________________
दीपिका-निर्युक्ति टीका न.७ . ७३ धर्मध्ध्यानस्य चातुर्विध्यनिरूपणम् ५३१
इति, तच्चतुर्विधं
भवति, तद्यथा - आज्ञाऽपाय - विगकसंस्थानविचय मेदतः । तथा च आज्ञाश्चियाद्यर्थम् अपायदिचयार्थम् संस्थानविचवार्थञ्च धर्म ध्यानं भवति । तत्राऽऽज्ञा तावत् सर्वज्ञतीर्थकृत् प्रणीतागमरूपा, रास्पा विचयः - अनुचिन्तनम् तथाविधाज्ञायाः आगमरूपायाः पूर्वापर विशुद्धतयाऽतिनिपुणतया सकळजीवकाय हितकारितयाऽनवद्यतया महार्थतया महानुभावतया निपुणजन विज्ञेयतया द्रव्यपर्याय विस्तारयुक्ततयाऽनादि निधनतया चिचयः पर्यालोचनम् । उक्तञ्च नन्दी सूत्रे - ५८ | 'इच्चेहयं दुबालसंगं गणिपिडगं न कथाइ णासी' इत्यादि, 'इत्येतद् द्वादशाङ्गं गणिपिटकं न कदाऽपि नासीत्' इति, तत्र यदि महाव्रतधारण, बन्ध, मोक्ष और गलना - गमन का चिन्तन, पांचों इन्द्रियों के विषयों से उपशम और जीवदया को ध्यानवेत्ता पुरुष धर्म ध्यान कहते हैं ।
आज्ञाविचय, अपायविचय, विपाकवित्रय और संस्थानविचय के भेद से धर्मध्यान चार प्रकार का है । सर्वज्ञ तीर्थकर द्वारा उपदिष्ट आगम को आज्ञा कहते हैं, उसका चिह्नान करना आज्ञाविचय ध्यान है । तीर्थंकर की आज्ञा पूर्वापरविरोध से रहित है, अत्यन्त निपुण है समस्त जीवों का हित करने वाली है, निरवद्य है, महार्थ से युक्त है, महानुभाव है, कुशल पुरुषों द्वारा ही ज्ञेय है, द्रव्यों और पर्यायों के विस्तार से युक्त है और अनादिनिधन है, इस प्रकार चिन्तन करना आज्ञा विचय है ।
नन्दीसूत्र में कहा है- 'यह द्वादशांग गणिष्टिक कभी नहीं था, કહેવાય છે. વળી કહ્યુ પણ છે—સૂત્રાસાધન, મહાવ્રતધારણુ અન્ય, મેક્ષ અને ગમનાગમનનુ' ચિ'તન, પાંચે ઈન્દ્રિયાના વિષયાથી ઉપશમ અને જીવ— દયાને, ધ્યાનવેત્ત પુરૂષ ધ્યાન કહે છે.
આજ્ઞાવિચય,અપાયવિચય, વિપાકવિચય અને સંસ્થાનવિચયના ભેદથી ધૈ ધ્યાન ચાર પ્રકારના છે. સત્ત તી ́કર દ્વારા ઉપાક્રિષ્ટ આગમ ને આજ્ઞા કહે છે, તેનુ ચિન્તન કરવુ. આજ્ઞાવિચય ધ્યાન છે. તીર્થંકર ની આજ્ઞા પૂર્વીપર વિધયી રહિત છે. અત્યન્ત નિપુણુ છે સમરત જીવાતુ હિત કરનારી છે, નિરવદ્ય છે મહાથી યુક્ત છે મહાનુભાવ છે. કુશળ પુરૂષા દ્વારા જ જ્ઞેય છે દ્રવ્યે અને પર્યંચાના વિસ્તાથી યુકત છે અને અનાદિ નિધન છે. આ જાતનુ ચિન્તન કરવું આજ્ઞા વિચય છે.
નન્દીસૂત્રમાં કહ્યુ` છે—આ દ્વાદશાંગ ગણિપિટક કયારેય પશુ ન હેતુ એમ્
