________________
-
. तत्त्वार्थसूत्रे चतुः पञ्चेन्द्रियेषु, अचानेषु च वास्तहरिण्यादिषु रागादिषु चाऽऽत्मपरिणामेषु बाह्याभ्यन्तरेषु द्रव्ये घूप नाय ते, तच्च द्रव्यं क्वचित् केवलं पुद्गलद्रव्यमेव भवति । वचित् आत्मप्रदेशसंयुक्त सवति । स च-परिग्रहो द्रव्य ग्रहणाच्चतुर्विधो भवति, द्रव्यक्षेत्रकालभावभेदात् । तन्त्र-द्रव्यतो वास्तु क्षेत्रादिपियः क्षेत्रतस्तु-ग्राम नग राचवच्छिन्न द्रव्यविपरः कालतः पुना रात्रिदिव्यच्छिन्न द्रव्यविषयः, भावतस्तु प्रतिविशिष्ट वस्तूपासने-उत्कृष्टे सति उत्कृष्टा मूर्छा संजायेत, तथाविधवस्तू पलम्सने मध्यमे सति ४ मा, ! जयन्येतु-जघन्या मूच्र्छा भवतीति भावः, सा खल मूर्छा-इच्छा-मार्थना-कामोऽभिलाषः कांक्षा-गाध्य-लोभः, इत्यादिपर्यायान्तररमिधीयते । तत्रेच्छा-यथाचाहिए कि मूळ ही परिग्रह है। वह मूल रूप परिग्रह चेतन एकेन्द्रिय द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय पदार्थों में अचेतन वास्तु तथा हिरण्य आदि में राम आदि आत्मिक परिणामों तथा बाह्य और आभ्यन्तर द्रव्यों में उत्पन्न होता है। यह द्रव्य कहीं केवल पुद्गल द्रव्य ही होता है और नहीं आत्म प्रदेशों से युक्त होता है। द्रव्य के ग्रहण से वह परिग्रह चार प्रकार का है द्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव के भेद से । द्रव्य ले वास्तु-क्षेत्र आदि विषशक होता है, क्षेत्र से ग्रामनगर आदि से अच्छिन्न द्रव्य विषयक होता है, काल से रात्रि-दिवस आदि से व्यवच्छिन्न हन्धविषयक होता है और भाव से विशिष्ट वस्तु की उपलब्धि में होता हैं । अगर उत्कृष्ट उपलं मन हो तो उत्कृष्ट मूी होती है, तथाविध वस्तु का उपलं मन यदि मध्यम हो मध्यम मूर्दा होती है और जघन्ध में जघन्य मूर्छा होती है । इस मृग के अनेक पर्यायवाचक नाम है, जैसे-इच्छा, प्रार्थना, कान, अभिलाषा, कांक्षा, મૂછ જ પરિગ્રહ છે. તે મૂછોરૂપ પરિગ્રહ ચેતન એકેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિય, તે ન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય પદાર્થોમાં, અચેતન વાસ્તુ તથા હીરાઝવેરાતમાં, રાગ વગેરે આત્મિક પરિણામે તથા બાહ્ય અને આભ્યન્તર દ્રોમાં ઉત્પન્ન થાય છે આ દ્રવ્ય કઈ જગાએ માત્ર પુદગલ દ્રવ્ય જ હોય છે જ્યારે કયાંક આમપ્રદેશોથી યુક્ત હોય છે. દ્રવ્યના ગ્રહણથી તે પરિગ્રહ ચાર પ્રકારનો છે–દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવના ભેદથી દ્રવ્યથી વાસ્તુ-ક્ષેત્ર આદિ વિષયક થાય છે, ક્ષેત્રથી ગામ નગર વગેરેથી અવચ્છિન્ન દ્રવ્ય વિષયક થાય છે, કાલથી રાત્રિ-દિવસ આદિથી વ્યવરિચ્છન્ન દ્રવ્ય વિષયક થાય છે અને વિશિષ્ટ વરતુની ઉપલબ્ધિમાં થાય છે. જે ઉત્કૃષ્ટ ઉપલંભના હોય તે ઉત્કૃષ્ટ મૂછી થાય છે, તથાવિધ વરતનું ઉપલંભન જે મધ્યમ હોય તે મધ્યમ મૂછી થાય છે અને જઘન્યમાં જઘન્ય મૂછ થાય છે. આ
+
