________________
५०३
तत्त्वाने गौतम ! जघन्येन एक समयम्, उत्कृष्टेन अन्तर्मुहूर्तम् इति । स्थानाङ्गवृत्तौ ४ स्थाने प्रथमोद्देशक २४७ सूत्रे चोक्तम्
'अंतोमुत्तपित्तं चित्तावठाणमेगवत्थुमिम । छ उसस्थाणं झाणं जोगनिरोहो जिणाणंतु' ॥१॥ 'अन्तर्मुहूर्तमानं चित्ताऽत्रस्थानमेशवस्तुनि ।
उमस्थानां ध्यान योगनिरोधो जिनानान्तु ॥१॥ इति ६७॥ मूलम्-तं च चउब्धिह, अट्टरोदधम्मसुकमेयओ ॥८॥ छाया-'तच्च चतुर्विधम्, आर्त-रौद्र-धर्म-शुक्ल भेदतः ॥६८।
तत्वीदीपिका-पूसत्रे-मोक्ष साधन सम्यक्त्वादि प्रधानतया ध्यानस्वरूपं प्ररूपितम्, सम्पति-तस्य ध्यानस्य चतुर्भेदान् प्रतिपादयितुमाह-'तच्चउन्विहं अट्ट-रोह-धम्म सुक्कमेयओ' इति । तत् खलु पूर्वोक्तस्वरूपं ध्यानं चतुर्विधं
उत्तर- गौतम ! जधन्य एक समय उत्कृष्ट अन्तर्मुहुर्त तक स्थानांग सत्र की टीका में, चौथे स्थान के प्रथम उद्देशक में कहा है
छमस्यों के चित्त की स्थिरता एक वस्तु में अन्तमुहर्त तक हो सकती है। यह चित्त स्थिरता ही ध्यान है । केवली के योगों का निरोध हो जाना ध्यान कहलाता हैं ॥६॥ 'तं च चउधिह' इत्यादि सूत्रार्थ-ध्यान चार प्रकार का है-आतं, रौद्र, धर्म और शुक्ल ।६८
तत्वार्थदीपिका-पूर्वसूत्र में मोक्ष के सम्यक्त्व आदि साधनों में प्रधान होने के कारण ध्यान के स्वरूप का प्ररूपण किया गया, अब ध्यान के चार भेदों की प्ररूपणा करते हैं--
ઉત્તર–ગૌતમ! જઘન્ય એક સમય, ઉત્કૃષ્ટ અન્તર્મુહૂર્ત સુધી. સ્થાનિંગસૂત્રની ટીકામાં ચેથા સ્થાનના પ્રથમ ઉદ્દેશકમાં કહ્યું છે
છઘના ચિત્તની સ્થિરતા એક વસ્તુમાં અત્તમુહૂર્ત સુધી રહી શકે છે. આ ચિત્ત સ્થિરતા જ દયાન છે. કેવળીના વેગોને નિરોધ થઈ જે. ધ્યાન કહેવાય છે. ૬૭
'तं च चउव्विहं' त्याह। સૂત્રાર્થ–દયાન ચાર પ્રકારનું છે-આd, રૌદ્ર, ધર્મ અને શુકલ. ૬૮
તત્વાર્થદીપિકા–પૂર્વસૂત્રમાં મોક્ષના સમ્યક્ત્વ આદિ સાધનોમાં મુખ્ય હોવાના કારણે, ધ્યાનના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું, હવે ધ્યાનના ચાર ભેદની પ્રરૂપણા કરીએ છીએ–
