jamAli kSatriyakumAra jahA~ snAnagRha thA, vahA~ AyA aura vahA~ Akara usane snAna kiyA tathA anya sabhI dainika kriyAe~ kI, yAvat zarIra para candana kA lepana kiyA, samasta AbhUSaNoM se vibhUSita huA aura snAnagRha se nikalA Adi sArA varNana tathA pariSad kA varNana, jisa prakAra aupapAtikasUtra meM hai, usI prakAra yahA~ jAnanA caahie| phira jahA~ bAhara kI upasthAnazAlA thI aura jahA~ susajjita cAturghaNTa azvaratha thA, vahA~ vaha aayaa| usa azvaratha para cddh'aa| koraNTapuSpa kI mAlA se yukta chatra ko mastaka para dhAraNa kiyA huA tathA bar3e-bar3e subhaToM, dAsoM, pathadarzakoM Adi ke samUha se parivRta huA vaha jamAli kSatriyakumAra kSatriyakuNDagrAma nagara ke madhya meM se hokara nikalA aura brAhmaNakuNDagrAma nAmaka nagara ke bAhara jahA~ bahuzAla nAmaka udyAna thA, vahA~ aayaa| vahA~ ghor3oM ko roka kara ratha ko khar3A kiyA, vaha ratha se nIce utraa| phira usane puSpa, tAmbUla, Ayudha (zastra) Adi tathA upAnaha (jUte) vahIM chor3a diye| eka paTa vAle vastra kA uttarAsaMga (uttarIya dhAraNa) kiyaa| tadanantara Acamana kiyA huA aura azuddhi dUra karake atyanta zuddha huA jamAli mastaka para donoM hAtha jor3e hue zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ke pAsa phuNcaa| samIpa jAkara zramaNa bhagavAn mahAvIra kI tIna bAra AdakSiNa pradakSiNA kI, yAvat trividha paryupAsanA kii| vivecana-jamAli : bhagavAn mahAvIra kI sevA meM prastuta 6 sUtroM (sU. 23 se 28 taka) meM 1. aupapAtika sUtra meM pariSad varNana "aNegagaNanAyaga-daMDanAyaga-rAIsara-talavara-mADaMviya-ko9viya-maMti-mahAmaMti gaNaga-dovAriya-amacca-ceDa-pIDamadda-nagara-nigama-seTTi-(seNAvai-) satyavAha-dUya-saMdhivAla saMddhi sNprivudde|" Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 533 kSatriyakumAra jamAli ne janatA ke mukha se nagara ke sthAna-sthAna para carcA sunii| usake mana meM jAnane kI utsukatA paidA huii| kaMcukI se pUchane para patA calA ki bhagavAn mahAvIra brAhmaNakuNDagrAma meM padhAre haiM / jamAli ne sevakoM ko bulA kara dharmaratha taiyAra karane kA Adeza diyaa| ratha para ArUr3ha hokara bar3e ThAThabATha se kSatriyakuNDagrAma se brAhmaNakuNDagrAma ke bAhara bhagavAn mahAvIra ke pAsa AyA aura vandanA-paryupAsanA karane lgaa| kaThina zabdoM ke artha-siMghADaga- siMghAr3e ke AkAra kA maarg| tiy-tiraahaa| caukkacauka yA cauraahaa| caccara-catvara, cAra se adhika rAste jahA~ se nikaleM, vaha sthAna / cAughaMTa-cAra ghaNToM vaalaa| khaMdhamahe- skndh-mhotsv| AgamaNa-gahiyAviNicchae--Agamana kI jAnakArI kA nizcaya krke| caMdaNokkhittagAyasarIre--zarIra para candana lepana kiyA huaa| sakoraMTamalladAmeNaM chatteNaMkoraNTapuSpa kI mAlA yukta chatra ko| jamAli dvArA pravacana-zravaNa aura zraddhA tathA pravrajyA kI abhivyakti 29. tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre jamAlissa khattiyakumArassa tIse ya mahatimahAliyAe isi0 jAva dhammakahA jAva parisA pddigyaa| [29] tadanantara zramaNa bhagavAn mahAvIrasvAmI ne usa kSatriyakumAra jamAli tathA usa bahuta bar3I RSigaNa Adi kI pariSad ko yAvat dharmopadeza diyaa| dharmopadeza suna kara yAvat pariSada vApasa lauTa gii| 30. tae NaM se jamAlI khattiyakumAre samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtie dhamma soccA nisamma haTTa jAva uDhei, uTThAe uThettA samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto jAva namaMsittA evaM vayAsIsadahAmi NaM bhaMte ! niggaMthaM pAvayaNaM, pattiyAmi NaM bhaMte ! niggaMthaM pAvayaNaM, roemiNa bhaMte! niggaMthaM pAvayaNaM, abbhuDhemi NaM bhaMte! niggaMthaM pAvayaNaM, evameyaM bhaMte ! tahameyaM bhaMte ! avitahameyaM bhaMte ! asaMdiddhameyaM bhaMte ! jAva se jahevaM tubbhe vadaha, jaM navaraM devANuppiyA ! ammA-piyaro ApucchAmi, tae NaM ahaM devANuppiyANaM aMtiyaM muMDe bhavittA ag2ArAo aNagAriyaM pvvyaami|ahaasuhN devANuppiyA! mA pddibNdhN| [30] tatpazcAt zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa se dharma suna kara aura use hRdayaMgama karake harSita aura santuSTa kSatriyakumAra jamAli yAvat uThA aura khar3e hokara usane zramaNa bhagavAn mahAvIra-svAmI ko tIna bAra AdakSiNa pradakSiNA kI yAvat vandana-namana kiyA aura isa prakAra kahA--'bhagavan! maiM nirgrantha-pravacana para zraddhA karatA huuN| bhagavan ! maiM nirgrantha-pravacana para pratIti (vizvAsa) karatA huuN| bhante ! nirgrantha-pravacana meM merI ruci hai| bhagavan ! maiM nirgrantha-pravacana ke anusAra calane ke lie abhyudyata huA huuN| bhante! yaha nirgrantha pravacana 1. viyAhapaNNatti (mU. pA. Ti.), bhA. 1, pR. 456-458 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 462-463 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra 534 tathya hai, satya (avitatha) hai, bhagavan ! yaha asaMdigdha hai, yAvat jaisA ki Apa kahate haiM / kintu he devAnupriya ! (prabho!) maiM apane mAtA-pitA ko (ghara jAkara ) pUchatA hU~ aura unakI anujJA lekara (gRhavAsa kA parityAga karake) Apa devAnupriya ke samIpa muNDita ho kara agAradharma se anagAradharma meM pravrajita honA cAhatA hU~ / (bhagavAn ne kahA-) devAnupriya ! jaisA tumheM sukha ho vaisA kro|' vivecana -- jamAli dvArA pravacana - zravaNa, zraddhA aura pravrajyAsaMkalpa -- prastuta do sUtroM (29-30 sU.) meM varNana hai ki jamAli bhagavadupadeza suna kara atyanta prabhAvita huA, use saMsAra se virakti ho gii| usane vinayapUrvaka atyanta zraddhA-bhakti ke sAtha anagAradharma meM dIkSita hone kI abhilASA vyakta kii| bhagavAn ne usakI bAta suna kara icchAnusAra kArya karane kA parAmarza diyaa| abbhuTThema Adi padoM kA bhAvArtha - abbhuTThemi--maiM abhyudyata (tatpara) hU~ / avitahaM--avitathasatya / tahameyaM--yaha tathya yathArtha / asaMdiddhaM--saMdeharahita hai / 'zraddhA' Adi padoM kA bhAvArtha -- zraddhA -- tarkarahita vizvAsa, pratIti -- tarka aura yuktipUrvaka vizvAsa, ruci -- zraddhA ke anusAra calane kI icchaa| abhyutthAnecchA -- nirgratha - pravacanAnusAra pravRtti ke lie udyata hone kI icchA / 2 mAtA-pitA se dIkSA kI anujJA kA anurodha 31. tae NaM se jamAlI khattiyakumAre samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM evaM vutte samANe haTTatuTTa samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto jAva namaMsittA tameva cAughaMTaM AsarahaM durUhei, durUhittA samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtiyAo bahusAlAo ceiyAo paDinikkhamai, paDinikkhamittA sakoraMTa jAva dharijjamANeNaM mahayA bhaDacaDagara0 jAva parikkhitte jeNeva khattiyakuMDaggAme nayare teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA khattiyakuMDaggAmaM nagaraM majjhaMmajjheNaM jeNeva sae gihe jeNeva bAhiriyA uvaTThANasAlA teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA turae nigiNhii, turae nigiNhittA rahaM Thavei, rahaM ThavettA rahAo paccoruhai, rahAo paccoruhittA jeNeva abbhitariyA uvaTThANasAlA, jeNeva ammA-piyaro teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA ammA-piyaro jaeNaM vijaeNaM vaddhAvei, vaddhAvettA evaM vayAsIevaM khalu amma ! tAo! mae samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtiyaM dhamme nisaMte, se vi ya me dhamme icchie, paDicchie, abhiruie / [31] jaba zramaNa bhagavAn mahAvIra ne jamAli kSatriyakumAra se isa (pUrvokta) prakAra se kahA to vaha harSita aura santuSTa huaa| usane zramaNa bhagavAn mahAvIra ko tIna bAra pradakSiNA karake yAvat namaskAra kiyaa| phira usa cAra ghaMTA vAle azvaratha para ArUDha huA aura rathArUDha ho kara zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa se, 1. viyAhapa. ( mU. pA. Ti.), bhA. 1, pR. 458-459 2. bhagavatI a. vRtti, patra 1712, 1715 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 535 bahuzAla nAmaka udyAna se nikalA, yAvat mastaka para koraMTapuSpa kI mAlA se yukta chatra dhAraNa kie hue mahAn subhaToM ityAdi ke samUha se parivRtta hokara jahA~ kSatriyakuNDagrAma nAmaka nagara thA, vahA~ aayaa| vahA~ se vaha kSatriyakuNDagrAma ke bIcoMbIca hotA huA, jahA~ apanA ghara thA aura jahA~ bAhara kI upasthAnazAlA thI, vahA~ aayaa| vahA~ pahu~cate hI usane ghor3oM ko rokA aura ratha ko khar3A kraayaa| phira vaha ratha se nIce utarA aura Antarika (andara kI) upasthAnazAlA meM, jahA~ ki usake mAtA-pitA the, vahA~ aayaa| Ate hI (mAtA-pitA ke caraNoM meM namana karake) usane jaya-vijaya zabdoM se vadhAyA, phira isa prakAra kahA he mAtA-pitA ! maiMne zramaNa bhagavAn mahAvIra se dharma sunA hai, vaha dharma mujhe iSTa, atyanta iSTa aura rucikara pratIta huA hai| 32. tae NaM taM jamAliM khattiyakumAraM ammA-piyaroM evaM vayAsi : dhanne si NaM tumaM jAyA ! kayatthesi NaM tumaM jAyA, kayapuNNe si NaM tuma jAyA!, kayalakkhaNe si NaM tumaM jAyA!, jaM NaM tume samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtiyaM dhamme nisaMte, se vi ya te dhamme icchie paDicchie abhiruie| [32] yaha suna kara mAtA-pitA ne kSatriyakumAra jamAli se isa prakAra kahA--he putra! tU dhanya hai ! beTA! tU kRtArtha huA hai| putra ! tU kRtapuNya (bhAgyazAlI) hai| putra! tU kRtalakSaNa hai ki tUne zramaNa bhagavAn mahAvIrasvAmI se dharma zravaNa kiyA hai aura vaha dharma tujhe iSTa, vizeSa prakAra se abhISTa aura rucikara lagA hai| 33. tae NaM se jamAlI khattiyakumAre ammA-piyaro doccaM pi evaM vayAsI--evaM khalu mae amma ! tAo ! samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtie dhamme nisaMte jAva abhiruie| tae NaM ahaM amma! tAo! saMsArabhauvvigge, bhIe jammaNa-maraNeNaM, taM icchAmi NaM amma ! tAo ! tubbhehiM abbhaNuNNAe samANe samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtiyaM muMDe bhavittA agArAo annNgaariyNpvvitte| [33] tadanantara kSatriyakumAra jamAli ne dUsarI bAra bhI apane mAtA-pitA se isa prakAra kahA he mAtApitA ! maiMne zramaNa bhagavAn mahAvIra se vAstavika dharma sunA, jo mujhe iSTa, abhISTa aura rucikara lagA, isalie he mAtA-pitA ! maiM saMsAra ke bhaya se udvigna ho gayA hU~, janma-maraNa se bhayabhIta huA huuN| ataH maiM cAhatA hU~ ki Apa donoM kI AjJA prApta hone para zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa muNDita hokara gRhavAsa tyAga karake anagAra dharma meM pravrajita hoU~! vivecana-jamAli dvArA saMsAravirakti evaM dIkSA kI anumati kA saMketa-bhagavAn mahAvIra se dharmopadeza suna kara jamAli sIdhe mAtA-pitA ke pAsa aayaa| unake samakSa bhagavAn ke dharma-pravacana kI prazaMsA kI aura usake prabhAva se svayaM ko vairAgya utpanna huA hai, isalie mAtA-pitA se dIkSA kI AjJA dene kA anurodha kiyaa| yaha sU. 31 se 33 taka varNana hai|| saMsArabhauvvigge Adi padoM kA bhAvArtha-saMsArabhauvvigge-janma-maraNa rUpa saMsAra ke bhaya se saMvega prApta huA hai| abbhaNuNNAe samANe-Apake dvArA anujJA pradAna hone pr| 1. viyAhapae gattisuttaM (mU.pA. TippaNa) bhA. 1, pR. 559 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 467 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra pravrajyA kA saMkalpa sunate hI mAtA zokamagna 34. tae NaM sA jamAlissa khattiyakumArassa mAtA taM aNiTheM akaMtaM appiyaM amaNuNNaM amaNAmaM asuyapuvvaM giraM soccA nisamma seyAgayaromakUvapagalaMtavilINagattA sogabharapaveviyaMgamaMgI nitteyA dINavimaNavayaNA karayalamaliya vva kamalamAlA takkhaNaoluggadubbalasarIralAyannasunnanicchAyA gayasirIyA pasiDhilabhUsaNapaDatakhuNNiyasaMcuNiyadhavalavalayapabbhaTThauttarijjA mucchAvasaNaTecetaguruI sukumAlavikiNNake sahatthA parasuNiyatta vva caMpagalatA nivvattamahe vva iMdalaTThI vimukkasaMdhibaMdhaNA koTTimatalaMsi dhasa tti savvaMgehiM snnivddiyaa| [34] isake pazcAt kSatriyakumAra jamAli kI mAtA usake usa (pUrvokta) aniSTa, akAnta, apriya, amanojJa, mana ko apriya aura azrutapUrva (AghAtakAraka) vacana sunakara aura avadhAraNa karake (zokamagna ho gii|) romakUpa se bahate hue pasIne se usakA zarIra bhIga gyaa| zoka ke bhAra se usake aMga-aMga kAMpane lge| (cehare kI kAnti) nisteja ho gii| usakA mukha dIna aura unmanA ho gyaa| hatheliyoM se masalI huI kamalamAlA kI taraha usakA zarIra tatkAla mujha gayA evaM durbala ho gyaa| vaha lAvaNyazUnya, kAntirahita aura zobhAhIna ho gii| (usake zarIra para pahane hue) AbhUSaNa DhIle ho ge| usake hAthoM kI dhavala cUr3iyA~ (valaya) nIce gira kara cUra-cUra ho gii| usakA uttarIya vastra (oDhanA) aMga se haTa gyaa| mUrchAvaza usakI cetanA naSTa ho gii| zarIra bhArI-bhArI ho gyaa| usakI sukomala kezarAzi bikhara gii| vaha kulhAr3I se kATI huI campakalatA kI taraha evaM mahotsava samApta hone ke bAda indradhvaja (daNDa) kI taraha zobhAvihIna ho gii| usake sandhibandhana zithila ho gae aura vaha ekadama dhasa karatI huI (dhar3Ama se) sAre hI aMgoM sahita pharza para gira pdd'ii| vivecanadIkSA kI bAta sunakara zokamagna mAtA-jamAlikumAra (putra) kI pravrajyA grahaNa karane kI bAta sunate hI moha-mamatvavaza mAtA kI jo avasthA huI aura vaha mUchita ho kara gira par3I, isakA varNana prastuta sUtra meM hai| kaThina zabdoM kA artha--amaNAmaM--mana ke viparIta, anicchniiy| asuyapuvvaM--pahale kabhI nahIM sunI huii| seyAgaya-romakUva-pagalaMta-vilINagattA-romakUpoM meM se jharate hue pIsane se zarIra tarabatara ho gyaa| sogabharapaveviyaMgamaMgI-zoka ke bhAra se aMga-aMga kAMpane lge| nitteyA--nisteja (muhaI huii)| dINavimaNavayaNA-usakA mukha dIna evaM vimana (udAsa) ho gyaa| karayalamaliya vva kamalamAlA-hatheliyoM se mardita kI huI kamalamAlA ke samAna / takkhaNa-olugga-dubbala-sarIra, lAyannasunna-nicchAyA--usI kSaNa jisakA zarIra glAna evaM durbala, lAvaNya se zUnya evaM prabhArahita ho gyaa| gayasiriyA-vaha zrI (zobhA)-rahita ho gii| pasiDhila-bhUsaNa-paDaMta-khuNNiya-saMcuNNiyadhavalavalaya-pabbhaTTa-uttarijA- usake AbhUSaNa DhIle hue, zveta valaya (kaMgana) girakara cUra-cUra ho gae, zarIra se uttarIyavastra (oDhanA) saraka gyaa| mucchAvasaNaTThacetaguruI-mUrchAvaza usakI cetanA (saMjJA) Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka- 33 537 naSTa hone se zarIra bhArI ho gyaa| sukumAla - vikiNNa-kesahatthA -- usakI komala kezarAzi bikhara gii| parasu-Niyattavva caMpagalatA -- kulhAr3I se kATI huI caMpA kI bela kI taraha / nivvattamahe vva iMdalaTThImahotsava pUrNa hone ke bAda ke indradhvaja (daMDa) ke samAna / vimukkasaMdhibaMdhaNA --zarIra ke saMdhibandhana DhIle ho ge| koTTimatalaMsi -- AMgana (kuTTima) ke tala (pharza) pr| mAtA-pitA ke sAtha virakta jamAli kA saMlApa 35. tae NaM sA jamAlissa khattiyakumArassa mAyA sasaMbhamoyattiyAe turiyaM kaMcaNabhiMgAramuhaviNiggayasIyalajalavimaladhArApasiccamANanivvaviyagAyalaTThI ukkevagatAliyaMTavIyaNagajaNiyahari saphusaNaM aMteuraparijaNeNaM AsAsiyA samANI royamANI kaMdamANI soyamANI vilavamANI mAli khattiyakumAraM evaM vayAsI - tuma si NaM jAyA ! amhaM ege putte iTThe kaMte pie maNuNNe maNAme thejje vesAsie sammae bahumae aNumae bhaMDakaraMDagasamANe rayaNe rayaNabbhUe jIviyaUsaviye hiyayanaMdijaNaNe uMbarapupphaM piva dullabhe savaNayAe kimaMga puNa pAsaNayAe ? taM no khalu jAyA ! amhe icchAmo tubbhaM khaNamavi vippaogaM, taM acchAhi tAva jAyA! jAva tAva amhe jIvAmo, tao pacchA amhehi kAlagaehiM samANehiM pariNayavaye vaDDhiyakulavaMsataMtukajjammi niravayakkhe samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtiyaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaihisi / [35] isake pazcAt kSatriyakumAra jamAli kI vyAkulatApUrvaka idhara-udhara giratI huI mAtA ke zarIra para zIghra hI dAsiyoM ne svarNakalazoM ke mukha se nikalI huI zItala evaM nirmala jaladhArA kA siMcana karake zarIra ko svastha kiyaa| phira (bAMsa ke bane hue) utkSepakoM (paMkhoM tathA tAr3a ke pattoM se bane paMkhoM se jalakaNoM (phuhAroM) sahita havA kii| tadanantara (mUrcchA dUra hote hI) antaHpura ke parijanoM ne use Azvasta kiyA / (mUrcchA dUra hote hI) rotI huI, krandana karatI huI, zoka karatI huI, evaM vilApa karatI huI mAtA kSatriyakumAra jamAli se isa prakAra kahane lagI- putra ! tU hamArA ikalautA putra hai, (isalie) tU hameM iSTa hai, kAnta hai, priya hai, manojJa hai, manasuhAtA hai, AdhArabhUta hai vizvAsapAtra hai, (isa kAraNa ) tU sammata, anumata aura bahumata hai| tU AbhUSaNoM ke piTAre (karaNDaka) ke samAna hai, ratnasvarUpa hai, ratnatulya hai, jIvana yA jIvitotsava ke samAna hai, hRdaya ko Ananda dene vAlA hai, udumbara ( gUlara) ke phUla ke samAna terA nAma-zravaNa bhI durlabha hai, to terA darzana durlabha ho, isameM kahanA hI kyA ! isalie he putra ! hama terA kSaNa bhara kA viyoga bhI nahIM caahte| isalie jaba taka hama jIvita raheM, taba taka tU ghara meM hI raha / usake pazcAt jaba hama (donoM) kAladharma ko prApta (paralokavAsI) ho jAeM, terI umra bhI paripakva ho jAe, (aura taba taka) kulavaMza kI vRddhi kA kArya ho jAe, ,taba (gRha-prayojanoM se) nirapekSa hokara tU gRhavAsa kA tyAga karake zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa muNDita hokara anagAradharma meM pravrajita honA / vivecana -- mAtA kI mUrcchA dUra hone para jamAli ke prati udgAra -- prastuta sUtra meM yaha varNana hai ki 1. bhagavatI. bhA. 4 ( paM. ghevaracandajI) pR. 1716 - 1717 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 vyAkhyAprajJaptisUtra dAsiyoM ne mAtA kI mUrchA vividha upacAroM se dUra kii| parijanoM ne sAntvanA dI, kintu phira bhI moha-mamatAvaza jamAli ko samajhAne lagI ki hamAre jIvita rahane taka tuma dIkSA mata lo| kaThina zabdoM kA artha--sasaMbhamoyattiyAe-ghabarAhaTa ke kAraNa chaTapaTAtI huI yA giratI huii| kaMcaNabhiMgAramuhaviNiggaya-sIlayajala-vimaladhArA-pasiccamANa-nivvaviya-gAyalaTThI-sone ke kalaza ke mukha se nikalatI huI zItala evaM vimala jaladhArA se siMcana karane se deha (gAtrayaSTi) svastha huii| ukkhevaga-tAliyaMTa-vIyaNagajaNiyavAeNaM saphusieNaM-utkSepaka (bAMsa se nirmita paMkhe) tathA tAr3a ke paMkhe se pAnI ke phuhAroM se yukta havA karane se| aMtauraparijaNeNaM AsAsiyA samANI--anta:pura ke parijana se Azvasta kI gii| kaMdamANI-cillAtI huii| vesAsie--vizvAsapAtra / thejje-sthiratA ke yogya / sammae-aneka kAryoM meM sammati dene yogya / aNumae- kArya ke anurUpa yA kArya meM vighAta Ane ke bAda salAha dene yogya / bahumae--bahuta se kAryoM meM mAnya yA bhumaany| rayaNaM- ratnarUpa yA (mano) raMjaka hai| jIviyausaviye-- jIvita-utsavarUpa athavA jIvana ke ucchvAsa (prANa) ruup| acchAhi-raho yA tthhro| pariNayavaye--paripakva avasthA hone pr| vaDDiyakulavaMsatantukajjammi-kulavaMzarUpa tantu-putrapautrAdi se kulavaMza kI vRddhi kA kArya hone pr| Niravayakkhe- gRhasthakAryoM se nirapekSa hone pr| 36. tae NaM se jamAlI khattiyakumAre ammA-piyaro evaM vayAsI-taha viNaM taM amma! tAo ! jaMNaM tubbhe mama evaM vadaha tuma si NaM jAyA! amhaM ege putte iTe kaMte taM ceva jAva pavvaihisi, evaM khalu amma! tAo! mANussae bhave aNegajAi-jarA-maraNa-roga-sarIra-mANasapakAma-dukkhaveyaNa-vasaNasatovaddavAbhibhUe adhuve aNitie asAsae saMjhabbharAgasarise jalabubbudasamANe kusaggajalabiMdusannibhe suviNagadaMsaNovame vinjulayAcaMcale aNicce saDaNa-paDaNa-viddhaMsaNadhamme puvviM vA pacchA vA avassavippajahiyavve bhavissai, se kesa NaM jANai amma! tAo! ke puTviM gamaNayAe ? ke pacchA gamaNayAe ? taM icchAmi NaM amma! tAo ! tubbhehiM abbhaNuNNAe samANe samaNassa bhagavao mahAvIrassa jAva pvvitte| __ [36] taba kSatriyakumAra jamAli ne apane mAtA-pitA se isa prakAra kahA--he mAtA-pitA ! abhI jo Apane kahA ki he putra ! tuma hamAre ikalaute putra ho, iSTa, kAnta Adi ho, yAvat hamAre kAlagata hone para pravrajita honA, ityAdi (usa viSaya meM mujhe yaha kahanA hai ki) mAtAjI ! pitAjI ! yoM to yaha manuSya-jIvana janma, jarA, mRtyu, roga tathA zArIrika aura mAnasika aneka duHkhoM kI vedanA se aura saikar3oM vyasanoM (kaSToM) evaM upadravoM se grasta hai, jala-bubuda ke samAna hai, kuza kI noka para rahe hue jalabindu ke samAna hai, svapnadarzana ke tulya hai, vidyuta-latA kI camaka ke samAna caMcala aura anitya hai, sar3ane, par3ane, galane aura vidhvaMsa hone ke 1. viyAhapaNNatti. (mU. pA. Ti.) bhA. 1, pR. 460 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 468 3. bhagavatI. a. vRtti, patra 468 Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 539 svabhAva vAlA hai| pahale yA pIche ise avazya hI chor3anA pdd'egaa| ata: he mAtA-pitA ! yaha kauna jAnatA hai ki hamameM se kauna pahale jAegA (maregA) aura kauna pIche jAegA ? isalie he mAtA-pitA ! maiM cAhatA hU~ ki ApakI anujJA mila jAe to maiM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa muMDita hokara yAvat pravrajyA aMgIkAra kara luuN| vivecana--jamAli ke vairAgyasUcaka udgAra-prastuta meM jamAli ne mAtA-pitA ke samakSa vividha upamAoM dvArA jIvana kI kSaNabhaMguratA evaM anityatA kA sajIva citra khIMcA hai| kaThina zabdoM kA bhAvArtha-aNegajAI-jarA-maraNa-roga-sarIra-mANasa-pakAma-dukkhaveyaNavasaNa-satovaddavAbhibhUe--aneka janma, jarA, mRtyu, roga, zarIra evaM mana sambandhI atyanta duHkhoM kI vedanA aura saikar3oM vyasanoM (kaSToM) evaM upadravoM se abhibhUta (grasta) hai| saMjhabbharAgasarisa-saMdhyA-kAlIna meghoM ke raMga jaisA hai| jalabubbudasamANe-jala ke bulabuloM ke samAna / suviNagadaMsaNovame-svapna-darzana ke tuly| vijjulayAcaMcale--vidyuta-latA kI camaka ke samAna caMcala hai| saDaNa-paDaNa-viddhaMsaNadhammesar3ane, par3ane aura vidhvaMsa hone ke dharma-svabhAva vAlA hai| avassavippajahiyavve bhavissai-avazya hI chor3anA pdd'egaa| 37. tae NaM taM jamAliM khattiyakumAraM ammA-piyaro evaM vayAsI--imaM ca te jAyA! sarIragaM pavisiTTharUvaM lakkhaNa-vaMjaNa-guNovaveyaM uttamabala-vIriya-sattajuttaM viNNANaviyakkhaNaM sasohaggaguNasamussiyaM abhijAyamahakkhamaM vivihavAhirogarahiyaM niruvahayaudattalaTThapaMciMdiyapahuM, paDhamajovvaNatthaM aNegauttamaguNehiM juttaM, taM aNuhohi tAva jAva jAyA! niyagasarIrarUvasohaggajovvaNaguNe, tao pacchA aNubhUyaniyagasarIrarUvasobhaggajovvaNaguNe amhehiM kAlagaehi samANehiM pariNayavaye vaDDiyakulavaMsataMtukajammi niravayakke samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtiyaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pvvihisi| [37] yaha bAta suna kara kSatriyakumAra jamAli se usake mAtA-pitA ne isa prakAra kahA--he putra! tumhArA yaha zarIra viziSTa rUpa, lakSaNoM, vyaMjanoM (masa, tila aura cihnoM) evaM guNoM se yukta hai, uttama bala, vIrya aura sattva se sampanna hai, vijJAna meM vicakSaNa hai, saubhAgya-guNa se unnata hai, kulIna (abhijAta) hai, mahAn samartha (kSamatAyukta) hai, vividha vyAdhiyoM aura rogoM se rahita hai, nirupahata, udAtta, manohara aura pAMcoM indriyoM kI paTutA se yukta hai tathA prathama (utkRSTa) yauvana avasthA meM hai, ityAdi aneka uttama guNoM se yukta hai| isalie, he putra ! jaba taka tere zarIra meM rUpa, saubhAgya aura yauvana Adi uttama guNa haiM, taba taka tU inakA anubhava (upabhoga) kr| ina saba kA anubhava karane ke pazcAt hamAre kAladharma prApta hone para jaba terI umra paripakva ho jAe aura (putra-pautrAdi se) kulavaMza kI vRddhi kA kArya ho jAe, taba (gRhastha-jIvana se) nirapekSa ho kara zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa muNDita ho kara agAravAsa chor3a kara anagAradharma meM pravrajita honaa| 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa), bhA. 1 pR. 461 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 468 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 vyAkhyAprajJaptisUtra vivecanamAtA-pitA ke dvArA jamAli ko gRhasthAzrama meM rakhane kA punaH upAya--prastuta sUtra meM jamAli ko yaha samajhAyA gayA hai ki itane utkRSTa guNoM se yukta zarIra aura yauvana Adi kA upayoga karake bur3hApe meM dIkSita honaa| kaThina zabdoM kA bhAvArtha--pavisiTurUvaM--pra-ati viziSTa ruup| abhijAya-mahakkhamaMabhijAta-(kulIna) hai aura mahatI kSamatAoM se yukta hai| niruvahaya-udatta-laTTha-paMcidiyapahuM-nirUpahata, udAtta, sundara (laSTa) evaM paMcendriya-paTu hai| paDhamajovaNatthaM-utkRSTa yauvana meM sthita hai| aNuhohianubhava kara (upabhoga kr)| NiyagasarIrarUva-sobhagga-jovaNNaguNe-apane zarIra ke rUpa, saubhAgya, yauvana Adi guNoM kaa| 38. tae NaM se jamAlI khattiyakumAre ammA-piyaro evaM vayAsI--taha viNaM taM amma! tAo ! jaM NaM tubbhe mamaM evaM vadaha imaM ca NaM te jAyA! sarIragaM0 taM ceva jAva pavvaihisi! evaM khalu amma! tAo! mANussagaM sarIraM dukkhAyayaNaM vivihavAhisayasaniketaM aTThiyakaTThaTThiyaM chirA-hArujAlaoNaddhasaMpiNaddhaM maTTiyabhaMDaM vadubbalaM asuisaMkiliTTha aNiTThaviyasavvakAlasaMThappayaMjarAkuNima-jajjaragharaM va saDaNa-paDaNa-viddhaMsaNadhammaM puvviM vA pucchA vA avassa-vippajahiyavvaM bhavissai, se kesa NaM jANAi, amma ! tAo! ke pubbiM0 ? taM ceva jAva pvvitte| [38] taba kSatriyakumAra jamAli ne apane mAtA-pitA se isa prakAra kahA-he mAtA-pitA! Apane mujhe jo yaha kahA ki putra! terA yaha zarIra uttama rUpa Adi guNoM se yukta hai, ityAdi, yAvat hamAre kAlagata hone para tU pravrajita honaa| (kintu) he mAtA-pitA! yaha mAnava-zarIra duHkhoM kA ghara (Ayatana) hai, aneka prakAra kI saikar3oM vyAdhiyoM kA niketana hai, asthi (haDDI) rUpa kASTha para khar3A huA hai, nAr3iyoM aura snAyuoM ke jAla se veSTita hai, miTTI ke bartana ke samAna durbala (nAjuka) hai| azuci (gaMdagI) se saMkliSTa (burI taraha dUSita) hai, isako TikAye (saMsthApita) rakhane ke lie sadaiva isakI sambhAla (vyavasthA) rakhanI par3atI hai, yaha sar3e hue zava ke samAna aura jIrNa ghara ke samAna hai, sar3anA, par3anA aura naSTa honA, isakA svabhAva hai| isa zarIra ko pahale yA pIche avazya chor3anA par3egA, taba kauna jAnatA hai ki pahale kauna jAegA aura pIche kauna ? ityAdi sArA varNana pUrvavat samajhanA cAhie, yAvat-isalie maiM cAhatA hU~ ki ApakI AjJA prApta hone para maiM pravrajyA grahaNa kara luuN| vivecana--jamAli dvArA zarIra kI asthiratA, duHkha evaM rogAdi kI pracuratA kA nirUpaNaprastuta 38 veM sUtra meM jamAli dvArA zarIra kI anityatA, duHkha, vyAdhi, roga ityAdi se sadaiva grastatA Adi kA varNana karake punaH dIkSA kI AjJA-pradAna karane ke lie mAtA-pitA se nivedana hai| 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa), bhA. 1 pR. 461 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 469 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 541 kaThina zabdoM kA bhAvArtha-dukkhAyayaNaM- duHkhAyatana-duHkhoM kA sthaan| vivihavAhi-sayasannikeyaM-- saikar3oM vividha vyAdhiyoM kA niketana-ghara / aTThiya-kaTThaTThiyaM asthirUpI kASTha para utthitakhar3A kiyA huA hai| chirA-pahArU-jAla-oNaddha, saMpiNaddhaM--zirAoM-nAr3iyoM ke jAla se veSTita aura acchI taraha DhaMkA huaa| maTTiyabhaMDaM va dubbalaM-miTTa ke bartana kI taraha kamajora (TUTane vAlA) hai| asuisaMkililaiM--azuci (gaMdagI) se saMkliSTa (dUSita yA vyApta) hai| aNiTThaviya-savvakAlasaMThappayaM-anusthApita (TikAU na) hone se sadA TikAe rakhanA par3atA hai| jarAkuNima-jajjaragharaMjIrNa zava aura jIrNa ghara ke samAna / 39. tae NaM taM jamAliM khattiyakumAraM ammA-piyaro evaM vayAsI-imAo ya te jAyA! vipulakulabAliyAo kalAkusalasavvakAlalAliyasuhociyAo maddavaguNajuttaniuNaviNaovayArapaMDiya-viyakkhaNAo maMjulamiyamahurabhaNiyavihasiyavippekkhiyagativilAsaciTThiyavisAradAo avikalakulasIlasAliNIo visuddhakulavaMsaMtANataMtuvaddhaNapagabbhavayabhAviNIo maNANukUlahiyaicchiyAo aTTha tujha guNavallabhAo uttamAo niccaM bhAvANurattasavvaMgasuMdarIo bhAriyAo,taM bhuMjAhi tAva jAyA! etAhiM saddhiM viule mANussae kAmabhoge, tao pacchA bhuttabhogI visayavigayavocchinnakouhalle amhehiM kAlagaehiM jAva pvvihisi| [39] taba kSatriyakumAra jamAli ke mAtA-pitA ne usase isa prakAra kahA--putra! ye terI guNavallabhA, uttama, tujhameM nitya bhAvAnurakta, sarvAMgasundarI ATha paliyA~ haiM, jo vizAla kula meM utpanna bAlikAeM (navayauvanAe~) haiM, kalAkuzala haiM, sadaiva lAlita (lAr3a-pyAra meM rahI huI) aura sukhabhoga ke yogya haiN| ye mArdavaguNa se yukta, nipuNa, vinaya-vyavahAra (upacAra) meM kuzala evaM vicakSaNa haiN| ye maMjula, parimita aura madhura bhASiNI haiN| ye hAsya, viprekSita (kaTAkSapAta), gati, vilAsa, aura ceSTAoM meM vizArada haiN| nirdoSa kula aura zIla se suzobhita haiM, vizuddha kularUpa vaMzatantu kI vRddhi karane meM samartha evaM pUrNayauvana vAlI haiM / ye manonukUla evaM hRdaya ko iSTa haiN| ata: he putra ! tU inake sAtha manuSyasambandhI vipula kAmabhogoM kA upabhoga kara aura bAda meM jaba tU bhuktabhogI ho jAe aura viSaya-vikAroM meM terI utsukatA samApta ho jAe, taba hamAre kAladharma ko prApta ho jAne para yAvat tU pravrajita ho jaanaa| vivecana-mAtA-pitA dvArA bhuktabhogI hone ke bAda dIkSA kA anurodha-prastuta sUtra meM mAtApitA dvArA jamAli ko samajhAyA gayA hai kintu apanI una ATha sarvaguNasampannA sarvAMgasundarI paliyoM ke sAtha 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 469 2. adhika pATha--"sarittayAo sarivvayAo sarisalAvaNNarUvajovvaNaguNovaveyAo sarisaehito kulehito ANielliyAo" Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 vyAkhyAprajJaptisUtra manuSya sambandhI kAmabhogoM kA upabhoga karake bhuktabhogI hone ke pazcAt dIkSita honaa|' kaThina zabdoM kA bhAvArtha vipulakulabAliyAo--vizAla kula kI baalaaeN| kalAkusalasavvakAlalAliya-suhociyAo-kalAoM meM dakSa, sadaiva lAr3a-pyAra meM palI evaM sukhazIla |mddvgunnjuttniunn-vinnovyaarpNddiy-viykkhnnaao-mRdutaa ke guNoM se yukta, nipuNa evaM vinaya-vyavahAra meM paNDitA tathA vicakSaNA haiN| maMjula-miya-mahura-bhANiya-vihasiya-vipekkhiya-gati-vilAsa-ciTThiyavisAradAo-maMjula, parimita evaM madhurabhASiNI haiM, hAsya, prekSaNa, gati (cAla), vilAsa evaM ceSTAoM meM vizArada haiN| avikalakulasIlasAliNIo-nirdoSa kula aura zIla se suzobhita haiN| visuddhakulavaMsasaMtANataMtuvaddhaNa-pagabbha-vaya-bhAviNIo-vizuddha kula kI vaMza-paramparA rUpI tantu ko bar3hAne vAlI evaM pragalbha-pUrNa yauvana vaya vAlI haiN| maNANukUla-hiyaicchiyAo--manonukUla haiM aura hRdaya ko abhISTa haiN| bhAvANurattasavvaMgasundarIo-ye terI bhAvanAoM meM anurakta haiM aura sarvAMgasundarI haiN| visayavigayavocchinnakouhalle--viSaya-vikAroM (vikRtoM) sambandhI utsukatA kSINa ho jAne pr| 40. tae NaM se jamAlI khattiyakumAre abhmA-piyaro evaM vAsI--tahA viNaM taM amma! tAo! jaM NaM tubbhe mama evaM vayaha 'imAo te jAyA! vipulakula0 jAva pavvaihisi' evaM khalu amma! tAo! mANussagA kAmabhogA uccAra-pAsavaNa-khela-siMghANaga-vaMta-pitta-pUya-sukka-soNiyasamubbhavA amaNuNNadUrUva-mutta-pUiyapurIsapuNNA mayagaMdhussAsaasubhanissAsA uvveyaNagA bIbhacchA appakAliyA lahusagA kalamalAhivAsadukkhabahujaNasAhAraNA parikilesa-kicchadukkhasajjhA abuhajaNaseviyA sadA sAhugarahaNijjA aNaMtasaMsAravaddhaNA kaDuyaphalavivAgA cuDila vva amuccamANa dukkhANubaMdhiNo siddhi-gamaNavigghA, se kesa NaM jANai amma! tAo! ke puvvi gamaNayAe ? ke pacchA gamaNayAe ? taM icchAmi NaM amma! tAo ! jAva pvvitte| / [40] mAtA-pitA ke pUrvokta kathana ke uttara meM jamAli kSatriyakumAra ne apane mAtA-pitA se isa prakAra kahA--he mAtA-pitA ! tathApi Apane jo yaha kahA ki vizAla kula meM utpanna terI ye ATha patniyA~ haiM, yAvat bhuktabhoga aura vRddha hone para tathA hamAre kAladharma ko prApta hone para dIkSA lenA, kintu mAtAjI aura pitAjI ! yaha nizcita hai ki ye manuSya-sambandhI kAmabhoga (azuci (apavitra) aura azAzvata haiM,) mala (uccAra), mUtra zleSma (kapha), siMghANa (nAka kA maila-lITa), vamana, pitta, mavAda (pUti), zukra aura zoNita (rakta yA raja) se utpanna hote haiM, ye amanojJa aura durUpa (asundara) mUtra tathA durgandhayukta viSThA se paripUrNa haiM, mRta kalevara ke samAna gandha vAle ucchavAsa evaM azubha ni:zvAsa se yukta hone se udvega (glAni) paidA karane vAle haiN| ye bIbhatsa haiM, alpakAlasthAyI haiM, tucchasvabhAva ke haiM, kalamala (zarIra meM rahA huA eka prakAra kA azubha dravya) 1. viyAhapaNNattisuttaM (mU. pA. Ti.), bhA. 1, pR. 462 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 470 3. adhika pATha-"asuI asAsayA vaMtAsavA pittAsavA khelAsavA sukkAsavA sonniyaasvaa|" Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 543 ke sthAnarUpa hone se duHkharUpa haiM aura bahu-janasamudAya ke lie bhogyarUpa se sAdhAraNa haiM, ye atyanta mAnasika kleza se tathA gAr3ha zArIrika kaSTa se sAdhya haiN| ye ajJAnI janoM dvArA hI sevita haiM, sAdhu puruSoM dvArA sadaiva nindanIya (garhaNIya) haiM, ananta saMsAra kI vRddhi karane vAle haiM, pariNAma meM kaTu phala vAle haiM, jalate hue ghAsa ke pUle kI Aga ke samAna (eka vAra laga jAne ke bAda) kaThinatA se chUTane vAle tathA dukhAnubandhI haiM, siddhi (mukti) gamana meM vighnarUpa haiM / ata: he mAtA-pitA! yaha bhI kauna jAnatA hai ki hamameM se kauna pahale jAegA, kauna pIche ? isalie he mAtA-pitA! ApakI AjJA prApta hone para maiM dIkSA lenA cAhatA huuN| vivecana-kAma-bhogoM se virakti-sambandhI udgAra--jamAli ne prastuta sUtra meM kAma-bhogoM kI bIbhatsatA, pariNAma meM duHkhajanakatA, saMsAraparivardhakatA batAI hai| kaThina zabdoM kA bhAvArtha-pUiyapurIsapuNNA-mavAda athavA durgandhita viSThA se bharapUra haiN| mayagaMdhussAsa-asubhanissAsA-uvveyaNagA-mRtaka sI gandha vAle ucchvAsa aura azubha ni:zvAsa se udvegajanaka haiN| lahusagA-laghu-halakI koTi ke haiN| kalamalAhivAsadukkhabahujaNasAhAraNA-zarIrastha azubha dravya ke rahane se duHkhada haiM aura sarvajanasAdhAraNa haiN| parikilesa-kicchadukkhasajjhA- pariklezamAnasika-kleza tathA gAr3ha zArIrika duHkha se sAdhya haiM / cuDila vva amuccamANa-ghAsa ke prajvalita pUle ke samAna bahuta kaSTa se chUTane vAle haiN| dukkhANubaMdhiNo--paramparA se duHkhadAyaka haiN| 'kAmabhoga' zabda kA Azaya yahA~ 'kAma-bhoga' zabda se unake AdhArabhUta strIpuruSoM ke zarIra kA grahaNa karanA abhipreta hai|' 41. tae NaM taM jamAliM khattiyakumAraM ammA-piyaro evaM vayAsI--ime ya te jAyA ! ajayapajjaya-piupajjayAgae subahuhiraNNe ya suvaNNe ya kaMse ya dUse ya viuladhaNakaNaga. jAva' saMtasArasAvaejje alAhi jAva AsattamAo kulavaMsAo pakAmaM dAtuM, pakAmaM bhottuM, pakAmaM paribhAeuM, taM aNuhohi tAva jAyA! viule mANussae iDDisakkArasamudae, tao pacchA aNuhUyakallANe vaDDiyakulavaMsataMtu jAva pvvihisi| [41] tadanantara kSatriyakumAra jamAli se usake mAtA-pitA ne isa prakAra kahA--he putra! tere pitAmaha, prapitAmaha aura pitA ke prapitAmaha se prApta yaha bahuta-sA hiraNya, suvarNa, kAMsya, uttama vastra (dUSya), vipula dhana, kanaka yAvat sArabhUta dravya vidyamAna hai| yaha dravya itanA hai ki sAta pIr3hI (kulavaMza) taka pracura (mukta hasta se) dAna diyA jAe, puSkala bhogA jAya aura bahuta-sA bAMTA jAya to bhI paryApta hai (samApta nahIM ho sktaa)| ata: he putra! manuSya sambandhI isa vipula Rddhi aura satkAra (satkArya) samudAya kA anubhava kr| 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha TippaNa) bhA. 1, pR. 462 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 470 3. vahI, patra 470, iha kAmabhogagrahaNena tadAdhArabhUtAni striipurussshriiraannybhipretaani|' 4. 'jAva' pada sUcita paatth--"rynn-mnni-mottiy-sNkh-sil-ppvaal-rttrynnmaaie|" . Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 vyAkhyAprajJaptisUtra phira isa kalyANa (sukharUpa puNyaphala) kA anubhava karake aura kulavaMzatantu kI vRddhi karane ke pazcAt yAvat tU pravrajita ho jaanaa| 42. tae NaM se jamAlI khattiyakumAre ammA-piyaro evaM vayAsI tahA--vi NaM taM amma ! tAo ! jaMNaM tubbhe mamaM evaM vadaha-ime ya te jAyA! ajjaga-pajjaga0 evaM pavvaihisi evaM khalu amma! tAo! hiraNNe ya jAva sAvaejje aggisAhie corasAhie rAyasAhie maccusAhie dAiyasAhie aggisAmanne jAva dAiyasAmanne adhuve aNitie asAsae puvviM vA pacchA vA avassavippajahiyavve bhavissai, se kesa NaM jANai0 taM ceva jAva pvvitte| [42] isa para kSatriyakumAra jamAli ne apane mAtA-pitA se isa prakAra kahA--he mAtA-pitA! Apane jo yaha kahA ki tere pitAmaha, prapitAmaha Adi se prApta dravya ke dAna, bhoga Adi ke pazcAt yAvat pravrajyA grahaNa karanA Adi, kintu he mAtA-pitA ! yaha hiraNya, suvarNa yAvat sArabhUta dravya agni-sAdhAraNa, corasAdhAraNa, rAja-sAdhAraNa, mRtyu sAdhAraNa, evaM dAyAda-sAdhAraNa (adhIna) hai, tathA agni-sAmAnya yAvat dAyAda-sAmAnya (adhIna) hai| yaha (dhana) adhruva hai, anitya hai aura azAzvata hai| ise pahale yA pIche eka dina avazya chor3anA pdd'egaa| ata: kauna jAnatA hai ki kauna pahale jAegA aura kauna pIche jAegA? ityAdi pUrvavat kathana jAnanA cAhie, yAvat ApakI AjJA prApta ho jAe to merI dIkSA grahaNa karane kI icchA hai| vivecana-mAtA-pitA dvArA dravya ke dAna-bhogAdi kA pralobhana aura jamAli dvArA dhana kI parAdhInatA aura anityatA kA kathana--prastuta 41-42 veM sUtra meM mAtA-pitA dvArA pracura dhana ke upayoga kA pralobhana diyA gayA hai, jabaki jamAli ne dhana ke prati vairAgyabhAva pradarzita kiyA hai| __ kaThina zabdoM kA bhAvArtha-ajayaArya-pitAmaha, pajjaya-prArya-prapitAmaha, piupajjayapitA ke prapitAmaha / dUse--dUSya-bahumUlya vastra / saMtasArasAvaejje-svAyatta vidyamAna sArabhUta svaapteydhn| AsattamAo kulavaMsAo-sAta kulavaMzoM (pIDhI) tk| alaahi-pryaapt| pkaamN--prcur| paribhAeuM--vibhAjita karane ke lie| aggisAhie-agni dvArA sAdhAraNa yA sAdhya-naSTa ho jAne vaalaa| dAiya-bandhu Adi bhAgIdAra / saamnne--saamaany-saadhaarnn| 43. tae NaM taM jamAli khattiyakumAraM amma-tAo jAhe no saMcAeMti visayANulomAhiM bahUhiM AghavaNAhi ya paNNavaNAhi ya sannavaNAhi ya viNNavaNAhi ya Aghavittae vA paNNavittae vA sannavittae vA viNNavittae vA tAhe visayapaDikUlAhiM saMjamabhayuvvevaNakarIhiM paNNavaNAhiM paNNevemANA evaM vayAsI-evaM khalu jAyA! niggaMthe pAvayaNe sacce aNuttare kevale jahA Avassae' 1. viyAhapaNNattisuttaM (mU.pA. TippaNa) bhA. 1, pR. 463 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 470 3. AvazyakasUtragata pATha-"sallagattaNe...siddhimagge...muttimagge...nijANamagge....nivvANamagge....avitahe.... avisaMdhi.... savvadukkhappahINamagge.....etthaM ThiyA jIvA sijhaMti, bujhaMti, muccaMti, prinivvaayNti|" / Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 545 jAva savvadukkhANamaMtaM kareMti, ahIva egaMtadiTThIe, khuro iva egaMtadhArAe, lohamayA javA cAveyavvA, vAluyAkavale iva nirassAe, gaMgA vA mahAnadI paDisoyagamaNayAe, mahAsamuddevA bhujAhiM duttare, tikkhaM kamiyavvaM, garuyaM laMbeyavvaM, asidhAragaM vataM cariyavvaM, no khalu kappai jAyA! samaNANaM niggaMthANaM AhAkammie i vA, uddesie i vA, missajAe i vA, ajjhoyarae i vA, pUie i vA, kIe i vA, pAmicce i vA, acchejje i vA, aNisaTTe i vA, abhihaDe i vA, kaMtArabhatte i vA, dubbhikkhabhatte i vA, gilANabhatte i vA, vaddaliyAbhatte i vA, pAhuNagabhatte i vA, sejjAyarapiMDe i vA, rAyapiMDe i vA, mUlabhoyaNe i vA, kaMdabhoyaNe i vA, phalabhoyaNe i vA, bIyabhoyaNe i vA, hariyabhoyaNe i vA, bhuttae vA pAyae vaa| tumaM si ca NaM jAyA! suhasamuthite No ceva NaM duhasamuyite, nAlaM sIyaM, nAlaM uNhaM, nAla~ khuhA, nAlaM pivAsA, nAlaM corA, nAlaM vAlA, nAlaM daMsA, nAlaM masagA, nAlaM vAiya-pittiya-seMbhiyasannivAie vivihe rogAyaMke parIsahovasagge udiNNe ahiyaasette| taM no khalu jAyA! amhe icchAmo tujhaM khaNamavi vippayogaM, taM acchAhi tAva jAyA! jAva tAva amhe jIvAmo, tao pacchA amhehiM jAva pvvihisi| [43] jaba kSatriyakumAra jamAli ko usake mAtA-pitA viSaya ke anukUla bahuta-sI uktiyoM, prajJaptiyoM, saMjJaptiyoM aura vijJaptiyoM dvArA kahane, batalAne aura samajhAne-bujhAne meM samartha nahIM hue, taba viSaya ke pratikUla tathA saMyama ke prati bhaya aura udvega utpanna karane vAlI uktiyoM se samajhAte hue isa prakAra kahane lage--he putra! yaha nirgranthapravacana satya, anuttara, (advitIya, paripUrNa nyAyayukta, saMzuddha, zalya ko kATane vAlA, siddhimArga * muktimArga, niryANamArga aura nirvANamArgarUpa hai| yaha avitatha (asatyarahita, asaMdigdha) Adi Avazyaka ke anusAra yAvat (sarvaduHkhoM kA anta karane vAlA hai| isameM tatpara jIva siddha, buddha, mukta hote haiM, nirvANa prApta karate haiM evaM samasta duHkhoM kA anta karate haiN| parantu yaha (nirgranthadharma) sarpa kI taraha ekAnta (cAritra pAlana ke prati nizcaya) dRSTi vAlA hai, chure yA khaDga Adi tIkSNa zastra kI taraha ekAnta (tIkSNa) dhA vAlA hai| yaha lohe ke cane cabAne ke samAna duSkara hai, bAlu (reta) ke kaura (grAsa) kI taraha svAdarahita (nIrasa) hai| gaMgA Adi mahAnadI ke pratisrota (pravAha ke sammukha) gamana ke samAna athavA bhujAoM se mahAsamudra tairane ke samAna pAlana karane meM atIva kaThina hai| (nirgranthadharma pAlana karanA) tIkSNa (talavAra kI tIkhI) dhAra para calanA hai, mahAzilA ko uThAne ke samAna gurutara bhAra uThAnA hai| talavAra kI tIkSNa dhAra para calane ke samAna vrata kA AcaraNa karanA (duSkara) hai| he putra ! nirgrantha zramaNoM ke lie ye bAteM kalpanIya nahIM haiN| yathA-(1) AdhAkarmika, (2) auddezika, (3) mizrajAta, (4) adhyavapUraka, (5) pUtika (pUtikarma), (6) krIta, (7) prAmitya, (8) achedya, (9) anisRSTa, (10) abhyAhRta, (11) kAntArabhakta, (12) durbhikSabhakta, (13) glAnabhakta, (14) bardalikAbhakta, (15) prAghUrNakabhakta, (16) zayyAtarapiNDa aura (17) rAjapiNDa, (ina doSoM se yukta AhAra sAdhu ko lenA kalpanIya nahIM hai|) isI prakAra mUla, kanda, phala, bIja aura harita-harI vanaspati kA bhojana karanA yA pInA bhI Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 vyAkhyAprajJaptisUtra usake lie akalpanIya hai / he putra! tU sukha meM palA, sukha bhogane yogya hai, duHkha sahana karane yogya nahIM hai| tU (abhI taka) zIta, uSNa, kSudhA, pipAsA ko tathA cora, vyAla (sarpa Adi hiMsra prANiyoM), DAMsa, maccharoM ke upadrava ko evaM vAta, pitta, kapha evaM sannipAta sambandhI aneka rogoM ke AtaMka ko aura udaya meM Ae hue parISahoM evaM upasargoM ko sahana karane meM samartha nahIM hai / he putra! hama to kSaNabhara bhI terA viyoga sahana karanA nahIM caahte| ataH putra! jaba taka hama jIvita haiM, taba taka tU gRhasthavAsa meM raha / usake bAda hamAre kAlagata ho jAne para, yAvat pravrajyA grahaNa kara lenaa| vivecana-mAtA-pitA dvArA nirgranthadharmAcaraNa kI duSkaratA kA pratipAdana kSatriyakumAra jamAli ko jaba usake mAtA-pitA vividha yuktiyoM Adi dvArA samajhA nahIM sake, taba nirupAya hokara ve nirgrantha-pravacana (dharma) kI bhayaMkaratA, duSkaratA, duzcaraNIyatA Adi kA pralipAdana karate haiN| prastuta sUtra meM yahI varNana hai|' - kaThina zabdoM kA bhAvArtha--no saMcAeMti--samartha nahIM hue| visayANulomAhiM--zabdAdi viSayoM ke anukuul| AghavaNAhi--sAmAnya uktiyoM se, paNNavaNAhi-prajJaptiyoM-vizeSa uktiyoM se, sannavaNAhisaMjJaptiyoM--vizeSa rUpa se samajhAne-bujhAne se, viNNavaNAhi-vijJaptiyoM se-premapUrvaka anurodha karane se| saMjamabhayuvvevaNakarIhiM--saMyama ke prati bhaya aura udvega paidA karane vaalii| ahIva egaMtadiTThIe--jaise sarpa kI eka hI (AmiSagrahaNa kI) aura dRSTi rahatI hai, vaise hI nirgranthapravacana meM ekamAtra cAritrapAlana ke prati ekAntadRSTi hotI hai| tikkhaM kamiyavvaM khaDgAdi tIkSNadhArA para clnaa| garuyaM laMbeyavvaM mahAzilAvat guruttara (mahAvrata) bhAra utthaanaa| asidhAragaM vataM cariyavvaM talavAra kI dhAra para calane ke samAna vratAcaraNa karanA hotA hai| AdhAkarmika Adi kA bhAvArtha-AdhAkarmika--kisI khAsa sAdhu ke nimitta sacitta vastu ko acitta karanA yA acitta ko pkaanaa| audezika-sAmAnyatayA yAcakoM aura sAdhuoM ke uddezya se AhArAdi taiyAra krnaa| mizrajAta-apane aura sAdhuoM ke lie eka sAtha pakAyA huA AhAra / adhyavapUrakasAdhuoM kA Agamana sunakara apane banate hue bhojana meM aura milA denaa| pUtikarma-zuddha AhAra meM AdhAkarmAdi kA aMza mila jaanaa| krIta-sAdhu ke lie kharIdA huA AhAra / pAmitya-sAdhu ke lie udhAra liyA huA AhArAdi / Achedya-kisI se jabarana chInakara sAdhu ko AhArAdi denaa| aniHsRSTa--kisI vastu ke eka se adhika svAmI hone para sabakI icchA ke binA denaa| abhyAhRta-sAdhu ke sAmane lAkara AhArAdi denaa| kAntArabhakta- vana meM rahe hue bhikhArI Adi ke lie taiyAra kiyA huA AhArAdi / durbhikSabhakta-duSkAla pIr3ita logoM ko dene ke lie taiyAra kiyA huA aahaaraadi| lAnabhakta-rogiyoM ke lie taiyAra kiyA huA aahaaraadi| vArdalikAbhakta-durdina yA varSA ke samaya bhikhAriya ke lie taiyAra kiyA huA aahaaraadi| 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 463 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 471 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 547 prAghUrNakabhakta-- pAhunoM ke lie banAyA huA aahaaraadi| zayyAtarapiNDa- sAdhuoM ko makAna dene vAle ke yahA~ kA AhAra lenaa| rAjapiNDa-rAjapiNDa-rAjA ke lie bane hue AhArAdi meM se denaa| suhasamuthite Adi padoM ke artha--suhasamuthite--sukha meM saMvarddhita-palA huA athavA sukha ke yogya (smucit)| vAlA--vyAla (sarpa) Adi hisra jantuoM ko| seMbhiya--zleSma smbndhii| snnivaaie-snnipaatjny| ahiyAsettae- sahana karane meN| udiNNe-udaya meM Ane pr| 44. tae NaM se jamAlI khattiyakumAre ammA-piyaro evaM vayAsI--tahA viNaM taM amma! tAo! jaMNaM tubbhe mamaM evaM vadaha-evaM khalu jAyA! niggaMthe pAvayaNe aNuttare kevale taM ceva jAva pvvihisi| evaM khalu amma! tAo! niggaMthe pAvayaNe kIvANaM kAyarANaM kApurisANaM ihaloga-paDibaddhANaM paralogaparammuhANaM visayatisiyANaM duraNucare, pAgayajaNassa, dhIrassa nicchiyassa vavasiyassa no khalu etthaM kiMci vi dukkaraM karaNayAe, taM icchAmi NaM amma! tAo! tubbhehiM abbhaNuNNAe samANe samaNassa bhagavao mahAvIrassa jAva pvvitte| [44] taba kSatriyakumAra jamAli ne mAtA-pitA ko uttara dete hue isa prakAra kahA--he mAtA-pitA! Apa mujhe yaha jo kahate haiM ki yaha nirgrantha-pravacana satya hai, anuttara hai, advitIya hai, yAvat tU samartha nahIM hai ityAdi yAvat bAda meM pravrajita honA, kintu he mAtA-pitA! yaha nizcita hai ki klIboM (nAmardo), kAyaroM, kApuruSoM tathA isa loka meM Asakta aura paraloka meM parAGmukha evaM viSayabhogoM kI tRSNA vAle puruSoM ke lie tathA prAkRtajana (sAdhAraNa vyakti) ke lie isa nirgranthapravacana (dharma) kA AcaraNa karanA duSkara hai, parantu dhIra (sAhasika), kRtanizcaya evaM upAya meM pravRtta puruSa ke lie isakA AcaraNa karanA kucha bhI duSkara nahIM hai| isalie maiM cAhatA hU~ ki Apa mujhe (pravrajyAgrahaNa kI) AjJA de deM to maiM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa dIkSA le luuN| vivecana-jamAli ke dvArA utsAhapUrNa uttara- jamAli kSatriyakumAra ne mAtA-pitA ke dvArA nirgranthadharma-pAlana kI duSkaratA kA uttara dete hue kahA ki saMyamapAlana kAyaroM ke lie kaThina hai, vIroM evaM dRDhanizcaya puruSoM ke lie nhiiN| ata: Apa mujhe dIkSA kI AjJA pradAna kreN| kaThina zabdoM kA bhAvArtha-kIvANaM-klIba (manda saMhanana vAle) logoM ke lie| kApurisANaMDarapoka manuSyoM ke lie| ihalogapaDibaddhANaM- isa loka meM aabddh-aaskt|paagyjnnss-praakRtjnsaadhaarnn manuSya ke lie| duraNucare- AcaraNa karanA duSkara hai| dhIrassa-dhIra-sAhasika puruSa ke lie| nicchiyassa- yaha avazya karanA hai, isa prakAra ke dRr3ha nizcaya vaale| vavasiyassa-vyavasita-upAya meM 1. bhagavatI. a. vRtti. patra 471 2. viyAhapaNNattisuttaM (mU.pA. TippaNa), bhA. 1, pR. 464 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 vyAkhyAprajJaptisUtra pravRtta ke lie| karaNayAe-saMyama kA AcaraNa krnaa| jamAli ko pravrajyAgrahaNa kI anumati dI 45. taya NaM taM jamAliM khattiyakumAraM ammA-piyaro jAhe no saMcAeMti visayANulomAhi ya visayapaDikUlAhi ya bahuhi ya AghavaNAhi ya paNNavaNAhi ya sannavaNAhi ya viNNavaNAhi ya Aghavettae vA jAva viNNavettae vA tAhe akAmAI ceva jamAlissa khattiyakumArassa nikkhamaNaM annumnnitthaa| [45] jaba kSatriyakumAra jamAli ke mAtA-pitA viSaya ke anukUla aura viSaya ke pratikUla bahuta-sI uktiyoM, prajJaptiyoM, saMjJaptiyoM aura vijJaptiyoM dvArA use samajhA-bujhA na sake, taba anicchA se unhoMne kSatriyakumAra jamAli ko dIkSAbhiniSkramaNa (dIkSAgrahaNa) kI anumati de dii| vivecana--nirupAya mAtA-pitA dvArA jamAli ko dIkSA kI anumati--prastuta sUtra 45 meM yaha nirUpaNa kiyA gayA hai ki jamAli ke mAtA-pitA jaba anukUla aura pratikUla yuktiyoM, tarkoM, hetuoM evaM premAnurodhoM se samajhA-bujhA cuke aura usa para koI prabhAva na par3A, taba nirupAya hokara unhoMne dIkSAgrahaNa karane kI anumati de dii| kaThina zabdoM ke bhAvArtha--akAmAI-anicchA se, anamane bhAva se| nikkhamaNaM aNumannitthAdIkSA grahaNa karane ke lie anumati dii| jamAli ke pravrajyAgrahaNa kA vistRta varNana 46. tae NaM tassa jamAlissa khattiyakumArassa piyA koDuMbiyapurise saddAvei, saddAvettA evaM vayAsI--khippAmeva bho devANuppiyA ! khattiyakuMDaggAmaM nagaraM sabbhitarabAhiriyaM AsiyasammajjiovalittaM jahA uvavAie jAva pccppinnNti| [46] tadanantara kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura unheM isa prakAra kahA--he devAnupriyo ! zIghra hI kSatriyakuNDagrAma nagara ke andara aura bAhara pAnI kA chir3akAva karo, jhAr3a/buhAra 1. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patra 472 (kha) bhagavatI. bhA. 4 (paM. ghevaracandajI), pR. 1731 2. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 464 3. bhagavatI. a. vRtti, patra 472 4. uvavAIsUtra ke anusAra pATha isa prakAra hai-siMghADaga-tiya-caukka-caccara-caummuha-mahApaha-pahesu Asitta sittasuiyasammaTTaratyaMtarAvaNavIhiyaM.........maMcAimaMcakaliaMNANAviharAgaucchiyajjhaya-paDAgAipaDAgamaMDiyaM........ ityaadi| aupapAtika sUtra, patra 61, sU. 29 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 549 kara jamIna kI saphAI karake use lipAo, ityAdi aupapAtika sUtra meM aMkita varNana ke anusAra yAvat kArya karake una kauTumbika puruSoM ne AjJA vApasa sauNpii| 47. tae NaM se jamAlissa khattiyakumArassa piyA doccaM pi koDuMbiyapurise saddAvei, saddAvettA evaM vayAsI--khippAmeva bho devANuppiyA ! jamAlissa khattiyakumArassa mahatthaM mahagdhaM maharihaM vipulaM nikkhamaNAbhiseyaM uvtttthveh| [47] isake pazcAt kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne dubArA una kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura phira unase isa prakAra kahA--he devAnupriyo ! zIghra hI jamAli kSatriyakumAra ke mahArtha mahAmUlya, mahArha (mahAn puruSoM ke yogya) aura vipula niSkramaNAbhiSeka kI taiyArI kro| 48. tae NaM te koDuMbiyapurisA taheva jAva pccppinnNti| [48] isa para kauTumbika puruSoM ne unakI AjJAnusAra kArya karake AjJA vApasa sauNpii| vivecana--kauTumbika puruSoM dvArA nagara kI saphAI evaM niSkramaNAbhiSeka kI taiyArI-- prastuta tIna sUtroM (46 se 48 taka) meM jamAli ke pitA ne dIkSA kI AjJA dene ke bAda nagara ko pUrNa sApha-sudharA banAne kA aura dIkSAbhiSeka kI vidhivat taiyArI kA kauTumbika puruSoM ko Adeza diyA, jisakA pAlana unhoMne kiyaa| kaThina zabdoM kA bhAvArtha-sabbhitarabAhiriyaM--andara bAhara ko| Asiya- pAnI se sIMco (chir3akAva kro)| sammajjiya-jhAr3a Adi se saphAI kro| uvlittN-liipnaa| mahatthaM-mahAprayojana vaalaa| mhgdhN--mhaamuulyvaan| maharihaM--mahAn puruSoM ke yogya yA mhaapuujy| nikkhamaNAbhiseyaMniSkramaNAbhiSeka sAmagrI ko| uvaTThaveha--upasthita karo yA taiyAra kro| 49. tae NaM jamAliM khattiyakumAraM ammA-piyaro sIhAsaNavaraMsi puratthAbhimuhaM nisIyAveMti, nisIyAvettA aTThasaeNaM sovaNiyANaM kalasANaM evaM jahA rAyappaseNaijje jAva aTThasaeNaM bhomijjANaM 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 465 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 473 3. rAjapraznIyasUtrAnusAra pATha yaha hai---'aTThasaeNaM suvaNNamayANaM kalasANaM, aTThasaeNaM rUpamayANaM kalasANaM, aTThasaeNaM maNimayANaM kalasANaM,aTThasaeNaMsuvaNNa-rUppamayANaMkalasANaM, aTThasaeNaM suvaNNa-maNimayANaM kalasANaM,aTThasaeNaM rUppa-maNimayANaM kalasANaM, aTThasaeNaM suvaNNa-rUppa-maNimayANaM klsaannN||' -rAyappaseNaijja (gurjara grantha) pR. 241-242 kaNDikA 135 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 vyAkhyAprajJaptisUtra kalasANaM savviDDIe jAva' raveNaM mahayA mahayA nikkhamaNAbhisegeNaM abhisiMcai, nikkhamaNAbhisegeNa abhisicattA karayala jAva jaeNaM vijaeNaM vaddhAveMti, jaeNaM vijaeNaM vaddhAvettA evaM vayAsI-bhaNa jAyA ! kiM demo ? kiM payacchAmo ? kiNA vA te aTTho ? [49] isake pazcAt jamAli kSatriyakumAra ke mAtA-pitA ne use uttama siMhAsana para pUrva kI ora mukha karake bitthaayaa| phira eka sau ATha sone ke kalazoM se ityAdi jisa prakAra rAjapraznIyasUtra meM kahA hai, tadanusAra yAvat eka sau ATha miTTI ke kalazoM se sarvaRddhi (ThAThabATha) ke sAtha yAvat (vAdyoM ke) mahAzabda ke sAtha niSkramaNAbhiSeka kiyaa| ___ niSkramaNAbhiSeka pUrNa hone ke bAda (jamAlikumAra ke mAtA-pitA ne) hAtha jor3a kara jaya-vijayazabdoM se use bdhaayaa| phira unhoMne usase kahA--'putra! batAo, hama tumheM kyA haiM ? tumhAre kisa kArya meM kyA, (sahayoga) deM ? tumhArA kyA prayojana hai ?' 50. tae NaM se jamAlI khattiyakumAre ammA-piyaro evaM vayAsI-icchAmi NaM amma! tAo! kuttiyAvaNAo rayaharaNaM ca paDiggahaM ca ANiuM kAsavagaM ca sddaaviuN| [50] isa para kSatriyakumAra jamAli ne mAtA-pitA se isa prakAra kahA--he mAtA-pitA! maiM kutrikApaNa se rajoharaNa aura pAtra maMgavAnA cAhatA hU~ aura nApita ko bulAnA cAhatA huuN| .. 51. tae NaM se jamAlissa khattiyakumArassa piyA koDuMbiyapurise saddAvei, saddAvettA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiyA ! sirigharAo tiNNi sayasahassAiM gahAya sayasahasseNaM sayasahasseNaM kuttiyAvaNAo rayaharaNaM ca paDiggahaM ca ANeha, sayasahasseNaM ca kAsavagaM sddaaveh| [51] taba kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura unase kahA devAnupriyo! zIghra hI zrIghara (bhaNDAra) se tIna lAkha svarNamudrAeM (sonaiyA) nikAla kara unameM se eka-eka lAkha sonaiyA de kara kutrikApaNa se rajoharaNa aura pAtra le Ao tathA (zeSa) eka lAkha sauneyA dekara nApita ko bulaao| 52. tae NaM te koDuMbiyapurisA jamAlissa khattiyakumArassa piuNA evaM vuttA samANA haTThatuTThA karayala jAva paDisuNittA khippAmeva sirigharAo tiNNi sayasahassAiM taheva jAva kAsavagaM sddaaveNti| [52] kSatriyakumAra jamAli ke pitA kI uparyukta AjJA suna kara ve kauTumbika puruSa bahuta hI harSita evaM santuSTa hue| unhoMne hAtha jor3a kara yAvat svAmI ke vacana svIkAra kie aura zIghra hI zrIghara (bhaNDAra) se tIna lAkha svarNamudrAe~ nikAla kara kutrikApaNa se rajoharaNa aura pAtra lAe tathA nApita ko bulaayaa| 1. 'jAva' zabdasUcita pATha--'savvajuIe ....savvabaleNaM...savvasamudaeNaM....savvaraveNaM.... savvavibhUIe....savvavibhUsAe.... savvasaMbhameNaM....savvapuSpha-gaMdha-mallAlaMkAreNaM savvatuDiyasaddasanninAeNaM mahayA iDDIe mahayA juIe mahayA baleNaM mahayA samudaeNaM mahayA vrtuddiy-jmgsmgppvaaiennN....sNkh-pnnv-pddh-bherii-jhllri-khrmuhi-huddukk-mury-muiNgdNduhinigghosnaaiy|'-bhgvtii. a. vRtti. Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 vivecana--niSkramaNAbhiSeka tathA dIkSA ke upakaraNAdi kI mAMga-prastuta sU. 49 se 52 taka meM jamAli ke mAtA-pitA ne kauTumbika puruSoM dvArA usakA niSkramaNAbhiSeka karAyA aura phira jamAli kI icchAnusAra rajoharaNa, pAtra maMgavAe aura nApita ko bulaayaa| niSkramaNAbhiSeka-dIkSA ke pUrva pravrajita hone vAle vyakti kA mAtA-pitA Adi dvArA svarNa Adi ke kalazoM se abhiSeka (mastaka para jalasiMcana karake snAna) karanA niSkramaNAbhiSeka hai| kaThina zabdoM kA vizeSArtha--siridharAoM-zrIghara-bhaNDAra se| kAsavagaM nApita ko| bhomijjANaM-miTTI se bane hue| savviDDIe-samasta chatra Adi rAjacihnarUpa Rddhipuurvk| payacchAmovizeSarUpa se kyA haiM? kutrikApaNa--kutrika, arthAt svarga, martya aura pAtAla tInoM pRthviyoM meM saMbhavita vastu milane vAlI devAdhiSThita dukaan| 53. tae NaM kAsavae jamAlissa khattiyakumArassa piuNo koDuMbiyapurisehiM sadAvie samANe haDhe tuDhe NhAe kayabalikamme jAva sarIre jeNeva jamAlissa khattiyakumArassa piyA teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA karayala0 jamAlissa khattiyakumArassa piyaraM jaeNaM vijaeNaM vaddhAvei, jaeNaM vijaeNaM vaddhAvittA evaM vayAsI--saMdisaMtu NaM devANuppiyA ! jaM mae krnnijj| [53] phira kSatriyakumAra jamAli ke pitA ke Adeza se kauTumbika puruSoM dvArA nAI ko bulAe jAne para vaha bahuta hI prasanna aura tuSTa huaa| usane snAnAdi kiyA, yAvat zarIra ko alaMkRta kiyA, phira jahA~ kSatriyakumAra jamAli ke pitA the, vahA~ AyA aura unheM jaya-vijaya zabdoM se badhAyA, phira isa prakAra kahA'he devAnupriya! mujhe karane yogya kArya kA Adeza diijiye|' 54. tae NaM se jamAlissa khattiyakumArassa piyA taM kAsavagaM evaM vayAsI--tumaMNaM devANuppiyA! jamAlissa khattiyakumArassa pareNaM jatteNaM cauraMgulavaje nikkhamaNapAugge aggakese kppehi| [54] isa para kSatriyakumAra jamAli ke pitA mai usa nApita se isa prakAra kahA--he devAnupriya! kSatriyakumAra jamAli ke niSkramaNa ke yogya agrakeza (sira ke Age-Age ke bAla) cAra aMgula chor3a kara atyanta yatnapUrvaka kATa to| 55. tae NaM se kAsavae jamAlissa khattiyakumArassa piuNA evaM vutte samANe haTThatuDhe karayala jAva evaM sAmI ! tahattANAe viNaeNaM vayaNaM paDisuNei, paDisuNittA surabhiNA gaMdhodaeNaM hatthapAde pakkhAlei, surabhiNA gaMdhodaeNaM hattha-pAde pakkhAlittA suddhAe aTThapaDalAe pottIe muhaM baMdhai, muhaM baMdhittA jamAlissa khattiyakumArassa pareNaM jatteNaM cauraMgulavajje nikkhamaNapAugge aggakese 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 465-466 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 476 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 kappe | [55] kSatriyakumAra jamAli ke pitA ke dvArA yaha Adeza diye jAne para vaha nApitaM atyanta harSita evaM tuSTa huA aura hAtha jor3a kara yAvat (isa prakAra) bolA- 'svAmin! ApakI jaisI AjJA hai, vaisA hI hogA', isa prakAra usane vinayapUrvaka unake vacanoM ko svIkAra kiyaa| phira sugandhita gandhodaka se hAtha-paira dhoe, ATha paTa vAle zuddha vastra se muMha bAMdhA aura atyanta yatnapUrvaka kSatriyakumAra jamAli ke niSkramaNayogya agrakezoM ko cAra aMgula chor3a kara kaattaa| vyAkhyAprajJaptisUtra vivecana-- nApita dvArA jamAli kA agrakezakartana -- prastuta tIna sUtroM meM jamAli ke pitA dvArA nAI ko bulA kara jamAli ke niSkramaNayogya agrakeza kATane kA Adeza dene para vaha bahuta prasanna huA aura vinayapUrvaka Adeza zirodhArya karake nahA-dhokara zuddha vastra muMha para bAMdha kara yatnapUrvaka usane jamAli kumAra ke agrakeza kATe / kaThina zabdoM kA vizeSArtha -- saMdisaMtu-- Adeza dIjie, batAie / pareNaM jatteNaM - atyanta yatnapUrvaka / NikkhamaNapAugge aggakese--dIkSita hone vAle vyakti ke Age ke keza cAra aMgula chor3a kara kATe jAte the, tAki guru apane hAtha se unakA luJcana kara sakeM, ise niSkramaNayogya kezakartana kahA jAtA hai| kappehi -- kATo / aTThapaDalAe pottIe-ATha paTala ( parata yA taha) vAlI potikA (mukhavastrikA) se / 56. tae NaM sA jamAlisa khattiyakumArassa mAyA haMsalakkhaNeNaM paDasADaeNaM aggakese paDicchai, aggakese paDicchittA surabhiNA gaMdhodaeNaM pakkhAlei, surabhiNA gaMdhodaNaM pakkhAlettA aggehiM varehiM gaMdhehiM mallehiM acceti, accittA suddhavattheNaM baMdhei, suddhavattheNaM baMdhittA rayaNakaraMDagaMsi pakkhivai, pakkhivittA hAra - vAridhAra - siMduvAra - chinnamuttAvalippagAsAiM suyaviyogadUsahAiM aMsUiM viNimmuyamANI viNimmuyamANI evaM vayAsI -esa NaM amhaM jamAlissa khattiyakumArassa bahUsu tihIsu ya pavvaNIsu ya ussavesu ya jaNNesu ya chaNesu apacchime darisaNe bhavissati iti kaTTu osIsagamUle Thavei / [56] isake pazcAt kSatriyakumAra jamAli kI mAtA ne zuklavarNa ke yA haMsa-cihna vAle vastra kI cAdara (zATaka) meM una agrakezoM ko grahaNa kiyaa| phira unheM sugandhita gandhodaka se dhoyA, phira pradhAna evaM zreSTha gandha (itra) evaM mAlA dvArA unakA arcana kiyA aura zuddha vastra meM unheM bAMdha kara ratnakaraNDaka (ratnoM ke piTAre) meM rkhaa| isake bAda jamAlikumAra kI mAtA hAra, jaladhAra, sinduvAra ke puSpoM evaM TUTI huI motiyoM kI mAlA ke samAna putra ke du:saha (asahya) viyoga ke kAraNa AMsU bahAtI huI isa prakAra kahane lagI--'ye (jamAlikumAra 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha - TippaNa) bhA. 1, pR. 466 2. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patra 476 (kha) bhagavatI. bhA. 4 (paM. ghevaracandajI) pR. 747 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 553 ke agrakeza) hamAre lie bahuta sI tithiyoM, pauM, utsavoM aura nAgapUjAdirUpa yajJoM tathA (indra) mahotsavAdirUpa kSaNoM meM kSatriyakumAra jamAli ke antima darzanarUpa hoNge|'-aisaa vicAra kara unheM apane takiye ke nIce rakha diyaa| vivecana--mAtA ne jamAlikumAra ke agrakeza surakSita rakhe--prastuta sUtra meM jamAlikumAra ke una agrakezoM ko arcita karake ratnapiTaka meM surakSita rakhane kA varNana hai| sAtha hI yaha batAyA gayA hai ki unheM surakSita rakhane kA kAraNa mAtA kI mamatA hai ki bhaviSya meM jamAli ke ye keza hI usake darzana yA smRti ke pratIka hoMge / kaThina zabdoM kA bhAvArtha--paDicchai-grahaNa kiye| haMsalakkhaNeNaM paDasADaeNaM-haMsa ke samAna zveta athavA haMsacihna vAle paTa-zATaka-vastra kI cAdara athavA palle meM / pkkhivi-rkhe|aggehiNprdhaan (agra) / varehiM-- shresstth| siMduvAra-sinduvAra (nirguNDI) ke sapheda phUla / chinnamuttAvalippagAsAITUTI huI muktAvalI (motiyoM kI mAlA) ke smaan| tihIsu-tithiyoM-madana-trayodazI Adi tithiyoM meM, pavvaNIsu-kArtika pUrNimA Adi paryoM meN| ussavesu-priyajanoM ke saMgamAdi samArohoM meN| jaNNesunAgapUjA Adi yajJoM meN| chaNesu-indramahotsavAdirUpa kSaNoM-avasaroM pr| apacchime darisaNe--antima drshn| osIsagamUle-takiye ke nIce / Thavei-rakha detI hai| 57. tae NaM tassa jamAlissa khattiyakumArassa ammA-piyaro duccaM pi uttarAvakkamaNaM sIhAsaNaM rayAti, duccaM pi uttarAvakkamaNaM sIhAsaNaM rayAvittA jamAliM khattiyakumAra seyApItaehi kalasehiM NhANeti, se022 pamhasukumAlAe surabhIe gaMdhakAsAie gAyAiM lUheMti, surabhIe gaMdhakAsAie gAyAI lUhettA saraseNaM gosIsacaMdaNeNaM gAyAiM aNuliMpaMti gAyAiM aNuliMpittA nAsAnissAsavAyavojhaM cakkhuharaMvaNNapharisajuttaM hayalAlApelavAtiregaMdhavalaMkaNagakhaciyaMtakammaM maharihaM haMsalakkhaNaM paDasADagaM parihiMti, parihittA hAraM piNakheMti, 2 addhahAraM piNakhUti, a0 piNaddhittA evaM jahA sUriyAbhassa alaMkAro taheva jAva cittaM rayaNasaMkaDukkaDaM mauDaM piNaddhati, kiM bahuNA ? gaMthima-veDhima-pUrima saMghAtimeNaM cauvviheNaM malleNaM kapparukkhagaM piva alaMkiyavibhUsiyaM kreNti| _ [57] isake pazcAt kSatriyakumAra jamAli ke mAtA-pitA ne dUsarI bAra bhI uttaradizAbhimukha siMhAsana rakhavAyA aura kSatriyakumAra jamAli ko zveta aura pIta (cAMdI aura sone ke) kalazoM se snAna krvaayaa| phira 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 467 2. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patra 477 (kha) bhagavatI bhA. 4 (paM. ghevaracandajI) pR. 1337 3. pUrA pATha-"seyApItaehiM kalasehiM nnhaannettaa|" 4. rAjapraznIya meM sUryAbhadeva ke alaMkAra kA varNana--"egAvatiM paNiddhati, evaM muktAvaliM kaNagAvaliM rayaNAvali agayAiM keurAI kaDagAiM tuDiyAiM kaDisuttayaMdasamuddayANaMtaya vacchasuttaM muraviM kaMThamuraviM pAlaMbaM kuNddlaaiNcuuddaamnniN|" -bhagavatI. a. vR. 477, patra, rAyappaseNaijjaM (gurjara) pR. 251-252 kaNDikA 137 - . Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 vyAkhyAprajJaptisUtra rue~dAra sukomala gandhakASAyita sugandhiyukta vastra (tauliye yA aMgoche) se usake aMga (gAtra) poMche / usake bAda sarasa gozIrSacandana kA aMga pratyaMga para lepana kiyaa| tadanantara nAka ke ni:zvAsa kI vAyu se ur3a jAe, aisA bArIka, netroM ko AhlAdaka (yA AkarSaka) lagane vAlA, sundara varNa aura komala sparza se yukta, ghor3e ke mukha kI lAra se bhI adhika komala, zveta aura sone ke tAroM se jar3A huA, mahAmUlyavAn evaM haMsa ke cihna se yukta paTazATaka (rezamI vastra) phinaayaa| phira hAra (aThAraha lar3I vAlA hAra) evaM arddhahAra (navasarA hAra) phinaayaa| jaise rAjapraznIyasUtra meM sUryAbhadeva ke alaMkAroM kA varNana hai, usI prakAra yahA~ bhI samajhanA cAhie, yAvat vicitra ratnoM se jaTita mukuTa phnaayaa| adhikaM kyA kaheM! granthima (gUMthI huI), veSTima (lapeTI huI), pUrima-pUrI huI bharI huI aura saMghAtima (paraspara sAMdhI huI) rUpa se taiyAra kI huI cAroM prakAra kI mAlAoM se kalpavRkSa ke samAna usa jamAlikumAra ko alaMkRta evaM vibhUSita kiyaa| vivecana-vastrAbhUSaNoM se susajjita : jamAlikumAra--prastuta 57 veM sUtra meM dIkSAbhilASI jamAlikumAra ko usake mAtA-pitA dvArA snAnAdi karavA kara bahumUlya vastroM aura sone cAMdI Adi ke AbhUSaNoM se susajjita karane kA varNana hai| kaThina zabdoM kA vizeSArtha-uttarAvakkamaNaM-uttarAbhimukha -uttaradizA kI or| rayAtiracavAyA yA rkhvaayaa| seyApItaehi-zveta (cAMdI) aura pIta (sone) ke| pamhalasukumAlAe-roMedAra mulAyama vastra (tauliye) se / gAyAiM lUheMti-zarIra poMchA / aNuliMpaMti--lepana kiyaa| nAsA-nissAsavAyavojhaM-nAsikA ke zvAsa se ur3a jAe aisA baariik| cakkhuharaM--netroM ko Ananda dene vAlA, aakrssk| hayalAlApelavAtiregaM- ghor3e ke mu~ha kI lAra se bhI adhika nrm| kaNagakhaciyaMtakamma- jisake kinAroM para sone ke tAra jar3e hue the| piNaddheti- dhAraNa kraayaa| rayaNasaMkaDukkaDaM-ratnoM se jttit| pUrima-piroI huii| saMghAtima-paraspara jor3I huii| malleNaM-mAlA se|2 / 58. tae NaM se jamAlissa khattiyakumArassa piyA koDuMbiyapurise saddAvei, saddAvettA evaM vayAsi--khippAmeva bho devANuppiyA ! aNegakhaMbhasayasanniviTeM lIlaTThiyasAlabhaMjiyAgaM jahA rAyappaseNaijje vimANavaNNao jAva maNirayaNaghaMTiyAjAlaparikhittaM purisasahassavAhaNIyaM sIyaM uvaTThaveha, uvaTThavettA mama eyamANattiyaM pccppinnh| 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 467 2. bhagavatI. bhA. 4 (paM. ghevaracandajI), pR. 1740 3. rAjapraznIya meM varNita vimAnavarNana yaha hai "IhAmiya-usabha-turaga-nara-magara-vAlaga-vihaga-kinnara-ruru-sarabha-camara kuMjara-vaNalaya-paumalaya-bhatticittaM.....khaMbhuggayavairaveiyAparigatAbhirAmaM...vijAharajamalajuyalajaMtajuttaM piva,... accIsahassamAliNIyaM,.... rUvagasahassakaliyaM, bhisamANaM..... bhibbhisamANaM, cakkhuloyaNalesaM... suhaphAsaM sassirIyarUvaM ghaMTAvalicaliyamaharamaNaharassaraM, suhaM kaMtaM darisaNijjaM niunnoviymisimisNtmnnirynnghNttiyaajaalprikkhittN......|" -rAyappaseNaijjasuttaM (gurjara.) pR. 155 kaM. 97 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 [58] tadanantara kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura unase isa prakAra kahA--he devAnupriyo ! zIghra hI aneka saikar3oM khaMbhoM se yukta, lIlApUrvaka khar3I huI putaliyoM vAlI, ityAdi, rAjapraznIyasUtra meM varNita vimAna ke samAna yAvat-maNi-ratnoM kI ghaMTiyoM ke samUha se cAroM ora se ghirI huI, hajAra puruSoM dvArA uThAI jAne yogya zivikA (pAlakI) (taiyAra karake) upasthita karo aura merI isa AjJA kA pAlana karake mujhe sUcita kro| 59. tae NaM te koDuMbiyapurisA jAva pccNppinnNti| [59] isa Adeza ko suna kara kauTumbika puruSoM ne usI prakAra kI zivikA taiyAra karake yAvat (unheM) nivedana kiyaa| 60. tae NaM se jamAlI khattiyakumAre kesAlaMkAreNaM vatthAlaMkAreNaM mallAlaMkAreNaM AbharaNAlaMkAreNaM cauvviheNaM alaMkAreNaM alaMkArie samANe paDipuNNAlaMkAre sIhAsaNAo abbhuDheti sIhAsaNAo abbhuThettA sIyaM aNuppadAhiNIkaremANe sIyaM durUhai, durUhittA sIhAsaNavaraMsi puratthAbhimuhe snnisnnnne| [60] tatpazcAt kSatriyakumAra jamAli kezAlaMkAra, vastrAlaMkAra, mAlyAlaMkAra AbharaNAlaMkAra ina cAra prakAra ke alaMkAroM se alaMkRta hokara tathA pratipUrNa alaMkAroM se susajjita ho kara siMhAsana se utthaa| vaha dakSiNa kI ora se zivikA para car3hA aura zreSTha siMhAsana para pUrva kI ora muMha karake AsIna huaa| 61. tae NaM tassa jamAlissa khattiyakumArassa mAyA NhAyA kayabalikammA jAva sarIrA haMsalakkhaNaM paDasADagaM gahAya sIyaM aNuppadAhiNIkaremANI sIyaM durUhai, sIyaM durUhittA jamAlissa khattiyakumArassa dAhiNe pAse bhaddAsaNavaraMsi sannisaNNA / [61] phira kSatriyakumAra jamAli kI mAtA snAnAdi karake yAvat zarIra ko alaMkRta karake haMsa ke cihna vAlA paTazATaka lekara dakSiNa kI ora se zivikA para car3hI aura jamAlikumAra kI dAhinI ora zreSTha bhadrAsana para baitthii| 62. tae NaM tassa jamAlissa khattiyakumArassa ammadhAI NhAyA jAva sarIrA rayaharaNaM ca paDiggahaM ca gahAya sIyaM aNuppadAhiNIkaremANI sIyaM durUhai, sIyaM durUhittA jamAlissa khattiyakumArassa vAme pAse bhaddAsaNavaraMsi snnisnnaa| [62] tadanantara kSatriyakumAra jamAli kI dhAyamAtA ne snAnAdi kiyA, yAvat zarIra ko alaMkRta karake rajoharaNa aura pAtra le kara dAhinI ora se (athavA zivikA ko pradakSiNA karatI huI) zivikA para car3hI aura kSatriyakumAra jamAli ke bAIM ora zreSTha bhadrAsana para baitthii| 63. tae NaM tassa jamAlissa khattiyakumArassa piTThao egA varataruNI siMgArAgAracAruvesA Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra saMgaya-gaya-jAva' rUvajovvaNavilAsa kliyaa| suMdarathaNa 0 ' hima- rayata- kumuda - kuMdeMduppagAsaM sakoreMTamalladAmaM dhavalaM AyavattaM gahAya salIlaM dhAremANI dhAremANI ciTThA / 556 [63] phira kSatriyakumAra jamAli ke pRSThabhAga meM (pIche) zRMgAra ke ghara ke samAna, sundara veSa vAlI, sundara gativAlI, yAvat rUpa aura yauvana ke vilAsa se yukta tathA sundara stana, jaghana (jAMgha), vadana (mukha), kara, caraNa, lAvaNya, rUpa evaM yauvana ke guNoM se yukta eka uttama tarUNI hima (barpha), rajata (cAMdI), kumuda, kundapuSpa evaM candramA ke samAna, koraNTaka puSpa kI mAlA se yukta, zveta chatra (Atapatra) hAtha meM lekara lIlApUrvaka dhAraNa karatI huI khar3I huI / 64. tae NaM tassa jamAlissa ubhayopAsiM duve varataruNIo siMgArAgAracAru jAva kaliyAo nANAmaNi kaNaga-rayaNa-vimalamaharihatavaNijjujjalavicittadaMDAo cilliyAo saMkhaMka- kuMdeMdudagaraya- amayamahiyapheNapuMjasannikAsAo cAmarAo gahAya salIlaM vIyamANIo vIyamANIo ciTThati / [64] tadanantara jamAlikumAra ke donoM (dAhinI tathA bAIM ora zRMgAra ke ghara ke samAna, sundara veSa vAlI yAvat rUpa yauvana ke vilAsa se yukta do uttama taruNiyAM hAtha meM cAmara lie hue lIlAsahita dulAtI huI khar3I ho giiN| ve cAmara aneka prakAra kI maNiyoM, kanaka, ratnoM tathA vizuddha evaM mahAmUlyavAn tapanIya (lAla svarNa) se nirmita ujjvala evaM vicitra daNDa vAle tathA camacamAte hue (dedIpyamAna) the aura zaMkha, aMkarala, kunda - (mogarA ke puSpa, candra, jalabindu, mathe hue amRta ke phena ke puMja ke samAna zveta the / 65. tae NaM tassa jamAlissa khattiyakumArassa uttarapuratthimeNaM egA varataruNI siMgArAgAra jAva kaliyA seyaM rayatAmayaM vimalasalilapuNNaM mattagayamahAmuhAkitisamANaM bhiMgAraM gahAya ciTThai / [ 65 ] aura phira kSatriyakumAra jamAli ke uttarapUrva (IzAnakoNa) meM zRMgAra ke gRha ke samAna, uttama veSa vAlI yAvat rUpa, yauvana aura vilAsa se yukta eka zreSTha taruNI pavitra (zuddha) jala se paripUrNa, unmatta hAthI ke mahAmukha ke AkAra ke samAna zveta rajatanirmita kalaza (bhRMgAra) (hAtha meM) lekara khar3I ho gaI / 66. tae NaM tassa jamAlissa khattiyakumArassa dAhiNapuratthimeNaM egA varataruNI siMgArAgAra jAva kaliyA cittaM kaNagadaMDaM tAlayaMTaM gahAya ciTThA / [66] usake bAda kSatriyakumAra jamAli ke dakSiNapUrva (Agneya koNa) meM zRMgAra gRha ke tulya yAvat rUpa yauvana aura vilAsa se yukta eka zreSTha yuvatI vicitra svarNamaya daNDa vAle eka tAr3apatra ke paMkhe ko lekara khar3I ho gii| vivecana - jamAlikumAra parijanoM Adi sahita zivikArUDha huA-- prastuta sAta sUtroM (601. 'jAva' pada - sUcita pATha -- "saMgaya-gaya- hasiya- bhnniy-citttthiy-vilaas-sNlaavullaavniunnjuttovyaarkuslaa|" 2. "suMdarathaNa ityanena " - " suMdarathaNa - jahaNa - vayaNa-kara-caraNa-NayaNa- lAyaNNa-rUva- jovvaNaguNovaveyatti / " -a. vR. Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 66 sU. taka) meM jamAlikumAra tathA usakI mAtA, dhAyamAtA tathA anya taruNiyoM ke zivikA para car3ha kara yathAsthAna sthita ho jAne kA varNana hai|' kaThina zabdoM kA vizeSArtha--sIyaM aNuppadAhiNIkaremANI : do artha-(1) zivikA kI pradakSiNA karate hue (2) dakSiNa kI ora se zivikA para cddhii| puratthAbhimuhe- pUrva kI ora mukha krke| snnnnisnnnne-baitthaa| bhaddAsaNavaraMsi--uttama bhadrAsana pr| kesAlaMkAreNaM ityAdi kA bhAvArtha- keza, vastra, mAlA aura AbhUSaNoM ko yathAsthAna sAjasajjA se yukta kiyaa| paDiggahaM--pAtra / vAme pAse--bAeM pArzva meN| piTThao-pRSThabhAga meM-pITha ke piiche| siMgArAgAra-zRMgAra kA ghara athavA zRMgArapradhAna AkRti / vilAsakaliyA-vilAsa-netrajanitavikAra se yukt| kaNaga-pIlA sonaa| tavaNijja-lAla sonaa| mhriy-mhaamuuly| snnikaasaao--smaan| pgaasN--smaan|aayvttN--chtr / salIlaM-lIlA shit| dhAremANI--dhAraNa karatI huii| vIyamANIo-dulAtI huii| saMgaya-gaya-saMgata-vyavasthita gati (cAla) ityaadi| vimalasalilapuNNaM-jala se pUrNa / mattagaya-mahAmuhAkitisamANaM-unmatta gaja ke mukha kI svaccha AkRti ke smaan| bhiMgAraM-kalaza yA jhaarii| uttarapurasthimeNaM-uttara-pUrva dizA meN| dAhiNapurasthimeNaM-dakSiNapUrva dizA (AgneyakoNa) meN| cittaM kaNagadaMDaM-vicitra svarNa daNDa (hatthe) vaale| tAlayaMTa- tAr3apatra ke paMkhe ko| 67. tae NaM tassa jamAlissa khattiyakumArasta piyA koDuMbiyapurise saddAvei, koDuMbiyapurise saddAvettA evaM vayAsI-khippAmeva bho devANuppiyA ! sarisayaM sarittayaM sarivvayaM sarisalAvaNNarUva-jovvaNaguNovaveyaM egAbharaNavasaNagahiyanijjoyaM koDuMbiyavarataruNasahassaM sddaaveh| [67] isake pazcAt kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne kauTumbika puruSoM ko bulAyA aura unheM isa prakAra kahA-'he devAnupriyo ! zIghra hI eka sarIkhe, samAna tvacA vAle, samAna vaya vAle, samAna lAvaNya, rUpa aura yauvana-guNoM se yukta, eka sarokhe AbhUSaNa, vastra aura parikara dhAraNa kiye hue eka hajAra zreSTha kauTumbika taruNoM ko bulaao|' 68. tae NaM koDuMbiyapurisA jAva paDisuNettA khippAmeva sarisayaM sarittayaM jAva saddAveMti / [68] taba ve kauTumbika puruSa svAmI ke Adeza ko yAvat svIkAra karake zIghra hI eka sarIkhe, samAna tvacA vAle yAvat eka hajAra zreSTha kauTumbika taruNoM ko bulA laae| 69. tae NaM te koDuMbiyapurisa ( ? taruNA)jamAlissa khattiyakumArassa piuNo koDuMbiyapurisehiM saddAviyA samANA haTThatuTTha0 NhAyA kayabalikammA kayakouyamaMgalapAyacchittA egAbharaNa1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 468-469 2. (ka) bhagavatI. bhAga 4 (paM. ghevaracandajI), pR. 1740-1742 (kha) bhagavatI. a. vRtti, patra 478 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 vyAkhyAprajJaptisUtra vasaNagahiyanijjoyA jeNeva jamAlissa khattiyakumArassa piyA teNeva uvAgacchaMti, teNeva uvAgacchittA karayala jAva vaddhAvettA evaM vayAsI--saMdisaMtu NaM devANuppiyA ! jaM amhehiM krnnijj| [69] jamAli kSatriyakumAra ke pitA ke (Adeza se) kauTumbika puruSoM dvArA bulAye hue ve eka hajAra taruNa sevaka harSita aura santuSTa ho kara, snAnAdi se nivRtta hokara balikarma, kautuka, maMgala evaM prAyazcita karake eka sarIkhe AbhUSaNa aura vastra tathA veSa dhAraNa karake jahA~ jamAli kSatriyakumAra ke pitA the, vahA~ Ae aura hAtha jor3a kara yAvat unheM jaya-vijaya zabdoM se badhA kara isa prakAra bole-he devAnupriya! hameM jo kArya karanA hai, usakA Adeza diijie| 70. tae NaM se jamAlissa khattiyakumArassa piyA taM koDaMbiyavarataruNasahassaM evaM vyaasii| tubbhe NaM devANuppiyA ! NhAyA kayabalikammA jAva gahiyanijjogA jamAlissa khattiyakumArassa sIyaM privhh| [70] isa para kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne una eka hajAra taruNa sevakoM ko isa prakAra kahA-he devAnupriyo ! tuma snAnAdi karake yAvat eka sarIkhe veza meM susajja hokara jamAlikumAra kI zivikA utthaao| 71. tae NaM te koDuMbiyapurisA ( ? taruNA) jamAlissa khattiyakumArassa jAva paDisuNettA NhAyA jAva gahiyanijjogA jamAlissa khattiyakumArassa sIyaM privhNti| [71] taba ve kauTubimka taruNa kSatriyakumAra jamAli ke pitA kA Adeza zirodhArya karake snAnAdi karake yAvat eka sarIkhI pozAka dhAraNa kiye hue (una taruNa sevakoM ne) kSatriyakumAra jamAli kI zivikA utthaaii| vivecana-kauTumbika taruNoM ko zivikA uThAne kA Adeza-prastuta 5 sUtroM (67 se 71 taka) meM jamAlikumAra ke pitA dvArA eka hajAra taruNa sevakoM ko bulAkara zivikA uThAne kA Adeza dene aura unake dvArA usakA pAlana karane kA varNana hai|' ___ kaThina zabdoM kA bhAvArtha--egAbharaNa-vasaNa-gahiya-nijjoyA-eka-se AbharaNoM aura vastroM kA (niryoga) parikara dhAraNa kiye hue| 72. tae NaM tassa jamAlissa khattiyakumArassa purisasahassavAhiNiM sIyaM durUDhassa samANassa tappaDhamayAe ime aTThamaMgalagA purao ahANupuvvIe saMpaTThiyA, taM0 sotthiya sirivaccha jAva dppnn| tadaNaMtara ca NaM puNNakalasabhiMgAraM jahA uvavAIe jAva gagaNatalamaNulihaMtI purao ahANupuvvIe 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 469-470 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 479 3. 'jAva' pada sUci paatth--"nNdiyaavtt-vddhmaanng-bhddhaasnn-kls-mcch|"-a.vR. 4. aupapAtikasUtra meM pATha isa prakAra hai-"divvA ya chattapaDAgA.... sacAmarAdaMsaraiyaAloyadarisaNijjA vAuchuyavijaya vejayaMtI ya UsiyA ggnntlmnnulihNtii|"-auppaatiksuutr, kuNikanRpatinirgamanavarNana pR. 69 prathamapArzva sU.31 / Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 559 sNptttthiyaa| evaM jahA' uvavAie taheva bhANiyavvaM jAva AloyaM ca karemANA jaya jaya saiMca pauMjamANA purao ahANupuvvIe sNptttthiyaa| tadaNaMtaraM caMNaM bahave uggA bhogA jahA uvavAie jAva mahApurisavaggurA parikkhittA jamAlissa khattiyakumArassa purao ya maggao ya pAsao ya ahANupuvvIe sNptttthiyaa| [72] hajAra puruSoM dvArA uThAI jAne yogya usa zivikA para jaba jamAli kSatriyakumAra Adi saba ArUDha ho gae, taba usa zivikA ke Age-Age sarvaprathama ye ATha maMgala anukrama se cale, yathA-(1) svastika, (2) zrIvatsa, (3) nandyAvartta, (4) vardhamAnaka, (5) bhadrAsana, (6) kalaza, (7) matsya aura (8) drpnn| ina ATha maMgaloM ke anantara pUrNa kalaza calA, ityAdi, aupapAtikasUtra ke kahe anusAra yAvat gaganatalacumbinI vaijayantI (dhvajA) bhI Age yathAnukrama se ravAnA huii| isa prakAra jaisA aupapAtikasUtra meM kahA hai, tadanusAra yahA~ bhI kahanA cAhie, yAvat Aloka karate hue aura jaya-jayakAra zabda kA uccAraNa karate hue anukrama se Age cle| isake pazcAt bahuta se ugrakula ke, bhogakula ke kSatriya, ityAdi aupapAtikasUtra meM kahe anusAra yAvat mahApuruSoM ke varga se parivRta hokara kSatriyakumAra jamAli ke Age, pIche aura AsapAsa calane lge| 1. aupapAtika sUtra meM varNita pATha isa prakAra hai- "tayANaMtaraMcaNaM veruliyabhisaMtavimaladaMDaM, palaMbakoraMTamalladAmovasohiyaM caMdamaMDalanibhaM samUsiyaM vimalamAyavattaM pavaraM sIhAsaNaM ca maNirayaNapAyapIDhaM sapAuyAjugasamAuttaM bahukiMkarakammagarapurisapAyattaparikkhittaM purao ahANupuvvI saMpaTThiyaM / tayANaMtaraM ca NaM bahavelaTThiggAhA kuMtaggAhA cAmaraggAhA pAsaggAhA cAvaggAhA potthayaggAhA phalagaggAhA pIDhayaggAhA vINaggAhA kUvayaggAhA haDappagAhA purao jahANupuvvIe sNptttthiyaa| tayANaMtaraM ca bahave daMDiNo muMDiNo sihaMDiNo-jaDiNo..... picchiNo ...hAsakarA.... DamarakarA..... davakarA.... cADukarA....kaMdappiyA kokkuiA....vAyaMtA ya gAyaMtA yahAsaMtAya bhAsiMtAya sAsiMtAya ....sAveMtA ya rakkhaMtA y.....|" etacca vAcanAntare prAyaH sAkSAddRzyate ev| tathedamaparaM tatraivAdhikam tayANaMtaraM ca NaM jaccANaM varamalli hANANaM caMcucciyalaliyapulayavikkamavilAsiyagaINaM harimelAmaulamalliyacchANaM thAsagaamilANacamaragaMDaparimaMDiyakaDINaM aTThasayaM varaturagANaM purao ahANupuvvIe sNptttthiyN|tyaannNtrNcnnN IsiMdaMtANaM IsiMmattANaM IsiMunnayavisAladhavaladaMtANaM kaMcaNakosIpaviThThadaMtovasohiyANaM aTThasayaM gayakalahANaM purao ahANupuvvIe sNptttthiyN| tayANaMtaraM caNaM sacchattANaM sajjhayANaM saghaMTANaM sapaDAgANaM satoraNavarANaM sakhiMkhiNIhemajAlaperaMtaparikkhittANaM sanaMdighosANaM hemavayacittatiNisakaNaganijjuttadArugANaMsusaMviddhacakkamaMDaladhurANaM kAlAyasasukayanemijaMtakammANaM AinnavaraturagasusaMpauttANaM kusalanaraccheyasArahisusaMpaggahiyANaM sarasatabattIsatoNaparimaMDiyANaM sakaMkaDavaDe sagANaM sacAvasarapaharaNAvaraNabhariyajuddhasajjANaM aTThasayaM rahANaM purao ahANupuvIesaMpaTThiyaM / tayANaMtaraM ca asi-sattikoMta-tomara-mUla-lauDa-bhiMDimAla-dhaNu-bANasajjaM pAyattANIyaM purao ahANupuvvIe sNptttthiyN| tayANaMtaraM ca NaM bahave rAIsara-talavara-koDuMbiya-mADaMbiya-ibbha-seTThi-seNAvai-satthavAhapabhiio appegaiyA hayagayA appegaiyA gayagayA appegaiyA rahagayA purao ahANupuvvIe sNptttthiyaa| 2. aupapAtika sUtra meM yaha pATha isa prakAra hai-"rAinnA khattiyA ikkhAgA nAyA korvvaa|" -aupapAtika sU. 27, pR.58-59 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra 73. tae NaM se jamAlissa khattiyakumArassa piyA NhAe kayabalikamme jAva vibhUsie hatthikhaMdhavaragae sakoraMTamalladAmeNaM chatteNaM dharinjamANeNaM seyavaracAmarAhiM udhuvvamANIhiM uddhavvamANIhiM haya-gaya-raha-pavarajohakaliyAe cAuraMgiNIe seNAe saddhiM saMparivuDe mahayA bhaDacaDagara jAva parikkhitte jamAlissa khattiyakumArassa piTThao piTThao annugcchi| [73] tadanantara kSatriyakumAra jamAli ke pitA ne snAna Adi kiyaa| yAvat ve vibhUSita hokara uttama hAthI ke kaMdhe para car3he aura koraNTaka puSpa kI mAlA se yukta chatra dhAraNa kiye hue, zveta cAmaroM se biMjAte hue, ghor3e, hAthI, ratha aura zreSTha yoddhAoM se yukta caturaMgiNI senA se parivRta hokara tathA mahAsubhaToM ke samudAya se ghire hue yAvat kSatriyakumAra ke pIche-pIche cala rahe the| 74. tae NaM tassa jamAlissa khattiyakumArassa purao mahaM AsA Asava (vA)rA, ubhao pAsiM NAgA NAgavarA, piTuo rahA rhsNgellii| [74] sAtha hI usa jamAli kSatriyakumAra ke Age bar3e-bar3e aura zreSTha ghur3asavAra tathA usake donoM bagala (pArzva) meM uttama hAthI evaM pIche ratha aura rathasamUha cala rahe the| vivecana-zivikA ke Age-pIche evaM AsapAsa calane vAle maMgalAdi evaM janavarga--prastuta sUtroM meM yaha varNana hai ki sahasrapuruSavAhinI zivikA para sabake ArUDha hone para usake Age-Age aSTa maMgala, chatra, patAkA, cAmara, vijayavaijayantI Adi tathA kramazaH pITha, siMhAsana tathA aneka kiMkara, karmakara, evaM yaSTi, bhAlA, cAmara, pustaka, pITha, phalaka, vINA, kutapa (kuppI) Adi lekara calane vAle evaM unake pIche daNDI, muNDI, zikhaNDI, jaTI, picchI hAsyAdi karane vAle loga gAte-bajAte, haMsate-haMsAte cale jA rahe the| niSkarSa yaha ki jamAlikumAra kI zivikA ke sAtha-sAtha janasamUha cala rahA thaa| usake pIche jamAlikumAra ke pitA caturaMgiNI senA evaM bhaTAdivarga ke sAtha cala rahe the| unake pIche zreSTha ghor3e, ghur3asavAra, uttama hAthI, ratha tathA rathasamudAya cala rahe the| 75. tae NaM se jamAlI khattiyakumAre abbhuggayabhiMgAre paggahiyatAliyaMTe Usaviyasetachatte pavIitasetacAmarabAlavIyaNIe savviDDIe jAva' NAditaraveNaM khattiyakuMDaggAmaM nagaraM majhamajheNaM jeNeva mAhaNakuMDaggAme nayare jeNeva bahusAlae ceie jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva pahArettha gmnnaae| [75] isa prakAra (dIkSAbhilASI) kSatriyakumAra jamAli sarva Rddhi (ThATha-bATha) sahita yAvat bAje 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 471-472 2. 'jAva' pada sUcita pATha-"tayANaMtaraM ca NaM bahave laTThiggAhA kuMtaggAhA jAva putthayaggAhA jAva viinnggaahaa|tyaannNtrN caNaM aTThasayaM gayANaM aTThasayaM turagANaM aTThasayaM rhaannN| tayANaMtaraM ca NaM lauDa-asi-kotaMhatthANaM bahUNaM pAyattANINaM purao sNptttthiyN| tayANaMtaraM caNaM bahave rAIsara-talavara jAva satthavAhapabhiio purao saMpaTThiyA jaavnnaaditrvennN|" -aupapAtika sU. 32, patra. 73 Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 561 gAje ke sAtha (vAdya ke ninAda ke sAtha) calane lgaa| usake Age kalaza aura tAr3apatra kA paMkhA liye hue puruSa cala rahe the| usake sira para zveta chatra dhAraNa kiyA huA thaa| usake donoM ora zveta cAmara aura choTe paMkhe bijAe jA rahe the| (inake pIche bahuta-se lakar3I, bhAlA, pustaka yAvat vINA Adi lie hue loga cala rahe the| unake pIche eka sau ATha hAthI Adi, phira lAThI, khaDga, bhAlA Adi, liye hue padAti (paidala calane vAle) puruSa tathA unake pIche bahuta-se yuvarAja, dhanADhya, yAvat sArthavAha prabhRti tathA bahuta-se loga yAvat gAtebajAte, haMsate-khelate cala rahe the|) (isa prakAra) kSatriyakumAra jamAli kSatriyakuNDagrAma nagara ke madhya meM se hokara jAtA huA, brAhmaNakuNDagrAma ke bAhara jahA~ bahuzAlaka nAmaka udyAna meM zramaNa bhagavAn mahAvIra virAjamAna the, usa ora gamana karane lgaa| vivecana--jamAlikumAra kA sarvaRddhi sahita bhagavAn kI ora prasthAna --prastuta sU. 75 meM atyanta ThATha-bATha, rAjacihnoM evaM sabhI prakAra ke janavarga ke sAtha bhagavAn mahAvIra kI sevA meM brAhmaNakuNDa kI ora virakta jamAlikamAra ke prasthAna kA varNana hai| kaThina zabdoM kA bhAvArtha-abbhuggayabhiMgAre-Age kalaza sira para UMcA uThAe hue| paggahiyatAliyaMTe--tAr3apatra ke paMkhe lie hue| Usaviyasetachatte- UMcA zveta chatra dhAraNa kiyA huaa| pavIita-seta-cAmara-bAlavIyaNIe-zveta cAmara aura choTe paMkhe donoM ora biMjAte hue| NAditaraveNaMvAdyoM ke zabdoM shit| pahArettha gamaNAe-gamana karane lgaa| 76. tae NaM tassa jamAlissa khattiyakumArassa khattiyakuMDaggAmaM nagaraM manjhaMmajjheNaM niggacchamANassa siMghADaga-tiga-caukka jAva' pahesubahave atthatthiyA jahA uvavAie jAva abhinaMdaMtA ya abhitthuNaMtA ya evaM vayAsI-jaya jaya NaMdA ! dhammeNaM, jaya jaya NaMdA! taveNaM, jaya jaya NaMdA! bhadaMte, abhaggehiM NANa-dasaNa-carittamuttamehiM ajiyAiM jiNAhi iMdiyAI,jiyaM ca NalehiM samaNadhammaM, jiyavigyo vi ya vasAhi taM deva ! siddhimajje, NihaNAhi ya rAga-dosamalle taveNaM dhitidhaNiyabaddhakacche, mahAhi aTThakammasattU jhANeNaM uttameNaM sukkeNaM,appamatto harAhi ArAhaNapaDAgaM ca dhIra ! tilokkaraMgamajje, pAvaya vitimiramaNuttaraM kevalaM ca NANaM, gaccha ya mokkhaM paraM padaM 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 472 2. bhagavatI. bhA. 4 (paM. ghevaracandajI), pR. 1746 3. 'jAva' pada sUcita paatth--'cccr-cummuh-mhaaph|' 4. aupapAtika sUtra meM varNita pATha yAvat abhinaMdatA, taka--"kAmatthiyA bhogatthiyA lAbhatthiyA iDDhisiyA kiTThisiyA kAroDiyA kAravAhiyA saMkhiyA cakkiyA naMgaliyA muhamaMgaliyA vaddhamANA pUsamANavA tAhiM iTThAhi kaMtAhiM piyAhiM maNuNNAhiM maNAmAhiM oralAhiM kallANAhiM sivAhiM dhannAhiM maMgallAhiM sassirIyAhiM hiyayagamaNijjAhiM hiyayapalhAyaNijjAhiM miya-mahura-gaMbhIragAhiyAhiM aTThasaiyAhiM tAhiM apuNaruttAhiM vaggUhiM aNavarayaM abhinaMdaMtA y|" -aupapAtika sU. 32, patra 73 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 vyAkhyAprajJaptisUtra jiNavarovadiGeNaM siddhimaggeNaM akuDileNaM, haMtA parIsahacamuM, abhibhaviya gAmakaMTakovasaggA NaM, dhamme taM avigghmtthu| tti kaTTa abhinaMdaMti ya abhithuNaMti y| __ [76] jaba kSatriyakumAra jamAli kSatriyakuNDagrAma nagara ke madhya se hokara jA rahA thA, taba zrRMgATaka, trika, catuSka yAvat rAjamArgoM para bahuta-se arthArthI (dhanArthI), kAmArthI ityAdi loga, aupapAtika sUtra meM kahe anusAra iSTa, kAnta, priya Adi zabdoM se yAvat abhinaMdana evaM stuti karate hue isa prakAra kahane lage--he nanda (AnandadAtA)! dharma dvArA tumhArI jaya ho| he nanda ! tapa ke dvArA tumhArI jaya ho! he nanda! tumhArA bhadra (kalyANa) ho ! he deva! akhaNDa-uttama-jJAna-darzana-cAritra dvArA (aba taka) avijita indriyoM ko jIto aura vijita zramaNadharma kA pAlana kro| he deva! vighnoM ko jItakara siddhi (mukti) meM jAkara baso! tapa se dhairya rUpI kaccha ko atyanta dRr3hatApUrvaka bAMdhakara rAga-dveSa rUpI malloM ko pachAr3o! uttama zukladhyAna ke dvArA aSTakarmazatruoM kA mardana karo! he dhIra! apramatta hokara trailokya ke raMgamaMca (vizvamaNDapa) meM ArAdhanArUpI patAkA grahaNa karo (athavA phaharA do) aura andhakAra rahita (vizuddha prakAzamaya) anuttara kevalajJAna ko prApta karo! tathA jinavaropadiSTa sarala (akuTila) siddhimArga para calakara paramapadarUpa mokSa ko prApta karo! parISahasenA ko naSTa karo tathA indriyagrAma ke kaNTakarUpa (pratikUla) upasargoM para vijaya prApta karo! tumhArA dharmAcaraNa nirvighna ho! isa prakAra se loga abhinandana evaM stuti karane lge| vivecana--vividha janoM dvArA jamAlikumAra ko AzIrvAda, abhinandana evaM stuti--prastuta sU. 76 meM nirUpaNa hai ki kSatriyakuNDa se brAhmaNakuNDa jAte hue jamAlikumAra ko mArga meM bahuta-se dhanArthI, kAmArthI, bhogArthI, kApAlika, bhANDa, mAgadha, bhATa Adi ne vividha prakAra se apane uddezya meM saphala hone kA AzIrvAda diyaa| usakA abhinandana evaM stavana kiyaa|' vizeSArtha-ajiyAiM jiNAhi-nahIM jItI huI (indriyoM) ko jiito| abhggehiN--akhnndd| NihaNAhi-naSTa kro| NaMdA dhammeNa-dharma se bddho| NaMdA-jagat ko Ananda dene vaale| dhitidhaNiyabaddhakacche-dhairyarUpI kacche ko dRr3hatA se bAMdhakara |mddaahi-mrdn kro| harAhi-do artha(1) grahaNa karo, (2) phaharA do| tilokkaraMgamajjhe--trilokarUpI raMgamaMDapa meN| pAvaya-prApta kro| parisahacamuM--parISaharUpI senA ko |abhibhviy gAmakaMTakovasaggA--indriyagrAmoM ke kaMTakarUpa pratikUla upasargoM ko harA kara / avigdhamatthu--nirvighna ho|2 77. tae NaM se jamAlI khattiyakumAre nayaNamAlAsahassehiM picchijjamANe picchijjamANe evaM 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 472-473 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 481-482 Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka- 33 563 jahA uvavAie' kUNio jAva Niggacchai niggacchittA jeNeva mAhaNakuMDaggAme nagare jeNeva bahusAlae ceie teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA chattAdIe nitthagarAtisae pAsai, pAsittA purisasahassavAhiNiM sIyaM Thavei, ThavittA purisasahassavAhiNIo sIyAo paccoruhai / [77] taba aupapAtikasUtra meM varNita kUNika ke varNanAnusAra kSatriyakumAra jamAli (dIkSArthI ke rUpa meM) hajAroM (vyaktiyoM) kI nayanAvaliyoM dvArA dekhA jAtA huA yAvat (kSatriyakuNDagrAma nagara 'bIcoMbIca hokara) niklaa| phira brAhmaNakuNDagrAma nagara ke bAhara bahuzAlaka nAmaka udyAna ke nikaTa AyA aura jyoM hI usane tIrthaMkara bhagavAn ke chatra Adi atizayoM ko dekhA, tyoM hI hajAra puruSoM dvArA uThAI jAne vAlI usa zivikA ko ThaharAyA aura svayaM usa sahasrapuruSavAhinI zivikA se nIce utarA / 78. tae NaM taM jamAli khattiyakumAraM ammA- piyaro purao kAuM jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA, samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto jAva namaMsittA evaM vadAsI-- evaM khalu bhaMte ! jamAlI khattiyakumAre amhaM ege putte iTThe kaMte jAva kimaMga puNa pAsaNayAe ? se jahAnAmae uppale i vA paume i vA jAva' sahassapatte i vA paMke jAe jale saMvuDDhe govalippar3a paMkaraeNaM Novalippai jalaraeNaM evAmeva jamAlI vi khattiyakumAre kAmehiM jAe bhogehiM saMvuDDhe Novalippai kAmaraeNaM Novalippai bhogaraeNaM Novalippar3a mitta-NAi - niyaga-sayaNa-saMbaMdhi-parijaNeNaM, esa NaM devANuppiyA! saMsArabhaDavvigge, bhIe jammaNa-maraNeNaM devANuppiyANaM aMtiemuMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvayai, taM eyaM NaM devANuppiyANaM amhe sIsabhikkhaM dalayAmo, paDicchaMtu NaM devANuppiyA ! 1. aupapAtikasUtragata pAThavayaNamAlAsahassehiM abhithuvvamANe abhithuvvamANe, hiyayamAlAsahassehiM abhinaMdijjamANe abhinaMdijjamANe....., maNorahamAlAsahassehiM vicchippamANe vicchippamANe..., kaMti-rUva-sohaggajovvaNaguNehiM patthijjamANe patthijjamANe...., aMgulimAlAsahassehiM dAijjamANe dAijjamANe, dAhiNahattheNaM bahUNaM naranArisahassANaM aMjalimAlAsahassAiM paDicchamANe paDicchamANe, bhavaNabhittisahassAiM samaicchamANaM samaicchamANe, taMtI - tala-tAlagIyavAiyaraveNaM mahureNaM maNahareNaM jaya-jaya sadugghosamIsaeNaM... maMjumaMjuNA ghoseNa apaDibujjhamANe kaMdaragirivivarakuhara-girivara- pAsAduddhaghaNabhavaNa - devakula siMghADaga-tiga- caukka- vaccara- ArAmujjANa - kANaNasabha-ppavappadesabhAge-desabhAge-samaicchamANe-kaMdara-dari - kuhara - vivara- giri- pAyara'TTAla - cariya- dAragoura- pAsAyaduvAra-bhavaNa-devakula-ArAmujjANa-kANaNa- sabha - paese- paDisuyAsayasahassasaMkule - karemANe- karemANe...., hayahesiya-hatthigulugulAia - rahaghaNaghaNAiya- saddamIsaeNaM mahayA kalakalaraveNa ya jaNassa sumuhareNaM pUreMto aMbaraM, samaMtA sugaMdhavarakusumacuNNa- uvviddhavAsareNumailaM NabhaM kareMte kAlAguru-pavarakuMdurukka - turukka - dhUvanivaheNa jIva loyaM iva vAsayaMte...., samaMtao khubhiyacakkavAlaM....., paurajaNa - bAla - vuDDapamuiyaturiyapahAviyaviulAula bolabahulaM nabhaM kareMte..... khattiyakuMDaggAmassa nayarassa majjhaMmajjheNaM / - bhagavatI. a. vRtti, patra 480 - 482, aupapAtikasUtra sU. 31-32, patra 68-75 2. 'jAva' pada sUci pATha - kumude i vA naliNe i vA subhage i vA sogaMdhie i vA ityAdi / - bhagavatI. a. vRtti, patra 483 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 vyAkhyAprajJaptisUtra siisbhikkhN| [78] tadanantara kSatriyakumAra jamAli ko Age karake usake mAlA-pitA, jahA~ zramaNa bhagavAn mahAvIra virAjamAna the, vahA~ upasthita hue aura zramaNa bhagavAn mahAvIra ko dAhinI ora se tIna vAra pradakSiNA kI, yAvat vandanA-namaskAra karake isa prakAra kahA--bhagavan! yaha kSatriyakumAra jamAli, hamArA ikalautA, iSTa, kAnta aura priya putra hai| yAvat-isakA nAma sunanA bhI durlabha hai to darzana durlabha ho, isameM kahanA hI kyA ? jaise koI kamala (utpala), padma yA yAvat sahasradalakamala kIcar3a meM utpanna hone aura jala meM saMvarddhita (bar3A) hone para bhI paMkaraja se lipta nahIM hotA, na jala kaNa (jalaraja) se lipta hotA hai, isI prakAra kSatriyakumAra jamAli bhI kAma meM utpanna huA, bhAgoM meM saMvarddhita (bar3A) huA, kintu kAma meM raMcamAtra bhI lipta (Asakta) nahIM huA aura na hI bhoga ke aMzamAtra meM lipta (Asakta) huA aura na mitra, jJAti, nijasambandhI, svajana-sambandhI aura parijanoM meM lipta huA hai| ___ he devAnupriya! yaha saMsAra--(janma-maraNarUpa) bhaya se udvigna ho gayA hai, yaha janma-maraNa (ke cakra) ke bhaya se bhayabhIta ho cukA hai| ata: Apa devAnupriya ke pAsa muNDita ho kara, agAravAsa chor3a kara anagAra dharma meM pravrajita ho rahA hai| isalie hama Apa devAnupriya ko yaha ziSyabhikSA dete haiN| Apa devAnupriya! isa ziSya rUpa bhikSA ko svIkAra kreN| vivecanadIkSArthI jamAlikumAra bhagavAn ke caraNoM meM samarpita--prastuta do (77-78) sUtroM meM varNana hai ki zivikAdvArA jamAlikumAra ke bhagavAn kI sevA meM pahu~cane para usake mAtA-pitA ne bhagavAn ke caraNoM meM ziSyabhikSA ke rUpa meM samarpita kiyaa| ___79. tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre taMjamAliMkhattiyakumAraM evaM vayAsI-ahAsuhaM devANuppiyA! mA pddibNdhN|' - [79] isa para zramaNa bhagavAn mahAvIra ne usa kSatriyakumAra jamAli se isa prakAra kahA--'he devAnupriya! jisa prakAra tumhe sukha ho, vaisA karo, kintu (dharmakArya meM) vilamba mata kro|' 80. tae NaM se jamAlI khattiyakumAre samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM evaM vutte samANe hadvatuDhe samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto jAva namaMsittA uttarapurasthimaM disIbhAgaM avakkamai, avakkamittA sayameva AbharaNaM-mallAlaMkAraM omuyi| [80] bhagavAn ke aisA kahane para kSatriyakumAra jamAli harSita aura tuSTa huA, tatpazcAt zramaNa bhagavAn mahAvIra ko tIna bAra pradakSiNA kara yAvat vandanA-namaskAra kara, uttara-pUrvadizA (IzAnakoNa) meM gyaa| vahA~ jA kara usane svayaM hI AbhUSaNa, mAlA aura alaMkAra utAra diye| 81. tate NaM se jamAlissa khattiyakumArassa mAyA haMsalakkhaNeNaM paDasADaeNaM AbharaNa 1. viyAhapaNNattisuttaM (mU.pA. TippaNa) bhA. 1, pR. 474 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 565 mallAlaMkAraM paDicchai, paDicchittA hAra-vAri jAva' viNimmuyamANI viNimmuyamANI jamAliM khattiyakumAraM evaM vayAsI-ghaDiyavvaM jAyA!, jaiyavvaM jAyA! parakkamiyavvaM jAyA!, assiM ca NaM aDhe No pamAyetavvaM ti kaTu jamAlissa khattiyakumArassa ammA-piyaro samaNaM bhagavaM mahAvIra vaMdaMti NamaMsaMti, vaMdittA NamaMsittA, jAmeva disaM pAubbhUyA tAmeva disaM pddigyaa| [81] tatpazcAt jamAli kSatriyakumAra kI mAtA ne una AbhUSaNoM, mAlA evaM alaMkAroM ko haMsa ke cihna vAle eka paTazATaka (rezamI vastra) meM grahaNa kara liyA aura phira hAra jaladhArA ityAdi ke samAna yAvat AMsU girAtI huI apane putra se isa prakAra bolI-he putra! saMyama meM ceSTA karanA, putra! saMyama meM yatna karanA, he putra! saMyama meM parAkrama krnaa| isa (saMyama ke) viSaya meM jarA bhI pramAda na krnaa| isa prakAra kaha kara kSatriyakumAra jamAli ke mAtA-pitA zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandanA-namaskAra karake jisa dizA se Ae the, usI dizA meM vApasa cale ge| vivecana--bhagavAn dvArA dIkSA kI svIkRti, mAtA dvArA jamAli ko saMyamapreraNA prastuta tIna sUtroM (sU. 79 se 81 taka) meM bha. mahAvIra dvArA jamAli kI dIkSA kI svIkRti ke saMketa, jamAli dvArA AbhUSaNAdi ke utAre jAne tathA mAtA dvArA saMyama meM puruSArtha karane kI preraNA kA varNana kiyA gayA hai| kaThina padoM ke vizeSArtha--nayaNamAlAsahassehiM picchinjamANe-hajAroM netroM dvArA dekhA jAtA huaa| saMvuDDhe-saMvardhita huA, bar3A huaa| paMkaraeNaM-kIcar3a ke lezamAtra se| kAma-raeNaM-kAmarUpa raja se yA kAma ke aMzamAtra se athavA kAmAnurAga se| sIsabhikkhaM-ziSyarUpa bhikssaa| omuyai-utAratA hai| ghaDiyavvaM--saMyama pAlana kI ceSTA karanA / jaiyavvaM saMyama meM yatna krnaa| parakkamiyavvaM--parAkrama krnaa| No pamAyetav--pramAda na krnaa| viNimmuyamANI--vimocana karatI huii| bhogehi-gandha-rasasparzoM meN| kAmehiM-zabdAdi rUpa kAmoM meN| 82. tae NaM se jamAli khattiyakumAre sayameva paMcamuTThiyaM loyaM kareti, karittA jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA evaM jahA usabhadatto (su. 16) taheva pavvaio, navaraM paMcahiM purisasaehiM saddhiM taheva savvaM jAva sAmAiyamAiyAiM ekkArasa aMgAI ahijjai, sAmAiyamAiyAI ekkArasa aMgAI ahijjettA bahUhiM cauttha-chaTTha-TThama jAva mAsaddhamAsakhamaNehiM 1. 'jAva' pada dvArA sUcita pATha-dhArA-siMduvAra-cchinnamuttAvalipayAsAiM aNsuunni| -a. vR. 2. viyAhapaNNattisuttaM (mU. pA. TippaNa) bhA. 1, pR. 474-475 3. bhagavatI. a. vRtti, patra 484 / 4. 'jahA usabhadatto' dvArA sUcita pATha teNAmeva uvAgacchai, uvAgacchittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto AyAhiNaM payAhiNaM karei,2 vaMdai namasai, vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI-AlitteNaM bhaMte ! loe ityaadi| -za. 9, u. 33, sU 16 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra 566 vicittehiM tavokammehiM appANaM bhAvemANe viharai / [82] isake pazcAt jamAlikumAra ne svayameva paMcamuSTika loca kiyA, phira zramaNa bhagavAn mahAvIra kI sevA meM upasthita huA aura RSabhadatta brAhmaNa (sU. 16 meM varNita) kI taraha bhagavAn ke pAsa pravrajyA aMgIkAra kI / vizeSatA yaha hai ki jamAli kSatriyakumAra ne 500 puruSoM ke sAtha pravrajyA grahaNa kI, zeSa saba varNana pUrvavat hai, yAvat jamAli anagAra ne phira sAmAyika Adi gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA aura bahutase upavAsa, belA (chaTTha), telA (aTThama), yAvat arddhamAsa, mAsakhamaNa (mAsika) ityAdi vicitra tapa:karmoM se apanI AtmA ko bhAvita karatA huA vicaraNa karane lgaa| mAlikumAra kI pravrajyA, adhyayana aura tapasyA - - jamAlikumAra ne svayaM loca kiyA, bhagavAn se apanI virakta dazA nivedana karake pAMca sau puruSoM ke sAtha pravrajyA grahaNa kii| pravrajyAgrahaNa ke bAda jamAli anagAra ne 11 aMgazAstroM kA adhyayana tathA aneka prakAra kA tapazcaraNa kiyA, jisakA ullekha prastuta sUtra meM hai / 'paMcamuTThiyaM' Adi padoM kA vizeSArtha -- paMcamuTThiyaM -- pAMcoM aMguliyoM kI muTThI bAMdha kara loca karanA paMcamuSTika loca kahalAtA hai| appANaM bhAvemANe - AtmabhAvoM meM ramaNa karatA huA athavA Atmacintana-AtmabhAvanA karatA huA / tavokammehiM tapaH karmoM se - tapazcaryAoM se / bhagavAn kI binA AjJA ke jamAli kA pRthak vihAra 83. tae NaM se jamAlI aNagAre annayA kayAI jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai, vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI-- icchAmi gaM bhaMte ! tubbhehiM abbhaNuNNAe samANe paMcahiM aNagArasaehiM saddhiM bahiyA jaNavaya -- vihAraM viharittae / [83] tadanantara eka dina jamAli anagAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa Ae aura bhagavAn mahAvIra ko vandanA-namaskAra karake isa prakAra bole- bhagavan ! ApakI AjJA prApta hone para maiM pAMca sau anagAroM ke sAtha isa janapada se bAhara ( anya janapadoM meM) vihAra karanA cAhatA hU~ / 84. tae NaM se samaNe bhagavaM mahAvIre jamAlissa aNagArassa eyamaTThe No ADhAi, siNI ciTTha | , No parijANAi, [84] yaha sunakara zramaNa bhagavAn mahAvIra ne jamAli anagAra kI isa bAta (mAMga) ko Adara (mahattva) nahIM diyA, na svIkAra kiyaa| ve mauna rahe / 85. tae NaM se jamAlI aNagAre samaNaM bhagavaM mahAvIraM doccaM pi taccaM pi evaM vayAsIicchAmi NaM bhaMte ! tubbhehiM abbhaNuNNAe samANe paMcahiM aNagArasaehiM saddhiM jAva viharittae / 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha - TippaNa) bhA. 1, pR. 475 Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 567 [85] taba jamAli anagAra ne zramaNa bhagavAn mahAvIra se dUsarI bAra aura tIsarI bAra bhI isa prakAra kahA--bhaMte ! ApakI AjJA mila jAe to maiM pAMca sau anagAra ke sAtha anya janapadoM meM vihAra karanA cAhatA 86. tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre jamAlissa aNagArassa doccaM pi taccaM pi eyamaDh No ADhAI jAva tusiNIe sNcitttthi|| [86] jamAli anagAra ke dUsarI bAra aura tIsarI bAra bhI vahI bAta kahane para zramaNa bhagavAn mahAvIra ne isa bAta kA Adara nahIM kiyA, yAvat ve mauna rhe| 87. tae NaM se jamAlI aNagAre samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai NamaMsai, vaMdittA NamaMsittA samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtiyAo bahusAlAo ceiyAo paDinikkhamai, paDinikkhamittA paMcahiM aNagArasaehiM saddhiM bahiyA jaNavayavihAraM vihri|| [87] taba (aisI sthiti meM) jamAli anagAra ne zramaNa bhagavan mahAvIra ko vandana-namaskAra kiyA aura phira unake pAsa se, bahuzAlaka udyAna se nikalA aura phira pAMca sau anagAroM ke sAtha bAhara ke (anya) janapadoM meM vicaraNa karane lgaa| vivecana-guru-AjJA vinA jamAli anagAra kA vicaraNa- prastuta 5 sUtroM (sU. 83 se 87 taka) ke varNana ke pratIta hotA hai ki jamAli anagAra dvArA pAMca sau anagAroM ko lekara sarvatra vicaraNa kI mahattvakAMkSA evaM sarvajJa-sarvadarzI bhagavAn dvArA usake svataMtra vicaraNa ke pIche ahaMkAra, mahattvAkAMkSA evaM adhairya ke prAdurbhAva hone kI aura bhaviSya meM deva-guru Adi ke virodhI bana jAne kI saMbhAvanA dekha kara svataMtra vihAra kI anujJA nahIM dI gii| kintu isa bAta kI avahelanA karake jamAli anagAra bhagavAn mahAvIra se pRthak vihAra karane lge| vizeSArtha-bahiyA jaNavayavihAraM-bAhara ke janapadoM meM vihAra / No ADhAi-Adara (mahattva) nahIM kiyaa| No parijANAi acchA nahIM jAnA yA svIkAra nahIM kiyaa| tusiNIe saMciTThai-mauna rhe| aMtiyAo--pAsa se| saddhiM- saath| / jamAli anagAra kA zrAvastI meM aura bhagavAn kA caMpA meM viharaNa 88. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM sAvatthI nAma NayarI hotthaa|vnnnno|kotttthe ceie|vnnnno|' jAva vnnsNddss| [88] usa kAla usa samaya meM zrAvastI nAma kI nagarI thii| usakA varNana (kara lenA cAhie) vahA~ 1. 'bhaavidosstvenopekssnniiyttvaadsyeti|'-bhgvtii. a. vRtti, patra 486 2. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patra 486, (kha) bhagavatI. bhA. 4 (paM. ghevaracandajI), pR. 1753 3. dekho "uvavAiasuttaM" meM nagarI aura pUrNabhadra caitya kA vrnnn|- uva. patra 1-1 aura 4-2 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 vyAkhyAprajJaptisUtra koSThaka nAmaka udyAna thA, usakA aura vanakhaNDa taka kA varNana (jAna lenA caahie)| 89. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM caMpA nAma nayarI hotthaa| vnnnno| puNNabhadde ceie|vnnnno| jAva puddhvisilaavtttto| [89] usa kAla aura usa samaya meM campA nAma kI nagarI thii| usakA varNana (aupapAtikasUtra se jAna lenA caahie|) vahA~ pUrNabhadra nAmaka caitya thaa| usakA varNana (samajha lenA cAhie) tathA yAvat usameM pRthvIzilApaTTa thaa| 90. tae NaM jamAlI aNagAre annayA kayAi paMcahi aNagArasaehiM saddhiM saMparivuDe puvvANupuvviM caramANe gAmANugAmaM dUijjamANe jeNeva sAvatthI nayarI jeNeva koTThae ceie teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA ahApaDirUvaM uggahaM uggiNhai, ahApaDirUvaM uggahaM uggiNihattA saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe vihri| [90] eka bAra vaha jamAli anagAra, pAMca sau anagAroM ke sAtha saMparivRtta hokara anukrama se vicaraNa karatA huA aura grAmAnugrAma vihAra karatA huA zrAvastI nagarI meM jahA~ koSThaka udyAna thA, vahA~ AyA aura muniyoM ke kalpa ke anurUpa avagraha grahaNa karake saMyama aura tapa ke dvArA AtmA ko bhAvita karatA huA vicaraNa karane lgaa| 91. tae NaM sapaNe bhagavaM mahAvIre annayA-kayAi puvvANupuTviM caramANe jAva suhaMsuheNaM viharamANe jeNeva caMpA nagarI jeNeva puNNabhadde ceie teNeva uvAgacchai, teNeva uvAgacchittA ahApaDirUvaM uggahaM uggiNhai, ahApaDirUvaM uggahaM uggiNhittA saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe vihri|| [91] udhara zramaNa bhagavAn mahAvIra bhI eka bAra anukrama se vicaraNa karate hue, yAvat sukhapUrvaka vihAra karate hue jahA~ campAnagarI thI aura pUrNabhadra nAmaka caitya thA, vahA~ padhAre, tathA zramaNoM ke anurUpa avagraha grahaNa karake saMyama aura tapa se apanI AtmA ko bhAvita karate hue vicaraNa kara rahe the| vivecana-zrAvastI meM jamAli aura campA meM bhagavAn mahAvIra prastuta cAra sUtroM (sU. 88 se 91 taka) meM jamAli kA bhagavAn mahAvIra se pRthak vihAra karake zrAvastI meM pahuMcane kA tathA bhagavAn mahAvIra kA campA meM padhArane kA varNana hai| vizeSArtha-ahApaDirUvaM--muniyoM ke kalpa ke anurUpa / uggahaM--avagraha-yathAparyApta AvAsasthAna tathA paTTe-caukI Adi kI yAcanA karake grahaNa krnaa|' jamAli anagAra ke zarIra meM rogAtaMka kI utpatti 92. tae NaM tassa jamAlissa aNagArassa tehiM arasehi ya virasehi ya aMtehi ya paMtehi ya lUhehi 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 476 2. bhagavatI.sUtra, tRtIya khaNDa (paM. bhagavAnadAsa dozI); pR. 179 Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 569 ya tucchehi ya kAlAikkaMtehi ya pamANAikkaMtehi ya sItaehi ya pANa-bhoyaNehiM annayA kayAi sarIragaMsi viule rogAtaMke pAubbhUe-ujjale tiule pagADhe kakkase kaDue caMDe dukkhe dugge tivve durahiyAse pittajjaraparigatasarIre dAhavakkaMtie yAvi vihri| [92] usa samaya jamAli anagAra ko arasa, virasa, anta prAnta, rUkSa aura tuccha tathA kAlAtikrAnta aura pramANAtikrAnta evaM ThaMDe pAna (peya padArthoM) aura bhojanoM (bhojya padArthoM) (ke sevana) se eka bAra zarIra meM vipula rogAtaMka utpanna ho gyaa| vaha roga ujjvala, vipula, pragAr3ha, karkaza, kaTuka, caNDa, duHkha rUpa, durga (kaSTasAdhya), tIvra aura duHsaha thaa| usakA zarIra pittajvara se vyApta hone ke kAraNa dAha se yukta ho rahA thaa| vivecana--jamAli, mahArogapIr3ita--jamAli anagAra ko rukSa, anta, prAnta, nIrasa Adi pratikUla AhAra-pAnI karane ke kAraNa mahAroga utpanna ho gayA, jisake phalasvarUpa usake sAre zarIra meM jalana evaM dAhajvara ke kAraNa asahya pIr3A ho utthii|' kaThina zabdoM kA bhAvArtha-arasehi--hIMga Adi ke baghAra binA kA, binA rsvaale-besvaad| virasehi-purAne hone se kharAba rasa vAle-vikRta rasa vaale| antehiM- arasa hone se saba dhAnyoM se raddI (antima) dhAnya-vAla, cane aadi| paMtehi-bacA-khucA bAsI AhAra / lUhehi-rUkSa / tucchehi-thor3ese yA halkI kisma ke| kAlAikkaMtehi-do artha : jisakA kAla vyatIta ho cukA ho aisA AhAra, athavA bhUkha-pyAsa kA samaya bIta jAne para kiyA gayA AhAra / pamANAikkaMtehi-bhUkha-pyAsa kI mAtrA ke anupAta meM jo AhAra na ho| sItaehi-ThaMDA aahaar| viule-vipula-samasta zarIra meM vyaapt| pAubbhUeutpanna huaa| rogAtaMke-roga-vyAdhi aura AtaMka-pIr3AkArI yA updrv| ujjale- utkaTa jvalana(dAha) kaark| pagADhe tIvra yA prbl| kakkase-kaThora yA anissttkaarii| caMDe-raudra-bhayaMkara / dukkheduHkharUpa / dugge-kaSTasAdhya / durahiyAse dussaha / pittajjaraparigayasarIre--pittajvara se vyApta zarIra vaalaa| dAhavakkaMtie-dAha (jalana) utpanna huaa| rugNa jamAli ko zayyAsaMstAraka ke nimitta se siddhAnta-viruddha-sphuraNA aura prarUpaNA 93. tae NaM se jamAlI aNagAre veyaNAe abhibhUe samANe samaNe NiggaMthe saddAvei, saddAvettA evaM vayAsI--tubbhe NaM devANuppiyA ! mama sejjAsaMthAragaM sNthreh| [93] vedanA se pIr3ita jamAli anagAra ne taba (apane sAthI) zramaNa-nirgranthoM ko bulAkara unase kahA--he devAnupriyo ! mere sone (zayana) ke lie tuma saMstAraka (bichaunA) bichA do| 94. tae NaM te samaNA NiggaMthA jamAlissa aNagArassa eyamaDheM viNaeNaM paDisuNeti, paDisuNettA jamAlissa aNagArassa sejjAsaMthAragaM sNthreNti| 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 476 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 486 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 vyAkhyAprajJaptisUtra [94] taba zramaNa-nirgranthoM ne jamAli kI yaha bAta vinaya-pUrvaka svIkAra kI aura jamAli anagAra ke lie bichaunA bichAne lge| 95. tae NaM se jamAlI aNagAre baliyataraM vedaNAe abhibhUe samANe doccaM pi samaNe niggaMthe saddAvei, saddAvittA doccaM pi evaM vayAsI--mamaMNaM devANuppiyA ! sejjAsaMthArae kiM kaDe ? kajjai? tae NaM te samaNA niggaMthA jamAli aNagAraM evaM vayAsI--No khalu devANuppiyANaM sejjAsaMthArae kaDe, kjti| __ [95] kintu jamAli anagAra prabalatara vedanA se pIr3ita the, isalie unhoMne dubArA phira zramaNa-nirgranthoM ko bulAyA aura unase isa prakAra pUchA--devAnupriyo ! kyA mere sone ke lie saMstAraka (bichaunA) bichA diyA yA bichA rahe ho ? isake uttara meM zramaNa-nirgranthoM ne jamAli anagAra se isa prakAra kahA--devAnupriya ke sone ke lie bichaunA (abhI taka) bichA nahIM, bichAyA jA rahA hai| 96. tae NaM tassa jamAlissa aNagArassa ayameyArUve ajjhatthie jAva samuppajjitthA--jaMNaM samaNe bhagavaM mahAvIre evaM Aikkhai jAva evaM parUvei-evaM khalu calamANe calie, udIrijjhamANe udIrie jAva nijarijjamANe NijjiNNe taM NaM micchA, imaM ca NaM paccakkhameva dIsai sejjAsaMthArae kajjamANae akaDe, saMtharijjamANe asaMtharie, jamhANaM sejjAsaMthArae kajjamANe akaDe saMtharijjamANe asaMtharie tamhA calamANe vi acalie jAva nijarijjamANe vi annijjinnnne| evaM saMpehei, evaM saMpehettA samaNe niggaMthe saddAvei, samaNe niggaMthe saddAvettA evaM vayAsI-jaMNaM devANuppiyA ! samaNe bhagavaM mahAvIre evaM Aikkhai jAva parUvei-evaM khalu calamANe calie taM ceva savvaM jAva NijarijjamANe annijjinnnne| [96] zramaNoM kI yaha bAta sunane para jamAli anagAra ke mana meM isa prakAra kA adhyavasAya (nizcayAtmaka vicAra) yAvat utpanna huA ki zramaNa bhagavAn mahAvIra jo isa prakAra kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM ki calamAna calita hai, udIryamANa udIrita hai, yAvat nirjIyamANa nirjIrNa hai, yaha kathana mithyA hai, kyoMki yaha pratyakSa dIkha rahA hai ki jaba taka zayyA-saMstAraka bichAyA jA rahA hai, taba taka vaha bichAyA gayA nahIM hai, (arthAt-) bichaunA jaba taka bichAyA jA rahA ho, taba taka vaha bichAyA gayA nahIM hai| isa kAraNa calamAna calita nahIM kintu acalita hai, yAvat nirjIryamANa nirjIrNa nahIM kintu anirjINa hai| isa prakAra vicAra kara zramaNa-nirgranthoM ko bulAyA aura unase isa prakAra kahA--he devAnupriyo! zramaNa bhagavAn mahAvIra jo isa prakAra kahate haiM, yAvat prarUpaNA karate haiM ki calamAna calita (kahalAtA) hai, (ityAdi pUrvavat saba kathana karanA) yAvat (vastutaH) nirjIryamANa nirjIrNa nahIM, kintu anijIrNa hai| vivecana--jamAli ko zayyAsaMstAraka ke nimitta se siddhAnta-viruddha sphuraNA- prastuta cAra sUtroM (sU. 93 se 96 taka) meM nirUpaNa hai ki prabalavedanAgrasta jamAli anagAra ke Adeza para zramaNa vichaunA bichAne lge| abhI bichAne kA kArya samApta nahIM huA thA, tabhI jamAli ke punaH pUchane para unhoMne kahA ki Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 571 bichaunA bichA nahIM, bichAyA jA rahA hai, isa para jamAli ko siddhAnta-viruddha ekAnta sphuraNA huI ki bhagavAn mahAvIra kA calamAna ko calita kahane kA siddhAnta mithyA hai, merA siddhAnta yathArtha hai, kyoMki yaha pratyakSa hai ki jo bichaunA bichAyA jA rahA hai, use bichAyA gayA nahIM kahA jA sakatA hai| vizeSArtha-baliyataraM veyaNAe abhibhUe--prabalatara vedanA se abhibhuut| sejjAsaMthAragaM--zayana ke lie saMstAraka (bichaunaa)| kajjamANe akaDe- jo kriyamANa hai, vaha kRta nhiiN| saMtharijjamANe asaMtharie-bichAyA jA rahA hai, vaha bichAyA gayA nahIM hai|' kucha zramaNoM dvArA jamAli ke siddhAnta kA svIkAra, kucha ke dvArA asvIkAra 97. tae NaM tassa jamAlissa aNagArassa evaM AikkhamANassa jAva parUvemANassa atthegaiyA samaNA niggaMthA eyamaDheM saddahaMti pattiyaMti royNti| atthegaiyA samaNA niggaMthA eyamaDh No saddahaMti No pattiyaMti No royNti| tatthaM NaM je te samaNA niggaMthA jamAlissa aNagArassa eyamajheM saddahaMti pattiyaMti royaMti te NaM jamAliM ceva aNagAraM uvasaMpajjittANaM vihrNti| tattha Na je te samaNA niggaMthA jamAlissa aNagArassa eyamaDhaM No saddahati No pattiyaMti No royaMti te NaM jamAlissa aNagArassa aMtiyAo koTThayAo ceiyAo paDinikkhamaMti, paDinikkhamittA puvvANupuvvi caramANA gAmANugAmaM dUijjamANA jeNeva caMpAnayarI jeNeva puNNabhadde ceie jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto AyAhiNaM payAhiNaM kareMti, karittA vaMdaMti, NamaMsati 2 samaNaM bhagavaM mahAvIraM uvasaMpajjittANaM vihrNti| _[97] jamAli anagAra dvArA isa prakAra kahe jAne para yAvat prarUpaNA kiye jAne para kaI zramaNa-nirgranthoM ne isa (uparyukta) bAta para zraddhA, pratIti aura ruci kI tathA kitane hI zramaNa-nirgranthoM ne isa bAta para zraddhA, pratIti evaM ruci nahIM kii| unameM se jina zramaNa-nirgranthoM ne jamAli anagAra kI isa (uparyukta) bAta para zraddhA, pratIti evaM ruci kI, ve jamAli anagAra kA Azraya karake (nizrAya meM) vicaraNa karane lage aura jina zramaNanirgranthoM ne jamAli anagAra kI isa bAta para zraddhA, pratIti aura ruci nahIM kI, ve jamAli anagAra ke pAsa se, koSThaka udyAna se nikala gae aura anukrama se vicarate hue evaM grAmAnugrAma vihAra karate hue campA nagarI ke bAhara jahA~ pUrNabhadra nAmaka caitya thA aura jahA~ zramaNa bhagavAn mahAvIra virAjamAna the, vahA~ unake pAsa phuNce| unhoMne zramaNa bhagavAn mahAvIra kI tIna bAra dAhinI ora se pradakSiNA kI, phira vandanA-namaskAra karake ve bhagavAn kA Azraya (nizrAya) svIkAra kara vicarane lge| vivecana--jamAli ke siddhAnta kA svIkAra-asvIkAra-prastuta sUtra 97 meM batAyA gayA hai ki jamAli kI jinavacana viruddha prarUpaNA para jina sAdhuoM ne zraddhA, pratIti aura ruci kI, ve usake pAsa rahe 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 477 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 486-487 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 vyAkhyAprajJaptisUtra aura jina sAdhuoM ne jamAli-pratipAdita siddhAnta para zraddhA nahIM kI, ve vahA~ se vihAra karake bhagavAn kI sevA meM lauTa ge| 'calamAna calita' : bhagavan kA siddhAnta hai--isakA sayuktika vivecana bhagavatIsUtra ke prathama zataka ke prathama uddezaka meM kara diyA gayA hai| jamAli anagAra ne isa siddhAnta ke viruddha ekAntadRSTi se prarUpaNA kI, isalie yaha siddhAnta ayathArtha hai| isakA vizeSa vivecana vizeSAvazyakabhASya meM hai| vizeSArtha-calamANe calie jo cala rahA ho, vaha claa| uvasaMpajjittANaM--Azraya karake (nizrAya meM) / atthegaiyA-koI-koI-kitane hii| jamAli dvArA sarvajJatA kA mithyA dAvA 98. tae NaM se jamAlI aNagAre annayA kayAi tAo rogAyaMkAo vippamukke haDhe jAe aroe baliyasarIre sAvatthIo nayarIo koTThayAo ceiyAo paDinikkhamai, paDinikkhamittA puvvANupuvviM caramANe gAmANugAmaM dUijjamANe jeNeva caMpA nayarI jeNeva puNNabhadde ceie jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA samaNassa bhagavao mahAvIrassa adUrasAmaMte ThiccA samaNaM bhagavaM mahAvIraM evaM vayAsI-jahA NaM devANuppiyANaM bahave aMtevAsI samaNA niggaMthA chaumatthA bhavettA chaumatthAvakkamaNeNaM avakkaMtA, No khalu ahaM tahA chaumatthe bhavittA chaumatthAvakkamaNeNaM avakkaMte, ahaM NaM uppannaNANa-dasaNadhare arahA jiNe kevalI bhavittA kevaliavakkamaNeNaM avkkNte| [98] tadanantara kisI samaya jamAli anagAra usa (pUrvokta) rogAtaMka se mukta aura haSTa (puSTa) ho gayA tathA nIroga aura balavAn zarIra vAlA huA, taba zrAvastI nagarI ke koSThaka udyAna se nikalA aura anukrama se vicaraNa karatA huA evaM grAmAnugrAma vihAra karatA huA, jahA~ campA nagarI thI aura jahA~ pUrNabhadra caitya thA, jisameM ki zramaNa bhagavAn mahAvIra virAjamAna the, unake pAsa aayaa| vaha bhagavAn mahAvIra se na to atyanta dUra aura na atinikaTa khar3A raha kara bhagavAn se isa prakAra kahane lagA--jisa prakAra Apa devAnupriya ke bahuta se ziSya chadmastha raha kara chadmastha avasthA meM hI (gurukula se) nikala kara vicaraNa karate haiM, usa prakAra maiM chadmastha raha kara chadmastha avasthA meM nikala kara vicaraNa nahIM karatA, maiM utpanna hue kevalajJAna-kevaladarzana ko dhAraNa karane vAlA arhat, jina, kevalI ho kara kevalI--(avasthA meM nikala kara kevalI-) vihAra se vicaraNa kara rahA hU~, arthAt maiM kevalI ho gayA huuN| 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 478 2. (ka) bhagavatIsUtra prathama khaNDa, za. 1, (yuvAcArya zrI madhukaramuni), pR. 16-17 (kha) vizeSAvazyakabhASya, nihnavavAda (ga) bhagavatI. a. vRtti, patra 487-88 3. bhagavatI. bhA. 4 (paM. ghevaracandajI), pR. 1757 Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 573 vivecana kevalajJAnI kA jhUThA dAvA-prastuta sU. 98 meM yaha nirUpaNa kiyA gayA hai ki jamAli anagAra svastha evaM sazakta hone para zrAvastI se bhagavAn ke pAsa caMpA pahuMcA aura unake samakSa apane Apako kevalajJAna prApta hone kA dAvA karane lgaa| kaThina zabdoM kA bhAvArtha-haDhe-hRSTapuSTa / baliyasarIre--zarIra se blisstth| chaumatthAvakkamaNeNaM avakkaMte- chadmastha-asarvajJa rUpa se apakramaNa (arthAt gurukula se nikala) kara vicaraNa karate haiN| kevaliavakkamaNeNaM avakkaMte- sarvajJa (kevalI) rUpa meM apakramaNa karake vicara rahA huuN| gautama ke do praznoM kA uttara dene meM asamartha jamAli kA bhagavAna dvArA saiddhAntika samAdhAna __99. tae NaM bhagavaM goyame jamAli aNagAraM evaM vayAsi--No khalu jamAlI! kevalissa NANe vA daMsaNe vA selasi vA thaMbhaMsi vA thUbhaMsi vA Avarijjai vA NivArijjai vaa| jai NaM tumaM jamAlI! uppannaNANa-dasaNadhare arahA jiNe kevalI bhavittA kevaliavakkamaNeNaM avakkaMte to NaM imAiM do vAgaraNAI vAgarehi, sAsae loe jamAlI! asAsae loe jamAlI! ? sAsae jIve jamAlI! asAsae jIve jamAlI! ? [99] isa para bhagavAn gautama ne jamAli anagAra se isa prakAra kahA--he jamAli! kevalI kA jJAna yA darzana parvata (zaila), stambha athavA stUpa (Adi) se avaruddha nahIM hotA aura na inase rokA jA sakatA hai| to he jamAli! yadi tuma utpanna kevalajJAna-darzana ke dhAraka, arhat, jina aura kevalI ho kara kevalI rUpa se apakramaNa (gurukula se nirgamana) karake vicaraNa kara rahe ho to ina do praznoM kA uttara do--(1) jamAli! loka zAzvata hai yA azAzvata hai ? evaM (2) jamAli! jIva zAzvata hai athavA ashaashvt| 100. tae NaM se jamAlI aNagAre bhagavayA goyameNaM evaM vutte samANe saMkie kaMkhie jAva kalusasamAvanne jAe yAvi hotthA, No saMcAie bhagavao goyamassa kiMci vi pamokkhamAikkhittae, tusiNIe sNcitttthi| [100] bhagavAn gautama dvArA isa prakAra (do praznoM ko) jamAli anagAra se kahe jAne para vaha (jamAli) zaMkita evaM kAMkSita huA, yAvat kaluSita pariNAma vAlA huaa| vaha bhagavAn gautama svAmI ko (ina do praznoM kA) kiJcit bhI uttara dene meM samartha na huaa| (phalataH) vaha mauna hokara cupacApa khar3A rhaa| 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 478 2. (ka) bhagavatI. bhA. 4 (paM, ghevaracandajI), pR. 1751 (kha) chaumatthAvakkamaNeNaM ti-chadmasthAnAM satAmapakramaNaM-gurukulAnirgamanaM chadmasthApakramaNaM ten| -bhagavatI. a. vRtti patra 488 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 vyAkhyAprajJaptisUtra 101. 'jamAlI' ti samaNe bhagavaM mahAvIre jamAli aNagAraM evaM vayAsI-asthi NaM jamAlI! mamaM bahave aMtevAsI samaNA niggaMthA chaumatthA je NaM pabhU eyaM vAgaraNaM vAgarittae jahA NaM ahaM, no ceva NaM eyappagAraM bhAsaM bhAsittae jahA NaM tum| sAsae loe jamAlI! jaMNaM kayAvi NAsi Na, kayAviNa bhavati Na, na kadAvi Na bhavissai, bhuviM ca, bhavai ya, bhavissai ya, dhuve Nitie sAsae akkhae avvae avaTThie nnicce| asAsae loe jamAlI! jao osappiNI bhavittA ussappiNI bhavai, ussappiNI bhavittA osappiNI bhvi| sAsae jIve jamAlI! jaMNaM na kayAi NAsi jAva nnicce|asaase jIve jamAlI! jaNaM neraie bhavittA tirikkhajoNie bhavai, tirikkhajoNie bhavittA maNusse bhavai, maNusse bhavittA deve bhvi| [101] (tatpazcAt) zramaNa bhagavAn mahAvIra ne jamAli anagAra ko sambodhita karake yoM kahAjamAli! mere bahuta-se zramaNa nirgrantha antevAsI (ziSya) chadmastha (asarvajJa) haiM jo ina praznoM kA uttara dene meM usI prakAra samartha haiM, jisa prakAra maiM hU~, phira bhI (jisa prakAra tuma apane Apako sarvajJa arhat jina aura kevalI kahate ho,) isa prakAra kI bhASA ve nahIM bolte| jamAli! loka zAzvata hai, kyoMki yaha kabhI nahIM thA, aisA nahIM hai, kabhI nahIM hai, aisA bhI nahIM aura kabhI na rahegA, aisA bhI nahIM hai, kintu loka thA, hai aura rhegaa| yaha dhruva, nitya, zAzvata, akSaya, avyaya avasthita aura nitya hai| (isI prakAra) he jamAliM! (dUsarI apekSA se) loka azAzvata (bhI) hai, kyoMki avasarpiNI kAla hokara utsarpiNI kAla hotA hai, phira utsarpiNI kAla (vyatIta) hokara avasarpiNI kAla hotA hai| he jamAli! jIva zAzvata hai, kyoMki jIva kabhI (kisI samaya) nahIM thA, aisA nahIM hai, kabhI nahIM hai, aisA nahIM hai aura kabhI nahIM rahegA, aisA bhI nahIM hai, ityAdi yAvat jIva nitya hai| (isI prakAra) he jamAli! (kisI apekSA se) jIva azAzvata (bhI) hai, kyoMki vaha nairayika hokara tiryaJcayonika ho jAtA hai, tiryaJcayonika hokara manuSya ho jAtA hai aura (kadAcit) manuSya ho kara deva ho jAtA hai| vivecana--gautama dvArA prastuta do praznoM kA uttara dene meM asamartha jamAli kA bhagavAn dvArA samAdhAna--prastuta sUtroM meM yaha pratipAdana kiyA gAya hai ki jamAli anagAra ke sarvajJatA ke dAve ko asatya siddha karane hetu gautamasvAmI kevalajJAna kA svarUpa batAkara do prazna prastuta karate haiM, jisakA uttara na dekara jamAli mauna ho jAtA hai| phira bha0 mahAvIra use sarvajJatA kA jhUThA dAvA na karane ke lie samajhAkara use loka aura jIva kI zAzvata -azAzvatA samajhAte haiN|' bhagavAn ne loka ko kathaMcit zAzvata aura kathaMcit azAzvata batAyA hai, isI prakAra jIva ko bhI kathaMcit zAzvata aura kathaMcit azAzvata siddha kiyA hai| 1. viyAhapaNNattisuttaM bhA. 1 (mUlapATha-TippaNa) pR. 479 2. viyAhapaNNattisuttaM bhA. 1 (mUlapATha-TippaNa) pR. 479 Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 575 kaThina zabdoM kA bhAvArtha-kalusasamAvanne-kAluSya se yukt| selasi-zaila-parvata se| thUbhaMsi--stUpa se|aavrijji-aavRt hotA hai| NivArijjai-rokA jAtA hai| vAgaraNAiM vAgarehivyAkaraNoM-praznoM kA vyAkaraNa-samAdhAna yA uttara do| No saMcAei-samartha nahIM huaa| pamokkhaM uttara yA samAdhAna / eyappagAraM--isa prakAra kii| avvae-avyaya / avaTThie-avasthita / ' mithyAtvagrasta jamAli kI virAdhakatA kA phala 102. tae NaM se jamAli aNagAre samaNassa bhagavao mahAvIrassa evamAikkhamANassa jAva evaM parUvemANassa eyamalaiMNo saddahai No pattiyai Noroei, eyamaTuM asaddahamANe apattiyamANe aroemANe doccaM pi samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtiyAo AyAe avakkamai, doccaM piAyAe avakkamittA bahUhiM asabbhAvubbhAvaNAhiM micchattAbhiNivesehi ya appANaM ca paraM ca tadubhayaM ca vuggAhemANe vuppAemANe bahUI vAsAiM sAmaNNapariyAgaM pAuNai, pAuNittA addhamAsiyAe saMlehaNAe attANaM jhUsei, a0 jhUsettA tIsaM bhattAiMaNasaNAe chedei, chedettA tassa ThANassa aNAloiyapaDikkaMte kAlamAse kAlaM kiccA laMtae kappe terasasAgarovamaThitIesudevakibbisiesudevesudevakibbisiyattAe uvvnne| [102] zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI dvArA jamAli anagAra ko isa prakAra kahe jAne para, yAvat prarUpita karane para bhI usane (jamAli ne) isa bAta para zraddhA, pratIti aura ruci nahIM kI aura zramaNa bhagavAn mahAvIra kI isa bAta para zraddhA, pratIti aura ruci nahIM karatA huA jamAli anagAra dUsarI bAra bhI svayaM bhagavAn ke pAsa se calA gyaa| __ isa prakAra bhagavAn se svayaM pRthak vicaraNa karake jamAli ne bahuta-se asadbhUta bhAvaM ko prakaTa karake tathA mithyAtva ke abhinivezoM (haThAgrahoM) se apanI AtmA ko, para ko tathA ubhaya (donoM) ko bhrAnta (gumarAha) karate hue evaM mithyAjJAnayukta karate hue bahuta varSoM taka zramaNa-paryAya kA pAlana kiyaa| anta meM arddhamAsa (15 dina) kI saMlekhanA dvArA apane zarIra ko kRza karake tathA anazana dvArA tIsa bhaktoM kA chedana (tyAga) karake, usa sthAna (pUrvokta mithyAtvagata pApa) kI AlocanA evaM pratikramaNa kiye binA hI, kAla ke samaya kAla (mRtyu prApta) karake lAntakakalpa (devaloka) meM teraha sAgaropama kI sthiti vAle kilviSika devoM meM kilviSika devarUpa meM utpanna huaa| * vivecana--bhagavadvacanoM para azraddhAlu mithyAtvagrasta jamAli kI mati-gati--prastuta sU. 102 meM pratipAdana kiyA gayA hai ki bhagavAn dvArA sadbhAvanAvaza samajhAne evaM satsiddhAnta batAne para bhI jamAli mithyAtvagrasta hone ke kAraNa mithyA prarUpaNA karane lagA, usane janatA ko ajJAna ke aMdhere meM dhakelA / phalataH antima samaya meM ukta pApa kA Alocana-pratikramaNa na karane se mara kara lAntakakalpa meM kilviSI deva huaa| 1. bhagavatIsUtram tRtIya khaNDa (paM. bhagavAnadAsa dozI), 181 2. viyAhapaNNattisuttaM bhA. 1 (mUlapATha-TippaNa), pR. 479 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 vyAkhyAprajJaptisUtra kaThina zabdoM kA bhAvArtha-AyAe--apane Apa, svymev| avakkamai-calA gyaa| asabbhAvubbhAvaNAhiM--asadbhAvoM kI udbhAvanAoM se-prakaTa karane se| micchattAbhiNivesehiM--mithyAtva ke abhinivezoM se (asatya ke dRr3ha haThAgraha se)|vuggaahemaanne-bhraant (gumarAha) karatA huA yA siddhAntaviruddha haThAgraha yukta karatA huaa|vuppaaemaanne-viruddh (mithyA) jJAnayukta yA durvidagdha karatA huaa|annaaloiypddikkNte-aalocnaa aura pratikramaNa nahIM karane se| attANaM jhUsei-apane zarIra ko jhoMka diyaa| tIsaM bhattAiM aNasaNAe chedettA-anazana se tIsa bAra ke bhojana kA chedana karate (bhojana se sambandha kATate hue)| kilviSika devoM meM utpatti kA bhagavatsamAdhAna 103. tae NaM se bhagavaM goyame jamAliM aNagAraM kAlagayaM jANittA jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namaMsai, vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI-evaM khalu devANuppiyANaM aMtevAsI kusisse jamAlI NAmaM aNagAre, se NaM bhaMte ! jamAlI aNagAre kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gae? kahiM uvanne ? 'goyamA' di samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavaM goyamaM evaM vayAsI-evaM khalu goyamA! mama aMtevAsI kusisse jamAlI nAmaM aNagAre se NaM tadA mama evaM AikkhamANassa 4 eyamalaiMNo saddahaiNo pattiyai No roei, eyamaThaM asaMghahamANe apattiyamANe aroemANe doccaM pi mamaM aMtiyAo AyAe avakkamai, avakkamittA bahUhiM asabbhAvubbhAvaNAhiM taM ceva jAva devakibbisiyattAe uvvnne| _[103] tadanantara jamAli anagAra ko kAladharma prApta huA jAna kara bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pAsa Ae aura bhagavAn mahAvIra ko vandanA namaskAra karake isa prakAra pUchA- [pra.] bhagavan ! yaha nizcita hai ki jamAli anagAra Apa devAnupriya kA antevAsI kuziSya thaa| bhagavan ! vaha jamAli anagAra kAla ke samaya kAla karake kahA~ gayA hai, kahA~ utpanna huA hai ? [u.] he gautama! isa prakAra sambodhita karake zramaNa bhagavAn mahAvIra ne bhagavAn gautamasvAmI se isa prakAra kahA--gautama! merA antevAsI jamAli nAmaka anagAra vAstava meM kuziSya thaa| usa samaya mere dvArA (satsiddhAnta) kahe jAne para yAvat prarUpita kiye jAne para usane mere kathana para zraddhA, pratIti aura ruci nahIM kI thii| usa (pUrvokta) kathana para zraddhA, pratIti aura ruci na karatA huA dUsarI bAra bhI vaha apane Apa mere pAsa se calA gayA aura bahuta-se asadbhAvoM ke prakaTa karane se, ityAdi pUrvokta kAraNoM se yAvat vaha kAla ke samaya kAla karake kilviSika deva ke rUpa meM utpanna huA hai| vivecana-jamAli kI gati ke viSaya meM praznottara-prastuta sU. 103 meM jamAli anagAra kI mRtyu ke bAda gautamasvAmI ke dvArA usakI utpatti aura gati ke viSaya meM pUche jAne para bhagavAn ne usakA samAdhAna 1. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patra 489 (kha) bhagavatI. bhA. 4. (paM. ghevaracandajI), pR. 1762 Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 577 kiyA hai| siddhAnta-niSkarSa--isa pATha se yaha spaSTa siddha hotA hai ki koI sAdhaka cAhe jitanI U~cI kriyA kare, kaThora cAritra-pAlana kare, kintu yadi usakI dRSTi evaM mati mithyAtvagrasta ho gaI hai, ajJAnatimira se . vyApta hai, mithyAbhinivezavaza vaha mithyAsiddhAnta ko pakar3e hue hai, saralatA aura jijJAsApUrvaka samAdhAna pAne kI ruci usameM nahIM hai, to vaha devaloka meM jAne para bhI nimnakoTi kA deva banatA hai aura saMsAraparibhramaNa karatA kilviSika devoM ke bheda, sthAna evaM utpattikAraNa 104. kativihA NaM bhaMte ! devakibbisiyA paNNattA ? goyamA ! tivihA devakibbisiyA paNNattA, taM jahA--tipaliovamaTThiIyA, tisAgarovamaTTiIyA, terssaagrovmttttiiiyaa| [104 pra.] bhagavan ! kilviSika deva kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [104 u.] gautama! kilviSika deva tIna prakAra ke kahe gae haiN| ve isa prakAra haiM--(1) tIna palyopama kI sthiti vAle, (2) tIna sAgaropama kI sthiti vAle aura (3) teraha sAgaropama kI sthiti vaale| 105. kahi NaM bhaMte ! tipaliovamadvitIyA devakibbisiyA parivasaMti ? goyamA ! uppiM joisiyANaM, hiDiM sohammIsANesu kappesu, ettha NaM tipaliovamaTTiIyA devakibbisiyA parivasaMti / [105 pra.] bhagavan ! tIna palyopama kI sthiti vAle kilviSika deva kahA~ rahate haiM ? [105 u.] gautama ! jyotiSka devoM ke Upara aura saudharma-IzAna kalpoM (devalokoM) ke nIce tIna palyopama kI sthiti vAle deva rahate haiN| 106. kahi NaM bhaMte ! tisAgarovamaTTiIyA devakibbisiyA parivasaMti ? goyamA! uppiM sohammIsANANaM kappANaM, hiTuiM saNaMkumAra-mAhiMdesu kappesu, ettha NaM tisAgarovamaTThiIyA devakibbisiyA privsNti| [106 pra.] bhagavan ! tIna sAgaropama kI sthiti vAle kilviSika deva kahAM rahate haiM ? [106 u.] gautama ! saudharma aura IzAna kalpoM ke Upara tathA sanatkumAra aura mAhendra devaloka ke nIce tIna sAgaropama kI sthiti vAle deva rahate haiN| 107. kahi NaM bhaMte ! terasasAgarovamaTTiIyA devakibbisiyA devA parivasaMti ? 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 480 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 vyAkhyAprajJaptisUtra goyamA! uppiM baMbhalogassa kappassa, hiTuiM laMtae kappe, ettha NaM terasasAgarovamaTTiIyA devakibbisiyA devA privsNti| [107 pra.] bhagavan ! teraha sAgaropama kI sthiti vAle kilviSika deva kahA~ rahate haiM ? [107 u.] gautama! brahmalokakalpa ke Upara tathA lAntakakalpa ke nIce teraha sAgaropama kI sthiti vAle kilviSika deva rahate haiN| 108. devakibbisiyA NaM bhaMte ! kesu kammAdANesu devakibbisiyattAe uvavattAro bhavaMti ? goyamA! je ime jIvA AyariyapaDiNIyA uvajjhAyapaDiNIyA kulapaDiNIyA gaNapaDiNIyA, saMghapaDiNIyA, Ayariya-uvajjhAyANaM ayasakarA avaNNakarA akittikarA bahU hiM asabbhAvubbhAvaNAhiM micchattAbhinivesehi ya appANaM ca paraM ca ubhayaM ca vuggAhemANA vuppAemANA bahUI vAsAiM sAmaNNapariyAgaM pAuNaMti, pAuNittA tassa ThANassa aNAloiyapaDikkaMtA kAlamAse kAlaM kiccA annayaresu devakibbisiesu devakibbisiyattAe uvavattAro bhavaMti, taM jahAtipaliovamaTTitIesu vA tisAgarovamaTTitIesu vA terasasAgarovamadvitIesu kaa| _ [108 pra.] bhagavan ! kina karmoM ke AdAna (grahaNa yA nimitta) se kilviSikadeva, kilviSikadeva ke rUpa meM utpanna hote haiM ? [108 u.] gautama! jo jIva AcArya ke pratyanIka (dveSI yA virogI) hote haiM, upAdhyAya ke pratyanIka hote haiM, kula, gaNa aura saMgha ke pratyanIka hote haiM tathA AcArya aura upAdhyAya kA ayaza (apayaza) karane vAle, avarNavAda bolane vAle aura akIrti karane vAle haiM tathA bahuta se asatyA bhAvoM (vicAroM yA padArthoM) ko prakaTa karane se, mithyAtva ke abhinivezoM (kadAgrahoM) se apanI AtmA ko, dUsaroM ko aura sva-para donoM ko bhrAnta aura durbodha karane vAle bahuta varSoM taka zramaNa-paryAya kA pAlana karake usa akArya (pApa)-sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kiye binA kAla ke samaya kAla karake nimnokta tIna meM (se) kinhIM kilviSikadevoM meM kilviSikadeva rUpa meM utpanna hote haiN| jaise ki (1) tIna palyopama kI sthiti vAloM meM, (2) tIna sAgaropama kI sthiti vAloM meM, athavA (3) teraha sAgaropama kI sthiti vAloM meN| 109. devakibbisiyA NaM bhaMte ! tAo devalogAo AukkhaeNaM bhavakkhaeNaM ThiikkhaeNaM aNaMtaraM cayaM caittA kahiM gacchaMti ? kahiM uvavanjaMti ? goyamA! jAva cattAri paMca neraiya-tirikkhajoNiya-maNussa-devabhavaggahaNAI saMsAraM aNupariyaTTittA tao paccA sijhaMti bujhaMti jAva aMtaM kreNti| atthegaiyA aNAdIyaM aNavadaggaM dIhamaddhaM cAuraMtasaMsArakaMtAraM annupriyttti| [109 pra.] bhagavan ! kilviSika deva una devalokoM se Ayu kA kSaya hone para, bhavakSaya hone para aura sthiti kA kSaya hone ke bAda cyavakara kahA~ jAte haiM, kahA~ utpanna hote haiM ? Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka- 33 579 [109 u.] gautama! kucha kilviSika deva, nairayika, tiryaJca, manuSya aura deva ke cAra-pAMca bhava karake aura itanA saMsAra - paribhramaNa karake tatpazcAt siddha-buddha hote haiM, yAvat sarva duHkhoM kA anta karate haiM aura kitane hI kilviSikadeva pranAdi, ananta aura dIrgha mArga vAle cAra gatirUpa saMsAra- kAntAra (saMsAra rUpI aTavI) meM paribhramaNa karate haiN| vivecana--kilviSika deva: prakAra, nivAsa evaM utpattikAraNa -- prastuta 6 sUtroM (sU. 104109 taka) meM kilviSika devoM ke prakAra, unake nivAsasthAna aura unake kilviSika rUpa meM utpanna hone ke kAraNa batAe gae haiN| anta meM kilviSika devoM kI anantara gati kA nirUpaNa kiyA gayA hai / kilviSaka deva : svarUpa aura gativiSayaka samAdhAna -- kilviSika deva unheM kahate haiM, jo pApa ke kAraNa devoM meM cANDAlakoTi ke deva hote haiN| ve devasabhA meM cANDAla kI taraha apamAnita hote haiM / devasabhA meM jaba kucha bolane ke lie muMha kholate haiM to maharddhika deva unheM apamAnita karake biThA dete haiM, bolane nahIM dete| koI deva unakA Adara-satkAra nahIM karatA / sU. 109 meM jo yaha kahA gayA hai ki kilviSika deva, nAraka, tiryaJca, manuSya evaM deva ke 4-5 bhava grahaNa karake mokSa jAte haiM, yaha sAmAnya kathana hai| vastutaH deva aura nAraka mara kara turanta deva aura nAraka nahIM hote| ve vahA~ se manuSya yA tiryaJca meM utpanna hote haiM, isake pazcAt devoM yA nArakoM meM utpanna ho sakate haiN| kaThina zabdoM kA artha -- uppiM-- Upara, hiTThi-- nIce | paDiNIyA-- pratyanIka - zatru yA vidveSI / avaNNakarA -- nindA karane vAle / aNupariyaTTittA - paribhramaNa karake / dIhamaddhaM - dIrghamArga rUpa / cAuraMtasaMsArakaMtAraM--cAra gatiyoM vAle saMsArarUpa mahAraNya ko / aNavadaggaM-- ananta / kammAdANesu karmoM ke AdAna kAraNa se / uvavattAro--utpanna hote haiM / - kilviSaka devoM meM jamAli kI utpatti kA kAraNa 110. jamAlI NaM bhaMte ! aNagAre arasAhAre virasAhAre aMtAhAre paMtAhAre lUhAhAre tucchAhAre arasajIvI virasajIvI jAva tucchajIvI uvasaMtajIvI pasaMtajIvI vivittajIvI ? haMtA, goyamA ! jamAlI NaM aNagAre arasAhAre virasAhAre jAva vivittajIvI / [110 pra.] bhagavan ! kyA jamAli anagAra arasAhArI, virasAhArI, antAhArI, prAntAhArI, rUkSAhArI, tucchAhArI, arasajIvI, virasajIvI yAvat tucchajIvI, upazAntajIvI, prazAntajIvI aura viviktajIvo thA ? [110 u. ] hA~, gautama ! jamAli anagAra arasAhArI, virasAhArI yAvat viviktajIvI thA / 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha - TippaNa) bhA. 1, pR. 480-481 2. bhagavatI (paM. ghevaracandajI) bhA. 4, pR. 1765-1766 3. vahI, bhA. 4, pR. 1768 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 vyAkhyAprajJaptisUtra 111. jati NaM bhaMte ! jamAlI aNagAre arasAhAre virasAhAre jAva vivittajIvI kamhA NaM bhaMte! jamAlI aNagAre kAlamAse kAlaM kiccA laMtae kappe terasasAgarovamadvitIesu devakibbisiesu devesu devakibbisiyattAe uvavanne ? goyamA ! jamAlI NaM aNagAre AyariyapaDiNIe uvajjhAyapaDiNIe Ayariya-uvajhAyANaM ayasakArae jAva vuggAhemANe vuppAemANe bahUI vAsAiM sAmaNNapariyAgaM pAuNittA addhamAsiyAe saMlehaNAe tIsaM bhattAI aNasaNAe chedei, tIsaM bhattAiM aNasaNAe chedettA tassa ThANassa aNAloiyapaDikkaMte kAlamAse kAlaM kiccA laMtae kappe jAva uvvnne| __ [111 pra.] bhagavan ! yadi jamAli anagAra arasAhArI, virasAhArI yAvat viviktajIvI thA, to kAla ke samaya kAla karake vaha lAntakakalpa meM teraha sAgaropama kI sthiti vAle kilviSika devoM meM kilviSika deva ke rUpa meM kyoM utpanna huA? [111 u.] gautama! jamAli anagAra AcArya kA pratyanIka (dveSI), upAdhyAya kA pratyanIka tathA AcArya aura upAdhyAya kA apayaza karane vAlA aura unakA avarNavAda karane vAlA thA, yAvat vaha mithyAbhiniveza dvArA apane Apako, dUsaroM ko aura ubhaya ko bhrAnti meM DAlane vAlA aura durvidagdha (mithyAjJAna ke ahaMkAra vAlA) banAne vAlA thA, yAvat bahuta varSoM taka zramaNa paryAya kA pAlana kara, arddhamAsika saMlekhanA se zarIra ko kRza karake tathA tIsa bhakta kA anazana dvArA chedana (chor3a) kara usa akRtyasthAna (pApa) kI AlocanA aura pratikramaNa kiye binA hI, usane kAla ke samaya kAla kiyA, jisase vaha lAntaka devaloka meM teraha sAgaropama kI sthiti vAle kilviSika devoM meM kilviSika devarUpa meM utpanna huaa| vivecana-svAdajayI anagAra kilviSika deva kyoM ?--prastuta do sUtroM (110-111) meM zrI gautamasvAmI dvArA yaha prazna pUche jAne para ki jamAli jaisA svAdajayI, prazAntAtmA evaM tapasvI anagAra lAntakakalpa meM kilviSika devoM meM kyoM utpanna huA? bhagavAn ne isa AvRta rahasya ko spaSTarUpa se khola kara rakha diyA hai ki itanA tyAga, tapasvI hone para bhI deva-guru kA dveSI, mithyAprarUpaka evaM mithyAtvagrasta hone se kilviSikadeva huA / kaThina zabdoM kA vizeSArtha-uvasaMtajIvI--jisake jIvana meM kaSAya upAzAnta ho yA antarvRtti se shaant| pasaMtajIvI-bahirvRtti se prazAnta jIvana vaalaa| vivittajIvI-pavitra aura strI-pazunapuMsakasaMsargarahita ekAnta jIvana vaalaa| jamAlI kA bhaviSya 112. jamAlI NaM bhaMte ! deve tAo devaloyAo AukkhaeNaM jAva kahiM uvavajihiti ? 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 481 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 490 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-33 581 goyamA! jAva paMca tirikkhajoNiya-maNussa-devabhavaggahaNAI saMsAra aNupariyaTThittA tato pacchA sijjhihii jAva aMtaM kaahii|| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte !tti.| ||jmaalii smtto||9-33|| [112 pra.] bhagavan ! vaha jamAli deva usa devaloka se Ayu kSaya hone para yAvat kahA~ utpanna hogA? [112 u.] gautama! tiryaJcayonika, manuSya aura deva ke pAMca bhava grahaNa karake aura itanA saMsAraparibhramaNa karake tatpazcAt vaha siddha hogA, buddha hogA yAvat sarvaduHkhoM kA anta kregaa| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yoM kaha kara gautama svAmI yAvat vicaraNa karane lge| vivecana-jamAli ko paramparA se siddhigati-prApti--prastuta sU. 112 meM jamAli ke bhaviSya ke viSaya meM pUche jAne para bhagavAn ne bhaviSya meM tiryaJca, manuSya aura deva ke 5 bhava grahaNa karane ke pazcAt siddhabuddha-mukta hone kA kathana kiyA hai| zaMkA-samAdhAna--yahA~ zaMkA upasthita hotI hai ki bhagavAn sarvajJa the aura jamAli ke bhaviSya meM pratyanIka hone kI ghaTanA ko jAnate the, phira bhI use kyoM pravrajita kiyA ? isakA samAdhAna vRttikAra isa prakAra karate haiM--avazyambhAvI bhavitavya ko mahApuruSa bhI TAla nahIM sakate athavA isI prakAra hI unhoMne guNavizeSa dekhA hogaa| arhanta bhagavAn amUDhalakSI hone se kisI bhI kriyA meM niSprayojana pravRtta nahIM hote| // navama zataka : tetIsavA~ uddezaka smpuurnn|| 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 1, pR. 481 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 490 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauttIsaimo uddesA : purise cautIsavA~ uddezaka : puruSa upodghAta 1. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe jAva evaM vadAsI[1] usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nagara thaa| vahA~ bhagavAn gautama ne yAvat bhagavAn se isa prakAra pUchA puruSa ke dvArA azvAdighAta sambandhI praznottara 2.[1] purise NaM bhaMte ! purisaM haNamANe kiM purisaM haNati, nopurisaM haNati ? goyamA ! purisaM pi haNati, nopurise vi hnnti| [2-1 pra.] bhagavan ! koI puruSa, puruSa kI ghAta karatA huA kyA puruSa kI hI ghAta karatA hai athavA nopuruSa (puruSa ke sivAya anya jIvoM) kI bhI ghAta karatA hai ? [2-1 u.] gautama! vaha (puruSa) puruSa kI bhI ghAta karatA hai aura nopuruSa kI bhI ghAta karatA hai| [2] se keNaTheNaM bhaMte ! evaM vuccai 'purisaM pi haNai, nopurise vi haNai' ? goyamA ! tassa NaM evaM bhavai-evaM khalu ahaM egaM purisaM haNAmi se NaM egaM purisaM haNamANe aNege jIve hnni|se teNaDheNaM goyamA! evaM vuccai purisaM pi haNai nopurise vi hnni|' [2-2 pra.] bhagavan ! kisa hetu se aisA kahA jAtA hai ki vaha puruSa kI bhI ghAta karatA hai, nopuruSa kI bhI ghAta karatA hai ? [2-2 u.] gautama! (ghAta karane ke lie udyata) usa puruSa ke mana meM aisA vicAra hotA hai ki maiM eka hI puruSa ko mAratA hU~, kintu vaha eka puruSa ko mAratA huA anya aneka jIvoM ko bhI mAratA hai / isI dRSTi se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki vaha ghAtaka, puruSa ko bhI mAratA hai aura nopuruSa ko bhI mAratA hai| 3.[1] purise NaM bhaMte! AsaM haNamANe kiM AsaM haNai, noAse vi haNai ? goyamA ! AsaM pi haNai, noAse vi hnni| [3-1 pra.] bhagavan ! azva ko mAratA huA koI puruSa kyA azva ko hI mAratA hai yA no azva (azva ke sivAya anya jIvoM ko bhI) mAratA hai| [3-1 u.] gautama! vaha (azvaghAta ke lie udyata puruSa) azva ko bhI mAratA hai aura no azva (azva ke atirikta dUsare jIvoM) ko bhI mAratA hai| [2] se keNaDheNaM? aTTho thev| Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-34 583 [3-2 pra.] bhagavan ! aisA kahane kA kyA kAraNa hai? [3-2 u.] gautama ! isakA uttara pUrvavat samajhanA caahie| 4. evaM hatthiM sIhaM vagdhaM jAva cilllgN| [4] isI prakAra hAthI, siMha, vyAghra (bAgha) citrala taka samajhanA caahie| 5.[1] purisaM NaM bhaMte! annayaraM tasapANaM haNamANe kiM annayaraM tasapANaM haNai, noannayare tase pANe haNai? goyamA ! annayaraM pi tasapANaM haNai, noannayare vi tase pANe haNai / [5-1 pra.] bhagavan ! koI puruSa kisI eka trasa prANI ko mAratA huA kyA usI trasaprANI ko mAratA hai, athavA usake sivAya anya trasaprANiyoM ko bhI mAratA hai ? __ [5-1 u.] gautama! vaha usa trasaprANI ko bhI mAratA hai aura usake sivAya anya trasaprANiyoM ko bhI mAratA hai| / [2] se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai 'annayaraM pi tasapANaM [haNai ] noannayare vi tase pANe haNai ? goyamA ! tassa NaM evaM bhavai-evaM khalu ahaM egaM annayaraM tasaM pANaM haNAmi, se NaM egaM annayaraM tasaM pANaM haNamANe aNege jIve hnni| se teNaDheNaM goyamA ! taM cev| savve vi ekkgmaa| [5-2 pra.] bhagavan ! kisa hetu se Apa aisA kahate haiM ki vaha puruSa usa trasajIva ko bhI mAratA hai aura usake sivAya anya trasajIvoM ko bhI mArata detA hai| [5-2 u.] gautama! usa sajIva ko mArane vAle puruSa ke mana meM aisA vicAra hotA hai ki maiM usI trasajIva ko mAra rahA hU~, kintu vaha usa trasajIva ko mArate huA, usake sivAya anya aneka trasajIvoM ko bhI mAratA hai| isalie, he gautama ! pUrvoktarUpa se jAnanA caahie| ina sabhI kA eka samAna pATha (AlApaka) hai| 6.[1] purise NaM bhaMte ! isiM haNamANe kiM isiM haNai, noisiM haNai ? goyamA ! isiM pi haNai noisiM pi hnni| [6-1 pra.] bhagavan ! koI puruSa, RSi ko mAratA huA kyA RSi ko hI mAratA hai, athavA noRSi (RSi ke sivAya anya jIvoM) ko bhI mAratA hai ? [6-1 u.] gautama! vaha (RSi ko mArane vAlA puruSa) RSi ko bhI mAratA hai, noRSi ko bhI mAratA [2] se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccai jAva noisiM piM haNai ? goyamA ! tassa NaM evaM bhavai-evaM khalu ahaM ega isiM haNAmi, se NaM egaMisiM haNamANe aNaMte jIve haNai se teNaTTeNaM nikkhevo| [6-2 pra.] bhagavan ! aisA kahane kA kyA kAraNa hai ki RSi ko mArane vAlA puruSa RSi ko bhI mAratA Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 vyAkhyAprajJaptisUtra hai aura noRSi ko bhI? [6-2 u.] gautama ! RSi ko mArane vAle usa puruSa ke mana meM aisA vicAra hotA hai ki maiM eka RSi ko mAratA hU~, kintu vaha eka RSi ko mAratA huA ananta jIvoM ko mAratA hai| isa kAraNa he gautama ! pUrvokta rUpa se kahA gayA hai| vivecana-prANighAta ke sambandha meM sApekSa siddhAnta-(1) koI vyakti kisI puruSa ko mAratA hai to kabhI kevala usI puruSa kA vadha karatA hai, kabhI usake sAtha anya eka jIva kA aura kabhI anya jIvoM kA vadha bhI karatA hai, yoM tIna bhaMga hote haiM, kyoMki kabhI usa puruSa ke Azrita jUM, lIkha, kRmi-kIr3e Adi yA rakta, mavAda Adi ke Azrita aneka jIvoM kA vadha kara DAlatA hai| zarIra ko sikor3ane-pasArane Adi meM bhI aneka jIvoM kA vadha sambhava hai| (2) RSi kA ghAta karatA huA vyakti ananta jIvoM kA ghAta karatA hai, yaha eka hI bhaMga hai| isakA kAraNa yaha hai ki RSi avasthA meM vaha sarvavirata hone se ananta jIvoM kA rakSaka hotA hai, kintu mara jAne para vaha avirata hokara ananta jIvoM kA ghAtaka bana jAtA hai| athavA jIvita rahatA huA RSi aneka prANiyoM ko pratibodha detA hai, ve pratibodhaprApta prANI kramazaH mokSa pAte haiN| mukta jIva ananta saMsArI prANiyoM ke aghAtaka hote haiN| ata: una ananta jIvoM kI rakSA meM jIvita RSi kAraNa hai| isalie kahA gayA hai ki RSighAtaka vyakti anya ananta jIvoM kI ghAta karatA hai| ghAtaka vyakti ko vairasparza kI prarUpaNA 7.[1] purise NaM bhaMte! purisaM haNamANe kiM purisavereNaM puDheM, nopurisavereNaM puDhe ? goyamA ! niyamA tAva purisavereNaM puDhe 1 ahavA purisavereNa ya NopurisavereNa ya puDhe 2, ahavA purisavereNa ya nopurisaverehi ya puDhe 3 / [7-1 pra.] bhagavan ! puruSa ko mAratA huA koI bhI vyakti kyA puruSa-vaira se spRSTa hotA hai, athavA nopuruSa-vaira (puruSa ke sivAya anya jIva ke sAtha vaira) se spRSTa bhI hotA hai ? [7-1 u.] gautama! vaha vyakti niyama se (nizcita rUpa se) puruSavaira se spRSTa hotA hI hai| athavA puruSavaira se aura nopuruSavaira se spRSTa hotA hai, athavA puruSavaira se aura nopuruSavairoM (puruSoM ke atirikta aneka jIvoM se vaira) se spRSTa hotA hai| [2] evaM AsaM, evaM jAva cillalagaM jAva ahavA cillalagavereNa ya Nocillalagaverehi ya puddhe| ___ [7-2] isI prakAra azva se lekara yAvat citrala ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie, yAvat athavA citralavaira se aura nocitralavairoM se spRSTa hotA hai| 8. purise NaM bhaMte ! isiM haNamANe kiM isivereNaM puDhe, NoisivereNaM puDhe ? 1. (ka) bhagavatI. a. vRtti, 491 (kha) bhagavatI. bhA. 4 (paM. ghevaracandajI) pR. 1776 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka-34 585 goyamA! niyamA tAva isivereNaM puDhe 1, ahavA isivereNa ya NoisivereNa ya puDhe 2, ahavA isivereNa ya noisiverehi ya puDhe 3 / [8 pra.] bhagavan ! RSi ko mAratA huA koI puruSa kyA RSivaira se spRSTa hotA hai, yA noRSivaira se spRSTa hotA hai ? [8 u.] gautama ! vaha (RSighAtaka) niyama.se RSivaira aura noRSivairoM se spRSTa hotA hai| vivecana-ghAtaka vyakti ke lie vairasparzaprarUpaNA--(ka) puruSa ko mArane vAle vyakti ke lie vairasparza ke tIna bhaMga hote haiN| (1) vaha niyama se puruSavaira se spRSTa hotA hai, (2) puruSa ko mArate hue kisI dUsare prANI kA vadha kare to eka puruSavaira se aura eka nopuruSavaira se spRSTa hotA hai, (3)yadi eka puruSa kA vadha karatA huA, anya aneka prANiyoM kA vadha kare to vaha puruSavaira se aura anya aneka nopuruSavairoM se spRSTa hotA hai| hastI, azva Adi ke sambandha meM bhI sarvatra ye hI tIna bhaMga hote haiN| (kha) sopakrama AyuvAle RSi kA koI vadha kare to vaha prathama aura tRtIya bhaMga kA adhikArI banatA hai| yathA--vaha RSivaira se to spRSTa hotA hI hai, kintu jaba sopakrama Ayu vAle acaramazarIrI RSi kA puruSa kA vadha hotA hai taba usakI apekSA se yaha tIsarA bhaMga kahA gayA hai| ekendriya jIvoM kI paraspara zvAsocchvAsasambandhI prarUpaNA 9. puDhavikAie NaM bhaMte ! puDhavikAyaM ceva ANamati vA pANamati vA Usasati vA nIsasati vA? haMtA goyamA! puDhavikAie puDhavikkAiyaM ceva ANamati vA jAva nIsasati vaa| [9 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva, pRthvIkAyika jIva ko Abhyantara aura bAhya zvAsocchvAsa ke rUpa meM grahaNa karatA hai aura chor3atA hai ? [9 u.] hA~, gautama! pRthvIkAyika jIva, pRthvIkAyika jIva ko Abhyantara aura bAhya zvAsocchvAsa ke rUpa meM grahaNa karatA hai aura chor3atA hai| 10. puDhavikkAie NaM bhaMte ! AukkAiyaM ANamati vA jAva nIsasati vA ? haMtA, goMyamA! puDhavikkAie AukkAiyaM ANamati vA jAva nIsasati vaa| [10 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva, apkAyika jIva ko yAvat zvAsocchvAsa ke rUpa meM grahaNa karatA aura chor3atA hai ? [10 u.] hA~, gautama ! pRthvIkAyika jIva, apkAyika jIva ko (abhyAntara aura bAhya zvAsocchvAsa ke rUpa meM) grahaNa karatA aura chor3atA hai| 11. evaM teukkAiyaM vaaukkaaiyN| evaM vnnssikaaiyN| [11] isI prakAra tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika jIva ko bhI yAvat grahaNa karatA 1. bhagavatIsUtra. a. vRtti, patra 491 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 vyAkhyAprajJaptisUtra aura chor3atA hai| 12. AukkAie NaM bhaMte ! puDhavikkAiyaM ANamati vA pANamati vA0 ? evaM cev| / [12 pra.] bhagavan ! apkAyika jIva, pRthvIkAyika jIvoM ko Abhyantara evaM bAhya zvAsocchvAsa ke rUpa meM grahaNa karate aura chor3ate haiM ? [12 u.] gautama ! pUrvoktarUpa se jAnanA caahie| 13. AukkAie NaM bhaMte! AukkAiyaM ceva ANamati vA.? evaM cev| [13 pra.] bhagavan ! apkAyika jIva, apkAyika jIva ko Abhyantara evaM bAhya zvAsocchvAsa ke rUpa meM grahaNa karatA aura chor3atA hai ? [13 u.] (hA~, gautama!) pUrvoktarUpa se hI jAnanA caahie| 14. evaM teu-vaau-vnnssikaaiyN| [11] isI prakAra tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| 15. teukkAie NaM bhaMte ! puDhavikkAiyaM ANamati vA0? evaM jAva vaNassaikAie NaM bhaMte ! vaNassaikAiyaM ceva ANamati vA0 ? thev| . [15 pra.] bhagavan ! tejaskAyika jIva pRthvIkAyikajIvoM ko Abhyantara evaM bAhya zvAsocchvAsa ke rUpa meM grahaNa karatA aura chor3atA hai ? isI prakAra yAvat vanaspatikAyika jIva vanaspatikAyika jIva ko Abhyantara evaM bAhya zvAsocchvAsa ke rUpa meM grahaNa karatA aura chor3atA hai ? [15 u.] (gautama!) yaha saba pUrvokta rUpa se jAnanA caahie| _ vivecana--ekendriya jIvoM kI zvAsocchvAsa sambandhI prarUpaNA-prastuta sAta sUtroM (9 se 15 taka) meM batAyA gayA hai ki pRthvIkAyika jIva pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika jIvoM ko zvAsocchvAsa rUpa meM grahaNa karate aura chor3ate haiN| isI prakAra apkAyikAdi cAroM sthAvara jIva bhI pRthvIkAyikAdi pAMcoM sthAvara jIvoM ko zvAsocchvAsa rUpa meM grahaNa karate aura chor3ate haiN| ina pAMcoM ke 25 AlApaka (sUtra) hote haiN| jaise vanaspati eka ke Upara dUsarI sthita ho kara usake teja ko grahaNa kara letI hai, usI prakAra pRthvIkAyikAdi bhI anyonya sambaddha hone se usa rUpa meM zvAsocchvAsa (prANApAna). Adi kara lete haiN| ANamati pANamati : bhAvArtha-Abhyantara zvAsa aura ucchvAsa letA hai| Usasati nIsasati--bAhya zvAsa aura ucchvAsa grahaNa karate-chor3ate haiN|' 1. (ka) bhagavatI. bhA. 4 (paM. ghevaracandajI) pR. 1781 (kha) bhagavatI. a. vRtti, patra 492 2. vahI, patra 492 3. vahI, patra 492 Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama zataka : uddezaka - 34 pRthvIkAyikAdi dvArA pRthvIkAyikAdi ko zvAsocchvAsa karate samaya kriyA-prarUpaNA 16. puDhavikkAie NaM bhaMte ! puDhavikAiyaM ceva ANamamANe vA pANamamANe vA UsasamANe vA nIsasamANe vA kaikirie ? goyA ! siya tikirie, siya caukirie, siya paMcakirie / 587 [16 pra.] bhagavan! pRthvIkAyika jIva, pRthvIkAyika jIva ko Abhyantara evaM bAhya zvAsocchvAsa ke rUpa meM grahaNa karate aura chor3ate hue kitanI kriyA vAle hote haiM ? [16 u.] gautama ! kadAcit tIna kriyA vAle, kadAcit cAra kriyA vAle aura kadAcit pAMca kriyA vAle hote haiN| 17. puDhavikkAie NaM bhaMte ! AukkAiyaM ANamamANe vA0 ? evaM ceva / [17 pra.] bhagavan! pRthvIkAyika jIva, apkAyika jIvoM ko Abhyantara evaM bAhya zvAsocchvAsa ke rUpa meM grahaNa karate aura chor3ate hue kitanI kriyA vAle hote haiM ? [17 u.] he gautama! pUrvokta prakAra se hI jAnanA cAhie / 18. evaM jAva vaNassaikAiyaM / [18] isI prAkara yAvat vanaspatikAyika taka kahanA caahie| 19. evaM AukkAieNa vi savve vi bhANiyavvA / [19] isI prakAra apkAyika jIvoM ke sAtha bhI pRthvIkAyika Adi sabhI kA kathana karanA caahie| 20. evaM teDakkAieNa vi / [20] isI prakAra tejaskAyika ke sAtha bhI pRthvIkAyika Adi kA kathana karanA caahie| 21. evaM vAukkAieNa vi / [21] isI prakAra vAyukAyika jIvoM ke sAtha bhI pRthvIkAyika Adi kA kathana karanA caahie| 22. vaNassaikAie NaM bhaMte ! vaNassaikAiyaM ceva ANamamANe vA0 ? pucchA / gomA ! siya tikirie, siya caukirie, siya paMcakirie / [ 22 pra.] bhagavan ! vanaspatikAyika jIva, vanaspatikAyika jIvoM ko Abhyantara aura bAhya zvAsocchvAsa ke rUpa meM grahaNa karate aura chor3ate hue kitanI kriyA vAle hote haiM ? [ 22 u.] gautama ! kadAcit tIna kriyA vAle, kadAcit cAra kriyA vAle aura kadAcit pAMca kriyA vAle hote haiN| vivecana -- zvAsocchvAsa meM kriyAprarUpaNA -- pRthvIkAyikAdi jIva pRthvIkAyikAdi jIvoM ko zvAsocchvAsarUpa meM grahaNa karate hue, chor3ate hue, jaba taka unako pIr3A utpanna nahIM karate, taba taka kAyikI Adi tIna kriyAe~ lagatI haiM, jaba pIr3A utpanna karate haiM taba pAritApanikI sahita cAra kriyAeM lagatI haiM aura jaba una jIvoM kA vadha karate haiM taba prANAtipAtikI sahita pAMcoM kriyAeM lagatI haiN| 6 1. (ka) pAMca kriyAeM isa prakAra hai-- (1) kAyikI, (2) AdhikaraNikI, (3) prAdveSikI, (4) pAritAnikI aura (5) prANAtipAtikI (kha) bhagavatI. a. vRtti, patra 492 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 vyAkhyAprajJaptisUtra vAyukAya ko vRkSamUlAdi kaMpAne-girAne sambandhI kriyA 23. vAukkAie NaM bhaMte ! rukkhassa mUlaM pacAlemANe vA pavADemANe vA kaikirie ? goyamA! siya tikirie, siya caukirie, siya paMcakirie / [23. pra.] bhagavan ! vAyukAyika jIva, vRkSa ke mUla ko kaMpAte hue aura girAte hue kitanI kriyA vAle hote haiM ? [23 u.] gautama! ve kadAcit tIna kriyA vAle, kadAcit cAra kriyA vAle aura kadAcit pAMca kriyA vAle hote haiN| 24. evaM kNdN| [24] isI prakAra kaMda ko kaMpAne Adi ke sambandha meM jAnanA caahie| 25. evaM jAva bIyaM pacAlemANe vA0 pucchaa| goyamA! siya tikirie, siya caukirie, siya pNckirie| sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti.| ||cuttiisimo uddeso smtto||9.34|| ||nvmN sataM samattaM // 9 // [25 pra.] isI prakAra yAvat bIja ko kaMpAte yA girAte hue Adi kI kriyA se sambandhita prazna / [25 u.] gautama! ve kadAcit tIna kriyA vAle, kadAcit cAra kriyA vAle, kadAcit pAMca kriyA vAle hote haiN| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan! yaha isI prakAra hai, yoM kaha kara yAvat gautamasvAmI vicarate haiN| vivecana vAyukAyikoM dvArA vRkSAdi kampana-pAtana-sambandhI kriyA-vAyukAyika jIva vRkSa ke mUla ko tabhI kampita kara sakate haiM yA girA sakate haiM, jabaki vRkSa nadI ke kinAre ho aura usakA mUla pRthvI se DhaMkA huA na ho| zaMkA-samAdhAna--vRkSa ke mUla ko girAne mAtra se pAritApanikI sahita tIna kriyAeM vAyukAyikajIvoM ko kaise laga sakatI haiM ? isakA samAdhAna vRttikAra yoM karate haiM--'acetanamUla kI apekSA se tIna kriyAeM sambhava haiN| // navama zataka : cautIsavA~ uddezaka smaapt|| // navama zataka smaapt|| 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 492 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasamaM sayaM: dazama zataka prAthamika bhagavatIsUtra ke dasaveM zataka meM kula cautIsa uddezaka haiM, jinameM manuSya jIvana se tathA divya jIvana se sambandhita viSayoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| dizAe~, mAnava ke lie hI nahIM, samasta saMjJIpaMcendriya jIvoM ke lie atyanta mArgadarzaka banatI haiM, vizeSata: jala, sthala evaM nabha se yAtrA karane vAle manuSya ko agara dizAoM kA bodha na ho to vaha bhaTaka jAegA, pathabhrAnta ho jaaegaa| jisa zrAvaka ne dizAparimANavata aMgIkAra kiyA ho, usake lie to dizA kA jJAna atIva Avazyaka hai| prAcInakAla meM samudrayAtrI kutubanumA (dizAdarzanayaMtra) rakhate the, jisakI suI sadaiva uttara kI ora rahatI hai| yogI jana rAtri meM dhruva tAre ko dekhakara dizA jJAta karate haiN| isIlie zrI gautamasvAmI ne bhagavAn se prathama uddezaka meM dizAoM ke svarUpa ke viSaya meM prazma kiyA hai ki ve kitanI haiN| ve jIvarUpa haiM yA ajiivruup| unake devatA kaunakauna se haiM jinake AdhAra para unake nAma par3e haiM? dizAoM ko bhagavAn ne jIvarUpa bhI batAyA hai, ajIvarUpa bhii| vidizAe~ jIvarUpa nahIM, kintu jIvadeza, jIvapradeza rUpa haiM tathA rUpI ajIvarUpa bhI haiM, arUpI ajIvarUpa bhI haiM, ityAdi varNana paDhane se yaha spaSTa preraNA milatI hai ki pratyeka sAdhaka ko dizAoM meM sthita jIva yA ajIva kI kisI prakAra se AzAtanA yA asaMyama nahIM karanA caahie| antima do sUtroM meM zarIra ke prakAra evaM usase sambandhita tathyoM kA atideza kiyA dvitIya uddezaka meM kaSAyabhAva meM sthita saMvRta anagAra ko vividha rUpa dekhate hue sAmparAyikI aura akaSAyabhAva meM sthita ko airyApathikI kriyA lagane kA sayuktika pratipAdana hai| sAtha hI yoniyoM aura vedanAoM ke bheda-prabheda evaM svarUpa kA tathA mAsika bhikSupratimA kI vAstavika ArAdhanA kA digdarzana karAyA gayA hai| isake pazcAt akRtyasevI bhikSu kI ArAdhanA-anArAdhanA kA sayuktika pratipAdana kiyA gayA hai| yaha uddezaka sAdhakoM ke lie bahuta hI mahattvapUrNa va preraka hai| tRtIya uddezaka meM devoM aura deviyoM kI, eka dUsare ke madhya meM hokara gamana karane kI sahaja zakti aura aparA zakti (vaikriyazakti) kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 18 veM sUtra meM daur3ate hue ghor3e kI khU-khU dhvani kA hetu batAyA gayA hai aura antima 19 veM sUtra meM asatyAmRSAbhASA ke 12 prakAra batAkara unameM se baiThe raheMge, soyeMge, khar3e hoMge Adi bhASA ko prajJApanI batAkara bhagavAn ne usake mRSA hone kA niSedha kiyA hai| caturtha uddezaka ke prArambha meM gaNadhara gautamasvAmI se zyAmahastI anagAra ke trAyastriMzaka devoM ke astitva hetu tathA sadAkAla sthAyitva ke sambandha meM praznottara haiM / anta meM gautamasvAmI ke prazna ke uttara meM svayaM bhagavAn batAte haiM ki dravyArthikanaya se trAyastriMzaka deva pravAha rUpa se nitya haiM, kintu Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 vyAkhyAprajJaptisUtra paryAyArthikanaya se vyaktigata rUpa se purAne devoM kA cyavana ho jAtA hai, unake sthAna para naye trAyastriMzaka deva janma lete haiN| trAyastrizaka deva banane ke jo kAraNa batAe haiM, unameM do bAteM spaSTa hotI haiM - [1] jo bhavanapati devoM ke indroM ke trAyastriMzaka deva hue ve pUrvajanma meM pahale to ugravihArI zuddhAcArI zramaNopAsaka the, kintu bAda meM zithilAcArI pramAdI bana gae tathA antima samaya meM saMllekhanA - saMdhArA ke samaya AlocanA-pratikramaNAdi nahIM kiyA tathA [2] jo vaimAnika devendroM ke trAyastrizaka deva hue, ve pUrvajanma meM pahale aura pIche ugravihArI zuddhAcArI zramaNopAsaka rahe aura antima samaya meM saMlekhanA - saMthArA ke daurAna unhoMne AlocanA, pratikramaNAdi karake Atmazuddhi kara lii| isa samagra pATha se yaha spaSTa hai ki vANavyantara aura jyotiSka devoM meM trAyastrizaka deva nahIM hote / paMcama uddezaka meM camarendra Adi bhavanavAsI devendroM tathA unake lokapAloM kA, pizAca Adi vyantarajAtIya devoM ke indroM kI, candramA, sUrya evaM grahoM kI evaM zakrendra tathA IzAnendra kI agramahiSiyoM kI saMkhyA, pratyeka agramahiSI ke devI - parivAra kI saMkhyA evaM apane-apane nAma ke anurUpa rAjadhAnI evaM siMhAsana para baiThakara apanI-apanI sudharmA sabhA meM svadevIvarga ke sAtha maithuna nimittaka bhoga bhogane kI asamarthatA kA nirUpaNa kiyA hai| chaThe uddezaka meM zakrendra kI saudharmakalpa sthita sudharmAsabhA kI lambAI-caur3AI, vimAnoM kI saMkhyA tathA zakrendra ke upapAta, abhiSeka, alaMkAra, arcanikA, sthiti, yAvat AtmarakSaka ityAdi parivAra ke samasta varNana kA atideza kiyA gayA hai| antima sUtra meM zakrendra kI Rddhi, dyuti, yaza, prabhAva, sthiti, lezyA, vizuddhi evaM sukha Adi kA nirUpaNa bhI atidezapUrvaka kiyA gayA hai| sAtaveM se cautIsaveM uddezaka taka meM uttaradizAvartI 28 antadvIpoM kA nirUpaNa bhI jIvA - jIvAbhigama sUtra ke atidezapUrvaka kiyA gayA hai| kula milAkara pUre zataka meM manuSyoM aura devoM kI AdhyAtmika, bhautika evaM divya zaktiyoM kA nirdeza kiyA gayA hai| 1. viyAhapaNNattisuttaM visayANukkamo pR. 37-38 Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasamaMsayaM : dazama zataka saMgrahaNI-gAthArtha dazama zataka cautIsa uddezakoM kI saMgrahagAthA / 1. disa 1 saMvuDaaNagAre 2 AiDDI 3 sAmahatthi 4 devi 5 sabhA 6 / uttara aMtaradIvA 7-34 dasamammi sayammi cottiisaa||1|| [1] dazaveM zataka ke cauMtIsa uddezaka isa prakAra haiM (1) dizA, (2) saMvRta anagAra, (3) AtmaRddhi, (4) zyAmahastI, (5) devI, (6) sabhA aura (7 se 34 taka) uttaravartI antrviip| vivecana--dazama zataka ke cautIsa uddezaka-prastuta sUtra (1) meM dasaveM zataka ke cautIsa uddezakoM kA nAmollekha kiyA gayA hai| unakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai| (1) prathama uddezaka meM dizAoM ke sambandha meM nirUpaNa hai| (2) dvitIya uddezaka meM saMvRta anagAra Adi ke viSaya meM nirUpaNa hai| (3) tRtIya uddezaka meM devAvAsoM ko ullaMghana karane meM devI kI AtmaRddhi (svazakti) kA nirUpaNa hai| (4) caturtha uddezaka meM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke zyAmahastI' nAmaka ziSya ke praznoM se sambandhita kathana hai| (5) paMcama uddezaka meM camarendra Adi indroM kI deviyoM (agramahiSiyoM) ke sambandha meM nirUpaNa hai| (6) chaThe uddezaka meM devoM kI sudharmAsabhA ke viSaya meM pratipAdana hai aura 7 veM se 34 veM uddezaka meM uttaradizA ke 28 antarvIpoM ke viSaya meM 28 uddezaka haiN| 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 492 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDhamo uddesao : 'disa' prathama uddezaka : dizAoM kA svarUpa upodghAta 2. rAyagihe jAva evaM vadAsI [2] rAjagRha nagara meM gautama svAmI ne (zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI se) yAvat isa prakAra pUchAdizAoM kA svarUpa 3. kimiyaM bhaMte ! pAINA ti pavuccati ? goyamA! jIvA ceva ajIvA cev| [3 pra.] bhagavan ! yaha pUrvadizA kyA kahalAtI hai ? [3 u.] gautama! yaha jIvarUpa bhI hai aura ajIvarUpa bhI hai| 4. kimiyaM bhaMte ! paDINA ti pavuccati ? goyamA! evaM cev| [4 pra.] bhagavan ! yaha pazcimadizA kyA kahalAtI hai ? [4 u.] gautama! yaha bhI pUrvadizA ke samAna jAnanA caahie| 5. evaM dAhiNA, evaM udINA, evaM uDDA, evaM ahA vi| [5] isI prakAra dakSiNadizA, uttaradizA, UrdhvadizA aura adhodizA ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| vivecana--dizAe~ : jIva-ajIvarUpa kyoM ? --prastuta tIna sUtroM (3-4-5) meM pUrvAdi chahoM dizAoM ke svarUpa ke sambandha meM gautamasvAmI dvArA pUche jAne para bhagavAn ne unheM jIvarUpa bhI batAyA hai aura ajIvarUpa bhI batAyA hai| pUrva Adi sabhI dizAe~ jIvarUpa isalie haiM ki unameM ekendriya Adi jIva rahe hue haiN| ajIvarUpa isalie haiM ki unameM ajIva (dharmAstikAyAdi) padArtha rahe hue haiN| pUrvadizA kA prAcI' aura pazcimadizA kA 'pratIcI' nAma bhI prasiddha hai| ___ dUsare dArzanikoM--vizeSataH naiyAyika-vaizeSikoM ne dizA ko dravyarUpa mAnA hai, kaI darzana paramparAoM meM dizAoM ko devatArUpa mAna kara unakI pUjA karane kA vidhAna kiyA hai| tathAgata buddha ne dravyadizAoM kI 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 493 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka - 1 593 apekSA bhAvadizAoM kI pUjA kA svarUpa batAyA hai| kintu bhagavAn mahAvIra ne pUrvokta kAraNoM se inheM jIvaajIvarUpa batAyA hai / dizAoM ke dasa bheda 6. kati NaM bhaMte ! disAo paNNattAo ? goyamA ! dasa disAo paNNattAo, taM jahA ---- puratthimA 1 puratthimadAhiNA 2 dAhiNA 3 dAhiNapaccatthiyA 4 paccatthimA 5 paccatthimuttarA 6 uttarA 7 uttarapuratthimA 8 uDDhA 9 ahA 10 // [6 pra.] bhagavan! dizAe~ kitanI kahI gaI haiM ? [6 u.] gautama ! dizAe~ dasa kahI gaI haiN| isa prakAra haiM-- (1) pUrva, (2) pUrva-dakSiNa (AgneyakoNa), (3) dakSiNa, (4) dakSiNa-pazcima (naiRtyakoNa), (5) pazcima, (6) pazcimottara (vAyavyakoNa), (7) uttara, (8) uttarapUrva (IzAnakoNa), (9) UrdhvadizA aura (10) adhodizA / vivecana -- dasa dizAoM ke nAma -- prastuta chaThe sUtra meM daza dizAoM ke nAmoM kA ullekha kiyA gayA hai / pUrvasUtroM meM 6 dizAe~ batAI gaI thiiN| isameM cAra vidizAoM ke 4 koNoM (pUrvadakSiNa, dakSiNapazcima, pazcimottara evaM uttarapUrva) ko jor3akara 10 dizAe~ batAI gaI haiN| dizAoM kA yantra - vAyavya pazcima naiRtya daza dizAoM ke nAmAntara uttara urdhva evaM adhaH dakSiNa IzAna pUrva Agneya 7. eyAsi NaM bhaMte ! dasaNhaM disANaM kati NAmadhejjA paNNattA ? goyA ! dasa nAmajjA paNNattA, taM jahA iMda'ggeyI 1-2 jammA ya 3 neratI 4 vAruNI 5 ya vAyavvA 6 / somA 7 IsANI yA 8 vimalA ya 9 tamA ya 10 bodhavvA // 2 // 1. (ka) pRthivyapatejovAyvAkAzakAladigAtmamanAMsi navaiva / tarkasaMgraha, sU. 2 2. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 2, pR. 485 (kha) siMgAlasutta jAtaka Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 vyAkhyAprajJaptisUtra [7 pra.] bhagavan ! ina dasa dizAoM ke kitane nAma kahe gae haiM ? [7 u.] gautama ! (inake) dasa nAma haiM, ve isa prakAra [gAthArtha]-(1) aindrI (pUrva), (2) AgneyI (agnikoNa), (3) yAmyA (dakSiNa), (4) nairRtI (naiRtyakoNa), (5) vAruNI (pazcimI), (6) (vAyavyA vAyavyakoNa), (7) saumyA (uttara), (8) aizAnI (IzAnakoNa), (9) vimalA (UrdhvadizAM) aura (10) tamA (adhodizA), ye dasa (dizAoM ke) nAma samajhane caahie| vivecana dizAoM ke ye dasa nAmAntara kyoM?--prastuta 7 veM sUtra meM dizAoM ke dUsare nAmoM kA ullekha kiyA gayA hai| pUrvadizA (aindrI) isIlie kahalAtI hai kyoMki usakA svAmI (devatA) indra hai| isI prakAra agni, yama nairRti, varuNI, vAyu, soma aura IzAna devatA svAmI hone se ina dizAoM ko kramazaH AgneyI, yAmyA, nairRtI, vAruNa, vAyavyA, saumyA aura aizAnI kahate haiN| prakAza-yukta hone se UrdhvadizA ko 'vimalA' aura andhakArayukta hone se adhodizA ko 'tamA' kahate haiN|' dasa dizAoM kI jIva-ajIva sambandhI vaktavyatA 8. iMdA NaM bhaMte ! disA kiM jIvA, jIvadesA, jIvapadesA, ajIvA, ajIvadesA, ajIvapadesA ? __goyamA! jIvA vi, taM ceva jAva ajIvapaesA vi| je jIvA te niyamaM egiMdiyA beiMdiyA jAva paMciMdiyA, anniNdiyaa| je jIvadesA te niyamaM egiMdiyadesA jAva anniNdiydesaa| je jIvapaesA te niyamaM egiMdiyapaesA jAva anniNdiypesaa|jeN ajIvA, te duvihA paNNattA, taM jahA-rUviajIvA ya, arUviajIvA y| je rUviajIvA te cauvvihA paNNattA, taM jahA-khaMdhA 1 khaMdhadesA 2 khaMdhapaesA 3 paramANupoggalA 4 / __ je arUviajIvA te sattavihA paNNattA, taM jahA-no dhammatthikAye, dhammatthikAyassa dese 1 dhammatthikAyassa padesA 2, no adhammatthikAye, adhammasthikAyassa dese 3 adhammatthikAyassa padesA 4, no AgAsatthikAye, AgAsatthikAyassa dese 5 AgAsatthikAyassa padesA 6 addhAsamaye 7 / __ [8 pra.] bhagavan ! aindrI pUrva dizA jIvarUpa hai, jIva ke dezarUpa hai, jIva ke pradezarUpa hai, athavA ajIvarUpa hai, ajIva ke dezarUpa hai yA ajIva ke pradezarUpa hai ? [8 u.] gautama! vaha (aindrI dizA) jIvarUpa bhI hai, ityAdi pUrvavat jAnanA cAhie, yAvat vaha ajIvapradezarUpa bhI hai| usameM jo jIva haiM, ve niyamata: ekendriya, dvIndriya, yAvat paMcendriya tathA anindriya (kevalajJAnI) haiN| jo 1. indro devatA yasyAH saindrii| agnirdevatA yasyAH sA'gneyI...... IzAnadevatA aizAnI vimalatayA vimlaa| tamA rAtristadAkAra tvaattmaa'ndhkaaretyrthH| bhagavatI. a. vRtti, patra 493 Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka-1 595 jIva ke deza haiM, ve niyamataH ekendriya jIva ke deza haiM, yAvat anindriya jIva ke deza haiM jo jIva ke pradeza haiM, ve niyamata: ekendriya jIva ke pradeza haiM, yAvat anindriya jIva ke pradeza haiN| usameM jo ajIva haiM, ve do prakAra ke haiM, yathA--rUpI ajIva aura arUpI ajiiv| rUpI ajIvoM ke cAra bheda haiM yathA--(1) skandha, (2) skandhadeza, (3) skandhapradeza aura (4) prmaannupudgl| jo arUpI ajIva haiM, ve sAta prakAra ke haiM, yathA(1) (skandharUpasamagra) dharmAstikAya nahIM, kintu dharmAstikAya kA deza hai, (2) dharmAstikAya ke pradeza haiM, (3) (3) (skandharUpa) adharmAstikAya nahIM, kintu adharmAstikAya kA deza hai, (4) adharmAstikAya ke pradeza haiM, (5) (skandharUpa) AkAzAstikAya nahIM, kintu AkAzAstikAya kA deza hai, (6) AkAzAstikAya ke pradeza haiM aura (7) addhAsamaya arthAt kAla hai| vivecana--dizA-vidizAoM kA AkAra evaM vyApakatva--pUrva, pazcima, uttara aura dakSiNa, ye cAroM mahAdizAe~ gAr3I (zakaTa) kI uddhi (oDhaNa) ke AkAra kI haiM aura AgneyI, nairRtI, vAyavyA aura aizAnI ye cAra vidizAeM muktAvalI (motiyoM kI lar3I) ke AkAra kI haiN| UrdhvadizA aura adhodizA rucakAkAra haiM, arthAt--meruparvata ke madhyabhAga meM 8 rucakapradeza haiM, jinameM se cAra Upara kI ora aura cAra nIce kI ora gostanAkAra haiN| yahA~ se dasa dizAe~ mUla meM do-do pradezI nikalI haiM aura Age do-do pradeza kI vRddhi hotI huI lokAnta taka evaM aloka meM calI gaI haiN| loka meM asaMkhyAta pradeza taka aura aloka meM ananta pradeza taka bar3hI haiN| isalie inakI AkRti gAr3I ke oDhaNa ke samAna hai| cAroM vidizAe~ eka-eka pradeza vAlI nikalI haiM aura lokAnta taka ekapradezI hI calI gaI haiN| Urdhva aura adhodizA cAra-cAra pradeza vAlI nikalI haiM aura lokAnta taka evaM aloka meM bhI calI gaI haiN| pUrvadizA jIvAdirUpa hai kintu vahA~ samagra dharmAstikAyAdi nahIM, kinta dharma, adharma evaM AkAza kA eka dezarUpa aura asaMkhyapradezarUpa haiM tathA addhA vyapradezarUpa haiM tathA addhA-samayarUpa hai| isa prakAra arUpI ajIvarUpa sAta prakAra kI pUrvadizA hai| 9. aggeyI NaM bhaMte ! disA kiM jIvA, jIvadesA, jIvapadesA0 pucchaa| goyamA ! No jIvA, jIvadesA vi, jIvapadesA vi, ajIvA vi, ajIvadesA vi, ajIvapadesA vi|je jIvadesA te niyamaM egiNdiydesaa|ahvaa egidiyadesA ya beiMdiyassa dese 1, ahavA egiMdiyadesA beiMdiyassa desA 2, ahavA egidiyadesA ya beiMdiyANa ya desA 3 / ahavA egiMdiyadesA ya teiMdiyassa dese, evaM ceva tiyabhaMgo bhaanniyvvo| evaM jAva aNiMdiyANaM tiybhNgo| je jIvapadesA te niyamA egidiydesaa| ahavA egiMdiyapadesA ya beiMdiyassa padesA, ahavA egidiyapadesA ya beiMdiyANaM ya pesaa| evaM Adillavirahio jAva anniNdiyaannN| je ajIvA te duvihA paNNattA, taM jahA-rUviajIvA ya arUviajIvA y| je rUviajIvA te cauvvihA paNNattA, taM jahA-khaMdhA jAva' paramANupoggalA 4 / je arUviajIvA se sattavidhA 1. 'sagaDuddhisaMThiyAo mahAdisAo havaMti cttaari|muttaavliiy cauro do ceva ya hoMti ruygnibhe||' -bhagavatI. a. vRtti, patra 494 1. 'jAva' pada-sUcita paatth--"khNdhdesaa,khNdhpesaa|" Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 vyAkhyAprajJaptisUtra paNNattA, taM jahA-no dhammatthikAye, dhammatthikAyassa dese 1 dhammatthikAyassa padesA 2, evaM adhammatthikAyassa vi 3-4 evaM AgAsasthikAyassa vi jAva AgAsatthikAyassa padesA 5-6, addhAsamaye 7 / [9 pra.] bhagavan ! AgneyIdizA kyA jIvarUpa hai, jIvadezarUpa hai, athavA jIvapradezarUpa hai ? ityAdi pUrvavat prshn| [9 u.] gautama! vaha (AgneyIdizA) jIvarUpa nahIM, kintu jIva ke dezarUpa hai, jIva ke pradezarUpa bhI hai tathA ajIvarUpa hai aura ajIva ke pradezarUpa bhI hai| isameM jIva ke jo deza haiM ve niyamataH ekendriya jIvoM ke deza haiM, athavA ekendriyoM ke bahuta deza aura dvIndriya kA eka deza hai, 1 athavA ekendriyoM ke bahuta deza evaM dvIndriyoM ke bahuta deza haiM 2, athavA ekendriyoM ke bahuta deza aura bahuta dvIndriyoM ke bahuta deza haiM 3. (ye tIna bhaMga haiM, isI prakAra) ekendriyoM ke bahuta deza aura eka trIndriya kA eka deza hai 1, isI prakAra se pUrvavat trIndriya ke sAtha tIna bhaMga kahane caahie| isI prakAra yAvat anindriya taka ke bhI kramazaH tIna-tIna bhaMga kahane caahie| isameM jIva ke jo pradeza haiM, ve niyama se ekendriyoM ke pradeza haiM / athavA ekendriyoM ke bahuta pradeza aura eka dvIndriya ke bahuta pradeza haiM, athavA ekendriyoM ke bahuta pradeza aura bahuta dvIndriyoM ke bahuta pradeza haiN| isI prakAra sarvatra prathama bhaMga ko chor3akara do-do bhaMga jAnane cAhie, yAvat anindriya taka isI prakAra kahanA caahie| ajIvoM ke do bheda haiM, yathA-rUpI ajIva aura arUpI ajiiv| jo rUpI ajIva haiM, ve cAra prakAra ke haiM, yathA--skandha se lekara yAvat paramANu pudgala taka / arUpI ajIva sAta prakAra ke haiM, yathA--dharmAstikAya nahIM, kintu dharmAstikAya kA deza, dharmAstikAya ke pradeza, adharmAstikAya. nahIM, kintu adharmAstikAya kA deza, adharmAstikAya ke pradeza, AkAzAstikAya nahIM, kintu AkAzAstikAya kA deza, AkAzAstikAya ke pradeza aura addhAsamaya (kaal)| (vidizAoM meM jIva nahIM hai, isalie sarvatra deza-pradeza-viSayaka bhaMga hote haiN|) ___ AgneyI vidizA kA svarUpa-AgneyI vidizA jIvarUpa nahIM hai, kyoMki sabhI vidizAoM kI caur3AI eka-eka pradezarUpa hai| ve ekapradezI hI nikalI haiM aura anta taka ekapradezI hI rahI haiM aura eka pradeza meM samagra jIva kA samAveza nahIM ho sakatA, kyoMki jIva kI avagAhanA asaMkhyapradezAtmaka hai| jIvadeza sambandhI bhaMgajAla-ekendriya sakalalokavyApI hone se AgneyI dizA meM niyamataH ekendriya deza to hote hI haiN| athavA ekendriya sakalalokavyApI hone se aura dvIndriya alpa hone se kahIM eka kI bhI saMbhAvanA hai| isalie kahA gayA-ekendriya ke bahuta deza aura eka dvIndriya kA deza, isa prakAra vikasaMyogI prathama bhaMga huaa| yoM tIna bhaMga hote haiN| isa prakAra pratyeka indriya ke sAtha tIna-tIna bhaMga hote haiN| 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 494 2. vahI, patra 494 Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka-1 10. jammA NaM bhaMte ! disA kiM jIvA0? jahA iMdA (su. 8) taheva nirvsesN| [10 pra.] bhagavan! yAmyA (dakSiNa)-dizA kyA jIvarUpa hai| ityAdi pUrvavat prazna / [10 u.] (gautama!) aindrIdizA ke samAna sabhI kathana (sU. 8 meM ukta) jAnanA caahie| 11. neraI jahA aggeyI (su. 9) / [11] nairRtI vidizA kA (etadviSayaka samagra) kathana (sU. 9 meM ukta) AgneyI vidizA ke samAna jAnanA caahie| 12. vAruNI jahA iMdA (su.8)| [12] vAruNI (pazcima)-dizA kA (isa sambandha meM kathana) (sU. 8 meM ukta) endrI dizA ke samAna jAnanA caahie| 13. vAyavvA jahA aggeyI (su. 9) [13] vAyavvA vidizA kA kathana AgneyI ke samAna hai| 14. somA jahA iNdaa| [14] saumyA (uttara)-dizA kA kathana aindrIdizA ke samAna jAna lenA caahie| 15. IsANI jahA aggeyii| [15] aizAnI vidizA kA kathana AgneyI ke samAna jAnanA caahie| 16. vimalAe jIvA jahA aggeIe, ajIvA jahA iNdaae| [16] vimalA (Urdhva)-dizA meM jIvoM kA kathana AgneyI ke samAna hai tathA ajIvoM kA kathana aindrIdizA ke samAna hai| 17. evaM tamAe vi, navaraM arUvI chvvihaa| addhAsamayo na bhnnnnti| [17] isI prakAra tamA (adhodizA) kA kathana bhI jAnanA caahie| vizeSa itanA hI hai ki tamAdizA meM arUpI-ajIva ke 6 bheda hI haiM, vahA~ addhAsamaya nahIM hai| ataH addhAsamaya kA kathana nahIM kiyA gyaa| zeSa dizA-vidizAoM kI jIva-ajIvaprarUpaNA--sU. 10 se 17 taka ATha sUtroM meM nirUpita tathya kA niSkarSa yaha hai ki zeSa tInoM dizAoM kA jIva-ajIva sambandhI kathana pUrvadizA ke samAna aura zeSa tInoM vidizAoM kA jIva-ajIva sambandhI kathana AgneyIdizA ke samAna jAnanA caahie| UrdhvadizA meM jIvoM kA kathana AgneyI ke samAna tathA ajIva-sambandhI kathana aindrI ke samAna jAnanA caahie| tamA (adho)dizA kA bhI jIva-ajIva-sambandhI kathana UrdhvadizAvat hai kintu vahAM gatimAn sUrya kA prakAza na hone se Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 vyAkhyAprajJaptisUtra addhAsamaya kA vyavahAra sambhava nahIM hai| ata: vahA~ addhAsamaya (kAla) nahIM hai| yadyapi UrdhvadizA meM bhI gatimAn sUrya kA prakAza na hone se addhAsamaya kA vyavahAra saMbhava nahIM hai, tathApi meruparvata ke sphaTikakANDa meM gatimAn sUrya ke prakAza kA saMkramaNa hotA hai| isalie vahA~ samaya kA vyavahAra sambhava hai|' zarIra ke bheda-prabheda tathA sambandhita nirUpaNa 18. kati NaM bhaMte ! sarIrA paNNattA?. goyamA ! paMca sarIrA paNNattA, taM jahA- orAlie jAva kammae / [18 pra.] bhagavan ! zarIra kitane prakAra ke kahe gae haiM ? [18 u.] gautama ! zarIra pAMca prakAra ke kahe gae haiN| yathA--audArika, yAvat (vaikriya, AhAraka, taijasa aura) kArmaNa shriir| 19.orAliyasarIreNaM bhaMte ! kativihe paNNatte? evaM ogAhaNasaMThANapadaM niravasesaM bhANiyavvaM jAva appAbahugaM ti| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti.| ||dsme sae paDhamo uddeso smtto||10-1|| [19. pra.] bhagavan ! audArika zarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? [19 u.] (gautama!) yahA~ prajJApanAsUtra ke (21 veM) avagAhana-saMsthAna-pada meM varNita samasta varNana alpabahutva taka karanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai! vivecana-zarIra : prakAra tathA avagAhanAdi-prastuta do sUtroM (18-19) meM zarIra sambandhI prarUpaNA prajJApanAsUtra ke 21 veM avagAhana-saMsthAnapada kA atideza karake kI gaI hai| vahA~ zarIra ke audArika Adi 5 prakAra, unakA saMsthAna (AkAra), pramANa, pudgalacaya, zarIroM kA pArasparika saMyoga, dravyArtha-pradezArtha tathA alpabahutva evaM zarIroM kI avagAhanA Adi dvAroM ke mAdhyama se vistRta varNana kiyA gayA hai| vahI samagra varNana alpabahutva taka yahA~ karanA caahie|' // dazama zataka : prathama uddezaka smaapt|| 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 494 2. (ka) prajJApanAsUtra : avagAhana-saMsthAnapada, 21, sU. 1474-1566, pR. 328-349 (mahA. jai. vidyAlaya) (kha) saMgrahagAthA-kaI 1 saMThANa 2 pamANaM 3, poggalaciNaNA 4 sriirsNjogo5| davva-paesa'ppabahuM 6 sarIrogAhaNAe y||1|| -bhagavatI. a.vRtti, patra 495 Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIo uddesao : dvitIya uddezaka saMvuDaaNagAre : saMvRta anagAra upodghAta 1. rAyagihe jAva evaM vyaasii| [1] rAjagRha meM (zramaNa bhagavAn mahAvIra se) yAvat gautamasvAmI ne isa prakAra pUchAvIcipatha aura avIcipatha sthita saMvRta anagAra ko lagane vAlI kriyA 2. [1] saMvuDassa NaM bhaMte ! aNagArassa vIyI paMthe ThiccA purao rUvAiM nijjhAyamANassa, maggato rUvAIM avayakkhamANassa, pAsato rUvAI avaloemANassa, uDDhaM rUvAiM oloemANassa, ahe rUvAI AloemANassa tassa NaM bhaMte ! kiM iriyAvahiyA kiriyA kajjai, saMparAiyA kiriyA kajjai? _____ goyamA ! saMvuDassa NaM aNagArassa vIyI paMthe ThiccA jAva tassa NaM No iriyAvahiyA kiriyA kajjai, saMparAiyA kiriyA kjji| [2-1 pra.] bhagavan ! vIcipatha (kaSAyabhAva) meM sthita hokara sAmane ke rUpoM ko dekhate hue, pIche rahe hue rUpoM ko dekhate hue, pArzvavartI (donoM bagala meM) rahe hue rUpoM ko dekhate hue, Upara ke (Urdhvasthita) rUpoM kA avalokana karate hue evaM nIce ke (adha:sthita) rUpoM kA nirIkSaNa karate hue saMvRta anagAra ko kyA airyApathikI kriyA lagatI hai athavA sAmparAyikI kriyA lagatI hai ? / [2-1 u.] gautama ! vIcipatha (kaSAyabhAva) meM sthita ho kara sAmane ke rUpoM ko dekhate hue yAvat nIce ke rUpoM kA avalokana karate hue saMvRta anagAra ko airyApathikI kriyA nahIM lagatI, kintu sAmparAyikI kriyA lagatI hai| [2] se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccai-saMvuDa0 jAva saMparAiyA kiriyA kajjai? goyamA ! jassa NaM koha-mANa-mAyA-lobha evaM jahA sattamasae paDhamoddesae (sa. 7 u. 1 su. 16 [2] ) jAva se NaM ussuttameva rIyai, se teNaDheNaM jAva saMparAiyA kiriyA kjji| [2-2 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ki vIcipatha meM sthita...... yAvat saMvRta anagAra ko yAvat sAmparAyikI kriyA lagatI hai, airyApathikI kriyA nahIM lagatI hai ? _[2-2 u.] gautama ! jisake krodha, mAna, mAyA evaM lobha vyucchinna ho gae hoM, usI ko airyApathikI kriyA lagatI hai, ityAdi (saMvRta anagArasambandhI) saba kathana saptama zataka ke prathama uddezaka meM kahe anusAra, yAvat yaha saMvRta anagAra sUtraviruddha (UtsUtra) AcaraNa karatA hai, yahA~ taka jAnanA caahie| isI kAraNa he gautama ! kahA gayA ki yAvat sAmparAyikI kriyA lagatI hai| Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra 3. [ 1 ] saMvuDassa NaM bhaMte! aNagArassa avIyI paMthe ThiccA purato ruvAiM nijjhAyamANassa jAva tassa NaM bhaMte! kiM iriyAvahiyA kiriyA kajjai0 ? pucchA / 600 goyA ! saMvuDa0 jAva tassa NaM iriyAvahiyA kiriyA kajjai, no saMparAiyA kiriyA kajjai / [3-1] bhagavan! avIcipatha (akaSAyabhAva) meM sthita saMvRta anagAra ko sAmane ke rUpoM ko nihArate hue yAvat nIce ke rUpoM kA avalokana karate hue kyA airyApathikI kriyA lagatI hai, athavA sAmparAyikI kriyA lagatI hai ?, ityAdi prazna / [3-1] gautama! akaSAyabhAva meM sthita saMvRta anagAra ko uparyukta rUpoM kA avalokana karate hue airyApathikI kriyA lagatI hai, (kintu) sAmparAyikI kriyA nahIM lagatI hai| [2] se keNaTTheNaM bhaMte! evaM vuccai ? jahA sattamasae sattamuddesae ( sa. 7 u. 7 su. 1 [2] ) java seNaM ahAsuttameva rIyai, se teNaTTheNaM jAva no saMparAiyA kiriyA kajjai / [3-2 pra.] bhagavan ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? [ 3-2 u.] gautama ! saptama zataka ke saptama uddezaka meM varNita (-jisake krodha, mAna, mAyA aura lobha vyucchinna ho gae hoM ) -- aisA jo saMvRta anagAra yAvat sUtrAnusAra AcaraNa karatA hai, (usako airyA pathikI kriyA lagatI hai, sAmparAyikI kriyA nahIM lagatI hai|) isI kAraNa maiM kahatA hU~, yAvat sAmparAyika kriyA nahIM lagatI / airyApathikI aura sAmparAyikI kriyA ke adhikArI - saptama zataka meM pratipAdita jaina siddhAnta kA atideza karake yahA~ batAyA gayA hai ki jo Age-pIche ke, agala-bagala ke Upara-nIce ke rUpoM kA avalokana karate hue calatA hai, kintu jisakA kaSAyabhAva vyucchinna nahIM huA hai, aise sUtra - viruddha pravRtti karane vAle saMvRta anagAra ko sAmparAyikI kriyA lagatI hai, kintu jisakA kaSAyabhAva vyucchinna ho gayA hai yAvat jo sUtrAnusAra pravRtti karatA hai, usa saMvRta anagAra ko airyApathikI kriyA lagatI hai| 1-2 vIyapaMthe : cAra rUpa : cAra artha - ( 1 ) vIcipathe-- vIci kA yahA~ artha hai-- samprayoga, ataH bhAvArtha huA-- kaSAyoM aura jIva kA sambandha / vIcimAn kA artha kaSAyavAn ke aura pathe kA artha 'mArga meM' hai / ( 2 ) vicipathaM vicir dhAtu pRthakbhAva artha meM hai / ata: bhAvArtha huA jo yathAkhyAtasaMyama se pRthak hokara kaSAyodaya ke mArga meM hai / (3) vicitipathe-- jo rAgAdi vikalpoM ke vicintana ke patha meM hai aura ( 4 ) vikRtipathe -- jisa sthiti meM sarAgatA hone se virUpA kRti -- kriyA hai, usa vikRti ke mArga meM / avIyIpaMthe -- cArarUpa : cAra artha - ( 1 ) avIcipathe-- akaSAya sambandha vAle mArga meM, (2) avicipathe--yathAkhyAtasaMyama se apRthak mArga meM, (3) avicitipathe-- rAgAdi vikalpoM ke avicintana patha meM aura (4) avikRtipathe-- avikRtirUpa patha meM yAnI vItarAga hone se jisa patha meM kriyA avikRta ho| 1 - 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 495 kA sArAMza 3. bhagavatI. a. vRtti, patra 496 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka-2 601 'purao' Adi zabdoM kA bhAvArtha-purao-Age ke| nijjhAyamANassa-nihArate yA cintana karate hue / maggao-- pIche ke| avayakkhamANassa- avakAMkSA-apekSA karate hue, yA prekSaNa karate hue| avaloemANassa-avalokana karate hue| sNpraaiyaa--saampraayikii-kssaaysmbndhii| ussuttamevarIyaiutsUtra-sUtraviruddha hI calatA hai| ahAsuttaM ythaasuutr-suutraanusaar| IriyAvahiyA kiriyA- airyApathika kriyA, jo kevala yogapratyayA karmabandhakriyA ho| yoniyoM ke bheda-prabheda prakAra evaM svarUpa 4. katividhA NaM bhaMte ! joNI paNNattA ? goyamA ! tivihA joNI paNNattA, taM jahA-sIyA usiNA siitosinnaa|evN joNIpayaM niravasesaM bhaanniyvvN| [4 pra.] bhagavan ! yoni kitane prakAra kI kahI gaI hai ? ___ [4 u.] gautama! yoni tIna prakAra kI kahI gaI hai| vaha isa prakAra-zIta, uSNa, zItoSNa / yahA~ (prajJApanAsUtra kA nauvA~) yonipada sampUrNa kahanA caahie| vivecana-yonisambandhI nirUpaNa- prastuta cauthe sUtra meM yoni ke prakAra, bhedopabheda, saMkhyA, varNAdi kA vivaraNa jAnane ke lie prajJApanAsUtragata yonipada kA atideza kiyA gayA hai|' yoni kA nirvacanArtha- yonizabda 'yu mizraNe' dhAtu se niSpanna huA hai| ata: isakA vyutpattijanya artha huA jisameM taijasa kArmaNazarIra vAle jIva audArika Adi zarIra ke yogya pudgalaskandha-samudAya ke sAtha mizrita hote haiM, use yoni kahate haiN|' yoni ke sAmAnyatayA tIna prakAra- prastuta mUla pATha meM yoni tIna prakAra kI batAI gaI hai| zIta, uSNa, zItoSNa / zItasparza ke pariNAma vAlI zItayoni, uSNasparza ke pariNAma vAlI uSNayoni aura ubhayasparza ke pariNAma vAlI zItoSNayoni kahalAtI hai| prajJApanA ke yonipada ke anusAra nArakoM kI zIta aura uSNa do prakAra kI yoniyA~ haiM, devoM aura garbhaja jIvoM kI zItoSNa yoniyA~ haiM / tejaskAya kI uSNayoni hotI hai tathA zeSa jIvoM ke tInoM prakAra kI yoniyA~ hotI haiN| prakArAntara se yoni ke tIna bheda- isa prakAra haiM-sacitta (jIva-pradezoM se sambandhita) acitta (sarvathA jIvarahita) aura mishr| nArakoM aura devoM kI yoniyA~ acitta hotI hai| garbhaja jIvoM kI sacittAcitta 1. vahI, patra 496 2. (ka) viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNayukta), bhA. 2, pR. 488-489 (kha) prajJApanAsUtra (ma. jai. vidyAlaya) 9vA~ yonipada, sU. 738-73, pR. 190-92 3. 'yuvanti-taijasa-kArmaNazarIravanta audArikAdizarIrayogyaskandhasamudAyena mizrIbhavanti jIvA yasyAM sA yoniH|' -bhagavatI. a. vRtti, patra 496 Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 vyAkhyAprajJaptisUtra (aMzata: jIvapradeza-sahita aura aMzata: jIvapradeza-rahita) yoni hotI hai aura zeSa jIvoM kI tInoM prakAra kI yoni hotI hai| . __ anya prakAra se yoni ke tIna bheda- ye haiM-- saMvRta (jo utpattisthAna DhaMkA huA-gupta ho, vaha) vivRta ( jo utpattisthAna khulA huA ho, vaha), evaM saMvRta-vivRta (jo kucha DhaMkA huA aura kucha khulA huA ho, vaha) yoni / nArakoM, devoM aura ekendriya jIvoM ke saMvRtayoni, garbhaja jIvoM ke saMvRtavivRtayoni aura zeSa jIvoM ke vivRtayoni hotI hai| utkRSTatA-nikRSTatA kI dRSTi se yoni ke tIna prakAra kUrmonnatA (kachue kI pITha kI taraha unnata, zaMkhavartA-(zaMkha ke samAna Avarta vAlI) aura vaMzIpatrA- (bAMsa ke do pattoM ke samAna sampuTa mile hue hoN| cakravartI kI paTarAnI zrIdevI kI zaMkhAvartA yoni| tIrthaMkara, baladeva, vAsudeva Adi uttama puruSoM kI mAtA ke kUrmonnatA yoni tathA zeSa samasta saMsArI jIvoM kI mAtA ke vaMzIpatrA yoni hotI hai| caurAsI lAkha jIvayoniyA~- vAstava meM yoni kahate haiM--jIvoM ke utpattisthAna ko| vaha yoni pratyeka jIvanikAya ke varNa, gandha, rasa aura sparza ke bheda se aneka prakAra kI hai| yathA--pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya aura vAyukAya kI pratyeka kI 7-7 lAkha yoniyA~ haiM, pratyeka vanaspatikAya kI 10 lAkha, sAdhAraNa vanaspatikAya kI 14 lAkha, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya kI pratyeka kI 4-4 lAkha aura manuSya kI 14 lAkha yoniyA~ haiN| ye saba milA kara 84 lAkha yoniyA~ hotI haiM / yadyapi vyaktibheda kI apekSA se ananta jIva hone se jIvayoniyoM kI saMkhyA ananta hotI hai, kintu yahA~ samAna varNa, gandha, rasa aura sparza vAlI yoniyoM ko jAtirUpa se sAmAnyatayA eka yoni mAnI gaI hai| isa dRSTi se yoniyoM kI kula 84 lAkha jAtiyA~ (kismeM) vividha vedanA : prakAra evaM svarUpa 5. katividhA NaM bhaMte ! vedaNA paNNattA ? goyamA ! tivihA vedaNA paNNattA, taM jahA-sItA usiNA siitosinnaa| evaM vedaNApadaM bhANitavvaM jAva neraiyA NaM bhaMte ! kiM dukkhaM vedaNaM vedeti, suhaM vedaNaM vedeti, adukkhamasuhaM vedaNaM vedeti ? goyamA ! dukkhaM pi vedaNaM vedeti, suhaM pi vedaNaM vedeti, adukkhamasuhaM pi vedaNaM vedeti / 1. (ka) prajJApanA. 9 vAM yonipada (kha) bhagavatI. a. vRtti, patra 496-497 2. bhagavatI. vivecana (paM. ghevaracandajI), bhA. 4 pR. 1715 "samavaNNAI sameyA bahavo vihu joNibheyalakkhA u| sAmaNNA gheppaMti hu ekkajoNIe ghnnennN||" Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka - 2 603 [5 pra] bhagavan! vedanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? [5 u.] gautama! vedanA tIna prakAra kI kahI gaI hai| yathA-- zItA, uSNA aura zItoSNA / isa prakAra yahA~ prajJApanAsUtra kA sampUrNa paiMtIsavA~ vedanApada kahanA cAhie, yAvat -- [pra.] bhagavan ! kyA nairayika jIva duHkharUpa vedanA vedate haiM, yA sukharUpa vedanA vedate haiM, athavA aduHkha - asukharUpa vedanA vedate haiM ? [u.] he gautama ! nairayika jIva duHkharUpa vedanA bhI vedate haiM, sukharUpa vedanA bhI vedate haiM aura aduHkha-asukharUpa vedanA bhI vedate haiN| vivecana -- vedanApada ke anusAra vedanA-nirUpaNa - prastuta 5 veM sUtra meM prajJApanAsUtragata vedanApada kA atideza karake vedanA sambandhI samagra nirUpaNa kA saMketa kiyA gayA hai|" vedanA : : svarUpa aura prakAra -- jo vedI (anubhava kI) jAe use vedanA kahate haiM / prastuta meM vedanA ke tIna prakAra batAe gae haiM---- zItavedanA, uSNavedanA aura zItoSNavedanA / naraka meM zIta aura uSNa donoM prakAra kI vedanA pAI jAtI hai| zeSa asurakumArAdi se vaimAnika taka 23 daNDakoM meM tInoM prakAra kI vedanA pAI jAtI hai| dUsare prakAra se vedanA 4 prakAra kI hai-- dravyataH, kSetrataH, kAlataH aura bhAvataH / pudgala dravyoM ke sambandha se jo vedanA hotI hai vaha dravyavedanA, narakAdi kSetra se sambandhita vedanA kSetravedanA, pAMcaveM aura chaThe aura sambandhI vedanA kAlavedanA, zoka- krodhAdisambandhajanita vedanA bhAvavedanA hai| samasta saMsArI jIvoM ke ye cAroM prakAra kI vedanAe~ hotI haiN| prakArAntara se trividhavedanA -- zArIrika, mAnasika aura zArIrika-mAnasika vedanA / 16 daNDakavartI samanaska jIva tInoM prakAra kI vedanA vedate haiN| jabaki pAMca sthAvara evaM tIna vikalendriya ina 8 daNDakoM ke asaMjJI jIva zArIrika vedanA vedate haiN| vedanA ke punaH tIna bheda -- sAtAvedanA, asAtAvedanA aura sAtA - asAtA vedanA / caubIsa daNDakoM meM yaha tInoM prakAra kI vedanA pAI jAtI hai| vedanA ke punaH tIna bheda haiM- duHkhA, sukhA aura aduHkhasukhA vednaa| tInoM prakAra kI vedanA caubIsa hI daNDakoM meM pAI jAtI hai| sAtA-asAtA tathA sukhA dukhA vedanA meM antara yaha hai ki sAtA - asAtA kramaza: udayaprApta vedanIyakarma-pudgaloM kI anubhavarUpa vedanAe~ haiM, jabaki sukhA-du:khA dUsare ke dvArA udIryamANa vedanIya ke anubhavarUpa vedanAe~ haiM / vedanA ke do bheda6 - anya prakAra se bhI haiM, yathA ---- AbhyupagamikI aura aupakramikI / svayaM kaSTa ko svIkAra karake vedI jAne vAlI AbhyupagamikI vedanA hai, yathA-- kezaloca Adi tathA aupakramikI vedanA vaha hai, jo svayaM udIrNa (udaya meM AI huI, jvarAdi) vedanA hotI hai, athavA jisameM udIraNA karake udaya meM lAI 1. (ka) viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNayukta) bhA. 2, pR. 489 (kha) prajJApanAsUtra (ma. jai. vidyAlaya) 35 vA~ vedanApada, sU. 2054-84, pR. 424-27 2. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patra 497 (kha) prajJApanA. 35 vA~ vedanApada Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 vyAkhyAprajJaptisUtra vedanA kA anubhava kiyA jAtA hai| tiryaJcapaMcendriya aura manuSya meM donoM prakAra kI vedanAe~ hotI haiM, zeSa bAIsa daNDakoM meM ekamAtra aupakramikI vedanA hotI hai| vedanA ke do bheda : prakArAntara se- nidA aura anidA / vivekasahita jo vedI jAe vaha nidAvedanA hai aura vivekapUrvaka na vedI jAe vaha anidAvedanA hai| nairayika, bhavanapati, vANavyantara, tiryaJcapaMcendriya evaM manuSya ye 14 daNDakoM ke jIva donoM prakAra kI vedanAe~ vedate haiN| inameM jo saMjJIbhUta haiM ve nidA aura jo asaMjJIbhUta haiM ve anidA vedanA vedate haiM, yathA-asaMjJIbhUta pAMca sthAvara aura tIna vikalendriya / jyotiSka aura vaimAnika devoM ke do prakAra haiM--mAyI mithyAdRSTi aura amAyI samyagdRSTi / mAyI mithyAdRSTi anidAvedanA vedate haiM aura amAyI samyagdRSTi nidAvedanA vedate haiN|' vedanAsambandhI vistRta varNana prajJApanAgata vedanApada meM hai| mAsika bhikSupratimA kI vAstavika ArAdhanA 6. mAsiyaM NaM bhaMte ! bhikkhupaDima paDivanassa aNagArassa niccaM vosaDhe kAye ciyatte dehe, evaM mAsiyA bhikkhupaDimA niravasesA bhANiyavvA jahA dasAhiM jAva ArAhiyA bhvti| [6 pra.] bhagavan ! mAsika bhikSupratimA jisa anagAra ne aMgIkAra kI hai tathA jisane zarIra (ke prati mamatva) kA tyAga kara diyA hai aura (zarIrasaMskAra Adi ke rUpa meM) kAyA kA sadA ke lie vyutsarga kara diyA. hai, ityAdi dazAzrutaskandha meM batAe anusAra (bArahavIM bhikSupratimA taka) mAsika bhikSu-pratimA sambandhI samagra varNana karanA cAhie, yAvat (tabhI) ArAdhita hotI hai Adi taka kahanA caahie| vivecana-bhikSupratimA kI vAstavika ArAdhanA--yahA~ chaThe sUtra meM mAsika bhikSupratimA ko svIkAra kiye hue bhikSu kI bhikSupratimA''rAdhanA ke viSaya meM dazAzrutaskandha kI sAtavIM dazA kA havAlA dekara yaha batAyA hai ki aisA bhikSu snAnAdi zarIrasaMskAra ke tyAga ke rUpa meM kAyA kA vyutsarga kara detA hai tathA zarIra ke prati mamatva kA tyAga kara detA hai, aisI sthiti meM jo koI pariSaha yA devakRta, manuSyakRta yA tiryaJcakRta upasarga utpanna hote haiM, unheM samyak prakAra se sahatA hai, sthAna se vicalita na hokara kSamAbhAva dhAraNa kara letA hai, dInatA na lAkara titikSA karatA hai, samabhAva se mana-vacana-kAyA se sahatA hai, to usakI bhikSupratimA ArAdhita hotI hai| bhikSupratimA : svarUpa aura prakAra--sAdhu kI eka prakAra kI pratijJA (abhigraha) vizeSa ko bhikSupratimA kahate haiM / yaha bAraha prakAra kI hai| pahalI se lekara sAtavIM pratimA taka kramazaH eka mAsa se lekara sAta mAsa kI haiN| AThavIM, nauvI aura dasavIM pratimA pratyeka sAta-ahorAtra kI hotI hai| gyArahavIM pratimA eka 1. (ka) prajJApanA. 35 vA~ vedanApada ____ (kha) bhagavatI. a. vRtti, patra 497 2. (ka) dazAzrutaskandha kI sAtavIM sAdhupratimAdazA, patra 44-46 / (maNivijayagranthamAlA-prakAzana) (kha) bhagavatI. a. vRtti, patra 498 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka-2 605 ahorAtra kI aura bArahavIM bhikSupratimA kevala eka rAtri kI hotI hai| isakA vistRta varNana dazAzrutaskandha kI sAtavIM dazA meM hai| bhAvArtha-vosaDhe kAe-snAnAdi zarIrasaMskAra tyAga kara kAya kA vyutsarga kara diyaa| caitte dehe-(1) koI bhI vyakti mAre-pITe yA zarIra para prahAra kare to bhI nivAraNa na kare, isa prakAra se zarIra ke prati mamatva kA tyAga kara diyA ho, athavA ciyatte-deha ko dharmasAdhana ke rUpa meM pradhAnatA se mAna kr| akRtyasevI bhikSu : kaba anArAdhaka, kaba ArAdhaka ? 7.[1]bhikkhU ya annayaraM akiccaTThANaM paDisevittA, seNaM tassa ThANassa aNAloiya'paDikkaMte kAlaM karei natthi tassa aaraahnnaa| [7-1] koI bhikSu kisI akRtya (pApa) kA sevana karake yadi usa akRtyasthAna kI AlocanA tathA pratikramaNa kiye binA hI kAla kara (mara) jAtA hai to usake ArAdhanA nahIM hotii| [2] se NaM tassa ThANassa AloiyapaDikkaMte kAlaM kareti asthi tassa ArAhaNA / [7-2] yadi vaha bhikSu usa sevita akRtyasthAna kI AlocanA aura pratikramaNa karake kAla karatA hai, to usake ArAdhanA hotI hai| 8.[1] bhikkhU ya annayaraM akiccaTThANaM paDisevittA, tassa NaM evaM bhavai pacchA vi NaM ahaM carimakAlasamayaMsi eyassa ThANassa AloessAmi jAva paDivajjissAmi, se NaM tassa ThANassa aNAloiyapaDikkaMte jAva natthi tassa ArAhaNA / [8-1] kadAcit kisI bhikSu ne kisI akRtyasthAna kA sevana kara liyA, kintu bAda meM usake mana meM aisA vicAra utpanna ho ki maiM apane antima samaya meM isa akRtyasthAna kI AlocanA karUMgA yAvat taparUpa prAyazcitta svIkAra karUMgA, parantu vaha usa akRtyasthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kiye binA hI kAla kara jAe to usake ArAdhanA nahIM hotii| [2] se NaM tassa ThANassa AloiyapaDikkaMte kAlaM karei atthi tassa ArAhaNA / [8-2] yadi vaha (akRtyasthAnasevI bhikSu) AlocanA aura pratikramaNa karake kAla kare, to usake ArAdhanA hotI hai| 9.[1] bhikkhU ya annayaraM akiccaTThANaM paDisevittA, tassa NaM evaM bhavai--'jai jAva samaNovAsagA vi kAlamAse kAlaM kiccA annayaresu devalogesu devattAe uvavattAro bhavaMti kimaMga puNa ahaM aNapanniyadevattaNaM pi no labhissAmi?,tti kaTu se NaM tassa ThANassa aNAloiya'paDikkaMte kAlaM karei natthi tassa aaraahnnaa|' 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 498 Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra [9-1] kadAcit kisI bhikSu ne kisI akRtyasthAna kA sevana kara liyA ho aura usake bAda usake mana meM yaha vicAra utpanna ho ki zramaNopAsaka bhI kAla ke avasara para kAla karake kinhIM devalokoM meM devarUpa meM utpanna ho jAte haiM, to kyA maiM aNapantrika devatva bhI prApta nahIM kara sakUMgA ?, yaha soca kara yadi vaha usa akRtya sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kiye binA hI kAla kara jAtA hai to usake ArAdhanA nahIM hotI 606 [2] se NaM tassa ThANassa AloiyapaDikkaMte kAlaM karei atthi tassa ArAhaNA / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! tti. // dasa sae bIo uddesao samatto // 10-2 // [9-2] yadi vaha (akRtyasevI sAdhu) usa akRtyasthAna kI AlocanA aura pratikramaNa karake kAla karatA hai, to usake ArAdhanA hotI hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, he bhagavan ! yaha isI prakAra hai| vivecana--ArAdhaka - virAdhaka bhikSu -- prastuta tIna sUtroM (7-8-9) meM ArAdhaka aura virAdhaka bhikSu kI 6 koTiyAM batAI gaI haiM-- (1) akRtyasthAna kA sevana karake AlocanA-pratikramaNa kiye binA hI kAla karane vAlA : anArAdhaka (virAdhaka) / (2) akRtyasthAna kA sevana karake AlocanA - pratikramaNa kara kAla karane vAlA : ArAdhaka / (3) akRtyasthAnasevI, antima samaya meM AlocanAdi karake prAyazcita svIkAra karane kI bhAvanA karane vAlA, kintu AlocanA-pratikramaNa kiye binA hI kAla karane vAlA : anArAdhaka / (4) akRtyasthAnasevI, antima samaya meM AlocanAdi karane kA bhAva aura AlocanA pratikramaNa karake kAla karane vAlA : ArAdhaka / (5) akRtyasthAnasevI, zramaNopAsakavat devagati prApta kara lUMgA, isa bhAvanA se AlocanAdi kiye binA hI kAla karane vAlA : anArAdhaka / (6)akRtyasthAnasevI, zramaNopAsakavat devagati prApti kI bhAvanA, kintu AlocanAdi karake kAla karane vAlA : ArAdhaka / // dazama zataka : dvitIya uddezaka samApta // 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha - TippaNa) bhA. 2, pR. 489-490 Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta taio uddesao : tRtIya uddezaka AiDDhI : AtmaRddhi deva kI ullaMghanazakti 1.rAyagihe jAva evaM vadAsi-- [1] rAjagRha nagara meM (zrI gautamasvAmI ne bhagavAn mahAvIra se) yAvat isa prakAra pUchA-- devoM kI devAvAsoM kI ullaMghanazakti : apanI aura dUsarI 2. AiDDIe NaM bhaMte ! deve jAva cattAri paMca devAvAsaMtarAI vItikkaMte teNa para pariDDIe ? haMtA, goyamA ! AiDDIe NaM, taM ceva / [2 pra.] bhagavan! deva kyA AtmaRddhi (apanI zakti) dvArA yAvat cAra-pAMca devAvAsAntaroM kA ullaMghana karatA hai aura isake pazcAt dUsarI zakti dvArA ullaMghana karatA hai ? [2 u.] hAM gautama ! deva Atmazakti se yAvat cAra-pAMca devAvAsoM kA ullaMghana karatA hai aura usake uparAnta dUsarI (vaikriya) zakti (para Rddhi) dvArA ullaMghana karatA hai| 1 3. evaM asurakumAre vi / navaraM asurakumArAvAsaMtarAI, sesaM taM ceva / [3] isI prakAra asurakumAroM ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| vizeSa yaha hai ki ve asurakumAroM ke AvAsoM kA ullaMghana karate haiN| zeSa pUrvavat jAnanA caahie| 4. evaM eeNaM kameNaM jAva thnniykumaare| [4] isI prakAra isI krama meM stanitakumAraparyanta jAnanA caahie| 5. evaM vANamaMtare jotisie vemANie jAva teNaM paraM pariDDIe / [5] isI prakAra vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devaparyanta jAnanA cAhie ki yAvat ve Atmazakti se cAra-pAMca anya devAvAsoM kA ullaMghana karate haiM, isake uparAnta paraRddhi (svAbhAvika zakti se atirikta dUsarI vaikriyazakti) se ullaMghana karate haiN| vivecana -- AtmaRddhi aura paraRddhi se devoM kI ullaMghanazakti prastuta 4 sUtroM (2 se 5 taka) meM gautamasvAmI ke prazna ke uttara meM bhagavAn ne yaha batAyA hai ki sAmAnya deva, yahA~ taka ki bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva AtmaRddhi (svakIya svAbhAvikazakti) se apanI-apanI jAti ke Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 vyAkhyAprajJaptisUtra cAra-pAMca anya devAvAsoM kA ullaMghana kara sakate haiM, isake upAranta ve paraRddhi yAni svAbhAvika zakti ke atirikta dUsarI (vaikriya) zakti se ullaMghana karate haiN|' ___ kaThina zabdoM kA bhAvArtha--AiDDhIe-svakIya zakti se athavA jisameM AtmA kI apanI hI Rddhi hai, vaha AtmaRddhika hokr| pariDDhIe- para (dUsarI-vaikriya) zakti se| vIikkaMte--ullaMghana karatA hai| devAvAsaMtarAiM--devAvAsa vizeSoM ko| devoM kA madhya meM se hokara gamanasAmarthya 6. appiDDIe NaM bhaMte ! deve mahiDDIyassa devassa majjhaMmajjheNaM vItIvaijjA ? No iNaThe smtthe| [6 pra.] bhagavan ! kyA alpaRddhika (alpazaktiyukta) deva, maharddhika (mahAzakti vAle) deva ke bIca meM ho kara jA sakatA hai ? [6 u.] gautama ! yaha artha (bAta) samartha (zakya) nahIM hai| (vaha, maharddhika deva ke bIcoMbIca ho kara nahIM jA sktaa|) 7.[1] samiDDIe NaM bhaMte ! deve samiDDIyassa devassa majhamajheNaM vItIvaejjA ? No iNaThe smtthe| pamattaM puNa viitiivejjaa| [7-1 pra.] bhagavan ! samarddhika (samAna zakti vAlA) deva samarddhika deva ke bIca meM se ho kara jA sakatA [7-1 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, parantu yadi vaha (dUsarA samarddhika deva) pramatta (asAvadhAna) ho to (bIcoMbIca ho kara) jA sakatA hai| [2] se NaM bhaMte ! kiM vimohittA pabhU, avimohittA pabhU ? goyamA ! vimohettA pabhU, no avimohettA pabhU / [7-2 pra.] bhagavan ! kyA vaha deva, usa (sAmane vAle samarddhika deva) ko vimohita karake jA sakatA hai, yA vimohita kiye binA jA sakatA hai ? [7-2 u.] gautama ! vaha deva, sAmane vAle samarddhika deva ko vimohita karake jA sakatA hai, vimohita kiye binA nahIM jA sktaa| [3] se bhaMte ! kiM pubviM vimohettA pacchA vItIvaejjA ? puvviM vItIvaettA pacchA vimohejA 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 2, pR. 490 2. bhagavatIsUtra. a. vRtti, patra 499 Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka-3 609 ? goyamA ! puTviM vimohettA pacchA vItIvaejjA, No puvvi vItIvaittA pacchA vimohejjA / __ [7-3] bhagavan ! kyA vaha deva, usa deva ko pahale vimohita karake bAda meM jAtA hai, yA pahale jA kara bAda meM vimohita karatA hai ? [7-3] gautama! vaha deva, pahale use vimohita karatA hai aura bAda meM jAtA hai, parantu pahale jA kara bAda meM vimohita nahIM krtaa| 8.[1] mahiDDhIe NaM bhaMte! deve appiDDhIyassa devassa majhamajheNaM vItIvaejjA ? haMtA, viitiivejjaa| [8-1 pra.] bhagavan ! kyA maharddhika deva, alpaRddhika deva ke bIcoMbIca meM se ho kara jA sakatA hai ? [8-1 u] hA~ gautama! jA sakatA hai / [2] se bhaMte ! kiM vimohittA pabhU, avimohitA pabhU? goyamA ! vimohittA vi pabhU, avimohittA vi pabhU / / * [8-2 pra.] bhagavan ! vaha maharddhika deva, usa alpaRddhika deva ko vimohita karake jAtA hai, athavA vimohita kiye binA jAtA hai ? [8-2 u.] gautama ! vaha vimohita karake bhI jA sakatA hai aura vimohita kiye binA bhI jA sakatA hai| [3] se bhaMte! kiM puvviM vimohettA pacchA vItIvaijjA ? puvviM vItIvaittA pacchA vimohejjA? goyamA ! puvviM vA vimohittA pacchA vItIvaejjA, puvviM vA vItIvaittA pacchA vimohejjaa| [8-3 pra] bhagavan ! vaha maharddhika deva, use pahale vimohita karake bAda meM jAtA hai, athavA pahale jA kara bAda meM vimohita karatA hai ? [8-3] gautama ! vaha maharddhika deva, pahale use vimohita karake bAda meM bhI jA sakatA hai aura pahale jA kara bAda meM bhI vimohita kara sakatA hai| 9. [1] appiDDIe NaM bhaMte! asurakumAre mahiDDhIyassa asurakumArassa majjhamajheNaM vItIvaejjA? No iNaDhe smtthe| [9-1] bhagavan ! alpaRddhika asurakumAra deva, maharddhika asurakumAra deva ke bIcoMbIca meM se ho kara jA sakatA hai ? [9-2] gautama! yaha artha samartha nhiiN| Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 vyAkhyAprajJaptisUtra [2] evaM asurakumAreNa vi tiNNi AlAvagA bhANiyavvA jahA ohieNaM deveNaM bhnniyaa| [9-2] isI prakAra sAmAnya deva ke AlApakoM kI taraha asurakumAra ke bhI tIna AlApaka kahane caahie| [3] evaM jAva thaNiyakumAreNaM / [9-3] isI prakAra stanitakumAra taka tIna-tIna AlApaka kahanA caahie| 10. vANamaMtara-jotisiya-vemANieNaM evaM ceva (su.9)| [10] vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke viSaya meM bhI isI prakAra (sU. 9 ke anusAra) kahanA caahie| vivecana-alparddhika, maharddhika aura samarddhika devoM kA eka dUsare ke madhya meM se hokara jAne kA gamanasAmarthya prastuta pAMca sUtroM (6 se 10 taka) meM madhya meM se ho kara jAne ke gamanasAmarthya ke viSaya meM mukhyatayA 4 AlApaka prastuta kiye haiM-(1) alpaRddhika deva maharddhika deva ke sAtha, (2) samarddhika samarddhika ke sAtha, (3) maharddhika deva kA alparddhika deva ke sAtha aura (4) alparddhika cAroM jAti ke devoM kA sva-sva jAtIya maharddhika devoM ke saath| inakA niSkarSa yaha hai ki alparddhika deva maharddhika deva ke bIcoMbIca meM se ho kara nahIM jA sakate kintu maharddhika deva alpardhika deva ke bIcoMbIca meM se ho kara pahale yA pIche vimohita karake yA vimohita kiye binA bhI jA sakate haiM / samarddhika samarddhika deva ke bIcoMbIca meM se ho kara pahale use vimohita karake jA sakatA hai, bazarte ki jisake bIcoMbIca meM se hokara jAnA hai, vaha asAvadhAna ho| vimohita karane kA tAtparya-vimohita kA yahA~ prasaMgavaza artha hai--vismita karanA, arthAt mahikA (dhUara) Adi ke dvArA andhakAra karake moha utpanna kara denaa| usa andhakAra ko dekha kara sAmane vAlA deva vismaya meM par3a jAtA hai ki yaha kyA hai ? ThIka usa samaya usake na dekhate hue hI bIca meM se nikala jAnA, vimohita karake nikala jAnA kahalAtA hai| deva-deviyoM kA eka dUsare ke madhya meM se hokara gamanasAmarthya 11. appiDDIe NaM bhaMte ! deve mahiDDIyAe devIe majhamajheNaM vItIvaejjA? No iNaThe smtthe| [11 pra.] bhagavan ! kyA alpaRddhika deva, mahadika devI ke madhya meM se ho kara jA sakatA hai ? [11 u.] gautama! yaha artha samartha nhiiN| 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 499 2. vahI, patra 499 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka-3 12. samiDDIe NaM bhaMte ! deva samiDDIyAe devIe majhamajheNa? evaM taheva deveNa ya devIe ya daMDao bhANiyavvo jAva vemaanniyaae| [12 pra.] bhagavan ! kyA samarddhika deva, samarddhika devI ke bIcoMbIca meM se ho kara jA sakatA hai ? [12 u.] gautama! pUrvokta prakAra se (sU. 7 ke anusAra) deva ke sAtha devI kA bhI daNDaka vaimAnika paryanta kahanA caahie| 13. appiDDiyA NaM bhaMte! devI mahiDDiyassa devassa majjhamajheNa ? evaM eso vi taio daMDao bhANiyavvo jAva mahiDDiyA vemANiNI appiDDiyassa vemANiyassa majhamajheNaM vItIvaejjA ? haMtA, viitiivejjaa| [13 pra.] bhagavan ! alpa-Rddhika devI, maharddhika deva ke madhya meM se ho kara jA sakatI hai ? [13 u.] gautama! yaha artha samartha nhiiN| isa prakAra yahA~ bhI yaha tIsarA daNDaka kahanA cAhie yAvat-[pra.] bhagavan ! maharddhika vaimAnika devI, alpa-Rddhika vaimAnika deva ke bIca meM se hokara jA sakatI hai ? [u.] hAM, gautama! jA sakatI hai| 14. appiDDIyA NaM bhaMte ! devI mahiDDiyAe devIe majjhaMmajjheNaM vItIvaejjA? No iNaThe smtthe| [14 pra.] bhagavan ! alpa-Rddhika devI maharddhika devI ke madhya meM se hokara jA sakatI hai ? [14 u.] gautama! yaha artha samartha nhiiN| 15. evaM samiDDiyA devI samiDDiyAe devIe taheva / [15] isI prakAra sama-Rddhika devI kA sama-Rddhika ke sAtha (sU. 7 ke anusAra) pUrvavat AlApaka kahanA caahie| 16. mahiDDiyA devI appiDDiyAe devIe taheva / [16] maharddhika devI kA alpa-Rddhika devI ke sAtha (sU. 8 ke anusAra) AlApaka kahanA caahie| 17. evaM ekkekke tiNNi tiNNi AlAvaga bhANiyavvA jAva mahiDDIyA NaM bhaMte! vemANiNI appiDDIyAe vemANiNIe majhamajheNaM vItIvaejjA ? haMtA, viitiivejjaa| sA bhaMte ! kiM vimohittA pabhU ? taheva jAva pulviM vA vIivaittA pacchA vimohejjaa| ee cattAri dNddgaa| [17] isI prakAra eka-eka ke tIna-tIna AlApaka kahane cAhie, yAvat-[pra] bhagavan ! vaimAnika maharddhika devI, alpa-Rddhika vaimAnika devI ke madhya meM se hokara jA sakatI hai ? [u.] hA~ gautama! jA sakatI hai, yAvat-(pra.) kyA vaha maharddhika devI, use vimohita karake jA sakatI hai yA vimohita kie binA bhI jA Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 vyAkhyAprajJaptisUtra sakatI hai ? tathA pahale vimohita karake bAda meM jAtI hai, athavA pahale jA kara bAda meM vimohita karatI hai ? (u.) he gautama ! pUrvokta rUpa se ki pahale jAtI hai aura pIche bhI vimohita karatI hai, taka kahanA caahie| isa prakAra ke cAra daNDaka kahane caahie| vivecana-maharddhika-samarddhika-alparddhika deva-deviyoM kA eka dUsare ke madhya meM se gamanasAmarthya prastuta 7 sUtroM (11 se 17 taka) meM pUrvavat gamanasAmarthya ke viSaya meM 7 AlApaka prastuta kiye gae haiM / yathA--(1) alpardhika deva kA maharddhika devI ke sAtha, (2) samarddhika deva kA samarddhika devI ke sAtha, (sabhI jAtiyoM ke devoM kA sva-svajAtIya deviyoM ke sAtha), (3) alpa-Rddhika devI kA maharddhika devI ke sAtha, (4) maharddhika caturnikAyagata devI alpa-Rddhika cAroM jAti ke devoM ke sAtha, (5) alpaRddhika devI maharddhika devI ke sAtha, (6) sama-Rddhika devI samarddhika devI ke sAtha aura (7) maharddhika devI kA alpa-Rddhika devI ke saath| (bhavanapati se vaimAnika taka maharddhika deviyoM kA alparddhika deviyoM ke saath)| ina sabakA niSkarSa yaha hai ki jaise pahale alpa-Rddhika, maharddhika aura samarddhika devoM ke viSaya meM kahA hai, vaise hI deva-deviyoM ke tathA deviyoM-deviyoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| zeSa sabhI pUrvavat samajhanA caahie| daur3ate hue azva ke 'khu-khu' zabda kA kAraNa 18. Asassa NaM bhaMte ! dhAvamANassa kiM 'khu khu'tti karei ? goyamA! Asassa NaM dhAvamANassa hiyayassa ya jagayassa ya aMtarA ettha NaM kakkaDae nAmaM vAe samuTui, je NaM Asassa dhAvamANassa 'khu khu' tti kreti| [18 pra.] bhagavan ! daur3atA huA ghor3A 'khu-khu' zabda kyoM karatA hai ? [18 u.] gautama ! jaba ghor3A daur3atA hai to usake hRdaya aura yakRt ke bIca meM karkaTa nAmaka vAyu utpanna hotI hai, isase daur3atA huA ghor3A 'khu khu' zabda karatA hai| vivecana-ghor3e kI 'khu-khu'AvAja : kyoM aura kahA~ se?--prastuta sUtra 18 meM daur3ate hue ghor3e kI 'khu-khu' AvAja kA kAraNa hRdaya aura yakRta ke bIca meM karkaTavAyu kA utpanna honA batAyA hai| kaThina zabdoM kA bhAvArtha-Asassa azva ke / dhAvamANassa-daur3ate hue| jagayassayakRta-(lIvara-peTa ke dAhinI ora kA avayava vizeSa , plIhA) ke| hiyayassa-hRdaya ke| kakkaDaekarkaTa / samuTThaiutpanna hotA hai| 1. (ka) bhagavatI. a. vRtti, patra 499 (kha) bhagavatI (vivecana) pR. 186, bhA. 4 2. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 2, pR. 493 3. bhagavatI. a. vRtti, patra 499 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka - 3 prajJApanI bhASA : mRSA nahIM 19. aha bhaMte ! AsaissAmo saissAmo ciTThissAmo nisiissAmo tuyaTTissAmo, ANi 1 ANamaNI 2 jAyaNi 3 taha pucchaNI 4 ya paNNavaNI 5 / paccakkhANI bhAsA 6 bhASA icchANulomA ya 7 // 1 // abhiggahiyA bhAsA 8 bhAsA ya abhiggahammi bodhavvA 9 / saMsayakaraNI bhAsA 10 voyaDa 11 mavvoyaDA 12 ceva // 2 // paNNavaNI NaM esA bhAsA, na esA bhAsA mosA ? haMtA, goyamA ! AsaissAmo0 taM ceva jAva na esA bhAsA mosA / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti0 / 613 // dasame sae taio uddeso samatto // 10-3 // . [11 pra.] bhagavan ! 1. AmaMtraNI, 2. AjJApanI, 3. yAcanI, 4. pRcchanI, 5. prajJApanI, 6. pratyAkhyAnI, 7. icchAnulomA, 8. anabhigRhItA, 10. saMzayakaraNI, 11. vyAkRtA aura 12. avyAkRtA, ina bAraha prakAra kI bhASAoM meM 'hama Azraya kareMge, zayana kareMge, khar3e raheMge, baiTheMge, aura leTeMge' ityAdi bhASaNa karanA kyA prajJApanI bhASA kahalAtI hai aura aisI bhASA mRSA (asatya) nahIM kahalAtI hai ? [11 u.] hA~ gautama! yaha (pUrvokta) Azraya kareMge, ityAdi bhASA prajJApanI bhASA hai, yaha bhASA mRSA (asatya) nahIM hai| he, bhagavan ! yaha isI prakAra hai, he bhagavan ! yaha isI prakAra hai aisA kahakara gautamasvAmI yAvat vicaraNa karate haiM / vivecana--'Azraya kareMge' ityAdi bhASA kI satyAsatyatA kA nirNaya -- prastuta sU. 19 meM laukika vyavahAra kI pravRtti kA kAraNa hone se AmaMtraNI Adi 12 prakAra kI asatyAmRSA (vyavahAra) bhASAoM meM se 'Azraya kareMge' ityAdi bhASA prajJApanI hone se mRSA nahIM hai, aisA nirNaya diyA gayA hai| bAraha prakAra kI bhASAoM kA lakSaNa - mUlataH cAra prakAra kI bhASAe~ zAstra meM batAI gaI haiM / yathA-- satyA, mRSA (asatyA ), satyAmRSA aura asatyAmRSA (vyavahAra) bhASA / prajJApanAsUtra ke gyArahaveM bhASApada meM asatyAmRSAbhASA ke 12 bheda batAe haiM, jinakA nAmollekha mUlapATha meM hai| unake lakSaNa kramaza: isa prakAra haiN| (1) AmaMtraNI -- kisI ko AmaMtraNa-sambodhana karanA / jaise--he bhagavan ! (2) AjJApanI -- dUsare ko kisI kArya meM prerita karane vAlI / yathA-- - baiTho, uTho Adi / 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha - TippaNa) bhA. 2, pR. 493 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 vyAkhyAprajJaptisUtra (3) yAcanI--yAcanA karane ke lie prayukta kI jAne vAlI bhaassaa| jaise--mujhe siddhi pradAna kreN| (4) pRcchanI- ajJAta yA saMdigdha padArthoM ko jAnane ke lie pRcchA vyakta karane vaalii| jaise'inakA artha kyA hai ?' (5) prajJApanI-upadeza yA nivedana karane ke lie prayukta kI gaI bhASA / jaise--mRSAvAda avizvAsa kA hetu hai| athavA aise baiTheMge, leTeMge ityaadi| . (6)pratyAkhyAnI--niSedhAtmaka bhaassaa| jaise-corI mata karo athavA maiM corI nahIM kruuNgaa| (7) icchAnulomA- dUsare kI icchA kA anusaraNa karanA athavA apanI icchA prakaTa krnaa| (8) anabhigRhItA-pratiniyata (nizcita) artha kA jJAna na hone para usake lie bolnaa| (9) abhigRhItA- pratiniyata artha kA bodha karAne vAlI bhaassaa| (10) saMzayakaraNI- anekArthavAcaka zabda kA prayoga krnaa| (11) vyAkRtA-spaSTa arthavAlI bhaassaa| (12) avyAkRtA-aspaSTa uccAraNa vAlI yA gaMbhIra artha vAlI bhaassaa| .. 'hama Azraya kareMge' ityAdi bhASA yadyapi bhaviSyatkAlIna hai, tathApi vartamAna sAmIpya hone se prajJApanI bhASA hai, jo asatya nahIM hai| // dazama zataka : tRtIya uddezaka smaapt|| 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 499-500 Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauttho uddesao : caturtha uddezaka sAmahatthI : zyAmahastI upodghAta 1. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM vANiyagAme nAmaM nagare hotthaa| vnnnnaao| dUtipalAsae cetie| sAmI samosaDhe jAva parisA pddigyaa| [1] usa kAla aura usa samaya meM vANijyagrAma nAmaka nagara thaa| usakA yahA~ varNana samajha lenA caahie| vahA~ dyutipalAza nAmaka udyAna thaa| (eka bAra) vahA~ zramaNa bhagavAn mahAvIra kA samavasaraNa huA yAvat pariSada AI aura vApasa lauTa gii| 2. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavato mahAvIrassa jeThe aMtevAsI iMdabhUtI nAma aNagAre jAva uDDhaMjANU jAva vihri| [2] ula kAla aura usa samaya meM, (vahA~ zramaNa bhagavAn mahAvIra kI sevA meM) zramaNa bhagavAn mahAvIrasvAmI ke jyeSTha antevAsI indrabhUti (gautama) nAmaka anagAra the| ye UrdhvajAnu yAvat vicaraNa karate the| 3. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavato mahAvIrassa aMtevAsI sAmahatthI nAmaM aNagAre pagatibhaddae jahA rohe jAva uDDhajANU virhi| [3] usa kAla aura usa sayama meM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke eka antevAsI (ziSya) the--zyAmahastI nAmaka anagAra / ve prakRtibhadra, prakRtivinIta, yAvat roha anagAra ke samAna UrdhvajAnu, yAvat vicaraNa karate the| 4. tae NaM se sAmahatthI aNagAre jAyasaDDhe jAva uTThAe uThei, u0 2 jeNeva bhagavaM goyame teNeva uvAgacchai, te0 u0 2 bhagavaM goyamaM tikkhutto jAva pajjuvAsamANe evaM vadAsI [4] eka dina una zyAmahastI nAmaka anagAra ko zraddhA, yAvat (saMzaya, vismaya Adi utpanna hue tathA yAvat ve) apane sthAna se uThe aura uTha kara jahAM bhagavAn gautama virAjamAna the, vahA~ aae| bhagavAn gautama ke pAsa Akara vandanA-namaskAra kara yAvat paryupAsanA karate hue isa prakAra pUchane lage vivecana-zyAmahastI anagAra : paricaya evaM prazna kA utthAna--prastuta 4 sUtroM meM batAyA gayA hai ki usa samaya zramaNa bhagavAn mahAvIra vANijyagrAma nagara meM dyutipalAza nAmaka udyAna meM virAjamAna the| unake paTTaziSya indrabhUti gautamasvAmI bhI unhIM kI sevA meM the| vahIM bhagavAn mahAvIra kI sevA meM unake eka ziSya zyAmahastI the, jo prakRti se bhadra, namra evaM vinIta the| eka dina zyAmahastI ke mana meM kucha prazna utthe| unake mana Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 vyAkhyAprajJaptisUtra meM zrI gautamasvAmI ke prati atyanta zraddhA-bhakti jaagii| udbhUta praznoM kA samAdhAna pAne ke lie unake kadama bar3he aura jahA~ gautama svAmI the, vahA~ Akara unhoMne vandanA - namaskArapUrvaka savinaya kucha prazna puuche| zyAmahastI anagAra ke prazna hone se isa uddezaka kA nAma bhI zyAmahastI hai / kaThina zabdArtha -- pagatibhaddae - prakRti se bhadra / jAyasaDDhe - zraddhA utpanna huii| camarendra ke trAyastriMzaka deva : astitva, kAraNa evaM sadaiva sthAyitva 5. [ 1 ] atthi NaM bhaMte! camarassa asuriMdassa asurakumAraraNNo tAvattIsagA devA ? haMtA, atthi / [5-1 pra.] bhagavan! kyA asurakumAroM ke rAjA, asurakumAroM ke indra camara ke trAyastrizaka deva haiM ? [5-1 u.] hAM, (zyAmahastI ! camarendra ke trAyastrizaka deva) haiN| [2] se keNaTTheNaM bhaMte ! evaM vuccati -- camarassa asuriMdassa asurakumAraraNNo tAvattIsagA devA, tAvattIsagA devA ? evaM khalu sAmahatthI ! teNa kAleNaM teNaM samaeNaM iheva jaMbuddIve dIve bhArahe vAse kAyaMdI nAmaM nagarI hotthA / vaNNao / tattha NaM kAyaMdIe nayarIe tAvattIsaM sahAyA gAhAvatI samaNovAsagA parivasaMti aDDA jAva aparibhUyA abhigayajIvA'jIvA uvaladdhapuNNa-pAvA jAva viharaMti / tae NaM te tAvattIsaM sahAyA gAhAvatI samaNovAsayA puvviM uggA uggavihArI saMviggA saMviggavihArI bhavittA tao pacchA pAsatthA pAsatthavihArI osannA osannavihArI kusIlA kusIlavihArI ahAchaMdA ahAchaMdavihArI bahUI vAsAiM samaNovAsagapariyAgaM pAuNaMti, pA0 2 addhamAsiyAe saMlehaNAe attANaM jhUseMti, jhU0 2 tI bhattA asaNAe chedeMti, che0 2 tassa ThANassa aNAloiya'paDikkaMtA kAlamAse kAlaM kiccA camarassa asuridassa asurakumAraraNNo tAvattIsagadevattAe uvavannA / [5-2 pra.] bhagavan! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki asurakumAroM ke rAjA asurendra camara ke trAstrazaka deva haiM ? [5-2 u.] he zyAmahastI ! (asurendra camara ke trAyastriMzaka deva hone kA ) kAraNa isa prakAra hai--usa kAla usa samaya meM isa jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke bhAratavarSa meM kAkandI nAma kI nagarI thii| usakA varNana yahA~ samajha lenA caahie| usa kAkandI nagarI meM (eka-dUsare ke) : sahAyaka tetIsa gRhapati zramaNopAsaka (zrAvaka) rahate the| ve dhanADhya yAvat aparibhUta the / ve jIva- ajIva ke jJAtA evaM puNya-pApa ko hRdayaMgama kie hue vicaraNa (jIvana-yApana) karate the| eka samaya thA, jaba ve paraspara sahAyaka gRhapati zramaNopAsaka pahale ugra 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha - TippaNa) bhA. 2, pR. 493-494 2. bhagavatI. a. vRtti, patra 502 Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka-4 617 (utkRSTa-AcArI), ugra-vihArI, saMvigna, saMvignavihArI the, parantu tatpazcAt ve pArzvastha, pArzvasthavihArI, avasanna, avasannavihArI, kuzIla, kuzIla vihArI, yathAcchanda aura yathAcchandavihArI ho ge| bahuta varSoM taka zramaNopAsaka-paryAya kA pAlana kara, ardhamAsika saMlekhanA dvArA zarIra ko (apane Apa ko) kRza karake tathA tIsa bhaktoM kA anazana dvArA chedana (chor3a) karake, usa (pramAda - ) sthAna kI AlocanA aura pratikramaNa kiye binA hI kAla ke avasara para kAla kara ve (tIsoM hI) asurakumArarAja asurenadra camara ke trAyastriMzaka deva ke rUpa meM utpanna hue haiN| [ 3 ] jappabhiti ca NaM bhaMte ! te kAyaMdagA tAvattIsaM sahAyA gAhAvatI samaNovAsagA camarassa asuriMdassa asurakumAraraNNo tAvattIsadevattAe uvavannA tappabhitiM ca NaM bhaMte ! evaM vuccati 'camarassa asuriMdassa asurakumAraraNNo tAvattIsagA devA, tAvattIsagA devA' ? [5-3] (zyAmahastI gautamasvAmI se ) - bhagavan ! jaba se kAkindInivAsI paraspara sahAyaka tetIsa gRhapati zramaNopAsaka asurarAja asurendra camara ke trAyastriMzaka - devarUpa meM utpanna hue haiM, kyA tabhI se aisA kahA jAtA hai ki asurarAja asurendra camara ke (ye) tetIsa deva trAyastrizaka deva haiM ? ( kyA isase pahale usake trAyastrizaka deva nahIM theM ? ) 6. tae NaM bhagavaM goyame sAmahatthiNA aNagAreNaM evaM vutte samANe saMkite kaMkhie vitigicchie uTThAe uTThei, u0 2 sAmahatthiNA aNagAreNaM saddhiM jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai, te0 u0 2 samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai, vaM0 2 evaM vadAsI-- [6] taba zyAmahastI anagAra ke dvArA isa prakAra se pUche jAne para bhagavAn gautamasvAmI zaMkita, kAMkSita evaM vicikitsita (atisaMdehagrasta ) ho ge| ve vahA~ se uThe aura zyAmahastI anagAra ke sAtha jahA~ zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI virAjamAna the, vahA~ Ae / tatpazcAt zramaNa bhagavAn mahAvIrasvAmI ko vandana-namana kiyA aura isa prakAra pUchA 7. [1] atthi NaM bhaMte! camarassa asuriMdassa asuraraNNo tAvattIsagA devA, tAvattIsagA devA ? haMtA, hatthi / [7-1 pra.] (gautamasvAmI ne bhagavAn se) bhagavan ! kyA asurarAja asurendra camara ke trAstrizaka deva haiM ? [7-1 u.] hA~, gautama haiN| [2] se keNaTTheNaM bhaMte! evaM vuccar3a, evaM taM caiva savvaM (su. 5-2 ) bhANiyavvaM, jAva tAvattIsagadevattAe uvavaNNA / [7-2 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki camara ke trAyastriMzaka deva haiM ? ityAdi pUrvavat (5-2 ke anusAra ) prazna / Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra [7-2 u.] uttara meM pUrvakathita trAyastrizaka devoM kA samasta vRttAnta kahanA cAhie yAvat ve hI (kAkandInivAsI paraspara sahAyaka tetIsa gRhastha zramaNopAsaka mara kara ) camarendra ke trAyastriza deva ke rUpa meM utpanna hue / 618 [ 3 ] bhaMte ! tappabhitiM ca NaM evaM vuccai camarassa asuriMdassa asurakumAraraNNo tAvattIsagA devA tAvattIsagA devA ? No iNaTThe samaTThe, goyamA ! camarassa NaM asuriMdassa asurakumAraraNNo tAvattIsagANaM devANaM sAsae nAmadhejje paNNatte, jaM na kadApi nAsI, na kadApi na bhavati, jAva nicce avvocchittinayaTThatAe / anne cayaMti, anne uvavajjaMti / [7-3 pra.] bhagavan! jaba se ve (kAkandInivAsI paraspara sahAyaka tetIsa gRhastha zramaNopAsaka asurarAja asurendra camara ke ) trAyastriza devarUpa meM utpanna hue haiM kyA tabhI se aisA kahA jAtA hai ki asurarAja asurendra camara ke trAstrizaka deva hai ? ( kyA isa se pUrva usake trAyastrizaka deva nahIM the ?) [7-3 u.] gautama ! yaha artha samartha nahIM, (arthAt -- aisA sambhava nahIM hai) asurarAja asurendra camara ke trAyastrizaka deva ke nAma zAzvata ho gae haiN| isalie kisI samaya nahIM the, yA nahIM haiM, aisA nahIM hai aura kabhI nahIM raheMge, aisA bhI nahIM hai yAvat avyucchiti (dravyArthika) naya kI apekSA se ve nitya haiM, (kintu paryAyArthika naya kI apekSA se) pahale vAle cyavate haiM aura dUsare utpanna hote haiN| (unakA pravAharUpa se kabhI viccheda nahIM hotA / ) vivecana -- asurendra ke trAyastriMzaka devoM kI nityatA- anityatA kA nirNaya -- prastuta tIna sUtroM (5-6-7) meM batAyA gayA hai ki zyAmahastI anagAra dvArA asurarAja camarendra ke trAyastrizaka devoM ke astitva tathA trAyastrizaka hone ke kAraNoM ke sambandha meM gautamasvAmI se pUchA / gautamasvAmI ne unakA pUrvajanma kA vRtAnta sunaayaa| kintu jaba zyAmahastI ne yaha pUchA ki kyA isase pUrva asurendra ke trAyastrizaka deva nahIM the ? isa para vinamra gautamasvAmI ne bhagavAn mahAvIra ke caraNoM meM jA kara apanI isa zaMkA ko prastuta karake samAdhAna prApta kiyA ki dravyArthikanaya kI dRSTi se trAyastrizaka deva zAzvata evaM nitya haiM, kintu paryAyArthikanaya kI dRSTi se pUrva ke trAyastrizaka deva Ayu samApta hone para cyavana kara jAte haiM, unake sthAna para naye trAyastriMzaka deva utpanna hote haiM / parantu trAyastrizaka devoM kA pravAharUpa se kabhI viccheda nahIM hotA / ugA Adi zabdoM kA bhAvArtha -- uggA -- bhAva se udAtta yA udAracarita / uggavihArI-- udAra AcAra vaale| saMviggA -- mokSaprApti ke icchuka athavA saMsAra se bhayabhIta | saMviggavihArI -- mokSa ke anukUla AcaraNa karane vAle / pAsasthA-- pAzastha zarIrAdi mohapAza meM baMdhe hue yA pArzvastha -- jJAnAdi se bahirbhUta / pAsatthavihArI ------ mohapAzagrasta hokara vyavahAra karane vAle athavA jJAnAdi se bahirbhUta pravRtti karane 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha - TippaNa) bhA. 2, pR. 494-495 Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka-4 619 I vAle / osannA -- uttara AcAra kA pAlana karane meM AlasI / osannavihArI-- jIvanaparyanta zithilAcArI / kusIlA -- jJAnAdi AcAra kI virAdhanA karane vAle / kusIlavihArI -- jIvanaparyanta jJAnAdi AcAra ke virodhaka / ahAchaMdA -- apanI icchAnusAra sUtraviruddha pravRtti karane vAle / ahAchaMdavihArI -- jIvanaparyanta svacchandAcArI / trAyastriMzaka devoM kA lakSaNa -- jo deva maMtrI aura purohita kA kArya karate haiM, ve trAyastrizaka kahalAte haiM, ye tetIsa kI saMkhyA meM hote haiN| sahAyA : do rUpa : do artha - ( 1 ) sahAyAH - paraspara sahAyaka / (2) sabhAjA :- paraspara prItibhAjana / balIndra ke trAyastriMzaka devoM kI nityatA kA pratipAdana 8. [ 1 ] atthi NaM bhaMte! balissa vairoyaNiMdassa vairoyaNaraNNo tAvattIsagA devA, tAvattIsagA devA ? haMtA, hatthi / [8-1 pra.] bhagavan ! vairocanarAja vairocanendra bali ke trAyastrizaka deva haiM ? [8-2 u.] hA~ gautama ! haiM / [2] se keNaTThaNaM bhaMte! evaM vuccai - balissa vairoyaNiMdassa jAva tAvattIsagA devA, tAvattasagA devA ? teNaM kAleNaM teNa samaeNaM iheva jaMbuddIve dIve bhArahe vAse vibbhele NAmaM sannivese hotthA / vaNao / tattha NaM bebhele sannivese jahA camarassa jAva uvvnnaa| jappabhitiM ca NaM bhaMte ! te vibbhelagA tAvattI sahAyA gAhAvatI samaNovAsagA balissa vairoyaNiMdassa vairoyaNaraNNo sesaM taM ceva (su. 7 [ 2 ] ) jAva nicce avvocchittinayaTTayAe / anne cayaMti, anne uvavajjaMti / [8-2 pra.] bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki vairocanarAja vairocanendra bali ke tetIsa trAyastrizaka deva haiM ? [8-2 u.] gautama ! usa kAla aura usa samaya meM isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM bibhela nAmaka eka sanniveza thaa| usakA varNana aupapAtika sUtra ke anusAra karanA caahie| usa bibhela sanniveza meM paraspara sahAyaka tetIsa gRhastha zramaNopAsaka the, ityAdi jaisA varNana camarendra ke trAyastrizakoM ke lie (5-2 meM) 1. bhagavatI. a. vRtti, patra 502 2. ' trAyastrizA ---- maMtrivikalpAH / ' - bhagavatI. a. vRtti, patra 502 3. (ka) sahAyAH - paraspareNa sahAyakAriNaH / vahI, patra 502 (kha) sabhAjA:- parasparaM prItibhAja: / viyAhapa. mU. pA. Ti., bhA., pR. 494 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 vyAkhyAprajJaptisUtra kiyA gayA hai, vaisA hI jAnanA cAhie, yAvat ve trAyastriMzaka deva ke rUpa meM utpanna hue| [pra.] bhagavan ! jaba se ve bibhela sannivezanivAsI paraspara sahAyaka tetIsa gRhapati zramaNopAsaka bali ke trAyastriMzaka deva ke rUpa meM utpanna hue, kyA tabhI se aisA kahA jAtA hai ki vairocanarAja vairocanendra bali ke trAyastriMzaka deva haiM ? ityAdi prazna / [u.] (isake uttara meM) zeSa sabhI varNana (sU.7-2 ke anusAra) pUrvavat jAnanA caahie| ve avyucchitti (dravyArthika)-naya kI apekSA nitya haiM / (kintu paryAyArthikanaya kI apekSA) purAne (trAyastriMzaka deva) cyavate rahate haiM, (unake sthAna para) dUsare (naye) utpanna hote rahate haiM, yahA~ taka kahanA caahie| vivecana-balIndra ke trAyastriMzaka devoM kI nityatA-anityatA kA nirNaya prastuta 8 veM sUtra meM vairocanarAja vairocanendra bali ke trAyastriMzaka devoM ke astitva, utpatti evaM dravyArthikanaya kI dRSTi se nityatA aura paryAyArthika-dRSTi se vyaktigata rUpa se anityatA kintu pravAharUpa se avicchinnatA kA pratipAdana pUrvasUtroM ke atideza dvArA kiyA gayA hai|' dharaNendra se mahAghoSendra-paryanta ke trAyastriMzaka devoM kI nityatA kA nirUpaNa 9.[1]atthi NaM bhaMte! dharaNassa nAgakumArissa nAgakumAraraNNo tAvattIsagA devA, tAvattIsagA devA? haMtA, atthi| [9-1 pra.] bhagavan ! kyA nAgakumArarAja nAgakumArendra dharaNa ke trAyastriMzaka deva haiM ? [9-1 u.] hA~, gautama ! haiN| [2] se keNaDheNaM jAva tAvattIsagA devA, tAvattIsagA devA ? goyamA ! dharaNassa nAgakumAriMdassa nAgakumAraraNNo tAvattIsagANaM devANaM sAsae nAmadheje paNNatte, jaM na kadAyi nAsI, jAva anne cayaMti, anne uvvjNti| [9-2 pra.] bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNa ke trAyastriMzaka deva haiM ? [9-2 u.] gautama! nAgakumArarAja nAgakumArendra dharaNa ke trAyastriMzaka devoM ke nAma zAzvata kahe gaye haiN| ve kisI samaya nahIM the, aisA nahIM hai, nahIM raheMge aisA bhI nahIM, yAvat purAne cyavate haiM aura (unake sthAna para) naye utpanna hote haiN| (isalie pravAharUpa se ve anAdikAla se haiN)| 10. evaM bhUyANaMdassa vi| evaM jAva mhaaghosss| 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 2, pR. 495 Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka-4 621 [10] isI prakAra bhUtAnanda indra, yAvat mahAghoSa indra ke trAyastrizaka devoM ke viSaya meM jAnanA cAhie / vivecana -- dharaNendra se mahAghoSendra taka ke trAyastriMzaka devoM kI nityatA -- sUtra 9 evaM 10 meM pratipAdita hai / zakrendra se acyutendra taka ke trAyastriMzaka : kauna aura kaise ? 11.[ 1 ] atthi NaM bhaMte! sakkassa deviMdassa devaraNNo0 pucchA / haMtA, atthi / [11-1 pra.] bhagavan! kyA devarAja devendra zakra ke trAyastrizaka deva haiM ? ityAdi prazna / [11-1 u.] hA~, gautama ! haiM / [2] se keNaTTheNaM jAva tAvattIsagA devA, tAvattIsagA devA ? evaM khalu goyamA ! teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM iheva jaMbuddIve dIve bhArahe vAse vAlAe nAmaM sannivese hotthA / vaNNao / tattha NaM vAlAe sannivese tAvattIsaM sahAyA gAhAvatI samaNovAsagA jahA camarassa jAva viharaMti / tae NaM te tAvattIsaM sahAyA gAhAvatI samaNovAsagA puvvi pi pacchA vi uggA uggavihArI saMviggA saMviggavihArI bahUI vAsAiM samaNovAsagapariyAgaM pAuNittA mAsiyAe saMlehaNAe attANaM jhUseMti, jhU0 2 saTTiM bhattAiM aNasaNAe chedeMti, che0 2 AloipaDikkaMtA samAhipattA kAlamAse kAlaM kiccA jAva uvavannA / jappabhitiM ca NaM bhaMte ! te vAlAgA tAvattIsaM sahAyA gAhAvatI samaNovAsagA sesaM jahA camarassa jAva anne uvavajjaMti / [11-2 pra.] bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki devendra devarAja zakra ke trAyastriMzaka deva haiM ? [11-2 u.] gautama ! usa kAla aura usa samaya meM isI jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke, bhAratavarSa meM bAlAka (athavA palAzaka) sanniveza thaa| usakA varNana karanA caahie| usa bAlAka sanniveza meM paraspara sahAyaka (athavA prItibhAjana) tetIsa gRhapati zramaNopAsaka rahate the, ityAdi saba varNana caramendra ke trAyastrizakoM (sU. 5-1-2) ke anusAra karanA cAhie, yAvat vicaraNa karate the / ve tetIsa paraspara sahAyaka gRhastha zramaNopAsaka pahale bhI aura pIche bhI ugra, ugravihArI evaM saMvigna tathA saMvignavihArI hokara bahuta varSoM taka zramaNopAsakaparyAya kA pAlana kara, mAsika saMlekhanA se zarIra ko kRza karake, sATha bhakta kA anazana dvArA chedana karake, anta meM AlocanA aura pratikramaNa karake kAla ke avasara para samAdhipUrvaka kAla karake yAvat zakra ke trAyastrizaka deva ke rUpa meM utpanna hue|' bhagavan ! jaba se ve bAlAka nivAsI paraspara sahAyaka gRhapati zramaNopAsaka zakra ke trAyastrizakoM ke rUpa meM utpanna hue, kyA tabhI se zakra ke trAyastriMzaka deva haiM ? ityAdi prazna evaM usake uttara meM zeSa samagra varNana purAne cyavate haiM aura naye utpanna hote haiM, taka camarendra ke samAna kahanA caahie|' 12. asthi NaM bhaMte ! IsANassa / evaM jahA sakkassa, navaraM caMpAe nagarIe jAva uvavannA / jappibhitiM ca NaM bhaMte ! caMpiccA tAvattIsaM sahAyA0 sesaM taM ceva jAva anne uvavajjaMti / [12 pra. u.] bhagavan ! kyA devarAja devendra IzAna ke trAyastrizaka deva haiN| ityAdi prazna kA uttara zakrendra Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 vyAkhyAprajJaptisUtra ke samAna jAnanA caahie| itanA vizeSa hai ki ye tetIsa zramaNopAsaka campAnagarI ke nivAsI the, yAvat IzAnendra kai trAyastriMzaka deva ke rUpa meM utpanna hue| (isake pazcAt) jaba se ye campAnagarI nivAsI tetIsa paraspara sahAyaka zramaNopAsaka trAyastriMzaka bane, ityAdi (prazna aura usake uttara meM) zeSa samagra varNana pUrvavat cyavate haiM aura naye (anya) utpanna hote haiM taka karanA caahie| 13.[1] asthi NaM bhaMte! saNaMkumArassa deviMdassa devaraNNo0 pucchaa| haMtA, atthi| [13-1 pra.] bhagavan ! kyA devarAja devendra sanatkumAra ke trAyastriMzaka deva haiM ? [13-1 u.] hA~ gautama haiN| [2] se keNaDheNa? jahA dharaNassa thev| [13-2 pra.] bhagavan! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ? ityAdi samagra prazna tathA usake uttara meM jaise dharaNendra ke viSaya meM kahA hai, usI prakAra kahanA caahie| 14. evaM jAva paanntss| evaM accutassa jAva anne uvavati / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti| ||dsmss cuttho||10-4|| [14] isI prakAra prANata (devendra) taka ke trAyastriMzaka devoM ke viSaya meM jAna lenA cAhie aura isI prakAra acyutendra ke trAyastriMzaka devoM ke sambandha meM bhI ki purAne cyavate haiM aura (unake sthAna para) naye (trAyastriMzaka deva) utpanna hote haiM, taka kahanA caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai! bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yoM kahakara gautamasvAmI yAvat vicaraNa karate haiN| vivecana zakrendra se acyutendra taka ke trAyastriMzaka devoM kI nityatA--prastuta 4 sUtroM (11 se 14 taka) meM pUrvokta sUtroM kA atideza karake zakrendra se acyutendra taka 12 prakAra ke kalpoM ke vaimAnika devendroM ke trAyastriMzaka devoM kI nityatA kA pratipAdana kiyA hai| prAyaH sabhI kA varNana eka-sA hai| kevala trAyastriMzakoM ke pUrvajanma meM ugra, ugravihArI, saMvigna evaM saMvignavihArI zramaNopAsaka the aura antima samaya meM inhoMne saMlekhanA evaM anazanapUrvaka evaM AlocanA prAyazcita karake AtmazuddhipUrvaka samAdhimaraNa (paNDitamaraNa) prApta kiAya thaa| trAyastriMzaka deva : kina devanikAyoM meM ?--devoM ke 4 nikAya haiM-- bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimaanik| inameM se vANavyantara evaM jyotiSka devoM meM trAyastriMzaka nahIM hote, kintu bhavanapati evaM vaimAnika devoM meM hote haiN| isIlie yahA~ bhavanapati aura vaimAnika devoM ke trAyastrizaka devoM kA varNana hai| .. // dazama zataka : caturtha uddezaka samApta // 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 2, pR. 496-497 2. bhagavatI. vivecana (paM. ghevaracandajI), bhA. 4, pR. 1819 Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamo uddesao : paMcama uddezaka devI : agramahiSIvarNana upodghAta 1. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe nAmaM nagare guNasilae ceie jAva parisA pddigyaa| [1] usa kAla aura usa samaya meM rAjagRha nAmaka nagara thaa| vahA~ guNazIlaka nAmaka udyAna thaa| (vahA~ zramaNa bhagavAn mahAvIrasvAmI kA samavasaraNa huaa|) yAvat pariSad (dharmopadeza suna kara) lauTa gii| 2. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhAvao mahAvIrassa bahave aMtevAsI therA bhagavaMto jAisaMpannA jahA aTThame.sae sattamuddesae (sa.8 u.7 su. 3) jAva vihrNti| [2] usa kAla aura usa samaya meM zramaNa bhagavAn mahAvIra ke bahuta se antevAsI (ziSya) sthavira bhagavAn jAtisampanna............. ityAdi vizeSaNoM se yukta the, AThaveM zataka ke saptama uddezaka ke anusAra aneka viziSTa guNasaMpanna, yAvat vicaraNa karate the| ___ 3. tae NaM te therA bhagavaMto jAyasaDDhA jAyasaMsayA jahA goyamasAmI jAva pajjuvAsamANA evaM vayAsI [3] eka bAra una sthaviroM (ke mana) meM (jijJAsAyukta) zraddhA aura zaMkA utpanna huii| ataH unhoMne gautamasvAmI kI taraha, yAvat (bhagavAn kI) paryupAsanA karate hue isa prakAra pUchA vivecana sthaviroM dvArA pRcchA--prastuta tIna sUtroM meM isa uddezaka kI utthAnikA prastuta karate hue zAstrakAra kahate haiM ki eka bAra jaba bhagavAn mahAvIra rAjagRhasthita guNazIlaka udyAna meM virAjamAna the, taba unake ziSyasthaviroM ke mana meM kucha jijJAsAeM utpanna huii| unakA samAdhAna pAne ke lie unhoMne apanI praznAvalI kramazaH bhagavAn mahAvIra ke samakSa savinaya prastuta kii| 4. camarassa NaM bhaMte ! asuriMdassa asurakumAraraNNo kati aggamahisIo pannattAo? ajjo ! paMca aggamahisIo pannattAo, taM jahA-kAlI rAyI rayaNI vijU mehaa| tattha NaM egamegAe devIe aTuTTha devIsahassA parivAro pnntto|pbhuunnN tAo egamegA devI annAiM aTuTThadevIsahassAI pariyAraM viuvvitte| evAmeva sapuvvAvareNaM cattAlIsaM devIsahassA, se ttaM tuddie| [4 pra.] bhagavan ! asurendra asurarAja camara kI kitanI agramahiSiyA~ (paTarAniyA~-mukhyadeviyA~) kahI 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 2, pR. 497 Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAprajJaptisUtra [4 u.] Aryo ! (camarendra kI) pAMca agramahiSiyA~ kahI gaI hai| ve isa prakAra - (1) kAlI, (2) rAjI, (3) rajanI, (4) vidyuta aura (5) meghA / inameM se eka-eka agramahiSI kA ATha-ATha hajAra deviyoM kA parivAra kahA gayA hai| 624 eka-eka devI (agramahiSI) dUsarI ATha-ATha hajAra deviyoM ke parivAra kI vikurvaNA kara sakatI hai| isa prakAra pUrvApara saba milA kara (pAMca agramahiSiyoM ke parivAra meM) cAlIsa hajAra deviyA~ haiN| yaha eka truTika (varga) huaa| vivecana -- camarendra kI agramahiSiyoM kA parivAra -- prastuta cauthe sUtra meM camarendra kI 5 agramahiSiyoM tathA unake pratyeka ke 8-8 hajAra deviyoM kA parivAra tathA kula 40 hajAra deviyA~ batAI gaI haiN| ina sabakA eka varga (truTika) kahalAtA hai| kaThina zabdArtha -- aggamahisI -- agramahiSI ( paTarAnI yA pramukha devI ) / aTThaTThadevIsahassAiM-- ATha-ATha hajAra deviyA~ / " apanI sudharmA sabhA meM camarendra kI maithunanimittaka bhoga kI asamarthatA 5. [ 1 ] pabhU NaM bhaMte! camare asuriMde asurakumArarAyA camaracaMcAe rAyahANIe sabhAe suhammAe camaraMsi sIhAsAMsi tuDieNaM saddhiM divvAiM bhogabhogAI bhuMjamANe viharittae ? No iTThe samaTThe / [5-1 pra.] bhagavan! kyA asurakumArarAja asurendra camara apanI camaracaMcA rAjadhAnI ko sudharmAsabhA meM camara nAmaka siMhAsana para baiTha kara (pUrvokta) truTika (svadeviyoM ke parivAra) ke sAtha bhogya divya bhogoM ko bhogane meM samartha hai ? [5-1 u.] ( he AryoM!) yaha artha samartha nahIM / [ 2 ] se keNaTTheNaM bhaMte ! evaM vuccai-no pabhU camare asuriMde camaracaMcAe rAyahANIe jAva viharittae ? ajjo ! camarassa NaM asuriMdassa asurakumAraraNNo camaracaMcAe rAyahANIe sabhAe suhammAe mANavae ceiyakhaMbhe vairAmaesa golavaTTasamuggaesu bahUo jiNasakahAo sannikkhittAo ciTThati, jAo NaM camarassa asuriMdassa asurakumAraraNNo annesiM ca bahUNaM asurakumArANaM devANa ya devINa ya accaNijjAo vaMdaNijjo nama'saNijjAo pUyaNijjAo sakkAraNijjAoM sammANaNijjAo kallANaM maMgalaM devayaM ceiyaM pajjuvAsaNijjAo bhavaMti, tesiM paNihAe no pabhU, se teNaTTheNaM ajjo ! evaM vuccai-no pabhU camare asuriMde jAva rAyA camaracaMcAe jAva viharittae / 1. bhagavatIsUtra. vivecana (paM. ghevaracandajI) bhA. 4, pR. 1821 Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka - 5 625 [5-2 pra.] bhagavan! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ki asurendra asurakumArarAja camara camaracaMcA rAjadhAnI kI sudharmAsabhA meM yAvat bhogya divya bhogoM ko bhogane meM samartha nahIM hai ? [5-2 u.] Aryo! asurendra asurakumArarAja camara kI camaracaMcA nAmaka rAjadhAnI kI sudharmAsabhA meM mANavaka caityastambha meM, vajramaya (hIroM ke) gola DibboM meM jina bhagavan kI bahuta sI asthiyA~ rakhI huI haiM, jo ki asurendra asurakumArarAja tathA anya bahuta-se asurakumAra devoM aura deviyoM ke lie arcanIya, vandanIya, namaskaraNIya, pUjanIya, satkArayogya evaM sammAnayogya haiN| ve kalyANarUpa, maMgalarUpa, devarUpa, caityarUpa evaM paryupAsanIya haiN| isalie una (jina bhagavAn kI asthiyoM) ke praNidhAna (sAnnidhya) meM ve (asurendra, apanI rAjadhAnI kI sudharmAsabhA meM) yAvat bhoga bhogane meM samartha nahIM haiN| isIlie he Aryo ! aisA kahA gayA hai ki asurendra yAvat camara, camaracaMcA rAjadhAnI meM yAvat divya bhoga bhogane meM samartha nahIM hai / [ 3 ] pabhU NaM ajjo ! camare asuriMde asurakumArarAyA camaracaMcAe rAyahANIe sabhAe suhammAe camaraMsi sIhAsaNaMsi causaTThIe sAmANiyasAhassIhiM tAvattIsAe jAva annehi ya bahUhiM asurakumArehiM devehi ya devIhi saddhiM saMparivuDe mahayA'haya jAva' bhuMjamANe viharittae, kevalaM pariyAriddhIe, no ceva NaM mehuNavattiyaM / [5-3 pra.] parantu he Aryo ! vaha asurendra asurakumArarAja camara, apanI camaracaMcA rAjadhAnI kI sudharmAsabhA meM camara nAmaka siMhAsana para baiThakara causaTha hajAra, sAmAnika devoM, trAyastrizaka devoM aura dUsare bahuta se asurakumAra devoM aura deviyoM se parivRta hokara mahAninAda ke sAtha hone vAle nATya, gIta, vAditra Adi zabdoM se hone vAle (rAga-raMga rUpa) divya bhogya bhogoM kA kevala parivAra ko Rddhi se upabhoga karane meM samartha hai, kintu maithunanimittaka bhoga bhogane meM samartha nahIM / vivecana -- camarendra sudharmAsabhA meM maithunanimittaka bhoga bhogane meM asamartha -- prastuta pA~caveM sUtra sudharmAsabhA meM maithuna-nimittaka bhoga bhogane kI camarendra kI asamarthatA kA sayuktika pratipAdana kiyA gayA hai| kaThina zabdoM kA bhAvArtha -- vairAma su -- vajramaya ( hIroM ke bane hue), golavaTTasamuggaesu vRttAkAra gola DibboM meM / jiNasakahAo -- jina bhagavAn kI asthiyA~ / accaNijjA - arcanIya / pajjuvAsaNijjAo- upAsanA karane yogya / paNihAe- praNidhAna -- sAnnidhya meM / mehuNavattiyaM-- maithuna ke nimitta / pariyAriddhIe -- parivAra kI Rddhi se arthAt -- apane devI parivAra kI strI zabda- zravaNarUpadarzanAdi paricAraNA rUpa Adi se| 1. 'jAva' pada sUcita pATha -- 'naTTagIyavAiyataMtItalatAlatuDiyaghaNamuiMgapaDuppavAiyaraveNaM divvAiM bhogabhogAI ti / ' -a. vU. vyAkhyA. patra 506 2. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha - TippaNa) bhA. 2, pR. 498 3. bhagavatI. a. vRtti, patra 505-506 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 vyAkhyAprajJaptisUtra camarendra ke somAdi lokapAloM kA devI-parivAra 6. camarassa NaM bhaMte ! asuriMdassa asurakumAraraNNo somassa mahAraNNo kati aggamahisIo pannattAo? ajjo ! cattAri aggamahisIo pannattAo, taM jahA--kaNagA kaNagalayA cittaguttA vsuNdhraa| tattha NaM egamegAe devIe egamegaM devisahassaM parivAro pnntto| pabhU NaM tAo egamegA devI annaM egamegaM devisahassaM parivAra viuvvitte| evAmeva cattAri devisahassA, se ttaM tuddie| [6 pra.] bhagavan ! asurendra asurakumArarAja camara ke lokapAla soma mahArAja kI kitanI agramahiSiyA~ . [6 u.] Aryo! unake cAra agramahiSiyA~ haiM, yathA--kanakA, kanakalatA, citraguptA aura vasundharA / inameM se pratyeka devI kA eka-eka hajAra deviyoM kA parivAra hai| inameM se pratyeka devI eka-eka hajAra deviyoM ke parivAra kI vikurvaNA kara sakatI hai| isa prakAra pUrvApara saba milakara cAra hajAra deviyA~ hotI haiM / yaha eka truTika (devI-varga) kahalAtA hai| 7. pabhU NaM bhaMte ! camarassa asuriMdassa asurakumAraraNNo some mahArAyA somAe rAyahANIe sabhAe suhammAe somaMsi sIhAsaNaMsi tuDieNaM0 ? avasesaM jahA camarassa, navaraM pariyAro jahA sUriyAbhassa, sesaM taM ceva jAva No ceva NaM mehunnvttiyN| [7 pra.] bhagavan ! kyA asurendra asurakumArarAja camara kA lokapAla soma mahArAjA, apanI somA nAmaka rAjadhAnI kI sudharmAsabhA meM, soma nAmaka siMhAsana para baiThakara apane usa truTika (deviyoM ke parivAravarga) ke sAtha bhogya divya-bhoga bhogane meM samartha hai ? [7 u.] (he Aryo!) jisa prakAra asurendra asurakumArarAja camara ke sambandha meM kahA gayA, usI prakAra yahA~ bhI jAnanA cAhie, parantu isakA parivAra, rAjapraznIyasUtra meM varNita sUryAbhadeva ke parivAra ke samAna jAnanA caahie|shess saba varNana, pUrvavat jAnanA cAhie, yAvat vaha somA rAjadhAnI kI sudharmA sabhA meM maithunanimittaka bhoga bhogane meM samartha nahIM hai| 8. camarassa NaM bhaMte ! jAva raNNo jamassa mahAraNNo kati aggamahisIo0 ? evaM ceva, navaraM jamAe rAyahANIe sesaM jahA somss| [8 pra.] bhagavan ! camarenadra ke yAvat lokapAla yama mahArAjA kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? ityAdi pUrvavat prshn| [8 u.] (Aryo!) jisa prakAra soma mahArAjA ke sambandha meM kahA hai, usI prakAra yama mahArAjA ke 1. yahA~ rAjapraznIyasUtragata sUryAbhadeva kA varNana jAna lenA caahie| Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka-5 627 sambandha meM bhI kahanA cAhie, kintu itanA vizeSa hai ki yama lokapAla kI rAjadhAnI yamA hai| zeSa saba varNana soma mahArAjA ke samAna jAnanA caahie| 9. evaM varuNassa vi, navaraM varuNAe raayhaanniie| [9] isI prakAra (lokapAla) varuNa mahArAjA kA bhI kathana karanA caahie| vizeSa yahI hai ki varuNa mahArAjA kI rAjadhAnI kA nAma varuNA hai| (zeSa saba varNana pUrvavat samajhanA caahie|) 10. evaM vesamaNassa vi, navaraM vesamaNAe raayhaanniie|sesN taM ceva jAvaNo cevaNaM mehunnvttiyN| [10] isI prakAra (lokapAla) vaizramaNa mahArAjA ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| vizeSa itanA hI hai ki vaizramaNa kI rAjadhAnI vaizramaNA hai| zeSa saba varNana pUrvavat samajhanA cAhie, yAvat-ve vahA~ maithunanimittaka bhoga bhogane meM samartha nahIM haiN| vivecana--camarendra ke cAra lokapAloM kA devIparivAra tathA sudharmAsabhA meM bhoga asamarthatAprastuta 5 sUtroM (6 se 10 taka) meM camarendra ke cAroM lokapAloM ( soma, yama, varuNa, vaizramaNa) kI agramahiSiyoM tathA tatsambandhI devIvarga kI saMkhyA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| sAtha hI apanI-apanI rAjadhAnI kI sudharmA sabhA meM baiThakara apane devIvarga ke sAtha sabakI, maithunanimittaka bhoga kI asamarthatA batAI gaI hai| sabakI rAjadhAnI aura siMhAsana kA nAma apane-apane nAma ke anurUpa hai|' balIndra evaM usake lokapAloM kA devIparivAra 11. balissa NaM bhaMte ! vairoyaNiMdassa0 pucchaa| anjo! paMca aggamahisIo pannattAo, taM jahA--suMbhA nisuMbhA raMbhA niraMbhA mynnaa| tattha NaM egamegAe devIe aDha0 sesaM jahA camarassa, navaraM balicaMcAe rAyahANI pariyAro jahA mouddesae (sa. 3 u. 1 su. 11-12), sesaM taM ceva, jAva mehunnvttiyN| [11 pra.] bhagavan ! vairocanendra vairocanarAja balI kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? [11 u.] Aryo ! (balIndra kI) pAMca agramahiSiyA~ haiM / ve isa prakAra hai-zumbhA, nizumbhA, rambhA, nirambhA aura mdnaa| inameM se pratyeka devI (agramahiSI) ke ATha-ATha hajAra deviyoM kA parivAra hai, ityAdi zeSa samagra varNana camarenadra ke devIvarga ke samAna jAnanA caahie| vizeSa itanA hai ki balIndra kI rAjadhAnI balicaMcA hai| inake parivAra kA varNana tRtIya zataka ke prathama moka uddezaka ke anusAra jAnanA caahie| zeSa saba varNana pUrvavat samajhanA cAhie, yAvat--vaha (sudharmA sabhA meM) maithunanimittaka bhoga bhogane meM samartha nahIM hai| 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 2, pR. 498-499 2. yahA~ bhagavatIsUtra ke zataka 3 u.1 ke 'mokA' uddezaka meM ullikhita varNana samajha lenA caahie| Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 vyAkhyAprajJaptisUtra 12. balissa NaM bhaMte ! vairoyaNiMdassa vairoyaNaraNNo somassa mahAraNNo kati aggamahisIo pannAttAo? ajjo! cattAri aggamahisIo pannattAo, taM jahA-mINagA subhaddA vijayA asnnii| tattha NaM egamegAe devIe. sesaM jahA camarasomassa, evaM jAva vesmnnss| [12 pra.] bhagavan ! vairocanendra vairocanarAja bali ke lokapAla soma mahArAjA kI kitanI agramahiSiyA~ [12 u.] Aryo ! (soma mahArAjA kI) cAra agramahiSiyA~ haiM ? ve isa prakAra - (1) menakA, (2) subhadrA, (3) vijayA aura (4) ashnii| inakI eka-eka devI kA parivAra Adi samagra varNana camarendra ke lokapAla soma ke samAna jAnanA caahie| isI prakAra vairocanendra bali ke lokapAla vaizramaNa taka sArA varNana pUrvavat jAnanA caahie| vivecanavairocanendra evaM unake cAra lokapAloM kI agramahiSiyoM Adi kA varNana--prastuta do (11-12) sUtroM meM vairocanendra balI evaM pUrvokta nAma ke cAra lokapAloM kI agramahiSiyoM tathA unake devIparivAra kA varNana hai, sAtha hI unakI apanI-apanI rAjadhAnI kI sudharmA sabhA meM apane devI varga ke sAtha unakI maithunanimittaka asamarthatA kA bhI atideza kiyA gayA hai| dharaNendra aura usake lokapAloM kA devI-parivAra 13. dharaNassa NaM bhaMte ! nAgakumAriMdassa nAgakumAraraNNo kati aggamahisIo pannattAo.? ajjo ! cha aggamahisIo pannattAo, taM jahA--alA' makkA saterA soyAmaNI iMdA ghnnvijjuyaa| tattha NaM egamegAe devIe cha ccha devisahassA pariyAro pnntto| pabhU NaM tAo egamegA devI annAI cha ccha devisahassAI pariyAraM viuvvitte| evAmeva sapuvvAvareNaM chattIsaM devisahassA, se tNtuddie| [13 pra.] bhagavan! nAgakumArendra nAgakumArarAja dharaNa kI kitanI agramahiSiyA~ kahI gaI haiM ? / [13 u.] Aryo! (dharaNendra kI) chaha agramahiSiyA~ haiN| yathA--(1) alA (ilA), (2) makkA (zukrA), (3) satArA, (4) saudAminI (5) indrA aura (6) ghnvidyut| unameM se pratyeka agramahiSI ke chahachaha hajAra deviyoM kA parivAra kahA gayA hai| inameM se pratyeka devI (agramahiSI), anya chaha-chaha hajAra deviyoM ke parivAra kI vikurvaNA kara sakatI hai| isa prakAra pUrvApara saba milA kara chattIsa hajAra deviyoM kA yaha truTika (varga) kahA gayA hai| 14. pabhU NaM bhaMte ! dharaNe ? sesaM taM ceva, navaraM dharaNAe rAyahANIe dharaNaMsi sIhAsaNaMsi sao 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 2, pR. 499 2. pAThAntara-dUsarI prati meM alA' ke sthAna meM 'ilA' tathA 'makkA' ke sthAna meM 'sukkA' pATha milatA hai| Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka-5 pariyAro, sesaM taM cev| [14 pra.] bhagavan ! kyA dharaNendra (sudharmA sabhA meM devIparivAra ke sAtha) yAvat bhoga bhogane meM samartha hai ? ityAdi prshn| [14 u.] pUrvavat samagra kathana jAnanA caahie| vizeSa itanA hI hai ki (dharaNendra kI) rAjadhAnI dharaNA meM dharaNa nAmaka siMhAsana para (baiTha kara) svaparivAra....... zeSa saba varNana pUrvavat samajhanA caahie| 15. dharaNassa NaM bhaMte ! nAgakumAriMdassa kAlavAlassa logapAlassa mahAraNNo kati aggamahisIo pannattAo? ajjo! cattAri aggamahisIo pannattAo, taM jahA-asogA vimalA suppabhA sudNsnnaa| tattha NaM egamegAe0 avasesaM jahA cmrlogpaalaannN| evaM sesANaM tiNha vi logpaalaannN| [15 pra.] bhagavan ! nAgakumArendra dharaNa ke lokapAla kAlavAla nAmaka mahArAjA kI kitanI agramahiSiyA~ .[15 u.] Aryo! (dharaNendra ke lokapAla kAlavAla kI). cAra agramahiSiyA~ haiM, yathA azokA, vimalA, suprabhA aura sudarzanA / inameM se eka-eka devI kA parivAra Adi varNana camarendra ke lokapAla ke samAna samajhanA caahie| isI prakAra (dharaNendra ke) zeSa tIna lokapAloM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| vivecana-dharaNendra tathA usake cAra lokapAloM kA devIparivAra tathA sudharmAsabhA meM bhogaasamarthatA kI prarUpaNA- prastuta tIna sUtroM (13-14-15) meM dharaNenadra tathA usake lokapAloM kI, agramahiSiyoM sahita devIvarga kI saMkhyA tathA sudharmA sabhA meM unakI bhoga-asamarthatA kA pratipAdana kiyA gayA hai| bhUtAnandAdi bhavanavAsI indroM tathA unake lokapAloM kA devIparivAra 16. bhUyANaMdassa NaM bhaMte ! * pucchaa| ajjo! cha aggamahisIo pannattAo, taM jahA-rUyA rUyaMsA surUyA rUyagAvatI rUyakaMtA ruuyppbhaa| tattha NaM egamegAe devIe0 avasesaM jahA thrnnss| [16 pra.] bhagavan ! bhUtAnanda (bhavanapatIndra) kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? [16 u.] Aryo! bhUtAnanda kI chaha agramahiSiyA~ haiN| yathA-rUpA, rUpAMzA, surUpA, rUpakAvatI, 1. dharaNendra kA svaparivAra isa prakAra hai-"chahiM sAmANiyasAhassIhiM tAyattIsAe tAyattIsAe, cauhiM logapAlehi, chahiM aggamahisIhiM sattahiM aNiehi, sattahiM aNiyAhivaIhiM cauvIsAe AyarakkhasAhassIhiM annehi ya bahUhiM nAgakumArehiM devehi ya devIhi yasaddhiM sNprivddetti|" -jIvAbhigamasUtra, bhagavatI. a. vRtti patra 5.6 2. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 2, pR. 500 Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 vyAkhyAprajJaptisUtra rUpakAntA aura ruupprbhaa| inameM se pratyeka devI-agramahiSI ke parivAra Adi kA tathA zeSa samasta varNana dharaNendra ke samAna jAnanA caahie| 17. bhUyANaMdassa NaM bhaMte ! nAgavittassa0 pucchaa| ajjo! cattAri aggamahisIo pannattAo, taM jahA--suNaMdA subhaddA sujAyA sumnnaa| tattha NaM egamegAe devIe0 avasesaM jahA cmrlogpaalaannN| evaM sesANaM tiNha vi logpaalaannN| . [17 pra.] bhagavan ! bhUtAnanda ke lokapAla nAgavitta kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? ityAdi pRcchaa| [17 u.] Aryo ! (nAgavitta kI) cAra agramahiSiyA~ haiM / ve isa prakAra--sunandA, subhadrA, sujAtA aura sumanA / isameM pratyeka devI ke parivAra Adi kA zeSa varNana caramendra ke lokapAla ke samAna jAnanA caahie| isI prakAra zeSa tIna lokapAloM kA varNana bhI (caramendra ke zeSa tIna lokapAloM ke samAna) jAnanA caahie| 18. je dAhiNillA iMdA tesiM jahA thrnnss| lokapAlANaM pi tesiM jahA dhrnnlogpaalaannN| uttarillANaM iMdANaM jahA bhuuyaannNdss| logapAlANaM vi tesiM jahA bhUyANaMdassa logpaalaannN| navaraM iMdANaM savvesiM rAyahANIo, sIhAsaNANi ya sarisaNAmagANi, pariyAro jahA mouddesae (sa. 3 u. 1 su,. 14) logapAlANaM savvesiM rAyahANIo sIhAsaNANi ya sarisanAmaMgANi, pariyAro jahA cmrlogpaalaannN| [18] jo dakSiNadizAvartI indra haiM, unakA kathana dharaNendra ke samAna tathA unake lokapAloM kA kathana dharaNendra ke lokapAloM ke samAna jAnanA caahie| uttaradizAvartI indroM kA kathana bhUtAnanda ke samAna tathA unake lokapAloM kA kathana bhI bhUtAnanda ke lokapAloM ke samAna jAnanA caahie| vizeSa itanA hai ki saba indroM kI rAjadhAniyoM aura unake siMhAsanoM kA nAma indra ke nAma ke samAna jAnanA caahie| unake parivAra kA varNana bhagavatI sUtra ke tIsare zataka ke prathama uddezaka meM kahe anusAra jAnanA caahie| sabhI lokapAloM kI rAjadhAniyoM aura unake siMhAsanoM kA nAma lokapAloM ke nAma ke sadRza jAnanA cAhie tathA unake parivAra kA varNana camarendra ke lokapAloM ke parivAra ke varNana ke samAna jAnanA caahie| vivecana-bhUtAnanda, dakSiNa-uttaravartI indra evaM unake lokapAloM ke devI-parivAra kA varNana prastuta tIna sUtroM (16-17-18) meM atidezapUrvaka kiyA gayA hai| prAyaH sArA varNana samAna hai, kevala rAjadhAniyoM, siMhAsanoM tathA vyaktiyoM ke nAmoM meM antara hai| rAjadhAniyoM aura siMhAsanoM ke nAma pratyeka indra ke apane-apane nAma ke anusAra haiN| sudharmA sabhA meM pratyeka indra kI apane devI-parivAra ke sAtha maithunanimittaka asamarthatA bhI sAtha-sAtha dhvanita kara dI hai| 1. dekhiye-bhagavatIsUtra zataka 3, mokA nAmaka prathama uddezaka, sU. 14 2. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 2, pR. 500-501 Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka - 5 vyantarajAtIya devendroM ke devI - parivAra Adi kA nirUpaNa 19. [1] kAlassa NaM bhaMte! pisAviMdassa pisAyaraNNo kati aggamahisIo pannattAo ? ajjo ! cattAri aggamahisIo pannattAo, taM jahA-- kamalA kamalappabhA uppalA sudaMsaNA / tattha NaM egamegAe devIe egamegaM devisahassaM, sesaM jahA camaralogapAlANaM / pariyAro taheva, navaraM kAlA rAyahANIe kAlaMsi sIhAsaNaMsi, sesaM taM caiva / 631 [19-1 pra.] bhagavan ! pizAcendra pizAcarAja kAla kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? [99-1 u.] Aryo ! (kAlendra kI) cAra agramahiSiyA~ haiM, yathA-- kamalA, kamalaprabhA, utpalA aura sudrshnaa| inameM se pratyeka devI (agramahiSI) ke eka-eka hajAra deviyoM kA parivAra hai| zeSa samagra varNana camarendra ke lokapAloM ke samAna jAnanA cAhie evaM parivAra kA kathana usI ke parivAra ke sadRza karanA caahie| vizeSa itanA hai ki isake 'kAlA' nAma kI rAjadhAnI aura kAla nAmaka siMhAsana hai| zeSa saba varNana pUrvavat jAnanA caahie| [ 2 ] evaM mahAkAlassa vi / [19-2] isI prakAra pizAcendra mahAkAla kA etadviSayaka varNana bhI isI prakAra samajhanA cAhie / 20. [ 1 ] surUvassa NaM bhaMte! bhUiMdassa bhUyaranno. pucchA / ajjo ! cattAri aggamahisIo pannattAo, taM jahA --rUvavatI bahurUvA surUvA subhagA / tattha NaM egamegAe. sesaM jahA kAlassa / [20-1 pra.] bhagavan ! bhUtendra bhUtarAja surUpa kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? [20-1 u.] Aryo! (surUpendra bhUtarAja kI) cAra agramahiSiyA~ haiM, yathA-rUpavatI, bahurUpA, surUpA aura subhagA / pratyeka devI (agramahiSI) ke parivAra Adi kA varNana kAlendra ke samAna hai| [ 2 ] evaM paDirUvagassa vi / [20-2] isI prakAra pratirUpendra ke ( devI - parivAra Adi ke) viSaya meM bhI jAnanA caahie| 21. [ 1 ] puNNabhaddassa NaM bhaMte! jakkhidassa0 pucchA / ajjo ! cattAri aggamahisIo pannattAo, taM jahA - puNNA bahuputtiyA uttamA tArayA / tatha egamegA sesaM jahA kAlassa. / [21-1 pra.] bhagavan ! yakSendra yakSarAja pUrNabhadra kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? [21-1 u.] Aryo ! cAra agramahiSiyA~ haiM, yathA-- -- pUrNA, bahuputrikA, uttamA aura tArakA / pratyeka ke parivAra Adi kA varNana kAlendra ke samAna hai| [ 2 ] evaM mANibhaddassa vi / Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 vyAkhyAprajJaptisUtra [21-2] isI prakAra mANibhadra (yakSendra) ke viSaya meM bhI jAna lenA caahie| 22.[1] bhImassa NaM bhaMte! rakkhasiMdassa0 pucchaa| ajjo ! cattAri aggamahisIo pannattAo, taM jahA-paumA paumAvatI kaNagA rynnppbhaa| tattha NaM egamegA0 sesaM jahA kaalss| [22-1 pra.] bhagavan ! rAkSasendra rAkSasarAja bhIma ke kitanI agramahiSiyA~ kahI gaI haiM ? [22-1 u.] Aryo! cAra agramahiSiyA~ kahI gaI haiM, yathA--padmA, padmAvatI, kanakA aura rtnprbhaa| pratyeka ke parivAra Adi kA varNana kAlendra ke samAna hai| [2] evaM mahAbhImassa vi| [22-2] isI prakAra mahAbhIma (rAkSasendra) ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| 23.[1] kinarassa NaM bhaMte ! * pucchaa| ajjo ! cattAri aggamahisIo pannattAo, taM jahA-vaDeMsA ketumatI ratiseNA rtippiyaa| tattha Na sesaM taM cev| [23-1 pra.] bhagavan ! kinnarendra kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? [23-1 u.] Aryo! cAra agramahiSiyA~ haiM, yathA 1. avataMsA, 2. ketumatI, 3. ratisenA aura 4. rtipriyaa| pratyeka agramahiSI ke devI-parivAra ke lie pUrvavat jAnanA caahie| [2] evaM kiMpurissa vi| [23-2] isI prakAra kimpuruSendra ke viSaya meM kahanA caahie| 24.[1] sappurissa NaM. pucchaa| anjo ! cattAri aggamahisIo pannattAo, taM jahA-rohiNI navamiyA hirI pussphvtii| tattha NaM egamegA0 sesaM taM cev| [24-1 pra.] bhagavan ! satpuruSendra kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? [24-1 u.] Aryo! cAra agramahiSiyA~ haiM, yathA 1 rohiNI, 2. navamikA, 3. hI aura 4. pusspvtii| inake devI-parivAra kA varNana pUrvoktarUpa se jAnanA caahie| [2] evaM mahApurissa vi| [24-2] isI prakAra mahApuruSendra ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| 25.[1] atikAyassa NaM bhaMte ! * pucchaa| Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka-5 ajjo ! cattAri aggamahisIo pannattAo, taM jahA-bhuyagA bhuyagavatI mahAkacchA phuddaa| tattha NaM0, sesaM taM cev| [25-1 pra.] bhagavan ! atikAyendra kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? / [25-1 u.] Aryo! cAra agramahiSiyA~ haiM, yathA 1. bhujagA, 3. bhujagavatI, 3. mahAkacchA aura 4. sphuttaa| pratyeka agramahiSI ke devI-parivAra kA varNana pUrvokta rUpa se jAnanA caahie| [2] evaM mahAkAyassa vi| [25-2] isI prakAra mahAkAyendra ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| 26.[1] gItaratissa NaM bhaMte ! * pucchaa| ajjo ! cattAri aggamahisIo pannattAo, taM jahA--sughosA vimalA sussarA srsstii| tattha NaM0, sesaM taM cev| ___[26-1 pra.] bhagavan ! gItaratIndra kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? - [26-1 u.] Aryo! cAra agramahiSiyA~ haiM--1. sughoSA, 2. vimalA, 3. susvarA aura 4. srsvtii| pratyeka agramahiSI ke devI-parivAra kA varNana pUrvavat jAnanA caahie| [2] evaM gIyajassa vi| savvesiM etesiM jahA kAlassa, navaraM sarisanAmiyAo rAyahANIo sIhAsaNANi y| sesaM taM cev| [26-2] isI prakAra gItayaza-indra ke viSaya meM bhI jAna lenA caahie| ina sabhI indroM kA zeSa sampUrNa varNana kAlendra ke samAna jAnanA caahie| rAjadhAniyoM aura siMhAsanoM kA nAma indroM ke nAma ke samAna hai| zeSa sabhI pUrvavat (eka sarIkhA) hai| vivecana--vyantaradevoM kI vividha jAti ke indroM kA devI parivAra Adi varNana--prastuta 8 sUtroM (sU. 19 se 26 taka) meM ATha prakAra ke vyantara devoM ke indroM kI agramahiSiyoM tathA unakI deviyoM kI saMkhyA evaM apanI apanI sudharmA sabhA meM devIparivAra ke sAtha maithunanimittaka bhoga bhogane kI asamarthatA kA atideza kiyA gayA hai| vyantarajAtIya devoM ke 8 prakAra-(1) pizAca, (2) bhUta, (3) yakSa, (4) rAkSasa, (5) kinnara, (6) kimpuruSa, (7) mahoraga evaM (8) gndhrv| 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 2, pR. 501-502 2. (ka) bhagavatI. vivecana (mUlapATha-TippaNayukta), bhA. 4 (kha) tatvArthasUtra a. 4, sU. 12 : vyantarAH kinnr-kimpuruss-mhorg-gndhrv-ykss-raaksss-bhuut-pishaacaaH| Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 vyAkhyAprajJaptisUtra / ina AThoM ke pratyeka samUha ke do-do indroM ke nAma (1) pizAca ke do indra--kAla aura mahAkAla, (2) yakSa ke do indra-pUrNabhadra aura mANibhadra, (3) bhUta ke do indra-surUpa aura pratirUpa, (4) sakSasa ke do indra--bhIma aura mahAbhIma, (5) kinnara ke do indra-kinara aura kimpuruSa, (6) kimpuruSa ke do indra-satpuruSa aura mahApuruSa, (7) mahoraga ke do indra--atikAya aura mahAkAya tathA (8) gandharva ke do indra-gItarati aura giitysh|' inake pratyeka ke cAra agramahiSiyA~ haiM aura pratyeka agramahiSI ke devI-parivAra kI saMkhyA eka-eka hajAra hai| arthAt-pratyeka indra ke cAra-cAra hajAra devI-varga haiN| ina indroM kI rAjadhAnI aura siMhAsana kA nAma apane-apane nAma ke anurUpa hotA hai| ye sabhI indra apanI-apanI sudharmA sabhA meM apane devIparivAra ke sAtha maithunanimittaka bhoga nahIM bhoga skte| candra-sUrya-grahoM ke devIparivAra Adi kA nirUpaNa 27. caMdassa NaM bhaMte ! jotisiMdassa jotisaraNNo0 pucchaa| ajjo ! cattAri aggamahisIo pannattAo, taM jahA--caMdappabhA dosiNAbhA accimAlI pbhNkraa| evaM jahA jIvAbhigame jotisiyauddesae thev| [27 pra.] bhagavan ! jyotiSkendra jyotiSkarAja candra kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? [27 u.] Aryo! jyotiSkendra candra kI cAra agramahiSiyA~ haiM / ve isa prakAra--(1) candraprabhA, (2) jyotsnAbhA, (3) arcimAlI evaM (4) prbhNkraa| zeSa samasta varNana jIvAbhigama sUtra kI tIsarI pratipatti ke dvitIya uddezaka meM kahe anusAra jAnanA caahie| 28. sUrassa vi sUrappabhA AyavAbhA accimAlI pbhNkraa| sesaM taM ceva jAva no ceva NaM mehunnvttiyN| [28] isI prakAra sUrya ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| sUryendra kI cAra agramahiSiyA~ ye haiM--sUryaprabhA, AtapAbhA, arcimAlI aura prbhNkraa| zeSa saba varNana pUrvavat kahanA cAhie, yAvat ve apanI rAjadhAnI kI sudharmA sabhA meM siMhAsana para baiTha kara apane devIparivAra ke sAtha maithunanimittaka bhoga bhogane meM samartha nahIM haiN| 29. iMgAlassa NaM bhaMte! mahaggahassa kati agga0 pucchaa| ajjo! cattAri aggamahisIo pannattAo, taM jahA--vijayA vejayaMtI jayaMtI apraajiyaa| tattha NaM egamegAe devIe0, sesaM jahA caMdassa navaraM iMgAlavaDeMsae vimANe iMgAlagaMsi siihaasnnNsi| 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 2, pR. 501-502 2. vahI, pR. 502 3. dekhiye--jIvAbhigamasUtra pratipatti 3, u. 2, sU. 202-4, patra 375-85 (Agamodaya.) Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka-5 635 sesaM taM cev| [29 pra.] bhagavan ! aMgAra (maMgala) nAmaka mahAgraha kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? / [29 u.] Aryo ! (aMgAra-mahAgraha kI) cAra agramahiSiyA~ haiM / ve isa prakAra--(1) vijayA, (2) vaijayantI, (3) jayantI aura (4) apraajitaa| inameM se pratyeka agramahiSI ke devI-parivAra kA varNana candramA ke devI-parivAra ke samAna jAnanA caahie| parantu itanA vizeSa hai ki isake vimAna kA nAma aMgArAvataMsaka aura siMhAsana kA nAma aMgAraka hai, (jisa para baiTha kara vaha devI-parivAra ke sAtha maithunanimittaka bhoga nahIM bhoga sakatAH ityAdi zeSa samagravarNana pUrvavat jAnanA caahie| 30. evaM viyAlagassa vi| evaM aTThAsItIe vi mahAgahANaM bhANiyavvaM jAva bhaavkeuss| navaraM vaDeMsagA sIhAsaNANi ya srisnaamgaanni| sesaM taM cev| [30] isI prakAra vyAlaka nAmaka graha ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| isI prakAra 88 mahAgrahoM ke viSaya meM bhAvaketu graha taka jAnanA caahie| parantu vizeSa yaha hai ki avataMsakoM aura siMhAsanoM kA nAma indra ke nAma ke anurUpa hai| zeSa saba varNana pUrvavat jAnanA caahie| vivecana-candra, sUrya aura grahoM kI deviyoM kI saMkhyA- prastuta 4 sUtroM (27 se 30 taka) meM candra, sUrya, aMgAraka, vyAlaka Adi 88 mahAgrahoM kI agramahiSiyoM tathA devI-parivAra Adi kA atidezapUrvaka nirUpaNa kiyA gayA hai| zakrendra aura usake lokapAloM kA devI-parivAra ___31. sakkassa NaM bhaMte ! deviMdassa devaraNNo0 pucchaa| ajo! aTTha aggamahisIo pannattAo, taM jahA--paumA sivA suyo aMjU amalA accharA navamiyA rohinnii| tattha NaM egamegAe devIe solasa solasa devisahassA pariyAro pnntto| pabhU NaM tAo egamegA devI annAiM solasa solasa devisahassA pariyAraM viuvvitte| evAmeva sapuvvAvareNaM aTThAvIsuttara devisayasahassaM, se taM tuddie| [31 pra.] bhagavan ! devendra devarAja zakra kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? [31 u.] Aryo! ATha agramahiSiyA~ haiM, yathA--(1) padmA, (2) zivA, (3) zreyA, (4) aMjU, (5) amalA, (6) apsarA, (7) navamikA aura (8) rohinnii| inameM se pratyeka agramahiSI kA solaha-solaha hajAra deviyoM kA parivAra kahA gayA hai| pratyeka devI-solaha-solaha hajAra deviyoM ke parivAra kI vikurvaNA kara sakatI hai| isa prakAra pUrvIpara saba milAkara eka lAkha aTThAIsa hajAra deviyoM kA parivAra hotA hai| yaha eka truTika (deviyoM kA varga) kahalAtA hai| 32. pabhUNaM bhaMte ! sakke deviMde devarAyA sohamme kappe sohammavaDeMsae vimANe sabhAe suhammAe 1. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 2, pR. 502-503 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 vyAkhyAprajJaptisUtra sakkaMsi sIhAsaNaMsi tuDieNaM saddhiM0 sesaM jahA camarassa (su. 6-7 ) / navaraM pariyAro jahA mouddesae ( sa. 3 u. 1 su. 15 ) / [ 32 pra.] bhagavan ! kyA devendra devarAja zakra, saudharmakalpa meM, saudharmAvataMsaka vimAna meM sudharmAsabhA meM, zakra nAmaka siMhAsana para baiTha kara apane (ukta) truTika ke sAtha bhoga bhogane meM samartha hai ? [32 u.] Aryo! isakA samagra varNana camarendra ke samAna (sU. 6-7 ke anusAra) jAnanA caahie| vizeSa itanA hai ki isake parivAra kA kathana bhagavatIsUtra ke tIsare zataka meM 'mokA' nAmaka prathama uddezaka (sU. 15) ke anusAra jAna lenA caahie| 33. sakkassa NaM deviMdassa devaraNNo somassa mahAraNNo kati aggamahisIo0 pucchA / ajjo ! cattAri aggamahisIo pannattAo, taM jahA- rohiNI madaNA cittA somA / tattha NaM egamegA0, sesaM jahA camaralogapAlANaM (su. 8-13) | navaraM sayaMpabhe vimANe sabhAe suhammAe somaMsi sIhAsaNaMsi, sesaM taM ceva / evaM jAva' vesamaNassa, navaraM vimANAiM jahA tatiyasae (sa. 3 u. 7 su. 3) / [33 pra.] bhagavan! devendra devarAja zakra ke lokapAla soma mahArAjA kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? [33 u.] Aryo ! cAra agramahiSiyA~ haiN| ve isa prakAra - (1) rohiNI, (2) madanA, (3) citrA aura (4) somaa| inameM se pratyeka agramahiSI ke devI- parivAra kA varNana camarendra ke lokapAloM ke samAna (sU. 813 ke anusAra) jAnanA caahie| kintu itanA vizeSa hai ki svayamprabha nAmaka vimAna meM, sudharmAsabhA meM, soma nAmaka siMhAsana para baiTha kara maithunanimittaka bhoga bhogane meM samartha nahIM ityAdi pUrvavat jAnanA cAhie / isI prakAra vaizramaNa lokapAla taka kA kathana karanA caahie| vizeSa yaha hai ki inake vimAna Adi kA varNana (bhagavatI.) tRtIyazataka ke sAtaveM uddezaka (sU. 3) meM kahe anusAra jAnanA caahie| vivecana -- zakrendra tathA usake lokapAloM kI deviyoM Adi kA varNana -- prastuta tIna sUtroM meM zakrendra kI agramahiSiyoM tathA unake adhInastha deviyoM ke parivAra kA evaM sudharmAsabhA meM unake sAtha maithunanimittaka bhoga bhogane kI asamarthatA kA pratipAdana kiyA gayA hai| IzAnendra tathA usake lokapAloM kA devI parivAra 34. IsANassa NaM bhaMte ! 0 pucchA / ajjo ! aTTha aggamahisIo pannattAo, taM jahA-- kaNhA kaNharAI rAmA rAmarakkhiyA vasU vasuguttA vasumittA vasuMdharA / tattha NaM egamegAe0, sesaM jahA sakkassa / 1. 'jAva pada se yahA~ yama, varuNa' samajhanA cAhie / 2. viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha - TippaNa) bhA. 2, pR. 503 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka - 5 [ 34 pra.] bhagavan! devendra devarAja IzAna kI kitanI agramahiSiyA~ haiM ? [34 u.] Aryo ! IzAnendra kI ATha agramahiSiyA~ haiM / yathA - (1) kRSNA, (2) kRSNarAji, (3) rAmA, (4) rAmarakSitA, (5) vasu, (6) vasuguptA, (7) vasumitrA, (8) vasundharA / inameM se pratyeka agramahiSI kI deviyoM ke parivAra Adi kA zeSa samasta varNana zakrendra ke samAna jAnanA caahie| 637 35. IsANassa NaM bhaMte ! deviMdassa somassa mahAraNNo kati0 pucchA / ajjo ! cattAri aggamahisIo pannattAo, taM jahA -- puDhavI rAtI rayaNI bijjU / tattha NaM0, se jahA sakkassa logapAlANaM / evaM jAva varuNassa, navaraM vimANA jahA cautthasae (sa. 4 u. 1 su. 3 ) sesaM taM ceva jAva no ceva NaM mehuNavattiyaM / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti jAva viharai / // dasame sae paMcamo uddeso samatto // [ 35 pra.] bhagavan! devendra IzAna ke lokapAla soma mahArAjA kI kitanI agramahiSiyA~ kahI gaI haiM ? [35 u.] Aryo! cAra agramahiSiyA~ haiM, yathA- pRthvI, rAtri, rajanI aura vidyut / inameM se pratyeka agramahiSI kI deviyoM ke parivAra Adi zeSa samagra varNana zakrendra ke lokapAloM ke samAna hai| isI prakAra varuNa lokapAla taka jAnanA caahie| vizeSa yaha hai ki inake vimAnoM kA varNana cauthe zataka ke prathama uddezaka ke anusAra jAnanA caahie| zeSa pUrvavat, yAvat -- vaha maithunanimittaka bhoga bhogane meM samartha nahIM hai| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yoM kaha kara Arya sthavira yAvat vicaraNa karate haiM / vivecana -- IzAnendra evaM usake lokapAloM kA devI - parivAra -- prastuta do sUtroM (34-35) meM IzAnendra (dvitIya devaloka ke indra) tathA usake lokapAloM kI agramahiSiyoM Adi kA varNana pUrvasUtra kA atideza karake kiyA gayA hai| cUMki vaimAnika devoM meM kevala pahale aura dUsare devaloka taka hI deviyA~ utpanna hotI haiM, isalie yahA~ prathama aura dvitIya devaloka ke indroM aura unake lokapAloM kI agramahiSiyoM kA varNana kiyA gayA hai|" // dazama zataka : paMcama uddezaka samApta // 1. bhagavatI vivecana (paM. ghevaracandajI) bhA. 4, pR. 1839 Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTTho uddesao : chaThA uddezaka sabhA : sabhA (zakrendra kI sudharmA sabhA) 1. kahi NaM bhaMte ! sakkassa deviMdassa devaraNNo sabhA suhammA pannattA ? goyamA! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM imIse rayaNappabhAe evaM jahA rAyappaseNaijje jAva paMca vaDeMsagA pannattA, taM jahA-asogavaDeMsae jAva' maje sohmmvddeNse| se NaM sohammavaDeMsae mahAvimANe addhaterasa joyaNasayasahassAiM aayaam-vikkhNbhennN| evaM jaha sUriyAbhe taheva mANaM taheva uvvaato| sakkassa ya abhiseo taheva jaha suuriyaabhss||1|| alaMkAra accaNiyA taheva jAva Ayarakkha tti, do sAgarovamAI tthitii| [1 pra.] bhagavan ! devendra devarAja zakra kI sudharmAsabhA kahAM hai ? [1 u.] gautama! jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke meruparvata se dakSiNa dizA meM isa ratnaprabhA pRthvI ke bahusama ramaNIya bhUbhAga se aneka koTAkoTi yojana dUra UMcAI meM saudharma nAmaka devaloka meM sudharmAsabhA hai, isa prakAra sArA varNana rAjapraznIyasUtra ke anusAra jAnanA, yAvat pAMca avataMsaka vimAna kahe gae haiM, yathA--azokAvataMsaka yAvat madhya meM saudharmAvataMsaka vimAna hai| yaha saudharmAvataMsaka mahAvimAna lambAI aura caur3AI meM sAr3he bAraha lAkha yojana hai| [gAthArtha-] (rAjapraznIyasUtragata) sUryAbhavimAna ke samAna vimAna-pramANa tathA upapAta abhiSeka, alaMkAra tathA arcanikA, yAvat AtmarakSaka ityAdi sArA varNana sUryAbhadeva ke samAna jAnanA caahie| usakI sthiti (Ayu) do sAgaropama kI hai| 2. sakke NaM bhaMte ! deviMde devarAyA kemahiDDIe jAva' kemahAsokkhe ? goyamA! mahiDDIe jAva mahAsokkhe, se NaM tattha battIsAe vimANavAsasayasahassANaM jAva viharati, emahiDDIe jAva' emahAsokkhe sakke deviMde devraayaa| 1. jAva pada sUcita pATha--"sattavaNNavaDeMsae caMpayavaDeMsae cuuyvddeNse|"--a. vR. 2. jAva pada sUcita pATha--"kemahajjuie kemahANubhAge kemahAyase kemahAbale tti|"-a. vR. 3. jAva pada sUcita pATha--"caurAsIe sAmANiyasAhassINaM tAyattIsAe tAyattIsagANaM aTThaNhaM aggamahisINaM jAva annesiMca bahUNaM jAva devANaM devINa ya AhevaccaM jAva karemANe pAlemANe tti|"-a.vR. Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama zataka : uddezaka-6 sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti. / // dasame sae chaTTho uddesao samatto // 10-6 // [2 pra.] bhagavan ! devendra devarAja zakra kitanI mahatI RSi vAlA yAvat kitane mahAn sukha vAlA hai ? [2 u.] gautama! vaha mahA RddhizAlI yAvat mahAsukhasampanna hai / vaha vahA~ battIsa lAkha vimAnoM kA svAmI hai, yAvat vicaratA hai| devendra devarAja zakra isa prakAra kI mahARddhi se saMpanna aura mahAsukhI hai / 639 he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai!, isa prakAra kaha kara gautama svAmI yAvat vicaraNa karate haiM / vivecana -- sUryAbha ke atidezapUrvaka zakrendra tathA usakI sudharmAsabhA Adi kA varNanarAjapraznIyasUtra meM sUryAbhadeva kA vistRta varNana hai| yahA~ zakrendra ke upapAta Adi ke varNana ke lie usI kA atideza kiyA gayA hai| ata: isakA samagra varNana sUryAbhadevavat samajhanA caahie| yahA~ pichale sUtra meM sUryAbhadevavat zakra kI Rddhi sukha dyuti Adi kA varNana kiyA gayA hai| // dazama zataka : chaThA uddezaka samApta // 1. (ka) rAjapraznIyasUtra ( gurjaragrantha) pR. 152-54 (kha) viyAhapa. ( mU.pA.Ti.), bhA. 2, pR. 504 Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattamAi-cottIsaIma pajjaMtA uddesA sAtaveM se cautIsaveM taka ke uddezaka uttara-aMtaradIvA : uttaravartI (aTThAIsa) antarvIpa 1. kahi NaM bhaMte ! uttarillANaM egoruyamaNussANaM egoruyadIve nAmaM dIve pannatte ? evaM jahA jIvAbhigame taheva niravasesaM jAva suddhadaMtadIvo tti| ee aTThAvIsaM uddesagA bhaanniyvvaa| sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti jAva vihrti| ||dsmN sayaM smttN|| [1 pra.] bhagavAn ! uttaradizA meM rahane vAle ekoruka manuSyoM kA ekorukadvIpa nAmaka dvIpa kahA~ hai ? [1 u.] gautama! ekorukadvIpa se lekara yAvat zuddhadantadvIpa taka kA samasta varNana jIvAbhigamasUtra meM kahe anusAra jAnanA caahie| (pratyeka dvIpa ke sambandha meM eka eka uddezaka hai|) isa prakAra aTThAIsa ke ye aTThAIsa uddezaka kahane caahie| he bhagavan ! yaha isI prakAra hai, bhagavan ! yaha isI prakAra hai, yoM kaha kara gautamasvAmI yAvat vicaraNa karate haiN| vivecana-uttaradizAvartI aTThAIsa antIpa- prastuta sUtra meM uttaradigvartI aTThAIsa antIpoM kA nirUpaNa jIvAbhigamasUtra ke atidezapUrvaka kiyA gayA hai| isase pUrva nauveM zataka ke tIsare se tIsaveM uddezaka taka meM dakSiNadizA ke antarvIpoM kA varNana kiyA jA cukA hai| prastuta dazama zataka ke 7 veM se 34 veM uddezaka taka meM uttaradizA ke antarvIpoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai jo dakSiNadigvartI antarvIpoM ke hI samAna hai| 28 nAma bhI samAna haiN|' // dazama zataka : sAtaveM se cautIsaveM uddezaka taka smpuurnn|| // dazama zataka smpuurnn|| 1. (ka) viyAhapaNNattisuttaM (mUlapATha-TippaNa) bhA. 2, pR. 505 (kha) jIvAbhigamasUtra pratipatti 3, uddezaka 1, patra 144-56 (Agamodaya.) meM vistRta varNana dekhiye| Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAyakAla [sva0 AcAryapravara zrI AtmArAmajI ma0 dvArA sampAdita nandIsUtra se uddhRta] svadhyAya ke liye AgamoM meM jo samaya batAyA gayA hai, usI samaya zAstroM kA svAdhyAya karanA caahiye| anadhyAyakAla meM svAdhyAya varjita hai| manusmRti Adi smRtiyoM meM anadhyAyakAla kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| vaidika loga bhI veda ke anadhyAyoM kA ullekha karate haiM / isI prakAra anya ArSa granthoM kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai / jainAgama bhI sarvajJokta, devAdhiSThita tathA svaravidyA saMyukta hone ke kAraNa, inakA bhI AgamoM meM anadhyAyakAla varNita kiyA gayA hai, jaise ki - davidhe aMtalikkhite asajjhAe paNNatte, taM jahA - ukkAvAte, disidAghe, gajjite, vijute, nigghAte, juvate, jakkhAlitte, dhUmitA, mahitA, ryugghaate| ____dasavihe orAlite asajjhAtite, taM jahA - aTThI, maMsaM, soNite, asutisAmaMte, susANasAmaMte, caMdovarAte, sUrovarAte, paDane, rAyavuggahe, uvassayassa aMto orAlie sriirge|| - sthAnAGga sUtra, sthAna 10 no kappati niggaMthANa vA, niggaMthINa vA cauhiM mahApADivaehiM sajjhAyaM karittae, taM jahA - AsADhapADivae, iMdamahApADivae, kattiapADivae sugimhpaaddive| no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA, cauhiM saMjhAhiM sajjhAyaM karettae, taM jahA - puvvaNhe avaraNhe, paose, pccuuse| - sthAnAGga sUtra, sthAna 4, uddezaka 2 uparyukta sUtrapATha ke anusAra, dasa AkAza se sambandhita, dasa audArika zarIra se sambandhita, cAra mahApratipadA, cAra mahApratipadA kI pUrNimA aura cAra saMdhyA, isa prakAra battIsa anadhyAya mAne gae haiM, jinakA saMkSepa meM nimna prakAra se varNana hai, jaise - AkAza sambandhI dasa anadhyAya 1. ulkApAta-tArApatana - yadi mahat tArApatana huA hai to eka prahara paryanta zAstra svAdhyAya nahIM karanA caahiye| 2. digdAha - jaba taka dizA raktavarNa kI ho arthAt aisA mAlUma par3e ki dizA meM Aga sI lagI hai taba bhI svAdhyAya nahIM karanA caahiye| 3. garjita - bAdaloM ke garjana para do prahara paryanta svAdhyAya na kre| Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ AvazyakasUtra 4. vidyuta - bijalI camakane para eka prahara paryanta svAdhyAya na kre| kintu garjana aura vidyuta kA asvAdhyAya cAturmAsa meM nahIM mAnanA caahiye| kyoMki vaha garjana aura vidyuta prAyaH Rtu-svabhAva se hI hotA hai / ataH ArdrA se svAti nakSatra paryanta anadhyAya nahIM mAnA jaataa| 5. nirghAta - binA bAdala ke AkAza meM vyantarAdikRta ghora garjanA hone para, yA bAdaloM sahita AkAza meM kar3akane para do prahara taka asvAdhyAyakAla hai| 6. yUpaka - zuklapakSa meM pratipadA, dvitIyA, tRtIyA ko sandhyA kI prabhA aura candraprabhA ke milane ko yUpaka kahA jAtA hai| ina dinoM prahara rAtri paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahiye| 7. yakSAdIpta - kabhI kisI dizA meM bijalI camakane jaisA, thor3e-thor3e samaya pIche jo prakAza hotA hai vaha yakSAdIpta kahalAtA hai / ataH AkAza meM jaba taka yakSAkAra dikhatA rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahiye| 8.dhUmikA-kRSNa - kArtika se lekara mAgha taka kA samaya meghoM kA garbhamAsa hotA hai / isameM dhUmra varNa kI sUkSma jalarUpa dhundha par3atI hai / vaha dhUmikA-kRSNa kahalAtI hai / jaba taka yaha dhuMdha par3atI rahe, taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahiye| 9. mihikAveta - zItakAla meM zveta varNa kI sUkSma jalarUpa dhuMdha mihikA kahalAtI hai| jaba taka yaha giratI rahe, taba taka asvAdhyAyakAla hai| 10. raja-udghAta - vAyu ke kAraNa AkAza meM cAroM ora dhUli chA jAtI hai, jaba taka yaha dhUli phailI rahatI hai, svAdhyAya nahIM karanA caahiye| .. uparokta dasa kAraNa AkAza saMbaMdhI asvAdhyAya ke haiN| audArikazarIra sambandhI dasa anadhyAya 11-12-13. haDDI, mAMsa aura rudhira - paMcendriya tiryaMca kI haDDI, mAMsa aura rudhira yadi sAmane dikhAI deM, to jaba taka vahA~ se yaha vastue~ uThAI na jAe~ taba taka asvAdhyAya hai / vRttikAra Asa-pAsa ke 60 hAtha taka ina vastuoM ke hone para asvAdhyAya mAnate haiM / ___isI prakAra manuSya saMbaMdhI asthi, mAMsa aura rudhira kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai| vizeSatA itanI hai ki inakA asvAdhyAya sau hAtha taka tathA eka dina-rAta kA hotA hai / strI ke mAsika dharma kA asvAdhyAya tIna dina taka / bAlaka evaM bAlikA ke janma kA asvAdhyAya kramazaH sAta evaM ATha dina paryanta kA mAnA jAtA 14. azuci - mala-mUtra sAmane dikhAI dene taka asvAdhyAya hai| Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAyakAla ] 15. zmazAna - zmazAnabhUmi ke cAroM ora sau-sau hAtha paryanta asvAdhyAya mAnA jAtA hai| 16. candragrahaNa - candragrahaNa hone para jaghanya ATha, madhyama bAraha aura utkRSTa solaha prahara paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahiye| 17. sUryagrahaNa - sUryagrahaNa hone para bhI kramazaH ATha, bAraha aura solaha prahara paryanta asvAdhyAyakAla mAnA gayA hai| 18. patana - kisI bar3e mAnya rAjA athavA rASTra puruSa kA nidhana hone para jaba taka usakA dAhasaMskAra na ho, taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahiye| athavA jaba taka dUsarA adhikArI sattArUr3ha na ho, taba taka zanaiH zanaiH svAdhyAya karanA caahiye| 19. rAjavyudgraha - samIpastha rAjAoM meM paraspara yuddha hone para jaba taka zAnti na ho jAye, taba taka aura usake pazcAt bhI eka dina-rAtri svAdhyAya nahIM kreN| 20. audArika zarIra - upAzraya ke bhItara paMcendriya jIva kA vadha ho jAne para jaba taka kalevara par3A rahe , taba taka tathA 100 hAtha taka yadi nirjIva kalevara par3A ho to svAdhyAya nahIM karanA caahiye| ____ asvAdhyAya ke uparokta 10 kAraNa audArikazarIra saMbaMdhI kahe gaye haiN| 21-28. cAra mahotsava aura cAra mahApratipadA - ASADha-pUrNimA, Azvina-pUrNimA, kArtikapUrNimA aura caitra-pUrNimA ye cAra mahotsava haiM / ina pUrNimAoM ke pazcAt Ane vAlI pratipadA ko mahApratipadA kahate haiN| inameM svAdhyAya karane kA niSedha hai| . 29-32. prAtaH, sAyaM, madhyAhna aura ardharAtri - prAtaH sUrya ugane se eka ghar3I pahale tathA eka ghar3I pIche / sUryAsta hone se eka ghar3I pahale tathA eka ghar3I pIche / madhyAhna arthAt dopahara meM eka ghar3I Age tathA eka ghar3I pIche evaM ardharAtri meM bhI eka ghar3I Age tathA eka ghar3I pIche svAdhyAya nahIM karanA caahiye| Page #675 -------------------------------------------------------------------------- Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sadasya-sUcI / zrI AgamaprakAzana samiti, byAvara arthasahayogI sadasyoM kI zubha nAmAvalI mahAstambha saMrakSaka 1. zrI biradIcaMdajI prakAzacaMdajI talesarA, pAlI 1. zrI seTha mohanamalajI corar3iyA, madrAsa 2. zrI gulAbacandajI mAMgIlAlajI surANA, sikandarAbAda 2. zrI jJAnarAjajI kevalacandajI mUthA, pAlI 3. zrI premarAjajI jatanarAjajI mehatA, mer3atA siTI 4. zrI za. jar3AvamalajI mANakacandajI betAlA, bAgalakoTa 3. zrI pukharAjajI zizodiyA, byAvara 4. zrI sAyaramalajI jeThamalajI corar3iyA, baiMgalora 5. zrI premarAjajI bhaMvaralAlajI zrIzrImAla, durga 6. zrI esa kizanacandajI corar3iyA, madrAsa 7. zrI kaMvaralAlajI baitAlA, gohATI 8. zrI seTha khIMvarAjajI corar3iyA madrAsa 9. zrI gumAnamalajI corar3iyA, madrAsa 10. zrI esa. bAdalacandajI corar3iyA, madrAsa 11. zrI je. dulIcandajI corar3iyA, madrAsa 12. zrI esa. ratanacandajI corar3iyA, madrAsa 13. zrI je. annarAjajI corar3iyA, madrAsa 14. zrI esa. sAyaracandajI corar3iyA, madrAsa 15. zrI Ara. zAntilAlajI uttamacandajI corar3iyA, madrAsa 16. zrI siremalajI hIrAcandajI corar3iyA, madrAsa 17. zrI je. hukmIcandajI corar3iyA, madrAsa svambha sadasya 1. zrI agaracandajI phatecandajI pArakha, jodhapura 2. zrI jasarAjajI gaNezamalajI saMcetI jodhapura 3. zrI tilokacaMdajI sAgaramalajI saMcetI, madrAsa 4. zrI pUsAlAlajI kistUracadajI surANA, kaTaMgI 5. zrI Ara. prasannacandajI corar3iyA, madrAsa 6. zrI dIpacandajI corar3iyA, madrAsa 7. zrI mUlacandajI corar3iyA, kaTaMgI 8. zrI varddhamAna iNDasTrIja, kAnapura 9. zrI mAMgIlAlajI mizrIlAlajI saMcetI, durga 5. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, byAvara 6. zrI mohanalAlajI nemIcandajI lalavANI, cAMgATolA 7. zrI dIpacaMdajI candanamalajI corar3iyA, madrAsa 8. zrI pannAlAlajI bhAgacandajI botharA, cAMgATolA 9. zrImatI sireku~vara bAI dharmapatnI sva. zrI suganacandajI jhAmar3a, madurAntakam 10. zrI bastImalajI mohanalAlajI boharA (KGF) jAr3ana 11. zrI thAnacandajI mehatA, jodhapura 12. zrI bhairUdAnajI lAbhacandajI surANA, nAgaura 13. zrI khUbacandajI gAdiyA, byAvara 14. zrI mizrIlAlajI dhanarAjajI vinAyakiyA, byAvara 15. zrI indracandajI baida, rAjanAMdagAMva 16. zrI rAvatamalajI bhIkamacandajI pagAriyA, bAlAghATa 17. zrI gaNezamalajI dharmIcandajI kAMkariyA, TaMgalA 18. zrI suganacandajI bokar3iyA, indaura 19. zrI harakacandajI sAgaramalajI betAlA, indaura 20. zrI raghunAthamalajI likhamIcandajI lor3hA, cAMgATolA 21. zrI siddhakaraNajI zikharacandajI baida, cAMgATolA Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadastha-sUcI/ 22. zrI sAgaramalajI noratamalajI pIMcA madrAsa 7. zrI bI. gajarAjajI bokaDiyA, selama 23. zrI mohanarAjajI mukanacandajI bAliyA, 8. zrI phUlacandajI gautamacandajI kAMTheDa, pAlI ahamadAbAda 9. zrI ke. pukharAjajI bAphaNA, madrAsa 24. zrI kezarImalajI jaMvarIlAlajI talesarA, pAlI 10. zrI rUparAjajI jodharAjajI mUthA, dillI 25. zrI ratanacandajI uttamacandajI modI, byAvara 11. zrI mohanalAlajI maMgalacaMdajI pagAriyA, 26. zrI dharmIcandajI bhAgacandajI boharA, jhUThA rAyapura 27. zrI chogAmalajI hemarAjajI lor3hA DoMDIlohArA 12. zrI nathamalajI mohanalAlajI lUNiyA, 28. zrI guNacaMdajI dalIcaMdajI kaTAriyA, bellArI caNDAvala 29. zrI mUlacandajI sujAnamalajI saMcetI, jodhapura 13. zrI bhaMvaralAlajI gautamacandajI pagAriyA, 30. zrI sI amaracandajI botharA, madrAsa kuzAlapurA 31. zrI bhaMvaralAlajI mUlacandajI surANA, madrAsa 14. zrI uttamacaMdajI mAMgIlAlajI, jodhapura 32. zrI bAdalacaMdajI jugarAjajI mehatA, indaura 15. zrI mUlacandajI pArakha, jodhapura 33. zrI lAlacaMdajI mohanalAlajI koThArI, goThana 16. zrI sumeramalajI mer3atiyA, jodhapura 34. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, ajamera 17. zrI gaNezamalajI nemIcandajI TAMTiyA, jodhapura 35. zrI mohanalAlajI pArasamalajI pagAriyA, 18. zrI udayarAjajI pukharAjajI saMcetI, jodhapura ___ baiMgalora . 19. zrI bAdaramalajI pukharAjajI baMTa, kAnapura 36. zrI bhaMvarImalajI corar3iyA, madrAsa 20. zrImatI sundarabAI goThI dharmapatnIzrI tArAcaMdajI 37. zrI bhaMvaralAlajI goThI, madrAsa ___ goThI, jodhapura 38. zrI jAlamacaMdajI rikhabacaMdajI bAphanA, AgarA 21. zrI rAyacandajI mohanalAlajI, jodhapura 39. zrI ghevaracaMdajI pukharAjajI bhuraTa, gohATI 22. zrI ghevaracandajI rUparAjajI, jodhapura "40. zrI jabaracandajI gelar3A, madrAsa 23. zrI bhaMvaralAlajI mANakacaMdajI surANA, madrAsa 41. zrI jar3AvamalajI suganacandajI, madrAsa 24. zrI jaMvarIlAlajI amaracandajI koThArI, 42. zrI pukharAjajI vijayarAjajI, madrAsa byAvara 43. zrI cenamalajI surANA TrasTa, madrAsa 25. zrI mANakacaMdajI kizanalAlajI, mer3atAsiTI 44. zrI lUNakaraNajI rikhabacaMdajI lor3hA, madrAsa 26. zrI mohanalAlajI gulAbacandajI catara, byAvara 45. zrI sUrajamalajI sajjanarAjajI mahetA, koppala 27.'zrI jasarAjajI jaMvarIlAlajI dhArIvAla, sahayogI sadasya jodhapura 1. zrI devakaraNajI zrIcandajI DosI, mer3atAsiTI 28. zrI mohanalAlajI campAlAlajI goThI, jodhapura 2. zrImatI chaganIbAI vinAyakiyA, byAvara 29. zrI nemIcaMdajI DAkaliyA mehatA, jodhapura 3. zrI pUnamacandajI nAhaTA, jodhapura 30. zrI tArAcaMdajI kevalacaMdajI karNAvaTa, jodhapura 4. zrI bhaMvaralAlajI vijayarAjajI kAMkariyA 31. zrI AsUmala eNDa kaM , jodhapura cillIpuram 32. zrI pukharAjajI loDhA, jodhapura 5. zrI bhaMvaralAlajI caupar3A, byAvara 33. zrImatI suganIbAI dharmapatnI zrI mizrIlAlajI 6. zrI vijayarAjajI stanalAlajI catara, byAvara sAMDa, jodhapura Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadasya-sUcI/ 34. zrI baccharAjajI surANA, jodhapura 63. zrI candanamalajI premacadajI modI, bhilAI 35. zrI harakacandajI mehatA, jodhapura 64. zrI bhIvarAjajI bAghamAra, kucerA / 36. zrI devarAjajI lAbhacaMdajI mer3atiyA, jodhapura 65. zrI tilokacaMdajI premaprakAzajI, ajamera 37. zrI kanakarAjajI madanarAjajI goliyA, jodhapura 66. zrI vijayalAlajI premacaMdajI gulecchA 38. zrI ghevaracandajI pArasamalajI TAMTiyA, jodhapura rAjanAMdagA~va 39. zrI mAMgIlAlajI corar3iyA, kucerA 67. zrI rAvatamalajI chAjer3a, bhilAI 40. zrI saradAramalajI surANA, bhilAI 68. zrI bhaMvaralAlajI DUMgaramalajI kAkariyA, 41. zrI okacaMdajI hemarAjajI sonI durga.. bhilAI 42. zrI sUrajakaraNajI surANA, madrAsa 69. zrI hIrAlAlajI hastImalajI dezalaharA, 43. zrI ghIsUlAlajI lAlacaMdajI pArakha, durga bhilAI 44. zrI pukharAjajI boharA,(jaina TAnsaporTa kaM.)- 60. zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvakasaMgha, jodhapura dallI-rAjaharA 71. zrI campAlAlajI buddharAjajI bAphaNA, byAvara 45. zrI campAlAlajI sakalecA, jAlanA 72. zrI gaMgArAmajI indracaMdajI boharA, kucerA 46. zrI premarAjajI mIThAlAlajI kAmadAra, baiMgalora 73. zrI phateharAjajI nemIcaMdajI karNAvaTa, 47. zrI bhaMvaralAlajI mUthA eNDa sansa, jayapura kalakattA 48. zrI lAlacaMdajI motIlAlajI gAdiyA, baiMgalora 74. zrI bAlacaMdajI thAnacandajI bhuraTa, kalakattA 49. zrI bhaMvaralAlajI navaratnamalajI sAMkhalA, 75. zrI sampatarAjajI kaTAriyA, jodhapura meTUpaliyama 76. zrI javarIlAlajI zAMtilAlajI surANA, bolArama 50. zrI pukharAjajI challANI, karaNagullI 77. zrI kAnamalajI koThArI, dAdiyA 51. zrI AsakaraNajI jasarAjajI pArakha, durga 75. zrI pannAlAlajI motIlAlajI surANA, pAlI 52. zrI gaNezamalajI hemarAjajI sonI, bhilAI 79. zrI mANakacaMdajI ratanalAlajI muNota, TaMgalA 53. zrI amRtarAjajI jasavantarAjajI mehatA, .. 80. zrI cimmanasiMhajI mohanasiMhajI loDhA, byAvara . mer3atAsiTI 81. zrI riddhakaraNajI rAvatamalajI bhuraTa, gauhATI 54. zrI ghevaracaMdajI kizoramalajI pArakha, jodhapura 82. zrI pArasamalajI mahAvIracaMdajI bAphanA, goThana 55 zrI mAMgIlAlajI rekhacaMdajI pArakha, jodhapura 83. zrI phakIracaMdajI kamalacaMdajI zrIzrImAla, 56. zrI munnIlAlajI mUlacaMdajI gulecchA, jodhapura kucerA 57. zrI ratanalAlajI lakhapatarAjajI, jodhapura 84. zrI mAMgIlAlajI madanalAlajI corar3iyA, 58. zrI jIvarAjaz2I pArasamalajI koThArI, mer3atA- bhairUMdA __siTI 85. zrI sohanalAlajI lUNakaraNajI surANA, kucerA 59. zrI bhaMvaralAlajI rikhabacaMdajI nAheTA, nAgaura 86. zrI ghIsUlAlajI, pArasamalajI, jaMvarIlAlajI 60. zrI mAMgIlAlajI prakAzacandajI rUNavAla, koThArI. goThana maisUra 87. zrI saradAramalajI eNDa kampanI, jodhapura 61. zrI pukharAjajI boharA, pIpaliyA kalAM 88. zrI campAlAlajI hIrAlAlajI bAgarecA, 62. zrI harakacaMdajI jugarAjajI bAphanA, baiMgalora jodhapura Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89. zrI pukharAjajI kaTAriyA, jodhapura 112 zrI cAMdamalajI dhanarAjajI modI, ajamera 90. zrI indracandajI mukanacandajI, indaura 113. zrI rAmaprasanna jJAnaprasAra kendra, candrapura 91. zrI bhaMvaralAlajI bAphaNA, indaura 114. zrI bhUramalajI dulIcaMdajI bokar3iyA, mer3atA92. zrI jeThamalajI modI, indaura siTI 93. zrI bAlacandajI amaracandajI modI, byAvara 115. zrI mohanalAlajI dhArIvAla, pAlI '94. zrI kundanamalajI pArasamalajI bhaMDArI, baiMgalora 116. zrImatI rAmakuMvarabAI dharmapatnI zrI cAMdamalajI 95. zrImatI kamalAkaMvara lalavANI dharmapatnI sva loDhA, bambaI zrI pArasamalajI lalavANI, goThana 117. zrI mA~gIlAlajI uttamacaMdajI bAphaNA, baiMgalora 96. zrI akhecandajI lUNakaraNajI bhaNDArI, 118. zrI sAMcAlAlajI bAphaNA, auraMgAbAda __kalakattA 119. zrI bhIkhamacandajI mANakacandajI khAbiyA, 97. zrI suganacandajI saMcetI, rAjanAMdagAMva (kuDAlora)madrAsa 98. zrI prakAzacaMdajI jaina, nAgaura 120. zrImatI anopakuMvara dharmapatnI zrI campAlAlajI 99. zrI kazAlacaMdajI rikhabacandajI sarANA. saMghavI. kacerA bolArama 121. zrI sohanalAlajI sojatiyA, thAMvalA 100. zrI lakSmIcaMdajI azokakumArajI zrIzrImAla, 122. zrI campAlAlajI bhaNDArI, kalakattA kucerA 123. zrI bhIkhamacandajI gaNezamalajI caudharI, 101. zrI gUdaDamalajI campAlAlajI, goThana dhUliyA 102. zrI tejarAjajI koThArI, mAMgaliyAvAsa 124. zrI pukharAjajI kizanalAlajI tAter3a, 103. zrI sampatarAjajI coraDiyA, madrAsa sikandarAbAda 104. zrI amaracaMdajI chAjer3a, pAdu bar3I 125. zrI mizrIlAlajI sajjanalAlajI kaTAriyA, 105. zrI jugarAjajI dhanarAjajI baramecA, madrAsa sikandarAbAda 106. zrI pukharAjajI nAharamalajI lalavANI, madrAsa 126. zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha, 107. zrImatI kaMcanadevI va nirmalA devI, madrAsa bagar3Inagara 108. zrI dulerAjajI bhaMvaralAlajI koThArI, kuzAla- 127. zrI pukharAjajI pArasamalajI lalavANI, purA bilAr3A 109. zrI bhaMvaralAlajI mAMgIlAlajI betAlA, Deha 128. zrI TI. pArasamalajI corar3iyA, madrAsa 110. zrI jIvarAjajI bhaMvaralAlajI corar3iyA, bhairUMdA 129. zrI motIlAlajI AsUlAlajI boharA eNDa 111. zrI mAMgIlAlajI zAMtilAlajI rUNavAla, kaM., baiMgalora harasolAva 130. zrI sampatarAjajI surANA, manamAr3a 00 Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama prakAzana samiti, byAvara dvArA prakAzita Agama-sUtra nAma anuvAdaka-sampAdaka AcArAMgasUtra [do bhAga zrI candra surAnA 'kamala' upAsakadazAMgasUtra DaoN. chaganalAla zAstrI (ema. e. pI-eca. DI.) jJAtAdharmakathAMgasUtra paM. zobhAcandra bhArilla ankRddazAMgasUtra sAdhvI divyaprabhA (ema. e., pI-eca. DI) anuttarovavAiyasUtra sAdhvI muktiprabhA (ema. e., pI-eca. DI) sthAnAMgasUtra paM. hIrAlAla zAstrI samavAyAMgasUtra paM. hIrAlAla zAstrI sUtrakRtAMgasUtra zrI candra surAnA 'surANA' vipAkasUtra - anu. paM. rozanalAla zAstrI sampA. paM. zobhAcanda bhArilla nandIsUtra, anu. sAdhvI umarAvakuMvara 'arcanA' sampA. kamalA jaina 'jIjI' ema. e. aupapAtikasUtra DaoN. chaganalAla zAstrI vyAkhyAprajJaptisUtra [cAra bhAga] zrI amaramuni rAjapraznIyasUtra vANIbhUSaNa ratanamuni, saM. devakumAra jaina prajJApanAsUtra [tIna bhAga] jainabhUSaNa jJAnamuni praznavyAkaraNasUtra anu. muni pravINaRSi sampA. paM. zobhAcandra bhArilla uttarAdhyayanasUtra zrI rAjendramuni zAstrI nirayAvalikAsUtra zrI devakumAra jaina. dazavaikAlikasUtra mahAsatI puSpavatI AvazyakasUtra mahAsatI suprabhA (ema. e. pIeca. DI.) jambUdvIpaprajJaptisUtra DaoN. chaganalAla zAstrI anuyogadvArasUtra upAdhyAya zrI kevalamuni, saM. devakumAra jaina, sUryaprajJapti, candraprajJaptisUtra sampA, muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' jIvAjIvAbhigamasUtra [do bhAga] zrI rAjendra muni nizIthasUtra munizrI kanhaiyAlAla jI'kamala', zrI tilokamuni / trINichedasUtrANi munizrI kanhaiyAlAla jI 'kamala', zrI tilokamuni zrI kalpasUtra (patrAkAra) upAdhyAya muni zrI pyAracaMda jI mahArAja zrI antakRddazAMgasUtra (patrAkAra) upAdhyAya muni zrI pyAracaMdajI mahArAja vizeSa jAnakArI ke liye samparkasUtra Agama prakAzana samiti zrI braja-madhukara smRti bhavana, pIpaliyA bAjAra, byAvara-305901 di DAyamaNDa jubilI presa, ajamera 2431898