________________
दीपिका - नियुक्ति टीका अ. ६ रू. ६ जी. कर्म. समानैव विशेषाधिकोवेति
readers fत भावः । अत एवाऽऽभ्या मनन्तरोक्ताभ्यां स्थानाभ्या मल्पकार्यत्व महाकायत्वाभ्या मनयोग स्थानयोरल्पकायमहाकार्यव्यापादनापादितकर्मबन्धस्य सत्वविदशत्वपोव्यवहरणं व्यवहारो नियुक्तिकत्वान्न युज्यते । तथाहि न वध्यस्य सत्वचि सदृशस्वश्चैवमेव कर्मवन्धस्य कारणम्, अपितु घातकस्य तीव्रभावो भावो ज्ञात मावोऽज्ञातभावो महावीर्यव मलवीर्यत्वमधिकरणत्वञ्च कर्मबन्ध सत्वाऽसात्वयोः प्रयोजकमिति तदेवं वध्यघातको विशेषात्कर्मवन्ध तारतम्यं भवतीत्येवं व्यवस्थिते केवलं वयमेवापेक्ष्य कर्मबन्ध अल्पकाघ और अल्पप्राण हो किन्तु घातक जीव यदि अत्यन्त तीव्र कषाय परिणाम से उसका हरून करता है तो महान् कर्मबन्ध होता है । इसके विपरीत भले ही कोई जीव महाकाय हो, अगर घातक अनिच्छापूर्वक या मन्दकषायपूर्वक उसका घात करता है तो उसे अल्प कर्म बन्ध होता है । अतएव पूर्णेक दोनों एकान्तमय नवन लम्बीचीन नहीं हैं, अर्थात् अल्पकाय और महाकाय जीवों की हिंसा से कर्मबंध लबान ही होता है अथवा असमान ही होता है, यह कथन युक्तिसंगत नहीं है ।
+
अभिप्राय यह है कि मात्र वध्य जीव की सहयता और विसह शता ही कर्मन्ध का कारण नहीं है किन्तु घातक जीव का तीव्र भाव, मन्दभाव ज्ञातभाव और अज्ञातभाव, महावीर्यत्व एवं अल्पवीर्यत्व तथा अधिकरणों की असमानता भी कर्मबन्ध के तारतम्य का कारण है। इस स्पष्टीकरण से यह निर्विवाद है कि कर्मबन्ध में जो न्यूनाधिकता होती है, वह वध्य और घातक दोनों की विशेषता पर निर्भर करती है, ऐसी स्थिति में केवल बध्य जीव की अपेक्षा से ही कर्मबन्ध में અપેક્ષા રહે છે કેાઈ જીવ ભલે અલ્પકાય અને અલ્પપ્રાણ હાય પરન્તુ ઘાતક જીત્ર જો અત્યન્ત તીવ્ર કષાય પરિણામથી તેના ઘાત કરે છે ત્યારે તેને મહાન્ કમ બન્ધ થાય છે. આનાથી વિપરીત ભલે કેઈ જીવ મહાકાય હાય અગર ઘાતક અનિચ્છાપૂર્વક અથવા મન્ત્રષાયપૂર્વક તેના ઘાત કરે છે ત્યારે તેને અલ્પ ક અન્ય થાય છે. આથી પૂર્વાંકત અને એકાન્તમય વચન સમીચીન નથી, અર્થાત્ અપકાય અને મહાકાય જીવેાની હિ'સાથી કમન્ય સરખાં જ થાય છે અથવા અસમાન જ હાય છે આ વિધાન યુકિત સંગત નથી.
અભિપ્રાય એ છે કે એક માત્ર વધ્યું જીવની સદૃશતા અને વિસદૃશતા જ કર્મ બન્યમાં કાણું નથી પરન્તુ ઘાતક જીવના તીવ્રભાવ અન્તભાવ જ્ઞાતભાવ, અને અજ્ઞાતભાવ મહાવીય ત્ર અને અપવીત્વ તથા અધિકરણેાની અસમાનતા પણુ ક બન્યના તારતમ્યતા કારણેા છે. આ સ્વષ્ટીકરણથી એ નિવિવાદ છે કે
