________________
-
दीपिका-नियुक्ति टीका अ.८ सू.१७ कायक्लेशतपसः स्वरूपनिरूपणम् ६३९ तद्रूपं तपो वीरासनिक तपो भवति४ नैषधिक तपस्तु-निषद्या सावत्-पुताभ्यां भूमावुपवेशन मुच्यते तथाविधया निषद्यया चरतीति नैषधिका उच्यते तद्रूपं तपो नैपधिक तपो भवति ५ दण्डायतिक तपस्तु-दण्डस्येवायवम् आयामोऽस्यास्तीति दण्डायतिकः, तद्रूपं तपो दाण्डायतिक तपो भवति६ लकुटशायि तपस्तु-लकुटो चक्रकाष्ठं तदिवशेते तच्छीलो लकुटशायी उत्तानशायी भूत्वा पाजिकद्धयं शिरश्च भूमौ स्थापयित्वा शयनशीलो लकुटशायी इत्युच्यते तद्रवं तपो लकुटशायि तो भवति ७ आतापक तपस्तु-आतापयति शीतोष्णादिभिः शरीरं सन्तापयतिक्लेशयति इत्याताएक उच्यते आतापनारूप मर्यातपादि सहनशील इत्यर्थः तद्रप तपो आताएक तपो भवति ८ अमावृतक तपः पुन:-शीतकाले सावरणरहितः सदोरकमुखवस्त्रिका चोलपट्टातिरिक्तववर्जितः खल्ल अपावृतक उच्यते द्रूप उस समय उसका जो आसन होता है वह बीरातन कहलाता है। वीरासन करने वाला वीरासनिक कहलाना है। (५) पुट्ठों से जमीन पर बैठना निषद्या है, जो निषद्या करे वह नैषधिक, इस प्रकार का तप नैषधिक तप है। (६) दंड के समान लम्बे लेटना रूप जो तप करे वह दण्डायतिक कहलाता है। (७) लकुटशायी-यहां लकुट का अर्थ है वक्र काष्ठ अर्थात् टेढा काठ, उसके समान सोना और पैरों की दोनों एडियां और सिर धरती पर टेश कर मध्य शरीर को अधर रखना लकुटशायी तप कहलाता है (८) सर्दी और धूप में स्थित होकर शरीर को संतपाला आतापकतप कहलाता है। (९) शीतकाल में वस्त्र वर्जित होकर रहना अर्थात् डोरा रहित मुख बस्त्रिका और चोलपट के सिवाय अन्य कोई वस्त्र न रखना अप्राकृतिक तप कहलाता है। (१०) अझण्डूयक्ष જ રહે આ વખતે તેનું જે આસન હોય છે તે વીરાસન કહેવાય છે. વિરાસન કરનાર વીરાસનિક કહેવાય છે. અઢેલીને પૂ ઠેથી જમીન પર બેસવાની મનાઈ છે, જે નિષદ્યા કરે તે નિષકિ આ પ્રકારનું તપ ઔષઘિક તપ છે. (૬) દંડની જેમ લાંબા સુઈ જઈને જે તપ કરે તે દણ્ડાયતિક કહેવાય છે, (૭) લકુટશાયી–અહીં લકુટનો અર્થ છે વકકાષ્ઠ અર્થાત્ વાંકુ લાકડું. તેની જેમ સુવું અર્થાતુ પગની બંને એડીઓ અને માથું ધરતી પર ટેકવીને વચ્ચેના શરીરને અદધર રાખવું લકુટશાયી તપ કહેવાય છે (૮) ઠંડી અથવા તડકામાં સ્થિત થઈને શરીરને તપાવવું આતાપક તપ કહેવાય છે. (૯) શિયાળાની
તમાં વસ્ત્રવિહિન થઈને રહેવું અર્થાત્ દેરાસહિત મુખવસ્ત્રિકા અને ચોળપટ્ટ સિવાય અન્ય કઈ વસ્ત્ર ન રાખવું અપ્રાકૃતિક તપ કહેવાય છે (૧૦) અઠડૂયક
