________________
-
-
--
दीपिका-नियुक्ति टीका अ.७ रु.७२ वितर्क स्वरूपनिरूपणम्
तत्त्वार्थनियुक्ति:-पूर्व तावन्- शुध्यानस्य सवितर्कत्य-सविचारत्वम् । अविचारत्वश्च यथाम, मुक्तम् वन-कस्तावद् वितका विचारो वा ? इत्याकाङ्क्षामाह 'वितक्के सुप, विचारे अत्यवंजण जोग संकंती' इति । वितर्कः श्रुत मुच्यते वितर्कणं विशेषेण ऊहनं वितर्कः श्रुतज्ञानम्, वितर्यते-आलोच्यते-पदार्थों येन स वितर्कः श्रुतज्ञानम्. संगविपर्ययरहितं निर्णयस्वरूप मित्यर्थः । विचारस्तुअर्थ व्यञ्चनयोगसंक्रान्ति रुच्यते, तत्राऽर्थः परमायादि द्रव्यं-पर्याव, व्यञ्जन तवाचकः शमः, योगा:-काय-वाङ्मनोरूपाः, संक्रमण परिवर्तनं संक्रान्तिः, अर्थवचनकायादियोगानां परिवर्तनं विचार उच्यते । तत्राऽर्थसंक्रान्तियथाआत्मादि द्रव्ययेक मालम्ब्य जायमानं ध्यानं तदपहाय पर्यायं संक्रामति । पर्याय ध्येय में परिवर्तन हो जाने पर भी ध्यान का प्रवाह यदि अविच्छिन्न रहता है तो वह भी ध्यान से कहलाता है, अतः पूर्वोक्त आशंका को कोई अवकाश नहीं ॥७९॥
तस्वार्थनियुक्ति-पहले शुक्लान के प्राथमिक दो भेदों को मवितर्क ला है। पहले योग्यविचार और घर रे को अविचार कहा है तो बितर्क और बिन्ार किले कहते हैं, ल आशंका का समाधान करते है--यहां वितई का अर्थ श्रुन्न है, जिसके द्वारा वस्तु की वितणा की जाय आलोचना किया जाय वह बिन अर्यात श्रुवज्ञान विचार का अभिप्राय है अर्थ, व्यंजन और योग हा संकषण । परमाणु आदि द्रव्य या पर्याय अर्थ कहलाता है, उसका पाचक शब्द व्यंजन कहलाता है और काय, वचन तथा मन का व्यापार योग कहलाता है। संक्रमण का मानलब है उलट-फेर होना । काययोग आदि के उलटफेर को विचार करते हैं। आत्मा आदि किसी एक द्रव्य का आलम्पन करके પરિવર્તન થઈ જવાંથી પણ દાનનો પ્રવાહ કદચ અવિચ્છિન્ન રહે તે પણ ધ્યાન જ કહેવાય છે, આથી પૂર્વોક્ત આશંકાને કોઈ સ્થાન નથી. છેલ્લા
તત્ત્વાર્થનિર્યુક્તિ--પહેલા શુકલધ્યાનના પ્રાથમિક બે ભેદને સવિત કહેવામા આવ્યા છે. પહેલા તે વિચાર અને બીજાને અવિચાર કહેલ છે તે વિતર્ક અને વિચાર કોને કહે છે એ આશંકાનું સમાધાન કરીએ છીએ–અહી વિતનો અર્થ ત છે. જેના વડે વસ્તુની વિતર્કણા કરવામાં આવે. આલોચન કરવામાં આવે તે વિતર્ક અર્થાત્ શ્રુતજ્ઞાન વિચારને અભિપ્રાય છે અર્થ વ્યંજન અને યેગનું સંક્રમણ પરમાણુ આદિ દ્રવ્ય અથવા પર્યાય અર્થ કહેવાય છે તેનો વાચક શબ્દ વ્યંજન કહેવાય છે અને કાય વચન તથા મનને વ્યાપાર યોગ કહેવાય છે. સંક્રમણનો અર્થ થાય છે ઉલટકર થવ. કાયાગ આદિની ફેર-બદલીને વિચાર કહે છે. આમ આદિ
