Book Title: Shastrasara Samucchay
Author(s): Maghnandyacharya, Veshbhushan Maharaj
Publisher: Jain Delhi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090416/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vItarAgAyanama : eka zrI mAghanaMdyAcArya viracita - zAstrasAra samuccaya ___- . I Am, hindo TokAkAra paramapUjya vidyAlaMkAra zrI 108 prAcArya vezabhUSaNa jI munimahArAja ... . prakAzaka : zrImati jaina, dharmapatnI zrI rAjendra kumAra jaina 11-kIliMga ror3a, naI dehalI 1000 prati ] bIra nirvANa samvat 2484 mUlya 5 rupaye Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzanIya vaktavya uttarI bhArata ke saubhAgya se jayapura-alabara-phirojapura-gur3agAMvA Adi aneka sthAnoM meM dharma prabhAvanA karate hue bAla brahmacArI vidyAlaMkAra parama pUjya 108 prAcArya zrI dezabhUSaNa jI mahArAja kA dinAMka 26-5-1655 ravivAra ko prAtaHkAla bhAratavarSa ko rAjadhAnI dehalI meM zubhAgamana huaa| samasta jana samAja ne Ananda meM vibhora hokara gadgad hRdaya se bhakti bhAva pUrvaka mahArAja jI kA svAgata kiyaa| dehalI ko samAja ko mahArAja jI ke darzana pAkara tathA unake kalyANakArI upadeza sunakara atyanta dharma lAbha milA / saMkSipta paricaya:-prAcArya zrI dezabhUSaNa jI mahArAja kA janma saMvat 1965 meM bambaI prAnta ke belagAMva jile meM koyalapura nAmaka grAma meM huA thaa| Apake pitA jI kA nAma zrI satyagaur3a tathA mAtAjI kA akkAvatI thA / mAtAjI isa saMsAra ko prasAra jAnakara Apako tIna mAsa kI hI prAyu meM chor3a kara cala bsiiN| pitA jI ne bhI adhika moha na rakkhA aura 6 (no) varSa pazcAt ve bho paraloka sidhAra gaye / mAtA-pitA kI mRtyu ke pazcAt ApakA pAlana-poSaNa mApakI nAnI jI ne kiyA / Apane solaha varSa kI Ayu meM ho kAnar3I aura mahArASTrI bhASAnoM kA vidyAdhyayana kara liyaa| jisa samaya Apa 16 varSa ke hue aApake mAmAjI ne prApakA vivAha karane kA vicAra kiyA, parantu saMyogavaza zrI jaikIti jI muni mahArAja kA Apake grAma meM zubhAgamana huA / muni mahArAja kA nimitta aura upadeza milate hI Apa meM dharma bhAvanA jAgrata ho gaI aura guru ke caraNoM meM tana mana lagA diyA / gurujI ne sabase pahale abhakSa padArthoM kA tyAga karAyA paura aSTamUla guNa dhAraNa kraaye| kucha dina bAda guru jI ke sAtha hI zrI sammeda zikhara jI kI yAtrA ko cale gye| guru jI ke sAtha rahane para dina-prati dina dharma kI ora dhyAna lagane lagA aura muni dIkSA lene kI icchA pragaTa kI-parantu bAlya avasthA hone ke kAraNa aura zrAvakoM ke virodha karane para Apako rAmaTeka tIrtha para sarva prathama ailaka dIkSA dI gaI / parantu Apake bhAgraha karane para eka Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAha pazcAt hI zrI 108 jaikIrti jI mahArAja ne kunthalagiri para Apako muni dIkSA de dI / AApako prAcIna granthoM ke anuvAda tathA jaina sAhitya ke prasAra kA bahuta ho dhyAna rahatA hai / Apane aneka prAcIna hastalikhita granthoM kA anuvAda kiyA hai tathA aneka granthoM kA sampAdana kiyA hai| bharateza vaibhava-bhAvanAsAra aparAjitezvara zataka -dazalakSaraNa dharma-nara se nArAyaNa ityAdi 2 | zrI bhUvalaya Aja se lagabhaga 12-13 sau varSa pUrva AcArya zrI kumudendu nAmaka eka mahAn vidvAn RSi kA bhAratavarSa meM AbhirbhAva huA-unhoMne eka aise grantharAja kI racanA ko jisameM aMkoM ko prayoga meM lAyA gayA / isa grantha meM eka bhI akSara nahIM hai / sArA bhUvalaya grantha nau aMkoM tathA eka biMdI se banA hai| isa grantha meM usa kAla kI pracalita 718 bhASAoM * kA sAhitya pAyA jAtA hai / aneka bhASAoM ke jJAtA AcArya zrI 108 dezabhUSaNa jI mahArAja apanA amUlya samaya lagAkara isa grantha kA hindI anuvAda karane meM prayatnazIla haiM / isa grantha ko vizAlatA kA anubhava isase lagAyA jA sakatA hai ki kevala hindI bhASA meM anuvAda karane meM hI kama se kama pAMca sAta varSa lgeNge| isa grantha meM se aneka anya granthoM ke nikalane kI bhI sambhAvanA hai / isa kArya ke pUrNa hone se samAja kA avazya hI eka bar3A upakAra hogA / behalI cAturmAsa ke samaya zrI 108 zrAcArya dezabhUSaNa jI mahArAja dvArA "zAstra sArasamucaya" grantha kA hindI anuvAda kiyA gayA hai zrAzA hai dharma premI mahAnubhAva isa grantha ko par3hakara dharma lAbha uThAyeMge / isa grantha ke hindI anuvAda karane meM paM0 zrajita kumAra jI zAstrI mulatAna vAle tathA paM0 rAmazaMkara tripAThIcI vastI ne vizeSa sahayoga diyA hai| ataH unake lie dhanyavAda | 25-11-1657 vazezara nAtha jaina pahAr3I dhIraja dehalI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do zabda dehalI bhAratavarSa kI rAjadhAnI hai| Aja svatantratA prApti ke bAda to rahalI kA bahuta hI viziSTa sthAna hai| samasta dharmoM ke dharmaguru prAyaH sadaiva hI bihalI meM vidyamAna rahate haiN| dehalI ke saubhAgya se gata tIna varSoM se pUjya imAcArya 108 vidyAlaMkAra zrI rAma jI mahArAja kA desI bAyumAsa ho rahA hai / pUjya AcArya zrI kAnar3I saMskRta tathA hindI bhASA ke eka ucca koTi ke vidvAna haiM sAtha hI Apako aMgrejI kA bhI jJAna hai / AcArya zrI ko jaina dharma prabhAvanA kI eka advitIya lagana hai| aba taka Apa kitane hI granthoM kA pinuvAda tathA kitanI hI mUla pustakeM jaina dharma para likha cuke haiN| Apake dvArA anuvAdita ratnAkara zataka, bharateza vaibhava, aparAjitezvara zataka adhika prasiddha haiN| ! pUjya prAcArya zrI mAdhanandI viracita prastuta kAnar3I grantha 'zAstrasAra samuccaya' eka advitIya jaina dharma grantha hai jisameM cAroM anuyogoM kA bar3A hI sundara varNana hai / prAcArya zrI dvArA sarva prathama isa grantha kA hindI anuvAda kiyA gayA jo Apake sanmukha hai| prAcArya zrI ne isa grantha ke anuvAda meM ho isa cAtusa kA adhika samaya vyatIta kiyA hai| jaina sAhitya ke prati ApakI yaha apUrva sevA hai jisake lie jaina samAja prApakA sadaiva RNI rhegaa| | isa grantha ke atirikta isa varSa cAturmAsa meM prAcArya zrI ne apanA bAko / samaya zrI bhrUvalaya mahAn grantha ke hindI anuvAda meM vyatIta kiyA hai| grantharAja / zrI bhUvalaya saMsAra kA eka nirAlA grantha hai jo prAcArya zrI kumudendu jI ne aMkoM meM nirmANa kiyA hai / bhUvalaya grantha kA prakAzana eka aisA kArya hogA jo | saMsAra meM jaina dharma kI prAcInatA tathA mahatva ko dIpaka ke samAna prakAza meM lAegA / isa grantha ke prakAzana kA kArya bhUvalaya grantha prakAzana samiti ne apane Upara liyA hai| usake saMsthApaka bhI prAcArya thI hI haiN| usa grantha kA maMgalaprAmRta zIdhra prakAzita hogaa| AcArya zrI jagata ko eka mahAna vibhUti haiM / bhApake dehalI caatu| masi se jaina janatA ne nahIM varaMca ajaina janatA ne bhI bahuta dharma lAbha uThAyA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| bhArata ke suprasiddha vyApArI tathA Arya dharma ziromaNi zrI yugalakizorabir3alA to Apa ko apane dharmaguru ke rUpa meM sadaiva hI pUjate rahe haiM 1 grA upadezoM se prabhAvita hokara kAMgresa adhyakSa zrI debara bhAI, zrI nijalisa mukhyamantrI maisUra rAjya, suprIma korTa ke jaja, bhArata rAjya mantrIgaNa anekoM anya khyAti prApta mahAna vyakti prApako sevA meM dharma lAbha prAra hetu, Apake upadeza zravaNa ko prAte raheM haiN| zrI jinendradeva se prArthanA hai| pUjya prAcArya zrI sadaiva hI hamAre mArgapradarzaka rheN| jaina samAja, zrImati / dharmapatnI zrI rAjendra kumAra jI jana-11 kIliMga roDa naI dehalI kI ala aAbhArI haiN| jinakI aora se isa grantha kI 1000 pratiyAM prakAzita kii| rahI haiM / Apako dharmaniSThA tathA dAnazIlatA anukaraNIya hai / prAdIzvaraprasAda jaina ema e. mantrI zrI bhUvalaya grantharAja prakAzana samiti 20 aktUbara 1657 jaina mitra maNDala, dharmapurA dehlii| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do zabda saMsArasAgara meM AtmA ko DubAne vAlA prajJAna (mAna kI kamI) tathA kujJAna [mithyAjJAna] hai aura saMsAra se pAra karane vAlA sajjJAna hai| vaise to manuSya par3ha likhakara laukika jJAna meM bahuta nipuNa ho jAte haiM jaise ki Apakala bhautika vijJAna meM pAzcAtya dezoM ke vijJAnavettA aNubama udjanabama.Adi banA kara bahuta kucha unnati kara cuke haiM kintu usa sUkSma vizAla jJAna se mAtmA ko kucha poSaNa nahIM miltaa| vaha mahAna jJAna to hirozimA, mAgAsIkA jaise jApAna ke vizAla nagaroM ko kSaNabhara meM vidhvaMsa karane meM nimittakAraNa bana gayA hai| prAdhyAtmika jJAna hI prAtmakalyANa kA sAdhana hai| satatasmaraNIya pUjyatama tIrthaMkaroM ne usI AdhyAtmika jJAna kA pracAra kiyA yadyapi unhoMne paramANu Adi jar3a padArthoM kA sUkSma vivecana bhI apane divya upadeza meM spaSTa kiyA hai parantu unakA saMketa mukhyarUpa se AdhyAtmika jJAna kI ora rahA / usI AdhyAtmika jJAna ko antima tIrthakara bhagavAna mahAvIra kI ziSya paramparA ne prathanibaddha karake jagatkalyANa ke lie surakSita rkhaa| unhoMne bhagavAna mahAvIra kI vANI ko cAra anuyogoM meM vibhakta karake bhinnabhinna anuyogoM kI akSarAtmaka racanA kii| parantu zrI mAghanandi AcArya ne sUtrAtmaka zAstrasAra samuccaya grantha meM una cAroM anuyogoM ko saMkSepa meM rakhakara anupama racanA saMsAra ke sAmane rkkhii| usI zAstrasAra samuccaya nantha kI TIkA zrI mAriNazyanandi AcArya le kI hai joki saMbhavataH saMskRta bhASA meM hogii| eka kAnar3I TIkA kisI ajJAtanAmA vidvAna ne kI hai joki acchI sugama evaM upayogI hai| usakI upayogitA anubhava karake hamane usakA hindI anuvAda kara diyA hai| grantha kI anya mUla likhita prati na mila sakane se mantha kA milAna na kiyA jA sakA, prataH aneka gAthAoM evaM zlokoM kI azuddhiyoM kA ThIka saMzodhana hone se raha gayA hai / grantha ke prakAzana ke lie zrImati jaina dharmapatnI zrI rAjendra kumAra jI jaina 11-kIliMga roDa nyU dehalI ne Arthika vyaya karake sajjJAna ke prasAra meM sahayoga diyA hai unakA yaha prArthika dAna unake mukti ke kAraNabhUta puNyAnubaMdhakA kAraNa hai| dhanakA sadupayoga vizvakalyANa ke kAraNabhUta satkAryoM meM vyaya karanA hI hai / zrImati jaina kI yaha udArabhAvanA aura bhI pragati kare aura Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane svastha prasanna jIvana se svapara kalyANa karame meM agnasara raheM, aisA hamArA zubhAzIrvAda hai| isa grantha ke sampAdana meM paM. ajitakumAra jI zAstrI, sampAdaka janagajaTa tathA paM0 rAmazaMkara jI tripAThI vasto ne acchA sahayoga diyA hai / evaM aneka sthaloM para mallikA vizAlamatI ne sahAyatA kI hai, etadartha unheM bhI zubhAzIrvAda hai| hamAre sAmane sunanAra sivAna ganuvAda kA bhI mahAna kArya hai, usameM bhI hamArA paryApta samaya tathA upayoga isI avasara para lagA rahA, sAtha ho una dinoM meM bihAra bhI hotA rahA, isa kAraNa zAstra sAra samuccaya ke anuvAda kArya meM truTiyAM raha jAnA sambhava hai vidvAna garA una aTiyoM ko sudhAra kara apana kartavya kA pAlana kareM, aisA hamArA anurodha hai / - bhagavAna mahAvIra kA zAsana vizvavyApI ho mAnava samAja duguNa durAcAra chor3akara sanmAmaigAmI bane aura vizva kI agAnti dUra ho, hamArI yahI bhAvanA hai| [AcArya zrI 108] dezabhUSaNa [jI mahArAja] [dillI cAturmAsa] zAstrasAra samuccaya prastuta grantha kA nAma 'zAstrasAra samuccaya' jisakA viSaya usake nAma se spaSTa hai| isa grantha meM prAcArya mahodaya ne una sabhI viSayoM kI carcA kI hai jinako jAnane kI abhilASA pratyeka zrAvaka ko hotI hai / isameM jyotiSa, vaidyaka-jaise laukika viSayoM kI bhI carcA kI gaI hai / grantha kI TIkA kAnaDI bhASA meM kI gaI hai / sUtroM ke racayitA prAcArya mAdhanandi yogIndra haiM / jo vastu-tatva ke marmajJa, mahAn tapasvI aura yoga-sAdhanA meM nirata rahate the| itanA hI nahIM kiMtu dhyAna aura adhyayana prAdi meM apanA pUrA samaya lagAte the / aura kabhI-kabhI bhedavijJAna dvArA prAtmasvarUpa ko prApta karane tathA Atma-pratIti ke sAtha svarUpAnubhava karane meM jo unheM sarasa aAnanda AtA thA usameM ve sA sarAbora rahate the / jaba kabho upayoga meM asthiratA pAne kA yoga banatA to AcArya mahodaya tattvacitana aura manana dvArA use sthira karane kA prayatna karate / aura phira grantha Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanAdi zubha kAryoM meM pravRtti karane the 1 Apake nAma ke sAtha lagI huI yogIndra upAdhi prApakI kaThora tapazcaryA evaM Atma-sAdhanA kA jayaghoSa kara rahI hai| Apa kanar3I bhASA ke sAtha saMskRta bhASA ke viziSTa vidvAna the| aura saMkSipta tathA sAra rUpa racanA karane meM dakSa the / mAghanando nAma ke aneka vidvAna aura prAcArya ho gae haiN| unameM ve phona haiM aura gurUparamparA kyA hai ? yaha vicAraNIya hai / isa grantha kI antima prazasti se jJAta hotA hai ki prastuta mAdhanandi yogondra (mUlasaMgha balAtkAra garaNa) ke guru vidvAna zrI'kumudendu the| yaha kumudendu pratiSThA-kalpa TippaNa ke bhI kartA the / prataH inakA samaya saMbhavata: vikrama kI 12 bI 13 vIM zatAbdI honA cAhie / eka mAdhanandI kumudacandra ke ziSya the, jo mAghanandi zrAvakAcAra tathA zAstrasAra samuccaya ke kanAr3I TIkAkAra haiN| karnATaka kavi carita ke anusAra inakA samaya IsvIsan 1260 (vi0 saM0 1317) hai| zAstrasAra samuccaya ke kartA mAdhanandi yogIndra ina se pUrvavartI haiM / arthAt unakA samaya vikrama kI 13 vIM zatAbdI kA uttarArdha hai / aApakI yaha anupama vRti saMkSipta spaSTa aura arthagAmbhIrya ko lie hue hai| isa granya meM prathamAnuyoga, caraNanuyoga, karaNAnuyoga aura dravyAnuyoga ke sAtha anagAra (muni) aura zrAvaka ke dharma tathA kartavya kA acchA vivecana kiyA gayA hai / grantha kI TIkA kI bhASA kanADI hone se vaha tabhASA-bhASiyoM ke liye to upayogo hai hI, kintu prAcArya zrI 108 dezabhUSaNa jI mahArAja dvArA hindI TIkA ho jAne se vaha hindI bhASA-bhASI janoM ke liye bhI upayogI ho gayA hai| zrI prAcArya ne jaba isa grantha kA adhyayana kiyA thA, usI samaya se isa ko TIkA karane kA unakA vicAra thA, parantu paryApta sAdhana sAmagrI ke anukUla na hone se ve use usa samaya kArya rUpa meM pariNata nahIM kara sake the| kintu bhArata ko rAjadhAnI dillI meM unakA cAturmAsa hone se unheM vaha suyoga mila gayA, aura ve apane vicAra ko pUrNa karane meM samartha ho sake haiM / pUjyavara prAcArya zrI kI mAtR-bhASA hindI na hone para bhI unakA yaha hindI anuvAda suruci pUrNa hai| sAtha hI, bhASA sarala aura muhAvaredAra haiM aura nantha ke hAI ko spaSTa karane meM pUrA parizrama kiyA gayA hai / prAcArya zrI kA ukta kArya abhinandanIya hai| AzA hai, prAcArya mahArAja bhaviSya meM janatA kA dhyAna jinavANI ke saMrakSaNa kI ora AkarSita karane ko kRpA kareMge 1 -paramAnanda jaina zAstrI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaktavya saMsAra meM bhrama, ajJAna, asatdhAraNA, prAdhyAtmika andhakAra haiM, jaise sUrya asta ho jAne para netroM ko bAharI padArtha rAtri ke gahana andhakAra meM dikhAI nahIM dete, ThIka usI taraha gahna ajJAna andhakAra meM jJAna kA adhipati AtmA svayaM apane Apako nahIM dekha paataa| kintu sobhAgya hai ki sadA rAtri kA prandhakAra nahIM banA rahatA, kucha samaya pIche sUrya-udaya ke sAtha prakAza avazya huA karatA hai, isI taraha azAna andhakAra bhI saMsAra meM sadA vyApta nahIM rahatA, usa AdhyAtmika andhakAra ko dUra karanevAlA zAna-sUrya bhI kabhI dita hotA hI hai jisake mahAna prakAza meM ajJAna dhAraNAeM, phaile hue bhrama aura asat zraddhA bahuta kucha dUra ho jAtI hai, aso jJAna-prakAza meM sAMsArika vividha duHkhoM se pIr3ita jova sanmArga kA avalokana karake gahana saMsAra vanako pAra karake ajara amara bana jAyA karate haiN| jisa taraha dina aura rAtri kI paramparA sadA se calI A rahI hai, zAna-prakAza aura ajJAna-andhakAra phailane kI paramparA bhI sadA se khalI A rahI hai / jJAna-prakAzaka tIrthakara jaba pragaTa hote haiM taba jagata meM jJAna kI mahAna jyoti jagamagA uThatI hai aura jaba unakA nirvAraNa ho jAtA hai saba dhIre-dhIre baha jyoti bujhakara ajJAna phaila jAtA hai / - isa yuga kI apekSA bharatakSetra meM sabase pahale satjJAna ke prakAzaka anupama divAkara Adi jinezvara bhagavAna RSabhanAtha suSamAduHSamA kAla ke antima caraNa meM pragaTa hue| unhoMne apane anupama jJAna bala se pahale samasta kiMkartavya-vimUDha janatA ko jIvana-nirvAha kI vidhiyAM-asi, masi, kRSi, zilpa, vANijya, vidyA prAdi kalAaiM sikhaaii| apanI brAhmI putrI ko akSara vidyA aura laghuputrI sundarI ko aMka-vidyA sikhalAI, isa prakAra likhane par3hane kA sUtrapAta kiyA ! apane bharata, bAhubalI Adi udIyamAna mahAna putroM ko nATya, rAjanIti, malla yuddha Adi kalAnoM meM nipuNa kiyaa| bhagavAna RSabha nAtha ne apane yauvana kAla meM svayaM niSkaNTaka nyAya nIti se rAjya zAsana kiyA tathA prAyu ke antima caraNa meM apane rAja-siMhAsana para bharata ko biThA kara svayaM muni-dIkSA lekara yoga dhAraNa kiyaa| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa taraha unhoMne apane gRhastha-pAzrama meM janatA ko sabase prathama samasta kalAeM sikhalAI thI, isI prakAra ghara parivAra se virakta hokara nagna digambara rUpa dhAraNa karane ke anantara sabase pahale unhoMne muni caryAkA prAdarza bhI upasthita kiyA / usa yogi-mArga meM unheM eka hajAra varSa taka mauna bhAva se kaThora tapasyA karane ke pazcAt jaba kevala jJAna prApta huA taba ve isa yugake sabase prathama vItarAga sarvajJa prahaMta paramAtmA bane / usa samaya unhoMne sabase prathama janatA ko saMsAra se pAra hokara mukti prApta karane kA sanmArga pradarzana kiyA, karmabandhana, karma-mocana, pAramA, paramAtmA, jIvanajIva Adi padArtho kA yathArtha svarUpa apanI divya-dhvani dvArA batalAyA / Arya-kSetra meM sarvatra vihAra karake samavazaraNa dvArA dharma kA pracAra tathA tatva jJAna kA prasAra kiyA / janatA meM prAdhyAtmika ruci utpanna kii| isa prakAra ve sabase pahale dharma-upadeSTA prakhyAta hue| prasiddha vaidika digambara RSi zukadeva jI se jaba pUchA gayA ki 'pApa anya avatAroM ko namaskAra na karake RSabha-avatAra (bhagavAna RSabha nAtha) ko hI namaskAra kyoM karate haiM ? to unhoMne uttara diyA ki 'anya avatAroM ne saMsAra kA mArga batalAyA hai, kintu RSabha deva ne mukti kA mArga batalAyA hai, ataH maiM kevala RSabhadeva ko namaskAra karatA huuN|' / bhagavAna RSabhanAtha ne dIrgha kAla taka dharma-pracAra karane ke anantara kailAza parvata se mukti prApta kii| isa prakAra ve prathama tIrthakara hue| unake jyeSTha putra bharata pahale cakravartI samrAT hue, unake hI nAma para isa deza kA nAma 'bhArata' prasisa hunaa| bhagavAna RSabhanAya ke mukta ho jAne para unakI ziSya-paramparA satvaupadeza tathA dharma-pracAra karatI rahI / phira bhagavAna ajitanAtha dUsare tIrthaMkara hue unhoMne rAja-zAsana karane ke pazcAt muni-dIkSA lekara ahaMta-pada prApta kiyA / tadanantara bhagavAna RSabhanAtha ke samAna hI mahAna dharma pracAra aura tAtvika prasAra kiyaa| bhagavAna ajitanAtha ke mukta ho jAne para kramazaH zambhava nAtha, abhinandananAtha Adi tIrthaMkara kramazaH hote rahe 1 bIsaveM tIrthakara munisuvratanAtha hue inake samaya meM rAma, lakSmaNa, rAvaNa prAdi hue| bAIsaveM tIrthakara bhagavAna neminAtha hue / nArAyaNa kRSNa inake cacere bhAI the, kaurava pAeDava inake samaya meM hue haiM ! teIsaveM tIrthakara bhagavAna pArzvanAtha aura antima tIrthakara bhagavAna mahAvIra hue / inameM se zrI vAsupUjya, mallinAtha, neminAtha, Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha aura mahAvIra ye pAMca tIrthakara bAla brahmacArI hue haiN| sabhI tIrthakuroM ne apane samaya meM dharma tathA satjJAna kA mahAna pracAra kiyA hai| samasta torthaTTaroM kA tAtvika upadeza eka hI samAna rahA kyoMki satya eka hI prakAra kA hotA hai, usake aneka bheda nahIM humA karate / ata: jaisI kucha vastu-vyavasthA bhagavAna RSabhanAtha ke jJAna dvArA avagata hokara unakI divya-dhvani se pragaTa huI vaisA hI vastu-kathana bhagavAna mahAvIra dvArA huyaa| . bhagavAna mahAvIra ke mukta ho jAne para bhagavAna mahAvIra ke cAra ziSya kevala jJAnI (sarva) hue / zrI indra-bhUti gautama garamadhara, sudharma gaNadhara tathA jambU svAmI anubaddha kevalo hue aura zrIdhara ananubaddha kevalI hue haiN| jo ki kuNDala giri se mukta hue / inake pazcAt bharata kSetra meM kevala-jJAnasUrya asta ho gayA / taba bhagavAna mahAvIra kA tAtvika pracAra unakI ziSyaparamparA ne kiyaa| cAra kevaliyoM ke bAda nandi, nandimitra, aparAjita, govaddhana aura bhadrabAhu ye pAMca dvAdazAMga vettA zruta-kevalI hue| bhadrabAhu prAcArya ke pazcAt zruta-kevala-jJAna-sUrya bhI asta ho gyaa| ina pAMcoM kA samaya sI varSa hai| tadanantara vizAza, proSThila, kSatriya, jaya, nAga, siddhArtha, vRtiSaNa, vijaya, buddhila, gaGgadeva aura sudharma, ye gyAraha yati gyAraha aMga dazapUrva ke vettA hue / ina sabakA kAla 183 varSa hai| tadanataH zrI nakSatra, jayapAla, pANDu, dhra vasena aura kaMsa ye pAMca munivara gyAraha aMga ke lAtA hue| ye saba 220 varSoM meM hue / phira subhadra, yazobhadra, yazobAhu, aura lohArya ye cAra munirAja AcArAMga ke dhAraka hue / ye grAcArAMga ke pUrNa jJAtA the, zeSa 10 aMga, 14 pUrvo kA inheM ekadeza jJAna thaa| inake pIche zrI dharasena tathA guNadhara AcArya hue hai| zrI dharasenAcArya ne apanA mAyukAla sannikaTa jAnakara anya sAdhu saMgha se zrI puSpadanta bhUtabalI nAmaka do medhAdI muniyoM ko apane pAsa bulAyA aura unheM siddhAnta par3hAyA / siddhAntameM pAramata karake unheM apane pAsa se vidA kara diyA / zrI dharasenAcArya girinagara (miranAra) ke nikaTa candraka guphA meM rahate the joki aba taka vidyamAna hai| zrI puSpadanta bhUtabalI AcArya ne SaDlaNDa Agama ko aura zrI puNadhara prAcArya ne kasAya-pATTaSTa anma kI racanA kii| sambhavataH SaTkhaNDa bhAgama se pahale kasAya-pAhur3a kI racanA huI hai 1 zrI kundakunda prAcArya apane Apako Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAMgatA zrI bhadrabAhu zrAcArya kA ziSya likhate hai, isa dRSTi se unakA samaya zrI puSpadanta, bhUtabalI se bhI pahale kA baiThatA hai kintu cAroM bhrAcArya vikrama kI dUsarI zatAbdI ke mAne jAte haiM, prataH zrI kundakundAcArya kA samaya vicAraNIya hai / isa prakAra bhagavAna vIraprabhu kA upadiSTa saiddhAntika jJAna pravicchina guru-paramparA se zrI gharasena, guNadhara, puSpadanta bhUtabalI, kundakunda AcArya ko prApta huA aura unhoMne ( dharasena prAcArya ke sivAya) Agama-racanA prArambha kI / zvetAmbarIya Agama racanA vikrama saM0 510 meM ballIpura meM zrI devagiriNa kSamAzrama ke netRtva meM huI / zrI gaNadhara, puSpadanta bhUtabalI, kundakunda prAcArya ke anantara grantha nirmANa kI paddhati cala pdd'ii| tadanusAra zrI umAsvAmI, samantabhadra, pUjyapAda yativRSabha, akalaMkadeva, vorasena, jinasena zrAdi zrAcAryoM ne guru paramparA se prApta jJAna ke anusAra vibhinna viSayoM para vibhinna granthoM ko racanA kI / una granthoM meM prAyaH kisI eka hI anuyoga kA viSaya-vivaraNa rakkhA gayA hai / karNATaka kavicarita ke anusAra saMvat 1317 meM zrI kumudacandra prAcArya ke ziSya zrI mAghanandI prAcArya hue inhoMne cAroM anuyogoM ko sUtra- nibaddha karake zAstrasAra-samuccaya grantha kI racanA kI hai| isameM saMkSepa se cAroM anuyogoM kA viSaya A gayA hai| isa grantha kI eka TIkA mANikyanandi muni ne kI hai saMbhavata: vaha saMskRta bhASA meM hogii| kanar3I TIkA eka anya vidvAna ne banAI hai / grantha ke anta meM jo prazasti ke padya haiM unase usa vidvAna kA nAma 'candrako ti' pratIta hotA hai zrIra saMbhavataH vaha gRhavirata mahAvratI muni the, unhoM ne yaha TIkA nillikAra (karNATaka prAnta) nagara ke bhagavAna anantanAtha ke maMdira meM zrazvina sudI 10 ( vijayA dazamI) ko likhI hai / yaha TIkA acche parizrama ke sAtha likhI gaI hai, acchA upayogI payanIya viSaya isameM maMkalita kiyA gayA hai| kisa saMvat meM yaha likhI gaI, yaha chata nahIM ho sakA / yaha TIkA karNATaka lipi meM prakAzita ho cukI hai| prakAzaka ko eka prati ke sivAya anya koI likhita prati upalabdha na ho sakI, jisase ki vaha donoM pratiyoM kA milAna karake saMzodhana kara lete, isa kaThinAI ke kAraNa TIkA meM nibaddha aneka zloka aura gAthAaiM azuddha chapa gaI haiN| astu / isI ThokA kI upayogitA kA anubhava karake satatajJAnopayogI vidyAlaGkAra AcArya dezabhUSaNa jI mahArAja ne isa varSa cAturmAsa meM isa kanar3I kA kA hindI anuvAda kiyA hai| eka bhASA se dUsarI bhASA meM anuvAda Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA kitanA zrama-sAdhya kaThina kArya hai isako bhRkta pogI ho samajha sakate haiN| phira bhI 424 pRSTha pramANa isa TIkA kA anuvAda mahArAja ne svalpa samaya meM kara hI ddaalaa| isake sAtha ho ve mahAna padmuta grantha bhUvalaya ke anuvAda aura sampAdana meM bhI paryApta yoga dete rhe| isa taraha unake kaThina zrama ko vidvAna ho AMka sakate haiM / isa grantha ke sampAdana meM maiMne bhI kucha yoga diyA hai / asAtA vaMza netra pIr3A, inphlyu jA ( zleSma ) jvara tathA vAyu pIr3A-grasta hone ke kAraNa mujhe lagabhaga Der3ha mAsa taka zivAma karanA par3A, granya kA sampAdana, prakAzana usa samaya bhI calatA rahA, zataH usa bhAga ko meM nahIM dekha sakA / anya mUla prati upalabdha na hone se saMzodhana kA kArya mere lie bhI kaThina rahA / bahuta sI gAthAe~ tathA saMskRta zloka tilopapaNyatti, gommaTasAra mAdi granthoM se milAna karake zuddha kara lie gaye; jina uddhRta padyoM ke viSaya meM mUla grantha kA patA na laga sakA unako jyoM kA tyoM rakhadenA par3A ataH vidvAna isa kaThinAI ko dRSTi meM rakhakara puTiyoM ke lie kSamA kreN| grantha isase bhI adhika sundara sampAdita hotA kintu prakAzakoM kI niyamita svalpa samaya meM hI prakAzita kara dene kI haraNA ne adhika-samaya-sAdhya kArya svalpa samaya meM karane ke kAraNa vaisA na hone diyA / prastu / prajitakumAra zAstrI sampAdaka jaina gajaTa, dillii| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAnuyoga viSaya 1 maMgalAcaraNa 2 kAla ke bheda 3 kalpavRkSa 4 caudaha kulakara 5 solaha bhAvana! 6. caubIsa tIrthaMkara 7 bhagavAna mahAvIra ke pIche 8 tIrthaMkaroM ke atizaya dIkSA kalyANaka 10 jJAna kalyAka 11 mokSa kalyANaka karaNAnuyoga 16 naraka 17 madhya loka 18 hAI dvIpa 19 Urdhvaloka, deva-bheda 20 jyotiSa deva 21 jyotiSa vicAra viSaya-sUcI 22 muhUrta 23 vaimAnika deva pRSTha 3 12 samavazaraNa 13 bAraha cakravartI 70 14 balabhadra nAra pratinArAyaNa 74 15 gyAraha rudra 76 11 16 18 40 45 46 57 60 62 76 88 92 106 112 120 133. 24: 3 caraNAnuyoga viSama 24 pAMca labdhi 25 samyagdarzana 26 25 doSa 27 gyAraha pratimA 28 ATha mUlaguNa 26 bAraha vrata 30 praticAra 31 zrAzrama 32 chaha karma 33 muniyoM ke bheda 34 maraNanimitta jJAna 35 sallekhanA 36 yatidharma 37 mahAvrata 38 samiti 36 zrAvazyaka Adi 40 chayAlIsa doSa 41 bAIsa pariSada pRSTha 45 zrArtadhyAna 46 raudradhyAna 47 dharmadhyAna 45 zukladhyAna 156 156 173 182 162 193 206 214 216 218 216 225 233 236 237 238 247 252 42 bAraha sapa 254 43 kauna sI bhakti kahA~ kI jAya 258 44 daza bhakti 262 283 285. 266 302 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 viSaya 46 pATha RddhiyA~ 50 pAMca prakAra ke muni 51 prAcAra 52 samAcAra 53 sAta parama sthAna dravyAnuyoga 54 dravya 55 astikAya 56 sAtta tatva 57 no padArtha 56 cAra nikSepa 26 jJAna 60 matijJAna 61 zrutajJAna 62 avadhi, manaparyaya 63 naya 64 saptabhaMgI 65 pAMca bhAva 66 guragasthAna 67 jIva samAsa 68 caudaha mArgaNA 306 65 zyA 370 311 70 samyaktva 312 71 pudgala 377 31772 AkAzA 278 322 73 kAla 371 74 pAsava, 381 326 75 bandha ke kAraNa 381 334 76 pATha karma 336 77 guNasthAna-kama se bandha 362 337 78 kama-udaya 365 76 udIraNA 366 338 0 karmoM kA sattva 361 329 81 bandha udaya satva vibhaMgI kI 341 saMdRSTi 348 82 karmoM kI 10 dazAyeM 345 83 saMvara 404 254 84 nirjarA 404 85 mokSa 405 86 tIna prakAra kA pAramA 361 27 siddhoM ke 12 anuyoga 88 antima prazasti 425 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || zrI vItarAgAya namaH // magara dila kA jisa kSetra zrI mAghanaMdyAcAryaviracita zAstrasArasamuccaya kAnar3I TIkA zrI prAcArya 108 dezabhUSaNa jI mahArAja ke dvArA hiMdI bhASAnuvAda maMgalA cararaNa zrI vibudhavadyajinaraM kevala citsukhada siddhaparameSThigaLaM // bhAvajajayisAdhugaLaM bhAvisi poDamaTTa paDevenakSayasukhamaM // artha---maiM (mAghanaMdyAcArya) pravivazvara sukha kI prApti ke liye, caturnikAya devoM dvArA vaMdanIya zrI zrarahaMta tathA Atmasukha meM ramaNa karane vAle siddha parameSThI, Atma tatva kI sAdhanA meM tallIna rahane vAle AcArya, upAdhyAya aura sAdhu aise paMca parameSThiyoM ko namaskAra karatA hUM / isa prakAra maMgalAcaraNa karake graMthakAra prAcArya zrI mAghanaMdI zAstra racanA karane kI pratijJA karate haiM ki- maiM zrI vIra bhagavAn ke dvArA kahe gaye zAstrasAra samunyama kI vRtti ko khuuNgaa| jo vRtti saMpUrNa saMsArI jIvoM ke liye sAra sukha pradAna kara anaMta guNa saMpatti ko dene vAlI hogI / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) viSayakaSAyadyavadhAna dAvAnaladahyamAna paMcaprakAra saMsArakAMtAra paribhramaNa bhayabhIta nikhila nikaTha vinayajanaM nirantarAvinazvara parama lhAda sukhasudArasamanebayasuttami'mAsukhAmRtAnubhUtiyaM nijaniraMjana paramAtmasvarUpa prAptiyilladAgadA sahajazuddhAtmasvarUpaprAptiyuM ame. daratnatrayayArAdhane yidilladAgadu / prA sahaja zuddhAtmasvarUparuciparichitti nizcalAnubhUtirUpe nizcayaratnatrayA nuSThAna, tadbahiraMga sahakArikAraNabhUta bhevaratnanayaladhiyilla dAgadu / tabahiraMga ratnatrayaprAptiyu cetanAcetanAdi svapara padArtha samyavaddhAna jJAnavatAdyanuSThAnaguNA gaLilladadidare uNttaaguvdillaa| tadguNaviSayabhUta suzAstra villAdidarillA suzAstra, vItarAga sarvajJapraNItamappudaridaM granthakAraM tadAdilliA maMgatnArthamabhedaratnatraya bhAvanAphAbhUtAnaMtacatuSTayAtmaka arhatparamezvaraM gedravyabhAva namaskAramADidapenatene artha-dAvAnala ( jaMgala meM mIloM taka phailI huI bhayAnaka agni) ke samAna viSaya kaSAya isa saMsAra vana meM saMsArI jIvoM ko jalAyA karate haiN| usI saMtApa se saMtapta saMsArI jIva zAMti sustra kI khoja meM idhara-udhara { cAroM gatiyoM ko caurAsI lAkha yoniyoM meM ) bhaTakate phirate haiM, usa sAMsArika duHkha se bhayabhIta nikaTa bhavya jIva, avinAzI paramAlhAdasvarUpa sukha pAne kI utkaMThA rakhatA hai| parantu vaha ananta avinazvara sukha zuddha niraMjanAtmasvarUpa (paramAtmA kA svarUpa) pragaTa hone para milatA hai| usa sarala zuddhAtmasvarUpa kI prApti abheda ratnatraya ke binA nahIM ho sakatI, use cAhe abheda ratnatraya kaho yA nizcaya ratnatraya kaho vaha zuddhAtmaruci, paricaya aura nizcala anubhUti rUpa hotI hai| vaha nizcaya ratnatraya, usa bahiraMga kAraNa bhUta bheda ratnatraya kI prApti ke binA nahIM ho sakatA aura vaha bahiraMga ratnatraya cetanA cetanAdika svaparapadArtha ke samyak zraddhAna, jJAna aura vratAnuSThAna guNa binA nahIM ho sktaa| jisakA anivArya nimitta kAraNa samyak zAstra kA adhyayana hai vaha suzAstra zrI vItarAga sarvajJapraNIta hone ke kAraNa granthakAra ne grantha ke Adi meM maMgala nimitta, meda ratnatraya bhAvanA phalabhUta ananta catuSTayAtmaka arahaMta parameSThI ko dravya bhAva pUrvaka namaskAra kiyA hai| vaha isa prakAra hai ki... Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) zrI malamrAmarastomaM prAptAnaMsacatuSTayaM / / natvA jinAdhipaM vakSye zAstrasArasamuccayaM / / artha--zrIman-samavasaraNAdi bahiraMga lakSmI se yukta aura (namrAmasstomaM) catunikAya ke deva indrAdika unake dvArA pUjanIya, tathA (prAptAnanta catuSTayaM) anantajJAna, ananta darzana, ananta sustra, aura ananta vIrya svarUpa anantacatuSTayAtmaka antaraMga sampatti se pukta aise (jinAdhipaM) aneka bhavagrahaNa viSayavyasana prApaNa hetu karmArAtIna jayatIti jinaH, isa vyutpatti se yukta jina bhagavAna mokSalakSmI ke adhipati arthAt Iza ko (natvA) dravyabhAvAtmaka namaskAra karake zAstrasArasamuccayaM ) paramAgama ke sAra bhUta samUha ko (vakSyeham) se saMkSepa maiM kahUMgA / isa zAstra meM prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga, aise cAroM anuyogoM kA varNana hai isalie zAstrasAra samuccaya sArthaka nAma hai| prathamAnuyoga praya trividhaH kAlaH // 1 // artha--isa prakAra maMgala nimitta vizeSa iSTa devatA ko namaskAra karane ke mAda kahate haiM ki vividhaH kAlaH anantAnantarUpa atItakAla se bhI ananta guriNata anAgatakAla, samAyAdika vartamAna kAla, isa prakAra se kAla tIna prakAra ke hote haiN| dvividhaH // 2 // artha--pAMca bharata aura pAMca airAvatoM kI apekSA se zarIra kI UMcAI bala aura prAyu Adi kI hAni se yukta dasa koDAkor3I sAgara pramANa vAlA avasarpiNI kAla tathA utsedha prAya balAdi kI vRddhivAlA dazakoDAkor3I sAgara pramAraNa utsarpiNIkAla hai / isa prakAra kAla ke do meda ho jAte haiN| SaDvidhovA // 3 // ____ artha--suSama suSamA, 1 suSamA, 2 suSama duHSamA, 3 duHSama suSamA, 4 duHSamA, 5 atiduHSamA 6 aise avasarpiNI kAla ke chaH meda haiM / isa prakAra inase salaTe prati duHSamA 1 duHSamA 2 duHSamasuSamA 3 suSama duHSamA 4 suSamA 5 suSama suSamA 6 ye utsapiNI ke chaH bheda haiN| . isa avasarpirNI meM suSama suSamA nAma kA jo prathama kAla hai vaha cAra kor3A kor3I sAgara pramANa pravartatA hai, isameM uttama bhoga bhUmi ko sI pravRtti hotI hai / usa Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuga ke strI puruSa 6000 hajAra dhanuSa ko UMcAI vAle tathA tIna palyopama Ayu vAle aura tIna dina ke bAda badarI phala ke pramANa AhAra lene vAle hote haiM / una ke zarIra ko kAMti bAla sUrya ke samAna hotI hai / samacaturastra saMsthAna, vajravRSabhanArAca saMhanana tathA 32 zubha lakSaNoM se yukta hote haiM / mArdava aura Arjava guraNa se yuktabesatya sukomala subhASA bhApI hote haiM, unakI bolI mRdu madhura vINA ke mAda ke samAna hotI hai, ve 9000 hajAra hAthiyoM ke samAna bala se yukta hote haiN| krodha lobha, mada, mAtsarya aura mAna se rahita hote haiM, sahaja 1, zArIrika 2 prAgaMtuka 3 duHkha se rahita hote haiN| saMgIta prAdi vidyAoM meM pravINa hote haiM, sundara rUpa vAle hote haiM, sugaMdha niHsvAsa vAle hote haiM tathA mithyAtvAdi cAra guraNasthAna vAle hati hai, upazamAdi sabhyatva ke dhAraka hote haiM, jaghanya kApota pIta, padma, aura zukla lezyA rUpa pariNAma vAle hote haiM, nihAra rahita hote haiM, anapavartya Ayu vAle hote haiM, janma se hI bAlaka kumAra yauvana aura maraNa paryAya se yukta hote haiM, roga zoka kheda aura sveda prAdi se rahita, bhAI bahina ke vikalpa se rahita, paraspara premavAle hote haiM / Apasa meM prema pUrvaka daMpati bhAvako lekara apane samaya ko bitAte haiM / apane saMkalpa mAtra se ho apane ko dene vAle daza prakAra ke kalpavRkSoM se bhogopabhoga sAmagnI prAptakara bhogate hue Ayu vyatIta karate haiM, jaba apane Ayu meM nava mahIne kA samaya zeSa raha jAtA hai taba vaha yugala ekabAra garbha dhAraNa kara phira apanI Ayu ke cha mahIne bAkI raheM usameM devAyu ko bAMdhakara maraNa ke samaya donoM daMpati svarga meM deva hote hai| jo samyagdaSTi jIva hote haiM ve saba to saudharma Adi svarga meM aura mithyA dRSTi jIva bhavanatrika meM jAkara paidA hote haiM, yahA~ para chor3A huA yugala kA zarIra suranta hI prosa ke samAna pighala jAtA hai, unake dvArA utpanna hue strI puruSa ke jor3e tIna dina taka to aMguSTha ko cUsate rahate haiM, tIna dina ke bAda reMgane lagate haiM phira tIna dina bAda calane lagate haiM, phira tIna dina bAda unakA mana sthira ho jAtA hai phira tIna dinoM bAda yauvana prApta hotA hai phira tIna dina bAda kathA sunane vAle hote haiM phira tIna dina bAda samyaktva grahaNa karane yogya hote haiN| isa prakAra 21 dina meM saMpUrNa kalA saMpanna ho jAte hai / kanAr3I padyapaLiruLoDeyarbaDava / page keLeyALarasujAti bhedaviSasa // paMgaNaM maLimAgi tagu |ldgaalikaa gaccuvinitumillA mahiyauL / / 1 / / artha-usa bhUmi meM rAta aura dinakA, garIba aura amIra Adi kA bheda Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM hotA haiM / viSa sapaM samUha akAla varSA tUphAna dAvAnala ityAdi usa bhUmi meM nahIM hotA hai, punaH paMcendriya sammUrchana vikaleMdriya prasainI padriya aparyApta jIva tathA jalacara jIva vahAM nahIM hote haiM 1 sthalacara aura nabhacara jAti ke jIva yugala rUpa se utpanna hote haiM kyoMki usa kSetra meM svabhAva se paraspara virodha rahita tathA vahAM para honevAle sarasa svAdiSTi tarA patrapuSa phalAdiko khAkara atyaMta nirmala pAnI ko pIkara tIna palyApama kAlataka jIkara nija Ayu avasAna kAla meM sumaraNa me marakara deva gati meM upatma hote haiM / suSamA (madhyama bhoga bhUmikA) kAla madhyama bhoga bhUmi kA kAla tIna koDAkor3I sAgaropama hotA hai, so utsedha Ayu aura bala Adi kramazaH kama kama hote Akara isa kAla ke zurU meM do kosa kA zarIra do palyopama Ayu do dina ke aMtara se phala mAtra AhAra ekabAra grahaNa karate haiM, pUrNa caMdra ke prakAza ke samAna unake zarIra ko kAMti hotI hai, janma se pAMca dina taka aMguSTha cUsate hue kramazaH 35 dina meM saMpUrNa kalA saMpanna hote haiN| bAkI aura bAta pUrva kI bhAMti samajhanA / suSama buSamA (aghanya bhoga bhUmikA) kAla yaha jaghanya bhoga bhUmi kA kAla yAnI tIsarA kAla do kor3A kor3I sAgara kA hotA hai, so utsedha Ayu tathA bala krama se kama hote hote isa kAla ke Adi meM eka kosa kA zarIra eka palyopama Ayu aura eka dina aMtara se A~valA pramAraNa eka bAra AhAra lete haiM / priyaMgu (zyAma) varNa zarIra hotA hai| janma se sAta dina taka aMguSTha cUsate hue unacAsa dina meM sarvakalA saMpanna bana jAte haiM, bAkI saba pUrvavat samajhanA / / 3 / isa prakAra yaha anavasthita bhogabhUmi kA krama hai| cauthA duSamA suSama kAla ___ yaha cauthA anavasthita karma bhUmi kA kAla 42 hajAra varSa kama eka kor3A kor3I sAgaropama pramANa kA hotA hai / so kramazaH ghaTakara isa kAla ke Adi meM 500 dhanuSa zarIra kor3a pUrva pramita prAyu prati dina AhAra karane vAle paMca varNa zarIra mahAbala parAkrama zAlI aneka prakAra ke bhoga ko bhogane vAle dharmAnurakta ho kara pravartana karane vAle isa kAla meM tresaThazalAkA puruSa krama se utpanna hote haiM, / pA~cavA duSama kAla joki 21 hajAra varSa kA hotA hai / usa kAla ke strI puruSa prArambha meM 120 varSa kI Ayu vAle sAta hAtha pramANa zarIra vAle rUkSavarNa bahu pAhArI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kama tAkata vAle zaucA cAra se hIna, bhogAdi meM grAsakta rahane vAle hote haiM aise isa paMcama kAlake anta meM aMtima pratipadA ke dina pUrvAgraha meM dharma kA nAza, madhyAhna meM rAjA kA nAza aura aparAeha meM agni kA nAza kAla svabhAva se ho jAegA / chaTavo ati duSamA kAla yaha kAla bhI 21 hajAra varSa kA hotA hai so Ayu kAya aura bala kama hote hote isa chaThe kAla ke prArambha meM manuSyoM zarIra kI UMcAI do hAtha kI ke Ayu bIsa varSa tathA dhUmra vaNaM hogA, niraMtara prAhAra karane vAle manuSya hoMge tathA isa chaThe kAla ke anta meM pandraha varSa kI Ayu aura eka hAtha kA zarIra hogaa| isa kAla meM SaT karma kA prabhAva, jAti pAti kA abhAva, kula dharma kA abhAva ityAdi hokara loga nirbhaya svecchAcArI ho jAveMge, vastrAlaMkAra se rahita nagna vicarane lageMge machalI Adi kA zrAhAra karane vAle hoMge pazu pakSo ke samAna unakI jIvana caryA hogI pati patno kA bhI nAtA nahIM rahegA aisA isa chaThe kAla ke aMta meM jaba 46 dina bAkI raheMge taba sAta roja taka tIkSNa vAyu calegI sAta dina atyanta bhayaMkara zIta par3egI sAta dina varSA hogI phira sAta dina viSa kI dRSTi hogI isake bAda sAta dina taka agni ko vaSAM hogo jisase ki bharata aura airAvata kSetra ke Arya khaMDoM meM kSudra parvata upasamudra choTI choTI nadiyA~ ye saba bhasma hokara saMpUrNa pRthvI samatala ho jAvegI aura sAta dina taka raja aura dhuvA~ se AkAza vyApta rhegaa| isa prakAra ina kSetroM meM cauthA pAMcavA aura chaThA ina tInoM kAloM meM anavasthita karma bhUmi hogI isake anantara jisa prakAra zuklapakSa ke bAda kRSNA pakSa AtA hai usI prakAra aksapraNI ke| bAda utsarpaNI kAla kA prAraMbha hotA hai jisameM sabase pahale ati duSamA kAla prAraMbha hotA hai / prati duSamA kAla ____ isa kAla meM manuSyoM kI prAyu 15 varSa aura utsedha eka hAtha kI hogI jo ki kramaza: bar3hatI rahatI hai / isa kAla ke prAraMbha meM saMpUrNa AkAza dhUmrase AcchAdita hone se pahile ke samAna sAta dina taka lagAtAra puSkaradRSTi phira sAta dina taka kSIra vRSTi, sAta dina taka ghRtavarSA, sAta dina taka ickSurasa kI varSA hokara pUrva meM vijayArgha parvata kI vizAla guphA meM vidyAdhara aura devoM ke dvArA surakSita rakhe hue jIvoM meM se kucha to mara jAte haiM bAkI jo jIvita rahate haiM ve saba nikala kara bAhara Ate haiM aura ve ati madhura miSTiAnna ke samAna hone vAlI mRttikA ke prAhAra ko karate hue vastrAlaMkAra se rahita hokara Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhUmravarNa vAle manuSya jIvana pAkara kramazaH bar3hakara do hAtha ke zarIra vAle ho jAte haiM / / 1 / / punaH duHSama kAla yaha kAla bhI 21000 hajAra varSa kA hotA hai / isa kAla ke manuSya krama se bar3hakara sAta hAtha kI UcAI yukta zarIra vAle ho jAte haiM bAkI saba kama pUrvokta prakAra se samajha lenaa| isI pratipaMcama kAla ke aMta meM jaba eka hajAra varSa bAkI rahate haiM taba manu loga kulakara utpanna hokara tatkAlocita sakriyAoM kA upadeza karate haiM / prati duHSama suSama kAla yaha kAla 42 hajAra varSa kama eka kor3A kor3I sAgara kA hotA hai| isa yuga ke manuSya pUrvokta Ayu kAya se bar3hate bar3hate jAkara aMta meM 500 sau dhanuSa kI UMcAI ne zarIravAle aura eka karor3a pUrva kI prAyu vAle hote haiN| cauvisabArasatiguNe tithayarA chatti khaMDabharahavahI / tikkAle hoMti hAtevaM ThisalAkapurisAte // 1 // zeSa dhyAkhyAna pUrvavat samajhanA cAhiye / isa prakAra ye tInoM kAla anavasthita karma bhUmi vAle hote haiM / punaH suSama duHSamA cothA, suSamA pAMcavAM tathA suSama suSamA chaThA isa prakAra ye tIna kAla anavasthita jaghanya, madhyama aura uttama bhogabhUmi rUpa meM Ate haiM jinakA pramANa do kor3A kor3o sAgara, tIna kor3A kor3I sAgara aura cAra kor3A kor3I sAgara kA hotA hai jina kAloM meM manuSya tathA striyAM bhI eka do aura tIna kosa kI UMcAI ke zarIra vAle tathA eka do aura tIna palya kI Ayu vAle hote haiN| do-tIna dina ke bAda badarIphala ke pramANa eka bAra pAhAra ko kara ne vAle hote haiM / priyaMgu samAna zarIra. caMdramA ke samAna zarIra aura bAlasUrya ke samAna zarIra vAle hote hai| kalpa vRkSoM dvArA prApta bhogopabhoga ko bhogane vAle hote haiN| __mithyAtvAdi cAra guNasthAna vAle hote haiM / samyaktva sahitaM hote haiM aura saMpUrNakrama pUrvokta prakAra hokara unake zarIra kI UMcAI Ayu bala baDhakara krama se balazAlI hote haiN| kintu inhIM paMca bharata aura paMca airAvata kSetra ke vijayAcaM parvata kI zreNiyoM meM tathA maleccha khaMDoM meM bhI du:pama suSamA nAma kA kAla zuru se aMta taka eva aMta se Adi taka ho aisI hAni vRddhi hotI hai / isa prakAra Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) utsapiNI se avasarpiNI taka tathA avasarpiNI se utsapiNI hote hue| anaMtAnaMta kalpakAla krama se pravartate rahate haiN| ||shvighklpdrumaaH // 4 // gRAhA~garabhojanAMga 3bhAjanAMma 4pAnAMga 5vastrAMga 6bhUSaNA~ga 7mAlyAMga dIpAMga jyotirA~ga 10tUryAMga / isa prakAra ke kalpa vRkSa usa bhoga bhUmi ke jIvoM ko nAnA bhogopabhoga sAmagrI dete rahate haiM / jese Age kahA bhI hai hATabhisisamanvita / nATakazAlegaLa vivighasauMdagaLa koN| DATamanemeraduniccha / pATisuvudu mithunatatigegRhamahijAtaM // 2 // anatizaya saukhyabhAjana- menisuva bhAjanayivappudevate kn-| kanakamariNakhacitabahabhA-janaMgaLaM bhAjanAMgatarukoDutikku // 3 // amadina saviyoSThasavi / samanenisuna sejAbalAyurArogya sj-| tamanamRtAnnamanoldiI- gumAgaLaM, bhojanAMga kalpAvanijaM // 4 // kuDivaDesokkisadanu nA- Disakhu manakkellaMpa novudhuratamaM / paDeyanaghavenisubamadhugaLa / neDemaDagave kuDugumucita mAMgakujaM // 5 // paLi citrAvaLibhogaM / paLi biDe devAMgaba vasanaMgaLaneM // ghaLiyipudomaMDipaLakana / pariNahatanene poltuviSadavasanAMgakujaM // 6 // maghamadhipa jaadipoNge-| dagemalligeyeMba palavu pUmAlegaLaM // ageyriduniiyugumaa-| legAnaM poltudagramAlyamahIjaM // 7 // makuTaM kesara k-| raNakutalakoppusarige dusaraM mrinnmu-|| driketisarameMba bhuussaa-| nikAyama bhUSaNAMgataru kuDutikku // 8 // Apottu mrinndiipk-|laapoyjyotiglN dizA maMDalamaM // vyApisuttiresogiyasutru / dIpAMga jyotiraMga kalpakujaMgaL // 6 // atisUduravadAyigaLaM / tatadhanasuSirAvanata vAdya garne / matamaredola gipududaM / pADagedumavAryavIryatUryaksajaM // 10 // artha-svaNaM kI banI huI dIvAla se yukta aisI nATyazAlA, bar3e sundara daravAjoM se yuktamahala, ityAdi nAnA prakAra ke makAna jo ki una bhogabhUmi ke mithuna ko idriya sukhadAyaka ho una sabako denevAle gRhoma jAti ke kalpa vRkSa haiM // 1 // atyanta sukha dene vAle svarNa aura maNiyoM se bane hue nAnA prakAra ke Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baratana dene vAle bhAjanAMga jAti ke kalpa vRkSa haiM // 2 // svargIya amRtamaya bhojana ke samAna, teja bala prAyu aura Arogya dAyaka aise amRtAnna ko dene vAle bhojanAMga jAti ke kalpa vRkSa haiM / / 3 / / pIne meM svAdiSTa, zArIrika bala barddhaka pApa ko naSTa kara mana ko pavitra karane vAlA tathA pramAda ko bhI harane vAlA aisA samayocita madhura peya padArtha jinase milatA hai, aise pAnAMga jAti ke vRkSa haiM / / 4 / / aneka prakAra kI mariNayoM se jar3e huye, jyAdA kImatI rezama Adi ke bane mana aura indriyoM ko bhAne vAle devopanIta vastroM ke samAna manohara vastroM ko dene vAle vastrAMga jAti ke kalpa vRkSa haiM / / 5 / / zarIra kI zobhA ko bar3hAne vAle atyanta manoharakeyUra kuNDala mudrikA karNa, phUla makuTa, ratnahArAdika ko arthAt manavAMchita nAnA prakAra ke AbhUSaNoM ko dene vAle bhUSaNAMga jAti ke vRkSa haiM // 6 / / ati lubhAvane vAlI sugaMdha ko dene vAle jAti jUhI, caMpA, camelI, Adi nAnA prakAra ke phUloM kI mAlA ko mAlAkAra ke samAna samayAnusAra saMpanna kara dene vAle mAlAMga jAti ke kalpa vRkSa haiM / / 7 / / dazoM dizAoM meM udyota karane vAle mariNamaya nAnA prakAra ke dIpakoM ko| hara samaya pradAna karate haiM aise dIpAMga jAti ke kalpa vRkSa haiM ||8|| bhoga bhUmiyoM ke mana ko prasanna karane vAlI jyoti ko niraMtara phailAne vAle jyotiraMga jAti ke kalpa vRkSa haiM / / 6 / / ati samatula aAvAja karane vAle ghana bhuSira tathA vitata jAti ke aneka prakAra ke bAditroM ko dene vAle, dhvani se mana ko utsAha tathA vIratva paidA karane vAle vAdyA~ga jAti ke kalpa vRkSa haiM // 10 // 1 gAthA-avasappariNa ussappiriNa kAlacchiya rahaTaghaTeyaraNAyeNa / / hoti praNatAto bharahairAvadakhidimmipuDaM // 2 // - artha- bharata aura airAvata ina donoM prakAra ke kSetroM meM arahaTa ke ghaTa ke samAna utsapiragI ke bAda avasarpiNI tathA avasapiNI ke bAda phira usapiNI isa prakAra niraMtara anaMtAnaMta kAla ho gaye haiM aura Age hote rheNge| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) zravasaMppaNI usspparagIkAlasalAyA asakhaparivata // hu' DAvasamparigasApekkAjAmeditiya cimmAmi // 3 // isa prakAra zravasarpiNI aura utsarpiNI kAla asaMkhyAta bIta jAne ke bAda eka huDAvasarpiNI kAla hotA hai| aba usI ke cinha ko batalAte haiM / tassapi suSama dussamakAlassadidimidovA // zravasese pivaDa dipAsaubahuviyadiya jova uppatti // 4 // artha - usameM suSama duHkhamA kAla ke samaya meM tra hokara dhUpa par3atI hai jisase vikaleMdriya jIvoM kI utpatti hotI hai / kappatarUNA virAmovA gArohodi kammabhUmiye // takkAle jAyaMte paDhamajiro paDhamacakkIya // 5 // cakissavijaya bhaMgo riNacbudigamaNe thova jIvANaM // cakkaharA udijAgaM haveyivaM sassa uppatti // 6 // artha -- kalpa vRkSoM kA virAma hote hI tatkAla prathama tIrthaMkara aura prathama cakravartI utpanna hote haiM / cakravartI kI vijaya meM bhaMga hotA hai / tathA usa cakravartI ke nimitta se brAhmaNoM kI utpatti hotI hai / phira tIrthaMkara tathA vaha cakravartI nirvANa ko prApta ho jAte haiN| evaM Age bhI tIrthakara cakrI Adi hote rahate haiM / dussama susamo tisadvipamAraNa salAyapurusAya // navamAdisolasate saMtasutivve sudamavocche ho // 7 // artha- duHsama suSamA kAla meM kramaza: ( 63 ) zalAkA puruSa utpanna hote haiM / vahAM navama tIrthakara ke bAda solahaveM tIrthakara taka dharma kI hAnI hotI hai / ina sAta tIrthaMkaroM ke samaya meM krama se, zrAtrA palya, palya kA caturthAMza, palya kA dvibhAga palya kA tribhAga, palya kA dvibhAga phira patra kA caturthabhAga meM to dharma ke par3hane vAle sunane vAle aura sunAne vAle hote haiN| isake bAda par3hane vAle aura sunane tathA sunAne vAle na hone ke kAraNa dharma vichinna hotA hai / ekkarasa hoMti ruddAkalahapihanA ra doyaraga vasaMkhA // sattama tebIsantimatitthaya rAcajavasaggo Hell, artha-- isa kAlameM ekAdaza rudra hote haiM, tathA kalaha priya nava nArada hote haiM, aura sAtaveM teIsaveM tathA caubosaveM tIrthaMkara ko upasarga hotA hai ! Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) taya caTu paMcame sakkAle parama dummahAyasArA // viviha kudeva kuliMgi sattakattha pAmitthA // 6 // caMDAla sabara pAraNA puliMda gAhala cilAla pahuDikulA // dussamakAle afer nakakkI hoMti cAvAlA // 10 // praciThi aragAuThThi bhUvaDiDa vajJa zraggipamuhAya // vihArakhAnoTA vida // 11 // artha - - tRtIya caturtha paMcama kAla meM zrI jaina dharma ke nAzaka kaI prakAra ke kudeva kuliMga duSTa pApiSTa aise caMDAla zabara pAna nAhala cilAtAdi kula bAle khoTe jIva utpanna hote haiM / tathA duHkhama kAla meM kalki aura upakalki aise 42 jIva utpanna hote haiM / tathA ati vRSTi anAvRSTi bhUvRddhi bAni ityAdi aneka prakAra ke doSa tathA vicitra bheda utpanna hote haiM / aura isa bharata kSetra ke huDAvasarpiNI ke tRtIya kAla ke aMta kA grAThavAM bhAga bAkI rahane se kalpa vRkSa ke bIrya kI hAni rUpa meM karma bhUmi kI upapatti kA cinha pragaTa hone se usakI sUcanA ko batalAne vAle manunoM ke nAma batalAte haiM / // caturvakSa kulakarAH iti // 5 // artha -- isa jaMbU dvIpa ke bharata kSetra kI apekSA se pratibhUti 1 sanmati 2 kSemaMkara 3 kSemaMdhara 4 sImaMkara 5 sImaMdhara 6 vimala vAhana ucakSuSmAna yazasvI 6 abhicaMdra 10 caMdrAbha 11 marudeva 12 prasenajita 13 nAbhirAja aise caudaha kulaMkara athavA manu pUrvabhava meM videha kSetra meM satpAtra ko vizeSa rUpa se AhAra dAna diyaa| usake phala se manuSyAyu ko bAMdhakara tatpazcAt kSAyika samyakta ko prApta karake vahAM se lAkara isa bharata kSetra ke kSatriya kula meM janma lekara kucha loga avadhijJAna se aura kucha loga jAtismaraNa se meM hAni utpanna hotI hai usake svarUpa ko samajhate haiM / ve kalpa vRkSa kI sAmarthya isa prakAra haiM: - ye sabhI kulakara pUrva bhava meM videha kSetra meM kSatriya rAja kumAra the, mithyAtva dazAmeM inhoMne manuSya zrAyu kA baMdha kara liyA thaa| phira inhoMne muni Adika satpAtroM ko vidhi sahita bhakti pUrvaka dAna diyA, duHkhI jIyoM kA duHkha karuNA bhAva se pUra kiyA / tathA kevalI zruta keyalI ke pada mUla meM kSAyika samyaktva prApta kiyaa| viziSTa vAna ke prabhAva se ye bhogabhUmi meM utpanna hue / inameM se aneka kulakara pUrvabhava meM avadhi jJAnI the, isa bhavameM bhI avadhijJAnI hue / zrataH apane samayake logoM kI kaThinAiyoM kA pratikAra avadhi jJAna se jAnakara Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) unakI samasyA sulajhAI aura kulakara aradhijJAnI to nahIM the kiMtu vizeSa jJAnI the, jAti smaraNa ke dhAraka hue the unhoMne usa samaya kalpa vRkSoM kI hAni ke dvArA logoM kI kaThinAiyoM ko jAnakara unakA pratIkAra karake janatA kA kaSTa dUra kiyaa| kulaMkaroM kA dUsarA nAma manu bhI hai| isakA khulAsA isa prakAra hai:-- sUSa ma du:SamA nAmaka tIsare kAlameM palya kA pAThavAM bhAga pramANa samaya jaba zeSa raha gayA taba svarNa samAna kAMti vAle pratizruti kulaMkara utpanna hue| unakI prAyu palyake dazaveM bhAga 1 pramANa thI unakA zarIra aThArAsau 1800 dhanupa UMcA thA aura unakI devI (strI) svayaMprabhA thii| usa samaya jyotirAMga kalpavRkSoM kA prakAza kucha maMda par3a gayA thA isaliye sUrya aura caMdramA vistAI dene lage, sumana kA 'paura sUryAI diye vaha ASAr3ha kI pUrNimA kA dina thA / yaha usa samaya ke liye eka adbhuta vicitra ghaTanA thI, kyoMki usase pahale kabhI jyotirAMga kalpavRkSoM ke mahAna prakAza ke kAraNa sUrya candra AkAza meM dikhAI nahIM dete the| isa kAraNa usa samaya ke strI puruSa sUrya candra ko dekhakara bhaya bhIta hue ki yaha kyA bhayAnaka cIja dIkha rahI hai, kyA koI bhayAnaka utpAta honevAlA hai| ' taba pratizruti kulakara ne apane vizeSa jJAna se jAnakara logoM ko samajhAyA ki ye AkAza meM sUrya caMdra nAmaka jyotiSI devoM ke prabhAmaya vimAna haiM, ye sadA rahate haiN| pahale jyotirAMga kalpavRkSoM ke tejasvI prakAza se dikhAI nahIM dete the kiMtu aba kalpa vRkSoMkA prakAza phIkA ho jAne se ye dikhAI dene lage haiM / tuma ko inase bhayabhIta hone kI AvazyakatA nahIM, ye tumhArA kucha bigAr3a nahIM kreNge| pratizruti ke AzvAsana bharI bAta sunakara janatA nirbhaya, saMtuSTa huI / pratidhuti kA nidhana ho jAne para tRtIya kAla meM jaba palya kA assIvAM bhAga zeSa raha gayA taba dusare kulakara sanmati utpanna hue / unakA zarIra 1300 sI dhanuSa UMcA thA aura Ayu palya ke so kara bhAga pramANa thI, unakA zarIra sone ke samAna kAMti vAlA thaa| unakI strI kA nAma yazasvatI thA / unake samaya meM jyotirAMga [tejAMga] kalpavRkSa prAya: naSTa ho gaye ataH unakA prakAza bahuta phIkA ho jAne se graha, nakSatra tAre bhI dikhAI dene lage / inhoM pahale strI puruSoM ne kabhI nahIM dekhe the, ataH loga inheM dekhakara bahuta ghabarAe ki yaha kyA kucha hai, kyA upadrava hone vAlA hai| taba sanmati kulakara ne apane viziSTa jJAna se jAnakara janatA ko samajhAyA ki sUrya candramA ke samAna ye bhI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eta jyotiSI devoM ke vimAna haiM, ye sadA AkAza meM rahate haiN| pahale kalpa vRkSoM ke tejasvI prakAza ke kAraNa dikhAI na dete the, aba unakI jyoti bahuta phIkI ho jAne se ye dikhAI dene lage haiM / ye tAre tumako kucha hAni nahIM kreNge| sanmati kI vizvAsa ramaka bAta sunakara logoM kA bhaya dUra huA aura unhoMne / sanmati kA bahuta Adara satkAra kiyA // zA sanmati kI mRtyu ho jAne para palyake 800 veM [] bhAga bIta jAne para tIsare kulakara 'kSemaGkara' utpanna hue unakI Ayu [pa ] palya thI, zarIra 800 dhanuSa UMcA thA aura unakA raMga sone jaisA thaa| unakI devI patnI] kA nAma 'sunandA' thaa| unake samaya meM siMha, bAgha Adi jAnavara duSTa prakRti ke ho gaye, unakI bhayAnaka AkRti dekhakara usa samaya strI puruSa bhayabhIta hue / taba kSemaGkara kula- . kara ne sabako samajhAyA ki aba kAla doSa se ye pazu saumya zAnta svabhAva ke nahIM rahe, isa kAraNa grApa pahale kI taraha inakA vizvAga na kareM, inake sAtha krIr3A na kareM, inase sAvadhAna raheM / kSemaGkara kI bAta sunakara strI puruSa saceta aura nirbhaya ho gaye / 3 / / kSemaGkara kulakara ke svarga cale jAne para palyake 8 hajAraveM [br] bhAga bIta jAne para cauthe kulakara 'kSemandhara' nAmaka manu [kulakara] hue / unakA zarIra 775 dhanuSa UMcA thA aura unakI Ayu palyake daza hajAraveM [ ] bhAga pramANa thI, unakI devI 'vimalA' nAmaka thii| ___inake samaya meM siMha, bAgha aAdi aura adhika krUra tathA hiMsaka bana gaye, isase janatA meM bahuta bhArI vyAkulatA aura bhaya phaila gayA / taba kSemandhara manu ne ina hiMsaka pazutroM kI duSTa prakRti kA logoM ko paricaya karAyA aura DaMDA prAdi se unako dUra bhagA kara apanI surakSA kA upAya batalAyA tathA dIpakajAti ke kalpavRkSa kI hAni bhI ho jAne se dIpodyota karane kA upAya bhI batalAyA, jisase strI puruSoM kA bhaya dUra huA / / 4 // kSemandhara manu ke svargavAsa ho jAne para palyake 80 hajAra [ ] bhAga vyatIta ho jAne para pAMcaveM kulakara 'sImaGkara' utpanna hue / inakA zarIra 750 dhanuSa UMcA thA aura prAyu palyake eka lAkhaveM bhAga pramAraNa thii| / unakI devI kA nAma 'manoharI' thA / isa manu ne usa samaya ke logoM ko vRkSoM kI sImA batAI // 5 // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) sImaGkara kulakara ke svarga cale jAne para 'sImadhara' nAmaka chaThe kulakara huye / inakA zarIra 725 dhanuSa UMcA aura Ayu palyake daza lAkha bhAga pramANa thI, inakI devI 'yazodharA' thii| isa manu ne usa samaya ke logoM . ko bhinna-bhinna rahane kI sImA batalAI aura nirAkula karake, Apasa kI kalaha miTAI / / 6 / / sImaGkara manu ke svargArohaNa ke bAda palyake assI lAkha- bhAga pramANa samaya bIta jAne para 'vimalabAhana' nAmaka sAtaveM kulakara utpanna hue / inakI prAyu patyake eka karor3aveM hisse thI, aura zarIra 700 dhanuSa UMcA thaa| inakI devI kA nAma 'sumatI' thA / ___ inhoMne strI puruSoM ko dUra taka Ane jAne kI suvidhA ke liye hAthI ghor3e prAdi vAhanoM para savArI karane kA DhaMga samajhAyA 7 sAtaveM kulakara bimalavAhana ke svargArohaNa ke pazcAt palyake ATha karor3aveM and bhAga bIta jAne para AThaveM manu 'cakSuSmAn' utpanna hue / unakI prAyu palyake dasa karor3aveM bhAga pramANa thI aura zarIra kI kada 675 dhanuSa thii| unakI devI kA nAma thA vasundharA // 7 // ___ inase pahale bhogabhUmi meM baccoM [lar3akI lar3ake kA yugala] ke utpanna hote hI mAtA pitA kI mRtyu ho jAtI thI, ve apane baccoM kA mukha bhI na dekha pAte the kintu pAThaveM kulakara ke samaya mAtA pitAoM ke jIvita rahate hue bacce utpanna hone lage, yaha eka naI ghaTanA thI jisako ki usa samaya ke strI puruSa jAnate na the, ataH ve Azcaryacakita aura bhayabhIta hue ki yaha kyA mAmalA hai| taba 'cakSuSmAn kulakara ne strI puruSoM ko samajhAyA ki ye tumhAre putra putrI haiM, inase bhayabhIta mata hoto, inakA prema se pAlana karo, ye tumhArI kucha hAni nahIM kareMge / kulakara kI bAta sunakara janatA kA bhaya tathA bhrama dUra huA aura unhoMne kulakara kI stuti tathA pUjA kI / / 8 / / yugaLegaLpuTisi tAgulisipitRyugaM sattusvarga gaLoL pu| / TugumillidittaLeLu katipayavinadoLmakakuLaM nauDisAve / yadugumaugaL karma bhUmi sthitimogasidi bAlakAlokadie / bbegamalleditta kAlasthitiyanavargati vyaktamapaMtupezhvaM // 2 // pAThaveM kulakara kI mRtyu ho jAne ke bAda palyake prassI karor3aveM bhAga farrusoo.] samaya bIta jAne para veM kulakara 'yazasvI' hue / unakA zarIra Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) 650 dhanuSa UMcA thA aura prAyu palyake sau karor3aveM bhAga pramANa thii| unakI mI. kA nAma kAntamAlA thaa| yazasvI kulakara ne yaha eka vizeSa kArya kiyA ki usa bhogabhUmija strI yuvaSoM ke jIvana kAla meM hI unake santAna hone lagI thI, una lar3ake lar3akiyoM ke mAma rakhane kI paddhati cAlU kI // 6 // / nauce kulakara ke svargavAsa ho jAne para palTake E. karoDo bhAga samaya gIta jAne para dazaveM abhicandra manu hue| unake zarIra kI UMcAI chaHsau paccIsa 25 dhanuSa thI aura Ayu eka karor3a se bhAjita palyake barAbara thii| unakI strI kA nAma zrImatI thaa| ET inhoMne baccoM ke lAlana-pAlana kI, unako prasanna rakhane kI, unakA ronA banda karAne kI vidhi strI puruSoM ko sikhAI / rAtri meM baccoM ko candramA adisalA kara krIr3A karane kA upadeza diyA tathA baccoM ko bolane kA abhyAsa bhI anupama karAne kI preraNA kI / 10 dazaveM kulaMkarake svarga jAne ke bAda ATha hajAra karor3aveM bhAga [8000, 000000 ] pramANa palya bIta jAne para candrAma nAmaka gyArahaveM kulaMkara utpanna hue| unakA zarIra 600 sau dhanuSa UMcA thA aura Ayu palyake [10000, 0000000 ] dasa hajAra karor3a meM bhAga samAna thii| unakI patnI sundarI prabhAvatI thii| isa manuke samaya bacce kucha adhika kAla jIne lage so unake jIvana ke varSoM ko sImA batalAI aura nirAkula kiyA // 11 // - candrAbha kulakara ke svarga jAneke pazcAt assI hajAra karor3a se bhAjita [20, 400, 0000000] palya kA samaya bIta jAne para marudeva nAmaka bArahaveM kulaMkara utpanna hue 1 unakI Ayu eka lAkha karor3a se bhAjita palyake barAbara aura zarIra (575) dhanuSa UMcA thaa| unakI patnI kA nAma satyA thA / inake samaya meM pAnI khUba barasane lagA jisase 40 nadiyAM paidA hogaI, unako nAva mAdi ke dvArA jalatara upAya batalAyI // 12 / / - maradevakA nidhana ho jAne para [ 10, 00000, 0000000 [dasalAkha karor3a se bhAjita palya pramANa samaya bIta jAnepara prazenajita nAmaka terahaveM kulakara peMdAhue / unakI prAyu dazalAkha karor3a [ 10, 00000, 00000 ..] se bhAjita patyake barAbara thI unakA zarIra 550 dhanuSa U~cA thA, / unakI strI kA nAma amRtamatI thA / inhoMne prasUta bacce ke upara kI jarAyu ko Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikAlane ke upAya kA upadeza diyA / / 13 // prazenajita ke svarga cale jAne para / (80, 00000, 0000000) ve bhAga palya bIta jAne para caudahaveM kalaMkara nAbhirAga jagpanna dupA ! unakA zarIra 525 dhanuSya UMcA thA aura unakI Ayu eka karor3a pUrva (1, 0000000) kI thii| unakI mahAdevI kA nAma marudevI thA ||14|| nAbhirAya ke samaya utpanna hone vAle baccoM kA nAbhI meM lagA huA nAla Ane lgaa| usa nAla ko kATane kI vidhI btlaaii| sivAya inake samajha meM bhojanAga kalpa vRkSa naSTa ho gaye jisase janatA bhUkha se vyAkula huI taba nAbhi rAya ne unako uge hue per3oM ke svAdiSTa phala khAne tathA dhAnya ko pakAkara khAne kI evaM Ikha ko pela kara usakA rasa pIne kI upAya btaaii| isalie usa samaya ke loka unheM hakSvAkuhasa sArthaka nAma se bhI kahane lge| tAkI ikSvAku vaMza cAlu huA / inhIM ke putra prathama tIrthakara zrI RSabhanAtha hue| jo kI 15 ve kulakara tathA RSabhadeva ke putra bharata cakravartI solahaveM manu hue| hAdaMDamayvaroL hA / mAdaMDa manugalayvaroL hAmAdigbheda / / pradaMDamapavaroLAdudu / bharatAvanIza sanuvaMDaM // 1 // artha-prathama kulakara se lekara AMThave kulakara taka prajA ko rakSArtha 'hA' yaha daMDa niyatta huA, isake bAda ke pAMca manunoM meM yAni dazave kulakara taka 'hA' aura 'mA' ye do daMDa tathA isake bAda pAMca manubo taka-yAnI RSama deva bhagavAna taka kI prajA meM hA, mA aura dhik ye tIna daMDa cale phira bharata cakravartI ke samaya meM tanu daMDa bhI cAlU ho gayA thA / isI prakAra 1 kanaka 2 kanakaprama 3 kanakarAja 4 kanakadhvaja 5 kanaka pugava 6 nalina 7 nalinaprabha 8 nalina rAja i nalinadhvaja 10 nalinapugava 11 padma 12 padma prabha 13 padama rAja 14 padmadhveja 15 padmapugava aura solahave mahApar3a / yaha solaha kulakara bhaviSya kAla meM utsarpiNI ke dUsare kAla meM jaba eka hajAra varSa vAkI rahege taba paidA hoge| ___ aba Age nau sUtroM ke dvArA tIrthakaro kI vibhUti aura unakI valIkA varNana krege| ssoddshbhaavnaaH||16|| karma prakRtiyoM meM sabase adhika puNya prakRti (tIrtha kara) prakRti ke baMdha karAne ko kAraNa rUpa solaha bhAvanAyeM haiN| tIrthakara prakRti kA baMdha karane vAle ke viSaya meM gomaTasAra karmakAMDa meM batAlAyA hai| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) paDhamuSasamiye samme sesAtiye aviravAdicattAri titthayarabaMdhapAraMbhayA parA kevalidugaMte // 6 // yAni-prathama upazama samyaktva athavA dvitIyopazama samyaktatva, kSAyopazama yA kSAyika samyaktva vAlA puruSa cauthe guNa sthAna se sAtaveM guragasthAna taka ke kisI bhI guNasthAna meM kevalo yA zruta kethalo ke nikaTa torthakara prakRti ke baMdha kA prArambha karatA hai| jisa vyakti kI aisI prabala zubha bhAvanA ho ki (maiM samasta jagatavartI joboM kA uddhAra karU, samasta jIvoM ko saMsAra se chuDAkara mukta kara dUM ) usa kisI eka birale manuSya ke Upara yukta dazA meM nimna likhita solaha bhAvanAmoM ke nimitta se tIrthakara prakRti kA baMdha honA hai ! 1 darzana vizuddhi 2 vinaya saMpannatA 3 aticAra rahita zIlavata 4 abhI. kSaNa jJAnopayoga 5 saMvega 6 zakti anusAra tyAga 7 zakti anusAra tapa sAdhu samAdhi 6 vaiyyAvata karaNa 10 arahata bhakti 11 prAcArya bhakti 12 bahu zruta bhakti 13 pravacana bhakti 14 prAvazyaka kA parihAraNi 15 mArga prabhAvanA 16 pravacana vAtsaraya / / viSeza vivecana- zaMkA, kAkSa, bicikitsA, sUDhadRSTi, anupagahana, asthiti karaNa, aprabhAvanA, avAtsalya, ye ATha doSa, kula mada jAtimada, balagara, jJAnamada, tapamada, rUpamada, dhanamada, adhikAramada, ye pATha mada, devamUr3hatA, murUmUr3hatA, lokamUr3hatA ye mUr3hatAe haiM / tathA chaH anAyatana, bugurU, kugurU bhakti, kudeva, kudeva bhakti, kudharma, kudharma, sevaka, aise samyagdarzana ke ye paccIsa doSa haiM ina doSoM se rahita zuddha samyagdarzana kA honA so darzanavizuddhi bhAvanA hai / deva zAstra, gurU, tathA ratnatraya kA hRdaya se sanmAna karanA vinaya karanA vinaya saMpannatA hai / vratoM tathA vratoM ke rakSaka niyamoM (zIloM) meM atIcAra rahita honA zIla vrata bhAvanA hai| sadAjJAna prabhyAsa meM lage rahanA abhIkSaNa jJAnopayoga hai| dharma aura dharma ke phala se anurAga honA saMvega bhAvanA hai| apano zakti ko na chipAkara aMtaraMga bahiraMga tapa karanA zaktitama tyAga hai| apanI zakti ke anusAra AhAra, abhaya, auSadha aura jJAna dAna karanA zakti tam tyAga hai| sAdhuoM kA upasarga dUra karanA, athavA samAdhi sahita vIra maraNa. karanA sAdhu samAdhi hai| tI tyAgI sAdharmoM kI sevA karanA, duHkhI kA duHkha dUra karamA vaiyayAvata Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNa haiN| parasta bhagavAna kI bhakti karanA arahata bhakti hai| muni saMgha ke nAyaka prAcArya kI bhakti karanA AcArya bhakti hai| upAdhyAya parameSThi kI bhakti karanA bahuzru ta bhakti hai| jinavANI kI bhakti karanA pravacana bhakti hai| chai Avazyaka kamI ko sAvadhAnI se pAlana karanA Avazyaka parihAriNI hai| jainadharma kA prabhAva phailAnA mArga prabhAvanA hai| sAdharmIjana se agAdha prema karanA pravacana vAtsalya hai / ina solaha bhAvanAoM meM se darzana vizuddhi bhAvanA kA honA paramAvazyaka hai| darzana vizuddhi ke sAtha koI bhI eka do tIna cAra prAdi bhAvanA ho yA sabhI bhAvanA hoM to tIrthakara prakRtI kA baMdha ho sakatA hai| aba tIrthaMkaroM ke viSaya meM granthakAra sUtra kahate haiM caturvizati stiirthkraaH||7|| artha-bharata airAvata kSetra meM duHSamA suSamA kAla meM kama se caubIsa tIrthakara hote hai| 1 zrI vRSabha nAtha 2 zrI ajita nAtha 3 zrI saMbhava nAtha 4 zrI abhinaMdananAtha 5 sumatI nAtha 6 padmaprabhu 7 supArzvanAtha 8 caMdraprabhu 6 puSpa daMta 10 zItala nAtha 11 zreyAMsanAtha 12 vAsu pUjya 12 vimala nAtha 14 anaMta nAtha 15 dharmanAtha 16 zAMti nAtha 17 kuthanAtha 18 arahanAtha 16 malli nAtha 20 munisuvrata 21 naminAya mI 22 neminAtha 23 pArzvanAtha 24 mahAdIra / ye isa bharata kSetra ke vartamAna yuga { isa huMDAvasapisI ) ke caubIsa tIrthakara haiN| atItakAla ke bhaubIsa tIrthaMkaroM ke nAma nimna likhita haiM 1 zrI nirvANa 2 sAgara 3 mahAsAdhu 4 vimala prabhu 5 zrIdhara 6 sudatta 7 amalaprabha 8 utara 6 aMgIra 10 sanmatI 11 siMdhu 12 kusamAMjalI 13 113 zivagaraNa 14 utsAha 15 jJAnezvara 16 paramezvara 17 vimalezvara 15 yazodhara 16 kRSNamati 20 jJAnamati 21 zudhyamati 22 zrI madra 23 padmakAnta 24 prattIkAnta / AgAmI kAla meM hone vAle tIrthaMkaroM ke nAma nimnalikhita haiMmahApadma 2 suradeva 3 zupArzva 6 svayaMprabha 5 sarvAtma bhUta 6 devaputra 7 kulaputra 8 udaka 6 pauSTila 10 jayakIti 11 muni suvrata 12 aranAtha 13 niHpApa 14 niHkaSAya 15 vimala 16 nirmala 17 citragupta 18 samAdhi gupta 16 svayaMbhU 20 panivartaka 21 jaya 22 vimala 23 devapAla 24 anantIyaM / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1a ) aba isa bharata kSetra ke pAnI kI bhApa gama se kahate hai zrAdinAtha bhagavAna vRSabha deva ke pUrva 10 bhava yaha hai-- jayavarmA, 2 mahAbalavidyAghara 3 lalitAMga deva 4 bajjaMgharAjA 5 bhoga bhUmiyA 6 zrI ghara 7 suvidha (nArAyaNa) = acyuta svargakA indra 6 vajranAmi cakravartI isa bhava meM solaha kAraNa bhAvanA ke bala se tIrthaMkara prakRtikA baMdha kiyA, vahAM se cayakara bharata kSetra ke sukauzala deza kI ayodhyA nagarI meM antima kulakara nAbhirAjA ke yahAM marUdevI mAtA ke kokha se prathama tIrthaMkara ke rUpa meM janma liyaa| Apa kA zarIra 500 dhanuSa UMcA thA, Ayu caurAsI lAkha pUrva thI zarIra kA raMga tape hue sone ke samAna thA / zarIra meM 1008 zubha lakSaNa the / RSabha nAtha nAma rakhA gayA / vRSabhanAtha tathA AdinAtha bhI Apake dUsare nAma hai / Apake dAhine paira meM baila kA cihna yA isa kAraNa grApakA bailakA cihna prasiddha huA aura isaliye nAma bhI vRSabhanAtha par3A / 1 ApakA 20 lAkha pUrva samaya kumAra avasthA meM vyatIta huprA / zrApakA ( yazazvatI aura sunaMdA ) nAmaka do rAja putriyoM se vivAha huA / 63 lAkha pUrva taka rAja kiyA / zrApakI rANI yazasvatI ke udara se bharatAdi Se putra tathA brAhmI nAmaka eka kanyA huI aura sunandA rAnI se bAhubalI nAmaka eka putra aura sundarI nAmaka kanyA huI / Apane rAjya kAla meM janatA ko khetI bAr3I, vyApAra mastra zastra 'calAnA, vastra banAnA, likhanA par3hanA, aneka prakAra ke kalA kauzala zrAdi sikhalAe | apane putra bharata ko nATya kalA, bAhubalI ko malla vidyA, brAjhi ko akSara vidyA, sundarI ko aka vidyA tathA anya putroM ko azva vidyA, nIti Adi sikhalAI / rAja 83,00000lAkha pUrva zrAyu bIta jAne para rAja sabhA meM nRtya karate hue nilAMjanA nAmaka apsarA kI mRtyu dekhakara Apako saMsAra, zarIra aura viSadha bhogoM se vairAgya huA taba bharata ko rAjya dekara Apane paMca muSTiyoM se kezaloca karake siddhoM ko namaskAra karake svayaM muni dIkSA lI / chai mAsa taka zrAtma dhyAna meM nimagna rhe| phira chaH mAsa pIche jaba yoga se uThe to Apa ko lagAtAra chaH mAsa taka vidhi anusAra grAhAra prApta nahIM huA / isa taraha eka varSa pIche hastinApura meM rAjA zreyAMsa ne pUrvabhava ke smaraNa se muniyoM ko AhAra dene kI vidhi jAnakara Apako ThIka vidhi se Ikha ke rasa dvArA pAranA kraaii| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) eka hajAra varSa tapasyA karane ke bAda prApako kevala jJAna huA / tadanaMtara 1,000 hajAra varSa kama 10.0.000 lAkha purva taka Apa samasta dezoM meM bihAra karake dharma pracAra karate rahe / aApake upadeza ke lie samavazaraNa nAmaka vizAla sabhA maMDapa banAyA jAtA thA / anta meM Apane phailAza parvata se paryakAsana (palathI) se mukti prApta kii| vizeSArtha-ApakA jyeSTha putra bharata, , bharata kSetra kA pahalA cakravartI thA usa hI ke nAma para isa deza kA nAma bhArata prakhyAta huA / ApakA dUsarA putra bAhubalI prathama kAmadeva thA tathA cakravartI ko bhI yuddha meM harAne vAlA mahAna balavAna thaa| usane muni dIkSA lekara nizcala khar3e raha aura eka varSa taka nirA hAra rahakara tapasyA kI aura bhagavAna vRSabhanAtha se bhI pahale mukta huA / bhagavAna vRSabhanAtha kA pautra (nAti, potA) marIci kumAra aneka bhava bitAkara antima tIrthakara bhagavAna mahAvIra huA / ApakI putrI brAhmI, sundarI AryikAoM kI netrI thii| Apake vRSabha saina Adi 84 gagadhara the| Apa suSamA duSamA nAmaka tIsare kAla meM utpanna hue aura mokSa bhI tIsare hI kAla meM gae / janatA ko Apane kSatriya, vaizya, zUdra, ina tIna vargoM meM vibhAjita karake sabako jIvana nirvAha kI rIti btlaaii| isa kAraNa Apako prAdi brahmA tathA 15 vAM kulakara bhI kahate haiM // 1 // ajita nAtha bhagavAna vRSabha nAtha ke mukta ho jAne ke anantara jaba 50 lAkha karor3asAgara kA samaya bIta cukA, sAketapura ayodhyA ke rAjA jitazatru kI mahArANI iMvasenA ke udara se dvitIya tIrthaMkara ajitanAtha kA janma huA / pUrvavartI tIsare bhava meM ye rAjA vimalavAhana the / rAjA vimalavAhana ne muni avasthA meM tIrthakara prakRti kA baMdha kiyA thaa| vahAM se vijaya nAmaka anuttara vimAna kA ahamIndra huaa| aura amIndra prAyu samApta kara ajitanAtha tIrthakara huA, inakA zarIra 450: dhanuSa UMcA thA, svarNa jaisA raMga thA / 72,00000 lAkha pUrva kI Ayu thI, para meM hAthI kA cinha thaa| Apane apane yauvana kAla meM rAjya kiyA, phira virakta hokara kele ke vRkSa ke nIce muni dIkSA lI aura tapazcaraNa karake kevala jJAna prApta kiyA / aApake siMhasenAdi 52 gaNadhara the aura prakubjAdi prAyikAeM thIM mahAyakSa rohinI yakSiNI thii| Apane sammeda zikhara se mukti prApta kI / bhagavAna ajitanAtha ke samaya meM sagara nAmaka dUsare cakravartI hue| jo ki tapazcaraNa karake mukta hue| jita zatru nAmaka dUsarA rudra bhI Apake samaya meM humA / / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekalAnagotA saMbhavanAtha kSemapura ke rAjA vimala ne saMsAra se virakta hokara muni dIkSA lii| kaThora tapa kiyA tathA solaha kAraNa bhAvanAoM dvArA tIrthaMkara prakRti kA baMdha kiyA / phira prathama grevaka vimAna meM sudarzana nAmaka ahamindra deva huA / vahAM se prAdhu samApta karake bhagavAna ajitanAtha kI mukti se 30,00000 lAkha karor3a sAgara bIta jAne para zrAvasti ke ikSvAku zI rAjA vijitArI kI rANI suzenA ke garbha meM pAyA aura tIsare tIrthakara saMbhava nAtha ke rUpa meM janma liyaa| prApakA raMga svarNa sarIkhA thaa| ApakA zarIra 400 dhanuSya UMcA aura Ayu 60,00000 lAkha pUrva kI thI / Apake paga meM ghor3e kA cinha thA bahuta samaya taka rAjya karake virakta hokara zAlmalI vRkSa ke nIce munipada grahaNa kiyA / tapasyA karake kevala jJAna prApta kiyA / Apake cAru datta prAdi 105 gaNadhara the, dharma zrI Adi prAyikAeM thI / zrI mukha yakSa aura prajJapti akSaragI thii| sammeda zikhara se prApane mukti prApta kI // 3 // abhinandana nAtha jaba saMbhavanAtha tIrthaMkara kA kAla 1,00,00,00,000000 karor3a pUrva parivartana kara rahA thA usa samaya mahA lacara nAmaka anuttara vimAna kA ahamindra pAkara sAketa nagara ke saMvara nAmake rAjA tathA unakI siddhArthI rAnI ke garbha se abhinandana nAma ke tIrthakara kA janma huaa| una abhinandana tIrthaMkara kI prAyu 50,00000 lAkha pUrva kI thii| tathA unake zarIra kI UMcAI 350 dhanuSa thI aura unake zarIra kA raMga sone ke samAna thA / zAlmalI ke vRkSa ke nIce kAyotsarga arthAt dhyAna meM sthita hokara anta meM dhAtiyA karma ko maSTa karake kevala jJAna prApta kiyA aura mokSa paayaa| ina tIrthakara ke sAtha vanacava Adi 103 gaNadhara tathA meruSeNA Adi aryikAaiM huI / yozvara yakSa, aura batrasUkhalA nAma zrI yakSaNI bandara lAlanchana sahita abhinandana tIrthaMkara apane samavasaraNa dvArA deza videza vihAra karate hue sammeda parvata para Akara mokSa pada ko prApta hue / / 4 / / sumatinAtha una abhina-dana tIrthaMkara kA kAla nava karor3a lakSya ( 900000,000) lAla sAgaropama vyatIta hote samaya meM paMcAnuttoro meM se baMjayanta vimAna kA ratiSeNa ahamendra Akara sAketa rAjadhAnI ke rAjA megha rana tathA unakI rAnI maMgalA devI se sumati nAtha nAmaka tIrthakara utpanna humA / unakI prAha cAlIsa lAkha Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 } (40,00000 ) pUrva thI aura unake zarIra kA utseSa 300 dhanuSa kA thA, raMga svarNa maya thA / priyaMgu vRkSa ke nIce ina tIrthaMkara ne kevala jJAna prApta kiyA thA / inake samavazaraNa meM vajranAma ityAdi 116 gaNadhara the, ananta matI zrAdi aryikAeM thI, tu varayakSa puruSadattA yakSaNI thI / cakravAka nAma ke pakSI ke cinha sahita bhagavAn sumati nAtha tIrthakara apane samavazaraNa sahita aneka deza vihAra karate huye anta meM sammeda zikhara para Akara mokSa pada ko prApta hue ||5 // padmaprabhu usa sumatinAtha tIrthaMkara kA kAla jaba 20 sahastra koTi ( 6000,00000000) prarvatana kara rahA thaa| usa kAla meM uparima praveyaka se aparAjita caranAma hunakara ke rAjA tathA unakI rAnI suzImA ke garbha se padmaprabhu tIrthaMkara ke rUpa meM janma liyaa| inakI prAyu 30 lAkha ( 30,00000 ) pUrva thI / tathA 250 dhanuSa UMce zarIra vAle the / inakA zarIra harita varNa kA thA / inhoMne sirIza nAma ke vRkSa ke nIce ghAtiyA karma ko naSTa karake kevalajJAna pAyA / usa kevala jJAna prApti ke samaya inake sAtha 111 gaNadhara tathA rati rAdi mukhya AryikAeM thI aura kusumayakSa manovegA yakSaNI, kamala lAMchanatathA bhagavAn apane samavazaraNa sahita vihAra karate hue sammeda zikhara para apane sampUrNa karma kI nirjarA karake mokSa pada ko prApta hue / / 6 / / supArzvanAtha una paduma prabhu tIrthaGkara kA kAla 6. : karoDa sAgara pramANa [1000, 0000000] prarvatate samaya madhyama greveyaka se nandi zeraNA vara nAmaka bhadravimAna ke himindra ne Akara vArANasI nagara ke rAjA supratiSTha tathA unakI rAnI pRthvI devI kI kukSI se supArzva nAtha nAma ke tIrthaGkara utpatra hue / una supAeva nAtha tIrthaGkara kI Ayu 20 lakSa [20,00000 ] pUrva thI, aura unake zarIra kI UMcAI 200 dhanuSa thii| zarIra kA raMga harita varNa kA thA aura unhoMne nAgapAda vRkSa ke nIce tapa karake kevala jJAna prApta kiyA tathA paMcAnaveM gaNadhara vala Adi tathA mIna zrI Adika aryikAe~, paranandI yakSa kAliyajJaNI tathA svastika lAMchana sahita apane samavazaraNa se deza meM vihAra karate hue sammedaparvata para Akara sampUrNa karmoM kI nirjarA karake mokSa gaye // 7 // candraprabhu jaba supArzva tIrthaMkara kA kAla nau sau karor3a sAgara [200,0000000 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cala rahA thA usa samaya zrI varma, zrIdhara deva, ajitaSaNa cakravatI, acyutendra padmanAbharAjA hokara paMcAnuttara ke baijayanta vimAna meM utpatra hue ahamindra deva ne Akara candrapura nAmaka nagara ke mahASeNa rAjA kI rAnI lakSmaNA devI kI kokha se candraprabhu nAmaka tIrthaGkara ke rUpa meM janma liyA / una tIrthaGkara kI Ayu dasa lAkha [10,00000] pUrva thI bhaura zarIra kI UMcAI 150 dhanuSa tathA raMga dhavala varNa thaa| nAga kuja vRkSa ke nIce mahAna tapa ke dvArA ghAtiyA karma kI nirjarA karake kevalajJAna prApta kiyA / unake sAtha udAtta aAdika tirAnaveM gaNadhara the / varuNa zrI Adi aneka ayikAe~ thIM / vijaya yakSa aura jvAlAmAlinI yakSiNI thii| bhagavAn kA lAMchana candra thaa| ina candraprabha bhagavAna ne apane samavazaraNa sahita sammeda parvata para pAkara sampUrNa karma naSTa karake siddha pada pAyA / / 8 / / puSpadatta jisa samaya candra prabha tIrthayAra kA kAla nau karor3a sAgaromama cala rahA thA usa samaya mahApadmacara nAma kA prANatendra pAkara kAkandrIpura ke rAjA sugrIva kI rAnI jayarAmA kI kokha se puSpadanta tIrthakara hue / unakI prAyu do lAkha kI pUrva thI / zArIra kI UMcAI sau dhanuSa UMcI thii| zarIra kA varNa zveta thaa| nAgaphaNI vRkSa ke mUla meM tapazcaraNa kara cAroM ghAtiyA naSTa kara kevala jJAna kI prApti kI / usa samaya unake samavazaraNa meM vidarbha Adi 88 gaNadhara tathA ghoSiti, vinayatI Adika ajikAeM thI / aura ajilayakSa mahAkAlI yakSiNI magaralAMchana sahita apane samavazaraNa ke sAtha vihAra karate hue sammeda zikhara para jAkara sampUrNa karmoM kA kSaya kiyA / inhIM ke samaya meM rudra nAma kA tIsarA kA huyA // // zItalanAtha una suvidhi nAtha puSpadatta tIrthaGkara kA kAla jaba nau karor3a sAgaropama cala rahA thA usa samaya isa kAla ke anta meM palyopama kA caturtha bhAga kAla bAkI rahate hue dharma kI hAni hone lagI / usI samaya meM padmagulma cara kA deva pAraNendra vimAna se prAkara bhadralApura ke rAjA dRr3haratha tathA unakI rAnI sunandA devI kI kokha se zItalanAtha tIrthaMkara ke rUpa meM utpanna huaa| unakI pAyu eka lakSa pUrva thii| yahAM koI prazna karegA ki pUrva kA pramANa kyA hai ? to isake viSaya meM kahA hai ki 'surasariNagaNa ghanana / bharadaMbuda megha pavana jalada pthNpu| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skara zarakharama giriyu, paramArtha pUrvazaMkhayatipati matadaula // sattara lAkha 56 hajAra karor3a varSa kA eka pUrva varSa hotA hai / unako kaMcAI nabbe dhanuSa kI thii| unake zarIra kA raMga harA thaa| belapatra jhAr3a ke nIce tapazcaryA karake kevala jJAna prApta kiyA aura unake sAtha satAsI gaNadhara dharaNI zrI nAma kI mukhya ajikA bhI thiiN| brahmayakSa, mANavI yakSiNI aura bhagavAn kA zrI vRkSa lAMchana [cinha ] thA / Apane samavazaraNa sahita aneka dezoM meM bhramaNa karate hue sammeda zikhara se mokSa prApta kiyA usakAla meM viSvANa nAma kA cauthA rudra huA // 10 // zreyAMsanAtha jaba zItala nAtha tIrthaGkara kA chattIsa lAkha chabbIsa hajAra varSa se milA huA eka karor3a sAgaropama ke anta meM bacA hunA ardha palyopama kAla meM jaba dharma kI hAni hone kI sambhAvanA hone lagI usa samaya meM nalina prabha nAma kA deva acyuta kalpa ke puSpottara vimAna se Akara siMhapura ke viSNu deva rAjA unakI rANI veNadevI kI kokha se aMzAMsanAtha tIrthakara hue / unakI prAyu caurAsI lAkha varSa thI aura assI dhanuSa U~cAI thI / suvarNamayI zarIra thaa| tumpUrNa [zirIza [ nAma ke vRkSa ke nIce tapazcaryA karake mokSa phala prApta kiyaa| usa samaya unake sAtha mukhya kunthu Adi [77] gaNAdhara the aura dhAraNA nAma kI mukhya ajikA thii| yakSezvara yakSa the aura gaurI yakSiNI geMDA kA cinha thaa| aise zreyAMsa nAtha tIrthakara ne aneka dezoM meM samavazaraNa sahita vihAra kara sammeda zikhara para jAkara mokSa phala prApta kiyA // 11 // usa zreyAMsanAtha tIrthaGkara ke kAla meM vijaya nRpa nAma ke prathama rAma aura tripRSTa kezava, mahAzukra kalpa se Akara podanapura ke adhipati prajA-pAla mahArAjA ke putra utpanna huyA / aura pUrNimA ke candramA ke samAna vRddhi ko prApta hote samaya unakI vRddhi dUsare prazvagnIva nAma ke vidyAdhara ko sahana na hone ke kAraNa unake Upara aAkramaNa kara apane cakra ke dvArA mAranA cAhA / so usa cakra se hI rAma kezava ne azvagrIva ko mAra kara bharata ke tIna khaMDa ko adhIna karake usako bhogate hue zaMkha cakra gadA zakti dhanu daMDa asi [talavAra] ityAdi sAta ratnoM ke adhipati kezava hue, hala mUsala gadAratna mAlA vidhAna ityAdi . cAra ratnoM ke adhipati rAma huye / sukha se rAja bhoga karate huye prAnanda ke sAtha sAtha samaya vyatIta karane lage / lo kucha dina pazcAt kezaba kRSNa lezyA ke Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) pariNAma kI utkRSTatA se maraNakara sAtaveM naraka ko prApta ho gayA / tridRSTa ke bAda vijaya nAmaka rAma ne ghora tapazcaraNa dvArA mokSa pada prApta kiyA / vAsupUjya puSkarArddha doSa ke vatsakAvatI deza ke antargata ratnapura kA zAsana karane vAlA dharma-priya nyAyI rAjA padmottara thA, vaha vahAM ke tIrthaMkara yugandhara kA upadeza suna kara saMsAra se virakta huA aura rAjapATa putra ko dekara muni ho gayA / usane acchA tapa kiyA tathA solaha kAraNa bhAvanAoM ko bhA kara tIrthaMkara prakRti kA bandha kiyA aura Ayu ke anta meM samAdhi se maraNa kiyA / tadanantara ke mahAzukra svarga kA indra huA / svarge kI zrAyu jaba samApta huI taba campApura rAjA vAsupUjya kI rAnI jayAvatI ko kokha meM zrAkara usane 12 veM tIrthaMkara vAsupUjya ke rUpa meM janma liyA / bhagavAn zreyAMsanAtha kI mukti se una 54 sAgara samaya pIche bhagavAna vAsupUjya kA janma huA / inakA zarIra kamala ke samAna lAla raMga kA thaa| inakI prAyu 72 lAkha varSa kI thI, zarIra 70 dhanuSa UMcA thaa| paira meM bhaiMse kA cinha thA / inhoMne apanA vivAha nahIM kiyA 1 bAla brahmacArI rahe aura kumAra avasthA meM muni pada dhAraNa kiyA / tapazcaraNa karake jaba arahaMta pada pAyA taba samavazaraNa dvArA sarvatra vihAra karake dharma kA punarUddhAra kiyaa| unake zrarma prAdi 66 gaNavara the tathA senA zrAdi zrAyikAyeM thIM / kumAra yakSa, gAMdhArI yakSiNI, mahiSa kA cinha thA / anta meM Apane campApurI se mukti prApta kii| bhagavAna vAsupUjya ke samaya meM acala nAmaka balabhadra, dvipuSTha nAmaka nArAyaNa aura tAraka nAma pratinArAyaNa hue | 12 | vimalanAtha - dhAtakI kharaDa meM ramyakAvatI deza ke antargata mahAnagara kA rAjya karane vAlA rAjA padmasena bahuta pratApI thaa| bahuta dina rAjya karake vaha svargagupta nAmaka kevala jJAnI kA upadeza sunakara rAja pATa chor3a muni bana gayA aura vizuddhi Adi bhAvanAoM ke dvArA usane tIrthaMkara karma kA bandha kiyA / phira vaha mAnava zarIra chor3akara sahasrAra svarga kA indra huaa| vahAM kI 18 sAgara kI Ayu jitA kara kampilA nagarI ke rAjA kRtavarmA kI rAnI jayazyAmA ke udara se vimalanAtha nAmaka 13 vAM tIrthaMkara huA / bha0 vimalanAtha kA janma bhagavAn vAsupUjya se 30 sAgara poche huA isI samaya ke antargata unakI 60 lAkha varSa kI prAyu bhI hai| unakA zarIra kA raMga svarNa ke samAna thA / unake paira meM kA minha pA. !. in Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (26) bhagavAna vimalanAtha ne yauvana avasthA meM bahuta dina taka rAjya kiyA phira saMsAra se virakta hokara munigrata dhAraNa kiyA / tIna varSa taka tapasyA karane ve anaMtara unheM kevala jJAna huA taba samavazaraNa dvArA sarvatra dharma pracAra kiyA unake mandara prAdi 55 gaNadhara the aura padmA Adi eka lAkha 3 hajA prAyikAyeM thiiN| vaigeTanI yakSiNI, sanmukha yakSa thaa| bhagavAna vimalanAtha ke samaya meM dharma nAmaka balabhadra aura svayambhU nAmava tIsarA nArAyaNa tathA madhu nAmaka pratinArAyaNa huA hai / 13 / anantanAtha (anantajita) dhAtakI khaMDa meM ariSTa nagara ke svAmI rAjA padmaratha bar3e sukha re rAjya kara rahe the| eka bAra unako bhagavAna svayaMprabhu ke darzana karane kA avasa milaa| bhagavAna kA darzana karate hI unakA mana saMsAra se virakta hai gayA, ataH ve apane putra dhanaratha ko rAjya bhAra dekara muni bana gaye / bahuta kAra taka tapa karate rahe / 16 bhAvanAoM ke kAraNa tIrthaMkara prakRti kA bandha kiyA anta meM samAdhi-maraNa karake sojada svarga hada vimA : svarga bAIsa sAgara kI prAyu samApta karake ayodhyA ke adhipati mahArAja siMhasena ke .mahArAnI jayazyAmA ke udara se janma liyA / ApakA nAma anantajita yA anantanAtha rakkhA gyaa| bhagavAna vimala nAtha ko mukti ke samaya se aba taka 6 sAgara tathA pauna palya samaya bIta cuka thA pApa kI Ayu ke bIsa lAkha varSa bhI isameM sammilita haiN| ApakA zarI sUvarNa varNa thaa| UMcAI 50 dhanuSa thii| para meM seho kA cinha thA / prApana yauvana kAla meM ApakA rAjyAbhiSeka huaa| bahuta samaya taka niSkaMTaka rApa kiyA / eka dina AkAza se bijalI girate dekhakara Apa ko vairAgya ho gaya ata: siddhoM ko namaskAra karake Apa muni bana gye| tatkAla pApa ko manaHparya jJAna ho gayA aura do varSa tapazcaraNa karane ke anantara pApa ko vizva zAyakevalajJAna humA / aApake jaya prAdi 50 gaNadhara hue sarvazrI Adi eka lAma 8 hajAra prAyikAyeM thIM, pAtAla yakSa anantamati yakSiNI thii| samavazara dvArA samasta dezoM meM dharma pracAra karake Ayu ke anta meM sammeda zikhara parva se mukta hue / 14 / ananta caturdazI vrata acintya phala dAyaka ananta caturdazI vrata kI vidhi nimnalikhita hai. bhAdrapada sudI caturdazI ko upavAsa kare tathA ekAnta sthAna meM apa Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2 ) prAtihArya sahita anantanAtha bhagavAna ko pratimA sundara maMDapa meM virAjamAna kare usakA abhiSeka kre| tathA 'OM namaHahate bhagavate trailokyanAthAya parIkSaNa roSakalmaSAya divyatejomUrtaye ananta tIrthaMkarAya ananta sukhapradAya namaH / ' isa mantra ko par3hakara aSTa dravya se bhagavAna kA pUjana kare / caudaha prakAra ke dhAnyoM ke puJja rakhakara caudaha prakAra ke puSpoM aura caudaha prakAra ke phaloM se pUjA kare / caudaha prakAra ke sUta se banA huA caudaha gAMThoM vAle janeU (yajJopavIta) ko candana kesara kapUra milAkara raMge aura usa yajJopavIta ko 'OM namaH ahaMte bhagavate trailokyanAthAya anantajJAna darzanavIrya sukhAtmakAya svAhA' maMtra ke dvArA pUjA kare / caudaha jala dhArA, caudaha tilaka, caudaha muTThI cAvala, caudaha puSya, caudaha supArI, dhUpa, 14 pAna dvArA pUjana kare tathA "OM hrIM anantatIrthakarAya u0 hrAM hrIM hra: hrIM hra: asigrAusA mama sarvazAnti krAMti tuSTi puSTi saubhAgya mAyurArogyamiSTa siddhi kuru kuru sarvavidhna pariharaM kuru kuru namaH vaSaTa svAhA" maMtra par3hakara argha car3hAnA caahie| tatpazcAt OM aiM drIM dvA klIM arha mama sarvazAnti kuru kuru vaSaT svAhA / " mantra par3hakara janeU gale meM pahana lenA cAhie tathA rAkhI apane hAtha meM yA kAna meM bAMdha lenI cAhiye / 'U~. hrIM ahaM namaH sarva karma bandhana vinirmutAya anantatIrthaka gaya ananta sukhapradAya svAhA' maMtra par3hakara purAnA janeU utAra denA caahie| tadanantara deva zAstra guru kI pUjana kare caudaha saubhAgyavatI striyoM ko caudaha prakAra ke phala bheMTa kare rAtri jAgaraNa kre| dUsare dina nityaniyama kriyA karake pAraNA kare / isa prakAra 14 varSa taka karake udyApana kare / udyApana meM yathA zakti anna vastra prAdi kA dAna karanA cAhie / caudaha dampattiyoM (pati pataniyoM) ko ghara meM bhojana karAnA cAhiye, ve garIba hoM to unheM vastra bhI dene cAhiye / 14 zAstroM kI pUjA karake maMdira meM denA cAhie, caudaha prA. cAryoM kI pUjA karanA cAhie, 14 prAyikAnoM ko vastra denA caahiye| maMdira meM caudaha prakAra kI sAmagrI bheMTa karanI cAhiye / cAra prakAra ke saMgha ko AhAra denA cAhiye / caudaha muThThI cAvala bhagavAna ke samAne car3hAne caahiye| ___isa prakAra annata caturdazI vrata ke karane tathA udyApana karane kI vidhi hai| bhagavAna anantanAtha ke samaya meM cauthe balabhadra (nArAyaNa ke bar3e bhAI) muprabha aura puruSottama nArAyaNa tavA madhumudana nAmaka pratinArAyaNa hue / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) dharmanAtha dhAtakI khaNDa ke vatsa deza meM susImA mahAnagara kA svAmI rAjA dazaratha bahuta parAkrama ke sAtha rAjya karatA thaa| eka dina vaizAstra sudI pUraNemANI ko candragrahaNa dekhakara saMsAra kI asthiratA kA use bodha huA, ataH apane putra mahAratha ko rAjya bhAra sauMpa kara pApa mahAvratI sAdhu bana gyaa| saMyama dhAraNa kara lene para 16 kAraNa bhAvanAoM kA cintavana karake tIrthaMkara prakRti bAMdhI / samAdhi ke sAtha vIra maraNa karake vaha savArthasiddhi meM ahamindra huaa| vahAM 33 sAgara kA dIrgha kAla bitA kara ratnapura ke zAsaka rAjA bhAnu ko rAnI suprabhA ke garbha meM pAyA / ha mAsa pIche 15 veM tIrthaMkara dharmanAtha ke rUpa meM janma liyA / bhagavAna anantanAtha ke mukta hone se 10 lAkha varSa kama cAra sAgara kA samaya aba taka bIta cukA thaa| bhagavAna dharmanAtha kI Ayu 10 lAkha varSa thii| zarIra 45 dhanuSa kaMcA thaa| zarIra kA varNa suvarNa-jaisA thA, paira meM bajradaNDa kA cinha thA / yauvanakAla meM bahata samaya taka rAjasukha bhogA / eka dina ulkApAta (bijalI giranA) dekhakara unheM vairAgya ho gayA, ataH rAja sampadA chor3a kara sAdhu-dIkSA svIkAra kii| usI samaya unheM manaHparyaya jJAna prakaTa ho gyaa| tadanantara eka varSa pIche unheM kevalajJAna ho gayA / taba samavazaraNa dvArA aneka dezoM meM mahAna dharma pracAra kiyaa| Apake ariSTasena Adi 47 gaNadhara the aura suvratA prAdi 62400 ayikAyeM, hajAroM vividha RddhidhArI sAdhu the| kinnara yakSa, parabhRtI yakSiNI thii| anta meM pApa sammeda zikhara parvata se mukta hue| __inake samaya meM pAMcaveM balabhadra sudarzana tathA puruSasiMha nAmaka nArAyaNa aura nizumbha nAmaka pratinArAyaNa hue haiN| ina hI dharmanAtha tIrthaMkara ke tortha kAla meM tIsare cakravartI maghavA hue haiN|15|| zAntinAtha isa jambUdvIpavartI videha kSetra meM puSkalAvatI deza hai usa deza meM puNDarIkiNI nAmakA eka sundara nizAla nagara hai / vahAM para ghanaratha nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usake veyaka se cyuta hokara megharAja nAmaka putra huA vaha bar3A prabhAvazAlI, parAkramI, dAno, saubhAgyazAlI aura guragI thA 1 usane apane pitA se prApta rAjya kA zAsana bahuta dina taka kiyA / usane jaba tIrthakara kA upadeza sunA to usako bhAtmasAdhanA ke liye ussAha hunA, isa kAraNa ghara bAra rAjapATa chor3akara muni bana gyaa| muni avasthA meM usane pozakAraNa bhAva Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 } nAnoM kA cintavana kiyA jisase usane tIrthakara prakRti kA upArjana kiyA / Ayu ke antima samaya prAyopagamana saMyAsa dhAraNa kara anuttara vimAna meM ahamidra huaaa| vahAM para 33 sAgara kI sukhamayI prAyu samApta karake hastinApura meM rAjA vizvasena kI rAnI airAdevI ke udara se solahaveM tIrthaGkara zAMtinAtha ke rUpa meM janma dhAraNa kiyA / bhagavAna dharmanAtha se eka lAkha varSa tathA pauna palya kama tIna sAgara kA samaya bIta jAne para bhagavAna zAntinAtha kA janma huA thaa| unakI Ayu eka lAkha varSa kI thI, zarIra suvarNa ke se raMga kA thA, paira meM hiraNa kA cinha thA aura zarIra ko UMcAI 40 dhanuSa thii| paccIsa hajAra varSa kA kumAra kAla bIta jAne para unake pitA ne bhagavAna zAntinAtha kA rAjya abhiSeka kiyaa| 25 hajAra varSa rAjya kara lene ke bAda ve digvijaya karane nikale / digvijaya karake bharata kSetra ke pAMcaveM cakravartI samrATa bana gaye / 25 hajAra varSa taka cakravartI sAmrAjya kA sukha bhoga karate hae eka dina unhoMne darSaNa meM apane zarIra ke do sAkAra dekhe, isase unakI ruci saMsAra kI ora se haTa gaI aura rAjya tyAga kara mahAvratI sAghu ho gaye / solaha varSa taka tapazcaraga karane ke pazcAt unako kevala jJAna humA / taba samavazaraNa dvAga mahAna dharma pracAra kiyA / cakrAyudha Adi unake 32 garaNadhara the| 62 hajAra aneka prakAra kI RddhiyoM ke dhAraka muni tathA hariSeNa Adi sATha hajAra tIna sau aryikAyeM unake saMgha meM thIM anta meM sammeda zikhara se sarva karma naSTa karake mukta hue / inakA garuDa yakSa aura mahAmAnasI yakSI thI / 16 / kunthunAtha jambUdvIpavartI pUrva videha kSetra meM vatsa, nAmaka eka deza hai / usa deza ke susImA nagara meM eka mahAna balavAna siMhatha nAma kA rAjA rAjya karatA pA eka dina usane aAkAza se giratI huI bijalI dekhI, isase usako vairAgya ho gayA / virakta hokara usane sAdhu avasthA meM 16 kAraNa bhAvanAmoM kA cintavana kiyA jisase tIrthaGkara prakRti kA baMdha kiyA / anta meM vIra maraNa karake sarvArtha siddha kA deva hunaa| vahAM 33 mAgara kI Ayu bitAraka hastinApura meM mahArAjA zUrasena kI mahArAnI zrIkAnmA ke udarase 17veM tIrthakara kunbhunAtha nAmaka tejasvI putra hummA / bhagavAna zAntinAtha ke mokSagamana se 95 hajAra varSa kama prAdhA palya samaya bIta jAne para bhagavAna kunthunASa kA janma huA thA inakI prAzu 65 hajAra Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30) varSa kI thI, 35 dhanuSa UMcA zarIra suvarNa varNa thA 1 bakare kA cinha paira meM thaa| bhagavAna kunthunAtha ne 23750 varSa kumAra avasthA meM bitAe phira itane samaya taka hI rAjya kiyA tadanantara digvijaya karane nikale aura cha: khaMDa jItakara bharata kSetra ke cakravartI samrATa bane / bahuta samaya taka cakravartI samrATa bane rahakara pUrva bhava ke smaraNa se inako baigamya huyA / 16 varSa tapasyA karake arhanta pada prApta kiyaa| taba samavadAragA meM apanI vidhyadhvani se mukti mArga kA pracAra kiyaa| Apake svayambhU Adi 35 gaNadhara the, 60 hajAra saba taraha ko muni the, bhAvitA Adi 60 hajAra 300 ayikAyeM thiiN| gaMdharva yakSa, jayA yakSI thI / anta meM Apane sammeda zikhara se mokSa prApta kI / 17 / aranAtha jambUdvIpa meM bahane vAlI sItA nadI ke uttarI taTa para kaccha nAmaka eka deza hai usakA zAsana rAjA banapati karatA thA / usane eka dina tIrthakara ke samavazaraNa meM unakI divya vANI sunI / divya upadeza sunate hI vaha saMsAra se virakta hokara muni ho gyaa| taba usane acchI tapasyA kI aura solaha bhAvanAoM kA cintavana karake tIrthaGkara pada kA upArjana kiyA / Ayu ke anta meM samAdhimaraNa karake jayanta vimAna meM ahamindra huprA / tetIsa sAgara ahamindra pada ke sukha bhoga kara umane hastinApura ke somavaMzI rAjA sudarzana kI mahimAbhayo rAnI mitrasenA ke garbha meM prAkara zrI aranAtha tIrthaGkara ke rUpa meM janma grahaNa kiyaa| bhagavAna aranAtha ke zarIra kA varNa suvarNa samAna thA / jaba eka hajAra karor3a caurAsI hajAra varSa kama palya kA cauthAI bhAga samaya bhagavAna kunthunAtha ko mokSa hone ke bAda se bIta cukA thA taba zrI aranAtha kA janma hugrA thA / unakA zarIra 30 dhanuSa UMcA thA, paira meM machalI kA cinha thA / unakI Ayu caurAsI hajAra varSa kI thI / 21 hajAra varSa kumAra avasthA meM vyatIta he| 21 hajAra varSa taka maMDalezvara rAjA rahe phira 6 khaMDoM kI vijaya karake 21 hajAra varSa taka cakravartI pada meM zAsana kiyaa| tadanantara pArada kAlIna bAdaloM ko vighaTatA dekhakara vairAgya huaA / ataH rAjya tyAga kara muni ho gaye / 16 varSa taka tapazcaraNa karate hue jaba bIta gaye taba unako kevala jJAna hunaa| phira samavazaraNa meM virAjamAna hokara bhavya janatA ko mukta patha kA upadeza diyA / inake kumbhArya zAdi tIga gaggadhara tathA saba prakAra ke 60 hajAra muni aura yakSi yAni eka hajA' AryikA bhagavAna ke saMgha meM thiiN| mahendra Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yakSa vijayA yakSI thii| sarvatra vihAra karate hue mahAna dharma pracAra kiyA aura anta meM sammeda zikhara parvata se mokSa prApta kii| bhagavAn aranAtha ke pIche kintu unake tIrtha samaya meM hI parazurAma kA ghAtaka kintu svayaM lobha-vaza samudra meM apane pUrva janma ke zatru ( rasoiyA ) deva dvArA marane vAlA subhauma cakravartI huyA hai| prathA unake hI tIrtha kAla meM nandiSeNa nAmaka chaThA balabhadra, puNDarIka nArAbaraNa aura nizumbha nAmaka prati nArAyaNa huA hai / 11 zrI mallinAtha . jambU dvIpa-vartI sumerU parvata ke pUrva meM kacchakAvato dezAntargata bItazAka nAmaka sundara nagara hai usakA zAsaka laiMtha vaga nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| eka dina usane banavihAra ke samaya bijalI se eka baTa vRkSa ko girate dekhA isase use vairAgya ho gayA aura vaha apane putra ko rAjya dekara muni ho gayA / muni avasthA meM usane tIrthaGkara nAma karma kA bandha kiyaa| tapazcaraNa karate hue samAdhi ke sAtha prANa tyAga kiyA aura aparAjita nAmaka anuttara vimAna meM utpanna huA, tetIsa sAgara kI Ayu jaba vahAM samApta ho gaI taba baMga deza kI mithilA nagarI meM ikSvAkuvaMzI rAjA kumbha kI rAnI prajAvatI ke garbha meM AyA aura mAsa pazcAt zrI mallinAtha tIrtha kara ke rUpa meM janma liyaa| bhagavAna aranAya kI mukti ke 55 hajAra varSa kama eka hajAra karor3a varSa vyatIta ho jAne para zrI mallinAtha bhagavAna kA janma huaa| Apa subarNa varNa ke the, 25 ghanuSa UMcA zarIra thA, pacapana hajAra varSa ko Ayu thI dAhine paira meM kalaza kA cinha thaa| jaba unhoMne yauvana avasthA meM para rakkhA to unake vivAha kI taiyArI huI / apane nagara ko sajA huA dekhakara unheM pUrva bhava ke aparAjita vimAna kA smaraNa ho pAyA, ataH saMsAra kI vibhUti asthira jAnakara virakta ho gaye aura apanA vivAha na karAkara kumAra kAla meM usI samaya unhoMne muni dIkSA le lii| chaH dina taka tapazcaraNa karane ke anantara hI unako kevala jJAna ho gyaa| phira acchA dharma pracAra kiyA / unake vizAkha aAdi 128 gaNadhara the / kevala jJAnI Adi vividha RddhidhAraka 40 hajAra muni aura banduSaNA Adi AryikAyeM unake saMgha meM thiiN| kuvera yakSa aparAjitA yakSI thI kalaza cinha thA anta meM ve sammedazikhara se mukta hue| inake tIrtha kAla se padma nAmaka cakravartI huA hai tathA inake hI tIrtha Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) kAla meM sAtaveM balabhadra nandimitra, nArAyaNa datta aura bali nAmaka praninArAyaNa huA hai / 16 / zrI munisuvratanAtha aMga deza ke campApura kA pratApI rAjA harivarmA rAjya karatA thaa| eka bAra usane apane udyAna meM padhAre hue ananta vIrya se saMsAra kI asAratAsUcaka dharma-upadeza sunA / usake prabhAva se use prAtma-ruci huI aura vaha saba parigraha tyAga kara muni bana gayA / muni caryA kA nirdoSa pAlana karate hue usane solaha bhAvanAoM kA cintavana karake sarvottama tIrthakara prakRti kA baMdha kiyA / anta meM vIramaraNa karake vaha prAraNata svarga kA indra humA / vahAM para 20 sAgara kI divya sampadAnoM kA upabhoga kiyA tadanantara magadha deza ke rAjagraha nagara ke zAsaka harivaMzI rAjA samitra kI mahArAnI somA ke garbha se bIsaveM tIrthakara zrI munisuvratanAtha ke rUpa meM janma liyA / bhagavAna mallinAtha ke mukti samaya se 53 lAkha 70 hajAra varSa kA samaya bIta jAne para zrI muni suyatanAtha kA janma humA thaa| zarIra kA varNa nIlA thA, UMcAI 20 dhanuSa thI aura prAyu 30 hajAra varSa kI tho / dAhine paira meM kachue kA cinha thaa| bhagavAna munisuvratanAtha ke sAr3he sAta hajAra varSa kumAra kAla meM vyatIta hue aura sAr3he sAta hajAra varSa taka rAjya kiyaa| phira unako saMsAra se vairAgya huA, unake sAtha eka hajAra rAjAoM ne bhI muni dIkSA grahaNa kii| 11 mAsa taka tapazcaraNa karane ke pazcAta unako kevala jJAna ho / taSa lagabhaga 30 hajAra varSa taka samavazaraNa dvArA vibhinna dezoM meM vihAra karake dharma pracAra karate rahe / inake malli Adi 18 garAdhara the| kevala-jJAnI, avadhijJAnI Adi saba taraha ke 30 hajAra muni aura puSpadantA Adi 50 hajAra prAyikAyeM unake sAtha thiiN| varuNa yakSa bahu, rUpiNI yakSI, kacchapa cinha thA anta meM sammeda zikhara se unhoMne mokSa prApta kiyaa| bhagavAna munisuvratanAtha ke tIrtha kAla meM hariSeNa cakravartI huA hai sathA pAThaveM balabhadra rAma, nArAyaNa lakSmaNa aura prati nArAyaNa rAvaNa huA hai / 20 / bhagavAna naminAtha vatsa deva ke kauzAmbI nagara meM siddhArtha nAmaka ikSvAkuvaMzI rAjA rAjya karatA thA / eka dina usane mahAbala kavalI se dharma-upadeza sunA jisase Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 33 ) usako vairAgya ho gayA / vaha muni dIkSA lekara tapasyA karane lagA / darzanavizuddhi zrAdi 16 bhAvanAoM dvArA usane tIrthaMkara prakRti kA bandha kiyA / Ayu ke anta meM samAdhimarata kiyA aura aparAjita nAmaka pranuttara vimAna meM ahamindra utpanna huaa| vahA~ usane 33 sAgara kI Ayu vyatIta kii| tadanantara mithilA nagarI meM ikSvAkuvaMzI kAzyapa gotrIya mahArAjA vijaya kI mahArAnI vappilA ke udara se 21veM tIrthaMkara zrI naminAtha ke rUpa meM janma liyA / bhagavAn munisuvratanAtha ke bAda 60 lAkha varSa tIrthakAla bIta jAne para bhagavAn naminAtha kA janma huA thaa| unakI zrAyu dasa hajAra varSa thI, zarIra 15 dhanuSa UMcA thA, varNa suvarNa ke samAna thA, cinha nIlakamala kA thA ! bhagavAn naminAtha kA DhAI hajAra varSa samaya kumAra kAla meM aura DhAI hajAra varSa rAjya zAsana meM vyatIta huzrA, tadanantara pUrva bhavakA smaraNa bhAkara unheM vairAgya ho gayA taba muni dIkSA lekara varSa taka tapasyA kI tadanantara unako EUR kevala jJAna huA / usa samaya deza dezAntaroM meM vihAra karake dharma pracAra karate rhe| unake saMgha meM suprabhArya Adi 17 garadhara, 20 hajAra saba taraha ke muni zrI maGginI yAdi 45 hajAra aryikAeM thIM / bhrakuTi yakSa cAmuMDI yakSI, nIlotpala cinha thA anta meM bhagavAn naminAtha ne sammeda zikhara se mukti prApta kI / / 21 / bhagavAna neminAtha NA I / jambU dvIpavartI pazcima videha kSetra meM sItodA nadI ke uttara taTa para sugandhilA deza hai / usameM siMhapura nagara kA yazasvI, pratApI aura saubhAgyazAlI rAjA aparAjita zAsana karatA thA usako eka dina pUrvabhava ke mitra do vidyAdhara muniyoM ne zrAkara prabuddha kiyA ki aba terI zrAyu kevala eka mAsa raha gaI haiM, kucha Atma-kalyANa karale / aparAjita apanI Ayu nikaTa jAnakara muni hogyaa| muni hokara usane khUba tapazcaryA kI zrAyu ke anta meM samAdhimaraNa kara solahaveM svarga kA indra huA / vahA~ se cyuta hokara hastinApura ke rAjA zrIcandra kA putra supratiSTha huA / rAjya karate hue supratiSTha ne eka dina bijalI giratI huI dekhI, isase saMsAra ko kSaNabhaMgura jAnakara muni ho gayA / muni avasthA meM usane tIrthakara prakRti kA bandha kiyA aura Ayu ke anta meM eka sAsa kA saMnyAsa dhAraNa karake jayanta nAmaka granuttara vimAna meM ahamindra huaa| vahA~ para taiMtIsa sAgara kI Ayu bitAkara dvArAvatI ke yaduvaMzI rAjA samudravijaya kI rAnI zivAdevI kI kokha se rakheM tIrthaGkara zrI neminAtha ke rUpa meM utpanna huA / bhagavAna neminAtha kA zarIra nIla kamala ke samAna nIle varNaM kA thA, eka Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hajAra varSa kI Ayu thI aura zarIra kI UMcAI daza dhanuSa thI, unake paira meM zaMkha kA cinha thA / ve bhagavAna naminAtha ke mukta hone ke cAra lAkha 96 hajAra varSa pIche utpanna hue the| yuvA ho jAne para unakA vivAha sambandha jUnAgar3ha ke rAjA ugrasena (ye kaMsa ke pitA ugrasena se bhinna the) kI gugAvatI yuvatI paramasundarI suputrI rAjamatI ke sAtha nizcita huyA / bar3I dhUmadhAma se aApakI barAta jUnAgar3ha phuNcii| vahAM para kRSNa ne bhAvAna neminAtha ko vairAgya utpanna karAne , ke abhiprAya se bahuta se pazu eka bAr3e meM ekatra karA diye the| ye pagu karuNacItkAra kara rahe the / bhagavAna neminAtha ko apane razravAhaka se jJAta huyA ki ina pazuoM ko mAra kara merI barAta meM Aye hAe kucha, mAMsabhakSI logoM kI lolupatA pUrNa kI jAyagI / yaha bAta vicAra kara unako tatkAla vairAgya ho gayA aura ve toraNa dvAra se lauTa gye| unhoMne jUnAgar3ha ke samIpavartI giranAra parvata para saMyama dhAraNa kara liyA / rAjamatI bhI AyikA ho gii| 56 dina tapazcaryA karane ke bAda bhagavAna neminAtha ko kevala jJAna ho gayA / tadantara sarvatra vihAra karake dharma pracAra karate rhe| unake saMgha meM varadatta Adi 11 garagadhara, 18 hajAra saba taraha ke muni aura rAjamatI Adi 40 hajAra AryikAyeM thIM / sarvAhika yakSa AmrakusmAMDinI yakSI va zastra kA cihna thaa| ve anta meM giranAra se unake samaya meM unake cacere bhAI haveM balabhadra baladeva tathA nArAyaNa kRSNa aura pratinArAyaNa jarAsandha hue haiM // 22 / / bhagavAn pArzvanAtha isI bharata kSetra meM podanapura ke zAsaka rAjA aravinda the| unakara sadAcArI vidvAn maMtrI marubhUti thaa| usakI strI vasundharI bar3I sundara thii| marUbhUti kA bar3A bhAI kamaTha bahuta durAcArI thaa| vaha vasundharI para Asakta thaa| eka dina marubhUti podanapura se bAhara gayA huyA thaa| usa samaya prapaMca banAkara kamaTha ne marubhUti kI strI kA zIlabhaMga kara diyaa| rAjA aravinda ko jaba kamaTha kA durAcAra mAlUma huA to unhoMne kamaTha kA mukha kAlA karake gadhe para biThAkara rAjya se bAhara nikAla diyaa| kamaTha eka tapasviyoM ke Azrama meM calA gayA vahA~ eka patthara ko dono hAthoM se uThAkara khar3e hokara vaha tapa karane lagA / marubhUti premavaza usase milane AyA to kamaTha ne usake Upara vaha patthara paTaka diyaa| jisase kucala kara marubhUti mara gyaa| marubhUti mara vAra dUsare bhava meM hAthI huA aura kamaTha mara kara sarpa huaa| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa sarpa ne pUrva bhava kA vaira vicArakara usa hAthI kI sUr3a meM kATa liyA hAthI meM zAnti, se zarIra tyAga kara sahasrAra svarga meM deva paryAya pAI / sarpa marakara pAMcaveM naraka meM gayA marubhUti kA jIva 16 sAgara svarga meM rahakara videha kSetra meM vidyAdhara rAjA kA putra razmidega huaA / kamaTha kA jIva naraka se nikala kara videha kSetra meM ajagara huA / razmi vega ne nauvana avasthA meM muni dIkSA lelI / saMyoga se kamaTha kA jIba ajagara una dhyAnamagna muni ke pAsa AyA to pUrvabhava' kA vara vicAra kara unako khA gyaa| razmivega muni mara kara solahave svarga meM deva hue| kamaTha kA jIva ajagara mara kara chate naraka meM gyaa| marubhUti kA jIva svarga kI Ayu samApta karake videha kSetra meM rAjA vajravIrya kA putra bacanAbhi hA bajranAbhi ne cakra ratna se divijaya kara ke cakravartI samrATa kA pada pAyA / bahuta samaya taka rAjya karane ke bAda vaha phira saMsAra se virakta hokara muni bana gayA kamaTha kA jIva naraka se nikala kara isI videha kSetra meM bhIla huA / eka dina usane dhyAna meM magna bajranAbhi muni ko dekhA to pUrva bhava kA vara vicAra kara unako mAra DAlA / muni marakara madhyama graMbeyaka ke deva hue / kamaTha kA jIva . bhIla mara kara naraka meM gyaa| marubhUti kA jIva ahamindra kI Ayu samApta karake ayodhyA ke rAjA bajrabAhu kA prAnanda nAmaka putra huyA / Ananda ne rAja pada pAkara bahuta dina taka rAjya kiyaa| phira apane sira vA sapheda bAla dekha kara muni dIkSA lelI / muni dazA meM acchI tapasyA kI aura tIrthaMkara prakRti kA baMdha kiyA / kamaTha kA jIva naraka se Akara siMha huA thA / usane isa bhava meM pUrva vaira vicAra kara Ananda muni kA bhakSaNa kiyA / muni saMnyAsa se zarIra tyAga kara prANata svarga ke indra hue / siMha marakara zambara nAmaka asura deva huaa| , marubhUti ke jIva ne prAgata svarga kI prAya samApta karake banArasa ke ikSvAkuvaMzI rAjA azvasena kI rAnI brAhmI ( vAmAdevI ) ke udara se 23veM tIrthakara pArzvanAtha ke rUpa meM janma liyaa| bhagavAna neminAtha ke 83 hajAra sAta sau pacAsa varSa bIta jAne para bhagavAna pArzvanAtha kA janma huA thA / bhagavAna pAravanAtha kI Ayu 100 varSa kI thii| unakA zarIra harita raMga kA thaa| nau hAtha kI UMcAI thI, paira meM sarpa kA cinha thA / jaba ve 16 varSa ke hue taba hAthI para savAra hokara gaMgA ke kinAre saira kara rahe the / usa samaya unhoMne eka tApasI ko agni jalAkara tapasyA karate huye dekhA / bhagavAna pArzvanAtha ko avadhi jJAna se jJAta huA ki eka jalatI huI lakar3I ke bhItara sarpa sarpiNI bhI jala rahe haiM / unhoMne tApasI se yaha bAta kahI / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tApasI ne krodha meM Akara jaba kulhAr3I se vaha lakar3I phAr3I to sacamuca maraNonmukha nAga nAginI usameM se nikle| bhagavAna pArzvanAtha ne unako NamokAra maMtra sunAyA / nAga nAginI ne zAnti se NamokAra maMtra sunate hue prANa tyAge aura donoM mara kara bhavanavAsI deva devI dharaNIndra padyAvatI hue| rAjakumAra pArzvanAtha ne apanA vivAha nahIM kiyA aura yauvana avasthA meM hI saMsAra se virakta hokara muni dIkSA lete hI unheM manaHparyaya jJAna ho gyaa| cAra mAsa pIche eka dina jaba ve dhyAna meM baiThe hue the taba kamaTha kA jIva asura deva udhara hokara AkAza meM jA rahA thaa| bhagavAna pArzvanAtha ko dekhakara usane phira' pUrva bhavoM kA vaira vicAra kara bhagavAna ke Upara bahuta' upadrava ( upasarga ) kiyA / usa samaya dharaNIndra padyAvatI ne Akara usa asura ko bhagA kara upasarga dUra kiyA, usI samaya bhagavAna ko kevala jJAna huaa| taba samavazaraNa dvArA samasta dezoM meM dharmapracAra karate rahe / unake svayambhU Adi 10 gaNadhara the, saba taraha ke 16 hajAra muni aura sulocanA prAdi 16 hajAra AyikAeM unake saMgha meM thIM / dharaNendra yakSa padyAvatI yakSI, sarpa kA cinha thA / anta meM aApane sammeda zikhara se mukti prApta kI // 23 / / bhagavAna baddhamAna (mahAvIra) jambUdvIpa ke pUrva videha kSetra meM bahane vAlI sotA nadI ke uttarI taTa para puSkalAvatI deza hai / usa deza meM puNDarIkiNI nagarI hai| usa nagarI ke nikaTa madhu nAmaka eka bana hai / usa bana meM 'purUravA' nAmaka eka bhIla rahatA thaa| usakI strI kA nAma 'kAlikA' thA / jaMgalI jAnavaroM ko mAra kara unakA mAMsa khAnA purUravA bhIla kA mukhya kAma thaa| eka bAra usa vana meM 'sAgarasena' muni zrA nikale, purUravA ne dUra se unheM dekhakara hiraNa samajhA aura unako mArane ke lie dhanuSa para vAraNa car3hAyA / usI samaya usakI strI ne use roka diyA aura kahA ki ve to eka tapasvI muni haiN| purUravA apane aparAdha ko kSamA karAne ke lie muni mahArAja ke pAsa pahuMcA / muni mahArAja ne AtmA ko unnata karane * vAlA dharma kA upadeza diyaa| upadeza sunakara purUravA ne zarAba, mAMsa, zahada khAnA chor3a diyaa| prAcaraNa sudhAra lene ke kAraNa baha marakara saudharma svarga meM deva huA / deva kI Ayu samApta karake vaha bhIla kA jIva bhagavAna RSabhanAtha ke jyeSTha puraH cakravartI bharata kA 'marIci' nAmakA putra huaa| jaba bhagavAna RSabhanAtha ne sAdhu dIkSA lI thI taba marIci bhI unake * sAtha muni bana gayA thA, parantu kucha samaya pIche vaha tapazcaraNa meM bhraSTa hokara Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (37) saMnyAsI bana gayA aura usane mithyAmata claayaa| kaThora tapa karane se cI svarga kA deva huA / phira usane krama se 'jaTila' nAmaka brAhmaNa, saudharma svaH kA deva, agnisahAmitra, sanatkumAra svarga kA deva, kauzika, mahendra svarga kA deva bhAradvAja brAhmaNa huA phira mahendra svarga kA deva hayA / tadanantara basa sthAva jIvoM meM janma-maraNa karatA huA vahI purUravA bhIla kA jIva saMsAra meM bhramara karatA rahA / phira zubha karma ke udaya se bedapAThI brAhmaNa huA / phira krama' mahendra svarga kA deva, vizvanandi rAjA, mahAzukra kA deva, zripRSTa nArAyaNa hoka sAtaveM naraka gayA / vahAM se nikala kara siMha huyA / siMha kI paryAya meM use ariSjaya nAmaka muni se upadeza prApta huA vahAM samAdhi-maraNa karake siMhavaja deva huaa| phira Rma se kanakadhvaja vidyAdha kApiSTha svarga kA deva, hariSeNa rAjA, mahAzukra kA deva, priyamitra rAjA, sahastrA svarga kA deva huyA / deva paryAya samApta karake nandana nAma kA rAjA huA / ura bhava meM usane darzanavizuddhi prAdi solaha kAraNa bhAvanAoM kA pArAdhana kiya jinase tIrthaGkara prakRti kA bandha kiyA / phira samAdhi-maraNa karake solaha svarga kA indra huaa| tadanantara deva prAyu samApta karake kuNDalapura ke jJAtavaMzIya rAjA siddhAya kI rAnI trizalA (vaizAlI ke gaNataMtra zAsaka rAjA ceTaka kI putrI) kI kokha se caubIsaveM tIrthaMkara 'varddhamAna' ke rUpa meM janma liyA / yaha samaya bhagavAna pArzvanAtha se 250 varSa pIche kA thaa| bhagavAna barddhamAna ke vIra, mahAvIra sanmati, ativIra ye cAra nAma prasiddha hue| inakI Ayu 72 varSa kI thii| hAtha UMcA zarIra thA, sone kA-sA raMga thA / paira meM siMha kA cinha thA / yauvana avasthA Ane para kaliMga ke rAjA jitazatru kI sarvAGga sundarI kanyA yazodA meM sAtha vivAha karane kI taiyArI jaba rAjA siddhArthaM karane lage, to bhagavAn mahAvIna ne vivAha karanA svIkAra na kiyA, bAla-brahmacArI rahe / 30 varSa kI Ayu meM mahAnatI dIkSA lI 1 12 varSa taka tapazcaraNa karane ke bAda Apa ko kevala jJAna huA / phira 30 varSa taka saba dezoM meM vihAra karake ahiMsA dharma kA pracAra kiyA jisase pazu yaz2a hone banda ho gaye / Apake indrabhUti gautama, vAyubhUti, agni bhUti, sudharmA, maurya, maMDiputra, maitreya, akamya, aAnanda, acala aura prabhAva ye 11 gaNadhara the, candanA Adi AyikAeM thiiN| mAtaMga yakSa aura siddhAyanI yakSiNI pI / siMha kA cinha thA / anta meM Apane pAvApurI se mukti prApta kii| Apake . samaya meM sAtyaki nAmaka 11vAM rudra humA // 24 // - --- - --- Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (38) katipaya vizeSa bAteM . vIramatha varddhamAna sanmatinAtha cahRti mahAvIram / haripitarartha saMgama cAraNa dhariNa kRtAbhi dAnarmAbhavande // artha-zizu samaya meM bhI 1008 kalazoM ke jala kA abhiSeka sahana kara lene ke kAraNa indra ne antima tIrthaMkara vA vIra nAma ramlA / utpanna hote hI mAtA-pitA kA vaibhava, parAkrama bar3hatA gayA isa kAraNa vIra prabhu kA dUsarA nAma 'varddhamAna' prasiddha huaA / saJjaya, vijaya, nAmaka cAraNaRddhi dhArI muniyoM kA saMzaya bAlaka vIra prabhu ke darzana se hI dUra ke ga sa kAraNa unakA nAma 'sanmati' prakhyAta huA / bhayAnaka sarpa se bhayabhIta na hone ke kAraNa unakA nAma atibIra yA mahAvIra prasiddha huaa| zyAmI pArzva supAzcoM dvau nIlAbhau nemisubatau / candra dantau sitau zoNI padmapUjyo pade-pade / / artha--supArzvanAtha tathA pArzvanAtha tIrthakara harita the, munisuvratanAtha aura neminAtha nIlavarNa the / candraprabhu aura puSpadanta kA zarIra sapheda thaa| padmaprabhu aura vAsupUjya kA raMga lAla thA / zeSA SoDaza hemAbhA kumArA: paJca dIkSakA / vAsu pUjyajino mallinamiH pAzvo'tha sanmatiH // zeSa 16 tIrthakaroM ke zarIra kA varNa suvarNa kA sA thaa| vAsupUjya, mallinAtha, neminAtha pArzvanAtha aura mahAbIra ye pAMca tIrthakara bAla brahmacArI the kumAra avasthA meM hI inhoMne muni dIkSA lI thii| (1) (1) zvetAmbarIya pranthoM meM bhI pA~ca tIrthaGkara bAla brahmacArI mAne haye haiN| Avazyakaniyukti meM likhA hai-- vIra ariGkanemi pAsa mallica vAsa pujjaca / pae mutUNa jirI avasamA Asi rAjANo // 221 // rAyakulesudhi jAtA visudbhadhasesu khattiya kulesu / Nyathi kAbhiseyA kumAra kAlammi pabadyA / / 222 // artha--mahAvIra, pArzvanAtha, neminAtha, mallinAtha aura vAsupUjya ye pAMca tIrthaGkara vizuddha kSatriya rAjakula meM utpanna huna aura kumAra avasthA meM hI muni dIkSita hue / inhoMne na to vivAha kiyA, na inakA rAjya-abhiSeka huaa| zeSa sabhI tIrthaMkaroM kA vivAha tathA rAjya abhiSeka huzrA pIche unhoMne pravRjyA, arthAta muni dIkSA lii| __'yA ya isthi AbhisayA' kA artha TippaNI meM likhA hai 'strI pANigrahaNa ityAdi Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (36) vIronAtha kulodabhUtaH pArzvastUgravaMzataH / harivaMzAmbarAoM dvau nemIzamunisuvratau // dharma kunthvaratIrthazAH kuruvaMzoda bhavAstrayaH / ikSvAku kulasaMbhUtAH zeSAH saptetezajinAH / / bhagavAna mahAvIra nAtha-baMza meM utpanna hue| ugra vaMza meM bhagavAna pArzvanAtha kA janma huaa| munisugratanAtha tathA neminAtha harivaMza rUpI AkAza meM sUrya ke samAna hue / dharmanAtha, kunthunAtha aura aranAtha tIrthakara kuruvaMza meM hue / zeSa 17 tIrthaMkara ikSvAku vaMza meM hue| vRSabhasya vAsu pUjyasya nemeH paryatrabandhataH / kAyotsarga sthitAnA t siddhiH zeSa jinezinAm / / artha-bhagavAna RSabhanAtha, vAsu pUjya aura neminAtha kI mukti paryataH zrAsana (padmAsana) se huii| zeSa samasta torthaMkaroM ko mukti khaDgAsana (khar3e Asana) se prApta huii| __tIrthakaroM ko avagAhamA dhaNa taNa taMgo titthe paMcasayaM paNNadapaNUNamamaM / aTThasu paMcasu aTThasu pAsadurga raNavayasattakarA // 804 // triloka sAraartha---zrI RSabhanAtha Adi tIrthaGkaroM ke zarIra ko avagAhanA (uuNcaaii)| krama se 500, 450, 400, 350, 257, 200, 150, 100, 60, 80 70, 60, 50, 45, 40, 35, 30, 25, 20, 15,10, dhanuSa, 6 hAtha, 7 hAtha hai| prAyu-pramANa titthAU culasIdI vihattarIsahi naragasu dasahoNaM / vigi puTavalakkhayaMttau culasIdi nisattarI saTThI / / 105 / / tIsadasaekkalakkhA paNaNavadI cadurasIdipavaNNaM / / tIsaM dasigisahassaM sayabAvattari sayA kamasoH // 806 // triloka-sAra rahitA ityarthaH / yAnI-stI pariNayanA aura rAjya abhiSeka se rahita ukta 5 tIrthahara . the| isase yaha bhI siddha hotA hai bhagavAna mallinAtha puruSa the anyathA unake liye 'puruSa pANigrahaNa rahitA' vAkya kA prayoga hotA / andha ravetAmbarIya bhAgamaHpranthoM meM bhI 5 tIrthakara pAla ajhacArI mAne gaye hai| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) artha-84 lAkha, 72 lAkha, 60 lAkha, 50 lAkha, 40 lAkha, 30 lAkha, 10 lAkha, varSa, 65 hajAra, 84 hajAra, 55 hajAra, 30 hajAra, 10 hajAra, 1 hajAra, 100 aura 72 varSa kI Ayu krama se zrI RSabhanAtha Adi tIrthaGkaroM kI hai| tadiye turise kAle tivAsa aDamAsa pakkhaparisese / vasahAM vIro siddho kakkimarochaTTa kAla pAraMo / / yAnI--tIsare [suSamA duHSamA] meM 3 varSa 8 mAsa 15 dina zeSa rahane para zrI RSabhanAtha mukta hue / cauthe kAla [duHSamA suSamA] meM tIna varSa 8 mAsa 15 dina zeSa rahane para bhagavAna mahAvIra mukta hue| paMcama kAla duHSamA meM 3 varSa 8 mAsa 15 dina bAkI rahane para pratima kalkI kA maraNa hovegA phira chaTA kAla prArambha hogaa| bhagavAna mahAvIra ke pazcAta aMtima tIrthaMkara zrI vIra prabhu jirA dina mukta hue usI dina zrI gautama gaNadhara ko kevala jJAna huA / jaba gautama gaNadhara siddha hue tatra sudharmA gAdhara ko kevala jJAna huA / jaba sudharmA svAmI mukta hue taba dhI jambUsvAmI ko kevala jJAna huA / jambUsvAmI ke mukta ho jAne para anubaddha ( kramase, lagAtAra ) kevala jJAnI aura koI nahIM huaa| gautamAdika kevaliyoM ke dharma pravartana kA kAla piNDa rUpa se 62 varSa hai / / ananubaddha aMtima kevalI zrIdhara kuNDalagiri se mukta hue haiN| cAraNa RddhidhAraka muniyoM meM aMtima RSi supAvacandra hue haiM / prajJAzramaNoM meM aMtima vajrayaza aura avadhijJAniyoM meM aMtima RSi zrI nAmaka hue haiN| mukuTabaddha rAjAoM meM jina dIkSA lene vAlA antima rAjA candragupta maurya humA hai / bhagavAna mahAvIra ke mukta ho jAne para zrI naMdI, nadimitra, aparAjita, / govarddhana tathA bhadrabAhu ye pAMca dvAdazAMga (11 aMga 14 pUrvo ke) vettA zruta kevalI hue haiM / inakA samudita kAla 100 varSa hai| bhadrabAhu AcArya ke bAda zrutakevalI koI nahIM huaa| zrI vizAkha, proSThita kSatriya, jaya, nAga, siddhArtha, dhRtiSeNa, vijaya, buddhila, gaMgadeva aura sudharma ye 11 muni 11 aMga, 6 pUrvadhArI hue haiM / inakA samudita samaya 183 varSa hai| _tadanantara nakSatra, jayapAla, pANDu, dhruvasena aura kaisa ye 5 prAcArya myAraha aMgadhAraka hue / inakA samudita kAla 220 varSa hai| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (41) tatpazcAt subhadra, yazobhadra, yazobAhu, lohArya ye cAra prAcArya prAcAroga ke pUrNavettA tathA zeSa 11 aMga 14 pUrvo ke ekadeza (apUrNa) vettA (jAnakAra) pe / ina sabakA samudita kAla 118 varSa hai / isa prakAra 62+ 100+183+ 220+115 - 653 varSa hue| isake 1082 varSa pIche isa 'zAstrasAra samuccaya' grantha kI racanA huii| dhArmika pravRtti ke kAraNa bhUta bhagavAna mahAvIra kA zrutatIrtha ( siddhAMta jJAna) 20317 (bIsa hajAra tIna sau satrah)varSa taka calatA rahegA phira nyucchina (lupta) ho jAyagA / isa samaya meM muni, prAyikA, zrAvaka, zrAvikA rUpa cAtuvarNya saMgha janma letA rahegA parantu janatA krodhI, abhimAnI, pApI, avinIta, puddhi, bhayAtura, IrSyAsu hotI jAyanI / zaka rAjA paNachassaya vassaM paNamAsajudaM gamiya viirrinnmvujhdo| sagarAjo to kakkI yaduvatiyamahima sagamAsa / / 850 // trilokasAra artha-bhagavAna mahAvIra ke nirvANa hone ke pazcAt 605 varSa 5 mAsa bIta jAne para zaka rAjA huA / usa zaka rAjA se 364 varSa 7 mAsa pIche kalkI rAjA hunaa| athavA tiloyapaNNattI ke matAnusAradhIrajiNe siddhigade causada igisadvi bAsa pariyANe / kAlammi adikate upyaNNo ettha sakarAtro / / 1466 // artha-zrI vIra jinezvara ke mukta ho jAne para 461 varSa pIche zaMka rAjA huA zaka rAjA kI utpatti ke samaya ke viSaya meM kASThAsaMgha, dravir3a saMgha tathA zvetAmbarIya granthakAroM kA vibhinna mata hai| vIsuttaravAsasade visano vAsAriNa sohiUraNa tdo| igivIsa sahasahi bhajide pAUraNa khayabar3I / / 1500 // sakariNavAsa judANaM caDasadaigisaThTha vAsa pahudINaM / ghasajudadosayaharide laddhaM sohejja viDaNasaTThI // 1501 // tiloya pnnnnttii| artha-paMcama kAla duHSamA 21 hajAra varSa kA hai| usameM manuSyoM ko utkRSTa prAyu 120 varSa kI tathA jaghanya prAyu 20 varSa kI hai / ata: uskRSTa prAyu 120 varSa meM se jaghanya prAyu 20 varSa ghaTAkara 21 hajAra meM bhAga Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *F: (4) dene para (120 - 20-21707:23) prAyu kI hAni vRddhi kA mAraNa hotA hai| :: ..:: : zaka rANA ke varSoM se sahita 561: varSa prAdi ko 210 se bhAga dene para jo labdhi prAveM usako 120 meM se kama karane para jo zeSa rahe itanA usa rAjA ke samaya meM pravartamAna utkRSTa prAyu kA pramANa hai / yaha yukti anya saba rAjAoM meM se pratyeka ke samaya meM bhI jAnanI caahiye| xhuNDAvasarpiNI ke kAraNa kucha hera phera ho jAtA hai| 60+ 155+ 40+30+60+100+40+242+231+42 = 1000 vrss| ___ AcArAMgadharoM ke pazcAt do sau pacahattara varSoM ke vyatIta hone para kalkI narapati ko paTTa bAMdhA gayA thA / 683+275+42 - 1000 barSa / tadanantara vaha kalkI prayala pUrvaka apane yogya janapadoM ko siddha karake lobha ko prApta hotA huA muniyoM ke AhAra meM se bhI prApiNDa ko zulka rUpa meM mAMgane lgaa| taba zramaNa (muni) agrapiNDa ko dekara aura 'yaha antarAyoM kA kAla hai', aisA samajhakara (nirAhAra) cale gye| usa samaya unameM se kisI eka ko avadhi jJAna utpanna ho gayA / isake pazcAt kisI asuradeva ne avadhi jJAna se munigaNoM ke upasarga ko jAnakara aura dharma kA drohI mAnakara usa kalkI ko mAra diyaa| taba ajitaMjaya nAmaka usa kalkI kA putra 'rakSA karoM' isa prakAra kaha kara usa deva ke caraNoM meM gira par3A / taba vaha deva 'dharma pUrvaka rAjya karoM' isa prakAra kaha kara usakI rakSA meM pravRtta huA / isake pazcAt do varSa taka logoM meM samIcIna 'dharma kI pravRtti rhii| phira kramazaH kAla ke mAhAtmya se vaha pratidina hIna hotI calI gii| ___ isI prakAra paMcamakAla meM eka 1000, eka 1000 varSa bItane para eka kalkI tathA pAMca sau 500 pAMca sau 500 varSa bItane para eka-eka upakalkI hotA rahatA hai| pratyeka kalkI ke prati eka eka duHSamAkAlavartI sAdhu ko avadhijJAna prApta hotA hai aura usake samaya meM cAturvarNya saMgha bhI alpa ho jAte haiM / . usa samaya pUrva meM bAMdhe hue pApoM ke udaya se cANDAla, zabara: zvapatra, Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pulinna, nAhala (mlecchavizeSa) aura kirAta prabhRti, sathA dIna, anAtha, krUra aura jo nAnA prakAra kI vyAdhi evaM vedanA se yukta haiM, hAthoM meM khappara sathA. bhikSA pAtra ko lie hue haiM, aura dezAntara gamana se saMtapta hai, .aise bahuta se manuSya dIkhate haiN| __ isa prakAra duHSamAkAla meM dharma, Ayu aura UMcAI prAdi kama hotI jAtI hai| phira anta meM viSama svabhAva vAlA ikkIsavAM kalkI utpanna hotA hai| usake samaya meM vIrAMgaja nAmaka eka muni, sarvazrI nAmaka AryikA tathA. agnidatta ( agnila ) aura paMguzrI nAmaka zrAvaka-yugala ( zrAvaka-zrAvikA ) hote haiN| vaha kalkI AjJA se apane yogya janapadoM ko siddha karake maMtribaroM se kahatA hai ki aisA koI puruSa to nahIM hai jo mere vaza meM na ho ? taba maMtrI nivedana karate haiM ki he svAmin ! eka muni Apa ke vaza meM nahIM hai / taba kalkI kahatA hai ki kaho vaha avinIta muni kauna hai ? isake uttara meM maMtrI kahate haiM ki he svAmin ! sakala ahiMsAvrata kA AdhArabhUta badda muni zarIra kI sthiti ke nimitta dUsaroM ke ghara dvAroM para kAya dikhalAkara madhyAhnakAla meM apane hAthoM meM vighnarahita zuddha bhojana grahaNa karatA hai / isa prakAra maMtrI ke vacana sunakara vaha kalkI kahatA hai ki vaha ahiMsAvata kA dhArI pApI kahAM jAtA hai, yaha tuma svayaM sarvaprakAra se patA lgaayo| usa pAtmaghAtI muni ke prathama piNDa ko zulka ke rUpa meM grahaNa karo / tatpazcAt (kalkI kI AjJAnusAra) prathama piNDa ke mAMge jAne para munIndra turanta use dekara aura antarAya jAna kara vApisa cale jAte haiM tathA avadhi jJAna ko prApta karate haiN| prasannacitta hote hue apane saMgha ko kahate haiM ki aba duHSamAkAla kA anta pA cukA hai, tumhArI aura hamArI tIna dina kI Ayu zeSa hai aura yaha antima kalkI hai| taba ve cAroM jana cAra prakAra ke AhAra aura parigrahAdika ko janmaparyanta chor3akara saMnyAsa ko grahaNa kreNge| ve saba kArtika mAsa ke kRSNa pakSa ke anta meM prarthAt amAvasyA ke dina sUrya ke svAtI nakSatra ke Upara udita rahane para sanyAsa le karake, samAdhimaraNa ko prApta kreNge| sohamme jAyate kattiya amavAsa sAdi pUrvakaNhe / igijala hiTidI muniNoM setie sAhiyaM palvaM / / 860 / / -.... - . ... .. . ... ....m Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) artha- kArtikakI zramAvasyA ke pUrvApahameM vIra maraNa karake be muni, AryikA zrAvaka zrAvikA, saudharma svarga meM utpanna hoNge| vahAM muni kI eka sAgara aura zeSa tInoM kI Ayu kucha adhika palpa pramAraNa hogI / tabbAsarassa AdImajbhale dhammarAya agmIraNaM / khAsa tatto maNDalA lAgA macchAdi AhArA // 861 // yAnI -usa dina prAtaH dharma kA, dopahara ko rAjA kA tathA sAyaM (zAma kI) zragni kA nAza ho jAvegA / manuSya naMge phirane lageMge aura machalI Adi khAkara bhUkha miTAveMge / yoggala isa khAdo jalaNe dhamme girAsara hade / suravaiNA garide sayalo lomro have andho // 632|| artha--: -usa samaya lakar3I zrAdi jvalanazIla padArtha atyanta rUkhe hone ke kAraNa agni nahIM jalegI / dhArmika jana na rahane se dharma nirAzrita ho jAne se naSTa ho jAvegA aura asura indra dvArA anyAyI rAjA kA maraNa ho jAne para samaya tI patha RSTa (zrI) ho jAvegI / estha mudAriyadugaM riyatirakyAda jagAsametya have / yo jaladAimehA bhU riMgasArA rArA tibbA ||863 // trilokasAra | artha -- usa samaya marakara jIna pahale dUsare naraka meM jAveMge aura naraka pazu se nikale hue jIva hI yahAM utpanna hoveNge| bAdala thor3A jala barasAveMge, pRthvI nissAra ho jAvegI aura manuSya tIvra kaSAyI ho jAveMge / astu miracIsa kakkI uvakaSako tettiyA ya dhammAraNa / sammati dhammadohA jalarigahi unamAraNa AijudA // / 1534 // -tiloya paNNattI isa prakAra dharma drohI 21 kalkI aura 21 upakalkI mara kara pahale naraka meM paidA hote haiM vahAM eka sAgara kI unakI zrAyu hotI hai / catustriMzadatizayAH ||6 // artha - tIrthaMkaroM ke 34 atizaya hote haiM / asAdhAraNa vyaktiyoM se jo vilakSaNa pradbhuta bAteM : hotI haiM unheM atizaya kahate haiM / aise atizaya tIrthaMkaroM ke janma ke samaya 10 hote haiM aura kevala jJAna ho jAne ke anantara 10 atizaya svayaM hote haiM tathA 14 atizaya devoM dvArA sampanna hote haiN| isa prakAra samasta 34 atizaya hote haiM / sa meos Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (45) janma ke 10 atizaya 1 tIrthakara ke zarIra meM pasInA bAnA, 2 mAmUba na honA, 5 dUdha ke samAna sapheda khUna honA, 4 samacaturasra saMsthAna (zarIra ke samasta aMga upAMga ThIka honA, koI bhI aMga upAMga choTA yA bar3A na honA), 5 vajraRSabhanArAca saMhanana (zarIra kI haDDI, unake jor3a aura unakI kIleM baca ke samAna dRr3ha honA), 6 atyanta sundaratA, 7 miSTa paramapriya bhASA, 8 zarIra meM sugandhi, 6 atulya bala aura 10 zarIra meM 1008 zubha lakSaNa / ye 10 pratizaya tIrthakara meM janma se hI hote haiN| kevala jJAna ke samaya ke 10 pratizaya 1 tIrthakara ko kevala jJAna ho jAne para unake cAroM ora 100-100 yojana (400-400 kosa) taka sukAla hotA hai / prativRSTi, anAvRSTi, akAla nahIM hotA, 2 AkAza meM (pRthvI se Upara aghara) calanA, 3 eka mukha hote hue bhI usakA cAroM ora dikhAI denA, 4 unake zarIra meM sveda nahIM rahatA, na unake zarIra se kisI jIva kA ghAta hotA hai, 5 una para kisI bhI deva, manuSya, pazu tathA acetana padArtha dvArA upasarga nahIM hotA, 6 bhUkha nahIM lagatI, prataH bhojana nahIM karate, 7 samasta jJAna vidyAoM kA prApta honA, 8 nAkhUna aura bAloM kA na bar3hanA, 6 netra prAdhe khule rahanA, palakeM na jhapakanA, 10 zarIra kI chAyA na pdd'naa| devakRta 14 pratizaya 1 addhamAgadhI bhASA (tIrthakara kI nirakSarI dhvani ko magadha devo dvArA samasta zrotAjanoM kI bhASA rUpa kara denA), 2 pAsa pAsa ke jAti-virodhI jIvoM kA bhI bhitra bhAva se rahanA, 3 samasta dizAtroM kA dhupA, dhundha, dhUla se rahita hokara nirmala honA, 4 AkAza kA sApha honA, 5 tIrthaMkara ke nikaTavartI vRkSoM para saba RtuoM ke phala phUla A jAnA, 6 pRthvI kA darpaNa kI taraha sApha honA, 7 sugandhita vAyu calanA, 6 sugandhita jala varSA, ha calate samaya bhagavAn ke caraNoM ke nIce Age pIche tathA cAroM ora 7-7 svarNa kamaloM (46) kA banate jAnA, 10 AkAza meM jaya jayakAra zabda honA, 11 samasta jIvoM kA Anandita honA, 12 bhagavAna ke Age 1000 pAroM kA dharma cakra calAnA, 13 kalaza, darpaNa, chatra, camara, dhvajA, paMkhA, svAstika, bhArI ina pATha maMgala dravyoM kA sAtha rahanA / 14 pRthvI para kAMTe, kakar3I Adi para meM cubhane vAle padArtha na rahanA / ye 14 atizaya kevala jJAna hone ke bAda devoM dvArA hote haiN| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMca mahAkalpANAni // 16 // tIrthakarI ka ra mahAkalpAraNa hote haiM (1) garbhAvataraNa, (2) janmAbhiSeka, (3) niSkramaNa (dIkSA grahaNa), (4) kevalajJAna aura (5) nirvANa / samvasiddhiThAragA avinnnn| ushdhmmpditiyaa| vijayAdaraNajiyA caMdappahavAijayaMtA du / / 522 // aparAjitAbhidhAraNA araNamimallIno nemiNAhoha / sumaI jayaMtaThAraNA prAragajugalAya suvihisIlasayA // 523 // puSphottarAbhidhANA prAMtaseyaMsavaTThamAraNajiraNA / vimalA ya sahArArAkSAra kappA ya suvadApAsA // 524 // heTThiyamajjhimajabarima gevajjAdAgadA mahAsattA / sabhavasupAsapaumA mahasukkA vAsapurajajiNe // 525 // (cau0 pra0)siloNpaNapati samasta deva indra jo dekhane vAlI janatA ko tathA apane Apako bhI kalyANa kAraka (puNya bandha karane vAlA) mahAna utsava karate haiM vaha kAlyAzAka' kahalAtA hai| aise mahAna utsava tIrthaMkaroM ke jIvana meM 5 bAra hote haiM [1] garbha meM prAte samaya, [2] janma ke samaya, [6] mahAvratI dIkSA lete samaya, [4] kevala jJAna ho jAne para tathA [5] mokSa ho jAne ke samaya / tIrthakara ke apanI mAtA ke garbha meM prAne se 6 mAsa pahale saudharma svarga ke indra kA Asana kampAyamAna hotA hai / taba vaha avadhijJAna se 6 mAsa pazcAt hone vAle tIrthaMkara ke garbhAvataraNa ko jAnakara zrI. hrI, dhRti, kIrti, buddhi, lakSmI prAdi 56 kugArikA [ prAjanma kumArI rahane vAlI ] deviyoM ko tIrthaMkara kI mAtA kA garbhazodhana karane ke lie bhejatA hai tathA kubera ko tIrthaMkara ke mAtA pitA ke ghara para pratidina tIna samaya sAr3he tIna karor3a ratna barasA kI prAjJA detA hai joki janma hone taka [15 mAsa] barasate rahate haiM / chaH mAsa pIche jaba tIrthaMkara mAtA ke garbha meM pAte haiM taba mAtA ko rAtri ke antima pahara meM nimnalikhita 16 svapna dikhAI dete haiM--- 1 hAthI, 2 baila, 3 siMha, 4 lakSmI, 5 do mAlA, 6 candra, 7 sUrya, 6 do machaliyAM, ha jala se bhare hue do sUvarNa kalaza, 10 kamaloM se bharA huaA tAlAba 11 samudra 12 siMhAsana 13 deva vimAna 14 dharaNIndra kA / bhavana, 15 ratnoM kA Dhera, 16 agni / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisa kisa tIrthakara kA garbhAvataraNa kisa kisa sthAna se huA ... use batalAte haiM artha-RSabhanAtha, dharmanAtha, zAntinAtha, kunthunAtha sarvArthasiddhi se cayakara mAtA ke garbha meM pAye / abhinandananAtha, ajitanAtha vijaya dimAna se, candraprabha vaijayanta se, aranAtha, mallinAtha, naminAtha, aura neminAtha aparAjita vimAna se sumatinAtha, jayanta vimAna se, puSpadanta aura zItalanAtha kramaza dhAraNayugala se, anantanAtha, zreyAMsanAtha, vartamAna puSmottara vimAna se, vimalanAtha satAra svarga se, munisuvratanAtha prAnta svarga se, pArzvanAtha prAgata svarga se, saMbhavanAtha adho na veyaka se, supArzvanAtha madhyama gre beyaka se, padmaprabha Urdhva gredheyaka se tathA vAsupUjya bhagavAna mahA zukra vimAna se avatIrNa hue| garbhAvataraNa kI tithi RSabhanAtha tIrthadhara ayodhyA nagarI meM marudevI mAtA ke garbha meM prASAr3ha kRSNA dvitIyA uttarASAr3hA nakSatra meM Aye / 2 jyeSTha mAsa amAvasyA ko rohiNI nakSatra meM ajitanAtha tIrthaGkara garbha meM aaye| 3 phAlguna zuklA aSTamI ko magasira nakSatra meM sambhavanAtha tIrthaGkara kA garbhAvataraNa huaa| 4 baisAstra sudI SaSThI vizAkhA nakSatra meM abhinandana tIrthakara kA garbha kalyANa huaa| 45 zrAvaNa sudI dvitIyA maghA nakSatra meM sumatinAtha bhagavAn garbha meM pAye / 6 mAgha sudI ekAdazI citrA nakSatra meM padmanAtha tIrthaGkara kA garbha kalyAeka huaa| .. 7 bhAdra pada zukla aSTamI vizAkhA nakSatra meM supArzvanAtha tIrthaGkara kA garbha kalyANaka huaa| 8 caitra sudI paMcamI jyeSThA nakSatra meM candraprabhu bhagavAna kA garbha kalyANaka hunaa| 6 phAlguna sudI navamI mUla nakSatra meM puSpadanta bhagavAna garbha meM Aye / 10 caitra kRSNA aSTamI pUrvASAr3ha nakSatra meM zItalanAtha tIrthaGkara kA garbha kalyANaka huaa| 11 jyeSTha kRSNA SaSThI zravaNa nakSatra meM zreyAMsanAtha tIrthaGkara kA garbha kalyAeka huaa| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (46) 12 ASAr3ha kRSNA SaSTho zatabhiSA nakSatra meM vAsupUjya bhagavAna kA garbha kalyANaka huaa| ___ 13 jyeSTha sudI dazamI uttarA bhAdrapada meM vimalanAtha bhagavAna kA garbhAvataraNa huaa| ___ 14 kArtika sudI pratipadA meM anantanAtha bhagavAna kA garbhAvataraNa huA ! 15 baizAkha kRSNA trayodazI ke dina revatI nakSatra meM dharmanAtha bhagavAna kA garbhAvataraNa huaa| 16 bhAdrapada sudI saptamI bharaNI nakSatra meM zAntinAtha bhagavAna kA garbha kalyANaka huaa| 17 zrAvaNa sudI dazamI kRtikA nakSatra meM zrI kunthunAtha bhagavAna kA garbhAvataraNa huaa| 18 phAlguna zuklA tRtIyA revatI nakSatra meM paranAtha bhagavAna garbha meM aaye| 19 caitra zuklA pratipadA azvinI nakSatra meM mallinAtha bhagavAn garbha meM aaye| ___ 20 zrAvaNa sudI dvitIyA ko zravaNa nakSatra meM munisuvrata tIrthakara kA garbhAvataraNa huaa| 21 Asoja vadI dvitIyA azvinI nakSatra meM nabhinAtha tIrthakara kA garbhAvataraNa huaa| 22 kArtika sudI SaSTho uttarASAr3ha nakSatra meM neminAtha tIrthaGkara kA garbhAvataraNa huA / 23 baizAkha kRSNA dvitIyA, vizAkhA nakSatrameM zrI pArzvanAtha bhagavAna kA garbhAvataraNa huA / 24 prASAr3ha sudI SaSThI uttarA nakSatra meM mahAvIra bhagavAna kA garbhAvataraNa huaa| janmatithi RSabhanAtha tIrthaMkara ayodhyA nagarI meM, marudevI mAtA, evaM nAbhirAya pitA se, caitra kRSNA navamI ke dina, uttarASADhA nakSatra meM utpanna hue| . ajita jinendra sAketa nagarI meM pitA jitazatra evaM mAtA vijayA se mAgha ke zuklapakSa meM dazamI ke dina rohiNI nakSatra meM utpanna hue| saMbhavanAtha zrAvastI nagarI meM pitA jitagirI aura mAtA susenA se magAsira mAsa kI pUrNamAsI ke dina jyeSThA makSatra meM utpanna hue| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) abhinandana svAmo sAketapurI meM pitA saMbara aura mAtA siddhArtha se mAghazuklA dvAdazI ke dina punarvasu nakSatra meM utpanna hue / sumatinAtha tIrthakara sAketapurI meM pitA meghaprabhu aura mAtA maMgalA se . zrAvaNazuklA ekAdazI ko maghA nakSatra meM utpanna hue| padmaprabhu tIrthaMkara ne kauzAmbI purI meM pitA gharaNa aura mAtA susImA. se Asoja kRSNA trayodazI ke dina citrA nakSatra meM avatAra liyA / ___ supArarvadeva vArANasI ( banArasa ) nagarI meM mAtA pRthvI aura pitA supratiSTha se jyeSTha zuklA dvAdazI ke dina vizAkhA nakSatra meM utpanna huye / candraprabhu jinendra candrapurI meM pitA mahAsena aura mAtA lakSmImatI (lakSmaNA) se popakRSNA ekAdazI ko mAnurAdhA nakSatra meM avatIrNa hue| . bhagavAn puSpadanta kAkandA bhagarA meM mAtA rAmA aura pitA sugrIva se magasira zuklA pratipad ke dina mUla nakSatra meM utpanna huye| zItalanAtha svAmI bhaddalapura meM [bhadrikApurI meM] pitA dRr3haratha aur| mAtA nandA se bhAgha ke kRSNa pakSa kI dvAdazI ke dina pUrvASAr3hA nakSatra meM utpanna hue| bhagavAn zreyAMsa siMhapurI meM pitA viSNu narendra aura mAtA veNudevI se phAlguna zuklA ekAdazI ke dina zravaNa nakSatra meM avatIrNa hue| . . vAsupUjya bhagavAn campA nagarI meM pitA vasupUjya rAjA aura mAtA vijayA se phAlguna zuklA caturdazI ke dina vizAkhA nakSatra meM utpanna hue / bhagavAn vimalanAtha kapilApurI meM pitA kRtavarmA aura mAtA jayazyAmA se mAgha zuklA caturdazI ke dina pUrvAbhAdrapada nakSatra meM utpanna hue| ... bhagavAna anantanAtha ayodhyApurI meM mAtA sarvayazA aura pitA siMhasena se jyeSThakRSNA dvAdazI ko revatI nakSatra meM avatIrNa hue / dharmanAtha tIrthakara ratnapura meM pitA bhAnu narendra aura mAtA sunatA se mAgha zuklA trayodazI ke dina puSpa nakSatra meM utpanna hue| ___bhagavAn zAntinAtha hastinApura meM mAtA airA aura pitA vizvasena se jyeSTha zuklA dvAdazI ke dina bharaNI nakSatra meM utpanna hue| kunthunAtha jinendra hastinApura meM mAtA zrImatI aura pitA sUryasena se vaizAkha zuklA pratipadA ko kRtikA nakSatra meM avatIrNa hue / bhagavAn aranAtha hastinApura meM mAtA mitrA aura pitA sudarzana rAjA se bhagasira zuklA caturdazI ke dina rohiNI nakSatra meM avatIrNa hue .. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 50 ) mallinAtha jinendra mithilApurI meM mAtA prabhAvatI aura pitA kumbha se magasira zuklA ekAdazI ko azvinI nakSatra meM utpanna hue / bhagavAna munisuvrata rAjagRha meM padama aura vAyumiDa rAjA se zrAsoja zuklA dvAdazI ke dina zravaNa nakSatra meM utpanna hue / naminAtha svAmI mithilApurI meM pitA vijayanarendra aura mAtA vaprilA se ASAr3ha zuklA dazamI ke dina azvinI nakSatra meM avatIrNa hue| nemi jinendra zaurIpura meM mAtA zivadevI aura pitA samudra vijaya se vaizAkha zuklA trayodazI ko citrA nakSatra meM avatIrNa hue / bhagavAna pArzvanAtha vArANasI nagarI meM pitA azvasena aura mAtA milA [ bAmA ] se pauSa kRSNa ekAdazI ke dina vizAkhA nakSatra meM utpanna hue / bhagavAna mahAvIra kuNDalapura meM pitA siddhArtha aura mAtA priyakAriNI se zukkhA trayodazI ke dina uttarA phAlgunI nakSatra meM utpanna hue / tIrthaMkaroM kA vaMza thana dharmanAtha, aranAtha aura ku thunAtha ye tIna tIrthaMkara kuruvaMza meM utpanna huye| mahAvIra aura pArzvanAtha krama se nAtha aura ugra vaMza meM bhunisuvrata aura neminAtha yAdava vaMza [ harivaMza ] meM tathA avaziSTa lIrthakara ikSvAku kula meM utpanna hue / bhavya jIvoM ke puNyodaya se bharatakSetra meM avatIrNa huye ina caubIsa tIrthaMkaroM ko jo bhavya jIva mana, vacana tathA kArya se namaskAra karate haiM, ve bhokSa sukha ko pAte haiM / kevala jJAnarUpa vanaspati ke kaMda aura tIrtha ke pravartaka caubIsa jinendroM kA jo bhakti bhAva se pravRtta hokara abhinandana karatA hai, bAMdhA jAtA hai / usako indra kA paTTa tIrthaMkaroM ke janma kAla kA varNana suSamaduHSamA nAmaka kAla meM caurAsI lAkha pUrva tIna varSa mATha mAsa zrIra eka pakSa zeSa rahane para bhagavAna RSabhadeva kA janma huA bhagavAna RSabhadeva kI utpatti ke pazcAt pacAsa karor3a sAgaropama aura bAraha lAkha varSa pUrva ke bIta jAne para ajitanAtha tIrthaMkara kA avatAra huA / ajitanAtha kI utpatti ke pazcAt bAraha lAkha varSa pUrva sahita tIsa karor3a sAgaropamoM ke bIta jAne para bhagavAna saMbhavanAtha kI utpati huI / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (51) saMbhava jinendra kI utpatti ke pazcAt dasa lAkha pUrva sahita dasa lAkha karor3a sAgaropamoM ke bIta jAne para abhinandana bhagavAna ne avatAra liyaa| abhinandana svAmI kI utpatti ke pazcAn dasa lAkha pUrva sahita nau lAkha karor3a sAgaropama ke bIta jAne para sumati jinendra kI utpatti huii| sumatinAtha tIrthakara ke janma ke pazcAt dasa lAkha pUrva sahita nabbe hajAra karor3a sAgaropamoM ke bIta jAne para padmaprabhu kA janma hmaa| padmaprabhu ke janma ke pazcAt dasa lAkha pUrva sahita nau hajAra karor3a sAgaropamoM kA samaya atikramaNa hone para bhagavAna supArzvanAtha kA janma huaa| supArzvanAtha kI utpatti ke pazcAt dasa lAkha pUrva sahita sau sAgaropamoM ke bIta jAne para candraprabhu jinendra kI utpatti huii| candraprabhu kI utpatti se ATha lAkha pUrva sahita nabbe karor3a sAgaropamoM kA viccheda hone para bhagavAna puSpadanta kI utpatti huii| __ puSpadanta kI utpatti ke anantara eka lAkha pUrva sahita nau karor3a sAgaropamoM ke bItane para zItalanAtha tIrthakara ne janma liyaa| zItalanAtha kI utpatti ke pazcAt sau sAgaropama aura eka karor3a pacAsa lAkha chabbIsa hajAra varSa kama eka lAkha pUrva sahita karor3a sAgaropamoM ke pratikrAnta hone para zreyAMsa jinendra utpanna hue| ____bhagavAna zreyAMsa kI utpatti ke pazcAt bAraha lAkha varSa sahita pauvana sAgaropamoM ke vyatIta ho jAne para vAsupUjya tIrthaMkara ne avatAra liyaa| vAsupUjya bhagavAna kI utpatti ke anantara bAraha lAkha varSa adhika tIsa sAgaropamoM ke vyayIta ho jAne para bhagavAna anantanAtha utpanna hue| ananta svAmI ke janma ke pazcAt bIsa lAkha varSa adhika cAra sAgaropamoM ke bItane para dharmanAtha prabhu ne janma liyaa| dharmanAtha' kI utpatti ke pazcAt pauna palpa kama aura nau lAkha varSa sahita tIna sAgaropamoM ke bIta jAne para zAntinAtha bhagavAna ne janma liyA / ___ bhagavAna zAntinAtha ke janma ke pazcAt pA~ca hajAra varSa adhika prAdhe palya bAda kunthunAtha jinendra utpanna hue / kunthunAtha kI utpatti ke pazcAt gyAraha hajAra kama eka hajAra karor3a varSa se rahita pAva palya ke bItane para ara jinendra utpanna hue / ara jinendra kI utpatti ke pazcAt unatIsa hajAra adhika eka hajAra karor3a varSoM ke bItane para mallinAtha bhagavAna kA janma huaa| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (52) bhagavAn mallinAtha kI utpatti ke pazcAn paccIsa hajAra adhika arthAt cauvana lAkha varSoM ke bIta jAne para bhagavAna sUbata jinendra kI utpatti huii| bhagavAn suvrata kI utpatti ke pazcAn bIsa hajAra adhika cha: lAgkha varSa pramANa kAla ke vyatIta hone para naminAtha jinendra kA janma huaa| naminAtha kI utpatti ke pazcAt nau hajAra adhika pAMca lAkha varSoM ke vyatIta hone para bhagavAn neminAtha kI utpatti huii| neminAtha tIrthaGkara kI utpatti ke pazcAt caurAsI hajAra cha: sau pavAsa varSoM ke vyatIta hone para bhagavAn pArzvanAtha kI utpatti huI / bhagavAn pArzvanAtha kI utpatti ke pazcAt do sau aThattara varSoM ke bIta jAne para varddhamAna tIrthaGkara kA janma huaa| logoM ko Anandita karane vAlA yaha tIrthaMkaroM ke antarAla kAla kA pramANa unakI karmarUpI argalA ko naSTa karake mokSapurI ke kapATa ko udghAdita karatA hai| jisa samaya tIrthaMkara kA janma hotA hai usa samaya vinA bajAye svayaM zaMkha bheriyoM se bhavana vAsI deva aura vyaMtara deva nagAr3oM kI dhvani se, jyotiSa deva siMha nAda kI dhvani se tathA kalpavAsI deva ghaNTA nAdoM se bhagavAna kA janma samaya rAmajha kara apane-apane yahA~ aura bhI aneka bAje bajAte haiN| kalpavAsI Adi deva tIrthakara kA janma samajha kara usI samaya apane siMhAsana se utara kara prAge sAta kadama cala kara sampUrNa aMgoga jhukAkara namaskAra karate haiN| isake bAda sabhI deva apane sthAna se calakara tIrthakara kI janma bhUmi meM prAte hai / aura bAlaka rUpa tIrthakara ko airAvata hAthI para baiThA kara mahAmeru parvata para le jAte haiM vahAM para pAnDUka zilA meM virAjamAma karate devoM dvArA hAthoM-hAtha kSIra samudra se lAye gaye jala se abhiSeka karate haiN| isa prakAra devendra ne janmAbhiSeka kiyA aura vRtya kRtya huA / bhagavAna ke zarIra meM niHsveda (pasInA na pAnA) Adi 10 atizaya hote hai| gAthA dhammAra kunthu kudavasta jAtA / mAhoggavAsA subavari paaso| susumbha dojAdava vaMza jammA / nemIya ikkhAkula vizeSoM // artha---dharmanAtha, kunthunAtha, aranAtha ye tIna kuru vaMza meM utpanna hue supArzva aura pArva nAtha jI nAtha vaMza meM utpanna hue| nami aura nemi nAtha || yAdava vaMza meM utpanna hue| zeSa ikSvAku vaMza meM utpanna hue / na... Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (53) dIkSA kalyANaka tIrthaMkaroM ko kisI bhI prakAra kI vyAdhi, iSTaviyoga, aniSTasaMyoga tathA viSa, zastra, Adi janita duHkha nahIM hotA hai, na unako aura kisI taraha kA kaSTa hotA hai 1 ve apanA kumAra kAla bitA kara java yauvana avasthA meM zrAte haiM taba unakA vivAha hotA hai / tatpazcAt yuvarAja pada pA lene ke bAda unakA rAjyAbhiSeka hotA hai dhIra niSkaNTaka rAja zAsana karate haiN| rAjasukha bhogate hue unako kisI kAraNa saMsAra, zarIra tathA viSaya bhogoM se vairAgya hotA hai taba unakI bhAvanA hotI haiM ki fages gatiyo dAraNadummAra duHkha khANIo / paramANama tanayAnaM rigabhvAhaNaM pravacchAmo // artha saMsAra caturgati bhramaNa rUpa hai| ina cAroM gatiyoM meM jIva ko pratyanta dAruNa duHkha prApta hotA hai| aisA socakara saMsAra se udAsIna hote hue bhagavAna jaba vairAgya ko prApta hote haiM / taba ve laukAntika deva Akara kahate haiM ki he devAdhideva ! isa samaya Apane saMsAra ko asAra samajha kara apanI iSTa siddhi prApta karane kA nizcaya kiyA, so zlAghanIya haiM, zrApa dhanya haiM / isa prakAra unako aneka prakAra se sambodhana karate hue deva kahate haiM ki--he bhagavAna ! Aja hamArA saubhAgya kA dina hai ki hama Apake darzana kara isa janma ko saphala karate hue Apake mahAprasAda ko prApta hue| isa prakAra ke laukAntika deva bhagavAna ke Upara kalpa vRkSa ke puSpoM kI vRSTi karake cale jAte haiM / gAMdhA - dhAravananemi sesAte vizateSu tittatharAM / viyarigaya codapuresuMkhe hati jirAMdA vikkhAyA // usI samaya samasta deva, indra, vidyAdhara, bhUcara rAjA zrAdi ekatra hokara dIkSA kA utsava karate haiN| eka sundara divya pAlakI meM tIrthaMkara virAjamAna hote haiM / usa pAlakI ko pahale bhUcara rAjA uThAkara kucha dUra calate haiM / tatpazcAt 'vivAra lekara calate haiM / phira deva apane kaMdhoM para lekara bar3e harSa utsava ke sAtha prAkAza meM calate haiN| nagara se bAhara kisI udyAna yA vana meM kisI vRkSa ke nIce bhagavAna svaccha zilA para baiThate haiM aura apane zarIra ke samasta vastra zrAbhUSaNa utAra dete haiN| apane zira ke bAloM kA pAMca bhuTTiyoM se loMca karake sikhoM ko namaskAra karate haiM aura svayaM mahAvrata dhAraNa karake muni dIkSA lekara dhyAna meM nimagna ho jAte haiM / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (54) dIpA nagara dAravadoe homI sesA tevIsa tesu titthyraa| riNayariNayajAda puresugiNhaMti jiriNgddikkhaaii|| 643 / vi0 50 50 pra0 caubIsa tIrthaMkaroM meM se bhagavAna neminAtha ne dvArAvatI se dIkSA lI aura zeSa tIrthaMkaroM ne apane apane janma vAle nagara se muni dIkSA lii| dIkSA-tithi 1 caitra sudI navamI uttarASAr3hA nakSatra meM RSabhadeva ko madhyAhna kAla meM dIkSA huii| . 2 mAgha zuklA navamI ko rohiNI nakSatra meM aparAla kAla meM bhagavAna ajita nAtha kI dIkSA huii| 3 magasira sudI pandraha jyeSThA nakSatra meM aparAhna kAla meM zrI sambhavanAtha kA dIkSA kalyANaka huaa| 4 mAghasudI dvAdasI ko punarvasu nakSatra meM pUrvAhna kAla meM abhinandana nAtha kI dIkSA huii| 5 paizAkha sudI navamI ko maghA nakSatra meM pUrvAnha kAla meM sumati nAtha tIrthaMkara kI dIkSA huii| 6 kArtika sudI teraha citrA nakSatra aparAhna kAla meM padma prabhu kI dIkSA huii| 7 jyeSTha sudI dvAdasI pUrvAhna kAla vizAkhA nakSatra meM supAracaM nAtha kI dIkSA huii| 8 pauSa kRSNA ekAdazI aparAhna kAla anurAdhA nakSatra meM candra prabhu kI dIkSA huii| 6 magasira sudI ekama aparAhna kAla anurAdhA nakSatra meM puSpadanta bhagavAna kI dIkSA huii| 10 mAgha sudI dvAdazI ko aparAhna kAla ke samaya pUrvASADhA nakSatra meM zItala nAtha kI dIkSA huI / 11 phAlguna vadI ekAdazI pUrvAhna kAla zravaNa nakSatra meM zreyAMsa nAtha kI dIkSA huii| . 12 phAlguna sudI caudasa aparAhna kAla meM vizAkhA nakSatra meM eka upavAsa pUrvaka vAsupUjya bhagavAna kI dIkSA huI / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (54) 13 mAgha sudI cautha aparAhna kAla uttarAbhAdrapada nakSatra meM vimalanAtha kI dIkSA huii| 14 jyeSTha kRSNA dvAdazI aparAhna kAla meM revatI nakSatra meM ananta nAtha kI dIkSA huii| 15 bhAdra pada sudI teraha puSya nakSatra meM aparAla kAla meM dharma nAtha kI dIkSA huii| . 16 jyeSTha kRSNA caudasa ke dina aparAhna kAla meM bharaNI nakSatra meM zAnsinAtha kI dIkSA huii| 17 baizAkha suza rakama izikA na aparAhna kAla meM kunthu nAtha bhagavAna kI dIkSA huii| . 18 magasira sudI dazamI aparAhna kAla meM revatI nakSatra meM praranAtha bhagavAna ko dIkSA huii| 16 magasira sudI ekAdazI aparAnha kAla meM azvinI nakSatra meM mallinAtha kI dIkSA huii| 20 baizAkha sudI dazamI aparAnha kAla zravaNa nakSatra meM munisuvrata bhagavAna kI dIkSA huii| 21.prASAr3ha sudI vazamI aparAnha kAla azvinI nakSatra meM naminAtha tIrthakara kI dIkSA huii|| 22 caitra sudI SaSTI aparAnha kAla zravaNa nakSatra meM neminAtha tIrthakara kI dIkSA huii| 23 pauSa kRSNa ekAdazI pUrvAnha kAla vizAkhA nakSatra meM pArzva nAtha tIrthakara kI dIkSA huii| 24 magasira sudI dazamI aparAnha kAla uttarA nakSatra meM zrI varddhamAna kI dIkSA huii| ___ isa prakAra caubosa tIrthaMkaroM ke dIkSA kA samaya varNana kiyA / aba bhAge jisa tIrthakara ke sAtha meM jitane rAjakumAroM ne dIkSA lI yaha bhI batalAte haiN| vIkSA samaya ke sAthI vAsu pUjya bhagavAna ke sAtha 676 rAjakumAroM ne dIkSA lI thii| ... mallinAtha aura pArzvanAtha tIrthaMkaroM ke sAtha 3-3 sau rAjakumAroM ne dIkSA lI thii| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra svAmI ne akele hI dIkSA lI thii| bAkI 16 tIrthaMkaroM ke dIkSA lete samaya pratyeka ke sAtha eka-eka hajAra rAjAoM ne dIkSA lI thii| jisa samaya tIrthaMkara dIkSA lete haiM usa samaya saMsAra meM apane se bar3A anya vyakti na hone ke kAraNa svayaM hI 'UM namaH siddhebhyaH' kaha kara dIkSA lete haiN| unheM tatkAla mana: paryaya jJAna prApta ho jAtA hai / dIkSA kalyANaka ke eka varSa bAda ikSurasa' se bhagavAn RSabhadeva ne pAraNA kI / bAkI tIrthaMkaroM ne dUdha se cauthe dina meM pAraNA kii| samasta tIrthaMkaroM kI pAraNA ke samaya utkRSTa 12 karor3a 50 lAkha tathA [kama se kama ] 5 lAkha 25 hajAra ratnoM kI vRSTi huI / dAtA ke pariNAma ke anusAra hI ratnoM kI vRSTi kama adhika hotI hai / isake sivAya sugandha jala vRSTi, puSpa vRSTi prAdi pAMca pAzcarya tIrthaMkara ke bhojana karate samaya hote haiM / tatpazcAt ve tapasyA karane vana parvata zrAdi ekAnta sthAna meM cale jAte haiM athavA maunapUrvaka deza dezAntaroM meM vihAra karate rahate haiM / chadmasyakAla usahAvIsu vAsA sahassa vArasa cuddshrsaa| vIsa chadumatyakAlo chacciya paumappahe mAsA // 675 vAsAriNa rAva supAse mAsA candappahammitiNi tdo| cadutidubakkA tiduigi solasa cauvagAcaukavI vAsA / 676 / mallijiNe chaddivAsA ekkArasa suvvade jiNe mAsA / gamisAhe raNava mAsA diraNAriNa chappaNNa emijiNe / 677 / pAsajiNe caumAsA vArasa yAsAriNa vttumaajinne| ettiya mete samaye kevalagAra uppaNNaM / 678 / tiloyapaNNati (ca. pra.) muni dIkSA lene ke anantara bhagavAna RSabhanAtha Adi 24 tIrthakara chadmastha avasthA [ kevala jJAna hone se pUrva dazA ] meM nimnalikhita samaya taka rahe-- artha-bhagavAna RSabhanAtha ko muni dIkSA lene ke amantara 1000 varSa taka kevala jJAna nahIM humA yAnI taba taka ve chadmastha rhe| ajitanAtha 12 varSa , saMbhavanAtha 14 varSa , abhinandana nAtha 18 varSa, sumatinAtha 20 varSa', padmaprabha 6 mAsa, supArzvanAtha 6 varSa, 'candraprabha 3 mAsa, puSpadanta 4 varSa, zItalamAtha si Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 varSa, zreyAMsanAtha do varSa, vAsupUjya 1 varSa, vimalanAtha 3 varSa, manantanAtha 2 varSa, dharmanAtha 1 varSa, zAntinAtha 13 varSa', kunthunAtha 16 varSa', paranAtha 16 varSa, mallinAtha 6 dina, muni suvratanAtha 11 mAsa, naminAtha 6 mAsa, neminAtha 56 dina, pArzvanAtha 4 mAsa aura mahAvIra 12 varSa taka chaTmastha avasthA meM rahe / itane samaya taka unako kevala jJAna utpanna nahIM huaa| tIrthaMkaroM ko kevala jJAna hone ko tithi [1] phAguna sudI ekAdazI uttarASADhA nakSatra meM prAdinAtha bhagavAna ko kevala jJAna huaa| [2] pIpa sudI ekAdazI rohiNI nakSatra meM ajitanAtha bhagavAna ko kevala jJAna huaa| [3] kArtika vadI paMcamI mRgisarA nakSatra meM saMbhavanAtha bhagavAna ko kerala jJAna huaa| [ dha sudI : 4 - nAra meM bhinandana bhagavAna ko kevala zAna huaa| [5] vaMzAkha sudI 10 maghA nakSatra meM sumatinAtha ko kevala zAna huaa| [6] vaizAkha sudI 10 citrA nakSatra meM padamaprabhu bhagavAna ko kevala jJAna huaa| [7] phAguna sudI saptamI vizAkhA nakSatra meM supArzvanAtha ko jJAna huaa| [8] phAguna kRSNA saptamI anurAdhA nakSatra meM candra prabhu bhagavAna ko kevala jJAna huaa| [6] kArtika sudI tRtIyA mUla nakSatra meM suvibhanAtha [puSpadanta] bhagavAna ko kevala jJAma huaa| [10] pauSa sudI 14 pUrvA pAlA nakSatra meM zItalanAtha bhagavAna ko kevala jJAna huaa| [11] mAgha vadI amAvasyA zravaNa nakSatra meM zreyAMsanAtha bhagavAma ko kevala jJAna kI utpatti huI / [12] mAgha sudI dvitIyA ko vizAkhA nakSatra meM vAsu pUjya bhagavAna ko kevala jJAna huaa| [13] mAgha sudI chaTa uttarA bhAdrapada meM vimalanAtha bhagavAna ko kevala 6.Ana prApta huaa| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [14] caitra vado pramAvasyA ke dina revatI nakSatra meM ananta nAtha bhagavAna ko kevala jJAna huA / [15] pauSa sudI pUrNimA ke dina puSya nakSatra meM dharmanAtha bhagavAna ko kevala jJAna huaa| [16] pauSa zuklA dazamI ke dina bharaNI nakSatra meM zAntinAbha bhagavAna ko kevala jJAna huaa| . [16] catra mAsa zukla tRtIyA ko kRtikA nakSatra meM kughunAtha bhagavAna ko kevala jJAna huaa| [18] kArtika sudI dvAdazI ko revatI nakSatra meM aranAtha bhagavAna ko kevala jJAna huaa| [16] pauSa mAsa kRSNA dvitIyA ko punarvasu nakSatra meM mallinAtha bhagavAna ko kevala zAna huaa| - [20] vaizAkha kRSNa navamI ko zravaNa nakSatra meM muni suvrata bhagavAna ko kevala jJAna huaa| - [21] magasira sudI ekAdazI azvinI nakSatra meM naminAtha bhagavAna ko kevala jJAna huaa| - [22] Asoja sudI pratipadA citrA nakSatra meM neminAtha ko kevala jJAna ................ .. hamA, [23] caitra kRSNA caturthI vimAA nakSatra meM pArzvanAtha bhagavAna ko kevala jJAna huaa| [24] vaizAkha sudI dazamI ko hasta nakSatra meM bhagavAna mahAvIra ko kevala jJAna huaa| prAdinAtha, zreyAMsanAya, munisuvrata, neminAtha, aura pAzrvanAtha bhagavAna ko pUrvAnhakAla [dopahara se pahale] meM kevalajJAna huyaa| zeSa 16 tIrthaMkaroM ko aparAnhakAla (dopahara pIche) meM caturtha kalyANaka humA / / nava labdhi kevala jJAna ke udaya hote hI arhanta bhagavAna ko 9 labdhiyA~ prApta hotI haiM-1 jJAnAbaraNa karma ke kSaya hone se, kSAyikajJAna, darzanAvaraNa ke kSaya hone se kSAyika darzana, mohanIya ke kSaya hone se kSAyika samyaktva, cAritramohanIya ke kSaya hone se sAyika cAritra, dAnAntarAya karma ke kSaya hone se agaNita jIvoM ko nirmala tatvopadeza rUpa zAnadAna tathA abhayadAna karane rUpa kSAyikadAna, lAbhAntarAya ke kSaya se binA kavalAhAra Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 ( 56 ) [ bhojana ] kiye bhI zarIra ko svastha rakhane vAlI anupama pudugalavarna gAoM ke prApta hone rUpa kSAyika lAbha, bhogAntarAya ke naSTa ho jAne se devoM dvArA puSpa vRSTi Adi kSAyika bhoga, upabhogAntarAya ke kSaya hone se divya siMhAsana, lahU, rahara, manaveza Adi ke hone rUpa kSAyika upabhoga aura boyontarAya -ke kSaya ho jAne se lokAloka-prakAzaka ananta jJAna ko sahAyaka ananta bala pragaTa hotA hai| isakA kSAyika jJAna, darzana, samyaktva, cAritra, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya [bala ] ye labdhiyAM kevala jJAnI avasthA meM hotI haiN| zrAvirbhUta ananta jJAna darzana sukha vIryaM samyaktva cAritra dAna lAbha bhoga upabhoga Adi ananta guNamaya, sphaTika maNirAma nirmala, sUrya bimba sama dedIpyamAna paramodArika zarIra dhArI, nirAmaya, niraJjana, nirvikAraH zuddhasvarUpa, doSakAlAtIta niSkalaMka sahanta deva ko namaskAra hai / bhogAntarAya ke kSaya se anaMta bhoga yAnI puSpa vRSTi ityAdi ananta bhoga kI prApti hotI hai / upabhogAntarAya ke kSaya se ananta bhoga kI prApti, siMhAsana, chatratraya, causaThacamara aSTa prAtihArya, parikara samamvita samavazaraNavibhUti aura vIryAntarAya karma ke nAza se ananta vIrya, ananta sukha, anaMta zravagAhaka, anaMta avakAza, avyA-vAdhatva ityAdi guNa utpanna hote haiM / isa * prakAra bhagavAn ke parama ArahaMta nAma kA cauthA kalyAnaka huA / - Home r AvibhU tAnanta jJAna, darzana, sukha, vIrya, virati kSAyikasamyaktva, dAna, lAbha, bhogopabhoga zrAdi anaMta guNAtvAdi, hAtma savAtkRta siddhasvarUpaH, sphaTika mariNa ke aura sUrya bimba ke samAna dedIpyamAna jo zarIra parimAe hokara bhI jJAna se vyApta zuddha rUpa svastitA zeSa, prameyatva prApta vizvarUpa, nirgatAzeSa, mayatvato, nirAmayaH, vigattAzeSa, pApAMjana puMjatva rUpa niraMjana doSakalAtItatvato niSkalaMka: stebhyo namaH | isa prakAra sayoga kevalI guNa sthAna kA sUkSma kiyA pratipAtI nAmaka tRtIya zukla dhyAna ke bAda prayoga kevalI guNasthAna meM paMca hrasvasvaroccAraNa pramANa kAla meM nirAzrava dvAra vAle samasta zIlaguNa maNibhUSaNa vAle hokara mUlottara karmaprakRti sthityanubhAga pradeza dayodoraNa saba ko vyuparata kiyA nivartinAma kA caturtha zukla dhyAna se sampara karma ko nAza karake siddhatva ko prApta kiyA hai / aba jisa dina mokSa gaye usa dina ko batAte haiM / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) mokSa kalyANaka kevala jJAna ho jAne para bhAva mana nahIM rahatA ataH citta kA ekAgra rahane rUpa dhyAna yadyapi nahIM rahatA kintu phira bhI karma nirjarA kI kArAgabhUta sUkSma kriyA kevala jJAnI ke hotI rahatI hai / vahI sUkSma kriyA pratipAtI nAmaka tIsarA zukladhyAna hai / kevala jJAnI kI prAyu maba a, i, u, R, lU, ina pA~ca hrasva akSaroM ke uccAraNa kAla ke barAbara raha jAtI hai / taba unakI zarIra vacana yoga kI kriyA banda ho jAtI hai / yahI baudahavA~ prayoga kevalI guNasthAna hai aura isa taraha yoganirodha se hone vAlA zeSa cAra aghAtI karmoM [vedanIya, prAyu, nAma, gotra] kA nAza karAne vAlA vyuparata kriyA nivRtti nAmaka cauthA zukla dhyAna hotA hai| pAMca hrasva [eka mAtrA vAle] akSaroM ke uccAraNa yogya svalpa kAla taka caudahaveM guraNasthAna meM rahane ho paranAda sAparata ze? lAI naSTa hone se pUrNa mukti ho jAtI hai| tadananta ra yaha loka ke sabase UMce sthAna para sadA ke liye virAjamAna ho jAte haiM / usa samaya unakA nAma siddha ho jAtA hai| mokSa ho jAne para devagae pAkara mahAna utsava karate haiM vaha mokSa kalyANaka hai| aba tIrthaMkaroM ke mokSa kalyANaka kI tithiyA~ batalAte haiM - 1 mAgha kRSNA caudaza ke dina pUrvAgraha samaya uttarASADha nakSatra meM AdinAtha bhagavAna 1000 muniyoM ke sAtha mokSa gye| 2 caitra sudI paMcamI ko pUrvANha kAla meM bharaNI nakSatra meM ajitanAtha tIrthakara mokSa gye| 3 caitra sudI chaTha ko aparAnha kAla meM mRgazirA nakSatra meM saMbhavanAtha sIrthakara mokSa gye| 4 vaMzAkha sudI saptamI ko pUrvANha kAlameM punarvasu nakSatra meM abhinaMdana nAtha kA mokSa huii| 5 caitra zuklA dazamI ko aparANDkAla meM maghA nakSatra meM sumatinAtha ko mokSa huii| 6 phAguna kRSNA cautha ko aparAmha kAla meM citrA nakSatra meM padma prabhu ko mokSa huii| 7 phAguna vadI SaSThI ko pUrvAhakAla meM anurAdhA nakSatra meM 500 'muniyoM ke sAtha supAzrvanAtha bhagavAna ko mokSa huI / 8 bhAdrapada sudI saptamI ko pUrvAgrahakAla meM jyeSThA nakSatra meM candraprabhu bhagavAna ko mokSa huii| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 prAsoja sudI aSTamI ko aparANha kAla meM mUla nakSatra meM sumiti nAtha bhagavAna ko mokSa huii| 10 kArtika sudI paMcamI pUrvAha samaya meM pUrvASAr3hA nakSatra meM zItalanAtha bhagavAna mokSa gye| 11 zrAvaNa sudI pUrNimA ko pUrvAha kAla dhaniSThA nakSatra meM zrI zreyAMsanAtha bhagavAna ko mokSa huI / 12 phAlguna vadI paMcamI ko aparAhakAla azvinI nakSatra meM 601 muniyoM ke sAtha vAsupUjya bhagavAna ko mokSa pada prApta huaa| 13 prASAr3ha sudI aSTamI ko aparAha kAla uttarA bhAdrapada nakSatra meM 600 muniyoM ke sAtha vimalanAtha mokSa pada ko prApta huye| 14 cai kRSNA amAvasyA ko aparAhna kAla revatI nakSatra meM anantanAtha bhagavAna 700 muniyoM ke sAtha mokSa gye| 15 jyeSTha vadI caturdazI ko puSya nakSatra pUrvAha kAla meM 802 muniyoM ke sAtha dharmanAtha bhagavAn mokSa gye| 16 jyeSTha vadI caudaza ko aparANha kAla aura bharaNI nakSatra meM zAMtinAtha tIrthaGkara 600 muniyoM ke sAtha mokSa gye| 17 vaizAkha sudI pratipadA ko kRtikA nakSatra aura aparAhakAla meM 1000 muniyoM ke sAtha kunthunAtha bhagavAn mokSa gaye 18 caitrakRSNa amAvasyA aparAhna kAlarevatI nakSatra meM aranAtha bhagavAna mokSa gye| 16 phAlguna vadI paMcamI ko aparAhakAla meM bharaNI nakSatra meM 500 muniyoM ke sAtha mallinAtha bhagavAna mokSa gye| 20 phAlguna vadI dvAdazI ko aparAhna kAla meM zravaNa nakSatra meM munisuvrata tIrthakara ne mokSapada pAyA / 21 vaizAkha kRSNA caudasa ko pUrvAhnakAla aura azvinI nakSatra meM naminAtha tIrthaGkara ne mokSa paaii| 22 ASADha vadI aSTamI ko aparAhna kAla citrA nakSatra meM neminAtha bhagavAn 636 muniyoM ke sAtha mokSa gaye / 23 zrAvaNa sudI saptamI ko aparAhna kAla vizAkhA nakSatra meM pAyanAtha bhagavAna 36 bhuniyoM ke sAtha mokSa gaye / / 24 kArtika kRSNA caturdazI prAtaH samaya ke svAti nakSatra meM bhagavAna mahAvIra ne mokSa pada prApta kiyaa| jina tIrthaGkaroM ke sAtha mokSa jAne vAle muniyoM kI saMkhyA nahIM likhI una saba ke sAtha eka eka hajAra muni mokSa gaye haiN| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA... .. sUtraH-- LC (6) ghAticatuSTayASTAdazadoSarahitAH // 10 // artha---jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa. mohanIya aura antarAya ye cAra ghAtiyA karma haiM / kSudhA, tRSNA, bhaya, dveSa, rAga, moha, cintA, vRddhAvasthA, roga, maraNa, sveda, kheda, mada, rati, vismaya, janma, nidrA aura viSAda aise 18 doSa haiM / isa prakAra 18 doSa aura 4 ghAtiyA karmoM se rahita kevalI arhanta hote haiM / -gAthA... sUtra- kAlavasAdojokhavAyA ya dussamaya kAle / avinadunedAviya asUya kotasayapAyeNa // sattacaraNahamadahaM saMjuttosaMgAra usahi / kalahapiyArAgito kuro kohANu gholohi // nArayati rayadudhAvarachAva bubhaujoe ghAti utiyaM / sAharaNaM catisaTTipayaDiriMgamukkojirago jayaU // hatapAbhiru rosorAgo ciMtAjarArujAmacca / khedasedaM madoraha moha jaguThabhega ritpAnokhidA / / samavazaraNaikAdaza bhramayaH // 11 // * aba Age samavazaraNa meM hone vAlI gyAraha bhUmiyAM batAI jAtI haiM / gharaniviDaM dvAdaza yo, jana vistRta mindranIlamaNimaya matirutaM / dhanavakRtaM nelasidudu, gharaNapatha doLa samavazaraNa bhUmivibhAgaM // 12 // vaha samavazaraNa isa bhUmaMDala se 5000 dhanuSa Upara jAkara AkAza meM sUrya aura tArAgaNa ke samAna pratIta hotA hai| usakI cAroM dizAoM meM pAdalaipa auSadhi ke samAna marimaya 20 hajAra sIr3hiyoM kI racanA rahatI hai| vaha samavazaraNa 12 yojana ke vistAra meM hotA hai| jisakI prAMgana bhUmi indra nIlamariNa nirmita hotI hai / vaha samavazaraNa anupama zobhA sahita hotA hai / jisake agrabhAga meM prAsAda caitya bhUmi 1, jalakhAtikA 2, vallIvana 3, upavana 4, dhvajA mAlA kuvalaya bhUmi 5, kalpa vRkSa bhUmi 6 bhavana sandoha (samUha) bhUmi 7, Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 63 ) dvAdazagaraNa pariSkRta pavitratara kSetra prathama pITha, dvitIya pITha 10, tathA siMha viSTaravAlI tRtIya pITha bhUmi 11, isa prakAra kula 11 bhUmiyAM usa samayazaraNa meM hotI haiM / usameM sabase pahale dhulizAla koTa banA rahatA hai| jo ki paMcavarNa ratnoM ke cUrNa se banA huA hotA hai| jisake cAroM bhora cAra daravAje hote haiN| una daravAjoM meM se hokara jaba bhItara Age bar3heM to vahAM mArga meM sabase pahale mAnastambha Ate haiM jo ki cAroM dizAoMoM meM cAra hote haiM / hareka mAnastambha cAroM zrora cAra daravAjoM vAle 3 parakoToM se ghirA huA hotA hai / vaha vahAM 3 pIThikAmarAna vedI para banA rahatA hai| usake cAroM aura cAra sarovara bane rahate haiM / una eka-eka sarovara ke prati 42 kuNDa hote haiM / una mAnastambhoM meM mastaka ke Upara cAroM dizAoM meM cAra bimba hote haiM, jinakA indrAdika deva nirantara abhiSeka kiyA karate haiM / una mAnastambhoM ko dekhakara durabhimAnI mithyAdRSTI logoM kA mAna galita ho jAtA hai / isIliye unako mAnastambha kahate haiM / usake bAda prAsAda caityabhUmi AtI hai| yahAM para eka caityAlaya hotA hai, jo ki vApI, kUpa, tar3Aga tathA vana khaNDa se maMDita pAMca-pAMca prAsAdoM se yukta hotA hai / yaha saba racanA do gavyUti ke vistAra meM hotI hai // 1 // usake Age vedI AtI hai, jo ki cAMdI kI banI huI hotI hai / zraura mariyoM se bane huye sopAnoM kI paMktI se yukta hotI hai| jisake cAroM aura cAra dvAra suvara ke bane huye rahate haiN| una gopuroM ke Upara jyotiSka deva dvArapAla kA kAma karate haiM / usa vedI ke bhItara kI ora jaba kucha grAge caleM to jala kI bharI huI khAtikA prAtI / vaha khAtikA nAnA prakAra kI suvarNamaya sIr3hiyoM se yukta hotI hai / usa khAI meM kamala khile huye hote haiM aura haMsa cakravAkAdika jalacara jIva madhura zabda karate huye kilola karate rahate haiM / usI meM sura, vidyAghara vagairaha bhI jalakrIr3A karate rahate haiM / usa khAI ke donoM taToM para nAnA prakAra ke latA maMDapa bane rahate haiM / vaha khAI 1 yojana ke vistAra meM hotI hai / isake Age rajata kI banI huI aura mariyoM se jar3ita aisI sopAna paMkti se yukta 1 suvarNamaya vedI prAtI hai| jisake cAroM ora cAra daravAje hote haiM, jinake Upara jyotiSka deva dvArapAla kA kAma karate haiM / isake prAge 1 yojana vistAra meM vallI vana AtA hai| jisameM punnAga, tilaka, bakula, mAdhavI kamala ityAdi nAnA prakAra kI latAyeM suzobhita hotI / unalatAnoM ke Upara gandha-lubdha bhore maMDarAte rahate haiM / usI ballI vana meM Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sugandhayukta phUla vAle latA maNDapa bane huye hote haiN| jina meM sura-mithuna krIDA karate rahate haiM / isake Age suvarNamaya parakoTA pAtA hai jo ki rajata aura mariNayoM se bane huye sopAnoM se yukta hotA hai / usake cAroM ora cAroM dvAroM para yakSakumAra dvArapAla kA kAma karate haiM / phanAr3I zloka.--- tridaza mithuna prasaMgadi / udita mahArAga vihaMgakula nisthAda pu-|| ride se vazoka spt| cchada caMpaka cUtavanacatuSTaya makku // 13 // azoka, saptacchada, ka tathA grAma ye vana hote haiN| ina vanoM meM iso nAma vAlA eka-eka caitya-vRkSa bhI hotA hai / joki cAra daravAjoM vAle tInatIna parakoToM se yukta aura 3 pITha ke Upara pratiSThApita hotA hai| jisake mUla bhAga meM cAroM dizAoM meM arhanta bhagavAna ke bimba virAjamAna hote haiM, joki pATha prakAra ke prAtihAryo se suzobhita huA karate haiN| ina caityavRkSoM ke parikara svarUpa mandAra, meru, pArijAta, tAla, hintAla, tamAla, jambU, jambIra prAdi nAnA prakAra ke vRkSa tathA kRtrima nadI krIr3Agiri, latAbhavana Adi Adi kI racanA hotI hai / ina kRtagiriyoM ke Upara manda manda pavana se hilatI huI dhvajAyeM bhI haiM / isake Age calane para donoM bhAgoM meM 62 nATyazAlAyeM hotI haiM, joki candramA ke samAna safeda barNa tathA tIna tIna khaMDa vAlI hotI haiN| eka eka nATyazAlA meM battIsa battIsa nATaka sthala hote haiM jisake pratyeka sthala meM battIsa battIsa nartakiyAM nRtya karatI huI bhagavAna kA yaza gAna karatI haiN| ina nATyazAlAoM ke samIpa dhUpa-ghaTa hote haiN| jinameM se kAlAgara vagairaha dhUpa kA dhuA~ nikalakara do kosa taka phailatA rahatA hai / yaha upavana bhUmi eka yojana vistAra meM hotI hai| isake Age eka svarNa vedikA pAtI hai, jisake cAroM tarapha cAra daravAje hote haiM / joki suvarNa aura marigamaya sopAnoM se yukta tathA yakSa nAmaka dvArapAloM se saMrakSita hote haiN| isake tIsare bhAga meM Age jAkara dhvajasthala pAtA hai| gajasiMha vRSabha garur3A / myujamAlA haMsacakrazikhi vastra moha / dhvajavu tatparivAra / dhvaja dhvajabhUmiyoL virAjisuttikuMm // 14 // gaja, siMha, vRSabha, garur3a, ambujamAlA, haMsa, cakra, zikhi ( mayUra ), vastra tathA brIhi ina dasa prakAra ke cinhoM se cinhita Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D ( 65 ) dhvajAyeM hotI haiN| cAroM dizAoM meM se pratyeka dizA meM ina dasa prakAra kI dhvajAoM meM se eka-eka prakAra kI dhvajA ekasI prATha 2 hotI haiM / jo suvarNa ke stambhoM meM lagI huI hotI haiM aura manda manda vAyu se hilatI rahatI haiM / una dhvajadaMDoM kI UMcAI 25 dhanuSa aura moTAI 88 aMgula kI hotI hai / iha ke eka mahAdhvajA ke prati ekasau ATha 2 kSudra dhvajAyeM huA karatI haiM / ye mahAdhvajAyeM cAroM dizAoM kI milakara kula 4320 hotI haiM / aura inako kSudra dhvajAyeM 466560 hotI haiM | saba dhvajAyeM milAkara 470880 ho jAtI haiM / isake Age eka svarNamaya parakoTA zrAtA hai| jisake cAroM ora 4 daravAje hote haiM / jinameM svarNa aura maNiyoM se banI huI sIr3hiyA~ lagI rahatI haiM / vahA~ para nAgendra nAmaka deva dvArapAla kA kArya karate haiM / kAnaDI zloka: devottara kurugaLakalpAvanijAtaMgaLe llamidalantadaka / spAyanija ke illene, devarakalpAvanItalaMsogamigu // 15 // usake prAge kalpa vRkSoM kA vana AtA hai / una vanoM meM kalpanAtIta zobhA vAle dasa prakAra ke kalpa vRkSa hote haiM joki nAnA prakAra kI latA valliyoM se veSTita rahate haiM / usameM kahIM kamala hote haiM, kahIM kumuda khile huye hote haiM, jahA~ deva vidyAdhara manuSya krIr3A kiyA karate haiM, aisI kIr3A - zAlAyeM hotI haiM / isa kalpa-vRkSoM saMtAnaka, aura tIna koToM se yukta cAroM dizAoM meM kahIM para uttama jala se bharI huI vApikAya hotI haiN| ke vana meM pUrvAdika cAroM dizAoM meM krama se nameru, mandAra, pArijAta nAmaka cAra siddhArtha vRkSa hote haiM / ye vRkSa bho zrI lona mekhalAoM se mukta hote haiM / jinake mUla bhAga meM cAra pratimAyeM hotI haiN| joki bandanA karane mAtra se bhavyoM ke pApoM ko naSTa kara detI haiM / ina siddhArthaM vRkSoM ke samIpa meM hI nATyazAlA, khUpa kuMbhAdi sarvaM mahimA pUrvokta kathanAnusAra hotI hai| yaha kalpavana eka yojana vistAra meM hotA hai| aba isake Age eka svarNamaya vedI banI huI hotI hai / yaha bhI pUrvokka prakAra cAroM ora cAra daravAjoM se yukta hotI hai| isake Age bhItara kI ora bhavana bhUmi prAtI hai / jahA~ para suramithuna gota nRtya jinAbhiSeka, jina stavana vageraha karate hue prasannatA pUrvaka rahate haiM / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra: ( 66 ) dvAdaza garAH // 12 // isake Age indra nIla maNimaya sopAnoM se yukta eka sphaTikamaya koTa AtA hai usake bhI cAroM ora cAra daravAje hote haiN| vahA~ kAlIdeva dvArapAla kA kAma karate haiM, jisake andara kI ora jAkara sphaTika maNimaya solaha bhisiyoM se vibhAjita cAroM dizAoM meM 12 koThe hote haiM / jinameM ye bAraha gae hote haiM / sabase pahale sarvajJa vItarAga bhagavAna ke dAyIM ora apane kara kamaloM ko jor3akara gaNadhara deva, pUrvadhArI, vikriyA RddhidhArI, avadhijJAnI manaH paryayajJAnI, vAdI muni, ziSya muni aise sAta prakAra ke RSiyoM kA samUha hotA hai / vahA~ se prAge kalpavAsinI deviyAM rahatI haiM / 1 usake Age AryikA va zrAvikA samUha hotA hai| isake Age vIthI hai / usake Age jyotiSI deviyA~ hotI haiM / usake Age vyantarI deviyA~ hotI haiM / usake Age bhavana vAsino deviyA~ hotI haiN| tatpazcAt dUsarI bIthI A jAtI hai / usake Age vyantaradeya, jyotiSka deva, bhavana vAmI deva hote hai / tadanantara tIsarI vIthI A jAtI hai| isake bAda kalpavAsI deva hote haiM / isake bAda cakravartI, mukuTa-vaddha maMDalezvara, mahAmaMDalezvara, bhUvara, khecara ityAdi sabhI taraha ke manuSya hote haiN| usake grAge siMha, vyAghra, sarpa sarisRpa, hAthI, ghor3e, mahiSa meSa, musA, bilAva, vividha bhA~ti ke pakSI aise tiryaJca yoni ke jIva paraspara virodha se rahita upazAnta bhAva se milakara eka ho sthAna meM rahate haiM / isake bAda cauthI bothI zrA jAtI hai| yaha eka koza ke vistAra meM pradakSiNArUpa garama bhUmi hotI hai / zloka -- kalpavanitAryA, jyotirvana bhavanabuvati bhuvavanajA / jyotiSka kalpadevA naratiyaMco vasanti veSTanupUrvam ||2|| isakA artha Upara diyA hai / usake Age indra nIla mariNamaya sopAna se suzobhita vaimAnika deva, dvArapAla ke dvArA virAjita cAra prakAra ke gopura sahita sphaTikamaya vedikA zobhAyamAna hai / vaha isa prakAra haiM / zloka kAnar3I meM: anupamabaiDUrya, kanakakana zatsarvarala mappeM / dhanugaLunAku kramaviM, danAlkumutsedhamadhya pITha trapadozh / / 17 / / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (67) vahAM se Age cAroM dizAoM meM dharmacakra ko dhAraNa kiye huye yakSendra ke dvArA aneka prakAra ke praSTa dravyoM se pUjanIya tathA atyaMta manohara devoM ke sAtha pUjanIya 750 dhanuSa vistAra vAlA arthAt viSkambha vAlA bhagavAna kA prathama pATha hai| usake Upara aneka prakAra kI dhvajAnoM tathA arcanAoM se alaMkRta pUrva siMhAsana ke samAna arthAt pUrva pITha ke samAna atyanta vistAra vAlA dvitIya pITha hai| usake Upara 1000 dhanuSa vistAra vAlA sUrya vimba ke kiraNa ke samAna mUla se lekara 600 daMDa caur3AI aura 100 dhanuSa UMcAI vAlI gaMdha kuTI hai / paramAtmA ke carama zarIra ke aMtaraMga yukta sugaMdha parama suzobhita tribhuvananAtha bhagavAna kA noTa hai| Age bhagavAna ke pATha mahA prAtihArya kA varNana karate hai-- sUtra:-- aSTa mahAprAtihAryANi // 13 // zloka kanAr3I zrImadazoka muSakoMDe , pUmaLepara bhASe viSTiraM yamarIja / bhAmaMDalaMtriloka, svAmitvada lAMchanaM garaNAnakasahitaM // 17 // arthAt bhagavAna ke pIche azoka vRkSa, Upara tIna chatra, puSpa vRSTi, sAta sau aThAraha bhASA, camara, bhAmaMDala, siMhAsana dundubhi ATha prAtihArya haiN| aThAraha mahAbhASAyeM gAthA-- pravarasamAbhAsA khullayabhAsAya sayAI satta tahA / akkharamaNakvarappaya saegIjIvAraNa sayalabhAsAo // 38 / / edAsu bhAsAsU taaluvdNtolkNtthvaavaare| parihariya ekkakAlaM bhabajaNe divyabhAsitta // 36 / . pagadIe akkhaliyo saMjhasidayammi evamuhasAriNa / ripassaradi NiruvamANo divvajhuNI jAva joyaNamaM // 40 // pravasesakAlasamaye gaNaharadevidacakkavaTTIyaM / paNhANarUvamatthaM divajhaNI na sattabhaMgIhi // 41 // siya asthi raNasthi ubhayaM abbetavyaM puNevi tattidiyaM / dababamhi sattabhaMgI prAdesavasee saMbhavAdi // 42 // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khavva paMca atthI sattavi taccAya evapayatthAya / rAyazikkhevapamAraNaM divvajhaNI bhaNi bhavbAraNaM // 43 // jigavaMdaNA payaTThA pallAsaMkhejja bhAgaparimANaM / cita tiviviha jIvA ikkeke samavasaraNesu // 44 // artha-aThAraha mahAbhASA, sAta sau choTI bhASA tathA saMzI jIvoM ko aura bhI akSarAtmaka (akSaroM se likhane yogya), anakSarAtmaka bhASAeM haiM una sabhI bhASAoM meM tAlu, dAMta, moTha, kaNTha ko binA hilAye calAye bhagavAna kI kAraNI bhavya jIvoM ke liye pragaTa hotI hai / bhagavAna kI vaha divya dhvani svabhAva se (tIrthakara prakRti ke udaya se bacana yoga se, binA icchA ke) asavalita (spaSTa) anupama tInoM sandhyA kAloM meM hai muharta tama nikalatI hai aura 1 yojana taka jAtI hai| zeSa samaya meM gaNadhara, indra tathA cakravartI ke prazna karane para bhI divya dhvani sAta bhaMgamaya khiratI hai / __ syAt, asti, syAt nAst,i syAt asti nAsti, syAt pravaktavya, syAt asti pravaktavya, syAt nAsti pravaktavya aura syAt Asti nAsti abaktavya' ye sAta bhaMgI padArthoM meM Adeza (jijJAsA) ke vaza se hotI haiN| chaha dradhya, pAMca astikAya, sAta tatva, nau padArtha, pramANa, naya, nikSeppa prAdi bhaviSya bhagavAna kI divya dhvani bhavya jIvoM ko pratipAdana karato hai| jinendra bhagavAna kI bandanA ke liye samavazaraNa meM Aye hue aneka prakAra ke jIva palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hote haiM / samavazaraNa ke prAkAra vedikA aura toraNa kI UMcAI bhagavAna ke zarIra se cAra guNI hotI hai| (kanar3I chaMda) milirva patAke ineseghava, TTale indezamAnamappa vistRta vedI / kula masamAnaM vistRta, vilasat prAkAramuniraMtara meseguM // 18 // arthAt mAnastaMbha, prAsAda, caityAlaya, caityavRkSa, dhvaja daMDa, gopuradvAra, kRtagiri, navastupa aura lakSmI maMDapa ye sabhI 12 gaNa deha ke pramANa haiM / aura bhItara tathA bAhara ke sampUrNa, gopuroM meM nava nidhi se zobhita ucita aSTa, maMgala dravya vagairaha pratyeka 100 hote haiN| naisarpa, piMgala, bhAjura, mAraNapaka, saMda, pAMDuka, kAlazrI, baratatva, tathA tejodbhAsi mahAkAla ye nava nidhiyA~ haiN| aSTa maMgala dravya gAthA--- - artha-tIna chatra, camara, darpaNa, bhRgAra, paMkhA, puSpa mAlA vratakalaza, Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) svastika (sAthiyA) jhArI ye ATha maMgala dravya haiM / aura dhUli prAkAra ke bAharI tarapha 100 marakata maNi ke baMdana vAra ( toraNa ) lAina se prAge sau sau hotI hai / aura umakA vistAra gavyUti pramANa hotA hai / vIthI (galI) meM dhUli prAkAraroM se gaMdharva vyaMtara devoM kI vedikA tathA sphaTikamaya dIvAla hai| isa prakAra vividha bhA~ti ke atizayoM se yukta samavazaraNa meM--- zloka-- tatraca marjatyunma ca vidveSo naiva mmmthonmaavH| rogAntaka bubhukSA pIDAca na vidyate kAcit // artha-janma, maraNa, kopa, kAmodka, roga, vyasana, nidrA, bhUkha, pyAsa ityAdi pIr3A jIvoM ko nahIM hotii| aura abhavya tathA asainI jIva samavazaraNa meM kabhI nahIM jAte / mithyA--dRSTi jIvoM ko samavazaraNa meM praveza karate hI samyagdarzana ho jAtA hai / gUgA samavazaraNa meM jAte hI bolane lagatA hai, aMdhA dekhane lagatA hai, baharA samavazaraNa meM jAkara sunane lagatA hai| lUle laMgar3e samavazaraNa meM jAte hI ThIka taraha se calane lagate haiN| pAgaloM kA pAgalapana vahAM jAkara dUra ho jAtA hai, kor3hI jaise mahArogI kA zarIra samavazaraNa meM praveza karate hI niroga hokara sundara bana jAtA hai| viSa vAle prANI samavazaraNa meM jAte hI nirviSa ho jAte haiN| vyAdhi-pIr3ita jana samavazaraNa meM jAte hI sarva vyAdhiyoM se mukta ho jAte haiN| aga ( ghAva-jakhma ) vAle loga yahA~ jAkara praNa se rahita ho jAte haiM / Apasa ke virodhI jIva samavalaraNa meM jAte hI mitra ke samAna ho jAte haiM, jina jIvoM kA Apasa meM virodha hotA hai aura sadA lar3ate jhagar3ate haiM ce yadi samavazaraNa meM pahuMca jAye to usI samaya virodha chor3a kara mitra bana jAte haiN| siMha, aura hAthI, billI aura cUhA, meMDhaka, aura sarpa ityAdi jAti-virodhI jIva bhI apane apane vaira ko chor3a kara Apasa meM baccoM ke samAna prema karane lagate hai| aura puna:--- zloka kAnar3I meM / . nuta dharma kathana mallade hitakara saMdarma kAryamallade vipulo| nnata dharma cinteyallade zatavivudhadhapana sabheyomilluLa dhenu / artha-bhagavAna ke samavazaraNa meM jitane bhI jIva baiThe hote haiM ye apane sampUrNa vikAroM se rahita hokara saddharma kathAoM ko sadA cintavana karate rahate haiN| sau indroM se bandanIya tribhuvana nAtha bhagavAna ke samavazaraNa meM dharma kathA yA uttama ..dharma kArya ke sivAya anya koI kArya nahIM hotaa| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) zloka kAnar3I meMcitrAtapatravi patra banasthALiyamilise gagana deseyaM / citrase tirITa kiraNaM, dAnizat vivazapatigaLaMteLataMdara // 20 // yaNagandhAkSatkusumdi enumacarudIpadhapaphalasaMkula di // 21 // jinapatipUjotsavakara mAdi bvAtriMzatadindra rantakatavara // 22 // uparyukta samavazaraNa kI vibhUti bhagavAna ke upabhogAntarAya karma ke kSaya se hotI hai| aise jinadeva kI ArAdhanA bhavya jIvoM ko sadA karate rahanA caahie| sUtra anaMta catuSTayamiti // 14 // artha-anaMta jJAna, anaMta darzana, anaMta sukha, anaMta vIrya ye anaMta catuSTaya haiN| 1 jisa jJAna kA anta nahIM hai use anaMta jJAna kahate haiN| atIndriya jJAna vyavahAra naya se lokAloka ko pratyakSa rUpa se jAnatA hai aura nizcaya naya se apane zuddhAtma svarUpa ko jAnatA hai| 2 jisa darzana kA aMta nahIM hai yA vinAza nahIM hai aura jo vyavahAra naya se lokAloka ko pratyakSa rUpa se dekhatA hai tathA jo nizcaya naya se zuddha svarUpa ko dekhatA hai vaha anaMta darzana hai| 3 jisa sukha kA aMta nahIM hai vaha anaMta sukha yA atIndriya sukha hai| 4 jisa vIrya kA nAza nahIM hai vaha anaMta vIrya hai / vahI anaMta sabala aura vahIM anaMta zakti hai / uparyukta ananta catuSTayoM ke dhAraka caubIsa tIrthaMkara parama devoM ne apane zepa sampUrNa karmoM ko naSTa karake anaMta guNa paripUrNa zuddhAtma bhAvanA ke phala ko prApta kiyA tathA aise siddha-sAdhya, buddha bodha, kRta kRtya, ityAdi vizeSaNoM se mukta una siddha parameSThiyoM ko maiM namaskAra karatA huuN| isa prakAra kahA huA bhI hai ki-- ____ zuddha catanyapiDAya siddhAya sukhasaMpade / dhimalAgamAsAdhyAya namostu parameSThine // isa prakAra nava sUtroM ke dvArA tIrthakara kI vibhUti kA varNana kiyA gyaa| aba Age pAMca sUtroM ke dvArA cakravartI kI vibhUti kA varNana karate haiN| dvAdaza cakrayatina :- // 15 // 1 zrIsena, 2 puMDarIka, 3 vacanAbhi, 4 vajadatta, 5 ghanaghoSa, Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 cArudatta, 7 zrIdatta, 8 suvarNabhadra, 6 sUvallabha, 10 guNapAla, 11 dharmasaina, 12, kIrtighoSa, ye atIta kAla ke 12 cakravartI haiN| 1 bharata, 2 sagara, 3 madhavA, 4 sanatkumAra, 5 zAMti, 3 kuthu, 7 paraha, 8 subhauma, 6 mahApadma, 10 harisena, 11 jaya sena, 12 brahmadata, ye bAraha cakravartI vartamAna kAla ke haiN| 1 bharata, 2 dIrghadanta, 3 muktadanta, 4 gUDhadanta, 5 zrI sena, 6 zrI bhUti, 7 zrI kAnta, 8 papa, 6 mahApadma 10 citra vAhana 11 vimala vAhana, aura 12 ariSTasena ye bhAvI kAla ke cakravartI haiN| 1 vartamAna kAla ke cakravatiyoM meM bharata 500 dhanuSa UMce zarIra vAle aura 5400000 pUrva varSa Ayu vAle the| 2 samara cakravartI kA zarIra 450 dhanuSa pramANa aura 7208000 pUrSa varSa Ayu thii| 3 maghavA cakravartI kA zarIra sAr3e bayAlisa dhanuSa pramANa aura 500000 varSa Ayu thii| 4 sanatakumAra cakravatI kA zarIra 42 dhanuSa pramANa aura 300000 varSa Ayu thii| 5 zAntinAtha cakravartI kA zarIra 40 ghanuSa pramAraNa aura 100000 varSa Ayu thii| 6 kuthunAtha cakravartI kA zarIra 35 dhanuSa pramANa aura 65000 varSa pramANa vAyu thii| 7 araha cakravartI kA zarIra 30 dhanuSa aura 84000 varSa pramANa prAyu thii| 8 subhauma cakravartI kA zarIra 28 dhanuSa pramANa aura 60000 varSa pramANa prAyu thii| 6 mahApadma cakravartI kA zarIra 22 dhanuSa aura 30000 varSa pramAraNa Ayu thii| 10 hariSeNa cakravartI kA zarIra 20 dhanuSa aura 10000 varSa pramANa bhAyu thii| 11 jayasena cakravartI kA zarIra 15 dhanuSa pramANa aura 3000 varSa Ayu thii| 12 brahmamadatta cakravartI kA zarIra 7 dhanuSa pramANa aura 700 varSa pAyu yo| . ... -- - -- - Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ina sabhI cakravatiyoM kA zarIra svarNamaya thaa| sUtra saptAMgAli tara rAjA, grAmAdhipati, janapada, durga, bhaMDAra, SaDaMgavala tathA mitra, aise cakravartI ke sAta aMga hote haiN| SaDaMga bala ye haiM..--cakravala, 8400.00 bhadra hAthI, utane hI ratha, 18 karor3a uttama nasla ke ghor3e, 84 karor3a vIra bhaTa, aneka deva bala, aneka vidyAdhara isa prakAra SaDaMga bala hotA haiN| sUtra--- caturdaza ratnAni // 17 // cakra, chatra, asi, daMDa, mariNa, kAkanI aura camaM ye sAta ratna acetana haiN| gRhapati, senApati, gajapati, azva, sthapati, purohita tathA strI rala, ye sAta cetana ratna haiM / isa prakAra ina caudaha ratnoM ko mahA ratna kahate haiM / aura inakI eka-eka hajAra yakSa rakSA karate haiN| aba Age unakI zakti ko batalAte haiN| cakravartI ke prati yadi koI pratikUla ho jAtA hai to usakA sira cakrarala ke dvArA usI samaya hAtha meM A jAtA hai / sampUrNa dhUpa, varSA, dhUli, aole, tathA vanAdi kI bAdhA ko dUra karane ke liye chatra ratna hotA hai / 3-cakravartI ke citta ko prasanna karane vAlA asi ratna hotA hai / 4-048 kosa pramANa samasta senA ko bhUmi ke samatala karane vAlA daha ratna hotA hai| 5 jo icchA ho use pUrA karane vAlA mariNa ratna hotA hai / 6 jahA~ aMdherA par3A ho vahA~ candra sUrya ke prAkAra ko prApta kara prakAya karane vAlA kAkinI ratna hotA hai| 7 nadI nada ke Upara kaTaka ko pAra karane ke liye carma ratna hotA hai| 8 rAja bhavana kI samasta vyavasthA karane ke lie gRhapati ratna hotA hai / prAyaM khaMDa ke atirikta pAMca mleccha khaMDoM ko jItane vAlA senApati * ratna hotA hai| 10 cakrI ke jitane bhI hAthI haiM unako jItakara hastagata karane vAlA sabase mukhya hAthI gaja ratna hotA hai| 11 timizraguphA ke kapATa sphoTana samaya meM jaba usameM se jbAlA / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikalatI hai taba cakravartI ko turanta hI bAraha yojana uchAlakara dUra le jAne bAlA azva rasna hai| . 12 cakravartI kI icchAnusAra prAsAda Adi ko banAkara tadanukUla sahAyatA karane vAlA sthapati ratna hotA hai| 13 cakravartI ke antaHpura meM jo 96000 striyA~ hotI haiM ve sabhI apane-apane mana meM yaha mAnatI raheM ki zAma se lekara subaha taka cazvartI mahArAja to mere pAsa rahe, isa prakAra kI adbhut vikriyA zakti ke dhAraka cakravartI kI kAmavAsanA ko zAnta kara dene vAlA strI ratna hotA hai / 14 sampUrNa kaTaka sainya ko dharma karmAnuSThAna se calAne vAlA purohita ratna hotA hai / cakravartI ke sAr3he tIna karor3a baMdhuvarga aura saMkhyAta sahasra putra, putriyA~, 361 zArIrika vaidya tathA 361 rasozyA hote haiM / aura eka eka rasoiyA 360 dina taka DhAI dvIpa meM rahane vAlI divyauSadhi ko annapAnAdi meM gilAkara grAsa banAtA hai| phira 32 grAsoM meM se kevala eka grAsa nikAlakara 48 yojana pramANa meM rahane vAlI samasta senA ko khAne ko detA hai aura use khAkara pAnI pIte hI jaba sabhI ko ajIrNa ho jAtA hai taba baha grAsa cakravartI ke khAne yogya paripakva hotA hai| aise 32 grAsoM ko cakravartI pratidina pacAne vAlA hotA hai| - una prAsoM meM se strI ratna, gajaratna, azvararana, kevala eka eka grAsa ko pacA sakate haiN| aba cakravartI kI indriyoM kI zakti ko batalAte hai| 12 yojana kI dUrI para yadi koI bhI vastu gira jAye to usakI AvAja cakravartI karNa dvArA suna sakate haiM / 47263 sAdhika yojana taka ke viSaya ko dekhatA hai / prANa aura sparzana indriya se 60 yojana jAnatA aura sUghatA hai| 32 camara 24 zaMkha, utanI hI, bherI paTaha, yAnI 12 merI aura 12 paTa hote haiN| ina sampUrNa kI dvAdaza yojana taka dhvani jAtI hai / inake sAtha 16000 magapati ( maMga rakSaka) deva hote haiN| 32000 mukuTa-vaddha, itanI hI nATya zAlA, utanI hI saMgIta zAlA, utane hI deza, vRta vRtAnta taka Adi hote haiM / 66 karor3a grAma, cAra dvAra vAle prAkAra vAle 75 hajAra nagara, nadI veSThita 16 hajAra gAMva, parvata veSThita 24 hajAra kharvaDa, pratyeka grAma ke lie 500 mukhya, 400 maDaMva, ratna yogI nAma ke 48 hajAra paTTana (nagara) haiM / samudra aura khAtikA se ghirA humA 66 hajAra droNa mukha nagara hote haiM / 16 hajAra vAhana haiM / cAroM . ora se ghire hue haiM 28 hajAra kile hote haiM / antara dvIpa 56 haiN| 600 pratyantara . haiM / 700 pratyaMtara kukSi nivAsa aTavI haiM / 800 kaSA hai| 3 karor3a gAya Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (e) haiN| 1 karor3a sthAna haiN| 1 lAkha karor3a bhaise haiM / 10 hajAra mleccha rAjAnI ke dvArA cakravartI suzobhita hotA hai / satra nava nidhayaH // 18 // pratyeka eka eka hajAra yakSa devoM se rAzi naunidhiyAM hotI haiN| 1-tInoM RtuoM ke yogya dravya ko denI vAlI kAla nidhi hai / 2 nAnA prakAra ke bhojana vizeSatA ko dene vAlI mahAkAla nidhi hotI hai| 3 pratyeka godhUmAdi sampUrNa dhAnya ko dene vAlI pANDu nidhi hai / 4 asi, mUsala, ityAdi nAnA Ayudha ko dene vAlI mANavaka nidhi hai| 5 tata, vitata, dhana, sUzira bheda bAlevAditroM ko dene vAlI zaMkha nidhi hai| 6 aneka prakAra ke mahala makAna Adi ko dene vAlI naisarpa nidhi hai / 7 svargIya vastroM kI spardhA karane vAle bezakImatI vastra ko dene vAlI padma nidhi hai| 8 strI puruSoM ko unake yogya AbharaNa dene vAlI piMgala nidhi hai| 6 vana, baMDUrya, marakata mAnikya, padma rAga, puppa rAga Adi ko dene vAlI sarvarala nidhi hai| ina nidhiyoM meM se cakravartI kI prAjJAnasAra cAhe jitanI bhI cIja nikAla lI jAya to bhI aTUTa rahatI haiN| sUtra-- __ dazAMgabhogAni // 16 // divya nagara, divya bhojana, divya bhojana, divya zayana, divya nATya, divya prAsana, divya ratna, divya nidhi, divya senA, divya vAhana aise dazAMga bhoga cakravartI kI vibhUtiyAM haiN| mAge nava baladeva kA varNana karane ke lie sUtra kahate haiM / nava balavevAH // 20 // yaha nava baladeva isa prakAra haiM / 1 zrI kAnta, 3 zAnta citta, 3 vara buddhi, 4 manoratha, 5 dayAmUrti, 6 vipula kIrti 7 prabhAkara, 8 saMjayaMta, 6 jayaMta, ye atIta kAla ke baladeva hai| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * (**) ratha, vijaya, acala, sudharma, sutrama, sudarzana, naMdimitra, rAma, padma yaha vartamAna kAla ke baladeva haiM / gAyA sagasidi dusuda sUrAM, saMgati sassatara sabhA lahi / saha paTTitisa saMtarasahasa cArasaya mAhU thale / zrartha - vijaya kI 87 lAkha, acala kI 77 lAkha, suSamaM ko 67 lAkha, suprabha kI 37 lAkha, sudarzana kI 17 lAkha, naMdimitra ko 37 hajAra, rAma kI 12 hajAra padma kI 12 hajAra varSa Ayu hai / sUtra - vAsudeva prativAsudevanAradAzceti // 21 // kAkustha, barabhadra, samudra, saMsRSTa, varavIra, zaMtrujaya, damitAri, priya darzana aura vimala vAhana yaha atIta kAla ke nava vAsudeva hai / nisubha, vidyataprabha dharaNIzikha, manovega, citravega, dRDharatha, vajrajaMgha vidyadaMga, prahalAda aise pratIti kAla ke prati vAsudeva haiM / tripRSTha, dvipRSTha, svayaMbhU, puruSottama, puruSasiMha, puruSavara, puDarIka, dattanArAyaNa, kRSNa yaha vartamAna kAla ke vAsudeva haiM / azvanIva, tAraka, meraka, nisuMraMbha, madhukaiTabha, balI, praharaNa, rAbaNa, jarAsaMdha yaha vartamAna kAla ke nava prativAsudeva haiM / prati nArAyaNa naMdi naMdI mitra, nandana, naMdibhUti, bala, mahAvala, atibala, tripRSTha, dvipRSTha yaha bhAvI kAla ke nava vAsadeva hai / nArAyaNa bhaviSyat 1 - zrI kaMTha, 2 - harikaMTha, 3-nIlakaMTha, 4- azva kaMTha, 5- sukaMTha, 6 - zikhikaMTha, 7-prazvagrIva, 8--hayagrIva, 6- madhura grIva, ye bhAvI kAla ke nava pratidAsudeva haiM / bhaviSyat (1) bhIma (2) mahA bhIma (3) 2 (4) mahArudra (5) kAla ( 6 ) mahAkAla (7) durmukha ( 5 ) narakamukha (6) adhomukha ye nava nArada vartamAna kAla ke haiN| aba unakI prAyu batAte haiM / gAthA zeyAdipanasvahari pana chaTTaradugavirahamati duganacake baTTATTamasU vihaga birahinemi kAla jokyannoha // samaya culasidivitari saTThitisa dazalakkhapaNa saThi / batIsau khorekaM sahasa mAussa madhya cakkImas // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ( 6 ) artha-54 lAkha, 72 lAkha, 60 lAkha, 30 lAkha, 10 lAkha, 65 hajAra, 32 hajAra 12 hajAra aura 1000varSa artha cakravartI kI Ayu kramazaH hotI hai / aba inakI utsedha [cAI] ko kahate haiN| gAthA sITIsattarisaThI paNApapatAla UAtIsAriMga / vAvosasolavasaghaNu kesittivayAmi uccheho // 47 // artha-80, 70, 60, 50, 45, 26, 22, 16, 10 dhanuSa nArAyaNa ke zarIroM kI kramazaH UMcAI hai| gAthA eve nava paDisatUrarAvAraNa hatthehi vAsudevAraNaM riNaya cakkehi rosa sabhAhadA natiriNaraya khidi / / 4 / / avaMgA vAsudevAyuninidAnA bhvaantre| prayogAzca vidurvAsukezavAH pratizatravaH // paDhame sattamivaNe, paragachaTTimapacca vigavo dtto| nArAyaNo cautthi kasino taviyaggava apApA / artha----ye pratinArAyaNa yuddha meM nArAyaNa ke dvArA cakra se mAre jAte haiM aura naraka ko jAte haiM // 48 // artha-baladevoM meM pATha mokSagAmI haiM / anta ke baladeva brahmakalpa se pAkara kRSNa janna bhAvo tIrthakara hoMge unake vahAM samavazaraNa meM pramukha gaNadhara hoMge / tadanantara mokSa jAveMge / nArAyaNa pratinArAyaNa naraka jAte haiM // 46 // artha--pahalA nArAyaNa sAtaveM naraka meM, 5 nArAyaNa chaTe naraka meM, eka pAMcaveM meM, eka cauthe naraka meM aura pratima nArAyaNa tIsare naraka meM gayA hai| pratinArAyaNa bhI isI prakAra naraka gaye haiM // 5011 . . gAthA- kalahappiyA kadApi dhammararAvAsudevasamakAlA bhambhAriNarayagade hisAdesena gacchati // 50 // artha-nArada kalahapriya hote haiM, brahmacArI hote haiM, kucha unako dharma se bhI rAga hotA hai / nArAyaNoM ke samaya meM hote haiM / aura mara kara saraka jAte haiN| sUtra :-- ekAdaza rudrAH / / 22 // bhImathalI, jisa zatru, rudra, vizvAnala, supratiSTha, acala, puMDarIka, ajitaMdhara, ajitanAbhi, pITha, sAtyaki, yaha 11 rudra haiN| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (we) sUtra-- usahaba kAbe paDhamadusatvararAyo, sattasUvi dipau udisU / pauDo saMti jinide vIre saccai sudoM jAvo // 51 // paraNasayA paNNunasayaM paJcasudasahiNaM nama racaudosaM / caste dhanuSsehe saccayetanayassa satta karA // 52 // inakA utseSa 500, 450, 100, 60, 80, 70, 60, 50, 28,24, dhanuSa hai| aMtima rUdra kI UMcAI sAta hAtha hai | gAyA- tesrivinIta royagi lamvo pugvArikhavAlasakkhAU malasivi siTThesabasa hIraNavativissaraNa va saThi // 53 // ina rudroM kI Ayu ko krama se kahate haiM / 83 lAkha pUrva Ayu, 71 lAkha pUrva, 2 lAkha pUrva, 1 lAkha pUrva, 84 lAkha varSa, 60 lAkha varSa, 50 lAkha 40 lAkha varSa 20 lAkha varSa, 10 lAkha varSa 66 P vAyu hai / gAthA yajjAraNapAdapaDhane diTTapaNaTThasaMjamA bhavvo / kadici bhavesijjhati hugaI dukkhamasaMmamahimAdo || 54 // paDhamA mAghavI maraNe paNa maghavI zramo duriTThamahendo / zrajanaM pavaSNo me succaI jo codo // 55 // artha--- 2 - pramada, rasada, 3 - prAkAma 4 - kAmada, 5-bhava dUra, 6- manobhava 7-mAra, 8--kAma, e--rudra, 10- gaja yaha bhAvI kAla ke 11 rudra haiN| gAyA- kAle jinavarANaM cauvausAraNaM havaMti caDavIsA / te bAhuvalippamuddA kaddamapANi rupamAyArI // 56 // tisthayarAtappiyarA kezivala caviruddAraddA | kulakara aMgaja puruSA bhagvA sijjhatti niyamerA || 57 // artha---- isa prakAra Upara kahe hue puruSoM meM sabhI tIrthaMkara mokSa jAte haiM / tIrthaMkaroM ke mAtA pitA kulakara, kAmadeva, baladeva, ye sabhI UgAmI hote haiM / vAsudeva prati vAsudeva nArada rudra ye adhogAmI hote haiM / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakravartI meM koI UrdhvagAmI hote haiN| koI koI adhogAmI hote haiM / vesaTha zalAkA bhavya hote haiN| bhedAbheda ralatrayAtmaka dharma ko dhAraNa kara usI bhava se svarga jAne tapha jo kathA kahI jAtI hai use arthAkhyAna kahate haiM / mokSa jAne taka jo kathA hai vaha cAritra kahalAtI hai| tIrthaMkara aura cakravartI ke kathAnaka ko purANa kahate haiN| samanta bhadra prAcArya ne bhI aisA hI kahA hai:---- prathamAnuyogamAkhyAna carita'purANamapi pUNya / bodha samAdhi nidhAnaM bovati bodha: samIcInaH // paMca mandira ke pUrvApara videha kSetra meM aise tIrthaMkara, cakravartI, baladeva, vAsudeva mahAna puruSa sabhI kAla meM hote rahate haiN| bharata airAvata kSetra meM 18 kor3Akor3I sAgara kAla bIta jAne para dviguNa .63 zalAkA puruSa do koDAkor3I kAla ke andara paidA hote haiN| kahA bhI hai :---- jinasamapaTTavidA samakAle sunnAyaTThimeracidA / ubhayajinattarajAdA sanneyA cakka hara ruddA // 58 / paNa raNajinakhaduti jenA, sunna dujjeraNa gagana jugala jena khadugama / / jena kajjeNa khadujeNA kyaDDijayotiSazAlayA neyA / / 56 // cakki duga matthasuraNaM, haripae chaha carika kezi nava kezi / aDuinabhaccakki harinabha, cakki haricakki surAgaNa durga // 60 / / rudgaccha surANA sattaha rAgagaga jugaraNamisAgaya / paeNadanabhANitatto, sanbhayi taraNoM mahAvIre // 6 // yaha bhagavAna jinendra ke antarAla kAla meM hone vAle camavartI ityAdi kI gAthA hai| zrI mAghanaMdyAcArya biracita zAstra sAra samuccaya kA prathamAnuyoga nAma kA pahalA adhyAya samApta huprA / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNAnuyogaH I parama zrI jina patiyaM / smariyisi bhavya pelveraNAM kannaDada // karaNAnuyoga maMbhuva / bhuvanatrayeka hitamaMnutamaM // 1 // artha- vItarAga jineMdra bhagavAn kA smaraNa karake tIna loka meM hitakArI bhavya jIvoM ko hiMdI bhASA meM kararaNAnuyoga zAstra ke vivecana ko kahU~gA ! atha trividho lokaH // 1 // artha-dholoka, madhyaloka, Urdhvaloka isa prakAra yaha tIna loka hai / free dekhiye udhara dIkhane vAle anaMta grAkAza ke bIca anAdi nidhana akRtrima svAbhAvika nitya sampUrNa loka AkAza hai / jisake antara meM jIvAjIvAdi sampUrNa dravya bhare hue haiN| joki nIce se Upara taka caudaha rAju UMcA hai / pUrva se pazcima meM nIce sAta rAju caur3A, sAta rAju kI UMcAI para prAkara madhyaloka meM eka rAju caur3A, phira kramaza: phaila kara sAr3he dasa rAjU kI UMcAI para pA~ca rAju hokara kramazaH ghaTatA jAkara anta meM eka rAju caur3A raha gayA hai / dakSiNa se uttara meM saba jagaha sAla rAju hai / jo ghanodadhi, ghanonIla aura tanuvAta nAma vAle tIna vAtavalayoM se veSTita hai / nIce meM sAta rAju UMcAI bAlA adholoka hai jisameM bhavanavAsI deva aura nArakI rahate haiM / dvIpa samudra kA AdhAra, mahA meru ke mUlabhAga se lekara UrdhvaM bhAga taka eka lAkha yojana UMcA madhyama loka hai / svagadi kA AdhAra bhUta paMcacUlikA mUla se lekara kiMcita nyUta sapta rajju UMcAI vAlA Urdhvaloka haiM / aise tIna loka ke bIca meM eka rajju vistAra caudaha rAju UMcAI vAlI basa nAlI hai / sapta narakAH // 2 // artha - ratna, zarkarA, bAlukA, paMka, dhUma, tama, vAle sAta naraka haiM / inakA vistAra isa prakAra hai / mahAtama ina nAmoM aria vAtAkAza pratiSThita eka eka rajju kI UMcAI ke vibhAga .se vibhakta hokara lokAMta taka vistAra vAlI ye maddA bhUmiyA~ haiM / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180) gAthA 2--- rayanappahAsihA, kharabhAgApaMkApabahula bhAgoti / solasa caurAsidi joyana sahassa vAhallA // 1 // prartha--khara bhAga 16 hajAra yojana hai / paMka bhAga 84 hajAra yojana aura anbahulabhAga 80 hajAra hai / avhula bhAga 60 pojana hai kula 1 lAkha ke Upara 50 hajAra yojana vAlA ratnaM prabhA hai| usase nIce kI bhUmiyA~ kramaza:--32000 hajAra 28000 hajAra 24000 hajAra 20000 hajAra 16000 hajAra pATha hajAra bAhulya UMcAI vAlI hai / aura saptama naraka ke nIce ke bhAga se lekara 1000 yojana pramANa ko chor3akara prastAra krama se bila haiN| ekomapaMcAzat paTalAni // 3 // sAta narakoM ke aMtargata rahane vAle 46 paTala isa prakAra se haiN| 1 sImAnta, 2 niraya, 3 raurava, 4 bhrAnta, 5 udbhrAnta, 6 sambhrAnta, 7 asambhrAnta, 8 vibhrAnta, 6 asta, 10 trasita, 11 vakrAnta, 12 avakAnta, 13 dharma yaha pahile naraka meM 13 indraka haiN| 1 tataka, 2 stanaka, 3 vanaka, 4 manaka, 5 khaDA, 6 DikA, 7 jihvA, 8 jivhaka, hanola, 10 lolaka, 11 lolavatta, 12 paTala vaMzA nAma kI dUsarI pRthvI meM haiN| 1 tapta, 2 tapita, 3 tapaNa 4 tApaNa, 5 nidAtha, 6 ujvalakA, 7 prajvalikA, saMjvalikA, 6 saMprajvAlikA ye nava paTala meghA nAma kI tIsarI pRthvI meM haiN| 1 pAra, 2 mAra, 3 tAra, 4 varcaska, 5 tama 6 phaDA 7 phajAya, yaha sAta indraka aMjanA nAma kI cauthI pRthvI meM haiN| 1 taduka, 2 bhramaka, 3 jhaSaka, 4 andha, 5 tamitha, yaha pA~ca indraka ariSTA nAmaka naraka meM haiN| hima, vArdhama lallaka, yaha tIna indraka madhavA nAma kI chaThI pRthvI avadhisthAna nAma ke indraka mAdhavI nAma kI sAtavIM pRthvI meM hai| paTala ke madhya meM indrakaM hote haiN| una indrakoM kI prA0 vizAmoM meM Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ita tu vinAri pa pa zuriekA da viSu ga 9. nepAi VTLT hI ke ma madhye kara prayo paMcaka sAre ko sAya yo svika rAsa paTa ma dhAnyA syAriTale sa sarva ka kareM: dho para menyeSaM ya spade svA yu yAzi samya 2 samI mAyuH mAI me rAjasa bhAvI saudhurve jJAna sipamA samara mAmI parniyAminIma svasi zramavAsitacAdhamaiya bhUkama bAjArataM // masAle kAmaH // 2 // madhyamA dhan paramazke ma saMpramena inakA pati ko lota nijAmAni rasmA niH susuptaha najii pa ' OM i 30 24 66666462 B1 . 46 surama 33 3 // ja cugje ema dharA VI 2 mukha turakha za 9 2 da gha pepa0 na2000 ko naka maTA raguta 000 mana pa sahasA para jhalanA A-1 di pa Fautafi greens mA paralA 1-ziki nayaMkhya Ind ranara nAmasamya 16-0 jAgarUpaya GU... THE kare ..... sama vimAna ka 1.2 la 1 kI nA ... bina 100 spatI... dhUmra dila 30-00 ka ma paTama 3 ni SPE tA... pyAra para 7 ya niyo jae 33 cha 13 F 3 OM Fol UP 4 66 3 7: nayA nayA ema dhanaM dha 8 // 1974 35 sahasra Pet www.b 22 12 TUE 391 60 25A gugbi -- ...ma sil maheMdra pAsa cA-prA. 1910 miniSTa na -- 3-4-. 414 - mAma ra kapa ma se merA nA hAtA maiDama karo jamAdA su mayugme rAsayugmeka epi bArAma samedhAtA matapa pati pAra - varSa sa 28-1 samAsArda taM rAyurumiMda merai kamAyuH tithe sAgara sa caturvedasAgaraH paMcamesa sAgare naM vi jaya baoNla pha Aya na yo maM sA rogA rUsaH paMcAnukasyAki yasara vATAramA po mose svAsa deiyame azyA pa yuka me 201 dinAMka: z para same rameza sa same rastA va jagamez sAga udaya mo Zhi madhyaH mAra 3 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1 ) pivaddha bila rahate hai / usake AjU bAjU aneka prakAra ke prakIzAMka rahate haiM gAthA - terAdihi niddaya zra uvaddhA dizAsuvivisAsu / ugavararAva bAlAdi eka kekenayAkamaso // 2 // aba pratyeka paTala meM riNa baddha kitane haiM so Age ke sUtra meM kahate haiM / caturuttara SaDa zata nava sahasra zrariNa vaddhAni // 4 // ratnaprabhA ke 13 paTaloM meM 4420 zreNi baddha haiM / vaMzA meM 2604, meghA meM 1476, aura aMjanA ke sAta paTaloM meM 700 zreNi vaddha haiN| ariSTA ke pAMca paTaloM meM 260, maghavA ke tIna paTaloM meM 60, aura mahAtamA ke eka paTala meM 4 zraM riNa vaddha hai / inake nAma pUrvAdi dizAoM meM kAla, mahAkAla, raurava, zrama, mahAraurava, Adi haiN| yaha sabhI milakara 9604 zrarie vaddha hote haiM / ina zreNivaddhoM ke boca meM prakIrNaka bila kitane haiM, so zrAge ke sUtra dvArA kahate haiM / kSa tryazItilacana atisahasratrizasanapaMcAzatprakIkAH ||5|| 1 gharmA meM 2665562 prakIrNaka haiM / 2 vaMzA meM 2437305 prakIrNaka haiM / 3 meghA meM 1466515 prakIrNaka haiM / 4 aMjanA meM 669263 prakIrNaka hai / 5 ariSTA meM 266735 prakIka haiM / 6 maghavI meM 66632 prakIka hU~. / 7 mAghavI meM prakIrNaka hote haiM / " inake sampUrNa prakIrNaka milakara 8360347 hote haiN| inake mandara vila kI saMkhyA batAne ko sUtra kahate haiM / caturazItilakSavijAni // 6 // zrartha 1--dharmA meM 30 lAkha bila haiM / 2 vaMzA meM 25 lAkha bila haiM / 3 meghA meM 15 lAkha bila haiM / 4 aMjanA meM 10 lAkha bila haiM / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) 5 ariSTA maiM 3 lAkha vila haiN| 6 maghavI meM 5 kama 1 lAkha vila haiM / 7 mAghavI meM kevala 5 vila haiN| yaha saba milakara caurAsI lAkha (8400000) vila hote haiM / zloka kAnar3I bhASA meM--- mUvattipattava, tAvagapadinadupattamUrayadUnaM / bhAviIDabulakSagaLe, penubaLikamayadunaraka vilaMgaL // arthAt uparyukta sabhI bila (8400000) hote haiN| indraka saMkhyAta yojana vistAra vAle aura zreNIbaddha asaMkhyAta yojana vistAra vAle hote haiM / prakIrNakoM meM koI saMkhyAta yojana, aura koI asaMkhyAta yojana vAle vila hote haiN| aba cAra prakAra ke dukha ke sambandha meM sUtra kahate haiN| caturvidhaduHkhamiti // 7 // sahaja, zArIrika, mAnasika, Agantuka yaha cAra prakAra ke dukha hote haiM / zArIrAjvarakuSTAdyA krodhAdyA mAnasAsmRtAH / prAgantavo bhidhAtotthAH sahajA kSutta SAvayAH // arthAt kSetraja, asAtodayaja zarIraja, mAnasika, parasparodIrita aura danujoM ke dvArA hone vAle aneka prakAra ke dukhoM se rAta aura dina yaha jIva vahAM dukha pAtA hai| isa jIva ko narakoM meM eka kSaNa mAtra bhI samyaktva grahaNakAla ko chor3akara bAkI samaya meM sukha leza mAtra bhI nahIM miltaa| arthAt samyaktva binA isa saMsAra meM sukha nhiiN| tIsare naraka se Age asura kumAra ke dvArA kiyA huA dukha nahIM hai| kyoMki deva loga Age nahIM jAte haiM 1 ratna prabhA se dhUmaprabhA ke tIna bhAga taka hone vAle (225000) biloM meM se meru parvata ke samAna lohe ke gole ko yadi banAkara DAla diyA jAya to usI samaya pighala kara pAnI ho jAtA hai, itanI garmI hai| ___ aura vahAM se nIce 175000 aura vila haiM / ve itane ThaMDe hote hai ki agara Upara kahA huA meru parvata ke samAna piMDa ko galA kara pAnI Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) pharake usakA DAla diyA jAya to turanta hI piMDa bana jAtA hai| aisI isa . pRthvI kI mahimA hai| aba una bhUmiyoM meM kauna utpanna hote haiM, so batAte haiM, aisI kutsita yoni meM janma lene vAle jIva ve hote haiM joki bhagavAn vItarAga kA kahA huA jo samIcIna mArga jaina dharma hai usapara zraddhAna na rakhane vAle hoM, usako na mAnane vAle tathA unake anuyAyI se kleza pariNAmo, mithyA vAda karane vAle, madya mAMsa madhu kA sevana karane vAle, apane kula devatA kI ArAdhanA kA bahAnA karake pazu bali dene vAle, para nArI sevanevAle, durdhyAna durlezyA se marane vAle, vahAM se apane pApa karma ke anusAra marakara pahile daraka se hAtaveM naraka taka jAkara janma lete haiN| antarmuhUM ta kAla meM hI SaTparyApti sahita pUrNAvayava vAle hokara utpanna hote haiM / usI samaya meM unake sampUrNa zarIra ko hajAroM bicchU ekatra hokara kATane sarIkhI vedanA hotI hai athavA unake zarIra meM aisI vedanA niraMtara hotI rahatI hai jo yahA~ para hAlAhala viSa khAne se bhI nahIM hotI / nArakI loga janma lete hI jaba apane bila meM se nIce jamIna para par3ate haiM taba Upara se vana zilA para par3ane vAle pakva kaTahala ke phala ke samAna unake zarIra ke Tukar3e Tukar3e ho jAte haiN| phira pAre ke samAna vApisa milakara jaba vaha nArakI khar3A hotA hai tathA gusse meM lAla prAMkheM karake jaba sAmane dekhatA hai to purAne nArako ko prAtA huA dekhakara aura bhI bhayabhIta hotA hai| usI samaya apane Apa ko tathA auroM ko bhI santApa dene vAlA vibhaGga jJAna use paidA ho jAtA hai| utpanna hone vAle purAne nArakI ko dekha kara bhayabhIta hokara apane ko aura dUsare ko atyaMta saMtApa ko utpanna karane vAle vibhaMga jJAna se jAnatA hai:-- jinadharmake dayArasAdhige vRthAviSamamALa pam / ninadurbhAvadinAva pApadaphalaM niSkAraNa dvaSat // vinamaM mArakakoTiyoLapaDebuda nAyinAyigaLoLayopALa / munidovaranortharedikkaDikhaMDa mADutaM daNDipar // 1 // iridinu saviyenutaM / savinoLa paM paLavuterada mRgadaDagavivAyuSu / savipaLe nutavanana / yavaMgaLa koyadu iDuvaravanAnanadoLa // 1 // moreyaLiva madyapAvana / 'nerenedaM madhuvanaTiT taleyoLa taliyi // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) paragulagaLa taleyidili / eravaLa tataLa laLisi kudilohadrathamaM // 2 // yalaM milavo ninagalleda e | niLaLAravI pAke baMdaLida labA || nalida neremeMda kaDugA / yuva lohaputrikeyanAgraha vinappisvara // 3 // arthAt -- purAne nArakI jIva vahA~ una naye nArakiyoM ko dekhakara zratyanta kaThora vacana kahate huye una nArakI jIvoM kA ghAta karA dete hai / punaH usa zarIra meM jo ghAva ho gayA usa para atyanta tIkSNa khArI jala se sIMcate haiN| gadya kA artha - punaH agni ko jaise ghI milane se bar3hatI jAtI hai usI taraha sura aura asura kumAra una nArakiyoM ko Apasa ke pUrva janma ke vaira yAda dilavA kara tathA vibhaMga jJAna se unake pUrva janma meM kiye hue doSa kI ceSTA ko jAnakara apane doSa Apa khuda hI na samajha kara atyanta koSita hokara lar3ate haiM aura Apasa meM atyanta vedanA ko prApta hote hue mUrcchita ho jAte haiM / zraba navIna nArakI kyA karate haiM so kahate haiM tevi vihaMgeNa tado jAgidapuSvAvarAri saMbaMdhA / suhAhavikiriyA hati harani vA tehi ||8|| artha - ve navona nArakI bhI vibhaMga avadhi jJAna ke kAraNa tahAM paryApta aise bahuri zubha ko hane haiM / vA vahA~ pUrNa bhaye pIche jAnyA hai pichalA vairIpaNA kA sambandha jinane pRthaka vikriyA jinake pAiye aise hote saMte anya nArakIni tinA nArakiyoM kari Apa haniye haiM / aise paraspara vaira ghAta pravarte haiM / ke nArakiyoM ko aisA kuavadhijJAna hotA hai jisake kAraNa paraspara baira ko jAnakara virodha rUpa hI pravarte haiM / bahuri jo pUrva bhava meM koI upakAra kiyA ho ve jalatI huI agni kI jvAlA meM ghI par3ane para jaise vaha uttarotara bar3hatI jAtI hai usI prakAra eka dUsare ko dekhane se usa nArakI ke mana meM krodha kA vega bar3hatA hai / tathA apane kiye huye doSoM kI tarapha na dekha kara sirpha sAmane vAle ke doSoM kA smaraNa karake use cunautI dete hue isa prakAra kahate haiM ki dekho tumane gAya ke mAMsa ko bahuta acchA samajha kara khAyA thA tathA bakare ke mAMsa ko usase bhI acchA samajha kara khAyA thA ataH acchA mAMsa hai / aisA kaha kara usI ke hAtha Adi aba yaha dekho usase bhI bahuta ke mAMsa ko kATa kara usake Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muMha meM jabarana detA hai| isI prakAra tumane jo madya pAna karake sukha mAnA thA paba yaha pIvo, aisA kaha kara garama garama pighale loha ko usa ke muMha meM detA hai tathA sira para DAlatA hai / kiMca dUsare kI strI ko khUbasUrata (sundara) samajha kara usake sAtha meM balAtkAra kiyA thA, aba yaha dekho kaisI sundara hai aisA kaha kara lohe kI jalatI pUtalI ke sAtha meM usakA AliGgana karavAtA hai / taba usakA zarIra jalane lagatA hai aura mUrchA khAkara gira par3atA hai| phira kSaNa bhara meM hoza meM bhAkara uTha khar3A hotA hai aura apane pUrvokta karmoM ke bAre meM socane lagatA hai ki maiMne nara janma meM dUsare logoM ko kuSThAdi roga yukta dekha kara una se glAni kI thI, dUsaroM ko bhaya paidA karane bAlA bIbhatsa rasa kA pradarzana kiyA thA, addhata rasa kA prakAzana kiyA thA, zRMgAra rasa ko apanA kara itara vyabhicAriNI striyoM ke sAtha meM AliGgana cumbanAdi karma kiyA thA usI pApa ke udaya se maiM pahAM Akara paidA huA hai / aisA socate haye santAna hokara sAmane dekhatA hai to nadI dIkha par3atI hai, to pAnI pIne kI icchA se vahAM jAtA hai aura nadI ke usa durgandhamaya tathA viSale pAnI ko jaba pItA hai to ekAeka usa ke zarIra meM pahale se bhI adhika vedanA hotI hai, to use zAMta karane kI bhAvanA ko lekara sAmane dIkha par3ane vAle vRkSa ke nIce jAkara baiThatA hai / / manegaLe naDugu kAmiga / LaneMba mAtilli pusi prstrii|| . naneya moneyaMbumalaraLanaMbu / mAyana doLavananoyipudu diTaM // 4 // koLa goLagekaLa varapusi / geLe yidoLage suLidu para vanitA sN|| kula dolu nereva varagha / moLagoLa giri vicitra rogacchadi // 5 // isa loka meM yaha bAta prasiddha hai ki vRkSa ke phUla patte jaba kAmI logoM ke Upara par3ate haiM to unheM prAnanda pratIta hotA hai kintu usa nArakI ke zarIra para jo vRkSa ke phUla patte par3ate haiM so saba talabAra kA kAma karate haiN| na se usakA zarIra kaTa jAtA hai| jvaradAha zvAsa kAsa praNa piTika ziro roga savaMga muulaa| dila jA saMdoha jar3A bharadi lolarutaM sutalu bane yidaM / birayuttaM nAra karka La niri kinar3e gaLaM zastradi solkuNgo| La gare yuktaM kUgiDuttaM mati lke zadi baradu tippar // 6 // arthAt isa prakAra usa nArakI ko eka sAtha jvarakAza zvAsa, varaNa, piTaka dAha, ziro rogaH sarvAGga jvara Adi anekAneka roga bahuta hI satAte Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / itane ho meM aura nArakI jIva Akara use phira kaSTa dene lagate haiN| taba burI taraha se rone cillAne lagatA hai isa prakAra se kamaMja tathA rogaja ina donoM prakAra ke kaSTa usa nArakI jIva ko nirantara satAte rahate haiM aura use ghora saMkaTa-maya jIvana bitAnA par3atA hai| vahA~ una narakoM meM rIcha, bAgha, siMha Adi bhayaGkara pazu tathA gIdha, kAka, . cIla Adi kaSTadAyaka pakSiyoM Adi ke rUpa se nArakI jIva khuda hI vikriyA ke dvArA apane zarIra ko bacA kara eka dusare ko kaSTa pahucAte rahate haiM tathA barachI, bhAgA, halabAra yAdi sabha nigA 5e meM una nArakiyoM kA zarIra apane Apa duskha sahana karatA rahatA hai| nArakI jIva kI prAzu aura UcAI zrAdi sImaMtaka meM jaghanya Ayu 10000 varSa kI hai utkRSTa prAyu 60000 varSa kI hotI hai| krama se bar3hate-bar3hate Age calakara pahale naraka ke anta ke indraka meM utkRSTa prAyu eka sAgaropama kI ho jAtI hai aura dvitIyAdi narakoM meM 3, 7, 10, 17.22, 33 sAgaropama kI utkRSTAyu hotI hai| Upara kI utkRSTa meM eka samaya adhika karane se nIce vAle kI jaghanya prAyu hotI hai| zarIra kI UMcAI sImAMtaka meM sAta hAtha hotI hai| Age bar3hatI huI apane apane anta ke indraka meM pahile vAle ke zarIra kI UMcAI sAta dhanuSa tIna hAtha cha: aMgula antara se dviguraNa kama se hotI haiM / anta meM 500 dhanuSa hotI hai| kahA bhI hai gAthAphaNamitthei dazano jevA jIvAsahasAugajahannidare / tena udi lakkajeTThA asakka pubAe koiDaye // 3 // sAyaradazauttIriya saga saga carimiddhayammi igatinnI sattadazaU va hivAvisattatti samA // 4 // Asada atha vizeSI ruue| bAidammi hAriNacayaM / urima jeTThA sahayeNa hiyaM heTTima jaharaNa tu / / 5 // padama satta ticcavakaM udaya haNuyaraNi aMgula sese / / duguNa kama par3hamidi rayaNatiyaMjAraNa hAriNatraya // 6 // aba Age nArakI ke avadhi kSetra ko batAte haiM --- zloka kAnaDI--- krozacatuSkaM modaloLa / krozAdha maidu kundugubaLi kattal // kozAdi kamappinasam, klezaM peccalu kudu guma tadvodhaM // 25 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avadhi jJAna kA viSayapahile cAra kosa bAda meM prAdhA kosa kI kamI hAta hAta krama se eka kAsa ra ha jAtA hai kleza ke bar3hate hue avadhi kA viSaya thor3A hotA jAtA hai| aba lezyA ko kahate haiM--- prathama, dvitIya, tRtIya narakoM meM krama se kApota jaghanya, madhyama, utkRSTa hotI hai| parantu tRtIya caturtha paMcama narakoM meM jaghanya, madhyama, utkRSTa hotI hai| paMcama SaSTha aura saptama narakoM meM kama se kRSNa lezyA jaghanya, madhyama aura utkRSTa hotI hai| isake sambandha meM kahA bhI hai--- amanasa risi pabihagga maghanasi hittiNa macchamAvANaM / * paDhamAdisarasappati aDavArAdo dudaNNibAratti // 7|| aba Age naraka meM nirantara kitanI bAra janma sakate haiM so batAte haiM prathama naraka meM ATha bAra janma lete haiN| phira eka eka kama hote hue mahAtamaprabhA meM do bAra janma lete haiN| punaH vahA~ janma lekara jIne vAle nArakI nAraka gati meM tathA deva gati meM janma nahIM lete hai / karma bhUmi meM garbhaja manuSya hokara sainI paryApta garbhaja, tiryaMca hokara utpanna hote haiM / mahAtamaprabhA ke jIva ko maraNa samaya samyaktva nahIM hotA, maraNa ke kAla meM mithyAtva ko prApta hotA hai usa naraka se AyA jIva manuSya gati ko prApta nahIM hotaa| tiryaMca gati meM janma lekara kadAcit samyaktva prApta ho jAya, parantu vaha vrata dhAraNa karane yogya nahIM hotA hai| chaThe naraka meM se ApA huA jIva azuvata ko dhAraNa kara sakatA hai / parantu mahAvata dhAraNa nahIM kara sktaa| pAMcaveM naraka se pAyA huyA jIva mahAvrata dhAraNa kara sakatA hai parantu carama-zarIrI na hone ke kAraNa mokSa prApta nahIM kara sakatA hai / cauthe naraka se AyA huA jIva carama-zarIrI ho sakatA hai parantu tIrthakara pada prApta nahIM kara sakatA hai / tIna, do aura eka, ina narakoM meM se nikala kara tIrthaGkara ho sakatA hai| kyoMki pUrva janma meM mithyAtva dazA meM narakAyu kA vadha karake phira bAda meM samyaktva ko prApta hokara darzanavizuddhi pUrvaka tIrthakara prakRti kA bandha kara lene vAlA jIva aisA ho sakatA hai / naraka se Aye hue jIva ko vAsudevatva, prati vAsudevatva, baladevatva, sakala cakravartI ityAdi pada prApta nahIM hotA hai / kyoMki usa padavI ko cAritra hI mukhya kAraNa hone se durdhara tapazcaraNa ke dvArA vaimAnika deva hokara bAda meM yahAM Akara usa pada ko prApta hote haiN| gAthA--- nirayacaro gasthi hari bala cakkituriyapara diNNiAsadicha / titthayara maggasaMjamadesasaMjamo rAsthiriNayameNa // 7 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa prathama pRthvI ke nIce eka eka rajju pramANa lokAkAzaM hai / vahAM bhI jahAM mArakI nahIM haiM aise sthAna meM paMca sthAvara jIva hote haiM / modalidharmayakharabhA gadoLa tanumAhiya madhyabhAgada pNcaa| DhyadoLa kumAra reNbA / tridazarabhavanagaLappati vipulaMgaLa // mA prakArAta mUgoM ke dvArA amoloka kA svarUpa saMkSepa se kahA gayA hai| madhya loka kA svarUpa jambUdvIpalavaraNasamudrAdyasaMkhyAtaposamudrAH // 1 // artha--madhya loka meM jambU dvIpa tathA lavaNa samudra Adi asaMkhyAta dvIpa aura samudra hai| madhya loka kA svarUpa isa prakAra hai--jisa loka ke bIca asaMkhyAta dvIpa samudra vyaMtara deva tathA jyotiSka vimAna rahate hai usa madhya loka ke bIca nAbhi ke samAna sthita mahAmeru parvata ko apane bIca kiye hue eka lakSa yojana vistAra vAlA jambU dvIpa hai| usase dune vistAra vAlA lavaNa samudra hai / tathA lavaNodadhi se dUne vistAra vAlA dhAtakI khaMDa dvIpa hai / paura usase dUne vistAra vAlA kAlodadhi samudra hai| aura usase dugunA puSkaravara dvIpa hai| isase Age kahe jAne vAle samudra aura dvIpoM ke nAma ye haiM puSkara dvIpa se puSkara samudra / 4 vAruNI vara dvIpa, 5 kSIravara dvIpa, 6 ghRtavara dvIpa, 7 kSaudravara dvIpa, 8 naMdIzvara dvIpa, ha varuNa vara dvIpa, 10 aruNAbhAsa dvIpa, 11 kuDalavara dvopa, 12 zaMkhavara dvIpa, 13 rucikavara dvIpa, 14 bhujaMgavara dvIpa, 15 kuzikavara dIpa, 16 krauMcavara dvIpa ye 16 dvIpa samudra ke aMtara bhAga meM haiN| vahAM se Age asaMkhyAta dvIpa samudra jAne para krama se maMtima ke 16 dvIpa samudra ke nAma batAte haiM / (1) mariNacchilA dvIpa maricchilA samudra (2) haritAla dvIpa haritAla samudra / (3) sindhuvara dvIpa sindhuvara samudra (4) zyAmakavara dvIpa zyAmakavara samudra (5) aMjanavara dvIpa ajanavara samudra (6) hiMgulikavara dvIpa hiMgulikavara samudra (7) rUpyavara dvIpa rUpyavara samudra (8) suvarNavara dvIpa suvarNavara samudra Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i : sa vAMDukUjana 653 me rUparvata 1..... yojana UMcA hai dhuta tArALe pATa jitane sudarzana rUpaveta bhadrAla deva hai ve me zra dakSiNA dete haiM. maMgala budha 11000 nakSatra 4 parvatI mU 272 4772 Rs16 phardacha pAMDukUjana saumanama aMta meM 14000 meM ke anaMtA pavana hai| laiAmanasa 500 dhruvatA/ me STA za 50. naMdana mejana TekTa rani maMgala kizamisAI 11 nAe bhadrazAla Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (E) vajravara dvIpa vajrabara samudra (10) vaiDUryavara dvIpa vaiDUryavara samudra (11) nAgabara dvIpa nAgavara samudra (12) bhUtavara dvIpa bhUtavara samudra (13) yakSavara dvIpa yakSavara samudra (14) devavara dvIpa devavara sumudra (15) ahindravara dvIpa . ahindravara samudra (16) svayaMbhUramaraNa dvIpa svayaMbharamaNa samudra ____ aMta ke dvIpa meM cAra gopura sahita ATha yojana UMcI, 12 yojana vistAra vAlI 4 yojana mukha vistAra yukta vacca vedikA hai| isI prakAra pratyeka dvIpa samundra ke bIca meM eka eka vajavedikA hai / ye vedikA 500 dhanuSa UMcI hotI hai| daza koza unnata padana vedikA hai| samasta dvIpa samundra kitane hote haiM ? isake samAdhAna meM prAcArya kahate haiM: 75 koDAkor3I uddhAra palyopama kA jitane roma pramANa haiM utane dvIpa samudra samajhanA cAhiye / isa jIpa se pAThaveM naMdIzvara kA valaya vistAra, 163 karor3a 84 lAkha yojana pramANa hotA hai |uske cAroM ora dizA ke madhya pradeza meM 84000 caurAsI hajAra yojana UMcAI aura utanI hI caur3AI-saMyukta cAra aMjana parvata hai / usake cAroM ora cAroM dizAoM meM 10,000 yojana samucaturastra 1000 yojana gaharI jalacara jIvoM se rahita jalapUrNa 4 bAvar3I haiM / lAkha yojana laMbe 70,000 yojana caur3e saMyukta azoka saptacchanda, caMpaka, Amravana, catuSTayavirAjita, naMdI, naMdavatI, naMdottarI naMdiSeNA nAmaka cAra bAvar3I haiN| ye pUrva dizA ke ajana parvata kI cAra dizAoM kI haiM / arajA, virajA, azoka, bItazoka, aise cAra sarovara (bAvar3I) dakSiNa ajana parvata kI cAra. dizA meM haiN| vijaya, vaijayaMta, jayaMta, aparAjita aise cAra sarovara (bAvar3I) pazcima ajana parvata kI dizA vAle haiM / ramya ramaNIya, suprabhA, sarvatobhadra aise cAra sarovara uttara prajana kI dizA ke haiN| ina 16 saroM ke madhya pradeza meM 10,000 yojana UMcAI tathA caur3AIsaMyukta dadhimukha parvata haiN| una sarovaroM ke bAhya koNa-dvaya meM 1000 yojana laMbAI caur3AI saMyukta suvarNa varNa ke 32 ratikara parvata haiM / ina 52 parvatoM ke zikhara para cAra prakAra gopura sahita jina mandira haiN| zrI tAlapariskRta sahita dhvajA mAlAdi alaMkRta (zobhAya mAna) abhiSeka, pUjana, krIuna, saMgati, nATaka avalokanAdi maMupa haiM / vikasita kamala kusuma se zobhAyamAna dIpikA (vApI) Ji .Me Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNa samudra ke pAnI arucikAraka haiN| bAkI asaMkhyAta samudroM kA pAnI ganne ke rasa ke samAna hai| una samudroM meM jalacara prANI nahIM rahate haiM / jalacara jIva kahA~ rahate haiM so batAte haiM: lavaNa samudra meM, kAlodadhi, va ata ke svayaMbhUramaraNa meM meM jalacara prANI rahate haiM / labaNa samudra kI machalI kI lambAI 36 yojanahai aMtake svayaMbhUramaNa samudra kI machalI kI lambAI 1000 yojana pramANa hai| apanI apanI nadI kI machalI apane apane samudra se prAdhI hotI hai (usa machalI kI lambAI samudra kI machalI se AdhI hotI hai)| Age ekendriya jIva kI prAyu tathA utkRSTa avagAhanA ko batAte haiN| ekendriya jAti meM kamala 1 koza se 1000 yojana taka ke hote haiN| dviindriya jAti meM zaMkha 12 yojana ke hote haiM / tIna indriya jAti meM vRzcika (bIlU) tIna koza ke hote haiM / caturidriya jAti meM bhauMrA 4 yojana kA hotA hai / paMcendriya jAti meM machalI kA vistAra 1000 yojana, caur3AI 500 yojana hotI hai / aura utsedha (UMcAI) 250 yojana hotI hai / isa prakAra yaha saba inakI utkRSTa avagAhanA hai / jaghanya ghanAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ke barAbara hai / ye sabhI aMtadvIpArdha aura aMtima samudra meM hote haiN| inakI prAyu isa prakAra hai:---- zuddha pathivI kAya kI 12000 varSe hai / khara pRthivI kAya kI 22000 varSa hai| apa kAyika kI 7000 varSa hai| teja kAya kI 3 dina hI Ayu hotI hai| vAta kAyakI 30000 varSa Ayu hotI hai| ghanaspati kAya kI 1000 varSa kI hotI hai| dviindriya kI 12 varSa prAyu hotI hai / tIna indriya kI 46 dina hotI hai| caturindriya kI 6 mAsa Ayu hotI hai / pa'cendriya nara tiryaMca mahAmatsyAdi kI eka karoDa pUrva prAyu hotI hai| goha kI aura giragiTa sarIsarpa Adi kI / pUrva prAyu hotI hai / pakSI kI 72000 varSa Ayu hotI hai / sarpa kI 42000 varSa kI Ayu hotI haiM / ityAdi sampUrNa tiryaca jIvoM Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI utkRSTa sthiti hai / jaghanya sthiti anta muhUrta hotI hai| nArakI, ekendriya, vikalendriya, sammUrchana, napuMsaka hote haiM / garbhaja nara tathA tiryaca, napuMsaka, strI, puruSa veda vAle hote haiM / bhoga bhUmi ke jova va deva strI puruSa vedI hote haiN| gAthA-- nirayagivigalA samucchanapaMcanakkhAya hoMti saMDhAI / bhogAsurasatthUNA tibedanA gabbha nara tirayA / / / aba madhya loka kA pramANa likhate haiN| isa meru parvata ke mUla se lekara anta ke samudra ke anta taka jo caur3AI hai vaha sabhI tiryakloka kahalAtA hai| . tatrAddhaM dvitIyadvIpasamudraumanuSyakSetram // 2 // artha---usa asaMkhyAta dvIpa samudra meM pahile madhya kA 1 lAkha yojana vistAra vAlA jambU dvIpa hai / usase dUnA vistAra bAlA lavaNa samudra hai / usa se dUnA vistAra vAlA dhAtakI khaMDa dvIpa hai / usase dUnA vistAra vAlA kAlodadhi " samudra hai| usake pramANa aSTa yojana lakSa pramANa balaya vistAra vAlA ardha puSkaravara dvIpa hai| isa prakAra se 45 00,000 yojana vistAra vAlA manuSya kSetra hai / isa prakAra yaha DhAI kI hai| yaha do samudroM se ghirA huA mAnuSottara parvata taka hai| mAnuSottara parvata 1721 yojana UMcA aura 1022 yojana caur3AI mUla kI tathA 424 yojana Upara kI caur3AI hai, aise svarNa varNa yukta usa parvata ke Upara naitratya vAyavya dizA binA bAkI 6 dizA meM 3-3 kUTa haiM / unake abhyaMtara mahAdizA ke cAra kUToM meM jina maMdira haiM / usa parvata taka bhanuSya rahate haiM usake bAhara jAne ko manuSya meM zakti nahIM hai| .. aisA manuSya kSetra prArya, mleccha, bhoga-bhUmija, kubhoga-bhUmija aise pAra prakAra kA hai| usameM prArya khaMDa meM utpanna huzrA manuSya prAya kahalAtA hai| unameM paryAptaka aparyAptaka aise do bheda haiN| vahAM paryAptaka kI mAsu adhanyaM se antamuharta hai / utkRSTa mAyu eka karor3a pUrva hai aparyApta manuSya kI antamuharta zrAyu hotI hai / inameM labdhyaparyAptaka jIva eka ucchavAsa kAla meM 18 bAra janma aura maraNa karate haiM / mleccha kI Ayu jaghanya antamuhUrta, utkRSTa eka karor3a pUrva hotI hai / bhogabhUmivAle kI prAyu sthira bhoga bhUmi meM eka, do, tIna palya kI hotI hai / asthira bhogabhUmi vAle kI ananya bhAyu samayAdhika eka karor3a pUrva Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) pramANa hotI hai / utkRSTa 3 palyopama hotI hai / kubhoga-bhUmi vAloM kI Ayu eka palyopama hotI haiM / paMcadaza karmabhUmayaH // 3 // sthita karma bhUmi meM pAMca bharata pAMca airAvata haiN| nitya karmabhUmi meM 5 videha haiM | bhArata kI caur3AI jambU dvIpa ke 160 yAM bhAga hai joki 526 yojana tathA eka yojana ke 16 bhAga karane se 6 bhAga pramANa ( 52664 ) hotA hai / himavAna parvata bharata kSetra se dugunA hai / isake prAge videha taka dugunA - dugunA vistAra hotA haiM / usake pazcAt prAdhA zrAdhA bhAga pramANa airAvata taka hotA hai| pratyeka bharata tathA airAvata meM mleccha khaMDa pAMca pAMca hote haiM, ataH samasta pacAsa mleccha khaMDa hote haiM / videha kSetra ke pratyeka bhAga meM pAMca pAMca mleccha khaMDa hone se 800 mle khaMDa hote haiN| aura 160 prArya khaMDa hote haiM / inake sivAya bAkI saba bhogabhUmi hotI haiM so nIce batAte haiM / trizabhogabhUmayaH // 4 // do hajAra dhanuSa pramANa zarIra vAle tathA eka palyopama Ayu vAle pAMca haimavata aura pAMca hairaNyavana kSetra jaghanya bhogabhUmi hai 4000 dhanuSa utsedha (UMcAI) vAle do palyopama zrAyu vAle pAMca pAMca harivarSa aura ramyaka kSetra madhyama bhogabhUmi haiM / 6000 dhanuSa zarIra vAle, 3 palyopama zrAyu vAle haiM 5 devakusa 5 uttara kurU uttama bhogabhUmi haiM / ye devakurU uttarakurU milakara tIsa bhoga bhUmiyAM haiM / I pati kubhogabhUmayaH || 5 || tAtparya - lavaNa samudra tathA kAlodadhi samudra ke bAhara ke taTa ke nikaTa 24-24 isa taraha kula 66 kubhoga bhUmiyAM haiM / ve isa prakAra haiM ------ dahaguNa paraNa para pararA paraNa saTThI mubahI / mahi gammasya samaparaNa varSANaM paNNaM paraNavI sAvittaDA kamaso || 6 || vAvedikA se pAMca sau yojana dUrI para 100 yojana vistAra vAle cAra dizA ke dvIpoM meM eka TAMga vAle, pUcha vAle, sIMga vAle, gUMge manuSya hote Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14 ) haiM / 500 yojana dUrI para 50 yojana vistAra vAlI dizAnoM ke bIca meM eka gola AMkhavAle, karNa AvaraNa arthAt lambe kAna vAle, zazaka karNa vAle tathA zaSkulI karNa vAle manuSya hote haiN| 550 yojana kI darI para 50 yojana vistAra vAle antarvIpoM meM siMha . ke mukhavAle, azvamukha vAle, zvAna mukha vAle, mahiSa mukha vAle, barAha mukha vAle, dhyAna mukha, cUka mukha, pikamukha vAle manuSya hote haiM tatpazcAt 600 yojana kI dUrI para 25 yojana vistAra vAle kRSi dvIpoM meM machalI mukha vAle, kRSNa mukha vAle manuSya himabanta parvata ke pUrva pazcima samudra meM hote haiM / megha mukha samAna, gomukha samAna manuSya bharata ke vijayAI parvata ke pUrvApara samudra meM hote haiM / megha mukha vAle vidya pramukha manuSya zikharI parvata ke pUrvA para samudra meM hoteM haiM / airAvata kSetra ke bijayArddha parvata ke pUrva pazcimI samudra ke dvIpoM meM darpaNa mukha aura gajamukha vAle manuSya hote haiM ina sabake zarIra kI UMcAI do hajAra dhanuSa pramANa aura eka palyopama Ayu hai / ye caubIsa kubhogabhUmi kAlodadhi ke donoM ora tathA puSkara samudra ke eka ora isa taraha tIna jagaha meM hotI haiN| inake 96 parvatoM ke yahI nAma haiN| usI meM roruga parvata kI vizAla guphA meM rahakara nAnA prakAra ke rucikara pASANa khaMDa tathA zarkarA ke samAna svAdiSTa reta ko aura kele ke patte nAriyala nAraMgI Adi nAnA vRkSoM ke pake phaloM ko khAkara tathA vApIkUpa sarovara, dIpikA ke kSIra, ghRtaikSu rasa ko pIkara jIte rahate haiM / inake jIne kA samaya eka palyopama hotA hai / kubhogabhUmi meM utpanna hone ke nimnalikhita kAragara haiM / kupAtra ko dAna denA, dAna dekara ronA, dAna dene vAle ko dekara unase ghRNA karanA tathA dAna jabaradastI denA yA dUsare ke dabAva se denA, yA aneka prakAra ke prArtadhyAna, raudradhyAna se dAna denA yA anyAya se dravya upArjana kara dAna denA, saptavyasana sahita dAna denA yA kisI prema se dAna denA yA maMtra kAryAdika se dAna denA yA sutaka pAtaka Adi ke samaya dAna denA yA rajasvalA se dAna dilAnA, bhAvazuddhi rahita dAna denA prAdi yA jAti kulAdi ke ghamaMDa se dAna denA, yA jAti saMkara prAdi doSoM se yukta hokara dAna denA tathA kutsita bheSa dhArI, mAyAvI jina liMga dhArI, jyotiSa maMtra taMtra vAda, dAtR vAda, kanyA bAda, vaidya vidyA se jIvana karane vAle, saMgha ko chor3akara ekAkI rahane vAle ko, yA durAcArI ko, yA kaSAyodreka se saMgha meM kalaha karane vAle pratAdi bhagavAna meM nirmala bhakti na rakhane vAle ko, mauna ko chor3a bhojana Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) karane vAle ityAdi ko dAna dene se kubhoga bhUmiyoM meM utpanna hote haiM / kubhoga bhUmi ke manuSya svabhAva se maMda kaSAyI hone se strI puruSa mithuna deva gati ko jAte | vahAM se mithyAdRSTi jIva bhavana trika meM tathA samyagdRSTi jIva saudharma IzAna meM utpanna hote haiM / sUtraH--- paMca mandAragirayaH // 6 // artha :- jambU dvIpa meM 1, dhAtakI khaMDa dvIpa ke pUrva pazcima dizA me eka eka, puSkarA dvIpa ke pUrva pazcima meM eka-eka isa saraha 5 meru parvata haiM / asaMkhyAta dvIpa samudra ke bIca meM jambU vRkSa upalakSita jambU dvIpa ke bIca bhAga meM, jaise bIca meM koI staMbha ho, isa prakAra padma kaNikA ke samAna sudarzana meru hai usakA parimANa isa prakAra hai / ( kanar3I padya ) nava nabati darzakama / navaya badi maDisi paMca zatayojanadi / dava nira doDisi mUlado / gravibhAgaM vyAsa mALake tagiri baravA | sumeru parvata kI UMcAI 66,000 hajAra yojana bhUtala se hai / citrA bhUmi meM 1000 yojana hai| isa prakAra kula eka lAkha yojana haiM / mUla meM merU parvata kA bistAra 60,000 yojana pramANa tathA kaiMpara 6000 yojana pramAraga hai / gAthA merU videhamajyAvaraNa udivahi kka yo jaraNa sahassA / udayabhUmuhavAsa uvarUvarigaNa caukkajudA // 10 // / vaha sumeru parvata suvarNaM varNa hai, usameM jAmuna ke raMga samAna vaiDUrya mariNa maya pratyeka dizA meM cAra cAra prakRtrima jina bhavana sahita Upara Upara bhadrazAla nandana, saumanasa, tathA pAMDuka bana haiM / pANDuka vana meM IzAna Adi vidigvibhAga meM pratiSThita cAra pAMDuka zilAaiM haiM pUrvApara dakSiNottara Ayata haiN| unakA AkAra Adhe candramA ke samAna haiN| kAMcana, rUpya, tapanIya tathA rudhira samAna lAla unakI prabhA hai / pAMDuka zilA 100 yojana lambI hai / 50 yojana caur3I tathA 8 yojana UMcI haiN| una pAMDuka zilAoM ke pUrva dizA ke zrabhimukha tIna pIThikA maya siMhAsana haiM tIrthaMkara kA janmAbhiSeka saudharma IzAna indra una hI siMhAsanoM para karate haiN| bharata, pazcima videha, airAvata, pUrva videha ke tIrthaMkaroM kA abhiSeka una para hotA hai| bhagavAna ke janmAbhiSeka ke jala se pavitra kiyA huA pAMDuka, pAMDu kambala, rakta kambala, pratirikta kambalanAmaka sundara cAra zilAaiM haiM / vahAM Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deva dampattikI krIDA ke sthAna haiM / lokapAla Abhiyogya devoM dvArA sevanIya aisA mahAmeru parvata hai / usa meru parvata ke nIce __ (kanAr3I zloka) keLa girdu davolokaM baLa sidhudu madhyaloka viI dutudiyoLa / . toLa Udhrva loka mene bhU / yAda goLA magiri giriyojale // 2 __ adholoka hai / usa meru parvata ke madhya meM madhyaloka hai / usa ke Upara Urdhva loka hai / sumeru parvata ke bhadrazAlAdi vana kaise haiM ? so batalAte haiM / parvata ke nIce 22000 yojana vistAra vAlI bhUmi meM bhadrazAla vana hai| vahAM se 500 yojana Upara meM 500 yojana vistAra bAlA dUsarI mekhalA meM naMdana vana haiN| vahAM se 62500 yojana Upara meM 500 yojana bistAra se veSTita tIsarI mekhalA meM saumanasa vana hai / usase 36000 yojana Upara meM pAMDuka vana hai / usakI uparima mekhalA meM 464 yojana' vistAra vAlo maMdara cUlikA hai / meru parvata se dakSiNa, lavaNasamudra kI vaz2a vedikA se uttara meM bharata, haimavata, harivarSa, videha, ramyaka haraNyavata, airAvata aise 7 kSetra haiN| zeSa 4 meru parvata 84000 yojana UMce haiM / ve kSa llaka meru ke nAma se prasiddha haiN| pahale kahe hue bhadrazAlAdi ghana una parvatoM para bhI hai| sUtra: - jambUvRkSAzca // 7 // artha--meru parvata ke samIpa uttarakuru ke pUrva meM jaMbUvRkSa kA sthAna hai usakA vistAra 500 yojana hai / anta meM 3 (AdhA) yojana vistAra madhya bhAga meM pATha yojana bAhulya hai| usakA AkAra gola hai, raMga svarNa maya hai| usa ke Upara 12 yojana cauDA 8 yojana (UcA) jambUvRkSa hai / usa sthAna ke kAra valayAkAra 12 vedikA haiM / cAra gopUra sahita haiM usake bAhara ke balaya se lekara prathama dvitIya meM kucha nahIM hai / tRtIya valaya ke pATha dizAtroM meM 108 prAtihArya jAti ke deva vRkSa haiN| caturtha valaya ke pUrva dizA meM devI ke cAra vRkSa haiM pAMcaveM meM vApI kUpa sarovara ityAdi se zobhita vana haiN| chaThe meM kucha nahIM hai| sAtaveM ke cAra dizAoM meM aMga-rakSaka ke 16000 vRkSa haiN| aSTama valaya meM IzAna uttara vAyavya meM sAmAjika 400 devoM ke haiN| naveM balaya ke agni koNa meM abhyansara pariSada ke 32000 vRkSa haiN| daza ke dakSiNa dizA meM madhyama pariSada ke 4000 vRkSa haiM / gyArahaveM ke naiRtya koNa meM bAhya pariSada ke 42000 vRkSa haiN| dvAdazave ke pazcima dizA meM vAhana deva ke 7 vRkSa haiN| ye saba Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) milakara 1,40,120 vRkSa hote haiM / aba Age kahe jAne vAle pITha ke Upara prAdhe yojana caur3AI bAlI aura sadA kA~pane bAlI marakata mariNa-maya do yojana surakSita vanamaya 8 yojana vistAra bAlI tathA ardha yojana caur3AI saMyukta 4 mahA zAlA hai / aneka ratnamayI zAkhAeM haiN| usake Upara kamala puSpa hai mRdaMga AkAra ke phala pRthivI ko sAra bhUta banAne vAle haiM / 10 yojana UMcAI 6 yojana madhyama vistAra vAle 4 yojana ana vistAra saMyukta uttara kula giri ke samIpa zAkhA meM 1 koza vistRta jina maMdira hai / bAkI zAkhA meM lakSa kula ke Adara anAdara AvAsa hai / isa jaMbU vRkSa ke parivAra vRkSa sabhI ardha pramANa vAle hote haiM / zAlmalayopi // 8 // zAlmali vRkSa kA rUmyamaya sthala hai isakA vivaraNa pahile kahe hue jaMbU vRkSa ke samAna hai yaha sItodA ke pazcima taTa ke niSadha parvata ke samIpa, maMdara ke naiRtya dizA ke devakurU meM hai| zAlmalI vRkSa kI parivAra saMkhyA 1 lAkha 40 hajAra 116 hai| mukhya zAlmalI ke dakSiNa zAkhA meM jina mandira hai| zeSa 3 zAkhA meM veNu dhAriyoM ke AvAsa sthAna hai / kAnar3I zloka hemAcala dIzAna do LA maMdara giriya narUtiya viseyoLa jaM / bU mahI rUhada shaalmli| bhUmi jamu kurumahI taLaMga lolesgu||28|| catustrizadvarSadhara parvatAH // 6 // artha----auMtIsa kula giri hai / bharatAdi kSetroM kA vibhAga karane vAle hema, arjuna, tapanIya, vaiDUrya, rajata, hemamaya 6 kulagiri haiM / mariNa vicitra pAva vAle mUla upari meM samAna vistAra vAle haiN| siddha Ayatana prAdi klaToM aura kiloM se suzobhita hokara himavanta, mahAhimavanta, niSadha, nIla rUkmi, zikharI nAmavAle ve kulAcala parvata haiM / himavAna parvata kI UMcAI 100 yojana, gaharAI 25 yojana, vistAra (moTAI) 105213 yojana hai / niSadha parvata taka vistAra dugunA-dugunA hai| niSadha ke samAna nIlAdri hai usake Age utsedha (lambAI) prAdi AdhI-prAdhI hai| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA hemamuganapanIyAkamasove La pryrjthemmyaa| igiduga cau cau bugiyigi samatugAhontihu kameNa // 11 // arthAt-ina himavat prAdi 6 kula parvatoM ko 5 gunA karane se 30 saMkhyA hotI hai / ve suvarNa Adi varNa vAle haiM / 400 yojana UMcAI 1000 yojana vistAra bAlA hai| 4 lAkha yojana lambA dhAtakI khaMDa tathA 8 lAkha yojana vistAra bAlA puSkarAI hai| usake dakSiNa tathA uttara meM eka-eka ISvAkAra parvata hai| lavaNa aura kAlodadhi taka tathA kAlodadhi se isa mAnuSottara parvata taka rahane vAle ye cAra iSvAkAra haiN| inameM 30 kula giri milakara kula 34 varSadhara parvata hote haiN| . triMzatyuttarazata srovraaH||10|| artha-130 sarovara haiN| padma, mahApadma, tigaMcha, kesarI, puNDarIka, mahA puNDarIka nAmaka 6 sarovara, himavata Adi 6 kula parvatoM ke upara kramaza: hai| prathama sarovara padma kI lambAI 1000 yojana hai / viSkaMbha (caur3AI) 500 yojana hai| aura 10 yojana gaharA hai / usameM (kamala)puSkarakA viSkaMbha 1yojana hai / usakI kaNikA 1 kosa pramANa hai, padma hrada se dugunA mahApadma aura usase dugunA tigaMcha hrada hai kezarI aura tigaMcha eka samAna haiM aura usase Age hrada kramaza: prAdhe-Adhe vistAravAle haiN| kariNakA pIle raMga kI hai / usa kariNakA meM paMca ratnakhacita eka-eka prAsAda hai / usake samIpa meM sAmAnika, pAriSad, Atma rakSakAdi deva parivAra sahita rahate haiN| saudharma, IzAna, indra kI AjJAkAriNI devo una prAsAdoM meM rahatI haiM aura jinamAtA ke garbhazodhana kriyA ke samaya meM ve AtI haiN| palyopama Ayu pramANa vAlI ve zrI, hrI, dhRti, kIrti, buddhi, lakSmI nAmaka deviyAM kramaza: una sarovaroM ke kamala prAsAdoM meM rahatI haiN| uttara kuru pUrva bhadrazAla vana meM samAna nAma vAle sItA nadI ke pAsa 1000 yojana lambAI vAle 500 yojana caur3AI vAle haiN| nIna uttarakuru, candrikA, airAvata, mAlavanta, nAmaka pAMca hrada haiM / pazcima bhadrazAla vana meM samAna nAma vAle sItA, sItodA, navI ke pAsa pahale kahe huye pAyAma aura vistAra se yukta niSadha, devakuru, sura, surA, sulasA, vidyuta nAmaka 5 sarovara haiM, isI prakAra 10 sarovara devakUra hai| aise 20 sarovara ke padma prAsAda ke andara nAga kumAriyA~ aura unake parivAra Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . () rahate haiM / padma sarovara meM pahale kahe anusAra 1 lAkha 40 hajAra 1 sau pandraha parivAra haiM / jambU dvIpa meM padma Adi 6 sarovara tathA devakuru uttarakuru ke 20 sarovara yAnI saba 26 sarovara haiN| padma (choTe kamala) dhAtakI khaMDa meM unase dugune yAnI 52 aura puSkarArddha meM 52 aise kula 130 sarovara haiM / sUtra saptatirmahAnadyaH // 11 // artha--70 mahAnadiyA~ haiM / unakA vivaraNa batAte haiM...... Upara kahe huthe padma sarovara se utpanna hokara gaMgA nadI usa parvata ke kucha yojana prAge calakara praNAlI (morI) se bAhara Akara parvata ke nIce kuNDa ke madhya meM sthita devatA kUTa meM virAjamAna jina biba ke mastaka ke Upara janmAbhiSeka ke samAna giratI hai| vahA~ se pravAha rUpa dhArA-vAhI hokara usa kuDa se bAhara Akara bharata kSetra meM bahatI huI mahAnadI ke rUpa meM Age jAkara lavaraNa samudra meM mila jAtI hai| isI prakAra anya nadiyAM bhI bahatI haiN| aba nadiyoM ke nAma batAte haiM .-- gaMgA, siMdhu, rohita, rohitAsyA, harita, harikAMtA, sItA sItodA, nArI narakAMtA, suvarNa kUlA, rUpyakulA, raktA, raktodA aisI 14 nadiyAM haiN| inako ghAtakI khaMDa tathA puSkarArddha kI nadiyoM kI apekSA pAMca guNA karane se 70 mahA nadiyAM hotI haiM / bharata meM gaMgA sindhu, airAvata meM rakkA raktodA bahatI haiM una pratyeka nadI ke 14000 paricAra rUpa sahAyaka nadiyAM haiN| rohita-rohitAsyA. suvarNakUlA rUpyakulA hemayata tathA hairaeyavata kSetra meM bahatI haiM una pratyeka kI 28000-28000 parivAra nadiyA~ haiM / harita drikAntA nArI narakAntA kAmazaH hari tathA rammaka kSetra meM 56000 nadI parivAra sahita bahatI haiN| devakuruuttara kuru meM sItA, sItodA nadI 84000-84000 parivAra nadiyoM ke sAtha bahatI haiN| isa prakAra ye sabhI milakara dhAtakI kheDa tathA puSkarAddha dvIpa meM dugunI racanA ke anusAra 5 guNA karane se 8660150 nadiyA ar3hAI dvIpa meM haiN| sUtra vizati bhinagAH // 12 // sthira bhoga bhUmi meM grAnI jambU dvIpavartI jaghanya tathA madhyama bhogabhUmi ke kSetroM meM 1000 yojana vistAra vAle 4 nAbhi giri haiN| unake nAma SaDjavanta, vicaTavanta, padmavanta aura gandha haiN| ye sapheda varNa haiN| ina parvatoM ke Upara devendra ke anucara svAmI vAraNa. padma, prabhAsa. rahate haiN| ina 4 nAbhi parvatoM ko pAMca guNA karane se 20 (vRtta vijArddha) nAmI parvata hote haiM / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 100 ) ! vizatiryamakagirayaH // 13 // artha-bosa yamaka parvata haiM / ___ kanAr3I chanda varanIla niSadha pArzva do| Le rakulAmapi pligmaataa-|| beraDeraDI yamaka naamk-| giripati gaLa vyaMtarAmarA yAsaMgaLa // artha---nIla, niSadha, parvata ke pAvaM meM do kalagiri haiN| bAkI meM ye do-do yamaka nAma ke giripati haiM / vahAM vyaMtarAmara kA vAsa hai| yamaka, megha, citrA, vivizrA, ye una yamaka giriyoM ke nAma haiN| inakI lambAI, caur3AI 1000 yojana, mukha kA vistAra 500 yojana hai / unako pAMca guNA karane se 20 yamaka giri hote haiN| sahasrakanakagirayaH // 14 // athaM-1700 kanakagiri haiN| aba 1000 suvarNa ke parvatoM (kanakagiriyoM) kA varNana karate haiM / kanAr3I chanda kurubhadrazAla madhya do| Le raDukulanadi gaLe du aivAge sro|| varamippattaM devaadaa| saraMgaLAkela voLa seye kanakAdvigaLe // . kula bhadrazAlA ke do, kulanadI pAMca-pAMca hokara sarovara 25-25 hokara maha kanakAdri giri hotI haiN| uttara kurU meM tathA pUrva bhadrazAla vana meM devakurU meM tathA pazcima bhadrazAla vana meM 5-5 sarovara haiM unake taTa para 5, 5 parvata hone se 200 hote haiM / usako pAMca gunA karane se 5 meruSoM ke 1000 suvarNa parvata hote haiN| unakI lambAI 100 yojana hotI hai| unake mukha kA vistAra 50 . yojana hotA hai| unake zikhara meM zukla varNa ke vyaMtara deva hote haiM / catvAriMzat diggaja parvatAH // 15 // artha-40 diggaja parvata haiN| bhaga 40 diggaja parvatoM kA vivaraNa batAte haiN| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 101 ) [ kAnar3I chanda ] kurUbhavazAla madhya do / raDu la kunadi gaLikkalaM gaLoLa di // kari giri yara Dera Dappayu visa / niratizaya vyaMtarAvatiMgaLa // devakuru bhadrazAla ke madhya meM do kulanadI hokara vahIM usa meM diggira do do hote haiM / usameM niratizaya vyaMtara asita (kAle ) rahate haiM / diggaja parvata kI lambAI tathA caur3AI 100 yojana hai / usake mukha kA vistAra 50 yojana hai / jambU dvIpavartI 8 diggaja parvatoM ke nAma padmottara, nIla, svastika, aMjana, kumuda, palAsa, avataMsa aura rocana haiN| unako pAMca se guNA karane se 40 diggaja giri hote haiM / zataM vakSAra parvatAH // 16 // arthAt - 100 vakSAra parvata haiM ! meru parvata kI IzAna dizA se 500 yojana dUra vibhaMga nadI haiM / taptajala, mattajala, unmattajala ye sIna nadiyAM haiM / kSArodhi, zirodhi, srotavAhinI ye tIna nadiyAM haiN| gaMbhIra mAlinI, phenamAlinI karmi mAlinI ityAdi 12 nadiyAM haiN| inako pAMca guNA karane se 60 vibhaMga nadiyAM hotI haiM / 1 yojana lambA caur3A mAlyavanta tathA mahAsaumanasa, vidyutprabha, gandhamAdana ye cAra gajadanta parvata haiN| meru parvata ke pUrva bhadrazAla vana kI vedikA se pUrva sItA nadI ke pazcima se lekara citrakUTa, padmakUTa, nalina kUTa eka zaila; ye cAroM 2622 yojana vistAra vAle haiN| devAraNya se pazcima sotA nadI se dakSiNa meM citrakUTa, vaizravarakUTa, aMjanakUTa zrAtmAjana kUTa ye cAra meru parvata ke pazcima bhadrazAla se pazcima sItodA se dakSiNa meM SaDjavanta vicaTavanta, zrAzIviSa, sukhAvaha ye cAra, bhUtAraNya se pUrva dizA meM sItA nadI ke uttara meM haiN| candramAlA, sUryamAlA nAgamAlA, devamAlA ye cAra vakSAra vAle gajadanta parvata 20 haiM / isako pA~ca se guNA karane se 100 vakSAra parvata hote haiM / SaSThi vibhaMgAnadyaH // 17 // artha - 60 vibhaMga nadI haiM / 60 vibhaMga nadiyoM kA vivaraNa batalAte haiM / pahile kahe huye vakSAra parvata ke samIpa rahane vAlI 125 yojana vistAra vAlI gRhavatI, dravavatI, paMkavatI ye dibhaMga nadiyAM haiM / taptajala, unmattajala, mattajala meM tIna nadiyAM haiM / kSAroSi Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zirodhi, srotavAhinI, ye tIna nadiyAM hai / gaMbhIra mAlinI, phena mAnino, umi mAlinI aisI 12 nadiyoM ko 5 se guNA karane sa 60 hoto haiM / ye 60 vibhaMga nadI hai / SaSThyuttarazataM videhajanapadAH // 18 // arthaH-pAMca videha ke 160 deza haiM / unakA varNana karate haiM? kaccha, sukaccha, mahAkaccha, kacchakAvatI, yAvarta, lAMgalAvataM, puSkalA, puSkalAvatI, aise pATha deza pUrva videha ke sItA nadI ke uttara ke deza haiN| vatsA, suvatsA, mahAvatsA, vatsakAvatI, ramya, ramyaka, ramaNIka, maMgalAyatI-aise ye pATha sItA nadI ke dakSiNa ke deza haiN| padya, supadma, mahApadma, padmakAvatI, sakhya, nalina, kumuda, sarita,ye pazcima videha ke sItA nadI ke dakSiNa bAjU ke deza haiM / Vvana, suvapra, mahAvapra, vaprakAvatI, gaMdhi, sugadhi, gaMdhitlA, gaMdhamAlinI ye ATha janapada pazcima videha ke sotA nadI ke uttara taTa ke haiN| ye saba 2212 yojana vistRta deza haiN| pradakSiNA ke krama se mahAnadI ke taTavartI haiN| ye deza bhakti vizAla grAma, nagara, kheta, karvaTa, maTamba, pattana Adi se veSTita haiM / aneka nadI, udyAna, dipikA sarovara, (kamala se zobhita) atyanta vinIta janoM se saMkIrNa eka eka khaMDa hote haiM / usake madhya meM cAlosa kosa lambe 36 kosa caur3e nagara haiM / aba cakravartI kI rAjadhAnI kA nAma kahate haiM / . kSemA, kSamapurI, ariSTA, ariSTapurI, khalIga, maMjUSA, prosapurI, puNDarIkiraNI,suSamA, kuNDala, aparAjita, prabhaMkara, aMka, padmAvato, zubhAratna saMcaya aise pUrva videha sesaMbaMdhita nagara haiN| azvapuro, siMhapurI, mahApurI, vijayapurI, arajA, virajA, azokA, vizokA, vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjitA, cakrapurI, khaDagapurI, avadhapurI, aura ayodhyApurI ye 16 nagara apara videha ke padmAvatI deza saMbaMdhI hai ina 32 janapada ko 5 meru parvata sambandha se paMcagunA karane para 160 deza aura 160 nagara hote haiN| zloka kAnar3I:-- caramottama dehadu / ... dharatapadidaM viveha rappuravA / .. dharagige vidaha meM do . ... vire saMdo nAma maMtadaka kanvathaM // 26 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) cararaLa yunU billu niDiyar / paramasthiti pUrva koTi mattAmahiyoLa // parasamayamilla dharme zvari jinadharma move beLagutikku // 30 // artha:--yahA~ ke manuSya caramazarIrI hone se, durdhara tapasyA kI zakti hone se aura usa kSetra ke manuSya hamezA samyagdRSTi hone kI prApekSA videhI rahate haiM / isalie usa kSetra kA nAma 'videha' sArthaka hai // 26 // unake zarIra kI UMcAI 500 dhanuSa hotI hai| prAyu eka karor3a pUrva hotI hai| usa bhUmi meM para-samaya kI carcA kSaNa bhara bhI nahIM hotI hai| hamezA dharma carcA ke sivAya anya para Adi kI carcA nahIM hotI hai| vahAM hamezA haya. samaya jaina dharma kI prabhAvanA cAroM ora phailI rahatI hai| ___ una avasthita karma bhUmiyoM meM duSamA suSamA nAma kA eka hI kAla eka svarUpa se pravartatA hai / aura vahA~ caudaha guragAsthAna, do jIva samAsa, dasa (10) prAraNa, 6 paryApti, 4 saMjJA, manuSya gati, asa kAyika, teraha yoga, tIna veda, kaSAya cAra, jJAna ATha, sAta saMyama, cAra darzana, lezyA 6, bhavya prabhavya, cha: prakAra ke samyaktva mArgaNA, saMjI, AhAraka, anAhAraka, 12 upayoga, sAmAnya rUpa se videha kSetra ke manuSyoM ko hote haiN| balli psvildiddaamr| mallibaraM mAri perkhumaakulteglN|| talli poragilepanavaniya - ralli Sar3azamane koMDu pari palisubara // 31 // artha-usa kSetravartI manuSyoM ko upavAsa mAdi karane meM kaSTa anubhava nahIM hotA, prAkulatA nahIM hotI / vahAM anya koI jhUThe ADaMbarAdi mAyAcAra kI kriyA nahIM hai| vahAM hamezA deva lokoM kA AvAgamana hotA hai| vahAM ke manuSyoM meM pAkulatA, mahAmArI yA anya koI aura roga nahIM hotaa| vahAM anAvRSTi, ativRSTi nahIM hotI / usa kSetra ke loga hamezA dAna, devapUjA, saMyama, gurupUjA, tapa, svAdhyAya ina chaH kriyAyoM meM lIna rahate haiN| : 'usa kSetra meM kubera ke samAna dhanavAna dezya, sarasvatI ke samAna vidyA meM catura, kAmadeva ke samAma sundara rUpa vAle, devendra ke samAna sarva sukha bhogane vAle / tIrthakara kI mAtA ke samAna zIlavatI striyAM, rati, tilottamA se bhI adhika rUpa vAlI yuvatiyAM, rAjA zreyAMsa ke samAna vAnI, cArudatta se bar3hakara tyAgIH / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadA hote rahate haiM aura cakravartI, ardha cakravartI, maMDalIka, mahAmaMDalIka, mukuTabaddha rAjA sadA hote haiM / tIrthakara paramadeva, anagAra kevalI, zrutakevalI, cAraNa Rddhi dhArI muni, Rddhi dhAro muni, sarvAvadhi-sampanna, manaHparyatha--jJAnI, parihAravizuddhi saMyamI, AhAra Rddhi prApta muni, aSTAMga nimitta jJAnI, parama bhAvanA niraMjana zuddhAtma bhAvanA meM rata bhedAbhedaratnatraya-priya. bheda-vijJAnI aise parama yogI nirantara videha kSetra meM hote rahate haiM ? isa prakAra videha meM hamezA samAna kAla pravarsatA hai| saptatyadhikazatavijayAdhaparvatAH // 19 // artha-170vijayA parvata haiM / ve isa prakAra haiM- bharata, airAvata, videha ke bIca meM pUrva se pacchima taka phaile hue 25 yojana UMce, mUla, madhya zikhara bhAga meM kama se 50-30-10 yojana vistAra vAle vijayArddha parvata haiM / vijayArddha parvatoM ko tIna mekhalA(zreNI) haiM unameM se pahalI mekhalA(dheraNI) meM vidyAdhara rahate haiM / prAbhiyogya jAti ke tIna prakAra ke deva dvitIya mekhalA meM rahate hai| zikhara meM siddhAyatanAdi kUTa hote haiM ? vijayArddha parvata ke Upara se AtI huI do nadiyoM ke kAraNa kSetra ke chaha khaMDa ho jAte haiN| vRSabhagirayazcoti // 20 // artha-videha, bharata, airAvata ke madhya mleccha khaMDoM meM 170 vRSabha shtyojnmunntithi| datIta cakrigaLa pesaLa diddigiri-|| jitamAginida vRssbh| kSitidhara mukhyaMgaLoMdu geyadesedikku // 32 // kulagiri kulanadi rjtaa-| cala vakSArAdi kanakagiri jmbuushaa-|| lamali vijayavibhaMga nadi / kulameMdiva nedu madu pudu geLisikku // 33 // arthAt-eka sau 1.0 yojana UMce, pratIta kAla ke cakravartI ke nAmoM se bhare hue atyanta ummata vRSabhagiri parvata pAMca dizAmoM meM khar3e haiN| kulamiri kulanadI, rajasAcala, kSArAdri, kanakagiri, jambU zAlmalI, vidheya, vibhaMga nadI kula ityAdi nAma haiN| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 105 ) pahale kahA huA jambudvIpa prAkArAdi se gherA huaA vajravedikA va 200000 yojana vistAra vAle labaraNa samudra se gherA huA hai / samudra ke bIca meM 100000 yojana lambe caur3e (mUla meM) madhya vistAra 10000 hajAra yojana gahare aura usI pramANa ke mukha vistAra vAle mahA pAtAla, cAroM dizAoM meM cAra haiN| usase dakSa gugaNe choTe pAtAla IzAna Adi dizAtrA meM 10 hajAra yojana vistAra vAle haiM / samasta pAtAla 100 haiM / unake nIce ke tIsare bhAga meM kevala vAyu bharI huI hai / Upara eka bhAga jala se hI bharA huA hai, dIca ke bhAga meM jala aura vAyu hai| kRSNa pakSa meM nIce kI vAyu samudra ke bIca meM se uchala kara pahale se jala hAni hotI hai| zukla pakSa meM vAyu Upara se aura jora se calane se bAta vRddhi hotI hai / kahA bhI hai ki: heDDu pariyatima bhAge riNayadabbAla jlantumajhAmma / jalayAM jalavADi kiNhe, sukkeya pAdassA // 12 // isa kAraNa se candramA ke sAtha samudra kA pAnI bar3hatA hai aura phira ghaTatA jAtA hai, aisA kahate haiM ata: zukla pakSa meM samudra meM pAnI bar3hatA hai aura kRSNa pakSa meM pAnI kama hotA hai / Age dhAtakI khaMDa aura puSkarAdha ke svarUpa ko kAnar3I chandoM meM batalAte haiN| vakSAra kulaacl| zaradaMbuja paMDa kuDa meMba nitrvi-|| stAra mimaDi geydpuch| sarisaMgube LagaM puSkarAcaM baregaM // 34 // giri mAnuSotaraM pu-| karArdha voLa nararge vjrvevikeyippN-|| tire suttirdattaroLa / ghara jinabhavanALi nAlke nAlku dezeyoLa // 35 // maMdara mahiyada roLaM jin-| ' maMdira meMbhatu naru vakSAra doLaM // saMdipakAra ctusskdo-| LaMdina kRta prabhukulAdri mUvatta roLaM // 36 // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) zatayuta saptati rupya / kSitidhara doLa maiyadu zAlmaliyoLaM jambU- // kSiti rUha paMcapha voLa mu-| nnata gRha moroMdamellavaM vaMdisuve // 37 // gAthA: labaraNahara loya jiNapura cattAri sayAriNa dovihinnaannu| bAvaNNa cau cau koDi sarakuDale rudha // 13 // maMdara kulabakkhArisu maNusuttara ruppa jaMbusAmalisu / soditi santu sayaM caucau sattari saya dupaNaM // 14 // artha-vakSAra kulAcala ke nadI, sarovara, tAlAbAdi vistAra kI apekSA se prAdhe 7 haiM aura ye pukArA laka mAna satsedhanAle haiN| puSkara dvIpa ke bIca meM mAnuSottara nAmaka parvata hai jo ki valayAkAra hote huye manuSyoM ke lie vajra vedikA ke samAna hai| usake cAroM ora dizAoM meM dhAra jina mandira haiN| pAMca meru sambandhI jina mandira 80 hai| sau vakSAroM meM haiM, kulAdi para 30 haiM / vakSAra parvatoM para 100 haiM / 170 vijayArddha giriyoM meM haiN| ye unnata jina maMdira haiN| unako maiM nata mastaka hokara namaskAra karatA huuN| isa prakAra bIsa sUtra taka madhya loka ke svarUpa kA nirUpaNa kiyaa| Urdhva loka kA vivaraNa / devAzcaturiNakAyAH // 1 // arthaH-bhavanavAsI, vyantara, jyotiSI, vaimAnika ye cAra prakAra ke deva haiM 1 puNya karma ke udaya se prApta divya sukhoM ke ve svayameva adhikArI haiN| vanitA bimbaadhrcu| banavirasaM svarUpa lAvaNya vilo|| kanahinyakaNna puranisvana diki vitanulasatkucasparzanavisa // 3 // namamaga vinda pomuva / sugandhavi prAradiccheyi salisuva pa-10 .. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (100) sugeyeresi kuoberamuva / negaLteyiM manamanUna sukhanam paDegum // 39 // bagedallige bagevAgaLe / bagedandava vAhanaMgaLAge viLAsam // bagegoLe suraparanoya / baMgeyidaM zIghramAgi vAhanadevar // 40 // artha- svarga loka ke deva svagIya devAMganAoM ke biMbAdhara arthAt bimba phala kI lAlimA ke samAna rakta varNa adharoM ke rasa kA pAna karate huye, unake anupama sauMdarya kA netroM se nirIkSaNa karate huye, pairoM meM pahinI huI nUpura ko sumadhura jhaMkAra kAnoM se sunate huye, sugandhita hasanmukha ko mugaMdha lete huye tathA kuca pradeza kA sparza karate hue, indriya-janya anupama sukha kA anubhava karate hue prAnanda se apane samaya ko bitAte haiM // 38-36 // kalpavAsI devoM kI jahA~ Ane-jAne kI icchA hotI hai vahAM unakI AzA se vAhana deyoM ko hAthI-ghor3A prAdi vAhana banakara jAnA par3atA hai // 40 // . aba inake bheda batalAne ke liye sUtra kahate haiM: bhavanavAsino dAvidhAH // 2 // asura, nAga, suparNa, upadhi, stanita, dik, agni, vAyu, dvIpa aura vidyut kumAra aise daza prakAra ke bhavanavAsI deva haiN| ina bhavanavAsiyoM meM se asura kumAroM ke camara aura vairocana, nAgakumAra ke bhUtAnanda aura dharaNAnanda, suparNa kumAroM ke veNu aura veNudhara, dvIpa kumAroM ke pUrNa aura vaziSTa, udadhi kumAroM ke jala kAnta aura jala prabha, vidyut kumAroM ke hariSeNa aura harikAnta, stanita kumAroM ke ghoSa aura mahAghoSa, dik kumAroM ke amitagati aura amitavAhana, agnikumAroM ke agni-zikha aura agnivAhana, vAta kumAroM ke bailambha aura prabhajana aise bIsa indra pratIndra hai lokapAla, prAyastriMzat sAmAnika, aMgarakSaka, pAriSadatraya, anIka, prakIrNaka, bhAbhiyogya aura kilviSa aise bhavanavAsI aura kalpavAsI devoM ke bheda hote haiM / vyantara aura jyotiSI devoM meM zrAyastriMzat aura lokapAla nahIM hote / camareMdra saudharma ke sAtha, vairocana IzAnendra ke sAtha, bhUtAnanda veNu ke sAtha, dharaNAnanda veNudhArI ke sAtha svabhAva se hI paraspara IrSA karate haiN| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (108) asura prAdi devoM ke cinhoM ko batalAte hai :--- [1] cUDAmariNa [2] phariNa [3] garur3a [4] gaja [5] makara [6] barddhamAna [7] vana [8] siMha [6] kalaza aura [10] azva aise vasa cinha kramazaH asurAdi devoM ke hote haiN| asurAdi ke dhvajA aura caityavRkSa eka hI samAna hote haiM so batalAte haiMazvattha, saptacchada, zAlmalI, jambU, hacca, kaDa, chAyA, sirIza, palAza, rAjadra ma ye tIna koTa, tIna kaTanI tathA cAra gopura aura mAnastambha, toraNa Adi se suzobhita jamda vRkSa ke samAna hote haiM / pratyeka vRkSa ke nIce palyaMkAsanastha 500 dhanuSa pramANa bhagavAna kI pAMca-pAMca pratimAyeM pratyeka dizA meM virAjamAna haiM jinakI pUjA nitya prati deva karate haiM / camara devoM ke catustriMzallakSa 3400. 000 bhavana haiM / vairocana ke 30 lAkha, bhUtAnanda ke 40 lAkha, jalaprabha ke 36 lAkha, hariSeNa ke 40 lAkha, mahAghoSa ke 36 lAkha, amitagati ke 40 lAkha, amitavAhana ke 36 lAkha, agnizikha ke 40 lAkha, agnivAhana ke 36 lAkha, velambha ke 50 lAkha tathA prabhajana ke 43 lAkha bhavana hote haiN| kula milakara 7 karoDa 72 lAkha bhavana hote haiM / ye sabhI bhavana ratnamaya hai| ina bhavanoM meM saMkhyAta yojana vAle bhI haiM aura asaMkhyAta yojana vAle bhI haiN| sabhI bhavanoM kA prAkAra caturasra tathA dhanuSAkAra hotA hai / unakA vistAra 30 yojana hai / madhya pradeza meM 100 yojana UMcAI vAle razna parvatoM ke Upara atyanta ramaNIya prakRtrima caityAlaya virAjamAna haiM / isa bhUmi ke nIce 1000 ( eka hajAra ) yojana kI durI para vyantara aura alpaddhika deva tathA do hajAra yojana para mahaddhika deva rahate haiN| isake atirikta yadi 42000 (42 hajAra) yojana paryanta Age jAveM to uttama mahaddhika devoM kA darzana hotA hai| bhavana vAsiyoM meM se asura devoM ke, pyantaroM meM se rAkSasoM ke to paMka bhAga meM aura zeSa bace hue sabhI devoM ke khara bhAga meM bhavana hote haiM / indra to rAjA ke samAna, pratIndra yuvarAja ke samAna, digindra tantrapAla ke samAna, prAyastriMza deva putra ke samAna, sAmAnika deva kalatra ke samAna, tanurakSaka deva aMgarakSaka ke samAna, pAriSada jayadeva mAbhyantara, madhyama aura bAhya pravezakoM ke samAna, anIka deva senA ke samAna, prakIrNaka deva purajana ke samAna, pAbhiyogya deva parijana ke samAna aura kilviSaka deva gAyakoM ke samAna hote haiN| indra ke samAna pratIndra tathA soma, yama, varuNa, kuvera ye pUrvAdi dizA meM rahane vAle lokapAla deva kahalAte haiM / / 36 // trAyastriMza devoM kI, camarAdika tIna kI, bace hue sabhI kI tathA sAmAnikoM kI saMkhyA batAI hai, so isa prakAra haiM: Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 104 ) sAmAnika 68 hajAra, 56 hajAra tathA 50 hajAra hote haiN| aMgarakSakoM ko 20.6000, 240000, 200000, 000000 saMkhyA hai / pAbhyaMtara pAripaToM kI saMkhyA 28000, 26000, 6.6o aura 4000, madhyama pAriSadoM ko -- 2000, 28000, 80000 hai / bAhya zariSadoM kI saMkhyA 32000, 30000, 10000 aura 10000 hai| satteva ya sAraNIyA patteyaM satta satta kakkha juyA / / . paDhama sasamAragasamaM taduguNaM carimakarakhetti // 15 // artha-anIka (senA) sAta prakAra kI hotI haiM aura pratyeka senA ko sAta-sAta pakSA haiM / pahalI senA sAmAnikaH devoM ke rAbhAna hai| age-Age kI senA dugunI dugunI hotI hai| asurendra ke anIka ke mahiSa, azva, gaja, :, padAti, gaMdharva aura nRtyAnIka bheda hote haiN| zeSa indrato, garuDa, hAthI, mara, aTa, geMDA, siMha, pAlakI azva, ye prathama senA haiN| zeSa anIka (senA) 8 le kahe hue ke anusAra hotI hai| pAbhiyogya kilviSoM kI yathAyogya, saMkhyA hotA hai asurazraya devoM kI aura zepa devoM kI deviyoM kI saMkhyA krama se 56000, 50000, 44000, 32000 hotI haiN| unakI paTTAriNayAM 16005, 10000, 4000, 2000 hotI haiM / zeSa veciyAM pratyeka kI 8-8 hajAra pRthaka vikriyA vAlI hotI haiN| ye deviyAM indrAdi 5 devoM ke samAna hotI haiM / aMga-rakSakoM kI. deviyAM 100 (sau), semA devoM kI deviyAM 50, cabhara ke abhyantara pAriSada devoM kI deviyAM 250, madhyamavAloM ko 270, bAhya devoM kI 150, vairocana ke abhyantara vAloM kI 300, madhyama vAloM kI 257, bAhya kI 20 sI, nAga kumAra ke abhyaMtara kI 200 madhyama kI 160, bAdha kI 140. garur3a ke abhyaMtara pAriSada devoM kI deviyAM 160, madhyama ko 140, yAhya pariSada ke devoM kI deviyAM 120 hotI haiM / sarva nikRSTa devoM ke 32 deviyAM hotI hai| deva aneka prakAra kI vikriyA zaktivAlI deviyoM ke sAtha meM apanI prAyu ko avasAna taka sundara harmya prAdi--pradezoM meM krIr3A karate rahate haiN| . aba ina vyaMtara devoM ke rahane ke mahala kaise hote hai sA batalAte haiMisa citrA pRthvI ke Uparale svara bhAga meM bhRta mAti vAle devoM ke 14000 bhavana haiM / eka bhAga meM rAkSasa jAti vAle devoM ke 16020 bhavana hai| zeSa vyantara dezoM ke rahane ke sthAna, bajjA pRthvI ke Upara eka lAkha yojana UMce tiryaka loka meM yathAyogya AvAsa haiN| ye AvAsa jaghanya, madhyama aura utkRSTa bheda se tIna taraha ke . hote haiN| inameM utkRSTa bhavana to bAraha hajAra yojana Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 110) vistAra vAle tathA tIna sau yojana' utsedha bAle haiN| paccIsa yojana tAra cAle samAna bona kI sanAI gAle laghanya grAvAsa haiN| isake bIca aura bhI aneka prakAra kI UMcAI vAle aura vistAra vAle madhyama AvAsa hai paroM meM se utkRSTa pura ikAvana lAkha yojana vistAra vAle, jaghanya pura eka paoNla vistAra vAle haiN| grAvAmoM meM utkRSTa grAvAsa bAraha hajAra do sau yojana vistAra vAle hai / jaghanya AvAsa tIna kosa bistAra vAle haiN| eka-eka kula meM do do indra hote haiN| eka-eka indra ke do do mahAdeviyA~ hotI haiM aura do hajAra ballabhikAyeM hotI hai jo vikriyA-zakti vAlI hotI haiN| deviyoM ke sAtha meM deva loga-jalakrIr3A aura sugandhita aura acche komala sparza vAle sthaloM meM sthala krIr3A, campaka azoka saptanchada banoM meM hone vAle puSpalatA maNDapoM meM vana krIr3A karate haiM aura rajata suvarNa, ratnamaya krIr3A-gRhoM meM acala krIr3A karate haiN| vicitra ratna khacita, SoDaza varNa nirmita bhavanoM kI Upara kI maMjiloM meM sphaTikamaya bhItoM vAle zayanAgAroM meM pinI huI ruI ke bane huye sukomala vistaroM para sukha krIr3A, vinoda maMdira meM gIta, maidAna meM jhUlA bhUlane kI krIr3A tathA azva, gajAdi kI krIr3A karate hue sukha se kAla bitAte hai| sugandhita tathA susvAdu divya dravyoM ko apane hAthoM meM lekara prakRtrima caMtyAlayoM meM jAvAra jinendra bhagavAna kA abhiSeka aSTavidha pUjA karate hue apanI 'mAyu paryanta sukha se kAla vyatIta karate haiN| varajina bhavanaM bhAvanAmaraloka voLeLu koTiya megeppa / / teraDeraDulakkeyaskurumudavi vinaya vimata mastaka nappem // 36 // bhavaneSu sattakoTi bAhatari laksa hoti jina gehA / bhavanAmarinda mahirA bhavamA sametAni vadAmi / / gAthA 16 // aSTavidhavyantarAH // 3 // a-kilara kiMpuruSa 2, mahoraga 3, gaMdharSa 4, yakSa 5, rAkSasa 6, bhUta 7 aura 8 pizAca isa prakAra vyantara 8 prakAra ke hati hai / ina vyantarAre. 8 prakAra ke caityavRkSa hote haiM jo nimnAMkita haiM:-azoka, campaka, punnAga, tumbuka baTa, palAsa, tulasI tathA kadamba ye 8 caityadRkSa haiN| inhIM vRkSoM se pRthvI sArabhUta rahatI hai / yaha saba jambU vRkSArddha pramANa haiN| ina samasta vRkSoM ke nIce mUla bhAga meM palyaGkAsanastha, prAtihArya-sambita tathA cAru toraNoM se suzobhita caturmukhI Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 111) jina bimba pratyeka dizA meM virAjamAna haiN| 1 kimpuruSa, 2 kinnara, 3 hRdayaMgama, 4 rUpapAli, 5 kinnara kimpuruSa, 6 anindita, 7 manorama, 8 kinnarottara, 1 ratipriya 10 jyeSTha ye kinnaroM ke 10 bheda haiN| 1 puruSa, 2 puruSottama, 3 satpuruSa, 4 mahApuruSa, 5 puruSaprabha, ma pani puruSa, i. samara. mAda manAza aura 10 yazovanta ye dasa bheda kimpuruSa deSoM ke haiN| mahoraga meM bhujaga, bhujaMgazAlI, mahAkAya, skandhazAlI, manoharA, pratikAya, azanija, mahezvarya, gambhIra aura priyadarza aise dasa bheda hote haiM / hAhAnAda, huhu saMjJaka, nArada, tumburu, vAsava, gaMdharva, mahAsvara, gItarati, gItayaza aura daivata ye gaMdhayoM ke dasa bheda hote haiN|| yakSoM meM-1 mariNabhadra, 2 pUrNabhadra, 3 zalabhadra, 4 manobhadra, 5 bhadraka, 6 subhadra, 7 sarvabhadra, 8 mAnuSa, 6 dhanapAla, 10 surUpa yakSa, 11 yakSottama aura 12 manohara aise bAraha bheda hote haiN| rAkSasoM meM-1 bhIma, 2 mahAbhIma, 3 vighna, 4 vinAyaka, 5 udaka rakSaka, 6 rAkSasa rAkSasa aura 7 brahmarAkSasa aise sAta bheda hote haiM / bhUta jAtiyoM meM-~~-1 surUpa, 2 atirUpa, 3 bhUtottama, 4 pratibhUta, 5 mahAbhUta, 6 praticchanna aura 7 AkAzabhUta aise sAta bheda hote haiN| pizAcakula meM-1 kUSmANDa, 2 yakSezvara, 3 rAkSasa, 4 saMmohana, 5 tAraka 6 azuci, 8 mahAkAla, 6 zuci, 10 zatAlaka, 11 deva, 12 mahAdeva, 13 tuSNika aura 14 pravacana aise naudaha bheda hote haiN| kinnara kulake-kinara aura kiMpuruSa, kiMpuruSa kula ke satpuruSa aura mahApuruSa / mahorama ke atikAya aura mahAkAya, gandharSoM ke gItarati aura gotayaza, yakSoM meM mariNabhadra aura pUrNabhadra, rAkSasoM ke bhIma aura mahAbhIma, bhUta jAtIya devoM ke svarUpa aura pratirUpa, pizAcoM ke kAla aura mahAkAla isa prakAra vyantara devoM meM solaha pratIndroM sahita 32 indra hote haiN| ina yugaloM meM se prathama-prathama indra dakSiNendra aura dusare-dUsare uttarendra kahalAte haiN| ina indroM kI bhUmiyA~: aMjanaka, vanadhAtuka, suvarNa, mariNazilA, vana, rajata, iMgulika aura haratAla ye pATha bhUmiyAM indroM kI hotI haiN| inake dakSiNa aura uttara tathA madhya bhAga meM pA~ca 2 nagara haiM / ye saba nagara dvIparUpa haiN| inhIM dvIpoM meM upayukta indroM kI vallabhA dedhiyoM ke 84000 nagara haiM ! avaziSTa devoM ke nagara asaMkhyAta dvIpa samudroM meM haiM / citrA pRthvI ke eka hAtha Upara nIcaupapAda deva haiN| vahA~ se 10000 hAtha apara digvAsI antanivAsI aura kRSmANDa deva rahate haiM, vahA~ . Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se 20000 hAtha Upara utAnna, anutpanna, pramANa, gandharva, mahAgandharva ke bhuMjaga, prItikara aura prAkAzIpapanna hote haiN| inake grAvAsa krama se dasa dasa, bIsa, bosa, bIsa, bIsa, vIsa, bIsa, vIsa tathA 20 hajAra hAtha Upara rahate haiM / aba unako aAyu kama se talAte haiM: unako aAyu krama ro dasa, bIsa, tIsa, cAlIsa, pacAsa, sATha, sattara, assI hajAra varSa kI hotI hai| usase prAge palpa ke AThaveM bhAga, do palya ke caturbhAga aura tripalya ke prAdhe bhAga pramANa yathAkrama bhAyu hotI hai| ( kAmar3o chanda) trividhaM vyaMntaranilayaM / bhavanapurAvAsa bhavana bhedadininna / tavanukramavida se| danu madhyA dizegadho bhAgaku // 40 // ... bhavanavAsiyoM meM prasura kumAra ko chor3akara zeSa kumAroM meM kina ho ke / bhavana, kisI ke bhavanapura, kisI ke bhavanapurAvAsa aise tIna prakAra ke nilaya hote haiN| vyantarAvAsa asaMkhyAta haiM una asaMkhyAtoM meM se eka kA vivaraNa likhate hai zata guriNata yojntry| tritahatasakhyAta rUpabhAjitaloka / / pratarapramitaM vyntr-| tatiya jinAyatana mintasaMkhyAtaMgaLa // 41 // tiNisaya joyaraNAra kavihivapadarassasaMkhabhAganidi / bhammAraNaM jinagehe gANanAtIde gamasAmI // 17 // paMcavidhajyotiSkAH // 4 // artha-candra, sUrya, graha, nakSatra, prakIrNaka aura tAraka yaha jyotiSiyoM ke pAMca bheda haiN| jitane candra haiM, utane hI sUrya haiM aura eka-eka candra ke prati zanaizcara ityAdika 88 graha tathA kRtikAdi 28 nakSatra haiN| tArakAdi vimAnoM kI saMkhyA 6667500000000000000 (chayAsaTha hajAra, nau sau pacahattara kor3Akor3I) ho jAtI hai / citrA pRthvI ke Upara 760 yojana Upara jAne ke bAda prakIrNaka tAraka vimAna haiN| vahAM se 10 yojana Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Upara sUrya vimAna hai| usake Age 50 yojana Upara candra vimAna hai, tatpazcAtu 4 yojana dhAge nakSatra haiN| usase 4 yojana upara budha vimAna hai / yahA~ se kramazaH .. 3,3 yojana Upara jAne para zukra, badaspati, maMgala aura zani ke vimAna haiN| isa taraha 110 yojana moTAI meM eka rajjU vistAra meM rahane vAle jyotivimAna loka ke anta ke dhanodadhivAtavalaya ko sparza karane vAle sabhI vimAna Adhe nIce gole ke samAna haiN| usake Upara jyotiSiyoM kA nagara hai / usa nagara ke boca meM eka 2 jinabhavana hai| una vimAnoM ke pramAga ko batAte hai-- candra aura sUrya ke vimAna 61 yojana ke 56 bhAga aura yojana ke 48 bhAga 18 kramaza: hotA hai / zukra ke vimAna kA vistAra eka kosa, vRhaspati kA kiMcit gana eka kosa hai / aMgAraka, (maMgala) budha aura zani ke vimAna kA pramANa tA koza hai, nakSatra kA vimAna prAdhA koza, choTe tArAoM ke vimAna koza "caturthaM bhAga, usase bar3e tArAoM kA AdhA kosa, usase bar3e vimAna kosa kA sarA bhAga aura sabase bar3e tArAgoM ke vimAna eka kosa hote haiM / candra vimAna ke nIce parcarAhU vimAna kicit nyUna eka yojana pramANa hai, vaha vimAna jaba candra vimAna ko AcchAdita kare taba chaH mAsa meM eka bAra pUriNamA ke aMta meM soma-grahaNa (candra grahaNa) hotA hai| isI rIti se rAhu ke dvArA vizeSa AcchAdita hone se athavA naisargika khvabhAva se prati dina candra vimAna ke solahaveM bhAga kRSNavarNa hotA jAtA hai / sUrya bimba ke adhobhAga meM rahane vAlA ariSTa nAmaka rAhu kA vimAna kucha kama yojana pramANa hai| usa bimAna dvArA cha: mAsa meM eka bAra sUrya vimAna AcchAhita ho to zramAvasyA ke anta meM sUryagrahaNa hotA hai| ye rAba jyotiSa vimAna jambU dvIpa ke meru parvata se 1121 yojanaSa taka sparza na karake meru kI pradakSiNA karake saMcAra karate rahate haiM / lAI dvIpa se bAhara rahane vAle vimAna jahA~ ke tahAM rahate haiM, vahIM rahakara prakAza karate haiM / IyaramodaloLa blikii| rovara pannIvarattalalli naalv-|| tIvarumattatteLa pattIrvarapuSkarakoLaMbaram zazisUryar // 42 // .. dohovaggaM nArasacAvAla bihattarindu iNasaMkhA / pukkhara valattipararo avattiyA sakhya joigaraNA // 17 // Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasva TI se kagaI lIpa paryanta pUrvokta candra-sUrya prabhRti jyotivimAna apanI rAzi kA arddha, dvIpa samudra ke patha krama meM saMcAra karate rahate haiN| kahA bhI hai ki:sagasagajoigaraNaddhaM ekkebhAgammidIcurahiyANA / ekke bhAge ahacaranti pattekka meroya // 18 // aise vimAna pUrvAdika cAroM dizAoM meM sthita haiM / karimpuka karI haririSabhabhaTA puraMgamAkAra vAhanAmarareNachAsiraniriNakharakara himakararoLamauddha makkumitaratrikadoLa // sabhI nakSatroM ke uttara dizA meM abhijit, dakSiNa dizA meM mUla nakSatra, UvaM, adho tathA madhyama bhAga meM svAti, bharaNI, kRtikA rahakara saMcAra karate hai| jo sthira nakSatra haiM unakA bhI yahI krama hai / aura tArakAtroM ke antara samIpa / pAye hue tArakAyoM ke eka koza kA sAtavA~ bhAga (3) dUra rahatA hai| usakA antara 55 yojana hai / gupta hue tArakAoM kA antara 1000 yojana hai| manuSya kSetra se bAhara rahane vAle candrAditya valaya krama se kiraNa dete rahate haiN| vaha isa prakAra hai:-mAnuSottara parvata se prArambha hokara dvIpa samudra vedikA ke bhUla se pacAsa pacAsa hajAra yojana dUra para valaya haiN| usake Age eka eka lAkha yojana dUra para balaya haiM / maNusutrAra seraNAdovediyamUlAdadivauvahINaM / pamNAsa sayassAhiyalakhe lakkhetadoM valamaM // eka-eka valaya meM rahane vAle sUrya aura candra kI saMkhyA kahate haiM: puSkara dvIpArddha ke prathama valaya meM 144 candra aura itane hI sUrya haiM / isake bAhara ke valaya meM cAra cAra sUrya candra kI vRddhi hotI hai| tadanantara ke dvIpa samudroM ke aAdi meM pahale dvIpa samudra ke prAdi se dugunI saMkhyA meM sUrya hote haiN| aura isI krama se saMkhyAta, asaMkhyAta valaya meM sUrya kA antara hai| aba Age candra kA antara nirdiSTa karate haiM :-- paridhiLa paridhige sN| tarabindurgALavibhAgisalu taMma tamaM / / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 115 ) taravakku puSyadoLa' / suruha priyariparabhijeyoLa hariraNAMkara ||43|| manuSya kSetra ke andara rahane vAle sUryo kA antara lavaNa samudra se lekara puSkarArddha dvIpa paryanta apane apane kSetra meM eka dizA ke sUrya bimba kSetra ko apane apane viSkambha se nikAlakara zeSa bace hue zraMka se unhIM vimboM meM bhAga dene se antara A jAtA hai| usa antara kA arddha pramANa choTI vIthI kA antara AtA hai aura puSkarArddha paryanta do do candrAdityoM ke lie eka gamana kSetra rahatA hai / usakA pramANa 510 yojana sUrya vimbAdi se hai / jambU dvIpastha sUrya candra 150 yojana karate haiN| batte hue yojana lavaNa samudra meM ra karate haiM aura bAharI sUrya candra apane apane kSetra meM gamana karate haiM / su pratidivasamonde vIthiyo / La toLalvarinnendu gaL tamAvarisire narem // bhattanAtkakku tArA-1 patiyozh pavineduvIthi jinapatimatada ||44 // apanI apanI vothI kA vistAra piMDa ke cAra ( gamana) kSetra se yadi nikAla diyA jAya to rUpona pada bhakhita apane apane vIthI ke vistAra ( caur3AI ) piNDa ko cAra kSetra meM ghaTA kara usameM se eka aura ghaTA dene para vIthI kA antara prApta ho jAtA hai / usa antara meM apane apane bimba ko milA dene se dina kI gati nikala zrAtI hai / vimvAdikayojana yuga, mambujamitra divasagati dizonA-1 berasida sute, vimba mumindu gI zradaviveyalaMghanegaLa // 45 // sabase prakhara vAlI bhItara kI bIthI kA antara rakhakara meru parvata ke sUrya kA antara usameM milAkara ubhI meM divasa gati milA dene se vIthI kA antara nikala bhAtA hai| isa prakAra sarvAbhyantara bIthI ke pramANa ko samajhakara usake sAtha divasa gati kI paridhi ke prabhAra ko guraNA karake uparyukta antara meM milAte jAyeM to vIthI kI paridhi kA parimANa nikala AtA hai / yaha sama sUrya kA varNana huA isI prakAra candramA kA bhI varNana samajha lenA cAhie / candra aura sUrya bAhara nikalate hue arthAt bAhya mArga kI ora zrAte samaya zIghra gati vAle aura atyanta mArga kI ora praveza karate hue manda gati se saMyukta hote haiM isIlie ve samAna kAla meM hI asamAna paridhiyoM kA bhramaNa Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate haiM / candra aura sUrya ko chor3akara bAkI ke graha nakSatra aura tArA ye saba apanI apanI vIthiyoM meM bhramaNa karate rahate haiN| sUrya ke dvArA rAta aura dina kA vibhAga hotA hai / unakA pramANa karka rAzi se zrAvaNa mAsa ke sarvAbhyantara vIthI meM sUrya rahane kA dina aThAraha muharta aura rAtri bAraha muhUrta kI hotI / isake bAda pratidina muharta kA ikasaTha bhAga meM se do bhAga pramANa rAtri bar3hatI jAtI hai, iso taraha mAgha mAsa meM makara rAzi ke samaya- bAhya vIthI meM sUrya rahatA taba dina bAraha muhUrta kA aura rAtri aThAraha muhUrta kI ho jAtI hai / isake bAda upayuka krama se rAtri ke samAna dina bar3hatA calA jAtA / so garnatake gAyannA gA bAhma vIthIkA pramANa 316 hai / ajha paridhi kA pramANa 315086 sathA madhyama paridhi 316602 hai zrI paridhi 318314 jalaspRSTa bhAga paridhi 527046 hai usa paridhi meM , sUrya candramA ko samAna rUpa se bhAga dekara jo labdha Ave vaha uSNatA andhakAra kA pramANa hotA hai aisI paridhike kSetra kA pramANa jAna kara gariNata dvArA nikAla lenA cAhiye / aba Age nakSatroM ke kSetra-pramAe ko batalAte hai to isa prakAra hai| meruparvata ke mUla bhAga se lekara mAnuSottara parvata saka ghere hue prAkAzako 106802 kA bhAga dekara meru parvatakI pradakSiNAke rUpa se ghere hue abhijitAdi 56 nakSatroMke gaganakhaNDa 360 hAta hai / zatabhiSA, bharaNI, prArdrA, svAti, zleSA aura jyeSThA ina jaghanya cha: nakSatroM kA pratyeka ke 1005 gagana khaNTa hote haiN| azvinI, kRtikA, mRgazirA, puSya, maghA, punarvasu, hasta, citrA, anurAdhA, mula, pUrvASAr3ha, zravaNa, dhaniSThA, purvAbhAdrapada, revatI ina 15 madhyama nakSatroM ke gagana khaNDa 2010 hote haiM / rohiNI, vizAgvA, punarvasu, uttarA phAlgunI, uttarA bhAdra pada, uttarASAr3ha ina chaH utkRSTa nakSatroM ke pratyeka ke 3015 gagana khaNDa hote haiM / ina sabhI nakSatroM ke gagana khaNDoM ko milAne se 109803 aAkAza khaNTa ho jAte haiN| ina saba gagana khaNDoM ko apanI muhUrta gati ke anusAra gagana khaNDoM kA bhAga dene se paridhi ke yogya muhUrta nikala pAtA hai| vaha kaise? to batalAte hai-candramA eka muhUrta meM 1768 gagana sthaNDoM meM bhramaraNa karatA hai| sUrya 1830 gagana khaNDa pAra karatA hai / nakSatra 1935 gagana khaNDoM ko prApta karatA hai| pratyeka nakSatra candramA ke sAtha meM eka muhUrta meM 67 magana khaNDa pAra karatA hai| sUrya usI ko 5 muhUrta meM pUrA karatA hai / rAhu dvAdaza bhAga adhika pAMca bhAgoM meM pUrA kara detA hai / aise pUrNa karane vAle prakAza ke bhAgoM meM abhijitAdi ke Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) prAkAza bhAgoM se bhAga dene para abhijitAdi nakSatroM meM rahane vAle sUrya aura candramA ke muharta ho jAte haiM / so isa prakAra hai-candramA abhijita nakSatra meM rahane ke samaya meM muhUrta ke 3. adhika nau muhUrta tathA jaghanya nakSatroM meM 15 muhUrta, madhyama meM tIsa muhUrta, utkRSTa meM 45 muhUrta rahate haiN| sUrya-abhijita nakSatra meM cAra dina cha: muhUrta, jaghanya nakSatra meM 21 muhUrta adhika chaH dina, madhyama nakSatra meM bAraha muharta adhika teraha dina, utkRSTa nakSatra meM tIna muharta se jyAdA vaza dina / aise abhijitAdi saba ko milAkara 183 dina hote haiM / ye eka ayana ke dina hue / ayana do hote haiM eka dakSiNAyana dUsarA uttarAyaNa / ye donoM ayana milakara eka samvatsara hotA hai, pAMca samvatsaroM kA eka yuga hotA hai| thAvaraNa mAsa kI kRSNA pratipadA ke dina abhijita nakSatra meM candramA ke hone para yuga kA prArambha hotA hai aura ASAr3ha sudI pUrNamAsI ko yuga samApta hotA hai| aba nakSatroM ke rahane kA sthAna batalAte haiM abhijita Adi ha nakSatra candramA kI pahalI vIthI meM aura svAti se phAlguNI taka candramA kI dUsarI vIthImeM rahate haiM / maghA aura punarvasu tIsarI vIthI meM hote haiM / rohiNI aura citrA sAtavIM vIthI meM hote haiN| chaThI, pAThavIM, dazamI, gyArahavIM pothI meM kRtikA hai| vizAkhA anurAdhA jyeSThA ye 12 vIM 13 vI 14 vIM vIthI meM yathAkrama se rahate haiM / zeSa 8 nakSatra candramA kI 15 bI vIthI meM rahate haiM, isa prakAra pATha vIthI meM nakSatra rahate haiM, sAta meM nhiiN| kharabAraNahutAzana cN-| darasAgni SaDabdhi nayananayaM paMcamumaM // hariNAMkahima gugatistu / suranidhijalanidhi payodhizikhihutavahamaM // 46 // tamu rudrsmnvit| zatamu yugayugaLamu cturgnnvsubu|| ghRtatatiyupuramu muni-| hatagati nakSatra kRttikAlyAmolika // 47 // svara 6, bAraNa 5, hutAzana 3, candra 1, rasa 6, agni 3, SaDabdhi 6, nayana 4, naya 2, paMcaka 5, priNAMka 1, hima 1, gati 4, Rtu 6, sura 3, niSi, jala nidhi 4. payodhi 4, zikhihuta 3 , brahma 3, vrata 5, rudra samanvita Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) zarsa 111 yuga 2, yugala 2 caturguNa basu 32, vrata 5, pura 3, muni hatagaMta nakSatra garaNa kRtikA ke pahale hote haiM / ina 28 sthAnoM se paMkA zakaTAkRti, hariNa ke zira dvIpa, toraNa, chatra, balmIka, gomUtra, zara, yuga, hasta, utpala, dIpa, vyAsa pITha, hAra, bIraNA, zRGga, vRvies, duSkRta, pApI, harikubha, gajakumbha, muraja, ur3ane vAle pakSI, zena, gaja + pUrvaM gAtra, aparatra, droNa, azva mukha, cullipASANa, ityAdi ke samAna hote haiM / jyotiSka devoM kI Ayu kA pramANa candramA kI Ayu 100000 lAkha varSa adhika patya hai / sUrya kI 1000 hajAra varSaM adhika palya grAyu hai / . zukra kI 100 varSa adhika eka patya Ayu hai / bRhaspati kI 1 palya grAyu hai / budha aMgAraka aura zani kI AdhA palya Ayu hai / tArA kI utkRSTa prAdhu patyakA cauthA bhAga haiM aura jaghanya AThavA~ bhAga hU~ / isa prakAra jyotiSI devoM kI Ayu kA pramANa hai aura deviyoM kI Ayu apane apane devo se AdhI sAdhI hotI hai / sabase kaniSTha devoM kI 32 deviyAM hotI haiM / pAMca prakAra ke jyotiSI devoM ke vimAna gaNanAtIta ( zrasaMkhyAta ) haiM zata yuga SaT paMcAza-- / pratarAMgula vargaguriNatasaMkhyAta // gAthA: hRta pratarapramitaMgaLU / gata raMgala jinabhavanamitra masaMkhyAtaMgaLa // ans ari gurakavihidapada rasaMkha bhAgamide / joisajiriMga dagehe garagaraNAtIde rAmasAmi || aba bhavanavAsI devoM kI Ayu Adi batalAte haiM paramAyuSyaM cyaM / tarasura palyopamaM ku mArge dazaguraNa / ruSa sahasra jayamatutkRSTa || asura kumAra kI Ayu eka sAgaropama, nAga kumAra devAM kI tIna palyo- . Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . pama, garuDa kumAra kI ar3hAI palya, dvIpa kumAroM ke do palya, zeSa kumAroM kI Der3ha ranyopama hotA hai| uttarendra kI Ayu sAdhika sau palya, indra, pratIndra, lokapAla, prAyastriMzat sAmAnika ina pA~coM kI Ayu samAna hotI hai| camara aura asurendra kI deviyoM kI bhAyu DhAI palyopama, vairocana kI deviyoM kI Ayu tIna palyopama, nAgendra kI deviyoM kI palpa kA pAThavA~ bhAga, garuDa kI deviyoM kI tIna karor3a pUrva prAyu hotI hai / camara vairocana garur3a tathA zeSa indroM ke antaraMga, madhya, bAhya bheda se tIna prakAra ke pAriSada deboM kI prAyu kramazaH Der3ha palya, tIna palya, palya kA pAThavAM bhAga, tathA tIna karor3a pUrva pramita hotI hai / madhya vAloM kI Ayu hAI palya, do palya kA solahavAM bhAga, tIna karor3a pUrva tathA do karor3a varSa prAyu hotI hai bAhara ke devoM kI Ayu DhAI palya, pUrva karor3a kA 32 vAM bhAga tathA eka karor3a pUrva pramANa hai / camara vairocana ke nAga, garur3a, zeSa, senA nAyaka, prArama-rakSaka, Der3ha palyopama, koTi varSa tathA lAkha varSa pramANa prAyu vAle hote haiM / aura unake senA nAyaka deva kI grAyu aAdhA palya, zatAdhika palyArSa, karor3a varSa, lAkha varSa tathA 57 hajAra varSa hotI hai| IradudhanugaLaku / mArga vyantarargamAjyotiSka |griylukele seva / zarIrocchattipaMcavargamasurAmararoLa // 50 // devoM ke AhAra tathA ucchvAsa kA niyama batalAte haiM -- manadoLa sAsiravarSa / kanatizayAsanamano menenuvassu yiva // dinapaMcadhnatritayakke / sukhamaM pogaLa venenasurAmararA // 51 // artha-cAra aura vairocana eka hajAra varSa ke bAda eka bAra AhAra grahaNa karate haiM aura unake eka zvAsocchavAsa lene meM 15 dina laga jAte haiN| unake sukhoM kA vaibhava kahA~ taka varNana kareM ? jalaprabha amitagati kA AhAra krama se sAr3e bAraha dina tathA sAhe sAta dina paryanta hotA hai| ucchavAsa kAla sAr3he bAraha muhUrta, aura sAr3he sAta muhUrta hotA hai / vyantarAmara pAMca dina meM eka bAra mAnasika grAhAra aura pAMca muhUrta meM eka bAra zvAsocchavAsa lete haiN| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 120) aba ina mavanavAsiyoM ke bhavana sthAnoM kA varNana karate haiM:--- bhUmi se nIce eka hajAra yojana paryanta vyantara bhavana haiN| bhavana-vAsiyoM meM alpaddhikoM ke bhavana do hajAra yojana haiN| mahaddhikoM ke bhavana 42 hajAra yojana paryanta haiN| madhyama mahaddhikoM ke bhavana eka lAkha yojana taka haiN| inameM prasurAmara kA bhavana ratnaprabhA pRthvI ke kharabhAga se nIce rahane vAle paMka' bhAga meM hai| zeSa bace hae nau kumAroM ke bhavana khara bhAga meM haiN| una bhavanoM meM se kucha kA pramANa asaMkhyAta yojana hai aura vaha saba caturasra haiN| nAnA rala samita hai| sIna pAra pAhulya, mAnyagatI yojana UMcA tathA eka eka kUpa se suzobhita hai| gaNanA karane para kuoM kI saMkhyA sAta karor3a bahattara lAkha hotI hai| vahAM se 35, 44, 38 ina tIna sthAnoM meM 40 aura antima meM pacAsa lAkha bhavana hote haiN| una bhavanoM ke camara, bhUtAnanda Adi dakSiNendra adhipati haiM / aura tIsa, cAlIsa tathA cauMtIsa ina tIna sthAnoM meM 36, antima meM 46 lAkha bhavanoM ke vairAcana, dharaNAnanda prAdi uttarendra adhipati haiN| cottIsaccaudAlaM ar3atIsaM ca suvitaalpnnlnnaasN| ghaucauviheNatAriNaya incAraNaM bhavanakkhANi // 21 // uparyukta pratyeka bhavanoM meM eka eka jina mandira hai| vrjinbhvnNbhvnaa| maralokadoLeLa koriyumatsappa // taraDakku lakkrayava / vakurumudadi vinayavinatamastakanappaM // 52 // pahale kahe gaye jyotiSka deva manuSya kSetra meM sudarzana meru kI pradakSiNA karate haiM / unake gamana vizeSa se dina, bAra, nakSatra, yoga, karaNa, muhUrta ityAdi zubhAzubha sUcaka hote haiM / vaha kaise haiM, so batalAte haiM:-- ravi, soma, maMgala, budha, vRhaspati, zumna tathA zani ye sAta vAra haiN| pratipadA, dvitIyA, tRtIyA, caturthI, paMcamI, SaSThI, saptamI, aSTamI, navamI, dazamI, ekAdazI, hAdazI, trayodazI, caturdazI, amAvasyA tathA pUrNimA ye solaha tithiyA~ haiN| . yakSa, vaizvAnara, rakSa, nadrita, pannaga, asura, sukumAra, sitA, vizvamAlI, camara, vairocana, mahAvidyA, mAra, vizvezvara, piMDAsI aise pandraha tithiyoM ke paMcaka kahalAte haiN| nandA, bhadrA, jayA ristA, pUrNA ye pratipadA ko Adi se tithi paMcaka haiM / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 121) nandA bhadrA jayA riktA pUrNA ca tithayaH kamAt / devAzcandrasUrendrA AkAzo dharma eva ca // kRtikA, rohiNI, mRgazirA, prAI, punarvasu, puSya, azleSA, maghA, pUrvA, uttarA, hasta, citrA, svAti, vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA, mUla, pUrvASAr3hA, uttarASAr3ha abhijit, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, pUrvA bhAdrapadA, uttarA bhAdrapadA, revatI, azvinI aura bhariNI ye 28 nakSatra haiN| zikhI, kamalaja, zitakara, rudra, aviti, jIbha, uraga, pitR bhaga, aiema, dinakara, tyaSTa, samIra, indrAgni, maitrI, indra, niHzruti, jala, vizvadeva, prajA, viSNu, vasu, varuNa, ajapAda, ahirbudhma, pUSA, azvo aura yama ye 28 tAroM ke adhipati haiN| ___ aba nakSatroM ke cAra cAra caraNoM ko batalAte haiM:-- lAlakA lA vicAraH... cU ce co lA ashvinii| hare rotA svAtI / li sU le lo bharaNI 1 tI sU se to vizAkhA / A i u e kRtikA / nA nItU ne anurAdhA / pro vA vi vU rohinnii| no yA pI gu jyeSThA / ve vo kA ki mRgshiraa| ye yo bhA bhI mUla / ku gha Ga cha mArdA / bhUSA phavA pUrvASAkA / ke ko hA hi punarvasa / bhe bho A ji uttraassaaddh'aa| hU he ho DA puSya / jU je jo khA abhijit / DI DU De Do zrAzleSA / khi khU khe kho zravaNa / mA mi mu me maghA / mA gI gU ge dhaniSThA / mo TA TI TU pUrvA phAlgunI / go sA sisu zatatArA / TeTo pA pi uttarA phAlgunI / se so dA dI puurvaabhaadrpd| pUSA gATha hana / du tha jha uttarAbhAdrapada / pe po rA rI citrA / de do cA cI revatI / pratyeka manuSya ke nakSatra aura caraNa kI pahacAna nAmakA pahalA akSara ho athavA janma nAma kA pahalA akSara ho to usako pahale acchI taraha samajha lenA cAhie / usake bAda vaha akSara Upara ke pravakahalA koSThaka meM dekhakara usa manuSya ke nakSatra caraNa ko nizcaya kara lenA cAhiye / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 192 ) udAharaNa ke liye :--- mahAvIra isa nAma kA pahalA akSara 'ma' hai yaha zravakahar3A caka meM maghA nakSatra ke 4 akSaroM meM se pahalA akSara hone ke kAraNa bhaghA nakSatra kA pahalA caraNa hai aisA samajhanA caahiye| isI taraha 'ma' pahalA akSara yukta mallinAtha maNibhadra ityAdi nAma vAle jitane hote haiM ve sabhI gadhA nakSatra ke pahale caraNa vAle hote haiM / dUsarA udAharaNa:- mahAvIra kA dUsarA janma nAma 'sammati' hai / 'sa' yaha akSara zatatAraka ke tIsare caraNa kA tIsarA akSara hotA hai, isalie yaha zatatArakA kA tIsarA caraNa huA / isI taraha anya nAmoM ke nakSatra bhI jAnane cAhie / avagaDa cakra ke hasva akSara tathA dIrgha akSara ke viSaya meM vicAra:--- avagaDa kI mUla utpatti meM hasvAkSara utpanna hone para bhI uccAraNa ke samaya meM [ zravagaDa meM kucha dIrghAkSara kucha hrasvAkSara hote haiM / ye donoM eka hI hone ke kAraNa prasaMga ke anusAra hrasva ko dIrgha aura dIrgha kA hrasva samajhakara nakSatra caraNa ko banA lenA cAhie / udAharaNa:--' indudhara' zabda kA prathama akSara da' hai i zravagaDa cakra meM nahIM hai / cakra meM "I" akSara kRtikA ke dUsare caraNa kA ho gayA / 'Izvara kA bhI yahI nakSatra hogA / imrI taraha zeSa prakSaroM ko bhI samajha lenA cAhie / saMyukta akSara vAle nAmoM ke nakSatra kA jJAnaH - zravagaDa cakra meM saMyukta prakSaroM kA ullekha nahIM hai saMyukta prakSara vAle zabda kA kauna sA nakSatra samajhA jAye ? isakA khulAsA isa prakAra hai ki:-- kisI manuSya kA nAma premacanda hai isakA pahalA akSara 'meM' hai yaha 'pe' akSara meM r kAra varNa milAne se banA hai| to mile hue ra kAra ko chor3akara pahale varNa kA 'pe' akSara citrA nakSatra meM hai isa taraha 'premacanda' nAma citrA nakSatra ke pahale caraNa kA ho gayA / isa taraha samajhakara trilokanAtha, svayaMprabhu 'ityAdi nAmoM ke nakSatra jAna lenA caahie| jaisA ki :-- yadi nAmni bhavedvarNo saMyuktAkSaralakSaNaH / grAhyastadAdimo varNo yuktatvaM brahmayAmale // isI taraha 'saMyogAkSaraje nAmnA jJeyaM tatrAdimakSara' isa taraha anya muhUrta mArtaMDa ityAdi granthoM meM kahA hai / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 123 ) zubha nakSatra parijJAna : maghAmRgazirohastaH svAtima lAnurAdhayoH / revatI rohiNI caitramurAri trayANi ca // zrAvAye ca vivAhe ca kanyAsamvaraNe tathA / vApaye sarvavIjAnAM gRhaM grAmaM pravezayet // puSyAzvinI tathA citrAdhaniSThA zravaNaM vasu / sarvANi zubhakAryANisiddha yantiteSu bheSuca // bhAvArtha - maghA mRgazirA hasta svAtI mUla anurAdhA revatI rohaNI tInoM uttarA, ina gyAraha nakSatroM meM kanyAdAna vivAha bIja vapana ityAdi kArya karanA cAhie / isI prakAra grAma praveza, gRha praveza ityAdi kArya bhI kara sakate haiM / isI prakAra se puSya azvinI citrA dhaniSThA zravaNa punarvasu ina nakSatroM meM bhI aura saba zubha kArya kiye jAte haiM kintu vivAha nahIM karanA cAhica / ina satraha nakSatroM ko chor3akara bAkI ke nakSatra nikRSTa haiM unameM zubha kArya nahIM karane cAhie | tathA jisa nakSatra para grahaNa lagA ho usa nakSatra meM chaH mahIne taka vivAha nahIM karanA caahie| aura grahaNa lage hue dina se pahile ke tathA pIche ke sAta sAta dina chor3akara vivAha karanA zubha hotA hai / zubha azubha yoga aura tyAjya ghaTikA : prIti 1 AyuSmAn 2 saubhAgya 3 zobhana 4 sukarma pravRti 6 vRddhi 7 va 8 haraNa 6 siddhi 10 variyAna 11 ziva 12 siva 13 sAdhya 14.. zubha 15 zukla brahma 17 indra 18 ye aThAraha zubha yoga haiN| ye apane nAma ke anusAra zubha phala karate haiN| inameM zubha kArya kiye jAte haiM / viSkambha 1 atigaNDa: 2 zUla 3 vyAghAta 4 vajra 5 vyatipAta 6 parigha 7 vaidhRti ye nau yoga azubha haiM inameM baivRti, aura vyatIpAta ye donoM pUrNarUpa se duryoga haiM / isalie inameM koI bhI kArya nahIM karanA caahie| zeSa sAta nakSatroM kI sadoSa ghaTikAoM kA tyAga karake kArya karanA caahie| ve ghaTikAyeM isa prakAra haiM- triSkambha yoga meM tIna ghaTikA zUla meM pA~ca ghaTikA, gaNDa aura prati gaNDa meM chaH chaH ghaTikA / vyAghAta aura vajra yoga meM no nau ghaTikA / parigha yoga meM 30 ghaTikA pUrNa hone taka chor3a denA cAhie / aba zubhAzubha karaNa ko batalAte haiM: --- vaya, vAlava, kaulava, taitila, garga, vaNija, zakuni ye sAtoM zubhakaraNa haiM inameM zubha kAryaM hamezA karanA caahie| bhadra catuSpAda nAgavAna aura kiMstughna gaNDa Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (124) ye cAra karaNa duSTa haiM inameM koI bhI kArya nahIM karanA cAhie / inameM bhI bhadrAkaraNa mahAdoSa vAlA hai| avakahara dhaka ko mUla utpatti 1-pravakahar3a 2-ma Ta pa rata 3-naya bha ja kha 4- sa da cala isa taraha 5-5 akSaroM ke cAra sUtra haiM / 2 sUtra - - - - M4 ] - - - - - - - - - optial - - - - - - - - - - | - L"- + - / - - va - - + - 5 - + - + | yo / bho | jo | kho so / do | co isa prakAra cAra sUtroM se sambanvita 25-25 akSaroM ke koSThaka bane haiM / jinake 100 akSara hote haiM tathA madhyama ke mAtha 3-3 anya prakSara hote haiN| samasta akSara 112 hote haiN| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inake par3hane kA krama cAra cAra akSaroM kA eka-eka nakSatra banAte hue upayuMka 112 akSaroM ke 28 nakSatra ho jAte haiN| lagnAdhipati aura lagna pramANa ghar3I kA koSThaka lagnAdhipati ! kuja zukra | budha candra | ravi | budha lagna meSa vRSa | mithuna' karka | siMha kanyA pramANa ghar3I 4.0 4 / 305 / 15 / 4 / 30 5 / 30 5 / 15 lagnAdhipati zukra , kuja guru | zani | zani | guru lagna * / tulA vRzcika dhanuSa makara kumbha mIna |pramANa pahA 95 5:30 3.0 5.1 5. isa koSThaka ke anusAra kisI bhI nAma kA nakSatra aura caraNa ko ThIka taraha se jAna lene para kisa nakSatra kI kauna sI rAzi hotI hai isa viSaya ko nimnalikhita zloka dvArA dikhAyA jAtA hai azvinIbharaNIkRtikAH pAdeSu meyaH kRtikA trayapAdA rohiNI mRgazirArddha vRSabhaH / mRgaziradvipAdA punarvasutripAveSu mithunaH punarvasvekapAdA puSyAzleSAnteSu kATakaH / maghA pUrvottarakapAdeSu siMhaH uttarAtripAdahastanitrAddheSu kanyA / citrArddhasvAtivizAkhAtripAdeSu tulA vizAkhaikA dAnurAdhAjyeSvAntavRzcika: mUlapUrvASAr3hottarASADhakayAdeSu dhanuH UtarASADhAbhiSAdazravaragadhaniSThAddheSu makaraH / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaniSThA zatabhiSA pUrvAbhAdrapAda tripAdeSu kumbhaH pUrvAbhAdrapadaikottarAbhAdrapadarevatyantaM mInaH / artha-isa prakAra azvinI 4 pAda, bharaNo 4 pAda, kRtikA eka pAda milakara meSa rAzi hotI hai| kRtikA ke zeSa 3 pAda, rohiNI 4 pAda, mRgazirA ke do pAda milakara vRSabha rAzi hotI hai| mRgazirA ke zeSa 2 pAda, ArdrA ke 4 pAda, punarvasu ke 3 pAda milakara mithuna rAzi hotI hai| purA kA japa 1 pAda, nRpaya ke 6 pAda, AzleSA ke 4 pAda milakara karka rAzi hotI hai| maghA 4 pAda, pUrvAphAlguNI 4 pAda aura uttarA kA 1 pAda milakara siMha rAzi hotI hai| uttarA ke zeSa 3 pAda, hasta ke 4, citrA ke do caraNa milakara kanyA rAzi hotI hai| citrA ke 2 pAda, svAti ke 4, vizAkhA ke 3 pAda milakara tulA rAzi hoto hai| vizAkhA kA zeSa 1 pAda, anurAdhA ke 4 pAda, jyeSThA ke 4 pAda milakara vRzcika rAzi hotI hai| * mUla ke 4 pAda, pUrvASAr3ha ke 4 pAda, uttarA kA eka pAda milakara dhana rAzi hotI hai| uttarA ke zeSa 3 pAda, zravaNa ke 4, dhaniSThA ke 2 pAda milakara makara rAzi hotI hai| dhaniSThA ke kSetra 2 pAda, zAtArA ke 4 pAda, pUrvAbhAdrapada ke 3 pAda mila kara kumbha rAzi hotI hai| pUrvAbhAdrapada kA zepa 1 pAda, uttarAbhAdrapada ke 4, revatI ke 4 pAda mila kara mIna rAzi hotI hai| prAge saMvatsara kA nAma batalAte haiM-- Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 120 ) jaina siddhAnta zAstra ke anusAra 60 saMvatsaroM ke nAma uttama saMvatsara kaniSTha saMvatsara 41 plavaMga 42 kIlaka 43 saumya 1 prabhava 2 vibhava 3 zukla 4 pramodita 5. prajotpatti 6 agorasa 7 5 zrI mukha bhAva EUR yuva 10 dhAtu 11 Izvara 12 bahudhAnya 13 pramAthi 14 vikrama 15 viSu (vRSa) 16 citra bhAnu 17 subhAnu 18 tAraNa 16 pArthiva 20 vyaya madhyama saMvatsara 21 sarvajitu 22 sarvadhAri 23 virodhi 24 vikRti 25 khara 26 naMdana 27 vijaya 28 jaya 26 manmatha 30 durmukha 31 he vilaMbi 32 vilaMvi 33 vikAri 34 zaniri 35 plava 36. zubhakRtu 37 38 36 vizvAvasu Ya parAbhava zobhanakRtu krodhi 44 sAdhAraNa 45 virodhikRtu 46 paridhAtu 47 pramAdita 48 zrAnanda 46 rAkSasa 50 51 52 53 siddhArthi nala piMgalA kAla yukti 54 raudri 55 durmati 56 duMdubhi 57 rudhirodgArI raktAkSi 58 56 krodhana 60 kSaya ayanoM ke nAma eka varSa meM uttarAyaNa dakSiNAyana aise do prayana hote haiN| sthUlamAna ke anusAra pauSa mAsa se jyeSTha mAsa taka sUrya uttara kI tarapha hone ke kAraNa uttarAyaNa kahate haiM | ASAr3ha mAsa se magazira taka sUrya dakSiNa kI tarapha saMcAra karane ke kAraNa dakSiNAyana kahate haiM / Rtu ke nAma caitra vaizAkha vasaMta Rtu / Asoja kArtika zarada Rtu / jyeSTha prASAr3ha grISma Rtu / magazira pauSa hemanta Rtu / zrAvaNa bhAdrapada varSA Rtu / mAghaphAguraNa zizira Rtu / : Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 128.) 12 mahInoM ke nAma 1 caitra, 2 vaizAkha, 3 jyeSTha 4 ASAr3ha, 5 zrAvaNa 6 bhAdrapada, 7 Azvina, 8 kArtika, mArgazira 10 pI0 11 mAgha, 12 phAguna / ' pakSa 2 prayeka mahIne ke zurU meM sudI paDavA se pIriMgamA taka 15 dina zukla pakSa zrI kRSNa pakSa kI pratipadA se amAvasyA taka 15 dina kRSNa pakSa jAnanaH cAhie / zukla pakSa ko sudI, kRSNa pakSa ko vadI kahane kI paripATI hai / tithi 30 hotI haiM pratipadA, dvitIyA, tRtIyA, caturthI paMcamI, pachI, saptamI, aSTamI, navamI dazamI, ekAdazI, dvAdazI, trayodazI, caturdazI aura pauNimA se zukla pakSa kI tithi haiM 2 punaH pratipadA se caturdazI taka 14 tithi aise Age calate hue 30 vIM tithi ke aMta meM amAvasyA grAtI hai| ye kRSNa pakSa kI tithi haiN| ye 30 tithi milakara 1 mAsa hotA hai / vAra-5 haiM ravivAra, somavAra, maMgalavAra, budhavAra, guruvAra, zukravAra, zanivAra ye sAta vAra haiM / nakSatra 25 haiM AkAza maMDala meM asaMkhyAta nakSatra hone para bhI isa kSetra meM rUr3hi meM Ane vAle nakSatra 28 haiM / unake nAma isa prakAra haiM: nakSatroM ke nAma :-- 1 azvinI 2 bharaNI 3 kRtikA 4 rohiNI 5 mRgazirA 5 puSya 6 AzleSA 6 ArdrA 7 punarvasu 10 macA 11 durvA 12 uttarA T 15 svAtI 16 vizAkhA 13 hasta 14 citrA 17 anurAdhA 18 jeSThA 19 mUla 20 pUrvA pADha 21 uttarA-pAva uttarASADha prora zravaNa ke bIca meM abhijita nAma kA nakSatra hai / bahuta dinoM taka yaha nakSatra rUr3hi meM na hone ke kAraNa anya jyotiSakAroM ne isako bilkula hI ginatI nahIM liyA thA ava jaina jyotiSa granthoM ke anusAra yaha nakSa pracAra meM Ane se sabhI - jyotiSa ke vidvAna 28 nakSatra ko ginatI meM lAte jage haiM / 22 zravaraNa 23 dhaniSThA 24 zatatArakA 25 pUrvA bhAdrapada 26 uttarA bhAdrapada 27 revatI 25 zrabhijita Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 126 ) yoga 27 haiM 1 viSkaMbha 8 dhRti 15 vana 22 sAdhya 2 prIti _ zUla 16 siddhi 23 zubha 3 AyuSyamAna 10 gaMDa 17 vyatipAta 24 zukla 4 saubhAgya 18 variyAna 25 brahma 5 zobhana 12 dhruva 16 parigha 26 aindra 6 atigaMDa 13 vyAghAta 20 ziva 27 vaidhRti 7 sukarma 14 harSaNa 21 siddha karaNa gyAraha haiM 1 badha 2 bAlava 3 kaulava 4 taitala 5 gaja 6 vanija 7 bhadra 8 zAkuni 6 catuSpAda 10 nAga 11 kistudhna isa prakAra ye 11 karaNa haiN| isake zubhAzubha phala ko Age btaayeNge| rAzi aura lagna 12 hote haiM 1 meSa 4 karka 7 tulA 10 makara 2 vRSa 5 siMha 8 vRzcika 11 kuMbha 3 mithuna 6 kanyA dhanuSa 12 mIna ye bAraha rAzi haiM aura bAraha rAzi ke samAna hI lagna bhI hote haiN| lagna yA rAzi meM koI bheda nahIM hai| phira rAzi aura lagna meM bheda kyoM hai isakA samAdhAna nimnalikhita hai : __agara kisI bAlaka kA janma vRSa rAzi meM humA ho arthAt bAlaka ke janma ke samaya udaya kAla meM vRSa rAzi ho to use vRSa lagna kahate hai| isakA spaSTIkaraNa prakaraNa ke anusAra kareMge / 1 ravi 2 candra 3 kuja 4 budha, 5 guru,6 zukra 7 zani 8 rAhu ketu ye nava graha haiM / 24 ghaNTe kA 1 dina 60 pala kI 1 ghar3I 3 ghaNTe kA 1 yAma. 2 // ghar3I kA 1 ghaNTA / 1 yAma ko prahara bhI kahate haiM / 60 minaTa kA 1 ghaNTA eka ghaNTe kA eka horA hotA hai / 2 // pala kA 1 nimiSa, 60 paTikA kA 1 dina hotA hai| paMcAMga kyA hai :tithivAra nakSatraM ca yogaH karaNamevaca / etaiH paMcabhiraMgaiH saMyukta paMcAMgamucyate / / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha---tithi, vAra, nakSatra, yoga, aura karaNa ina sabako milAne ko paMcAMga kahate haiM / isa pAMca aMga ke alAvA upayogI aneka viSayoM ko paMcAMga meM likhane kI paddhati Ajakala bahuta pracalita hai| tithi vAra nakSatra aura yoga ke samAna 60 ghar3I pUrNa na hokara karaNa jo hai vaha eka dina meM tIsa tIsa ghar3I ke pramANa do ho jAte haiM / aba Aye cara sthira karaNoM ko batalAte haiM-- bava, vAlaMba, kaulava, taitila, garja vaNija, bhadra ye sAta carakaraNa haiM / zakuni, catuSpAda, nAgavAna , kistughna ye cAra karaNa sthira karaNa hote haiN| carakaraNa kI utpatti jisa tithi kA karaNa dekhanA ho usa tithi taka zukla pratipadA se lekara gata tithiyoM ko gine / jo saMkhyA Ave use do se guNA kare aura labdha ko 7 se bhAga de / bhAga dene se jo zeSa bace usI saMkhyA vAlA cara karaNa nitya tithi ke pUrvAddha meM samajhanA caahie| uttarArddha tithi ke lie gata tithiyoM ko do se guNA karake 1 aura jor3a deM / tatpazcAt 7 se bhAga dekara jo bace usa saMkhyA vAlA vadhAdi karaNa samajhanA cAhie / 30 ghar3I se yadi kama tithi ho to use uttarArddha samajhanA aura yadi adhika ho to pUrvAddha / udAharaNArtha-zaka saMvat 1852 thAvaraNa sudI 12 ko kaunasA karaNa hai? aisA prazna karane para dekhA gayA ki vaha tithi 30 ghar3o se kama hai| isalie vaha uttarArddha tithi huiiN| aba gata tithi 11 ko do se guNA karane para 22 humA aura usameM 1 milAkara 7 se bhAga diyA to zeSa do bacA, joki dUsarA vAlava karaNa huaa| yaha cara karaNa kA niyama huaa| sthira karaNa kI utpatti:- kRSNapakSa kI caturdazI ke uttarArddha meM zakunikaraNa, amAvasyA ke pUrvAddha meM catuSpAda aura uttarArddha meM nAgavAna karaNa hotA hai| tathA kRSNa pakSa kI pratipadA ke pUrvAddha meM kiMstughna karaNa hotA hai| yahAM itanA aura samajha lenA cAhie ki tithi aura nakSatroM ke samAna Age pIche na hokara karaNa kI utpatti niyata rUpa se hotI hai| rAziyoM ke viSaya: meSa, mithuna, siMha, tulA, dhana aura kumbha ye 6 rAziyAM viSama haiM athavA ye krU ra svabhAva vAlI puruSa rAziyA~ haiN| inake atirikta (vRSabha, karka, kanyA, vRzcika, makara tathA mIna) rAziyAM yugma rAzi, saumya svabhAva vAlI strI Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 131 ) rAziyA~ haiM / meSa, karka, tulA aura makara ye cAra cara rAziyA~ haiN| vRSabha, siMha, vRzcika aura kuMbha ye sthira rAziyAM haiN| tathA zeSa mithuna, kanyA, dhana aura mona me dvisvabhAva vAlI haiN| meSa, vRSabha, karka, dhana aura makara ye pAMca rAziyoM pRSThodaya haiM, mithuna, siMha, kanyA, tulA, vRzcika tathA kuMbha ye cha: zirasodaya rAziyA~ hai aura mIna ubhayodaya rAzi hai| meSa, vRSabha, mithuna karka, vana aura makara ye chaH rAziyAM rAtri bala - vAlI hai aura zeSa siMha, kanyA, tulA, vRzcika, kuMbha tathA mIna ye cha: divAbalI hai / zubhagrazubha grahaH I pUrNa candra, budha, guru aura zukra ye cAra zubha haiM tathA acchA phala dene vAle graha hai / sUrya, kSINa candra, kuja, (maMgala) zani rAhu tathA ketu ye chaH pApa graha haiM joki duSTa phala dete haiM / ina pApI grahoM ke sAtha yadi budha ho jAya to vaha bhI phala hotA hai| ravi, maMgala aura guru ye 3 puruSa graha haiM, candra, zukra, tathA rAhu ye 3 strI graha haiM tathA budha, zani ketu ye 3 napuMsaka graha haiM / aba ina grahoM kA rAziyoM para rahane kA samaya batalAte hai: ravi zukra budhA mAsa sArdhamAsa kujastathA / gururdvAdazamAsastu zanistriMzattathaiva ca // varSAddha rAhuketustu rAzisthitiritIritam / artha -- ravi, zukra aura budha ye tInoM graha eka mAsa paryanta eka rAzi para rahate haiM, maMgala Der3ha mAsa taka 1 rAzi para rahatA hai, guru eka rAzi para 12 mAsa taka rahatA hai, zani 1 rAzi para 30 mAsa taka rahatA hai tathA ketu aura rAhu 1 rAzi para Der3ha varSa taka rahate haiM tathA candramA 1 rAzi para savA do dina taka rahatA hai / grahoM kI jAtiyAM : guru aura candra brAhmaNa varNa, ravi aura maMgala kSatriya varNaM, budha 'vaizya varNaM, zukra zUdra varNa, zani, rAhu tathA ketu nIca varNa vAle hote haiM / yaMtra maMtra vratAdike mUhUrta -- uphA hastAzvinI karaNaM vizAkhAmRgabhehani / zubhe sUryayute zastaM maMtrayaMtratratAdikaM // bhAvArtha - uttarA, hasta, azvinI, zravaraNa, vizAkhA, mRgazirA ina chaH nakSatroM meM, tathA ravi, soma, guru, zukravAra meM kiyA huA maMtra, yaMtrAdi kA ArAdhana Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 132 ) zIghra hI phala ko detA hai| aura vrata upavAsAdi kriyA kI siddhi bhI hotI hai| kAla rAhu rahane kI dizA: ravi guruvAra ko pUrva dizA meM soma zukra ko dakSiNa dizA meM, maMgalavAra ko pazcima dizA meM zani, budha ko uttara dizA meM kAla rAhu rahatA hai / - navIna gRha (ghara) nirmANa muhUrta :-- vaizAstra, zravaNa, kArtika, mAgha ina mAsoM meM uttarASAr3ha uttarA bhAdrapada, mRgazirA, rohiNI, puSya, anurAdhA, hasta, citrA, svAti, dhaniSThA zatatArakA, revatI ina 13 teraha nakSatroM meM aura 2-3-5-7-10-11-13-15 tithiyoM meM tathA soma, budha, guru, zukravAra dinoM meM nayA ghara banavAne kA muhUrta uttama mAnA hai / phAguna mAsa nUtana gRhAraMbha karane meM sAdhAraNa mAnA hai / zatatArakA auSadhi sevana karane aura taiyAra karane kA muhUrta:hasta, citrA, svAti, anurAdhA, mUlA puSya zravaNa, dhaniSThA, mRgazirA, revatI, azvinI punarvasu, ina nakSatroM meM tathA soma, budha, guru, zukravAra dinoM meM aura 2-3-5-7-10 11-13-15 kA zukla pakSa meM tathA kRSNa pakSa kI pratipadA ke dina auSadha taiyAra karane meM aura sevana karane meM zubha mAne haiM / bhaumazvinI Adi siddha yoga bhI kArya vizeSoM meM nindya hai| gRhapraveze yAtrAyAM vivAhe ca yathAkramam / bhIme'zvinoM zanau brAmhaM gurau puSyaM vivajrjayet 22|| ---- maMgalavAra ko azvinI gRha praveza meM, zanivAra kA rohiNI yAtrA meM, guruvAra ko puSya nakSatra vivAha meM varjita hai / pravAraNa ke lie zubha nakSatra :--- mRgAzvinI puSya punarvasU ca hastAnurAdhA zravaNaM ca mUlaH / dhaniSTha revatya gate prayANaM phalaM labhet zIghra vivartanaM ca // arthAt-mRgazira, azvinI, puSya, punarvasu, hasta, anurAdhA, dhavaraNa, mUla, dhaniSThA aura revatI ina nakSatroM meM pradhAraNa karane se kArya zIghra saphala banatA hai / prayANa ke lie duSTa nakSatra : pUrvA phAlgunI, pUrvASADhA, pUrvAbhAdrapada, maSA, jeSThA, bharaNI, janma nakSatra kRtikA, svAti, zleSA, vizAkhA, citrA, prAdi ina nakSatroM " meM kabhI prayAga nahIM karanA caahie| ina nakSatroM meM prayANa karane se hAni hotI Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 133 ) hai, zeSa bace-uttarA-phAlgunI, uttarASADhA, uttarAbhAdrapada, zatatArakA, ina nakSatroM meM prayANa karane se sAdhAraNa phala hotA hai| akSarArambha kA muhUrta mRgAtkarAccha testraye'zvimUlapUrvikAtra ye / guruhaye'rkajIvavitsite'hniSaTzaratrike // zivArkadig dviketithau dhra vAntyatribheparaiH, zubhairadhItiruttamAtrikoNakendragaiH smRtA // 38 // -muhUrta cintAmaNi arthAt-mRgazirA, pAA, punarvasu, hasta, citrA, svAtI, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, azvinI, mUla, tInoMpUrvA, puSya, zleSA, dhra vasaMjJaka, anurAdhA aura revatI ina nakSatroM meM tathA ravivAra, budhavAra, guruvAra aura zukravAra ina vAroM meM tathA 6. 5. 3, 15.12.10.2 ina tithiyoM meM jaba kendra trikoNa gata zubha graha hoM taba vidyArambha karanA caahie| Age yajJopavIla kA samaya muhUrta cintAmaNi jyotiSa zAstra meM batAyA gayA hai vaha yahAM para dete haiN| vidhAraNA vatavandhanaM nigaditaM, garbhAjjanervASTame, varSe vApyatha paJcame kSitibhujAM SaSThe tathaikAdaze // vaizyAnAMpunaraSTame 'pyathapunaH syAdvAdaze vatsare, kAle'thadviguNegatenigAMdate gauragatadAhurbudhAH // 36 // (muhUrta cintAmaNi) arthAt-zrAhmaNoM ko garbha se yA janma se paJcama athavA aSTama saura varSa meM kSatriyoM ko chaThe tathA gyArahaveM varSa meM aura vaizyoM ko AThava yA bArahaveM varSa meM yajJopavIta dhAraNa karanA kahA hai| isa kathita samaya se dune samaya ko paNDitoM ne gauNakAla mAnA hai| yAtrA meM zubha vAraaGgArapUrve gamane ca lAbhassomezanirdakSiNa arthalAbhaH / / budhe gurau pazcimakAryasiddhirbhAno mRge cottara dhAnyalAbhaH / / -muhUrta cintAmaNi artha---maMgalavAra ko pUrva dizA meM gamana karane se lAbha hotA hai| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 134 ) , somavAra aura zanivAra ko dakSiNa dizA kI yAtrA se dhana kA lAbha hotA hai| budhavAra tathA guruvAra ko pazcima dizA meM gamana karane se kArya kI siddhi hotI hai / ravivAra tathA zukravAra ko uttara dizA meM yAtrA karane se dhana dhAnya kA lAbha hotA hai| dik zUlana pUrve zani some ca, na gurudakSiNe tathA na pazcime bhAnuzukra ca, nottare budhamaMgale / / artha---zanivAra somavAra ko pUrva dizA meM gamana na kre| dakSiraNa dizA meM guruvAra ko jAnA ThIka nhiiN| ravivAra zukravAra ko pazcima dizA meM tathA budhavAra maMgalavAra ko uttara dizA meM na jAnA cAhiye / prayANa ke lie zubha tithiyAM dvitIyA ko yAtrA karane se kArya siddhi, tRtIyA ko zAnti, paMcamI ko sukha, sapTamI ko artha na, [STamI ko zuma, dazamI ko zubha phala kI prApti ekAdazI tathA prayodazI ko yAtrA karane se kArya siddha hotA hai / zeSa 1- 4-614-15, amAvasyA paSThI aura dvAdazI yAtrA ke lie azubha hai| yAtrA ke lie candra vicAra-- meSe ca siMhe dhanapUrvabhAge,vRSe ca kanyA makare ca yAmye / yugme tule kumbhasupazcimAyAM pharkAlimIne dizi cottarasyAsa // ___ artha--meSa, siMha, dhana rAzi ho to candramA pUrva dizA meM rahatA hai| vRSa, kanyA, aura makara rAzi ho to candra dakSiNa dizA meM rahatA hai| mithuna tulA, kumbha rAzi meM candra pazcima dizA meM tathA karka, vRzcika mIna rAzi ke samaya candra uttara dizA meM rahatA hai| sanmukhe arthalAbhAya, dakSiNe sukhasampadaH / pRSThataH prANanAzAya, vAmecandra dhanakSayaH // artha---yAtrA ke samaya candramA yadi sanmukha ho to artha |dhana kA lAbha hotA hai| yadi candra dAhinI dizA meM ho to sukha sampatti prApta hotI hai, candra yadi pITha kI ora ho to prAga nAzakI AzaMkA rahatI hai tathA yadi yAtrA ke samaya bAMyI dizA meM candramA ho to dhana kI hAni hotI hai| maraNa nakSatra doSa vicAradhaniSThA nakSatra ke 3-4 pAda meM zatatArakA, pUrvAbhAdrapada, uttarAbhAdrapada, revatI ko paMcaka nakSatra kahate haiM / kRtikA, uttarA, uttarASAr3hA ye antaH tripAda Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 135) nakSatra haiN| vizAkhA, pUrvAbhAdrapadA bahiH tripAda nakSatra haiN| citrA mRgazira, dhaniSThA dvipAda nakSatra haiN| rohiNI, maghA, bharaNI duSTa nakSatra hai / parantu zanibAra ravivAra maMgalabAra meM tripAda nakSatra mila jAya to dvipuSkara yoga hotA hai aura 2-7-12 tithiyoMko Upara likhe hue pApavAra tathA tripAda nakSatra mila jAyaM to vipuSkara yoga hotA hai / isa tripuSkara yogameM bAlakake janma hone para | mAsa ke lie ghara chor3a kara anya jagaha nivAsa karanA caahie| dvipuSkara yoga meM zizu janma ke samaya 6 mAsa ke lie, tripAda meM janma hone para 3 mAsa ke lie mRgazira citrA ke dvipAda meM janma lene para do mAsa ke lie, rohiNI nakSatra meM janma hone para 12 mAsa taka, bharaNI aura matrA meM 5 mAsa, dhaniSThA ke 3-4 pAda meM janma ho to 8 mAsa, zatatArakA meM 6 mAsa, pUrvAbhAdrapada meM janma hone para 8 mAsa, uttarAbhAdrapada meM janma hone para 3 mAsa, revatI meM bAlaka kA janma hone para eka mAsa ke lie dhara chor3a kara anya ghara meM rahanA cAhie phira zubha tithi dekhakara maMgala kalaza sahita ghara meM praveza karanA cAhiye / vivAha-bhaMga yogayadi bhavatisitAtiriktapakSe, tanugRhataH samarAzidaH zazAGkaH / azubhakhacararavIkSato'rirandhra bhavati vivAhavinAzakArako'yam // artha-yadi kRSNa pakSa meM candramA samarAzikA hokara prazna lagna se chaThe yA AThaveM sthAna meM ho aura pApa graha se dRSTa ho to vivAha nAzakAraka hotA hai| vaidhavya yoga kA vicArajanmotthaM ca vilokya bAlavidhavAyogaM vidhAya vrataM, sAvibhyAutapappalaM hi sutayA dadyAdimA vA rahaH / sahalagne'cyutamUrtipippalaghadaiH kRtvA vivAhaM sphuTa, dadyAttA cirajovinetra na bhaveddoSaH punarbhUbhaSaH // (muhUrta cintAmaNi) artha-janma lagna se kanyA ko yadi bAla-vidhavA hone kA yoga ho to vrata, pUjana, dAna yAdi karake usa kanyA ko dIrghajIvI vara ke sAtha vivAha kara denA caahie| yAtrA meM sUrya vicAradhanuSasiMheSu yAtrA prazastA zanijJozanorAzigecaiva madhyA ravI karkamonAlisaMsthetidIrghA, januHpaJcasaptatritArAzca neSTAH // (muhUrta cintAmariNa) Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha-dhanu meSa siMha ke sUrya meM yAtrA karanA zubha hai| makara, kumbha, mithuna, kanyA, vRSa, tulA ke sUrya meM yAtrA madhyama hai aura kaka, mIna, vRzcika meM sUrya ho to yAtrA lambo hotI hai / yAtrA meM 1-5-3-7vIM tArA neSTa hai| gocara vicArapahale likhe anusAra nakSatroM kI 12 rAziyAM acchI taraha samajha lene ke bAda 'kisa rAzi vAle manuSya ko kauna-sA graha kisa sthAna meM hai, kitane sthAna meM hotA hai tathA vaha graha kitane samaya taka apanA acchA yA burA phala detA hai / ' yaha viSaya jAnane ko 'gocara' kahate haiM / yaha bAta pratyeka manuSya ko jAnanI prAvazyaka hai| __gocara graha ke jAnane kI vidhi rAzi ko jAna lene para, usa rAzi kA graha kitane sthAna meM kitane samaya taka rahatA hai, isa bAta ko jAnane ke lie isa varSa kA paMcAMga, lekara zukla pakSa yA kRSNa pakSa kI kuNDalI meM kisa rAzi meM kauna sA graha hai, yaha dekhanA cAhiye tadanantara apane graha rahane kI rAzi taka gina lenA cAhiye / gina lene para utanI saMkhyA meM apanA graha jAna kara apanA zubha azubha phala jAna lenA caahie| udAharaNa ke lie Izvaracandra nAmaka vyakti ke viSaya meM vicAra kareM ki inake kitane sthAna para guru aura zani hai ? to Izvara candra kA prathama akSara 'I' hai joki avagahar3a cakrAnusAra kRtikA ___469 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 137 ) nakSatra ke dUsare pAda meM hai| kRtikA nakSatra ke dvitIya pAda meM vRSabha rAzi hotI hai| isako nimnalikhita kuNDalI meM dekhiye-(zaka saMvat 1876 ASAr3ha sudI 2 zanivAra / ) Izvaracandra kI 12 rAziyAM uparilikhita kuNDalI meM yathA sthAna haiN| tadanusAra guru tIsare sthAna para, zani Izvaracandra ke nauMve sthAna para hai| isI prakAra anya grahoM ko bhI samajha lenA cAhiye / parantu janma kuNDalI ke graha rAzi ke anusAra badalate rahate haiN| isako sAvadhAnI se dekhanA cAhiye / grahoM dvArA rAzi parivartana kA vicArapaMcAMga meM likhe hue tithi, vAra, nakSatra, yoga karNa kI paMkti meM 1-'ma' siMhe jJaH likhA hotA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki usa dina siMha rAzi meM budha AyA samajha lenA caahie| isI prakAra kA 'uttarA dUsare caraNa meM kanye zukraH' isa prakAra likhA hotA hai isakA artha yaha hai ki usa dina uttarA nakSatra meM zukra siMha rAzi ko chor3a kara kanyA rAzi meM A gayA hai / isa prakAra isa viSaya ko paMcAMga meM diye gaye saMkezoM ke anusAra rAzi badalane kI vidhi samajha lenA caahie| isake givAya pratyeka mAsa meM tule raviH yA tule'rka: karka guruH mithune kujaH isa prakAra paMcA~ga meM jahAM tahAM rAzi parivartana likhA hotA hai usake anusAra graha dvArA rAzi parivartana ke sthAna para ghar3I pala Adi bhI likhA hotA hai jaise -'siMhe adhaH 55 ghar3I 4 pala' likhA hai isa kA abhiprAya yaha hai ki sUrya udaya se 55 ghar3I 4 pala samaya bIta jAne para budha graha siMha rAzi meM A gayA hai| isa prakAra pratyeka mAsa meM graha kA rAzi-parivartana likhA hotA hai use dekha kara manana kara lenA caahie| nava graha gocara kA phala sUrya kA phalaprathama sthAna kA ravinAza ko pragaTa karatA hai, dUsare sthAna kA ravi bhaya hAni ko, tIsare sthAna kA ravi vyApAra meM dhana lAbha ko, cauthA ravi roga paur3A maryAdA bhaMga ko, pAMcavAM ravi daridratA ko, chaThA ravi ghUmane phirane ko, nauvAM ravi nAza tathA azubha phala ko, dazavAM tathA gyArahavAM ravi aneka prakAra kA lAbha tathA sukha, bArahaveM sthAna kA ravi pIr3A tathA nAza kA sUcaka hai| candra kA phalapahale sthAna kA candra puSTi, anna vastra ke lAbha ko batalAtA hai, dUsarA Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 138 ) candra aneka prakAra kI dravya prApti, tIsarA candra lakSmI, sukha prApti, cauthA candra deha pIr3A roga yAdi ko, pAMcavAM candra parAjaya, asaphalatA, chaThA sAtavAM candra dhana sampatti lAbha ko, AThavAM candra roga ko nauvAM candra rAjakIya Apasi ko, dazavAM gyArahavAM candra aneka prakAra ke sukha tathA lAbha ko, bArahaveM sthAna kA candra dravya nAza tathA zrApattiyoM ko sUcita karatA hai / maMgala kA vicAra - prathama sthAna kA maMgala zatru bhaya ko sUcita karatA hai| dUsarA maMgala nAza ko, tIsarA maMgala vyApAra udyoga meM dravya prApti ko, cauthA maMgala zatru kI vRddhi ko pAMcavAM maMgala roga pIr3A ko chalA aneka prakAra ke dhana lAbha ko, sAtavA~ maMgala deha nirbalatA tathA dravya nAza ko, AThavAM maMgala virodhiyoM ke bhaya tathA pApa phala ko nauvAM maMgala aneka prakAra ke upadrava tathA pIr3A ko, dazavAM gyArahavAM maMgala dhana lAbha tathA sukha zAnti ko tathA bArahaveM sthAna kA maMgala nAza ko sUcita karatA hai / budha kA phala - pahale sthAna kA butra bhaya kA sUcaka hai, dUsare sthAna kA budha vyApAra udyoga Adi meM dhana prApti, tIsarA budha kleza, bhaya ko, cauthA budha dravya prApti, pAMcavAM budha rogAdi pIr3A tathA manovyathA ko chaThA budha lakSmI samAgama ko, sAtavAM budha zarIra pIr3A ko sAThavoM budha aneka prakAra ke dhana lAbha ko, nauvAM budha roga ko, dazavAM budha aneka prakAra ke sukha bhoga ko, gyArahavAM budha aneka prakAra kI dravya prApti tathA sukha ko, bArahaveM sthAna kA budha aneka prakAra se J dravya vyaya tathA zArIrika roga ko sUcita karatA hai / guru kA phala - pahale sthAna kA guru zatru dvArA bhaya kA sUcaka hai, dUsarA guru vyApAra Adi meM dravya lAbha, tIsare sthAna kA guru vividha prakAra ke kaSToM ko, cauthA guru vyApAra udyoga meM hAni ko pAMcavAM guru aneka prakAra ke lAbha tathA sukha ko, chaTA guru aneka prakAra ke mAnasika roga zrAdi ko, sAtavAM guru samasta janatA dvArA sammAna tathA sukha ko, AThavAM guru aneka prakAra kI zarIra-vyAdhi tathA dravyahAni ko nau guru aneka prakAra kI maryAdA ( sanmAna ) tathA dhana dhAnya kI vRddhi ko, dazavAM guru sAdhAraNa sukha zAnti ko, gyArahavAM guru graneka prakAra ke - dhana dhAnya ke lAbha ko tathA bArahaveM sthAna kA guru aneka prakAra kI pIr3A tathA dravya hAni ko sUcita karatA hai / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 136) zukra kA phala - pahale sthAna meM zukra ho to sukhadAtA tathA zatrunAzaka hotA hai, dUsare sthAna kA zukra vyApAra udyoga meM saphalatA ko, tIsare tathA cauthe sthAna kA zukra dravya lAbha tathA sukha zAnti ko, pAMcaveM sthAna kA zukra putra lAbha ko, chaThe sthAna kA zukra janatA dvArA virodha tathA roga ko, sAtaveM sthAna kA zukra mAnasika dukha ko, AThaveM sthAna kA zukra aneka prakAra ke mukha tathA lAbha ko, nauveM sthAna kA zukra dharma karma meM utsAha ko tathA vastrAbharaNa ke lAbha ko, dazaveM sthAna kA zukra mAnasika cintA tathA vipatti ko, gyArahavAM zukra dhana lAbha ko tathA bArahaveM sthAna kA zukra pratyeka kArya meM dravya nAza kA sUcaka hotA hai| zani kA phalapahale sthAna kA zani roga tathA kaSTa ko sUcita karatA hai, dUsare sthAna kA zani pratyeka kArya meM dhana nAza tathA cintA ko, tosarA zani dravya lAbha tathA santoSa ko, cauthA zani zatru kI vRddhi tathA mAnasika vyathA ko, pAMcavAM zani dravya nAza, zoka, strI putrAdi dvArA vighna vAdhA ko sUcita karatA hai, chaThe sthAna kA zani dhana lAbha, santoSa, kArya kuzalatA kI vRddhi ko, sAtavAM zani vividha apavAda (badanAmI), bhaya tathA cintA ko; pAThavAM zani zArIrika roga tathA vidhna vAdhA ko, nauvAM zani udyoga tathA vyavahAra meM asaphalatA, dharma nAza tathA cintA ko, dazavAM zani sAdhAraNa lAbha tathA kArya anukUlatA ko, gyArahavAM zani kAryo meM dravya lAbha tathA sukha prAnanda ko evaM vArahaveM sthAna kA zani mAnasika vyathA ko aura vyApAra udyoga meM dravya nAza ko sUcita karatA hai / noTa-gocarI meM cauthe pAMcaveM sthAna ke zani ko paMcama zani kahate haiN| cauthe sthAna kA zani DhAI varSa taka tathA pAMcaveM sthAna kA zani DhAI varSa taka yAnI-kula 5 varSa taka kaSTa detA hai isI kAraNa isako paMcama zani kahate haiM / isI prakAra bArahaveM sthAna kA zani sAr3he sAta varSa taka kaSTa detA hai, isI ko sAr3hesAtI kahate haiM kyoMki bArahaveM sthAna meM 2 / / DhAI varSa, pahale sthAna meM DhAI varSa aura dUsare sthAna meM DhAI varSa taka, kula 7|| sAr3he sAta varSa taka kaSTa detA hai| rAhu ketu kA phalarAhu ketu pahale sthAna meM ho to aneka prakAra ke nAza tathA zarIra pIr3A ko batalAtA hai / dUsare sthAna kA daridratA, kalaha, virodha ko, tIsare sthAna meM dravya lAbha, sukha ko cauthe sthAna kA bhaya kI vRddhi, zatru vRddhi ko, pAMcave sthAna kA zoka cintA ko, chaThe sthAna kA aneka prakAra ke dhana lAbha, sukha sampatti Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 140 Sister... ko, sAtaveM sthAna kA kalaha tathA rAjakIya vipatti ko, AThaveM sthAna kA rAhu ketu apamRtyu, bhaya tathA jvarAdi pIr3A ko, nauveM sthAna kA pApa kArya meM mana kI icchA ko, dazaveM sthAna kA vaira vRddhi, cintA vRddhi ko, gyArahaveM sthAna kA aneka prakAra sukha tathA sanmAna kI vRddhi ko aura bArahaveM sthAna ke rAhu ketu aneka prakAra ke zoka cintA, zava vRddhi tathA dhananAza ko sUcita karate haiN| . gocara phala kA vizeSa vicAraravi, maMgala, budha aura zukra ina cAra prahA~ bArA mAsa meM hone vAlA gocara phala jAnA jAtA hai / candra se dainika phala, puru, zAni kesa se vArSika phala jAna lenA cAhiye, parantu rUr3hi meM guru aura zani chArA gocara phala jAnane kI prathA pracalita hai / jisa samaya kA zubha azubha phala jAnanA ho usa samaya zubha azubha grahoM ko acchI taraha dekha lenA cAhie / yadi usa samaya zubha graha adhika hoM to usa samaya sukha prApta hogA, yadi azubha graha adhika ho to duHkha milegA, yadi zubha azubha graha samAna hoM to sukha dukha samAna hogaa| ravi maMgala rAzi ke Adi meM, candra aura budha sadA, guru aura zukra rAzi ke madhya meM tathA zani rAhu aura ketu rAzi ke aMta meM apanA phala dete haiN| pratyeka rAzi meM Ane se sUrya 5 dina pahale, candramA 3 ghar3I pahale, maMgala 8 dina pahale, budha zukra 7 dina pahale, guru do mAsa pahale, zani 6 mAsa pahale aura rAhu ketu 4 mAsa pahale apanI-apanI dRSTi kI sUcanA kara dete hai| rAziyoM ke ghAta mAsa meSa rAzi vAle ko kArtika mAsa tathA pratipadA, chaTha, ekAdazI tithi, ravivAra, maghA nakSatra, viSkambha yoga, bavakaraNa, pahalA pahara ghAtaka hai| meSa rAzi vAlI striyoM tathA puruSoM ke lie pahalA candra ghAtaka hai 1 vRSa rAzi vAle ko magasira bhAsa, paMcamI, dazamI, pUrNimA, zanivAra . hasta nakSatra, zukla yoga, zakuni karaNa, cauthA pahara ghAtaka hai| pAcavAM candra puruSoM ke lie tathA striyoM ke lie pAThavAM candra ghAtaka hai / mithuna rAzi vAle ko-ApAr3ha mAsa, dvitIyA, saptamI, dvAdazI tithi somabAra, svAti nakSatra, pariSa yoga, kaulava karaNa, tIsarA pahara, nauvAM candra tathA striyoM ke lie sAtavAM candra ghAtaka hai / karka rAzi vAle ke lie pauSa mAsa, dvitIyA saptamI dvAdazI tithi, budhavAra anurAdhA nakSatra, vyAghAta yoga, nAgavAna karaNa', pahalA pahara, dUsarA candra tathA striyoM ke lie nauvAM candra ghAtaka hotA hai| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMha rAzi vAle ke lie jyeSTha mAsa, tRtIyA, aSTamI, trayodazI tithi zanivAra, mUla nakSatra, dhRti yoga, baba karaNa, pahalA pahara, chaThA candra tathA striyoM ke lie cauthA candra ghAtaka hai| kanyA rAzi vAle ko-bhAdra-pada mAsa, 5-10-15 tithi zanivAra zravaNa nakSatra, zukla yoga, kaulava karaNa, pahalA pahara, dazabAM candramA tathA striyoM ke lie tosarA candra ghAtaka hotA hai / tulA rAzi vAle ko-mAgha mAsa, 4-6-14 tithi guruvAra, zatatArakA nakSatra, zukla yoga, taitala karaNa, cauthA pahara, sAtavAM candra tathA striyoM ke lie dUsarA candra ghAtaka hotA hai| vRzcika rAzi vAle ko-prAzvina (Asoja) mAsa, 1-6-11 tithi, zukravAra, devatI nakSatra, vyatipAta yoga, garga karaNa, pahalA pahara, sAtavA~ candra tathA striyoM ke lie dUsarA candra ghAtaka hai| dhanuSa rAzi vAle ko-zrAvaNa mAsa 3-8-13 tithi zukravAra bharaNI nakSatra, bajrayoga, gila kAraNa, nA pahAgauna, vana tathA himayoM ke lie 10vA candra ghAtaka hai| makara rAzi vAle ke lie---vaizAkha mAsa, 4-6-14 tithi, maMgalavAra, rohiNI nakSatra, vaidhRti yoga, zakuni karaNa, cauthA pahara pAThavAM candra, striyoM ke lie 11 vAM candra ghAtaka hai / kumbha rAzi vAle ko--taitra mAsa, 3-8-13 tithi guruvAra, ArdrA nakSatra, gaNDa yoga, kiMstughna karaNa, tIsarA paharA, gyArahavAM candra tathA striyoM ke lie pAMcavAM candra ghAtaka hai| __ mIna rAzi vAle ko.-phAguna mAsa 5-10-15 tithi, zukravAra; prAzleSA nakSatra, vajrayoga, catuSpAda karaNa, cauthA pahara, gyArahavAM candra tathA striyoM ke lie 12vA candra ghAtaka hai| apanI apanI rAzi ke anusAra ina ghAtaka mAsa, tithi, vAra, nakSatra, yoga, karaNa, pahara tathA candramA meM yAtrA vyApAra udyoga prArambha, navIna gRha nirmANa, mUtana vastrAbharaNa pahananA, rAjakArya, dhanadhAnya saMgraha, dIkSA, vivAha prAdi kArya nahIM karane caahie| tArA bala jAnane kI vidhi| badhU- vara ke janma athavA nAma nakSatra se vivAha ke nakSatra taka ginakara usako 9 se bhAga dene para 1 zeSa to janma, 2 zeSa rahe to sampatti, 3 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2 ) zeSa rahe to vipatti, 4 rahe to kSama, 5 zepa rahe to pRthakatA,6 zeSa rahe to sAdhana prApta honA, 7 zeSa rahane para vadha, 8 rahane para maitrI, 6 rahane para parama maMtrI samajhanA cAhie / inameM 2-4-7-8 parama zubha haiM, 6 madhyama hai| ye nAma aura guraNa ke anusAra phala dete haiM / candra bala jAnane kI vidhiH vivAha kuNDalI meM badhU vara kI janma rAzi meM pahalA candra ho to puSTi, dUsarA ho to sukha kI kamI, tIsare sthAna meM dhana lAbha, cauthe meM roga, pAMcaveM meM kArya nAza, chaThe meM vizeSa dravya lAbha, sAtaveM sthAna meM rAja sanpAna, pAThaveM sthAna meM candra ho to nizcaya se maraNa , nauveM meM bhaya, dasaveM meM sammatti, gyArahaveM meM dravya lAbha aura bArahabai sthAna meM candra ho to aneka prakAra ke duHkha prApta hote haiN| ___ sArAMza--2-4-5-5-6-12 sthAna kA ndra azubha hai| zukla pakSa meM 2-5.6veM sthAna para rahane se bhI vRSNi pakSa meM 4-8-12 veM sthAna para rahate hue bhI candra zubha mAnA gayA hai / paMca ka dekhane kI vidhi| pratipadA ke pahale bIte hA tithi, vAra, nakSatra kI saMkhyA meM lagna saMkhyA ko milAkara jor3a meM 8 se bhAga dene para zeSa 1 rahe to mRtyu, 2 zeSa to agni, 4 zeSa rahe to rAjya, 6 rahe to corI bhaya, 8 raha jAve to roga, yadi 3-5-7 zeSa rahe to niSpaMcaka hotA hai| Upara kahe hue paMcaka do ko vivAha, upanayana, saMskAra, navIna ghara nirmANa ; nUtana 6 ! veza ityAdi zubha kArya nahIM karane caahie| 3-5-7 zubha hai, zeSa azUbha haiM / ratibala tathA guru bala jAnane kI vidhi vivAha kI kuNDalI meM vara kI rAzi se ravi rahane kI rAzi taka ginane para yadi 3-6-10-11 veM sthAna meM ravi ho to usa mAsa meM ravi bala samajhanA cAhie / isI prakAra guru kI rAzi taka ginane para 2.5-7-6-10-11 veM sthAna para guru ho to guru bala samabhAnA cAhie / vara ko guru bala tathA ravi bala hitakArI hai / striyoM ke lie guru bala hI hitakAraka hotA hai / vivAha meM mukUTa bAMdhate samaya guru bala zreSTha mAnA gayA hai / isa prakAra yahAM Avazyaka jyotiSa-viSaya diyA gayA hai, vistAra ke bhaya se anya viSaya ko chor3a diyA hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .( 143 ) vaimAnika devoM kA varNana: dvividhA vaimAnikAH // 5 // artha --kalpaja aura kalpAtIta vaimAnika devoM ke do bheda haiN| indra pratIndrAdi vikalpa vAle kalpavAsI deva hote haiN| aura jahA~ para indrAdika bheda na hokara sabhI samAna rUpa se ahamindra hoM unako kalpAtIta kahate haiM : . SoDaza svargAH / / 6 // artha-kalpa kI apekSA se saudharma, IzAna, sAnakumAra, mAhendra, brahma, brahmottara, lAMtava, kApiSTa, zukra, mahAzukra, zatAra, sahasrAra, Anata, prAgata, pAraNa aura acyuta ye 16 svarga haiN| ina 16 svargoM ke 12 indra hote haiN| saudharmAdi cAra kalpoM meM saudharmendra IzAnendra, sAnatkumAra tathA mahendra aise cAra indra haiM / madhya meM ATha kalpoM ke pUrvApara yugaloM ke eka eka indra hote haiM / jaise brahma aura brahmottara kA brahmandra, lAntaba kApiSTa kA lAntavendra, zukra aura mahAzukra kA zukrandra, zatAra aura sahasrAra sahasrArendra / grAnatAdi cAra valpoM meM Anatendra, prANatendra, AraNendra, tathA acyutendra ye cAra indra haiN| inake sAtha 12 pratIndra milakara kalpendra 24 hote haiN| naya veyakAH // 7 // artha-adho veyakatraya, (3) madhya veyakatraya, (3) uparima veyakatraya, (3) ye greveyaka ke nI bheda haiN| . navAnudizAH // 8 // artha-aci, adhimAlinI, baira, vairocana ye pUrvAdi dizAoM ke 4 zreNIbaddha haiM / soma, somarUpa, aMka tathA sphaTika ye cAra AgneyAdi dizAnoM ke prakIrNaka haiN| bIca kA indraka vimAna milakara anudizoM ke nau vimAna hote haiN| __ paMcAnuttarAH // // artha---vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita ye cAra pUrvAdi dizAoM ke zreNIbaddha vimAna haiM aura madhya meM sarvArthasiddhi kA bimAna hai / merutalAvu divaDDhe dibddhdlchkkekkrjjumhi| . kappAraNamaTTa jugalA gevajjAdI ya hoti kame // 2 // meru parvata ke mUla se lekara Der3ha 16 rajjU utsedha para saudharma, IzAnakalpa, usase Upara 13 Der3ha rajjU Upara meM sanatkumAra, aura mAhendra kalpa haiN| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 144 ) vahA~ se Upara sAdhI prAdhI rajjU ke antara meM Upara ke chaH yugala haiM / vahA~ se Upara 1 rajju UMcAI para nava veyakAdi vimAna haiM / kalpa tathA kalpAtIta kSetra kA antara apane apane indraka ke dhvajadaNDa taka hI granta hai| usase Age Upara meM krama se navarsa veyakAdi kalpAtIta vimAna haiM usase kucha Upara jAkara lokAnta hai / " triSaSThi paTalAni" // 10 // Rtu, vimala, candra valgu, aruNa, nandana, nalina, kAJcana, rohita, cari catu, maruta ruddiSa, vaiDUrya, rucika, rucira, aMka, sphaTika, tapanIya, megha, abhra, haridra, padma, lohita, bajra, nandyArka, prabhaMkara, praSTaka, gaja, mitra aura prabhA aise 31 saudharmaki ke paTala haiM / 'a'jana, vanamAlI, nAga, garuDa, lAMgala, balabhadra, cakra me sAta sanatkumAra dvika ke paTala haiM / ariSTa, surasamiti, brahma brahmottara ye cAra brahmadvika ke paTala haiM brahma, hRdaya, lAMva, ye paTala lAMtavadvika ke haiM, zukra, vimAna eka hai vaha zukra dvika ke lie hai / satAra vimAna eka hI satAra dvaya kA hai / zrAnta prApta puSpaka aise tIna paTala Anatadvika ke haiM / zAtaka dhAraNa, acyuta ye tIna paTala AraNadvika ke haiN| sudarzana, pramodha, suprabuddha ye tIna paTala adho graiveyaka ke haiM / yazodhara subhadra, vizAla ye tIna paTala madhyama veyaka ke haiN| sumanasa, somanasa, prItaMkara ye tIna vimAna uparima praveyaka ke haiN| zrAditendra yaha navAnudiza kA eka paTala hai / sarvArtha siddhi indraka nAma kA eka paTala paMcAnuttara kA hai / ye sabhI milakara saTha indrakA vimAna hote haiN| isakA khulAsA isa prakAra hai: meru parvata zikhara para 40 yojana UMcI mUla tala vistAra vAlI, madhya meM cAra yojana vistAra vAlI cUlikA sumeru nAmaka mahipati ke mukuTa meM lage hue beDUrya mariNa ke hai / usa culikA ke Upara kurubhUmija manuSya ke bAlAgra ke karate hue ) Rju vimAna hai / vaha manuSya kSetra ke 145 lAkha yojana kA pramANa hai / usI pramANa siddha kSetra se nIce bAraha yojana antara meM sarvArtha siddhi hai / meM bAraha yojana hai joki mandara samAna pratIta hotI antara se ( sparza na 7 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 145 ) vaha sarvArtha siddhi jambU dvIpa ke pramANa eka lAkha yojana hai| una donoM ko ghaTAne para 4400000 yojana meM zeSa 62 paTaloM kA bhAga karane se AyA huA labdha zeSa indraka vimAnoM ke hAni cayakA pramANa pAtA hai / jaisA ki nIce kI gAthA meM likhA hai: gAbhigiridhUligurvAra vAlaggaMtara dviyo hu udduiNdo| siddhI do dho bAraha joyaNamAragamhi snctttth||23|| mANusakhittapamAragaM uDusabar3hatu jambudIvasamaM / ubhaya viseserUkariMga vya bhajade du hANicayaM // puna: usa indrakA kI cAra dizA meM kama se rahane vAle zreNI-vaddha vimAma isa prakAra haiM: pahale ke indraka kI cAra dizAoM meM zreriNavaddha 62 hai / yahA~ se Upara ke sabhI paTaloM kI cAra dizA meM kama se eka eka zreNIbaddha kama hotA calA gayA hai / vahA~ se navAnudiza paMcAnuttara kI dizA meM eka eka hI zreNIbaddha hai| yaha kaise ! usake lie sUtra kahate haiM: -- "oDazottarASTazatasaptasahasragivaddhAni" // 11 // arthaH-sAta hajAra ATha sau solaha zreNIbaddha vimAna haiM / saudharma kalpa meM 4375 zreNIbaddha bimAna haiM / IzAna kalpa meM 1467 zreNIvaddha haiN| sanatkumAra kalpa meM 588 zreriNavaddha haiM / mAhendra kalpa meM 166 zreNIvaddha haiM / brahma brahmottara meM 360 haiN| lAMtaba ya meM 156, zukradvaya meM 72, zatAradvaya meM 68, AnatAdi catuSka meM 324, adho beyakatraya meM 108, madhyama aveyakatraya meM 72, uparima greveyaka zraya meM 36, navAnudiza meM 4 isa prakAra sabhI milakara 7816 zreNIbaddha hote haiM / ye sabhI saMkhyAta yojana vistAra vAle hote haiM / caturazItilA konanavatisahastraM kazatacatuzcatvAriMzada prakIrNa kAni // 12 // artha-prakIrNaka vimAnoM kI saMkhyA 8486144 hai| indraka se lage zreNIvaddha vimAnoM ke bIca meM prakIrNaka isa prakAra haiN| seDhoNaM viccAle puphphapaiNNaga itha TThiyadhimAraNA / hoti paipAiNAmA seDhiviya hoNarAsisamA // 25 // artha-paudharma kalpa meM 31 lAkha 65 hajAra pAMca sau aThAnabe (3165568), IzAna meM 2768543, sanat kumAra meM 1166405, mahendra kalpa meM Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L ( 146 ) 766804 brahmadvaya meM 366636, lAMtavadvaya meM 46542 zukradvaya meM 36627 satAradvaya meM 5631, prAttatAdi catuSka meM 370, adhogra veyakatrama meM prakIrNaka nahIM hai / madhyama prai beyaka meM 32, uparima naiveyaka traya meM 52, navAnudiza meM 4, paMcAnuttara meM prakopaka nahIM haiM / isa prakAra sabhI prakIrNaka milakara 8489144 hote haiM / caturazItilakSasaptanavatisahasratrayoviMzativimAnAni / / 13 / / arthaH-8467023 yaha vimAnoM kI saMkhyA hai| yaha kisa prakAra hai yaha batalAte haiM / sAdharma kalpa meM 3200000 vimAna hai IzAna meM 2800000 vimAna hai / sAnata kumAra meM 1200000, mahendra kalpa meM 800000 brahmadvaya meM 400000, lAMtavadvaya meM 50000 zuRdvaya meM 40000, zatAra dvaya meM 6000, AnatAdi catuSkoM meM 7000, adhoveyaka traya meM 111, madhyama graMveyaka meM 107, uparima veyaka aya meM 11 navAnudiza meM 1, paMcAnuttara meM 5 vimAna haiM aura pratyeka meM jina mandira hai| punaH saudharmAdi inda kI mahAdevI pATha pATha haiM / una eka-eka deviyoM ke pratibaddha parivAra devI aura 16000honese,saudharma IzAnadevoM kI saMkhyA 128000 hotI hai aura prAge pAMca yugaloM meM ardha ardha yathA-krama se hotI hai jaise ki 64000 sAnata kumAra hue lo, 32000 mohandra ko, 16000 lAMtaba ko aura mahA zukra ko 8000 / sahasrAra ko 4000 / AnatAdi catuSkoM ko 2000, 2000 striyAM hotI haiM aura paTarAnI saudharma IzAna indra ko 32000 sAnata 1 mohandra ko 8000, bAndra ko 2000, lAMtava ko 500, mahAzukra ko 250, sahAsrAra indra ko 125, prAnatAdi cAra pratyeka ko presaThavesaTha hotI haiM / dakSiNottara kAlpa ke devoM kI deviyoM ke utpatti sthAna vimAna saudharma kalpa meM 600000 hote haiN| IzAna kalpa meM 400000 / devoM ke kAma sukha ke anubhava ko batAte haiM:-.. bhavana vAsI se IzAna kalpa taka rahane bAle deva aura deviyA~ kAyapravicAra vAlI hotI haiM / manuSya ke samAna anubhava kareM to unakI tapti hotI hai / sAnatakumAra mAhendra kalpa ke deva-deviyoM ko sparza mAtra se tRpti ho jAtI hai / arthAt anyonyAMga sparza mAtra se hI kAma sukha kI tRpti ho jAtI hai / isa se Upara ke cAra kalpa ke deba deviyoM ke rUpa kA avalokana karane mAtra se unakI tRpti ho jAtI hai| arthAt unake zRGgAra, rUpa, lAvaNya, hAva bhAva, vibhrama dekha kara unakI tRpti ho jAtI hai| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAbo mukhavikAraH syAdbhAvazcitantu saMbhavaH / vilAso netrajo jJeyo vibhramaH bhra yugAntayoH // usameM Upara cAra kalpa ke devoM ko zabda sunane meM tRpti hotI hai| arthAt anyonya mRdu vacana gItAlaMkAra Adi ko sunakara tRpti ko prApta hote haiN| vahAM se Upara cAra kalpa ke deva mana:-pravicAra se tRpta hote haiM / arthAt apane mana meM vicAra kara lane mAtra se manmatha sukha kI prApti kara lete haiN| ve strI ke sAtha bhoga karane ke samAna hI sukhI hote haiM aura vahAM se Upara sabhI ahamindra annavicAra vAle haiM / unake samAna una denoM ko mukha nahIM, aisA nahIM hai| sevana karane vAle yaha sabhI vedanIya karma ke udIraNA se hone vAle dukha ko upazama karane ke lie pratIkAra svarUpa pravIcAra karate haiM, vaha vedanA-janya duHkha ahamindra kalpa meM na hone ke kAraNa vahAM pravicAra nahIM hai / pAMca prakAra ke antarAya ke kSayopazama se utpanna hue sAtA, zubha paMcaka meM rahane vAle una devoM ke pravicAra suratra se anaMta guraNA hotA hai / vaha sukha kitanA hai ? isako upamA nahIM hai, vaha upamAtIta hai athAMta usa sukha ke samAna aisA aura koI sukha nahIM hai, ataH ahamindra hI sukhI haiM / kahA bhI hai : huSokajamanAtaMka dIrghakAmopalAlitaM / nAka nAkokasAM saukhya nAke nAkaukasAmiva / aura una vaimAnika devoM kI Ayu aNimAdi aizvarya, sukha, kAnti, lezyA kI vizuddhi, indriyoM ke viSaya, avadhi kA viSaya, Upara-Upara kalpa meM adhika hai| unake rahane vAle kSetra, zarIra, abhimAna, parigraha kama hotA jAtA hai| lezyA-bhavanavAsI devoM se lekara prathama do kalpoM ke devoM taka pIta lezyA hotI hai / phira tIsare cauthe pAMcaveM yugala meM padma hotI hai| chaThaveM meMpadma aura zukla lezyA hotI hai / vahAM se Upara sabhI meM zukla lezyA vAle hote haiM / bhavanatripha ko aparyApti kAla meM kRSNa nIla kA pota yaha azubha lezA hI hotI hai / aura unakI vikriyA zakti, avadhi kA viSaya, prathama dvitIya mugala bAloM ko, prathama dvitIya pRthvI ke aMta taka hotA hai, vahAM se Upara tIna sthAnoM meM krama se zrama se cAra kalpa ke deva ko 3-4-5 vIM pRthvI taka hotA hai| narve graMbeyaka.vAle aura navAnudiza vAloM ko 6-7 pRthvI taka ko jAnate haiM tathA vikriyA prApta karane kI zakti vAle hote hai| paMcAnuttara ke ahamindraloga sAtavIM pRthvI taka pratyakSa se jAnate haiM / apane-apane avadhi kSetra taka apane apane zarIrako bhI phailAte haiM aura usa pRthvI ko ulaTane kI tAkata bhI rakhate haiN| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T ( 148 ) busu su cadudukhudukhu cadu tittisusesesu vaha usseho / ramaNI satta chaSpaSNa cattAridale hIraNakamA // 543 tri0sa0 aba Ayu batalAte haiM : kAnar3I zloka: raDe pattu padinA - | . keraDutareyA pe sthitithippa || teraDu varamattA zradu / tareyi bhUta mUruvaramaMbudhigaLa // 44 // saudharma IzAna kalpa meM kucha adhika do sAgaropama utkRSTa zrAyu hai, vaha Age ke tosare cauthe svarga meM jaghanya hai, aisA hI kama Upara Upara hai / sohamma varaM pallaM varamuhiviM sattadasa ya cohasyaM / vAthIsotti duvaDDhI ekkekaM jAva tetIsaM // 27 // artha- saudharma kalpa meM jaghanya eka palya utkRSTa 2 sAgaropama phira krama se 7, 10, 14, 16, 18, 20, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32 33 sAgara / sarvArtha siddhi meM tetIsa sAgara hI jaghanya utkRSTa zrAyu hai / samme ghAde UraNaM sAyaradalamahiyamA sahassArA / jalahi dala muDuvarAU padalaM paDi jAraNa hAriNazcayaM // 28 // prathama kalpa dvaya meM hAni vRddhi ke pramANa sAgaropama ke triMzat bhAga hone se hai pratyutkRSTa AyuSya hai, 35, 333 paTa *, **, **, 14, 11, 12, 1, 2, 36, 11, 12, 5, 17, 34, 94, 93, sanata kumAra yugala meM ve brahma yugala meM 33 kA cheda karane se, haiM, lAMba dvaya meM dhUma 26 zukra dvaya 33 meM zatAra dvaya meM 37 ko prAnta dvaya meM trAtAyuSya ( akAla mRtyu vAle ) kI utpatti nahIM hai / 56, 36, 20 prAraNa yuga meM isa se Upara vAloM kI uparyukta kahe hue ghAti prAyuSya meM tIna indrakameM jaghanya Ayu palya ke tIna bhAga hai haiM / ubahidalaM palladdha' bhavaNe vittara duge kameraga hiyaM / samme micche ghAde pallAsaMkhaM tu savvattha // 540|| pUtAyuSya meM samyagdRSTi ko ardha sAgaropapa adhika hai / vyaMtara jyotiSka meM samyagdRSTi kI zrAyu ya patyopama se adhika hai / kintu bhavanavAsiyoM meM ke prasura 7 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 146 ) kumAra kA Der3ha sAgaropama hai / vyaMtara jyotiSkoM meM Devapalya hai / pUta zrAyuSya vAle mithyAdRSTi ko sarvatra caturnikAyoM meM palya ke prasaMkhyAtaveM bhAga se adhika hai, aura deviyoM kI jaghanya prayu prathama yugala meM sAdhika palya hai, utkRSTa 5 grAyu palyopama dharma meM hai aura gyArahaveM rUpa taka do-do patya kI vRddhi hai / aura cAra kalpa taka sAta taka vRddhi hokara acyuta kalpa deviyoM kI 55 palyopama grAyu hotI hai / sAhiyapallaM pravaraM kappavRgitthIraNaparapaga paDhamavaraM / ekkArase caunake kappe do satta parivaDDhI // 30 // bhAvArtha- -saudharma kalpa meM sAdhika palya jaghanya sthiti, saudharmAdi kalpoM meM utkRSTa sthiti 5, 7, 6, 11, 13, 15, 17, 16, 21, 23, 25, 27, 34, 41, 48, 55, palya hai aura una deva dampatiyoM ko sahajAMgAMbara bhUSaraga / sahasra kiragaMgaLa nijAMgaprabheya // gRhabhittiyemarikuhima / mahiyaMzugaLa paLaMci pattu dezeyaM // 55 // pAsina porela eniyisi / bhAsura suSAMbara prasUnateM jo // dubhAsi goppina tammA / vAsisi sukha manubadiyado // 56 // samacaturasra zarIra / samastamala dhAtu doSa rahita sveda || zramaroga varjitadi / vyamUrti gaLu divyavodharaNimAdiguNar // 53 // sAsira varSavakana | tizayAnamaM neneva romeMsuyvasuM khadi // mAlArdhakkeM samasta su / rAsurarabhyupama jIvigaLu sorabham // 58 // artha - isa prakAra deva deviyoM kA AyukAla Upara Upara bar3hatA gayA hai / tadanusAra unakA zrAhArakAla, zvAsa niHzvAsa kAla adhika hotA jAtA hai / adhika hote hote sarvArtha siddhi ke deva 33 hajAra varSa meM eka bAra mAnasika sahAra karate haiM / 163 mAsa meM eka bAra zvAsa lete haiM / devoM kA zarIra prati Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1501 sundara, samAcaturastra saMsthAna vAlA, pasInA rahita hotA hai unakA zarIra baiMkriyika hotA hai, ataH unako malamUtraH nahIM hotA, rakta prAdi dhAtu usameM nahIM hote ! ve bahuta sundara divyA varUna AbhUSaNa pahanate haiM / unake rahane ke sthAna bahuta sundara hote haiM. unako kabhI koI roga nahIM hotaa| prAdi bhoga upabhogaH sukha unheM prApta hote haiN| brahmalokAntAlayAzcatuvizatilaukAntikAH // 14 // artha-brahmaloka ke antima bhAga meM rahane vAle laukAntikA deva hote haiM, ve 24 haiN| ___ vyAkhyA-brahmaloka ke anta meM IzAna Adi dizAoM meM rahane vAle 1sArasvata, 2 agnyAbha, 3 sUryAbha, 4 grAditya, 5 candrAbha, 6 satyAbha, 7 vanhi 8 zreyaskara, 6 kSemakara, 10 graruraga, 11 vRSabheSTa, 12 kAmadhara, 13 gadetoya 14 nirmANa rAjaska, 15 diganta rakSaka, 16 tuSita, 17 prAtmarakSita, 18 sarvarakSita, 16 avyAyAdha, 20 masta, 21 ariSTa, 22 vasu, 23 azva, 24 vizva nAmaka lokAntika deva haiN| ___ sArasvata 707, agnyAbha 4007, sUryAbhaH 6006, Aditya 707, 'candrAbha 11011, satyAbha, 1301.3, vanhi 7. 07, zrIyakara 15015, kSemakara 17017, aruNa 7007, vRSabheSTa 16016, kAmadhara 21.021, gardaloya 6006 nirmANa rAjaska 23023, digantarakSaka 2.5025, tuSita 6006, AtmarakSita 27027, sarvarakSita 26026, avyAvadhi 11011, marut 31036, basu 33033, ariSTa 11011, azva 35035, aura vizva 37037, hai| isa prakAra samasta lokAstika deva 407820 hote haiM / __ niraMjana parama brahmasvarUpa abheda bhAvanA ke dvArA cintavana karane vAle laukAntika devoM ke rahane ke kAraNa isa paMcama svarga kA nAma 'brahmaloka' sArthaka hai| tathA saMsAra kA anta karane vAle evaM svarga ke anta meM rahane ke kAraNa una devoM kA nAma 'laukAntipha' yathArtha hai, laukAntika devoM meM paraspara honaadhika bheda bhAvanA nahIM hotI, kAma-vAsanA se rahita ve brahmacArI hote haiM, bAraha bhAvanAoM ke citavana meM sadA lage rahate haiM, 14 pUrva ke pAThI hote haiM, samasta. devoM, indroM dvArA pUjya hote haiM aura tIrthaMkara ke taya kalyANaka ke samaya hI unakI vairAgya bhAvanA ko bar3hAne lie tathA prazaMsA karane ke liye Ate haiN| unakI, prAyu, 8 sAgara kI hotI hai| ve satra caturtha guNasthAnavartI evaM zukla bezyA. vAle hote haiN| una deyoM meM se ariSTa deSoM kI Ayu. hA sAgara kI holI Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (151 ) hai, 5 hAtha UMcA zarIra hotA hai / sabhI laukAntika saMsAra dukha se bhayabhIna, nirajana vItarAga bhAvanA meM sadA lIna rahate haiM / aNimAdyaSTaguNAH // 15 // artha-zimA, himA, lAmA, garimA, prApti, prAkAmya, Izitva, vazitva, ye bATa guNa devoM ke vakriyika zarIra meM hote haiN| usa deva gati maiM bheda prabheda ratnatraya-aArAdhana samyagdRSTi bhI hote haiM, ataH samyaktva guraNa devoM meM hotA hai| indra ahamandri prAdi mahRtika deva samyaktva guru ke bhI kAraNA niratizaya AdhyAtmika sukha kA anubhava karate haiN| devagati meM utpatti ke kAraNa prasainI paryAptaka vyantara devoM meM, tApasI bhogabhUmi ke mithyASTi bhavana trika meM, bhogabhUmi ke samyagdRSTi saudharma svarga meM utpanna hote haiN| paravaza rahakara brahmacarya pAlana karane vAle, jela Adi meM parAdhInatA se kAryakleza Adi zAnti se sahana karane vAle, bAlatapa karane vAle nIca deva prAyu kA bandha karate haiN| devAyu kA badha ho jAne ke pazcAt yadi agni meM jalakara athavA jala meM DUba kara athanA parvata se girakara Adi Dhaga se zarIra tyAga kareM to ve nIca devoM meM utpanna hote haiM / Atma ArAdhaka parivrAjaka paMcaveM svarga taka hote haiM / zAnta pariNAmI parama haMsa sAdhu 16 veM svarga taka utpanna hote haiM / pazu tathA manuSya asaMyata samyagdRSTi, deza saMyamI mahAna tapa karane vAlI draSyastriyo solahaveM svagaM taka maddhika deva hotI haiN| dravya se mahAvatI kintu bhAva se dezAtI tathA asaMyata samyagdRSTi, bhadra pariNAmo mithyAdaSTi nauveM greveyaka taka jAte haiN| dravya evaM bhAva se mahAnatI, upazama zreNI meM prArUda, zukladhyAnI muthi sarvArtha siddhi taka utpanna hote haiN| IzAna kalpa vAle kandarpa deva, acyutasvarga taka ke aAbhiyogya deva apane apane kalA kI jaghanya Ayu kA bandha karake dukha kA anubhava kiyA karate haiN| kara yugamaM mugidiiki-| karavAhanadeva nappe meM paapiyeno-|| skarakarameMdA vaahn| surAdigaLa noMdu be vutimana doL // 55 // artha-vAhana deboM ko unake svAmI deba kaThora zabdoM kA vyavahAra karate haiN| taba vAhana deva apane mana meM bahuta dukhI hote haiM aura vicArate haiM ki maiM pUrva janma meM kutapa karane Adi se aisA nIca deva huA huuN| isake Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 152 ) sivAya ve kaThora vacana bolane vAle devoM ko apane mana meM gAlA bho dete hai / deva upapAda bhavana meM, upapAda zayyA para antamuhUrta meM apanI chahoM paryApti pUrNa karake navayauvana zarIra ko divya vastra prAbhUSaNa sahita prApta kara lete haiM aura jaise manuSya sokara uThate haiM, usI prakAra ve upapAda zayyA se paripUrNa zarIra pAkara uTha baiThate haiN| nereyade munnaketta pauigaLu navasaurubha muNme nokkaLa / neredatru ratnatoraNagaNaM garcha vavimAnarAziyo- // naredatru ovA yA dhupiya bAMguDiLaDidADucaMtesu- / tirudabu bhoMkanAtana purAtana puNya phala prabhAdi // 56 // arthaH-upapAda zayyA se uThane vAle deva ko usake puNya pratApa se sundara toraNa-zobhita vimAna tathA jIvana kA bhoga upabhoga Adi sukha sAmagro usake cAroM ora upasthita milatI hai / tathA usake parivAra ke deva usa utpanna hue deva ke sAmane Akara jaya jayakAra bolate huye, svAgata karane ke liye harSa prAnanda manAte haiM, usake sAmane sundara gAna nRtya karate haiM, sira jhukAkara namaskAra karate haiM, mAnoM jaMgama latA hI usake sAmane jhuka rahI ho / ratna darpaNa bhRgAra, camara, chantra, kanaka kalaza Adi sAmagrI lAte haiM, niyogino sundarI devAMganAyeM bar3e hAva bhAva vilAsa vibhrama Adi dvArA usa naye deva kA citta apanI ora AkarSita karatI haiM / deva usake zira para akSata rakhate haiM / usa divya sAmagrI ko apane sAmane upasthita dekhakara vaha harSa se phUlA nahIM samAtA tathA anindya-sundarI devAMganAoM ko dekhakara vaha kAmAtura ho uThatA hai| apanI deviyoM ke miSTa cAtarya-pUrNa zabda sunakara, unake caraNoM ke nUpuroM ke zabda suna kara tathA unake kaTAkSa ko dekhakara vaha vicAra karane lagatA hai ki maiM yahAM kahAM AgayA hai, yaha saba kyA hai ? aisA bicAra hote hI use avadhi jJAna se usa svarga kA vaibhava jAna par3atA hai pIra puNNa karma ke udaya se vahAM para apane utpanna hone kA kAraNa jJAta ho jAtA hai / dharma kI mahimA kI prazaMsA karatA hai| tadanantara sarovara meM snAna karake sampaSTi deva jinendra bhagavAna kI pUjA karate haiM aura mithyAiSTi devoM ko pUjA karane ko preraNA karate haiN| deva nirantara sukha mAnara meM nimagna rahate haiM ataH ve apane prAyu ke dIrghakAla ko vyatIta karate huye bhI nahIM jAna pAte / jaba kahIM para kisI tIrtha kara kA kalyANAka hotA hai athavA kisI muni ko kevala jJAna hotA hai taba cAroM nikAya ke deva unakA utsava karane jAte haiM / parantu ahamiMdra deva apane sthAna para rahakara Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (153 ) ho vahAM bhagavAna ko hAtha jor3a kara apane mukuTa suzobhita zira ko jhukAra namaskAra kara lete haiN| devoM kI Ayu jaba 6 mAsa avazeSa rahatI hai, taba deva agrima bhava kA prAyu kA baMdha kiyA karate haiM aura Ayu samApta karake karma bhUmi meM Akara janma lete haiN| samyandRSTi deva bala, buddhi vaibhava, teja, proja, parAkrama sauMdarya-sampanna, zubha lakSaNadhAraka, bhAgyazAlI manuSyoM ke rUpa meM janma lete haiN| kutapa, bAlatapa, zIlarahita, vratapAlana Adi se bhavana-nika meM utpanna huye jo deva mithyA dRSTi hote haiM ve apanI aAyu kA samasta samaya divya indriyasUkhoM ke bhogane meM hI vyatIta karate haiM / jaba unakI Ayu 6 mAsa avazeSa raha jAtI hai taba unako apane kalpavRkSa kAMpate hue , nisteja (phIke) dikhAI dene lagate haiM tathA unake gale kI puSpamAlA bhI murajhA jAtI hai isase unako apanI Ayu chaha mAsa pIche samApta hone ko sUcanA mila jAtI hai / divya sukhoM kI samApti hote jAnakara unako bahuta dukha hotA hai, apane vibhaMga avadhi jJAna se garbhavArA kA dukha prApta hotA jAnakara unheM bahuta viSAda hotA hai, ve apanI deviyoM ke sAtha viyoga honA jAnakara sadana karate haiM / isa taraha asAtA vedanIya karma kA vadha kara klezita pariNAmoM se sthAvara kAya meM janma lene kI bhI Ayu bAMdha lete haiM jisase apane divya sthAna se cyuta hokara candana, aguru dhAdi vRkSoM meM tathA pRthvI Adi kAya meM janma grahaNa karate haiN| kucha mithyAdRSTi deva nidAna bandha karake hAthI ghor3A Adi paMcendriya pazuoM meM tathA kucha manuSyoM meM janma grahaNa karate haiM / jo samyagdRSTi deva hote haiM ve apanI prAyu samApta hotI jAnakara dukhI nahIM hote| usa samaya unakA yaha vicAra hotA hai ki 'aba hama manuSya bhava pAkara tatpazcaraNa karane kI suvidhA prApta kara leMge jisase karmajAla chinna bhinna karake mukti prApta kara skeNge|' aisA vicAra karake ve prasanna hote haiM, unako divya sukhoM ko iTane kA dukha nahIM hotA kyoMki ve indriya-janya sukha aura dukha ko samAna dRSTi meM dekhate haiM / ve vicArate haiM ki hamane aba taka bheda abheda ratnatraya na prApta karane ke kAraNa saMsAra meM ananta bhava dhAraNa karake bhramaNa kiyA, aba hamako manuSya bhava meM isa bhava-bhramaNa se chUTakara ananta apAra prayAbAdha avichinna sukha prApta karane kA suavasara prApta hogA, aisA vicAra karake ve trilokavartI 55667486 prakratrima caityAlayoM tathA bhavana vAsI vyantara jyotiSiyoM ke bhavanavartI evaM vimAnavartI tathA anya kRtrima jina Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavanoM meM jAkara jinendra deva kA pUjana, stuti karate haiM, tortha karoM ke kalyApakoM meM bhAga lete haiM, kevaliyoM kI, muniyoM kI vandanA karate huye puNya-upArjana karate haiM / anta meM ve dIpaka bujha jAne ke samAna adRzya hokara apanA divya zarIra chor3ate haiM jo cakravartI tIrthakara hone vAle hote haiM unake vastra prAbharae phIke nahIM hote, na unake gale kI mAlA murajhAlI hai| jo deva cakravartI, nArAyaNA, balabhadra hone vAle hote haiM unakI mAlA bhI nahIM murajhAtI, zepa sabhI devoM ke gale kI mAlA 6 mAsa pahale murajhA jAtI hai / ) / nava anudiza yA nijayata, jagAta bhAjita isa sthAnoM ke deva mara kara adhika se adhika do ganuSya bhaba pAkara mukta hote haiM aura sarvArtha siddhi ke deva kevala eka mahaddhika manuSya bhaya pAkara hI mukta hote haiN| __sarvArtha siddhi se 12 yojana Upara 'Ipat prAgmAra' nAmaka AThavIM bhUmi hai jo ki uttara se dakSiNa 7 rAjU moTI aura pUrva se pazcima eka rAjU caur3I hai usI para 145 lAkha yojana vistAra vAlo 8 yojana moTI zuddhasphaTika mariga kI prAdhe gole ke prAkAra siddhazilA hai jise sitAbanI (svaccha sapheda pRthvI) bhI kahate haiN| usa siddhizilA se Upara 425 dhanuSa, kama eka koza moTA ghanodadhi vAtavalaya, utanA hI moTA banavAtavalaya tathA usI ke samAna tanuvAtavalaya hai| usa tanuvAlavalaya ke 600000 bhAga karane para eka bhAga pramANa meM jaghanya avagAhanA vAle siddha haiM / tanuvAtavalaya ke eka hajAra pAMca sau 1500 bhAga karane para eka bhAga meM utkRSTa pravagAhanA vAle siddhoM kA nivAsa hai| siddhoM kI jaghanya avagAhanA sAr3he tIna hAtha pramANa aura utkRSTa avagAhanA 525 dhanuSa pramANa hai| sikhoM kI madhyama pravagAhanA ke aneka madhyalokavI samyagdRSTi manuSya karmakala ka samUla naSTa karake usa siddhi sthAna meM virAjamAna hote haiM / siddha sva-ananta avyAbAdha, akSaya, asIma, abhavya' joboM ko prApya, anupama sukha kA sadA anubhava karate haiM / varamadhyApara jinm-| viramarvArddha krama vimAnada nNdii-|| zvarada bhavazAla nedn| dara jinaharmyamaMtu uskRSTaMgaLa // 53 // kuLa rucaka nagottara ku.| ula vakSArAcalaM gaLiSvAkAraM // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 155 ) gaLa saumanasa knaMgaLa / niLayaM madhyadavu pAMDakadaparaMgaLa // 27 // prAyAma nUragalam / mAyAmadaLa dvayAI mutkRSTa gRho|| cchAyaM SoDazaka, dvArAMtikatA, ne duyojanaM viSkabhaM // 58 // rajattagiri jmbushaalmli| kujagata bhavatALi yoMdu nILaM krozaM // trijagannuta zeSa gRh| braja yatiyaMtaMtanakka takkatakku // 56 // zrImanmerau kulAdro rajatagirivare zAlyalo jambu vRkSe / vakSAre cetyavRkSa ratikara rucake kuNDale bhAnuSAMke // iSvAkAreJjanAdrau dadhimukhazikhare vyantare svargaloke / jyotirlokebhivande bhuvana mAvile yAni vailyAyo / vevAsurendra naranAga scitebhyH| pAsavaraNAzakara bhavya manoharebhyaH // ghaNTA dhvajAdi parivAra vibhUSitebhyo / nityaM namo jagati sarva jinAlayebhyo / kodilakkha sahassaM aThThaya chappanna sattAnau diyA / causada mevA sIdigaraenaga ecedie baMde // 3 // paDadAlA nakya sayA sattIvIsa sahassa lakkha tevaNNA / kouiparaNavIsanavaya sayAjiNapadrimAakkahimA kittibNdaami||32|| tiDavaraNa jiNaMda gelo akihimA kidrabheti kaalmke| yasa komara bhedamAmara nara ravecana vaMdiye vaMde // 33 // iti mAdhanandyAcArya viracita zAstrasArasamuccaye karaNAnuyogavarNano dvitIyaparicchedaH / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyoga suranarakinnaranutanaM, parama zrI vIranAthanaM nenedovi // varabhavyajanake peLa yeM, nirupama caraNAnuyogamaM kannadaM // 2 // arthAta- sura nara aura kinnara loga jinako namaskAra karate haiM aise parama paramezvara zrI vIranAtha bhagavAna ko smaraNa karake meM bhavya jIvoM ke kalyANa ke liye hindI bhASA meM caraNAnuyoga kA vyAkhyAna karatA hU~ / . sUtrAvatAra kA vizeSa kAraNa jJAna aura cAritra hai / usa jJAna aura cAritra kA mUlabhUta samyaktva hai, jaise ki mahala ke liye nIMva / samyaktva mokSa pura ke prati gamana karane vAle ko pAtheya ke samAna hai| mukti lakSmI ke vilAsa ke jise gaNimarpaNa ke samAna hai| saMsAra samudra meM girate hue prANiyoM ko bacAye rakhane ke liye hastAvalambana ke samAna hai| gyAraha pratimAmaya zrAvaka dharma rUpa prAsAda ke lie adhiSThAna ke samAna hai / parama kuzalatA dene vAle uttama kSamAdi daza dharma rUpa kalpapAdapa ke liye jar3a ke samAna hai / paramottama lakSmI ke sAtha samAgama karane ke liye maMgala ratnamaya mahala hai / viSama jo darzana moha rUpa ugragraha, usake uccATana ke lie paramottama yantra hai| dIrghaM saMsAra rUpa jo kAlA sAMpa haiM usake muha se utpanna hue bhayaMkara viSa ko miTAne ke liye mAraNatantra hai / mokSa lakSmI ko vaza meM karane ke lie paramottama vazIkaraNa mantra hai / vyantara viSa aura rogAdi-janya kSudropadravoM ko nAza karane ke lie rakSA mariNa ke samAna hai| Asanna bhavya ke liye manovAMchita phala pradAna karane vAle cintAmaripa ke samAna hai| bhavya jIva rUpa lohe ko sparza mAtra se jAtarUpa (suvarNamaya yA digambara muni maya) banA dene vAlI pArasa ratna ke samAna hai / sampUrNa pApa rUpa vana ko jalA DAlane ke lie dAvAnala agni ke samAna hai / jJAna aura vairAgya rUpa bagIce ke liye basaMta Rtu ke samAna hai| viziSTa puNya karma kA anuSThAna karane ke liye pavitra tIrtha hai| janma jarA aura maraNa ko miTAne ke lie siddha rasAyanakA piTArA hai, ATha graMgoM kI puSTi ke lie uttama puSpa maMjarI ke samAna haiM / aise usa samyagdarzana kI prApti ke lie pA~ca labdhiyoM kI zrAvazyakatA hai, una paMca labdhiyoM kA varNana ke lie sUtra ---- paMca labdhayaH // 1 // artha -- samyaktva udaya hone ke lie 5 labdhiyAM hotI haiM / zrama bharaNAnuyogAntargata pA~ca labdhiyoM kA varNana kiyA jAtA hai / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 kSayopazama labdhi, 2 vizuddhi labdhi, 3 dezanA labdhi, 4 prAyogya labdhi aura 5 vIM karaNa labdhi / isa prakAra jaba pAMca labdhiyAM prApta ho jAtI haiM taba inake sahayoga se saMsArI jIvoM ko prathamopazama samyaktva kI prApti hoto hai| usakA vivaraNa yaha hai:--jaba vAbhI azubha agoM kI anubhAga zakti ko prati samaya ananta guNa hIna phara huye urda.25] hone yoga na liyA jAtA hai usa avasthA kA nAma 'kSayopazama nabdhi hai| sAtAyAdi prazasta prakRttiyoM ke baMdha yogya pariNAma kA honA vizuddhi labdhi hai| ___jIvAdika vastu ke vAstavika svarUpa kA upadeza karane vAle prAcAryoM kA nimitta pAbAra unakA upadeza sAvadhAnI se zva varaNa karanA dezanA labdhi hai| anAdi kAla se upAjita kiye huye jJAnAvaraNAdi sAta kamoM kI sthiti ko ghaTAkara ansaH kor3A koDI sAgaropaga pramANa kara lene kI yogyatA prA jAnA tathA latA, dAru, asthi aura zaila rUpa anubhAga vAle cAra ghAtiyA karmo kI anubhAga zakti ko ghaTAkara kevala latA aura dAru ke rUpa meM le pAne kI zakti ho jAnA 'prAyogya zAbdhi hai / ye cAroM labdhiyA~ bhavya tathA abhavya donoM prakAra ke jIvoM ko samAna rUpa se prApta hotI haiM / / parantu aba pA~catrIM karaNa labdhi, jo ki kevala prAsalabhavya jIvoM ko hI prApta hotI hai, usakA svarUpa kahate haiN| bhedAbheda ratna-trayAtmaka mokSamArga ko tathA sampUrNa karmoM ke kSaya svarUpa mokSa ko aura atIndriya parama jJAnAnandamaya mokSa sthala ko aneka naya nikSepa pramAraNoM ke dvArA bhalI bhAMti jAna kara darzana mohanIya ke upazama karane yogya pariNAmoM kA honA 'karaNa labdhi' hai / adu darzana ratna prd| madu sucarita janma nilaya maMtadu bhavya // tvada kaNderavi vivek| kavu phalamadu budhajana praNataM khyAtaM // 1 // karaNaM trividham // 2 // artha-1 adhaH pravRtti karaNa, 2 apUrva karaNa tathA 3 anivRtti karaNa isa prakAra karaNa ke 3 bheda hote haiN| pratyeka karaNa kA kAla anta muharta hotA hai / phira bhI eka se dUsare kA kAla saMkhyAta guraNA hIna hotA hai| usameM adhaH pravRttikaraNa kAla meM yaha jIva prati rAmaya uttarotara ananta gugaNI vizuddhi ko Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta hotA huA calA jAtA hai / jisameM prati samaya saMkhyAta loka mAtra pariNAmoM ke carama samaya taka samAna vRddhi se bar3hatA calA jAtA hai / isa aghaH / pravRtti karaNa kA kArya sthiti baMdhApasaraNa hai| aba isake Age apurNa-karaNa kA prArambha hotA hai jisameM asaMkhyAta loka pramANa vizuddhi krama se prati samaya samAna saMkhyA ke dvArA bar3hatI jAtI hai| isakA kAma sthiti baMdhApasaraNa, * sthiti kAMDaka ghAsa mAga, kAMsaka pApA maMkamA gaura guraNa zreNI nirjarA honA hai| adhaH pravRtti karaNa meM bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAma bhI samAna ho sakate haiM tathA eka samayavartI jIvoM ke pariNAma visadRza bhI ho sakate haiM / parantu apUrva karaNa meM bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAma bhinna jAti ke hI hote haiN| phira bhI eka samayavartI jIvoM ke pariNAma sabhI jIvoM ke samAna na hokara vibhinna jAti ke hI hote haiN| aba isake Age Ane vAle anivRtti karaNa meM bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAma bhinna jAti ke hI hote haiN| aura eka samayavartI jIvoM ke pariNAma sabhI ke eka se hI hote haiN| isa prakAra sudRta pariNAmoM ke dvArA vaha bhavya jIva pUrva kI apekSA aura bhI adhika sthiti baMdhApasaraNa karane vAlA hotA hai| isa ! anivRtti karaNa ke anta samatra meM catu gati meM utpanna hone vAlA bhavya jIva hI garbhaja paMcendriya sainI paryAptaka avasthA ko prApta hotA huA zubha lezyA sahita hokAra jJAnopayoga meM pariNata hotA huA baha jIva isa anivRti karaNa nAmaka baccadaMDa ke ghAta se saMsAra vRddhi ke kAraNa rUpa mithyAtva rUpI durga ko naSTabhraSTa kara detA hai| aura samyagjJAna lakSmI ke alaMkAra svarUpa samyagdarzana ko usa zubha muhUrta meM prApta ho jAtA hai| udayisi dudu vara bhavyana / hRdaya doLamiratataraNi sakalA bhimata // prvcintaamrinntvili| llida saMvegAdi guraSadakariNa samyaktvaM // 2 // pratu paramAtmapadamana / naMtajJAnAdi guraNagagAjitamaM / bhrAMtisade labdhiyazadi / daMtiLi baDigaDige rAgisuttiAMgaL // 3 // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) artha-samyagdarzana do prakAra kA hai| 1. prApta, Agama aura padArtho ke svarUpa ko jAnanA aura una para samucita rUpa se ThIka ThIka zraddhA karanA vyavahAra samyagdarzana hai| 2-nija zuddhAtmA hI sAkSAt mokSa kA kAraNa hai, isa prakAra jAnakara dRr3ha vizvAsa karanA nizcaya samyagdarzana hai / athavA naya nikSepAdi ke dvArA padArtha ke svarUpa ko apane Apa jAnanA nisargaja samyagdarzana hai| aura parAzraya se padArthoM ke svarUpa ko jAnakara vizvAsa karanA adhigamaja samyagdarzana hai / tathA jahA~ taka samyagdarzana meM sva aura para ke vikalA rUpa Azraya ho vaha sarAga samyagdarzana hotA hai aura vItarAga nirvikalpa svasaMvedana mAtra kA avalaMbana jahAM para hotA hai vaha vItarAga samyagdarzana hai| trividham // 4 // artha-prIpazamika, vedaka aura kSAyika ke bheda se samyagdarzana tIna prakAra kA bhI hotA hai / vaha isa prakAra hai: anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaka prakRti mithyAlba ina sAta prakRtiyoM ke upazama hone ro aupazamika samyagdarzana hotA hai| anantrAnubandhI. kapAya, mithyAtva tathA samyagmithyAtva ke upazama hone se aura samyak prakRti ke udaya hone se jo samyaktva hotA hai use vedaka samyaktva kahate haiN| sAtoM prakRtiyoM ke paripurNatayA nAza hone se kSAyika samyaktva hotA hai| vedaka samyagdRSTi jaba upazama zreNI ke sanmukha hotA hai taba dvitIyopazama samyaktva hotA hai / jisa vedaka samyaktva se kSAyika samyaktva hotA hai vaha kRtakRtya vedaka samyaktva kahalAtA hai / dazavidhaM vA // 5 // artha-athavA samyagdarzana 10 prakAra kA hai:...-1 AjJA samyaktva, 2 mArga samyaktva, 3 upadeza samyaktva, 4 sutra samyaktva, 5 bIja samyaktva, 6 saMkSepa samyaktva, 7 vistAra samyaktva, 8 artha samyaktva, ha avagADha samyaktva, 10 paramAvagAr3ha samyaktva, jinendra bhagavAna kI prAjJA kA zraddhAna karane se jo samyagdarzana hotA hai vaha prAjJA samyaktva hai| / / 1 / / jinendra bhagavAna dvArA pradarzita mukti mArga hI yathArtha hai aise acala zraddhAna se jo samyaktva hotA hai vaha mArga samyaktva hai 112 // nimandha muni ke upadeza ko sunakara jo prAtma-ruci hokara samyadarzana hotA hai vaha Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 160 ) upadeza samyaktva hai / / 3 // siddhAnta sUtra sunane ke paravAra ko sAlA hotA hai vaha mUbha samyaktva hai // 4 // bIja pada sunakara jo samyaktva hotA hai vaha bIja samyamatva hai / / / / saMkSepa se tAtvika vivecana suna kara jo samyagdarzana hotA hai vaha saMkSepa samyaktva hai // 6 // vistAra ke sAtha tatva vivecana sunane ke bAda jo samyaktva hotA hai vaha vistAra samyaktva hai // 7 // Agama kA artha suna kara jo samyaktva utpanna hotA hai vaha artha samyavatva hai / / 8 // dvAdazAMgavettA zra takevalI ke jo samyaktva hotA hai use avagAr3a samyaktva kahate haiM / / 6 / / kevala jJAnI kA samyaratva paramAvagATa samyaktva hai / / 10 / / isa prakAra jinhoMne samyaktva prApta kiyA unhoMne jinendra bhagavAna ke mArga kA anugamana kiyA aura sAvadharma, vinaya-sampannatA ko svIkAra kiyA / mRduzaTha vacanada bakave / Sada mareyoLu saviyamareya viSadu prateyaM dadiniSpavaMgAgadu sa / tyAdhiSTitaM jinezvara maag|7| idu yogyamayogya / mideladoviyavalaMghanimiregatihAnigama kadinaDeva kAnaraMgA / gadu sakalatyAga sAdhakaM jainamataM / / ivu saptaprakRtiLi / viyugapazadi kSayopazAdi kSayadi / pariNallada dariNavillada / bhavasamitigepavaraNaM mAittamudayipudusamyaktvaM isa prakAra mokSa mArga ke pratikUla jaise:--- vayasi nidAnamaM sukRtamillada varbharaditadaprabhU miyanegaLuttamirdu nidhigApabeDeyoLa maraLAgi popamA keyina pavargamArgadovi phalara piridoditatvani / rNaya janakoktiyalli jaDarapparide nazakti citrabho / / jinadIkSegenagumaha / bhirAgipuTTa gumanala bhavado jIva manadoLu samyagdarzana / manomayu porda dinamarita moLadhe / 10 / jJAtvAtalAmalaka madbhuvi sarva vidyA / kRtvA taposi bahukoTi yugaaNtraarinn| dRrzanAmRtarasAyana pAna bAhya nAtyaMti kimanubhavaMta hi mokSa lakSmI / 11 // adu dUrabhavyanoLakU / Dadabentumabhavya jIvanauLapuTTivisadaM / .. tadu durlabhamad bhavabhaya / vidura madAsanna bhavyanoLa smnisugu|12| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 161 ) zrArAdhyananAgamamaM / cAru padArthamamala yogIzvararaM sArAsAra vicAradi / nAradarida volinaMbubudu samyaktva N // 13 // paramaguru bacana dIpa / sphuritadabaladiyukti locanada no para mana boLAda vastu / svarUpavAdAtma nizcayaM samyaktvaM // 14 // caliyasametalA | kula bhUdara magni zaityamaM kaikoLgu taLagu cadraM bisupaM / takaradu jinavacana meM babage samyaktvaM // 15 // sthirateyoLamaruvinoLamo / baranovamiMguna puruSa ruLLu dariMde samyaktvaM / 16 / lla ruma miguvanumoLanA / paramAtmane deva meM | sakala jagaha i sakala vimoha sakalA vararaNakSaryAda / sakala jJAnate the sagu meM baba samyaktvaM // 17 // yenitoMDa moha pAzama danitu viDe mokSa madarinaLipeMbuda neninitumnolldumuktige| jinamArgame mArga meM babage samyaktva | 18 | idu pApAtra kAraNa / midupuNyAtravanimitta mitidu mokSa I prada meMdu jIva pariraNA - mada teranaM piTadi nariva bhage samyavatthaM / 16 manada paduLikege kaMTaka - / meniSa bahirviSaya viSamade udocitsaMjanita svAsthya sudhArasa / manupama meM daridu neccuvudu samyaktvaM // 20 // mAna dhanameti samya- / jJAnige lakkudu nijopazama janita svA dhIna sukhaM para viSayA / dhIna sukhaM naSTa meMba bage samyaktvaM // 21 // sa mokSa mArga -mide mo / kSada lakSaraga miduve mokSa phala meM budanuL L danuLLamALketi / ppade manadochu tiLidunaMbuvaTu samyaktvaM // 22 // varabodha caritraMgaLa- / nerevaM pAraveyumeka catvAriMzad / duritaMgaLa baMdhamanapa / haripuda cityaprabhAva nidhi samyaktvaM // 23 // parama jinezvararaM si / haratAcAryAdi divyamunigaLa naridA dara dinaDigADi tatva- / svarUpamaM nenevurdeba bage samyaktvaM // 24 // jina bibara kRtiyaM lo / canava kArate tiLidu siddhAkRtiyaM neneya loDaM pravyaktami / dene bharnAdi kANya kANkeyaSu samyaktvaM / 25 / animiSa locana siNhaa| sanakaMpa nimitta tIrthaMkaraM puNya nibaMbanamenisuva SoDazabhA / vaneyo tAnagragaNyamidu samyaktvaM // 26 // I Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 162 ) jitamUDhatrayamapasA- / rita SaunAyana namapagatASTa madaMgaLaM vajita zaMkAdyaSTa mala - / pratIta nava sapta tatva midusamyaktvaM / 27 / paraniditakhiLa heyA- / caraNadi saMsAra duHkhamaca saMtati saMsmaraNa mupaadeydinidu-| paramArtha tappadeba bage samyaktvaM // 28 // kara kaMjaLarUpidaM / pariNamisutha teradi ninimittaM kAlaM dore koLe tannidaMtAM / paramAtma nappeba bage samyaktvaM / 26 / naDeveDeyoL nuDiveDeyoL / keDeveDethoLa duHkha meyaduveDe yoL javano yUve.yoLa tatva smaraNama- / neDevariyadeneccinoLapudadusamyaktvaM // 30 // prakAzana modasAha ta / saguna / bAhya tapa saM. janitA yAsadoLene. / danavarataM nijava nenebudadu samyaktvaM // 31 // nirutaM bodha caritra do-| raDu tAnenisadeka catvAriMzadduritApa hanacitya- / svarUpa navikalpa meM babage samyavatvaM // 32 // artha-mAyAcAra, chalakapaTa, bacanavatA (bacana meM Ter3hApana) Adi rakhakara jo manuSya jaina dharma kI ArAdhanA karatA hai usako vAstava meM jaina dharma prApta nahIM hotA // 6 // ___'yaha yogya hai yA ayogya' isa prakAra vizeSa vicAra na karake kevala indriyoM ke adhIna viSaya kaSAyoM ke lie prayatnazIla manuSya ko bhI jainadharma kI prApti nahIM hotI // 7 // darzana mohanIya kI 3 prakRtiyoM (mithyAtva, samyakamithyAtva, samyaka prakRti) tathA anantAnubandhI kaSAya ke krodha, mAna, mAyA, lobha, ina sAta karma prakRtiyoM ke upazama, kSaya, kSayopakSama hone para hI samyaktva pragaTa hotA hai, isake sivAya samyaktva udaya hone kA anya koI upAya nahIM hai 111 puNyahIna manuSya dravya pAne kI icchA se eka parvata para car3hatA hai, aura usa parvata ke mArga meM idhara udhara nidhi ko DhUMDhatA hai, daDhale hUMDhate jaba usako yaha nidhi milane kA samaya AtA hai taba vaha pAgala ho jAtA hai / pAgala ho jAne para usako usa pAsa par3I huI dravya kA jJAna bhI nahIM rahatA / usI prakAra mokSa ke icchuka manuSya aneka zAstra veda purANa Adi par3hakara bhI prAsmatatva ke yathArtha nirNaya kI vRddhi na hone ke kAraNa jaise ke taise ajJAnI hI bane rahate haiM , pApa karma kI kitanI zakti hai ! // 6|| __digambara muni hokara kaThora tapasyA karake manuSya ahamindra' pada bhI Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 163 ) pA letA hai parantu samyaktva na hone se usakA saMsAra bhramaNa nahIM chUTa pAtA // 10 // hAtha para rakhe hue AMvale ke samAna samasta vidyAtroM aura kalAnoM ko jAndakara karor3oM yuga taka tapasyA karake bhI samyagdarzana rUpI amRta rasa kA AsvAdana na karane vAle manuSyoM ko mokSa prApta nahIM hotI // 11 // yaha samyagdarzana bhavya kI to bAta hI kyA dUra bhavya ko bhI durlabha hai, yaha to nikaTa bhavya prANI ko hI prApta hotA hai ||12|| jaise kitanA bhI prakAza kyoM na ho andhe manuSya ko kucha dikhAI nahIM detA, isI prakAra bhavya ko cAhe jitanA upadeza diyA jAye, bratAcaraNa karAyA ara kintu use samyaktva nahIM hotA | netra roga vAle manuSya ko netra ThIka ho jAne para dikhAI dene lagatA hai usI taraha dUra bhavya ko dIrgha samaya pIche mithyAtva haTane se samyaktva prApta hotA hai / kintu ThIka netra vAle manuSya ko prakAza hone para tatkAla dikhAI dene lagatA hai / usI taraha nikaTa bhavya ko samyaktva kI prApti zIghra ho jAtI hai / vyavahAra samyagdarzana-- parama ArAdhya zrI vItarAga bhagavAna, jinendra deva kA upadiSTa grAgama tathA padArtha aura jinendra deva ke caraNa cinhoM para calane vAle parama nirmala nigrantha yogI kA zraddhAna vyavahAra samyagdarzana hai / arhanta bhagavAna, jinavANI, nintha guru kA tathA jinavANI meM pratipAdita padArthoM kA zraddhAna karanA vyavahAra samyagdarzana hai // 13 // nirgrantha guru ke vacana rUpI dIpaka dvArA prakAzita aura apane suyukti rUpI netroM se dekhe hue zrAtma-svarUpa kA nizcaya samyagdarzana hai || 14 | acala sumeru bhI kadAcit calAyamAna ho jAve, agni bhI kadAcit zIta ( ThaMDI ) bana jAve tathA candra meM bhI kadAcit uSNatA pragaTa hone lage, to ho parantu jinendra bhagavAna ke vacana kadApi anyathA nahIM ho sakate, aisI pracala zraddhA kA nAma samyaktva hai // 15 // saMsAra meM koI bhI deva yA manuSya utkRSTa ( sarvocca) nahIM hai, eka dUsare se bar3hakara pAye jAte haiM, ataH unakA bar3appana asthira hai| vItarAga anta bhagavAna hI sabase utkRSTa hai ataH ve hI pUjya deva haiM, aisI acala zraddhA kA nAma samyagdarzana hai / / 16 / / mohanIya karma ke samUla kSaya se arhanta bhagavAna pUrNa zuddha vItarAga haiM Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 164 ) tathA jJAnAvaraNa kA pUrNa kSaya ho jAne se ve samasta loka aloka, bhUta bhaviSyat vartamAna kAla ke jJAtA haiM, aisI zraddhA karanA samyaktva hai / / 17 / / samasta saMsAra moha-jAla meM phaMsA huA hai usa moha jAla ko chila. bhinna karake mokSa kI ora AkarSita karane vAlA jinamArga hai, anya koI mArga nahIM hai, aisI nizcala zraddhA hI samyagdarzana hai / / 18 / / pApAsraba ke kAraNa, puNya karma mAnava ke kAraNa tathA mukta hone ke kAraNa rUpa jIva ke pariNAmoM kA jJAna honA, aura usakA zraddhAna karanA, samyagdarzana hai / 16 / mana ko vyAkula karane vAle bAharI viSaya haiM, ataH ve tyAjya haiM aura caitanya-janita svAtma-sthiratA-rUpa sudhArasa anupama peya hai, aisA vizvAsa karanA samyaktva hai // 20 // samyagdRSTi jIva svAbhimAnI hotA hai, ataH usako upazamanita apanA svAdhInasukha hI rucikara hai, indriya viSayAdi-janya parAdhIna sukha use iSTa nahIM hai / aisI dhAraNA hI samyaktva hai / / 21 / / __ "yahI (jainAgama-pradarzita) mokSa kA lakSaNa hai, yahI mokSa kA phala hai aura yahI mokSa ko dene vAlA hai" isa prakAra saMzaya-rahita zraddhAna samyaktva hai / / 22 / / duSkarmoM ke bandhana naSTa karane vAlA tathA jJAna aura cAritra ko samyaka banAne vAlA, aisA acintya prabhAvazAlI guga samyaktva hai / / 2333 paramajinezvara arhanta, siddha, prAcArya, upAdhyAya sarvasAdhu ko manameM acchI taraha samajhakara, bAra bAra unake svarUpa kA apane mana meM rucipUrvaka bhAvanA karanA samyaktva hai // 24 // jinendra deva kI jaisI prAkRti aAMkhoM se dekhI hai, usako mana meM rakhakara phira siddha parameSThI ko sAkSAt dekha lene kI hRdaya meM bhAvanA krtaa| samyaktva hai // 25 // devoM ke siMhAsanoM ko kampAyamAna kara dene vAle tIrthakara prakRti ke upArjana kI kAraNabhUta 16 bhavanAe~ haiM; unameM agrasara jo bhAvanA hai vaha samyaktva hai / / 26 // . tIna mUr3hatA, chaH anAyanana, pATha mada, zaMkA Adi pATha doSa rahita jo nau padArtha tathA sAta tatvoM kA zraddhAna karanA hai so samyaktva hai // 27 // loka-nindita samasta pApAcaraNa heya (tyAjya) hai aura smaraNa karane Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 165 ) yogya bhI nahIM kyoMki pApAcaraNa aura pApa-cintana se saMsAra-duHkha tathA pApasaMtAna bar3hatI hai| apanA Atma-tatva hI upAdeya (grahaNa karane yogya) hai| aisI zraddhA samyaktva hai // 2 // pIne ke liye aMjali meM liye hue jala meM jisa prakAra acAnaka mukha * dIkha jAtA hai, isI prakAra darzana mohanIya ke upazama se acAnaka adRSTa prAtmasvarUpa spaSTa dIkhakara usakI anubhUti hogA samyaktva hai / / 26 / / calate gine, bolate. girate samAna, 5 mApani samaya, mRtyu pAne ke avasara para bhI tatva-cintana meM lage rahanA samyaktva hai / / 30 // ___ Atma-anubhUti ke binA anazana Adi tapa vyartha haiM, samyaktva ke sAtha tapa lAbhakAraka hai, unase karma-nirjarA hotI hai| aisI pratIti ke pazcAt zuddha prAtmA kI anubhUti honA samyaktva hai / / 31 / / jJAna cAritra se bhinna pApAcAra tathA pApacintana ko tyAga kara AtmasvarUpa ko cintavana karanA samyaktva hai // 32 / / zrAvoM bhvyaanNdk| bhAvaM bhuvanaika vanditaM nizcayadi / dAvananaMtacatuSTaya / dAvibhutAM dAtRvebabage smyktv|33| yativa' vakhiLa vastuga / LaMtanitu mirda pariyoLarivanitaroLaM / bhrAMtaM viTu nijAtmana / naMtarmukha nAginenevudanu samyaktva 34 / parameSThisvAmigaLaM / varabhedamanariduSi kilbiSama saM / harisalunerevanijAtma / svarUpa biDadenenedhudadu samyaktva' / 35 // iMtA zraddhAnaM saM / bhrAtiyoLe karapalabdhi kaMkoLa mu| maMtaraNameM vAgjAladi / naMtaMteM dULa vaDakume samyaktva 136 // nijatatvada ruci racitaM / nijatatvada ruci samasta vodhAdvaitaM / nijatatvada ruci jinanuti / nijatatvavaraciye saMyamaperatuTe / 37 / nivatatva sadaiva / nijatatvaM pannitteradatapamadenikku / nijatatva cAritra / nijatattvazIla maiMbabage samyaktva' / 38 / nijatatva nynikr| nijatatvaM tAM pramANabhakkumavazyaM / nijatatvaM nikSepaM / nijatatva tatvameMba bage samyaktva 36 / milim Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 166 ) nijatatvaM sukha janitaM / nijatatva brahmacariyamapagata daMDaM / vijatatva siddhatva / nijatatvakSAMtiyeba bage samyaktva / 40 / nijatatva guNanikaraM / nijatatvaM samitigupti mArdava zauca / nijatatvaM kiMcanyaM / nijatatvaM tatvameMba bage samyaktvaM / 41 // mijAsvaM prameyatvaM / nijatva saMyama mahAyatameniku / nijatatvaM jinapatinutinijatatvaM kArya meMbabage samyaktvaM // 42 // nijatatvaM durita haraM / nijatatvametappadappudAyapiTakaM / nijatatvamupAdeyaM / nijatatvaM tatvameMba bage samyaktvaM / / 3 / idu mukhyaM grAhali / tidu gauNaM tyAjyameMdhu biDuvaM pAlaM / paduLaM piDidavicAradi / tudigayyalikaMbalane piDida maruLaM polku|44 doSaghnayAtptaM sa / bhASAtmaka mappudAgameM ttkthitaa| zeSALipadArtha jina / bhASita meM daridu naMbuvadu samyaktvaM / 45 // eMdaM mundanenena yadata / na damena vikalpa nappana citisudhA / naMdaM pariNAma ghaTiyisi / daMdAtazuddha drshnaavhyneniku|46| nijayaM tappade noDuva / nijavaM pallaTisuvarivatadvaya shit| nijadoL cArinipa pariNati / vRjinaghna zuddhadarzanaMtAneniku.47 piriTu mAtinoLenu bAhya janita vyApAra meM biTusa / daguru binnAgamameMbaranna sori mithyAtamobaMdha saM / haritAtamukhanAgi nizcalamanaM svAdhIna saukhyAmRtA / karamagna ghara zuddha darzananavaM saMsAra pAraMgataM // 48 // kiDesamyaktva maNgoDa / noDedadaM caritamaLiye hATaka kubhaM / puDiyAda bhaMgiyara ; keDisade darzana manobi nauvudu bhavyaM 46 / jinapUjotsarvAda jineMdra mahimA sAnaMdadi jainazA / sana vistArita harSadi jinapadAMbhojAnatotsAhadi / jinadharmodgata sAratatva ruciyi zrI jaina gehaavlo| kana saukhyAmRta lepini cariyipaM samyaktva yuktottamaM / 50 / manamobudu suprasiddha madutAM samyaktva doLa mithyeyoML / anitakatva doLe diyoMdusasaya prodbhUtadeva maa| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Pim tinabhedaM sakala jJAgocara mada pUktima nabuvA / tanu vAdaM pratibhAprayukta hRdayaM samyaktva yuktottamaM 151 // parama gurUpaderzAda nazeSa padArthamanuLaLabhedavi / starateyanAvagaM tiliTu tannoLetAM nelegoMDu naccume / cirenijatatva saMjanitanizcala nirmala divya saukhya sA / gara dohanizaMnelasinidane darzana zuddha nuttamaM // 52 // jinapati kALikArahita kAMcanadaMte nirasta karmabaM / dhana nenisinA durita baMdhadi kALike pavidoMdu ko| cana dabolinI durita moteradidamagalbudu jine dhana boreyappeneMTu tiLidAtagedarzana zuddhamuttamaM / 53 / munnanijAtmananariyade / innevaraMparaparaMgaLnAneMdu krN| mannisi keTeM bageyade / sannutamappAtma labdhi durlabhavidaM // 54 // mAnavanAgavaMdu khagamu pazukoTa mAgirala / / jJAnamadillatappeDaroLakaTa mAnasanAgiyu nija / zAnamanokku matta pazuyoniyoLoyyane bILadAtmanaM / jhAna ghanatvadi tiLidu naMbu do paramopadezAdi / 55 // hariyallaM haranallaM / sarasija bhavanallanakhila sugatanumalla / paramArtha cijyoti / svarUpanenAtma neba bage samyaktvaM / 56 / huTTada yoni meTadada nelaM nerekochaLa vAhAra momayu / muTTada bhAvamoMdadabhavaM paratillene durmohadi / siTTane baMdu nI tiriyadakkaTa nilani jasvarUpama / neTTane noDi kUDi paDhe nitya niraMjana mokSalakSmiyaM / 57 / jinaroL jinapacana do|laajin bacarArtha boL pakSapAtaM moh| viniteneDeguDadire nisira / manaderakaM guraNa nibaMdhanaM samyaktvaM // 5 // heyamadati viSamaviSa / prAyaM jodhakkadharma meMtu dharma / zreyamamRtopama sukha / dAyaka mAdeyameMba bage samyaktvaM // 56 // bhoMdu guNtannoLuni / ssaMdehaM nelasaloDa mazeSa guNaMgaL / baMbivu maMdusage / yabubu buDhatara duritavijaya jina vizvAsaM // 6 // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 168 ) fagaoDina berasi kobI / jaDatvama' podidinitanarhatpadama / vivirvagidi kiDe / beDaMganoLa koMDa maname dRDha samyaktvaM / 61| jinanenagenanusinada / mitu tathyaM bale nage pathyaM pogi / 1 neneM veDaperatanaeNci / manada vinizcayamanaM ya darzana ratnaM // 62 // toppanenelanaM poyidoDe / tappalakkutAnu ke / tappadu jina bhASitameM / dappoGameM daridu naMbinegaLvane bhavyaM / 63 / tappuvIDavacana / tapyumAvAddhi mereyamerunagaM / lappu gumiveMDeyivaM / tappugumakoMdayAstamAnakramamaM / 64 / arge sarvajJa / SIvara nijosamAMga voLanaM tA / nandoLi paDegu / kuMdava sokhya menipadoMdu dhAzritra citraM / 65 / isa prakAra vItarAga deva, jina vAraNI, nirgrantha guru, sAta tatvaM nau padArtha ke zraddhAna svarUpa vyavahAra samyagdarzana kaSAyAzrita bhavya jIvoM ke hotA hai / aba samyaktva ke pratibandhaka kAraNa dUra ho jAne para jo nizcaya samyaktva hotA hai, usako vAte haiM..-.. bhAvaka kuSatvama saM / bhAvipa dRgmohudaMduyadillameyi / bhAvavizuddhateyakku / pAvana samyaktvamabuve nijaruci gamyaM / 66 | kAMcana meM tapagatado / 'celvaM paDegumante darzana ratna / paMcAdhikaviMzati mala / saMcaryAda pigesahajabhAva di na segu // 67 // jina vacana rasAmRta do / manaderakaM naccu mectu nalavona meM bI fare zraddhAnArthama / nanusotyakke vIjama tAnusi / 68 | samyaktvame paramapadaM / samyaktvame sakala sukhada nilayaM mataM / samyaktvame mukti pathaM / samyaktyadi kUDina gaLda tapamadu saphalaM 166 imisaM bhavyana keLyA | vana samyaSatva vatikuM zraddhAnaM / jima bhakti tatya rucida / sanamAtma jJanameMba pariyAya gaL / 701 nInumivaM tiLinAnA / yoniya buHkhAgni tApamaM nIgu zroDhaM / jJAnamayaM zAsvatasvA / dhIna sukhAma tabakaDaloLoLADugho ddN|| 71 // Hart at tears, triloka pUjya zramanta catuSTaya ke svAmI, jJAna dvArA sarvavyApaka, jinendra bhagavAn hI yathArtha meM muktidAtA haiM, aisA zraddhAna ho samvasva hai ||33|| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samasta bAhya padArtho ko jAnakara unameM bhrAntivaza lIna na honA, antamukha hokara prAtma-anubhUti meM laganA hI samyatratva hai / / 34 // paMca parameSThI ke bheda (rahasya) ko jAnakara, pApa mala dUra karane ke lie nirantara AtmasvarUpa kA anubhava karanA samyaktva hai / / 15 / / prAtmA grAdi padArtho kA svarUpa aisA hai ki nahIM ? ityAdi bhrAmaka yA sandehayukta vAgjAla meM na phaMsanA, karaNa-labdhi hone ke pazcAt AtmA kA sAkSAskAra honA hI samyaktva hai / / 36 // nija prAtmA kI ci hI bodha cAritra Adi kI bhedabhAvanA miTAkara advaita bhAva pragaTa karatI hai, nijatatva kI ruci hI jinezvara kI stuti hai, nija tatva ko ruci hI saMyama hai aura anya kucha nahIM hai / / 37|| nija tatva (Atma svarUpa) hI sat daiva (bhAgya) hai, nija tatva hI tapa hai, nija tatva hI cAritra hai aura nija tatva hI zIla haiN| aisA zraddhAna karanA samyaktva hai // 38 // ____nija tatva hI naya-samudAya hai, nija tatva hI pramANa hai, nija tatva hI nikSepa hai, isa prakAra AtmA kA zraddhAna karanA samyaktva hai | // 36 // __ nija AtmA hI siddhatva hai, nija tatva hI zAnti (kSamA) hai, aisI bhAvanA karanA samyaktva hai / / 4 / / nija tatva (AtmA) hI guNoM kA bhaMDAra hai, nija tatva hI gupti, samiti, mArdaya, zauca aura AkiMcanya hai isa kAraNa nijatatva hI tatva hai, aisI bhAvanA karanA hI samyaktva hai / / 41 // nija tatva hI Arjava hai, nija tatva hI saMyama aura mahAjata hai, nija tatva hI jinendra deva kA stotra hai evaM nija tatva hI hamArA kArya hai, aisA cintavana karanA samyaktva hai / / 42 // nija tasva hI pApahArI hai, nija tatva hI muniyoM kA SaT Avazyaka karma hai, nijatatva hI upAdeya hai, aisI bhAvanA karanA samyaktva hai // 43 // nIra kSIra kA viveka na karane vAle, mukhya gauNa, grAhya (grahaNa karane pogya) agnAA (na grahaNa karane yogya) kA vicAra na karane bAle manuSya ko samyaktva prApta nahIM hotA / / 44 // rAgadveSa prAdi doSoM se rahita hI Apta (pUjya deva) hai, prApta kI vAraNI hI pAgama hai, jinendra dvArA kahe gaye padArtha hI yathArtha haiM, aisA zraddhAna karanA hI samyaktva hai // 45 // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAdi kAla se AtmA vikalpa rUpa se bhI dRSTigocara nahIM huA, vahI prAtmA aba nirvikalpa rUpase pratIta ho rahA hai,aisA pariNAma hI zuddha darzana kA hai // 46 // mauna bhAva se prAtmA ko dekhanA (anubhava karanA) aura use ulaTa palaTa kara vicAranA tathA apane grAtmA meM hI lIna rahanA, aisI pariNati pApanAzaka hai aisA cintavana karane vAlA zuddha sabhyaSTi haiM // 47 // bahuta kahane se kyA prayojana, bAhya kriyAoM ko chor3a do, sadguru ke upadeza rUpI ratna-jyoti se mithyAtva rUpI andhakAra ko haTA kara antarmukha ho jAmo, nizcala citta bana jAo, svAdhIna sukhAmRta meM magna ho jaao| aisI vRtti rakhane vAlA zuddha samyagdRSTi hai aura saMsAra-sAgara ke pAra pahuMcane vAlA hai // 48 // samyaktva kA naSTa honA miTTI ke ghar3e ke TUTane ke samAna hai aura cAritra kA naSTa honA suvarNa ghar3e ke TUTane ke samAna hai| yAnI-miTTI kA ghar3A TUTa jAne para phira nahIM jur3a sakatA kintu sone kA ghar3A TUTa jAne ke bAda bhI phira jur3a jAtA hai, isI prakAra samyaktva ke naSTa ho jAne para AtmA kA sudhAra nahIM ho sakatA, cAritra naSTa ho jAne para phira bhI prAtmA sudhara jAtI hai // 46 // jahAM para jinendra deva kA pUjana mahotsava hotA hai vahAM jAkara harSa manAnA, jinendra bhagavAna kI mahimA suna kara aura dekhakara prAnanda manAnA, jaina zAstroM ke mahAna vistAra ko dekhakara harSa manAnA, jinendra bhagavAna ko namaskAra karane meM Anandita honA, jinAgama meM sAratatva kA vivecana dekhakara prasanna honA jina-caityAlaya ko dekhakara harSita honA, isa prakAra kI pravRtti vAlA zuddha samyaktvI hai // 50 / 1 yaha mana eka hai jaba samyaktva kA anubhava karatA hai saMba samyagdRSTi hotA hai, jaba mithyAtva meM jAtA hai taba prAtmA mithyAdRSTi hotA hai, pariNAma badalane se eka hI samaya meM badala jAtA hai| ina saba rahasyoM kA jJAtA sarvajJa hai| aisA samajha kara medhAvI jo pUrvokta rIti se zraddhAna karatA hai vaha uttama samyara dRSTi hai / / 5 / / paramagurU ke upadeza se jaisA hai vaisA samasta padArthoM ko acchI taraha jAnakara apane ApameM sthira hokara, "hamane adbhuta padArtha pA liyA" isa prakAra apane AnmA se utpanna hue nizcala, nirmala, divya sukhasAgara meM nirantara magna rahane vAlA zuddha samyaktvI aura uttama hai // 52 / / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha suvarNa ke samAna nirmala jinendra bhagavAna haiM aura maiM kAlimA-mizrita azuddha savarNa ke samAna haiN| jaba merI karma-kAlimA dUra ho jAyagI tantra maiM jinendra bhagavAna ke samAna zuddha nirmala bana jaauuNgaa| aisA zraddhAna karanA samyagdarzana hai // 53 // anAdi kAla se maiMne nija prAtmA ko nahIM samajhA, maiM AtmA se bhinna para-padArtha zarIra Adi ko apanA tatve samajha kara patha-bhraSTa rahA paayaa| sarvoskRSTa Atmalabdhi ko maiMne AI dulabha se prApta kiyA hai // 54 // pazu, pakSI, kIr3e makor3e Adi jIva jantuoM kI paryAyameM jJAna kI kamI se prAtma-bodha hotA hI nahIM, isa kAraNa aneka kaSTa sahana karate hue maine kaThinAI ro manuSya zarIra pAyA hai, evaM sva-prAtma-bodha prApta karake meM apane AtmA kA bhI anubhava karane lagA, aisA ho jAne para kyA maiM pazu-yoni meM jA sakatA hU~ ? kadApi nhiiN| merA jJAnadhana rUpa hai / zrI jinendra deva kA paramopadeza guru dvArA sunane kA yaha lAbha mujhe prApta huA hai / aisI bhAvanA karanA zreSTha hai // 55 // _ maiM na to hari hUM, na ziva hU~, na brahmA hU~, na buddha hUM, maiM to caitanya-svarUpa AtmA hai, isa prakAra cintavana karanA samyaktva hai / 56 // he bhabya jIva ! tu isa saMsAra meM anAdi samaya se bhaTaka rahA hai isa lokAkAza kA koI bhI aisA pradeza zeSa nahIM rahA jahAM tU utpanna nahIM huA, koI aisA padArtha nahIM bacA jisa ko tUne bhakSaNa nahIM kiyA, tU jagata ke samasta pradezoM meM ghUma AyA, kama-bandhana ke samasta bhAva bhI tUne prApta kiye, saMsAra kI samasta paryAya tU prApta kara cukA hai / itanA saba kucha hokara bhI durmoha se tU phira unhIM padArthoM kI bhikSA mAMgatA hai yaha tujhe zobhA nahIM detA, tU apane svarUpa ko pratyakSa avalokana kara, yahI zreSTha hai aura anta meM nitya niraana mokSa-vaibhava ko isI se prApta karegA // 7 // jinendra bhagavAna kA, jina vANI kA tathA nimrantha guru kA pakSa lekara moha ko raMcamAtra bhI hRdaya meM sthAna nahIM denA, aisI hArdika prabala bhAvanA aura guNAnurAga hI samyaktva hai / / 58 // __ jo tyAjya, ati viSama aura viSamaya hai, vaha adharma hai / jo dharma hai vaha zreyaskara hai, upAdeya (grahaNa karane yogya) hai, amRta-tulya hai, sukhadAyaka hai| aisI zraddhA karanA samyaktva hai // 56 // zrI jinendra bhagavAna para sandeha-rahita vizvAsa karane kA eka guNa hI - yadi prApta ho jAve to prAtmA ke anya samasta guNa svayaM prApta ho jAte haiN| aisI acala zraddhA hI pApa-nivAraka hai // 6 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra meM para-padArtha chor3ane yogya haiM aura nija padArtha prahaNa karane yogya hai / yAtma-vaibhava pAne ke lie arhanta bhagavAna ke caraNoM kA nizcalatA se prAzraya lenA hI samyaktva hai // 61 / / ___ jinendra bhagavAna ne jo kucha kahA hai vahI satya aura hitakara hai, anya vacana satya aura kalyANakAraka nahIM, aisA nizcaya karanA amUlya samyaktva 'ratna hai / / 6 / / pRthvI para hAtha kA AghAta karane se pRthvI para cinha par3atA hai, vaha kadAcit cUka jAya yA viphala ho jAya parantu jinendra bhagavAna kA upadeza kabhI niSphala nahIM ho sakatA, esI zraddhA rakhane vAle hI bhavya jIva haiM // 63|| yadi arhanta bhagavAna kI bAraNI niSphala ho jAyagI to samudra apanI maryAdA chor3a degA, acala sumeru calAyamAna ho jAyagA tathA sUrya ke udaya asta hone kA krama bhI bhaMga ho jAvegA / / 64 / / jinendra bhagavAna ne arhanta avasthA pAne se pahale ananta bhava dhAraNa kie kintu antima eka bhava meM hI usa ananta janma-paramparA kA anta karake anantAnanta sukha prAra dilA. jagata meM yaha eka AdI nimitrAla hai / / 6 / / isa prakAra botarAga deva, jinavANI tathA nimrantha guru kA zraddhAna karanA vyavahAra samyagdarzana hai / aba sakaSAya jIva ko samyaktva ke pratibandhaka kAraNa haTa jAne para nizcaya samyaktva kisa taraha prApta hotA hai, yaha batalAte haiM... - pariNAmoM kI kaluSatA se dravya moha (mohanIya karma yA darzana mohanIya karma) hotA hai| vaha bhAva-kaluSatA aba mujha meM nahIM hai / bhAva kaluSatA se biruddha bhAva-vizuddhatA aba pragaTa ho gaI, yaha pavitra samyaktva hai, yahI nija prAtmaanubhava-gamya hai // 66 // jisa prakAra kAlimA prAdi dUra ho para jAne suvarNa apane svAbhAvika svaccha rUpa meM pragaTa ho jAtA hai // 67 // jinendra deva ke vacana rasAmRta kA prAsvAdana karanA, usako zreyaskara mAnanA, usameM hI nimagna honA, usI meM prAnanda anubhava karanA, anupama sukha kA bIja hai // 6 // samyaktva hI parama pada hai, samyaktva hI sukha kA ghara hai, samyaktva hI mukti kA mArga hai, samyaka va-sahita tapa hI saphala hai // 66 / / / he bhavya jIvo ! suno, samyaktva meM pravRtti karanA, prAtma-zraddhA karanA, jina-bhakti karanA, tatvoM meM ruci karanA, prAtma-jJAna honA, yaha saba samyagdarzana ke paryAya nAma haiM // 7 // Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha bhI samajha lo ki vividha yoniyoM ke dumsa saMtApa ko dUra karanA hI, jJAnamaya svAdhIna suvAmRta mAgara meM DubakI lagAkara aAnanda meM rahanA ho to samyaktva ko prApta karo // 71 // aba vedaka samyaktva ke doSa batalAte haiM - tatra vedakasamyaktvasya paMcaviMzatimalAni // 6 // artha-vedaka samyaktva ke 25 doSa hote haiM / ukta ca .madatraya padAzcASTau, tayAnAyatanAni SaT / aSTI zaMkAdayazceti, dagdoSAH pnycviNshtiH|| yAnI-jIna mUr3hatA, pATha mada, chaha anAyatana, zaMkA Adi ATha doSa isa taraha saba mila kara 25 dopa vedaka samyaktva haiN| mUDatA dAmbhika (abhimAnI), svArthI, mAyAcArI logoM kI bAtoM para vizvAsa rakhakara, satya asatya ko parIkSA na karake nirAdhAra niSphala bAtoM ko dharma samajha lenA mUr3hatA (mUrkhatA) hai / mUr3hatA ke tona bheda haiM-1 loka mur3atA, 2 deva mUr3hatA aura 3 pAkhaNDa muuddh'taa| loka mUr3atA sakSAstroM kA svAdhyAya na kiyA ho, tatva atatva kA vicAra na ho, saGguru kA upadeza na sunA ho, AcAra vicAra kA jJAna na ho, aise anabhijJa manuSya dUsare logoM ke dekhA dekhI cAhe jo kucha kriyA karake jo dharma mAnane lagate haiM / athavA Thaga mAyAcArI sAdhuoM ke dvArA dikhAye gaye kisI camatkAra ko dekhakara unake kahe hue UTapaTAMga kriyA kAMDoM meM dharma mAnane lagate haiM, iSTa aniSTa se anabhijJa ( anajAna ) rahakara mer3oM kI cAla kI taraha gatAnugatitrA bana kara dharma mAna lete haiM so 'loka mUDhatA' hai| prApagAsAgarasnAna muccayaH sikatAmanAm / giripAto'gnipAtazca lokamuDhaM nigadyate // artha-dharma samajha kara nadI, sarovara samudra meM snAna karane, pattharoM tathA bAlUkA Dhera lagAne, agni meM jalane, parvata meM girane ko dharma mAnanA' loka mUttA' hai| tathA ghara kI pUjA karanA, nadI ko pujanA. gAya, pIpala, mIla ke pattharoM kI pUjA karanA, pIra paigambara pUjanA, tAjiyoM ke nIce baccoM ko liTAnA, masjida meM mullA se mukha meM thukAnA, ye loka mUr3hatA ke kAma hai / nadI Adi meM snAna karane se Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 174 ) kevala zarIra kA maila TUTa jAtA hai parantu prAtmA kA mela nahIM chUTatA; ataH nadI Adi meM snAna karanA bhAvatIrtha nahIM hai| satya tapa, pAMcoM indriyoM kA nigraha, sampUrNa jIvoM para dayA karanA bhAva tIrtha hai / isa bhAvatIrtha meM snAna karane se prAtmA kA karma mala naSTa hotA hai tathA anta meM svarga kI yA mokSa kI prApti hotI hai| nado samudra Adi nAma ke hI tIrtha haiM / ina meM snAna karane se kabhI karma mala nahIM shultaa| agara karma mala ina meM snAna karane se dhulatA to unameM rahane vAle meMr3aka, magara maccha grAdi anya jIva kyoM nahIM zuddha hote haiM? kyoM janma maraNa kiyA karase hai ? una ko na svarga milatA hai na mokSa hI milatA hai| nadI Adi tIrtha meM snAna karane se to zarIrake bAhirI mala kA nAza hotA hai| agara isase puNya hone lage to uso jala meM utpanna hone vAle usI meM bar3hane aura usI jala ko pIne vAle aura usI ke andara hamezA rahane vAle jala-cara jIva magara machalI Adi tathA jo siMha bakarI hirana Adi pazu pakSI usI kA jala pIne vAle haiM unako bhI puNya baMdha honA cAhie / manuSya ko isa prakAra saMkalpa karake varma kI bhAvanA karanA aura use svarga mokSa kI prApti kA sAdhana mAnanA to reta ko pela kara usa meM se tela nikAlane ke samAna hai| isI taraha zAstra -ghAta se, agni-dhAta se yA parvata se gira kara marane vAle ko puNya ho jAve aura pAnI meM kUda kara yA viSa khAkara marane ko puNya mAnA jAya aura isa se hI karmoM kI nirjarA mAna lI jAya to 'RSi muniyoM ke dvArA batAye gaye japa, tapa, vata saMyama, niyama aAdi karma nirjarA ke kAragA haiM' vaha saba yukti-yukta vacana anyathA ho jAyeMge / isa mana--mAne tIrya aura loka mUDhatA ke sthAnoM meM jAne se, mAnane se karma baMdha hotA hai, ise dUra se hI chor3anA caahie| ___ isa loka ko aura paramArtha ko na jAnane vAle, DhoMgI tathA pAkhaMDI pApI, dvArA mAne hue hiMsA maya dharma para vizvAsaM rakhakara, strI dvArA puruSa kA rUpa aura puruSa dvArA stro kA rUpa dhAraNa kara pAyAra vicAra se rahita apane Apako deva devI mAnane vAle strI puruSoM ke vacanoM ko mAna kara pApa vRddhi karanA aura usa para vizvAsa karanA sabhI 'loka mUr3hatA' hai| pAkhaNDa-muDhatA jinako AtmA paramAtmA, saMsAra mokSa, karmabandhana, karmamocana, loka paraloka Adi kA jJAna nahIM hai, tapa kutapa Adi kA jinheM parijJAna nahIM, jinako apanI mahalA, khyAti prazaMsA kI sItra utsukatA rahatI hai, bhojana, Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 175 ) vastra, dravya Adi se jinakI moha mamatA banI huI hai phira bhI jo apane Apako sAdhu mAnate tathA manavAte haiN| isake lie koI apanI jaTA bar3hA lete haiM, koI nAkhUna bar3hA lete haiM tathA daNDa, cImaTA Adi aneka taraha kI cIja apane pAsa rakhate haiM, gAMjA salaphA, tumArakha, bhaMga. yAdi pote haiM. jinake krodha, mAna, mAyA, lobha bane hue haiM, ve sAdhu-guNa-zUnya pAkhaNDI kahalAte haiM / aise pAkhaNDiyoM ko guru zraddhA se mAnanA, pUjanA, vinayasatkAra karanA 'pAkhaNDi mUr3hatA hai| AdhyAtmika guNoM kA gaurava jinameM pAyA jAtA hai, jo sAMsArika moha mAyA, prArambha, ghara, gRhasthI, parigraha se dUra rahate haiM, dayA, zAnti, kSamA, dhairya, aTala brahmacarya, satya, lauca, saMyama, vairAgya jinameM sadA pAyA jAtA hai, jo jJAnAbhyAsa, aAtmacintana, hita-upadeza, dhyAna, svAdhyAya meM lage rahate haiM ne sacce guru yA sacce sAdhu hote haiM / vivekI puruSa ko aise sAdhu guru kI upAsanA karanI cAhie, kyoMki unakI hI pUjA upAsanA se unake guNa apanI AtmA meM Ate haiM / unake sivAya pAkhaMDI sAdhuoM kI upAsanA se AtmA kA kucha kalyANa nahIM hotaa| isa kaarnn| pAkhaNDiyoM kI vinaya pUjA upAsanA 'pAkhaMDi mUr3hatA hai| deva-mUr3hatA paramAtmaguraNa-zUnya kalpita devoM ko yA rAgo dveSI Adi kudevoM ko Atma-kalyANa kI bhAvanA se pUjanA 'deva mUr3hatA hai| devoM ke 4 bheda haiM-1 devAdhideva, 2 deva, 3 kudava, 4 adeva / rAgaDhUSa Adi bhAva karma tathA mohanIya Adi dravya-karmoM kA nAza karake jo parama zuddha, paramAtmA, vItarAga, sarvajJa, hitopadezaka, triloka-pajya haiM ve 'devAdhideva' haiN| jinhoMne pUrvabhava meM sukusa puNya kArya karake deva zarora pAyA hai aise samyagdRSTi kalpavAsI, vyantara, jyotibA deva "deva' yA 'sudeva' kahalAte haiM / ve sumArgagAmI, devAdhideva bItagaga ke anuyAyI, sevaka hote haiM / mithyAtva bhAvanA sahita jo krodhI, kumArata, kalahapriya, tItra rAga dveSa dhAraka deva haiM, ve 'kudeva hote haiM / svArthI loga apane svArtha sAdhana ke lie apanI kalpanA se jisako cAhe usako deva mAnakara pUjane pujavAne lagate hai, joki bAstAba meM deva hota bhI nahIM haiM, ve 'adeva' haiN| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (iv) inameM se Atma zuddhi ke lie, saMsAra se mukti prApta karane ke lie, sarva karma kala se chUTane ke lie vItarAga devAdhideva kI hI pUjA karanA cAhie, anya kisI deva ko nahIM / upAsanA dhArmika tathA laukika satkArya meM sahAyatA sahayoga prApta karane ke lie jinendra bhakta yakSa, padmAvatI Adi samyagdRSTi devoM kA bhI sAdharmIvAtsalya bhAvanA se ucita Adara satkAra karanA caahie| jaisA ki pratiSThA Adi ke samaya karate haiM, parantu unheM Atma zuddhikA kAraNa na samajhanA cAhie aura na anta siddha devAdhideva ke samAna pUjanA cAhie / kudeva tathA pradevoM kI pUjA upAsanA kadApi na karanI cAhie / jo manuSya heya upAdeya jJAna se zUnya haiM jinheM kartavya, dharma, adharma kA viveka nahIM, aise bhole bhAle (murkha) manuSya dUsaroM kI dekhAdekhI yA kisI kI preraNA se athavA apane kisI kArya siddhi kI bhAvanA se jo kudevoM devoM kI pUjA upAsanA karate haiM, vaha 'devamUr3hatA' hai / devamUr3hatA se Atma-patana hotA hai grAtma-kalyANa nahIM hotA, ataH vivekI Atma-zraddhAlu isa mUr3hatA ( mUrkhatA) se bhI bacA rahatA hai / 8 sada madameM mithyAtvada | modaladutAneMbhedamAku tanno / / La ditamene peLa vaDataM / sadavirahitadarzanika nakku puruSaM / 106 / artha - mithyAvaddhA ke kAraNa manuSya vividha kAraNoM se abhimAna karatA haiM, jaba manuSya matra chor3a detA hai tabhI samyagdarzana prApta karane kA pAtra hotA hai, tabhI vaha dArzanika zrAvaka hotA hai / apane Apako anya vyaktiyoM se bar3A samajhakara dUsaroM se ghRNA karanA 'mada' yA abhimAna hai | mada ke bheda haiM 1 kulamada, 2 jAti mada, 3 rUpa mada 4 jJAna mada, 5 dhana mada, 6 bala mada, 7 tapa mada tathA adhikAra mada / pitA ke pakSa ko 'kula' kahate haiN| apane kula meM apanA pitA maha ( dAdA ), pitA, cAcA, tAU, bhAI, bhatIjA, putra, Adi koI bhI vyakti yA svayaM zrApa rAjA, mahArAjA, seTa, sAhUkAra pahalavAna, vidvAna, cAritravAna, yazasvI Adi ho to usakA abhimAna karanA, dUsaroM ke kula parivAroM ko tuccha hona samajhanA, unase ghRNA karanA kulamada hai / jaise marIcikumAra ne kiyA thA ki merA pitA (bharata) cartI hai, merA pitAmaha ( bAbA ) bhagavAna RSabhanAtha pahale tIrthaMkara haiM, mere prapitAmaha ( para dAdA ) mahArAjA nAbhirAya antima Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 170 ) kulakara haiM, maiM bhI tIrthaMkara hone vAlA hai / isa prakAra merA kula sabase adhika zreSTha hai / isI kulamada ke kAraNa marIci ko aneka yoniyoM meM bhaTakanA par3A / mAtA ke pakSa ko 'jAti' kahate haiN| tadanusAra apanI mAtA ke kula parivAra meM apanA nAnA, mAyA nAmAnpuna pAtra ucAdhikArI, rAjA, maMtrI, seTha, jamIMdAra, vanika Adi hoM to usakA abhimAna karanA, dUsaroM ko hIna samajhakara unase ghRNA karanA 'jAtimada' hai / apanA zarIra sundara ho to usa sundaratA kA abhimAna karake anya sundara strI puruSoM se ghRNA karanA 'rUpamada' hai / sanatkumAra cakravartI bahuta sundara, the, unakI sundaratA dekhane svarga se do deva zrAye the / isa kAraNa sanatkumAra ko apanI sundaratA kA bahuta abhimAna huA kintu kucha kSaNa pIche unakI sundaratA kama hone lgii| yahAM taka ki muni avasthA meM unako kor3ha ho gayA jisase unakA zarIra bahuta asundara ho gayA / apanI dhana sampatti kA abhimAna pragaTa karanA 'dhanamada' hai / kanaka- kanaka te saugunI, mAdakatA adhikAya / jA khAye baurAta hai, vA pAye baurAya // yAnI sone (dhana) meM mada paidA karane kI zakti zratUra se bhI adhika hai / tabhI dhatUre ko khAkara manuSya baurAtA hai kintu dhana pAte hI baurAne lagatA hai / isa taraha dhana kA abhimAna anya saba abhimAnoM se zradhika nazA lAtA hai| dhana ke naze meM andhA hokara manuSya apanA viveka kho baiThatA hai / apane zarIra ke bala kA abhimAna karanA 'balamada' hai / balamada meM cUra hokara manuSya nirbala jIvoM ko satAtA hai, unheM ThukarAtA hai, bhAratA hai, unheM lUTatA khasoTatA, apamAnita karatA hai / bharata cakravartI ne balamada meM grAkara apane bhAI bAhubalI se yuddha ThAna liyA kintu jaba vaha mallayuddha, jalayuddha, tathA dRSTi yuddha meM bAhubalI se hAra gaye taba unako prAraNa rahita karane ke lie unapara cakra calA diyA aisA prakRtya manuSya balamada meM kara baiThatA hai / tapazcaraNa zrAtma zuddhi ke lie kiyA jAtA hai, parantu jaba usI tapasyA kA abhimAna kiyA jAtA hai taba vaha tapasyA eka avaguraNa bana jAtI hai / tapamada karane vAlA vyakti apane Apako mahAna tapasvI, dharmAtmA, mahAtmA, zuddhAtmA samajhatA hai anya sAdhu muni RSiyoM ko hIna samastA hai / unako ghUratA kI dRSTi se dekhane lagatA hai / manuSyoM ko pUrva puNya karma udaya se rAjakIya, sAmAjika, jAtIya, dhArmika, rASTrIya, antaH rASTrIya avikAra prApta huA karate haiM / usa prApta Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra kA abhimAna karanA 'adhikAramada' hai / adhikAramada meM cUra hokara manuSya dUsaroM kA apamAna karatA hai, unako Arthika, zArIrika daNDa detA hai| isa taraha apane pada kA durupayoga karatA hai| ___ isa taraha 8 mada samyagdarzana ko malina karane vAle doSa haiM / chaha anAyatana 'prAyatana' zadhda kA artha 'ghara' hai| yahA~ samyaktva ke prakaraNa meM 'pAyatana' kA artha 'dharma kA dhara' yA 'dharma kA sthAna hai| jo 'dharma kA sthAna' na ho, adharma yA mithyAlba kA sthAna ho usa ko 'anAyatana' kahate haiM / anAyatana 6 haiM-1 kudeva, 2 kudevAlaya, 3 midhyA jJAnA, 4 mithyAjJAnI, 5 mithyA tapa, 6 mithyA tapasvI / AtmA, rAga dveSa, krodha, kAma Adi durbhAboM ke vAma hone yA dUra hone se zuddha hotA hai| ataH vItarAga deva kI bhakti se vaha prAtma-ddhi milatI hai| jo deva rAga, dveSa Adi durbhAva dhArI haiM, kudeva hai, unakI bhakti se prAtmazuddhi nahIM ho sakatI, ata: kudeva dharmAyatana nahIM, anAyasana haiM, isI kAraNa samyagdRSTi unakI bhakti nahIM karatA / jo vyakti kisI svArtha yA pralobhanavaza unakI bhakti karatA hai vaha apane samyaktva meM doSa lagAtA hai| __kudevoM ke sthAna bhI isI kAraNa tyAjya haiM ki vahAM Ane jAne se Atmazuddhi kI preraNA nahIM milatI / ataH kudevAlaya bhI anAyatanaM haiN|| jina zAstroM ke paThana-pAThana se AtmA meM kAma krodha Adi durbhAva utpanna hoM, AtmajJAna vairAgya kI preraNA na mila ve grantha mithyA jJAna ke utpAdaka haiM, ataH ve bhI anAyatana haiN| AtmA ke ahitakAraka granthoM ko par3hakara yadi koI vidvAna ho to usa kI vinaya sevA suzrUSA se kujJAna hI prApta hogA, ataH mithyAjJAnI bhI anAyatana rUpa hai| karma nirjarA karA kara AtmA ko zuddhatA kI dizA meM le jAne tapa to zreyaskara hai / kintu jisa tapa se prAtmA kI malimatA kama na ho pAve, vaha tapa kutapa yA mithyA tapa hai aura isI kAraNa anAyatana hai / ... mithyA tapa karane vAle prAtmajJAna-zUnya tapasvI apane anuyAyiyoM ko saMsAra se pAra nahIM kara sakate, ve to patthara kI nAva kI taraha saMsAra-sAgara meM svayaM DUbate haiM aura apane bhaktoM ko DubAte haiM, ataH ve bhI anAyatana rUpa haiN| pra Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) pATha doSa jina se samyagdarzana dUSita hotA hai use doSa kahate haiN| ve pATha haiM-1 zaMkA, 3 kakSA, 3 bicikitsA, 4 mUr3haSTi, 5 anupagRhana, 6 prasthitIkaraNa, 7 avAtsalya, 6 aprabhAvanA / bItarAga aura sarvajJa hone ke kAragA jinendra bhagavAna yathArtha vaktA (grApta) haiM, ata: unake vacanoM meM samyagdRSTi ko niHzaMka rahanA caahie| aisA na hokara yadi unake upadiSTa kisI siddhAnta yA kisI bAta meM sandeha pragaTa kiyA jAya to vaha 'zaMkA' doSa hai| pAtmA ke gagRtanya zAnta ga, anAta zulsa se anabhijJa yA vimukha rahakara sAMsArika, nAyika, ndriyajanya, bhautika moga upabhoga-janya sukha kI icchA karanA 'kAMkSA' doSa hai| ranatraya rUpa zrAdhyAtmika guNoM kA Adara na karate hue RSiyoM, muniyoM kA bhalina zarIra dekhakara unase gaNA karanA 'vicikitsA' doSa hai / cetana, jar3a, saMsAra, mukti, puNya pApa, heya upAdeya Adi ke Avazyaka jJAna se zUnya mUr3ha bane rahanA 'mUDhaSTi ' doSa hai / apane guNa pragaTa karanA, dUsare ke doSa pragaTa karanA, dharmAtmA ke avaguNoM ko na DhakanA 'anupagrahana' doSa hai| daridratA, mUrkhatA yA anya kisI kAraNa se koI manuSya apanA dharma chor3a kara vidharmI ho rahA ho to use upAya karake apane dharma meM sthira karane kA prayatna na karanA 'asthitikaraNa' hai / apane sAdharmI Thayakti se kalaha karanA, usase prema na karanA 'vAtsalya doSa hai| apane dharma kA pracAra karane tathA isakA prabhAva jagata meM phailAne kA yathAsAdhya prayatna na karanA 'aprabhAvanA doSa hai| isa prakAra 3 mUr3hatA, 5 mada, 6 pranAyatana aura 8 doSa, ye saba milakara samyAdarzana ke 25 mala doSa haiM / inake dvArA samyagdarzana guraga svaccha nirmala na raha kara, malina ho jAtA hai| . aSTAMgAni // 7 // artha-jisa prakAra zarIra ko ThIka rakhane ke lie hAtha, paira, zira, chAtI, pITha, peTa Adi pATha aMga hote haiM usI prakAra samyagdarzana ko pUrNasvastha rakhane ke lie pATha aMga hote haiN| unake nAma Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 niHzaMkita, 2 niHkAMkSita, 3 nivicikitsA, 4 amUDha-dRSTi, 5 upagRhana, 6 sthitikaraNa, 7 vAtsalya, 8 prabhAvanA / jinavANI meM reca mAtra bhI zaMkA sandeha na karanA niHzakita aMga sAMsArika viSaya bhogoM kI icchA na karanA niHkAMkSita aMga hai| nirgrantha sAdhu ke malina zarIra se ghRNA na karanA unake prAdhyAtmika guNoM se anurAga karanA nivicikitsA aMga hai| prAtmA, anAtmA, prAcAra anAcAra, pApa, puNya. heya upAdeya prAdi Avazyayaka bAtoM kA jJAna prApta karanA, inase anabhijJa (ajAna ) na rahanA amUDha dRSTi aMga hai| kisI sAdharmI bhAI, muni ailaka, kSullaka, AryikA, kSa llikA, brahmacArI Adi vratI se prAtma-nirbalatA ke kAraNa koI doSa yA truTi ho jAya to usako pragaTa na karanA, gupta rUpa se sudhArane kA yatna karanA upagahana aMga hai / koI sAdharmI strI puruSa kisI kAraNavaza apanA dharma chor3ane ko taiyAra ho to use samajhA-yajhA kara tathA anya acche upAya se dharma meM sthira rakhanA sthitikaraNa aMga hai| apane sAdharmI vyakti se aisA prema karanA jaise gAya apane bachar3e ke sAtha karatI hai, yaha vAtsalya aMga hai / dAna, paropakAra, jJAna pracAra, zAstrArtha, uccakoTi kA cAritra pAlana karanA, vyAkhyAna, pustaka vitaraNa Adi vividha upAyoM se dharma kA prabhAva saba jagaha phailAnA prabhAvanA aMga hai / __ina ATha aMgoM ke prAcaraNa karane se samyagdarzana pUrNa evaM puSTa rahatA hai| ina pATha aMgoM ko pAlana karane meM nimnalikhita vyakti prasiddha haiM-- prajana cora niHzaMkita aga meM, anannamatI niHkAMkSita aga meM, uddAyana rAjA nivicikitsA aMga meM, amUta-dRSTi aga meM revatI rAnI, jinendrabhakta seTha upagrahana aga meM, vAriSeNa sthitIkaraNa meM, viSNukumAra RSi vAtsalya aMga meM aura bajakumAra muni prabhAvamA aga meM jagavikhyAta hue haiN| vistAra bhaya se yahAM unakI kathA nahIM dete haiM anya granthoM se unheM jAna lenaa| jalasnAnatyAgI mahAvatI sAbunoM kA zarIra mailA dekhakara usase ghRNA karanA viiikatsA aticAra hai / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ {181 ) praSTa guragAH / / artha-samyagdarzana ke pATha guNa haiN| 1 dharmAnurAga, 2 nirvega, 3 aAtma nindA, 4 gaTa, 5 upazama, 6 bhakti, 7 anukampA aura 5 prAstikya ye una 8 guNoM ke nAma haiM / dharma se, dharma ke phala se tathA dharmAtmA ke sAtha anurAga rakhanA samyagdarzana kA pahalA 'dharmAnurAga' guNa hai / saMsAra, tathA zarIra viSaya bhogoM se virakta rahanA 'nirvega' guNa hai| apane doSoM kI nindA karanA 'pAtmanidA' nAmaka guraNa hai / prAyazcitta lene ke liye apane doSoM ko guru ke sAmane AlocanA karanA 'gahA~' nAmaka guNa hai| krodha Adi ugra kaSAyoM kA manda honA zAnta bhAva AnA 'upazama' nAmaka guraNa hai| ___arhanta bhagavAna, prAcArya tathA upAdhyAya Adi pUjyoM kI pUjA, vinaya, stuti Adi karanA bhakti' guga hai / samasta para, acara, choTe bar3e jIvoM para dayA bhAva rakhanA, unako kaSTa na hone denA anukampA guNa hai| prAtmA, paramAtmA, ihaloka paraloka, puNya pApa, svarga, naraka, mokSa prAdi ko mAnanA, karma, karma ke phala ke astitva kI zraddhA rakhanA 'pAstikya' guNa hai| samyagdRSTi meM ye 8 guNa hote haiN| isase samyagdarzana ko acchI zobhA hotI hai| _ aba samyagdarzana ke aticAra batalAte haiM paMcAticArAH // 6 // artha-samyagdarzana ke 5 aticAra haiN| 1 zaMkA, 2 kAMkSA, 3 vicikitsA, 4 anyadRSTi prazaMsA, 5 anya-dRSTisaMstava, ye 5 aticAra gamyagdarzana ke haiN| vItarAga sarvajJa deva ke pratipAdita siddhAnta 'meM patA nahIM yaha bAta ThIka hai yA nahIM hai' aisA sandeha karanA 'zaMkA hai| dharma-sAdhana kA phala sAMsArika viSaya bhAgoM kI prApti cAhanAkAMkSA' nAmaka aticAra hai| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jalasnAnatyAgI mahAvratI sAdhuoM kA zarIra mailA dekhakara usase ghRNA kAranA vicikitsA aticAra hai / mithyAzraddhAlu vyakti kI prazaMsA ( usake pIche tArIpha ) karanA anya dRSTiprazaMsA nAmaka aticAra hai| __ mithyA zraddhAnI vyakti ke sanmukha usake guNoM kA varNana karanA anyadRSTi saMstva nAmaka aticAra hai / samyagdarzana kA AvazyakA varNana karake aba cAritra kA varNana prAraMbha karate haiM, usase sabase pahale gRhastha cAritra ko likhate hue gRhastha kI 11 zreNiyoM (pratimAnoM) ko kahte haiN| ekAdaza nilyaaH||10|| cAritradhAraka gRhastha ke 11 nilaya yAnI zreNI (pratimAeM) haiN| daMsaraga vayasAmAiya posahasacittarAyabhatte ya / bamhAraMbhaparigrAha aNumaNamuddiTTa desaviradIe // artha-1 darzana, 2 bata, 3 sAmAyika, 4 propadha, 5 sacittavirata, 6 rAtri bhukti tyAga, 7 brahmacarya, 8 prArambha tyAga, 6 parigraha tyAga, 10 anumati tyAga, 11 uddiSTa tyAga, ye gRhastha zrAvaka ke 11 nilaya yA pratimAeM haiN| darzana pratimA saMsAra tathA zarIra, viSaya bhogoM se virakta gRhastha jaba pAMca udumbara phala (binAphala ke hI jo phala hote haiM 1 bar3a, 2 pIpala, 3 pAkara, 4 Umara, 5 kaThUmara) bhakSaNa ke tyAga tathA 3 makAra (madyapAna, mAMsa bhakSaNa madhubhakSaNa) ke syAgake sAtha samgadarzana (vItarAga deva, jina vANo, nirgantha sAdhu kI zraddhA) kA dhAraNa karanA darzana pratimA hai 1 vratapratimA hiMsA, asatya, corI, kuzIla aura parigraha, ina pAMca pApoM ke sthUla tyAga rUpa ahiMsA, satya, anaurya, brahmacarya, parigraha parimANa, ye pAMca aNuJjata, divrata, deza bata, anartha daNDa vrata, ye tIna gugaNa vrata, sAmAyika, proSadhopavAsa bhogopabhoga parimANa. atithi saMvibhAga, ye 4 zibita (5+3+4 = 12) haiM, ina samasta 12 pratoM kA yAcaraNa karanA bata pratimA hai| ___ saMkalpa se (jAna bUjhakara) do indriya Adi yasa jIvoM ko na mAranA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 187 ) chane hue jala meM vArIka rAkha yA pisI huI lauMga, ilAyacI, mitra Adi cIjeM milAkara jala kA rasa rUpa gandha badala dene para do pahara | chaha ghaMTe ] taka jala gracitta [jala kAyika jIva rahita ] rahatA hai tadanantara satrita ho jAtA hai / zAka phala Adi sacita [harita ] vanaspati sukha jAne para yA agni se paka jAne Adi ke bAda pracitta [ prAsu vanaspati kAya rahita] ho jAtI hai / isa prakAra pAMcavI pratimAdhArI ko citta jala pInA cAhie tathA pracitta vanaspati khAnI caahie| jIbha ko lolupatA haTAne tathA jIva rakSA kI dRSTi se pAMcavI pratimA kA zrAcaraNa hai / rAtri bhojana tyAga khAdya 1 roTI, dAla Adi bhojana | svAdya | miThAI Adi svAdiSTa vastu ] leha ( bar3o, caTanI Adi cATane yogya cIjeM ), peya ( dudha pAnI zarbata zAdi pIne kI cIjeM, ina cAroM prakAra ke padArthoM kA rAtri ke samaya kRta kArita, anumodanA se tyAga karanA rAtri bhojana tyAga pratimA hai / sUryAsta se sUryodaya taka rAta meM bhojana pAna na svayaM karanA, na kisI dUsare ko bhojana karAnA aura na rAta meM bhojana karane vAle ko utsAhita karanA, sarAhanA karanA, acchA samajhatA isa pratimAdhArI kA AcaraNa hai / yadi apanA choTA putra bhUkha se rotA rahe to bhI isa pratimAkadhArI vyakti na usako svayaM bhojana karAvegA, na kisI ko use khilAne kI preraNA kregaa| yA na kahegA / brahmacayaM pratimA kAma sevana ko tIvra rAga kA, manakI azuddhatA kA tathA mahAna hiMsA kA kAraNa samajhakara apanI patnI se bhI maithuna sevana kA tyAga kara denA brahmacarya nAmaka satavIM pratimA hai / isa pratimA kA dhAraka naiSThika brahmacArI kahalAtA hai / nau bAr3a jaise kheta meM uge hue dhAnya ko gAya Adi pazuoM se khAne bigAr3ane se bacAne ke lie kheta ke cAroM ora kAMToM kI bAr3a lagA dI jAtI hai usI prakAra brahmacArI ko brahmacaryaM surakSita rakhane ke liye nimnalikhita niyamoM kA prAca raNa karanA Avazyaka hai, inako bAcarya kI surakSA karane ke kAraNa 'bAI' kahate haiM / 6 1 - striyoM ke sthAna meM rahane kA tyAga / kA putara. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (188 ) 2-rAga bhAva se striyoM ke dekhane kA tyAga / 3-striyoM ke sAtha grAvArSaka moThI bAta cIta karane kA tyAga / 4..pahale bhoge hue viSaya bhogoM ke smaraNa karane kA tyAga / 5...-kAma-uddIpaka gariSTha bhojana na karanA / 6 ---apane zarIra kA zRMgAra karake AkarSaka banAne kA tyAga / 7-striyoM ke vistara, cArapAI, Asana para baiThane sone kA tyAga / 8-kAma kathA karane kA tyaag| E-bhojana thor3A sAdA karanA jisase kAma jAgrata na ho| isa pratimA ke dhAge ko sAdA vastra pahanane caahie| vaha ghara meM rahatA hunA vyApAra Adi kara sakatA hai| prArama tyAga saba prakAra ke prArambha kA tyAga karadenA prArambha tyAga nAmaka pAThavIM pratimA hai| ___ zrArambha ke do bheda haiM--- 1- ghara sambandhI, 5 sUnA kA [cakkI, tumhA aokhalI, buhArI aura parIr3A yAnI pAnI kA kArya] 2-vyApAra-sambandhI / jaise dukAna, kArakhAnA vetI, aAdika kArya / Arambha karane meM jIva hisA hotI hai tathA citta vyAkula rahatA hai, kapAya bhAva jAgRta rahate haiM, ataH Atma-zuddhi aura adhika dayA bhAva kA pAcaraNa karane kI dRSTi se yaha pratimA dhArA kI jAtI hai| isa pratimA kA dhArI apane hAtha se rasoI banAnA banda kara detA hai| dUsaroM ke dvArA banAye hae bhojana ko grahaNa karatA hai| parigraha tyAga rupaye pase, sonA cAMdI, makAna reta, aAdi parigraha ko lobha tathA prAkulatA kA kAraNa samajhakara sapane zarIra ke sAde vastroM ke sivAya samasta parigraha ke padArthoM kA tyAga kara denA parigraha tyAga pratimA hai| isa pratimA ko dhAraNa karane se pahale vaha apane parigraha kA dharmArtha tathA putra Adi ttarAdhikAriyoM meM vitaraNa karake nizcinta ho jAtA hai| virakta hokara dharmazAlA, maTha Adi meM rahatA hai| zuddha prAnuka bhojana karane ke liye jo bhI kahe usake ghara bhojana kara AtA hai, kintu svayaM kisI prakAra ke bhojana banAne ke liye nahIM kahatA / putra prAdi yadi kisI kArya ke viSaya meM pUchate haiM / to unako anumati salAha ] de detA hai| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) anumati tyAga ghara gRhasthAzrama ke kisI bhI kArya meM apanI anumati (ijAjata) tathA sammati dene kA tyAga kara denA anumati tyAga pratimA hai / isa pratimA kA dhAraka apane putra Adi ko kisI vyApArika tathA gharasambandhI kArya karane, na karane kI kisI bhI taraha kI sammati nahIM detA / udAsIna hokara caityAlaya Adi meM svAdhyAya, sAmAyika zrAdi prAdhyAtmika kArya karatA rahatA hai / bhojana kA nirmANa svIkAra karake roka kara yAtA hai / uddiSTa tyAga apane uddezya se banAye gaye bhojana grahaNa karane kA tyAga karanA uddiSTatyAga pratimA hai / zrAvaka kA yaha sarvocca AcaraNa hai| isa pratimA kA dhAraka ghara chor3a kara muniyoM ke sAtha rahane lagatA hai, muniyoM ke samAna gocarI ke rUpa meM jahAM para ThIka vidhi se bhojana mila jAye vahA~ bhojana letA hai / nimantraNa se bhojana nahIM karatA / isa pratimA ke dhAraka ke jo kaupIna [ laMgoTI ] sote samaya sira se paira taka sArA haiM, anya koI vastra usake pAsa nahIM hotA tathA eka kamaNDalu aura mora ke paMkhoM kI pIchI bhI rakhatA hai / do bheda haiM 1- kSullaka, 2 - ailaka / aura eka khaNDa vastra zarIra na Dhaka sake] [ choTI cAdara, jo ki pahanane ke liye rakhatA ailaka - kevala laMgoTI pahanatA hU~ anya koI vastra usake pAsa nahIM hotA / yahA~ yaha bAta dhyAna rakhanI cAhiye ki mAge kI pratimA dhAraNa karane vAle ko usase pahale kI pratimAoM ke yama, niyama AcaraNa karanA Avazyaka hai| trividho nirvegaH // 11 // artha -- nivega tIna prakAra kA hai -1 saMsAra nirvega, 2 zarIra niveMga, 3 bhoga nirdega | caturgati rUpa saMsAra meM janma maraNa, cintA, AkulatA, bhUkha pyAsa mAdi duHkhoM kA prApta honA pratyeka jIva ke lie anivArya hai, ataH duHkhapUrNa saMsAra se virakta honA saMsAra - niveMga hai / zarIra AtmA ke lie kAgAgara ] jela ] ke samAna hai / raka mAMsa haDDI kA putalA hai, pIpa, daTTI, pezAba, kapha buka Adi ghRNita padArtho kA bhaMDAra hai, Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (160) rogoM se bharA huA hai / aise zarIra se virakta honA zarIra-niyaMga hai / * indriyoM ke viSaya bhoga AtmA kI tRSNA ko aSTAte haiM, pApa arjana karAte haiM, AtmA ko cintita vyAkula karate haiM, prAtma-zakti kSINa karate haiM, bhogane ke pazcAt nIrasa ho jAte haiM. aisA vicAra kara bhogoM se virakta honA bhoga-nirvaga hai| sapta vyasanAni // 12 // artha...-prAtmA ko dukhadAyaka, prAtmA kA patana karAne vAlI AdatoM ko vyasana kahate haiN| vyasana 7 prakAra ke haiM-1 junA khelanA, 2 mAMsa khAnA, 3 madya pAna, 4 vezyAgamana, 5 zikAra khelanA, 6 morI karanA, 7 paraMstrI sevana / 1--vinA parizrama kiye jhaTapaTa dhana upArjana karane ke vicAra se kaur3iyoM tAza Adi ke dvArA zarta lagAkara chUta nIr3A karanA juA khelanA hai| jumA samasta vyasanoM kA mUla hai / jue meM jItane bAlA saMgati ke kAraNa vezyAgamana, parastrI sevana, mAMsa bhakSaNa, zarAba pIne prAdi kA abhyAsI bana jAtA hai| aura juA meM hArane vAlA corI karanA sIkha jAtA hai / jue ke kAraNa zrAvastI ke rAjA suketa', rAjA mala tathA pAMkha agamA sarasTA hA.. va... bAzA rASTra hokara dIna, daridra, asahAya bana gaye / 2--mAMsa bhakSaNa karane kA abhyAsa mAMsa bhakSaraNa vyasana hai| do indriya Adi jIvoM [jinake zarIra meM khUna haDDI hotI hai ] ke zarIra kA kalevara mAMsa hotA hai jisameM sadA sa jIva utpanna hote rahate haiM, ataH mAMsa khAne se bahuta hiMsA hotI hai| mAMsa bhakSaNa ke vyasana se prAcIna kAla meM kumbha rAjA kI durgati 3-aneka padArtho ko sar3A kara unakA kAr3hA [akaM] nikAla kara madya {zarAba ] tayAra hotI hai, ataH usa meM asa jIva utpanna hote haiN| isa kAraNa zarAba pIne se hiMsA bhI hotI hai aura buddhi naSTa bhraSTa hotI hai / isake sivAya dharma aura zuddha prAcAra bhI naSTa bhraSTa ho jAtA hai / yAdavavaMzI rAja kumAroM ne dvArikA ke bAharI kuNDoM meM bharI huI zarAba pIkara hI naze meM dvIpAyana muni para patthara pheke the jisa se kruddha ho kara hIpAyana ne apanI azubha tejasa Rddhi dvArA dvArikA bhasma kara ddaalii| vezyA vyabhicAriNI strI hotI hai / jo ki bAjArU vastuoM kI taraha apane zIla dharma [brahmacarya ] ko sadA becatI rahatI hai / saba taraha ke UMca nIca, lucce laphaMge dravya dekara vezyA. se kAma-krIr3A kiyA karate haiM, ataH vezyAnoM ko Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Pian ( 11 ) upadaMza [ garmI, pratizaka] Adi roga ho jAyA karate haiN| isa taraha vezyAgamana se dharma, zucitA ( pavitratA) tathA dhana nAza ho kara aneka roga prApta hote haiM / prAcIna samaya meM cArudatta seTha ne vezyA vyasana dvArA jo apanA sarvasva nAza kiyA thA usakI kathA prasiddha hai / jalacara, thalacara, nabhacara pazu pakSiyoM ko dhanuSa vAraNa, bhAlA, talavAra, baMdUka Adi se mAranA zikAra khelanA hai / yaha eka mahAna nirdaya hiMsA kA kArya hai jisase naraka - prAyu kA bandha hotA hai / brahmadatta cakravartI isa vyasana ke kAraNa naSTa huA / yaha bAta itihAsa prasiddha hai / dhana gRhastha manuSya kA bAharI prANa hai isa kAraNa corI karane vAlA manuSya dUsare kI corI karake bar3I bhArI bhAvahiMsA kiyA karatA hai| cora kA sArA jagata apamAna karatA hai / use rAja-daMDa milatA hai aura para bhava meM usa kI durgati huA karatI hai| vidya udu vega cora kI kathA prasiddha hai tathA corI vyasana se jo durdazA manuSya kI hotI hai, usake udAharaNa pratyeka yuga meM pragati milate hai / pratyeka manuSya apanI putrI, bahina, patnI, mAtA Adi pArivArika strI kA sadAcAra [zIla, brahmacarya ] surakSita rakhanA cAhatA hai / anya manuSya jaba unakI aura kAma dRSTi se dekhatA hai yA una se vyAbhicAra karatA hai taba use zrasahya dukha hotA hai| jisake pratikAra meM bar3e bar3e yuddha taka ho jAte haiM / sItA ke apaharaNa se rAvaNa kA sarvasva nAza huA / dropadI ke apamAna se kIcaka tathA kaurava vaMza kA nAza huA / pahalI darzana pratimA kA dhAraka dArzanika zrAvaka sAta vyasanoM kA sthAga kara detA hai / zalyatrayam // 13 // zalya ke bheda haiM- 1 - mAyA, 2 - midhyAtva 3-nidAna / 3 nic, kI, kAMca prAdi zarIra meM cubhane vAlI vastu ko 'zalya' kahate haiM / jaba taka zarIra meM koTA zrAdi cubhA rahatA hai taba taka zarIra meM vyAkulatA banI rahatI hai, jaba kAMTA kIla yA kAMca zarIra se nikala jAtA hai taba zarIra maiM zrAkulatA nahIM rhtii| isI prakAra batI kA vrata tabhI svastha yA yathArtha bhrata hotA hai jaba ki usa ke hRdaya meM koI zalya nahIM rahatI / J mAyA yAnI chala kapaTa zalya vratI ke vrata ko yathArtha vrata nahIM rahane detI, mAyAcArI manuSya dUsaroM ko bhrama meM DAlane ke liye apanA vratI rUpa banAtA hai| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usake hRdaya meM pratAcaraNa kI bhAvanA nahIM hotii| jaise ki eka cora, seTha jinendra bhakta ke caityAlaya se chatra meM lage hue ratna ko curAne ke liye mAyAvI kSullaka dhama kara caityAlaya meM udara gayA zA! aura rAta meM se cura' kara bhAgA thaa| AtmA kA viparIta zraddhAna mithyAtva hai / samyaktva ( AtmA kI saccI zraddhA ) ke sAtha hI prata prAdharaNa saccA hotA hai, bhAtma-zraddhA ke abhAva meM, mithyAtva rahate hue ata yathArtha nahIM hote| isa kAraNa mithyAtva bhI pratAcaraNa ke lie zalya hai| bata cAritra prAtmA ko karma-jAla se chur3Akara mukta hone ke abhiprAya se grahaNa kiyA jAtA hai| bratI puruSa ke yadi sAMsArika viSaya bhogoM ko prApta karane kI abhilASA rUpa nidAna banA rahe, to brata pAritra kA abhiprAya hI galata ho jAtA hai, ataH nidAna bhI vratI puruSa ke lie zalya hai| jo vyakti mAyA, mithyAtva, nidAnaina tInoM zalya ko dUra karake bata pAlama karatA hai, yahI saccA atI hotA hai / 'niHzalyo vatI' yaha pratI kA lakSaNa atha zrAvaka ke sUla guNoM ko batalAte haiM - aSTau mUlaguNAH // 14 // prartha zrAvaka ke pATha mUla guNa haiM / jisa prakAra bhUla (jar3a) ke binA vRkSa nahIM Thahara sakatA usI prakAra gRhastha dharma ke jo mUla (jar3a haiM, jinake binA zrAvaka dharma sthira tathA unnata nahIM ho sakatA, ve mUlaguNa 8 haiN| pAMca udumbara phaloM kA tathA 3 makAra (madya mAMsa, madhu) ke bhakSaNa kA tyAga / ye pATha abhakSya padArthoM ke tyAga rUpa 8 mUla per3oM para pahale phula pAte haiM phula bhar3a jAne para unake sthAna para phala lagate haiM kintu baDa (maragada), pIpara, gUlara Umara (majIra) aura kaThUmara ' vRkSoM ke phala binA phula pAye hI utpanna ho jAte haiM, ina pAMcoM phaloM meM pahata se trasa jIva hote haiM, bahutoM meM ur3ate hue bhI dikhAI dete haiM, isa kAraNa ina ina phaloM ke khAne se mausa bhakSaNa kA doSa lagatA hai| madya (zarAba) manuSya ke viveka buddhi ko maSTa bhraSTa karane vAlA mazIlA padArtha hai, isa ke sivAya usameM basa jIva bhI pAye jAte hai, ataH madha donoM taraha spaoNzya hai| 'pAlu dhArmika gRhastha ko mAMsa to khAnA hI nahIM cAhie kyoMki yaha nasa Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvoM kI hiMsA se utpanna hotA hai aura usameM sadA (kacce, pakke, sUkhe mAMsa meM) anantoM jIva utpanna hote rahate haiN| madhu (zahada) madhu makkhiyoM kA phaloM se cUsa hue rasa kA vamana (ulTI, kaya) hai, ata: usameM bhI sadA anekoM jIva utpanna hote rahate haiM, isa kAraNa vaha abhakSya hai| kanar3I TIkAkAra mUlaguNoM ko nimnalikhita rUpa meM kahate haiMidu satyAM nuuiyadundaya / vadhUharaNamuyadi madya mAMsaM / madhurve binitumanu Libudu / budhasaMdohakke mUla gnnmiieNdu|111|| yAnI-hiMsA, asatya, corI, kuzIla kA AMzika tyAga rUpa agubrata tathA parigraha kA parimANa ina pAMca annatoM ke sAtha madya, mAMsa madhu kA tyAga honA pATha mUlaguNa haiN| *anya prAcAryoM ke mata meM mUlaguga anya prakAra bhI batalAye gaye haiM___ sAta vyasanoM ko tathA mithyAtva ( kuguru, kudeva, kudharma kI zraddhA ) kA tyAga rUpa pATha mUlaguNa haiM |..tthaa --- hiMsAsatyAsteyAdagrahmaparigrahAcca vAdarabhedAH / dhU tAnmAMsAnmadyAdviratiHgrahiNAmaSTamUlaguNAH / / mahodumbarapaMcakAmiSamadhutyAgaH kRpA prANimAm / naktaMbhuktivimuktirAptavinutistoyaM suvastrasna tam, etejDau praguNA guragA gaNadharairAgAriNAM variNatAH / ekenApyamunA vinA bhuvi tathA bhUto na gehAzramI / / yAnI-kisI prAcArya ke matAnusAra pUrvokta pAMca aNukta tathA madya mAMsa madhu kA tyAga ye pATha mUlaguNa haiM / dUsare prAcArya ke mata meM 1"madyapAna tyAga (zarAba pInA,)2-paJcaudambara phalakA tyAga, 3-mAMsa tyAna, 4-madhu tyAga, 5-jIvoM kI dayA, 6-rAtri meM bhojana na karanA, 7-vItarAga bhagavAna kA darzana pUjana aura 8-stra se chAnA huA jala pInA, yaha ATha mUlamuNa gagadhara deva ne gRhasthoM ke batalAye haiM / inameM se yadi eka bhI mUla guNa kama ho to gRhastha jaina nahIM ho sktaa| aba zrAvakoM ke aNuvrata basalAte haiM:paJcAvatAmi ||15|| -pAMca aNunata hote haiM / 1-ahiMsA, 2-satya, 3-pracaurya, 4-brahmapatimA parigraha parimANa / -- - Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) kisI devI devatA para bali car3hAne ke lie, zrAddha meM pitaroM ke lie yA kisI auSadhi ke lie athavA kisI anya kAraNa se kisI trasa jIva kI saMkalpa se hatyA nahIM karanA ahiMsA aNuvrata hai| svArtha-vaza yA rAga, dveSa, moha, lobha, bhaya ke kAraNa jhuTha bolane kA tyAga karanA satya-aNuvrata hai jala miTTI ke sivAya kisI dUsare vyakti ke kisI bhI padArtha ko binA diye nahIM lenA pracaurya aNuvrata hai| apanI vivAhita strI ke sivAya jagata kI samasta striyoM se viSayasevana kA tyAga brahmacarya praNavata hai / isakA dUsarA nAma svadAra-santoSa bhI dhana, kheta, makAna, sonA, cA~dI, vastra, Adi kA apanI AvazyakatAnusAra parimANa karake anya parigraha kA saMcaya na karanA parigraha parimAraNa aNuvrata hai| anna guNanatoM ko kahate haiMguNavata trayam // 16 // arthaH-tIna guNavata haiM / 1-dignata, 2-dezannata, 3. anarthadaNDa prata / / pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa, ye cAra dizA, ina dizAoM ke kone ko cAra vidizAe~ tathA Upara AkAza aura pRthvI ke nIce, aise kA, adhaH aisI do dizAe~ pIra haiN| ina dazoM dizAoM meM Ane jAne ke lie dUrI kA parimANa janma bhara ke lie karanA digbata hai| digdrata meM ghaMTA dina mAsa prAdi samaya tathA kSetra kA saMkoca karake muhallA, nagara, makAna Adi meM Ane jAne kA niyama karanA dezavata hai / jaise cAtumasi meM hama upanagaroM sahita dillI nagara se bAhara na jAveMge / ina donoM vratoM ke kAraNa niyama kie hue kSetra se bAhara hone vAlI hisA mAdi pApoM kA maza vratI ko nahIM lagatA, ata: vahA~ aNuvrata bhI mahAvata ke samAna hote haiM / jina kAryoM ke karane meM binA kAraNa pApa bandha hotA hai aise kAryoM kA tyAga karanA anarthadaNDa nata hai / anarthadaNDa ke pA~ca bheda haiM:- 1 hiMsA-pradAna, 2 pApopadeza, 3 duHzra ti, 4 apadhyAna aura 5 prmaadcyii|| _talabAra, churI, bhAlA, dhanuSa bANa, bandUka, cAkU, viSa, agni prAdi hiMsA ke upakaraNoM kA dUsare logoM ko denA hiMsA pradAna anarthavaNDa hai| ke Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) padArtha dUsaroM ko dene se apanA prayojana kucha siddha nahIM hotA parantu una padArthAH se anya vyakti hiMsA kara sakatA hai / isake sivAya kuttA, billI, naulA Adi hiMsaka jAnavaroM ko pAlanA bhI iso granarthadaNDa meM sammilita hai| khetI karane tathA bahata prArambhI vyApAra karane, jina udyogoM meM jIva hiMsA adhika hotI ho aise kAryo ke karane kI sammati tathA upadeza denA 'pApopadeza' anarthadaNDa hai| kisI kI vijaya (jIta), kisI kI parAjaya (hAra), kisI kI hAni kisI kA lAbha, kigI kA vadha, bharaNa, roga, iTa-viyoga, aniSTa-saMyoga Adi socanA, vicAranA, apatyAna agarthadaNDa hai / aisA karane se vyartha pApa bandha hayA karatA hai| rAga, Tepa krodha, kAmavAsanA, bhaya, zoka, cintA durbhAva utpanna karane vAlI bAtoM kA kahanA, sunanA, sunAnA, pAlhA Adika pustakA kA par3hanA sunAnA, yuddha kI, tathA zikAra khelane kI bAteM sunanA sunAnA da:tha ti anarthadaNDa vinA prayojana pRthvI khodanA, jala bakheranA, Aga jalAnA, havA karanA per3a paudhe Adi tor3anA maror3anA Adi kArya pramAdacaryA anarthadaNDa haiN| isake sivAya pApa-bandha-kAraka binA prayojana ke jo kArya haiM ye sabhI anarthadaNDa haiN| zikSAvatAni catvAri // 17 // artha-zikSAnata cAra haiM-1 sAmAyika, 2 proSadhopavAsa, 3 bhogopabhoga parimAraNa, 4 atithisNvibhaag| jinake AcaraNa karane se ucca cAritra dhAraNa karane kI zikSA milatI hai unheM zikSAvrata kahate haiM / sAmAyika: samasta iSTa padArthoM se rAgabhAva aura aniSTa padArthoM se dvaipa bhAva chor3a kara samatAbhAva dhAraNa karanA, prAtmacina karanA, parameSThiyoM kA cintavana karanA, vairAgya bhAvanA bhAnA sAmAyika hai| zarIra zuddha karato, zuddha vastra pahana kara ekAnta zAnta sthAna meM mana vacana kApa zuddha karake, sAmAyika karane ke samaya taka patra pApoM kA tyAga karake pahale likhI huI vidhi ke anusAra prAtaH, dopahara, zAma ko sAmAyika karanA pahalA zikSAnata hai| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 186) erahiradAvartana pa- / naraDiraderaka manadarziyadiverasA - // daradi trisaJjayoLu nuta jina - / vararaM stutigeyava mAnavaM sAmayikaM // aba yahAM saMskRta bhASA kA sAmAyika pATha daMte haiM, samAyika karate samaya isako par3hanA caahiye| ||saamyik pATha / siddhaM sampUrNabhasyArtha-siddheH kAraNamuttamam / prazastadarzanajJAnacAritra-pratipAvanam // 1 // surendramukuTAzliSTa-pAdapadmAMzuphesaram / praNamAmi mahAvIraM lokatritayamaGgalam // 2 // sidvastuvaco bhaktyA, siddhAna praNamatAM sadA / siddhakAryAH zivaM prAptAH siddhi dadatu no'vyayAm // 3 // namostu dhutapApebhyaH siddhebhyaH RSipariSadam / sAmAyikaM prapadya'haM bhavabhramaraNasUdanam // 4 // samatA sarvabhUteSu, saMyame zubhabhASanA / prAtaraudraparityAgaH taddhi sAmAyika matam // 5 // sAmyaM me sarvabhUteSu, vairaM mama na kenacit / prAzAH sarvAH parityajya samAdhimahamAzraye // 6 // rAgadveSAnamamatvAdvA hA mayA ye virASitAH / kSAmgantu jantavaste me, tebhyo mRSyAmyahaM punaH // 7 // manasA, vapuSA, bAcA kRtakAritasaMmataH / ratnatrayabhavaM doSa gaheM nindAmi varjaye / / / / tairazcaM mAnavaM devamu pasarga she'dhunaa| kAyAhArakaSAyAdi pratyAkhyAmi trizuddhitaH // 6 // rAga dveSaM bhayaM zokapraharSItsukyadInatA / vyutsRjAmi tridhA sarvAmarati ratimeva c||10|| jovite maraNe lAbhelAme yoge viparyAye / baMdhAvarau sukhe duHkhe, sarvadA samatA mama // 11 // Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) Amiva me sadA jJAne darzane caraNe tathA / pratyAkhyAne mamAtmaiva, tathA saMsArayogayoH // 12 // eko meM sAzvatazcAtmA jJAnadarzanalakSaraNaH / zeSA bahirbhabA bhAvAH sarve sAMyogalakSaNAH // 13 // saMyoga malA jIvena prAptA duHkha paramparA / tasmAt saMyoga sambandha tridhA sarvaM tyajAmyahaM / / 14 / / evaM sAmAyikaM samyaka sAmAyika makhaNDitam / vartatAM muktimAninyA vazIcUrNAyitaM mama / / 15 // zAstrAbhyAso jinapatinutiH saMgatiH sarvadAyeM:, sadvRttAnA guragagaraNakathA doSavAde ca maunam / / 15 / / sarvasyApi priya hitavaco bhAvanA cAtmatattve / saMpadyantAM mama bhavabhave yAvadete'pavarga // 16 / / tava pAdau mama hRdaye mama hRdayaM tava padadvaye lonam / tiSThatu jinendra tAvadyAvanirvANasaprAptiH // 17 // arUkharapayathihIraNaM matAhINaM ca jamaye bhrinnyN| taM khamau gANa deva ya majjhavi dukkhakkhayaM ditu // 18 // dukkhakkhano kammakkhano samAhimaraNa ca bohilAhoya / mama hou jagatabaMdhava jiraNavara taba ca ragasa raNaraNa // 16 // iti sAmAyika pATha sparzana,rasanA,prANa,cakSa, karNa ina pAMcoM indriyoM ko apane apane viSaya se rokakara anna, pAna, khAdya, lehya ina cAra prakAra ke AhAra ko ATha pahara ke lie aSTamI, caturdazI parva dinoM meM tyAga karanA upavAsa hai / eka hI bAra bhojana karanA eka mukta yA proSadha kahalAtA hai / proSadha (ekAzana) ke sAtha japavAsa ko proSadhopavAsa kahate haiM, yAnI-aSTamI, caturdazI ke dina upavAsa aura eka dina poche eka dina pahile ekAzana karanA / cAroM prakAra kA prAhAra tyAga kara ke pAnI ko rakhalenA ise bhI ekAzana kahate haiN| saba sarasa pAhAra ko tyAga kara athavA nIrasa pAhAra ko lenA athavA kAMjI (mA.) yA pAnI lekara anna bhojana 16 pahara kA chor3anA bhI proSadhopavAsa ata hai / ... anna, pAna, gaMdha, puSpa mAlA ityAdi eka bAra bhoge jAne vAlo bhogavastu, Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (s) vastra, AbhUSaNa zrAdi upabhoga vastuoM ko samaya kI maryAdA karake tyAga karanA ki itanI dera amuka padArtha hama grahaNa nahIM kareMge, nahIM bhogeMge, ise bhogopabhoga parimANa kahate haiM / usameM saMghAta kAraka, pramAda kAraka, bahubaMdha kAraka, aniSTa aura anupasavya padArthoM kA yamaniyama karanA caahiye| jina padArthoM ke khAne se asa jIvoM kA ghAta hotA hai ve sa ghAta kAraka padArtha, mAMsa, madhu Adi hai / jaise kahA hai -m zrAmAsu ca pakkAsuca vipacyamAnAsu mAMsapezISu / utpattirjIvAnAM tajjAtInAM nigodAnAMm // yaH pakkaM vA'pakvAMvA palasyakhaNDaM spRzecca / hanti kilAsau khaNDaM bahukoTo nAMhi jIyAnAm // artha -- mAMsa kI DalI kaccI ho yA pakkI, ( sUkhI, agni se bhunI ) ho usameM usI jAti ke nigoditayA jIva sadA utpanna hote rahate haiM / jo manuSya kacce pake, sUkhe ko chUtA hai vaha bhI karor3oM jIvoMkI hiMsA karatA hai - yAnI mAMsa chUte hI mAMsa ke jIva mara jAte haiM / pramAda yA nazA karane vAle carasa, bhAMga, gAMjA, zarAba Adi padArthoM kA tyAga kara denA cAhie, kyoMki ina padArthoM ke khAne pIne se nazA hotA hai jisa se buddhi bhraSTa ho jAtI hai / madyapAna karane vAle ko jAti-bheda Adi viveka nahIM rhtaa| zarAba pIne ke kAraNa zarAbI ko pramAda adhika hotA hai, viSaya vAsanA jAgrata hotI hai| madya sevana karane vAle ko apanI strI yA mAtA kA bhedabhAva nahIM hotA / usake lajjA grAdi sabhI guNa naSTa ho jAte haiM, usake kAmavikAra bar3hatA jAtA hai| madya pIne vAle kisI doSa se baca nahIM sakate / paMkti- . bhojana yA goSThI meM baiThane yogya nahIM rahate / I turanta vyAhI huI gAya kA dUdha tathA jina per3oM meM dUdha nikalatA ho unake phala ( baragada pIpara yadi ) kA dUdha, zahada ityAdi ko sadA ke lie chor3a denA cAhiye / phula, acAra, adaraka, pyAja, mUlI kI jar3a, AlU, gAjara, zrAdi kaMda calita padArtha, yAno dera taka khakhe rahane se jina dAla sAma Adi padArthoM kA rasa bigar3a gayA ho, aise padArthoM ke khAne se ananta jIvoM kA ghAta hotA hai / isalie inako tyAga denA caahie| kyoMki inameM jIvaghAta bahuta hotA hai aura phala thor3A hotA hai ataH Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the 'bahudhAta alpaphala' vAlI vastuyeM chor3a denI cAhiye / bahudhAta alpaphala-dAyaka anya padArtha, golI haldI, sUraNa, vanda tAr3a, zakarakanda gobhI, arabI, ityAdi meM ananta jIva hote haiM, ataH inake khAne se ghAta adhika hotA hai| phala thor3A milatA hai| tathA do anta muhUrta bAda ke makkhana kA bhI dayAlu zrAvaka ko tyAga kara denA cAhiye kahA bhI hai-- jo padArtha apanI prakRti ke viruddha ho, jinake khAne rone se svAsthya bigar3a jAve, aneka taraha ke roga jinase utpanna hoM, aise padArtha aniSTa kahalAte haiM, unakA tyAga kara denA cAhiye / jaise khAMsI ke roga bAle ko barphI, haije vAle ko jala tathA atisAra roga vAle ko dUdha aniSTa hai / jo padArtha satpuruSoM ke sevana karane yogya na hoM unheM anupasevya kahate haiM jaise gAya kA mUtra Adi / aise anupasevya padArthoM kA bhI tyAga kara denA caahiye| ina hI abhakSya padArtho ke viSaya meM zrI samantabhadra prAcArya ne kahA hai alpaphalabahuvidhatAmmUlakarmAdrAriNa zRGgaverANi / navanItanimba kusumaM katakamityevamavaheyam // padaniSTaM tad pratayedyaccAnupasevyametadapi jahyAt / abhisandhikRtA virativiSayAyogAta kRtA bhavati / yAnI-bahuvighAta, va saghAta, mAdaka, aniSTa tathA anupasevya padArthoM kA abhiprAya pUrvaka (samajha bUjhakara) tyAga karanA caahie| abhakSya padArtha tyAga kara dene para jo padArtha khAne pIne yogya (bhogya) haiM tathA jo padArtha upabhoga ( bAra bAra mogane meM pAne vAle vastra, bhUSaNa, moTara makAna Adi ) karane yogya haiM unakA bhI zakti aura AvazyakatA anusAra yama tathA niyama rUpa se tyAga karanA caahie| __ janma bhara ke liye tyAga karanA yama hai / mAMsa bhakSaNa,parastrI sevana, vaizyA gamana, prAdi mahAna kukRtyoM kA tyAga yama rUpa se ( janma bhara ke lie ) karanA caahie| dina, pakSa, grAsa, ghar3I ghaMTA Adi kucha samaya kI maryAdA se tyAga karanA niyama kahalAtA hai| isa taraha bhogya upabhogya padArthoM kA yama niyama rUpa se parimANa karanA aura zeSa kA tyAga karanA bhogopabhoga parimAraNa vrata hai / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 200 ) atithi saMvibhAga vrata zuddhAtmA kI ekatva bhAvanA meM lIna rahane vAle, rAga, dveSa viSayoM se virakta, Rddhi se garda rahita nIrasa AhAra karane vAle, cAroM puruSArtho ke jJAtA, mokSa puruSArtha karane vAle, culhA, cakkI, okhalI, (skhaNDinI) buhArI (prarmAjanI) tathA udaka kumbha ( pAnI bharanA Adi ) ina 5 sUnA kAryoM ke tyAgI ihaloka bhaya, paraloka bhaya vAraNabhaya, aguNibhaya, maraNabhaya, vedanAbhaya, Akasmika bhaya, ina sAta prakAra ke bhayoM se rahita, palya, sAgara, sUcyaGgala, pratarAMgula, ghanAMgula, jagatzreNI, loka pratara, loka pUrNa aise prakAra ke prabhAga ke nipuNa jJAtA, EUR prakAra ke brahmacarya sahita 10 prakAra saMyama se yukta tapasvI ko nirdoSa, AhAra zrISadhi, upakaraNa, grAvAsa aise cAra prakAra ke dAna denA vaiyAvRtya haiM / una para zrAmI huI Apatti ko dUra karanA, unakI thakAvaTa dUra karanA, unake pAMva dabAnA, para dhonA, ye saba vaiyAvRtya haiM / ye saba kiyA zrAvakoM ke gRhasthAzrama ke hone vAle pApoM ko dhone vAlI haiM / "gRhakarmaraNa pinicita karma vimaSTi khalu gRhavimuktAnAM pratithInAM pratipUjA rudhiramala dhAvate vAri" zrarthAt- gRhamukta atithiyoM kI pUjA bhakti gRhasthoM ke gRha karma se baMdhane vAle karma ko naSTa kara detI hai / jaise jala rudhira ko dho detA hai / vidhi dravyadAtRpAtrabhedArAdvizeSaH / 1 yAnI -- dAna karane kI vidhi, dAna dene yogya dravya dAtA tathA pAtra (jisako dAna diyA jAve ) ina cAroM kI vizeSatA se dAna tathA dAna ke phala meM vizeSatA AjAtI haiM | dAna karane se sAkSAt puNya karma kA bandha hotA hai aura paramparA se mukti kI prApti hotI hai| cAhiye / kanaDI zloka manegeLtare satpAtrami dena gabhimata phalamanoyale taMdudusa -1 munirUpadIkalpA | afrohamenAsidaMdu rAgarasa saMbhramavi / / 135 / / navadhA bhakti muni yadi pAtroM ko dAna navadhA ( nau prakAra ko ) bhakti se dena . Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 201) 1-pratigraha ( apane dvAra para Aye hue muni ko ' prAiye, Thahariye, anna, jala zuddha haiM, kahakara paDagAhanA, ThaharAnA). 2ucca sthAna (ghara meM lejAkara unheM Ucce sthAna kursI takhta Adi para biThAnA ), 3-pAdodaka (unakaM caraNa dhonA 4--unakI aSTa dravya se pUjA karanA. 5- unako praNAma karanA, 6-manazuddhi batalAnA, 7- bacana-zubdhi batalAnA, 8-kAya-zuddhi batalAnA, aura haibhojana zuddhi batalAnA, ye navadhA bhakti haiN| muniyoM ko aisA nirdoSa AhAra pAna Adi denA cAhiye jisase unake svAdhyAya, dhyAna Adi meM vighna na pAne pAveM / pAMca pAzcarya tIrthakara Adi vizeSa pAtra ko vidhi pUrvaka AhAra dAna karane se pAMca prakAra ke Azcarya hote haiM--1-ratna varSA 2- puSpavarSA 3-sugandhita vAyu calanA, 4-deva dundubhi bajanA, 5-AkAza meM devoM dvArA jaya jayakAra honaa| dAtA ke guraNa saddhAbhaktotuTThIviNNANamaluddhayAkhamAsantI, jatthede santaguraNA taM dAyAraM pasaMsati / artha-jisa dAna karane vAle dAtA meM 1-zraddhA, 2-bhakti, 3-saMtoSa, 4-vijJAna 5-nirlobhatA, 6-kSamA, 7--zakti, ye sAta guNa hote haiM, usa dAtA kI sabhI loga prazaMsA karate haiN| nerada trizakti bhktid| larivaudArya dayAguraNaM kSame eNbi|| turagida guNaveLa rolN| mereviduda dAbudaduve dAtR vizeSaM // 116 / / artha--bhedAbheda ralatraya ke ArAdhaka muni supAtra uttama pAtra kahalAte haiN| dezasaMyata zrAvaka madhyama pAtra kahalAte haiM / asaMyata samyagdRSTi jaghanya pAtra haiN| isa taraha pAtra ke tIna bheda haiM / cAritrAbhAsa kucAritra vAle svabhAva se pApI aura mArdava Adi guNoM se rahita, apane manamAne dharma ke anusAra calane vAle kupAtra haiM 1 sapta vyasana meM prAsakta, dambhI hAsaprayukta kathA tathA pralApa karane vAle, hamezA mAyA prapaJca yukta ye sabhI apAtra haiN| inako diyA huA dAna niSphala tathA saMsAra kA kAraNa hai aisA jineMdra bhagavAna ne kahA hai| isaliye kamI bhI aise apAtroM ko dAna na denA cAhiye / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ( 202) bevige parida nIrina / pAvigArtarada pAlapaya culigib| bhArvAisa mAnapupakRti / yatholedA pAtra dAnadAviSamateyaM // 117 // artha--ina apAtroM ko dAna dene se jaise nIma ke per3a ko moThe pAnI se sIMcA jAve to bhI vaha phala kaDuvA detA hai isI taraha kupAtroM ko diyA huA dAna saMsAra-bhramaNa kA kAraNa hotA hai / isaliye dayAlu samyagdRSTIzrAvakoM ko apane hita ke liye satpAtra ko dAna denA caahiye| kupAtra dAna se kubhogabhUmi meM utpanna hokara kutsita bhogoM ke anubhava karane vAle hote haiN| ataH kupAtra ko tyAgakara satpAtra ko dAna denA hI ihaloka va paraloka meM Atma-kalyANa kA kAraNa hai / bAlavRddha, gUgA, baharA vyAdhi-pIr3ita dIna jIva ko yathocita vastu denA kamNA dAna kahalatA hai| satpAtra ko dAna dene vAlA samyagdRSTi jIva kalpavAsI devoM meM janma lekara saMsAra ke bhogoM ko asubhava kara kucha samaya ke bAda mukta hotA haiN| kucha mArdava prArjava guNa-rahita mizyASTi jIva satpAtra ko dAna dene ke kAraNa uttama, madhyama,jaghanya bhoga bhUmi meM utpanna hokara aura bahA~ ke sukhAnubhavakara pUrva videha ko jAte haiM / pUrva videha ke puSkarAvato viSaya sambandhI saviya sarovara ke kinAre para zrImatI tathA bajra jandha donoM ne zrI sAgararona muni ko AhAra dAna diyA aura usa samaya pAhAra dAna kI anumodanA karane vAle vAgha sUkara, bandara aura nevalA yaha cAra jIva bhogabhUmi ke sukha ko prApta huye tathA usa bajrajaghakI paramparA se mAdinAtha bhagavAna ke bhava meM unake putra hokara mukta hogaye aura zrImatI kA jIva abhyudaya sukha-paramparA ko prApta hokara rAjA zreyAMsakumAra huA usane bhagavAna AdinAtha ko dAna dekara dAnatIrtha kI pravRtti kI tathA siddhapada prApta kiyA isa bharata kSetra sambandhI AryakhaNDa meM malayadeza ke ratna saMcaya pura ke zAsaka zrI see rAjA ba unakI rAnI siMhahnanditA, AnaMditA satyabhAmA brAhmaNI ina cAroM ne anaMtagati aura adijaya nAmaka do cAraNa muniyoM ko dAna diyA tathA usa dAna kA anumodanA kI, jisake phala se ve anupama sukha bhogI ho gii| satpAtra vAna kA phalaI dore yuttama paatr-| phAdara diditta dAna phalamegeyuvA // ... novayamillida narapazu - / cAvinoLe bgedunoddekuriglbhaavN.||11|| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 203 ) I boreyu pAtramaM pdde-| dAdaM baDaya nidhAnama paDevavolu // tpAdisimudama manabo - / sAdaradiditta dAnumadu kevalame // 11 // sukSetramAgi kelasana - yakSatA paDedupapadomale koLadaroL / nikSiptamAdabIjaM- / sAkSAtphalameMtuTetaddAnaphalaM // 120 // bharatAdi kSitipAlakaguMditalobhAzaktithidAdudI / siri bhikSAtigaLArge koTaTu tiriyuttaM baMdapapuNyadoM // diraviMda sirinilkumilladoDe tAMmupokumedevu lo| bhare nippeggike pAtradAnaseyazaH puNyaddhiyaM tALa dire // 122 / / paramAnanda di vana jaMghanarapaM satpAtra dAna kriyA -1 nirataM sapriyanuttarottara kuru zrI nAtha nAdaMdutaM / narapAla priyakArigaLa nakulagoLAMguLazArdU lasU - karigaLa dAnadoDabaDi paDedudhA bhogoviyoLa bhogm||122|| mADida pAtradAna vibhavaM bibhavAspada bhogabhUmiyoMLa / mADinivAsamaM vasathamante vibhUSaNa tUrya bhAjano / nmoDa sudIpti doptivara bhAjanapAnada kalpa bhUra huM - mADi manonurAga dodapriyavAra badhU virAjita / 123 // rativara rativegAvhAyaM / kRta sukRta kapaula mithunamuttamapAtraM / nuta zAnadoDaMbaDikeyi / natizaya sukhaniratakhacaradaMpatiyAdar / zrISepaM priyaLAyata / veSaMgatadoSa nikhila viSayaja sukhasaMtoSaMsukhAmRtariNaya / toSAkaranAgiparama padama paDeMdaM // 125 / / isa pAtradAna ke phala se:uttamapAtradAna pharlAda nija koti viLAsa maadishaa-| bhisigaLa paLa caleya sAra sukhaprada kalpa vRksss-| dhRttavibhAsi bhoga bhuvanAspada devadhiLAsinI mho| dhRttapayodharAvasatha mokSa sukhanijahasta saMgataM / 126 / vittamadAgadAdoDamavAga ducita madAdoDaM guragona dAsasahAya saMpadamadAgada vAdoDa mAgadalatetuttamapAtrimantinidu mAgaLa puupuvlaaphaariyH| pputtamadAnaviyamadananta catuSTayamAgadikkume / 127 // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 204 ) pradariMdI nirati cArA / spada mAgira lannadAnamaM mALa kemhaa| . bhyudaya sukhamUlama ziva- pravamahinikSipta vIja bhanyajana / 128 / artha-isa taraha rAjA aura rAnI ne dAna dekara usakA uttama phala prApta kiyA, jo manuSya dAna nahIM karate una manuSyoM kA jIvana bakare ke samAna hai, jo sadA ghAsa patto khAyA karatA hai aura kisI dina badhika ( kasAI ) kI churI se mArA jAtA hai // 11 // rAjA zrISeNa pAtradAna karane kI bhAvanA se vana ko nahIM gayA thA, usako to akasmAt cAraNa muni saubhAgya se prApta ho gaye, unako dAna dekara usane jaba zraSTa phala prApta kiyA to jo vyakti pAtra dAna ke liye satpAtroM * ko DhUMDhane kA zrama karate haiM satpAtra mila jAne para unheM dAna dekara santuSTa hote haiM, unake phala ke viSaya meM to kahanA hI kyA hai // 116 / / jisa taraha bhUmi ko patthara Adi haTAkara zuddha kara lene para, usameM khAda jhAlane ke anantara ThIka rIti se yadi bIja boyA jAve aura AvazyakatAnusAra usameM jala sIMnA jAve to kAmaha bhI linA phA diye rogI ? arthAt nahIM / isI taraha satpAtra ko diyA huyA dAna avazya phala pradAna karatA hai / / 120 bharata Adi cakravartI samrATa lobha kaSAya yA kaMjUsa hone ke kAraNa nahIM hue, ve udAratA se dAna dene ke kAraNa itane bar3e baibhavazAlI hue| bhikhArI ne pahale bhava meM kisI ko kucha nahIM diyA, isI kAraNa usakA jIvana bhIkha mAMgate mAMgate hI samApta ho jAtA hai / puNya karma ke udaya se dhana vaibhava prApta hotA hai aura baha vaibhava sthira rahatA hai tathA bar3hatA rahatA hai| isa kAraNa satpAtra ko dAna karate raho / / 121 // rAjA banarjaca aura zrImatI ne bar3I bhakti se muniyoM ko dAna kiyA jisake phala se ve uttorattara unnati karate hue muktigAmI hue / unake usa pAtradAna ko dekha kara bandara, siMha, zUkara aura nyaule ne usa dAna kI anumodanA kii| usa anumodanA se ve pazu bhI bhogabhUmi meM gaye tathA anta meM muktigAmI hue / / 122 // pAtra ko dAna karane se bhoga bhUmi meM janma hotA hai jahAM para gahAMga, bhojanAMga, vastrAMga, mAlyAMga, bhUSaNAMga, tuoMga, bhAjanAMga,jyotiraMga, dIptiaMga pAnAMna ina 10 prakAra kalpavRkSoM ke dvArA samasta bhoga upabhoga kI sAmagrI prApta hotI hai tathA sundara guNavatI striyAM prApta hotI haiM // 123 // rativara tathA ratikegA nAmaka kabUtara kabUtarI ne satpAtra ko dAna dete Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 205 ) hue dekhA, usa dAna kI donoM ne anumodanA kii| usa dAna anumodanA ke phala se ve donoM bhavAntara meM vidyAdhara vidyAdharI hue / / 124 // rAjA zrISeNa tathA unakI rAniyoM ne bahuta mAnanda se jIvana vyatIta kiyA tathA satpAtra dAna ke kAraNa ve uttarottara zreSTha phala prApta karate rahe // 125 // satpAtroM ko jinhoMne dAna kiyA, pahale to unakI kIrti samasta dizAoM meM phailI, tadanantara dUsare bhava meM unhoMne bhogabhUmi ke sukhoM kA anubhava kiyA / phira vahAM se svarga meM janma pAkara divya sukhoM kA devAMganAoM ke sAtha bahuta samaya anubhava kiyA / tadanantara manuSya bhava pAkara mukti prApta kI / / 126 / / pahale to zubhakarma ke prabhAva meM dhana nahIM milatA, yadi dhana mila jAve to satpAtra nahIM milatA, yAdi satpAtra mila jAye to pAtra dAna karane kI preraNA karane vAle sahAyaka vyakti nahIM milte| yadi putra, strI, mitra Adi dAna karane meM anukUla sahAyaka bhI mila jAyeM to phira satyAoM ko dAna karane se ananta catuSTaya prApta hone meM kyA sandeha hai ? arthAt kucha nahIM // 127 // satpAtroM ko AhAra dAna karane se mahAna abhyudaya prApta hotA hai| jisa taraha nirdoSa bhUmi meM bIja DAlane se phala pravazya milatA hai, isI taraha bhavya dvArA satpAtra ko diyA huA dAna avazya mokSa phala detA hai || 128 // isa prakAra jinako saMsAra rUpI dukha se jaldI nikala kara nizcita sukha pAnA ho to dAtA ke guraNa sahita cAra prakAra kA dAna sadA denA cAhiye / saMkSepa meM dAtA ke sAta guNoM kA khulAsA kiyA jAtA hai| dAna-zAsana tathA rayaNasAra Adi granthoM meM dAtA ke sapta guraNoM kA nimna prakAra varNana kiyA hai kanar3I zloka dAtA kA lakSaNa sadA manaH khedanidAnamAnA, nvitoparodhaM guraNa saptayuktaH / trikAladAtRprasuvaihikArthI, nataMca dAtAramuzanti sataH // artha- jo vyakti dAna kArya meM 'hAya ! janma bhara kamAyA huA dharma mere hAtha se jAtA hai, isa prakAra mana meM kheda nahIM karatA hai, jo dAna ke badale meM kucha cAhatA nahIM, zrabhimAna va para- preraNA se rahita hokara dAna detA hai aura dAtA ke liye siddhAMta zAstra meM kahe gaye saptaguNoM se yukta hai, jise bhUta bhaviSyata ghartamAna kAla sambandhI dAtAoM ke prati zraddhA hai aura jise aihika sukha kI icchA nahIM hai zrAcAryoM ne usI bAtA kI prazaMsA kI hai| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 206 / binayavacanayuktaH zAMtikAMtAnurakto / niyatakaraNavRttiH saMghajAtanasaktiH / / zamitamadakaSAyaH zAMtasantirAyaH / sa dhimalaguNaviziSTo dAtRloke viziSTaH // artha-jo vinaya vacanayukta hai, zAMti kA anurAgI hai| indriyoM ko jisane vaza meM kara rakhA hai, jise jaina saMgha meM prasannatA hai, pAThamada aura kaSAya ko jisane zAMta kiyA hai| evaM jisake sarva antarAya dUra ho gaye haiM aura nirmala guNoM ko dhAraNa karane vAlA hai / use uttama dAtA kahate haiM / aura bhI kahate haiN| vaidyA nRprakRtiryathAnalavidhi jJAtvaiva rakSanti tAn / sarvaSTA dazadharAmya lobhamatayaH kSetra yathA kaarssikaaH|| gAMdharArthanA zAnti bagayA rakSeyururvIzvarAH / nityaM svasthalavatino vRSacito dharma ca dharmAzritAn // 10 artha-jisa prakAra vaidya rogiyoM kI prakRti vA udarAgni ko jAnakara aura yogya auSadhi vagairaha dekara unakI rakSA karate haiM, jisa taraha kisAna apane kheta kI rakSA karate haiM, gvAle dUdha ke liye gAya kI rakSA karate haiM, evaM rAjA jisa taraha apane rAjya kI rakSA karate haiN| usI taraha dharmAtmA loga AhAra dAna dvArA dharma kI tathA muni aAdi dharmAtmAoM kI rakSA karate haiM / auSadha-bAna-roga dUra karane ke liye zuddha auSadhi (davA) pradAna karanA prauSadhadAna hai / muni Adi vratI puruSoM ke roga nivAraNa ke liye unako prAsuka auSadha AhAra ke samaya denA cAhiye, bhojana bhI aisA honA cAhiye jo rogabRddhi meM sahAyaka na hokara roga zAnta karane meM sahAyaka ho / anya dIna duHkhI jIvoM kA roga dUra karane ke lie karuNA bhAva se unake lie binA mUlya auSadha bAMTanA, auSadhAlaya kholanA, binA kucha liye muphta cikitsA karanA auSadhadAna hai / mauSadhadAna meM vRSabhasena prasiddha huA hai| jJAna-dAna-- muni vratI syAgI puruSoM ko svAdhyAya karane ke liye zAstra pradAna karanA, jJAnAbhyAsa ke sAdhana juTAnA tathA sarvasAdhAraNa janatA ke lie pAThazAlA sthApita karanA, svayaM par3hAnA, pravacana karanA upadeza denA, jina yANI kA uddhAra karanA, pustake baoNTanA jJAnadAna hai / jJAna pAna meM kopaDeza prasiddha humA hai| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 207 ) abhayadAna muni Adi anagAra vratiyoM ke Thaharane ke liye nagara ke bAharI pradezoM, vana, parvatoM meM tathA nagara pura meM maTha banavAnA, jisameM ki jaGgalI jIvoM se surakSita rahakara ve dhyAna Adi kara skeN| Agantuka vipatti se unakI rakSA karanA tathA sAdhAraNa janatA ke lie dharmazAlA vanavAnA, vipatti meM par3e hue jIva kA duHkha miTAnA, bhayabhIta prANiyoM kA bhaya miTAnA prAdi abhayadAna hai| abhayadAna meM zUkara prasiddha huyA hai| ina prasiddha vyaktiyoM kI kathA anya kathA granthoM se jAna lenA caahiye| dAna kA phala saurUpyamabhayAdAhurAhArAdbhogavAn bhavet / zrArogyamauSadhAdjJeyaM zrutAt syAt zrutakevalI // gRhANinAmatA naiva tporaashibhvaashH| sambhAvayati yo naiva pAvanaH pAdapAMzubhiH // deva dhiSNyamivArAvyamadhyaprabhRti yo gRhaM / yussmtpaavrjHpaatHdhautniHshessklpssH|| artha-pApa karmoM se nirmukta, pavitra puNya mUrti aise tapasviyoM ke pAda (caraNa) meM lagI huI dhUli jinake gRha meM par3a gaI hai ( yA aise muniyoM ne jinake gRha meM praveza kiyA hai ) vaha gRha deva gRha se bhI adhika pavitra samajhanA caahie| usa tapasvI ko jhukakara namaskAra karane se uttama kula kI prApti hotI hai| navadhA bhakti pUrvaka AhAra dAna dene vAle dAtA aneka bhoga aura upabhogoM ke bhogane vAle hote haiM / zAstra dAna dene se jagata meM pUjya tathA agale janma meM usI dAna ke phala se zruta kevalI hotA hai / uttama sarvAgoM se sundara zarIra vAlA hotA hai, bhakti se stuti karane vAle isa janma aura para-janma meM dhavala kIrti pAtA hai / tathA devagati ko prApta hokara vahA~ ke bhoga bhoga kara anta meM manuSya loka meM Akara atyanta sukhAnubhava karatA hai phira tapazcaraNa karake karma kSaya karane ke bAda mokSapada ko prApta kara letA hai| jhaMbhayadAna se (sampUrNa jIvoM para dayA tathA abhaya karane se) isa loka meM tathA paraloka meM nirbhaya hokara iha loka meM sukha pUrvaka zatru rahita apanA jIvana pUrNa karatA hai anta meM nirvANa pada prApta kara letA hai| sapta zIlAni // 18 // artha--sAta zIla isa prakAra haiN| tIna guNavrata aura pAra zikSAprata milakara sAta zIla hote haiM / pahile Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 208 ) zikSAnatoM aura guNannatoM kA varNana ho cukA hai| jaise bAr3a kheta kI rakSA karatI hai usI taraha zIla ahiMsA Adi vratoM ko rakSA karate haiN| aba aticAra kahate haiM vratazIleSu paMca paMcAticArAH // 16 // artha-pAMca vratoM tathA 7 zIloM ke 5-5 aticAra hote haiN| vratoM meM kucha truTi honA aticAra hai / una aticAroM ko batAte haiM--- 1-- ahiMsANunata ke 5 aticAra haiM--- 1- rarasI Adi se pazuoM ko bAMdhakara rakhamA 2-unheM samaya para cArA pAnI na denA, 3-DaNDe Adi se mAranA, 4-unakI nAnA Adi chedanA, 5-adhika bojhA lAdanA ye pAMca ahiMsAvata ke aticAra haiM ? 2--satyAraNuvrata ke pAMca aticAra 1 mithyAlva kA upadeza denA, sunanA, 2 strI puruSoM kI ekAMta meM sunI huI bAta ko sunakara pragaTa karanA 3 , kUTa lekhAdi' yA jhUThe lekhAdi banAvaTI bahIkhAte likhanA 4 , kisI kI rakkhI huI dharohara ko ghaTA kara denA 5 , kisI bhI taraha kI ceSTA se mantra Adi kA prakaTa karanA , ye pA~ca satyANuvrata ke praticAra haiM ? 3 acauryANuvrata ko pAMca aticAra 1 svayaM corI na karake corI kA upAya batAnA, 2 corI kA dhana lenA, 3 nApane tolane ke bAMTa kamatI jyAdA rakhanA, 4 rAjA kI prAjJA kA ullaMghana karanA, 5 adhika mUlya kI vastu meM kama mUlya bAlI vastu milAkara beca denA; yaha acauryANuvrata ke pAMca aticAra haiN| 4 brahmacaryANuvrata ke pAMca praticAra 1 dUsare kA vivAha karAnA, 2 kAma sebana ke lie niyata aMgoM ke sivAya anya aMgoM se kAma-krIr3A karanA, 3 kAma kI adhika icchA rakhanA, 4 pati rahita striyoM ke ghara AnA jAnA, 5 cumbana Adi meM lAlasA rakhanA, svadAra saMtoSa vrata ke yaha pAMca aticAra haiN| kahA bhI hai - anyavivAhakaraNAnaMgakrIr3AviTatvavipulatRSa-- itvarikAgamanaM cAsmarasya paMca vyatIpAtAH // 5 parigraha parimAraga aNuyata ke pAMca aticAra 1 gAya bhaisa Adi kA adhika saMgraha karanA 2 ghana Adi kA adhika saMgraha karanA, 3 lAbha kI icchA se adhika bhAra lAdanA, 4 anya kA aizvarya Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 206 ) dekhakara atyanta jhAzcarya karanA 5 aura dAnAdi meM saMkoca karanA; yaha parigraha parimANa bhaNuvrata ke 5 aticAra haiM ? guraga vrata ke aticAra (1) pahAr3a Tekar3I Adi para, athavA AkAza meM (Urva dizA meM) itane gaja yA itane dhanuSa caDheMge Adi kA jo niyama kiyA ho (22) tathA khAna, pAnI Adi meM itane nIce utareMge, isase adhika nahIM jAyeMge isa prakAra jo maryAdA kI ho, usa maryAdA se bAhara apane ko kabhI lAbhAdi hone para cale jAnA aura lAbha ke lAlaca meM par3a kara usa maryAdA ko ullaMghana karanA (3) pUrva prAdi pAThoM dizAoM kI maryAdA kA ullaMghana karanA (4) itanI dUra jAveMge isa prakAra jo maryAdA kI hai usako lAbha adhika hotA dekha kara bar3hA lenA, (5) kI huI maryAdA ko bhUla jAnA; ye pAMca digvata ke aticAra haiN| [1] maryAdA kiyA huaA jo kSetra hai, usake bAhara se cIja ko maMgAnA, [2] maryAdita kSetra se bAhara naukara Adi bheja kara kAma karAnA, [3] maryAdA ke bAhara apanI dhvani ke dvArA yAnI AvAja dekara sUcanA denA, [4] apanI maryAdA ke bAhara kaMkar3I Adi pheMka kara saMketa karanA, [5] apanI maryAdA ke bAhara apanA zarIra dikhAkara, izArA Adi karake kAma karAnA rUpAnupAta hai| isa prakAra ye pAMca dezavata ke aticAra haiN| 1-kandarpa-haMsI majAka ko rAga-utpAdaka bAteM karanA, 2-kautkucyazarIra kI kuceSTA banAkara haMsI majAka karanA, 3-maukharya--vyartha bolanA, bakavAda karanA, 4-grasamIkSyAdhikaraNa--vinA dekhe bhAle, binA sambhAle hAthI ghor3e ratha moTara prAdi vastueM rakhanA, 5-bhogopabhogAnarthakya-bhoga upabhoga ke vyartha padArthoM kA saMgraha karanA, ye pAMca aticAra anarthadaNDa vrata ke haiN| zikSA vrata ke aticAra sAmAyika ke aticAra-1 manaHduHpraNidhAna-sAmAyika karate samaya apane mana meM durbhAva le AnA, 2-vacanaduHpraNidhAna-sAmAyika ke samaya koI durvacana kahanA, 3-kAyaduHpraNidhAna-sAmAyika meM zarIra ko nizcala na rakhakara hilAnA, DulAnA, 4-anAvara aci se sAmAyika karanA, 5-smRtyanupasthAna sAmAyika pATha, maMtra jApa Adi bhUla jaanaa| ye sAmAyika zikSA vrata ke 5 aticAra haiN| proSadhopavAsa ke aticAra-1 upavAsa ke dina jIva jantu binA dekhe Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ binA zodhe sthAna para TaTTo pezAba karanA, 2 binA dekheM, binA zodhe vastuoM ko rakhanA uThAnA, 3 binA dekhe, binA zoce vistara vichAnA, 4 aruci ke sAtha upavAsa karanA, 5 proSaghopabAsa kI kriyAoM ko bhUla jAnA / ye 5 aticAra proSadhopavAsa prata ke haiN| bhogopabhoga parimAraNa vrata ke aticAra-1 sAlata AhAra karatA, 2 sacitta acitta padArtha milA kara bhojana karanA 3 sacitta padArtha se saMbandhita (chuA huA) AhAra karanA, 4 kAma uddIpaka pramAda-kAraka gariSTha bhojana karanA, 5 kaccA pakkA bhojana karanA / ye 5 aticAra bhogopabhoga parimANa vrata ke haiN| atithi saMvibhAga vrata ke aticAra-1 muni prAdi ko diye jAne vAle acitta bhojana ko kisI patte Adi sacitta vastu para rakha denA, 2 acitta bhojana ko patte Adi sacitta padArtha se Dhaka denA, 3 muni Adi ke lie AhAra tayAra karake yAhAra karAne ke lie dUsare vyakti ko kahanA, 4 IrSyA bhAva se dAna karanA, 5 AhAra dAna karAne kA samaya cukA denA, ye 5 aticAra atithi saMvibhAga vrata ke haiN| kahA bhI hai ki:gRhakarmANi sarvANi dRSTipUtAni kaaryet| dravadravyAriNa sarvANi paTapUtAni kArayet / / prAsanaM zayanaM mArga manabhanyaJca vastu yat / adRSTa tanna seveta yathAkAlaM bhajannapi // martha-ghara ke kArya acchI taraha dekha bhAlakara karane cAhie, jala, dUdha, kAr3hA, zarvata Adi patale bahane vAle padArtha vastra se chAnakara kAma meM lene cAhie / zayana (zaiyA-palaMga bistara), prAsana (baiThane kA sthAna kursI, tasta, mUr3hA, Adi) mArga (rAstA) tathA aura bhI dUsare padArtha hoM unako yathA samaya binA dekhe bhAle kAma meM na lenA cAhie / dRSTipUtaM nyasetpAdaM vastrapUtaM pibejjalam / satyapUtaM vadevAkyaM manaHpUtaM samAcaret // madyapAdikageheSu pAnamagnaM ca nAcaret / tadamatrAdisamparka na kurvIta kadAcana / / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 211 ) kurvana nAvatibhiH sArddha saMsarga bhojanAdikam / prApnoti vAcyatAmatra paraca ca na tatphalam // artha - bhUmi para dekha bhAlakara paira rakhanA cAhie, kapar3e se chAna kara jala pInA cAhie, vacana satya bolanA cAhie, apanA mana zuddha karake cAritra AcaraNa karanA cAhie, zarAba, bhaMga Adi pIne vAloM ke ghara khAna pAna nahIM karanA caahie| aise manuSyoM ke sAtha kisI prakAra kA sambandha bhI nahIM rakhanA cAhie / zuddha khAna pAna na karane vAle gravatI logoM ke sAtha bhojana Adi kA samparka kabhI na kre| aisA karane se isa loka meM nindA hotI hai aura paraloka meM zubha phala nahIM milatA / kAnar3I zloka: vratahInara saMsarga, vratahIrita bhuktaM / vratahInara paMkti, uri sadAgadamothaM / 1260 thAnI - vratI puruSoM ko vrata -hIna puruSoM ke sAtha saMsarga nahIM rakhanA cAhie, na unake bartanoM se apane bartana milAne cAhie, na vratahIna manuSyoM ke hAtha kA banA bhojana karanA cAhie tathA na kabhI avratI puruSoM ke sAtha paMkti bhojana karanA cAhie 1 tyAjya padArtha: carmapAtreSu pAnIyaM snehaM ca kuDupAdiSu / vratastho varjayennityaM yoSitazca vratojjhitAH | 6 | vatsotpatti samArabhya pakSAtprAgdagdhadugdhakam / tadadhyAdi parityAjyamAjaM gathyaM ca mAhiSam // 7 // navanItaM prasUtaM ca zRGgavera masaMskRtam / palANDu lazuraNaM tyAjyaM mUlaJca kaliGgakam |8| artha- camar3e ke bane hue kuppe Adi meM rakhA huA ghI, tela Adi kA vratI puruSa ko tyAga kara denA caahie| vrata rahita ( vidharmI ) striyoM kA pANigrahaNa na karanA caahie| baccA utpanna hote se 15 dina taka gAya, bhaiMsa, bakarI kA dUdha, dahI mahIM khAnA cAhie / makkhana (do muhUrta pIche kA ), phUla, aprAsuka, adaraka, pyAja, lahasuna, mUla ( mUlI ko jar3a, gAjara Adi ) aura tarabUja (mAMsa jaisA dikhAI dene ke kAraNa tyAga denA cAhie / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 212 ) maunaM saptasthAnam / 20 / artha--sAta sthAtoM para mauna rakhanA cAhie, mukha se kucha bolanA nahIM caahie| mauna ke sAta avasara:hadanaM mUtraraNa snAna pUjana parameSThinAm / / bhojanaM surataM vamanaM stotraM maunasamanvitam / / mRSTavAk suranarendrasukhezo ballabhazca kavitAviguganAm / kevalaca mariNabodhitaloko maunasubataphalena naraH syAt // 10 // dUraH kalatraputrAdi varjanAdivivajitaH / maunahIno bhavennityaM ghoravuHkhaikasAgaraH // 11 // atiprasaMgavahanAya tapasaH prbuddhye| antarAyaskRtA sadbhirtabIjavatikriyA / 12 / artha--TaTTI karane, pezAba karane, bhagavAna kI pUjana karane, bhojana karane, maithuna karane, kaya (vamana) karane tathA bhagavAna kI stuti karane ke samaya mauna rakhanA cAhie / (pUjana karate samaya tathA stotra par3hate samaya anya koI bAta na karanI cAhie, zeSa TaTTI, pezAba, bhojana, maithuna aura kaya karate samaya sarvathA cupa rahanA cAhie) / mauna vrata ke phala se manuSya zuddha bolane vAlA, deva cakravartI rAjA kA sukha bhogane vAlA, kavitA Adi guNoM kA premI, kevala jJAna se jagata ko prakAza dene vAlA hotA hai / putra, strI Adi ke viyoga se rahita hotA hai / ukta 7 avasaroM para mauna na rakhane vAlA vyakti ghora duHkha pAtA hai / ati prasaMga ( ati maithana ) ko naSTa karane ke lie tathA tapa kI vRddhi ke lie prata ko bIjabhUta vratI kI mauna kriyA hai| mauna bhaGga ko buddhimAnoM ne antarAya batalAyA hai| antarAya ko kahate haiM:-- antarAyaM ca 12 // artha-.bhojana karate samaya mAMsa ko dekhanA, mAMsa kI bAta sunanA, mana meM mAMsa kA vicAra AnA, pIpa kA dekhanA yA pIpa kA nAma sumanA kA . dekhanA yA sunanA tathA bhojana karate samaya paratI kor3A prAdi pA jAnA bhojana kA antarAsa kA kAma dekhane para bhojana kA antarAyaH amara WCRA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { 213) koI tyAga kiyA hugyA padArtha yadi thAlI meM pA jAve to bhojana chor3a denA cAhie aura usI samaya mukha zuddhi kara lenA caahie| yadi apane bartana anya mAMsabhakSaka Adi logoM ke bartanoM se jAveM to kAMse kA bartana pheMka denA cAhie, tAMbe pItala ke bartana agni se zuddha karane cAhie / bhojana meM yadi bAla aAdi nikala Ave to bhI bhojana chor3a denA caahie| bhojana karane meM lage hA dopa kA prAyazcitta guru se lenA cAhie para yadi guru na ho to zrI jinendra bhagavAna kI pratimA ke sAmane svayaM prAyazcitta le lenA caahie| tathA aspAGga vilokyApi tavacaH zravaNagocare / bhojanaM paridhi durda pAsAdagi / artha----aspazyaM (na chune yogya) aMga ko dekha lene para yA usakA nAma suna lene para tathA na dekhane yogya padArtha kA nAma sunane se bho bhojana chor3a denA cAhie / hosa mADadavaMga- 1 prAnukuma doldavaMge paramayigaLA // vaasdolippNgh-| tzAsana doLpeLdamuLulavaM naDedatuve / 130 // yAnI-rAtri bhojana karane vAle, azuddha bhojana karane vAle, vidharmiyoM ke ghara rahane vAle kyA grahanta bhagavAna ke upadiSTa dharma kA prAcaraNa kara sakate haiM ? arthAt nahIM / rAtri bhojana tyAga ahiMsAvatarakSArtha mUlavatavizuddhaye / nizAyAM barjayedbhuktimihAmutra ca duHkhadAm / / artha---ahiMsA vrata kI rakSA ke lie tathA mUlavrata kI vizuddhi ke lie isa loka paraloka meM duHkhadAyaka rAtri bhojana ko chor3a denA cAhie / pipIlikAdayo jIvA bhakSyaM tadapi kAnizi / gilyante bhoktabhiH pummiste punaH kabala : sama / 15 // sphuTitAMtrikaraNAdinAM ye kASTha turagavAhakAH / kucelA duSkulAH santi te rAtryAhArasevanAt / 16 / nijakulaikamaNDanaM trijagadIzasampadam / bhajatIha svabhAvataH tyajati naktabhojanam / 17 / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { 214 ) artha---jo manuSya rAta ko bhojana karate haiM ve bhojana ke sAtha cIMTI Adi jIvoM ko khA jAte haiM / jo manuSya rAtri bhojana karate haiM ve anya bhava meM chUle, laMgar3e, gUge, bahare Adi apAMga, lakar3ahAre, ghasiyAre, nIcakulI, maile kucele manuSya hote haiM / jo manuSya rAtri bhojana tyAga detA hai vaha apane kula ke bhUSaNa tabhA tIna loka kI sampadA ko prApta karatA hai / zrAvaka dharmazcaturvidha // 22 // artha-zrAvaka kA dharma 4 prakAra kA hai-1 dAna, 2 pUjA, 3 zIla aura 4 upavAsa apane tathA anya ke upakAra karane ke lie jo AhAra prAdi padArtho' kA tyAga kiyA jAtA hai vaha chana 4 prakAra kA hai-1 pAhAra, 2 auSadha, 3 jJAna aura 4 abhaya / yA devazAstra guru kI vidhi anusAra 8 dravyoM se pUjana karanA pUjA hai| apane grahaNa kiye huye vratoM kI rakSA karanA zIla hai / aSTamI caturdazI paMcamI Adi ko paMpa indriyoM ke viSaya, kaSAya tathA cAroM prakAra ke grAhAra kA tyAga karanA hai| kevala jala grahaNa karanA anupavAsa (ISat upavAsa-choTA upavAsa) hai aura eka bAra bhojana karanA ekAzana hai| . jainara nere jainara kele / jainara taniSThe jaina dharma zravaNaM / janapratimArAdhane / janagikUDi baMdoDavane kRtArtha / 131 // artha-jana cula meM janma lekara manuSya bhava saphala karane ke lie sadA jaina bhAiyoM kI saMgati karanI cAhiye, jainoM se mitratA karanI cAhie, jaina dharma kI zraddhA karanI cAhie, jaina zAstroM kA zravaNa karanA cAhiye, jinendra bhagavAna kI pratimA kI prArAdhanA karanI cAhiye / jainAzramAzca // 23 // artha-1 brahmacArI, 2 gRhastha, 3 ghArAprastha aura 4 bhikSu / vivAha karane se pahale brahmacarya aAcaraNa se rahanA ( vidyArthI jovana ) brahmacArI pAzrama hai / vivAha karane ke anantara kulAcAra dharmAcAra se rahanA gRhasthAzrama hai muni dIkSA grahaNa karane ke pahale ghara bAra chor3akara khaNDa vastra dhAraNa karake tapasyA karanA vAraNaprastha pAzrama hai / saba parigraha tyAga kara muni dIkSA lekara mahAvrata dhAraNa karanA bhikSa prAzrama hai| brahmacAriNaH paJcavidhAH / 24 / artha--brahmacArI 5 prakAra ke hote haiM / 1 upanayana, 2 avalambana, 3 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I ( 215 } dIkSA, 4 gUDha tathA 5 naiSThika brahmacArI / yajJopavIta (janeU) dhAraNa karake vidyAdhyayana karane vAle upanayana brahmacArI hai / kSullaka rUpa se samasta zAstroM kA adhyayana karane vAle (bAda meM gRhasthaAzrama meM jAne vAle ) avalamba brahmacArI haiM / vratakA cinha (janeU yAdi ) dhAraNa na karake samasta zAstra par3hakara gRhasthAzrama meM praveza karane vAle pradIkSA brahmacArI hai / vAlya avasthA meM guru ke pAsa rahakara samasta zAstroM kA abhyAsa kiyA ho, saMyama dhAraNa kiyA ho phira rAja bhaya se, yA parivAra kI preraNA se athavA pariSad sahana na karane ke kAraNa jo saMyama se bhraSTa ho gayA ho aura bAda meM gRhastha Azrama meM AA gayA ho, vaha gUDha brahmacArI hai / vrata ke cinha corI, janeU, karadhanI, zvetavastra dhAraNa karake brahmacarya grasa lekara rahane vAle naiSThika brahmacArI haiM / zrASaT karmArie | 25 artha - mArga ( gRhasthAzramI Avaka ) ke 6 karma haiM / 1 ijyA (pUjA), 2 vArtA ( dhana upArjana vidhi ), 3 datti (dAna), 4 svAdhyAya (zAstra par3hanA, sunanA ) 5 saMyama ( jIvarakSaNa tathA indriyoM tathA mana kA damana ), 6 tapa, ( upavAsa ekAzana zrAdi bahiraMga, prAyazcita prAdi antaraMga tapa ) tatra jyA dazavidhAH / 26 / pUjA hai / artha - pUjA 10 prakAra kI hai / deva indroM ke dvArA kiye jAne vAlI prarhanta bhagavAna kI pUjA mahAmaha indroM ke dvArA kI jAne vAlI pUjA indradhvaja pUjA hai / cAroM prakAra ke devoM dvArA kI jAne vAlI pUjA kA nAma sarvatobhadra hai| cakravartI ke dvArA kI jAne vAlI pUjA kA nAma catumukhaM pUjA hai / vidyAdharoM ke dvArA hone vAlI pUjA kA nAma rathAvartana pUjA hai / mahAmaNDalIka rAjAoM ke dvArA kI jAne vAlI pUjA kA nAma indraketu hai| maMDalezvara rAjA jisa pUjA ko karate haiM vaha mahApUjA hai / arddha maMDalezvara rAjAoM dvArA kI jAne vAlI pUjA kA nAma mahAmahima hai / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { 216) nandIzvara dvIpa meM jAkara prASAr3ha, kArtika, phAguna mAsa ke antima dinoM meM jo deva indra Adi pUjA karate haiM so prASTAnhikapUjA hai / snAna karake zuddha vastra pahana kara jala, candana, akSata, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa, phala, ye pATha dravya lekara maMdira meM pratidina pUjA karanA dainika pUjA hai| apanI zakti anusAra dravya kharca karake mandira banabAnA, pratimA nirmANa karAnA, pratiSThA karAnA, mandira kI suvyavasthA karanA, maMdira kI vyavasthA ke liye jamIna, makAna, gAMva Adi dAna karanA pUjA ke upakaraNa denA Adi dainika pUjA meM sammilita hai| arthAni SaTakarmANi // 27 // artha-Arya puruSoM ke dhana-upArjana ke 6 karma haiM / 1 asi (senA prAdi meM naukarI Adi se astra zastra dvArA dhana kamAnA), 2 masi ( likhane par3hane ke dvArA AjIvikA karanA), 3 RSi (stretI bAr3I karanA), 4 bANijya (vyApAra karanA) 5 pazu pAlana (gAya, maisa. ghor3A Adi pazuoM kA vyApAra karanA), 6 zilpa (vastra bunAnA Adi kAlA kauzala se nAjIvikA krnaa)| hIdatubamAH / / artha-datti (dAna) cAra prakAra hai-~1 dayAdatti, 2 pAdatti, 3 samadatti, 4 sarva datti / samasta jIvoM para dayA karadA, dIna dukhI anAtha prANiyoM ko dayA bhAva se bhojana vastra Adi denA dayAdatti hai| ratnatraya dhAraka, saMsAra se virakta, saMyama ArAdhaka muni AyikA Adi ko bhaktibhAva se zuddha nirdoSa AhAra, pauSadha, zAstra, AbAsa denA aura apane prApako kRtArtha mAnanA pAtradatti hai| apane samAna sadAcArI dhArmika yogya vara ko apanI kanyA denA, sAdhamiyoM ko bhojana karAnA Adi samayatti hai| ghara bAra chor3akara dIkSA lete samaya yA samAdhi maraNa ke samaya apanI samasta sampatti dharmArtha meM de DAlanA athavA putra Adi uttarAdhikArI ko pradAna karanA sarvadatti hai| yaha tIsarA Aryakarma hai| tatvajJAna kA par3hanA, par3hAnA 'svAdhyAya' nAmaka cauthA prArya karma hai| pAMca aNuktoM kA AcaraNa karanA 'saMyama' nAmaka pAMcavA~ Arya karma hai| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 217 ) cAroM prakAra ke AhAra tathA viSaya kaSAya kA parityAga karanA anazana yA upavAsa tapa hai| ekagrAsa, do grAsa kramase ghaTAte bar3hAte hue cAndrAyaNa prAdi vrata karanA, bhUkha se kama bhojana karanA avamaudarya yA Unodara sapa hai / para galI, muhAnA kA anya dAmoM parigraha karane vAle Adi kI aTapaTI pAkhar3I karanA vrataparisaMkhyAna tapa hai| ghI, tela, dUdha, dahI, khADa namaka chaha rasoM meM se saba rasoM kA yA 1-2 Adi rasa kA tyAga karanA rasaparityAga sapa hai / ekAnta sthAna meM, bhUmi, tasta, khATa grAdi sone Adi kA niyama karanA vivikta zaiyAsana tapa hai| kukkuTa prAsana, khaDgAsana bhAdi prAsana lagAkara, pratimA yoga Adi rUpa se dhyAna karanA kAyakleza tapa hai 1 ye 6 bahiraMga tapa haiN| prata Adi meM kucha doSa laga jAne para usakA daMDa lenA guru se aura guru na hone para arhanta pratimA ke samakSa svayaM daNDa lenA prAyazcitta tapa hai / pAlocanA pratikramaNa prAdi bheda prAyazcita ke haiM / samyagdarzana Adi ratnatraya dhArakoM kA vinaya karanA vinaya tapa hai / AcArya, upAdhyAya, sAdhu Adi natI janoM kI sevA karanA vaiyAvRtya tapa hai / jJAnAbhyAsa, zAstra par3hanA par3hAnA, sunanA, pATha karanA Adi svAdhyAya tapa hai| pApoM ko bAharI tathA antaraMga se chor3anA vyutsarga tapa hai| piNDastha, padastha, rUpastha, rUpAtIta ye dhyAna karane kI cAra paddhati haiM usake anusAra citta ko ekAgra karanA dhyAna tapa hai / ye 6 antaraGga tapa haiN| isa taraha 6 bahiraMga, 6 aMtaraMga-samasta 12 tapa haiM / inameM se pratimA yoga ke sivAya anya samaya kAyakleza tapa gRhastha ke lie niSiddha haiM / jina strI puruSoM meM deva zAstra guru kI vinaya bhakti, jJAna kA abhyAsa, zAstra svAdhyAya, dAna zakti anusAra prata niyama Adi nahIM haiM ve manuSya zarIra pAkara bhI pazuoM ke samAna haiN| jJAnada satpariNAma / vAnava rUci samaya bhakti tatvavicAraM / janaMgivillAdidoDe / mauna voLuNyaMte pazuvedaneya nidAnA / 132 // artha-jisa jaina dharmAnuyAyI strI puruSa ko viveka nahIM, dAna dene meM ruci nahIM, deva zAstra guru kI bhakti nahIM, tatva kA vicAra nahIM, vaha mauna pUrvaka ghAsa carane vAle pazuoM ke samAna haiN| kSatriyA dvividhAH // 26 // artha-kSatriya ke do bheda haiM 1 jAti kSatriya, tIrtha kSatriya / brAhmaNa, Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 218) kSatriya, vaizya aura zUdra ye cAravarNa haiM / inameM se kSatriya varNameM janma lene vAle ko jAti kSatriya haiN| tIrthaGkara, nArAgaraNa, balabhadra cakravartI Adi mahAna parAkramI kSatriyatIrtha kSatriya hote haiN| bhikSazcaturvidhaH // 30 // artha-bhikSu cAra prakAra ke haiM-1 yati, 2 muni, 6 alagAra, 4 devaRSi (Rssi)| yatayo dvividhAH // 31 // artha-yati ke do bheda haiM-1 upazama zreNI Arohaka (upazama zreNI ghar3hane vAle), 2 kSapaka zreNI prArohaka (kSapaka zreNI para car3hane vaale)| munayastrividhAH // 32 // artha-muni tIna prakAra ke haiM-1 avadhijJAnI, 2 manaHparyayajJAnI, 3 kevalajJAnI / RSayazcaturvidhAH // 33 // artha-RSi cAra prakAra ke haiM ....1 Rddhi prApta RSi ( RddhidhArI ), 2 brahmaSi, 3 devagi, 4 paramarSi 1 tatra rAjarSayo dvividhAH // 34 // arya-rAjarSi do prakAra ke haiM-1 vikriyA RddhidhAra, 3 akSINa RddhidhArI brahmarSi dvividhaH / / 35 / / artha-brahmarSi ke do bheda haiM-1 buddhi Rddhi dhAraka, 2 bhauSadha RddhidhAraka / prakAza meM gamana karane vAle devarSi haiM / ahaMnta bhagavAna paramaRSi haiN| . brahmacArI gRhasthazca bAnaprazcazca bhikSudyaH / ityAzramAstu jainAnAM saptAMgAdvi nisRtAH // artha-janoM ke 4 Athama hai- brahmacArI, 2 gRhastha, 3 ghAnaprastha aura 4 bhikSuka / ye sAtaveM upAsakAdhyaya aMga se batalAye gaye haiM / (dhAzramoM kA lakSaNa pIche likhA jA cukA hai|) . darzana pratimA se lekara uddiSTa tyAga pratimA taka zrAvaka ke 10 bheda haiM / inake uttarabhaMga 66 hote haiN| isakA vivaraNa anya grantha se jAna lenA caahie| zrAvaka apane gRhasthAzrama calAne ke liye asimasi Adi SaT kamoM se artha upArjana karatA hai, usase vaha jIva hiMsA se bacatA rahatA hai| kadAcita kabhI hiMsA usase ho jAve to pakSa aSTamI, caturdazI mAdi ko usa doSa ko dUra Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 216 ) karane ke lie prAyazcita yAdi lekara zuddhi karatA hai| zrAvaka svacchanda vRtti se calakara prANi hiMsA nahIM karate haiM / yadi kabhI una se hiMsA hotI hai to usakA prAyazcita lete haiM / yadi kabhI gRha tyAga karane bhAvanA hotI hai to putra ko, putra na ho to apane gotra ke kisI sadAcArI bAlaka ko dattaka putra banAkara usa dattaka putra ko athavA anya bhatIje, bhAnaje Adi ko apanI samasta sampatti soMpakara usako apanA uttarAdhikArI banAtA hai| usako mIThe vacanoM se samajhAtA ki "jisa taraha maiMne aba taka dharma, artha, kAma ina tIna puruSArtho kA sevana kiyA gRhasthAzrama, kula maryAdA, jAtimaryAdA tathA dharmamaryAdA kA pAlana kiyA usI taraha tU bhI karanA / " isa taraha samajhA kara bhApa ghara chor3a muniyoM ke caraNoM meM jAkara dIkSA le, dharma sevana kare / maraNa- nimitta - jJAna dAhinI kAja ko puruSI ko sUrya aura bAMyI zrAMkha kI putalI ko caMdra kahate haiM / donoM netroM (pAMkhoM) ke UparI nicaloM palakoM ke netra ko do do bhAga kahate haiM / I 1 - bAMyI A~kha (candra) keUparI palakako uMgalI se dabAne para yadi nIce kI vastueM dikhAI na par3e to samajhanA cAhie ki chaha mAsa ke bhItara mRtyu hogI / 2 yadi uMgalI se nIce kI palakeM dabAne para Upara kI jyoti kAma na de yAnI - Upara kI vastueM dikhAI na deM to samajhanA cAhie ki tIna mAsa meM mRtyu hogI / * 3- bAMyI prAMkha ke prAraMbhika bhAga (nAka ke nikaTa) davAne para kAna kI prora dikhAI na de to do mAsa meM mRtyu hone kI sUcanA hai / 4- yadi usa AMkha ke aMtima bhAga (kAna kI ora se ) ko dabAne para nAka kI thora jyoti dikhAI na de to eka mAsa meM mRtyu samajhanI cAhiye / 5- sUrya A~kha ( dAhinI AMkha ) ke UparI palaka ko dabAne para nIce jyoti dikhAI na par3e to samajhanA cAhiye ki 15 dina meM mRtyu hogI / 6- usI netra ke nIce ke palaka ko dabAne para Upara kI jyoti na dIkha par3e to ATha dina meM mRtyu hogI / 7 - usI netra ke aMtima bhAga (kAna ke pAsa vAle) ko dabAne para kAna kI zrora jyoti dikhAI na de to 6 dina meM mRtyu hogI / 8- isa netra ke mUla bhAga ( nAka ke pAsa ) ko dabAne para kAna kI jyoti yadi dikhAI na de to eka dina zrAyu zeSa rahI samajhanI cAhiye / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (ga) zrI khaMDa nimitta jJAna:-- sucira vrata hokara zrI bhagavAna pArasanAtha tIrthaGkara ko abhiSeka aura pATha dravyoM se pUjA karake dAhinA hAtha zukla pakSa aura bAMyA hAtha kRSNa pakSa karake isa prakAra se apane mana meM kalpanA karake donoM hAthoM meM gomUtra lagAkara bAda meM garama pAnI aura dUdha se dho ddaale| isake pazcAt ThaNDe pAnI se sApha gho lenA caahie| eka-eka aMgulI meM tIna-tIna rekhA kI ginatI se pAMca aMgulI meM 15 rekhA hotI haiM / aMgUThe ke pahale parva se lekara kaniSTha aMgulI ke parva taka pAMca sAta vAra paMca namaskAra se pratyeka meM sAta-sAta bAra abhimaMtrita karake lagAyA huA caMdana sUkhane taka Thahara kara aMgUThe ke pahale parva kI pratipadA Adi ginato karane se 15 poToM meM usake kahIM para kAlA dAga dikhAI de to usI dina unakI mRtyu samajhanA caahie| karma se ginatI karane para jisa ginatI meM parva kA ginate vaha bindI kisa parva para AyegA jisa para Ave itanA hI dina unake samAdhi kA dina samajhanA caahie| jaise kahA bhI hai| lakSya lakSaNa lakSitena manasA sama zuddha bhAnojvele / kSIraNa dakSiNa pazcimottarapure SaTatritima saikakas // chodrapazyati madhyame daza dinam dhUmAkulaM taddinam / kRSNa saptadinaM sakaMpanamaya pakSe bi nivRztAm // 19 // candra aura sUrya ke nimitta jJAna: bhagavAna zrI zAntinAtha tIrthaGkara ko yathA vidhi pUrvaka abhiSeka karake isa gaMdodaka ko prakAza meM rakhakara candra yA sUrya ko usI rakhe hue gaMdodaka caMdra yA sUrya ko dakSiNa mukha hokara ke dekhanA cAhie / dakSiNa dizA ke tarapha yadi candramA yA sUrya hAni dikhAI detA ho to 6 mAha unakI Ayu samajhanA cAhie / yadi pazcima dizA meM malInatA dikhAI par3e to tIna mAsa kI unakI Ayu samajhanA cAhie / yadi uttara dizA meM malInatA dikhAI par3e to 2 mahInA aura yadi pUraba meM malInatA dikhAI par3e to 1 mAsa kI unakI Ayu samajhanA caahie| __ yadi bIca meM chidra dikhAI par3e to 10 dina Ayu samajhanA caahie| yadi kAMpate hue dikhAI par3e to 15 dina samajhanA cAhie donoM candra sUrya bimba kAlA dikhAI detA ho to unakI Ayu sAta dina kA samajhanA cAhieH ..... Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 221) vRkSa chAyA Adi nimitta jJAna:---- vRkSa kI chAyA dekhane vAle ko yadi usI chAyA meM vRkSa kI DAlo TUTI huI sathA bhUta pizAcAdi dikhAI gaI to 10 mAsa kI Ayu samajhanI cAhie / 1 / yadi sUrya ko dekhane para usakI kiraNeM na dikhAI deM aura agni ko dekhane para usakI kiraNeM na dikhAI par3e to usakI Ayu 11 mAsa samajhanA cAhie / / mUtra aura mala cAMdI aura svarNa ke raMga ke samAna yadi dikhAI par3e to, aura svapna meM athavA mana meM koI eka AdamI dikhAI par3e to 6 mAMsa usakI prAyu samajhanA caahie|3|| zarIra svastha hone para bhI yadi kSINa dikhAI par3e to, yA apane mana meM koI amuka kAma karane kI icchA hAne para bhI yadi dUsarA kAma zurU karade to usakI Ayu pATha mAsa kI samajhanA caahie|4| jAte hue vyakti ko dekhane para yadi jAne vAle vyakti kA pAMva kaTA hubhA dikhAI par3e to 7 mAsa kI Ayu samajhanA cAhie / / yadi kAka donoM paMkhoM se mAre to athavA vAlU kI varSA dikhAI par3e to, yA apano chAyA na mAlUma hokara usake viparIta dikhAI par3e to 6 mAsa usakI Ayu samajhanA caahie|6| yadi kAka sira ke Upara baiThA huA dikhAI par3e to, athavA mAMsa khAne vAlA pakSI usake Upara baiThA huA dikhAI par3e to usakI Ayu 5 mAsa kI samajhanA cAhie / yadi dakSiNa dizA meM bAdala nahIM hote hue bhI bijalI dikhAI par3e to, athavA pAnI ke andara indra dhanuSa dikhAI par3e to usako Ayu cAra mAsa samajhanA cAhie / yadi svapna meM candra aura sUrya ke andara chidra hokara dikhAI par3e to usakI prAyu tIna mAsa kI samajhanA cAhie 181 zarIra kA bAsa murde ke durgandha aisA AbhAsa ho, athavA dAMta girakara par3e mAlUma hoM to. athavA garma pAnI ThaMDA dikhAI par3e, yA zarIra koyale ke samAna rahe to usakI Ayu do mAsa ko samajhanA caahie|10| yadi pAnI Upara se apane zarIra para gira par3e athavA yadi koI vyakti Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 222) pAnI se mAre yA sabase pahale sparza athavA hRdaya meM lage to usakI Ayu 1 mAsa kI samajhanA mAhie / 11 / garma pAnIse nahAye athavA na nahAye yadi sira para se dhunAM nikale to usako Ayu 1 mAsa kI samajhanA cAhie / 12 / darda huye binA athavA kucha na girane para bhI yadi aAMkha se pAnI nikale athavA prAMkha nikala kara gira jAye aisA pratIta ho, yA kAna sikur3a gayA ho to prathamA nApha mur3I huI mAlUma par3e to usakI Ayu 1 mAsa kI samajhanA cAhie / 13 / dopahara ke samaya apanI chAyA sUrya ke Upara dikhAI par3e to 12 mAsa Ayu samajhanA cAhie / 14 / / pAnI athavA zIzI meM yadi apanI chAyA nahIM dikhAI par3e to, athavA mastaka do dikhAI par3e to usakI Ayu 11 dina kI samajhanA cAhie / 15 / / mukha nirateja dikhAI par3e aura zarIra meM durgadha athavA kamala ke samAna gandha, athavA devadAru gandha agara gandha esI sugandha mAlUma par3e to, athavA candra, maNDala ko krAnti nisteja dikhAI par3e to usakI prAyu 17 dina kI samajhanI / cAhie // 16 // binA kAraNa zabda nikala par3e to, athavA bartana ke TUTane kA zabda sunAI par3e kintu, dUsare ko vaha zabda na sunAI par3e athavA binA kAraNa hRdaya vyAkula ho yA mUtra mala apane khAne aisA pratIta ho aura mala mUtra kA nirodha ho gayA ho to usakI prAthu ATha dina kI samajhanI cAhie 117 / / ghara ke daravAje ke pAsa se nikalate samaya meM zarIra meM darda mAlUma par3e aura andara jAne ke samaya meM darda mAlUma par3e aura marma sthAna meM darda mAlUma ho athavA apane zarIra meM koI pAnI se mAre aura yaha apane ko na pratIta ho ki kaccA pAnI hai yA pakkA pAnI to, usakI Ayu sAta dina kI samajhano cAhie / 18 jIbha kAlI aura sUkSma dikhAI par3e to, aura bAra-bAra jaMbhAI pAve to usakI Ayu cAra dina kI samajhanI caahie|16|| yadi kAna meM zabda sunAI na par3e to usakI prAyu do dina kI samajhanI cAhie / 20 isa prakAra saMlekhanA karane vAlA gRhastha ina maraNa-cinhoM ko dekha letA hai| yahAM para kucha kAnaDI zloka pustaka ke vistAra bhaya se Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 223) chor3a diye gaye haiN| aba Age saMlekhanA kisa-kisa avasara meM kI jAtI hai| isakA varNana kiyA jAtA hai : upasarge dubhikSe jarasirujAyAca niHpratIkAre / dharmAyatanu vimocana-mAhu saMlekhanA mAryAH // 1 // __ artha-arthAt upasarga durbhikSa vRddha avasthA asAdhya roga ke ho jAne para jo dharma ke lie zarIra chor3A jAtA hai arthAt nizcaya aura vyavahAra dharma se prAtmA meM lIna hokara zarIra ko chor3anA hI saMlekhanA hai aura yahI zarIra chor3ane kA phala hai / aisI nizcaya samAdhi-vidhi (maraNa karane kI vidhi) zrI sarvajJa deva ne kahI hai| viSayeyana ramazaMkhya bhayasattam gahat sapatam ga1raNa sakilesa sekallesoda / ussAharaNan nirodadhau kSijjayeAU 2 artha-kadalI dhAta se jo maraNa hotA hai use akAla mRtyu yA maraNa kahate haiN| jaise ki rakta kA kSaya ho jAne ro, bhaya ke kAraNa, zastra prahAra ke kAraNa athavA adhika saMkleza ke kAraNa, zvAsa ke mirodha hone ke kAraNa, AhAra nirodha ke kAraNa, jala meM DUbane ke kAraNa, agni dAha ke kAraNa, ityAdi kAraNoM se jo maraNa hotA hai isako kadalIghAta maraNa kahate haiN| isake atirikta Ayu karma kA kramazaH kSaya ho jAne para jo maraNa hotA hai| use savipAka maraga kahate haiM / aba Age maraNa ke bheda ko batalAne ke lie mUtra kahate haiM - maraNaM dvitrictuHpNcvidhvaa||36|| artha * marA do tIna cAra athavA pA~ca prakAra kA hai| 1 nitya maraNa aura stadbhava maraNa yaha do prakAra kA hai / 1 bhaktapratyAkhyAna bharaNa, 2 iMginI maraNa, 3 prAyopabhamana marasa: isa prakAra maragA ke tIna bheda hai| 1 samyatva maraNa, 2 samAdhi bharaNa, 3 paMDita marA aura 4 bIra maraNa prakAra se maraNake cAra bheda haiM / 1 bAla bAla maraNa, 2 bAla maraNa, 3 bAla paMDita maraNa, 4 paMDita maraNa 5 paDita 2 maraNa isa prakAra paMDita maraNa ke pAMca bheda haiN| Age isa maraNa kA pRthak rUpa se kathana nimna bhAMti hai (1) pUrvopAjita prAyu karma kI sthiti pUrNa karake jo maraNa hotA hai vaha nitya maraNa Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (224) hai, ise AvIci maraNa bhI kahate haiM / jaise tAlAba ke cAroM ora se bandhA huA pAnI yathAkrama jharate-jharate kAla krama se samApta ho jAtA hai, tathaiva jIva garbhAdhAna se lekara Ayu ke anta taka kramazaH prAyu karma kI sthiti dina pratidina ghaTate 2 pUrNa ho jAtI hai, yaha AvIci maraNa hai| . janmAntara prApti hone vAlA maraNa tadbhava-maraNa hai / zArIrika vayyAvRtti ke sAtha hone vAlA samAdhi maraNa bhakta pratyAkhyAna hai| svaparaapekSA se baiyyAvRti ke binA, svayaM apanI apekSA bhI na rakhate hue jo samAdhi maraNa hotA hai, vaha iMginI maraNa hai / svapara vaiyyAvRtti kI apekSA se jo maraNa kiyA jAtA hai, yaha bhaktapratyAkhyAna maraNa hai / prAyopagamana maraNa kA anyatra varNana hai| (1) bAta pitta zleSmAdi zArIrika doSoM se prati saMkleza hone para bhI svadharma aura sva-svabhAva meM araci Adi na karake svadharma aura svabhAva meM tallIna hokara jo maraNa hotA hai, vaha samyaktva maraNa hai| (2) sAMsArika kAraNoM se nivRtti-pUrvaka zArIrika bhAra ko tyAga karanA samAdhi maraNa hai| (3) nivRtti-pUrvaka, svAtmatatva bhAvanA-sahita zarIra kA tyAga kara denA paMDita maraNa hai| (4) arghya aura ullAsa ke sAtha, bheda-vijJAna-pUrvaka zarIra tyAga karanA vIra maraNa hai| (1) samyagdarjana, samyagjJAna, samyaka cAritra, aura tapa ina cAra ArAdhamAoM se rahita mithyAdRSTi jIva kA jo maraNa hotA hai, use bAla-bAlamaraNa kahate haiN| (2) samyagdarzana ArAdhanA se yukta jo asaMyata sabhyagdRSTi kA maraNa hotA hai, use bAla-maraNa kahate haiN| (3) samyagdarzana, jJAna tathA eka dezacAritra dhAraNa karake jo dezavatI maraNa karatA hai, usako vAla paMDita maraNa kahate haiN| (4) samyagdarzanAdi cAroM prakAra kI ArAdhanAoM sahita niraticAra pUrvaka mahAvratI kA maraNa, paMDita bharaNa hai| (5) usI bhava meM karmakSaya karake sm|' mAtra meM lokAravAsI hone vAle maraNa ko paMDita-paMDina bharaNa kahate haiN| (1) sAyumaraNa (2) nirAyumaraNa, isa prakAra bhI do bheda haiM / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) . Ayukarma kI vartamAna sthiti vinAza hote hI, janmAntara ke kAraNa bhUta janmAntarabaMdha manuSya prAdi Ayu sthiti ke yogya, saMsArI jIvoM kA maraNa, sAyurmaraNa hai| isake bhI do bheda haiM, (1) nirgazA sAyurmaraNa (2) saguNa sAyumaraNa / yati dharma aura zrAvaka dharma meM uttarottara prAcaraNapUrvaka atyanta vizuddha cAritra sahita hone vAle maraNa ko saguNasAyumaragA kahate haiM / yati dharma aura zrAvaka dharma donoM prakAra kI dhArmika bhAvanAoM se zUnya jo maraNa hotA hai use durma gaNa yAnI nigaMgA sAyumaragA kahate haiM / vartamAna tathA bhAvI janma ke samparNa Ayukarma ko iMgiti karake, kebalajJAnapUrvaka nirvANa pada prApta karane ko nirAyurmaraNa kahate haiN| aba sallekhanA kI vidhi kA varNana karate haiM / mamAdhi maraNa ke icchuka divya tapasviyoM ke lie jinAgama meM yaha Adeza hai ki samAdhi maraNa kI vidhi se paripUrNa jJAnI, atyanta catura prAcArya, yadi pAMca sau kosa dUra ho, to una prAcAryadeva ke nikaTa, manda-manda gati se IyApatha zuddhi pUrvaka pahuMce / apane samasta doSoM ko pragaTa karate hue, AtmanindA, garhaNA zrAdi AlocanA karake, apane doSoM kI nivRtti ke lie, unake dvArA - diye haye prAyazcitta ko lekara, anta meM zArIrika roga aura durbalatA Adi dekhakara vaha prAcArya, samAdhi-maraNa ke icchuka tagamcI kI zeSa nAyu ke samaya ko jAna lete haiM, pazcAt ve sucatara yAcArya apane mana meM vicArate haiM ki "yaha apane kalyANa ke lie icchuka hai, ata: isa bhavya ko samAdhi-maraNa karAdenA caahie| isa prakAra soca samajhakara cAra prakAra ke gopura sahita samacatuSka eka pArAdhanA maNDapa, gRhasthoM ke dvArA taiyAra karavAte haiM, isake bIca meM. zuddha miTTI ke dvArA samacatuSka arthAt caukora bedI taiyAra kara, pUrva athavA uttara dizA kI ora vItarAga sarvajJa deva kI mUrti ko, pUjA arcanA-pUrvaka sthApita narake vedI meM samAdhi ke icchukrA isa tapasvI ko, usa pratimA ke nikaTa mukha karake, paryata athavA eka pArzva para biTAkAra, toraNA, bhAMti-bhAMti kI dhvajAeM, candana, kAlAguru, dI dhUpa, bhRgAra kalama darpaNa, aThAraha dhAnya, mAdala phala (vijaurA) tIna chatra, canbara Adi maMgala dravyoM se puNya dhAma ko suzobhita kare phira abhISTa thI bhagavajjinendra deva ke abhiSeka pUrvaka, pUjA arcAdi se mahAna aArAdhanA ke pazcAt AcArya apane saMgha ke nivAsiyoM ko bulAkara maNDapa ke parva dvAra para prathamAnuyoga ko par3hate hue, sAta muniyoM ko niyukta kara dete haiM / isI bhAMti Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 226 ) dakSiNa dvAra para karaNAnuyoga par3hate hue sAta muniyoM ko niyukta kara dI hai| isI taraha pazcima dvAra para caraNAnuyoga par3hate hue sAta muniyoM ko niyukta kara dete haiM, isI prakAra uttara dvAra para dravyAnuyoga par3hate hue sAta muniyoM ko niyukta kara dete haiM / tatpazcAt vaha prAcArya samAdhipriya usa munirAja ke pAsa pAkara isa prakAra Adeza dete haiM ki tuma cAroM prakAra kI ArAdhanAoM ko par3hate raho, isake pazcAt sAta muniyoM ko prAdeza dete haiM ki tuma loga cAroM ArAdhanAmoM ko unake pAsa par3hate raho, isa prakAra unako niyata kara bAda meM samAdhi ke icchuka muni ko pathyapAna Adi ko dete hue unake mala mUtra ko nirvinyapUrvaka bAhara nikAlane ke lie pukAra ke sAta muniyoM ko niyukta kara dete haiM / tatpazcAt cAroM dizAoM kA avalokana karane ke lie gAMva ke bAhara jAkara, kSAma, DAmara, paricakra, deza, kAla, rASTra, grAma, rAjyAdi kI sthiti, susthiti dekhakara, apane mana meM una donoM kI paristhiti ko ThIka vicAra kara, uparyukta kathanAnusAra usakI dekhabhAla karane ke lie do muniyoM ko niyukta karate haiM / pazcAt samAdhi ke icchuka muni ke pAsa samAdhi maraNa kI vidhi jAnakAra eka muni ko niyukta kara dete haiN| phira SoDaza bhAvanAeM, cauMtIsa atizaya ko, parama cidAnaMda svarUpa vItarAga nirvikalpa samAdhisvarUpa ko sabhI munijana sunAte rahate haiM, usako vaha upayoga pUrvaka sunate hue, prayatna pUrvaka guru nirUpita krama se zarIra ko tyAga karUM, aisI bhAvanA karatA hai / jaise naukara ko jahAM tahAM niyukta kara dete haiM, vaise hI prAcArya deva apane ziSya muniyoM ko unakI vaiyyAvRtti athavA cAroM anuyoga par3hane ke lie niyukta kara dete haiN| isake bAda varaapanI icchApUrvaka gatyantara hone vAle maraNa ko karatA hai, isa taraha ke maraNa ko bhakta pratyAkhyAna maraNa kahate haiM / ___ no karma, dravya karma aura bhAva karma ina tInoM karmoM se rahita sahaja zuddha kevala jJAna prAdi ananta guNoM se sahita abheda ratnatrayAtmaka cItarAga nivikalpaka samAdhi rUpa samutpanna hue paramAnanda rUpa, sva-svabhAva se cuta na hote huye samAdhi meM rata rahate haiM / isa prakAra samAdhi meM rata hue muni ke zarIra meM kadAcit zota ho jAve to zIta kI bAdhA ko dUra karane ke lie upacAra tathA jyAdA uSNa ho jAne para zIta kI jAtI hai / apane vo jo iSTa ho palyaMka-gnAsana, muktAsana, yA zayyA-vAsana inameM se koI bho Asana nizcaya karake tatkAlocita sampUrNa kriyA ko karake tatpazcAt TA Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 227 ) niSkriyA-rUpa zusAtma bhAvanA meM apane mana ke pariNAma ko prayatna-parvaka prAkarSita karate hue svapara-vaiyyAvRtti kI apekSA na rakhakara zarIra bhAra ko chor3anA iginI maraNa hai| 5 paya'vAsana, 2 eka pAzrvAsana, 3 pAdopAdAna, ina tInoM meM se kisI eka grAsana ko niyata karake catavizati tIrthakarake guNastavana, rUpastavana, aura bastustavana karate hue pAlocanA, pratikramaNa prAyazcitta niyamAdi daNDakoM meM apane vacana ko sthira karake darzana vizuddha yAdi ghora bhAvanAmoM ko bhAne hA deva mayuSya, tithaMca ina tInoM se hone vAle cetanopasarga, azanipAta (agnipAta) zilApAta, bajrapAta, bhUpAta, giripAta, vRkSapAta, vanAgni. dAvAgni, viSabhUmi, (nadI kI bADha) nadI pUra, jala varSaNa, zItavAta prAtapa ityAdi se hone vAle acetanopasarga aura prabala agnipuTapAka se galate hue nirmala kAnti yukta sone ke samAna parama upazAna hote hue nija paramAtma svarUpa meM apanI paragati ko avicala vRtti se rakhate hue samyaka sanyasana rUpa vIra zayyAsana ko svIkAra karane paravaivyA vRtti ko apekSA binA zarora parityAga karane ko prAyopagamana maraga (prAyoga maraNa) kahate haiN| ina tIna prakAra ke maraNa ko paNDita maraNa kahate haiN| tadbhava arthAt usI bhava meM samasta karmoM ko kSaya karake samaya mAtra meM lokAyanivAsI hone vAle jIvoM ke maraNa ko paMDita maraNa kahate haiN| athavA pUrva janma meM baMdhI huI Ayukama kI sthiti vinAza ko maraNa kahate haiN| sneha, paira, moha Adi saba parigraha tyAga kara, vandhu jana se kSamA yAcanA karake, niHzalya bhAva se paraspara kSamA karate hue, priya vacana se samAdhAna pUrvaka, bandhu janoM kI sammati se, apane gRha se bAhara nikalakara, munijana ke nivAsa meM jAkara, apane samasta doSoM ko pAlocana karake, zuddhAntaraMga ho AmaraNa mahAvrata dhAraNa karake, guru kI anumati se cAroM aArAdhanA pUrvaka sastaraNa para baiThakara peya padArtha ko chor3a bAkI tInoM prakAra ke, AhAroM ko tyAga karake pratyAkhyAna pUrvaka snigdhapAna sarapAna donoM meM se kisI eka kA pariNAmoM kI zAnti nimitta pAna kare phira Atma zakti ke vikAsa hone para isa kA bhI tyAga kara dete haiM / isa prakAra niravadhi pratyAkhyAna rUpa upavAsa dhAraNa karate hue paMca parameSThI ko svAtma svarUpa meM sthApita kara, mana ko apane adhIna kara saba prayatna se, zIta, uSNa, dazamaMzama Adi pariSaha ko sahana karake dRr3ha payaMkAsana se vaiThakara, muni janoM ke dvArA paThita NamokAra maMtra prAdi ko sunate haiM / maMtra isa taraha hai paraNa tIsa sola chapparaga, cavuduga megaM ca javaha bhAeha / parameTThivAcayAraNaM aNNaMca gurUvaesena // 4 // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ . ( 228 ) arihaMtA azarorA, pAiriyA taha uvajjhAyA muriNaraNo / paDhamakkharanippapaNo, oMkAro paMca parameTThI // 5 // arahaMta siddha pAiriyA, UvajjhAyasAdhu paMca prmetttthii| te bihu cettai prade tammA pArAhubhe zaraNa / / 6 // emo arihaMtAgaNaM, NamoM siddhAragaM, rAmo pAiriyANaM, rAmo ubajhAyANaM, emo lAe samva sAraNa, isa paMca manasyAra maMtra ke sabadhira 35, arihaMta, siddha, prAiriyA, uva jhAyA, sAhU ina solaha akSaroM ko, "arahaMta siddha" aise cha akSaroM ko "asi', yA u sA" ina pAMca akSaroM ko 'a si sAha" ina cAra akSaroM ko "yA sA' ina do akSaroM ko, 'ya' aham "OM" isa ekAkSara ko jihvA na para lAkara isa taraha dhIre dhIre bhAta hue, isakI bhAvanA kI zakti bhI kama ho jAne para, bAhya vastuoM se upayoga haTAkara apane nirmala 2.parUpa ko prApta ho, zarIra bhAra ko tyAga karanA paMDita maraNa hai / paMcAticArAH 37 / / artha-jIvitAzA, maraNAzaMsA, bhaya, mitrasmRti aura nidAna ye pAMca sallekhanA ke aticAra haiN| (1) hama nitya yaha bhAvanA karate raheM ki hameM samAdhi maraNa ho, yadi yaha maraNa abhI prApta ho to ati acchA hai 1 athavA abhI thor3e dina jIvita rahane kI icchA karanA aura vicAranA ki yadi isI samaya mRtyu ho jAya to meM kyA karUMgA, yaha vicAra "jIvitAzA" hai / 2-parISaha hone para, parISaha sahana meM asamartha hote hue vicAranA ki isase to mRtyu ho jAe to ati acchA hai isa prakAra soca vicAra karanA maraNAzaMsA hai| 3 iha loka bhaya, paraloka bhaya, atrANa bhaya, agupti bhaya, maraNabhaya, vyAdhi bhaya, Agantuka bhaya, isa prakAra sAtoM bhayoM se bhayabhIta honA sallekhanA meM bhayAticAra hai| '4-~-putra, kalatra, mitra Adi bandhujanoM kA smaraNa karanA, so mitra smRti hai| 5-isa prakAra samAdhi maraNa karake, paraloka aura iha loka meM dhana, vaibhava aizvarya, prAdi prApta hone kI bhAvanA karanA nidAna nAmaka aticAra hai| isa prakAra samAdhi maraNa ke phala se, saudharma Adi kalpoM (svarga) meM indra prAdi pada ke sukha sudhA rasa ko anubhava karate hue, manuSya bhava meM tIrthakara cakravayAdi pada kA anubhava karake, jina dIkSA dhAraNa kara samasta ghAti adhAti karma Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 223 ) nijAtmasvarUpa meM vinAza karake nitya, nirAmaya, nirmala nirvikAra lIna rahU, isa prakAra kI bhAvanAoM se saMsAra samudra se pAra ho jAtA hai / isa prakAra zrAvakAcAra kA nirUpaNa huA Age dvAdazAnuprekSA kA vivecana kareMge / sArataranAtmanati nissArataraM dehameMmba nizcalamatithi / nArevaDeva sazagoLa bane dhIraM tattanuvaLivapadadIku peraM // 164 // artha -- saMsAra meM eka AtmA hI sArabhUta hai aura zarIra nissAra hai / aisI nizcala buddhi - pUrvaka bhAvanA se zarIra ko svAgane vAlA ki dhIra puruSa hai // 164 / / risadenene kULa | noramana jJAnabiMdamirutu pagalu // saratara parama saukhyasu / dhArasa bharitAtmatatvama ne nemanadoL // 165 // artha- he jIvAtman ! tu rAta dina ajJAnavaza ana-pAnAdika khAdya peya padArthoM kA dhyAna karake apanI zrAtmA kA adhaHpatana na kara, kintu sAsara parama saukhya sudhArasa - bharita grAtma-tatva kA dhyAna kara / / 165 / / paTTikai kulikama neTTane nidikrevoDala detidoDemesa // vidAhanijadalli mile hoM gaTTi sarne mukti kanlegA sudimAmpaM // 166 // artha-uThate baiThate, sote, jagate calate tathA phirate samaya kabhI bhI zarIra kA dhyAna na karake apane nijAtmadhyAna meM magna rahane vAle pradhAna muni mokSa rUpI kanyA ke adhipati hote haiM // 136.. sutitoLalalA|sademanamaM / matta daroLiralumiyadothya ne naMdI 11 cittitva doLirisanijA / yataM nirvAdha bodha sukhamappine gaM // 167 // artha-apane mana ko bAhya viSaya vAsanAoM meM na ghumAkara sadA apane upayoga meM sthira karake nirAbAdha kevala jJAna hone paryanta sthira raho // 167 // bhAvisu bhAvisu bhavya ma nodacana zarIradattaraNaM medisi ca / dbhAvamanepiDida niccaM / bhAvaneyi dalladakkume bhavanAzaM // 168 // artha - he bhavya jIva ! mana vacana kAya kI pravRtti bAhara kI ora se haTAkara prantarmukha karo, tathA apane caitanya bhAva ko grahaNa kro| aisA kiye binA saMsAra kI paramparA nahIM TUTatI // 168 // dvaavshaanuprkssaaH|| 38 artha -- vairAgya jAgrata karane ke lie cintayana karane yogya 12 bhAvanAaiM Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 ( 230 ) hai / 1 anitya, 2. azaraNa, 3 saMsAra, 4 ekatva, 5 anyatva, 6, azuci, 7 saMvara, 6 nirjarA, 10 loka, 11 bodhidurlabha, 12 dharma ye 12 bAraha, bhAvanAoM ke nAma haiM / Asrava zraddhayamasaraNamekattamaNNatta saMsAralIkamasucitaM / prAsava saMvara NijjaradhammaM bohicca cittajjo // ghanabuMda sadRzaM be| vana tanudhanaputramitra vargaM dhruvama || stanupama citkArya dhruva / menage nijAtmArtha bhoMSe nijaguNa niratA / / artha --gAMva, nagara, sthAna, cakravartI, indra, dharaNIndra- pada, zarIra, mAtA, pitA, putra, strI Adi sAMsArika padArtha isa jIva ke liye nitya haiM / zuddha avinAzI zrAtmA hI cintavana karane yogya hai kyoMki grAtmA hI nitya hai / yaha anitya bhAvanA hai| - narakAdi cturgtisN| saraNa janita duHkha sevanA samayadoLA -1 zera ninage jina varma / zaraNalladoDeMdu nete nija guraNa ratnA // 2 // he jIvAtman ! manuSya, deva, naraka, niryana ina cAra gatimaya saMsAra meM janma lene vAle jIva ko sadA dukha bhogate samaya yA marate samaya jala, parvata, durga ( kilA ), deva, maMtra, auSadhi, hAthI, ghor3A, ratha, senA tathA ghana, subara, makAna, strI, putra, bhAI Adi koI bhI zaraNa ( rakSaka bacAnevAlA) nahIM hai / kevala paMca parameSThI dvArA pratipAdita jaina dharma tathA caitanya camatkAra rUpa apanA AtmA hI zaraNa hai / yaha grazara bhAvanA hai / jananaM maraNAdi gatisaM / janita sukhAsukhamanAtmarucivatsevA || janita sukhamamRta sukhasu / mananubhaviku jIvanode nija guNaratnA // 3 // artha-janmate bar3hate marate samaya, zubha azubha karma karate samaya tathA una karmoM kA phala bhogate samaya, sukha dukha kA anubhava karane ke samaya kevala siddha bhagavAna ho sukha zAnti pradAna karate haiM, anya mAtA, pitA, putra, strI Adi bandhuvarga koI bhI jova ko gukha zAnti nahIM dete, ve to kevala bhojana karate samaya ekatra ho jAte haiN| yAnI ve kevala svArtha ke sAthI haiN| aisA vicAra karanA ekatva bhAvanA hai / vimala guraNanAtma dravya / dida bhinna samasta guNa paryAya || sadasadbhUta vyavahAra die manyamenaM paDagu nijaguraNa niratA ||4|| artha-jJAna darzana sukhavIrya hI AtmA ke svAbhAvika guNa haiM, ataH Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 231) ve hI prAtmA ke sAtha sadA rahate haiM / inake sivAya anya koI bhI padArtha prAtmA ke sAtha nahIM rahatA isa prakAra vicAra karanA anyatva gAvanA hai| jina vacanaMpusiyalleM / dunaMbidaviDade paMca saMsAra vid-|| ra nanAtma nanAdadi / nenetoDe saMsAra muTe nijaguNa niratA // 5 // artha--dravya, kSetra, kAla, bhava, bhAva, ina paMca parAvartana rUpa saMsAra vana meM, anAdikAlIna vAsanA se vAsita mithyAtva evaM avirata-rUpI, gahana andhakAra meM rahane vAle, jinendra bhagavAna ke dvArA pratipAdita mArga ko na dekhate hue, idhara udhara bhaTakate hue ajJAnI jIva-rUpI hiraNoM ko jJAnAvaraNa prAdi ATha karma rUpI vyAdha (zikArI) kruddha hokara gherate hue apane durmoha rUpI vAraNa se bocate haiN| vaha bAraNa bhItara ghusate hI una saMsArI jIba rUpI hiraNoM ko mUchita karake nIce girA detA hai / tava vaha jova pAtaM raudra pariNAmoM se mara kara naraka Adi durgati meM jAte haiN| isa prakAra vicAra karake saMsAra se virakta hokara bratAdi AcaraNa karane vAle jIvoM ko svapara-bheda-vijJAna tathA nizcala sahAnubhUti rUpa ratnatrayAtmaka mokSa rUpI durgaM (kilA) prApta hotA hai| aisA cintavana karanA saMsAra bhAvanA hai / / svIkRtaratnatRtayaM- / gAkAzAdyakhiLa vastu virahita nijci-||.. lloka manAlokisu vade lokAnuprekSayante nijaguNa niranA // 6 // ____ artha-jIva, pudgala, dharma, adharma, prAkAza, kAla ye 6 dravya jahAM pAye jAte haiM vaha loka hai, vaha akRtrima hai tathA grAdi anta (kAla kI apekSA) rahita hai / usa loka ke tIna bheda hai, Urdhva, madhya, adhaH (paataal)| nIce se Upara kI ora sAta, eka, pAMca, eka rAjU hai, uttara dakSiNa meM saba jagaha 7 rAjU moTA hai / 14 rAjU UMcA hai| ghanodadhi, ghana tathA tanuvAtavalayoM se bar3hA huyA, saba ora se anantAnanta lokAkAza ke madhya meM sthita hai| usake agra bhAga meM siddha kSetra hai| vaha siddha-kSetra sarva karma kSaya kiye binA kisI ko prApta nahIM hotaa| isa prakAra samajha karake usa siddha kSetra meM pahuMcane ke liye udyama karanA cAhiye / aisA vicAra karanA loka bhAvanA hai| zuciyenisida vastugaLama- / zuciyenikumoda loDanekAyamanAra / / zuciyenisa saMhananaM- / zuci nijacittatvamoMde nijgurmirtaa||| artha-raja vIrya se utpanna, sapta dhAtumaya isa zarIra ke dvAroM se durgandhita bRriNata maila bahatA rahatA hai, isameM aneka prakAra kI vyAdhiyAM bharI Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 232 ) huI haiM, yaha anitya hai, evaM jIva ke liye kArAvAsa (jela) ke samAna hai, malana pUraNa (galane pUre hone) svarUpa hai| isa taraha samasta durguNoM se pUrI isa zarIra rUpI ghara meM rahate hue jIva ko isake sAtha naSTa na honA cAhiye / yaha zarIra dhune hue ganne ke samAna yadyapi nIrasa hai phira bhI catura kisAna jisa taraha usa ghune hA gAne ko kheta meM lokara mAge mI ne paidA kara letA hai, usI taraha isa asAra zarIra ko avinAzI (mokSa) phala pAne ke uddeza se tapasyA dvArA kRza kara lenA cAhiye / aisA vicAra karanA azuci bhAvanA hai| bhavavAridhi pottmnaa-| sravarahitamanAtmatatvabhaMbhAvisuvaM // bhavajaladhiyaMdauTane- / samama saptayutayogi nijaguNaniratA // 8 // artha-jisa prakAra garbha lohe kA golA yadi jala meM ramna diyA jAya to vaha apane cAroM ora ke jala ko khIMca kara sokha letA hai / isI prakAra krodha mAna hAsya zoka Adi durbhAvoM se saMtapta saMsArI jIva sarvAMga se apane nikaTavartI kArmArA vargaNAoM ko AkarSita karake apane pradezoM meM milA letA hai| vibhAvapariNati ke kAraNa jIva ko yaha karma zAstrava huA karatA hai| aisA vicAra karanA prAstrava bhAbanA hai| paramAtma tatvasevA- nirataM vatasamiti guptarUpa sakala sN|| vare yukta muktivadhU- / varanAgapiraM viveka nijagurapaniratA // 6 // artha-jIba meM karmoM ke prAgamana rUpa mithyAtva dvAra ko samyaktva rUpI baja kapATa se banda kara denA cAhiye tathA hiMsAdi paMca pApa rUpI karma prAgamana dvAra ko paMca aNuvrata, mahAvata, samiti ke bajra-kapATa dvArA banda kara denA cAhiye / isa prakAra cinta vana karanA saMvara bhAvanA hai // 6 // parama tapazcaraNAtmaka / niraMjana dhyAnadalli saMvareyiM // nirjreyudorekoNddoddemu-| ktiramApatiyappudaridenijaguNaniratA // 10 // artha--vibhAva pariNati dvArA prAtma-pradezoM meM dUdha, jalake samAna mile hue karma rUpI kIcar3a ko ata cAritra se yukta bheda-vijJAna rUpI jala se dho DAlane kA cintavana karanA nirjarA bhAvanA hai // 10 // amRta sukha nimatta vsh-| dharmamumanamalaguNaratnatraya // dharmamumanenevane / nirmalavivekinijaguraNa niratA // 1 // artha-- ratnatraya se yukta 11 prakAra ke gRhastha dharma tathA 10 prakAra ke Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sAdi Si aura vRtti se pAlana na kare to mokSa sukha prApta aisA samajha kara sadA dharmAnurAgI bane rahanA dharma A'S mukha saM- / kulaboLa jAtyAdi kodhi durlbhmrin| labha bo- / dhilAmamaM paDedu biude nijaga paniratA // zuddharatna- / yayatnamelAbhamenalabodhi bhAvisugati // dheiyanedi subadalli mi- / zcayavasamAdhiyaltenijaguNaniratA // 12 // artha-pRthvI jala, banaspati Adi ananta ekendriya sthAvara jIvoM se ka bharA huA hai, una sthAvara jIvoM meM se nikala kara dondriya Adi kaThina hai, do indriyoM se vikalendriya honA mahAdurlabha hai / vikalendriya cendriya jIva kA zarIra pAnA aura bhI adhika kaThina hai, paMcendriya jIvoM pazu jIvoM kI saMkhyA pracura hai, ataH pazuoM se manuSya-bhava pAnA mahAkaThina hai / muSya bhI yadi hita ahita viveka-rahita nIca mleccha kula meM janma lete haiN| paMkhaeDa ke satkula meM utpanna honA kaThina hai| acche kula meM utpanna hokara lpAyu, asundara, indriya-vikalatA, paMcendriyoM meM lInatA kA honA, kusaMga, ra daridratA sarala hai, dIrghAyu, sundara, pUrNendriyAM, dharma meM ruci, sampatti, saMgati milanA aura bhI kaThina hai / saubhAgya se yaha saba suyoga mila bhI jAveM jainadharma kA suyoma milanA mahAkaThina hai / kadAcit satdharma kA yoga bhI la jAve to ratnatraya kI zuddhatA, satvazraddhA, tapa karane kA bhAva, dharma bhAvanA, jAra zarIra bhogoM se virakti tathA samAdhimaraNa kI evaM aMta meM bodhi kA prApta nA mahAna durlabha hai| isa prakAra cintavana karanA bodhivarlabha bhAvanA // 12 // isa prakAra gRhastha dharma kA saMkSepa varNana huaa| yati dharma yatidharmoM vazavidhaH // 36 / artha-muniyoM kA dharma 10 prakAra kA hai| [1] uttama kSamA, [2] uttama : mArdava, [3] uttama prArjava, [4] uttama zauca, [5] uttama sarapa, [6] uttama saMyama, [7] uttama tapa, [8] uttama tyAga, [6] uttama Aki yanya, tathA [10] uttama brahmacarya ye una dharmoM ke nAma haiN| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 234) yadi koI manuSya gAlI de, mukkA lAta DaMDe Adi se mAre, talavAra, churA Adi se mAre athavA prANarahita kara de to apane mana meM krodha bhAva na lAkara, yoM vicAra karanA ki maiM bhedAtmaka tathA abhedAtmaka ratnatraya kA dhAraka hU~ mujhe kisI ne mAnIlahIM dI. ke - zasno Ayala kiyA aura na mujhe koI apane caitanya prANoM se pRthaka kara sakatA hai, aisI bhAvanA kA nAma uttama kSamA hai| jJAna, tapa, rUpa Adi ATha prakAra kA abhimAna na karanA, apane apamAna hone para bhI kheda khinna na honA tathA sanmAna hone para prasanna na honA mArdava dharma hai| ___ mana vacana zarIra ko kriyAoM (vicAra, vANI aura kAma) meM kuTilatA na Ane denA prArjava dharma hai| kisI bhI padArtha para lobha na karake apanA mana pavitra rakhanA zauca dharma hai| rAga dvaSa moha Adi ke kAraNa bhUTha na bolanA satya dharma hai| satya 10 prakAra hai-1 janapadasatya-bhinna bhinna dezoM meM bole jAnevAle zabdoMkA rUDhi artha mAnanA / jaise pakAye hue cAvaloM ko 'bhakta' kahanA / 2 sammatisatyaaneka manuSyoM kI sammati se mAnI gaI bAta sammati satya haiM, jaise kisI gRhastha ko mahAtmA khnaa| 3 sthApanA satya-anya padArtha meM anya ko mAna lenA jaise pASANa pratimA ko bhagavAna mAnanA / 4 binA kisI apekSA ke vyavahAra ke lie koI bhI nAma rakhanA nAma satya hai jaise indrasena Adi / 5 rUpa satya-kisI ke zarIra ke camar3e kA kAlA gorA Adi raMga dekhakara use gorA yA kAlA prAdi kahanA / 6 anya padArtha kI apekSA se anya padArtha ko lambA, bar3A choTA Adi kahanA pratItya satya hai / 7 kisI naya kI pradhAnatA se kisI bAta ko mAnanA vyavahAra satya hai jaise Aga jalAte samaya kahanA ki maiM roTI bnaataahuuN| 8 saMbhAvanA (ho sakane) rUpa vacana kahanA saMbhAvanA satya hai / jaise indra jambU dvIpa ko ulaTa sakatA hai / 6 AgamAnusAra atIndriya bAtoM ko satya mAnanA bhAva satya hai / jaise ubAle hue jala ko prAsuka maannaa| 10 upamA sanma kisI kI upamA se kisI bAta ko satya mAnanA / jaise gar3he meM roma bharane Adi kI upamA se palya sAgara Adi kA kAla pramANa / yaha 10 prakAra kA satya hai| .. mana vacana kAya kI zuddhi dvArA kisI bhI prANI ko kisI bhI prakAra c..ASTR Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 235 ) kA kaSTa nahIM denA saMyama dharma hai / saMyama dharma ko nirmala rakhane ke lie bhAvazuddhi zarIra zuddhi, vinaya zuddhi, IryApatha zuddhi, pratiSThApana zuddhi, zayana sana zuddhi vAk zuddhi tathA bhikSA zuddhi ye ATha prakAra kI zuddhiyAM haiM / anazanAdika bahiraGga tathA prAyazcitta zrAdi antaraGga tapoM kA AcaraNa karanA tapa dharma hai / kaH pUrayati duHpUramazAgataM cirAdaho / citraM yatkSaraNamAtreNa tyAgenaikena pUryate // 22 // artha -- kaThinAI se pUrNa hone vAle isa prAzA - rUpI gar3he ko saMsAra meM kauna pUrNa kara sakatA hai? koI nhiiN| kiMtu Azcarya kI bAta hai ki eka tyAga dharma ke dvArA hI vaha grAzA kA khaDDA kSaNa mAtra meM pUrNa ho jAtA hai / jisa taraha hajAroM nadiyoM ke jala se samudra kI tRpti nahIM hotI, asaMkhya vRkSoM kI lakar3I se jisa taraha agni tRpta nahIM hotI, isI prakAra saMsAra ke samasta padArthoM se bhI manuSya kI tRSNA zAnta nahIM hotii| aisA vicAra karake paramANu mAtra bhI para-padArtha apane pAsa na rakhakara unakA tyAga kara denA tyAga dharma hai / anya padArthoM kI bAta to dUra haiM, apanA zarIra tathA zarIra se utpanna huA putra pautra zrAdi parivAra bhI AtmA kA apanA nahIM hai, aisA vicAra karake kisI bhI padArtha meM mamatva bhAva na rakhanA zrAkiJcanya dharma hai / : karaNa cavihiMdikadakAriva zramodayaM caiva joge chagdharaNa metto bambhAbhaMgAhu prakkhasaMcAre // 8 // artha-strI, devI, mAdA pazu ( tiyaMcinI) tathA acetana strI ( mUrti citra Adi ) 4 prakAra kI striyoM se sArzana, rasanA, ghANa, netra, karNaM tathA mana ina 6 indriyoM dvArA, kRta, kArita, anumodanA tathA mana vacana kAya yogoM dvArA (yAnI 6 indriya x 3 yoga x 3 kRta kArita anumodanA = 54 bhaMgoM dvArA x 4 prakAra kI striyAM = 216) viSayavAsanA kA tyAga karake apane AtmA meM rata rahanA brahmacarya dharma hai / aSTAviMzati laguNAH ||40|| artha-muniyoM ke 28 mUlaguNa hote haiM / 5 mahAvrata, 5 samiti, 5 indriya vijaya 6 Avazyaka, sAta zeSa guNa - 1 snAna kA tyAga, 2 danta dhAvana kA Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 236 ) tyAga, 3 vastra tyAga, 4 pRthvI para sonA, 5 dina meM eka bAra bhojana, 6 khar3e hokara bhojana karanA aura 7 koza loMca; ye una mUlaguNoM ke nAma haiM / muni cAritra ke mUla kAraNa ye 28 prakAra ke bata hote haiN| 5 mahAnata sparzana, rasanA, ghANa, netra, karNa, mana bala, vacana bala kAyabala, pAyu aura zvAsocchvAsa ye sasArI jIva ke 10 prANa haiM inako mana vacana kAya, kRta kArita, anumodana, saMrambha, samArambha, prArambha tathA krodha mAna mAyA lobha, cAroM kaSAyoM ke 108 bhaMgoM (3 yoga x 3 kRtakArita anumodana x 3 saMrambha . samArambha prArambha x 4 krodha sAna mAyA lobha = 108) se ghAta na karanA ahiMsA mahAvata hai| visI kAma ko svayaM karanA kRta hai, anya kisI ke dvArA karAnA kArita hai, kisI ke kiye hue kArya kI sarAhanA (prazaMsA) karanA anumodanA hai| kisI kAryako karane kA vicAra karanA saMrambha hai, kArya karane kI sAdhanasAmagrI juTAnA samArambha hai tathA kArya karane kA prAraMbha karanA prArambha hai| inake bhaMga nimna prakAra se banane haiM [1] mana kRta saMrambha, [2] mana kRta samArambha, [3] mana kRta Arambha, [4] mana kArita saMrambha, [5] mana kArita samArambha, [6 [ manakArita prArambha, [7] mana anumodana saMrambha, [8] mana anumodana samArambha, [6] mana anumodana prArambha / ye bhaMga eka mana yoma ke haiN| isI prakAra bhaMga vacana ke haiM, 6 bhaMga kAya ke haiN| isa taraha tInoM yogoM ke 27 bhaMga hote haiN| ye 27 bhaMga krodha, mAna, mAyA lobha pratyeka kaSAya ke kAraNa humA karate haiM, ataH cAroM kaSAyoM ke prAzraya se samasta bhaMga 108 hote haiM / ye 108 bhaMga anantAnubandhI kaSAya ke haiM, isI prakAra apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kaSAya ke bhI 13-108 bhaMga hote haiM, ataH cAroM prakAra kI kaSAyoM ke prAzraya samasta 432 bhaMga hote haiM / isa prakAra hiMsA ke bheda prabhedoM ko samajhavAra samasta hiMsA kA tyAga karanA ahiMsA mahAvata hai| rAga dveSa ke kAraNa hone vAle asatya bhASaNa kA tyAga karanA satya mahAvata hai| jala miTTI Adi padArtha bhI binA diye grahaNa na karanA acaurya mahAlata hai| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 237 ) saMsAra ko samasta striyoM, deviyoM Adi se 216 prakAra ke aticAra sahita viSayavAsanA kA tyAga karanA brahmacarya mahAvrata hai| 216 aticAra pIche brahmacarya dharma ke svarUpa meM batalA cuke haiN| ___ daza prakAra kA bahiraMga aura 14 prakAra antaraGga parigraha tyAga kara aNubhAtra bhI para-padArtha grahaNa na karanA aparigraha mahAbata hai| jisa mArga para manuSya, hAthI, ghor3e, gAya, baila Adi pazu calate rahate hoM aise mArga para cAra hAtha Age ko bhUmi dekhakara calanA IryA samiti hai.| . __ kAma kathA, yuddha kathA, kaThora vAraNI Adi kA tyAga karake hitakAraka, parimita, priya tathA prAgama-anukkala vacana bolanA bhASA samiti hai| mana kRta, mana kArita, mana anumodita, vacana kRta, vacana kArita, bacana anumodita, kAya kRta, kAya kArita, kAya anumodita, ina nau koTiyoM se zuddha bhikSAcaryA se zuddha kulIna zrAvaka ke ghara, dAtA ko raMca mAtra bhI dukha na dete hue, rAga dveSa rahita hokara zuddha bhojana karanA eSaraNA samiti hai| jJAna ke upakaraNa zAstra, saMyama ke upakaraNa pIchI, zauca ke upakaraNa jala' rakhane ke kamaNDalu ko acchI taraha bhUmi pezakara (pratilekhana karake) rakhanA aura dekha bhAla kara unako uThAnA prAdAna nikSeparaNa samiti hai / jIva-jantu-rahita ekAnta sthAna meM nagara ke bAhara dUra pradeza meM jahAM dUsaroM ko bAdhA na ho, vahAM para malamUtra karanA pratiSThApana samiti hai| . . _sparzanendriya sambandhI iSTa aniSTa viSayoM meM rAga dveSa kA tyAga karanA 11 vAM mUla guNa hai| rasanendriya ke iSTa aniSTa viSayoM meM rAga dvaSa ko tyAga kara denA 12 vA mUla guNa hai| . nANendriya ke iSTa aniSTa viSayoM meM rAgadveSa ko tyAga denA 13 vAM mUla guNa hai| ___cakSu indriya ke iSTa aniSTa viSaya meM rAga dvaSa ko tyAga denA 14 vA mUla guNa hai| zronendriya viSaya-sambandhI iSTa aniSTa viSayoM meM rAga dveSa kA tyAga kara denA 15 vAM mUla guNa hai| sarva prANiyoM meM samatAbhAva rakhakara Atmacintana karanA samatA yA sAmAyika nAma kA 16 vAM mUla guNa hai| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastustakna, rUpastabana, guNastavanAdika se arahaMta paramezvara kI stuti karanA, yaha stavana nAmakA 17 yAM mUla guNa hai| devatA stuti karane meM apanI zakti kA na chipAte hue khar3e hokara yA baiThakara trikaraNa-zuddhipUrvakA donoM hAtha jor3akara jo kriyA karate haiM usa taraha karanA stavana hai / usa priyA kA nAma lekara kAyotsarga pUrvaka sAmAyika daMDaka kA uccAraNa kare, tIna bAra pAvarta aura eka zironati karake daMDaka ke anta meM kAyotsarga kara paMca gurucaraNa kamala kA smaraNa karake dvitIya daMDaka ke Adi aura aMta meM bhI isI prakAra kare / isa taraha bAraha Avarta aura cAra zironati hote haiN| isI taraha caityAlaya pradakSiNA meM bhI tIna-tIna Avarta eka eka zironati hokara cAroM dizA-sambandhI brAmha Avarta cAra zironati hote haiN| jina pratimAMka sAmane isa prakAra karane se doSa nahIM hai| buboga daMja hAjAdaM bArasA vadamevayaM / cadussira tisuddhi ca kiriya kaMmapaujjaye / nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhAva ye kama se puNya tathA pApAsrava ke kAraNa haiM / to bhI samyagdRSTi ke liye caitya caityAlaya, gurU ke niSidhikAdi saMsthAna kriyAkAMDa karane yogya hai, aisA kahA gayA hai / zaMkA-nAma sthApanA dravya kSetra kAla bhava bhAva ye puNyAsUtra tathA pApAsrava ke kAraNa haiN| jina maMdira, guru nipidhikA grAdi banavAne meM, jinendra-bimbanirmANa tathA pUjana Adi karane meM prArambha karanA par3atA hai, isa kAraNa ye kriyAeM karane yogya nahIM haiN| samAdhAna-jisa kArya meM thor3e se sAvadya (doSa) ke sAtha mahAna puNya lAbha ho vaha kArya karanA ucita hai / jaise kSIra sAgara meM do cAra bUda viSa kucha hAni nahIM karatA, usakA avaguNa svayaM naSTa ho jAtA hai isI prakAra maMdira pratimA banavAne, pUjana Adi karane meM jo thor3A sA prArambha hotA hai vaha maMdira meM asaMkhya jIvoM dvArA dharma sAdhana karane se vItarAga pratimA ke darzana pUjana se asaMkhya strI puruSoM dvArA bhAvazuddhi, vizAla puNya upArjana karane meM svayaM vilIna ho jAtA hai, puNya rUpa ho jAtA hai, ataH doSa nahIM hai, thor3I sI hAni kI apekSA mahAna lAbha hai| jisa taraha kalpavRkSa, cintAmaNi ratna, garuDa, mudrA Adi acetana jar3a padArtha manuSyoM ko mahAna sukha sampatti pradAna karate haiM, tathaiva jinamaMdira, bhimapratimA bhI acetana hokara darzana bhatti prAdi karanevAle ko vItarAgatA, bhAva zuddhi, zAnti prAdi prAtmanidhi (nimitta rUpa se) pradAna karate haiM, Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 236) ataH jina maMdira banavAnA, pratimA banavAnA, pUjana Adi kriyA meM hAnikAraka na hokara lAbhadAyaka hai, eka bAra kA banavAyA huaA maMdira tathA pratimA dorghakAla taka agaNita strI puruSoM ko prAdhyAtmika zuddhi, puNya karma-saMcaya karane meM sahAyaka huA karate haiM / ataH jina maMdira, jina caitya, guru niSidhikA, zAstra nirmANa, pUjana, prakSAla tIrtha yAtrA prAdi bahuta lAbhadAyaka haiN| ___ isa kAraNa svAdhInatA tathA prasannatA ke sAtha darzana, pUjana prAdi kriyA karanI cAhie, parAdhInatA se darzana pUjana prAdi dharma-kriyA nahIM karanI cAhiye tathA pUjana prakSAla bho svayaM karanA cAhie, anya manuSya ke dvArA na karAnA cAhie / evaM snAna karake zuddha vastra pahana karake maMdira meM bhAnA caahiye| jala se apane paira dhokara maMdira meM niHmahi ni rAhi kina nahIM huce gomA karanA caahie| tatpazcAt tIna pradakSiNA dekara bhagavAna ke sAmane khar3e hokara IyApathastuti bolanA cAhie / usake bAda kAyotsarga karake aAlocanA kre| tadanantara 'caitya-bhakti-kAyotsarma karomi' aisI pratijJA karake caitya bhakti pahanI caahie| caitya bhakti isa prakAra hai:-- mAnastaMbhAH sarAMsi pramilajalalasatkhAtikA pusspvaaddii| prAkAro nATyazAlA dvitayamupavanaM yedikAMta jaamaaH|| mAsaH kalpadra mAraNA suparivRtavanaM stUpahAbalI c| . prAkAraH sphATikotarnu suramunisabhAH pIThikAne svaabhH|| varSeSu varSAntaraparvateSu nadIzvare yAni ca maMbareSu / yAvaMti caityAyatanAni loke sarvAriga vaMde jinapugavAnAm / / avanitalagatAnAM kRtrimAkRtrimANAM, vanabhavanagatAnAM divyatraimAnikAnAM // iha manujakRtAnAM devarAjAcitAnAM, jinavara nilayAnAM bhAvatohaM smarAmi / / jaMbUdhAtakipuSkarAddha vasudhAkSetratraye ye bhavAH, caMdrAMbhojazikhaMDikaMThakanakaprAvRdhanAbhA jinAH samyagjJAnacaritralakSagadharA gdhASTakarmendhanAH, bhUtAnAgatavartamAnasamaye tebhyo jinebhyo namaH // Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 240) zrImanmerau kulAdrau rajatagirivare zAlmalI jNbuvRkss| . . kSAre catyavRkSe ratikararucake kuDale mAnuSAMke / . iSvAkAreJjanAdrau dadhimukhazikhare vyaMtare svargaloke / ... jyotirlokebhivaMde bhuvanamahitale yAni ,tyAlayAni // . devAsurendranaranAgasacitebhyaH, pApapraNAzakarabhavyamanoharebhyaH / ghaMTAdhvajAviparivAravibhUSitebhyaH nityaM namo jagatisarvajinAlayebhyaH // ... . icchAmi bhaMte ceibhatti kAusamgo ko tassAloceu', ahaloyatiriyaloyaur3ha loyammi kiTTimAkiTTimANi jANi jinaceiyANi tANi sabyAriNa tisuvi loyesu bhavaNavANavitarajoisiyakappavAsiyatti cauvihA devA saparivArA dimogA navega, dilega curoga, nilalegA vANa nikadeNa pahANeNa, NiccakAlaM acaMti pujjati vaMdati, raNamaMsaMti, grahamavi iha saMto tattha saMtAI, NiccakAlaM accemi pUjemi vaMdAmi, rAmasAmi, dukkhakkhayo, kammakkhano bohilAho sugaigamaraNaM samAhimaraNaM jiNaguNasampatti hou majjhaM 1 .. isa taraha laghu caityabhakti par3hane ke bAda khar3e hokara nau bAra NamokAra mantra par3hakara kAyotsarga kare / tatpazcAt bahuta Ananda prasannatA se bhagavAna ke mukha kA darzana karanA caahie| jisa taraha candramAke udaya hone para candrakAnta mariNa se jala nikalane lagatA hai, isI prakAra bhagavAna kA mukhacandra dekhate hI netroM se Ananda jala nikalanA caahie| usa prAnandAtru jala se bhIme hue netroM se anAdi bhavoM meM durlabha arhanta paramezvara kI mahimAmayI pratimA kA hAtha jor3akara mastaka jhukAte hue pulakita mukha se avalokana karanA cAhie, aSTAMga athavA paMcAga namaskAra karanA caahie| Adi anta meM daNDaka karake caitya-stavana (pratimA kI stuti) karate hue tIna pradakSiNA denI cAhie / phira baiThakara mAlocanA kre| tadantara 'paMca, rubhaktikAyosarga karomi' rUpa prArthanA karake khar3e hokara paMca parameSThI kI stuti karanI cAhie / stuti isa taraha hai zrImadamareMdramukuTapraghaTitamaNi kiraNavAridhArAbhiH / prakSAlitapayugalAnpraNamAmi jinezvarAnbhaktyA // 1 // praSTaguraNaH samupetAparaNaTaduSTASTakarmaripusamitIn / siddhAnsatatamanantAntAnnamaska romISTatuSTisaMsiddhyai // 2 // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 241 ) sAcAra tajaladhInpratIrya zuddhorucaraNaniratAnAm / prAcAryANAM padayugakamalAni dadhe zirasi meham // 3 // mithyAvAdimadopradhvAMtapradhvaMsivacanasaMdarbhAn / upadezakAna prapadya mama duritAripraNAzAya // 4 // samyagdarzanadIpaprakAzakAmeyabodhasaMbhUtAH / bhUricaritrapatAkAste sAdhugaNAstu mAM pAntu // 5 // jinasiddhasUridezakasAdhuvarAnamalaguNagarapopetAn / paMcanamaskAraparvastrisaMdhyamabhinaumi mokSalAbhAya / / 6 / / eSa paMcanamaskAraH sarvapApapraNAzanaH / maMgalAnAM ca sarveSAM prathama maMgalaM bhavet // 7 // arhatsiddhAcAryopAdhyAyAH sarvasAdhavaH / kurvantu magalA:sarve nirdhaarnnprmshriym|| sani jineMdracaMdrAn siddhAnAcAryapAThakAn sAdhUn / ratnatrayaM ca vaMdaM ratnatrayasiddhaye bhaktyA | pAMtu zrIpAdapadmAni paMcAnAM parameSThinAm / lAlitAni surAdhIzacUDAmaNimarIcibhiH / / 10 / / prAtihAjinAna siddhAn guNaH sUrAn svamAtRbhiH / pAThakAn vinayeH sAdhanayogAMgairaSTabhiH stuve // 11 // icchAmi, bhaMte paMcagurubhatti kAussaggo tassAloce aTThamahApApiherasaMjuttANaM arahaMtANaM aguNasaMpaNNANaM uDaloyamatthayammi paiTThiyAraNaM siddhANaM, apavayaraNamausaMjuttANaM pAyariyANa aAyArAdisudaNAgovadesayANa uvajjhAyANa, tirayaNaguNapAlagarayAraNa sabbasAhUnicca NiccakAlaM paMcemi, pUjemi, vaMdAmi, emasAmi, dukkhakkhano, kammakkhano, bohilAho, sugaigamaraNa samAhimaraNa, jiNaguNasaMpatti hou majjha / __ isa prakAra stuti karake punaH tIsa bAra baiThakara AlocanA karanA cAhie / isa taraha isa stavana kriyA ke 6 bheda haiM--(1) zrAtmAdhInatva ( parAdhIna hokara-anya kI preraNA se aisA na karate hue, apane utsAha bhakti se svAdhIna rUpa meM stavana karanA), (2) pradakSiNA ( jinendra bhagavAna kI pratimA kI parikramA karanA), (3) vAra aya ( tIna bAra stuti AlocanA karanA), Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 242 ) (4) nivAya ( tIna bAra baiThakara kriyA karanA ), 5 catuH zironati ( cAroM dizAoM meM ghUmakara sira jhukAkara namaskAra karanA ), (6) dvAdaza bhAvataM cAroM dizAoM meM tIna-tIna Avarta - hAtha jor3akara tIna bAra ghumAnA ) / deva stavana ke 32 tyAjya doSa- bhagavAna kI stuti karane meM nimna likhita 32 doSa ho sakate haiM unako dUra karake nirmala rUpa se stuti karanI caahie| doSoM ke nAma mana meM (1) vinAvizvAsa ke darzana karanA, (2) kaSTa ke sAtha darzana karanA, (3) ekadama bhItara ghusakara karanA, (4) dUsare ko DarAte hue karanA, ( 5 ) zarIra ko DulAte hue karanA, (6) mastaka ko UMcA uThAkara karanA, ( 7 ) kucha aura hI vicAra karanA, (8) machalI ke samAna caMcalatA pUrvaka darzana karanA, (6) krodha se yukta hokara karanA, (10) donoM hAthoM ko pramAda se jamIna meM Tekakara darzana karanA, (11) mujhe dekhakara aura loga bhI darzana kareMge, isa bhAva se karanA, ( 12 ) dhana ke abhimAna se karanA, (13) Rddhi gaurava ke mada se karanA, (14) chipakara arthAt apane sthAna meM baiThe-baiThe darzana karanA, (15) saMgha ke pratikUla hokara karanA, (16) manameM kucha zalya rakhakara karanA, (17) kAtane ke samAna arthAt duHkha ke samAna darzana karanA, (18) kisI dUsare ke sAtha bolate hue karanA, (16) dUsare ko kaSTa dete hue varanA, ( 20 ) skuTi tAnakara karanA, (21) lalATa kI rekhAoMoM ko tAnakara karanA, (22) apane aMgopAMga kI AvAja karate hue karanA ( 23 ) koI zrAcAryAdi ko prAte hue dekhakara karanA, (24) apane ko ve dekha na sakeM aise darzana karanA, (25) begAra sI kATate hue darzana karanA, (26) koI upakaraNa prApta hone ke bAda karanA, (27) upakaraNa prApta ho isa dRSTi se karanA ( 28 ) niyata samaya se pahale hI darzana kara lenA, (26) samaya bIta jAne ke bAda karanA, (30) mauna chor3akara darzana karanA, (31) dUsare kisI ko izArA karate hue karanA, (32) yadvA tadvA gAnA gAte hue darzana karanA / ina battIsa doSoM ko TAlakara darzana karanA cAhie / zrI kundakundAcArya svAmI kA mUlAcAra-zraraNAThidaM ca thaTTe va paviTThe paripIDidaM / volAiyama kusiyaM tahA kacchavariMgiyaM // 130 // artha- -- anAdara doSa pradara ke binA jo kriyA-karma kiyA jAtA hai vaha anAita nAmaka doSa hai / stabdha - vidyAdi garva se yukta hokara jo karma , .. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 243 ) karatA hai usako stabdha doSa utpanna hotA hai / praviSTa doSa - paMcaparameSThiyoM. ke prati nikaTa hokara kRtikarma karanA praviSTa doSa hai / paripIDita doSaapane donoM hAthoM se do gor3oM ko sparza karake kriyA karanA paripIDita doSa haiM / dolAyitadoSa- -bhUlA ke sammAna apane ko calA calAkara kriyAkarma karanA athavA stutiyogya arhatAdi parameSThiyoM kI stuti aura kiyA karma saMzaya-yukta hokara karanA dolAyita doSa hai / aMkuzita doSa- aMkuza ke samAna hAtha ke aMgUThe banAkara lalATa meM rakhanA zraMkuzita doSa hai / kanparaMgitadoSabaiThakara ke kachave ke samAna Age calanA kacchapariMgita doSa haiM / macchutva' moTThe vevi dUdhameva ya / bhayasA caiva bhayatta' iDDigAravagAravaM // 131 // artha- dosavAr3oM ke dvArA vaMdanA karanA prathavA macchake samAna kaTi bhAga se palaTakara vaMdanA karanA matsodvarta nAmaka doSa hai / mana se AcArya ke prati dveSa dhAraNa kara jo vandanA karatA hai usako mano duSTa kahate haiM / athavA saMkleza manase vaMdanA karanA mano dukha doSa ho hai / hAthoM ko Apasa meM baddha karanA athavA hAtha ko piMjar3e ke samAna kara dAyeM aura bAyeM stana ko pIr3A karake athavA donoM gor3oM ko baddha karake vaMdanA karanA vedikA - baddha doSa hai / maraNAdika sAta bhaya se Dara kara vaMdanA karanA bhaya doSa hai / jo guru Adi se bhaya dhAraNa kara vaMdanA karatA hai vaha vimya doSa hai / cAturvaNyasaMgha merA bhakta hogA aise abhiprAya se vaMdanA karanA RddhigArava doSa hai apanA mahAtmya AsanAdikoM ke dvArA pragaTa karake athavA rasa ke sukha ke lie vaMdanA karanA gaurava vaMdanA doSa hai teripadaM paDiripadaM cAvi paTTa tajjiyaM tathA / sadaddhaM ca holivaM cAvi sahA tivilidaku' cidaM / / 132 // artha - stenitidoSa - zrAcAryAdi ko mAlUma na par3e aise prakAra se vaMdanA karanA, dUsare na samajha sake~ aisI vaMdanA, koTharI ke andara rahakara vaMdanA karanA stanita doSa hai / pratiniti doSa- deva gurugrAdikoM ke sAtha pratikUlatA dhAraNa kara vaMdanA karanA, praduSTa doSa anyoM ke sAtha vaira, kalahAdika karake kSamA yAcanA na karate hue vaMdanAdika kriyA karanA tarjita doSa dUsaroMko bhaya utpanna karake yadi sAdhu vaMdana ho to tarjita doSa hotA hai | athavA prAcAryAMdikoM dvArA gulI yAdi se bhaya dikhAne para yadi sAdhu vaMdanA karegA to tarjita doSa hotA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 244) hai / arthAt yadi tuma niyamAdika kriyA nahIM karoge to hama tumako saMgha se alaga kareMge aise krodha se DATe jAne para baMdanA karanA bhI tajita doSa hai| zabda doSazabda bolakara mauna chor3akara jo vaMdanAdika hai vaha zabda doSa hai| athavA, zabda, ke sthAna meM, saTeM, aisA bhI pATha hai arthAt zAThyase, mAyAcArI se kapaTa se vaMdanA Adika karanA hilita doSa hai / prAcArya vacana ke dvArA paravaza ho kara vaMdanAdika karanA privilita doSa hai / kamara, hRdaya aura kaMTha mor3akara vaMdanA karanA athavA lalATa meM trivalI karake vaMdanA karanA kucita doSa hai| sakucita kiye hAthoM se mastaka ko sparza karake vaMdanA karanA athavA do gor3oM ke bIca meM mastaka rakhakara saMkucita hokara jo vaMdanA kI jAtI hai vaha kucita doSa hai / isa prakAra pratIta doSoM kA parihAra kara nidA aura gahIM se yukta hokara trikaraNa zuddhi se karane vAlA prasikramaNa 16 vAM mUla guNa hai / atikramaNa ke bheda devasika, rAtrika, gocarika, pAkSika, cAturmAsika, saMvatsarika, yugAMtara pratikrama, IryApathika, kezalocAticAra, saMstArAticAra, paMcAticAra, sarvAcAra, sarvAticAra aura uttamArtha aise pratikramaNa ke aneka bheda haiN| anAgata doSoM kA parihAra karane ke liye kI jAne vAlI pratyAkhyAna kriyA 20 ko mUla guNa hai| zubha pariNAma se prastAdi parameSThiyoM kA smaraNa karanA kAyotsarga nAmaka 21 vAM mUla guNa hai / arthAt aMguSThoM meM bAraha aMgula aMtara tathA er3iyoM meM cAra aMgula kA aMtara karake khar3A honA tathA apanI gardana ko UMcA na kara samAna vRtti se, rajju ke AkAra apanI donoM bAhuoM ko laTakAkara khar3e honA cAhiye / agara isa Asana se khar3e hone kI zakti na ho to palyaMkAsana meM apanI bAI jaMghA ra dAhinI jaMghA ko rakhakara aura jAnukar3e para vAma hAtha ke Upara dAhinA hAtha rakhakara dhyAna karanA cAhiye arthAt paMca guru ke guNa smaraNa pUrvaka jApa karanA cAhiye / jaise ki karaNaMgaLa kusidire mn-| mire nosaloLa locanaMgaLuLa LareluguLdo pire vsnNdsndoloN| dire mada daradaMtAcAla yadaMtire tana / / isa taraha paMcaguru ko smaraNa pUrvaka jApa karanA cAhiye aura eka jApa ni:zvAsa pUrvaka mana meM karanA cAhiye . Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba Age kahe jAne vAlI kriyAnoM ke ucchvAsa kAla ke niyama ko batalAte haiM-hisA vrata meM agara koI aticAra laga jAya to eka sau ATha jApa karanA caahiye| devasika meM 108, rAtrika meM usakA prAdhA 54 karanA cAhiye aura pAkSika meM 300 sau, cAturmAsika meM 400 so, savatsarika meM 500 sau, gaucapika meM lAte samaya tathA grAma se grAmAMtara ko jAte samaya yA arahaMta ke darzana karate samaya tathA kisI muni kI niSidhikA kA darzana karate samaya, evaM uccAra prazna karate samaya paccIsa zvAsocchavAsa mAtra kAyotsarga karanA, grantha prArambha meM tathA usakI parisamApti meM, svAdhyAya karate samaya tathA niSThApana meM, devatA smaraNa meM jahAM jahAM isa prakAra kriyA ho vahAM sattAIsa ucchvAsa japa mana hI mana meM karanA cAhiye / tathA isI taraha zItoSNa daMza-mazakAdi parISahoM ko sahana karate hue trikaraNa zuddhi se jina-pratimA ke samAna kAyotsarga meM rahakara jo anuSThAna kahA huyA hai usake pramANa ke aMta meM halana calana na karate hae ekAgratA se niraMjana nityAnaMda svarUpa ke samAna dharmazukla kA dhyAna smaraNa karanA cAhiye / kAyotsarga ke 32 doSa 1-kisI dIvAla ke sahAre khar3e honA kuDyAzrita nAmaka doSa hai / 2 vAya ke dvArA hilatI huI latA ke samAna zarIra ko hilAte rahanA latAvakra nAmaka doSa hai / 3 kisI khambhe ke sahAre khar3e honA athavA khambhe ke samAna khar3e honA staMbhAvaSTaMbha nAmaka doSa hai / 4 zarIra ke avayavoM ko saMkoca kara khar3e honA kucita nAmaka doSa hai| 5 apanI chAtI ko Age nikAlakara isa prakAra khar3e honA jisase chAtI dikhAI de, vaha stanekSA doSa hai| 6 kauve ke samAna idhara udhara dekhate rahanA kAka nAmaka doSa hai / 7 zira ko hilAte jAnA zIrSakaMpita nAmaka doSa hai| 8 jisa baila para juvA rakkhA jAtA hai vaha jisa prakAra apanI gardana ko Age ko lambI kara detA hai usI prakAra jo gardana ko Age kI ora lambA karake khar3A ho jAtA hai vaha yugakaMdhara nAmaka doSa hai / 6 kAyotsarga meM bhakuTiyoM kA calAte jAnA bhUkSepa nAmaka doSa hai| 10 mastaka ko Upara uThAkara kAyotsarga karanA uttarita nAmaka doSa hai / 11 kAyotsarga meM unmatta ke samAna zarIra ko ghumAte rahanA unmatta nAmaka doSa hai / 12 pizAca ke samAna kAMpate rahanA pizAca nAmaka doSa hai / 13 pUrva dizA kI ora dekhnaa| 14 agni dizA kI ora dekhanA / 15 dakSiNa dizA kI ora dekhnaa| 16 naiRtya dizA kI ora dekhanA / 17 pazcima dizA kI Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 256 ) bhora dekhanA / 18 vAyavya dizA kI ora dekhanA / 16 uttara dizA kI ora dekhanA / 20 IzAna dizA kI ora dekhanA / isa prakAra grAThoM dizAoM kI yo dekhanA ATha doSa kahe jAte haiM / 21 gardana ko nIcA karake khar3e honA grIvAmana nAmaka doSa hai / 22 guMge manuSya ke samAna mukha aura nAsikA ko vikAroM se izArA karatA mUka-saMjJA nAmaka doSa hai / 23 uMgaliyoM ke dvArA ginanA aMgulo bAlana nAmaka doSa hai / 24 / thUkanA niSThIva nAmaka doSa hai / 25 lagAma lagAye huye ghor3e ke samAna dAMtoM ko ghisanA zira ko hilAnA Adi ko khalinita doSa kahate haiM / 26 bhIlinI ke samAna hAthoM se guda sthAnoM ko Dhakakara khar3e honA, zavarI gudayUhana nAmaka doSa hai / 27 kaitha ke samAna muTTiyoM ko bA~dhakara khar3e honA kaMpita muSThi nAmaka doSa hai / 28 gardana ko UMcI karake khar3A honA nIvonmatta nAmaka doSa hai / 26 apane pairo kI sAMkala se baMdhe hue ke samAna karake khar3e honA zrRMkhalita nAmaka doSa hai / 30 mastaka ko rassI tathA mAlA Adi ke sahAre rakhakara khar3A honA mAlikoDhana nAmaka doSa | 31 idhara udhara se zarIra kA sparza karanA svAMga sparza nAmaka doSa hai / 32 ghor3e ke samAna eka paira ko UMcA karake khar3e honA ghoTakAnacI nAmaka doSa hai / isa prakAra kAyotsarga ke battIsa doSa haiM / tathA inake sivAya aura bhI doSa haiM unako chor3akara kAyotsarga karanA caahiye| yaha ikkIsavA~ mUla guraNa hai / vastra valkala patrAdi se nirgranthapane apanI nagnatA] ko nahIM chipAtA vastratyAga teIsavAM mUlaguNa hai / prANI tathA indriya saMyama ke nimitta snAna na karanA 24 vAM mUlaguNa hai / samAna bhUmi, zilA, lakar3I kA pATA, ghAsa kI caTAI ityAdi para dhanuSa ke zrAkAra sonA 25 va mUlaguraga hai / apanI uMgalI ke dvArA dAMtoM ko na ghisanA 26 vAM mUlaguNa hai / khar3e hokara bhojana karanA 27 vAM mUla guNa hai / dina meM eka bAra bhojana karanA ekamukta nAmaka 28 vAM mUlaguNa hai / aba Age pAMca mahAvratoM ko sthira karane ke liye unakI pAMca bhAvanAoM ko batalAte haiM artha- vAggupti 1, manogupti 2, IrSyA samiti 3, AdAnanikSepaNa samiti 4, zrAlokita pAna bhojana ye pAMca pAMca ahiMsA vrata kI bhAvanAyeM haiM / 1 kova ko tyAganA, 2 lobha ko tyAganA, 3 hAsya ko tyAganA, 4 bhaya Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 247 ) bhASaNa ye satya vrata ko pAMca bhAvanAyeM haiM / logoM ke chor3a kara gaye hue sthAnoM meM rahanA, bAdhA par3e aise sthAnoM meM na rahanA, bhikSAzuddhi, cala rahanA ye acauryavrata kI pAMca ko tyAganA 5 anuvIci zUnyAgAra meM rahanA, dUsare dUsare ke mAne jAne meM saddharma meM ruci rakhanA arthAt hamezA bhAvanAyeM haiM / zaba prahAra meM Ane vAle 46 doSoM ko batalAte haiM : udgama doSa 16 solaha, utpAda doSa 16 solaha, aivaraNA doSa daza, saMyojana doSa cAra / pahale udgama doSoM ko kahate haiM : -- udidaSTa, adhyavadhi, pUrti, mizra, sthApita, bali, prAbhRta, prAviSkRta, krIta, prAmRSya, parivRta, grahita, udbhinna, mAlikA rohaNa, zrAcchedya aura niHsRta, isa prakAra ye solaha udgama doSa kahalAte haiM / aba anukrama se isakA varNana karate haiM-- chaH kAyika jIvoM ko ghAta kara sAdhu ke nimitta taiyAra kiye huye zrAhAra ko lenA, prAka meM aprAsuka mile huye zrAhAra ko lenA, kisI pAkhaMDI ke nimitta taiyAra kiyA huA prahAra, apane ghara ke bartana meM banAye huye AhAra ko dUsare baratana meM nikAla kara arthAt alaga nikAla kara apane ghara meM yA dUsare ke ghara rakkhe huye AhAra ko lenA, kisI bali ke nimitta taiyAra kiye huye AhAra ko lenA, samaya ko atikrama karake lAye huye grAhAra ko lenA, aMdhere meM taiyAra kiye huye AhAra ko lenA, bali ke nimitta taiyAra kiye huye AhAra meM se nikAla kara alaga rakkhe hue AhAra ko lenA, ati pakva kiye huye AhAra ko lenA, ThaMDe AhAra meM garama AhAra ko milAkara lenA, pahale se hI kisI Upara ke sthAnoM meM alaga nikAla kara rakkhe huye AhAra ko utAra kara lenA, koI dAtA apane ghara se AhAra lAkara kisI dUsare dAtA ke ghara meM rakhakara kahe ki tumhAre gharameM yadi koI sAdhu A jAe~ to AhAra ko denA kyoMki mujhe phurasata nahIM hai isa taraha kahakara rakkhe hue bAhAra ko lenA, kisI baratana meM bahuta dinoM se banda kara khakhe hue baratana ko dAtA ke dvArA tor3akara AhAra ko lenA, apane ghamaMDa se dUsare ke Upara dabAva DAlakara taiyAra kiye gaye anna ko lenA, dAna mada ke dvArA taiyAra kiye gaye anna ko lenA, pradhAna dAtAoM ke dvArA taiyAra kiyA huA mahAra lenA, adhika muniyoM ko prAtA dekha bhojana bar3hAne ke liye dAtA dvArA zrapasva padArtha milAye hue zrAhAra ko lenA, ye solaha udgama doSa haiM / Age utpAda doSa ko kahate haiM- dAtA ke Age dAna grahaNa karane se pUrva Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 248 ) usakI "tU dAniyoM meM prasara hai aura terI jagat meM sarvatra kIrti phaila gaI hai," aisA kahanA pUrvasaMstuti doSa hai / aura jo dAtA AhAra denA bhUla gayA ho usako "tU pUrva kAla meM mahAna dAnapati thA, aba dAna denA kyoM bhUla gayA hai, aisA usako sambodhana karanA yaha bhI pUrva saMstuti doSa hai / kIrti kA varNana karanA aura smaraNa karanA yaha saba pUrva saMstuti doSa hai / pazcAtsaMstuti doSa zrAhArAdika grahaNa karake jo muni dAtA kI "tU vikhyAta dAna - pati hai, terA yaza sarvatra prasiddha huA hai" aisI stuti karatA hai usako pazcAt - saMstuti doSa kahate haiM / kisI gAMva ke dAtA ko khabara dekara usake yahAM zrAhAra karanA, nimantraNa doSa hai / jyotiSa graha prAdi ko batalAkara AhAra lenA, apane Apa hI apanI kIti khyAti ityAdika kahavAra prahAra lenA, dAtA ke mana meM dAna dene kI bhAvanA utpanna kara ke AhAra lenA; lAbha dikhAkara AhAra lenA, mAna karake prahAra karanA, mAyA se prahAra karanA, lobha karake lenA, AhAra ke pahale dAtA kI prazaMsA karake bAda meM usake ghara meM AhAra lenA, bhojana karane ke bAda dAtA kI stuti karake use apane caza kara lenA, vidyA yantra-mantrAdika ko dekara apane vaza kara lenA, kevala yantra se apane vaza kara lenA, vaidyaka arthAt davAI ityAdika dAtA ko batalA - kara AhAra karanA ityAdi utpAda doSa haiM / zaMkita doSa: zrAhAra pAnAdika lene vAle AhAra meM zaMkA karake prahAra lenA zaMkita doSa hai / prAka pAnI se baratanAdika ko dhokara usameM anna parosa kara sAdhu ko denA, azana bhAta, roTI zrAdika, dahI, dUdha Adika, khAdya-laDDU zrAdika, svAdya- elA, lavaMga, kasturI kaMkolAdika, "ye padArtha mere lie bhakSya haiM prabhavA abhakSya haiM" aisA mana meM saMzaya utpanna hone para yadi sAdhu AhAra kareMge to unako zaMkita prAhAra nAmaka doSa hotA hai athavA Agama meM ye padArtha bhakSya haiM yA abhakSya haiM, aisA saMzaya yukta hokara jo sAdhu AhAra karatA hai usako zaMkita doSa hotA hai / prakSipta doSa:- ghI, tela Adi, snigdha padArtha se lipta hAtha se athavA snigdha telAdika se lipta kalachI athavA pAtra se muniyoM ko zrAhAra denA prakSipta doSoM se dUSita hotA hai / isa doSa kA muni sadA tyAga kreN| aise AhAra meM sUkSma sammUrcchana jIva utpanna hote haiM / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24 ) nikSipta doSa kA svarUpaH - sacitta pRthvI, sacitta pAnI, sacitta agni, sacitta vanaspati, boja aura trasa jIva dvIndriya trIndriya, caturidriya jIvoM para rakkhA huA pAhAra muniyoM ko grahaNa yogya nahIM hai| sacittapuzvyAdika ke chaH bheda haiN| aMkura zakti yogya geMhU Adi dhAnya ko bIja kahate haiM / harita--amlAna avasthA ke tRraNa, parNa Adi ko harita kahate haiM / inake Upara sthApana kiyA huaA aAhAra nikSipta doSa sahita hotA hai / athavA aprAsuka pRStryAdika kAryoM para rakkhA humA AhAra muniyoM ko ayogya hai / pihita doSa:--jo AhArAdika vastu sacitta se DhakI huI hai athavA acitta bhojana kisI vajanadAra padArtha se DhakA huA hai usake Upara kA AvaraNa haTAkara muniyoM ko denA pihita doSa hai| dhAyaka doSa: jo bAlaka ko prAbhUSaNAdi se sajAtI haiM, usako dUdha pilAtI haiM aura dhAya kA kAma karatI haiM de pAhAra dAna meM prayogya haiM, jo madyapAna meM lampaTa hai, jo roga se grasta hai, jo mRtaka ko smazAna sala AyA hai aura jisako mRtaka kA sUtaka hai, jo naMpusaka hai, jo pizAcagrasta hai, athavA vAtAdika roga se pIr3ita hai, jo vastrahIna hai athavA jisake eka hI vastra hai, jo mala visarjana karake AyA hai tathA jo mUtra karake AyA hai, jo mUchita hai, jisako vAMti huI hai, jisake zarIra se ravata baha rahA hai, jo prAjikA hai,athavA jo lAla raMga ke vastra dhAraNa karane vAlI rakta-pATikA zrAdi anya dhArmika saMnyAsikA hai, jo aMga mardanaka-snAna karatI hai, aisI strI aura puruSa pAhAra dene yogya nahIM haiM / ati vRddhA ho, pAna tamAkU khAI ho, krodha se prAI ho, aMgahIna ho, yA bhIta kA sahArA lekara baiThI ho, unmattA ho, jhADU dete-dete AI ho, "yaha agni hai" aimA apane mukha se kahatI huI pA rahI ho, dIvAla lIpatI ho, hai brAhmaNa, kSatriya vaizya jAti ke alAvA anya kisI ke hAtha kA bhojana doSI samajhakara AhAra tyAga kara denA caahie| aAge sAdhuoM ke bhojanoM ke antarAya ko kahate haiMmaunatyAge zirastAr3e mArge hi patite svayam / mAMsAmedhyAsthiraktAvisaMspRSTe zavadarzane // 4 // Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 250 ) grAmadAhe mahAyuddha zunA daSTelvidaM payi / sacittode kare kSipte zaMkAyA mlmuutryoH||46|| zorigatamAsadharmAsthiromaviTpUyasUtrake / dalanaM kuTTanaM chidiyopprdhvNsdrshne // 50 // motI spRSTe ca nagnastrI-darzane mRtajaMtuke / aspRzyasya dhvanau mRtyuvAdya duSTaviroghane // 51 // pharkazAnandaduzzabde zunakasya dhvanau zrute hastamukta vrate bhagne bhAjane patite'thavA / / 52 // pAdayozca gate madhye mArjAramUSikAdike / prasthyAdimala-mizrAnne sacittavastubhojane // 53 // prAtaronAviduyAne kAmaceSTodbhabejapa ca / upaviSTe padaglAnAt patane svasya mUrcchayA / / 54 // hastAncyute tathA grAse'vatinA sparzane sati / ayaM mAMso'sti saMkalpe'ntarAyazca muneH pare / / 5 / / artha-sira tADana karanA, mauna kA tyAga kara denA, mArga meM gira par3anA, mAMsa haDDI raktAdi apavitra vastuoM kA sparza honA, murde ko dekhanA, nagara va grAma meM agmi lagane kA hAla sunanA, bhayaMkara yuddha kI bAtacIta sunanA, mArga meM kuttoM kA kalaha honA yA unake dvArA kATanA, bhojana ke samaya apane hAtha meM aprAsuka pAnI par3anA, AhAra ke samaya meM malamUtra kI zaMkA honA, rakta mAMsa, carma, haDDI keza, viSTA khUna tathA mUtra Adi apavitra padArthoM kA sparza honA, jisa ghara meM AhAra ho usameM cakkI calanA, dhAna kUTanA, ulTI ho jAnA yA dUsaroM kI ulTI dekhanA, billI kA sparza honA. koI jIva mara jAnA, cAMDAla Adi ke zabdoM ko sunanA, nagna strI kA dIkha jAnA, mRtaka vAdya sunanA, kisI dukhiyA ke karaNa krandana yA karkaza zabda sunanA, lar3ate hue kutte ke zabdoM ko sunanA, bhojana karate samaya bandhI huI a~julI chUTa jAnA, brata bhaMga honA, hAtha se nIce pAtroM kA giranA, donoM pairoM ke bIca se cUhe-billI kA nikala jAnA, bhojana meM haDDI yA kacarA Adi mala mizrita honA, binA pakA hI bhojana karanA, yara sacitta padArthoM meM acitta padArtha milanA, manameM Arta, raudra ityAdi duni kA prA jAnA, mana meM kAma vAsanA utpanna honA, azakta hokara noce baiTha jAnA, yA mUchita hokara gira par3anA, hAtha se grAsa gira jAnA, avatI Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 251 ) kA sparza honA tathA 'yaha mAMsa hai' aisA saMkalpa ho jAnA; AhAra ke ye 32 antarAya haiM / inameM se yadi koI eka bhI antarAya A jAya to muniyoM ko AhAra nahIM grahaNa karanA cAhie | isake viSaya meM aura bhI kahA hai ki:viNmUtrAjitaraktamAMsamaMdirAvUyAsthivAnlokSakhA daspRzyAntyajabhASaraNa va ratAt svagrAmA kSaraNAt // pratyAkhyAnanisevanAt parihared bhavyo vrato bhojana'pyAhAraM mRtajantukezakalitaM jainAgamoktakramam // kAgAmajjAddIrohAruhiraMcasupAdaM ca / dipaka caiva // bahU heThA parisaMgha brahmacarya kI bhAvanA - ( 1 ) striyAM ke rAga utpanna - kAraka kathAnoM ke kahane sunane kA tyAga, striyoM ke aMgopAMgoM ke dekhane kA tyAga karanA, pahale bhoge hue indriyajanya sukhoM kA smaraNa na karanA, zarIra kA saMskAra na karanA indriya mada-varddhaka khAdya va peya padArthoM kI aruci rakhanA; ye pAMca niyama brahmacarya vrata ke haiM / guptitrayam // 42 // artha-mana gupti, vacana gupti, tathA kAyagupti, ye tIna prakAra kI guptiyAM hai / kAlussa mohasA rAgaM bosAdizrasahabhAvassa / parihAro mAgutI vavahArayAdu jiraNa bhariyaM // 10 // rAja cora bhaMDakahAdivayAsa pAvahe ussa parihAro vacaguttI praliyANi etti vayaravA // 11 // chedana baMdhana mAraraNa tahapasArasgAbIya / kAyakiriyAriyaTTI riehiThThA kAyaguptoti // 12 // rAgAviriNayata yA manassa jAragAhi taM manoguti / pratiyAripayata vA maunaM vA hodi vacagutI // 13 // referry kAmro saggo sarIraMge gutti / hiMsAdiriMgata vA sarIraguttI haveditto // 14 // praSTa pravacanamAtRkA // 43 // Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 252 ) artha-5 samiti tathA 3 gupti ye 8 pravacanamAtRkA haiM / - catustriMzaduttaraguNAH // 44 // artha-22 parISaha aura 12 prakAra ke tapa ye kula 34 uttara guNa kahalAte haiN| dvAviMzat pariSahAH // 45 // artha-mokSa mArga ke sAdhana meM Ane vAle kaSTa vighna bAdhA pariSaha haiN| ve 22 haiN| unake nAma ye haiM-(1) kSudhA, (2) pipAsA, (3) zIta, (4) uSNa, (5) daMzamazaka, (6) nagnatA, (7) arati, (8) strI, (9) niSadyA, (10) paryA, (11) zayyA, (12) prAkroSa, (13) badha, (14) yAcanA, (15) alAbha, (16) roga, (17) taNasparza, (18) mala, (19) satkAra puraskAra, (20) prajJA, (21) ajJAna aura [22) adarzana / ye 22 pariSaha pUrvopAjita karmoM ke udaya se hote haiM / kisa karma ke udaya se kauna sI pariSaha hotI hai, isakA varNana karate haiN| jJAnAvaraNa karma ke udaya se prajJA aura ajJAna pariSaha hotI haiN| darzana mohanIya karma ke udaya se pradarzana pariSaha tathA antarAya karma ke udaya alAbha pariSaha hotI hai| __ cAritra mohanIya ke udaya se nagna, arati, strI, niSadyA, pAkoza, yAcanA, satkAra puraskAra ye sAta pariSaha hotI haiM / vedanIya karma ke udaya se kSudhA, pipAsA, zIta, uraNa, dazamacchara, caryA, zayyA, vadha, roga tathA taNasparza, * aura mala ye 11 pariSaha hAtI haiN| prazna-eka sAtha eka jIva ke adhika se adhika kitanI pariSaha ho sakatI haiM ? uttara-zIta uSNa ina donoM meM se eka hogI, niSadyA, caryA aura zayyA ina tIna pariSahoM meM se eka pariSaha hotI hai, zeSa do nahIM hotI isa taraha tIna pariSahoM ke sivAya zeSa 16 pariSaha eka sAtha eka kAlameM ho sakatI haiN| sAtaveM guNasthAna taka sabhI pariSaha hotI haiN| apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAna meM tathA saveda anivRtti karaNa guNasthAna meM pradarzana pariSaha kama ho jAne ke kAraNa 21 pariSaha hotI haiM / tadanantara 3 vedoM ke naSTa ho jAne para anivRttikaraNa ke nirveda bhAga meM strI pariSaha na rahane ke kAraNa tathA parati pariSaha na hone se 16 pariSaha hotI haiN| tatpazcAt mAna kaSAya ke prabhAva ho jAne para nagnatA, niSadyA, pAkoza, yAcanA, satkAra puraskAra ina pAMcoM pariSahoM Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2933) ke kama ho jAne para zeSa anivRttikaraNa guNasthAna meM tathA sUkSma-sAMparAya, upazAntakaSAya, kSINakaSAya ina guNa sthAnoM meM 14 parISaha hotI haiN| jJAnAvara aura antarAya karma ke naSTa ho jAne ke kAraNa 13veM guraNa sthAna meM prajJA, ajJAna tathA alAbha parISaha nahIM hotI ataH zeSa 11 parISa ha hotI haiN| vedanIya karma kI sattA ke kAraNa 13veM gaNa sthAnavartI prarahanta bhagavAna ko 11 parISaha kahI jAtI hai, kintu vAstava meM ye parISaha ananta balI, tathA ananta sukha sampanna arahanta bhagavAna ko raMca mAtra bhI kaSTa nahIM de sakatI / jisa prakAra auSadhi dvArA zuddha kiyA hayA zaMkhiyA grAdi viSa bhI mAraNa zakti se rahita hokara khAne para kucha maniSTa nahIM karatA isI prakAra mohanIya karma ke na rahane se vedanIya karma bhI apanA aniSTa phala dene yogya nahIM rahatA tathA vRkSa kI jar3a kATa jAne ke pazcAt usameM phala, phUla patte Adi nahIM pAte, balki vaha sUkha kara nIrasa ho jAtA hai isI prakAra mohanIya karma ke samUla naSTa ho jAne para vedanIya karma bhI zakti rahita nIrasa ho jAtA hai| vaha mohanIya karma kI sahAyatA na milane ke kAraNa apanA kucha bhI phala nahIM de pAtA tathA jisa prakAra prAtmadhyAna nimagna yogiyoM ko zukla dhyAna ke samaya veda karmoM kI sasA rahane para bhI tathA lobha kaSAya aura rati ke rahate hue bhI maithuna saMjJA aura parigraha saMjJA nahIM hotI, isI prakAra arahanta bhagavAna ko anantAtma sukha meM nimagna hone ke kAraNa vedanIya karma kI parISaha duHkhadAyI nahIM bana paatii| vedanIya praghAtI karma hai| isalie yaha ghAtI karma kI sahAyatA ke binA apanA phala nahIM de sktaa| bedanIya karma kA sahAyaka mohanIya karma hai / vaha 13 veM guNa sthAna meM samUla naSTa ho jAtA hai / ataH vedanIya karma asahAya ho jAne se parahanta bhagavAna ko vaha duHkha pradAna nahIM kara sktaa| isa kAraNa vAstava meM 132 guNa sthAna meM koI bhI parISaha nahIM hotii| naraka gati aura tiryaca gati meM sabhI parISaha hotI haiM / manuSya gati meM bhinna-bhinna guNa sthAnoM meM yathAyogya parISaha hotI hai / deva gati meM bhUkha, pyAsa, nagnatA, strI, niSadyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, satkAra puraskAra, prajJA, azAna, pradarzana ye 14 parISaha hotI haiM / indriyamArgaNA aura kaSAya mArgaNA meM sabhI parISaha hotI haiM / bAraha tapaHdvAdazavidhatapaH // 46 // artha-tapa 12 prakAra ke hote haiM / bheda abheda rUpa prakaTa hone meM yA karma Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (254.) kSaya ke mArga meM virodha na ho isa abhiprAya se icchAoM ko, rokanA [ icchA nidhistapaH ] tapa' kahalAtA hai| vaha tapa trAnazana, avamodarya, vRttiparisaMkhyAna rasa parityAga, vivakta zayanAsana tathA kAyakleza ye 6 bAhya tapa haiM aura prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRttya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna ye 6 prakAra ke antaraMga tapa haiM / isa prakAra donoM milakara 12 prakAra ke taga haiN| mantra sAdhanAdi kisI laukika svArtha siddhi kA abhiprAya na rakhakara , tathA indriya saMyama kI yAni kI icchA na rakhakara dhyAna svAdhyAya evaM prAtma zuddhi ke abhiprAya se pacendriyoM ke viSayoM kA tathA kaSAyoM ke tyAga ke sAtha jo cAra prakAra ke AhAra kA tyAga kiyA jAtA hai usako anazana tapa kahate haiN| isake niyata kAla aura aniyata kAla ye do bheda hote haiM / niyatakAla-ekAntara virAtri, mahArAtri aSTopadAsa, pakSopavAsa, * mAsopavAsa, cAturmAsopavAsa, paraNamAyopanA saMbalopArA itpAsi kAla paryAdA ko lie hue upavAsa karanA niyata kAlopavAsa hai / aniyata kAla-samAdhimaraNa karane ke samaya Ayu-paryanta jo upavAsa kiyA jAtA hai vaha aniyata kAla hai| avamodayaM-dhyAnAdhyayana meM kiso prakAra ko vAdhA na ho, isa abhiprAya se bhUkha se kucha kama AhAra lenA avamodarya tapa hai| vrataparisaMkhyAna-isa prakAra kI vastu caryA ke samaya mile, amuka vyakti amuka vastu lekara khar3A ho, yA amuka ghara prAdi kI ghaTapaTI Akhar3I lekara caryA ke lie nikalanA vratapirasaMkhyAna kahalAtA hai / ghI, dUdha, dahI Adi rasoM meM se kisI eka yA sabakA tyAga karatA rasaparityAga nata kahalAtA hai| padamAsana, palyaGkAsana, bajAsana' makaramukhAsana Adi prAsanoM se baiThanA yA eka pArzva daNDAsana mRtazayyAsanAdi AsanoM se athavA zuddhAtma dhyAnAdhyayana meM kisI prakAra kA koI vighna na ho aise strI purupa parantu Adi se rahita ekAnta sthAna meM dhyAna karane ke lie baiTha jAnA, viviktazayyAsana kahalAtA hai / nirupAdhi nijAtmabhAvanA pUrvaka kaMkar3olI patharIlI jamIna meM zarIra ke moha ko chor3akara kaThina tapa karanA kAyakleza tapa hai| phAyakleza tapa karane ke kAraNa: zubha dhyAnAbhyAsa ke lie, duHkha nAza ke lie, viSaya sukha kI nivRtti ke lie tathA paramAgama ko prabhAvanA ke lie jo dhyAna kiyA jAtA hai usase Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { 255 } sabhI du:kha dvandva miTakara citta zuddha ho jAtA hai / yataH yaha kAyakleza lapa prayatna ke sAtha karanA cAhie 1 pramAdavaza choTe-moTe doSa ho jAne se deza kAla tathA zakti saMhanana Adi ke anusAra saMyama pUrvaka upavAsa Adi karanA prAyazcitta tapa kahalAtA hai / samyaktvAdi uttama guNoM se suzobhita guNI puruSoM kA vinaya karanA tathA unake zarIrastha pIr3A ko dUra karane ke lie auSadhiprAdi upacAroM se svayaM sevA, karanA yA dUsaroM se karAnA vaiyAvRtya kahalAtA hai / dravya kSetra kAla bhAva kI zuddhi pUrvaka zAstra kA svAdhyAya karanA tathA svAdhyAya karAnevAle zrutagurunoM kI bhakti bhAva se pUjA tathA zrAdara satkAra karanA svAdhyAya nAmaka tapa kahalAtA hai / karma bandhana ke kAraNabhUta sabhI doSoM ko tyAga denA vyutsarga tapa kahalAtA hai / bAhya rAmasta para padArthA se mana ko sarvathA haTAkara kevala apane zuddhAtmA meM ekAgratA pUrvaka lIna rahanA dhyAna tapa hai / paMca pada kA mahatva: -- zrI karamabhISTasakala sukhAkara mapavarga kAraNaM bhavaharaNaM lokahita gaDa nirupama paMcapadam / 200 / dazavidhaM prAyazcittAni // 47 // , artha-grAlocanA, pratikramanA, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, parihAra, upasthApanA aura zraddhAna aise prAyazcitta ke 10 bheda haiM / isa prAthazcitta ko budhajana pramAda parihAra ke lie bhAvazuddhi ke lie, mana kI nizcalatA ke lie aura mArga meM lage hue doSoM ke parihAra ke lie, saMyama kI hRr3hatA ke lie evaM catuvidhArAdhana kI vRddhi ke lie nirantara karate rahate haiM / guru ke dvArA prazna karane para apane mAnasika doSoM ko ekAnta sthAna meM spaSTa rUpa se batalAkara pApa kSAlanArtha ziSya jaba apane guru ke saMnikaTa prAyazcita lene ko prastuta ho jAtA hai aura uttama zrAvaka jaghanya zrAvaka brahmacArI kSullaka ailakA grAyikA Adi garva tathA lajjA kA tyAgakara kie hue pApoM kI AlocanA karatA hai to usakA vrata saphala hotA hai kintu yadi upayukta AlocanA na karake apane pApoM ko chipAtA hai to usake sabho vrata vyartha ho jAte haiN| isa prakAra jise svargApavarga kI prApti karato ho use vizuddha mana se ke nikaTa apane pApoM ko naSTa karane ke lie prAyazcitta grahaNa karanA guru cAhie / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna--mUla prAyazcitta kA bhAgI kauna hai ? uttara-pArzastha, kuzIla, saMsakta avasanna tathA mRgacArI aise pAMca muni svacchanda vRtti haiN| aba inake lakSaNa batalAte haiM: __ vasatika meM prema rakhanevAle, upakaraNoM ko ekatrita karanevAle, muni samudAya meM na rahanevAle pArzastha kahalAte haiM / krodhAdikaSAyoM se yukta brata guNoM se cyuta saMgha ke apAya ke lie vaidya mantra jyotiSa dvArA idhara udharaghUma phirakara jIvana nirvAha karane vAle kuzIla kahalAte haiN| rAgAdi sevA meM yukta jina vacana se anabhijJa cAritra bhAra se zUnya jJAnAcAra se bhraSTa tathA karuNA meM AlasI rahanevAle saMsakta kahalAte haiN| ___ gurudrohI svacchandacArI, jina vacana meM doSa dekhanevAle avasAna kahalAte haiN| jina dharma meM bAhmacaraNI unmAdI, mahA aparAdhI pArzvastha kI sevA karane vAle mRganArI Adi muniyoM ko mUlakheda prAyaztti diyA jAtA hai| pAlocanaJca // 4 // akampita, anumAnita, dRSTa, bAdara sUkSma, channa, zabdAkulita, bahujana avyakta, tatsevita ye prAyazcita ke 10 bheda haiN| caturvidha vinyH||46|| artha- jJAna vinaya, darzana vinaya, cAritra vinaya tathA upacAra, ye vinaya ke cAra bheda haiN| zuddha mana se mokSa mArga ke lie jo jJAna, grahaNa, zAna abhyAsAdi kiyA jAtA hai use jJAnavinaya kahate haiM / ___ dvAdazAMga, caturdaza prakIrNakAdi zrutajJAna samudra meM jitane bhI akSara haiM unake prati aura padoM ke prati niHzaMkita rUpa se pUrNa vizvAsa karanA varzanavinaya vAhalAtA hai| jJAna, vinaya darzana, tapa, vIrya tathA cAritra se yukta hokara daddhara napasyA meM lIna tathA mAdhuoM kI trikaraNa zuddhi pUrvaka binaya karanA cAritravinaya hai| pratyakSa upacAra vinaya ra parokSa upacAra vinaya ye upacAra vinaya ke do bheda haiN| isameM se prAcArya, upAdhyAya, sthavira, pravartaka, gaNAdharadi pUjya paramaRSi Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 257 ) ke nikaTa jAkara vinaya karanA athavA unakI kuzalatA pUchakara yayAyogya sevA karanA ye zabda vinaya haiN| mana vacana kAya se suzIla yogyatA dharmAnurAga kI kathA zravaNa karanA tathA ahaMdAdi meM pramAda va mAnasika doSoM ko chor3akara bhakti karanA guru vRkSa sevAbhilASA Adi se sevA karanA yA guru ke vacana sarvathA satya hai yaha vizvAsa karake mana meM kabhI hInatA kA bhAva na lAnA, kula Adi dhanezvarya, rUpa, jAti bala, lAbha vRddhi Adi kA apamAna na karanA sadA sabhI jIvoM ke sAtha kSamAbhAva ko rakhakara maitrIpUrNa vizvAsa rakhakara dezakAlAnukUla hitamita vacana bolanA sevya, prasevya bhAvya abhavyAdi vivekoM kA vicAra pahale apane mana meM kara lene ke bAda pratyakSa pramANita karanA pratyakSa upacAra vinaya hai / prAcArya va munivagairaha yadi pAsa na hoM to bhI apane hRdaya meM bhakti rakhanA va namaskAra karanA yadi kadAcit bhUla bhI jAe~ to bhI pazcAttApa karanA Adi prokSavinaya isa bhaba aura parabhava ke prati sAMsArika sukha kI apekSA na rakhanA akSaya ananta mokSa yala kI icchA karake jJAna lAbha va caritra kI vizuddhi se samyagArAdhanA kI siddhi ke lie jo vinaya karatA hai vaha zIghra svAtmopalabdhi lakSaNa rUpI mokSa mArga (dvAra) meM par3e hue argala ko tor3akara mokSa mahala meM praveza karatA hai| dazavidhAni vaiyAvRtyAni // 50 // yadi kisI muNavAna dharmAtmA puruSa ko kadAcit zarIra pIr3A ho ya duSpariNAma hoM, to unakI vaiyAvRtya (sevA) karanA dharmopadeza dekara sanmArga : sthira karanA tathA dharma carcA sunAnA prAdi vaiyAvRtya kahalAtA hai| isa prakAra yayAvRtya ke 10 bheda haiN| (1) prAcArya kI vaiyAvRtya, (2) upAdhyAya kI vaiyAvRtya, [3] kavala cAndrAyaNa Adi vratoM ke dhAraNa karane se jinakA zarIra atyanta kRza ho gaya hai una tapasvI muni kI vayAvRtya karanA [4] Rtu jJAna zikSA tathA cArita zikSA meM tatpara ziSya rUpa muniyoM kI vaiyAvRtya karanA, [5] vividha bhAni ke rogoM se pIr3ita muniyoM kI caiyAvRtya karanA, [6] vRddha muniyoM kI ziSa paramparA [garA] muni janoM kI vaiyAvRtya karanA, [7] prAcArya kI ziSa paramparA rUpa muniyoM [kula] kI vaiyAvRtya karanA, [8] cAturvarNya saMgha va vaiyAvRtya karanA, [6] nava dIkSita sAdhuoM kI vaiyAvRtya karanA tathA {10 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 258 ) zrAcAryAdi meM samazIla manoza muniyoM kI vaiyAvRtya karanA 10 prakAra kA vaiyAvRtya kahalAtA hai / paMcavidha svAdhyAyaH // 51 // zra dravya zuddhi, kSetra zuddhi, kAla zuddhi tathA bhAvazuddhi ke sAtha zAstra zrI zrutajJAnI muniyoM kI vinaya karanA svAdhyAya hai| bAMcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza ye svAdhyAya ke pAMca bheda haiN| karuNAbhAva se dUsare ko par3hAnA bAMcanA hai| apane jJAna kA abhimAna na karake zaMkA nivAraNa ke lie adhika jJAnI se prazna karanA zaMkA samAdhAna karanA koI bAta pUchanA pucchanA hai / par3he hue viSayoM ko bArambAra cintana-manana karanA zranuprakSA hai / pada akSara mAtrA vyaJjanAdi meM nyUnAdhika na karake jaise kA vaisA par3hanA, pATha karanA AmnAya hai / bhavya jIvoM ke hRdayastha andhakAra ko dUra karane ke lie jo upadeza diyA jAtA hai vaha dharmopadeza kahalAtA hai / dvividho vyutsargaH // 52 // bAhya aura grAbhyantara bheda se vyutsarga do prakAra kA hai| bAhya upAdhikSetra ghara gAya, bhaiMsa, dAsI, dAsa, sonA, cAMdI, yAna, zayanAsana, kupya, bhAMDa Adi 10 prakAra ke haiN| inakA tyAga karanA bAhya vyutsarga hai / antaraMga upAdhi -- mithyAtva vedarAga, dveSa, hAsya, rati, rati, bhaya, zoka, jugupsA, krodha, mAna, mAyA tathA lobha ye 14 zrAbhyantara upAdhi hai / inakA tyAga karanA grAbhyantara vyutsarga haiN| vyutsarga ke do bheda haiN| usameM jo jIvana paryanta kA tyAga hai vaha bhakta pratyAkhyAnAdi maraNa ke bheda se aniyata vyutsarga hai / kucha dinoM kA niyama lekara parigraha kA tyAga karanA niyata kAla vyutsargaM hai aura zrAvazyakAdi nitya kriyA, parvakriyA va niSadyAdi kriyA naimittika kriyAyeM haiM / isake Age va bAhya kriyA kANDa ko kahate haiM:-- ( kaunasI bhakti kahAM karanI cAhie) kArya jinapratimAvandana AcArya vandanA [ gavAsana ro | siddhAMtavettA AcArya kI vandanA - siddha, zrata AcArya bhakti sAdhAraNa muniyoM kI vandanA -- siddha bhakti bhakti caityabhakti paMcaguru bhakti laghu siddhabhakti laghuAcArya bhakti D Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 256 ) siddhAMtavettA muniyoM kI vandanA -- siddhabhakti, zrutabhakti svAdhyAya kA prArambha svAdhyAya kI samApti- kiyA prAcArya kI anupasthiti meM pahale dina upavAsa vA pratyAkhyAna grahaNa ho to dUsare dina AhAra ke samaya AhAra kI samApti para agale dina ke upavAsa vA pratyAkhyAna kA grahaNa karane meM AcArya kI upasthiti meM zrAhAra ke lie jAne jAne ke pahale prahAra ke anantara pratyAkhyAna vA upavAsa kI pratijJA ke lie zrAcArya vandanA caturdazI ke dina trikAla vandanA ke lie naMdIzvara parva meM siddhapratimA ke sAmane tIthaGkara ke janma dina praSTamI caturdazI kI kriyA meM apUrva caitya vandanA vA trikAla nitya vandanA ke samaya abhiSeka vandanA - laghu ta bhakti prAcArya bhakti laghu ta bhakti / siddha bhakti par3hakara usakA tyAga vA AhAra ke lie gamana siddha bhatti / laghuyogi bhakti, laghusiddha bhakti laghuyogi bhakti laghusiddha bhakti laghu AcArya bhakti caitya bhakti, bhakti, paMcaguru bhakti / athavA siddha bhakti cetya bhakti, bhUta bhakti, paMcaguru bhakti, zAMti bhakti / - siddhabhakti, nandIzvara bhakti, paMca guru bhakti, zAMtibhakti / siddhabhakti caityabhakti, zrutabhakti paMcaguru bhakti athavA ziddha bhakti caityabhakti, paMcaguru bhakti, zrutabhakti zAMtibhakti / / caityabhakti, paMcaguru bhakti zAMtibhakti / - siddhabhakti, caityabhakti, paMcaguru bhakti, zAMtibhakti / siddhabhakti, zAMtibhakti sthirabiMbapratiSThA-- jala pratiSThA ke caturtha abhiSeka meM | siddhabhakti, caityabhakti, paMcamahA guru bhakti zAMtibhakti / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 260) tIrthaMkaroM ke garbha janma kalyANaka meM-siddhabhakti, cAritrabhakti zAnti bhkti| dIkSAkalyaNaka - siddha bhakti, cAritrabhakti, yogibhakti shaaNtibhkti| jJAnakalyANaka ---siddha, zruta, cAritra, yogi, zAMti bhakti / nirvANakalyANa - siddha, zruta, cAritra, yogi, nirvANa aura shaaNtibhkti| vIranirvANa- sUryodaya ke samaya - siddha bhakti, nirvANa, paMcaguru, zAMti bhakti / zrutapaMcamI vRhatsiddhabhakti, vRhatva tabhakti zrutaskaMdha kI sthApanA, bRhatvAcanA, bRhat tabhakti, prAcArya bhakti pUrvaka svAdhyAya, zrutabhakti dvArA svAyadhyAya kI pUrNatA anta meM zAMti bhakti kara kriyA pUrNatA zra tapaMcamI ke dina gRhasthoM ko -siddha, zrata, zAMtibhakti siddhAMta vAcanA siddha, a tabhakti dvArA prArambha 1 tabhakti prAcAryabhakti kara vAcanA anta meM zruta aura zAMti bhkti| gRhasthoM ko sanyAsa ke prArambha meM -siddha, zrata, zAMtibhakti / gRhasthoM ko sanyAsa ke anta meM -siddha, zrata, zAMti varSAyoga dhAraNa karate samaya --siddha, yogi, caityabhakti / varSAyoga dhAraNa kI pradakSiNA meM -yAvanti jinatyAni, svayambha stotra kI do stuti caityabhakti / varSAyoga svIkAra karate samaya --gurubhakti zAnti bhkti| varSAyoga samApti meM --varSAyoga dhAraNa karane kI pUrNavidhi prAcAryapada grahaNa karate samaya -siddha, prAcArya zAnti bhakti / pratimAyoga dhAraNa karane vAle siddha, yogi, zAnti bhakti / muni kI vandanA karate samaya yadi caturdazI kI kriyA caturdazI ke dina na ho sake to pauriNamA vA amAvasyA ke dina aSTamI kI kriyA kare arthAt siddha, zruta, cAritra aura zAMti bhakti pde| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA grahaNa karate samaya-- vRhatsina bhakti, laghu yogibhakti / dIkSA ke anta meM siddhabhakti / kezaloMca karate samaya laghu siddhabhakti, laghu yogibhakti / loca ke anta meM-- siddhbhkti| pratikramaNa meM siddha, pratikramaNa, vIrabhakti, caturvizati tIrthakarabhakti / rAtriyoga dhAraNa--- yogibhakti / rAzriyoga kA tyAga-- yogibhakti / veva vandanA meM doSa lagane para--- samAdhibhakti / sAmAnya RSi ke svargavAsa hone / para unake zarIra aura niSadyA ko siddha, yogi, zAntikti / kriyA meM siddhAMtavettA sAdhu ke svargavAsa meM- siddha, zrata, yogi, zAntibhakti / uttara guNadhArI sAdhu ke svargapAra | sidha, ri, : Azibhakti / hone para uttaraguNadhArI siddhAntavettA sAdhu | siddha, zruta cAritra yogizAMti bhati ke svargavAsa para prAcArya ke svargavAsa hone para -- siddha, yogi, prAcArya, zAMtibhakti siddhAMtavettA prAcArya ke svargavAsa para--- siddhazru ta yogi prAcArya zAMtibhakti uttaragurAdhArI prAcArya ke svargavAsa | siddha cAritra yogi prAcArya zAMti para / bhakti / uttaraguNadhArI siddhAMta vettA bhAcArya / siddha, zruta, yogi, prAcArya zAnti ke svargavAsa para | bhakti / pAkSika pratikramaNa meM ---siddha, cAritra, pratikramaNa, bIra bhakti, caturviMzatibhakti, cAritrAlocanA gurubhakti, bRhadAlocanA, gurubhakti, laghuprAcArya bhakti / cAturmAsika pratikramaNa meM vArSika pratikramaNa meM Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 262 ) daza bhakti atha IryApathazuddhiH niHsaMgo'haM jinAnAM sadanamanupamaM triH parItyetya bhaktyA, sthitvA gatvA niSadyocaraNapariNato'ntaH zanairhastayugmam / bhAle saMsthApya buddha yA mama duritaharaM kortaye zakravanya', nindAdaraM sadAptaM kSayarahitamamu jJAnabhAmu jinendram / / 1 / / zrImatpadhijamakalakamanantakalpa, svAyaMbhuvaM sakalabhaMgalamAditIrtham / niyotsavaM maNimayaM nilayaM jinAnAM, trailokyabhUSaNamahaM zaraNaM prapadye // 2 // zrImatparamagambhIrasyAvAdAmoghalA. bchanam / jIyAtrailokyanAthasya, zAsanaM jinazAsanaM / / 3 / / zrImukhAlokanAdeva, zrImukhAlokana bhavet / AlokanavihInasya, tatsukhAvAkSayaH kutaH // 4 // adyAbhavatsaphalatA nayanadvayasya, deva ! khaDIyacaraNAmbujavIkSaNena / adya trilokatilaka pratibhAsate me, saMsAravAridhirayaM cuna kapamAgaM / / 5 / / adya me kSAlitaM gAtra, netraM ca vimalIkRte / snAto'haM dharmatIya pu, jinendra tava darzanAn / / 6 / / namo namaH satvahitaM karAya, pIrAya. bhavyAmbujabhAskarAya / anantalokAya sucitAya, devAdhideSAya namo jinAya // 7 // namo jinAya tridazAcitAya. vinaSTadoSAya guNAcAya / trimuktimArgapratibodhanAya, devAdhidevAya namo jinAya / / 8 / / devAdhideva ! paramezvara ! vItarAga ! sarvatra tIrthakara ! siddha ! mahAnubhAva / trailokyanAtha jinapugava ! camAna ! svAmin ! gato'smi zaraNaM caraNadvayaM te || 6 || jitamadaddapadvaSA jitamojharISa hA jitkghaayaa| jitajanmamaraNarogA jitamAtsaryA jayantu jinAH || 10 || jayatu jinavartamAnastribhuvanahitadharmacakranIrajabandhuH / tridazapatimukuTabhAsuracUlAmariNarazmiraMjitAruNacaraNaH // 11 // jaya jaya jaya trailokyakANTazobhizikhAmaNe, nuda nuna nuda svAntadhvAntaM jagatkamalArka nH'| naya naya naga svAmin zArti nitAntamanantimA, nahi nahi nahi trAtA lokaikamitra bhavatparaH // 16 // citta mukhe zirasi pAraNapayojayugme, bhakti stuti vinatimalimakajasaiva / cakrIyate carikarIti carIkarIti / yazcarkarIti tatra deva sa paca dhanyaH / / 13 // janmonmAje bhajatu bhavataH pAdapadma' na labhyaM, taccesvara caratu na ca durdevA sevatA saH ! aznAtyannaM yadiha sulabhaM durlabha venmudhAste, kSudvyAttya kavalayati kaH kAlakUTa dhubhutuH // 14 // rUpaM te nirupAdhi-sundaramidaM pazyan sahasrakSaNaH, prekSAkautukakAri ko'tra bhagavannopatyavasthAntaram / vANI gadgadayanvapuH pulakayannetradvayaM rAvayan , mUni namayankarI mukulayanazceto'pi niryApayan / / 15 / / vastArAtiriti trikAlaviditi trAtA trilokyA iti, zreyaH sU tiriti zriyAM nidhiriti zreSThaH surANAmiti / prApto'haM zaraNaM zaraNyamagatistvA tattvajopekSaNaM / rakSa kSemapadaM prasI jina kiM vijJApita gopitaiH // 16 // trilokarAjendrakirITakoTiprabhAbhirAlIDhapadAravinram 1 nimUlamunmUlitakarmavRkSaM, jinendracandra praNamAmi bhaktyA // 17 // karacaraNatanuvidhAtAvaTato nihataH pramAdataH prANI / Ipithamiti bhItyA mujhace poSahAnyartham / / 17 / / IryApathe pracalatA'dya mayA pramAdAdekendriyapramukhajIvanikaya / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 263) bAdhA / nirvavitA yadi bhaveyugAMtarekSA, mithyA tadastu duritaM gurubhaktito me / / 18 // paDikkamAmi bhaMte iriyAbahiyAe virAhaNa aNAgute, AgamaNe, NiggamaNe, ThANe, gamaNe cakamaNe, pANugamaNe vijjaggamaNe, hariduggamaNe, uccArapassayaNa khelasiMhAraNya . vidyAlaya paiTAvariNayAra, je jIvA eiMdiyA vA,vaIdiyA thA, teiMdiyA vA,gharidiyA vA, pollidA vA, pellidA vA, saMghaTTidA vA, saMghAdidA vA, uhAvidA vA paridAvidA vA, paMceMdiyAvapa-kiricchidAvA, sidA vA chididA thA, bhididAvA, ThANado yA ThANaca: kamaNado vA tassa uttaraguNaM tassa pAyacchittakaraNaM tassa visohikAeM jAva arahaMtAeM bhayayaMtANaM NamokAra karomi tAyakkAyaM pAyakamma durucariya possarAmi / OM Namo paraiMtANa, NamosiddhANaM, gamo pAiriyANaM, Namo ubabhAyANaM, Namo loe. savvasAhU" / jApyAni || 6 ||OM namaH paramAtmane namo'nekAntAya zAntaye icchAmi bhaMte izyAbahiyassa AlocepuvyuttaradakSiNapacchimacadisu vihisAsu viharamANeNa, jugaMtaradidriNA, bhabveNa davA, pamAdadoseNa DavavavacarivAra pAebha dIvasasANa edesi jayaghAdo kado vA kArido vA kArito vA, samaNumaNido yA tassa micchA me dukkaDaM / pApiSThena durAtmanA jaladhiyA mAyAvinA lobhinA, rAgadvaSamalImasena manasA duSkarma yannirmitam / trailokyAdhipate, jinendra bhavataH zrIpAdamUle'dhunA, jindApUrvamaha jahAmi satataM nivartaye karmaNAm // 1 // jinendramunmUlitakarmabandha, praNamya sanmArgakRtasvarUpam / anantabodhAdibhavaM guNodha kriyAkalApaM prakaTaM pravakSye || 2 || pradhAhapUjArabhakriyAyAM pUrvAcAryAnukrameNa sakalakarmakSayArtha bhAvapUjAvandanAstavasametaM zrImarisaddhabhaktikAyotsarga karomyaham / mo arahantANa', Namo siddhArtha, rAmo pAyariyANaM, Namo mAyANaM, Namo loe sbsaahunn| cacAri maMgala, arahantA maMgalaM sidA maMgala, sAimaMgalaM, kevalaparaNako dhammo maMgala / cacAri loguttamA, arahantA logusmA, siddhAlomuttamA, sAhUloguttamA, kaMvalipaeNato. dhaemo loguttamA / cattAri saraNaM payajjAmi, arahante saraNaM pavajjAmi, siddha saraNa pavvajAmi, sAhasaraNaM panyajjAmi / kevalipaeNato dhammo saraNaM pavajjAmi / aTThAijadIva-dosamuha su pArasakammabhUmisu, jAta arahantANaM, bhavabaMtANaM, AdivarANa tilpayarAyAM, jiyA, jigottamArA kevaliyANaM, siddharaNaM buddhANaM, pariNicunANaM, aMtagaNAvaM, pArayaDAkhaM dhammAiriyANa, dhammadesiyANaM, dhamaNANa gANaM dhammavaracA. uraMgacakkavaTTINaM, devAhidevANaM, NANANaM daMsagANaM, carittANaM, sadA karomi, kiriyamma | karemi bhatte, sAmAyiyaM sadhyamAbajjoga pancakakhAmi, jAvajjIvaM tiviheNa mAsA-vacasA kAyeNa, e karemi prakAremi karata dizA samagumaNAmi tassa bhaMte aicAra pahikkamAmi, pidAmi garahAmi jJAya arahatAzaM bhayatAeM, pajjuvArsa karemi, tAva kAlaM pAyakamma duccariyaM vorasarAmi jIviyamarago lAhAlAhe saMjoga' vippajogeya | dhurisuddhakakhAdo samadA sAmAyiyaM raNAma / thotsAmi hai jiNavare titthayare kevalI aNantajiraNe / rapavaraloyamahie, biyaramamale mahAparaNe / / 1 / / lopAsunograyare, dhanaMtitya kare jiNe baMde / arahate kittitse, cavIsa ceya phevaliyo Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 264 ) // 2 // usahamajiva ca de, saMbhavamabhiraNa varSa pa sumaI cha / pamapaha supAsa, kSiNa pa caMdappAha vaMde // 3 // suSidi ca puSpharyaseM; sIyala seyaM ca bAsupujja ca / vimalamayaMta bhaSayaM dhammaM saMti cha saMcAmi // 4 // kuthuca jiNavarida, are. malila va suvarSa va mi / badAmpariNemi taha pAsa dhamAzaM Sa // 5 // evaM mae abhisdhuyA vihuyasyamajJA pahINa jaramaraNA / pacIsapi bhiNabarA, titvayarA me pasIyatu // 6 // phittiya padiya mahiyA pade logottamA jiNA siddhA / bhArogANANalAI, vitu samAhiM ca me ghohiM // 7 // caMdehi pimmalayarA, Aispehi ahiyapahA sattA / sAyaramiva gabhIrA, siddhA siddhi mama disaMtu // 8 // atha zrIsiddha bhaktiH siddhAmudbhUtakarmaprakRtisamudAyAnsAdhitAtmasvabhAvAma, vaMde sisiprasiddhyai tadanupa guNapragrahAkRSTituSTa: / siddhiH svAtmopalabdhi: praguNaguNagaNocchAdidoSApahArAn, yogyopAdAnayuktyA dRSada iha ghathA hemabhAvopalabdhiH // 1 // nAbhAvaH siddhiriSTA na nijaguNahatistattapobhirna yuktaH, astyAtmAmAdiSaddhaH svAdamAphala satyApAsokSamAgI / mAtA dRSTA svadeDpramitispasamAhAravistAra dharmA, dhrauvyotpattivyayAtmA svaguNayuta ito nAnyathA sAdhyasiddhiH // 2 / / sa tvantadihetuprabhavavimalasaddarzanajJAnacaryA-, saMpaddhetipraghAtakSajaduritatayA / nyajitAcintyasAraiH / kaibalyajJAna dRSTipravarasukhamahAvIryasamyaktvalabdhi---, jyotirvAtAyanAdisthiraparamaguNaradbhutarbhAsamAnaH // 3 // jAnanpazyansamastaM samabhanuparataM saMprasRpyanvitanvan, dhunvandhyAntaM nitAntaM nicitamanupamaM prINayannIsabhAvam / kurvansarvaprajAnAmaparamabhibhavan jyotirAtmAnamAtmA prAtmanyevAtmanAso kSaNamupajanayansatsvayaMbhUH pravRtta: / / 4 ||chindnshessaanshessaanniglvlkliiNstairnntsvbhaav:, sUkSmatvAgra yAvagAhAguruladhukaguraNaH kSAyikaiH zobhamAna: 1 anyazcAnyavyapohapravaraNaviSayasaMprAptilabdhiprabhAva, rUz2a jyAsvabhAvAtsamayamupagato dhAmni saMtiSThate'gna ye / / 5 / / anyAkArAptihetu naM ca bhavati paro yena tenAlpahInaH prAgAtmopAttadehapratikRtirucirAkAra evaM hmamUrtaH / kSuttaSNAzvAsakAsajvaramaragajarAniSTayogaprameha-vyApattyAdya praduHkhaprabhavabhavahateH ko'sya saukhyastha mAtA / / 6 // prAtmopAdAnasiddha svayamatizayavadvItabAdhaM vizAlaM, vRddhihAsavyapetaM viSayavirahitaM ni: pratidvandvabhAvam / anyadravyAnapekSaM nirupamamamitaM zAsvataM sarvakAlaM, utkuSTAnantasAraM paramasukhamalastasya siddhasya jAtam / / 7 / / nArtha bhuttavinAzAdvividharasayutarannapAnarazucyA nAspRSTegandhamApanahi mRduzayanairlAninidrAdhabhAvAt / AtaGkAterabhAve tadupazamanasabheSajAnarthatAbad, dIpAnarthakya Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (265 ) batA vyapagatatimare dRzyamAne samaste // 6 // tAhakasampatsametA vividhanayatapaHsaMyamajJAnahaSTi-caryAsiddhAH samantAtmavitatayazaso vizvadevAdhidevAH / bhUtA bhavyA bhavantaH sakalajagati resTragalAnA vizi, tantanagi. jigamipuraraM tatsvarUpaM trisandhyam // 6 // kRtvA kAyotsarga caturaSTadoSadirahitaM suparizuddham / asibhaktisaMprayukto yovaMdate sa laghu labhate paramasukham // 1 // icchAmi bhaMte siddhi bhatti kAussago kamo tassAloceuM sammaragANasammadasaNasammacAritajuttAraNaM mahavihakammavippamukkANaM advaguNasaMpaNpAraNaM uDaloyamacchami paTTiyANaM tavasiddhANaM NayasiddhAraNaM saMjamasiddhArA pratItAgAgadapaTTamANakAlattayasiddhAraNaM satyasiddhANaM sathA riMgacnakAlaM aMcemi bandAmi pUjemi gamassAmi dukkhakkhano kammakkhano bohilAho sugaigama samAhimaraNaM jiNaguNasampatti hou mjjhN| iti siddhabhaktiH zrIzrutabhaktiH stodhye saMjJAnAni parokSapratyakSabhedabhinnAni / lokAlokavilokanalokitasallocanAni sadA // 1 // abhimukhaniyamitabodhanamAbhinibodhikamanidriyendriyajam / bavhAyavagrahAdikakRtaSaTtriMzat trizatabhedam // 2 // vividdhibuddhikoSThasphuTabIjapadAnusAribuddhyadhikaM / saMbhinnazrotRtayA sAdhaM zrutabhAjana vande / / 3 // zrutamapi jinabaravihitaM gaNadhararaciti dvanekabhedastham / aGgAMgavAhyabhAvitamanaMtaviSayaM namasyAmi // 4 // paryAyakSarapadasaMghAtapratipattikAnuyogavidhIn / prAbhRtakaprAbhRtakaM prAbhRtakaM vastupUrvaM ca / / 5 11 teSAM samAsatopi ca vizati bhedAnsamaznuvAnaM tat / vande dvAdazadhokta gaMbhIravarazAstrapaddhatyA // 6 // AcAraM sUtrakRtaM sthAnaM samavAyanAmadheyaM ca / vyAkhyAprajJapti ca jJAtRkathopAsakAdhyayane / / 7 / / baMde'ntakRdazamanuttaropapAdikadazaM dazAvastham / praznavyAkaraNaM hi bipAkasUtraM ca vinamAmi / / 8 // parikarma ca sUtra ca staumi prathamAnuyogapUrvagate / sADhe cUlikayApi ca paMcavighaM iSTivAdaM ca // 6 // pUrvagataM tu caturdazadhoditamutpAdapUrvamAdyamaham AgnAyaNIyamIDe puruSavIryAnu: vAdaM ca // 10 // saMtatamamabhivaMde tathAstinAstipravAdapUrva ca / jJAnapravAdasatyanavAdamAtmapravAdaM ca // 11 / / karmapravAdamIDe'tha pratyAkhyAnanAma dheyaM ca : dazamaM vidyAdhAraM pRthuvidyAnupravAdaca // 12 // kalyANanAmadheyaM prANAvAyaM kriyAvizAlaM ca / atha lokabiMdusAraM vaMde lokAnasArapadaM // 13 / / daza ca caturdaza cASTAvaSTAdaza gha dvayodviSaTkaM ca / SoDaza va vizati va vinatamapi Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 266 ) paMcadaza ca tathA // 14 // vastUni daza dazAnyeSvanupUrva bhASitAni pUrSANAm / pratiSatu prAbhRtAni vizati vizati naumi / / 15 / / pUrvAntaM hyaparAntaM dhruvamadha va cyavanalabdhinAmAni / dhruvasaMpraNidhi cApyayaM bhaumAvayAdyaM ca / / 16 / / sarvArthakalpanIyaM jJAnamatItaM tvanAgataM kAlam / siddhimupAdhyaM ca tathA caturdazavastuti dvitIyasya // 17 // paMcamastu catuprAbhRtakasyAnuyoganAmAni | kR vedane tathaiva sparzanakarma prakRtimeva // 18 // baMdhana nibaMdhana prakamamathAbhyudayamokSaiH / saMkramalezye ca tathA lezyAyA: karmapariNAmI || 16 || sAtamasAtaM dIrgha hrasvaM bhavadhAraNIyasaMjJaM ca / purupudgalAtmanAma ca nittamanidhattamabhinomi // 20 // sanikAcitamanikAcitamatha karmasthitikapazcimaskaMdhI | alpabahutvaM ca yaje tadddvArAraNAM caturviMzam || 21 || koTInAM dvAdazazatamaSTrApaMcAzataM sahasrANAm / lakSayazItimeva ca paMca ca vaMde zrutipadAni / / 22 // SoDazazataM catustrizatko - TInAmyazItilakSAriNa / zatasaMkhyASTAsaptatimaSTAviMzati ca padavarNAn // 23 // sAmAyikaM caturviMzatistavaM vaMdanA pratikramaNaM / vainayika kRtikarma ca pRthudazavaMkAlikaM ca tathA // 24 / varamuttarAdhyayanamapi kalpavyavahAramevamabhivaMde | kalpAkarUpaM staumi mahAkalpaM puMDarIkaM ca / / 25 / paripATyA praNipatito'smyahaM mahApuDarIkanAmeva / nipuNAnyazItika va prakIrNakAnyaMga vAhyAna // 26 // pudgalamaryAdokta pratyakSa rAprabhedamavadhiM ca / dezAvadhiparamAvadhisarvAdhibhedamabhivaMde / / 27 / / paramanasi sthitamarthaM manasA parividya maMtrimahitaguNam / RjuvipulamativikalpaM staumi mana:paryayajJAnam // 28 // kSAyikamanantamekaM trikAlasarvArthaM yugapadavabhAsam / sakalasukhadhAma satataM vaMdehaM kevala - OM jJAnam / / 26 / / evamabhiSTuvato me jJAnAni samastalokacakSuSi : laghu bhavatAjjJAnaddhijJAnaphalaM saukhyamanyavanaM / / 30 / / icchAmi bhaMte / sudabhattikAgo ko tassa prAlIceuM aMgovaMgapaNNae pAhuDayapariyammasuttapaDhamArivvagayacUliyA caitra suttatthatrathuidhammaka hAiyaM NiccakAlaM aMdhemi, pUjemi, baMdAma, rAmasAmi, dukkhakkhayo, kammakkhazro bohilAho, sugaimamaraNaM samAhima ra jiguNasaMpatti hou majbhaM / iti zrutabhaktiH u atha zrIcAritrabhakti yendrAbhuvanatrayasya vilasatkeyUrahA rAMgadAn, bhAsvanmaulimaNiprabhApravisarotugata mAMgAtAn / sveSAM pAdapayoruheSu munayazcakruH prakAmaM sadA, vaMde paJca 1 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (267 ) samadya nidinnAcAramayati / / 1 / / arthavyaMjanatadvayAvikalatAkAlopadhAprazrayAH, svAcAdhinapanvo bahumatizcetyaSTadhA vyAhRtam / zrImajjJAtikulendunA bhagavatA tIrthasya ko'jasA, jJAnAcAramahaM vidhA praNipatAbhyuddhRtaye karmaNAma // 2 // zaMkAhaSTi-vimohakAMkSarAvidhivyAvRtti sannaddhatA, vAtsalyaM vicikitsanAduparati, dharmopabRhakriyAM / zavatyAzAsanadIpanaM hitapathAddhRSTasya saMsthApanaM, baMde darzanagocara sucaritaM mUrjA namannAdarAt // 3 // ekAnte zayanopavezana kRtiH saMtApanaM tAmavam, saMkhyAvRttinibaMdhanAmanazanaM viSvANamodaram | tyAga tendriyadantino madayataH svAdo rasasyAnizam, SoDhA bAhamahaM stuve zivagatiprAptyabhyupAyaM tapaH // 4 // svAdhyAya: zubhakarmaNazcyutavata: saMpratyavasthApanam, dhyAnaM vyAvRtirAmayAvini gurau vRddhe ca bAle yatI / kAyotsarjanasatiyA binaya ityevaM tapaH padavidha, vaMde'bhyaMtaramantaraMgabalavadviva SividhvaMsanam // 5 // samyagjJAnavilocanasya dadhata: zraddhAnamahanmate, vIryasyAvinigRhanena tapasi svasya prayatnAdyateH / / yA vRttitaraNIva nauravivarA ladhvI bhavodanvato, vIryAcAramahaM tamUjitagugaNaM baMda satAmacitam / / 6 // tistraH sattamaguptayastanumanobhASAnimittodayAH, paMcaryAdisamAzrayAH samitayaH paMcavratAnItyapi / cAritropahitaM zrayodazatayaM pUrva na dRSTaM parairAcAraM parameSThino jinapatervIra namAmo vayam / / 7 // AcAraM saha paMcabhedamuditaM tIrtha paraM maMgalaM, nidhAnapi saccaritramahato vaMde samagrAnyatIn // prAtmAdhInasukhodayAmanupamAM lakSmImavidhvaMsinI, icchan kevaladarzanAvagamanaprAjyaprakAzojvalAm / / 8 / / ajJAnAdyadavIvRtaM niyamino'vatiSyahaM cAnyathA, sasminnajitamasyati pratinavaMcano nirA. kurveti / / buta saptatayI nidhi sutapasAmRddhi mayatyadbhutaM, tamithyA guru duSkRtaM bhavatu me svaM nidito niditam // 6 // saMsAravyasanAtipracalitA nityodayaprAthinaH, pratyAsannavimuktayaH sumatayaH zAMtainasaH prAgina: / mokSasyaiva kRtaM vizAlamatulaM sopAnamuccastarAm, prArohantu carittamuttamamidaM jaineMdramojasvinaH // 10 // icchAmi maMte cArittabhattikAussaggo ko tassa Aloceu' sammaNNArAjoyassa sammattAhiTiyasrA sabvapahANassa riNavAraNamaggassa kammariNajjaraphalassa khamAhArassa paMcamavayasaMpaeNassa tiguttiguttassa paMcasamidijuttassa gANjjhAgaNAhaNasa samayA iva pavesayassa sammacArittassa sayA aMcemi, pUjemi vaMdAmi maMsAmi, dusvapakhano kammakkhano, bohilAho sugaigamaNaM, samAhimaraNa, jiNaguNasaMpatti hou maujha / iti cAritrabhaktiH Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (268) atha yogabhaktiH ____jAtijarorurogamaraNAturazokasahasradIpitAH, duHsahanarakapatanasantrastadhiyaH pratibuddhacetasaH / jIvisamaMbubiMducapalaM taDidabhrasamA vibhUtayaH, sakalamidaM vicintya munayaH prazamAya banAntamAzritAH / / 1 / / yatasamitiguptisaMyutAH zamasukhamAdhAya manasi bItamohAH / dhyAnAdhyayanavazaMgatA: vizuddhaye karmaNAM tapazcaranti // 2 / / dinakarakiraNanikarasaMtaptazilAnicayeSu niHspRhAH / malapaTalAvaliptatanavaH zithilIkRtakamabandhanaH // vyapagatamadanadarparatidoSakaSAyaviraktamatsarAH girizikharaSu caMDakiraNAbhimukhasthitayo digaMbarAH // 3 / / sajjJAnAmRtapAyibhiH kSAntipayaH sicyamAnapuNya kaaryH| dhRtasaMtoSacchatrakaistApastIbo'pi sadyate munIndra :, // 4 // zikhigalakajjalAlimalinavibudhAdhipa cApacitritaH, bhImaravaivisRSTacaNDAzanizItalavAyuvRSTibhiH / gaganatalaM vilokya jaladaiH sthagitaM sahasA tapodhanAH, punarapi tarutaleSu viSamAsu nizAsu vizaMkamAsate // 5 // jaladhArAzaratADitA na calanti caritrataH sadA nRsiMhAH / saMsAradu:khabhIravaH parISahArAsighAtina: pravIrAH // 6 // aviratabahalatuhinakarAvAribhiraMghripapatrapAtana-ranavaratamuktasItkAraravaiH paruSarathAnilaiH zoSitagAtrayaSTayaH / iha zramaNA vRtikabalAvRtAH ziziranizAm / tuSAraviSamAM gamayanti catu:paye sthitAH // 7 // iti yomatrayadhAriNaH sakalasapaHzAlinaH pravRddhapuNyakAyAH / paramAnaMdasukhaiSiNaH samAdhimagna yaM dizaMtu no bhadantAH // 8 / / gimhegirisiharatthA varisAyAle skkhamUla rayaNIsu / sisire vAhirasayaNA 'te sAha vaidimo NicaM 11 1 // girikaMdaradurgeSu ye vasaMti digaMbarAH / pANipAtrapuTAhArAste yAMti paramAM gatim // 2 // icchAmi bhaMte yogibhattikAussaggo ko tassamA loceuM adAijjadIvadorAmudde su paNNArasakammabhUmosu AdAvaNarukkhamUlaabbhovAsaThANamoNavirAsaraNe kapAsakukkuDAsaraNacauchapakvakhavagAdiyogajusANaM sabbasAharaNaM baMdAmi, ragamaMsAmi, dukkhamvano kammakkhano, vohilAho, sugaigamaNaM, samAhimaraNaM jiNaguNasapatti hou majjhaM / / iti yogabhaktiH atha zrAcAryabhaktiH siddhaguNastutiniratAnuddhataruSAgnijAlabahula vizeSAn / guptibhirabhisaMpUrNAn muktiyutaH satyavacanalakSitabhAvAn // 1|| munimAhAtmyavizeSAt jina Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 266 ) zAsanasatpradIpabhAsuramUrtIn / siddhi prapitsumanaso baddharajovipulamUlaghAtanakuzalAna || 2 || guragamarigaviracittavapuSaH SaDdravyavinizvitasya dhAtRnsatatam / rahitapramAdavandarzanazuddhAn gaNasya saMtuSTikarAn || 3 || mohacchidugratapasaH prazastaparizuddha hRdayazobhanavyavahArAn / prAsu kanilayAnanadhAnAzAvidhvaMsicetaso hatakupadhAt // 4 // dhAritavilasanmuNDAnya jitaba hudaMDa piMDamaMDalanikArana / sakala parISahajayinaH kriyAbhiranizaM pramAdataH parirahitAn // 5 // zravalAntyapeta nidrAn sthAnayutAbhkaSTaduSTalezyAhInAn / vidhinAnAzritavAsAna lipta dehAnvinijitendriyakariNaH / / 6 / / atulAnutkuTikAsAnviviktacittAnakhaMDitasvAdhyAyAn / dakSiNabhAvasamagrAnvyapagata madarAgalobhazaThamAtsaryAn // 7 // bhinnArtaraudrapakSAnsaMbhAvitadharma zulka nirmalahRdayAn // 8 // nityaM pinaddha kugatInuNyAngapyodayAvilInagAravarcayAn / taramUlayogayuktAnavakAzAtApayoga rAgasanAthAn / bahujanahitakaracaryAnabhavAnanaghAnmahAnubhAvavidhAnAt // // guNAnmAnbhavatyA vizAlayA sthirayogAn vidhinAnAratamagrayAnmukulIkRtahastakamalazobhitazirasA // 10 // zrabhinaumi sakalakaluSapra bhavodayajanmajarAmaraNa baMdhanamuktAn / zivamacala managhamakSa yamavyAhata muktisaukhyamastviti satatam // 11 // icchAmi bhaMte zrAiribhattikAuso kamo tassAloceuM sammaragA ragasamma dasaraNa sammaya cArita juttANaM paMcavihAcArANANa AyariyANaM zrAyArAdisudaraNAraNovadesayANaM uvajjhAyANaM, tirayaggguraNapAlanarayANaM savvasAhUNaM sayAyaMcemi, pUjemi, baMdAmi; rAmasAmi, gurjar, kammakkhazro bohilAho sugaigamaraNaM, samAhimaraNaM jinaguraNa saMpatti hou majbhaM / iti zrAcArya bhaktiH 7 atha paMcagurubhaktiH zrImadamarendra mukuTa ghaTitamaNikiraNavArivArAbhiH / prakSAlitapadayugalAnpra samAmi jinezvarAnbhavatyA / 1 / aSTaguNaiH samupetAnpraNaSTaduSTASTakarma ripusamitIn / siddhAnsatatamanantAntAnnamaskaromISTatuSTisaMsiddhyai // 2 / / sAcArazrutajaastrpratIyaM zuddhorucaraniratAnAm / zrAcAryANAM padayugakamalAni dadhe zirasi me'ham // 3 // mithyAcAdimadogradhvAntapradhva sivacanasaMdarbhAn / upadezakAnprapadya e mama duritAripraNAzA // 4 // samyagdarzanadIpa prakAzakA meyabodhasaMbhUtAH / bhUricaritrapatAkAste sAnugaragAstu mAM pAntu // 5 // jina siddhasUridezaka sAdhuva rAnama laguNagaNopetAn / paMcanamaskArapavaistrisandhyamabhinaumi mokSalAbhAya // 6 // eSa Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) paJcanamaskAra: sarvapApapaNAzanaH / maGgalAnAM ca sarveSAM prathamaM maMgalaM bhavet // 6 // arhatsiddhAcAryopAdhyAyAH sarvasAdhaSa: 1 kurvantu maMgalAH sarve nirvANaparamazriyam / / = || sarvAn jinendracandrAnsiddhAnAcAryapAThakAn sAdhUn / ratnatrayaM ca baMde ratnatrayasiddhaye bhaktyo !! pAntu zrIpAdapadyAni paJcAnAM parameSThi nAm / lAlitAni surAdhIzacUr3AmaNimarIcibhiH // 10 // prAtihAjinAn siddhAn guNaiH sUrIn svamAtRbhiH / pAThakAna binaye: sAdhUna yogAMgaraSTabhiH stuve . // 11 / / icchAmi bhaMte paMcamahAgurubhattikAussaggo ko tassAloce aDhamahApADiherasaMjuttANaM arahatAraNaM, praduguNasaMparagANaM uDhaloyamatthayammi paiTThiyAraNaM siddhANa, apavayaNamausaMjuttANaM pAyariyANaM, pAyArAdisudaNANovadesayANaM uvajhAyANaM, tirayagaguraNapAlagarayAraNaM sabbasAhuNaM rigaccakAlaM acemi, pUjemi, baMdAmi, raNamaMsAmi; dukkhavastrayo, kammakkhano bohilAho, sugaigamaraNa samAhimaraNa, jiNaguNasaMpatti hou ma / iti paMcagurubhaktiH atha tIrthaMkarabhaktiH atha devasiyapaDikkamaNAe sabbAiccAravisohiriNamittaM putvAiriyakameNa ca svIsatitthayarabhattikAussaggaM karemi // cavIsaM titthayare usahAIdIrapacchime vaMde / samvesi muriNagaraNaharasiddha sirasA rAmasAmi / / 1 / / ye loke'STasahasralakSaNadharA jJeyArNavAMtargatA-, ye samyagbhavajAlahetumatha nAzcaMdrAvatejodhikAH yesAdhvidrasurApsarogaraNazatairgItapraNutyAciMtA:, tAndevAnvRpabhAdivIracaramAnbhaktyA namasyAmyahaM / / 2 11 nAbheyaM devapUjyaM jinavaramajitaM sarvalokapradIpam, sarvajJa saMbhavAkhyaM munigaNavRSabhaM naMdanaM devadevam / / kasari ghaM suddhi varakamalanibhaM padmapuSpAbhigaMdham. kSAntaM dotaM supAzvaM sakalazazinibhaM caMdranAmAnamoDe // 3 // vikhyAtaM puSpadaMtaM bhavabhayamathanaM zItalaM lokanAtham, zreyAMsaM zIlakoSaM pravaranaraguru vAsupUjyaM supUjyaM / mukta' dAntendriyAzvaM vimalamRSipati siMhasainyaM munIndrama, dharma saddharmaketu zamadamanilayaM staumi zAnti zaraNyam // 4 / / kubhu siddhAlayasthaM zramaNapatimaratyaktabhogeSu cakram / millaM vikhyAtagobra khaca ragaNanutaM suvrataM saukhyarAzim / devendrAya mamIzaM harikulatilakaM nemicandra' bhavAntam, pArvaM nAgendravandhaM zaraNamahamito varddhamAnaM ca bhavatyA / / 5 // icchAmi bhaMte cauvosatitthayarabhattikAussarago ko tassA loceu, paMcamahAkallANasaMpaNNANaM aTThamahApADiherasahiyANaM cau Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 271 ) tIsaprati savisesa saMjuttANaM, battIsadeviMdamarigamauDamatyayamahiyA, baladevacAsudevacakahara risimugija ijharAgArovagUDhAraNaM; buisayasahassarilayANaM, usahAi--- arrpacchimamaMgala mahApurisAraNaM NiccakAla acemi, pujjemi, vaMdAmi samaMsAmi dukkhakkho kammakkhagro, bohilAho sugaigamaraNaM samAhimaraNaM, jiraNaguNasaMpatti hou majbhaM / iti tIrthakara bhakti - zratha zAntibhaktiH I na snehAccharaNaM prayAnti bhagavanpAdadvayaM te prajAH hetustatra vicitra duHkhanicayaH saMsAraghorAMvaH / zratyantasphuradugrarazminikaravyAkIrNabhUmaMDalo, graSmaH kArayatIndupAdasalilacchAyAnurAgaM raviH // 1 // RddhAzIviSadaSTadurjayaviSajvAlAvalIviRmo, vidyAbhaiSaja maMtratoyahavanairyAti prazAMti yathA / tadvattaM caraNArugNAMbujayugastotronmukhAnAM nRNAm, vighnAH kAryavinAyakAzca sahasA zAmyantyaho vismayaH // 2 // saMtaptottamakAMcanakSitidharazrIspadvigorate, puMsAM tvaccaraNa pramANa karaNAtpIDAH prayAnti kSayaM / udyadbhAskaravisphuratkarazatavyAghAtaniSkAsitAH / nAnAdehivilocanadyutiharA zodha yathA zarvarI // 3 // trailokyezvarabhaMga labdhavijayAdatyaMtaraudrAtmakAn nAnAjanmazatAMtareSu purato jIvasya saMsAriNaH ko vA prasavalatIha kena vidhinA kAlo dAvAnalAnna syAccettava pAdapadmayugala stutyAgagAvAraNam || 4 || lokAlokanirantara bitatasthAneka mUrta vibho ! nAnAratnapinaddhadanDa rUci zvetAtapatratraya / tvatpAdadvayatagotaravataH zIghra dravantyAyA darpAghmAta mRgeMdra bhImaninadAdvanyA yathA kuJjarAH || 5 || divyastrInayanAbhirAmavipulazrI merucuDAmaNe, bhAsvadvAladivAkaradyutiharaprANISTabhAmaNDala avyAvAdhamacintyasAramatulaM tyakopamaM zAzvataM saukhyaM tvaccaraNAraviMdayugalastunyaMva saMprApyate / / 6 / / yAvatrodayate prabhAparikaraH zrIbhAskaro bhAsayaM stAvaddhArayatIha paMkajavanaM nidrAtibhArazramam / yAvattvaccararaNadvayasya bhagavanna syAtprasAdodayastAvajjIvanikAya eSa vahati prAyeNa pApaM mahat // 7 // zAMti zAMti jinendrazAMta manasastvatpAdapadmazrayAt saMprAptAH pRthivItaleSu bahavaH zAntyathinaH prANinaH / kAruNyAtmama bhaktivasya ca vibho dRSTi prasanna kuru, tvatpAdadvaya devatasya gadataH zAMtyaSTakaM bhaktitaH // 8 // zAMtijinaM zazinirmalavaktraM zIlaguNavratasaMyamapAtraM / aSTazatAcitalakSaNagAtraM naumi jinottamambujanetram / / 6 / / paJcamabhIpsitacakradharANAM pUjitamindranarendragaraNezca / zAMtikaraM Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garA yAtima bhIpsuH SoDazatIrthaka praNamAmi / / 10 // divya taruH surapuSpasuvRSTidundubhirAsanayojanaghoSo / prAtapavAraNacAmarayugme yasya vibhAti ca maMDalatejaH / / 11 // taM jagadacitazAntijinendra zAMtikara zirasA praNamAmi / sarvagaNAya tu yacchatu zAnti mahyamaraM paThate paramA ca / / 12 / / ye'bhyacitA mukuTa DalahAraratnaiH, zakrAdibhiH suragaNaH stutapAdapadmAH / te me jinAH pravaravaMzajagatpradIpAH, tIrtha karAH satatazAMtikarA bhavantu // 13 // sampUjakAnAM pratipAlakAnAM yatIMdrasAmAnyatamodhanAnAm / dezasya rAsTrasya purasya rAjJaH karotu zAMti bhagavAn jinedraH // 14 // kSemaM sarvaprajAnAM prabhavatu balavAndhAmiko bhUmipAlaH / kAle kAle ca samyAvarSatu maghavA vyAdhayo yAntu nAzam / dubhikSa cauramAriH kSaNamapi jagatAM mArama: bhUjjIvaloke / jainendra dharmacakra prabhavatu satataM sarvasaukhyapradAyi / / 15 / / tadravyamavyayamudetu zubhaH sa dezaH, saMtanya tAM pratapatI satataM sa kAlaH / bhAvaH sa nandatu sadA yadanugraheNa, ratnatrayaM pratapatIha mumukSuvarga / / 15 / / pradhvastaghAttikaNiH kevalajJAnabhAskarAH / kurvantu jagatAM zAntiM bhAdyA jorA: :: 16 icchAmi bhane zAntibhattikAussaggI ko tarasAloceu paMcamahAkallAraNasaMpaeNANaM, aTThamahApADiherasahiyANaM, cautIsAtisayavisesasaMjuttANaM vattIsadeveMdamaNimayamauDamatthayamayiANaM, baladevavAsudevacakkahararisimuNijadiaNagArobagUDhAraNaM, thuisayasahassarigalayANaM, usahAibIrapacchimamaMgalamahApurisANaM rigaccakAlaM aMcemi, pUjemi vaMdAmi, emasAmi, dukkhakkho , kammakkhayo, bohilAho, sugaigamaraNaM, samAhimaraNaM, jiraNaguNasaMpatti, hou majjhaM / iti zAMtibhaktiH atha samAdhibhaktiH svAtmAbhimukhasaMvittalakSaNaM zruticakSuSA 1 pazyanpazyAmi deva tvAM kevalajJAnacakSuSA 1 1 / zAstrAbhyAso jinapatinutiH saMgatiH sarvadAyeMH, sadvRtAnAM guNagaNakathA-doSavAde ca maunam / sarvasyApi priyahitabaco bhAvamA cAtmatatve, saMpadyatA mama bhavabhave yAbadete'pavarga / 2 / jainamArgaruciranyamArganirvegatA jinaguNastutI matiH / niSkalaMkavimaloktibhAvanA: saMbhavantu mama janmajanmani / 3 / gurumUle yatinidhite caitpasiddhAMtavAdhisadghoSe / mamabhavatu janmajanmani sanyasanasamanvitaM maraNam / 4 / janma janmakRtaM pApaM janmakorisamAjitam janmamRtyujarAmUlaM hanyate jinavaMdanAt / 5 / AbAlyAjjinadevadeva bhavataH Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 253 ) zrIpAdayoH sekyA, sevAsaktavineyakalpalatayA kAlodyayAvagataH / tvAM tasyAH phalamarthaye tadadhunA prAraNaprayApakSaNa, svanAmapratibaddhavarNapaThane kaNTho'stvakueTho mama / 6 / tava pAdau mama hRdaye mamahRdayaM tava padadvaye lInam / tiSThatu jinendra tAvadyAvanniriNasaMprAptiH / 7 / ekApi samarthayaM jinabhaktirdurgati nibArayitum / puNyAni ca pUrayitu dAtu mukkizriyaM kRtinaH / 8 / paMca ariMjayagAme paMcaya madisAyare jiNe vaMde / paMca jasoyara rAmiye paMcaya somaMdare vaMde / 6 / rayaNatayaM ca vaMde, cavIsajiNe ca savvadA baMde paMcagurU vaMde cAraNacaraNaM sadA vaMde / 10 / ahamityakSarabrahmavAcakaM parameSThinaH / siddhacakrasya sadvIjaM sarvataH praNidadhmahe / 11 / karmASTakavinimukta mokSalakSmIniketanam / samyaktvAdiguropetaM siddhacakraM nAmAmyaham / 12 / prAkRSTi sUrasaMpadA vidadhate muktithiyo vazyatA / uccATa vipadA caturgatibhuvA vaDhaSamAtmanasAm / stabhaM durgamanaM prati prayatato mohasya' sammohanam-, pAyApacanamaskriyAkSaramayI sArAdhanA devatA / 13 anaMtAnantasaMsArasaMtaticchedakAraNam / jina rAjapadAmbhojasmaraNaM zararAM mama / 14 / anyathA zaraNaM nAsti tvameva zaraNaM mama / tasmAtkArueyabhAvena rakSa rakSa jinezvara / 15 / na hi trAtA nahi vAtA, na hi trAtA jagattraye / vItarAgAtparo devo na bhUto na bhaviSyati / 16 / jine bhaktijine bhAktAMjane bhakidinaM dine / sadA me'stu sadA me'stu sadA me'stu bhave bhave / 17 / yAce'haM yAce'haM jina tava caraNAravindayorbhaktim / yAce 'haM yAce'haM punarapi sAmeva tAmeva / 18 / vighnothAH pralayaM yAMti zAkinIbhUtapannagAH / viSo niviSatAM yAti stUyamAne jinevare // 16 / / icchAmi bhaMte samAhibhattikAussaggo ko tassAloceu, rayaNattayaparUpabaparamaparajhArAlakkhaNaM samAhibhattIye, rigaccakAlaM aMcemi, pUjemi, baMdAmi Nama sAmi, duSapakkho , kammakkhano bohilAho, sugaigamaraNaM, samAhimaraNaM, jiNaguNasaMpatti hou ma / / iti samAdhibhaktiH / atha nirvANa bhakti bidudhapatisvagapanarapatidhanadoragabhUtayakSapatimahitam / atulasukhavimalanirupamazivamacalamanAmayaM hi saMprAptam / 1 / kalyANaH saMstoSye paMcabhiranaghaM trilokaparamagurum / bhavyajanatuSTijananeMdu ravApaiH sanmati bhaktyA / 2 | ASADha Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 254) susitaSaSThayAM hastottaramadhyamAdhite zazini / AyAtaH svargasukhaM bhuktvA puSpottarAdhIzaH / 3 / siddhArthanRpatitanayo bhAratavAsye videhkuddpure| devyAM priyakArieyAM susvapnAnsaMpradaya vibhuH / 4 / caityasitapakSaphAlguriNa-zazAMkayoge dine prayodazyAm jajJe svoccastheSu graheSu saumyeSu zubhalagne / 5 / hastAzrite zazAMke caitrajyotsne caturdazIdivase / pUrvANhe ratnaghaTaivibudhendrAzcarabhiSekam / 6 / bhuktvA kumArakAle triMzadvarSANyanaMtamuraNarAziH / amaropanItabhogAnsahasAbhinibodhito'nyedya : / 5 / nAnAvidharUpacitAM bicitrakUTocchitA mariNavibhUSAm / candraprabhAkhyAzivakAmAruhya purAdviniSkrAntaH / 8 1 mArgazirakRSNadazamIhastottaramadhyamAzrita some / SaSThena tvaparAraNe maktena jinaH prava, vAja / 9 / grAmapurakheTakabaMTamabaghoSAkarAnapravijahAra / ustapovidhAnazivarSAeyamarapUjya: / 10 / RjukUlAyAstIre zAladra masaMzritezilApaTTa / aparAhupaSThenAsthitasya khalu jU bhikAgrAme // 11 // vaizAkhasitadazamyAM hastottaramadhyamAzritecandra / kSapakaNyArUDhasyotpanaM kevalajJAnam // 12 // atha bhagavAn saMprapaddivyaM vaibhAraparvataM ramyam / cAturvaNyasusaMstAbhUgautamaprabhuti / 13 / chatrAzoko ghoSasiMhAsanadudubhIkusumavRSTim / varacAmarabhAmaNDaladivyAnyanyAni cAvApat // 14 // dazavicamanagArANAmekAdazadhottaraM tathA dharmam / dezayamAno vyaharaMstriyAdvarSANyatha jinendraH / / 15 / / padmavanadIpikAkulavividha makhaNDamaNDite ramye / pAvAnagarodyAnevyutsargeNa sthitaH sa muniH / 16 / kAtikakRSNasyAnte svAtIvRkSe nihatya karmarajaH / avazeSa saMprApadvyajarAmaramakSayaM saukhyam / 17 / parinirvRtaM jinendra jJAtvA vibudhA hyathAzu cAgamya / devataruraktacandana kAlAgurusurabhigozIH / 18 ! agnIndrAjjinadehaM mukuTAnalasurabhidhUpavaramAlyaiH / abhyayaM gaNadharAnapi gatA divaM khaM ca vanabhavane / 16 / ityevaM bhagavati vardhamAna caMdre, yaH stotram paThati susaMdhyayoyohi / so'naMtaM paramasukhaM nadevaloke bhuktvAMte zivapadamakSayaM prayAti / 20 / yatrArhatAM gaNabhRtAM zrutapAragANAM, niriNabhUmiriha bhAratavarSajAnAm / tAmadya zuddhamanasA kriyayA vacobhiH, saMstotumudyatamatiH pariNomi bhavatyA / 21 / kailAsazailazikhare parinirvato'sau, lezibhAvamupapadya vRSo mahAtmA / caMpApure ca vasupUjyasutaH sudhImAna, siddhi parAmupagato gatarAgabaMdhaH / 22 / yatprAryate zivamayaM vibudhezvarAyaH, pAkhaMDibhizca paramArthagaveSazIlaH / naSTASTakarmasamaye tadariSTanemiH, saMprAptavAn kSitidhare bRhadurjayante / 23 / pAvApurasbAharunnatabhUmideze, padmotpalAkulavatAM sarasAM hi madhye / zrIvardhamAnajinadeva iti pratIto, nirvANamApa bhagavAnpravidhUtapApmA / 24 / zeSAstu te nijavarA jisamohamallA, jJAnAbhUrikiragaravabhAsyalokAn / sthAnaM paraM niravadhAritisau. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 274) khyaniSTha, sammedaparvatatale samavApurIzAH / 25 / prAdyazcaturdazadinavinivRttayoga. SaSThena niSThitakRtijinavarddhamAnaH / zeSA vidhUtaghanakarmanibaddhapAzAH, mAsena te yativarAstvabhavandhiyogAH / 26 / mAlyAni vAstutimayaiH kusumaiH sudRbdhAnyAvAyamAnasakararabhitaH kirataH / paryema prAtiyutA bhagavanniziyAH, saMprArthitA vayamime paramAM gati tAH / 27 / zatrujaye nagavare damitAripakSAH, paMDoH sutAH paramanide'timabhyupetAH / tugyAM tu saMgarahito balabhadranAmA, nadyAstaTe jitari puzcasuvarNabhadraH ! 28 / droNImati-prabalakuMDala meMr3ha ke ca, vaibhAraparvatatale barasiddhaTe / RSyAdrike ca vipulAhivAlADake ca. vidhye va poTApare nApaTIpo na ! 26 / sahyAcale ca himavatyapi supratiSTha, daMDAtmake gajapathe pRthusArayaSTau / ye sAdhabo hatamalA: sumati prayAtAH, sthAnAni tAni jagati prathinAnyabhUvan / 30 / ikSovikArarasayuktaguNena loka, piSTo'dhikAM madhuratAmupayAti yadvat tadvacca puNyapuruSaH ruSitAni nityaM, sthAnAni tAni jagatAmiha pAvanAni / 31 / ityahatAM zamavatA ca mahAmunInA, proktA mayAtra parinirvasibhUmidezAH / te me jinAjitabhayA munayazca zAMtAH, dizyAsurAzu sugati niravadya saukhyAm / 32 / kailAzAdrI munIMdra:pururaNadurito muktimApa praNataH campAyAM vAsupUjyastridazapatinuto nemirapyUrjayante / pAbAyAM bardhamAnastribhuvanaguravo vizatistIrthanAthAH, sammedAga prajagmurda yatu vinamatAM nivRti no jineMdrAH / 33 / gaurgajozvaH kapiH kokaH sarojaH svAstika: shshii| makara: zrIyuto vRkSo gaMDo mahiSazukarI / 34 } sedhAvanamRgAcchagAH pAThIna: kalazastathA / kacchapazcotpalaM zaMkho nAgarAjazca kesarI / 35 / zAtikunthvarakauravya yAdavo nemisuvrtii| unanAthI pArvavIrau zeSA ikSvAkumaMzajAH / 36 / icchAmi bhaMte pariNibvAbhatti kAusgo kayo tassAloceu imammi avasappiNIye, cautthasamassa pacchime bhAe, prAuTThAmAsahINe, vAsacau kammi sesakAlasmi / pAvAye gayarIe, kattiyamAsassa kirAhacaudasie / rattIe zAdIe Navakhate, pacyuse bhayavado mahadi mahAvIro vaTThamANo siddhi gado / tIsuvi loemu, bhantraNavAsiyavANavitarajoisiyakappavAsiyatti cabihA devA saparivArA divveNa gaMdherA, dibveNa puppheNa divvega dhUveNa, diveNa curAgaNa, diveNa vAroNa, divraNa rAhAraNega NiccakAlaM, accaMti, pUjaMti, baMdaMti, NamasaMti, pariNi vAraNa, mahAkallAraNayujja karaMti, ahamavi ihasaMto tattha saMtAiyaM rigaccakAlaM aMcemi, pUjemi, baMdAmi, maMsAmi, dukkhakkho ,kammarakhayo, bohilAho, sugaimaraNaM, samAhimaraNaM jiNaguNasaMpatti, hou mamaM / / iti nirvANabhaktiH Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 206 ) sar naMdIzvara bhaktiH 1 tridazapati mukuTataTagatamaNigaNa- karanikarasalilavArAghautakramaka mala yugalaji napatirucira prativitraviyalavirahita nilayAn / / 1 / / nilayAnamiha mahasa sahasA prapatanapUrvamavanImyavanau bhaiyyAM trayyA zuddhyA nisarga-zuddhAnvizuddhaye ghanarajasAm || 2 || bhAvanasurabhavaneSu dvAsaptatizatasahasrasaMkhyAbhyadhikAH / koTyaH sapta proktA bhavanAnAM bhUritejasAM bhuvanAnAm / / 3 / / tribhuvanabhUtavibhUnAM saMkhyAtI tAnyAz yuktAni / jannataH vivANi bhavanAni bhImavibudhanutAni // 4 // yAvanti santi kAntajyotirlokAdhidevatAbhinutAni, kalpe'neka vikalpe kalpAtIte'hamindrakalpAnalpe // 5 // viMzatiraya trisahitA sahastraguNitA va saptanavati proktA, caturadhikAzItirataH paMcazUnyena vinihatAnyanaghAni // 6 // STApaMcAzadatazcatuHzatAnIha mAnuSe ca kSetre | lokAlokavibhAgapralokanAlokasaMyujAM jayabhAjAm // 7 // navanava catuHzatAni ca sapta ca navatiH sahasraguNitAH SaTca, paMcAzatpaMca viyatma hatAH punaratra koTayoTo proktAH // 8 // etAvatyeva satAmakRtribhASyatha jinezinAM bhavanAni bhuvanatritaye tribhuvanasurasamitisamarcyamAnasatpratimAni // 6 // vakSArarucakaku DalaraupyanagottarakuleSukAranageSu / kuruSu ca jinabhavanAni trizatAyadhikAni tAni vizatyA // 10 // nandIzvarasadRdvIpe naMdIzvara jaladhiparivRte dhRtazobhe / caMdrakaranikarasabhirundrayazovitata diGmahI maMDala ke // 11 // tatratyAMjanadadhimukharatikara puruna gavarAkhyaparvatamukhyAH pratidizamepAmupari trayodazendrAcitAni jinabhavanAni / / 12 / / ASADhakArtikAkhye phAlguNa mAse ca zuklapakSe'STamyAH ArabhyASTadineSu ca saudharmapramukha vibudhapatayo bhaktyA // 13 // teSu mahAmahamucitaM pracurAkSatagaMdhapuSpapUrva divyaiH / sarvajJapratimAnAM prakurvate sarvahitam // 14 // bhedena varNanA kA sodharmaH svapanakartR tAmApannaH paricArakabhAvamitAH zeSendrA rundracaMdra nirmalayAsaH || 15 || maMgalapAtrArikha punastaddevyo vibhrati sma zubhraguraNAcyAH / apsaraso nartakyaH zeSasurAstatra lokanAvyagradhiyaH // 16 // vAcaspativAcAmapi gocaratA saMvyatItya yatkramamANam / vidhapatirvihitavibhavaM mAnuSamAtrasya kasya zakti: stotum // 17 // niSThApitajinapUjAzcUrNasnapanena dRSTavikRtavizeSAH / surapatayo nandIzvarajinabhavatAni pradakSiNIkRtya punaH // 18 // paMcasu maMdaragiriSu zrIbhadrazAlanandanasI manasam / pAMDukavana miti teSu pratyeka jinagRhAriNa catvAryeva / / 16 / / tAnyatha parItya tAni ca namasitvA kRtamupUjanAstatrApi / svAspavamIyuH sarve svAspa - Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 277 ) 9 mUlyaM svaceSTayA saMgRhya // 20 // sahatoragasadva dIparIta vamayAgavRkSa mAnastaMbha | dhvajapaMktidazakagopuracatuSTayatritayazAlamaMDapa // 21 // zrabhiSekaprekSarikAkrIDanasaMgIta nATakAlokagRhaiH / zilpivikalpitakalpanasaMkalpAtItakalpanaiH samupetaH // 22 // vASIsatpuSkariNIsudIrghikAdhambusaMsRtaiH samupetaiH / vikasitajalaruhakusumairnabhasyamAnaH zaziprabhaiH zaravi // 23 // bhRMgArAbdaka kalazAdya pakara rakhe raSTazatakaparisaMkhyAmaH pratyekaM citraguNaiH kRtaninadati // 24bhrAjate nityaM hiraNyamayAnIzvarezinAM bhavanAni / gaMdhakuTIgatasRgapativiSTararucirANi vividhavibhavayutAni // 25 // yeSu jinAnAM pratimA: paMcazatazarAsanocchitAH satpratimAH / marigakanakarajatavikRtA dinakarakoTiprabhAdhikaprabhadehAH // 26 // tAni sadA vaMve'haM bhAnupratimAni yAni kAni ca tAni / yazasAM mahasAM pratidizamatizayazobhAvibhAMji pApaviji // 27 // saptatyadhikazatapriyadharmakSetragata tIrthakaravara vRSabhAn / bhUtabhaviSyatsaMpratikAlabhavAmbhavavihAnaye vinato'smi // 28 // zrasyAmavasarpiNyAM vRSabhajinaH prathamatIrthaMkartAbhartA / zraSTApadagirimastakagatasthito muktimApa pAponmuktaH // 26 // zrIvAsupUjya bhagavAn zivAsu pUjAsu pUjitastridazAnAM / campAyAM duritaharaH paramapadaM prApavApadAmantagataH // 30 // muditamatibalamurAriprapUjito jitakaSAyaripuraca jAtaH / bRhadujayantazikhare zikhAmaNistribhuvanasya nemirbhagavAn / / 31 / pAvApuravarasarasAM madhyagataH siddhibuddhitapasA mahasAM / vIro noradanAdo bhUriguNazcAruzobha mAspadamagamat // 32 // sammadakarivana parivRtasammedagirIndramastake vistIrNe / zeSA ye tIrthakarA kItibhUtaH prathitArthasiddhimavApan // 33 // zeSANAM kevalinAM prazeSamatavegiraNabhUta sAdhUnAM / giritalavivaradarIsariduru vanataruviTapijaladhivahanazikhA // 34 // mokSamatihetubhUtasthAnAni surendraindrabhaktitAni / maMgalabhUtAnyetAtyaMgIkRtadharmakarma NAmasmAkam // 35 // jinapatayastatpratimAstadAlayAstanniSadyakAsthAnAni / te tAzca te ca tAni ca bhavantu bhavaghAtahetavo bhavyAnAm // 36 // saMdhAsu tisRSu ' " Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) nilA, paTeyadi stotrametaduttamayazasAm / sarvajJAna sArva, laghu labhate zrutaghareDitaM padamanitam // 37 // dityaM niHsvedatvaM nirmalatA kSIragau ratvaM ca / svAdyAkRtisaMhanane saurUpyaM saurabhaM ca saulakSyam // 38 // apramitavIryatA ca priyahitavAyitvamanyavamitaguNasya, prathitA dazavikhyAtAH svAtizayadharmAH svayaMbhuvo vehasya // 39 // ganyUtizatacatuSTayasa bhikSatAgaganagamanamaprANivadhaH / bhuktyupasargAbhAvazcaturAsyatvaM ca srvvishvrtaa||40|| acchAyatvamapakSamaspaMvazca samaprasiddhanakhakezatvaM / svAtizayaguNA bhagavato ghAtikSayajA bhavanti tepi varzava // 41 // sArdhAdhamAgadhIyA bhASA maMtrI ca srvjntaavissyaa| sarvatu phalastayakaprathAlakusa mopazobhitatarupariNAmA // 42 // apahilatamA ramAmadhImAmale nahI ra manojJA / viharaNamanvetyanila: paramAnaMdazca bhavati sarvajanasya / / 43 // maruto'pi surabhIgaMdhadhyAmizrA yojanAMtara-bhUbhAgaM / vyupazamitadhUlikaMTakatRNakITakazarkaropalaM prakurvanti // 44 // tadanu stanitakumArA vidyunmAlAvilAsahAsavibhUSAH / prakiranti surabhigaMdhi gaMdhodakavRSTimAjJayA tridazapate: // 45 // varapadmarAgakesaramatulasukhasparzahemamadasanicayam / pAdanyAse padma sapta puraH pRSThatazca saptabhavati // 46 // phalabhAranamrazAlibIhyAvisamastasasyadhRtaromAMcA / parihRSiteva ca bhUmistribhuvananAthasya vaibhavaM pazyaMtI // 47 / zaradudayavimalasalila sara itha gaganaM virAjate vigatamalam / jahati ca dizastimirikAM vigatarajaH prabhRtijihmabhAvaM sdyH||48|| eteteti tvaritaM jyotiSyaMtaradivaukasAmamRtabhujaH / kRlizabhUdAjJApanayA kurvantyanye samantato ghyAmhAnam // 46 // sphurabarasahastratraruciraM vimalamahAratnakiraNa nikara parotam / prahasitakiraNasahastradha timaDalamagragAmi dharmasucakram // 50 // ityaSTamagalaM ca sthAvarzaprati bhaktirAraparItaiH / upakalpyante tridazairete'pi nirupamAtizeSAH // 51 // baiDUrya ciraviTa paprabAlavRdupallavopazobhitazAkhaH / zrImAnazokavRkSo varamarakatapatragahanavahatacchAyaH // 52 // maMdArakudakuvalayanolotpalakamalamAlatIbakulAcaH / samadabhramaraparItaizyAmizrA Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 276 ) patati kusumavRSTirnabhasA // 53 // kaTakaTisUtrakuMDalakeyUraprabhUtibhUpitAMgI svagau / yo kamalabalAkSau parinikSipataH salIlacAmarayugalam // 54 // zrAkasmikamiva yugapaddiyasakara sahasma pagatavyavadhAnam bhAmaMDalama vibhAvita rAtridivabhedamatitarAmAbhAti // 55 // prabalapabanAbhighAtaprakSumita samudraghoSamandradhvAnam / dadhvanvate subIraNAvaMzAdisuvAdyadundubhistAlasamam // 56 // tribhuvanapatitAMnatraya tulyamatulamuktAjAlam / chatratrayaM ca sa bRhadvaM pavivaluptavaMDamadhikakamanojJam // 57 // dhvanirapi yojanamekaM prajAyate zrotrahRdayahArigabhIraH / sasalilajaladhara paTaladhvanitamiva pravitAntarAzAyalayas // 58 // sphuritAMzu ratnadIdhitiparivicchuritAmareMdracApacchAyam / triyate mRgeMdravaryaiH sphaTika zilAghaTitasiMha viSTaramatulam // 56 // yasyeha catustrizatpravaraguraNA prAtihAryalakSmyazcASTau / tasmai namo bhagavate tribhuvanaparamezvarAte guNamahate // 60 // icchAmi bhaMte, gaMdIsarabhatti kAussaggo kazrotassA loce * bIsaradIvammi, caudisi vidisAsu aMjaragavadhimuhara vikara pururaNagavaresu jAriNa jiraNaceiyApi tApi savvANi tIsuyi loesa, bhavararAvAsiyavAravitara jo isigakappavAsiyati cauvihA devA saparivArA divyehi gaMdhehi, divyehi puSphehi vizvehi, dhuvvehi divehi cuNohi, vizvahi vAsehi, divehi pahANehi zrAsA DhakattiphAguraNa mAlArAM aTThamimAI kAUraNa jAva puSNimaMti cikAcaMti pUjati, baMdati, rAmasati dosaramahAkallAgaM karati zrahamavi iha saMto tattha saMtAI rigaccakAlaM pracemi, pUjemi vaMdAmi, rAmasvAmi, dukkhakyo, kammakkhazro, bohilAho, sugaigamaraNaM samAhimaraNaM jiragaguNasa patti hoU sabhaM // iti naMdIzvarabhakti: atha caitmabhaktiH zrIgautamA vipadamadbhuta puNyabaMdhamudyotitAkhilamamodhamadhapraNAzam / vakSye jinezvaramahaM praNipatya tathyaM nirdhAraNakAraNamazeSa jagaddhitArtham Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 280 ) jineMdravaco'mRtam // 1 // jayati bhagavAn hemAmbhojapracAravijRmbhitAvamaramukuTacchAyoprabhArimbito kaluSahRdayA mAnodbhrAntAH parasparavairiNaH viratakaluSaH pAdau yasya prapadya vizazvasuH // 2 // tadanu jaghati yAna dharmaH pravRddha mahodayaH, kugativipathavalezAdasau vipAzayati prajAH / parityajayasyAdvidivanikalpitam bhaetu bhavatastrAtR tredhA " 3 n tadanu jayatAjjainI vittiH prabhaMgataraM girI, prabhava vegamadhau vyadravyasvabhAva vibhAvinI / nirupamasukhasyedaM dvAraM vighaTya nirargalam, vigatarajasaM mokSaM veyAnniratyayamavyayam // 3 // arhatsiddhAcAryopAdhyAyebhyastathA ca sAdhubhyaH / sarvajagata myonamostu sarvatra sarvebhyaH || 4 || mohAdisarvadoSArighAtakebhyaH sadA hatarajobhyaH // virahita rahaskRtebhyaH pUjArhebhyo namohaMduyaH || 5 || kSAntyArjavAdiguNagAsa sAdhanaM sakalaloka hitahetu' / zubhadhAmAni dhAtAraM vaMde dharma jinendroktam // 6 // mithyAjJAnatamohatalokaMkajyotira mitagamayogi / sAMgopAMgamajeyaM jainaM vacanaM sadA baMde // 7 // bhavanavimAnajyotirvyataranaralokavimbacaityAni / trijagadabhinaMvitAnAM zrethA baMve jinendrANAm // 8 // bhuvanatraye'pi bhuvanatrayAdhipAbhyarcchatIrthakartRNAM | vaMde bhavAgnizAMtyaM vibhavAnAmAlayAlIstAH // 6 // iti paMcamahApuruSAH praNutA jinadharmadhacana caityAni / catyAyAca vimalAM dizantu bodhi budhajaneSTAm // 10 // zrakRtAni kRtAni cAprameya timanti mitsu maMdireSu / manujAmarapUjitAni baMde prativivAni jagattraye jinAnAm // 11 // dya utimaNDatabhAsurAGgayaSTIH pratimA zrapratimA jinottamAnAm / bhuvaneSu vibhUtaye pravRttA vapuSA prAJjalirasmi baMdamAnaH // 12 // vigatAyudhavikriyAvibhUSAH prakRsthi: kRtinAM jinezvaraNAM pratimAH pratimAgRheSu kAntyA pratimAH kalmaSazAntaye'bhi baMde // 13 // kathayanti kaSAyamuktilakSmI parayA zAMtatayA bhavAntakAnAm praNamya bhIru mUrtimaMta pratirUpANi vizuddhaye jinAnAm ||14|| yadidaM mama siddhabhakinItaM sukRtaM duSkRtavartyarodhi tena / paTunA jinadharma eva bhaktirbhavatAjjanmani japani 1 sthirA me / / 15 / / arhatAM sarvabhAvAnAM darzanajJAnasaMpadAm / kIrtayiSyAbhi afterbuddhi vizuddhaye // 16 // zrImadbhavanavAsasthA svayaMbhAsurasUya + Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (281) baMditA no vidheyAsuH pratimAH paramAM gatim // 17 // yAvaMti saMti loke'smintakRtAni kRtAni ca / tAni sarvANi caityAni baMde bhUyAMsi bhUtaye // 1 // vyaMtaravimAneSu stheyAMsaH pratimAgRhAH / te ca saMkhyAmati-krAntAH saMtu no doSavicchide / / 16 // jyotiSAmatha lokasya bhUtaye'dbhU tasaMpada: 1 gRhAH svayaMbhuvaH saMti vimAneSu namAni tAn / / 20 11 baMde surakirITAgramariNacchAyAbhiSecanam / yA: krameNaiva sevante tadarcA: siddhilabdhaye / / 21 / / iti stutipathAtItazrIbhUtAmahetAM mama / caityAnAmastu saMkItiH sarvAnavanirodhinI // 22 // ahaMnmahAnadastha tribhuvanamavyajanasIrthayAtrikadurita prakSAlanakakAraNamatilaukika kuka tIrtha muttamatIrtham // 23 // lokAlokasutattvapratyayabodhanasamathadivyajJAna-pratyahavahatpravAI vazIlAmalavizAlaphUlalitayam // 24 // zuSaladhyAnastimitasthitarAjadrAjahaMsarAjitamasAt / svAdhyAyamaMdraghoSaM nAnAguNasamitiguptisikatAsubhagam // 25 // kSAntyAvartasahasra sarvadayAdhikacakusumavigalatikam / TusajhaparISadAyada tataraGgattaraMgabhaMguranikaram // 26 // vyapagatakaSAyaphenaM rAgadvaSAdidoSazaivalarahitaM / atyastamohakardamamatidUranirastamaraNamakaraprakaram // 27 / / RSivRSabhastutimaMdrodre kitanirghoSa vivivihagadhvAnam / vividhataponidhipulinaM sAsravasaMvaraNanirjarAniHstrAvaraNam // 28 // gaNadharacakrarendraprabhRtimahAbhavyapuMDarIkaiH puruSaH / bahubhiH snAtu bhaktyA kalikaluSamalApakadharaNArthamabheyam // 26 // avatIrNavataH snAtu mamApi dustarasamastaduritaM dUram / vyapaharatu paramapAvanamananyajayyasvabhAvagaMbhIram / / 30 // atAmranayanotpalaM sakalakopavanhejayAt / kaTAkSazaramokSahInamavikAratodra kataH / biSAdamadahAnita: prahasitAyamAnaM sadA / mukhaM kazyatIva te hRdayazuddhimAtyantikIm / / 35 || nirAbharaNabhAsuraM vigatarAgavegodayAt, niraMbaramanoharaM prakRtirUpanirdoSataH 11 nirAyudhasunirbhayaM vigatahiMsyAhiMsAkramAt / nirAmiSasuptimadvividhavedanAnAM kSayAt / / 32 // mitasthitanakhAMgajaM gatarajomalasparzanam / nAMbunhacaMdanapratimadivyagaMdhodayam / / ravIndukulizAdidivyabahulakSaNAlaMkRtam / divAkarasahasrabhAsuramIkSaNAnAM priyam / / 33 // hitArthaparipaMthibhiH prayalarAgamohAdibhiH, kalaMkitamanA jano yadabhidhIkSya zozudhyate / sadAbhimukhameva yajjagasi pazyatAM sarvataH, zaradvimalacandramaNDalamivotthitaM dRzyate // 34 // tadeladamarezvarapracalamaulimAlAmaNisphuratkiraNa cubanIyacaraNArabindadvayam // punAtu bhagavajjinendra taba rUpamandhIkRtam, jagatsakalamanyatIrthagururUpadoSodayaH / / 35 // mAnastambhAH sarAMsi pravimalajalasatkhAtikA puSpavATI / prAkAro nATyazAlA dvitayamupavanaM vedikAMtajAdhAH / / zAla: kalpadramANAM suparivRtavanaM stUpahAvalI ca / prAkAraH sphA Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 202) TikontanuM suramunisabhA pIThikAne svayaMbhuH / / 36 / / varSeSu varSAntaraparvateSu naMdIzvare yAni ca maMdareSu / yAnti caityAyatanAni loke sarvAriMga baMde jinapugavAnAm .. 37 // avanitalagatAnAM kRSimAJkRnimAraNA, vanabhavanagatAnAM divyavaimAnikAnAM / iha manujakRtAnAM devarAjArcitAnAM, jinavaranilayAnAM bhAvato'haM smarAmi // 38 // jambUdhAtakipuSkarA vasudhAkSetratraye ye bhavAzcaMdrAMbhojazikhaMDikaMThakanakaprAvRdhanAbhA jinA: samyagjJAnacaritralakSaNadharA dagdhASTakarmendhanAH / bhUtAnAgatavartamAnasamaye tebhyo jinebhyo namaH // 36 / / zrImanmerI kulAdrau rajatagirivare zAlmalI jaMbuvRkSa, vakSAre caityavRkSe ratikararucake kukhale mAnuSAMke / iSvAkA'janAdro dadhimukhazikhare vyaMtare svargaloke, jyotirloke'bhibaMde bhuvanamahisale yAni caityAlayAni / / 40 // devAsureMdranaramAgasamacitebhyaH pApapraNAzakarabhanyamanoharebhyaH / ghaMTAdhvajAdiparivAra vibhUSitebhyo nityaM namo jagati sarvajinAlayebhyaH / / 41 / icchAmi bhaMte ceiyabhatti kAussaggo ko tassAloceuM, ahaloyatiriyaloyauThUloyammi kidvimAkiTTimANi jANi jigace iyANi tAriNa savvANi tisu vi loesa bhavaga vAsiyavANavitarajoisiyakrappavAsiyatti cavihA devA saparivArA divveNa gaMdheNa, divveNa cuNoNa, dibveNa vAseNa, diveNa ehAroNa, piccakAlaM aMcaMti, pujaMti, baMdaMti, emasaMti / ahamavi iha saMto tatya saMtAi NiccakAle aMcemi, pUjemi, baMdAmi; NamaMsAmi dukkhakkhano, kammakkhano bohilAho, sugaigamaNaM samAhimaraNaM, jiragagurapasampatti hou majjha / iti zyabhaktiH atha caturdigvandanA prAgdigvidigantare kebalijinasiddhasAdhugaraNadevAH / ye sarvaddhisamRddhA yogigaNAstAnahaM bande // 1 // dakSiNadigvidigantare kevalijinasiddhasAdhugaNadevAH ye sarvaddhisamRddhA yogigaraNAstAnaha bande // 2 / / pazcimadigvidigantare kevalijinasiddhasAdhugaNadevAH / ye sarvaddhisamRddhA yogigaraNAstAnahaM bandai // 3 // uttaradigvidigantare kevalijinasAdhugaNA devaaH| ye saddhisamRddhA yogigaNAstAnahaM bande // 4 // iti caturdigvandanA Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 283) . paramAnanda svarUpa mukti kI prApti saccidAnanda svarUpa prAtmadhyAna ke binA nahIM hotI, isa kAraNa dhyAna kA vivaraNa dete haiM: dhyAnaM caturvidham // 53 // artha- mana kA eka hI viSaya para ruke rahanA dhyAna hai| uttama saMhanana dhAraka balavAna puruSa ko uttama dhyAtA kahate haiM / vaha eka hI viSaya kA dhyAna adhika se adhika antamuharta taka kara sakatA hai tadanantara mana anya viSaya ke cintana para calA jAtA hai| AtmA, ajIva prAdi padArtha dhyeya [dhyAna ke viSaya] haiM / svarga mokSa Adi kI prApti honA dhyAna kA phala hai| dhyAna cAra prakAra kA hai [1] Arta, [2] raudra, [3] dharma, [4] shukl| Ata raudra tathA dharma, zuklaJceticaturvidham / tatrAdya saMsRteHhetU, dvayaMmokSasya tatparam // 1 // artha--dhyAna cAra prakAra kA hai-pAta, raudra, dharma aura zukla / inameM se pAta raudra dhyAna saMsAra bhramaNa ke kAraNa haiM, dharma dhyAna aurazukla dhyAna mokSa ke kAraNa haiN| prArtaJca // 54 // ___ artha-prArtadhyAna bhI cAra prakAra kA hai-(1) iSTaviyogaja, (2) aniSTa saMyogaja, (3) nidAna (4) vedanA / . amanojJa asaMprayoga, anutyatti saMkalpAdhyavasAna --yAnI aniSTa padArtha kA saMyoga na ho, aniSTa padArtha mere lie utpanna na ho, isa prakAra saMkalpa tathA cintavana karanA / utpanna vinAza saMkalpAdhyavasAna-yAnI-utpanna hue aniSTa padArtha ke nAza hone kA saMkalpa vAranA tathA cintavana karanA / manoza-bhaviprayoga anutpatti-saMkalapAdhyavasAna-yAnI-apane iSTa padArtha kA viyoga na hone pAve, aisA saMkalpa tathA cintana karanA / utpanna-avinAza saMkalpAdhyavasAna-yAnI-iSTa padArtha ke milajAne (utpanna hone para usake vinAza na hone kA saMkalpa kA cintana karanA / dukhadAyaka pazuoM tathA zatra manuSya evaM 56866584 prakAra ke zArIrika rogoM meM se mujhe koI bhI roga na ho isa prakAra kA cintavana karanA amanoja prasaMprayoga anutpati-saMkalpAdhyavasAna hai| apane Apako apriya-zatra, strI, putra, Adi ke sambandha ho jAne para Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 284 ) aisA vicAra karanA ki ye mara jAveM, yA inakA sambandha mujhase chUTa jAve aisA cintana karanA utpanna-vinAzasaMkalpAdhyavasAna hai / priya padArtha-dhana dhAnya, suvarNa, bhavana, zayana grAsana, strI Adi, hameM hIM mile / ' isa prakAra duHkharUpa cintavana karanA manoja aprayoga-anutpatti saMkalpAdhyavasAna hai| jo priya padArtha (dhana makAna strI Adi) mujhe mila gaye haiM ve kabhI naSTa na hone pAveM, sadA mere pAsa bane raheM, isa prakAra kA cintavana karanA utpanna-avinAza-saMkalpA dhyavasAna pArta dhyAna hai / anya prakAra se prArtadhyAnaprArtadhyAnaM caturbhadamiSTa vastu viyogajam / aniSTa vastuyogotthaM, kiMca dRSTvA nidAnajam // kiMcapIr3Adhike jAte cintAM kurvanti yejjaDAH // tasyAtya jantu pApasya, mUlamArta sudUrataH / / artha-prAdhyAna cAra prakAra kA hai 1-iSTa priya padArtha ke viyoga ho jAne para dukha rUpa cintavana iSTa viyogaja prArtadhyAna hai| 2-aniSTa apriya padArtha kA saMyoga ho jAne para usake chUTane kA cintavana karanA aniSTasaMyogaja ArtadhyAna hai / 3-zarIra meM adhika roga pIDA hone para dukha cintavana karanA vedanA ArtadhyAna hai| 4- aAgAmIkAla meM sAMsArika viSayabhogoM ke prApta hone kA - cintavana karanA nidAna AtadhyAna hai| isa bhavana meM jo apane ko strI, putra, dhana, bhavana Adi iSTa priya padArtha mile hoM unake viyoga ho jAne para mana vyAkula dukhI ho jAtA hai, bhagavAna ke darzana, pUjana, bhakti, zAstra svAdhyAya, sAmAyika prAdi meM citta nahIM lagatA, mana dukha meM DubA rahatA hai , isa kA kAraNa yaha iSTaviyogajanya prAtadhyAna hai| kuputra, durAcAriNo, kaTubhASiNI, prasundarI strI, prANagrAhaka bhAI, duSTa par3osI, duSTa sambaMdhI, zatru Adi apriya aniSTa padArtha ke mila jAne para citta meM dukha banA rahatA hai, mana kleza meM DUbA rahatA hai, sadA unase chuTakArA pAne kI cintA rahatI hai, dharma karma meM citta nahIM lagatA isa kAraNa yaha aniSTa saMyogajanya pArtadhyAna hai| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { 285) gehUM Adi dhAnya, sonA cAMdI prAdi padArtha saMgraha kara rakkhe hoN| unako maMhagA bhAya ho jAne para becane kA, nakAla durbhikSa Adi hone kA vicAra karanA, jisase adhika lAbha ho sake, vaidya vicAra kare ki roga phaila jAveM to mujhe bahuta dhana mile, ityAdi svArtha sAdhana ke bure vicAra jaba mana meM pAte haiM usa samaya dAna, pUjA, brata, svAdhyAya sAmAyika prAdi dharma kArya meM mana nahIM lagatA isa kAraNa yaha nivAna pArtadhyAna hai| asAtA vedanIya karma ke udaya se zira, mukha, nAka, kAna, gale, chAtI, peTa, peTa, aNDakoza, para TAMga prAdi aMga upAMgoM meM 56896584 taraha ke roga ho jAte haiM. jo pArIra meM hI pIr3A (vedanA) hotI hai usa samaya mana kisI dharma kArya meM nahIM lagatA, sadA dukhI banA rahatA hai, isa kAraNa yaha vedanA nAmaka prArtadhyAna hai| raudramapicaturvidhaJca // 55 // artha-aura raudradhyAna bhI cAra prakAra kA hai| prANinAM rovanAdraudraH ka ra satveSuniSUNaH / pustitra bhayaM raudraM viddhi dhyAnaM caturvidham // hiMsAnandAnmRSAnandAtsteyAnandAtprajAyate / parigrahAraNA mAnandAttyAjyaM raudraJca dUrataH // 32 // artha-anya jIvoM ko nirdayatA se rulAnevAlA, rudratA-karatA rUpa jo dhyAna hotA hai vaha raudradhyAna hai| vaha cAra taraha kA hai 1-hiMsA meM Ananda mAnane se honevAlA hisAnanda, 2--asatya bolane meM Ananda mAnane se honevAlA maSAnanda, 2-corI karanemeM Ananda mAnane se hone vAlA stayAnanda 4-parigraha saMcaya karane meM Ananda mAnane se honevAlA parigrahAnanda yA 'viSaya saMrakSaNAnanda raudradhyAna hotA hai, ye hI usake cAra bheda haiN| ___ra pariNAma se kisI ko krodhita hokara gAlI denA, nigraha karatA, mAranA yA jAna se mAra DAlakara prAnanda mAnanA hiMsAnanda kahalAtA hai / apane Upara yadi koI vizvAsa karatA ho to bhI usake sAtha vizvAsaghAta karake bhUTha bolakara Ananda mAnanA maSAnanda nAmaka raudradhyAna kahalAtA hai / balavAna hone se kisI nirbala nirdoSo vyakti ko mithyA doSI ThaharAkara Usase daNDa vasUla karanA yA dUsare ke dravya ko curAkara prAnanda manAnA steyAnanda raudradhyAna kahalAtA hai / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 286 ) dhana, dhAnya, dAsI, dAsa ityAdi grahaNa kiye hue apane samasta parigrahoM ke prati pragAr3ha prema karate hue aisI bhAvanA karanA ki yaha saba hamAre haiM, ise hamane saMcaya kiyA hai, yadi maiM na rahUM to ye saba naSTa ho jAyaMge aura inake naSTa ho jAne se maiM bhI naSTa ho jAUMgA, aisA socakara atyanta moha se saMrakSaNa karanA viSaya saMrakSaNAnaMda cauthA raudradhyAna hai / & isa prakAra cAroM raudradhyAnoM meM mana vacana kAyapUrvaka vrata kArita tathA zranumodanA dvArA grAnanda mAnane ke bheda hote haiM / aura unameM se pratyeka cAroM ke milAne se 36 hote haiM ye dhyAna atyanta kRSNa, nIla tathA kApota lezyAvAle hokara mithyA hRSTyAdi pAMca guNasthAna vAle hote haiM / ye naraka gati bandha karanevAle hote haiN| parantu vaddhAnuSya ke binA tIvra saMkleza pariNAmI hone para bhI samyagdRSTi ko narakAyu kA baMdha nahIM hotA / auri darzaviSa artha - - 1 - pAyavicaya, 2 upAyavicaya, 3- jIva vicaya, 4jIva vicaya, 5 vipAka vitraya, 6--virAgavicaya, 7 bhavavitraya, 8saMsthAna vicaya, 9 - AzAviSaya aura 10 kAraNa vicaya ye dharma dhyAna ke 10 bheda hote haiN| 1 - saMsAra meM mana, vacana kAya se sampAdana kie hue azubha karmoM ke nAza hone kA ciMtanamanana karanA zrapAyavicaya hai / kahA bhI hai ki saMsAra meM ananta duHkha haiM: tAvajjanmAtiduHkhAya tato durgatatA sadA / tatrApi sevayA vRttiraho duHkhaparamparA // prathama to janma hI duHkha ke nimitta hotA hai, phira daridratA aura phira sameM bhI sevAvRtti / graho ! kaisI duHkha kI paramparA hai / 2- prazasta mana vacana kAya ke binA azubha karmoM kA nAza kadApi nahIM ho sakatA, aisA vicAra karanA upAyavicaya hai / 3- yaha jIva jJAna-darzana upayogavAlA hai dravyAvikanaya se isakA manta nahIM grarthAt yaha cirasthAyI hai, kabhI naSTa nahIM hotaa| apane dvArA sampAdita zubhAzubha karmoM kA phala svayameva bhogatA hai| apane dvArA prApta kiye hue sthUla tathA sUkSma zarIra ko svayameva dhAraNa karatA hai, saMkoca vistAra tathA Urdhvagamana karane vAlA bhI grAma hI hai, kamoM ke sAtha sadA kAla se sambandha karanevAlA Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 280 ) bhI Apa hI hai, karmoM kA kSaya karake mokSa jAnevAlA bhI prApa hI haiM, prazuddhamana se caudaha pada mAriyAna tathA caudaha jIva samAsa bAlA bhI Apa hI hai aura grApa hI mUrta svabhAvavAlA bhI hai, ityAdi prakAra se jIva kA cintana karanA jIvavicaya dharma dhyAna hai / 4 - yacetana - pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina pAMcoM ke svarUpa ko niHzaMkita bhAva se ajIva jAnakara hRr3ha vizvAsa rakhakara cintavana karana jIvavicaya dharma dhyAna hai / yoga aura kaSAyoM se jo kAmaraNa vargaraNAeM AtmA ke pradezoM ke sAtha sambaddha ho jAtI haiM, unheM karma kahate haiM / karma jJAnAvaraNa Adi haiN| una karmoM kA sthApanA, dravya, bhAva, mUla prakRti, uttara prakRti rUpa se vicAra karanA azubha karmoM kA rasa nIma, kAMjIra, viSa, hAlAhala ke samAna uttarottara adhika dukhadAyI tathA zubha karmo kA rasa gur3a, khAMDa, aura mizrI amRta ke samAna uttarottara adhika sukhadAyI hotA hai, karma prakRti, sthiti anubhAga aura pradeza rUpa se jIva ke sAtha rahate haiN| kaSAyoM kI mandatA tIvratA latA (bela), dAru ( lakar3I), asthi (haDDI) aura zaila patthara ke samAna hotI hai, jisa-jisa yoni meM yaha jIva jAtA hai usa usa yoni ke udaya yogya karma udaya meM Akara apanA phala dete haiM, isa prakAra karmoM ke vipAka ( phala dene ) kA vicAra karanA fare vicaya hai | 6 - yaha zarIra anitya hai, azaraNa ( arakSita ) hai, vAtapitta kapha doSamaya hai, rasa, rakta, mAMsa, medA, haDDI, majjA tathA vIrya ina sAta dhAtuoM se bharA huA hai, sUtra, purIza ( TaTTI ) Adi durgandhita padArthoM kA ghara hai, isake & chedoM se sadA maila nikalatA rahatA hai, isa zarIra kA poSaNa karane se zrAtmA kA ahita hotA hai, jina viSaya bhogoM ko yaha zarIra bhogatA hai ve aMta meM nIrasa ho jAte haiM, viSa, zatru, gragni, cora zrAdi se bhI bar3hakara zarIra ke viSaya bhoga AtmA ko dukha dete haiN| isa taraha zarIra rAga karane yogya nahIM hai, isase virakta hokara isa zarIra se tapa dhyAna saMyama karanA ucita hai / isa prakAra cittavana karanA virAgavicaya hai / J 7 - sacitta, citta sacittAcita mizra yoni, zIta, uSNa, zIMta uSNa mizra yoni, saMvRta, vivRta, saMvRta vivRta mizra yoni meM ( utpanna hone ke sthAna meM ) garbhaja jIva ( manuSya, tiryaca ) jarA nAla [ra] ke sAtha yA jarA mAla ke binA [ pota ] tathA aNDe dvArA utpanna hote haiM, deva upapAda zayyA para utpazna Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 265) hote haiM, nArako madhu makkhiyoM ke chatte meM chedoM ke samAna narakoM meM utpanna hote haiM, zarIra banane yogya pudgala vargaNAoM kA aniyata sthAna para bana jAnevAle zarIra meM janma lenevAle sammUrchana jIva haiN| eka zarIra chor3akara anya zarIra lene ke lie eka samayavAlI vigrahagati chUTe hue vAraNa ke samAna iSugati hotI hai, eka mor3e vAlI do samayaka pAriNamukta gati, do mor3a tathA tIna samaya vAlo hala gati aura tIna mor3a vAlI cAra samaya kI vigraha gati gomUtrikA gati hotI hai| isa prakAra samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra ke binA yaha jIva ananta saMsAra se bhava dhAraNa kiyA karatA hai, aisA cintavana karanA bhava vittaya dharma dhyAna hai / 8- pranitya, zaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva azuci, pratraya, saMvara, nirjarA, loka, bodhi durlabha aura dharma, ina bAraha bhAvanAoM kA cintavana karanA saMsthAnavicaya hai / zradhyuvamasaragamekattamaNpa saMsAra lokamasucittaM / zrasavasaMvarakhijjara dhammaMbohicca citejjo // 7 // isa gAthA kA artha Upara likhe anusAra haiM / ha-jIva Adi padArtha pratisUkSma haiM unheM kSAyopazamika jJAna dvArA spaSTa nahIM jAnA jA sakatA / una sUkSma padArthoM ko kevalI bhagavAna hI yathArtha jAnate haiM / ataH kevalI bhagavAna kI AjJA hI prabhAga rUpa hai, aisA vicAra karanA prajJAvi hai / kahA bhI hai sUkSma jinoditaM tatvaM hetubhirnaiva hanyate / zrAjJAsiddha tu tadgrAhyaM nAnyathAvAdinoM jinAH // artha - jinendra bhagavAna dvArA kahA gayA jIva jIva Adi tAtvika bahuta sUkSma hai| usa kathana ko hetutroM [ dalIloM ] se khaNDita nahIM kiyA jA sakatA / usa jinavANI ko bhagavAna kI AjJA rUpa samajhakara mAnya karanA cAhie kyoMki sarvajJa vItarAga svarUpa jinendra bhagavAna anyathA [ galata ] nahIM kahate haiM / 10 - sUkSma paramAgama meM yadi kahIM bheda pratIta ho to use pramAraNa, naya nikSepa, suyukti se dUra karanA, svasamaya bhUSaNa [ maNDana ], para samaya dUSaNa [ khaNDana] rUpa se cintavana karanA kAraNavicaya dharma dhyAna hai / ye daza prakAra ke dharma dhyAna pIta, padma tathA zukla lezyA vAle ke hote haiM, Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 286) asaMyata samyagdRSTi, deza saMyata, pramatta tathA apramattaina cAra guNa sthAnoM meM hote artha-jinendra bhagavAna ne 1-pAjAvicaya [jinendra bhagavAna ko prAzA yA unakI bAraNI prAmAriNaka hai, aisA cintavana ], 2-kalmaSa apAyaviSaya [pApa karma tathA sabhI karma kisa prakAra naSTa ho aisA cintavana karanA] 3vipAkavicaya ( karmoM ke udaya phala Adi kA cintavana karanA) aura 4saMsthAnavicaya' ( lokAkAza kA svarUpa cintavana karanA ) dharmadhyAna ke ye 4 bheda bhI batalAye haiN| dharmadhyAna do prakAra kA bhI hai 1- bAhya, 2-aNtrngg| brata, tapa, saMyama, samiti prAdi dhAraNa karanA, sAmAyika, svAdhyAya prAdi karanA bAdhadharmadhyAna hai kyoMki isa prakAra ke AcaraNa rUpa dharma dhyAna ko bAhara se anya vyakti bhI jAna sakate haiN| svayaM antaraGga meM zuddhi lAkara dharma AcaraNa karanA antaraGga dharmadhyAna hai / antaraGga zuddhi ke lie mAyA, mithyAtva aura nidAna ye tIna zalya nahIM honI caahie| parastrI bAMchArUpa rAgavikAra tathA para-vadha, bandhAdi rUpa dveSa vikAra jaba hRdaya meM utpanna ho jAveM taba una vikAra bhAvoM ko dUra na karate hue bAharI AcaraNa ko banAye rakhanA, mana meM yoM vicAra kara 'ki merA mana vikAra kisI anya vyakti ko mAlUma nahIM' usa vikAra ko mana meM banAye rakhanA mAyA zalya hai| zuddha prAtma-svarUpa ko na jAnakara AtmasvarUpa meM ruci na karanA tathA mithyAtva bhaMvara meM par3akara sAMsArika sukha meM ruci karanA mithyAzalya hai| nija zuddha prAtmA se utpanna hue parama Ananda amRta kA pAna na karate hue, dRSTa (dekhe) zrata (sune) aura anubhUta (bhoge hue) sAMsArika sukha kA smaraNa karanA, bhaviSya meM usake milane kI abhilASA karanA nidAnazalpa isa prakAra tIna zalya rahita nirvikAra prAtma' svarUpa amRta kA anubhava karanA aAtmasvarUpa meM rata rahanA antaraGga nizcaya dharma dhyAna hai| . prakArAntara se dharmadhyAna kA svarUpapiNDasthaMca padasthaMca rUpasthaM ruupjitm| caturdhAdhyAnamAmnAtaM bhavyarAjIva bhAskaraiH // 35 // Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21.) artha-bhavyAtmA rUpa kamaloM ko vikasita karanevAle sUrya ke samAna jinendra bhagavAna ne dhyAna ke piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta ye cAra bheda bho batalAye haiN| pavasthaM mantravAkyasthaM, piNDasthaM, svAtmacintanam / rUpasthaM sarvacidrUpaM, rUpAtItaM niranam // 36 // zuddhasphaTikasaMkAzaM, sphurantaM jJAnatejasam / pavizabhiyuktaM dhyAyedarhanta makSayam // 37 // artha-mantra vAkya meM cittasthira karake dhyAna karanA padasthadhyAna hai, .apane prAtmA kA cittana karanA piNDasthadhyAna hai, ahaMta bhagavAna rUpa cidrUpa rUpasthadhyAna hai gaura zarIra rahita siddha svarUpa kA cintana rUpAtIta dhyAna hai / zuddha ( nirmala ) sphaTika mariNa ke samAna nirmala paramaudArika zarIradhArI sphurAyamAna (pUrNavikasita) jJAna teja vAle, 12 gaNoM (samavazaraNa ke 12 prakAra ke zrotAoM ) se sahita avinAzI arhata bhagavAna kA dhyAna karanA caahie| tAregeyaM kSIrAbdhiya / vAriyoLiradorAsi kacidaMte yoLe sevA // kArada paMcaparaMgaLa / nAradAtti zuddhamanadoLirise padasthaM // 201 // __ artha-nirmala kSIra sAgara meM jisa taraha candramA kA nirmala prativimba hotA hai usI prakAra apane nirmala manameM paMca parameSThI ke mantra ko zukha dhAraNa karanA padastha ghyAna hai| paLa kina koDadoLa sahajaM / beLaguvazazikAntadeseva vissaakRtitN-|| molagoLage toLagi beLaguna / beLagaM nijamAgi kaMDoDadu piMDasthaM // // 202 // artha-jisa taraha nirmala sphaTika mariNa ke pAtra meM nirmala candra kI kAnti dikhAI detI hai usI prakAra apane nirmala hRdaya meM zuddha prAtma-svarUpa kA pratibhAsita honA piNDa sthadhyAna hai / dvAvazagaNaparivRtanaM / dvAdazakoTyikateja vibhAjitanaM / prAdadi manavoLa nilisu-| baMdamerUpasthamappa paramadhyAne // artha-bAraha koThoM meM baiThe hue zrotAoMvAle samavazaraNa meM virAjamAna, 12 karor3a sUrya candroM kI prabhA se bhI adhika prabhAdhAraka prahaMta bhagavAna kA apane hRdaya meM cintana karanA rUpasthadhyAna hai| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 231 ) sahaja sukha sahajabodhaM / sahajAtmakavenipa kA eMbonavi || sahajamene nelasiniMvI / vahaLatevivadavinAza rUpAtItaM // 204 // prartha- sahaja ( svAbhAvika) sukha, sahajajJAna sahaja Atmadarzana svabhAva se hI mere pAsa hai, isa prakAra zrAtmarata hokara pApa nAzaka zrAtmasvarUpa kA cintavana karanA rUpAtItadhyAna hai / zrIkaramabhiSTa sakala / sukhAkara mapavargakAraNaM bhavaharaNaM // lokahitaM mnmndo| kAgratenilke nirUpamaM paMcapadaM // 205 // | artha- sampattizAlI, samasta iSTa padArtha pradAna karanevAlA mokSa kA kAraNa, caturgati bhramaNa saMsAra dukha ko nAza karanevAlA, tathA loka kA hitakArI paMca parameSThI kA mantra sadA mere hRdaya meM rahe / paMcapadaM bhavabhavadocha / saMcitapApamane keDisalAkkumokSaM // paMcama gatigiravoygu | paMcapadAkSaradamahime sAdhAraNa | 206 | artha-paMca parameSThI kA pada anantAnantakAla se saMcita pApoM ko naSTa karatA hai tathA paMcamagati mokSa ko zIghra bulAkara denevAlA hai / isa paMcaparameSThI kI mahimA kA varNana kauna kara sakatA hai ? mAriripunhi jalanRpa / cora rujAghora duHkhamaM piMgisuvo || sArAyada paMcapada -1 noridamakkemomukti yappanevaraM // 207 // artha - bhayAnaka roga, cora, zatru, agni, jala, rAjaroga zrAdi bhayaMkara dukhoM kA nAza karanevAlA sAra bhUta paMca namaskAra mantra kalpa vRkSa ke samAna mere hRdaya meM virAjamAna rahe / bhoMkane phaLaM gu bhavaduHkha paMkamanugrAhi zAkinIgraha bhUtA // taMkamanasurapizAcA | zaMkenakhika maMgaLaM paMcapakSaM // 208 // artha - yaha paMcaraNamokAra mantra sAgara rUpI kIcar3a kI, nAza kara detA hai, zAkinI DAkinI bhUta pizAca Adi ko bhagA detA hai / samasta maGgaloM meM uttama hai / prApota sadbhaktiyo / LIpaMcapadAkSaraMgaLa apitiyasuvaM // gApotaM bhavatApaM / pApamunere keTaTumatiyakku mamoghaM // 206 // artha -- isaemokAra mantra ko zuddha hRdaya se japanevAle bhakta bhabya Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (212) puruSoM kI samasta prApatti, saMsAra kA santApa, tathA samasta pApa naSTa ho jAte haiM aura anta meM mokSa pada prApta ho jAtA hai| maMgaLa kAraNa pNcp-| daMgaLanapavargaviracita sopaa| naMgaLanakSaya mntrp-| daMgaLa nodudunereyyanizcaLamatithi // 210 // artha-samasta sukha ke kAraNa, mokSa kI sIDhI ke samAna paMca namaskAra mantra ko sadA nizcala mana se japanA caahie| balavadbhUta pizAca rAkSasa viSaM vyAyAdheya piNguku| vaLiyiSaphu ripurAma cora bhayamaMduHkhAgrazoka gaLa // gaLiyikku ghaLiyikakumelladezeyiboLa pNjgnmukhymN| gaLamIpaMcagurustavaM zukRti pratyUhavidhvaMsanaM // 21 // artha--paMca parameSThI ke smaraNa se balavAna bhUta pizAca, rAkSasa, viSa, sapaM kI bAdhA naSTa hotI hai aura zatrubhaya, rAjabhaya, corabhaya tathA aneka prakAra ke anya dukhoM kA nAza hotA hai tathA samasta karmoM kA dhvaMsa karanevAlA hai evaM samasta saMsAra meM utkRSTa maGgalakAraka hai / trailokya kSobhomaMtra trijagadadhipakRtpaMcakalyANaLakSmI / sAmrAjyAkarSaNamaMtra nirupamaM parama zrIvaghyazyamaMtra / vAksomAvhanamaMtra tribhuvanajanasaMmoha mantraM / jinhAgre saMtataM paMcagurunamaskAra maMtramamAstu // 212 // prarya-maha paMca namaskAra mantra tIna lokoM ko kaMpA detA hai, tIna lokoM meM sarvottama garbhAvataraNa, janmAbhiSeka, dIkSA kalyANAka, kevalajJAna tathA lakSmI ko AkarSaNa karake denevAlA hai| anupama utkRSTa mokSa lakSmI ko vaza meM karake denevAlA yaha mantra hai| jJAnarUpI candramA kA udaya karanevAlA hai| trilokavartI samasta prANiyoM ko mohita karanevAlA hai / aisA atizaya zAlI ahaMta siddha AcArya upAdhyAya sarca sAdhu ke namaskAra rUpa mantra merI jIbha para sadA nivAsa kare / ghanapharma dvidhimAraNaM pravala mithyAtvograhoccATanaM / kunayAzIviSaniviSIkaraNamApApAsravastaMbhanaM // vinutAhiMdra midalte sureMdra muktiLaLanA saMmohanaM bhaartii| banisAvazyamivalte paMcaparameThi nAmamaMtrAkSaraM // 213 // Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 265) artha-paMca parameSThI ke nAma rUpa mantrAkSara atyanta prabala karmazatru ko nAza karanevAle haiM, prabala mithyAtva graha ko bhagAnevAle haiM, duSTa kAmadeva rUpa sarpa ke viSa ko nirviSa karanevAle haiM, rAgAdi parapariNati se honevAle karmAsava ko roka dete haiM, indra dharaNIndra padavI ko pradAna karanevAle haiM, mokSa lakSmI ko mohita karanevAle haiM tathA sarasvatI ko mugdha karanevAle haiM / prAge padastha dhyAna kA varNana karate haiM:-- paragatIsasolachapparaNa cadulugamegaMca javaha jhAeha / parameTThivAcayAraNaM aNNaMcagurutraesena // 10 // paragatIsa-ragamo prarahaMtAraNaM, Namo siddhAraNaM Namo pAiriyANaM, emo unajhAyANaM gamo loe savvasAhUragaM / aise paitIsa akSaroM kA maMtra haiN| sola-parahaMta-siddha-pAdariyA bhASA-sAhU aiga solaha akSara kA mantra hai cha prarahaMta sisA tathA 'arahaMta siddha' yaha chai akSaroM ke mantra haiM / paraNa asi prA u sA yaha pAMca akSaroM kA mantra hai / yadu asi sAhu yA arahaMta yaha cAra akSaroM ke mantra haiN| durahaM asi tathA ziddha yaha do akSaroM kA mantra hai| egaJca a athavA hai yA proma aise eka akSaroM ke mantra, javaha japa karanA caahie| jhAeha dhavalarUpa meM lalATAdi pradeza meM sthApanA karake dhyAna karanA cAhie aura guruvaeseNa parama guru ke upadezoM se parameTTivAcayAraNa parameSThI vAcaka ko tathA aparagaJca laghu vRhata siddhicakra cintAmaNi maMtra ke kramAnusAra dvAdaza sahasra saMkhyA sahita paMca parameSThI grantha meM kahe hae maMtra ko nirbhara bhakti se nirvANa sukha kI prApti ke lie sadA japanA tathA dhyAna karanA caahie| ((Age ahaM zabda kI vyAkhyA karate haiN| prakAraH paramobodho repho vizvAvalokahak / hakAro'nantavIryAtmA vindussyAduttamaM sukham / / 38 / / artha-'ahaM' zabda meM 'a' akSara parama jJAna kA vAcaka hai, 'ra' akSara samasta loka ke darzaka kA vAcaka hai, ha akSara ananta bala kA sUcaka hai bindu (bindI) uttama sukha kA sUcaka hai / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 234 } paMca parameSThI vAcaka kaise hotA hai ? arahantA paDhamakkharapiNo zroMkArI paMcaparameTThI // sarIrA AiriyA taha uvajjhayA mukhiyo / P artha - zrahaMta parameSThI kA prathama zarIra rahita siddha parameSThI ) parameSThI kA kA Adi akSara 'Ai akSara 'a' azarIrI ( paudgalika Adi akSara 'zra' zrAcArya parameSThI ko milAkara savarNa svara sandhi ke niyama anusAra tInoM zrakSaroM kA eka akSara 'A' ho gayA / upAdhyAya parameSThI kA prathama 'u' hai / pahale tIna parameSThiyoM ke Adi zrakSaroM ko milAkara jo 'A' banA thA usameM 'u' jor3a dene para ( prA+u) svara sandhi ke niyama anusAra donoM akSaroM ke sthAna para eka 'o' akSara ho gyaa| pAMcaveM parameSThI 'suti' kA prathama akSara 'm' hai usako cAra parameSThiyoM ke Adi akSaroM ke sammilita akSara 'zrI' ke sAtha milA dene para 'om' bana jAtA hai| isa prakAra 'om' yA OM zabda paMca parameSThiyoM kA vAcaka ( kahane vAlA ) hai | isa prakAra parameSThI vAcaka mantroM kA jApa karane se hRdaya pavitra hotA hai, jihvA ( jIbha ) pavitra hotI hai / mana aura vANI ke pavitra ho jAne se pApa karma kSaya hote haiM, zrazubha karma palaTakara zubha karma rUpa ho jAte haiM, karmoM kI nirjarA hotI hai, rAgAMza ke sAtha paMca jApa karane se puNya karmoM kA bandha hotA hai, zatru, agni, cora, rAjA, vyantara roga Adi kA bhaya naSTa hotA hai, sukha sampatti aura svAsthya prApta hotA hai / 'piNDastha, padastha, rUpastha dhyAna ke viSayabhUta (dhyeya ) 'grahaMta' bhagavAna kA svarUpa kaisA hai tathA unakA dhyAna kisa prakAra karanA cAhie aba yahI batalAte haiM ---- arhanta bhagavAna cAra ghAti karmarahita, bhUkha pyAsa janma maraNa zrAdi 16 doSa rahita, garbha janma zrAdi pAMca kalyANaka sahita siMhAsana, hai chatra Adi prAtihAryo se zobhAyamAna, 34 atizayoM se yukta, sau indroM se pUjanIya, ananta darzana, ananta sukha, ananta bala maMDita, samavazaraNa se mahatvazAlI, 12 gaNoM se yukta, sarva - bhASAmayI divyadhvani dvArA samasta janahitakArI, samasta tatva pradarzaka upadeza dene vAle apane sapta dhAtu rahita parama prodArika zarIra se karor3oM sUrya candra kI prabhA ko bhI phIkI karane vAle haiM / ve arhanta bhagavAna sarva pApa nAza karane vAle haiN| unakA dhyAna isa prakAra karanA cAhiye / I Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 234 ) "dhAticatuSTayarahito'ham zraSTAdazadoSa rahito'ham paMcamahAkalyANakasahito'ham aSTamahAprAtihAryaM viziSTo'ham, catustriMzadatizaya sameto'ham zatendravRndavandhapAdAravinda dvandvo'ham viziSTAnanta catuSTaya samavazaraNAdi rUpAntaraMga bahiraMga zrIsameto'ham paramakAruNyarasopeta sarvabhASAtmaka- divyadhvani svarUpo'ham koTyAdityaprabhAsaMkAzaparamodArika- divyazarIroha, paramapavitrA'haM paramamaMgaloshaM, trijagadguru svarUpo'haM svayambhUrahaM, zAzvatIhUM, jagattrayakAlatrayavatisaphala padArtha yugapadavalokanasamarthaM saphala vimalakevalajJAnasvarUpo'haM vizadAkhara Daika - pratyakSapratibhAsa mayasakala vimala ke bala-darzana svarUpo'haM zratIndriyAyA nUtananta sukha svarUpohaM, zravAryaMvIryAnanta balasvarUpohaM, pracintyAnanta guNa svarUpo'haM nirdoSaparamAtmasvarUpohaM, sohaM / " ityAdi padoM dvArA savikalpa nizcaya bhakti samajha kara nirvikalpa svasaMvedana zAna se svazuddhAtmabhAva arhanta bhagavAna kI prArAdhanA bhavyajIvoM ko sadA karanI cAhiye, aisA zrI. kundenda zrAcArya kA abhiprAya hai / svAvalambI rUpAtIta dhyAna ke viSaya rUpa siddha parameSThI kA svarUpa batalAte haiM:-- jJAnAvaraNAdi mUlottara rUpa sakala karmoM se mukta, sakala kevala jJAnAdi nirmala guraNoM se yukta, niSkriya TaMkotkIrNa jJAyaka eka svarUpa kiJcidUna antima - - gharama zarIra pramANa, amUrta, prakhaMDa, zuddha cinmaya svarUpa, nirgrantha sahajAnanda sukhamaya zuddha jIva ghanAkAra svarUpa, nitya niraMjana nirmala niSkalaMka, Urdhvagati svabhAvavAle, utpAda, vyaya tathA dhauvya se saMyukta tInoM lokoM ke svAmI, lokAgra nivAsI, tathA trailokya vaMdya zrI siddha parameSThI kA dhyAna karane vAloM ko nitya sukha kI prApti hotI hai| isa prakAra vyavahAra bhakti karane ke pazcAt ekAgratA pUrvaka bhagavAna kA dhyAna isa prakAra karanA cAhiye / "jJAnAvaraNAdimUlottararUpasa kalakarma vinirmu ko'haM, sakala vimalakevalajJAnAdiguNasameto'haM niSkriyaTaMkolkIjJAyakaikasvarUpo'haM kiMcinyUnAntyacaramazarIrapramANo'haM zramUrtto'haM prakhaNDazuddhacitta, nirvyagrasahajAnandasukhamayasvarUpo'haM zuddhajIvacanAkAro'haM nityo'haM, niraMjano'ham jagattrayapUjyo'haM nirmalo'haM niSkalaM ko'haM, UrdhvagatisvAbhAvo'haM lokAgranivAso'haM trijagata dito'haM zranantajJAnasvarUpo'laM, anantadarzanasvarUpo'haM zranantavIryasvarUpo'haM zranantasukhasvarUpo'haM anantaguNasvarUpo'haM, anantazaktisvarUpo'haM anantAnantasvarUpo'haM niveMgasvarUpo'haM nimoMhi S Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (a) svarUpo'haM, nirAmayasvarUpo'haM, nirAyuSkasvarUpo'haM, nirAmudhasvarUpo'haM, nirnAma svarUpo'haM, nirgotrasvarUpo'haM, nivighnasvarUpo'haM nirgati svarUpo'haM, nirindriyasvarUpo'ha, niSkAyasvarUpo'haM, niryogasvarUpo'haM, nijazuddhasmaraNanizcayazuddho'haM, paraMjyotiHsvarUpo'ha, niraMjanasvarUpo'ha, cinmayasvarUpo'haM, jJAnAnandasvarUpo'haM" ityAdi nijazuddhAtma guNasvarUpa nizcaya siddhabhakti hai arthAt citsvarUpa meM jo avicala nirvikalpa sthAna hai yaha nizcaya siddha bhakti kahalAto hai / isa prakAra sabikalpa nirvikalpasvarUpa bhedAbheda siddha bhakti kI bhAvanA ke bala se vividha prakAra ke romya sukhAdihika mAha saMpani nathA anta meM ni:zeyasa sukha kI prApti hotI hai / carama zarIra kI apekSA dhItarAga nirvikalpa nimnaya siddha-bhaktipUrvaka rUpAtIta dhyAna usI bhava meM karma kSaya karane vAlA hai, aisA samajhakara nija paramAtmA kI ArAdhanA nirantara karanI cAhiye, aisA zrI yogIndradeva kA abhiprAya hai| rUpAtIta dhyAna ke sibAya zeSa tona dhyAnoM ke viSayabhUta zrI AcArya parameSThI kA svarUpa batalAte haiM-- nizcaya tathA vyavahAra naya se darzanAcAra jJAnAcAra, cArivAcAra, tapA cAra aura vIryAcAra, ina pAMca prAcAroM kA AcaraNa karane vAle, paramadayArasapariNati se dravya kSetra kAla bhava bhAvarUpa saMmAra sAgara ko pAra karane ke kAraNa rUpa tathA pavitra pAtrarUpa, nija niraMjana citsvabhAvapriya bhavyajIjoM ko pAMca prAcAroM kA AcaraNa karAne vAle, cAturvarNya saMgha ke nAyaka aise AcArya parameSThI ko guNAnugaga se smaraNa karane vAle bhavya jIvoM ko bhAva zuddhi hotI hai, aisA samajha kara nimnalikhita rUpa se dhyAna karanA cAhiye "tyavahAranizciyapaMcAcAraparamadayArasapariNatipaMcaprakArasAgarotarasakAraNabhUta potapAtrarUpaniniranjana - citsvarUpa - bhAvanA - priyacAturvarya-saMdhanAyakAcArya - parameSThi - svarUpo'haM, nijanityAnandaikatatvabhAvastharUpohaM, sakalavimalakevalajJAnadarzanasvarUpohaM, daNDabhayakhaNDitAkhaNDacitpiNDasvarUpoI, caturgatisaMsAra-duHsvarUpoha, nizcaya-paMcAcAra-svarUpohaM, bhUtArthaSaDAvazyakasvarUpohaM, saptabhaya - vipramukta - svarUpolaM, viziSTASTagussapraSTasvarUpoha, nakkevalabdhisvarUpohaM, aSTavidhakarma malakalakarahitasvarUpohaM, saptanayamyatiriktasvarUpohaM, ityAdi rUpa se prAcArya parameSThI kA dhyAna karanA mahaMvikalpa nizcaya bhAvanA hai| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 267 ) isa prakAra niraMjana para riNAmika bhAta meM avicala hokara bhAvanA karane vAle bhavyajIvoM ko karmakSaya hokara mokSa prApta hotI hai, aisA zrI brahmadeva kA abhiprAya hai | aba padasthAdi dhyAna trayake viSayabhUta upAdhyAya parameSThIkA svarUpa batalAte haiM nizcaya vyavahAra sambandhI kAlA cAra vinayAcAra upAdhAnAcAra bahumAnAcAra nimvAcAra, vyaJjanAcAra, arthAcAra, zrauravyaJjanArthAcAra ye ATha jJAnAcAra haiM niHzaMkita niHkAMkSita, nivicikitsA, pramUDhadRSTi, upagUhana, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA ye 8 prakAra ke darzanAcAra haiM, 12 prakAra ke bAhya grAbhyantara tapAcAra haiM, pAMca prakAra kA vIryAcAra hai, 13 prakAra kA cAritrAcAra hai, isa prakAra ke paMcAcAra kA AcaraNa zuddhajIvadravyasvarUpa chaha dravya, sAta tatva, padArtha meM sAbhUta bhedAbheda ratnatraya ke kAraNa bhUta samayasAra ke bala se ananta catuSTayAtmaka kArya svarUpa samayasAra kA upadeza karane vAle upAdhyAya parameSThI kA smaraNa karane se mokSa kA kAraNa rUpa puNyavRddhi hotI hai aisA samajha kara nimnalikhita rUpase upAdhyAya parameSThI kA dhyAna karanA cAhiye / 'nizcayavyavahAra - aSTavidhajJAnAcAra svarUpoha, aSTavidhadarzanAcArasvarUpohUM, dvAdazatapAcArasvarUpoha, paMcavidhavIryAcArasvarUpohUM, trayodazacAritrAcArasvarUpohaM, kSAyikajJAnasvarUpohaM kSAyika darzana svarUpohaM, kSAyika cAritrasvarUpohaM kSAyikasamyaktvasvarUpohaM kSAyikapaMcalabdhisvarUpohaM paramazuddhacidrapasvarUpohaM, vizuddhacaitanyasvarUpohUM, zuddhacitkAyasvarUpohUM, nija jIvatattvasvarUpohUM, zuddhajIvapadArthasvarUpoha, zuddha jIva dravyasvarUpohUM, buddhajIvAstikAyasvarUpoha, isa prakAra kI bhAvanA nizcaya savikalpa ArAdhanA hai / isa prakAra nirvikalpa zrArAdhanA prApta hotI hai aisA samajha kara ananta sukha kI prApti ke liye nirupAdhi sahaja Atmatatva ke anuSThAna ko karanA cAhiye, aisA bAlacandra deva kA abhiprAya hai zuddhacaitanya bilAsa lakSae nija AtmatatvarUcirUpa samyagdarzana meM vicaraNa karanA nizcaya darzanAcAra hai / nirvikAra paramAnandarUpa zrAtmasvarUpa se bhinna rAgAdi parabhAva ko bheda vijJAna dvArA pRthaka jAnanA nizcaya samyagjJAna hai, usI meM lIna honA nizcayajJAnAcAra hai| zuddha zrAtmabhAvanA janita svAbhAvika sukha kI anubhUti meM nizcala hone vAlI parigati nizcaya samyak cAritra hai, usameM nirantara vicaranA nizcaya cAritrAcAra hai / samasta dravyoM kI icchA ke virodha Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26% ) se nirmala nija-yAtmabhAvanA kA anuSThAna karanA uttama tapa hai, usameM sadA vicaraNa karanA nizcaya tapAcAra hai / haga prakAra cAra prArAkSanAoM ko apanI zakti na chipAkara prAcaraNa karanA vIryAcAra hai / ina paMca prAcAroM meM agresara hokara vyAvahArika paMca prAcAroM se yukta zuddha ratnatrayAtmaka kAraNa samaya sAra ke bala se ananta nizcaya mokSa mArga ke catuSTayAtmaka kArya rAmayasAra ko vItarAga nirvikalpa samAdhi meM lIna hokara sAdhana karane vAle sarva sAdhu parameSThI haiM unakA nirmala bhakti se smaraNa karane vAle bhabyajIvoM ko unakA smaraNa nija zuddha ratnatrayAtmaka mokSamArga kA sahakArI kAraNa hai, aisA samajhakara nimnalikhita rUpa se dhyAna karanA caahiye| prakhaNDazuddha jJAnakasvarUpohaM,svAbhAvikajJAnadarzanasvarUpohaM antaraMga ratnatrayasvarUpoha, nayanikSepapramANavidUrasvarUpohaM,saptabhayavipramuktasvarUpohaM aSTavidha karma nirmukta svarUpoha, avicalazuddhacidAnandasvarUpoha, avataparamAlhAdasvarUpohaM, ityAdi sabikalpa guNasmaraNa se svazuddha Atma svarUpa meM nizcala avasthAna hotA hai aisA samajha kara sarva sAdhu pada kI prApti ke liye svazuddha mAtmabhAvanA vivekI puruSoM ko sadA karate rahanA cAhiye, aisA zrI kumudacandra prAcArya kA abhiprAya hai| ___ aba pAMca parameSThiyoM kA svarUpa kahate haiMsiddha bhagavAna sAkSAt parameSThI ( parama pada meM sthita ) haiM / arhanta bhagavAna eka deza parameSThI haiN| prAcArya, upAdhyAya, sarvasAdhu ko bhI usa pada ke sAdhana meM tatpara rahane ke liye tathA durdhyAna dUra karane ke liye vyavahAra nizcaya, meda abheda dhyAna-sambandhI paMcaparameSThI kI bhakti prAdi bahiraMga dharmadhyAna ke bala se nizcaya dharmadhyAna kI ArAdhanA karate haiM / kahA bhI hai vairAgyaM tattvavijJAnaM nainthyaM pshycitttaa| jitapariSahatvaM ca paMcate dhyAnahetayaH // nimittaM zaraNaM paMca guravo gauragamukhyatA / zaraNyaM zaraNaM svasya svayaM ratnatrayAtmakama // 39-40 // artha---bairAgya,tAttvika jJAna, nirganyatA ( bAhya Abhyantara parigraha rahita- . panA, manako vaza meM karanA tathA pariSahoM kA jItanA, ye pAMca dhyAna ke kAraNa haiM, vyavahAra se pAMca parameSThI nimittabhUta zaraNa ( rakSaka ) haiM kintu nizcaya naya se svayaM ratnatrayamaya apanA AtmA hI zaraNa hai. Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24) vyavahAra aura nizcaya mokSamArga kA kAraNa jJAna se hI prApta hotA hai: sa camukti hetU divyadhyAne yasmAdvyApyate vividho'pi / tasmAdayasyantu dhyAnaM sudhiyo sadApyapAlasyam // ghanasaMhananopetAH puurvshrutsmnvitaaH| dadyaH zuklamihAtItAH zreNyupAroharaNakSamAH // 41-42 / / tAhaka sAmagra yabhAve tu dhyAtu zuklamihAkSamAna / dharAyugenAnuddizya dharmadhyAnaM pracakSmahe // 34 // artha-dharmadhyAna aura zukla dhyAna nizcaya tathA vyavahAra mokSamArga ke kAraNa haiM isaliye buddhimAna puruSa una dhyAnoM kA abhyAsa kareM / jo muni baja RSabhanArAca saMhanana-dhAraka haiM, pUrNa zrutajJAnI haiM ve hI upazama tathA kSapaka zreNI para car3hane meM samartha haiM aura ve hI zakla dhyAna kara sakate haiN| isa samaya bharata kSetra meM usa prakAra ke saMhanana Adi sAdhana sAmagrI ke na hone se munigaNa zukla dhyAna karane meM asamartha haiM unake uddezya se dharmadhyAna ko kheNge| gAthA- jaannimisyuvikaaiyinniyappemnnuvaauu| aggikaraNajjevakaTThagiridahasesuvihAU // 12 // artha-tRNa kASTha puja ko agni kI kevala eka choTI sI cinagArI bhI jisa prakAra kSaNabhara meM bhasma kara detI hai usI prakAra bItarAga nirvikalpa svasaMvedana jJAna bhAvanA ke bala se nija zuddhAtmA ko nimiSArtha samaya meM, ( kSaNa bhara meM ) hI ekAgratA se dhyAna karane se ananta bhavoM ke ekatrita kiye huye sakala karma mala naSTa ho jAte haiM / isa paMcama kAla ke isa kSetra meM mokSa na hone para bhI paramparA se mokSa hotI hai, aisA vizvAsa rakhakara nijAtma bhAvanA karanI cAhiye / prAcIna kAla meM bhI bharata, sagara, rAma tathA pAMDavAdikoM ne jisa prakAra paramAtmabhAvanA se maMsAra kI sthiti kA nAza karake svarga pada prApta kiyA thA aura vahAM ke sukhoM kA anubhava karake anta meM cayakara isa bharata kSetra meM prAryakhaNDastha karma bhUmi meM pAkara janma liyA tathA pUrva bhava meM bhedAbheda ratnatraya bhAvanA saMskAra bala se munidIkSA grahaNa karane punaH zuddhAtma bhAvanA ko bhAkara pAne, vAle aneka upasargoM ko jIta kara mokSa sukha ko prApta kiyA / aisA samajhakara bhavya jIvoM ko sadA abhyudayakAraka zuddhAtma--bhAvanA ko nirantara karate rahanA caahiye| viSaya kaSAya prAdi azubha pariNAmoM ko dUra karane ke liye paMca parameSThI prAdhi ko dhyeya banAkara prazasta pariNAma karane ke liye savikalpa dhyAna kiyA Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2.) AtA hai| usa pavikalpa dhyAna ke samaya yadi koI pariSA pAjAve to usa samaya yadi vaha antarAtmA zArIrika moha ko tyAga kara pariSaha janya kaSTa ko ora se mAnasika vRtti haTAkara mana ko prAramacintana meM nimagna karade to vahI nizcaya dhyAna ho jAtA hai| alhA siddhA pAiriyA uvajjhAyA sAhu pNcprmetttthii| tevi hu cetai prAde tamhA prAdAhu me sararaNaM // artha-arhanta siddha prAcArya upAdhyAya sarvasAdhu ye pAMca parameSThI kA AtmA meM cintavana karanA cAhiye kyoMki AtmA hI mujhe zaraNa hai| arhanta siddha prAcArya upAdhyAya sarva sAdhu nizcaya naya meM zuddha cidra pa meM pravartana karane vAle haiM ataH hInasaMhanana, alpazratajAnI, alpa cAritra vAle vyaktiyoM ko bhI apane AtmA ko paMca parameSThI rUpa cintAyana karake dhyAna karanA caahiye| bharahe paMcamakAle dhammaJjhAraNaM hyei NAriNassa / te appasahAvaThide rAha maNNai sovi aNNANI / artha-bharatakSetra meM isa paMcama kalikAla meM jJAnI ke svAtma-sthita ho jAne para dharma dhyAna hotA hai, aisA jo nahIM mAnatA hai vaha ajJAnI hai| aMjalitiya raNasuddhA prApajjhAUraNa / / prahi ichuttaM tattha cudA rigavudi jaMti // prArtadhyAnaM niSedhanti zukladhyAnaM jinottamAH / dharmadhyAnaM punaH prAhuH zreriNabhyAM prAvartinAm / / yatpunarbajrakAyasya dhyAnamityAgamena ca / zreyoniM pratItyuktaM tannAvasthAM niSedhakama // yatrAhunahi kAlo'yAM dhyAnasvAdhyAyayoriti / ahanmatAnabhijJatvaM jJApayantyAtmanaH svayam // artha:-ratnatraya se yuddha vyakti prAtmA kA dhyAna nAka indrapada prApta karate haiM phira vahAM se Akara manuSya bhava pAkara mukti prApta karate haiM / jinendra bhagavAna ne upazama yA kSapaka zreNI se pUrvavartI manuSyoM ke dharmadhyAna batalAyA hai, unake prArtadhyAna aura zukladhyAna kA niSedha kiyA hai| prAgama meM batalAyA gayA hai ki bajra RSabhanArAca saMhanana vAle ke upazama zreNI, kSapaka zreNI zukladhyAna hotA hai / jo manuSya yaha kahate haiM ki yaha kAla dhyAna aura svAdhyAya ke yogya nahIM hai vaha apane Apako jaina siddhAnta ko anabhijJatA prakaTa karate haiN| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 301 ) esA samajhakara nimnalikhita prakAra dhyAna karanA cAhie / "rAgadveSa, krodha-mAna- mAyA -lobha, paMcendriya-viSaya-vyApAra - manovacana gamya prAptyA 8 kAya karma, bhAvakarma - dravyakarma - naukarma, khyAti, pUjA, lAbha, dRSTa zru tAnurUpa bhogakAMkSA-rUpa-nidAna, mAyA midhyAtva zasyatraya gAvaMzraya, - daMDatraya - vibhAva pariNAma zUnyo'haM nijaniraMjana svazuddhAtma-samyaktva - zraddhAna-jJAnAnuSThAna-rUpAbhedaratnatrayAtmakanirvikalpa samAdhi-saMjAta-vItarAga sahajAnanda sukhAnubhUti rUpa mAtra lakSaNena svasaMvedana - jJAna - samyaktva prAptyAbharitAvajJAnena bharitAvastho'haM nija- zuddhAtmakotko saMjJAnaka svabhAvo'haM sahaja-zuddhapAriNAmika bhAvasvabhAvo'h, sahaja zuddhajJAnAnandaikasvabhAvo5 haM, madacchala nirbhayAnandarUpo'haM, citkalAsvarUpo'haM cinmudrAMkitanirvibhAgasvarUpo' haiM. cinmAtra mUttisvarUpo'haM caitanyaratnAkara svarUpo'haM caitanya - rasarasAyana svarUpo ' haiM, caitanya-cinhasvarUpo'haM caitanya- kalyANa- vRkSa svarUpo'haM jJAnapuJjasvarUpo'haM jJAnajyotiH svarUpo'haM jJAnAmRta prabhAva - svarUpo ' haM, jJAnAvasvarUpo ' haiM nirupama nirlepasvarUpo'haM niravadyasvarUpo ' haiM, zuddhacinmAtra svarUpo 'haM zuddhAkhaNDakamRtisvarUpo ' hUM, anantajJAnasvarUpo'rha, ananta-zakti-svarUpo'haM sahajAnandasvarUpo'haM paramAnandasvarUpo'haM paramajJAna svarUpo s haM sadAnanda svarUpo 'haM cidAnanda svarUpo 'haM nijAnandasvarUpo ' nityAnanda svarUpo 'haM nijaniraMjana svarUpo'haM sahaja sukhAnanda svarUpo'haM nityAnandamaya svarUpo ' hUM, zuddhAtma svarUpo ' haM, paramajyotiH svarUpo'haM svAtmopalabdhi svarUpo'haM zuddhAtmAnubhUti svarUpo'haM zuddhAtma saMvitti svarUpo'haM bhUtArthaM svarUpo ' hUM, paramArthasvarUpo'haM nizcayapaMcAcAra svarUpo'haM samayasAra samUha svarUpo 5 hUM, adhyAtmasAra svarUpo ' haiM, parama maMgala svarUpo'haM paramottama svarUpo ' haM, paramazaraNo' haM, parama kevala jJAnotpatti kAraNa svarUpo 'haM sakalakarma kSaya kAraNa svarUpo'haM paramAdvaita svarUpo 'haM zuddhopayoga svarUpo ' haM, nizcaya paDAvazyaka svarUpo ' hUM, parama svAdhyAya svarUpo 'haM paramasabhAdhi svarUpo ' haiM, paramasvAsthya svarUpo s haM parama bhedajJAMna svarUpo ' haM, parama svasaMvedana svarUpo' hUM, parama samarasImAva svarUpo 5 haM, kSAyika samyaktva svarUpo 5 hUM, kevala jJAna svarUpo'haM kevala darzana svarUpo s haM, ananta vIrya svarUpo ' haM, parama sUkSma svarUpo 'haM avagAhana svarUpo 5 hUM, agurulaghu svarUpo'haM avyAvAdha svarUpo'haM aSTavidhakarma rahito 5 hUM, niraMjana svarUpo 'haM nityo ' hUM, aSTaguNa sahito ' hU~, kRtakRtyo ' hUM, 2 1 2 F - - - - M - - Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAravAya 5 haM, anupamo ' haM, acintyo 5 haM, atakryo 5 haM, aprameya-svarUpo ha, atizaya ra rUpo 'haM, zAzvato 'haM, zuddha svarUpo 'haM,' isa prakAra jagatraya kAlatraya meM isa bhanna kA manavacana kAya kRta kArita anumodana sahita zuddha mana se samasta bhavya jIvoM ko dhyAna karanA cAhie "yahI merA svarUpa hai" aisI bhAvanA karanA sAkSAt abhyudaya niHzreyarA sukha pradAna karanevAlA nizcaya dharma dhyAna hotA hai / isa dhyAna se anta meM niHzreyasa sukha kI prApti hotI hai| punaH zaktiniSTha nizcayanaya se anantaguraNa cintAmaNi kI khAni ke samAna svAtmatattvAdi padArtha parijJAna ke lie tatva veda meM rata hokara pArAdhanA karane kI sadbhAvanA tathA usa paramAtma jyoti rUpa sastra kI sAdara ke sA : .. sunane kI lAlasA karanA, usa paramAtmatatva ko bheda pUrvaka grahaNa karane kI zakti rakhanA, usa nityAnanda ke svabhAva ko kAlAntara meM bhI na bhUlane kI dhAraNA rakhanA, usa parama pArigAmika bhAvanA ko sadA smaraNa karane kI zakti, usa paramAnandamaya sahajAnanda paramAtmA ko bArambAra cintana karane kI ramRti, usa parama bhAva kI bhAvanA ko nirantara dhyAna karane Adi kI bhAvanA rakhanA paramaniSkriya TaMkolkIrNa jJAnaka svabhAva nAmaka dhyAna hai / smRtistatve sakRccintA muhurmuhuranusmRtiH / __ bhAvanAstu grabandhAtsyAyAnamekAnihitaH // 47 // asaMyate sma ti dezasaMyate'nusmRtiH sma tA / pramatta bhAvanA prAhAnaM syAdapramattake // 48 // artha-tattvakA eka bAra cintana karanA smRti hai, bAra vAra cintavana karanA anusmRti hai / vicAra karanA bhAnA bhAvanA hai aura cita ekAgna karanA dhyAna hai| artha-inameM se asaMyata meM smRti, deza saMyama meM anusmRti, pramattaguNasthAna meM bhAvanA, apramatta meM dhyAna hotA hai / yaha dharmadhyAna pota, padma tathA tathA zukla lezyAvAloM ko hotA hai| iti dharmadhyAnam zukladhyAnaM catuvidham // 17 // zulka dhyAna ke cAra bheda haiM jo ki kramazaH pRthaktva-vitarka-bocAra, ekatvavitarka avIcAra, sUkSma kriyA pratipAtI tathA vyuparata-niyA-nivRtti nAma se prasiddha haiN| unameM pRthaktva kA artha 'aneka prakAra kA hai, vitarka pUrvaka yAnI zrutajJAna ke sAtha jo rahatA hai / vIcAra kA artha-dhyAna kiye jAne vAlA dhyeya dravya, guNa, paryAya, prAgama vacana, mana vacana kAyAdika kA parivartana honA hai| arthAt jisa zukla dhyAna meM zrutajJAna ke kisI pada ke avalambana se yogoM tathA Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 303) dhyeya padArtha evaM vyaJjana ( pada ) kA parivartana hotA rahe vaha pRthaktvavitarkavIcAra hai / vizeSa vivaraNa isa prakAra hai: isa anta rahita ra rUpI jala ko pAra karane kI mA mAnevAle parama yatIzvara ke dravya paramANu bhAva paramANu Adi ke avalambana se zeSa samasta' vastuoM kI cintAdika vyApAroM ko chor3a kara karma prakRti kI sthiti anubhAga ko ghaTAte 2 upazama karate huye adhika karma nirjarA se yukta mana bacana kAya rUpa tInoM yogoM meM se kisI eka yoga meM yA dravya se guNa meM athavA paryAya meM kucha naya ke avalambana se zrutajJAna rUpI sUrya kI jyoti ke bala se antamuhartta kA dhyAna karanA, tatpazcAt arthAntara ko prApta hokara arthAt guNa yA paryAya ko saMkramaNa karanA pUrva yoga se yogAntara ko vyaMjana se vyaMjanAntara ko saMkramaNa hotA hai usa zukladhyAna (pRthaktvavitarkavIcAra) ke 42 vikalpa hote haiN| ve isa prakAra haiM:-- jIva ke jJAnAdi guraNa, pudgala ke varNAdi guNa, dharma dravya ke matyAdi, adharmadravya ke sthityAdi, aAkAza ke avagAhanattva Adi guNa aura kAladravya ke vartanA ityAdi guNa haiM / jana guragoM kI pratisamaya parivartanazIla paryAya (avasthAeM hotI haiN| isa prakAra pratyeka dravya kI apekSA anya dravya' dravyAntara yA padArthantara hai| pratyeka guNa kI apekSA anya sabhI guNa guNAntara haiM aura pratyeka paryAya kI apekSA anya paryAya paryAyAntara haiM / ___ isa taraha artha, arthAntara, guraNa, guNAntara, paryAya, paryAyAntara ina chahoM ke yogatraya saMkramaNa se 18 bhaMga hote haiN| dranta tathA bhAva tattva ke guNa-guNAntara tathA paryAya-paryAyantara ina cAroM meM yogaya saMkramaNa kI apekSA 12-12bhaMga hote haiM / ye saba mila kara 42 bhaMga hote haiN| prazna-ekAgra cintA nirodha rUpa dhyAna meM ye vikalpa kaise hote haiM ? uttara-dhyAna karane vAlA divya jJAnI nija zuddhAtma saMvitti ko chor3a kara bAjha cintavana ko to nahIM karatA, kintu phira bhI prArambha kAla meM dhyAna ke aMza se sthira hotA hai| usake andara kucha na kucha vikalpa hotA rahatA hai jisase ki vaha dhyAna pRthaktva bitarka vIcAra nAmaka prathama zukla dhyAna hotA hai| usameM pahale kahA huA dravya bhAva paramANu kA artha isa prakAra hai ki:-- dravya zabda se Atma dravya kahA jAtA hai| usa ke guNa-gurugAntara tathA paryAya, paryAyAntara ina cAra meM mogatraya saMkramaNa 12 bhaMga hote haiN| paramANu kyA hai ? rAgAdi upAdhi rahita sUkSma nirvikalpa samAdhi kA viSaya hone ke kAraNa Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 304 ) isa dravya paramANu zabda ko kahA gayA hai / bhAva zabda se zrAtma dravya kA svayaMvetana jJAna pariNAma se grahaNa hotA hai| usake liye sUkSma avasthA indriya manovikalpa hI viSaya hone ke kAraNa bhAva - paramANu samyaktva kA vyAkhyAna jAnanA cAhie | isa dhyAna ko pahale saMhanana se yukta upazama zreNI ke cAroM guNasthAna vAle karate haiM / usakA phala 21 cAritra mohanIya karmo kA upazama karanA hai tathA vajra vRSabha nArAca saMhanana vAle carama zarIrI apUrvakaraNAdi kSINa kaSAya ke prathama bhAga taka hI kevala kSapaka zreNI taka dhyAna karate haiM / arthAt vaha dhyAna sAri mohanIya Adi karma apa se hotA hai tathA vaha zuklatara lezyA vAlA hotA hai| zrI kI apekSA yaha dhyAna svargApavarga gati kA kAraNa hotA hai / aura pUrva zruta jJAnI ke hotA hai / yathAkhyAta vRddha saMyama se sahita evaM zeSa kSIraNakaSAya ke bhAga meM ekatva se nirvikAra sahaja sukhamaya nija zuddha eka cidAnanda svarUpa meM hI rata rahakara bhAvanA karane vAle nirupAdhi svasaMvedana jJAna kA avalaMbana kara zrutAzrita artha vyaJjana ke tathA yoga ke parivartana se rahita honA ekatva vitakaM pravIcAra nAmaka dUsarA zukla dhyAna hai / grataeva pahale se asaMkhyAta guNazra eNI karma nirjarA hotI hai| dravya bhAva svarUpa jJAnAvaraNa darzanAvaraNa tathA 'antarAya ina tInoM ghAti kamoM ke nAza hone se zIghra hI nava kSAyika labdhirUpI kiraNoM se prakAzita hone vAle sayoga kevalI jina bhAskara tIrthaMkara hote haiM / isI taraha itara kRtakRtya, siddha-sAdhya, buddha-bodhya, atyanta apunarbhava, lakSmI saMgati se yukta atrintya jJAna verAgya aizvarya se yukta rhanta bhagavAn tIna loka ke adhipati hokara abhyarcanIya va abhibaMdha hokara divya dharmAmRta sAra se bhavya jana rUpI vasya kI vRddhi karate huye utkRSTa se utkRSTa pUrva koDAkoDI kAla bihAra karate haiM / arhanta kI labdhiyA~ isa prakAra haiM anantajJAnahagvIryaviratiH zuddhadarzanam / dAnalAbha ca bhogopabhogavAnantamAzritA // 46 // artha anantajJAna, darzana, vIrya, cAritra, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga kSAyika samyaktva yeelabdhi hotI haiM / ina labdhiyoM ko prApta kara lene para hI arhanta paramezvara kahalAte haiN| tatpazcAt vihArAdi kriyA karate haiM / antarmuhUrta kI zeSa grAyu meM saMsAra kI ( zeSa 3 adhAti karmoM kI ) sthiti samAna hone para bAdara mano vacana zvAsocchavAsa se bAdara kAyayoga meM phira usa se sUkSma manovacana va ucchvAsa meM grAkara use bhI nAza kara sUkSma kAya yoga hotA hai / yahI sUkSma kriyA pratipAnI nAmaka tIsarA zukla dhyAna hai / yadi kisI Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI Ayu kI apekSA vedanIya, nAma, gotra karma kI sthiti adhika hotI hai to use Ayu kI sthiti ke samAna karane ke liye samudghAta (prAtma-pradezoM kA kucha aMza zarIra se bAhara nikalanA) karate haiN| prathama hI cAra samaya meM krama se daNDa, kapATa, pratara va loka pUrNa rUpa Atma-pradezoM ko phailAte haiN| yadi khar3e hoM to prathama samaya meM zarIra kI moTAI meM aura yadi baiThe hoM to zarIra se tiguNI moTAI meM pRthvI ke mUla bhAga se lekara Upara sAta rajjU taka pAtma pradeza daNDAkAra yAnI daNDa ke rUpa meM prApta honA daNDa samudghAta kahalAtA hai| dvitIya samaya meM yadi unakA manda pUrva dizA meM ho to dakSiNa- uttara meM phaila jAtA hai, yadi uttarAbhimukha hoM to pUrva sUcita bAhulya sahita hokara vistAra kiye hue pradeza se atyanta sundarAkAra ko dhAraNa karanA kapATa samudghAta kahalAtA hai| tIsare samaya meM dAtavalaya traya ke bAhara ke zeSa sampUrNa lokAkAza meM vyApta hone kA nAma pratara hai / cauthe samaya meM loka meM paripUrNa vyApta honA loka puraNa samudghAta kahalAtA hai / isameM eka eka samaya meM zubha prakRti kA anubhAga anantaguNa hIna hotA huA eka eka meM sthiti kAMDaka dhAta hotA hai| usase Age antamuharta meM eka hI sthiti kAMDaka ghAta hotA hai / lokapUrNa samudghAta meM prAyu sthiti tathA saMsAra sthiti samAna ho jAtI hai / zeSa pAMcaveM samaya meM vAtAvaraNa meM na rahakara jIva pradezoM ko saMkoca karake pratara meM prA jAtA hai / chaThe samaya meM pratara ko kapATa samudghAta karatA hai, sAtaveM samaya meM kapATa ko visarjana kara daNDa samudghAta rUpa hotA hai, AThaveM samaya meM daNDa samudghAta ko saMkoca kara jIbapradeza nija zarIra pramANa meM Ate haiN| isa prakAra upayukta samudghAtoM ko karake sayoga kevalI gurAsthAna meM cAroM aghAtI karmoM kI samAna sthiti hotI hai| tatpazcAt yoga nirodha karane ke pahale pUrva ke samAna bAdara manabacana zvAsocchavAsoM ko bAdara kAyika yoga se nirodha karane ke pazcAt bAdarakAya yoga sUkSma mana vacana zvAsocchavAsa ityAdi ko sUkSma kAya yoga se kramaza: nirodhakarane se sUkSmakAyayoga se sUkSma kriyA pratipAtI nAmaka tIsarA zukla dhyAna hotA hai / ise upacAra se dhyAna bhI kahate haiM kyoMki jJAna lakSaNa se rahita hone ke kAraNa usa dhyAna ke phala se sUkSma kAya yoga hotA hai / usako nAza karane ke bAda mansamuhUMta meM ayogo kevalI Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guraNasthAna hotA hai / paMca hrasvAkSaroM ke uccAraNa samaya arthAt a i u R tR ina pAMca akSaroM ke uccAraNa meM jitanA samaya lagatA hai utane samaya usa guraNa sthAna meM ni:zeSa karma ko nirAlava karake sampUrNa zIla' guNoM se samanvita apane dvicarama samaya meM 13 prakRtiyoM ko nirvizeSa rUpa se nAza karatA hai / isa prakAra zeSa 85 prakRti ayogI kevalI guNasthAna meM vyuparata-kriyA-nivRtti nAmaka cauthe zukla dhyAna se nAza hotI haiM / ise bhI upacAra se dhyAna kahate haiM / isa dhyAna se sAMsArika samasta duHkhoM ko nAza kara dhyAnarUpI agni se nirdagdha sarva karma mala rUpI Idhana nirasta karane ke bAda nava janma hone ke samAna zuddhAtma svarUpa ko prApta hokara uso samaya lokAna meM sthita hotA hai / yaha apane ko svayameva dekhane aura jAnane yogya grAbhyantara zukla dhyAna kA lakSaNa hai / gAtra, netra parispanda rahita, anabhivyakta prANApAna pracAritva, nAmaka para ko dekhane va jAnane meM pAne ke kAraNa ye zukla dhyAna ke bAhya lakSaNa hote haiM / ___ isa prakAra kahe hue dharma, zukla dhyAna ko mukhyavRtti se svazuddhAtma dravya * hI dhyeya rUpa hotA hai aura zeSa vikalpa gauNa hote haiN| siddhAnta ke abhiprAya se donoM viSayoM meM koI vizeSa bheda nahIM hai / ataH dharmadhyAna. sakaSAya pariNAma hokara mArga meM lage hue dIpaka ke samAna adhika samaya taka nahIM TikatA / kintu zukladhyAna asaMkhyAta guraNe prakAza se mariNa ke samAna sadA prakAzita rahatA hai| ina donoM meM kevala itanA hI bheda hai / SaD guNasthAna paryanta prAta dhyAna aura paMcama guNasthAna paryanta raudra dhyAna hai, ye donoM mAgama meM sarvathA heya mAne gaye hai / asaMyata samyAdRSTayAdi caturtha gaNasthAna bhUmi sambandhI jo dharma dhyAna hai vaha kAraNa rUpa se upAdeya hai / apUrvakaraNa prAdi sayogakevalI paryanta vartanevAlA zukla dhyAna sAkSAt upAdeya hai| isa prakAra zukla dhyAna kA varNana samApta huyA ! prAge bAraha prakAra ke tapoM se utpanna pATha prakAra kI RddhiyoM ko kahate haiM: aSTau RddhayaH // 5 // artha-1-buddhi Rddhi, 2-kriyARddhi, 3-vikriyARddhi, 4-tapati, -balaRddhi, 6-aizvaryaRddhi, 7-rasaRddhi tathA 8-akSINaRddhi meM RddhiyoM ke mATha bheda haiN| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (34) buddhiraSTAvaza mevA // 56 buddhi Rddhi ke 18 bheda hote haiN| 1-kevala jJAna, 2-manaH paryaya jJAna, 3-avadhijJAna, 4-bIja buddhi, 5-koSTha buni, 6-padAnusArI, 7-sambhinna zrotra, 8-dUrAsvAdana 6-dUrasparzanatva. 10-dUramANa, 11-dUradarzana, 12-dUrazravaNa, 13-dazapUrva, 14-caturdaza pUrva, 15-aSTAMgamahAnimitta jJAna, 16-prajJAzravaraNa, 17-pratyeka buddhi, 18-vAditva aise buddhi Rddhi ke 18 bheda haiN| samasta padArthoM ko yugapat jAnanA kevala jJAna hai / 2-pudgala Adi anya vastuoM ko maryAdA purvaka jAnanA avadhi jJAna hai| 3-dUsare ke mana kI bAtoM ko jAnanA mana: paryayajJAna hai / 4-eka artha se aneka arthoM ko jAnanA bIja buddhi hai / 5-jaise kRSaka apane ghAtyabhaMDAra yAnI galle kI koTharI meM se rakkhe hae bhAMti bhAMti ke bIjoM ko AvazyakatA par3ane para nikAlatA rahatA hai usI prakAra koSTha buddhi dhAraka Rddhi dhArI muni mumukSu jovoM ke aneka praznoM ke uttara ko apanI buddhi dvArA dekara santuSTa kara dete haiM / yaha koSTha buddhi hai| 6. jisa prakAra kI zikSA milI ho usI ke anusAra kahanA pratisArI hai| par3he hue padoM ke artha ko apanI buddhi ke anusAra anumAna se kahanA anusArI hai| par3he hue padoM ko prAge pIche ke artha ko anumAna se kahanA ubhayAnusArI hai / ye padAnusArI ke tIna bheda haiN| 7-bAraha yojana lambe aura 6 yojana caur3e varga meM par3I huI cakravartI kI senA kI bhASA ko pRthaka pRthak sunanA yA jAnanA saMbhinna zrotra hai / 5-pAMtra rasoM meM se kisI dUravartI padArtha ke 1 rasa ko apanI buddhi se jAna lenA dUrAsvAdana hai| 6-dUrabartI padArtha ke pATha prakAra ke sparzo ko jAna lenA dUra sparza hai| 10--- bahuta dUravartI padArtha ko dekha lenA dUra darzana hai| 11-bahuta dUravartI padArtha kI gandha ko jAna lenA dUra gaMdha ghANa kahalAtA hai / 12-bahuta dUravartI zabda ko suna lenA dUra zravaNa hai / 13-rohiNI prAdi 500 vidyA devatA, aMguSTha prasena Adi 700 kSullaka vidyAnoM ko pracalita rUpa se jAnanA tathA pracalita cAritra ke sAtha dazapUrva Adi ko jAnanA dazapUrva hai / 14-caudaha pUrvI ko jAnanA caturdaza pUrva hai / 15-antarikSa nimitta, bhImanimisa, aMga nimitta, svaranimitta vyaJjana nimitta, lakSaNa nimitta, chinna nimitta, svapna nimitta, ye aSTAMga nimitta haiN| candra sUryAdi graha nakSatroM ko dekhakara nayanAGgAdi ko kahanA antarikSa nimitta hai / pRthvI ke Upara baiThe huye manuSya ko dekhakara nayanAMga ko kahanA bhauma nimitta hai| tiryaJca manuSya prAdi ke rasa mora ghira prAdi ko dekhakara Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA unake aMgoM kA sparza karake zubhAzubha phaloM ko kahanA aMga nimitta hai| svara ko suna kara tadanusAra phaloM ko kahanA svara nimitta hai| zarIra ke Upara par3e huye kAle tathA sapheda tiloM ko dekhakara usake phala ko kahanA vyaJjana nimitta hai / zarIrastha sAmudrika rekhA meM hala, kuliza, dvIpa, samudra, bhavana, vimAna, vAraNa, purI gopura, indraketu, zaMkha, patAkA, muzala, hya ravi, zazi, svastika, dAru, kUrma, aMkuza, siha gaja, vRSabha, matsya, chatra zayyA, yAsana, baddhamAna, zrIvatsa, cakra anala kumbha aise 32 zubhalakSaNoM ko dekhakara usake zubhAzubha phaloM ko kahanA lakSaNanimitta hai| zastra kaMTaka musaka Adi se hone vAle chidra ko dekha kara nayA nayaMga ko bAhanA chinna nimitta hai| svapna ko dekha sunakara nayeyanayaMga ko kahanA svapnanimitta hai| 16-dvAdazAMga caturdaza pUrvo ko binA dekhe kevala zrabaraNa mAtra se hI usake artha ko kahanA prajJA zravaNatva hai| 17-paropadeza ke binA hI apane saMyamabala se saMpUrNa padArthoM ko jAnanA eka muddhi hai| 1---degendrAdi ko bAda meM hataprabha karane vAlI pratibhAzAlI buddhi ko bAditva kahate haiM / isa prakAra Rddhi buddhi ke 18 bheda haiM / kriyARddhidvividhA :60 / cAraNatva, AkAzagAmitva, aise kriyA Rddhi ke do bheda haiN| yaha isa : kAra hai:-jala cAraNatva, jaMghA cAraNatva, tantu cAraNatva, pana cAraNatva' phalacAraNatva, puSpa cAraNatva, Adi aneka bheda dhAraNatva ke haiN| baiThakara yA khar3e hokara pAMva se calate huye athavA pAMva vinyAsa se rahita gaganAgamana karanA prAkAzagAmitva hai| - / vikriyakAdazavidhA / vikriyA Rddhi ke 1 aNimA, 2 mahimA, 3 laghimA 4 garimA, 5 prApti, 6 prAkAmya'; 7 Izatva; 8 vazila; 8 apratighAta, 10 antardhAna, 11 kAma-rUpitva ye gyAraha bheda haiN| unameM se choTA zarIra banA lenA aNimA, moTA zarIra banA lenA mahimA laghu zarIra ko banA lenA ladhimA, apanI icchAnusAra bar3A zarIra banA lenA garimA jamIna meM rahate huye bhI apanI u~galI se meru parvata ko sparza kara lene kI zakti prApta kara lenA prApti, jisa prakAra jamIna para gamana kiyA jAtA hai usI prakAra pAnI para calanA prAkAmya, tInoM lokoM ke nAtha banane kI zakti Izatva, sabhI ko bana kara lenA vazitva, parvata kI coTI para pAkAta ke samAna ghale jAnA mAli Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 106 ) jAta, adRzya rUpa ho jAnA ansana tathA eka hI bAra meM aneka rUpa dhAraNa karake dikhAnA kAma rUpitya, vikriyA Rddhi kahalAtI hai / tapaH saptavidham // 62 // 1 ugratapa, 2 dIpta tapa, 3 tapta tapa, 4 mahAlaya, 5 ghora tapa, ghora bIra parAkrama tapa tathA 7 thoraguNabrahmacarya ye tapa Rddhi ke sAta bheda hote haiM / usameM ugrogra tapa, zranavasthitoya tapa se tapa ke do bheda hote haiM / 1 upavAsa karake pAraNa karanA aura 1 pAra karake 2 jAvAsa karanA, 3 upavAsa karake pAraNa karanA isI prakAra kramazaH 11 upavAsa taka bar3hA ghaTAM kara jIvana paryanta upavAsa karate jAnA ugra tapa kahalAtA hai / dImA upavAsa karane ke pazcAt pAraNa karake ekAntara ko karate huye kisI bhI nimitta se upavAsa karake 3 rAtri taka upavAsa karate huye jIvana paryanta bar3hAte jAnA avasthitogra tapa kahalAtA hai| aneka upavAsa karane para bhI sugaMdhitazvAsa tathA zarIra kI zobhA bar3hate jAnA dIpta vapa kahalAtA hai ! tape huye lohe ke Upara par3I huI jala kI choTI choTI bU~deM jisa prakAra jala jAtIhaiM usI prakAra grahaNa kiye huye AhAra tapa ke dvArA mala va rudhira na bana kara bhasma ho jAnA yA jala jAnA tapta tapa hai / aNimAdi praSTa guNoM se zarIrAdi kI kAnti, sarvoSadhi ananta bala tathA triloka vyApaka Adi se samanvita hone ko mahAtapa kahate haiM / vAta, pitta zleSmAdi aneka prakAra ke jvara hone para bhI ana zanAdi karanA ghora tapa kahalAtA hai / grahaNa kiye huye tapa yoga kI vRddhi karanA tInoM loka meM barAbara zarIra ko phailAnA tathA samudra ko sukhA denA, jala, granti zilAdi ke dvArA pAnI barasAne Adi kI zakti prakaTa karanA mora vIra parAkrAma tapa kahalAtA hai | akhaMDa brahmacarya sahita tathA duHsvapna yAdi guNoM se yukta hona ghora guNa brahmacaryaM tapa kahalAtA hai / balastridhA / 63 // mana, vacana tathA kAya bheda se bala Rddhi tIna prakAra ko hotI hai / so isa prakAra hai-- mahAna arthAgama ko mana se cintana karate rahane para bhI nahIM thakanA - manobala hai, saMpUrNa zAstroM ko rAta dina par3hate-par3hAte rahane para bhI na thakatA bacana bala hai tathA mAsika, cAturmAsika evaM sAMvatsarika ityAdi pratimAyoga meM rahane para bhI kiMcitanmAtra kaSTa na honA kAmabala hai / bheSajamaSTadhA // 64 // 1 grAmoSadha Rddhi, 2 kSalloSadha Rddhi 3 milloSadha Rddhi, 4 mulI-. 1 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 310 ) Sadha Rddhi, 5 viSThauSadha Rddhi, 6 sarvoSadha Rddhi 7 grAsyamala Rddhi tathA va dRSTi viSa Rddhi ye auSadha RddhiyAM ATha prakAra kI hotI haiM / jina mahA tapasvI ke hAtha pAMva ke sparza karane mAtra se roga upazama hone kI zakti prApta hotI hai use grAmoSadha Rddhi kahate haiM / kisI tapasvI ke nimitta yA usake kake sparza mAtra se hI vyAdhi upazama ho jAnA khillISadha Rddhi hai / kucha tapasvI ke pasIne se nikale huye mala ke dvArA vyAdhi upazama honA jalloSadha hai / kisI ke kAna, dAMta, nAka Adi ke mala se vyAdhi naSTa ho jAnA malloSadha hai / aura kisI tapasvI ke mala-mutrAdi ke sparza ho jAne se roga naSTa ho jAnA viSTodha kahalAtI hai| kisI tapasvI ke zarIra kA sparza karake AI huI havA se vyAdhi naSTa honA sarvopadha hai / kisI tapasvI ke mukha se nikalane vAlI lAra ke dvArA amRta ke samAna vyAdhi naSTa ho jAnA Asyamala auSadha hai / kisI tapasvI ke dekhane mAtra se viSa yA roga naSTa ho jAnA dRSTa viSa Rddhi hai / isa prakAra ATha auSadha RddhiyoM kA varNana kiyA gyaa| AsyaviSattva, dRSTiviSatva, kSIrasravitva, madhusravitva, AAjyasravitva, amRtatva se rasa Rddhi ke bheda hai / 1 1 koI tapodhArI sAdhu kisI nimitta se krodha dRSTi se dekhakara yadi kahe ki tU mara se turanta hI mara jAya to ise AsyaviSatya sAtha kisI kI tarapha dekhate hI yadi vaha manuSya isakA nAma dRSTi viSa hai / 3 mahAtapa dhArI muni ke pANipAtra meM nIra sA zrAhAra rakhane se yaha prahAra kSIrarUpa meM pariNata hojAya to isakA nAma kSIra Rddhi kahate haiM / 4 aura kisI mahA tapasvI ke hAtha meM nIrasa AhAra rakha deM to vaha turanta hI grana madhura yA mIThA ho jAya to isakA nAma madhusravitva Rddhi hai / 5 yadi tapa dhArI muniyoM ke hAtha meM zuSka bhojana rakha diyA jAya vaha AhAra turaMta hI ghRta ke samAna atyanta svAdiSTa yA sugaMdhita rUpa meM pariNata ho jAve isako yastravitva Rddhi kahate haiM / 6 kisI tapodhArI muni ke hAtha meM kaDavA AhAra bhI rakha diyA jAya to vaha AhAra turanta hI amRta ke samAna ho jAye isakA nAma Rddhi hai| kSINaRddhidvividhA / / 66 / / Rddhi ke do bheda 1 prakSoNa mahAsatva ra akSomahAlayatva aise akSINa haiM / tapadhArI sAdhu ke grAhAra hone ke bAda zeSa bace huye AhAra meM yadi cakravartI kAM kaTaka bhI jIma le to bhI AhAra kama na hokara bar3hate hI jAve isa kA nAma grIsa mahAnasatva hai| muni jahAM para raheM utane sthAna meM kisI gRhastha kI tarapha jA aura usake kahane kahate haiM / 2- gusse ke tatkAla mara jAya to Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakravartI kA vizAla kaTaka bhI ArAma se raha jAve, yaha akSINamahAlayatva Rddhi hai| gAthA--buddhitavAdiya athipiyaM varaNalakhitaheva prosahiyA / rasabala akkhigavipalachino satta paNaNasA / / 16 / / . paMcavidhAnirgranthAH // 67 / / pulAka, bakuza, kuzIla, nigraMtha, aura snAtaka aise nigraMtha ke pAMca bheda haiM / uttara guga kI bhAvanA se rahita mUla guragoM meM kucha nyUnatA rakhane vAle ko pUlAka kahate haiM / akhaMDita brahmacarya ke dhArI hote huye bhI zarIra tathA upakaraNa saMskAra tathA yaza vibhUti meM Asakta tathA zabala cAritra se yukta rahane vAle muni ko bakuza kahate haiN| saMpUrNa mUla guNoM se yukta tathA apane upakaraNAdi meM mamatva buddhi rakhakara uttara gugA se rahita muni ko pratisevanA kuzIla kahate haiM / zeSa kaSAyoM ko jItakara saMjvalana kaSAya mAtra se yukta rahane vAle kaSAya kuzIla haiN| ye kuzIla ke do bheda haiN| antamuharta ke bAda kevala jJAnAdi meM rahane vAle kSIraNakaSAya ko nigrantha kahate haiM / jJAnAvaraNAdi dhAti karma kSaya se utpazna huI nava kevala labdhi se yukta sayoga kevalI snAtaka hote haiM / ye pAMcoM muni jaghanya, madhyama, uttama, utkRSTa cAritra bhedabAle hokara naMgama nayApekSA se pAMca nirgandha kahalAle haiM / ase aneka varNa ke suvarNa sonA hI kahalAte haiM / vaise hI upayukta pAMcoM muni samyagdarzana bhUSaNadi se nyUnAdhikatA ke kAraNa sarva sAmAnya hone se nirgrantha kahalAte haiN| pulAka, vakuza, pratisevanA kuzIla ina tInoM ko sAmAyika aura che dopasthApanA saMyama hotA hai| kaSAya kuzIla ko sAmAyika, chedopasthApanA; parihAra vizuddhi tathA sUkSma-sAparAya ye cAra saMyama hote haiM / nimrantha tathA snAtaka ko yathAsyAta guddha saMyama eka hI hotA hai| zrutoM meM pulApha bakuza aura pratisevanA kuzIla muni utkRSTa se abhinnAkSara daza pUrva ke dhArI hote haiM / kaSAya kuzIla aura nirgrantha caturdaza pUrva ke dhAro hote haiM / jaghanya rUpa se pulAka kA zruta aura AcAra vastu pramANa hotA hai / bakuza, kuzIla aura nimrantha kA zruta kama se kama praSTa prAvanamAtakA mAtra hotA hai| snAtaka apagatazru ta yAnI kevalI hote haiN| cAritra kI virAdhanA karanA virAdhanA hai / pulAka muni dUsaroM kI jabardastI se pA~ca mUlaguNa tathA rAtribhojana tyAga meM se kisI eka kI pratisevanA karatA hai / vakuza muni koI to apane upakaraNoMkI tathA zarIra svacchatA sundaratA meM ruci rakhate haiM aura dUsare vakuza mUlaguNI ko surakSita rakhate hue usara guNoM kI virAdhanA karate haiN| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 212 pratise nA kuMzoza ke uttara guNa meM kucha nyUnatA rahato hai / para zeSa ko pratisevanA nahIM hai| tIrthako apekSA sabhI muni sabhI tIrthakaroM ke samaya hote haiM / drA bhAva vikalpa se liGga meM do bheda haiM / jitane bhAvaliMgI haiM ve sabhI nimranya liMgI kahalAte haiM aura drayaliMga meM kucha vikalpa hotA hai / lelyA meM pulAka ko 2 kI : nesyAyeM hotI haiN| pratisevanA kuzIla ko 6 lejhyAyeM hotI haiM / kapA mAla ko parihAra vizuddhi aura saMyata ko 3 lezyAyeM hotI haiM / sudhmasAMpararAya bAla nayA nirgrantha snAtaka ko zukla lezyA hotI hai / prayogakevalI ko lagyA nahIM hotii| upapAda meM pulAka ko utkRSTa upapAda aThAraha sAgaropama riani gayA ra kalA meM hotA hai / agaraNaacyutakalpa meM bakuza va pratisevanA vRzIla kA 22 mAgaropama sthiti hotI hai / . . sarvArtha siddhi meM vapAya kRtrola aura nirgrantha kI 33 sAgaropama sthiti hotI hai / saudharma kapa meM jaghanya apAdakoM ko 2 sAgaropama sthiti hotI hai / snAtaka makti pAne hai / saMghama kI apekSA kaSAya ke nimitta se saMkhyAta meM se sarva jaghanya saMyama kinna sthAna pralAka aura kaSAya kuzIla vAle ko hotI hai| dhe donoM sAtha sAtha asaMkhyAta sthAna ko prApta hokara pulAka rUpa hote hai / kaSAya kuzIla muni Upara ke asaMkhyAta saMyama sthAnoM ko akele hI prApta hote haiM usake Upara kaSAya kuzIla, pratisevanA kuzIla tathA bakuza ye tInoM asaMkhyAta muraNe sthAnoM ko prApta hokara punaH bakuza ko prApta hotA hai / __ usake Upara asaMkhyAta saMyama sthAna ko pahuMca kara pratisevanA kuzIla hotA haiN| vahAM se Upara calakara prasaMkhyAta saMyama sthAna meM jAkara kaSAya kuzIla hotA hai / usake Upara akASAyAsthAna haiM nirgrantha muni samasta kaSAya tyAga karaka sayama ke asaMtyAta sthAna prApta karate hai / punaH usake Upara eka sthAna snAtaka prApta karate haiM ve nirvANa pada ko prApta kara saMyama labdhi arthAt 6 labdhi ko prApta kara late haiM / AcArazca / 68 / ___ jJAnAcAra, darzanAcAra, tapAcAra, vIryAcAra tathA cAritrAcAra ye pA~ca prakAra ke prAcAra hai| pA~co mAnAra kAla zuddhi vinaya zuddhi avagrAhAdi ko kabhI nahIM bhUlate / zabda aura artha ye donoM ATha prakAra ke jJAnAcAra tathA 8 prakAra ke niHzaMkAdi darzanAcAra ko bar3hAne vAle haiN| jisa prakAra saMtapta lohe ke Upara yadi bhor3A sA jala DAla diyA jAya to vaha use tatkSaNa bhasma kara dene ke pazcAt bhI garma banA rahatA hai usI prakAra Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta prAgama tathA parama tapasvI guru jana ajJAna kA nAza karake bhI apane sva svarUpa meM sthita rahate haiN| unake viSa meM zaMkA na karanA niHzaMkA hai| niHkAkSA--asthira tathA atyanta bAdhaka karmAsrava mArga, ko bar3hAne vAle viSaya sukhoM kI krAMkSA na rakhakara apane svarUpa meM sthita rahanA niHkAMkSA hai / sukAla meM, sukSetra meM bIja bokara jisa prakAra kisAna anya cIja kI icchA ma rakhakara usakI rakSA karate huye vRddhi karatA hai aura phasala ko bar3hAtA jAtA hai usI prakAra munijana pApabhIra ho kara sadAcaraNa tathA grAtmonnati ko bar3hAte huye indrAdi kAbhogopabhogoM kI AkAMkSA se rahita rahakara apane prAtma svarUpa meM lIna rahate haiM dhana, dhAnya, mahala makAna, indra narendra tathA cakravartI pada prAdi dina, mukha kAmika haiM tathA mokSazrI kI kAmanA karate rahane se ve svayameva prA jAte haiM, ataH samyagdRSTI jIva unakI lAlasA na karake kevala zuddhAtmA ko hI ArAdhanA karate haiN| __ jisa prakAra kuzala kisAna kevala dhAna yAnI phasala mAtra kI kAmanA karake sukAla, sukSetra meM uttama bIja bokara dhAna ke sAtha 2 bhUsA, pupAla tathA iMThala Adi anAyAsa hI prApta kara letA hai usI prakAra bhavya jIva kevala mokSa kI siddhi ke lie prayatna karate haiM para indra dharaNIndra tathA narendrAdika pada ve anAyAsa hI prApta kara lete haiN| ataH indriyajanya sukha kSaNika aura mokSa sukha zAzvata hai, aisA samajhakara samyagdRSTi sadA zAzvata sukha kI hI icchA karate haiM / aura ni:kAkSa bhAvanA se sarvadA AtmasvarUpa meM lIna rahate haiN| nivicikitsAnavidamoppe rtn-| yadi kavigepasi zobhi sutirta / zarIra doLitujugu- / seyanAgi sadipa ruciye nirvicikitsaM // ___ saMgati se guNahIna vastu bhI guNavAna mAnI jAtI hai jaise guNahIna miTTI ke vartana meM ghI yA amRta rahane se usako bhI guNavAna mAnA jAtA hai| usI taraha yaha zarIra amaMgala hone para bhI pavitra zuddha ratnatrayAtmaka zucibhUta mAtmA ke saMsarga meM rahane ke kAraNa zuci (pavitra) mAnA gayA hai| agara isa zarIra se ghRNA kI jAya to zuddhi kI prApti nahIM ho sakatI yadi zarIra ke prati ghRNA ko jAya to usake sAtha prAtmA kI bhI dhRpA hotI hai| kyoMki zarIra prAtma-prAptike lie mUla sAdhana hai / aisA samajhakara rogagrasta kisI dharmAtmA yA catuH saMgha ke kisI mahAtmA Adi ko dekhakara vRNA na karake zarIra se bhinna kevala prAtmasvarUpa kA vicAra karanA nirvicikitsA aMga kahalAtA hai| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthe asUDhadRSTi aMga kA lakSaNa: sacce deva, guru va zAstra ke viparIta pAMcoM pApoM ko bar3hAne vAle ekAnta viparIta, saMzaya, viparyaya tathA anadhyavasAya ye pAMca prakAra ke mithyAtva hai| inhIM pAMcoM mithyAtvoM meM se svarga yA mokSa kA kAraNa mAnakara jo kudevoM ke samakSa mUka pazuoM kA balidAna kiyA jAtA hai vaha pApa paMka meM phaMsAkara saMsAra varddhana kA kAraNa hotA hai / ata: una pAMcoM pApoM kI mUr3hatA se rahita hokara vItarAga bhagavAna ke dvArA kahA huA mArga hI prAtmA kA svabhAva hai tathA vahIM saMsAra se mukta karane vAlA hai, aisA nizcaya karake usI meM rata rahanA amUr3hadRSTi hai| vAtsalya-- cAturvaraNaMgaLoLaM- / proti yoLidireIM kaMDu dharma sahAyaM / mAtA pitara nimemagevudu / bhUtaladoL negaLda dharmavAtsalya guraNaM // 222 // garIba-zrImanta zrAdi kA bheda-bhAva na rakhakara jisa prakAra gAya va bachar3e kA paraspara meM prema rahatA hai usI prakAra cAturvarNya dharmAtmAoM ke sAtha prema karanA vAtsalya aMga hai| dharma prabhAvanA-- jina zAsana tAhAtmya- / manana varataM tanna zaktiyi veLagikareM / manava tamama kaLcuvu- / danudinamidu zAsana prbhaavneykku||223|| bhagavAna jinezvara kI vANI tathA Agama ke dvArA mithyA hiMsAmayo adharma rUpI gara-samaya ke prAvaraNa ko dUra vara bhagavAna ke zAsana kA prakAza karanA, apane tapa ke dvArA devendra ke Asana ko prakaMpita kara dene vAle mahAtapasthI ke svasamaya tathA unake tapa ke mahatva ko prakaTa kara jaina dharma ke mahatva ko prakaTa karanA, yA samaya samaya para bhagavAna jinendra kI pUjA, ratha yAtrA, kalpa vRkSa pUjA, aSTa pUjA yA bhagavAna jinendra deva kA janmotsava, vIra jayantI Adi utsava karake dharma kI prabhAvanA se mithyA prAvaraNa ko dUra karanA, prabhAvanA aMga hai| pUnAMga dRSTi bhavasaM- / sAnALaralukadAra deMtene mantra / tAnakSara moNdillbo-| Denavu keDesugameM viSama viSavedaneyaM // 224 // ina aMgoM meM se eka bhI aMga kama hone para ananta duHkha tathA pazugati meM hone vAle chedana, bhedana, tADana, trAsana, tApana, viyoga, saMyoga, roga, duHkha, Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 315) janma, maraNa, jarA, maraNa, zoka, bhaya, ityAdika duHkhoM ko utpanna karane vAlA saMsAra nAza nahIM ho sktaa| jaise maMtrabAdI ke maMtra meM se yadi eka bhI akSara kama ho jAya to usa maMtra se sarpa kA kATA humA viSa nahIM utaratA usI taraha pAThoM aMgoM meM se yadi eka bhI aMga kama ho jAya to iha paraloka kI siddhi ko prApta kara dene vAle pUrNa samyagdarzana kI siddhi nahIM ho sakatI // 224 // aSTAMga drshvm-| maSTadiya naSTa guNa manadhika sthaanaa-| vRASTAtizaya vizeSama- / naSTa mahAsiddhi guNamaraNI gubha moghaM / 2253 isa kula meM janma lene ke pazcAt uttama guNa hI pradhAna haiM / saMsAra meM AtmA ko manuSya, tiryana, nAraka gati, jAti, zarIra, ratrI, pu, napuMsaka beda tathA nIca zrAdi kahanA vyavahAra naya se karma kI apekSA hai| zakti-niSTha nizcayanaya se AtmA zuddha tathA siddha bhagavAna ke samAna hai / ata: vAstava meM zuddha bhAvI naya kI apekSA se anAgata siddha hai| parantu samyaktva-pUrvaka jJAna cArimAdi ko prApta karake yahA~ jIvAtmA sAMsArika bandhanoM ko nAza karake punaH sapyaktyapUrvaka jJAna cAritrAdi ko prApta karake siddha ho jAtA hai arthAt sAMsAripha kIcar3a se mukta hokara Upara yA jAtA hai // 225 / / / durita dupazama dinaayu-| sura nakku dhrmdlivininaayvku|| suranumene dharma didaM / dorakoLaLadudena dharma divaLipadudeM // 226 // isa lie samasta sAMsArika jIvoM ko kevala eka pramaM hI niHzreyasa parama abhyudayakAraka Atmika sukha ko dene vAlA hai aura usa prAtmA ko karmakSaya ke nimitta arthAt apanI Atmasiddhi ke liye jaba taka pUrNa rUpa se sAmagrI prApta na ho taba taka unheM uparyukta guNasthAnoM para car3hane kI zakti nahIM prApta ho sakatI arthAt samyaktva ke binA Upara ke guNasthAna nahIM prApta kara sakatA aura jahAM cauthA guNasthAna bhI nahIM vahAM darzana mohanIya kA upazama bhI nahIM hai| to aisA gRhastha vratI bhI nahIM ho sakatA aura vrata ke prabhAva se vaha mokSa mArga se bhI adhika dUra rahatA hai / tathAca jo vrata dha samyaktva rahita bAhya tapa karane vAle sAdhu haiM unheM mokSa mArga kI prApti nahIM ho sktii| samyagdRSTi uttama gRhastha zrAvaka samyaktva-rahita muni kI apekSA aNuvratI dRSTigocara hone para bhI kramazaH zuddhAtmA kI prApti kara sakatA hai| jabaki samyaktva rahita mahAdatadhArI munigaNa bAhya lapa ke kAraNa amasiddhi kI prApti na kara sakane ke kAraNa dIrgha saMsArI hote haiM / arthAt vikalatA sahita aNuvratI va mahAdatI cAhe Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kitanA bhI zAstra svAdhyAya karake jJAnopArjana kareM, yA dharmArAdhana kareM, para ve dravyazrutI athavA mithyAjJAnI hI kahalAte haiM / kyoMki abhavya bhI aneka zAstroM meM pAraMgata hokara 11 aMgazAstra ke pAThI hokara vahuna ta kahalAte haiM aura durddhara kAyaklezAdi tapa karake uparima navanaveyapha vimAna taka bhI jAte haiM; kintu punaH ve vahAM se lauTakara saMsAra kI caturgati meM bhramaNa kiyA karate haiN| arthAt samyagdarzana se rahita hone ke kAraNa unheM Atmasiddhi nahIM ho sktii| samyaktva rahita jJAna cAritra kI utpatti usI prakAra nahIM ho sakatI jaise ki-jahAM para bIja nahIM hai vahAM para vRkSa tathA phala puSpAdi kI utpatti trikAla va triloka meM kadApi nahIM ho sktii| ataH samyaktva ko hI parama bandhu tathA mithyAttra ko parama zatru samajhakara prazama, saMvega, anukampA tathA AstikyAbhivyakta lakSaNa sahita saMsAra-latA mUla se viccheda karane vAle, trikAla zAna ko prApta karane vAle samyagdarzana kI ArAdhanA sarva prathama karanI caahie| taba yaha samyagdarzana mokSa prAsAda meM prArohaNa karane ke lie prathama sopAna ke samAna hai, aisA samajhakara darzana sahita samyagdRSTi jIva jJAna cAritra tathA tapArAdhanA karane ke kAraNa pUjya ho jAtA hai aura saMsAra meM rahakara bhI ve bhavya jIva zruta bhagavAna ke ATha guNoM ke samAna nijAtma yuddhAtmA kI ArAdhanA karate hue mApana kI jAne kI icchA se cAritrarUpI yAna-pAtra para car3hakara mokSa sthAna ko zIghrAtizIghra siddhi kara lete haiM / / 226 // negaLa damala varzanaye kaThi ku nirvANaNAyika rAjalakSyi manalunaM / yugaye nimattaM prabhRti gaLa galkeyamyudaya doLi pnesuveydu-|| gagataleyUri tapaMgeyadeyamalasAga rokta dharma doLa ne gaLa demadRmbhalamilla mukti zrIlalaneyu amareMdlakSmiyu kaDuiraM / / isa samyaktva kI mahimA se caturgati ke kAraNa baddhAyu ko asaMyata samyagdRSTi apratyAkhyAna kaSAya ke udaya hone para niyamAnuSThAna se rahita hone para bhI indriya-janya viSayoM se sadAsIna rahatA hai / tathA agnima bhava meM indra dharaNIndra, cakravartI Adi pada prApta karake mukti lakSmI kA pati hotA hai / 226 / / vikaleMdriya jAti bhAvanadhana jyotiSkatiryagnapusakanArInaTavina dvaHkulasarugmukhAnirbhAgyanA--11 raka honAyuSakiSAdi padamakaiko La lrdumh-| dhika sasthAnamallada prati galu samyaktva sAmayadi // 227 // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / . . .: sabhyamhaSTi jogA samyAdarzana ke prabhAva se ..vikalendriya, bhUvanavAsA, vyantara, jyotiSI devoM meM, pazumoM meM, napusakoM meM, striyoM meM tathA nIca kuloM meM utpanna nahIM hotA, hInAMga, adhikAMga, hInAyuSka nahIM hotaa| : : __vaha aparyAptaka manuSya, kubhogabhUmija, , mleccha : bahivirUpI, kubjaka, vAmana, paMgu, ityAdi kutsita paryAya meM janma nahIM lete tathA mAyu samApta hone para vahA~ se bharakara devagati meM, yA samyaktva se pUrva bAndhI huI Ayu kI apekSA naraka gati meM rahakara punaH samyaktva ko prApta karake karma bhUmi meM utkRSTa mAnava paryAya dhAraNa karate haiM tathA apane vArmo kI nirjarA karake usI bhava se mokSa ko cale jAte haiM / yadi ve usa bhava meM mokSa na jA sake to punaH 8 bhava taka manuSya niryaggati Adi meM rahakara anta meM samyaktva grahaNa karake mahaddhika deva hote haiN| tatpazcAtU vahAM se Akara usI bhava meM apane samasta karmoM kA kSaya karake zIghra hI mokSa pada prApta kara lete haiM / 227 / haladhara kuladhara magadhara / kulizadhara mudharma tIrthakara ckrdhraa--|| selkusumaastrghrsmu-| dvalavidyAdharara lakSmisamyaksvaphalaM // 2281 dora koLa cha da samyaktvaM / dora koMDaDeviyu bachavaraNadokuLiyaM / / sphuritorasAha paraMpareM / 'niraMtara bhavyagraha doLoracalveDA // 226 / / - zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anya dRSTi prazaMsA tathA anya dRSTi stavana ye samyagdRSTi ke pAMca aticAra haiN| ina pAMcoM ko TAlakara samyagdRSTi apane zuddha samyagdarzana kI rakSA karatA hai| isalie bhagavAna jinezvara ke vacanoM kA pUrNa rUpa se vizvAsa karake ina aticAroM se rahita samyagdarzana kA pAlana karanA cAhie 1228 226 / Age samAcAra zabda kI cAra prakAra se nirukti kahate haiM:.. rAga dveSA kA prabhAva rUpa jo samatAnavi hai vaha samAcAra hai, athavA samyak 'arthAt prattIcAra rahita jo mUlaguNoM kA anuSThAna pAcaraNa hai, athavA pramattAdi samasta muniyoM ke samAna * ahiMsAdi rUpa jo AcAra hai vaha samAcAra hai athavA saba kSetroM meM hAni vRddhi rahita kAyotsargAdi ke sadRza pariNAma rUpa pAcaraNa samAcAra hai| . ..aba samAcAra ke bheda kahate hai: . . samAcAra arthAt samyaka AcaraNa do prakAra kA hai-audhika aura padavibhAgika / bhaudhika ke dasa: bheda haiM aura padavibhAgika samAcAra aneka taraha kA : hai| audhika samAcAra ke dasa bheda nimnalikhita haiM:-..... Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iccha, niyAvA, kAra, mAlikA, nizikA, prApucchA, pratipRcchA, chaMdana, sanimaMtraNA aura upasaMpat isa taraha ye probhika samAcAra ke basa Age imakA viSaya kahate haiM: samyagdarzanAdi zuddha pariNAma bA vratAdika zubha pariNAmoM meM harSa honA apanI icchA se pravartanA, icchAkAra hai / vratAdi meM pratIcAra hone rUpa azubha pariNAmoM meM kAya bacana mana kI nivRtti karanA mithyA zabda kahanA midhyAkAra hai / sUtra ke artha grahaNa karane meM 'jaisA prApta ne kahA hai vaise hI hai' isa prakAra pratIti sahita 'tatheti' yAnI-aisA hI hai kahanA tathAkAra hai / rahane ko jagaha se nikalate samaya devatA gRhastha Adi se pUchakara gamana karanA athavA pApakriyAdika se mana ko rokanA pAsikA hai| navIna sthAna meM praveza karate samaya vahAM ke rahanevAloM se pUchakara paveza karamA athavA samyagdarzanAdi meM sthirabhASa rahanA niSedhikA hai| apane paThanAdi kArya ke prArambha karane meM guru Adika ko bandanA-pUrvaka prazna karanA ApRcchA hai / samAna dharma vAle sAdharmI tathA dIkSA guru Adi guru ina donoM se pahale diye hue pustakAdi upakarasoM ko phira lene ke abhiprAya se pUchanA pratipRcchA hai / grahaNa kiye pustakAdi upakaraNoM ko denevAle ke abhiprAya ke anukUla rakhanA chaMdana hai tathA nahIM lie hue anya dravya ko prayojana ke lie satkAra pUrvaka yAcanA athavA vinaya se rakhanA nimaMtraNA hai / aura gurukula meM (aAmnAya meM) meM ApakA hUM, aisA kahakara unake anukUla mAcaraNa karanA upasaMpat hai| aise dasa prakAra prAdhika samAcAra haiN| Upara dasa prakAra ke audhika samAcAra kA saMkSapa se varNana kiyA gayA, aba pada-vibhAgI samAcAra kA varNana karate haiM :--- jisa samaya sUrya udaya holA hai taba se lekara samasta dina rAta ko paripATo meM muni mahArAja niyamAdikoM ko niraMtara prAparaNa kareM, yaha pratyakSa rUpa pada vibhAgI samAcAra minendra deva ne kahA hai: Age prodhika ke dasa bheToM kA svarUpa kahate hue icchAkAra ko kahate saMyama ke upakaraNa pIchI meM tathA RtajJAna ke upakaraNa pustaka meM aura zoca ke upakaraNa, kamaMDala meM; AhArAdi meM, proSapAdhi meM, upakAlAdi meM, grAttApana Adi yogoM meM, icchAkAra karanA arthAt mana ko pradhAnA caahie| aba mithyAkAra kA svarUpa kahate haiM: Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 19) jA pratAdika meM pratI cAra rUpa pApa maiMne kiyA ho vaha mithyA hove aise sivA kiye hue pApa ko phira karane kI icchA nahIM karatA aura manarUpa aMtaraMga bhAva se pratikramaNa karatA hai usI ke duSkRta meM mithyAkAra hotA hai| prAge tathAkAra kA svarUpa kahate haiM : jIvAdika ke vyAkhyAna kA sunanA, siddhAnta kA zravaNa, paramparA se cale pAye maMtrataMtrAdi kA upadeza aura sUtrAdi ke artha meM jo grahaMta deva ne kahA hai so satya hai, aisA samajhanA tathAkAra hai / bhAge niSedhikA va prAsikA ko kahate haiM :-- jalakara vidAre hue pradeza rUpa kandara, pala ke madhya meM jalarahita pradeza rUpa pulina, parpata ke pasavADe chedA gumA ityAdi nijantu sthAnoM meM praveza karane ke samaya niSedhikA kare / aura nikalane ke samaya prAsikA kre| . prazna- kaise sthAna para karanA cAhie ? use kahate haiM: vratapUrvaka uSNatA kA sahanArUpa AtApanAdi grahaNa meM, AhArAdi kI icchA meM tathA anya prAmAdika ko jAne meM namaskAra pUrvaka prAcAryAdikoM se pUchanA tathA unake kathanAnusAra karanA prApRcchA hai| Age pratipRcchA ko kahate haiM ; kisI bhI mahAna kArya ko apane guru, prarvataka, sthavirAdika se pUchakara karanA cAhie usa kArya ko karane ke lie dUsarI vAra unase tathA anya sAdharmoM sAdhuoM se pUchanA pratipRcchA hai| - Age chandana ko kahate haiM : prAcAryAdikoM dvArA diye gaye pustakAdika upakaraNoM meM, vandanA sUtra ke chandana kA abhiprAya, aspaSTa artha ko pUchanA prAcAryAdi kI icchA ke amukUla AcaraNa karanA chandana hai| Age nimaMtraNA sUtra ko kahate hai :-- guru athavA sAdharmI se pustaka va kamaMDalu Adi dravya ko lenA cAhe to unase namrIbhUta hokara yAcanA kre| use nimaMtraNA kahate haiN| aba upasampat ke bheda kahate haiM : gurujanoM ke lie maiM ApakA hU~, aisA AtmasamarpaNa karanA upasampat, hai / usake pAMca prakAra haiM vinaya meM, kSetra meM, mArga meM, sukhaduHkha meM aura sUtra meM karanA caahie| aba vinaya meM upasampata ko kahate haiM: Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : .. .. anyasaMgha ke 'pAye hue muniyoM kA aMgamardanaHpriyavantrata rUpa vinaya karanA, pAsanAdi para baiThAnA ityAdi upacAra karanA, guru ke : virAjane kA sthAne pUchanA, pAgamana kA rAstA pachanAsaMstara pustaka Adi upakaraNoM kA denA aura unake anukUla prAcaraNAdika karanA visayopasammata hai !! ...... :::Age. kSetropasampat kahate haiM: F.', ": : / ...... ..:: : saMyama tapa ':upazamAdi zuga kA sarakSArUpa: zIla tathA jIvanaparyanta tyAgarUpa yama, kAla niyama se tyAga kAramena rUpa niyama ityAdika jisa sthAna meM rahane se bar3heM utkRSTa meM usa kSetra meM rahatA kSetropasaMpatu. hai..... . . ..pAye mArgopasaMpat kahate haiM : ....... ... . .. anya saMgha ke Aye huye muni tathA apane sthAna meM rahane vAle muniyoM se . Apasa meM grAne jAne ke viSaya meM kuzala kA puchanA ki 'Apa aAnanda se prAye. va sukha se pahuMce, isa taraha pUchanA saMyamatapajJAna yoga guNoM se sahita munirAjoM ke / mArgopasaMpat hotA hai| . Age sukhaduHkhopasaMpat ko kahate haiM:-.. sukha duHkha yukta puruSoM ko vasatikA AhAra auSadhi prAdi se upakAra karanA arthAt ziSyAdi kA lAbha hone para kamaMDalu Adi denA vyAdhi se pIr3ita huye ko sukharUpa sone kA sthAna baiThane kA sthAna batAnA, grISadha annapAna milane kA prakAra batAnA, aMga malanA tathA 'maiM apakA hUM Apa aAjJA kareM, vaha karUM, mere pustaka ziSyAdi aApake hI haiM, aisA vacana kahanA sukhaduHkhopasaMpat hai ! Age sUtropasaMpat kA svarUpa kahate haiM:- ..... .... sUtropasaMpat ke tIna, bheda haiM / sUtra, artha aura ubhaya / sUtra ke liye yatna karanA sUtropasaMpat, artha ke lie yatna karanA arthopasaMpat tathA donoM ke lie yala karanA sUtrArthopasaMpat hai / yaha eka eka bhI tIna taraha hai-laukika, vaidika aura sAmAjika / isa prakAra nau bheda haiM / vyAkaraNa gariNata Adi laukika zAstra haiM, siddhAMta zAstra vaidika kahe jAte haiM, rUdvAdanyAyazAstra va adhyAtmazAstra sAmAjika zAstra jAnanA / . . . Age padavibhAgika samAcAra ko kahate haiM: --- . . .:....: ...... vIrya, dhairyaH, vidyAcala utsAha Adi se samartha koI : munirAja Apane guru se sIkhe hue sabhI zAstroM ko jAnakara mana bacana kAya se vinaya sahita. praNAma karake pramAdarahita hunyA pudre aura yAjJA mAMge to vaha padavibhAgika samAcAra hai| guru se kase pUche, yaha batalAte haiM ? ..! ! . . : 1 ::: Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 321) he gurudeva ! maiM Apake caraNa kamaloM ke prasAda se sabhI zAstroM meM anya AcArya kI apekSA pAragAmI honA cAhatA hU~ | isa prakAra guru se 3-5 yA 7 bAra pUchanA caahie| aisA karane se utsAha aura vinaya mAlUma par3atA hai| isa prakAra apane gurujanoM se prAjJA lekara sAtha meM tIna yA do muniyoM ko lekara jAnA cAhie / isa prakAra dasa prakAra ke samAcAroM kA pratipAdana kiyA gayA / jo vyakti ina daza prakAra samAcAroM kA pAlana karate huye apane guru ke prati zraddhA rakhate haiM unake vinaya jJAna va vairAgya kI vRddhi hotI hai tathA saMsAra, zarIra aura bhoga se nivega va vikAra rahita heyopAdeya tattvoM meM pravINatA prApta huA karatI haiM / ana va Adi bAraha prakAra kI anuprekSAoM meM unakI sadA bhAvanA banI rahatI hai aura isI ke dvArA unake Upara Ane vAle upasargoM ko sahana karane kI zakti utpanna ho jAtI hai| isa prakAra muniyoM ke samAcAra kA saMkSipta varNana kiyA hai AryikAoM kA samAcAra: AryikAyeM paraspara meM anukUla rahatI haiM / IrSyAbhAva nahIM karatI, prApasa meM pratipAlana meM tatpara rahatI haiM, krodha, vaira, mAyAcArI ina tInoM se rahita hotI haiM / lokApavAda se, bhayarUpa lajjA pariNAma va nyAya mArga meM pravartane rUpa maryAdA, donoM kula ke yogya AcaraNa ina guNoM se sahita hotI haiM / zAstra par3hane meM, par3he zAstra ke pATha karane meM, zAstra sunane meM, zruta ke citavana meM athavA anityAdi bhAvanAoM meM aura tapa vinaya saMyama ina sabameM prAyikAyeM tatpara rahatI haiM tathA jJAnAbhyAsa zubhayoga meM sadA saMlagna rahatI haiN| jinake vastra vikAra rahita hote haiM, zarIra kA prAkAra bhI vikAra rahita hotA hai, zarIra paseva va mala se lipta hai tathA saMskAra (sajAvaTa) rahita hai / kSamAdi dharma, guru Adi kI saMtAna rUpa kula, yaza, vrata ke samAna jinakA prAcaraNa parama vizuddha ho, aisI prAyikAyeM hotI haiN| jahAM asaMyamI na raheM, aise sthAna meM, bAdhA rahita sthAna meM, kleza rahita gamana yogya sthAna meM do tIna athavA bahuta prAyikAeM eka sAtha raha sakatI haiN| yAyikAoM ko binA prayojana parAye sthAna para nahIM jAnA cAhiye 1 yadi avazya jAnA ho to bhikSA Adi kAla meM bar3I AgnikA se pUchakara anya grAyikAoM ko sAtha meM lekara hI jAnA caahie| prAge AyikAoM ko itanI kriyAyeM nahIM karanI cAhiye:-- AryikAoM ko apanI basatikA tathA anya ghara meM ronA nahIM cAhiye, TRA Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 322 ) bAlakadi ko snAna aura bhojana nahIM karAnA cAhiye / rasoI karanA sUta kAtanA, senA, prasi, maSi Adi chaha karma karanA, saMyamI janoM ke paira dhonA, sApha karanA "yA rAga-pUrvaka gIta ityAdi kriyAyeM nahIM karanI cAhiye / vAmakSA ke lie zrathavA zrAcAryAdikoM kI vaMdanA ke lie tIna, pAMca va sAta milakara jAvaM / zrApasa meM eka dUsare kI rakSA kareM tathA vRddhA zrAmikA ke sAtha jAveM / Age saMdA karane kI rIti batalAte haiM: AryikAyeM AcAryoM ko pAMca hAtha dUra se, upAdhyAya ko chaha hAtha dUra se aura sAdhuoM ko sAta hAtha dUra se gau ke Asana se baiThakara vaMdanA karatI haiM AlocanA adhyayana stuti bhI karatI hai / jo sAdhu athavA AryikA isa prakAra AcaraNa karate haiM ve jagata meM pUjA, yaza va sukha ko pAkara sapta parama sthAna ko prApta karate haiM:-- aba Age sapta paramasthAna kA varNana karate haiM / sapta paramasthAnAni // 70 // 1 sajjA 2 sadgRhasthatva, 3 pArivrAjyatva, 4 devendratva, 5 cakravartitva, 6 paramArhantya, 7 nirvANatva aise sAta parama sthAna haiM / deza, kula, uttama jAti ityAdi zuddhi se yukta uttama kulameM janma lekara samyagdRSTi honA sajjAtitva hai / isI taraha krama se vRddhi ko prApta hokara satpada meM AvaraNa karate hue bhagavAna jinezvara ke kahe hue upAsakAcAra meM niSNAta hokara zrAvakoM meM ziromaNi hokara zrAvaka dharma ke AcaraNa meM uttarottara vRddhi karate rahanA sadgRhasthatva hai / usa gRhastha avasthA se udAsIna hokara tathA saMsAra zarIra aura bhoga kI nivignatA meM parAyaNa hokara apanI saMtAna ko samasta gRhabhAra dekara ke divya tapasvI ke caraNa kamaloM meM jAkara jAtarUpa dhAraNa karanA, bAhyAbhyantara utkRSTa tapa kA AcAraNa karate huye 11 aMga kA pATho hokara SoDaza bhAvanAoM ko bhAtA huA tIrthaMkara prakRti kA bandha karake buddhi Rddhi, tapAMRddhi, vaiRiyika Rddhi zrauSadhi Rddhi, bala Rddhi, rasa Rddhi tathA akSINa Rddhi ina sAta RddhiyoM ko prApta karake dIkSA, zikSA, garaNa-poSaNa zrAtma saMsAra - saMlekhanA meM kAla ko vyatIta karate hue uttamArya kAla meM catuvidhi zrArAdhanA puraskAra pUrvaka samAdhi fafe ke sAtha prANotsarga karanA parivrAjakatva kahalAtA hai| isa phala se deva loka meM indrarUpa meM janma lekara nijAmbara bhUSaNa mAlA zrAdi se suzobhita J Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 313 ) atyanta divya zarIra sahita, amita jIvita mAnasika grAhArI, zubha lakSaNoM se samanvita hokara vividha bhAMti ke logoM ko bhoganA devandra kahalAtA hai| vahAM se cayakara mRtyuloka meM janma lekara tIna jJAna ke dhArI hokara surendrabaMdha garbhAvataraNa, janmAbhiSeka kalyANa ko prApta hokara svAbhAvika atizaya sahita kumAra kAla vyatIta hone ke anantara paTkhaNDa pRthvI kA adhipati honA cakratattva hai / usa cakravartI pada se jaba virakta hote haiM taba lokAntika deva zrAkara unheM sambodhita karate haiN| tatpazcAt sambodhana karate hI devoM dvArA nirmita zivikA meM zrArUr3ha hokara vana meM jAkara dIkSA dhAraNa karate haiM / mUla aura uttara guNoM meM apane chamastha kAla ko bitA kara zukla dhyAna se cAroM ghAtiyA karmoM ko naSTa karake ananta catuSTaya ko prApta karake samavazaraNa lakSmI se yukta honA paramArhantya pada kahalAtA hai / pahale ke cAroM ghAtiyA karmoM ko naSTa karane se doSa cAra aghAti karma dagdha rajju ke samAna ho jAte haiM praghAti catuSTaya anAsuSya meM samAna na hone ke kAraNa use samAna karane ke lie daMDa, kapATa, pratara tathA loka pUrNa samudaghAta karake yoga nirodha karake niHzeSa karmoM ko nAza karake samyaktvAdi ATha guNoM se yukta hokara siddha pada ko prApta karanA, nirvA grAtva parama sthAna kahalAtA hai| jo manuSya uparyukta parama sthAnoM kI pUjAdhArAdhanA karatA hai vaha tInoM lokoM meM baMdanIya hokara anta meM zuddha ratnatraya kA dhAraNa karake zuddhAtma yAnI mokSa pada kI prApti kara letA hai / 7 grAge cUlikA kA varNana karate haiN| -- kIriMgakA vArtA vAkyAnAmuktirukta' prakIrNakam / uktA uktA mRtAsyanvivindusAdhanako vidhaiH // Age AcArya kA lakSaNa kahate haiM: prAjJaH prAptasamastazAstrahRdayaH pravyaktalokasthitiH / prAstAza: pratibhAparaH prazamavAn prAgeva dRSTottaraH // prAyaH praznasahaH prabhuH paramanohAro parAnindayA / pAkAgraNI guNanidhiH praspaSTa sRSTAkSaraH // 52 // zratamadhikalaM zuddhA vRttiH para pratibodhane / parapariNatirurudyogo mArgapravartanasadvidhA // budhanutiranutseko lokajJatA mRdutA spRhA / pratipatimuragA yasminnanye ca sastu guruH saptAm // 53 // Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 324 ) praNamya pa gurUnbhaktyA tasyAtmAnaM samarpya sH| dravyaliGga pragRllothAd bhApaliGgAbhivRddhaye // 54 // dIkSAyogyAstrayo varaNazciAturvavidhocitAH / manovAkkAyaceSTAbhirmatAH sarve'pi jantavaH // 55 // sakalaM vikalaJceti dvayaM vratamudIritam / tavarya hi vidharthiH zUdrANAM vikalaM vratam // 56 // aNuvrataM purA dhRtvA parAvatamahogratAH / / dvijAtayastrivAH zUdrAye'vatocitAH // 57 / / sarvazadIkSaraNe yogyA viprakSatriyavANijAH / kulajAtivihInAnAMna dIkSA jinazAsane // 5 // vitro vA kSatriyo vir3a vA sampUrNAkSaH zarIrakaH / nAti:lo na vRddho'yaM niyAdhizca tapaHkSamaH // 56 // kevalajJAnasaMbhUte arhatsakalasaMyamaH / tasyotpattistrivarNo'pi kriyocchargotrakarmasu // 60 // prAjho lokavyavahRtamatinA tena mohojjhitena / prAgavijJAtasudezo dvijanRpativariNagvaraNI: varNAGgapUrNaH / bhUmirlokAviruddhaH svajanaparijanonmocito votmotH| citrApasmArarogAdyapagata iti ca jJAnasaMkIrtanAdyaH // 6 // dezakulajAisuddho visuddhamaNavayanakAyasaMjuttA / / logajugucchArahido puriso jinarUpadhAraNe joggo // 62 // pAcelakyataM yacca nIcAnAM munipuGgavaH / jinAjJAyA kRti kRtvA paryeti bhavasAgaram // 63 // dravya liGgI kA lakSaNayasya cotpATitazmana kezo hisAdivajitaH / sada paM niHpratIkAraM yathAjAtaH sa bhuJcayet / . bhAva ligInAnyAdinopyAhaM nAnizumedinAyatiH vRSA sanmativiliGgaH syAt nAgnyAkSajayadhAriNA / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 125 ) liMgadvayamidaM caiva jJAnadRktAmya saMyatam / mokSaheturbhavet puMsAM mUrcchArambhAdivajitaH // strI ke saMyama kI pUrNatA - lokadvayApekSo hi dharmaH sarvajJabhASitaH / 2 atastasmin kRtastrINAM liGgaH sapranthamiSyate // karmabhUdravyanArIlA nAdya saMhananatrayam / vastrAdAnacaritraM ca tAsAM muktikathA vRthA / tenaiva janmanA nAsti muktiH strINAM hi nizcayAt / tAsAM yogyatapazcinhaM pRthak vastratyopalakSitam // ekamapyeSu doSeSu vinA nArI na vartate / saMvAhita saMdaraNaM tataH // cittasravo'lpazaktizca rajaHpraskhalanaM tathA / strItpattizca sUkSmANAmaparyAptinUrakhAM bhavet // kakSastanAntadeze nAbhI guhyaM ca saMbhavaH / sUkSmAraNAM ca tathA strINAM saMyamo nAsti tatvataH // darzanaM nirmalaM jJAnaM sUtrapAThena bodhitam / yadyapyutrAJcareccaryA tathApi strI na sidhyati // yadi triratnamAtreNa sA puMsAM nagnatA vRthA / tirazvAmapi durvArA nivAsIptiliMgatA // muktezcedasti kiM tAsAM pratimAstavanAnyapi / kriyante pUjyate tAsAM mukterastu jalAMjaliH // tatastadyogyamevoktaM liMgaM strIraNA~ jinAttamaiH / talliMgayogyacAritraM sajjAtiprakaTAptatA // dezavratAni taistAsAM zrAropyante budhaistataH / mahAvratAni sajjAtijJaptyarthamupacArataH // puruveyaM veyaMtA je purisA khavagaseDhimArUDhA / sodayena vi tahA bhANavajuttA hu sijyaMti || je jo arthAt koI, purisA - puruSa pugveyaMveyaMtA - bhAva puruSa veda ko Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) ra anubhava karanevAle, khavagase DhimArUDhA-kSapaka zreNI caDhe hue, bhAgavatAhanija zuddha nizcayAtma-dhyAnopayoga yukta hokara, teha-ve, sijjhanti siddha para ko prApta hote haiM, tahA-usI taraha dravya se puruSa, sesodayeraNa-vibhAva se strI beda napuMsaka veda ke udaya se yuvata paramAtmadhyAnopayoga meM rata rahanevAle mokSasiddhi prApta kara lete haiN| saphala vimala kevala jJAnI darzanAnanta-sukha * vIryAdika ke adhipati aise bhagavAna' jinezvara ghAti karma ke niravazeSa kSaya se prApta hae zubha aura zuddha aise karma aura nokarma ke viziSTa vargaNAoM ke dvArA honevAlA karma nokarma AhAra karate haiM, isake alAvA jo cAra prakAra ke AhAra haiM ve kevalI bhagavAna ke nahIM haiM 1 dravya strI ke tadbhava mokSa kI mApti kA abhAva hai| aisA samajhakara kabho isake prati vivAda nahIM karanA caahie| aisA sasajhakara sarva saMga parigrahase rahita nigraMtha liMga hI mokSa ke lie kAraNa hai aura svarUpopalabdhi hI mukti hai aura nija nityAnandAmRta sevana hI mokSa phala hai aisA nizcaya karanA caahie| nAnA jIvo nAnA kammaM nAnA vihoha beladi / tamhAmayanavibAdaM sagapara samayeSu bajjajjo // 16 // jaM aNNANI kammaM khavei bhavasahassakoDohi / tapaNANotiya gutto khayei ussAsameta na // 20 // kuzalassatasoNi uraNasassa saMjamo smprssvirgyo| sudabhAvaraNassa tiNi sudabhavANaM kuraNahaM // 21 // samasattubaMdhuvaggo samasuhaduHkho psNsriNgdsmo| samaleraNa vakaMca gAviya jIviyamaraNe samo samaraNo 221 eaggagado samaNA e eNNAnittidesU atttthsu| -ragasthittI prAgamado pAgama cetto tado chaTTho // 23 // zramaraNa uttama pAtra hai| tathAhi zramaNAH sarvebhyaH jyeSThA: variSThAH, zuddhAtisamAdhiniSThatvAt nityAnityavastuvivekitvAt samasamAdhisaMpannatvAt atrAmutra bhogakAMkSArahitatvAt tatvayAtholpaikavaditvAt yuktyA vicAravattvAt tattvAdhyAtma-zravaNAdhimatvAt anukta sAbanaM tadukta sAdhanaM yathA saMpratipanne pogI tadA caite zramaNAH / tasmAtsarvebhyaH zreSThAH bhavanti tathA zramasaH sarvebhyaH utkRSTAH viziSTAzca tattvAdhyAtmyapratipAdakatvAt / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 317) AgamacakkhU sAhU idiyacakkhUriNa savvabhUdAni / devA ya yohicakkhU siddhA puraNa saMghado cakkhU // 24 // zAstrahInazca yo bhikSurna cAnyazca bhavedasau / tasthAjJAnasya na dhyAnaM dhyAnAbhAvAnna nirvRtiH 176 / / mRcchAlinImahiSahaMsasukhasvabhAvAH mArikaGgamalakAjalaukasAmyAH // sacchidrakumbhapazusarpazilopamAnAH / he bhAkA bhUti garAdhA ati // 233 // Alasyo maMdabudizcasukhino vyAdhipIDitAH / .. nidrAluH kAmukazceti, SaDete zAstrayajitAH / 77 / asUyakatvaM satatAvicAro durAgrahaH zaktivimAnanaMca / pusAmime paMca bhavanti doSAstattvAvabodhapratibaMdhahetuH 178 / arjanatvaM vinayo vivekaH , parIkSaNaM tattvavinizcayazca / / ete guNA paMca bhavaMti tattya , svAtmatvavAndharma yathA para:syAt 76 / prAcAryapustakasahAyanivAsavalbhaH , vAhAsthitAH paThanapaMcaguNA bhavanti / prArogyabuddhivinayodyamazAstrarAgaH , tebhyaMtarA paThanapaMcaguNA bhavaMti / / 10 / / prAcAryopAsanaM zraddhA zAstrArthasya vivecanam / tattrayANAmanuSThAna zreyaHprAptyai pare guragAH / / 1 / / palyaGkAsanagaM sari-pAvaM natvA kRtAJjaliH / sUtrasyAdhyayanaM kuryAt kakSAdisvAMgamaspRzat // 2 // kriyAkalApamalpAlpasUtramAcAryavarNanam / paThedaya purANAni trailokasthitivarNanam // 3 // siddhAMtatarkamanAGgavAhma devArthadezanam / svIyazaktyanusAreNa bhaktyA svarmokSakAMkSayA / / 64 // Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 328 ) vArasavihasya naMtara bAhire kuzalaviTTi / raviviraNa viyahohadi sajjAyasammattamokkammaM // 25 // dayAdikalo paThedi puttaMtha sikkhaloye / - lasamAhi prasabhAyaM kalahaM vA iMdiyogaMca // 26 // aSTamyAmadhyayanaM guruziSyadvayaviyogamAheti / kalahstu pauriMgamAsyAM karoti vighnaM caturdazyAM // 85 // kRSNAcaturdazyAM yadi zradhIyate sAdhavodhyamAvAsyAM / vidyopasavibhayo vivAsavRtti prayAMti sarvepyacirAt // 86 // madhyAhna jinarUpaM nAzayati saMdhyayozca vyAdhidaM / madhyamarAtrau paThite tuSya topapriyatvamupayAnti // 87 zraSTamI tyupAdhyAyaM ziSyaM haMti caturdazI / vidyAM paMcadazI haMti sarvahi pratipaddharet // 88 // ina ilokoM kA grathaM sarala hone ke kAraNa tathA grantha bar3ha jAne ke bha se chor3a diyA gayA hai / iti zrI mAghanaMdyAcArya viracita zAstra sArasamuccaya antargata caraNa / - tuyoga kA kathana samApta huA / dravyAnuyoga siddhAnnatvA pravakSyAmi dravyAnuyogasaMjJakam / maGgalAdiprasiddhyarthaM svAtmotthasukhasiddhaye // aba isake pazcAt maMgalAdi - prasiddha Atma-sukha - siddhi ke lie siddhoM ko namaskAra karake meM dravyAnuyoga ko kahU~gA / gambhIraM madhuraM manoharataraM doSavyapetaM hitam / kaNThoSThAdivaconimittarahitaM no vAtarodhodgatam // spaSTaM tattadabhISTavastukathakaM niHzeSa bhASAtmakame / bUrAsannasama nirupama jainaM vacaH pAtu vaH || zrI jitendra bhagavAna ko vANI gambhIra, madhura atyanta manohara doSarahita, hitakArI, kaNTha zroSTha tathA tAlu Adi kI kriyA se rahita, vAyu se na rukanevANI spaSTa, abhISTa vastu ko kahane vAlI aura saMsAra kI samasta bhASAoM se paripUrNa 1 * 4 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 326) hai| tathA dUra aura samIpa se ThIka sunAI denI vAlI hotI hai, ataH aisI anupama - jina vANI hama sabakI rakSA kare / siddhi buddhirjayo vRddhijJiH puSTistathaM va c| oMkArazcAtha zabdazca nAndI maMgalavAcakaH // sikhi, buddhi, jaya, vRddhi, rAjapuSTi, oMkAra, atha zabda tathA nAndI ye pATha maMgala-vAcaka kahalAte haiN| hetau nidarzane prazne stutau knntthsmiikRte| anantaryo'SikAraste mAMgalyetayiSyate / / isa zAstra meM kathita jo maMgalArtha zabda hai vaha antarAdhikAkArtha nimitta kahane se tathA maMgala nimitta phala kA pariNAma kartA hai prAdi adhikAroM ko kahane ke pazcAt prAcArya ko zAstra kA vyAkhyAna karanA cAhie / isa nyAya ke anusAra maMgalAcaraNa karane ke bAda nyAya aura naya ko na jAnanevAle ajJAnI jIvoM ke hitArtha heyopAdeya tatvoM kA parijJAna karAne ke lie dravyAnuyoga ko kahate haiM / / atha SaD dravyAriMga // 1 // artha-caraNAnuyoga kathana ke pazcAt jIva, ajIva, dharma; adharma dravya, mAkAza aura kAla ye chaH dravya haiN| yahAM prazna uThatA hai ki ina chahoM kA nAma 'dravya' kyoM par3A ? usakA uttara yaha hai ki "dravatIti dravyam, tyati gacchati pariNAmaM iti yAnI-pratIta anantakAla meM inhoMne pariNamana kiyA hai aura. vartamAna tathA anAgata kAla meM pariNAma karate hue bhI sattA lakSaNa vAle haiM, tathA raheMge utpAda vyaya prIzya se yukta haiM, evaM guNa-paryAya sahita hone ke kAraNa inheM dravya kahate haiM / upayuka tInoM bAtoM se pRthaka dravya kabhI nahIM rhtaa| aba dravyoM kA lakSaNa kahate haiM: 1-jJAna darzana upayogI jIva dravya hai / 2... varNa rasa gaMdha sparza se gamana pUraNa svarUpa hone ke kAraNa pudgala dravya hai| 3-dharma dravya pramUrta, anAdinidhana, agurula ghumaya tathA lokAkAra hai / antaraMga gamana zakti se yukta jIva pudgaloM ke gamanAgamana meM bahiraMga sahakArI hai| jaise pAnI machalI prAvi jalacara jIvoM ke gamanAgamana ke lie sahakArI kAraNa hotA hai usI prakAra dharma dravya bahiraMga sahakArI kAraNa hotA hai / vaha apanA nija svarUpa chor3akara kabhI para-rUpa nahIM hotA / yaha prarthaparyAya hai, vyamjana paryAya nahIM / 'artha-paryAya Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 330 ) eka hI samaya meM utpatti vinAza vAlA hai, dravya svarUpa se nitya hai / bhava artha - paryAya ke svarUpa ko kahate haiM : // laghu hurA ke kAraNa pariNamanAtmaka jo SaDavRddhi eka hI hAni vRddhi hotI hai so artha paryAya hai 1- ananta bhAga vRddhi, 2 - asaMkhyAta bhAga vRddhi 3 - saMkhyAta bhAga vRddhi, 4 saMkhyAta guNa vRddhi, 5 - prasaMkhyAta guNa vRddhi tathA 6 - ananta guNa vRddhi ye 6 prakAra kI SaD vRddhi kahalAtI haiM / 1 - anantabhAga hAni, 2 - prasaMkhyAta bhAga hAni, 3 - saMkhyAta bhAga hAni, 4- saMkhyAta guNa hAni, 5 - prasaMkhyAtaguNa hAni tathA anaMta guNa hAni, ye SaDahAniyAM haiM pranAdyanidhane dravye svaparyAyA: pratikSaNam + unmajjantinimajjanti jalakallolavajjale // inidarasatatvarUciyi / dinidikku tatva nirnayaM vaLikadari // dinidAtmotthika sukhami / tininide se bisaluki darinayasAra tevaM |2| - isa prakAra dravya guNa paryAya se dharmadravya ko kahA gayA hai / aura isI taraha adharma dravya kA bhI kathana kiyA jAtA hai / guNoM se antaraMga sthiti pariNata hue jIva pudgala kI sthiti kA adharma dravya bahiraMga sahakArI kAraNa hotA hai jaise antaraMga sthiti parigata hokara mArga meM calanevAle manuSyoM ke lie vRkSAdi apanI chAyA dekara unheM ThaharAne meM bahiraMga sahakArI hote haiM / gatiga sthitikAraNa / matizayada deraDumalle dharmAdharma || mativaMtarariSu bhAvise / atama dusaMvittiyAgavivaku mevageyaM // aba Age zrAkAza dravya kA lakSaNa kahate haiM:- zrAkAza eka prakhaNDa dravya hai, kintu yadi use paramANuoM ke dvArA nApA jAya to vaha phaile hue zrananta paramANuoM ke barAbara hotA hai aura sabhI drazyoM ko avakAza denA zrAkAza dravya kA upakAra hai / yahAM para zaMkA hotI hai ki eka hI prakAza meM aneka dravya kaise samA jAte haiM lokAkAza ke asaMkhyAta pradezoM meM ananta paramANutroM tathA sUkSma skandhoM kA AvAsa hotA hai| yaha kaise hai, ise dRSTAnta dekara samAdhAna kiyA jAtA hai / jisa prakAra miTTI ke tIna ghar3oM meM se kramazaH pRthaka pRthaka, eka ko rAkha Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 231 ) se, dUsare ko pAnI se aura tIsare ko suI se bhara diyA jAya isake bAda ve tonA ghar3e kevala eka rASTra ke ghar3e meM hI samA jAte hai, aMDI ke dUdha se bhare hue ghar3e meM zahada se paripUrNa dUsarA ghar3A bhI samAviSTa ho sakatA hai, cAvala se bhare ghar3e meM dahI kA bharA huA ghaTa sabhA sakatA hai tathA nAgagadyAna zrarthAt tarAjU meM hajAroM tole svarNa samAjAtA hai usI prakAra AkAza dravya meM avagAhana zakti vidyamAna rahane ke kAraNa vaha apane andara asaMkhyAta pradezI dharmAdharma dravyoM ko, ananta paramANu vAle pudgala dravya ko tathA lokAkAza pramAraNa gaNanA vAle kAlA ko gUr3ha rUpa se avakAza dene meM samartha rahatA hai / pradeza kA lakSaNaH - pudgala kA paramANu jitane prakAza meM rahatA hai vaha pradeza hai | vaha pradeza na to agni se jalane vAlA, na pAnI se bhIganevAlA, na vAyu se sUkhanevAlA tathA na kIcar3a meM par3akara sar3anevAlA hai| na vajra se TUTanevAlA hU~ tathA pratyeka dravya bhI kabhI nAza na hokara sadA sthira rahanevAlA hai / zravagahana zaktipuLLa du / bhuvanavoLAray dunoLa haDAkAzayena / savizeSa vidamazama- davakAzaMgoTTaDedu dravyaM galigaM |4| aura tAtparya yaha hai ki AkAza kI paryAya hotI hai, vyaJjana paryAya nahIM, paryAya se vaha eka hI samaya meM utpatti va vinAza sahita hai / dravyArthika naya se vaha nitya hai / tathA dharma zradharma grAkAza apane meM samAna hokara kAla se pravartate haiM / dharmadharmaM to kevala vAhya upacAra vartate haiM / arthAt sabhI dravya AkAza dravya meM samAviSTa ho jAte haiM AkAza apane ko svayameva AdhArabhUta hai / dharma dravya aura adharmaM dravya samasta lokAkAza meM pUrNa vyApta haiM / jaise makAna ke eka kone meM ghar3A rakkhA jAtA hai usa taraha dharmapradhamaM dravya nahIM rahate, para jaise tila meM tela pAyA jAtA hai usI prakAra donoM dravya samasta lokAkAza meM pAye jAte haiM / . zaMkA-yadi dharmAdi dravyoM kA prakAza dravya AdhAra hUM to AkAza dravya kA AdhAra kyA hai ? samAdhAna - prakAza kA AdhAra anya koI nahIM, vaha svayaM hI apanA zrAdhAra hai / vaha saba se bar3A hai / zaMkA- yadi zrAkAza apanA ho AdhAra hai to dharmAdi dravyoM ko bhI apane AdhAra honA cAhie, para yadi dharmAdi dravyoM kA grAdhAra koI anya dravya hai to prakAza kA bhI koI anya AdhAra honA cAhie Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 35) samAdhAna-aAkAza dravya kA prAdhAra anya koI nahIM vaha svayameva apanA prAdhAra hai / prAkAza ke andara avagAhana dene kI zakti hai aura vaha sabase bar3A haiN| kyoMki usameM kabhI kisI prakAra kI nyUnatA nahIM paatii| zaMkA-loka kevala 14 rajjU pramANa hai, parantu usameM anantAnanta apramANisa jIva A jAkara kaise samAviSTa ho jAte haiN| kyoMki isa lokAkAza meM jIva dravya, pudgala dravya tathA siddhAdi anaMta gabhita haiM samAdhAna-grAkAza dravya gamanAgamana kA kAraga nahIM, balki kevala avagAhana kA kAraNa hai, ataH isameM cAhe jitane draSya AjAyeM para isameM kabhI hAni vRddhi nahIM hotI (vaise dravya kama adhika hote nahIM haiM / ) isakA udAharaNa Upara de cuke haiN| aba kAladravya ke guerA paryAya ko kahate haiM: kAla ke do bheda haiM-eka vyavahAra aura dUsarA nizcaya / mukhyakAla dravyasvarUpa se amUrta akSaya, anAdinidhana hai aura agurulaghutva guNa se ananta hai| prakRtrima, avibhAgI, paramANu rUpa hai, pradeza pramANa se eka pradezI hai| apane andara anya pratipakSI nahIM, kintu vaha svayameva pradezI hai| bhAvArtha-prati samaya chaH dravyoM meM jo utpAda aura vyaya hotA rahatA hai usakA nAma vartanA hai| yadyapi sabhI dravya apane apane paryAya rUpa se svayameva pariNamana karate rahate haiM, kintu unakA bAhya nimita kAla hai| ataH vartanA ko kAla kA upakAra kahate haiN| apane nija svabhAva ko na chor3akara dravyoM kI paryAyoM ko badalane ko pariNAma kahate haiN| jaise jIva ke pariNAma krodhAdi haiM aura pudgala ke pariNAma rUpa rasAdi haiM / eka sthAna se dUsare sthAna meM gamana karane ko kriyA kahate haiN| yaha kriyA jIva aura pudgala meM hI pAI jAto hai / jo bahuta samaya kA hotA hai use 'para' kahate haiM aura jo thor3e dinoM kA hotA hai use apara kahate haiM / yadyapi pariNAma prAdi vartanA ke bheda haiM kiMtu kAla ke do meda batalAne ke liye una sabakA grahaNa kiyA gayA hai / kAla dravya do prakAra kA hai-eka nizcaya aura dUsarA vyavahAra kAla / nizcaya kAla kA lakSaNa vartanA hai aura vyavahAra kAla kA lakSaNa pariNAma Adi haiN| jIva pudgaloM meM honevAle pariNAmoM meM hI vyavahAra kAla ghar3I ghaMTA Adi se jAnA jAtA hai| usake tIna bheda hai-bhUta vartamAna aura bhaviSya / isa ghar3I muharta dina rAta Adi kAla ke vyavahAra se nizcayakAla kA astitva jAnA jAtA hai| kyoMki mukhya ke hone se hI gaue kA vyavahAra hotA hai / ataH lokAkAza ke pratyeka Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 323 ) pradeza meM jo eka eka kAlAraNa sthita hai vahI nizcayakAla hai aura usoM ke nimitta se vartanA Adi hote haiM / ekprdeshiyppud-| nekarivamukhya kAla maMlokadoLi -1 dokaashvprdeshdo| katisado ralarAziyateradi // 5 // jIva Adi sabhI dravyoM kI utpatti vinAza rUpa artha-paryAya utpanna karanA agurulaghu guraNa hai / anya vAdI kahatA hai ki yadi aisA kahoge to bIya prAdi dravya rUpa na hokara sadA paryAya hI samajhane cAhie / kintu aisA nahIM hai| jaise pAnI ke andara lahara utpanna karane ke lie havA nimitta kAraNa hai usI prakAra dravya meM paryAya ko utpanna karane ke lie anya nimitta kAraNa apekSita hai| isIliye vaha artha-paryAya hai, vyaJjana-paryAya nahIM / artha-paryAya eka hI samaya meM utpatti va vinAza vAlA hai / dravya rUpa se nitya hai aura vizeSa rUpa se vaha paramArthakAla kahalAtA hai| pudgala kA paramANu apane pradeza para mandagati se jitane kAla meM jAtA hai utane kAla ko samaya kahate haiM / paramANu eka gAya meM dAma me ? - jumalA hai yaha vyavahAra kAla hai / jaise koI manuSya mandagati se dina meM eka koza jAtA hai koI dUsarA vyakti vidyA ke prabhAva se eka hI dina meM 100 (sauM) koza jAtA hai yadyapi pahale kI apekSA dUsare kI gati 100 dina kI hai, kintu vaha 100 dina na kahakara 1 hI dina kahalAtA hai / nizcaya kAla jaise vAstavika siMha ke hone para hI miTTI patthara Adi kA vyAvahArika (nakalI)siMha (mUrti citra) banAyA jAtA hai| asalI indra (devoM kA rAjA) hai tabhI usakA vyavahAra manuSyoM meM bhI nAma Adi rakhakara kiyA jAtA hai, isI prakAra sUrya candra Adi ke udaya asta Adi kI apekSA se jo vyavahAra kAla prayoga meM lAyA jAtA hai, usa vyavahAra kAla kA prAzrayabhUta jo pRthaka pRthaka aNu rUpa lokAkAza ke pratyeka pradeza para sthita kAlANu hai vaha nizcaya kAla hai| vaha nizcaya kAla hI pratyeka dravya ke prati-samaya ke paryAya ke parivartana meM sahAyaka kAraNa hai / vaha yadyapi lokAkAza meM hai kintu alokAkAza ke paryAya parivartana meM bhI sahAyaka hai jaise ki kumhArake cakra (cAka) ke nIce kevala madhyabhAga meM rahane vAlI kIlI samasta cakra ko calAne meM kahAyaka hotI hai| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara ( 334 ) nimittama taraM tatra yogyatA vastunizcitA / / bahinizcayakAlastu nizcitaM tattvazibhiH / 21 kippaviyeNa bahuNA ce siddhAgara parAgaye kAve / 1 / pratyeka dravya apane pariNAmana meM upAdAna rUpase apa hI aMtaraMga upAdAna kAraNa hotA hai / usa pariNamana meM bahiraMga sahakArI kAraNa kAla dravya basalAyA hai| . paMcAstikAyAH // 2 // jIva, 2 pudgala, 3 dharma, 4 adharma, aura 5 AkAza ina pAMcoM dravyoM ko astikAya kahate haiM / ye dravya sadA vidyamAna (maujUda) rahane ke kAraNa 'asti' kahalAte haiM aura zarIra ke samAna bahupradezI hone ke kAraNa 'kAya' kahalAte haiM / ataH inheM astikAya kahate haiM / evaM chanveyamidaM jIvAjIvappabhedavo davyaM / uttaM kAlavijuttaM gAyavvA paMca asthikAyA dU // pratyeka jIva ke, dharma dravya ke tathA adharma dravya ke aura lokAkAza ke asaMkhyAta pradeza hote haiM / alokAkAza ke ananta pradeza haiN| pudgala' dravya ke saMkhyAta, asaMkhyAta, ananta pradeza haiM / kAla dravya pRthaka pRthaka aNu rUpa hone se . eka pradezI hai, ata: usako 'kAma nahIM kahA gayA / eka pradezI pudgala paramANu ke astikAyaraba kA artha yaha hai ki snigdha rUkSa guNa ke kAraNa bahu-pradezI hone kI zakti usameM rahane se yaha upacAra se astikAya kahalAtA hai / Sar3a dravya paMcAstikAya kI cUlikA ko kahate haiMpariNAmajIvamuttaM sapadesaM eyakhetakiriyAya / riNaccaM kAragatakkaM tAsambagadamida ramhyipadeNa // 7 // artha:--pariNAma svabhAva vibhAva paryAyApekSA se jIva pudgala dravya pariNAmI haiM, zeSa cAra dravya vibhAva vyaMjana paryAya bhAva kI mukhavRtti se apariraNAmI haiN| vyaMjana paryAya kA lakSaNa batAte hai: jo sthUla, kuchakAla ke sthAyI, vacana ke viSaya bhUta tathA indriyajJAnagocara hai vaha vyaMjana paryAya hai jIva zuddha nizcayanaya se anaMta jJAna darzana bhAva. zuddha caitanya prAraNa sahita hai / azuddha nizcayanaya se rAgAdi vibhAva prANoM se aura anuparita sadbhuta vyavahAranaya se indriya, bala, Ayu ucchvAsa ina cAra prANoM se prAtmA Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jItA hai, jo rahA hai aura jIvegA / yaha vyavahAranayase jIva kA lakSaNa kahA hai pudgalAdi ajIva dravya hai / sparza, rasa, gaMdha; varNa vAlA hone ke kAraNa pudgala dravya mUrtika hai| anupacArita asadbhUta vyavahAra naya kI apekSA jIva mUrtika hai, zuddha nizcaya naya se bhamUta hai| dharma adharma prakAza kAla dravya ye pramUrtika haiN| jIvAdi pAMca dravya paMcAstikAya hone se sapradezo haiN| bahapradezi lakSaNa kAyatva svabhAva se kAla dravya aMpradezI hai| dravyAthika naya se dharma adharma AkAza ye eka eka haiM aura goma pudgalA kAla bane haiN| khetta-samasta dravya eka dUsare ko avagAha detI haiM ataH samasta dravyoM kA kSetra eka hI lokAkAza hai / kiriyAya-kSetra se kSetrAMtara gamana vAle hone ke kAraNa jIva aura pudgala kriyAvAna haiM, dharma, adharma, AkAza kAla dravya parispaMda ke prabhAva se niSkriya haiM / rigaccaM-dharma adharma AkAza nizcaya kAla dravya arthaparyAya kI apekSA se anitya tathA dravyAthika naya se nitya hai / jIva aura pudgala dravyArthika naya kI apekSA se nitya haiM aura arthaparyAya ke apekSA se anitya haiM / upakAra kI apekSA pudgala dharma adharma AkAza aura vAla ye dravya vyava. hAra naya se tathA jIva zarIra, vacana, mana aura prANApanAdi astitva avagAhanA vartanA Adi se eka dUsare ko kAraNa haiM, tathA' Apasa meM sva-para sahAyatA karanA jIvoM kA upakAra hai| svAmI dhana prAdi ke dvArA apane sevaka kA upakAra karatA hai, sevaka hita kI bAta kaha kara aura ahita se bacAkara svAmI kA upakAra karatA hai| isI taraha guru ucita upadeza dekara ziSya kA upakAra karatA hai aura ziSya guru kI AjJA ke anusAra AcaraNa karake guru kA upakAra karatA hai| ___anupacArita asadbhuta vyavahAra naya se pAMcoM dravyoM ko paraspara upakArI mAnA hai| parantu zuddha dravyAthika naya se jIva pApa, puNya baMgha mokSa aura ghaTa paTAdika kA kartA nahIM hai / azuddha nizcaya naya se zubhAzubha upayoga meM pariNata hokara puNya pApa baMdha kA kartA hokara usakA bhoktA hai| isake sivAya vizuddha jJAna darzana svabhAva vAlA vizuddha prAtmadravya samyak 'zraddhAna' jJAnAnuSThAna rUpa abheda ratnatrayAtmaka zuddha upayoga meM pariNata hokara nija paramAtma-avalambana svarUpa mokSa kA kartA hai tathA usa sva zuddha paramAnanda "kA bhokA hai| zubhAzubha aura zuddha upayoga meM pariNamana karane vAlI vastu kA kartRtva pora bhoktRtva isI prakAra samajhanA cAhiye / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 336 ) pudgalAdi pA~ca dravyoM ko apane apane pariNAmoM meM pariNamana hone se ho una pariNamanoM kA kartRtva mAnA gayA hai| - savvagadaM-- loka vyApti kI apekSA se gharma adharma dravya sarvagata haiN| eka jIva kI apekSA se loka-pUrNa avasthA ke alAvA sarvagata nahIM hai, nAnA jova apekSAse sarvagata hai / pudgala dravya loka vyApI madrAskandha ke apekSAse sarvagata hai| zeSa pudgala kI napekSA se sarvagata nahIM hai / nAnA kAlANu dravya kI apekSA se loka meM kAla dravya sarvagata hai / eka kAlANa dravya kI apekSA se kAla dravya asarvagata hai| iyyarariyapaya payaso:-vyavahAra naya se sabhI dravya eka kSetrAvagAha se anyonya pradeza meM rahane vAle haiM / nizcayanaya se saba dravya apane apane svarUpa meM rahate haiN| araNoparaNaM paksiMtA ditaaumgaasmrnnmnnnnss| melaMtAvi ya piccaM sagasagabhAva e vijahaMti // 4 // ina chaha dravyoM meM zuddha nizcaya naya se zuddha buddhaka svabhAva guNa se samasta jIva rAziyAM upAdeya haiM arthAt usameM jitane bhI bhavya jIvoM kA samUha hai ve sabhI upAdeya haiM aura parama zuddha nizcaya naya se zubha mana vacana kAma tathA vyApAra rahita vItarAga cidAnandAdi guNa sahita jina siddha sahaza nija paramAtmatattva vItarAga nirvikalpa samAdhi kAla meM sAkSAt upAdeya hai| zeSa nya heya haiN| khAvipaMcakanimuktaM karmASTakavivarjitam / sivAtmakaM paraMjyoti bande bevendrabaMvitam // ___ saptatasvAni // 3 // 1 jIva, 2 ajIva, 3 Asrava, 4 bandha, 5 saMvara, 6 nirjarA tathA 7 mokSa ina sAtoM ko tattva kahate haiM / vastu ke svabhAva ko tattva kahate hai hai / jIva-tattva anuparita sadbhuta vyavahAra naya kI apekSA se dravya-prANoM se, azuddha nizcaya naya se rAgAdi azuddha bhAva prANoM se aura zuddha nizcaya naya kI apekSA se zuddha bhAva-prANa se trikAla meM jIne vAlA jIva hai / ekendriyAdi meM karmaphala kA anubhava karane vAlI pharma phala-sanA; sakAya meM anubhava karane vAle jIvoM ke karma cetanA kahate haiN| aura siddha bhagavAn ke samAna prAtmA ko zuddha anubhava karane vAlI jJAna-cetanA hai| isa saraha cetanA tIna prakAra kI haiN| athavA bhavAdi samaya rUpopapAda yoga, papipti Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 337 ) -.-: IML tathA aparyApti aise ekAntAnuvRddhi yogarUpa, bhantra kA anta karane yoga, pariNA yoga, aise yoga ke tIna bheda haiN| vikalpa rUpa mano vacana kAya rUpa yogatraya punaH bahirAtmA, antarAtmA, paramAtmA ke bheda se prAtmA tIna prakAra kA hai jIva samAsa, mArgaNA aura guNasthAna kI apekSA se bhI tIna prakAra hai| jIva satva, 2 pudgalAdi paMcadhya ajIva tattva, 3 zubhAzubha karmAga dvAra rUpa prAsraba tatva, 4 jIva aura karma ina donoM ke anyonyAnupravezAtma baMdha tattva. 5 vrata samiti gupti Adi dvArA karmAstraba rokane vAlA saMvara tatra 6 mavipAka rUpa se kamamala ko pighalAne vAlA nirjarA tattva, 7 sva-zuddhAra tattva bhAvanA se sakala karmoM se nirmukta honA mokSatatva hai / / ina sabhI phaloM kA kAraNabhUta hone ke kAraNa sarva prathama jIva tara kA grahaNa kiyA gayA hai / usakA upakArI hone ke kAraNa tatpazcAt ajI kA vidhAna kiyA hai / tadbhava viSaya hone ke kAraNa usake bAda pAtraya va grahaNa kiyA gayA hai| usI ke anusAra karmoM dvArA bandha hone ke kAraNa usa bAda bandha kA grahaNa kiyA gayA hai / Asrava kA nirodha hone ke kAraNa baMdha bAda saMbara kahA gayA hai aura saMvara ke nikaTa hI nirjarA kA vidhAna kiyA gara hai joki bandha kI virodhI hai tathA aMta meM sakala karma maloM kA nAza hoka karmoM se mukta ho jAne ke kAraNa aMta meM mokSatattva ko kahA gayA hai| isa kA nAma nija niraMjana zuddhAtma upAdeya mokSa hai / . nava pavArthAH // 4 // uparyukta sAta tattvoM meM yadi pApa aura puNya' ina donoM ko milA diya jAya to nau padArtha ho jAte haiM, so isa prakAra haiM: 1jIva padArtha, 2 ajIva padArtha, 3 prAsrava padArtha, . 4 baMdha padArtha, puNya padArtha, 6 pApa padArtha, 7 saMbara padArtha, 8 nirjarA padArtha aura 8 vAM mo padArtha hai / inakA padArtha nAma isalie par3A ki ye jJAna ke dvArA pariccheda ho meM samartha haiN| jIva, pudgala ke saMyoga se hone vAle prAsrava, baMdha, puNya aura pApa cAra padArtha heya hote haiM / una donoM ke alaga hone se saMvara, nirjarA tathA mo ye tIna padArtha upAdeya hote haiM / caturvidho nyAsa / / nAma, sthApanA, dravya tathA bhAva aise nyAsa (nikSepa) ke cAra bheda haiM / ina niminna se jIvAdi ko jAnA jAlA hai / jAsyAdi nimittAntara nirapekSa na - Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 338 ) rakhaneko nAma kahate haiM / kASTha, pASANa, pustaka, citra karmAdi meM yaha amuka vastu hai, aisA nizcaya karanA sthApanA hai / guNa paryAya se yukta ko dravya kahate haiN| vartamAna paryAyopalakSita dravya ko bhAva kahate haiN| isakA bheda isa prakAra hai| 1-nAma jIva, 2-sthApanA jIva, 3-dravya jIva, tathA 4-bhAva jIva, yai cAra prakAra ke haiN| saMjJA rUpa se jIva kA vyavahAra nAma jIva hai| sadbhAva tathA asadbhAva bhedoM meM prAkAra sahita kASTha pASANa pratimA meM yaha hAthI Adi hai, isa prakAra sthApanA karanA sadbhAva sthApanA hai tathA zataraMja ke goTe prAdi meM yaha hAthI prAdi hai, aisA kahakara sthApanA karanA asadbhAva sthApanA jIva hai| dravya jIva do prakAra hai, Agama dravya jIva aura no Agama dravya jIva / jIva paryAya meM upayoga rahita jIva pAgama dravya jIva hai| no pAgama dravya jIva tIna prakAra kA hai| jAnanevAle kA (jJAyaka) zarIra, na jAnanevAlA zarIra, ina donoM se rahita / usameM jAnanevAlA zarIra prAgata, anAgata tathA vartamAna se tIna prakAra kA hai| bhAva jIva do prakAra kA hai no-pAgama bhAva jIva aura pAgama bhAva jIva isameM no pAgamabhAva jIva ko samajhakara upayoga se yukta prAtmA prAgama-bhAva jIva hai, no bhAgama bhAva jIva ke do bheda haiM / upayukta aura tatpariNata / usameM jIva Agama ke artha meM upayoga sahita jIva upayukta kahalAtA hai ! kevala jJAnI ko tatparipAta kahate haiN| isI taraha anya padArtho meM bhI nAma nikSepa vidhi se yojanA kI gaI hai| vividha pramANam // 6 / / / pramANa do prakAra hai parokSa aura pratyakSa / zarIra indriya prakAza Adi ke avalambana se padArthoM ko aspaSTa jAnanA parokSa pramANa hai| sva-prAtmazakti se spaSTa jAnanA pratyakSa pramANa hai| paMca sajjJAni 7 // ___ mati, zrata, avadhi, mana paryaya jJAna tathA kevala ye pAMca samyagjJAna haiN| inhIM ke dvArA sAmAnya vizeSAtmakaH vastu ko saMzaya, vimoha, vibhrama rahita hokara ThIka jAnane ke kAraNa tathA niraMjana siddhAtma nija tatva, samyaka zraddhAna janita hone ke kAraNa ise samyagjJAna kahA gayA hai| trINikujJAnAni // 6 // kumati, kuna ta, vibhaMga aise tIna kujJAna haiM / kar3avI tumbI ke pAtra meM rakhate hue dUdha ko bigAr3ane ke samAna hone ke kAraNa mithyA dRSTi ke uparyata zAna mithyAjJAna kahalAte haiN| pahale ke kahe hue 3 samyagjJAno komithya tatva Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36) anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, tathA lobha kaSAya ke nimitta hone se ajJAna kahate haiN| ina pATha jJAnoM meM mati, zruta, kumati, tathA kuzruta, ye 4 parokSa pramANa haiN| avadhi, mana:--paryaya, vibhaMga-avadhi ye tIna eka deza pratyakSa pramANa haiM / kevala jJAna sakala pratyakSa pramANa hai aura AtmasvabhAva' guNa hai| zeSa jJAna vibhAtra guNa hai / usameM tInoM ajJAna heya haiM / kSAyopazamika samyagjJAna catuSTaya paramparA se upAdeya haiM, kSAyika kevala jJAna jJAna sAkSAta upAdeya hai| matijJAnaM trizataSatrizabhedam / / mati jJAna ke tIna sau chattIsa (336) bheda haiM / mati, smRti, saMjJA, cintA, abhinibodha, ye matijJAna ke hI nAmAntara haiM, kyoMki ye pAMcoM hI matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se utpanna hote haiN| vizeSArtha-indriya aura mana kI sahAyatA se jo avagraha Adi rUpa jJAna hotA hai use mati kahate haiM / nyAya zAstra meM isa jJAna ko sAMvyavahArika pratyakSa kahA hai, kyoMki loka vyavahAra meM indriya se honevAlA jJAna pratyakSa mAnA jAtA hai| parantu vAstava meM vo parAdhIna hone se yaha jJAna parokSa hI hai| pahale jAnI huI vastu ko kAlAntara meM smaraNa karanA smRti hai / jaise pahale dekhe hue devadatta kA smaraNa karanA 'yaha devadatta' yaha smRti hai / saMjJA kA dUsarA nAga pratyabhijJAna hai / vartamAna meM kisI vastu ko dekhakara pahale dekhI huI vastu kA aura vartamAna vastu kA jor3a rUpa jJAna honA pratyabhijJAna hai / nyAya zAstra meM pratyabhijJAna ke aneka bheda batalAye haiM, jinameM cAra mukhya haiM--ekatva pratyabhijJAna, sAdRzya pratyabhijJAna, tadvilakSaNa pratyabhijJAna aura tatpratiyogI pratyabhijJAna / kisI puruSa ko dekhakara 'yaha vahI puruSa hai jise pahale dekhA thA aisA jor3a rUpa jJAna honA ekatva pratyabhijJAna hai / vana meM gavaya ( rojha) nAmaka pazu ko dekhakara aisA jJAna honA ki yaha gavaya merIgau ke samAna hai, yaha sAdRzya pratyabhijJAna hai| bhaisa ko dekhakara 'yaha bhaisa merI gau se vilakSaNa hai' aisA jor3a rUpa jJAna honA tadvilakSaNa pratyabhijJAna hai / nikaTa ko vastu ko dekhakara pahale dekhI huI bastu ke smaraNa-pUrvaka aisA jor3a rUpa jJAna honA ki isase vaha dUra hai. U~cI hai yA nIcI hai, ityAdi jJAna ko tatpratiyogI pratyabhijJAna kahate haiN| cintA kA dUsarA nAma tarka hai / 'jahAM amuka cinha hotA hai vahAM usa usa cinhavAlA bhI hotA haiM aise jJAna ko cintA yA taka kahate haiN| nyAyazAstra meM vyApti ke jJAna ko tarka kahate haiM aura sAdhya ke abhAva meM sAdhana ke Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 340 ) prabhAva ko tathA sAdhana ke sadbhAva meM sAdhya ke sadbhAva ko vyApti kahate haiM / jaise, 'agni ke na hone para ghumAM nahIM hotA aura mAM ke hone para agni avazya hotI hai' yaha vyApti hai aura isako jAnanevAle jJAna ko tarka pramAraNa kahate haiM / aura jisa bAta ko siddha kiyA jAtA hai use sAdhya kahate haiM aura jisake dvArA siddha kiyA jAtA hai use sAdhana kahate haiM / sAdhana se sAdhya ke jJAna ko abhinivodha kahate haiM / isakA dUsarA nAma anumAna hai| jaise kahIM dhumAM uThatA dekhakara yaha jAna lenA ki vahAM bhAga hai, kyoMki vahAM mAM uTha rahA hai, yaha abhinibodha hai / ye saba jJAna parokSa pramANa haiM / vaha matijJAna pA~coM indriyoM aura pranindriya ( mana ) kI sahAyatA se hotA hai / I Age matijJAna ke bheda batalAte haiM - avagraha, IhA, pravAca aura dhAraNA ye cAra matijJAna ke bheda hai| indriya aura padArtha kA sambandha hote ho jo sAmAnya grahaNa hotA hai use darzana kahate haiM / darzana ke anantara hI jo padArtha kA grahaNa hotA hai vaha avagraha hai / jaise cakSu se sapheda rUpa ko jAnanA zravagraha hai / avagraha se jAne hue padArtha meM vizeSa jAnane kI icchA honA IhA hai / jaise yaha sapheda rUpa vAlI vastu kyA hai ? yaha to baguloM kI paMkti sI pratIta hotI hai, yaha IhA hai / vizeSa cinhoM ke dvArA yathArtha vastu kA nirNaya kara lenA vAya hai / jaise, pakhoM ke hilAne se tathA Upara nIce hone se yaha nirNaya karalenA ki yaha baguloM kI paMkti hI hai, yaha avAya hai / avAya se jAnI huI vastu ko kAlAntara meM bhI nahIM bhUlanA dhAraNA hai / Age ina avagraha Adi jJAnoM ke aura bheda batalAne ke lie unake viSaya batalAte haiM: bahu, bahuvidha, kSitra, zraniHsUta, anukta, dhruva, aura inake pratipakSI alpa, apavidha, akSi, niHsRta, ukta adhra uva, ina 12 padArtho kA matijJAna hote hai / athavA avagraha Adise ina bArahoM kA jJAna hotA hai / bahuta vastuoM ke grahaNa karane ko bahujJAna kahate haiM / jaise senA yA vanako eka samUha rUpa meM jAnanA bahujJAna hai / aura hAthI ghor3e Adi yA grAma mahuA Adi aneka bhedoM ko jAnanA bahubidha hai / vastu ke eka bhAga ko dekhakara pUrNa vastu ko jAna lenA zraniHsRta jJAna hai / jaise tAla meM DUbe hue hAthI kI sUr3a ko dekhakara hAthI ko jAna lenA / zIghratA se jAtI huI vastu ko jAnanA kSitra jJAna hai / jaise, tejI se calatI huI relagAr3I ko yA usameM baiThakara bAhara kI vastuoMoM ko jAnanA / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ binA kahe bhI abhiprAya ko jAna lenA anukta jJAna hai| bahuta phAla taka jaisA kA tasA nizcala jJAna honA yA parvata ityAdi sthira padArtha ko jAnanA ghraya jJAna hai / alpakA athavA ekakA jJAna honA alpa jJAna hai| eka prakAra kI vastuoM kA jJAna honA ekavidhajJAna hai| dhIre dhIre calate hue ghor3e vagairaha ko jAnanA akSiA jJAna hai| sAmane vidyamAna pUrI vastu ko jAnanA nihita jJAna hai| kahane para jAnanA ukta jJAna hai| caMcala bijalI ityAdi ko AmanA adhra va jJAna hai| isa taraha bAraha prakAra kA prayagraha, bAraha prakAra kA IhA, bAraha prakAra kA avAya aura bAraha prakAra kA dhAraNA jJAna hotA hai| ye saba milakara jJAna ke 48 bheda hote haiN| tathA inameM se pratyeka jJAna pAMca indriyoM aura mana ke dvArA hotA hai| ataH 48 ko ise guNA karane para matijJAna ke 288 bheda hote haiN| ye 288 meda arthAvagraha kI apekSA se haiN| padArtha ko aisA spaSTa jAnanA, jisa ke bAda IhA, abAya, dhAraNA zAna ho sake vaha 'arthAvagraha, hai| jo avagraha aspaSTa rUpa ho jisa para IhA avAya dhAraNA zAna na ho sake vaha vyaJjanAgraha hai / vyaJjanAvagraha cakSu indriya tathA manake dvArA nahIM hotA hai, zeSa cAra indriyoM (sparzana, rasanA, ghrANa aura karaNaM) se 12 prakAra ke padArthoM kA hotA hai, ata: vyaJjanAvagraha ke 1244 = 48 bheda haiN| isa taraha arthAvagraha kI apekSA matijJAna ke 288 aura vyajanAvagraha kI apekSA 48 bheda hote haiM, donoM milakara (288+48=336) 336 bheda bhatijJAna ke hote haiN| vyaJjanAvagraha yadi bAra bAra hotA rahe to vaha pravigraha ho jAtA hai phira usake Upara IhA avAya dhAraNA jJAna ho jAte haiN| jaise miTTI ke kore pyAle meM pahale 10-5 bUda jala DAlA jAve to vaha tatkAla sUkha jAtA hai kintu lagAtAra jala bU'deM par3atI raheM to vaha pyAlA gIlA ho jAtA hai| dvividhaM zrutam // 10 // zrutajJAna matijJAna-pUrvaka hotA hai, matijJAna ke binA zrutazAna nahIM hotA / zratajJAna ke do bheda haiM akSarAtmaka, anakSarAtmaka / sUkSma labdhi-aparyAptaka nigodiyA jIva ke utpanna hone ke prathama samaya ___ meM sparzana indriya matijJAna pUrvaka jo zrutazAna hotA hai vaha 'paryAya' nAmaka zruta jJAna hai, usase kama a tajJAna kisI jIva ko nahIM hotA, zru tajJAna kA kSayopazama bhI isase kama nahIM hotA, ataH yaha 'paryAya' atajJAna nisya-udghATita Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 142 ) (sadA nirAvaraNa rahane vAlA) hai / yadi isa jJAna para bhI karma kA AvaraNa hotA to vaha nigodiyA jIva jJAna--zUnya jar3a ho vizeSa itanA hai ki sUkSma labdhizraparyApta ambhava apane 6012 bhavoM meM bhramaNa karake antima dvArA grahaNa karane vAle jIva ke prathama mor3e ke nAmaka tajJAna hotA hai| isako 'ladhdhyakSara' zrutajJAna aura prakSara kA artha 'avinazvara' hai| kabhI naSTa nahIM hotA / jAtA / nigodiyA jIva antarmuhUrta meM paryApta zarIra ko tIna mor3oM samaya vaha sarva - jaghanya paryAya bhI kahate haiM / labdhikA zrarthaM yAnI yaha jaghanya zru tAna isa jaghanya zrutajJAna ( paryAya jJAna ) ke Upara ananna bhAga vRddhi, zrasaMkhyAta bhAgavRddhi, saMkhyAta bhAgavRddhi, saMkhyAta guNavRddhi, zrasaMkhyAta guNavRddhi, ananta guNa vRddhi rUpa 6 prakAra kI vRddhiyAM asaMkhyAta vAra (zrasaMkhyAta loka prabhAga ) hone para 'kSara' zrutajJAna hotA hai| paryAya zrutajJAna se adhika aura akSara zruta jJAna se kama jI zra utajJAna ke bIca ke asaMkhyAta meda haiM ve saba 'paryAsamAsa' kahalAte haiM / isa taraha paryAya aura paryAya samAsa ye do zrutajJAna anakSarAtmaka haiM / zeSa Upara ke saba jJAna akSarAtmaka haiN| paryAyajJAna akSara jJAna ke ananta bhAga pramANa hai / akSara zrutajJAna sampUrNa akSarAtmaka zrutajJAna kA mUla hai / akSara jJAna ke Upara eka eka akSara jJAna kI vRddhi hote hote jaba saMkhyAta akSara rUpa vRddhi ho jAtI hai taba 'pada' nAmaka zrutajJAna hotA hai| akSara jJAna se Upara aura pada jJAna se kama bIca ke sakhyAta bheda 'prakSara samAsa' nAmaka zrutajJAna hai / pada zabda ke tIna artha hai- 1 ardhapada, 2-pramANa pada, 3 madhyama pada / 'pustaka par3ho, bhojana karo' Adi aniyata prakSaroM ke samUha rUpa kisI abhiprAya vizeSa ko batalAne vAlA 'artha pada' hotA hai / kriyA rUpa ( tinhata ) aura akSara samUha tathA saMjJArUpa ( subanta ) akSara samUha pada bhI isI bharthapada meM garbhita haiN| vibhinna chandoM ke prAdi niyata akSara samUha rUpa pramANa pada hotA hai jaise 'namaH zrI varddhamAnAya' / tathA 16348307886 solaha araba cauMtIsa karor3a tirAsI lAkha sAta hajAra ATha sau aThAsI grakSaroM kA eka madhyama pada hotA hai| zrutajJAna meM isI madhyama pada ko liyA gayA hai| * Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (343 ) eka pada ke Upara eka eka akSara kI vRddhi hote hote jaba saMkhyAta hajAra padoM kI vRddhi ho jAve taba 'saMghAta' nAmaka zru tajJAna hotA hai| saMghAta sajJAna se kama aura pada se adhika jitane zra tajJAna haiM ve 'pada samAsa' kahalAte haiM / saMghAta zruta zAna cAroM gati meM se kisI eka gatikA nirUpaNa karane vAle apunarukta madhyama padoM kA samUha rUpa hotA hai| saMghAta zru tajJAna ke Upara eka eka akSara kI vRddhi hote hote aba saMkhyAta hajAra saMghAsa kI vRddhi ho jAye taba cAroM gatiyoM kA vistAra se varNana karane vAlA 'pratipatti' nAmaka zru tajJAna hotA hai| sAMghAta aura pratipatti jJAna ke bIca ke bheda' 'saMghAtasamAsa' kahalAte haiM / pratipatti ata jJAna ke Upara akSara akSara kI vRddhi hote hote jaba saMkhyAta hajAra pratipatti kI vRddhi ho jAtI hai taba caudaha mArgaNAoM kA vistRta vivecana karane vAlA 'anuyoga' nAmaka zrutajJAna hotA hai / pratipatti aura anuyoga ke bIca ke jitane bheda haiM ne 'sisi gara' dahalage haiN| anuyoga jJAna ke Upara pUrvokta rUpa se vRddhi hote hote jaba saMkhyAta. hajAra anuyogoM kI vRddhi ho jAtI hai taba 'prAbhUta prAbhRtaka' nAmaka zrutajJAna hotA hai / anuyoga aura prAbhRta prAbhutaka jJAna ke bIca ke meda anuyoga samAsa kahalAte haiN| isI prakAra akSara akSara kI vRddhi hote hote baba caubIsa prAbhRta prAbhRtaka kI vRddhi ho jAya taba 'prAbhUta' jJAna hotA hai| donoM ke bIca ke . bheda prAbhUta prAbhUtaka samAsa haiM / bIsa prAbhUtapramANa 'vastu' nAmaka zru tajJAna hotA hai / prAbhUta aura vastu ke bIgha ke bheda prAbhUta samAsa haiN| vastu jJAna meM pUrvokta rUpa se vRddhi hote hote daza prAdi 165 eka sau picAnavai vastu rUpa vRddhi hotI hai taba pUrva nAmaka zrutajJAna hotA hai| vastu aura pUrva ke madhyavartI zru tajJAna vastu samAsa kahalAte haiM / pUrva jJAna se vRddhi hote hote pUrNa zrutajJAna ke madhyavartI bheda pUrvasamAsa kahalAte haiM / isa taraha akSarAtmaka zru tajJAna ke 18 bheda haiN| isako hI bhAvazruta bhI kahate haiN| prakSarAtmaka zrutajJAna dvAdaza ( bAraha ) bhaMga rUpa hai usameM samasta eka.. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ araba bAraha karor3a tirAsI lAkha adAvana hajAra pAMca 1128358005 madhyama pada hai| jisakA vivaraNa nimnalikhita hai - 1-prAcAraMga meM 18000 aThAraha hajAra pada haiM, isameM municaryA kA varNana ovie 2-sUtrakRtAMga meM 36000 chattIsa hajAra pada haiM, isameM sUtra rUpa yavahAra kriyA, svasamaya Adi kA vivecana hai| 3- sthAnAMga meM 42000 pada haiM, isameM samasta dravyoM ke eka se lekara samasta saMbhava vikalpoM kA varNana hai| 4-samavAyAGga meM 164000 pada haiM. isameM samasta dravyoM ke pArasparika sAhazya kA vivaraNa hai| 5-vyAkhyA prajJapti meM 228000 pada haiM, isameM 60 hajAra praznoM ke uttara hai| 6-jJAtR kathA meM 55600 pada haiM isameM gaNadhara Adi ko kathAe~ tathA tArthaMkaroM kA mahatva prAdi batalAyA gayA hai / 7-upAsakAdhyayana meM 1170000 pada haiM, isameM zrAvakAcAra kA varNana hai| --antaHkRtadazAMga meM 2328000 pada haiM, isameM pratyeka tIrthaMkara ke samaya ke 10-10 muniyoM ke tIna upasarga sahana karake mukta hone kA kathana hai / E-anuttaraupapAdika dazAMga meM 6244000 pada haiM isameM pratyeka tIrSakara ke samaya meM 10-10 muniyoM ke ghora upasarga sahana kara vijaya Adi anuttara vimAnoM meM utpanna hone kA kathana hai / 10-prazna vyAkaraNa meM 6316000 pada hai, isameM naSTa muSTi cintA mAdi praznoM ke anusAra hAni lAbha Adi batalAne kA vivaraNa hai| 11-vipAka sUtra meM 18400000 pada hai isameM karmoM ke phala dene kA vizada vivecana hai| 12-dRSTivAda meM 1086856005 pada haiM isameM 363 mithyAmatoM kA varNana tathA unakA nirAkaraNa kA varNana hai| isake pAMca bheda haiM, parikarma, sUtra, prathamAnuyoga, pUrvagata aura cUlikA / parikarma meM gaNita ke karaNa sutra hai, isake pAMca bheda haiM-1 candraprajJapti, 2-sUryaprapti, 3-jambUdvIpa prajJapti, 4-candrasAgara prajJapti, 5---vyAkhyA prazapti / candrasambandhI samasta vivaraNa candraprajJapti meM hai, usake 3605000 patIsa lAkha pAMca hajAra paTa haiM / sUrya prApti meM sUrya vimAna sambandhI samasta Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (34) vivaraNa hai usameM 503010 pAMca lAkha tIna hajAra pada haiN| jambU dvIpa prajJapti meM jambU dvIpa- sambandhI samasta varNana hai isameM 325000 tIna lAkha paccIsa hajAra pada haiN| dIpasAgara prajJapti meM anya dvIpoM tathA sAgaroM kA vivecana hai isameM 5236000 pada haiN| vyAkhyAprajJapti meM bhavya abhadhya, anantara siddha, paramparA siddha prAdi kA kathana hai usameM 8436000 pada haiN| dRSTivAda ke dUsare bheda sUtra meM 363 mithyA matoM kA pakSa pratipakSa rUpa se varNana hai, isa 8800000 pada haiN| prathamAnuyoga meM vesaLa zalAkA puruSoM kA varNana hai| isameM 100 pada haiN| pUrva meM bhaya hai, usameM samasta 655000005 pacAnaveM karor3a pacAsa lAkha pAMca pada haiN| jinakA vivaraNa nIce likhe anusAra hai| 1-utpAda pUrva meM eka karor3a pada haiM, isameM pratyeka dravya ke utpAda dhyaya prauvya kA varNana hai / 2-praprAyaNI pUrva meM 700 naya sathA durnaya, paMcAstikAya Adi kA varNana hai, isameM 66 lAkha pada haiN| 3-vIrya pravAda meM 70 sattara lAla pada haiM, isameM mAtma vIrya, para vIrya guraNavIyaM Adi kA vivecana hai| 4-astinAsti pradhAda meM sapta bhaMgI kA kathana hai isameM 60 lAkha 5--jhAna pravAda meM eka kama eka karor3a pada haiM, isameM samasta jJAnoM kA samasta vivaraNa hai| 6-satya prabAda pUrva meM zabda uccAraNa, dasa prakAra kA satya vacana, asatyavacana, bhASA prAdi kA varNana hai, isameM eka karor3a chaH pada haiM / 7-bhAtmapravAda' meM 26 karor3a pada haiM, isameM prAtmA kA samasta vivaraNa ____E-karma pravAda meM eka karor3a assI lAkha pada hai, isameM karmoM se sambandhita samasta kathana hai| -pratyAkhyAna pUrva meM dravya kSetra kAla saMhanana Adi kI apekSA tyAga samiti gapti mAdi kA vivecana hai / isameM 84 lAkha pada haiN| 10-vidyAnuvAda pUrva meM eka karor3a dasalAkha pada haiN| isameM aMguSTha senA Adi 700 alpa vidyAoM tathA rohiNI prAvi 500 mahAvidyAnoM, mantrasanda pAri viSaya hai| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11-kalyANavAda pUrva meM tIrthaMkaroM ke 5 kalyANakoM, SoDaza bhAvanA Adi kA varNana hai, isameM 26 karor3a para haiN| 12-prANavAda meM 13 karor3a pada haiM, isameM ATha prakAra ke Ayurveda prAdi vaidyaka Adi kA vivaraNa hai| 13-kriyA vizAla pUrva meM saMgIta chanda prAdi puruSoM ko 72 kasA, striyoM ke 64 guNa Adi kA varNana hai| isameM 6 karor3a pada haiN| .. 14-triloka bindu sAra meM 12 karoDa 57 lAkha pada haiM / isameM loka kA, mokSa kA svarUpa, 36 parikamaM Adi kA varNana hai / dasacoisa aThArasa bArasa sayaM doMsa pugvesa / solasavIsatosapaNNarasa batthu / / 5 / / eemi pugvAraNaM evadiyo batthusaga ho bhnniyo| gANaM tumvAseraNaM dasavasa vatthU pariNayakAriNa // 6 // ekkekkammiya vatyU vIsa phIsa pAhuDA bhaNiyA / visamasamAhiya vatthU pugve puraNa pAhu.hi samA // 7 puvAraNa vatthusayaM paMcArapaudi havaMti patthUriNa / pAhuDa tipiNa sahassA navayasayA coddasAraNaM tu // 6 // artha-caudaha pUrSoM kI kamazaH 10-14-8-18-12-16-20-30-1510.10-10-10-12 vastu (adhikApUra) yAnI samasta 165 vastu hotI haiM eka eka vastu ke 20-20 prAmRta (prakaraNa) hote haiM, ataH 14 pUrvo ke samasta prAbhUta 3600 hote haiN| dRSTivAda kA pAMcavAM bheda dhUlikA hai usake 5 bheda haiM-balagatA, 2sthalagatA, 3 mAyAgatA, 4 AkAzagatA mora 5 rUpagatA / jalagatA meM jala meM gamana, jala stambhana ke maMtra taMtra prAdi kA varNana hai| sthalagatA meM meru kulAcala, bhUmi Adi meM praveza karane, zIghra gamana, prAdika sambandhI mantra tantra prAdi kA varNana hai| bhAkAzagatA meM prAkAza gamana pAdi ke mantra tantra Adi kA kathana hai / mAyAgatA meM indrajAla sambandhI mantra tantra mAdi kA kathana hai| rUpagatA meM siMha prAdi ke aneka prakAra ke rUpa banAne kA varNana hai / ina pAMcoM cUlikAoM ke 104646000 pada haiN| caturdaza prakIrNakAni // 12 // prayaM-pravAha bhatazAna ke 14 bhd|1-saamaayik, 2--- Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (-- 340 ) catuvizatistava, 3 - vandanA, 4 pratikramaNa, 5-- venayika, 6 -- kRtikrama 7- dazakAlika, 8-- uttarAdhyayana, kalpavyavahAra, 10-kalpAkalpa, 11mahAkalpa, 12 - puNDarIka, 13 - mahApuNDarIka aura 14 - tiSiddhikA / 1 sAdhuoM ke samatAbhAva rUpa sAmAyika kA kathana karanevAlA sAmAyika prakIka hai / 2 caubIsa tIrthaMkaroM ke stavana kI vidhi vidhAna batalAne vAlA prakaraNa ke catuvizatistava hai / 3 paMcaparameSThI kI vandanA karanevAlA zAstra 'yandanA' prakoNa ka 4 devasika, pAkSika, mAsika zrAdi pratikramaNa kA vidhAna karanevAlA pratikramaNa prakIrNaka hai / 5 darzana, jJAna, cAritra, aura upacAra vinaya kA vistAra se vivecana karanevAlA dhika prakIrNaka hai / 6kSAstra meM ho vaha kRtikarma 7 drava, puSpita zrAdi 10 adhikAroM dvArA muni ke bhojya padArthoM kA vivaraNa jisameM pAyA jAtA hai vaha dazakAlika hai / t upasarga tathA pariSaha sahana karane Adi kA vidhAna uttarAdhyayana prakIraNa ka meM hai / 9 jisameM doSoM ke prAyazcitta Adi kA samasta vivaraNaM hU~ vaha kalpavyavahAra hai 1 T 10 sAgara anAgAra ke yogya ayogya AcAra kA jisameM vivecana pAyA jAtA hai vaha kalpakalpa prakIraNa ke hai / 11 dIkSA, zikSA, garaNapoSaNa, saMlekhanA zrAdi 6 kAla kA jisameM kathana pAyA jAtA hai vaha mahAkalpa hai| 12 bhavanavAsI grAdi devoM meM utpanna hone yogya tapazcaraNa Adi kAraNa jisameM hai vaha puNDarIka hai / 13 bhavanavAsI Adi devoM kI deviyoM kI utpatti ke yogya tapazcaryA Adi kI vidhividhAna mahApuNDa roka meM hai / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 sthUla sUkSma dopoM kA saMhanana zarIra bala Adi ke anusAra prAyazcitta Adi kA vidhAna jisameM hai vaha nividhikA hai / trividhamayadhijJAnam // 13 // dezAvadhi, paramAvadhi tathA sarvAvadhi ye avadhi jJAna ke tIna bheda haiM / rUpo dravyake dravya, kSetra, kAla, bhAva kI maryAdA se jAnanA avadhijJAna hai| yaha pravi jJAnAvaraNa, bIyantirAya ke kSayopazama se utpanna hotA hai / isameM dezAvadhi ke bhavapratyaya tathA gurA pratyaya ye do bheda hote haiN| usameM deva aura nArakI ke utpanna hone vAlA avadhi jJAna bhava-pratyaya hai tathA tIrthaMkara parama deva ke sarvAGga se pragaTa hone vAlA guNa-pratyaya jJAna hai / vizuddhi ke kAraNa guNavAna manuSya aura tiryazca kI nAbhi ke Upara rahane vAle zaMkhAdi cinhoM meM utpanna hotA hai| usake cha bheda haiM-anugAmI, ananugAmI, vardhamAna, hIyamAna, avasthita, anavasthita / sUrya ke prakAza ne samAna avadhijJAnI ke sAtha jAne vAlA anugAmI hai, jo jJAna jisa kSetra meM utpanna huA ho, vahAM se cale jAne para TUTa jAve, sAtha na jAve, ise ananugAmI kahate haiN| zukla pakSa kI candramA ke samAna samyakadarzanAdi vizuddha pariNAmoM se utpanna hokara yahAM se prAge asaMkhyAta loka taka nirantara bar3hane vAlA barddhamAna hai / kRSNa pakSa kI candramA ke samAna samyagdarzanaprAdi meM saMkleza pariNAmoM kI vRddhi ke yoga se asaMkhyAta bhAga kama hote jAnA hIyamAna kahalAtA hai| jaise sUrya samayAnusAra ghaTatA bar3hatA rahatA hai usI prakAra jJAnameM ghaTatI bar3hatI honA anavasthita kahalAtA hai / paramAvadhi tathA sarvAvadhi me do avadhi jJAna carama zarIra dehadhArI utkRSTa saMyamIke hote haiM vaha jaghanya madhyama * utkRSTa se yukta hotA hai aura ekadekSa pratyakSa se jAnatA hai / dvividho manaHparyayazca // 14 // - Rjumati aura vipulamati ye manaHparyAya jJAna ke do bheda haiN| manaHparyaya jJAna jJAnAvaragake kSayopazama se aura vIryAntarAyake kSayopazama se utpanna hone ke kAraNa apane mana ke avalambana se hone vAle IhAmati-jJAnapUrvaka anya ke mana meM rahane vAle mUrta vastu ko hI eka deza pratyakSa se vikalpa rUpa se jAnatA hai| jo Rjumati hai vaha Rju arthAt mana, vacana kAya ke artha ko saralatA se jAnane vAlA hai, vaha kAlAntara meM chUTa jAtA hai| vakrAvakra anya manuSya ke mana, vacana, kAya ke prati artha ko jAnanA vipulamati jJAna hai jo ki sadA sthira rahatA hai| yaha jJAna parama saMyamI muni ke hotA hai / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (34) sAyikamekamanantaM zikAlasarvArthayugapadavabhAsam / sakala sukhadhAma satataM vaMde'haM kevalajJAnama // 4 // . sudakevalaM ca gANaM doNivi sarisArita hoMti bodhaado| sudaragANaM tu parokkhaM paccakkhaM kevalaM gANaM / / kuJAna-anupacArita azuddha sadbha tavyabahAranaya se mithyAzraddhAna vAle joya ke kumati, kuzruta vibhaMga jJAna ye tInoM kuzAna hote haiN| jagatraya va kAlatrayavartI samasta padArthoM ko yugapat avalokana samartha kevala jJAna upAdeya hai, anya jJAna heya haiN| naya nayAH // 15 // artha-naya nI hotI haiM / 1 dravyAthika, 2 paryAyArthika, 3 naMgama, 4 saMgraha 5. vyavahAra, 6 jusUtra, 7 zabda; 8 samabhirUDha aura 6 evNbhuut| pramANa dvArA jAne gaye padArtha ke eka aMza ko jAnane vAlA jJAna 'naya' hai| jisa taraha samudra meM se bhare hue ghar3e ke jala ko na to samudra kaha sakate haiM kyoMki samudra kA samasta jala dhar3e ke jalase bahuta adhika hai aura na usa par3e ke jala ko 'prasamudra' kaha sakate haiM kyoMki vaha jala hai to samundra kA hii| isI prakAra naya ko na to pramANa kaha sakate haiM kyoM ki vaha pramANa ke viSayabhUta padArtha ke eka aMza ko jAnatA hai aura na use apramANa hI kaha sakate haiM kyoMki vaha hai to pramANa kA hI eka aMza / dravya ko viSaya karane vAlA dravyAthika naya hai aura paryAya ko jAnane vAlA paryAyAthika naya hai / __yAthika naya ke 10 bheda haiM-1 para-upAdhi nirapekSa zuddha dravyArthika naya / jaise-saMsArI jIva siddha ke samAna zuddha haiN| 2 sattAgnAhaka zuddha dravyAdhika naya, jaise jIva nitya hai / 3 meda kalpanA nirapekSa zuddha dravyApika naya, * jaise dravya apane guNaparyAya svarUpa hone se abhinna hai , 4 para upAdhi sApekSa azuddha dravyAthika naya; jaise-AtmA karmodaya se krodha mAna Adi bhAvarUpa hai| 5 utpAda vyaya sapikSa zuddha dravyAthika naya, jaise- eka hI samaya meM dravya utpAda vyaya dhauthya rUpa hai| 6 bheda kalpanA sApekSa azuddha dravyAthika naya, ase prAtmA ke jJAna darzana prAdi guNa hai / 7 anvaya dravyAthika naya-jaise dravya guraNaparyAya-svabhAva hai| 8 svacatuSTaya grAhaka dravyArSika - jaise svadravya kSetra kAla bhAva kI apekSA dravya hai / 6 para catuSTaya grAhaka dravyArSika-jaise para drazya kSetra kAla bhAva kI __ apekSA dravya nahIM hai| 10 paramabhAva grAhaka dravyAthika . jaise AtmA jJAna svarUpa hai| ....... Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - paryAya mAtra ko grahaNa karane vAle paryAyAthika naya ke 6 bheda haiM 1 anAdi nitya paryAyAMthika -jaise sumeru parvata prAdi pudgala paryAya nisya haiM / 2 sAdinitya paryAyAthika naya-jaise siddha paryAya nitya hai / 3 utpAda vyaya grAhaka paryAyArthika naya -jaise paryAya kSaraNa kSaNa meM naSTa hotI hai / 4 sattAsApekSa paryAyArthika naya-jaise paryAya eka hI samaya meM utpAda vyaya dhrauvya rUpa hai| para upAdhi nirapekSa zuddha paryAyArthika naya-jaise saMsArI jIvoM kI paryAya siddha bhagavAna ke samAna zuddha hai / 6 para upAdhi sApekSa azuddha paryAyAthika naya-jaise saMsArI jIvoM ke janma, maraNa hote haiM / saMkalpa mAtra se padArtha ko jAnane vAlA naMgama naya hai| usake tIna bheda haiM 1 bhUta, 2 bhAvI aura 3 vartamAna / bhUta kAla meM vartamAna kA prAropaNa karanA bhUta negama naya hai jaise dIpAvalI ke dina kahanA ki 'prAja bhagavAna mahAvIra mukta hue haiN| bhaviSya kA vartamAna meM prAropaNa karanA bhAvI naMgama hai jaise anta bhagavAna ko siddha khnaa| prArambha kiye hue kArya ko sampanna hunA kahanA vartamAna negama hai jaise--cUlhe meM agni jalAte samaya yoM kahanA ki maiM cAvala banA rahA huuN| padArthoM ko saMgRhIta (ikaTTha) rUpa se jAnane vAlA saMgraha naya hai| isa ke do bheda haiM.-1 sAmAnya saMgraha-jaise samAta padArtha dravyatva kI apekSA samAna haiM paraspara virodhI haiM / 2 vizeSa saMgraha jaise-samasta jIva jIvatva kI apekSA samAna haiM-paraspara virodhI haiN| ___ saMgraha naya ke dvArA jAne gaye viSaya ko vidhi-pUrvaka bhedaM karake jAnanA - vyavahAra naya hai / isake do bheda hai 1 sAmAnya vyavahAra-jaise padArtha do prakAra ke haiM 1 jIva, 2 ajIva / 2 vizeSa vyavahAra naya-jaise jIva do prakAra. ke . haiM / .1..saMsArI, 2 mukta / vartamAna kAla ko grahaNa karane vAlA Rjasatra naya hai / isake bhI do bheda haiM- sUkSma RjusUtra, jaise paryAya eka samayavartI hai 1 2-sthala RNusUtra jaise . manuSya pazu-yAdi paryAya ko janma se maraNa taka Ayu bhara jaannaa| saMkhyA, liMga Adi kA vyabhicAra dura karake zabda ke dvArA padArtha ko ahaNa karanA, jaise vibhinna liMgavAcI dAra, (pu.), bhAryA (strI), kalatra (na..) zabdoM ke dvArA strI kA grahaNa honaa| eka zabda ke aneka artha hone para bhI kisI prasiddha eka rUDha artha ko hI zabda dvArA grahaNa karanA / jaise go zabda ke (saMskRta bhASA meM) pRthvI, vANI Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 351 ) kaTAkSa, kiraNa, gAya zrAdi aneka artha haiM phira bhI go zabda se gAya ko hI jAnanA / zabda kI vyutpatti ke anusAra usI kriyA meM pariNata padArtha ko usa zabda dvArA grahaNa karanA evaMbhUta naya hai / jaise gacchati iti gauH (jo calatI ho so gAya hai) isa vyutpatti ke anusAra calate samaya hI gAya ko go zabda dvArA jAnanA evaMbhUta naya hai / 1 naya kI zAkhA ko upanaya kahate haiM / upanaya ke 3 bheda haiM - 1 sadbhUta vyavahAra naya, 2 asadudbhuta vyavahAra naya, 3 upacarita prasadbhUta vyavahAra naya / sadbhUta vyavahAra naya ke do bheda hai - 1 zuddha sadbhUta vyavahAra - jo zuddha guNa guNI, zuddha paryAya paryAyI kA bheda kathana kare, jaise siddhoM ke kevala jJAna darzana Adi guNa haiM / 2 prazuddha sadbhUta vyavahAra -- jo azuddha guNa guNI tathA azuddha paryAya paryAyI kA bheda varNana kare, jaise -- saMsArI AtmA kI manuSya zrAdi paryAya haiM / prasadbhUta vyavahAra naya ke 3 bheda hai -1 svajAti asadbhUta vyavahArajaise paramANu bahu pradezI hai / 2 vijAti prasadbhUta vyavahAra jaise mUrti matijJAna bhUrti padArtha se utpanna hotA hai, aisA kahanA / 3 svajAti vijAti prasadbhUta vyavahAra - jaise jJeya (jJAna ke viSaya bhUta ) jIva prajIva (zarIra ) meM jJAna hai, kyoMki yaha jJAna kA viSaya hai, aisA kahanA | upacarita prasadbhUta vyavahAra naya ke bhI 3 bheda haiM -1 svajAti upacarita zrasadbhUta vyavahAra - jaise putra strI Adi mere hai / 2 vijAti upacarita asadabhUta vyavahAra naya - jaise makAna vastra Adi padArtha mere haiM / 3 svajAti vijAti upacarita adbhuta vyavahAra naya - jaise nagara, deza merA hai| nagara meM rahane vAle manuSya svajAti (cetana) hai, makAna vastra Adi vijAti (acetana) haiM / naya ke do bheda aura bhI kiye haiM- 1 nizcaya, 2 vyavahAra | jo prabhedopacAra se padArtha ko jAnatA hai vaha nizcaya naya hai / jaise zrAtmA zuddha buddha niraJjana hai / jo bhedopacAra se padArtha ko jAnatA hai vaha vyavahAra naya hai| jaise jIva ke jJAna Adi guNa haiM / prakAzarAntara se ina donoM nayoM kA svarUpa yoM bhI batAyA gayA hai-- * jo padArtha ke zuddha aMza kA pratipAdana karatA hai vaha nizcaya taya hai, jaise jo apane cetanA prANase sadA jIvita rahatA hai vaha jIva hai / + Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) . jo padArtha ke mizrita rUpa kA pratipAdana karatA hai vaha vyavahAra naya hai / jaise jisameM indriya (5) bala (3) Ayu aura zvAsa ucchavAsa ye yathAyogya 10 prANa pAye jAte haiM yA jo ina prAraNoM se jItA hai vaha jIva hai| naya prA~zika jJAnarUpa haiM, ataH ve tabhI satya hotI hai jabaki ve anya nayoM kI apekSA rakhatI haiN| yadi ve anya naya kI apekSA na rakkheM to ve mithyA naya ho jAtI haiN| kahA bhI hainirapekSA nayA mithyAH sApekSA vastutIrthakRta / yAnI.--anya nayoM kI apekSA na rakhane vAlI naya mithyA hotI haiM, jo naya anya nayoM kI apekSA rakhatI haiM ve satya naya hotI haiM, unase hI padArtha kI sasya siddhi hotI hai| nayAnAM lakSaNaM bhelaM vakSye natvA jinezvaram / khurnayAritamonAzaM mArtaNDaM jagadIzvaram // 5 // nayo vaktuvivakSA syAd vastvazeSa pravartate / dvidhAsau bhidyate mUlAd dravyaparyAyabhedataH // 6 // naMgamaH saMgrahazceti vyavahAra sUtrako / zabdasamabhirUDhavaMbhUtA nava nayAH smRtAH // 7 // sadbhUtAsabhUtau syaataamupcaarto'pysdbhuutaaH| .. ityupanayAstribhedAH proktAstathaiva tattvajJaiH // 8 // dravyAthi dazavidha syAtparyAyArthI ca ssddvidhH| naigamastrividhastatra saMgrahazca dvidhA mataH // 6 // vyavahArarjusUtrau ca pratyeko dvividhAtmakaH / zabdasamabhirUdvaivaMbhUtAnAM nAsti kalpanA // 10 // sadbhatazca nayo dvadhA'sadbhUtastrividho mataH / upacArAt satbhUtaH proktaH sopitravidhyamAbhajet // 11 // sarvapAranayabhevAnAM bhedAH sstttriNshdiiritaaH| etannigadyate teSAM svarUpavyAptilakSaNam // 12 // punaradhyAtmabhASayAnayAvabhyarantya tatra tAvasmAlanayodyonizcayo vyavahArazca bAmesopacAratayA vastunizcetA iti nizcayaH / bhedopacAratayA vastuvyavaha Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (353) tamiti / yaH sopAdhiviSaryA'zuddha-nizcayaH, yathA matijJAnAdayo joyite / vyavahAse dvividhaH-sadbhUtavyavahAra asadbhUtavyavahArastava vastuviSayaH sadbhUtavyavahAro'bhinnavastuviSayo'sadbhUtavyavahAro dvividha upacAritAnuparitabhedAt tatra sodhAdhikAriNaviSaya upacarita sadbhUta vyavahAraH / yathA jIvasya matijJAnAdayo guNAH / nirupAdhigurAguNibhedaviSayAnupacarita . sdbhuutvyvhaarH| yathA jIvasya kevalajJAnAdayo guNAH / asadbhUto vyavahArodvividhAH upacaritAnupacaritabhedAsttatra saMklezarahitavastu sambandha - viSaya-uparcAratAsadbhUtavyavahAraH / yathA zIya pAsAyanityAdi / zaMklezarahita vastu-sambandha-viSayaH anupacaritasadbhutavyavahAraH / yathA jobasya zarIramiti / evamadhyAtmabhASayA SapaNyA : / samasta jIva zuddha buddha kasvabhAva vAle haiM aisA kahanA zuddha nizcaya naya hai / kevalajJAnAdi zuddha guNa jIva sambandhI kahanA anupacArita sadbhUtavyavahAra naya hai| matijJAnAdi vibhAvaguNa jIvasambandhI haiM, upacarita sadbhUta vyavahAra nayase zarIrAdi jovasambandhI kahe jAte haiM, anupacarita sadbhUta vyavahAra nayase / grAmaprAdi uparita sadbhUta nayase jIva-sambandhI kahe jAte haiN| - - -- - - - gAthA jAvadiyA dhayaraNavihA tAbadiyA ceva hoMti eyavAdA jAvadiyA rapayavAdA tAyariyA ceva hoMti parasamayA // 12 // pramANanayanikSeparyo'rthAnabhisamIkSyate / puktyambhAyuktivadAti tasyAyuktaca yuktivat // 13 // jJAnaM pramANamityAha rUpayo nyAsamucyate / nayo jJAturabhiprAyo yuktito'rthaHparigrahaH // 14 // svAsmopalabdhi ke virUddha anAtmopalabdhi hai| isako yahAM saMkSepa se digdarzana karAte haiN| svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAva yaha antaraGga svacatuSTaya hai / para (anya) dravya, parakSetra, parakAla aura parabhAva ye bahiraMga hetu hai| isako yahAM dRSTAnta se batalAte haiN| hemapASANa ( khAna se nikalA huA patthara se milA hamA sonA ) svadravya hai / usa hemapASANa ke apane pradeza usakA svakSetra hai / usako pratIta anAgata paryAya usakA svakAla hai| usake kriyA-pariNata vartamAna nijI parigamana svabhAva hai / isamUlikA ( jisake dvArA usako zuddha kiyA jAtA hai ) dhanaspati Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakA paradravya hai / mUsa (kuThAlI-jisameM DAlakara use zukha suvarNa banAyA jAtA hai| usa hemapASANa kA para-kSetra hai| rAta dina aAdi parakAla hai| rasavAdI (niyAriyA-sonA zuddha karane vAlA sunAra Adi ) kI pariNati hemapAvAraNa kA para-bhAva hai| - isI prakAra anAnidhana caitanya-svabhAva jIva svadravya hai| lokapramAraNa usake pradeza prAtmA ke svakSetra haiM / AtmA ke pratIta anAgata paryAya svakAla haiN| vizuddha pratizaya se yukta vartamAna paryAya AtmA kA svabhAba hai| utama saMhanana, (zarIra) prAtmA kA para-dravya hai / 15 kamabhUmiyA~ isa AtmA ( karmabhUmiMjamanuSya) kA parakSetra haiM | yaha duHSamA paMcamakAla pAramA kA para.kAla hai| aura tasvopadeza se pariNata prAcArya prAdi para-bhAva haiN| isa prakAra svacatuSTaya, paracatuSTaya kA yaha saMkSepa vivaraNa hai| saptabhaGgI // 16 // artha-vastu kathana karane kI sAta bhaMga (taraha) hote haiM usIko sapta bhaMgI kahate haiN| unake nAma ye haiM-1-syAtasti, 2-syAnnAsti, 3--syAdastinAsti 4-syAdavaktavya, 5-syAdasti pravaktavya, 6-syAnnAsti pravaktavya, 7-syAdastinAsti avatAvya / __ kahA bhI hai ekasminnavirodhena pramANa nayavAkyataH / sadAdikapanA yA ca saptabhaMgIti sA matA // 15 // yAno-eka padArtha meM paraspara avirAdha ( virodha na karake ) rUpa se pramANa athavA naya ke vAkya se sat ( hai } zrAdi ko jo kalpanA ko jAtI hai vaha saptabhaMgI hai| "syAt avyaya pada hai isakA artha kathaMcit yAnI kisI apekSA se' hai| pratyeka padArtha apane dravya kSetra kAla bhAtra kI apekSA hai, yaha syAdasti ( syAt asti ) hai / jaise-dillI nagara apane svarUpa se hai| pratyeka padArtha anya padArtha kI apekSA nahIM hai, yaha syAnnAsti ( syAta.. nAsti ) bhaMga hai| jaise-dillI. nagara bambaI kI apekSA nahIM hai| .. pratyeka padArtha eka hI samaya meM krama se apanI apekSA hai aura anya kI apekSA nahIM hai| yaha syAdastinAsti bhaMga hai| jaise-dillI nagara apanI apekSA se hai. prora bambaI kI apekSA nahIM hai| . . . . . .......: . * Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArtha kA svarUpa apanI tathA anya kI apekSA se eka sAtha kahanA cAheM to kisI bhI zabda dvArA nahIM kaha sakate, isa kAraNa padArtha yugapat (eka (sAtha) astinAsti rUpa na kahe jAne ke kAraNa sthAt pravaktavya (na kahe jA sakane yogya.) hai| jaise dillI mugapat apanI tathA bambaI ko apekSA kisI .bhI zabda se nahIM kahI jA sktii| padArtha apane rUpa se hai aura apane tathA anya kI apekSA yugapat kahA bhI nahIM jA sakatA yaha syAdasti pravaktabdha hai| jaise dillI-apane rUpa se to hai parantu isake sAtha yugapat sva-pararUpa se pravaktavya bhI hai| padArtha anya padArtha kI apekSA nahIM hai isake sAtha hI yugapat svabhara kI apekSA pravaktavya hai, yaha syAt nAsti aktavya bhaMga hai / jaise dillI nagara bambaI kI apekSA nahIM hai aura yugapat apanI tathA bambaI ko apekSA na kahe jA sakane ke kAraNa pravaktavya bhI hai| padArtha krama se apanI apekSA se hai tathA anya kI apekSA se nahIM haiM evaM mugapat sva-para kI apekSA se pravaktavya hai / jaise dillI apanI apekSA se hai, bambaI kI apekSA se nahIM hai tathA yugapat sva-para kI apekSA pravaktavya hai| saptabhar3I kI ye sAtoM bhaMgeM kathaMcita ( kisI eka dRSTikoNa se) kI apekSA to satya pramANita hotI hai isI kAraNa inake sAtha syAt para lagAyA jAtA hai, yadi inako syAt na lagAkara sarvathA (pUrNa rUpa se) mAnA jAve to ye bhageM mithyA hotI haiN| kahA bhI hai| savekanityavattavyAstadvipakSAzca ye nyaaH| sarvatheti praduSyanti puSyanti syAvitIha te // isakA artha Upara likhe anusAra hI hai / isa prakAra syAt pada lagAkara sAta bhaMgoM ke kahane ke siddhAnta ko hI 'syAdvAda' kahate haiN| paMca bhAvA: // 17 // artha-jIva ke asAdhAraNa (jIva ke sivAya anya kisI draSya meM na pAye jAne vAle ) bhAva pAMca haiN| 1-aupazamika, 2-sAyika, 3-kSAyopazamika 4-praudayika aura 5-pAriNAmika / praupazamiko dvividhaH ||1|| artha-jo bhAva karmo ke upazama hone se (sattA meM vaTha jAne se) jo kucha . . Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { 256) samaya ke lie nirmala hote haiM so praupazamika bhAva haiN| unake do bheda hai 1 samyaktva, 2 cAritra / / anAdi mithyAdRSTi kI apekSA mithyAtva tathA anantAnubaMdhokrodha, mAna mAyA lobha ina pAMca prakRtiyoM tathA sAdi mithyA-dRSTi ke mithyAtva, samyak mithyAtva, samyaka prakRti aura anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha ina sAta pharmoM ke upazama hone se upazama samyaktva hotA hai| anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha ke sivAya cAritra mohanIya karma kI 21 prakRtiyoM ke upazama hone se upazama cAritra (gyArahaveM guNasthAna meM) hotA hai| kSAyiko navavidhaH // 16 // karmoM ke sarvathA kSaya ho jAne para jo prAtmA ke pUrNa zuddha bhAva hote haiM ve kSAyika bhAva haiM / kSAyika bhAva ke bheda haiM / 1 jJAna (kevala jJAna), 2 darzana (kevala darzana), 3 kSAyika dAna, 4 kSAyika lAbha, 5 kSAyika bhoga, 6 kSAyika upabhoga, 7 kSAyika vIrya (ananta bala), kSAyika samyaktva aura 6 kSAyika caaritr| . ye krama se jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya (5 taraha kA) tathA darzana, cAritra mohanAya ke kSaya ho jAne se pragaTa ho jAte haiN| aSTAdazavidhaH kSAyopazamikaH // 20 // artha-karma ke sarvadhAto spaddhakoM ke udayAbhAva rUpa kSaya (udaya hote hue bhI phala na denA) , anya baddha sarvadhAtI sparddhakoM kA sattA meM upazama tathA dezaghAtIsparddhakoM ke udaya hone para jo bhAva hote haiM unheM kSAyopazamika bhAva kahate haiM / unake 18 bheda haiM 1-matijJAna, 2-zrutajJAna, 3-avadhijJAna, 4-manaparyaya jJAna, 5phumati 6-kuzruta, 7-kuavadhi, 5-cakSudarzana, 6-pracakSa darzana, 10avadhidarzana, 11-dAna, 12-lAbha, 13-bhoga, 14-upabhoga, 15-vIrya, 16-samparava, 17-cAritra aura 15-saMyamAsaMyama / / pahale ke 7 bheda jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se, usake bAda ke 3 bheda darzanAvaraNa ke kSayopazama se, phira Age ke 5 bhAva antarAya ke kSayopazama se aura antima tIna bheda krama se darzana mohanIya tathA cAritra mohanIya (pratyAkhyAnAvaraNa, apratyAkhyAnAcaraNa) ke kSa yopazama se hote haiN| . .. Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KHy ( 357 ) zravayikamekaviMzatirbhedaH ||21|| jo bhAva karmoM ke udaya se hote haiM ve pradayika bhAva hai, saMkSepa se unake 21 bheda haiM / 1 - manuSyagati, 2 - devagati, 3 - tiryaJcagati, 4 - narakagati, 5-krodha, 6 - mAna, 7 - mAyA, 8 - lobha, 6 - puruSaveda, 10- strI veda, 11napuMsaka veda 12 - mithyAtva 13, ajJAna, 14 - asaMyama, 14 prasiddha, 16 kRSNa, 17 - nIla, 18 kApota, 16-pIta 20 - padma, 21 - zukla ( lezyA) ye nAma karma, mohanIya, karma jJAnAvaraNa, tathA sarva sAmAnya karmoM (prasiddha ) ke udaya hone se hote haiM / pAriNAmika strividha : // 22 // zrAtmA ke jo svAdhIna svAbhAvika ( karma-nirapekSa ) bhAva hote haiM ve pAriNAmika bhAva haiM / usake 3 bheda haiM / 1 - jIvatva, 2 - bhavyatva, 3abhavyatva | cetanAmayatva jIvatva hai| mukta ho sakane kI yogyatA bhavyatva hai aura mukti prApta na ho sakane yogya kI yogyatA zrabhavyatva hai / guNajI mArgaNasthAnAni pratyekaM caturdazaH ||23|| artha - guraNasthAna, jIvasthAna aura mArgaNA ye tInoM pratyeka 14-14 prakAra ke haiM / minchosAsaNa misso abiradasammo ya desavirado ya / viratA pamasa idaro apuSya prAliyaTTa sumo ya javasaMtINamoho sajogakevalijiNo prajogo ya / caudasa ovasamAsA kameNa siddhA ya NAvayA || " artha - mithyAtva, sAsAdana, mizra, avirata samyaktva, dezavirata, pramatta, zrapramatta, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya upazAntamoha, kSorAmoha, sayogakevalI, zrayoga kevalI, ye 14 guNasthAna haiN| mohanIya karma ke udaya, upazama, kSaya, kSayopazama se tathA yogoM ke kAraNa jo jIva ke bhAva hote haiM unako guraNasthAna kahate haiM / zuddha buddha akhaNDa amUrtika, anantaguraNa-sampanna zrAtmA kA tathA vItarAga sarvajJa arhata bhagavAna prarUpita tatva, dravya padArtha, mahaMta deva, nirgrantha guru tathA jinavANI kI zraddhA na honA, mithyAtva guNasthAna hai / yaha midhyAsva karma ke udaya se hotA hai| ekAnta, viparIta, vinaya, saMzaya, ajJAna rUpa bhAva isa guNasthAnavartI ke hote haiN| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (358 ) anantAnubandhI * sambandhI krodha patthara para par3I huI lakIra ke samAna daurghakAla taka rahanevAlA, mAna patthara ke stambha ke samAna na jhukanevAlA, eka dUsare meM guyI huI bAMsa kI jar3oM ke samAna kuTila mAyA aura majITha ke raMga ke samAna amiTa lobha hotA hai| prathamopazama samyaktva - vAle vyakti ke jaba inameM se kisI bhI kaSAya kA udaya ho jAve taba usakA samyaktva naSTa ho jAtA hai kintu (kama se kama) eka samaya aura adhika se adhika 6 prAvalI kAla pramANa jabataka mithyAtva kA udaya nahIM ho pAtA usa bIca kI dazA meM jo prAtmA ke pariNAma hote haiM vaha sAsAdana guNasthAna hai| jaise koI manuSya parvata se gira par3A ho kintu jaba taka pRthvI para na pahuMca pAyA ho| samyagmithyAtva ke udaya se jo samyaktva aura mithyAtva ke mile hue mizrita pariNAma hote haiM jaise dahI aura khAMDa milA dene para eka vilakSaNa svAda hotA hai jisameM na dahI kA svAda prAtA hai, na kevala khAMDa kA aise hI mitraguNasthAna vAle ke na to mithyAtva rUpa hI pariNAma hote haiM, na kevala samyaktva rUpa' pariNAma hote haiM kintu donoM bhAvoM ke mile hue vilakSaNa pariNAma huA karate haiM / isa guNasthAna meM na to koI prAyu bandhatI hai aura na maraNa hotA hai; jo prAyu pahale bAMdha lI ho uso ke anusAra samyaktva yA mithyAtva bhAva prApta karake maraNa hotA hai| anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha tathA mithyAtva, samyaka mithyAtva "mora samyak prakRti ina sAta prakRtiyoM ke upazama hone se, kSaya hone se thA kSayopazama hone se jo upazama, kSAyika yA kSAyopazamika samyaktva hotA hai kintu apratyAkhyAnAvaraNa ke udaya se jisako aNuvrata bhI nahIM hotA vaha avirata sampagdRSTi guNasthAna hai| yAnI-prata 'rahita samyagdRSTi cauthe guNasthAna vAlA hotA hai / isa guNasthAna-vAlA sAMsArika bhogoM ko virakti ke sAtha bhogatA hai| samyagdRSTi jIva ko jaba apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya, jisakA koSa pRthvI kI rekhA ke samAna hotA hai, ke kSayopazama se aNubrata dhAraNa karane ke parigAma hote haiM taba usake dezavirata nAmaka pAMcavAM gurAsthAna hotA hai / yaha pAMca pApoM kA eka deza tyAga karake 11 pratimAoM meM se kisI eka pratimA kA vAriSa pAlana karatA hai| daMNavaya sAmAiya posaha sacittarAibhattaM ya / bambhArambhapariggaha aNumaNamuddiSTa desavirado ya // 211, Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAnI-darzana, ata, sAmAyika, proSava, sacittaviraka, rAtri-bhojana-tyAga, brahmacarya, prArambha tyAga, parigraha tyAga, anumati syAga aura uddiSTa tyAga ye pAMcaveM guNasthAna vAle kI 11 pratimAeM (zreNiyAM) haiM, inakA svarUpa pIche caraNAnuyoga meM likha cuke haiM / dhUlikI rekhA ke samAna pratyAkhyAnAvaraNa krodha Adi kA kSayopazama ho jAne para jaba mahAvrata kA AcaraNa hotA hai kintu jala rekhAke samAna krodhAdi vAlI saMjvalana kaSAya tathA nokaSAyoM ke udaya se cAritra meM maila rUpa pramAda bhI hotA rahatA hai, taba chaThA pramatta guNasthAna hotA hai / 4 vikathA (strIkathA bhojana kathA, rASTra kathA, avanipAla kathA ), cAra kaSAya [krodha mAna mAyA lobha], 5 indriya tathA nIMda aura sneha ye 15 pramAda haiM / mahApratI muni jaba saMjvalana kaSAya tathA nokaSAya ke maMda udaya se pramAda rahita hokara prAtmanimagna dhyAnastha hotA hai taba apramatta nAmaka sAtavAM guNasthAna hotA hai| isake do bheda haiM / 1- svasthAna apramatta [ jo sAtaveM guNasthAna meM hI rahatA hai, Upara ke guNasthAnoM meM nahIM jAtA, 2-sAtizayajo Upara ke guNasthAnoM se car3hatA hai ! anantAnubandha godha mAna II loga liyAma Aritra bohanIya karma kI 21 prakRtiyoM ke upazama karane ke lie athavA kSaya karane ke lie zreNI car3hate samaya jo prathama zukladhyAna ke kAraNa pratisamaya apUrva pariNAma hote haiM vaha apUrvakaraNa nAmaka pAThavAM guNasthAna hai| apUrvakaraNa guNasthAna meM kucha dera [ antarmuhUrta ] Thaharakara adhika vizuddha pariNAmoMvAlA nauvAM anivRtti guNasthAna hotA hai| isameM samAna samayavartI muniyoM ke eka samAna hI pariNAma hote haiM / isa guraNasthAna meM hai nokaSAyoM kA tathA apratyAkhyAna, pratyAkhyAna-prAvaraNa kaSAya sambandhI krodha mAna mAyA lobha aura saMjvalana krodha mAna mAyA, ina 20 cAritra mohanIya karma prakRtiyoM kA upazama thA kSaya hokara kevala sthUla saMjvalana lobha raha jAtA hai| isa guNasthAna kA samaya bhI antamuharta hai| tadanantara usase adhika vizuddha pariNAmoMbAlA sUkSmasAmparAya nAmaka 10 vAM guNasthAna hotA hai, isameM sthUla saMjvalana lobha sUkSma ho jAtA hai| upazama zreNI car3hane vAle muni 103 guNasthAna meM antarmuhUrta rahakara tadanantara saMjvalana sUkSma lobha ko bhI upazama karake 11veM guNasthAna upazAnta moha meM pahuMca jAte haiN| yahAM para unake vizuddha yathAsyAta cAritra ho jAtA hai, Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 360 ) rAga dveSa krodha yAdi vikAra nahIM rahate, bItarAga ho jAte haiN| parantu muhUrta pIche hI upazama huzrA sUkSma lobha phira udaya ho jAtA hai taba upazAMta mohavAle muni usa 11 veM guNasthAna se bhraSTa hokara krama se 10 veM, hameM, veM Adi guNasthAnoM meM AjAte haiM / jo mUrti kSapaka zreNI para khar3ate haiM ve 10 veM guNasthAna se sUkSma lobha kA bhI kSaya karake kSINamoha nAmaka 12 guNasthAna meM pahu~ca jAte haiN| vahAM unheM vItarAga pada, vizuddha yathAkhyAta cAritra sadA ke lie prApta ho jAtA / unheM usa guNasthAna se bhraSTa nahIM honA par3atA / 8veM se 11 veM guNasthAna taka bAlI upazama zreNI tathA 8veM gurAsthAna se 12veM guNasthAna taka [ 11 guNasthAna ke sivAya ] kSapakazreNI kA kAla antarmuhUrta hai aura una pratyeka guNasthAna kA kAla bhI samuhUrta hai ! tamuhUrta ke choTe bar3e aneka bheda hote haiM / dUsare zukladhyAna ekatvavitakeM pravIcAra ke bala se 12 veM guraMga sthAna vAlA vItarAga muni jaba jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa antarAya karma kA bhI samUla kSaya kara detA hai taba zranantajJAna [ kebala jJAna ], anantadarzana, anantavIrya pragaTa hotA hai, vaha sayoga kevalI nAmaka terahavAM guNasthAna haiN| mohanIya karma ke naSTa hone / se 'anantasukha hotA hai| isa taraha kevalI arhanta bhagavAna zrananta catuSTaya- dhAraka sarvaza vItarAga hote haiN| unake bhAva mana yoga nahIM rhtaa| kAryayoga ke kAraNa unakA vihAra hotA hai aura vacana yoga ke kAraNa unakA divya upadeza hotA hai / donoM kArya icchA binA svayaM hote haiM / zrAyu karma samApta hone se kucha samaya pahale jaba yoga kA nirodha bhI ho jAtA hai taba 14 vAM prayoga kevalI guNasthAna hotA hai| a i u R lR ina pAMca hrasva prakSaroM ke uccAraNa meM jitanA samaya lagatA hai utanA samaya isa . guNasthAna kA kAla hai| isa guNasthAna meM zeSa samasta praghAti karmoM kA nAza 1. karake mukta ho jAte haiM / mukta ho jAne para dravyakarma, bhAvakarma, nokarma se rahita hokara siddha antima zarIra se kucha kama prakAra [ amUrti 1 meM ho jAte haiN| aura AramA ke samasta guNa vikasita ho jAte haiN| tadanantara eka hI samaya meM UrdhvaM gamana ke loka ke bhAga meM pahuMcakara Thahara jAte haiN| phira unako janma maraNa zrAdi nahIM hotA / zranantakAla taka apane parama vizuddha svAdhIca sukhAnubhava meM nimna rahate haiM / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samasta saMsArI jIvoM ko jI saMkSepa se batalAne kI vidhi hai usako 'mIvasamAsa' kahate haiM / (samasyante saMkSipyante jIvAH yeSu yairvA te jIvasamAsAH) jIvasamAsa ke 14 bheda haiM 1 ekendriya sUkSma paryApta, 2 ekendriya sUkSma aparyApta, 3 ekendriya bAdara paryApta, 4 ekendriya bAdara aparyApta, 5 doindriya paryApta, 6 doindriya aparyApta, 7 tInaindriya paryApta, 8 tIna indriya aparyApta, 6 cAra indriya paryApta, 10 cAra indriya aparyApta, 11 paMcendriya saMjJI paryApta, 12 paMcendriya saMjJI aparyApta, 13 paMcendriya asaMzI paryApta, 14 paMcendriya prasaMgI aparyApta / paryApta aparyApta jIvoM kA svarUpa Adi prAge kahA AyagA, ataH yahAM para nahIM dete| jinake dvArA samasta jIvoM ko DhUMDhA jAve, unakI khoja kI jAve [ mRgyante jIvAH yAsu yAbhirvA tAH mArgaNAH ] unako mArgaNA kahate haiM, ve gaI IdiyaM ca kAye joe vaie kaSAyaNANe y| saMjabhadesaralessA madhiyA sambharA sAMNa pAhAre / / yAnI-gati, indriya, kAya, yoga, veba, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJI aura AhAra ye 14 mArgaNAe~ haiN| vividhamekendriyam // 24 // pratha-ekendriya jIva do prakAra ke haiM-1 bhAdara, 2 sUkSma / bAdarasuhumudayeNa ya bAvarasuhumA havaMti tadde hA / ghAdasarIraM zUlaM aghAvadehaM have suhama // 13 // tadde hama gularassa ya prasaMkhabhAgassa vidamAraNaM tu| prAdhAre thUlAmro sanvastha piraMtarA suhumA // 14 // pAnI-bAra nAma karma ke udaya se mAdara aura sUkSma nAma karma ke udaya se sUkSma zarIra hotA hai| jo zarIra dUsare ko roke tathA dUsare dvArA ruke vaha bAdara zarIra hai| jo zarIra dUsare se na ruke tathA svayaM dUsare ko na roke vaha mukSma zarIra hai / aMgula ke asaMkhyAta, bhAga pramANa una bAdara sUkSma jIvoM kA zarora hotA hai| bAdara ekendriya jIva kisI ke AdhAra se rahate haiM kintu sUkSma jIva saba jagaha haiM, vinA AdhAra ke rahate haiN| vikAmayam // 15 // . . . Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (362) artha-vikalendriya jIvoM ke 3 bheda haiM 1-doindriya, 2-tIna indriya, 3-cAra indriya / jinake sparzana rasanA indriya hotI haiM ve do indriya jIva haiM jaise joMka zaMkha sIpI / jinake sparzana rasanA, prAraNa hotI hai ve tIna indriya jIva haiM jaise khaTamala jU aadi| jinake sparzana rasanA ghrANa aura cakSa hotI hai ve cAra indriya jIva haiM jaise-makkhI macchara aadi| ekendriya jIva sparzanaindriya se adhikase adhika cAra sau dhanuSa (4 hAma kA eka dhanuSa) dUravartI padArtha ko jAna sakatA hai| do indriya 800 dhanuSa, tIna indriya 1600 dhanuSa aura cAra indriya jIva 3200 dhanuSa dUra ke padArtha ko sparzana indriya se jAna sakate haiN| do indriya jIva rasanA indriya dvArA 64 dhanuSa dUravartI padArtha ko jAna sakatA hai, tIna indriya jIva 128 dhanuSa aura cAra indriya jIva 256 dhanuSa dUra taka rasanA indriya se jAna sakatA hai / tIna indriya jIva sau dhanuSa duravartI padArtha ko ghrANa se jAna sakatA hai, cAraindriya jIva 200 dI sI dhanuSa dUra ke "dArtha ko brANa se jAna sakatA hai / cAra indriya jIva cakSu indriya se adhika se adhika 2654 yojana dUravartI padArtha ko dekha sakatA hai| paMcendriyA dvividhAH // 26 // artha-paMcendriya jIvoM ke do bheda haiM-1 saMjJI, 2 asaMjJI / jo mana dvArA zikSA, kriyA; pAlApa (zabda kA saMketa) grahaNa kara sakeM ve saMjJI haiM / jaise deva manuSya nArako, hAthI ghor3A, siMha, kutA billI Adi / jo zikSA kriyA pAlApa grahaNa karane yogya mana se rahita hote haiM ve asaMhI haiN| cAra indriya taka saba asaMhI hote haiM paMcendriyoM meM jalakA sarpa aura koI koI totA asaMjJI hotA hai| asaMjJI paMcendriya apanI sparzana, rasanA, prANa aura cakSu indriya dvArA cAra indriya jIva se duguno dUrake padArtha ko jAna sakatA hai / usako karNaindriya kA utkRSTa viSaya 8000 dhanuSa dUra kA hai| ___ saMjJo paMcendriya kI sparzana, rasanA ghrANa indriyoM kA utkRSTa viSaya 9-6 thojana dUravartI hai, karNa indriya kA 12 yojana kA hai aura netra indriya kA 472632 yojana hai| SaT paryAptayaH // 27 // marya-paryApti (zakti) 6 haiN| pAhArasaroridiya pajjatI maarnnpaarnnbhaasmrnno| cattAri paMpa chappiya .eiMciyanimalasampAraNaM // Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 365 ) 5 yAnI - AhAra zarIra, iti bhASA aura mana ye 6 paryAptiyAM haiN| ekendriya jIva ke pahalI 4 aura do indriya se zrasainI paMcendriya taka ke jIvoM ke mana ke sivAya zeSa 5 tathA saMjJI paMcendriya ke 6 paryApti hotI haiM / eka zarIra chor3akara dUsarA zarIra jina nokarma vargaNAoM se banatA hai (jaise garbhAzaya meM rajavIrya ) una vargaNAoM ko khala ( gAr3hA kaThora ) tathA rasa rUpa kara dene kI zakti ko bAhAra paryApti kahate haiM / khala bhAga ko haDDI rUpa karane tathA rasa bhAga ko khUna banAnerUpa zakti ko zarIra paryApti kahA gayA hai / indriya rUpa racanA kI zakti ko indriya paryApti, zvAsa lene nikAlane kI zakti ko zvAsa- uzvAsa paryApti vacana rUpa zakti ko bhASA paryApti, tathA dravyamanarUpa banAne kI zakti ko mana paryApti kahate haiM / ye paryAptiyAM antarmuhUrta meM pUrNa ho jAtI haiM, jina jIvoM kI paryAptiyAM pUrNa ho jAtI haiM ve paryAptaka kahe jAte haiN| jinakI paryAptiyAM pUrNa nahIM hotIM; pradhUrI hotI haiM ve aparyAptaka hote haiM / aparyAptaka jIva do prakAra ke haiM- 1 nivRtyaparyAptaka - jinakI paryAptiyAM adhUrI hoM kintu antarmuhUrta meM avazya pUrNa hone vAlI hoM / 2 labdhyaparyAptaka- jinakI sabhI paryAptiyAM adhUrI rahatI haiM, pUrNa hone se pahale hI jinakA maraNa ho jAtA hai / zarIra paryApti pUrNa ho jAne para jIva paryAptaka mAnA jAtA hai / sabhI paryAptiyoM kA prArambha eka sAtha hotA hai kintu pUrNatA krama se hotI jAtI hai / daza prAgAH // 28 // artha - prANa 10 hote haiM / paMcivi iMdiyapANAmaraNavacikAesu tithiSa balapAraNA prANApANappAraNA AugapANekha hoMti vasapAraNA ||23|| iMdiyakAyAkariNama puraSApuNyesu puNge zrAraNA / vosdiyAdipuNye baco maraNo saNipuNya // 24 // dasa sagIra pAraNA se sAgarAMtimassa beUragA / pajjatte sidaresu yo santa buge sesagegUrakhA // 25 // la yAnI - sparzana, rasanA, dhAraNa, netra, karNa ye pAMca indriyAM, manabala, vacana kAya bala, zvAsozvAsa aura prAyu ye 10 prANa hote haiM / iMdriya, kAya zrIra prAyu ye tIna prAraNa sabhI paryApta, aparyApta jIvoM ke hote haiM, svAsozvAsa paryApta jIva ke hI hotA hai / saMjJI paMcendriya jIva ke 10 prANa hote haiM, prasaMjJI paMcendriya I Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke mana ke vinA prANa hote haiM / cAra indriya, tIna indriya aura do indriya jIvoM ke krama se eka-eka indriya kama hote jAne se 5, 7,6 prANa hote haiN| ekendriya jIvake rasanA indriya aura bacana bala na honese cAra prANa hI hote haiM / aparyAptaka saMjJI asaMjJI paMcendriya ke mana bala, vacana bala aura zvAsozvAsa ke binA zeSa 7 prANa hote haiN| zeSa cAra indriya, tIna indriya, vo indriya, ekendriya jovoM ke e-eka indriya kama hote jAne se krama se 6-5-4-3 prArA hote haiN| __ caturasraH sajJAH / / 2 / / artha-jinase vyAkula hovAra jIva donoM bhavoM meM dukha pAte haiM unheM saMjJA kahate haiM / saMjJA 4 haiM.-1AhAra (bhojana karane kI icchA) 2 bhaya, 3 maithuna (kAma vAsanA) 4 sAMsArika padArtho se mamatA rUpa parigraha / ragaTThapamAe paDhamA saNagA gahi tattha kAraNabhAvA / sesA kammatthitte guvayAregasthi rAhi kajje // 26 // yAnI-asAtA vedanIya karma kI udIraNA se hone vAlI pAhAra saMjJA chaThe guNasthAna taka hotI hai, usake Age apramatta Adi guNasthAnoM meM AhAra saMjJA nahIM hotii| zeSa tIna saMjJAeM vahAM unake kAraNa-bhUta karmoM kI sattA hone se upacAra se mAnI gaI haiM, kAryarUpa nahIM hotI hai, anyathA una apramattAdi guNa* sthAnoM meM zukladhyAna nahIM ho sakatA / gatizcatuvidhA // 30 // artha--gati cAra prakAra kI hai-1 narakagati, 2 tiryaJca gati, 3 manuSya gati aura 4 deva gati / gati nAma karma ke udaya se hone vAlI paryAya ko tathA cAroM gatiyoM meM gamana karane ke kAraNa ko gati kahate haiN| jIva eka zarIra chor3a kara dUsare zarIra meM gati nAma karmake udaya se jAtA hai, vahAM pahuMcane para gati nAma karma prAtmA ko usa paryAya rUpameM rakhatA hai| ___ paMcendriyANi // 31 // artha--indriya pAMca haiM-1 sparzana (camar3A tvacA), 2 rasanA (jIbha), 3 ghrANa (nAka), 4 netra (prakhi) aura 5 karNa. (kAna) ! AtmA jisake dvArA matijJAna se jAnatA hai yA jo AtmA ke cinha haiM (indraH AtmA, tasya liMga-cinha-indriyam)use indriya kahate haiN| zarIra meM jo bhAMkha nAka kAna jIbha Adi haiM vaha dravyendriya haiM, una sthAnoM para jo Anane kI zakti hai yaha bhAva-indriya hai| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w ( 365) sparzana indriya apane apane zarIra ke AkAra hotI hai usase halakA, bhArI, rUkhA, cikanA, kar3A. narma, ThaMDA garma ye 8 taraha ke sparza jAne jAte haiN| rasanA indriya se khaTTA, moThA, kar3avA, kaSAyalA caparA ye pAMca rasa jAne jAte haiM usakA AkAra khurapA ke samAna hai| prANa indriya se sugandha durgandha kA jJAna hotA hai isakA AkAra tila ke phUlake samAna hai| cakSa indriya se kAlA polA nIlA lAla sapheda tathA mizrita raMgoM kA jJAna hotA hai isakA prAkAra masUra kI dAla ke samAna hai / karNa indriya se akSarAtmaka, anakSarAtmaka zabda sune jAte haiM isakA prAkAra gehe kI nAlI ke samAna hai| SaD jIvanikAyAH // 32 // artha-saMsArI jIba chaha nikAya (samudAya) rUpa haiM-1pRthvI kAyika, 2 jalakAyika, 3 agnikAyika, 4 vAyukAyika, 5 vanaspatikAyika aura 6 asa kAya / pRthvI rUpa zarIra vAle pRthvIkAyika jIva haiM jaise parvata Adi, khanija padArtha (sonA cAMdI prAdi) pRthvIkAyika haiM / inakA AkAra masUra kI dAla ke samAna hai| jalarUpa zarIra vAle jalakAyika jIva haiM jaise jala, aolA, varpha Adi / inakA prAkAra jala kI cUda ke samAna hai| agni rUpa zarIra vAle jIva agnikAyika hote haiN| jaise Aga, bijalI Adi inakA prAkAra khar3I huI suiyoM ke samAna hai| vAyu rUpa jIva vAyukAyika haiM jaise hvaa| isakA prAkAra dhvajA ke samAna hai| vanaspati rUpa zarIra jinakA hotA hai ve banaspatikAyika haiM jaise per3apauve, bela Adi / inake AkAra aneka prakAra ke haiN| do indriya se paMcendriya taka jIva trama hote haiN| ekendriya jIvoM meM sabase bar3I avagAhanA kamala kI hai jo ki eka hajAra yojana kA hai| do indriya jIvoM meM bAraha yojana kA zaMkha, tIna indriyoM meM tIna koza kI graMSmI (cIMTI), cAra indriyoM meM eka yojana kA bhoMrA aura paMcendriyoM eka hajAra yojana kA svayambhUramaraNa samudravartI rAghava matsya sabase bar3I Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 366 ) zravagAhanA vAlA hai / ye utkRSTa avagAhanA vAle pahale cAra jIva svayambhUramaNa [aMtima] dvIpa meM hote haiM / kinhIM AcArya ke mata se pRthvIkAyika vanaspatikAdhika tathA vikalatraya jIvoM ke sAsAdana guNa-sthAna bhI hotA hai / sAsAdana guNasthAna meM bhI maraNa hotA hai / trividho yogaH // 33 // artha-mana vacanaM tathA zarIra ko kriyA se jo AtmA meM halana calana hotI hai jisase ki kArmaNa vargaraNAoM kA grAkarSaNa [ zrAsrava ] hotA hai vaha yoga hai, usake tIna bheda haiM-1 mana, 2 vacana, 3 kAya 1 manayoga ke 4 bheda haiM-1 satya, 2 asatya mizrita rUpa ] 4 zranubhaya [ jise na satya kaha sakeM, na vacana yoga bhI cAra prakAra kA hai--1 satya, 3 ubhaya [satya asatya satya ] | 2 asatya 3 ubhaya, 4 anubhaya / kAya yoga [zArIrika yoga] 7 prakAra haiM- 1 graudArika [ manuSya pazuoM kA zarIra ], 2 audArika mizra [ adhUna- aparyApta pradArika zarIra ] 3 vaikika [deva nArakI zarora] 4 vaikiyika mizra [ adhUrA vaikiyika zarora], 5 AhAraka [ zrAhAraka RddhidhAraka muni ke mastaka se pragaTa hone vAlA zarIra ] 6 AhAraka mizra [ paryApta AhAraka zarIra ] 7 kArmAraNa kAyayoga [ vigraha gati meM ] / isa taraha yoga ke bheda haiM / paMcadazavidhAH || 34 // artha-yoga 15 taraha ke haiM / satya mana, prasatya mana, ubhayamana, anubhaya mana aise manoyoga ke cAra bheda hai| satya vacana, asatya vacana, satyAsatya vacana, aura anubhava ye vacana ke cAra bheda haiN| zradArika, zradArika mizra, vaikriyika, vairiyika mizra, zrAhAraka AhAraka mizra, aura kArmAraNa kAyayoga ye kAya yoga ke sAta bheda haiM / ye saba milakara 15 yoga hote haiN| inameM asatya ubhaya vacana sainI paMcendriya paryAptaka ke mithyAtva guNasthAna se lekara kSINa - kaSAya paryanta hote haiM / satya mana, satya vacana, anubhaya mana anubhava vacana saMjJo paryAptaka se lekara saMyoga kevalI taka hotA hai / AdArika kAya yoga sthAvara kAya se lekara saMyoga kevalo taka hotA hai / zrIdArika mizra yoga mithyAdRSTi, sAsAdana puMveda, asaMyata, kapATa sayogo ina cAra guNasthAnoM meM hotA hai / vaikiyika meM pahale cAra guNasthAna, vaiRiyika mizra meM tIna (mizra 1 4. I Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 367) ke sivAya pahale cAra) guNasthAna hote haiN| mAhAraka tathA prAmAra mizra ke antarmuhUrta kAla pramatta guNasthAna hotA hai| kArmANayoga ke audArika mizra ke samAna cAra guNasthAna hote haiN| vedastrividhaH // 35 // puveda, strI veda tathA napuMsaka veda ye tIna prakAra ke veda hote haiM / navavidho vA // 36 / / 1-dravya puruSa-bhAva puruSa, 2-dravya puruSa-bhAva strI, 3-dravya puruSabhAva maghusaka, 4-dravya strI-bhAva strI, 5-dravya strI-bhAva puruSa, 6-dravya strIbhAva nasaka, 7-dravya napusakabhAva-nasaka, 6-dravya napuMsaka bhAva- puruSa tathA 6 vAM dravya napusaka bhAva strI ye 6 bheda hote haiM / inameM se prathama ke tIna bheda vAle ko karma kSaya kI apekSA se ghaTita karanA caahie| purisicchisaNDavedodayena purisinchisaMNDhano bhAve / pAmodayena sance pAyeNa samA kahi visamA / / vedyate iti vedaH, athavA AtmapravRttaH saMmohAtpAdo devaH / prAtmapravRttagidhudubana sammohotpAdo vedaH / / ghAsa kI agni ke samAna puveda hai, upale (kaDe) ko agni ke samAna strI veda hai tathA tapI huI IToM ke bhaTTa kI Aga ke samAna napuMsaka veda hai| nArako tathA sammU chana jovoM ke napusaka veda hotA hai| devoM meM napusaka nahIM hote / zeSa saba joboM meM tInoM veda hote haiM aura mithyAtva guNasthAna se anivRtti karaNa guNasthAna taka veda rahatA hai| catuHkaSAyAH // 37 // kroSa, mAna, mAyA tathA lobha ye cAra prakAra ke kaSAya hote haiN| aura vizeSa ke bheda se anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, apratyAkhyAnAbaraNa krodha, mAna, mAyA lobha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA lobha tathA saMjvalana krodha, mAna, mAyA lobha ye 16 kaSAya hote haiN| sammattavesasayalacaritta jahakhAdacaraNapariNAme / ghAvaMti vA kasAyA causola asaMkhalogabhidA // 28 // silanamika udarekhA sita asthivArulatA dabAsseme / sassaleyariNa musilakkha kusubha harihasamA // 26 // . pAnI-mAnasAsubandhI kAma svarUpAcaraNa dhAripa tathA sampatya kA, Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 368) apratyAkhyAnAcaraNa deza cAritra kA, pratyAkhyAnAvaraNa sakala cAritra kA aura . saMjvalana kaSAya yathAkhyAta cAritra kA ghAta karatA hai / tIvra manda madhyama' Adi bhedoM se kaSAyoM ke asaMkhyAta bheda haiN| anantAnubandhI, apratyAkhyAna Adi kA krodha kama se patthara ko rekhA samAna, pRthvI kI rekhA samAna, dhUla kI rekhA samAna aura pAnI kI rekhA samAna hai| anantAbandhI Adi cAroM kaSAyoM kA mAna krama se patthara, haDDI, lakar3I tathA baMza ke samAna hai| vArA kamAyoM kI bhAyA krama se bAMsa kI jar3a ke samAna, meMDhe ke sIMga ke samAna, gAya ke bhUtra samAna tathA khurape ke samAna hai| anantAbandhI Adi kA lobha krama se majITha ke raMga samAna, gAr3I ke pahiye ke maila (oMgana) ke samAna, kusuma ke raMga samAna tathA haldI ke raMga ke samAna hotA hai / aSTajJAnAni // 3 // matijJAna, zrRtijJAna, avadhijJAna tathA manaH paryayajJAna ye cAra zAna kSoyapazama ke nimitta se hote haiM / kevala jJAna jJAnAvaraNa ke kSaya se hotA hai| ye pAMcoM jJAna samyagjJAna kahalAte haiN| kumati kuzruta aura vibhaMga ye tIna jJAna ajJAna kahalAte haiM / isa prakAra jJAna mArgaNA ke pATha bheda hote haiM sainIpaMcendriya paryApta ko vibhaMga jJAna mithyAtva tathA sAsAdana guNasthAna meM hotA hai| mizra guNasthAna meM satjJAna ajJAna mizritarUpa meM tIna jJAna hote haiN| mati zruta tathA avadhijJAna asaMyata samyagdRSTi ko hotA hai| manaHparyaya jJAna pramattasaMyata se kSINa kaSAya guNasthAna taka hotA hai| kevala jJAna kevalo tathA siddha bhagavAna meM hotA hai / sapta saMyamAH // 36 // 1 sAmAyika, 2 chedopasthApanA, 3 parihAra vizuddhi, 4 sUkSmasAparAya, 5 yathAkhyAta, 6 dezasaMyata 7 asaMyama ye saMyama sAta prakAra ke haiN| kisa kaSAya se kauna sA saMyama hotA hai so batalAte haiM -bAdara saMjvalana kaSAya ke udaya se pahale ke tIna bAdara saMyama hote haiN| sUkSma saMjvalana lobha se sUkSma sAmarAya saMyama hotA hai| samasta mohanIya karma ke upazama tathA kSaya se yathAkhyAta saMyama hotA hai / samasta sAvadha yoga kA eka deza rUpa se tyAga karanA sAmAyika cAritra hai| sAmAyika cAritra se Digane para prAyazcitta ke dvArA sAvadha vyApAra meM lage hue doSoM ko cheda kara punaH saMyama dhAraNa karanA chedopa sthApanA nAmaka cAritra hai| athavA samasta sAbadha yoga kA bheda rUpa se tyAga karanA chedopasthApanA cAritra Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! 36) hai / arthAt maiMne samasta pApa kAryoM kA tyAga kiyA yaha sAmAyika cAritra rUpa hai aura maiMne hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, aura parigraha kA tyAga kiyA vaha zepastha, kAmadAre kA sa hai / jisa kArarama meM prANI hiMsA kI pUrNa nivRtti hone se viziSTa vizuddhi pAyI jAtI hai use parihAra vizuddhi kahate haiM / jisane apane janma se tIsa varSa kI avasthA taka sukha pUrvaka jIvana bitAyA ho aura phira jina dIkSA lekara ATha varSa taka tIrthakara ke nikaTa pratyAkhyAna nAma ke nauveM pUrva ko par3hA ho / usa mahAmuni ko parihAra vizuddhi cAritra hotA hai| usake zarIra se kisI jIva ko vAdhA nahIM hotI, ata: vaha varSA kAla meM bhI gamana kara sakatA hai rAta ko gamana nahIM krtaa| saMdhyA kAla ko chor3akara do kosa gamana karatA hai / isa cAritra vAle ke zarIra se jIvoM kA ghAta nahIM hotA isI se isakA nAma parihAravizuddhi hai / atyanta sUkSma kaSAya ke hone se sAMparAya nAma ke dazaveM gurAsthAna meM jo cAritra hotA hai use sUkSma sAmparAya cAritra kahate haiM / samasta mohanIya karma ke upazama se athavA kSaya se jaisA prAtmA kA nirvikAra svabhAva hai vaisA hI svabhAva ho jAnA yathAkhyAta cAritra hai / isa cAritra ko prathAkhyAta bhI kahate haiM 'pratha' zabda kA artha anantara hai| yaha samasta mohanIya ke kSaya athavA upazama hone ke anantara hotA hai ataH isakA nAma athAkhyAta. hai tathA ise tathAkhyAta bhI kahate haiM kyoMki jaisA AtmA kA svabhAva hai vaisA hI isa cAritra kA svarUpa hai| catvAri darzanAni // 4 // sAmAnya vizeSAtmaka vastu ke sAmAnya rUpa ko vikalpa-rahita hokara jJAna se pahale pratibhAsa karane ko darzana kahate haiN| isake cakSa darzana aura pracakSa darzana avadhidarzana kevala darzana aise cAra bheda haiN| 1 cakSa ridriya matijJAna ke pahale honevAlA cakSa darzana, 2 zeSa indriya matijJAna se pahale honevAlA acakSa darzana hai. 6 avadhijJAna se pahale utpanna honevAlA adhika darzana kahate haiM / jaise sUrya nikalate hI sampUrNa vastu eka sAtha dIkhane lagatI haiM usI taraha kevala darzanAvaraNa karma kA sampUrNa kSaya hone ke kAraNa sampUrNa padArtha eka sAtha pratibhAsita honA kevala darzana hai / darzanopayoga kA kAla antarmuharta hotA hai| yaha krama se chadamasthoM meM mora yugapata ahaMta bhagavAna aura siddha bhagavAna meM hotA hai| cakSa darzana ke svAmI caundriya paMcendriya haiM, acakSa indriya ke svAmo Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 270 ) ekendriya se paMcendriyataka avadhi darzana ke svAmI asaMyata samyagdRSTi se kSIrAkaSAya taka hote hai / aura kevala darzana jina tathA siddha ke hotA hai / SaDlezyAH / / 41 / / lezyA -- kaSAya ke udaya se anuraMjita yoga pravRtti ko lezyA kahate haiM / vaha apanI AtmA ko puNya, pApa, prakRti, pradeza sthiti tathA anubhAga bandha kA kAraNa haiM / isa prakAra kI yaha lezyA chaH taraha kI hotI haiM usake kramazaH kRSNa nIla, kApota, pIta padma tathA zukla bheda hote hai / isameM kI pahalI tIna lezyAyeM azubha tathA naraka gati kI kAraNa bhUta haiM, kintu zeSa tIna deva gati kI kAraNa haiM / unakA lakSaraNa isa prakAra hai -- bhore ke samAna kAlA, nIla ke samAna, kabUtara ke samAna, svarNa ke samAna lAla kamala ke samAna aura zaMkha ke samAna krama se kRSNa, nIla, kApota, pati padama zukla lezyA ke zArIrika raMga hote haiM isa prakAra lezyA chaH haiN| inake pratyeka meM asaMkhyAta va saMkhyAta vikalpa hote haiN| isa prakAra kI janya leka va bhAva lezyAoM se jo rahita haiM ve mukta kahalAte haiM / lezyAoM ke 26 aMza hote haiN| unameM se madhya ke zraMza Ayu bandha: ke kAraNa haiM, zeSa 15 aMza cAroM gatiyoM meM gamana ke kAraNa haiM / * kRSNa, nIla kApota ye tIna prazubha lezyAe~ haiM inameM se pratyeka ke uttamba - madhyama jaghanya tIna tIna bheda hote haiN| pota padya zukla lezyA zubha haiM inameM se bhI pratyeka ke uttama madhyama jaghanya tIna tIna bheda haiM, saba milakara 18 bheda haiM / inameM se zukla lezyA ke uttama bhaMza ke sAtha marakara jova sarvArthasiddhi vimAna meM utpanna hotA hai, jaghanya aMza sahita rahanevAlA zatAra sahasrAra vimAna meM utpanna hotA hai| madhyama aMzoM se marane vAlA sarvArthasiddhi aura zatAra sahasrAra ke bIca ke vimAnoM meM janma letA hai / padama lezyA ke utkRSTa aMza se sahasrAra svarga meM aura jadhanya aMza ke sAtha marakara sAnatkumAra mAhendra svarga meM tathA madhyama aMza ke sAtha marA jIva. sahasrAra sAnatkumAra mAhendra ke bIca ke svargoM meM jAtA hai / pIta lezyA ke bhraMza ke sAtha marakara sAnatkumAra mAhendra svarga ke aMtima - leke zraNIbaddha vimAnoM meM, yA indraka vimAna meM, jaghanya aMza ke sAtha marA huA jIva saudharma aizAna svarga ke Rtu nAmaka indraka vimAna yA tatsambandhI zra eNIbaddha 'vimAna meM janma letA hai / madhyama aMza se marakara donoM ke bIca meM utpanna hotA hai / 4. I Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "kRSNa lezyA ke utkRSTa aMza se sAtaveM naraka ke adhi sthAna nAmaka indraka vila meM, jaghanya aMza se pAMcaveM naraka ke timizra vilameM, madhyama maMza se marA humA bIca ke narakoM meM utpanna hotA hai| nIla lezyA ke utkRSTa aMza se pAMcaveM naraka ke anna nAmaka indraka dila meM, jaghanya aMza se marakara tIsare naraka ke antima paTala ke saMprajvalita 'indraka dila meM aura madhyama praza se bIca ke narakoM meM utpanna hotA hai / kApota lezyA ke utkRSTa praza se bharA huA jIva sIsare naraka ke -vicarama paTala saMjvalita indraka bila meM, jaghanya aza se marakara pahale naraka ke sImanta indraka bila meM aura madhya ma aMzoM se marA hA jIva inake bIca ke "maraka sthAnoM meM utpanna hotA hai / isake sivAya azubha lezyAnoM ke madhyama aMza ke sAtha mare "hae jIva ''pUrvabaddha Ayu anusAra karmabhUmija mithyAdRSTi manuSya tiyaMJca hote haiM / pIta leNyA ke madhyama aza pUrvabaddha prAyu anusAra bhoga-bhUbhija mithyAiSTi manuSya tiryaJca tathA bhavanavAsI byantara jyotiSI deva hote haiM / kRSNa nIla kApota pIta lezyA ke madhyama aMzoM se mare hue jIva manuSya tiryaJca, bhavanatrika, sau. 'dharma aizAna ke mithyAdRSTi deva hote haiN| kRSNa nISa kApota ke madhyama "prezoM se marane vAle tiryaMca, manuSya, agnikAyika, vAyukAyika, sAdhAraNa vanaspati vikalatraya meM se kisI meM utpanna hote haiN| prayadotti chalessAyo suhatiyalessA ha dezaviravatti / etatto sukkalessA ajogiraNaM alessaM tu / 30 / dvividhaM bhavyatvaM // 42 // bhavya aura prabhavya ye bhavya mArgaNA ke do bheda haiN| usameM samyAdarzana jJAnacAritra prApta karake ananta catuSTaya svarUpa meM pariNamana karane yogya bhavya jIva hote haiN| samyaktvAdi sAmagrI ko na prApta karake mokSa na jAne yogya prabhavya jIva hote haiN| sthAvara kAya se lekara ayogI kevalI taka 14 guraNasthAnoM meM bhavya hote haiN| abhavya mithyA-dRSTi guNa-sthAnI hote haiN| siddha bhagavAna meM bhavya aura prabhavya kI kalpanA nahIM hai| SaDvidhA samyaktvamArgaraNA // 43 // upazama, vedaka aura kSAyika aise tIna tathA mithyAtva, sAsAvana evaM mizra ye tIna pratipakSI milakara samyaktva mArgaNA ke chaha bheda hote haiN| aupazamika sampatva ke utpatti nimitta se prathama upazama va dvitIyaH upazama ye do bheda Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 372 ) hote haiM / usameM mithyAdRSTi ko utpanna hone vAlA prathamopazama samyagdarzana hai taba vedaka samyagdRSTi ko honevAlA samyagdarzana dvitIyopazamika hai, kisI dhAcArya ke mata se upazama zreNI car3hanevAle kA upazama samyaktva dvitIya upazama hotA hai, zeSa prathama upazama -- vaha samyaktva kahAM-kahAM hotA hai, so batalAte haiM mithyAdRSTi bhavya saMjJI paryAptaka garbheja jIva labdhi catuSTaya ityAdi sAmagrI ko prApta karane ke bAda trikaraNa labdhi ko prApta karake prathamopazama samyaktva ko dhAraNa karatA hai / aura usI samaya aNuvrata se yukta hokara mahAvrata ko dhAraNa kara sakatA hai / bhogabhUmija, deva aura nArakI ko eka hI samyaktva hotA hai / tiryaJca bhI samyaktva ko prApta kara letA hai / karmabhUmi ke manuSya ko darzana mohanIya karma ke kSaya hone ke kAraNa kSAyika samyagdarzana bhI hotA hU~ / kSAyika samyaktvI janma-maraNa ke adhIna nahIM hote, adhika se adhika tIna bhava vAraNa kara mukta ho jAte haiM / upazama samyaktva kI sthiti antarmuhUrtta hotI hai / aura upazama bhAvavAlA jIva upazama samyaktva ke kAla meM anantAarat cAroM kaSAyoM meM se kisI eka ke udaya meM Ate hI samyaktva rUpI zikhara se patita hokara midhyAtvarUpI bhUmi. ko jabataka prApta nahIM hotA hai / usa antarAlavartI samaya meM usako sAsAdana samyagdRSTi kahate haiM / usakA jaghanya kAla eka samaya hotA hai aura utkRSTa kAla chaha zrAvalI pramArA hotA hai / tatpazcAt yaMtra meM DAle hue tAra ke samAna darzana mohanIya karma meM se mithyAtva kA udaya hotA hai taba vaha midhyAtva ko prApta hotA hai usameM vaha jaghanya se amuhUrta' taka rahakara guNAntara ko prApta hotA hai / aura utkuSTa se zraddha pudgala parAvartana kAla taka saMsAra sAgara meM paribhramaNa kiyA karatA hai / durmati ko lejAne kA mUla kAraNa kevala mithyAtva hotA hai / punaH samyagmithyAtva ko prApta hote hue usameM rahane ke pazcAt mithyA dRSTi athavA asaMyata samyagdRSTi hote haiM / samyagmithyAtva mizrita zraddhAna bhAva hotA hai / isa guNasthAna meM maraNa nahIM hotaa| samyak prakRti ke udaya hone ke bAda gaMde pAnI meM phiTakarI milanese jaise kucha maila nIce baiTha jAtA hai usI prakAra samyak prakRti ke udaya ke kAraNa cala, malina tathA pragAr3ha pariNAma rUpa vedaka samyagdRSTi hotA hai / yaha kSayopazama samyaktva jaghanya se prantarmuhUrta aura utkRSTa se 66 sAgaropama hai| tadanusAra isa samyaktva vAlA devagati aura manuSya gati meM janma lekara abhyudaya sukha kA pratubhava karake 66 sAgaropama kAla pramita zrAyu vyatIta karatA hai / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisa-kisa kalpa meM kitanI-kitanI prAyu hotI hai so kahate haiM:lAntava kalpa meM 14, acyutakalpa meM 22, uparimame vaiyaka meM 31 sAgaropama prAghu hai| para phira bhI vedaka samyagdRSTi apanI apanI Ayu meM hIna hote haiN| isake bazcAt vedaka samyagdRSTi upazama gheNo car3hane ke yogya hone ke kAraNa pahale anantAnubandhI kA visaMyojana karate haiM / punaH adhaHkaraNa apUrvakaraNa anivRttikaraNa dvArA darzana mohanIya kI tInoM prakRtiyoM ko upazama karate hue dvitIyopazama samyaktva prApta kara lete haiM, taba upazama epArUDha hokara gyArahaveM guNasthAna meM pahuMca jAte haiM parantu unake kaSAya phira udaya ho jAte haiM ataH ke gyArahaveM guraNasthAna se nIce ke 109 meM pAye guNasthAnoM meM kramaza: A jAte hai| koI koI aMgovAlA prAyu na hone ke kAraNa lezyA ke vaza maraNa ko bhI prApta hotA hai| parihAra vizuddhi , manaH paryayajJAna, prathamopazamaka ko nahIM hote, balki dvitIyopazama meM hotA hai / aura darzana mohanIya kSapaNa kA prArambha karma bhUmi ke manuSyoM ko cauthe asaMyata guNasthAna meM hotA hai / ve tIrthaMkara ke pAdamUla meM athavA zruta kevalI ke pAdamUla meM rahakara anantAnubandhI tathA darzana-mohanIya-trika kA kSaya karate haiM / so isa prakAra hai : yogya nirvANa kSetra, kAla, bhava, pAyu ina sabake sAtha-sAtha zubhalezyA kI vRddhi, kaSAya ko hAni ityAdi yukta hone ke nimitta se anaMtAnuvandhI ko apratyAkhyAna prakRti rUpa karate haiM phira samyagmithyAtva pazcAt samyaktva prakRti ko ni:zeSa kSaya karake kSAyika samyagdRSTi hote haiM / kSAyika samyaktva asaMyata samyagdRSTi se lekara siddha bhagavAna taka rahatA hai| upazama-samyaktva upazAMta kaSAya guNasthAna taka hotA hai / mithyAtva, samyaktva-mithyAtva-midhA, sAsAdana samyaktva apane apane guraNasthAna meM hI hote haiM / kSAyika samyahaSTi jana usI bhava taka athavA tIna bhava taka athavA jyAdA se jyAdA cAra bhava taka hI saMsAra meM raha sakate haiM / unakI saMsAra kI apekSA se sthiti jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa se utkRSTa maMtamuhUrta tathA ATha varSa kama do koTi pUrva sahita 33 sAmaropama hotI haiN| siddha bhagavAna ke kSAyika samyaktva kA anta nahIM hotA hai / vedaka upazama samyaktvI jyAdA se jyAdA ardha pudgala taka saMsAra nivAsa karatA hai| devasa deva maNuve sa raNara tiriye caduggadi / 'pikada karagijjuppatti kamasI aMta muhastega / / 3 / / darzana mohanIya karsa kI tIna prakRti kA kSaya karane ke bAda samyaktva Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (344) prakRti ko pUrNa rUpa se kSaya karake yadi prAmu eka antarmuhata zeSa raheM to deva gati meM jAkara janma letA hai| do antarmuhUrta zeSa ho to deva aura manuSya gati meM utpanna hotA hai| tIna antarmuhUrta doSa rahane para deva, manuSya tathA tiryaggati meM utpanna hotA hai / cAra anta muhUMta zeSa rahane para kramaza: caturgatiyoM meM utpanna hotA hai| yadi use vedaka samyaktva prApta ho jAya to adhika se adhika prarddha pudgala parAvartana paryanta saMsAra meM rahatA hai| dvividhaM sajisvam // 44 // __artha -saMgI aura asaMjhI, ye do prakAra ke jIva hote haiN| inameM mana sahita jIvoM ko saMjJo aura mana rahita jIvoM ko asaMjJI kahate haiN| ekendriya dvIndriya, tIna indriya aura cAra indriya jova prasaMzI hote haiN| paMcendriyoM meM deva nArakI aura manuSya saMjJo hote hai / zaMkA-mana kA kAma hitAhita kI parIkSA karake hita ko grahaNa karake ahita ko chor3a denA hai, isako saMjJA kahate hai / ata: jaba saMjA aura mana donoM kA eka hI abhiprAya hai to saMjI aura samanaska kA matalaba eka hI hai.so phira sUtra meM "saMjJi" kyoM kahA ? samAdhAna--saMjJA zabda ke aneka artha hai / saMzA nAma ko bhI kahate haiN| ataH jitane nAmavAle padArtha haiM ke sabhI saMjJI kahalAyeMge / saMjJA jJAna ko bhI kahate haiM aura jJAna sabhI jIvoM meM pAyA jAtA hai, ataH sabhI saMjI kahe jAyeMge ! bhojana ityAdi kI icchA kA nAma bhI saMzA hai, joki sabhI jIvoM meM pAI jAtI hai, ataH sabhI saMjJI ho jAyage / isalie jisake mana hai usI ko saMzI kahanA ucita hai / dUsare garbhaavasthA meM, mUcchita avasthA meM, hita -ahita kA vicAra nahIM hotaa| ataH usa avasthA meM saMjJI jISa bhI prasaMjJI kahe jAyege / kintu mana ke hone se usa samaya bhI ve maMzI haiM, ataH saMzI samanaska donoM padoM ko rakhanA hI ucita hai| ekendriya se lekara asaMjJI paMcendriya taka sabhI bIva asaMhI haiN| saMzI 'mithyA dRSTi se lekara bhoNakaSAya paryanta sabhI jIva saMzI haiM aura kevalI bhagavAna samanaska haiM, dravya mana kI apekSA amanaska nahIM haiN| pAhAropapogazceti // 45 // pAhAra ke do bheda haiM / 1-pAhAraka, 2-anAhAraka / praudArika vaikriyika prAhAraka ina tIna zarIroM tathA 6 paryAptiyoM ke yogya pudgala vargaNAoM ko grahaNa karatA AhAra hai| garma lohe kA bolA jaise Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( * ) pAnI meM rakha dene se apane cAroM ora ke pAnI ko khIMca letA hai, usI prakAra AtmA apane cAroM ora kI nokarma pudgala vargaNAoM ko khIMca letA hai / yahI AhAra kahalAtA hai / usa nokarma vargaragA kA zrAhAra midhyAdRSTi se lekara sayoga kevalI bhagavAna taka hotA hai| kucha loga isakA artha viparIta samajhakara sarvaza bhagavAna "kavalAhAra karate haiM" aisA kahate haiM, so galata hai| AhAra ke bheda batalAte hai: -- di nokammakaramahAro kavalAhAro ya lepyamAhAro / zrojamaratova ya kamaso zrAhAro chabiho poyo // 32 // mokammakammahAro jovAraNaM hodi caumaigayAraNaM / phalAhAro narapasu rukkhe tu ya leppamAhAro // 33 // pavINa projahAro aMDayamajbhesu baDDhamAnAraNaM / bevesa manohAro cavisArapaTTidI kevaliraNo // 34 // nokammakaramahAro udiyAreNa tassa prAyAme / bhaNiyAnaha Niccayena so vihuliyA vApAro jamhA | 35 | 'artha prahAra chaha prakAra kA hotA hai - 1 - nokaryaM zrAhAra, 2 karmAhAra, I-kalAhAra, 4 - lepyAhAra, 5 - zrIjAhAra, 6 - mAnasika zAhAra | inameM se nokarmadhAhAra ( zarIra ke liye nokarma vargaraNAoM kA grahaNa) tathA karmAhara ( karma kA prAva) to chAroM gatiyoM ke jIvoM ke hotA hai / kabalAhAra (mukha miTAne ke lie anna phala Adi kA bhojana) manuSya aura pazuoM ke hotA hai / vRkSoM ke lepyAhAra (jala miTTI kA lepa rUpa khAda ) hotA hai / aNDe meM rahanevAle pakSI Adi kA bhojAhAra ( apanI mAtA ke zarIra kI garmI-senA ) hotA hai / devoM ke mAnasika prahAra ( bhUkha lagane para mana meM bhojana karane kA vicAra karate hI gale meM se amRta bharatA hai aura bhUkha zAnta ho jAtI hai ) hotA hai anAhAraka ( zarIra aura paryAptiyoM ke lie zrAhAra vargaraNA grahaNa na karane vAle jIva ) kauna se hote haiM so batalAte haiM - -- viggagamAvaNNA kevaliNo samugdhado prajogI y| siddhA ya praNAhArA sesA zrAhArayA jIvA / " yAnI eka zarIra chor3akara dUsarA zarIra grahaNa karane ke lie jAne vAle vigrahagati vAle cAroM gati ke jIva, pratara aura lokapUrNa samudghAta vAle kevalI tathA (siddha parameSThI anAhAraka hote haiM, zeSa ga: jIva AhAraka hote haiM ! Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 346 ) upayogazceti / / 47 // artha-upayoga ke bhI 12 bheda haiM / uvamogo duviyaNyo dasaraNagANaM va baMsaraNaM cadudhA / capakhupacakkala prohI daMsaraNamadha kevalaM geyaM // 37 / / raNAraNaM adruviyapyaM mavisura zrohI prasAraNagANANi / maNapajjaya kevalamayi paJcahala parokkha bheyaMca // 38 // * yAnI-upayoga ke mula do bheda haiM-darzana aura tAna / inameM se darzana payoga ke 4 bheda hai-1-cakSu darzana (netradvArA honevAlA gAna se pahale padArtha ko sattAmAtra kA pratibhAsa honA), 2-pracakSa darzana ( netra indriya ke sivAya zeSa cAra indriyoM dvArA hone vAle jJAna ke pahale padArthoM kI sattAmAtra kA pratibhAsa honA). avadhidarzana (avadhijJAna ke pahale padArthoM kI sattAmAtra kA pratibhAsa honA), 4-kevala darzana (kevala jJAna ke sAtha-sAtha triloka trikAlavartI padArthoM kI sattAmAtra kA pratibhAsa honA) / zAna upayoga ATha prakAra kA hai| 1-matijJAna, 2-zrutajJAna, 3avadhijJAna, 4-kumati, 5-kuzrata, 6-kuavadhi, 7-manaparyaya, 8-kevala jJAna / inameM se mati, zruta, kumati, kuzruta ye 4 jJAna parokSa haiM kyoMki indriya mana Adi ke sahAre se hote haiM-aspaSTa hote haiM / avadhi, kuavadhi aura manaparyaya bhagna eka deza pratyakSa hai aura kevala jJAna pUrNa pratyakSa hai| ___pahale guNasthAna meM kumati, kuzruta, kuavadhi (vibhaMga avadhi) jJAna, cakSu, acakSa darzana ye pAMca upayoga hote haiM / mizra guNasthAna meM mizrita pahale tInoM jJAna upayoga hote haiN| cauthe pAMcaveM guNasthAna meM mati, zruta, avadhijJAna, cakSa , acakSa , avadhidarzana ye 6 upayoga hote haiN| chaThe guNasthAna se 12veM guNasthAna taka kevala jJAna ke sivAya 4 jJAna aura kevala darzana ke sivAya 3 darzana ye 7 upayoga hote haiM / 133, 143 guNasthAna meM kevala jJAna, kevala darzana ye 2 upayoga hote haiN| inameM se kevala jJAna keksa darzana sAkSAt upAdeya haiM / guNAjIvApajjattI pANA saNNAgaiMdiyA kAyA / jogAvedakasAyA jANajamA saNAlessA // 36 bhandhA sammattAviya saNNI pAhAragAya ukhajogA joggA parUvidavA bhoghAdesesu samudAyaM / / 4 / / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( -) yAnI-guNasthAna, jIvasamAsa, paryApti, saMjJA, gati, indriya, kAya, yoga, yeda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, leNyA, bhavyatva, samyaktva, saMzI, AhAra, upayoga inako yathAyogya guNasthAnoM tathA mArgaNAoM meM prarUpaNa karanA caahie| pudgalAkAzakAladhyAsravAzca pratyekaM dvividhAH // 4 // artha-pudgala, bhAkAza, kAladravya, aura pAnava pratyeka do do prakAra ke haiM / pUraNa aura galana svabhAva vAlA pudgala dravya hai isake paramANu aura skandha ye do bheda haiM / pudgala kA sabase choTA Tukar3A ( jisakA mora Tukar3A na ho sake ) paramAraNa hai / paramAe meM koI eka rasa, koI eka gandha, koI eka raMga aura makhA, cikanA meM se eka nandA daMDA, garma meM se eka, isa taraha do sparza ye pAMca guNa hote haiM / aneka paramANu proM kA milA humA piNDa skandha' kahalAtA kahA bhI hai .. eyarasavaNNagaMdhA do phAsA khaMdha kAraNamakhaMSaM / saMdhataridaM davye paramANu taM viyAgAhi / pAnI-eka rasa, eka varNa, eka gaMdha, do sparza ghAlA paramANu hotA hai vaha svayaM skandha nahIM hai kintu skandha kA mUla kAraNa hai| do paramAraNaoM kA skandha ni-aNuka kahalAtA hai / ananta paramAraNa moM kA piNDa pravasanAsanna hotA hai / 8 abasannAsanna kA eka sannAsana, 8 sannAsanna kA eka prasareNu, 8 trasareNu kA eka rathareNu, 8 rabhareNu kA eka uttamabhogabhUmija ke bAla kA pramabhAga, una pATha bAlAgra bhAgoM kA eka madhyama bhogabhUmijakA eka bAlAgra bhAga, una 8 bAlAna bhAgoM kA jaghanya bhogabhUmija kA bAlAna bhAga, una 8 bAlAgra bhAgoM kA eka karmabhUmija kA bAlAgra bhAga hotA hai| una ATha bAlAgra bhAgoM kI eka lokha hotI hai, pATha lIkhoM ko eka sarasoM, 8 sarasoM kA eka jau, 8 jo kA eka utsedhAMgula hotA hai / jIvoM ke zarIra ko acAI, devoM ke nagara; mandira prAdi kA parimANa isI aMgula ke anusAra hotA hai / 500 utsedhAMgula kA eka pramANAgula (bharata kSetra ke prathama cakravartI kA nagula) hotA hai / pramANIgula ke anusAra mahAparvata, nadI, dvIpa, samudra Adi kA parimANa batalAyA gayA hai / apane apane kAla ke anusAra bharata airAvata kSetra ke manuSyoM kA jo maMgula hotA hai, use AtmAgula kahate haiM / isa aMgula se jhArI, kalaza, dhanuSa, Dhola, chatra Adi kA parimAraNa batalAyA jAtA hai| 6 aMguna kA eka pAda, 2 pAda ko eka bAlista, 2 mAlista kA eka hAtha, 4 hAtha Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA eka dhanuSa, 2000 dhanuSa kA eka koza, aura 4 koza kA eka bojana hot| hai| 2000 koza kA eka mahAyojana hotA hai| skandha ke bheda... skandha 6 prakAra kA hai-vAdara bAdara, 2-bAdara, 3-cAdara sUkSma, 4-sUkSmabAdara, 5-sUkSma, 6-sUkSma sUkSma / jina vastuoM ke alaga alaga Tukar3e ho sake jaise lakar3I patthara Adi pArthiva (pRthvI janya) padArtha bAdara vAdara haiM / jala dUdha Adi padArtha alaga karane para bhI jo phira mila jAte haiM ve bAdara haiN| jo netroM se dikhAI de kintu jise pakar3a na sake, jisake Tukar3e na kiye jA sakeM , ve bAdara sUkSma haiM jaise chAyA / netra ke sivAya cAra indriyoM ko nigA ( dha, 6, kA mAda : sparza ) jo dikhAI nahIM na de sakeM ve sUkSma bAdara hai, jaise zabda, vAyu, sugandha durgandha / jo skandha kisI bhI indriya se na jAne jA sake ve sakSama hai jaise kArmANa skandha ! paramANu ko sUkSma sUkSma kahate haiN| paramANu ko sarvAvadhijJAna tathA kevala jJAna jAna sakatA hai| snigdha ( cikanA ) tathA rUkSa guNa ke kAraNa paramANuoM kA paraspara meM bandha hokara skandha banatA hai / bandha honevAle do paramANumoM meM se eka meM snigdha thA syA guNa ke do avibhAga praticcheda adhika hone cAhie / pudgala dravya kI 10 paryAyeM hotI haiM--1-zabda, 2-andha, 3-sUkSmatA, 4-spUlatA, 5-saMsthAna (prAkAra), 6-bheda (TUTanA Tukar3e honA), 7-andhakAra, 8-chAyA, ha-udyota (zIta prakAza) 10-prAtapa (uSNa prkaash)| prAphAza ke do bheda haiM-1-lokAkAza, 2-alokAkAza / prAkAza ke bIca meM loka 343 dhanarAju pramANa, 14 rAju kaMcA hai, uttara se dakSiNa ko saba jagaha 7 rAju moTA hai, pUrva se pazcima ko nIce 7 rAju caur3A, phira ghaTate ghaTate 7 rAju kI UMcAI para eka rAzu caur3A, usase Upara kama se bar3hate hue sAr3he tIna rAju kI UMcAI para pAMca rAju caunA, phira vahAM se ghaTate hue 3 / / rAju kI UMcAI para eka rAju caur3A raha gayA hai| mIce ke sAta rAju meM adholoka hai| usake Upara sumeru parvata kI UMcAI (6 hajAra yojana ) taka madhya loka hai usake Upara Urdhva loka hai| lokAkAza meM 14 rAju UMcI, eka rAju lambI caur3I trasa nAlI yA asa nAr3I hai, isameM trasa sthAvara jIva rahate haiM usase bAhara kevala sthAvara jIva rahate haiM, sa jIva nahIM rahate / pudagala, dharma, adharma, kAla, jIva dravya lokAphAza meM hI rahate haiM Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " (204) (lokyante jIvAdayo yatra sa lokaH) / lokAkAza ke bAhara saba aura ananta sterkAkAza hai / vahA~ prAkAza ke sivAya anya koI dravya nahIM hotA / kAla dravya nizcayakAla aura vyavahAra kAla se kAla ke do bheda haiN| nizcaya kAla-prAdi madhya anta se rahita yAnI anAdi zrananta hai / aura amUrta zravasthita hai, agurulaghu guNavAlA hai| jIvAdi padArthoM kI vartanA kA nimitta kAraNa hai / lokAkAkSa ke eka eka pradeza para eka eka kAlA ratna kI rAzi ke samAna rahatA hai| jo pradeza hai vaha paramANu kA kSetra hai / kAladravya lokAkAza ke pradeza jitanA hai, utanA hI rahatA hai| usa paramArthakAla ke mAzraya se samaya grAvalI upavAsa, stoka, laba, ghar3I, muhUrta, divasa, pakSa, mAsa, Rtu prayana, saMghassarAdi meva se vyavahAra kAlatA hai / paramANu lokAkAza meM apane sAtha vAle dUsare pradeza para manda gati se jitane kAla meM jAtA hai vaha samaya hai / samaya ghaMTA, ghar3I dina ityAdi vyavahAra kAla hai / zrasaMkhyAta samaya kI eka grAbalI, zrasaMkhyAta prAvalI kA eka ucchavAsa, sAta ucchvAsa se eka stoka hotA hai / sAta stoka kA eka lava 38 // sADe ar3atIsa lava kI eka ghar3I, do ghar3I kA eka muhUrta, tIsa muhaMta kA eka dina, pandraha dina kA eka pakSa, do pakSa kA eka mAsa, do mAsa kI eka Rtu, tIna RtuoM kA eka ana, do athana kA eka saMvatsara, pAMca saMvatsara kA eka yuga, do yuga ke daza varSa, isa prakAra Age Age daza guNe karate jAyeM to 100, 1000 prayuta, lakSa, prayuta, karor3a, zra, padma, kharga, zaMkha, samudra, madya, aMtya, paramAntya, parama karor3a aisI saMkhyA AtI hai| usase Age bar3hate bar3hate saMkhyAta asaMkhyAta aura ananta hote haiN| vahAM zruta kevalI kA viSaya utkRSTa saMkhyAta hai, usase Upara bar3hate 2 jo prasaMkhyAta hai vaha avadhi jJAna viSaya hai / sarvAvadhi jJAna ke viSaya se Age ananta hai / vaha ananta pramANa kevala jJAna kA viSaya hai / kAdAMga, kumudAMga, kumuda, baurAsI lAkha varSa kA eka pUrvAGga auaura caurAsI lAkha pUrvAGga kA eka pUrva hotA hai / nikharva tathA mahApadma, J ke sAtha padurbhAga, padma, nalinAMga, nalina, kamaloga, kamala, zudyoga trudaya, TAMga, TaTa, amamAMga, zramama, hAhAMga, hAhA, hU hU aMga, hU hU, latAMga, mahAtmatA isa prakAra saMkhyAyeM haiM / upayukta kahI huI saMkhyA ko caurAsI lAkha, prakrama se guNAkAra karate jAne se lutpala lutpala rAziyoM ko sIpa, prakaMpita, Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastapolisa, acalA saMkSA meM kahA gayA kAla varSa gaNanA se saMkhyAta hotA hai / yaha gaNanA pramANa saMkhyA hai| ___ jo gaNanAtIta hai vaha palyopama Adi asaMkhyAta hai / palyopama sAgaropama sUcyaMgula, pratarAMgula, ghanAMgula, jagatazreNI, lokapratara, lokapUraNa ye pATha pramANa hote haiM / yaha samasta kevala pratyakSa jJAna gocara haiM inako koI upamA dene yogya vastu na hone se upamAtIta kahA hai / athavA upamA pramANa bhI kahA hai / palyoM kA pramANa palya ke tIna bheda haiM-1-vyavahAra palya, 2-uddhAra palya, 1- . prdaaply| pramANAMgula ke anusAra eka yojana gaharA tathA eka yojana lambA ghor3A gola eka khaDDA khodA jAve, phira uttama bhogabhUmi kI mer3a ke 7 dina ke bacce ke komala bAla kATa kara, unake.itane bArIka Tukar3e kiye jAve ki una kA dUsarA Tukar3A na ho sake, una roma khaMDoM (bAloM ke bArIka Tukar3oM) se usa khAr3e ko acchI taraha ThUsa kara bhara diyA jaave| phira pratyeka roma khaMDa ko 100-100 varSa pIche usa gaDDhe meM se nikAlA jAve, jitane samaya meM vaha gaDDhA khAlI ho jAye utane samaya ko vyabahAra palya kahate haiN| yadi una roma khaMDoM ko usa gaDDhe meM phira bhara deM aura pratyeka romAMsa ko saMkhyAta koTi varSa pIche nikAlate jAveM to vaha khaDDA jilane samaya meM khAlI ho jAye utane samaya ko uddhAra palya kahate haiM / uddhAra palya ke samayoM ko 25 kor3A kor3I (karor3a x karor3a = kor3A kor3I) se guNA karane para jitane samaya pAveM utane dvIpa sAgara madhya loka meM haiN| uddhAra palya ke samayoM ko prasaMkhyAta varSa ke samayoM se guNA karane para jitane samaya Ave utanA eka prajJA palya hotA hai| karmoM kI sthiti isI praddhA palya ke anusAra hotI hai| daza kor3A kor3I vyavahAra palpoM kA eka vyavahAra sAgara hotA hai / daza kor3A kor3I uddhAra pasyoM kA eka uddhAra sAgara hotA hai| daza kor3A phor3I prajJA palyoM kA eka addhA sAgara hotA hai| praddhApalya kI acaccheda razikA viralana karake pratyeka para praddhApalya rakha kara saba kA paraspara guNA karane se jo rAzi hotI hai use sUcyaMgula kahate haiN| sUcyaMgula ke varga ko pratarAMgula kahate haiM / sUcyaMgula ko tIna bAra guNA karane se jo rAzi bhAve vaha ghanAMgula hai| patyakI arddhaccheda rAzi ke asaMkhyAtaveM Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (281) bhAga kA viralana karake pratyeka ke Upara dhanaugula rakhakara paraspara guraNA karane se jo rAzi prAve vaha jagatpreNI hai| jagatzreNI kA sAtavA bhAga rASTra hai| jagazreNI kA jagatzreNI se guNA karane para jagatpratara hotA hai| jagarareNI ke ghana ko loka kahate haiN| daMza kor3A kor3I sAgaroM kA eka utsarpiNI kAla hotA hai| avasapiNI kAla kA bhI utanA hI pramANa hotA hai| una donoM ko milAne se kalpa nAmaka kAla hotA hai| bevaLakhiLa bhogavAyudha / kaLevarochoti dhuddhiyupiriNayoLa / balamu bhogamumAyuM / kaLevarochotiyumiLigubhavasapiNIyoLa // 13 // ... prAsada ke do bheda haiM-1 bhAvAlava, 2 dravyAsada / jo zubhAzubha pariNAma haiM vaha bhAvAsrava haiM / usa bhASAsrava ke nimitta se prati samaya kArmANa skandha rUpa samaya-prabaddha kA AnA dravyAsrava hai| isa dravyAsrava ko parihAra karane ke liye parama atyanta sukhamUrti rUpa nirAsrava sahajAsma-bhAvanA ko bhAnA cAhie / baMdhahetavaH paMcavidhAH // 48 // artha-pAMca mithyAtva, pAMca avirata, paMdraha pramAda, cAra kaSAya, aura 3 yoga ye pAMca bhAvAsada ke kAraNa haiM / strI kathA, bhojana kathA, rASTra kathA, avanipAla kathA ye cAra vikathA, krodha Adi cAra kaSAya, sparzanAdi indriya pAMca, sneha, nidrA ye paMndraha pramAda haiN| vikathAzca kaSAyAlyasnehanidrAzcatuzcatuH / paMsakakAkSasaMcAre pramAvAzItibaMdhakAH / 17 / - yonI-strI kathA, bhojana kathA, ayaM kathA, rAja kathA, cora kathA, vaira kayA, para-pAkhaMDi kathA, deza kathA, bhASA kathA, guNa vadha kathA, vikathA, niSThura kathA, paizUnya kathA, kaMdarpa kathA, deza kAlAnucita kathA, bhaMDa kathA, mUrkha kathA, prAtmaprazaMsA kathA, para-parivAda kathA, para jugupsA kathA, para pIr3A kathA, bhaMDa kathA kalaha kathA, parigraha kathA, kRSyAdi vyApAra--kathA, saMgIta kathA, vAda kathA, isa prakAra paccIsa vikathAyeM haiN| solaha kaSAya,hAsyAdi nava nokaSAya isa prakAra ye paccIsa kaSAyeM haiN| sparzanAdi chaha indriya, styAnagRdhyAdi pAMca nidrA sneha moha, praNaya do isa prakAra ye saba milakara zreSaTa pramAda hote haiN| usake akSasaMcAra se 37500 bheda hote haiM / athavA pandraha pramAda ke antarbhAva hokara cAra bheda vAle hote haiN| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ micchataM aviramaNaM kaSAyajogA ya pAsavA hoti / paraNabArasa paNavIsA pANarasA hoti tabbheko / 41 . mithyAtva ke bheda-ekAMta mithyAtva, viparIta mithyAtva, vinaya mithyAtva, pradhAna sidhyAtva, saMzaya mithyAtva ye pA~ca mithyAtva ke bheda hote haiM / usameM utpAda vyaya, prauvyAtmaka jIva ajIvAdi,dravya,zarIra indriya prAdi ye eka samaya ke bAda aneka prakAra se bhinna bhinna rUpa meM utpanna hote haiM, ina sabhI ko nitya ho kahanA yA inako kSaNika hI kahanA, yA kisI pAtra meM yA kisI bhojanAdi meM par3e to use pavitra mAnanA ityAdi ekAMta pakSa ko lekara mAnane vAle bauddhAdika ke durnayAbhAsa ekAMta mithyAtva hai| sadoSa deva ko satya deva kahanA, bAla, unmatta tathA pizAca-gRhIta ke samAna pAcAraNa karane vAle yogI ke prAcaraNa ko hI yogIkA lakSaNa mAnanA sathA 'hiMsAvika se hone vAle pazu ke mAMsa khAne meM doSa nahIM haiM' kahanA yA isako hisA nahIM mAnanA ye sabhI viparIta mithyAtva hai| deva, rAjA, mAtA, pitA, tapasvI, zAstrajJa, vRsa bAlaka ityAdi sabhAko gurutva bhAva kA bheda na karake suvarNa dAna dekara ina sabhI ko samAna bhAva se arthAt guru kI raSTi rakhakara mana,vacana, aura kAya se vinaya karanA vinaya mithyAtva hai / baMdha,mokSa, baMdha kAraNa, mokSa kAraNa, ye saMsAra ke kAraNa haiM yA mokSa ke kAraNa haiM ityAdi zaMkA karanA isako saMzaya mithyAtva kahate haiN| ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara nirjarA baMdha mokSa ye nae padArtha ina sabako kisane dekhA hai, isa taraha apane mana meM mithyAvizvAsa karake apane mAne hue ajJAna darzana ko hI pramANa mAnanA isakA nAma ajJAna mithyAtva hai| eyaMta buddhadarasI vivarIyo bamhatAvaso virnnyo| iMvodi ya saMsaDiyoma kakaDiyo ceva aNNANI / 42 // artha - buddha darzana ekAnta, brAhma biparIta, tApArI vinaya, indra saMzaya aura maskarI prajJAna mithyAtvI hai| SaD jIva nikAya-saMyama, SaDa iMdriya-saMyama, ye saMyama ke 12 bheda hote aura solaha kaSAya nI nokaSAya, ye sabhI milakara paccIsa kaSAya hote hai| pandraha prakAra ke yoga hote haiM / ye sabhI milakara 57 bhAvAnava hote haiM / aba ye kisa 2 guNasthAna meM hote haiM so batalAte hai paNavaraNaM paNNAsaM tidAla chAdAla stttisaayaa| cavIsadubAcIsA solasa rAgAjAvaraNava sattA 43 / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (36) paNavaNaM-57 meM prAhAraka ke 2 ghaTAne se mithyAdRSTI meM 55 zeSa rahate hai| mAraNA- miyA mAge se sAjhAda meM 50 zeSa rahate haiM / tidAla anantAnubandhI ke 4 tathA zrIdArikamizra,kriyika mizna, kArmANa yogatraya ina sAtoM ko ghaTAne se samyagyidhyAdRSTi ke 43 zeSa rahate haiN| pahale meM ghaTAye hue ghoTArika mizra, vaikriyika mizra, kArmANa kAya, ye yogatraya, Upara ke 43 setAlIsa meM milAne se asaMyatake 46 bheda hote haiN| sattatisAya-unameM, pratyAkhyAna, catuSka, vaizvika mizra, kArmANa kA yayogatraya, tIna asaMyama ina nau ko ghaTAne se deza saMmata meM 37 baca jAte haiN| cavIsaM bace hue zeSa gyAraha saMyama tathA pratyAkhyAna catuSka, ina paMdraha ko ghaTAkara tathA grAhAraka do ko milA dene se pramatta saMyama meM 24 cauvIsa zeSa rahate haiN| duvAbIsaM-- AhAraka tathA pAhAraka mizra do ko ghaTAne se apramatta, apUrva guraNasthAna meM 22 bAnIsa zeSa rahate haiN| solasa-hAsyAdi chaha nokaSAyoM ko 22 bAvIsa meM ghaTA dene se anivRtti karaNa ke pUrva bhAga maiM 16 solaha zeSa rahate haiM / jAvamA nauveM meM So pahale kahe hue 16 solahameM napuMsaka veda, strI veda, puruSa veda, krodha, mAna, mAyA ke anivRtti karaNa ke zeSa bhAga meM sUkSma lobha nASa ke navama meM krama se ghaTAne se zeSa 15 paMdraha rahate haiM / 15, 13, 12, 11; 10, 6, Upara ke guNasthAna meM mana ke cAra vacana ke cAra praudArika yoga ke nau, satyAnubhaya manoyoga, satyAnubhaya, vAkyoga, maudArika, praudArika mizra, kArmaNa kAyayoga aise sAta sayoga kevalI meM hote haiM / baMdhazcaturvidhaH / 46 / pratyeka pAtma-pradeza meM siddha rAzike anantaveM bhAga pramANa tathA abhavya vAzi ke anantaguNe pramita mananta kArmANa paramANu pratikSaraNa baMdha meM prAne vAlA pradevA baMdha hai, vaha yogase hotA hai| sthiti aura anubhAga-baMdha kaSAyoM se hote haiN| praSTa karmANi // 50 // kama tIna prakAra kA hai-dravya karma, bhAva karma aura no karma / podgalika kANi pargaNAeM jo prAtmA se saMbaddha ho jAtI haiM vaha dravya-karma hai / usa dravya karma ke nimitta-kAraNabhUta AtmA ke zubha azuma pariNAma bhAva kama hai| povArika Adi sIna zarIra aura 6 paryAptiyoM ko banAne vAlA nokarma hai| draSya karma ke mUla-prakRti, uttara-prakRti aura uttarottara prakRti isa taraha tIna prakAra ke bheda hai| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (384 ) mUla prakRti zAnAvaraNa; darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra, aMtarAya isa taraha prakRti baMdhana prakAra kA hai| usameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra ghAti karma haiM / vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ye cAra adhAti karma haiN| jJAnAvaraNa karma jJAna ko Dhakane vAlA hai jisa taraha dIpaka ko ghar3e se Dhaka diyA jAve usake samAna hai| darzanAvaraNa karma prAtmadarzana nahIM hone detA / jaise sUrya ke Upara megha pAcchAdita hone se suraja dikhAI nahIM detaa| vedanIya karma sukha duHkha donoM ko karAtA hai| jaise khaDga dhArA meM lagI huI zahadakI bUda ko cATate hue jIbha kaTakara sukha duHstra donoM hI hote haiM / mohanIya karma saMsAra meM mohita kara detA hai / ase zarAba pIne vAlA mAya ! prANu kArya jIva ko zarIrameM roka detA hai loha kI jaMjIra se donoM pAMva phaMse hue baiThe manuSya ke samAna / mAma karma aneka taraha zarIra banA detA hai / jaise citrakAra aneka taraha ke citra taiyAra karatA hai / gotra karma ucca aura nIca kula meM utpanna karA detA hai| jaise kumbhakAra vartanoM kaa| antarAya karma aneka vighnoM ko karatA hai / jaise bhaMDArI dAnameM vizna karatA hai| jAnAvaraNIyaM paMcavidham // 5 // mati jJAnAvaraNa, zruta jJAnAvaraNa, avadhi jJAnAvaraNa, manaH paryaya jJAnAvaraNa tathA kevala jhAnAvaraNa ye jJAnAvaraNa ke pAMca bheda haiN| isameM indriyoM tathA mana se apane 2 viSayoM ko jAnanA matijJAna hai / usako vismRta karane vAlA matijJAnAvaraNa hai / matijJAna se jAne hue artha ke AdhAra se anyArtha ko jAnanA zruta jJAna hai| isako vismRta karane vAlA zruta jJAnAvaraNa hai / rUpI dravya ko pratyakSa rUpa se jAnanA avadhi jJAna hai aura usako vismaraNa karane vAlA avadhi jJAnAvaraNa hai| kisI anya ke mana meM rahane vAle viSaya ko jAnanA mana: paryaya jJAna hai aura usako vismaraNa karane vAlA manaH paryaya jJAnAvarasa hai / trikAla gocara ananta padArthoM ko yugapata jAna lenA kevala jJAna hai| isako vismRta karane vAlA kevala jJAnAvaraNa hai / isa prakAra jJAnAvaraNa ke pAMca bheda haiN| varzanAvaraNIyaM navavidhama / 521 darzanAvaraNa ke 6 bheda haiM-cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhi darzanAvaraNa, kevala darzanAvaraNa, nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA aura styAnaddhi / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T (15x) jo cakSudarzana ko Dhake yaha cakSudarzanAvaraNa hai, jo acakSudarzana ko na hone de vaha acakSudarzanAvaraNa hai / jo avadhi darzana ko Dhaka detA hai vaha pravadhi darzanAvaraNa hai / kevala darzana ko jo pragaTa nahIM hone detA vaha kevala darzanAvaraNa haiM / 1 jisake udaya se nIMda zrAtI hai vaha nidrA karma hai| jisake udaya se jAgakara tatkAla phira so jAve vaha nidrAnidrA karma hai / jisake kAraNa baiThe-baiThe nIMda zrA jAve, kucha sotA rahe, kucha jAgatA sA rahe vaha pracalA hai / jisake udaya se sote hue mukha se lAra bahatI rahe. hAtha paira bhI calate raheM va pracalApracalA hai| jisake udaya se aisI bhArI burI nIMda prAtI hai ki sote sote aneka kArya kara letA hai, sote hue daur3a bhAga bhI letA hai, kintu jAgane para usako kucha smaraNa nahIM rahatA / aarti dvividham // 53 // vedanIya karma ke do bheda haiM- sAtA, asAtA / sAtA vedanIya karma ke udaya se indriyajanya sukha ke sAdhana prApta hote haiM aura sAtA vedanIya karma ke udaya se duHkhajanaka sAmagrI milatI hai / mohanIyama vizaMti vidham // 54 // mohanIya karma ke mUla do bheda haiM-darzana mohanIya aura cAritra mohanIya | darzana mohanIya ke tIna bheda haiM- midhyAtva, samyak mithyAtva aura samyak prakRti | cAritra mohanIya ke do bheda haiM kaSAya, nokaSAya / zranantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha / apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha / pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha / saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha me 16 kaSAya haiM / E to kaSAya mohanIya ke bheda haiM- hAsya, rati, prarati, zoka, bhaya tathA jugupsA strI veda, puveda, napuMsaka veda / mithyAtva ke udaya se adevoM meM devatva bhAva, pradharma meM, dharma bhAvanA, tatva meM pratatva bhAva hotA hai, yaha sabhI mithyAtva bhAvanA | samyagmithyAtva ke udaya se tatvoM meM tathA atatva meM samAna bhAva hotA hai, mile hue bhAva hote haiM / yaha samyagmithyAtva hai / samyak prakRti ke udaya se Agama, padArtha kA zraddhAna hotA hai kintu samyaktva meM cala mala doSa hote haiM / Eh anaMtAnubaMdhI koSa patthara kI rekhA ke samAna, mAna patthara ke stambha ke samAna, mAyA bAMsa kI jar3a ke samAna, lobha timi raMga ke kaMbala ke samAna hokara Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ( 3 ) ye sabhI samyaksya ko nAza karane vAle rekhAke samAna, mAna haDDI ke khaMbhake samAna / aprasyAnakhyAna koSa, kAlI pRthvI ko mAyA meMDhe ke sIMga ke samAna, lobha nIla kapar3e ke samAna, ye sabhI aNuvrata kA ghAta karate haiN| pratyAkhyAna krodha li rekhAke samAna hai| mAna bAMsa samAna hai / mAyA gosUtrake samAna hai / lobha malIna arthAt kIcar3a meM raMgI hue sAr3I ke samAna hai / ye mahAvratoM ko nahI hone dete haiM / saMjvalana phodha jala rekhA ke samAna hai| mAna beMta kI lakar3I ke samAna hai| mAyA camarI bAla ke samAna hai| lobha halake raMga kI sAr3I ke samAna hai, ye yathAkhyAta cAritra ko utpanna nahIM hone dete haiM / isa prakAra ye solaha bheda kaSAya karma # ke haiM / strI veda-puruSa ke sAtha ramane kI icchA ko utpanna karatA hai / veda - strI ke sAtha ramane kI icchA kI utpanna karatA hai / napuMsaka veda - strI zrIra puruSa donoM se ramane kI icchA kare utpanna karatA hai / hAsya - hAsya (haMsI) ko utpanna karatA hai / rati - prema ko utpanna karatA hai / arati - pranIti ko utpanna karatA hai| zoka - duHkha ko utpanna karatA hai / aya-aneka prakAra ke bhaya ko utpanna karatA hai / 1 jugupsA - glAni ko utpanna kara detA hai / isa taraha ye nokaSAya haiM / darzana mohanIya meM se midhyAtva kA udaya pahale samyak mithyAtva kA udaya tIsare guNasthAna meM aura (vedaka samyaktva kI apekSA ) cauthe se sAtaveM guNasthAna taka hotA hai / gusAsthAna meM hotA hai, samyak prakRti kA udaya anantAnubandhI Adi sabhI kaSAya pahale guNasthAna meM, dUsare guNasthAna meM anantAnubaMdhI avyakta hotI hai| cauthe guNasthAna meM anantAnubandhI kA udaya nahIM hotA, pratyAkhyAnAvaraNa kA udaya pAMcaveM guraNasthAna meM nahIM hotA, pratyAkhyAnAvara kA udaya chaThe guNasthAna meM nahIM hotA, nokaSAya nauveM guNasthAna taka rahatI hai / saMjvalana kaSAya dazaveM gurapasthAna taka rahatI hai / AyuSyaM catuvidhaM / 55 / Ayu karma ke 4 bheda haiM naraka zrAsu, tiryaJca zrAyu, manuSya Ayu bhIra devAyu / jo jIva ko nArakI bhaya meM roke rakhatA hai vaha nazkAna hai / tiryaJcoM ke zarIra meM roke rakhane vAlA tiryaJca Ayu hai, manuSya ke zarIra meM AtmA kI Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ roke rakhane vAlA manuSya prAyu hai aura deva paryAya meM roka rakhane vAlA devAyu karma hai| dvicatvAriMzadvidhaM nAma / 56 / nAma karma ke 42 bheda haiM / jaise-gati, jAti, zarIra, baMdhana, saMghAta, saMsthAna, aMgopAMga, saMhanana, varNa, rasa, gaMdha, sparza, prAnupUrvI, pragurulaghu, upadhAta paraghAta, Atapa, udyota, ucchavAsa niHzvAsa, vihAyogati, basa, sthAvara, bAdara, sUkSma, paryAptaka aparyAptaka pratyeka zarora, sAdhAraNa zarIra, sthira, asthira, zubha, azubha, subhaga, durbhaga, susvara, duHsvara, prAdeya, anAneya, yazakIrti, prayazakoti, nirmANa tathA tIrthaMkara nAma se piMDApiDa prakRti bheda rUpa nAma kama ke 42 bheda hai| vizeSArtha-jisake udaya se jIva dUsare bhava meM jAtA hai use gati kahate haiM / agale cAra lena -rasa gati, sAti, manuSya gati aura deva gati / jisake udaya se jIva ke nAraka bhAva hoM vaha naraka gati hai| aisA hI anya gatiyoM kA bhI svarUpa jaannaa| una narakAdi gatiyoM meM avyabhicArI samAnatA ke AdhAra para jIvoM kA ekIkaraNa jisake udaya se ho vaha jAti nAma karma hai| usake pAMca bheva haiM--ekendriya jAti nAma, do indriya jAti nAma, teindriya jAti nAma, cau indriya jAti nAma aura paMcendriya jAti nAma / jisake udaya se jIva ekendriya kahA jAtA hai yaha ekendriya jAti nAma hai| isI taraha zeSa meM bhI lagA lenaa| jisake udaya se jIva ke zarIra kI racanA hotI hai vaha zarIra nAma hai| usake pAMca bheda haiM- audArika zarIra nAma, vaiRiyika zarIra jhAma, AhAraka zarIra nAma nAma, tejasa zarIra nAma bhaura kAmarA zarIra nAma / jisake udaya se audArika zarIra kI rapamA hotI hai vaha mAdArika zArIra nAma hai, isa taraha zeSa ko bhI samajha lenaa| jisake udaya se aMga tathA upAMga kA bheda prakaTa ho vaha aMgopAMga nAma karma hai| usake tIna bheda haiM-praudArika zarIra magApAMga nAma; vaikriyika zarIra aMgopAMga nAma, pAhAraka zarIra aMgopAMga naam| jisake udaya me aMga upAMga kI racanA ho vaha nirmANa hai / isake do bheda haiM-sthAna nirmANa aura pramANa nirmANa | nirmANa bhAma karma jAti ke udaya ke anusAra cakSu prAdi kI racanA nAma karma ke udaya se grahaNa kiye huye pudgaloM kA paraspara meM milanA jisa karma ke udaya se hotA hai vaha bambana nAma hai| jisake udaya se praudArika pAdhi pArIroM kI prAkRti banatI hai vaha saMsthAna nAma hai| usake cha: meva haiMjisake udaya se Upara, nIce tathA madhya meM zarIra ke avayavoM kI samAna vibhAga Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa se racanA hotI hai use samacaturasra saMsthAna nAma kahate haiN| jisake udaya se nAbhi ke Upara kA bhAga bhArI aura nIce kA patalA hotA hai jaise baTa kA vRkSa, use nyagrodha parimaNDala saMsthAna nAma kahate haiN| svAti yAnI bAmbI kI taraha nAbhi se nIce kA bhAga bhArI aura Upara dubalA jisa karma ke udaya se ho vaha svAti saMsthAna nAma hai ! jisake udaya se kubar3A zarIra ho vaha kubjaka saMsthAna nAma hai| jisake udaya se bInA zarIra ho vaha vAmana saMsthAna nAma hai| jisake udaya se virUpa aMgopAMga hoM vaha haMDaka saMsthAna nAma hai / jisake udaya se haDDiyoM ke bandhana meM vizeSatA ho vaha sahanana nAma hai| usake bhI chai bheda haiM-vana mRSabha nArAca saMhanana, vajanArAca saMhanana, nArAca saMhanana, ardha nArAca saMhanana, kIlita saMhanana aura prasaMprAptAsapATikA saMhanana naam| jisake udaya se RSabha yAnI veSTana, nArAca yAnI kIleM aura saMhanana yAnI haDDiyAM vacca kI taraha amedya hoM vaha vaja RSabha nArAca saMhanana nAma hai| jisake udaya se kIla aura haDDiyA~ vaSa kI taraha hoM aura veSTana sAmAnya ho vaha vana nArAca saMhanana nAma hai| jisake udaya se hAr3oM meM kIleM hoM vaha nArAca saMhanana nAma hai| jisake udaya se hAr3oM kI sandhiyAM ardha kIlita hoM vaha argha nArAca saMhanana nAma hai| jisake udaya se hAr3a paraspara meM hI kIlita hoM alaga se kIla na ho, vaha kolita saMhanana nAma hai| jisake udaya se hAr3a kebala nasa, snAyu vagairaha se baMdhe hoM vaha asaMprAptAsapATikA saMhanana hai| jisake udaya se zarIra meM sparza prakaTa ho vaha sparza nAma hai| usake pATha bheda haiM-karkazanAma, mRdunAma, gurunAma, laghunAma, snigdha nAma, rUkSanAma, zItanAma, uSNanAma ! jisake udaya se zarIra meM rasa pragaTa ho vaha rasa nAma hai / usake pAMca bheda hai--tiktanAma, kaTukanAma, kaSAya nAma, prAmlanAma, madhuranAma / jisake udaya se zarIra meM gandha prakaTa ho vaha gandhanAma hai| usake do bheda haiM-sugandhanAma aura durgandha nAma / jisake udaya se zarIra meM varNa yAnI raMga prakaTa ho vaha varNa nAma hai / usake pAca bheda haiM-kRSNa varNa nAma, zukla varNanAma nola varNanAma, raktavarNa nAma aura pIta varNanAma / jisake udaya se pUrva zarIra kA AkAra banA rahe vaha AnupUrya nAma karma hai| usake cAra bheda haiM-naraka gati prAyogyAnupUryanAma, tiryagati prAyogyAnupUyaM nAma, manuSya gati prAyogyAnupUya'nAma aura devagati prAyogyAnupUjyanAma / jisa taraha manuSya yA tiyaMca mara karake naraka gati kI ora jAtA hai to mArga meM usakI AtmA ke pradezoM kA prAkAra vaisA hI banA rahatA hai jaisA usake pUrva zarIra kA prAkAra thA jise vaha chor3akara pAyA hai, yaha narakagati prAyogyApUryanAma karma kA kArya hai| isI taraha anya mAnupUrviyoM kA kArya jAnanA / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2) - - - - - prAnupUrvI karma kA udaya vigraha-gati meM hotA hai / jisake udaya se zarIra na to lohe ke gole kI taraha bhArI ho aura na Aka kI ruI kI taraha halkA ho vaha agurulaghu nAma hai / jisake udaya se jIva ke aMgopAMga apanA ghAta karane vAle baneM vaha upadhAta nAma hai| jisake udaya se dUsare ke ghAta karane vAle sIMga Adi aMgopAMga baneM vaha paraghAta nAma hai| jisake udaya se AtapakArI zarIra ho vaha bhAtapa nAma hai / isakA-udaya sUrya ke bimba meM jo bAdara paryApta pRthivI kAyika jIva hote haiM unhIM ke hotA hai| jisake udaya se udyotarUpa zarIra ho vaha udyota nAma hai / isakA udaya candramA ke vimba meM rahane vAle jIvoM ke tathA jugunu vargaraha ke hotA hai| jisake udaya se ucchavAsa ho yaha ucchavAsa nAma hai / vihAya yAnI AkAza meM gamana jisa karma ke udaya se hotA hai vaha vihAyogati nAma hai / hAthI baila vagairaha kI sundara gati ke kAraNa bhUta karma ko prazasta vihAyogati nAma kahate haiM aura UMTa, gadhe vagairaha kI kharAba gati ke kAraNa bhUta karma ko aprazasta vihAyogati nAma kahate haiN| yahAM aisA nahIM samajha lenA cAhie ki pakSiyoM kI hI gati AkAza meM hotI hai| prAkAza dravya sarvatra hai ataH sabhI jIva AkAza meM hI gamana karate rahate haiN| siddha jIva aura pudgaloM kI gati svAbhAvika hai pharma ke udaya se nahIM hai| ___ jisake udaya se zarIra eka jIva ke hI bhogane yogya hotA hai vaha pratyeka zarIra nAma hai| jisake udaya se bahuta-se jIvoMke bhogane yogya eka sAdhAraNa zarIra hotA hai vaha sAdhAraNa zarIra nAma hai| arthAt sAdhAraNa zarIra nAma karma ke udaya se eka zarIra meM ananta jIva eka avagAhanA-rUpa hokara rahate haiN| ve saba eka sAtha hI janma lete haiM, eka sAtha hI marate haiM aura eka sAtha hI zvAsa vagairaha lete haiM unheM sAdhAraNa vanaspati kahate haiN| jisake udaya se doindriya Adi meM janma ho vaha asanAma hai| jisake udaya se ekendriyoM meM janma ho vaha sthAvara nAma hai / jisake udaya se dUsare jIva apane se prIti kareM vaha subhaganAma hai| jisake udaya se sundara surUpa hone para bhI dUsare apane se prIti na kareM athavA ghRraNA kareM vaha dubhaganAma hai| jisake udaya se svara manoza ho jo dUsaroM ko priya lage yaha susvara nAma hai| jisake udaya se apriya svara ho vaha duHsvara nAma hai / jisake udaya se zarIra ke avayava sundara hoM vaha zubha nAma hai / jisake sadaya se zarIra ke avayava sundara na hoM vaha azubha nAma hai / jisake udaya se sUkSma zarIra ho jo kisI se na ruke vaha sUkSma nAma hai / jisake udaya se sthUla zarIra ho vaha bAdara nAma hai / jisake udaya se AhAra Adi paryAptiyoM ko pUrNatA ho Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 330 ) hotI vaha paryApta nAma karma hai / jisake udaya se paryAptiyoM ko pUrNatA nahIM aparyApta nAma hai| jisake udaya se zarIra ke dhAtu upadhAtu sthira hote hai jisase kaThina zrama karane para bhI zarIra zithila nahIM hotA vaDha sthira nAma hai jisake udaya se dhAtu upadhAtu sthira nahIM hote, jisase thor3A sA zrama karane se hI yA jarA-sI garmI sardI lagane se hI zarIra mlAna ho jAtA hai vaha prasthira nAma hai / jisake udaya se zarIra prabhAsahita ho vaha Aya nAma hai| jisake udaya se prabhA rahita zarIra hoM vaha pranAdeya nAma karma hai / jisake udaya se saMsAra meM apayaza phaile vaha prayazaskIrti nAma hai| jisake udaya se apUrva prabhAvazAlI arhanta pada ke sAtha dharma-tIrtha kA pravartana hotA hai vaha tIrthaMkara nAma hai / isa taraha nAma karma kI bayAlIsa prakRtiyoM ke hI tirAnave bheda ho jAte haiM / 1 dvividhaM gotram // 57 // ucca gotra tathA nIca gotra ye gotra ke do bheda haiN| usameM uttama kula meM paidA karane vAlA ucca gotra tathA nIca kula meM paidA karane vAlA nIca gotra kahalAtA hai / paMcavidhamantarAyam // 158 / / dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura bIyantirAya ye antarAya karma ke pAMca bheda haiM / jisake udaya se manuSya dAna na kara sake yA jo dAna meM vighna karade baha dAnAntarAya karma hai | lAbha kI icchA hote huye bhI tathA prayatna karane para bhI jisa ke udaya se lAbha nahIM hotA vaha lAbhAntarAya karma hai / bhoga aura upabhoga kI icchA hone para bhI jisake udaya se bhoga upabhoga nahIM kara sakatA vaha bhogAntarAya tathA upabhogAntarAya karma hai / zakti prApta hone meM vighna karane vAlA karma vIryAntarAya karma hai / ye pAMca aMtarAya karma tathA zramya upariukta karma milakara karmoM ke kula 148 eka sau ar3atAlIsa bheda hote haiM / ina karma prakRti ke uttarottara bheda asaMkhyAta hote haiM / unameM jJAnAvaraNa karmakI, darzanAvaraNa kI, vedanIyako, aMtarAya ina vAra kamI utkRSTa sthiti tIsa kor3Akor3o sAgaropama hai| mohanIya karmakI sattara kor3A kor3I sAgara, nAma aura gotra kI 20 bIsa kor3A kor3I sAgaropama hai / zrAyu karma kI utkRSTa sthiti 33 tetIsa sAgara kI hai / vedanIya karma kI jaghanya sthiti 12 bAraha muhUrta hai, nAma aura gotra ke ATha muhUrta hai| zeSa kI aMtara muhUrta sthiti hotI hai| ghAti karmoMmeM latA, kATha, asthi, zailarUma cAra prakAra kI " Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhAga zakti hotI haiN| aghAti karmoM kI azubha prakRtiyoMmeM nIma, kAMjI, viSa, halAhala samAna anubhAga zakti hotI hai / zubha aghAti karmoM meM gur3a, khAMDa, mizrI aura amRta ke samAna anubhAga zakti hotI hai| ye karma AtmAke sAtha eka kSetrAvagAha rUpameM donoM eka rUpa mAlUma hone para bhI prAtma-anubhavo jIba apanI bibeka zakti dvArA isa AtmA ko una karmo se alaga nikAla kara prAtma-svarupa ko bhinna kara sakate haiN| aba karmoM ko bandha-satva-udaya tribhaMgI kA nirUpaNa karate haiM-- rAmiUraNa nemicandaM asahAyaparakkama mhaaviir| baMdhudayasattajuttaM propAvese sayaM bocchaM / 45 / artha-maiM asahAya parAkrama vAle mahAvIra; candra samAna zItala prakAzamAna bhagavAna neminAtha ko namaskAra karake karmoM ke baMdha, udaya, sattA ko guNasthAnoM, tathA mAnaNAoM ko batalAtA huuN| - vehodayema sahimo jIvo mAharadi kammanokarma / / paDisamayaM samvaggaM tattAsayapiunoca jalaM / 46 / artha-jisa taraha lohe kA garma golA pAnI meM rakha diyA jAve to vaha vAroM ora se pAnI ko apanI aura khIMcatA rahatA hai isI prakAra deha-dhAroM AtmA prati samaya saba ora se kArmANa nokArmANa vargaNAoM ko grahaNa karatA rahatA hai| . siddhANaMtimabhAgo abhavasiddhAdarNataguNameva / samayapadhakhaM baMdhavi jogavasAdo du visarityaM / 47 / artha saMsArI jIva prati samaya eka samaya-prabaddha { eka samaya meM baMdhane vAle karma vargaNAoM) ko bAMdhatA hai, usa samaya:prabaddha meM siddha rAzi ke ananta veM bhAga tathA abhavya rAzi se anantaguraNe prmaae| paramANu hote haiM / samaya-prabaddha keuna paramANuoM kI saMkhyA meM kamIvezI tIva, maMda yogoM ke anusAra hotI rahatI hai| . ekkaM samayapabaddhaM baMdhavi ekkaM udi kammANi / gugahAgINa vibaDdasamayapabaddha have sasaM / 48 / mAnI-saMsArI jIva prati samaya eka samaya-prabaddha pramANa kama bandha karatA hai aura eka samaya-prabaddha pramANa ho karma prati samaya udaya pAtA hai (jharatA hai) phira bhI kheDha guNahAni pramANa karma sattAmeM raha jAtA hai / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) dehe aviraNAbhAvI baMdhaNasaMghAda idi prbNdhudyaa| vaNNa caukke bhiNNe gahive cattAri baMdhudaye / 46 / artha-nAma karma kI prakRtiyoM meM 5 baMdhana aura 5 saMghAta zarIra nAma karma ke avinAbhAvI (zarIra ke binA na hone vAle) hone ke kAraNa baMdha maura udaya ke prakaraNa meM pRthak nahIM liye jAte zarIra meM hI sammilita kara liye gaye haiM tathA varNa, rasa, gaMdha sparza ke uttara bhedoM (20) ko ina cAra mUla bhedoM meM sammilita kiyA gayA hai| isa kAraNa bandharUpa tathA udayarUpa karma prakRtiyAM meda evaM prabheda vivakSA se nimna prakAra hai bhede chAvAlasayaM idare baMdhe havaMti vIsasayaM / bheve savve udaye vAdhIsasayaM prabhedamhi // 50 yAnI-bheda rUpa se 146 prakRtiyoM kA bandha hotA hai ( samyaka mithyAtva aura samyaka prakRti pRthaka nahIM ginI jAtI ) / abheda' rUpa se 120 prakRtiyoM kA bandha mAnA gayA hai-10 bandhana saMghAta, 16 varNa rasa prAdi-26 prakRti nahIM ginI jAtIM / udaya meM bheda rUpa se 148 prakRti aura prabhedarUpa se 122 prakRtiyAM kahI jAtI haiM / ukta 26 alaga nahIM ginI jaatiiN| paMca eva doNNi chavyosamavi ya cauro kameNa sattaTTo / doNiya paMcaya bhariNAyA edAno baMdha payaDIyo // 51 // artha-prataH bandha ke yogya jJAnAvaraNa kI 5, darzanAvaraNa kI , vedanIya kI 2, mohanIya kI 26, Ayu kI 4, nAmakarma kI 67, gotra karma kI 2 aura antarAya ko 5 prakRtiyAM haiN| paMcaraNavadoNi aTThAvIsaM caro kamerA stttttthii| doNiya paMcaya bhaNiyA evApro udayapayaDIyo // 52 // artha--- udaya yogya prakRtiyAM jJAnAvaraNa kI 5, darzanAvaraNa ko hai, vedanIya kI 2, mohanIya kI 28, prAyu kI 4, nAma kI 67, gotra ko 2 aura antarAya kI 5 haiN| sammeva titthabaMdho mAhAradurga pmaavrhidesu| missUNe pAussa ya micchAdisu sesa baMdhodu // 53 // artha-tIrthaMkara prakRti kA baMdha samyagdRSTi ke hI (cauthe guNasthAna se sAtaveM Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) guNasthAna taka) hotA hai / pAhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga kA sAtaveM tathA pAThaveM guNasthAna ke chaThe bhAga taka hotA hai / mizra guNasthAna ke sivAya pahale guNasthAna se chaThe guNasthAna taka Ayu karma kA bandha hotA hai / zeSa prakRtiproM kA bandha pahale prAdi guNasthAnoM meM huA karatA hai| bandha vyucchittisolasa paNavIsaNabhaM dasa cara chakkekka bandhavomichaNNA / dugatigacaturaM pugve paNa solasa jogiyo epako // 54 // yAnI--karma prakRtiyoM kI bandha vyucchitti (vahAM taka bandha honA, Age na honA) mithyAtva Adi 14 guNasthAnoM meM krama se yoM hai-16-25-0-10-4. 6-1 apUrva karaNa ke vibhinna bhAgoM meM 2-3-4 prakRtiyoM ko phira nauveM Adi guNasthAnoM meM krama se 5-16-0-0-1-0 prakRtiyoM ko bandha vyucchitti hotI hai / micchtthuNusNddhaa'sNptteykkhthaavraavaavN| ... suhamatiyaM viliMdI pirayaduriMgarayAugaM micche // 55 // artha-micyAba guNasthAna meM mithyAtva, huNDaka saMsthAna, napuMsaka veda prasaMprAptAsRpATikA saMhanana, ekendriya, sthAvara, pAtapa, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, do indriya, tIna indriya, cAraindriya naraka gati, naraka gatyAtupUrvI aura naraka Ayu ye 16 prakRtiyAM bandha vyucchinna hotI haiM yAnI-ina 16 prakRtiyoM kA isase prAge ke guNasthAnoM meM bandha nahIM hotaa| viviyaguNe praNathoNati dubhagatisaMThANasaM havi cuk| huggAmariNasmINIcaM tiriya(gujjova tiriyAU // 56 // . yAnI-dUsare sAsAdana guNasthAna meM anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, nidrAnidrA, pracalApracalA, styAnagRddhi, durbhaga, duHsvara, anAdeya, nyagroSa parimaNDala, svAti, vAmana kubjaka saMsthAna, bajranArAca, nArAca, bharddhanArAca, kolaka saMhanana, aprazasta vihAyogati, stro veda, nIca gotra, tiyaMca gati, tithaMca. gatyAnupUrvI, tiryaMcAyu aura udyogata ina 25 prakRtiyoM kI bandha-vyucchitti hotI hai| prayade bidiyakasAyA bajja aorAla maNukumazu paauu| / vese takyikasAyA niyameriNaha bandhavocchiSNA 57 // Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 344) artha- asayata samyadRSTi nAmaka cauthe guNasthAna meM apratyAkhyAmAvaraNa krodha, mAna mAyA lobha, baRSabhanArAca sahanana, audArika zarIra, audArika aMgopAMga, manuSya gati, manuSyagatyAnupUrvI aura matulya prAyu ye 10 prakRtiyAM bandhavyugchinna hoto haiM 1 pAMcaveM dezasayata guNasthAna meM pratyAkhyAnAvaraNa koSa, mAna, mAyA, lobha ina 4 cAra kaSAyoM kI bandhavyucchitti hotI hai| cha8 prathiraM asuhaM asAvamajasaMca aravisogaca / ___ apamase devAUriNavaNaM ceva prasthiti // 5 // yAnI-chaThe guNasthAna meM asthira, azubha, asAtA vedanIya, ayazakIrti, parati aura zoka ina 6 prakRtiyoM ko bandha-vyucchitti hotI hai| apramatta guNasthAna meM devAyuko bandha vyucchitti hotI hai| marAgammiriNa yaTThI paDhame giddA taheva payalA ya / cha8 bhAge tityaM riNamiNaM sagamaNapaMdhidI // 56 // tejaduhAradusamacau suravaNNa gurugacaukkatasaraNavayaM / gharame hassa ca rado bhayaM jugucchAya bandhadocchiNNA // 6 // artha-prapUrvakaraNa nAmaka pAThaveM guNasthAna ke maraNarahita prathama bhAga meM nidrA, pracalA, chaThe bhAga ke aMta meM tIrthakara, nirmANa, prazasta pihAyogati, paMcendriya jAti, tejasa, kArmANa, AhAraka zarIra, grAhAraka aMgopAMga samacaturasra saMsthAna, devagati devagatyAnupUrvI, baiMkriyika zarIra, vaiyika aMgopAMga varNa, rasa, gaMdha, sparza, agurulaghu, upadhAta-paraghAta uccha vAsa, trasa Adi 6, ina 30 prakRtiyoM kI aura aMta meM hAsya, rati, bhaya, jugupsA ina 4 prakRtiyoM ko myunnitti hotI hai| purisa cadusa jalaNaM kameNa aNiyaTTipaMcabhAgesa / paDhama vigdhaM daMsaNa caujasauccaM ca sa humaMte / / 61 // artha nauveM guNasthAna ke pAMca bhAgoM meM krama se puruSa veda. sajvalana krodha, mAna, mAyA, lobha ina 5 prakRtiyoM meM se eka eka ko vyucchiti hoto rahatI hai / sUkSma sAmparAya guNasthAna ke anta meM jJAnAvaraNa kI 5, antarAya ko 5, darzanAvaraNa ko 4 ( cakSu, acakSa , avadhi, kevala ), yazakoti aura uccagotra ina 16 prakRtiyoM kI vyugchitti ho jAtI hai / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 165 ) vasaMta khIlamohe jogimhi ya samadhiyaTTivI sAMda | gAyadhvo payaDI baMdhassa to zrAMto ya // 62 // artha-yArahaveM, bArahaveM tathA terahaveM guNasthAna meM kevala sAtA vedanova karma kA eka samaya sthiti bAlA bandha hotA hai, ataH sayogakevalI nAmaka terahava guNasthAna meM kevala sAtA vedanIya kI vyucchitti hotI hai| caudahaveM guNasthAna meM na kisI prakRti kA bantra hotA hai, na kisI kI vyucchitti hotI hai| aba bandha hone yogya prakRtiyoM kI saMkhyA batalAte haiMsattarasekaggatayaM cau sattattari sagaTTi tethaTThI / bandhANavaTTavA duvosa sattArasekoghe // 63 // prAtvaM Adi 13 guNasthAnoM meM bandha hone yogya prakRtiyoM ko saMkhyA krama se 117, 101, 74, 77, 67, 63, 56, 58, 22, 17, 1, 1 1 hai / bandha yogya prakRti pahale 120 batalAI thIM unameM se tIrthaMkara, AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga kA bandha cauthe se sAtaveM gurusthAna taka hotA hai ataH 120 meM se ina 3 prakRtiyoM ko kama kara dene para zeSa 117 prakRti pahale guNasthAna meM bandhatI haiM, phira Age Age ke guNasthAnoM meM vyucchita vAlI prakRtiyAM ghaTA dene se guNasthAnoM meM bandha yogya prakRtiyoM kI saMkhyA nikala zrAtI hai / aba bandha na honevAlI prakRtiyoM kI saMkhyA batalAte haiMtiyaubolaM chatiya tAlaM teva sattavaNNaMca / sagsaTThIvirahi sapatiyauNavIsasahiya bIsasayaM // 64 // yAno - mithyAtva prAdi 14 guNasthAnoM meM bandha na hone yogya prakRtiyoM kI saMkhyA kama se 3, 16, 46, 43, 53, 57, 61, 62, 68, 102, 116, 119 aura 120 hai / zrAhArayaM pamI tityaM kevalikhi missamaM misse / sammaM vedagasamme micchadugapadeva zrAzra // 65 // artha - zrAhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga kA udaya chaThe guNasthAna meM torthaMkara prakRti kA udaya sayoga kevalI guraNasthAna meM, samyagmithyAtva (mizra) kA udaya mizra guNasthAna meM aura samyak prakRti kA udaya kSayopazama sampadRSTi ke caube se sAtaveM gurarAsthAna taka hI hotA hai / prAnupUrvI kA udaya pahale dUsare tathA cIye guNasthAna meM hotA hai / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) pirayaM sAsaNa sammo Na gaccaditti ya tassa risarayAe / * micchAvisa sesa do sagasagacaramoti pAyadhvo // 66 // artha-sAsAdana guNasthAna vAlA naraka ko nahIM jAtA hai isa kAraNa usake naraka gatyAnupUrvI kA udaya nahIM hotaa| zeSa samasta prakRtiyoM kA udaya mithyAtva prAdi guNasthAnoM meM apane anta samaya taka hotA hai / aba udaya nyucchitti batalAte haiM - paragaraNaya igisattarasa aDa paMca ca caura chakka chacceva / igi buga solasa tIsa vArasa udaye prajogaMtA // 6 // prArtha-mithyAtva prAdi 14 guNasthAnoM meM udaya byucchitti yAnI-mAge ke guNasthAnoM meM udaya na honevAlI prakRtiyoM kI saMkhyA kama se 5, 6, 1, 17, 8, 5, 4, 6,6, 1, 2, 16, 30 aura 12 hai / micche micchAdAba sahumatiyaM sAsaNe prnneiNdii| thAvaraviyalaM misse missa ca ya udayavochipaNA // 6 // artha-mithyAtva guNasthAna meM mithyAtva, pAtapa, sUkSma, aparyApta, asthira ima 5 prakRtiyoM kI udaya yucchitti hotI hai| sAsAdana meM anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, ekendriya, sthAvara, doindriya, tIna-inadriya, cAra indriya (vikalatraya) ye 6 prakRtiyAM tathA mizra guNasthAna meM samyaka-mithyAtva kI udaya-jyucchitti hotI hai| ayade viviyakasAyA beguzviyachakka risarayadevAU / maNyatiriyANapuzvI dubbhagapAdejja prajjasayaM // 6 // artha-cauthe guNasthAna meM apratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA va lobha, vaikriyika zarIra, vaikriyika agopAMga, devagati, devagatyAnupUrvI narakagati, narakagalyAnupUrvI, narakAyu, devAyu, manuSyagatyAnupUrvI tiryaggalyAnupUrvI, dubhaMga, anAdeya aura ayazakIti ina 17 prakRtiyoM ko udaya vyucchitti hotI hai| se saviyakasAyA tiriyAujjova citiriyagavI - chuDhe pAhAradugaM thINatiyaM udayavocchiNNA // 70 / / yAnI-pAMcaveM guNasthAna meM pratyAkhyAnAvaraNa krodha bhAna mAyA lobha tirthayamAyu, udyota, noca gotra, tiryaMcagati ina 8 prakRtiyoM kI tathA chaThe guNasthAna meM prAhAraka zarIra AhAraka aMgopAMga nidrAnidrA, pracalA, pracalA styAnagRddhi ina 5 prakRtiyoM kI udaya-vyucchitti hotI hai| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) apamatte sammattaM pratimatiya saMhado'puyamhi / chaccevaNokasAyA praSiyaTTI bhAgabhAgesu // 71 // martha sAtaveM guNasthAna meM samyaka prakRti tathA addhaM nArAca kolakA asa prAptA sapATikA sahanana ye 4 prakRtiyAM udaya yucchita hotI haiN| pArva karaNa meM tIna vedoM ke sivAya hAsya prAdi 6 nokaSAyoM kI yugchitti hotI hai| vedatiya kohamANamAyA saMjalaNameva suhumaMte / suhumolohosate vajjanArAyaNArAmaM // 1 // pAnI-nauveM guNasthAna ke saveda bhAgoM meM strI puruSa napuMsaka veda sathA praveda bhAga meM saMjvalana krodha mAna mAyA kI vyucchitti hotI hai| sUkSma sAmparAya ke aMta meM saMjvalana kI tathA hameM gussA meM banamArAma paura nArAca sahanana kI udaya vyucchitti hotI hai| kSoekasAyacArameNichApayalAma udayavocchiNNa / gAAMtarAyava sayaM daMsapacalAri carimamhi // 72 // artha-kSINakaSAya ke aMtima samaya se eka samaya pahale nidrA mora pracalA tathA aMtima samaya meM jJAnAvaraNa ko 5 darzanAvaraNa kI 4 evaM antarAya kI 5 kula 14+2-16 prakRttiyoM kI vyucchitti hotI hai| tariyevaka vajjaNimiNaM thirasRhasavagaviurAlate jadugaM / saThANakaraNAguruca ukka patteya jANimmi // 73 // artha-sayoga kevalI guNasthAna meM sAtA yA asAtA, baca Rbha nArAca saMhanana, nirmANa, sthira, asthira, zubha azubha suspara, duHsvara, prazasta, aprazasta, vihAyogati, praudArika zarIra praudArika agopAga taMjasa kArmANa chahoM saMsthAna, varaNaM, rasa, gandha, sparza, agurulaghu Adi cAra ora pratyeka zarIra ye 30 prakRtiyAM vyucchinna hotI haiN| tadiyekkaM maNubagado paMcidiyasubhagatasatigAdejja / jasatityaM maNuvAU ucca ca ajogavarimamhi / / 74 // artha-prayoga kevalo guNasthAna ke anta meM sAtA yA asAtA manuSya gati, paMrendriya jAti, subhaga, trata prAdi 3 Adeva, yazakoti, tIrthaMkara prakRti manuSya prAyu, Uca gotra ina 12 prakRtiyoM ko udaya byucchitti hotI hai / . Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . (36 ) paTTAparAmadosA iMdiNANapAMca kevalimhi jdo| tega sAdAsAdajaNahadudhalaM patthi iMciyajaM // 7 // artha-kevalI bhagavAna ke mohanIya karma na rahane se rAgaveSa nahIM hai, .. jJAnAvaraNa kA kSaya ho jAne se unake indriya janma jJAna nahIM hai isa kAraNa unake mAtA prasAtA ke udaya se honevAlA indriya janya sukha dukha bhI nahIM hai / samayaDhidigo baMdho sAvassuvANi go jado tassa / taNa prasAdassuko sAdasa vegapariNamadi / / 76 / / artha-phevalI bhagavAna ke eka samaya kI sthiti vAlA sAtA vedanIya karma kA bandha hotA hai mata: baha udaya rUpa hI hotA hai ! isa kAraNa asAtA bedanIya karma kA bhI udaya sAtA ke rUpa meM pariNata ho jAyA karatA hai / eveNa kArapoNa susAdasseva duNirataro udyo| teraNAsAvariNa kittA parIsahA jirAbare gasthi / / 77 // artha-isa kAraNa kevalI bhagavAna ke nirantara sAtA vedanIya karma kA udaya rahatA hai / ataeva asAtA vedanIya ke udaya se pariSaha kevalI ko hone pAlI nahIM hotii| udaya rUpa prakRti-saMkhyAsattarasekkArakhacaTusahiyasayaM sagigisIdi chdusdro| chAyaTTisaTTirAvasaga vaNNAsa dudAlavArudarA // 78 artha-mithyAtva prAdi guNasthAnoM meM krama se 117, 111, 100, 104, 27, 81,76, 72, 66, 60, 56 57 42 aura 12 prakRtiyAM udaya hotI haiN| anudaya prakRtiyAMpaMcakkArasayAvIsaTThArasapaMtIsa igichaadaalN| paNaM chappaNNaM viti paNasadicha asIdi duguNa paNaghaNNaM // 76 // artha-mithyAtva Adi muraNasthAnoM meM krama se 5 11 22 18 35 41. 46 50 56 62 63 65 80 aura 110 prakRtiyoM kA udaya nahIM / hotaa| uvayassadIraNassa ya sAmittAdo sa vijjavi viseso / mestUNa timNi ThANaM pamata jogI ajogI ya 60 // | ....... Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( L) tIsaM bArasa udayucchavaM kevali mekadaM kimcA / sAnamasanaM ca tahi maNuvAugamavariNa kiccA // 1 // pravariNatippayaDIraNa pamatta virade udIramA hodi / esthiti najogijiNa udIrakhA udaya payaDIe / / 82 // artha-karma prakRtiyoM kI udIraNA pramatta sayoga kevalI prayoga kevalI ina tIna guNasthAnoM ke sivAya zeSa samasta guNasthAnoM meM udaya ke hI samAna hai| sayoga ke 30 aura prayoga kevalI ke 12 prakRtiyoM kI [kula 42 kI] udayadhyucchitti hotI hai| parantu inameM se sAtA asAtA vedanIya aura manuSya prAyu kI udIraNAvahAM nahIM hotI hai isakAraNa sayoga kevalI ke 36 prakRtiyoM kI udoraNA hotI hai| sAtA, asAtA, manuSya prAyu ko udoraNA ( samaya se pahale udaya pAnA) chaThe guNasthAna meM hotI hai / prayoga kevalI ke udIraNA nahIM lotI / udIraNa aniyanti... paNa evaigi sasarasa aTThaTTha ya cadura chakka chacceva / igidgu solugavalaM unoraNA hoti jogNtaa||3|| artha-mithyAtva prAdi 13 guNasthAnoM meM kama se 56 1178 4662216 36 prakRtiyoM kI udIraNA vyucchitti hotI hai| udoraNA anudauraNAsattara sekkArakha cadusahiyasayaM sagigisodi tiyasavarI / raNavatisichi sagachakkavaNa cauvamNamuguvAlaM // 4 // paMcekkArasavAvIsaTThArasa paMcatIsa igirnnvdaalN| tevokkuraNasaTTo paNachakkaDasaTThi tesodo // 8 // pAnI-pahale se 13veM guNasthAna taka meM krama se 117, 111, 100, 107, 7, 81, 73 66 63 57 56 54 16 prakRtiyoM kI udIraNA hotI hai| tathA ina hI guNasthAnoM meM krama se 5, 11, 22,18 35, 41, 46, 53, 56, 75, 65, 66, 68, 63 prakRtiyoM kI udoraNA nahIM, anudoraNA hai| sastra vivaraNatisthAhArA lugavaM titthaM NamiccagAditiye / tatsatrakammiyANa taHguNaThANa e saMbhavadi / / 6 / / martha-mithyAtva guNasthAna meM nAnA jIvoM kI apekSA se 148 prakRtiyoM ko satA hai parantu tIrthakara tathA prAhAraka dvika ( pAhAraka zarIra mAhAraka Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4 ) aMgopAMga ) eka sAtha (eka kAla meM) nahIM hote| sAsAdana meM tIrthaMkara prakRti kI sattA nhiiN| cattAri vi khettAI agugabaMdherA hoya sampattaM / praevaramahavvadAI lahai devAugaM mottu / / - artha-pAgeM AyuoM meM se kisI bhI prAyu kA baMdha ho jAne ke pazcAt samyaktva ho sakatA hai, parantu praNuvrata mahAnata kA ghAraNa devAyu kA bandha karane vAle ke hI hotA hai / anya kisI prAyuvA bandha kara lene vAle ke nahIM hotaa| zirayatirakkhasurAuga satte ehi dasamayalavadakhavagA / * prayadacakkaMtu aNaM pariNayaTThI karaNabahubhAgaM !! jugavaM saMjogittA puraNokhi pariNayaTTikaraNabahubhAgaM / gholiya kamaso miccha missaM sambhaM kheri kame // partha--naraka pAyu ko sattAmeM dezavata, tiyeca pA kI sattA meM mahAvata pora devAyu ko sattA meM kSapakavaNI nahIM hotii| anaMtAnumandho krocamAna pApA lobha kA visaMyojana 1 apratyAkhyAnanAvaraNa prAdi rUpa karanA ) caupe se sAtaveM guNasthAna meM se kahIM bhI anivRtti kara pariNAma ke anta meM kara detA hai| phira mithyAtva, mizra aura samyak prakRtikA kSaya karatA hai| sela? kidadhakka cadusekkaM bAdare pradoekkaM / khoNe solasaGa joge vAyattari teruvttte| girayatirikkhadu viyalaM dhIragatigujjonatAvaeiMdrI / sAhamaNahamathambara sola majbhUima ksaaytttth|| saMDhisthidhakkasAyA puriso kohoya mAraNa mAyaM ca / .. pUle suhabhe loho udayaM vAhodi khoriehi // artha-nivRttikaraNa guNasthAna ke pahale bhAga meM narakagati, narakagasyAnapUrvI, tiryaMcagati, tithaMcagatyAnupUrvI, 3 vikalendriya, nidrA nidrA, pracalA pracalA, styAnagRddhi, udyota, pAtapa, ekendriya, sAdhAraNa, sukSma, sthAvara ina 16 prakRtiyoM ko satvanyunihAtti hoto hai / dUsare bhAga meM pratyAkhyAna kI 4, pratyAsyAna ko 4 ye 8 prakRtiyAM, tIsare bhAga meM napusaka veda, cauthe bhAga meM strI veda, pAMcaveM bhAga meM hAsya zrAdi 6 no kaSAya, chaThe meM puruSa veda, sAtaveM meM saMjvalana krodha, prAMThaveM meM mAna, nauveM meM mAyA kI ( kula 36 prakRtiyoM ko) sarakanyucchitti hotI hai| dazaveM gupasthAna meM saMjvalana lobha kI vyugchiti Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotI hai / kSINa kaSAya guNasthAna meM 5 zAnAvaraNa, darzanAvaraNa ko 4 (cakSu pakSa Adi), nidrA, pracalA, antarAya kI 5 isa taraha kula 16 prakRtiyoM kI satvanyucchitti hotI hai| " vahAdIfassaMtA thirasuhasarasuravihAyagasubhagaM / . gimiNAjasa'raNAdejja patteyApuNNa agurucaU / aNudayatadiyaM NIcamajogiducarimammi sttvocchinnnnaa| . udayagavA rArANu serama carimanhi. vocchiNNA ! artha--(terahaveM guNasthAna meM kisI bhI prakRti kI satvavyucchitti nahIM hai) prayoga kevalI guNa sthAna meM audArika zarIra Adi sparza taka ko 50 praktiyA, sthira asthira, zubha azubha, susvara, duHsvara. deva gati devagatyAnupUrvI prazasta, bhaprazasta vihAyogati, durbhAga, nirmANa, ayazaskIrti, anAdeya, pratyeka, aparyApta, pramurulaghu mAdi 4, sAtA pA asAtA vedanIya, nIcagotra ye 72 praphatiyAM aMta ke prathama samaya meM saravaTyucchitti hotI haiM / antima samaya meM isI gue sthAna kI udayarUpa 12 prakRtiyAM bhaura manuSyagatyAnupUrvI ye 13 prakRtiyAM sattA se vyusichanna hotI haiN| satva asasva prakRtiyAM-- . . . . NamatigiNabhaigi doddo dasadasa soltttthgaadihiinnes| sattA hakati evaM asahAya parakkamuddiche / / partha-mithyAtva guNasthAna se apUrvakaraNa taka ke pATha guNasthAnoM meM kama se ., 3, 1, 0, 1, 2, 2, 10, prakRtiyoM kA prasatva hai| nauveM guNa sthAna ke pahale bhAga meM 10, dUsare meM 16, tIsare prAdi bhAga 8 prakRtiyoM kA masatva hai / asakha prakRtiyoM ko 148 prakRtiyoM meM se ghaTA dene para zeSa prakRtimA apane apane guNasthAna meM satvarUpa haiN| , yAmI saya tigega samNe cegaM chasu doSiNa causa chadasaya duge| assagadAla dosa tisaTThI parihoNa paDisataM jANe / / .. partha-mithyAtva guNasthAna meM 148 prakRtiyoM kI sattA hai, dUsare meM 3 kama, tIsare meM 1 kama, paudhe meM saba, pAMcaveM meM 1 kama, pramatta, apramatta meM 2 kama, upaeI ko apekSA pUrvakaraNa prAdi guNasthAnoM meM 6 kama, kSapaka zreNI ko apekSA apUrva karaNa prAdi do guNasthAnoM meM 10 kama, sUkSma sAmparAya meM 46 kama, sayoma kevalI prayoga kevalI meM 63 prakRtiyAM kama kA satva hai.| .. . Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dharma evaM AvAra zAstra 432 prati naM0 4 / patra 0 112 | sAija - 10x36 inca | lekhanakAla / pUrNa evaM sAmAnya zuddha / dazA - sAmAnya | veSTana naM0 1984 | vizeSa - saMskRta meM TIkA bhI haiN| 16 433 prati naM0 5 | patra saM0 226-431 | sAha - 1145 i lekhanakAla / pUrNa evaM zuddha / dazAsAmAnya | veSTana naM0 1285 | vizeSa - prati saTIka hai| TIkAkAra aparAjitasUra haiN| TIkA saMskRta meM haiN| TIkA kA nAma vijayodayA hai| - 434 bhagavatI ArAdhanA bhASA paM0 sadAsukhajI kAsalIvAla | patra [saM0 804 | sAija - 113456 inca | bhASA - hindI | viSaya-dharma bhASAkAla - 160= bhAdavA sudI 2 | lekhanakAla - saM0 1908 sAmAnya | veSTana naM 0 .1276 / pUrNa evaM zuddha dazA vizeSa - prati svayaM bhASAkAra ke hAtha kI likhI huI prathama prati hai / 435 prati naM0 2 / patra [saM0 475 | sAija - 11 inca / lekhanakAla - saM0 1610 / apUrNa prArambha ke 331 patra nahIM hai | sAmAnya zuddha dazA-sAmAnya | beTana naM0 1277 | 436 prati naM 3 | patra saM0 483 111 se 120 taka ke patra nahIM haiN| sAmAnya zuddha sAija - 120-1 : | lekhanakAla - saM0 dezA- sAmAnya / veSTana naM0 1278 / 100 = ! apUrNa - 437 prati naH 4 patra saM0 209 | sAija - 1173 iva / lekhanakAla / apUNa prArambha ke 1 se 100 tathA 2=1 se Age ke patra nahIM hai| sAmAnya zuddha / dazA-sAmAnya / veSTana naM0 1272 | 435 prati naM0 5 / patra saM0 232 sAija - 118 iva / lekhanakAla / zrapUrNa antima patra nahIM hai / sAmAnya zuddha dazA - sAmAnya / veSTana naM0 1200 / 436 bhAvadIpaka - jodharAja godI kA patra saM0 15 | sAija - 1x6 iva / mASA - hindI-gadya | viSaya - dharma / racanAkAla-saM0 1817 | lekhanakAla - saM0 1857 | pUrNa evaM zuddha / dazA- jI ! veSTana naM0 115 / 440 prati naM 2 | patra saM0 46 | sAija - 1033 isa / lekhanakAla X | apUrNa zrantima patra nahIM | dazA - sAmAnya / veSTana naM0 1336 | 442 prati naM0 2 / patra 06 | sAija sAmAnya | veSTana naM0 1343 / 441 bhAvasaMgraha - vAmadeva | patra [saM0 36 | sAija - 10443 inca / bhASA-saMskRta / viSaya-dharma | racanAkAla x | lekhanakAla | pUrNa evaM zuddha / dazA- sAmAnya / veSTana naM0 1342 / 43 | lekhanakAla / pUrNa evaM sAmAnya zuddha / dazA 443 prati naM0 3 | patra saM0 16-43 | sAija - 103x43 izva / lekhanakAla X | yapUrNa phuTakara patra hai / sAmAnya zuddha / dazA - sAmAnya | veSTana naM0 1344 / 444 prati naM0 4 | patra saM0 43 | sAija - 1145 isa / lekhanakAla- saM0 1643 mAdavA sudI Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma evaM AcAra zAstra ] pUrNa evaM sAmAnya zuddha / dazA- sAmAnya / veSTana naM0 134= | 445 prati naM0 5 / patra saM0 4 evaM zuddha | dazA - sAmAnya / veSTana naM0 1353 / 446 bhAvasaMgraha - devasena / patra saM0 46 | sAija - 103443 iJca mAtrA - prAkRta / viSaya-dharmaM / racanAkAla x / lekhanakAla-saM0 1582 | pUrNa evaM sAmAnya zuddha / dazA-sAmAnya / lipi - trikRta | veSTana naM0 1345 / trizeSa -- khaMDelA nagara meM pratilipi huI thI / prazasti pUrNa hai / sAija - 6x4 iJca / lekhanakAla- saM0 1725 bhAdavA budI 7 / pUrNa 447 prati naM0 2 / patra saM0 31 | sAija - 1145 iva / lekhanakAla - saM0 1561 kArttika dI / pUrNa evaM sAmAnya zuddha / veSTana naM0 1346 / 44= prati naM0 3 / patra saM0 36 | sAija - 11343 inca | lekhana kAla - saM0 1571 mAgha sudI 1 / pUrNa evaM zuddha / dazA-jIyaM / veSTana naM0 1347 | I 165 446 prati naM0 4 / patra saM0 28 | sAija - 105 i | lekhanakAla - saM0 1622 kArttika budI | pUrNa evaM zuddha dazA - sAmAnya / vena naM0 1358 450 prati naM 5 | patra saM0 46 | sAija - 103x43 inca / lekhanakAla - 20 1616 zrAsoja buDhI 2 / pUrNa evaM zuddha | dazA - sAmAnya / veSTana naM0 1346 | 452 prati naM0 6 | patra sa0 46 / sAija - 113453 i / lekhanakAla x | pUrNa evaM zuddha / dazAsAmAnya | veSTana naM 0 1346 / 453 bhAvasaMgraha - zrutamuni / patra saM0 kAla X / lekhana kAla - saM0 1716 bhAdavA budI 6 452 prati naM0 7 / patra [saM0 67 ] sAija - 635 iva / lekhanakAla - saM0 1629 / pUrNa evaM sAmAnya zuddha dazA- sAmAnya | veSTana naM0 1350 | dizA - sAmAnya / veSTana naM0 1352 / 54 | sAija - 103x63 / bhASA - prAkRta / viSaya-dharma | racanApUrNa evaM zuddha dazA - sAmAnya / veSTana naM0 1351 / 454 prati naM0 2 / patra saM0 46 | sAija - 10x43 iJca / lekhanakAta / pUrNa evaM sAmAnya zuddha / 455 prati naM0 3 / patra saM0 27 | sAija - 10x43 inca | lekhanakAla - saM0 1606 kArttika sudI 2 | pUrva pUrva sAmAnya zuddha / dazA - sAmAnya | veSTana naM. 1354 // 456 midhyAtvakhaMDana - bakhatarAma | patra saM0 110 / racanAkAla saM0 1821 | lekhanakAla - saM0 1852 pUrNa pUrva zuddha vizeSa -- sadAsukha bhavisA ne jayapura meM pratilipi kI thI / 457 midhyAtvaniSedha atha x | lekhanakAla- gaM0 1852 | pUrNa evaM zuddha | dazA uttama / veSTana naM0 1365 / sAija - 1145 iJca / bhASA - hindI | viSaya- dharmaM / dazA - sAmAnya / veSTana naM0 1364 / | patra saM0 26 | sAija - 1248 inca | bhASA - hindI | viSaya- dharmaM / racanA - Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [dharma evaM AcAra zAstra 458 prati 0 2 / patra saM0 24 / sAija-101x6 / lekhanakAla-saM. 1852 / pUrNa evaM shud| dazA-sAmAnya / veSTana naM0 1366 / 456 muulkrmprkRtivrnnn..."| patra saM0 1 / sAija-12453 inca / bhASA-hindI | viSaya-dharma / racanAkAla x | lekhanakAla X / pUrNa evaM zuddha / dazA-uttama / veSTana 20 1405 / 460 mUlAcAra-zrImadvaherakAcArya / patra saM0 24 / sAija-33x5 inca | mASA-prAkRta / vissy-dhrm|| racanAkAla 4 / TIkAkAla - saM0 1605 / lekhana kAla 4 / pUrNa evaM zuddha | dazA-sAmAnya / veSTana naM. 1407 / vizeSa-yA vasunandi kRta saMskRta TIkA sahita hai / 461 prati naM0 2 / patra saM0 11 / sAija-6344 iJca / lekhanakAla x / apUrNa evaM sAmAnya shuddh| dazA-mAmAnya / veSTana naM0 1406 / / 462 prati na. 3 / patra saM0 167 / sAija-11645 hazca / lekhanakAla X| apUrI-antima patra nahIM hai| dazA-sAmAnya | veSTana naM0 1404 / vizeSa-zrA vasunaMdi kRta saMskRta TIkA sahita hai| 463 mUlAcArapradIpa-ma* sakalakIrti / patra saM0 120 / sAija-1245 ishc| bhASA-saMskRta / viSayazrAcAra dharma kA varNana | racanAkAla x / lekhanakAla-saM. 1820 maMgasira sudI 5. | apUrNa-prArambha ke 2 patra nahIM hai| sAmAnya zuddha / dazA-sAmAnya / veSTana naM. 1408 / . vizeSa-basatrA (jayapura) meM pratilipi huI thii| 464 mokSamArganirUpaNa.."| patra saM0 1 / sAija-12456 izca / bhASA-hindI / viSaya-dharma / racanAkAla 4 / lekhanakAla x | pUrNa evaM zudhda / dazA-jIrNa / veSTana naM0 1424 / vizeSa- bhASA prAlaMkAraka hai| 465 mUlAcAra bhASA..."| patra saM0 464 / sAija-1048 iJca ! bhASA-prAkRta-hindI-(gadya) / viSayadharma / racanAkAla x | lekhanakAla x | apUrNa-51-100 tathA 346 se 46 4 taka ke patra nahIM hai / sAmAnya zuddha | dazAsAmAnya / veSTana naM0 1410 / 466 mokSamArgaprakAza-mahApaMDita ToDaramalajI ! patra saM0 283 / sAija-10347 iJca / bhASA-hindI viSaya-siddhAnta / racanAkAla x | lekhanakAla-saM0 1873 / pUrNa evaM zuddha / dazA-jIrNa prathama tathA antima patra kaTe huye haiN| veSTana naM. 142.1 / . . vizeSa--savAI jayapura meM lAlU mahAtmA ne pratilipi kI thii| 467 prati naM0 2 / patra saM0 67 / sAija-13463 iJca / lekhanakAla 4 / pUrNa evaM sAmAnya zuddha / dazA sAmAnya / veSTana naM0 1422] 468 prati na0 3 / patra 20 166 / sAija-11453 iJca / lekhanakAla x | apUrNa-prathama patra tathA antima patra nahIM hai| sAmAnya zuddha | dazA-sAmAnya / veSTana naM 0.1423 / NAMAK.H Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM prAcAra zAstra Res 466 yatyAcAra-vasunandi / patra saM0 66 / sAija-15463 izva / bhASA-prAkRta / viSaya-sAdhu dharma kA na / racanAkAla X / lekhanakAla X / pUrNa evaM zuddha / dazA-uttama / veSTana ne 0 1432 / vizeSa-saMskRta meM TIkA hai| 470 yatipratikramaNa-gautamastrAmo / patra saM0 78 ! sAija-13443 samcha / mASA-prakRta | viSaya-dharma / . racanAkAla X | lekhanakAla-saM0 1796 zrAsoja sudI 1 | apUrNa evaM zuddha / dazA-sAmAnya / veSTana naM0 1431 / vizeSa-saMskRta meM TIkA sahita hai ! 471 yAjJavalkIyadharmazAstragraMtha-aparAdityadeva / patra saM0 456 / sAija-13483 inca / bhASAsaMskRta | viSaya-dharma / racanAkAla x | lekhana kAla X / apUrNa-tIsare adhyAya taka samApta / sAmAnya zuddha | dazA-sAmAnya / veSTana naM 0 1467 / 472 ranakaraNDazAstra-40 zrIcandra / patra saM0 136 / sAija-10145 iJca / mASA-apabhraza viSaya-dharma / racanAkAla | lekhanakAla x | apUrNa evaM zuddha / dazA-jIrNa-zIrNa / veSTana naM0 1460 / 473 prati na02 | patra saM0 122 / sAija-1145 inca / lekhanakAla x | apUrNa evaM zuddha / dazAjIrNa / veSTana naM0 1460 / 474 prati naM0 3 / patra saM0 141-242 ! sAhaja-106x43 / lekhanakAla 4 / apUrNa evaM zuddha / dazA-sAmAnya / veSTana naM. 1411 / 475 ranakaraekhazrAvakAcAra-pA0 samantabhadra | patra saM0 = | sAija-1245 iJca 1 bhASA-saMskRta | viSaya* zrAvaka dharma varNana | racanAkAla x | lekhanakAla X / pUrNa evaM zuddha | dazA-uttama ! zreSTanaM naM0 1462 / 476 prati naM0 21 patra saM0 1 / sAija-1245 iJca / lekhanakAla X 1 pUrNa evaM zuddha / dazA-sAmAnya / veSTana naM0 1462 / 477 prati naM. 3 / patra saM0 1-25 / sAija-1245 inca / lekhanakAla X| apUrNa evaM zudhda / dazAsAmAnya / veSTana naM. 1463 / vizeSa-prati saTIka hai / TIkA saMskRta meM hai / 478 prati naM04 / patra saM0 4 / sAija-114 iJca / lekhanakAla 4 / apUrNa evaM zubhada | dazA-sAmAnya / beTana naM0 1463 / 476 prati naM051 patra saM0 56 / sAija-11645 iJca / lekhanakAla-saM0 1876 prathama caitra dudii| |dshaa-saamaany / veSTana naM0 1464 / __ vizeSa--prati saTIka hai / TIkAkAra prabhAcandra haiM / jayapura meM saMpatirAma chAbaDA ne pratilipi kI bhii| 480 prati na0 6 / patra saM0 15 / sAija-11443 iJca / lekhanakAla-saM0 1807pUrNa evaM zuddha / dazAsAmAnya / veSTana naM. 1465 / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dharma evaM AcAra zAkha 481 prati naM0 7 patra 08 sAha 103x4 inda lekhanakAla x apUrNa evaM zuddha dazAsAmAnya veSTana naM0 1465 16= / . 482 prati naM00 14104 lekhanakA saM. 1656 / pUrNa evaM zuddha dazA- uttama | veSTana naM 0 1436 / 483 prati maM0 saM0 41-0 lekhanakAla x pUrNa evaM sAmAnya zuddha dazauttama / veSTana naM0 1493 / vizeSa - hindI dharma bhI diyA - hu I 484 prati naM0 10 parasAI lekhanakAla pUrva evaM yuddha | dazA sAmAnya veSTana naM. 2460 vizeSa-- hindI artha sahita hai| 425 prati naM 11 patra [saM0 76 65 lekhanAta pUrva evaM zuddha dazA- sAmAnya veSTana naM 1498 / vizeSa-- hindI artha sahita hai| 486 prati naM0 12 patra 12-12 | lekhana X pUrva evaM zuddha dazA- sAmAnya / beTana naM 1498 / 487 prati naM0 13 / 0 12-145 ina lekhana / pUrvaM evaM zuddha dazA-sAmAnya veSTana naM0 1490 / pratinaM0 140 12 12 / lekhana ghala / pUrNa evaM sAmAnya zuddha dazAsAmAnya / veSTana naM0. 1468 | 486 prati naM0 151 patra saM0 63 / sAija - 3X2 ca / lekhanakAla x | pUrNa evaM zuddha / dazA - sAmAnya | veSTana naM0 146= | vizeSa -- hindI artha sahita hai / I 460 prati naM0 16 / patra saM066 sAija - 146 inca lekhanakAla x pUrNa evaM zuddha dazA-sAmAnya beTana naM0 1468 vizeSa- hindI artha sahita hai| ! 461 prati naM0 17 maMtra saM0 24 sAija 120 lekhanAta X apUrNa evaM sAmAnya zuddha dazA- jI veSTana naM0 1508 | vizeSa- hindI artha sahita hai| 462 prati naM0 18 patra saM 11-11xx in / lekhanakAla- 01106 jeTha sudI 14 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma evaM prAcAra zAstra] 166 pUrNa eva zudhda / dazA-uttama / veSTana naM 0 1506 / 463 prati na016 / patra saM0 31 / sAija-12x6 inca / lekhanakAla-saM0 1634 vaizAkha budI 4 / pUrNa evaM zuddha / dazA-sAmAnya / veSTana naM0 1510 / vizeSa - hindI artha panalAlajI kRta hai / grantha kI pratilipi meM 1- kharca huI dhe aisA bhI lekha haiN| 464 prati naM0 20 / patra saM0 22-11 / sAija-10345 iJca / lekhanakAla x / apUrNa evaM sAmAnya zabda / dazA-sAmAnya / veSTana naM0 1416 / 465 prati naM0 21 / patra saM0 66 / sAija-xk iJca / lekhanakAla-saM. 1620 phAlguna budI 13 / mapUrNa evaM sAmAnya zuddha | dazA-jIrNa-zIrNa / veSTana naM0 1500 / vizeSa--prabhAcandra kRta saMskRta TIkA sahita hai| 466 ratnakaraNDazrAvakAcAra bhASA-4. sadAsukhajI kAsalIvAla / patra saM0 618 1 sAija-1245 iJca | kI mASA--hindI / viSaya-zrAvaka dharma varNana / racanAkAla-saM0 1620 / lekhanakAla--saM0 16.1 pUrNa evaM zuddha | dazAsAmAnya / veSTana naM. 1501 / vizeSa-prati svayaM bhASAkAra ke hAtha se likhI gaI hai| 467 prati n02| patra saM0 374 / sAija-1248 inca / lekhanakAla-saM0 1933 | pUrNa evaM sAmAnya zuddha / dazA-sAmAnya / veSTana naM. 1502 / 468 prati naM03patra saM0 452 / sAija-111453 inca | lekhanakAla-saM0 1926 zrAsoja khudI 15 / papUrNa-patra 185 se 222 tathA 301 se 386 taka ke patra nahIM hai / zuddha / dazA-sAmAnya / veSTana naM0 1504 / 466 prati naM. 4 / patra saM0 323 / sAija-126x4. hazca / lekhanakAla x 1 apUrNa-51 se 86 taka ke patra nahIM haiM / sAmAnya zuddha / dazA--jIrNa / vepTana naM. 1903 / vizeSa-nIle kAgaja para hai| 500 prati nN05| patra saM0 515 / sAija-11453 iJca / lekhanakAla x / apUrNa ra 26 se 633 taka ke patra nahIM haiN| zuddha sAmAnya ! dazA-sAmAnya / veSTana naM0 1505 / - 501 prati nN06| patra saM0 522 / sAija-11476 inca / lekhanakAla-sa0 1939 / pUrNa evaM zuddha / dazA-uttama / veSTana naM0 1506 / ....... . 502 prati nN07| patra saM0 432 | sAija-11476 inca / racanAkAla-saM0 1920 / lekhanakAlasaM0 1625 / pUrNa evaM zuddha | dazA-sAmAnya / veSTana naM0 1507 | 503 rayaNasAra-kundakundAcArya / patra saM. 6 | sAija-1.35 inca 1 mASA--prAkata / viSaya-dharma / racanAkAla 4 ! lekhanakAla 4 / pUrNa evaM sAmAnya zuddha / dazA-sAmAnya / veSTana naM0 1521 /