________________
दीपिका-निर्युक्ति टीका अ.८.४९ मनः पर्यवज्ञानस्य द्वविध्य निरूपणम्
८०७
पल्योपमस्या संख्ये मागम् अतीतमनागतं वा जानाति पश्यति तं चैव विपुलमति अभ्यधिकतरं विशुद्धतरं चितिमिरतरं जानाति पश्यति, भारतः खलु ऋजुमतिः अनन्तं भावं जानाति पश्यति, सर्वभावाना बनन्तभागं जानाति पश्यति तंचैत्र विपुलमति खलु अभ्यधिकतरं विपुलतरं विशुद्धतरं जानाति पश्यति - ऋद्धिप्राप्ताऽप्रमत्तसंगत सम्यग्टष्टिपर्याप्त संख्येयवर्षायुष्क कर्मभूमि गर्भव्युव क्रान्तिक मनुष्याणां मनः पर्यवज्ञानं समुत्पद्यते । तत् समासवश्चतुर्विधं मतम्, तद्यथाभाग को और उत्कृष्ट भी पल्पोपन के असंख्यातवें भाग को अतीत और अनागत काल को जानता- देखता है। त्रिपुलमति उसी को अधिकतर, विशुद्धतर और निर्मलतर जानता देखता है।
भाव की अपेक्षा से ऋजुमति अनन्त भावों को जानता- देखना है । सर्व भावों के अनन्तवें भाग को जानता- देखता है, विपुलमति उसी को अधिकतर, fagaतर और विशुद्धतर जानता- देखता है । "मन:पर्यवान मनुष्यों के मन द्वारा चिन्तित अर्थ को प्रकट करने वाला है, वह मनुष्य क्षेत्र तक सीमित है, गुण प्रत्यय ही होता है अर्थात् तपस्या आदि गुणों के द्वारा ही उत्पन्न होता है और संघमी मुनियों को ही प्राप्त होता है ।
और भी कहा है- ऋद्धिप्राप्त, अप्रमत्त संयत, सम्परष्टि, पर्याप्त, संख्यात वर्ष की आयु वाले, कर्मभूमिज और गर्भज मनुष्यों को ही मनः पर्यवज्ञान उत्पन्न होता है ।
मनःपर्यवज्ञान संक्षेप में चार प्रकार का कहा गया है, यथा- (१) द्रव्य અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ પયેાપમનાં અસખ્યાતમા ભાગને અતીત અને અનાગત કાલને જાણે જુએ છે. વિપુલમતી તેને અધિકતર વિશુદ્ધતર અને નિર્માંળતર જાણે જુએ છે.
ભાવની અપેક્ષાથી ઋજુમતિ અનંત ભાવાને જાણે છે જુએ છે. સ ભાવાના અનંતમા ભાગને જાણે છે જુએ છે વિપુલમતી તેને અધિકતર વિપુલતર તેમજ વિશુદ્ધતર જાણે જુએ છે. ‘મન:’ પવજ્ઞાન મનુષ્યેાના મન દ્વારા ચિ'તિત અને પ્રકટ કરનારૂ છે, ને મનુષ્યક્ષેત્ર સુધી મર્યાદિત છે, ગુણપ્રત્યય જ થાય છે. અર્થાત્ તપસ્યાં આદિ ગુણ્ણા દ્વારા જ ઉત્પન્ન થાય છે અને સંયમી મુનિએને જ પ્રાપ્ત થાય છે.
ww
વળી પશુ કહ્યુ. છે લબ્ધિપ્રાપ્ત, અપ્રમત્તસ`યત સદૃષ્ટિ, પર્યાપ્ત સખ્યાત વર્ષની આયુવાળા કમભૂમિ જ અને ગજ મનુષ્યાને જ અનઃપય જ્ઞાન થાય છે. મન:પર્યં યજ્ઞાન સંક્ષેપમાં ચાર પ્રકારનું કહેવામાં આવ્યુ
•
