________________
दीपिका-नियुक्ति टीका अ.८ सू.४४ मतिज्ञानस्य द्वैविध्यनिरूपणम् ७६७ पतिपादितम् , सम्प्रति-निमित्तद्वय भेदात्तस्य द्वैविध्यं प्रतिपादयति-बहनाणेदुविहे, इंदियनिमित्त-को इंदियनिनित्य-इनि। प्रतिज्ञानम्-बहिरङ्ग मन्तरङ्गश्चाऽयं यथा-ऽऽस्मा परिस्फुट सन्य ते सा मतिः तद्रूपं ज्ञान परिज्ञान द्विविधं भवति, तद्यथा--इन्द्रियानिमित्तम् नो इन्द्रियनिमित्तञ्च । तम-ज्ञरकमावश्यास्मनः उपयोगलक्षणस्य ज्ञानदर्शनपरिणामिनोऽील स्वयं ग्रहीतुमसर्थस्याऽर्थोंपलब्धिनिमित्तं यद् भवति तद्-इन्द्रिय सुच्यते । तच्च-स्पर्शलरसनादिक बोध्यम्. नो इन्द्रियपदेन सन उच्यते तदुभयनिमिनकं पतिज्ञानं भवति, तथाचेन्द्रियमनोनिमित्तकत्वात् मतिज्ञानं लगवहारिक प्रत्यक्षमाप उपदिश्यते । मतिरेव-स्मृति मयभिज्ञा प्रतिभावुद्धि मेघा प्रज्ञा प्रभृति शब्दपि गवाहियते। उक्तञ्च-'वुद्धिरतात्कालिक ज्ञेया मतिरामामि गोचा। धीरणाचती मेधा प्रज्ञापातीतकालिकों ॥ बुद्धिं नश्लवोन्मेष शालिनी प्रतिमा विदुः ।। परोक्ष कहा है, अब दो निमित्तों के भेद से उसके दो बेटे का प्रति पादन करते है--
मतिज्ञान दो प्रकार का है-इन्द्रियमित्तक और अनिन्द्रियनिमित्तक । आत्मा ज्ञान स्वभाववाला है, उपयोग लक्षण वाला है, ज्ञान-दर्शनपरिणामवाला है किन्तु पदार्थों को स्वयं ब्रहण करने में असमर्थ है, अतएव पदार्थो को ग्रहण करने में जो निमित्त होता है, उले इन्द्रिय कहते हैं । स्पीन, रखना आदि पांच इन्द्रियों है। लो इन्द्रिय का अर्थ मन है। इन दोनों कारणों से मनिज्ञान उत्पन्न होता हैं और इल्ली कारण उले सांव्यवहारिक प्रत्यक्ष श्री कहते है । प्रतिज्ञान ही स्कृति, प्रत्यभिज्ञा प्रतिभा, बुद्धि, मेधा प्रज्ञा आदि भी कहलाता है। कहा भी है___ जो वर्तमानकालविषयक्ष हो अर्थात् जिसले वर्तमान की बात કહ્યું છે. હવે બે નિમિત્તોનાં ભેદથી તેનાં બે ભેદનું પ્રતિપાદન કરીએ છીએ.
મતિજ્ઞાન બે પ્રકાનાં છે ઇન્દ્રિયનિમિત્તક અને ઈન્દ્રિયનિમિત્તક. આત્મા જ્ઞાન સ્વભાવવાળે છે ઉપગલક્ષણવાળે છે જ્ઞાન દર્શનપરિણામવાળે છે. પરંતું પદાર્થોને જાતે ગ્રહણ કરવા માટે અશકત છે. આથી પદાર્થોને ગ્રહણ કરવામાં જે નિમિત્ત બને છે તેને ઈન્દ્રિય કહે છે સ્પર્શન રસના આદિ પાંચ ઈદ્રિ છે. નોઈદ્રિયનો અર્થ મન છે. આ બન્ને કારણેથી મતિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે અને એ કારણે જ તેને સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ પણ કહેવાય છે મતિજ્ઞાન જ સ્મૃતિ, પ્રત્યભિજ્ઞા–પ્રતિભા બુદ્ધિ, મેઘા, પ્રજ્ઞા વગેરે પણ કહેવાય છે કહ્યું પણ છે
જે વર્તમાન કાળ વિષયક હોય અર્થાત્ જેનાથી વર્તમાનની વાત જાણી શકાય તે બુદ્ધિ કહેવાય છે. આગામી કાળથી સંબંધ રાખવાવાળી બુદ્ધિને મતિ
