________________
KARAN
. . . तस्वार्थसर अन्तिमद्वयस्य मोक्षहेतुत्वायनेन प्रथमद्वयस्य परिशेषात् संसारहेतुत्वसिबे. मोक्षसंसाराभ्यां प्रकारान्तराभारात्, तृतीयल्य साध्यस्य कस्यचिदभावात् ।६९।'
तत्त्वार्थनियुक्ति:-पूर्वमन्त्रे-ध्यानाएं पष्ठमाभ्यन्तरं तपश्चतुर्विध मातरौद्र धर्य-शुक्लभेदात् सविशदं प्रतिपादितम् , संपति-तेषु चतुर्विधेषु धर्म-शुक्ल ध्यानद्वयं सोक्षहेतुः, प्रथम सन्तु-आर्त-रौद् ध्यानरूपं संसारहेतुर्भवतीति मरूपायतुमाह-'धम्मसुम्काइयोख हे उणो' इति । पूर्वोक्त ध्यानचतुष्टयेषु अन्तिम इयं धर्म शुक्लध्यानरूपं मोक्षहेतुर्भवति, परिशेपात्मयमद्वयं खलु-पातरौद्रध्यानरूपं संसारकारणं भवति । तत्रापि-धार्य ध्यानं शुक्लध्यानश्च देवगते मुक्तेश्च (उपयोः) कारणं भवतः, नतु-केत्रलं मुक्तेरेव कारणं भवतः । आर्तगैद्रध्यानयोस्तु दो संसार के कारण आप ही आप सिद्ध हो गए, क्योंकि मोक्ष और संसार ले अतिरिक्त अन्य को प्रकार नहीं है, इन दो के सिवाय तीसरा कोई हाध्य नहीं है ॥६९॥
तत्वार्थनियुक्ति--पूर्व सून्न से ध्यान नामक आभ्यन्तरतप के चार भेद-आर्स, रौद्र, धर्म और शुक्ल विशद रूप से प्रतिपादित किये जा चुके हैं, अब यह प्रतिपादन करते हैं कि उन चार भेदों में से अन्तिम ही मोक्ष के कारण हैं और आदि के दो संसार के कारण हैं
पूर्वोक्त चार प्रकार के ध्यानों में से अन्तिम दो अर्थात् धर्मध्यान और शुक्लध्यान मोक्ष के कारण है और आतंधान तथा रौद्रध्यान संसार के कारण हैं। धर्मध्यान और शुक्ल ध्यान देवगति और मुक्ति दोनों के कारण होते हैं, अकेली मुक्ति के कारण नहीं परन्तु आर्तध्यान સંસારના કારણ સ્વયં જ સાબિત થઈ ગયા કારણ કે મેક્ષ અને સંસારથી અતિરિકત અન્ય કોઈ પ્રકાર નથી. આ બેના સિવાય ત્રીજું કશું જ સાધ્ય नथी ।। ६६ ॥
તત્વાર્થનિયુક્તિ – પૂર્વસૂત્રમાં ધ્યાન નામક આભ્યન્તર તપના ચાર ભેદઆર્ત, રૌદ્ર ધર્મ અને શુકલ, વિશદ રૂપથી પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યા છે. હવે એ પ્રતિપાદન કરીએ છીએ કે તે ચાર ભેદોમાંથી અન્તિમ મોક્ષના કારણે છે અને શરૂઆતના બે સંસારના કારણે છે.
પૂર્વોક્ત ચાર પ્રકારના ધ્યાન માંથી અન્તિમ બે અથાતુ ધર્મ ધ્યાન અને શુકલધ્યાન મેક્ષના કારણું છે અને આ દયાન તથા રૌદ્રધ્યાન સંસારના કારણ છે ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાન દેવગતિ અને મુકિત બંનેનું કારણ છે એકલી મુકિતનુ કારણુજ નથી પરંતુ આધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન એકાન્તતા સંસારના જ કારણ છે. તે મોક્ષના કારણ કદાપિ હોઈ શકતા નથી,
