________________
दीपिका-नियुक्ति टीका १.८ सू.२ निर्जरायाः वैविध्यनिरूपणम् ५७५
तत्वार्थनियुक्ति:--पूर्वसत्रे-कर्म क्षयरूपनिर्जरायाः स्वरूपं निरूपितम्, सम्पति-तस्या भेदद्वयं प्रतिपादियितुमाह-'ला दुविहा, विशगजा अविवागजा-य' इति । सा पूर्वोक्तस्वरूपा निर्जरा द्विविधा भवति, लघया-विपाकजाऽविपाकजाचेति । तत्र-विषचनं विषाकर, उदयराबलिकापवेश, ज्ञानावरणादि कर्मणां विशिष्टो नानाप्रकारको वा पाका कर्मफलानुभावो विपाका, अप्रशस्त शुभ. परिणामाना मुत्कटः, प्रशस्त शुभपरिणामाना मनुस्कटश्च कर्गबन्धफलभोग रूपो. ऽनुभवः, सर्वासां कर्मप्रकृतीनां फम्भोगो विपाकोदयोऽनुभाव उच्यते । विविध पाको विपाका, स खल-रिपाक स्तथा भवति, अन्यथा च भवति, यथा येना. ऽध्यवसायप्रकारेण यादृम्भावं बद्धं कर्म भवति तत्तथा तेनैव प्रशारेण विषच्यते भोगने के पश्चात् वह आत्मा ले पृथक हो जाता है, उसे अदिपाजा निर्जरा कहते हैं जैसे गर्मी पहुंचार आप को समय से पहले ही पका लिया जाता है, जली प्रकार स्थिति का परिपाक होने से पहले ही तपस्या आदि के द्वारा कर्म को विपासोन्ठख कर लेना अविपारुजा निर्जरा है ॥२॥
तत्वार्थनियुक्ति--पूर्वस्त्र में निर्जरा का स्वरूप प्रतिपादन किया गया, अब उसके दो भेदों का निरूपण करते हैं
निर्जरा दो प्रकार की है-विशाकजा और अविपाकजा। ज्ञानावरण आदि कमों का नाला प्रकार को जो फलालु भक्ष है, वह विपाक कहलाता है। सभी कर्मप्रकृतियों का फलभोग-विषाकोदय अनुवाद कहा जाता है। विविध प्रकार के पाक को भी विपाक करते हैं। कर्म का सिपाक कभी उसी रूप में शेता है, जिस रूप में बांधा है और सभी अन्यधा भी પૃથફ થઈ જાય છે, તેને અવિપાકજા નિર્જરા કહે છે. જેમ ગરમી આપીને કેરીને સમય થતા પહેલા જ પકાવી લેવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે સ્થિતિ ને પરિપાક થતાં અગાઉ જ તપસ્યા આદિ દ્વારા કર્મને વિપાકે—ખ કરી લેવા તે અવિપાકજા નિર્ભર છે | ૨ |
તત્વાર્થનિયુકિત-પૂર્વસૂત્રમાં નિર્જરાનું સ્વરૂપ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ, હવે તેના બે ભેદનું નિરૂપણ કરીએ છીએ
નિર્જરા બે પ્રકારની છે–વિપાકજા અને અવિપાકજા જ્ઞાનાકરણ આદિ કર્મો નો જુદા જુદા પ્રકારને જે ફલાનુભવ વિપાકેદય અનુભવ છે તે વિપાક કહેવાય છે બધી કમ પ્રકૃતિના ફળ ભેગને વિપાકે.દય અનુભાવ કહેવામાં આવે છે વિવિધ પ્રકારના પાકને પણ વિપાક કહે છે કમને વિપાક કઈવાર તે જ રૂપમાં હોય છે, કે જે રૂપે બાયું હોય અને ક્યારેક અન્યથા પણ હોય છે.
