________________
दीपिका-नियुक्ति टीका भ.८ ए.४१ सम्यग्ज्ञानभेदनिरूपणम् ७५५ यद् ज्ञान तन्मनःपर्यवज्ञानम्-भापमनः पर्यवाश्चैवंविधा बोध्याः। यथा-कश्चिज्जीवा-एवं चिन्तयेत् किं स्वभावः खल्लामा वर्तते ? ज्ञान स्वभावोऽमूर्तः कर्ता सुखादीना मनुमारिता इत्यादयो ज्ञेविषयाऽध्यवसायाः परगला भवन्ति तानेव मनःपर्यवान् परमार्थतः समवुध्यते, बाह्यांस्तु-मनापर्यवान् अनुमानादेवाऽसौ जानाति तन्मनः पर्यवज्ञान बोध्यम् । तथा च- इदमित्थंभूतमनेन चिन्तितम् इत्येवं रूप ज्ञान मनापर्यवज्ञान घुच्यते सच्च-मनःपर्यवज्ञान साधद्वयद्वीप समुद्रान्तप्रति संज्ञि मनोद्रव्यावलम्बन भवति । केवलज्ञानन्तु-केवलपदेन सम्पूर्ण जो ज्ञान होता है वह मनःपर्यष ज्ञान कहलाता है । तात्पर्य यह है किजैसे किसी पुरुष के अन्तःकरण प्रेम, करुणा, क्रोध आदि किली भाव के उदय होने एरु उसके चेहरे की आकृति सादनुसार बदलती रहती है और उसके चेहरे को देखकर उन-उन भावों को समझा जा सकता है, इसी प्रकार जब कोई संज्ञी जीव किली वस्तु का चिन्तन करता है तब उस वस्तु के अनुरूप व्यसन की आकृतियां-अवस्थायें भी पलटती रहती हैं। उन आकृतियों या अजस्थाओं अथवा पर्यायों को मनापर्यवज्ञानी उसी प्रकार प्रत्यक्ष देखता है जैले हल किसी के चेहरे को प्रत्यक्ष देखते हैं मन के उन्न पर्यायों को प्रत्यक्ष्म देखना-जानना ही मनापर्यव ज्ञान है। मन के द्वारा जिन पदार्थों का चिन्तन किया जाता है उन पदायों को मनापर्यवहान नहीं जानता के पदार्थ मन के पर्यायों के आधार पर किये जाने वाले अनुमान के द्वारा की जाने जाते हैं, जैसे-इस पुरुषने घट का चिन्तन किया है, यदि ऐलान किया होता तो उसके मन के पर्याय છે તે મન:પર્યયજ્ઞાન કહેવાય છે. સારાંશ આ છે–જેમ કેઈ પુરૂષનાં અન્તઃ કરણમાં પ્રેમ, કરૂણા, ક્રોધ આદિ કોઈ ભાવને ઉદય થવાથી તેના ચહેરાની આકૃતિ તદનુસાર બદલાતી રહે છે અને તેના ચહેરા (મુખમુદ્રા) ને જોઈને તે તે ભાવેને સમજી શકાય છે, એવી જ રીતે જ્યારે કેઈ સંજ્ઞી જીવ કઈ વસ્તુને ચિંતન કરે છે ત્યારે તે વાતને અનુરૂપ દ્રવ્યમનની આકૃતિએ અવસ્થાઓ પણ બદલાતી રહે છે તે આકૃતિએ અગર અવસ્થાએ અથવા પર્યાને મન:પર્યયજ્ઞાની તે જ રીતે પ્રત્યક્ષ જુવે છે જેમ આપણે કેઈના ચહેરાને પ્રત્યક્ષ જોઈએ છીએ મનના તે પર્યાને જોવા જાણવા એજ મન:પર્યવજ્ઞાન છે, સન દ્વારા જે પદાર્થોનું ચિન્તન કરવામાં આવે છે તે પદાર્થનું મન:પર્યવજ્ઞાન જાણતું નથી. તે પદાર્થ મનના પર્યાના આધાર પર કરાનાર અનુમાન દ્વારા જ જાણી શકાય છે. જેમકે–આ પુરૂષે ઘડાનું ચિન્તન કર્યું છે, જે એમ ન કય
