________________
दीपिका-नियुक्ति टीका अ.९.७ सिद्धस्वरूपनिरूपणम् रणा दबुद्धा करकण्ड्वदिवत् ते प्रत्येकबुद्धा उच्यन्ते । बुद्धबोधिता:-बुधेनज्ञात सिद्धान्तातरवेन विदितसंसारस्वभावेन ये बोधितास्ते वुद्धबोधिता उच्यन्ते, एते सम्भूताः सिद्ध्यन्वीति । इत्यष्टमं बुद्धद्वारम् ।८।। - ज्ञानत:-कस्मिन् ज्ञाने सिद्ध्यन्ति ? प्रत्युत्पन्ननयमाश्रित्य केवलज्ञाने सिद्ध्यन्ति । तदानुभूतपूर्वानन्तरज्ञानमपेक्ष्य तु केचित्-मतिश्रुतज्ञानिनः, केचित् मतिश्रुतावधिज्ञानिनः, केचित् मतिश्रुनमनःर्या यज्ञानिनः, केचित्-मतिश्रुता. वधिमनःपर्यायज्ञानिना सिध्यन्ति । तीर्थकरास्तु मतिश्रुवावधिमनःपर्यायज्ञानिनः सिद्धयन्ति तत्र मतिश्रुनावधीतिज्ञानत्रयन्त एव परभवतः समागच्छन्ति । दीक्षाकिसी से घोध प्राप्त नहीं करना पडता । प्रत्येकवुद्ध भी किसी का उपदेश पाये बिना ही बोध प्राप्त करते हैं अगर उन्हें किसी बाहरी निमित्त की आवश्यकता होती है जै ले कर कण्ड आदि । जो सिद्धान्त के सार को समीचीन रूप से जानने बाले ज्ञानी पुरुष का उपद्धेश पाकर बुद्ध होते हैं, वे बुद्धघोषित कहलाते हैं। ये तीनों प्रकार के साधसिद्धि प्राप्त करते हैं।
(९) ज्ञानद्वार-ज्ञान की अपेक्षा किल ज्ञान से सिद्ध होते हैं? प्रत्युत्पन्न अर्थात् वर्तमानग्राहीनय की अपेक्षा केवलज्ञान में सिधि होती है। किन्तु उसी भव में प्राप्त पूर्वकालीन ज्ञानों का विचार किया जाय तो कोई मति-श्रुतज्ञानी होते हैं कोई मति, श्रुत और अवधिज्ञानी होते हैं, कोई मति, श्रुत मनापर्यवज्ञानी होते हैं। और कोई मति, श्रुत और अवधिज्ञानी होते है । तीर्थङ्करों को नियम से चारों ही નથી. પ્રત્યેકબુદ્ધ પણ કેઈને ઉપદેશ પામ્યા વગર જ બેધ પ્રાપ્ત કરે છે પરંતુ તેમને કોઈ બહારના નિમિત્તની જરૂરીયાત રહે છે જેમ કે કરકચ્છ આદિ જે સિદ્ધાંતના સારને સમીચીન રૂપથી જાણનાર જ્ઞાની પુરૂષને ઉપદેશ પામીને બુદ્ધ થાય છે તે બુદ્ધ બધિત કહેવાય છે. આ ત્રણે પ્રકારના સાધક સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે.
(૯) જ્ઞાનદ્વાર-જ્ઞાનની અપેક્ષા કયા જ્ઞાનથી સિદ્ધ થાય છે ? પ્રત્યુત્પન અર્થાત્ વર્તમાનગ્રાહીનયની અપેક્ષા કેવળજ્ઞાનમાં સિદ્ધ થાય છે, પરંતુ તે જ , ભવમાં પ્રાણ પૂર્વકાલીન જ્ઞાનેને વિચાર કરવામાં આવે તે કઈ મતિ શ્રતજ્ઞાની હોય છે, કેઈ મતિ, શ્રુત અને અવધિજ્ઞાની હોય છે જ્યારે કોઈ મતિ શ્રત, અવધિ અને મન:પર્યવજ્ઞાની હોય છે. તીર્થકરોને નિયમ
त०.१०९
