________________
तत्त्वार्थ सूत्रे
स्पर्शनरूपैश्चतुरिन्द्रयैरेव व्यञ्जनावग्रहो भवति । एवञ्च ये खलु दृश्यमाना विन्त्यमानाच पदार्थविशेषा भवन्ति । ते चक्षुरूपकरणेन्द्रियेण नो इन्द्रियेण मनसा च सह संश्लेपमाया एव परिच्छिद्यन्ते । न तु संश्लेषं प्राप्ताः यतश्चक्षु स्तावत् शारीरस्थं सदैव योग्यदेवावस्थितं पदार्थ परिच्छिनत्ति । न तु विषयदेशं गत्वा तत्परिच्छेदे व्यापृयते, नवा - विपयमेत्र मसूर - धान्याकृति के चक्षुरिन्द्रियदेशे समागतं परिच्छिनचि । तस्मात् चक्षुरमाप्यैव दिपयग्रादि भवति, यदि विषय प्राप्यैव चक्षुः परिच्छिन्द्यात् तदाऽग्नि प्रदेशगमने चक्षुषो दाहोऽपि स्यात् । एवंस्त्रसमीपवर्ति अञ्जनादिकमपि परिच्छिन्द्यात्, न तु परिच्छिनत्ति । अतएव - पचकारी हैं । श्रोत्र, रसना, घ्राण और स्पर्शन रूप चार ही इन्द्रियों से व्यंजनावग्रह होता है । जो पदार्थ विशेष दृश्यमान और चिन्त्यमान होते हैं वे चक्षु उपकरणेन्द्रिय और मन के साथ संयुक्त हुए बिना ही जाने जाते हैं, संयुक्त होकर नहीं जाने जाते । क्योंकि चक्षु शरीर के अन्दर ही स्थित रहकर सदैव योग्य देश में स्थित पदार्थ को देखती है। वह विषयदेश में अर्थात् दृश्य वस्तु जहां हो वहां जाकर पदार्थ नहीं जानती है और न मसूर नामक धान्य की आकृति वाली चक्षु के पास आये हुए और उससे स्पृष्ट हुए पदार्थ को ही जानती है। तात्पर्य यह है कि न तो नेत्र पदार्थ के पास जाकर स्पृष्ट होता है और न पदार्थ नेत्र के पास आकर स्पृष्ट होता है। इस कारण वह अप्राप्यकारी है। यदि अपने विषय को प्राप्त करके चक्षु जानती होती तो अग्नि के साथ संयोग होने पर उसका दाह हो जाता और अपने साथ संयुक्त अंजन आदि સ્ત્રોત્ર ૨:ના, ઘ્રાણુ અને સ્પશન રૂપ ચાર જ ઇન્દ્રિયાથી ન્યુજનાવગ્રઢ થાય છે. જે પદાર્થ વિશેષ દૃશ્યમાન અને ચિન્યમાન હોય છે તે ચક્ષુઉપકરણેન્દ્રિય અને મનની સાથે સંયુકત થયા વગરજ જાણી શકાય છે, સંયુકત થઈને જાણી શકાતાં નથી કારણ કે ચક્ષુ શરીરની અંદરજ સ્થિત રહીને જ સદૈવ ચેાગ્ય દેશમાં સ્થિત પદ્મા'ને જુએ છે. તે વિષય દેશમાં અર્થાત્ દશ્ય વસ્તુ જ્યાં છે ત્યાં જઈને પટ્ટાને જોતુ નથી અથવા ન તે મસૂર નામક ધાન્યની આકૃતિવાળી આંખની પાસે આવેલ અને તેનાથી પૃષ્ટ થયેલા પદાર્થ ને જાણે છે, તાત્પર્ય એ છે કેખ ન તે પદાર્થીની પાસે જઇને પૃષ્ટ થાય છે અથવા તેથી વિપરીત પણુ અનતું નથી. આ કારણે તે અપ્રાપ્યકારી છે. જો પેાતાના વિષય ને પ્રાપ્ત કરીને ચક્ષુ જાણતી હૈત તે અગ્નિની સાથે સચાગ થવાથી તે મળી જાત અને પેાતાની સાથે જોડાયેલા અ'જન આદિને પણ તે જાણી લઈ શકત
ઉંટર્
#m
