Prakrit Paingalam

Author(s): Chandramohan Ghosh
Publisher: Calcutta
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020566/1

Page #1

Page #2

BIBLIOTHECA INDICA:
COLLECTION OF ORIENTAL WORKS
PUBLISHED BY
THE ASIATIC SOCIETY OF BENGAL. NEW SERIES, Nos. 967, 972, 976, 979, 980, 987 and 1015.
PRÁKRITA-PAINGALAM
WITH THE COMMENTARIES OF
VISWANATHA-PANCHANANA, VANSIDHARA,
KRISHNA AND YADAVENDRA
EDITED, AND SUPPLEMENTED
With a complete Index and Glossary of all Prákrita words in the test
BY
CHANDRA MOHANA GHOSHA, M.B., B.A.,
Author of Chhandahsárasangraha, a Compendium of Sanskrit Prosody,
CALCUTTA:
PRINTED AT THE BAPTIST MISSION PRESS,
1902.

Page #3

Page #4

प्राकृतपैङ्गलं
विभिन्नदेशीयग्रन्थषट्कपाठसमन्वितं विश्वनाथपञ्चाननकृत-पिङ्गलटीका-वंशोधरकृतपिङ्गलप्रकाश-कृष्णीयविवरणाख्यटीकायादवेन्द्रकृत-पिङ्गलतत्वप्रकाशिका
संज्ञाभिः विवृतिभिः समलङ्कतं
एसियाटिक-सोमाथिटौ-नामिकायाः सभायाः
अनुमत्या छन्दःमारसंग्रहकता “एम्. वि. वि. ए." इत्युपाधिद्वयधारिणा
श्रीचन्द्रमोहन-घोषेण
परिशोधितं
प्रातशब्दानां संस्कृतानुवादसहितानाम् अकारादिवर्णक्रमा
नुयायिन्या अनुक्रमणिकया परिवर्द्धितं च
कलिकाता-राजधान्यां वापटिए-मिशन-यन्त्रे मुद्रित एसियाटिक सोसायिटी-नामिकया
सभया प्रकाशितं च . १९०२ खुष्ठाव्दे।

Page #5

Page #6

..
PREFACE.
The name of Pingala has come down to us from hoary antiquity, enveloped in mythic darkness and legendary confusion. He is described as a sage (f:), a preceptor (), and again as a serpent(). A story is told of Garuda, the great King of birds and enemy of serpents, having once on a time come down upon, and threatened to devour him. But he, by his superior wit and genius, readily outwitted the bird; and escaped into the sea. Garuda, thus disappointed of his prey, retired from the scene, and acknowledged the serpent as his master (:). Vide Commentary (C), page 2.
Two works, that bear the name of Pingala, are now extant. One Chhandah-sūtram () is in Sanskrit, and has been published by the Society in Samvat () 1930; the other is in Prakrita, and is familiar to most of the Sanskrit scholars of the present day more from its extracts, quoted in other works, than a direct acquaintance with the original.
In preparing this edition of the Prakrita-Paingalam, the following MSS. have been carefully collated:
(A) No. 810 in the Library of the Sanskrit College, Calcutta. A very old manuscript, written in a bold and clear Devanágri character, complete, but without a commentary.
(B) Transcribed in 1690 Saka, in the Bengali character, by an ancestor of Pandit Bhagavati Charana Smrititírtha, and preserved in his Family Library, at Bogri Krishnanagar, near Garbetá, in the District of Midnápur. It is complete, but has no commentary. Vide p. 596.
(C) No. 522 in the Library of the Asiatic Society of Bengal, in Bengali character, complete, and illucidated by a commentary of Viswanatha Pañchánana, son of Vidyánivasa.
(D) No. 1370, Government MSS., in the same. A recent transcription in clear Devanágri, complete in Mátra vrittam (Part I), but altogether wanting in Varnavrittam (Part II).

Page #7

Vi
(E) No. 160 in the Sanskrit Library of the Queen's College, Benares. A little mutilated here and there, but otherwise a very valuable MS., written in bold and clear Devanágri. It has a very lucid commentary, named Pingala-Prakāśa, which was completed in the month of Ashadha, 1699 (Saka or Samvat not mentioned), by Vansidhara, son of Krishnadeva. Vide pp. 596-97.
(F) No. 65 in the same, complete, but rather difficult to read, transcribed in Devanágri by Viswanátha, in Samvat 1742, month of Jyaistha. Vide p. 597.
(G) No. 66 in the same. It is a commentary by Krishna, and labelled as “ Vansidhari ” on the cover of the MS.. cor
of the s., complete, written in Devanágri apparently by the same scribe as (F).
(H) A small fragment of a commentary by Yādavendra, named Pingalatattwa-Prakásikä, written in Devanágri, and preserved in the same Library.
None of these manuscripts has escaped unscathed from the hands of the transcribers ; hence the text and commentary, even of the same manuscript, do not always tally.
The readings, found in the larger number of the manuscripts, have, as a rule, been adopted for the text, and all the others placed in footnotes, so that a critical scholar may choose for himself any. one of them he likes. Letters enclosed in rectangular brackets
] are suggestions of the Editor, meant to be read along with the rest, or in lieu of a portion of it, as it may fall in with the context.
In ancient India, metrical literature Chhandah (pl) was developed almost into an exact science, reckoned as one of the six limbs of the Vedas (r), and placed in close proximity to Astronomy :
मिक्षा कालो व्याकरणं निरुक्तं छन्दो ज्योतिषमिति. The method of its exposition may bear a comparison even with that of modern science in the West. First of all, certain inductions were arrived at, and these formed the preliminary definitions. The axioms were few, and, though not formally enumerated, were made use of, as self-evident truths, wherever wanted in the chain of argument. The superstructure was raised upon these definitions and axioms in the way of deduction. It is to be remembered that metrical literature preceded the rules of versification, and that these were simply generalisations from the intuitive utterance of early poets. The student of Comparative Philology may find much, in many other languages, to compare with.
The progressive development of the metrical system, from the Vedic to modern times, has been traced in the Introduction to Ghosha's Compendium of Sanskrit Prosody, and may well be left out

Page #8

vii
here. Poetic license has been somewhat extended in later times. For an example, compare the aphorisms of Pingala, p. 3, Ghosha's Compendium, with slokas 4 and 5 in pp. 6 and 7 of the present work. Matra-Chhandah has been a great deal more amplified in the Prakrita, and arithmetical devices and diagrams, such as Mātrā and Varna Meruh and Patākā, &c., have been superadded, since the time of the Sanskrit aphorisms of Pingala.
The reader has been left completely in the dark, as to the age and authorship of the Prakrita-Paingalam. The name of Pingala has been adopted, as that of the founder of a school, or as the first writer in metrical science, and nothing more. There is a very great interval of time between the appearance of the aphorisms of Pingala (Chhandah-sútram), and of the present work. The latter could not have appeared before the fourteenth century of the Christian era, at least in the form we now see it; whereas the former is generally believed to have had its birth at the same time with Panini's grammar, or its commentary by Patañjali. The following facts may throw some light upon this question of its age:
(i) The name of Hámir, the great Rajput sovereign of Mewár, is mentioned in several slokas of the book. Vide sloka 71, p. 127; sloka 92, p. 157; sloka 106, p. 180; sloka 147, p. 249; sloka 151, p. 255; sloka 190, p. 304; sloka 204, p. 327; and sloka 183, p. 520. His reign commenced in A.D. 1302, and extended over 64 years.*
(ii) The following words, often met with in the description of battles between Hindus and Mahamedans, also indicate the time to be subsequent to the advent of the latter in India: Sultan in sloka 106, p. 180; Khorásán and Ulla in sloka 147, p. 249, and sloka 151, p. 255; Sáhi and Tulk (Turk), and Hinghu (Hindu) in sloka 157, p. 262.
(iii) The modern name Delhi had already superseded the ancient Pauranic names, but the Marháttá power had not yet grown so powerful as it subsequently did. Vide sloka 185, p. 296.
(iv) Some of the commentaries were written towards the end of the sixteenth, or the beginning of the seventeenth century; and hence the text must have been written some time before that period.
The work seems to be not the composition of a single person, but a compilation from several authors. Some portions may have been subsequently added to the original skeleton. Names of some of the authors are mentioned here and there, as Haribrahma and Hariharabrahma in sloka 108, p. 184, and sloka 115, p. 197, respectively; and Vijjāhara (fr) in sloka 145, p. 244. Several slokas have been taken from the well-known drama, Karpúramañjarí, vide sloka 151, p. 474, sloka 187, p. 528, sloka 189, p. 531, and sloka 201, p. 558.
* Vide Tod's Rájasthan.

Page #9

vii
In some instances, the compiler has consciously adopted two different definitions of the same metre, and placed them one after the other; as Saddúla-saṭṭa () in sloka 186, p. 525; and Saddúla-bikkíḍiam (f) in sloka 188, p. 529. In others, different descriptions with different names of one and the same metre have been unconsciously adopted, as if of different metres, and placed, not consecutively one after the other, but in different places; as Bandhu (a) in sloka 100, p. 411, and Dodhaka () in sloka 104, p. 415. On the other hand, several different metres bear one and the same name :-as
99
कमल
11
6
11
of 3 syllables, and of 8 syllables (pp. 352 and 385). मालती 6 दमणक erfar 9 सुंदरी 12 gfwer,, 24
(pp. 370 and 425). (pp. 371 and 420). (pp. 388 and 481). (pp. 459 and 567).
15
23
25
"
15
29
93
""
39
"" 23
99
35
""
39
در
35
33
""
99
and a Matra Chhandah of the same designation
39
23
38-1, SUKEA'S STREET, CALCUTTA. The 15th of July, 1902.
faint 34
""
33 13
Had the author been a single individual, he would not have likely given an identical name to different metres, or two different names to the same metre.
33
(pp. 571 and 315). (pp. 583 and 311).
There are germs of two metrical laws in this work, not formally enunciated and defined, but casually brought forward to explain the structure of particular metres. These two laws have been a little more elaborated, and christened as (I) Combination(n:), and (II) Equivalent Substitution (:), by the present Editor in his Chhandah-sára-sangrahah (p. 114 et sequentia, and Introduction pp. xv-xvi, paras. 36-38). The first of these laws may be guessed at from slokas 146 and 204 in pp. 468 and 564 line 1; the second from slokas 76, 80, 81, 88, 112, 121 and 187 to 192, in pp. 135 line 2, 140 line 5, 141 line 2, 150 line 2, 192 line 1, 210 line 3 and 533 to 534, respectively.
Lastly, I avail myself of this opportunity to express my gratitude to the Principals of the Sanskrit Colleges of Calcutta and Benares, the Secretary to the Asiatic Society of Bengal, and Pandit Bhagavati Charana Smrititirtha for manuscripts lent to me, and to Pandit Harischandra Kaviratna, late Professor of Sanskrit, Presidency College, Calcutta, for his hearty co-operation and literary help, during the progress of the book through the Press.
THE EDITOR.

Page #10

विषयः
मङ्गलाचरणम्
गुरुलघुसंज्ञा छन्दोभङ्गदोषः
मात्रागणभेदाः
99
किलनामानि
""
प्रस्तारः
घट्कलनामानि
पंचकलनामानि चतुष्कलनामानि त्रिले दिलोर्नामानि ” आदिगुरोर्नामानि त्रिलघोर्नामानि
"
""
...
39
...
"
...
...
...
::
...
चतुष्कले विगुरोर्नामानि
कान्त गुरोर्नामानि मध्यगुरोर्नामानि
गुरोर्नामानि
सर्व्वलघुकस्य नामानि
CONTENTS.
प्रथमः परिच्छेदः ।
मात्रावृत्तम् ।
लोकसंख्यायां
१
२-६
१०-११
१२-१३
::
...
...
: : ::
...
...
:
...
::
...
8.6
10911
...
:
१४
१५
१६
१७
१८
१८
२०
२१-२२
२३
२४
२५
२६
२७
⠀⠀⠀⠀⠀
...
***
...
...
::
...
...
:::
***
...
: : :
...
पृष्ठे
१
४-१३
१४-१५
१६-१७
१८-२२
२३
२४
२५
२६
२७
२८
२६-३०
३०
३१
३२
३३
27

Page #11

विषयः
लोकसंख्या पंचकले धादिलघोर्नामानि ... २
, मध्यलघोर्नामानि ... २६ पंचकलचतुष्कलयोः सामान्यनामानि ३० गुशलघुनामानि ... ... वर्णगणसंज्ञा गणदेवता गणानां मित्रादिसंज्ञा गणफलं ... ... दिगणविचारः ...
३७-३८ मात्राणाम् उद्दिठं ...
, नई वर्णनाम् उदिवं
, नई वर्णमेलः ... वर्णयताका मात्रामेरुः
४५-४६
४२-४१
88-89 8-५४ પૂ+-૧૭
५६-६३ ६४-७१ ७२-98 to-cs E-६५
मात्रापताका
१७-ge
BE
वृत्तस्य लघुगुरुज्ञानं मात्रामर्कटौचक्र वर्णमर्कटौचक्र सकलप्रस्तारसंख्या ... गाथाप्रकरणं
१०३-१०७ १०५-१०७ १०-११६ ११७
५२-५३ ५४-६१ ६२
गाहा ... , पठनप्रकारः ...
...
...

Page #12

११८ १२०
खंभा ... तवेदाः ...
... ...
१२१-१२३ १२४-१२५ १२६-१२८ १२६-१३१ १३२-१३० १३-१३६ १४०-१४३
१४४
विषयः
सोकसंख्या गाहायां जगणप्रयोगः
, विप्रादिवर्णमेदाः ,, विषमस्थजगणनिन्दा ... विगाहा ... ... उमाहा ... ...
६८-६६ गारिणी सिहो
७०-१२ ७३-७४
७५-७७ दोहा ...
७८-७९ तझेदाः ...
Co-e? विधादिवर्णमेदाः ... दोहादोषः दोहाया उद्दवनिका रसिका ( उक्कचा) सट्टेदाः ...
-. रोजा ...
६१-६२ मझेदाः ... गंधाया ...
६४-६६ उपाया
६७-
६६-१०१ ... धत्ताणंद ...
१०२-१०४ ... छप्पा (घटपदं) ... १०५-१० (क) कसा सखण
१०८ ... घटप्रदमेदाः
११०-११५ .... छष्यप्रदोषाः ... ... ११६ ....
१४७-१७६ १५०-१५४ १५५-१५७ १५-१६९ १६३-१४ १६७-२६९ १७०-१०२ १३-१७६ १७०-१८७
१८-१९७ .१९८-२५

Page #13

विषयः
लोकसंख्या काव्यस्य विप्रादिवर्णः ... ११७ उल्लाल लक्वण ... ... ११८ षट्पदस्य याद्यमेदोदाहरणं ... ११६ घटसदमेदानयनप्रकारः
१२०. शाल्मलीप्रस्तारः ...
१२१-१२४ पज्झटिका
१२५-१२६ ... अडिल्ला ( अलिल्ला)
१२७-१२८ पादाकुलकं
१२६-१३० ... चउबोला .. ... १३१-१३२
१३३-२३५ तझेदाः ...
१३६-१४३ ... पउमाबत्तौ (पद्मावती) १४४-१४५ ... कुंडलिया
१४६-२४८ ... गगणांग ... ... १४६-१५१ ... दोघह (विपदी)
१५२-१५५
१५६-१५७ खंज ...
९५८-१६० सिखा ...
१६१-१६३ ... माला ... ... १६४-१६६ লিস্তাব।
१६७-१६६ ... सोरट्टा ...
१७०-१०१ हाकलि ...
१७२-१७४ मडभार ...
१७५-१७६ ... बहौर ...
९७७-१७८ .... दंडल ...
१७६-१८० ...
२०२-२०४ २०५-२०६ २०७-२०८ २०६ २१०-२९६ २१७-२९६ २२०-२२२ २२३-२२५ २२६-२२७ २२-२३४ २३५-२४१ २४२-२४५ २४६-२५१ २५२-२५६ २५७-२६० २६१-२२ २६३-२६६ २६७-२७० २७१-२७३ २७४-२७७ २०८-२७६ २८०-२८३ २८४-२८५ २८५-२८६ २८७-२६.

Page #14

...
...
विषयः दीपक ... सिंहावलोक पबंगम ... लीलाबई ... हरिगीता तिभंगौ ... दुम्मिला ... हौर ... जलहरण ... महरा मरहट्टा ... अनुक्रमणिका
लोकसंख्यायां
११-१८२ ...। १३-१८५ ... १८६-१८ १८९-१६० १९१-२६३ ... १९४-१६५ ... २९६-१९८ ... १९६-२.१ ... २०२-२०४ २०५-२०७ २०८-२०६
पृष्ठे २९१-२६२ २६३-२६६ २९७-३०० ३०१-३०५ ३०६-३१० ३११-३१४ ३१५-३१० ३१६-३२२ ३२३-३२६ ३३०-३३५ ३३६-३३६ ३४०-२४२

Page #15

द्वितीयः परिच्छेदः।
वर्णवृत्तम् ।
विषयः বি
श्लोकसंखयां
१-२
३४३
मण्ड
३४५
मही
११-१२ १३-१४ १५-१६
EEEEEEEEEEEEEEEEEEE
কাজী पिया ससौ रमण पंचाल मइंद
३४-३९६
मंदर
३५२ .
तिमा
१६-२० २१-२२ । २३-२४ २५-२६ २७-२८ २६-३० ३१-३२ ३३-३४ ३५-३६
३५२-३५३
घारौ ..
गाणिया संमोहा ... हारी ...
३५५ ३५६
...
...
३५८-३५६

Page #16

विषयः
बोकसंख्यायां
पके
अमक
...
२६९
४१-४२ ४३-४४ ४५-४६ 8-8
३६३-३९०
३६७ ३६८-३६६
विक्ष विजोहा ... परंसा... मंचास ... संखवारी मालती ... बममक ... समालिया सुपास ... करच ... सौवरूपक विष्भूमाला घमाणिया मलिका ... तुंग ...
५२-५३ ५४-५५ ५६-५७ ५८-५९ ६०-६१ ६२-६३ ६४-६५
३७२-३०३
३०५-२०६
६८-६९ ७०-७१ ७२-७३ ७४-७५
महावी सारंगिका
२०-३०६ ३८० ३५-३२ ३८३-३८४ ३८५ ३८६-३८० ३८-३९ ३६०-३६१ ३६२-३६३ ३६४-३६५ ३६६-३६७ ३६-३६६
७८-७६ ___८०-८१
घाइत्ता
कमला ... विंद ... तोमर ...
...
___८४-८५
८६-८७ C-६
रूपमाना..,

Page #17

४००-४०१ ४०२-०३
४०४-०५
४०६-800
४०६-४१०
विषयः संजुता ... चंपकमाला सारबई ... सुसमा ... अमिधगई बंधु ... सुमुही ... दोधच ... सालिणौ ... दमणक ... सेणिया मालतो ... इंदबज्जा ... उबिंदबज्जा उबजाइ ... बिज्जाहर भुजंगपघात लच्छौहर तोटक ... सारंगरूयक मोतिपदाम मोदय ... নত্মবি
सुंदरी ...
सोकसंखाया
६-६१ ६२-६३ ६४-६५ ६६-६७ Ee-c १००-१०१ ... १०२-१०३ ... १०४-१०५ ... १०६-१०० ... १०८-१०६ ११०-१११ ... ९१२-११३ ११४-११५ १९६-११७ ११-१२१ ... १२२-१२३ १२४-१२६ १२७-१२८ १२८-१३० १३१-२३२ १३३-१३३ १३५-१३६ १३७-१३८ १३६-१४० ... १४१-१४२ ...
४११-४१२ ११३-१४ ४१५-४१७ ४१८-४१६ ४२०-४२१ ४२२-४२३ ४२8-४२५ ४२६-४२८ ४२६-४३० ४३१-४३० ४३८-४३६ 880-४४३
४४४-४४६
888-880 888-:५० ४५१-४५३ ४५४-४५६ ४५७-५८ ४५६-४६० ४६१-४६३
मात्रा

Page #18

विषयः तारख ... कंद ... यंकाबलो ... অনৰিব৷
बोबसंख्यायां
१४३-१४४ ... १०५-१४७ ... १४८-१86 ... १५०-२५१ ... १५२-१५३ १५३-१५५ ... १५६-१५७ १५८-१५६ ... १६०-१६९ .... १६२-१६३ ...
४६०-६५ ४६६-१८ १६६-१०१ ३७२-७४ १७५-४७७
४८१-४८३ १८४- ५ १८६-४८८ ४८९- ९ ४६२-६६३
चरम
१६-888
মতি भारमिता चामर ... मिसिपालमा मयोइंस ... मानिकी ... सरभ ... गराच ... बोल (गोल) चंचला ... बझल्बध पुरवि ... मालाहर... मंजौरा ... किलाचक चधरौ ... सहलसट्टा लझेदाः ... चंदमल ... धवलांग ...
१६८-१६८ ... १७०-१०१ .... १७२-१७३ १७४-१७५ १७६-१७७ १७८-१७६ १८०-१८१ १८२-१३ ... १८४-१५ १८६-१८८
५..-५०२ ५०३-५०५ ५०६-५०७ ५०६-५११ ५१२-५१३ ५१४-५१७ ५१-५२. ५२१-५२४ ५२५-५३२ ५३३-५५४ ५३५-५३५३६-५१२
...
...
१८०-१९१
१९२-१९३

Page #19

संभु ...
गंडका
सहरा
२०४-२०५
विषयः
लोकसंख्या
... १९४-१६५ ... गौता
१९६-१९७ ... १६-१६६
२००-२०१ ... गरेंद
२०३-२०३ हसौ ... सुंदरी
२०६-२०७ दुम्मिला ...
२०८-२० किरीट ...
२१०-२११ सालूर ...
२१२-२१२ तिअभंगी ... ...
२१४-२१५ ... अनुक्रमणिका प्राकृतवर्णनियमः टीकाकृत्परिचयः ... ... . Index and Glossary ...
५४३-५४६ ५४०-५५१ પૂર-પૂ૫૪ પપપૂ-મૂહ ५६.-५६३ ५६-५६६ ५६७-५७० ५७१-५७४ ५७५-५७० ५५६-५२ ५०३-५० ५ -५६३ ५६४-१५ ५६५-५६७ ५६९-७०२

Page #20

a
6
43
"
"
१६
생성심성
"9
३६
$
99
८०
३
६०
११०
११६
१२०
पंतो
56
११
M
१०
१५
१४
w or w o a
१६
११
१९
१७
*
०
P
"
B
ERRATA ET CORRIGENDA.
ह
जह
For
यदataप्रयत्नेन
संयोगादेव गौरवं
:0:
लघुकालंबेय
ग्रामाइ
समासगतः
पाटे
नूपुरं रतिः
यो
ग
faitrina
द्वितीयेत्यंक
प्रस्तारसंख्या
कोट्ट परह
मह
तत्रा
लक्ष्मी
बेशौ
विंशद्भिर्वे
Read
यदा तीव्रप्रयत्नेन संयोगादेरगौरवं
जसं खं
लघुकालंबेन
यामाहूँ
समासतः
पाठे
नूपुर रतिः
मो
न [?]
द्वितीयान
facteria
प्रस्तारसंख्यातोऽधिक
संख्या
कोटू [?] पुर
घठ
तथा
लक्ष्मीः
बेसी
विंशत्या वे

Page #21

For
पृष्ठे १२५
पो १०
For सोय प्रेक्षामि हसिउँण
Read खोजब प्रेक्षे हसिऊण
am
९२६ १३१ १४१ १०५
५
बाम कर व्याघ्रः शूहिणी बंकेदि वर्णवक्तं
१५०
होश वाम कर व्याघ्रः शूदिद्रिाणी वंकेहि वणवत्त मेर्ड [चतुःशत घत्तानंद
F
१६५
मेऊ
१६७ १७३
१२ १
१८ १
पढ
... -
२०४ २२१ २२५ २२६ २४.
१० ५
शूदिद्रिाणी षोड़शमात्रिकाः प्राप्नुयां (द) पयिर्मात्राः एक्कदह . संयुक्त च बलिब कौड़तः
[चतुःशती घत्तानंद: पठ-पठ शूहिणी षोड़शमात्रिका प्राप्रयां परि मात्रा एकदह संयुक्तां १च बलिय कौड़ति पाइका सवङ्गमम् धगधगिति
१८
२५५ २६२ २८७
Fun
पाइक
३००
प्लबंगम घग्धगिति
३०३
१०.

Page #22

पृष्ठे
पो
For [च्छ] कालो स्थापन टबु
Read छक्कालो स्थापन
३१६ १३ ३२३ ७ ३४४ २ ३५२ , १३
देर्ड
देऊ
३६३
१
३७६ ३२
१६ १६
४२४
कमणीयं
कमनीयं
देऊ पाच पाचं ठिया सो बिजोहा पा सो बिजोहा पा (C) पाय पाठिया (E & F) धावंता
धावंता माणय
मानय [बससुर
असू[स]र गौड़
गोड़ गच्चंती
गचंता तोटकच्छन्द
तोटकच्छन्दोचारि
चारिशरीरा
सरौरा मालाधर
मालाधरा फेवार
फेकार सुह
सह[३] क्रियते
क्रियेते
१०
४२६ ४४७
१६३ ५१२
१ १८
५४७
,
३ ६
५८४
१०
चक्षमा
पञ्चमा

Page #23

Page #24

प्राकृतपैङ्गलम्।
प्रथमः परिच्छेदः । माचारतम्।
श्रीगणेशाय नमः । ना विवि मत्तसापर पार पत्ती विविमल.मा हेलम् । पढम भासतरंडो साो सो पिंगलो जबइः ॥ १॥ गाहा।
नमो गणपतये। १। अध छन्दशास्त्रकर्तुः पिचचार्यस्य स्तुतियं मङ्गलं गिन्निग्रन्थपरिसमाप्तये पन्धतत्करोति ।
विविधा नानाप्रकारकविन्यासविशिष्टा मात्रा यत्र तद्विविध मा इन्दःकदम्बं तदेव सागरः अतिदुर्गमत्वात् । भाषेव तरण्डा
।।ॐ नमो गयेशाय । (B): २ मनपसावर (E). नरने (D). बाद (D). . Motre is given in the text of D, and in the annotations (C, E and G). Where any portion is enclosed within [ ] a bracket, it is to be understood as filled in by thre Editor, whether the letters (Ed.) follow or not.

Page #25

प्रावतपैङ्गलम् ।
नौर्यस्य सः, तरडा तरणि केति हारावतिः। प्राकृते इस्खता। तेन भावयैव छन्दःशास्त्रमुक्तवानित्यवगम्यते । केचित्तु लघुगुरुरूपा या [दि]विधा मात्रा मेव भागरस्तत्यारं प्राप्तः। अपिरवधारणे। विमलया मत्या हेला यत्र तद्यथा स्थान, निर्मलबुड्या हेलयेव पारङ्गत इत्यर्थः । प्रथममित्यनेन छन्दःशास्त्रस्य प्रथमप्रणेतायमेवेति गम्यते । अर्थान्तरमप्यनेनैव व्यज्यते - यो विविधमानाभिः सागरपारं प्राप्तः, विः पचौ अर्थाद्गरः, तस्य विमलमतो हेला यत्र तद्यथा, स्थात्, भाषा अनुनयवाक् मैव नौर्यस्य ईदृशो मागो जयति । एवं श्रूयते, भोक्तमुद्यतं गरुडं दृष्ट्वा मकौशलं सविनयं तमुवाच, भो गरड़ ! ममेदं कौशलं पश्य, यधेकवारश्चिखितं मया लिख्यते तदा मां भक्षय, इत्युक्त्वा सागरतीरे षड्विंशत्यचरपर्यन्तं प्रस्तारं प्रदार्य समुद्रं विवेश । गरुड़ोऽपि वञ्चनां बुद्धा गुरुत्वेन तं मत्वा तहेशादिरराम। एतादृशं बुद्धिवैभवं यस्य, अतएव जयति उत्कर्षण वर्तते, तं प्रति प्रणतोऽस्मौति व्यज्यते।
अथ गाथायां भगणोपन्यायो मङ्गलार्थः, प्रथम मृत्योदामीनयोर्भगणजगणयोर्योगोऽनुचितोऽपि कथमित्यवहितैर्भाव्यम् । १। (Cy. [Vide Slokas ३५ - १० Ed.]
१। यो विविधमात्रामागरपारं प्राप्तः, विविधा लघुगुरुरूपा माषा मेव सागरः, बि-अपि पादपूरणे । पचे विविधमात्राभिः मागरपारं प्रातः । पचे विः पक्षी प्रकरणाहरुडस्तस्य विमला मतिस्तस्था हेला अनादरो यथा भवति । (B).
१। ग्रन्थन्थारम्भे स्वाभीष्टसिद्धये छन्दःशास्त्रप्रवर्तकपिङ्गल

Page #26

मात्रावृत्तम् ।
*
नागानुकरणरूपं मङ्गलमाचरति । जो बिबिह मत्तेति - यो
विवि *
त्रमात्रापदस्य मात्राप्रस्तार परत्वाद्विविधमात्राप्रस्तारैरित्यर्थः । बिबिमलम हेलं – विविमलमतिहेलं, वेः पचिणो
-
* .
गरुड़स्य विमल * परमतिः बुद्धिस्तया हेलाऽवधारणा
-
* *
वञ्चना यस्यां क्रियायां तद्यथा स्यात् तथा खबुद्ध्या गरुड़स्य वञ्चनां कृत्वेत्यर्थः । मात्ररपारं पत्तो – सागर * * * तरंडो - प्रथमो भाषातरण्ड: प्रथम श्राद्यः भाषा अवभाषा यथा भाषया अयं ग्रन्थो रचितः सा श्रवभाषा तस्या दूत्यर्थः त प्प पारं प्राप्नोति तथा पिङ्गलप्रणीतं कन्दःशास्त्रं प्राप्याव - भाषारचितैः तन्यपारं प्राप्नोतीति भावः, सो पिंगलो लाओ जश्र - उत्कर्षेण वर्त्तते । श्रयमाख्यायिकाऽनुसन्धेया- यथा किल ब्राह्मणवेषधारिणं पिङ्गलं नागोऽयमिति ज्ञाला गरुडस्तं व्यापादयितुं * वर्णमात्राप्रस्ताररूपाऽपूर्वा एका विधा मया ज्ञायते तां ग्टह्णात्विति गरुड़ं प्रति उल्का तेन च कथय विद्यामित्युक्तः प्रस्तारं भूमौ विरचयन् गरुड़ वञ्चितवानिति । १ । (E). The page is torn off, and the stars indicate the gaps.
* * *
श्रीगणेशाय नमः |
१ | यो विविधमाचा सागरपारं प्राप्तो विविमलमतिहेलम् । प्रथमं भाषातरण्डो नागः स पिङ्गलो जयति ॥ १ ।
* * *
वेर्गरुड़स्य पापबुद्धिप्रतारणं यथा स्यात्तथा । गरुड़ निर्मलमंतेरनादरो यथा स्यादिति केचित् । श्रनेकमाचा सागरमनः सुमतिदुर्गमो भाषारूपः पिङ्गलाख्यो ग्रन्थो जयतीत्यपि ध्वन्यते । (G).

Page #27

प्राकृतपैङ्गलम् । दौहो संजुत्तपरो बिंदुजुओ पाडिओ'अ चरणते। स गुरू बंक दुमत्तो असो खहु होइ सुद्ध एकत्रलो' ॥२॥
[उग्गाहा Ed.]
२। खघुगुरुज्याप्तमिदं भावं, तज्ज्ञानार्थमाह, संयुकः परो यस्य सः। प्राचते विसर्गाभावादिसगी नोकः, अथवा विमर्गस्थापि विन्दुव्यात्मकत्वात् विन्दुयुक्तत्वेन तस्थापि साहः । परणान्तपतितस लधोरपि सुरुवं, द्वितीय चतुर्थपादान्तगस्य सर्वत्र गुरुता सम्भवति अन्यपादान्लगस्य कचित्, तदुक्तं- वसन्ततिलकादौ स्यादव्यत्र द्विचतुर्थयोरिति । गुरुः कथं लेख्य इत्याह वक्र इति; अन्यो लघुः खजुतया लेख्य इत्यर्थः । (C). : । प्रस्तारख गुरुलघुज्ञानाधीनत्वात्तलक्षणमाह, दौविति। दोहो दीर्घः श्रा, ई, ऊ, ए, ऐ, श्रो, श्रौ एते दौर्धाः । मंजुत्तपरो - संयुकपरः, संयुक्त परस्पर मिलितं * * * बिन्दुजुश्रो - विन्दुः अनुखारविसर्गों, अंः इत्येतो, ताभ्यां युतः, यत्तु प्राकृते विसर्गाभावात् अत्र विन्दुपदेन अनुस्वार एवेति, तत्र न हौदं प्राकृतमात्रविषयं, * * * पाडिनो चरणंते-पातितव चरणान्ते, पादान्तस्थिती लघरपि विवक्षया गुरुज्ञेय दूत्यर्थः । अतएवोक्त पादान्तथं विक
। १ पालिचो (B & C). .१ वे Droptin (F). १ गुरु (B). ४ एककली (C), एकपलो (E). .

Page #28

मात्रावृत्तम् ।
जहा, माई रूए' हे श्रो हिमो' जिलोअ बुदुनो देवो' ।
संभुं कामंती सा
गोरो गलित्तणं कुणइ ॥ ३ ॥ गाथा |
५। १ हे (B). (A & E), हेखो (B).
स्पेनेति । एवंभूतों वर्षो गुरुः ज्ञेय इति शेषः । स गुरुः बंक – वक्रः प्रस्तारादिषु पूर्वप्रविष्टाकारप्रशेषवत् श्रनृजुखरूपो लेखनीय इत्यर्थः । दुमतो – द्विमाचः * श्रमो - अन्यः 'आकारादिसंयुक्तपरानुस्वार विसर्गसहिताचरभित्र इत्यर्थः, लड छोटू - लघुर्भवति, लघुसंज्ञको शेयः, सुद्ध - शुद्धः प्रसम इत्यर्थः । एक्कचलो - एक क्लः एका कला मात्रा यस्मिन् सः तादृशः, लघोरेका मात्रा । २ । (E)..
२। तचार्य्यचा दोर्घलघ्वोचणमाच, दोहो इति । दीर्घः संयुक्तपरो विन्दुयुतः पातितचरणान्ते । म गुरुर्वको द्विमाचोऽन्यो लघुर्भवति शुद्ध एककलः ॥ वक्रो लेखनावसरे । अन्यो गुरुभिन्नः, शुद्धो रेखारूपः, एकमात्रश्चेति । २ । (G).
३। मातः रूपैर्हेयं हौनं जीर्णञ्च वृद्धं देवं शम्भुं कामयमाना सा गौरी तदनुग्रहाथ ग्रहिलतां करोति । होनः कपाखित्वात्, जीर्णस्तपसा शोषितः, सोऽपि दृडूः । गौरोत्यनेन रूपातिशयो व्यष्यते । माई इति सम्बोधनम् । ३ । (C).
• हिसोथ (C). ३. बुट्टी (C), बुढची (E). ५ गहिनणं (B), सच्हिलगणं (E).
४ देवो

Page #29

प्राकृतपैङ्गलम् ।
कत्थबि संजुत्तपरो बगो लहु होइ दंसणेण जहा । परिसद चित्तधिज्ज तरुणि कडक्वम्मिणिब्बुत्तं ॥ ४॥ गाथा ।
" ३ । अथैतदुदाहरति माई इति । माई-हे मातः यः * . * वृद्धः श्रतएव जीर्णः शौर्णन्द्रियाङ्गः, इत्री- हेयः त्यागयोग्यः एवमपि देवः क्रीडाप्रसनः, तं शj कामंती-कामयमाना गौरी गहिलत्त * * * सम्भौ पार्वत्या ब्रियमाणे विजयादौनां मखौनां परस्परसंलापवाक्यमेतत् । अत्र दौर्घादौनि स्पष्टान्येव । कुणदू इतौकारश्च चरणान्ते पातिते * * * (E).
३। यथा, माईति। मातः रूपे हेयो हौनो जीर्णोऽद्धो देवः । शम्भु कामयमाना मा गौरी प्राग्रहशैल्यं करोति ॥ अवृद्धो दरिद्रः । मातरिति सम्बोधनम् । प्रचार्यायां हित्यादौ संयोगपरत्वे, संभुमित्यादौ विन्दुयोगे हिमाचता, तेन मात्रापूर्त्तिरित्यर्थः । (G).
४। कुत्रापि संयुक्तपरो वर्णो लघुर्भवति दर्शनेम [यथा] तरुणिकटाक्षोर्मिसम्बन्धात् चित्तधैर्य स्खलतीत्यर्थः । अत्र है परे रिकारस्य लघुत्वं, अच परिसतीत्यत्र रिकारस्य [गुरुत्वे] दादशमात्रत्वं पादस्य न स्यात् । अत्र उच्चारणप्रयत्ने तौबमन्दभावे लघुगुरुभाव
४। १ कच्छवि (A). हसर (B & C), हसर (D & E). , एकल. व्यम्मि (B), कलकुम्मि (C). ४ णिवुत्तं (D & F).

Page #30

मात्रारत्तम् ।
इहिबारा बिंदजुत्रा एओ सुद्धा अरबम मिलिना बिलह । रह बंजण संजोर परे असेसं बि होइ सबिहासम् ॥ ५॥
सिंहिनी । (G) उगाहा (D)°
इत्युक्तं सरखतौकण्ठाभरणे, यथा, यदतीव्रप्रयत्नेन संयोगादेव गौरवं । न छन्दोभङ्गमित्याहुस्तदा दोषाय सूरय इति ॥ (C).
४। अथ संयुक्तपरस्य वर्णस्य क्वचिहुरुत्वापवादमाह, कत्थबौति। कत्यवि-कुचापि रकारहकारसंयोगादन्यचापौत्यर्थः, संयुकपरो वणे लघुर्भवति दर्शनेन लक्ष्यानुरोधेन, जहा - यथा उदाहियते, परिहमति चित्तधैर्य तरुणैकटाचनिर्वृत्तम्-अत्र ल्ह इति संयुक्ताहरे परेऽपि रि इति दुकारस्य लघुत्वमेव, अन्यथा मात्राधिक्यप्रमङ्गः। गाथा छन्दः । ४ । (E).
४। उगौत्या [? Ed.] गुरोः कचिदपवादमाह, कत्थ इति । कुत्रापि संयुकपरो वर्क लघुर्भवति दर्शनेन, यथा, परिस्खलति चित्तधैर्य तरुणौकटाक्षे निवृत्तम् ॥ परीत्यस्य लघुत्वे दादशमात्रता भवतीत्यर्थः । (G).
। १ कारा (F). ५ मि (A, B & C). १.मिलि (D) इनि पाठे जग्गाहा रंदा. " बिलइ (D). ५ विजण (D). ६ बसेसम्मि (A), पसं (D), बसेसम्मि होर (E), बसेसपि होर (F). . If एयो be read as short, the metre would be BAITT, otherwise füfeat.

Page #31

प्राकृतपैङ्गलम् ।
५। इहिकारौ विन्दुयुतौ एत्रो शुद्धावृपि वर्णमिलितावपि लघू, दुकारो हिकारश्च विन्दुयुतोऽपि लघुर्भवति । एतच पाहतादावेवेति वदन्ति। अत्र लघुरेवेति न नियम्यते किन्तु कचिलघुरपि भवतीत्युच्यते, अन्यथा क्वचित्प्रयोगे दोषः स्यात्, कचित्संस्कृतेऽपि "तं प्रणमामि च बालगोपालं" एवं “रौद्रायै नमो नित्यायै " - इत्यादावोकारस्य लघुत्वं । पूर्व संयुक्तपरस्य लघुत्वं दर्शनानुरोधादुकं, दृष्टमेव कुत्र संयुकपरस्य लघुत्वमिति स्पष्टीकरोति रहेत्यादि, अन्यथा तेनैव सिद्धौ पुनर्वक्षनमनर्थकं स्यात् । केचित्तु पूर्ववचनं रहव्यञ्जनसंयोगपरमतो नाभेदः, श्रतएव रेवत्युत्तरज्येष्ठतरगोपेन्द्राममार्केषु चेत्या संयोगपूर्वस्य लघुत्वमित्याः , तत्र, परिहमद चित्तधिनमित्युदाहरणासङ्गतः । ज्येष्ठेत्यत्र प्रत्येव पाठः प्रामाणिकः, रेफस्योपरिस्थव्यचनसंयोगे हकारस्थाधःस्थव्यचनमयोगति विशेषयन्ति साम्प्रदायिकाः, न तु रहयोः संयोगः व्यञ्जनवैयर्थ्यापत्तेः। अशेषमपि मविहास, विहासमित्युतः कषिलघोर्गुरुत्वं, गुरोरपि लघुत्वमवगम्यते । अन्यथाऽशेषपदवैयर्थ्यापत्तिः । (C).
५। अथ विन्दयुकस्य वर्णस्य एकारोकारयोः संयुकरकारहकारपूर्ववर्तिनच गुरुत्वापवादमाह, इपित्रारा इति । कषित विकल्पः, अशेषमपि लघु भवति । ५ । (E).
५। रकारहिकारौ विदुयुतौ एत्रोकारौ एडौ च वर्णमिलितावपि लघ। रहव्यञ्चनसंयोगे परे अमेषमपि भवति मविकल्यं, लघु स्थादित्यर्थः । मिहिनी छन्दः । (G).

Page #32

माचादृत्तम् ।
जहा, माणिणि माणहिँ काहूँ'
फल एओ मे' चरणे' पडु' कंत ।
सहजे" भुअंगम ज
मइ किं करिर मखिमंत ॥ ६ ॥ दोहा।
( । उदाहरति । मानिनि मानैः किं फलं यच्चरणे पतितः कान्तः । महजेन भुजङ्गमो यदि नमति किं क्रियते मणिमः ॥ श्रच हिकार-इकारयोर्विन्दुयुक्तयोरपि लघुत्वम्, एवं शुद्धबोरेकारौकारयो- कारणका रगतैकारयोर्जका रगते कारव्यमन्यथा दोहाच्छन्दसः प्रथमढतीयपादयोस्त्वयोदशमाचत्यात् परयोसेकादशमाचत्वात् छन्दोभङ्गः स्यात् । (C).
६ । यथा उदाह्रियते इत्यर्थः, माणिौति । हे मानिनि मानेन किं फलं, जे – यतः कारणात्, कंत - कान्तः, एकोएवमेव, मानं विनैवेत्यर्थः, चरण पड - चरणयोः पतितः । एबमेवार्थं द्रढयति महज इति । भुजङ्गमः सर्पः, सहजे - प्रजतः स्वभावतः, मणिमन्त्राभ्यां विनैवेत्यर्थः, यदि नमति तदा मणिमन्त्राभ्यां किं कार्यं न किमपौत्यर्थः । श्रच माणहिं का इति इकारौ विन्दुयुतावपि लघू भवतः, एत्रो श्रच शङ्खौ एकारौकारौ, जे अत्र मिलित एकारो लघुर्भवति । दोहा द्वन्दः । ( । (E).
( । १ बाई (D), मावहिं काई (E).
४ पल (A), पढ़ (F). ५ सहज (D). ( ज (F).
2
९ जो (A).
१ परब (E).

Page #33

प्राकृतपैङ्गलम्। रह बंजणसंजोत्रस्म जहा,
चेउ सहज तुहुँ' चंचला सुंदरि हृदहि बलंत। पत्र उण घलसि खुलणा कौलसि उण उल्हसंत ॥ ७॥ दोहा ।
है । यथा, मानिनि मानैः किं फलं, अयं यः चरणयोः पतति कान्तः । स्वभावामुजङ्गमो यदि नमति किं क्रियते मणिमन्त्रैः ॥ जे इत्यत्र वर्णयुतोऽप्येकारो लधुः । ६ । (G).
७। रहव्यञ्जनसंयोगपूर्वस्य लघुत्वमुदाहरति । चेतः महजेन त्वं चञ्चलं सुन्दरौदे पतितं पदे पुनः घूर्णसे, क्षुद्र क्रौडमि, पुनसलमत् । चाञ्चल्यं दर्शयति सुन्दरौति । हृदपदपतनमपि यो न गणेयति तस्य चाञ्चल्यं किं वर्ण्यते हुदपतनाङ्गीकारेऽपि न सुखमित्याह, पदे पदे घूर्णसे, तथाप्यादरो न क्रियते, कथमेतस्याः पदे घूर्णत्तिष्ठसि एतादृश्यपि यदल्लसितं क्रौड़नं तदतिमूर्खत्वं व्यज्यते । खुल्लनशब्दः क्षुद्रवाचौ। सुन्दरौत्यत्र रिकारस्य युकपरस्थापि लघुत्वम् । (C).
-
.। १ रह बंजणस जहा ( A, B, C & D), Nou est in (F). १ मरणे (A & B ), सहसे (C). ३ तुह (A), तुह (B), तुडं (E). ४ इदर (C), इदइहिं (D), हदहिं (E). . ५ ढलसि (F). जलसंत (A), संत. (B & F), उलणह (C), इलसंत (D).

Page #34

मात्रारत्तम् ।
जइ दौहो बित्र बलो लहु जोहा पढइ होइ सो बिर लह। बखो बि तुरिश्र पढिो दोतिमि बि एक जाणेहरे ॥८। गाहा ।
७। रहव्यजनसंयोगस्य यथा, चेउ सहज इति । हे खुलणाअधमचेतः, तुई-त्वं सहज चंचला - स्वभावचञ्चलं, सुंदरिइदहिं च [ * * *] पत्र उण घलसि - पदमपि न वहिर्ददामि, किन्तु पुनस्तत्रैव उल्हसंत – उल्लासं विनोदं कुर्वत् कौलसि - कौडसि । अत्र सुन्दरि इति दूकारः हूद इति रकारहकारव्यञ्जनसंयोगे परे लघुर्बाध्यः, अन्यथा दोहाममचरणे एकादशमात्राणामुक्तवात् द्वादशमात्रापत्त्या छन्दोभङ्गः स्यात् । उल्ह इत्युकारोऽपि ल्ह इति लकारहकारसंयोगे परेऽपि लघुर्बाध्यः, अन्यथात्रापि पूर्ववदेव छन्दोभङ्गापत्तिः । ७ । (E).
७। रहव्यञ्जनोदाहरणं यथा। चेतः स्वभावात्त्वं चञ्चलं सुन्दरौहदे बलत् । पदमपि नापसरसि, क्षुद्र क्रौड़ सि पुनरुल्लमत् ॥ अत्र हे परे दूकारस्य लघुत्वम् । ७ । (G). ___। यदि दोघोऽपि वणे लघुजिया पद्यते सोऽपि लघुः । वर्णाऽपि वरितं पठितो दिवानप्येकं जानीहि, एकत्वेनैव तस्य
। १ दिहो (A). २ पट (C). ३ सोर (A). ४ पडियो (F). ॥ दीनिणि (B), दविण (C), दौत्तिणि (D), दुनिणि (E), दोनिण (F).
जाणेहि (A), जाणेह (B & C), जाणेड (E & F).

Page #35

प्रक्षितपणनमें ।
___ जहा, अरेरे बाहर का खाक
मेखि उममम कुमति स देहि । त' इरिव साहिं संतार देव' जो चाहदि सो देखिदोहा ।
गणनं कार्यमित्यर्थः । एतस्य प्रचारस्त प्रायशो भाषायां, पार्ष कपिन् । (C). ____। अथ दोषी गुरुर्भवतीति पूर्वोक्कापवादं निपातान्तरं साह, जर दौको बौनि । यदि दोऽपि वर्ण: लघुजिया पद्यते, भवति तदा मोऽपि सधुः। वर्णानपि बरितपठितान् दिवानपि एक जानौषि ८ । (E). ___जईति। यदि दौ|ऽपि च वर्ण लघुजिया पथने, भवति सोऽपि बघः । वर्णनपि वरिपठितान्दो चौनपि एक जानौहि ॥ ८ । (G).
। उदाहरति। परेरे वाहय कृष्ण नौः क्षुद्रा उगमगौति कुमति न देहि। त्वम् अत्र नद्यां सन्तारं दवा यद्-याचसे तहराए। अरेरे इति माधारणोनिर्भयप्रदर्शनाय, सम्यवाहय, उममनिरूपां कुगति न देहि, डगमगीति चास्यविशेषानुकरणम् । अत्रारेरे
।। रेरे (F). २ बाहिति (B). २ कार(A), कप (B), काकु (C), 4 (E). .& गर न देडर (B). नर (A), तुहं (B), TV (C), नई (D). • रपया (B), रविपर (C), रहियर (E), रविपदिति (F).
संतारि (D). दर (B & C). १० चाहसि (B, C &E).

Page #36

मात्रारत्तम्।
इति लघुजितापठनात् एकारयुकत्याच, म इत्यस्य लघुजिकापठनालघुत्वं, हिकारम्य पादान्तगत्वागुरुत्वम्, एकएव परेशब्दो लघुः कार्यः। (c).
। जहा - यथा, एतदुदाहरतीत्यर्थः। अरेरे इति। अरेरेहेहे का-कृष्ण, उगमग - इतश्चेतः पार्श्वइये पलतीत्यर्थः, कोटि-सयां, पाय - नावं, बाहि-चालय, कुगति-- माग]नि जलमरणजन्यं नरकं, ण देहि-मा प्रयछ । तर एहि पद संतार दे - त्वमस्या नद्याः पारगमनं दत्त्वा, बद् प्राषिनयनादि वाकसि नद-रहाण । पत्र प्रथमचरणे रेरे दस्यतरदयं बरापठितम् एकं दौर्घ बोध्यम, अन्यथा दोहाप्रथमचरहे अयोदभमाचोक्त्या दितीयरेकाराय मात्रायाधिक्यात् छन्दोभापत्तिः। एवं द्वितीयचरणे उगमेत्यक्षरत्रवं एक इखरूपं, देहौत्वचरइयमेकं दीर्घरूपं बोध्यम्, अन्यथा दोहाद्वितीयपरणे एकादप्रमात्राणामुकत्वात् [ङग मेति मात्रादयाधिक्यात् देशोत्येकमात्राधिक्याच छन्दोभङ्गः स्यात्। बतीयचरणे च एौति केवलकारः, देश इति दकारयुक्रश्च, दावपि जिकामधुपम्तिो सध बोधौ, अन्यथा दोहारतीयचरणे त्रयोदशमात्रोत्या मात्रादयाधिक्यात् छन्दोभङ्गः प्रमज्येत । प्रिया लघुपठनं गुरुपदेशाहोध्यमित्यस्मत्तातचरणोपदेशः सुधौभिविभावनौयः । ८ । (E).
। रेरे वास्य कृष्ण नावं त्यजान्दोलनं कुगतिं न देहि । बमस्या नद्या सन्तरणं दत्त्वा यदपेक्षसे तङ्गहाण ॥ ८ । (G).

Page #37

प्राकृतपैङ्गलम् ।
जेमण सहइ कणअतुला तिल तुलिअं अङ्घ अड्डेण । तेम ण सहइ सबणतुला अबछंद छंदभंगेण ॥ १० ॥ गाहू।
१. । वेदाङ्गस्वात् छन्दःशास्त्रस्याध्ययनमावश्यकं, किञ्च छन्दोहौनलोकपाठे दुःखजननमकीर्तिश्चेत्याह । यथा न सहते कनकतुला तिलतलनम् अर्वार्द्धन। एवं न सहते श्रवणतुला अवछन्दं छन्दोभङ्गेन ॥ उच्छन्नं वर्णं न महत इत्यर्थः । (C).
.१० । अथ छन्दोग्रन्थस्योपादेयतां दर्शयति, जेम णेति। जेमयथा कणतुला- कनकस्य तुला परिमाणनिर्णायकं यन्त्र काण्टा इति लोके ; तुलि-तुलितं निर्णयपरिमाणं स्वस्मिन्प्रचितं सुवर्णं तिलस्य अद्ध श्रद्धेण - अर्द्धिन चतुर्थांशेनापौति यावत्, रत्तिकामाषकादिमापकान्यूनाधिकमिति शेषः, ण सहदू - न सहते न निर्णैतपरिमाणं करोति । तेम - तथा सवणतुला - श्रवणरूपा तुलैव तुला -- काव्यशुयशद्धिज्ञापक यन्त्र, छंदभंगेण - छन्दसां यथोक छन्दः तस्य गुरुलघूनां भङ्गेन न्यूनाधिकभावेनेत्यर्थः । अवछंद - अपच्छन्दस्वं लक्षणहीनं काव्यं न सहते न प्रमाणयनि । अयमर्थः जुजायां सूत्रबद्धं पात्रदयं भवति, तत्रैकपाचे परिमाणसाधनं रत्तिकामाषकादिद्रव्यं प्रक्षिप्य द्वितीययाचे
१०। १ सहहि (B). २ तिल (E). ९ तुलयं (B & C). ४ जुला (E). पद (D), पवईद (E).

Page #38

मात्रारत्तम् ।
अबुह बहाणं मोर कब्बं जो पदद लक्षणविहम् । भूअग्ग' लग्गः खग्गहि सौसं खुलिण जाणे ॥ ११ ॥ गाथा।
प्रचितं निर्णयपरिमाणं सुवर्णादिद्रव्यं यदि तिलचतुर्थांशेनापि परिमाणमाधनरस्तिकामाषकादिद्रव्यान्यनाधिकं भवति तदा तत्र परिमाणशद्धिर्यथा न भवति, तथा लक्षणोकगुरुलघुहोनाधिक काव्यं श्रवणविषयौभूतं शुद्धं न प्रतिभातौति काव्यशुद्धाशुद्धिज्ञानार्थं छन्दःशास्त्रमुपादेयमिति भावः । १० । (E). . १० । यथा न सहते कनकतुला तिललितमर्धार्धन । तथा न सहते श्रवणतुला अवच्छन्दं छन्दोभङ्गेन ॥ अवच्छन्दं - न्यनाधिकभावमिति देशौ। (G). - ११ । अबुधो बुधानां मध्ये काव्यं यः पठति लक्षणविहीनम् । भुजाग्रलग्नखड्गन शौर्षे खण्डितं न जानाति ॥ वहस्त स्थितेन खड्नेन खशिरच्छेदनं लक्षणहौनकाव्यपठनमिति व्यज्यते। खग्गेहिं इत्यत्र वर्णमिलितकारस्य, विन्दुयुतहिकारस्य च लघुत्वान द्वादशमाचाभङ्गः। (C). . .
१९। १ बुहागड (B & C). १ मझे (D), झझे (E). १ पठर (C). "विक्षणा (B & C), पिडणं (E). ५ भूच चम्ग (A & E), भुषण (B). & Non est in (F). ० सम्गेहि (A), अम्गेहिं (C). ८ खुड़ियं (D & F).
पाणे (A, B & C), जाणेहि (F).

Page #39

१६
प्राकृतपॆङ्गलम् ।
ट ट्ठ ड ढाह' मते गणभेची होंति मंच' अक्रो ।
छप च तदा जस
छ प्यंच' चउत्ति' दुकलासु ॥ १२ ॥ [ गाहा ].
११ । अथ कन्दः शास्त्रविदां पुरो कचणहोमकाव्यपठनं वारयन् पुनरपि छन्दःशास्त्रोपादेयतां दर्शयति श्रबुह इति । अबुधःकाव्यचक्षणानभिज्ञः, बुहाणं मज्झ - बुधानां काव्यलचणाभिज्ञानां मध्ये, लच्छ [क] विहणं - लक्षणविहीनं, कम्यं - काव्यं, पढदू - पठति, सः भुत्र श्रग्ग लग्ग खन्नहिं - भुजाग्रलग्नखब्रेन, खुलिनं - खलितं, पौवातः पातितं सौ - शौषं मस्तकं, ण जाणे - न जानाति, सः स्वहस्तष्टतखन खशिरम्छेदक दूव विचिप्तचित्त इति लोके व्यवष्ट्रियते । श्रतोऽधीतच्छन्दः शास्त्रो लचणलचितं कार्य पठन् पण्डिताच्यां लभते इति इन्दःशास्त्रोपादेयता दर्शितेति भावः । ११ । (E).
११ । अबुहेति । श्रबुधो बुधानां मध्ये काव्यं यः पठति लक्षणविद्दनं । भुजाग्रलखन शौषं खच्छितं न जानाति ॥ ११ ॥ (C). १२ । अथ मात्रागणनव्यवस्थामाह । ट ठ ड ढ णस्य मध्ये गणभेदा भवन्ति, पञ्चाचराणि छ प तदा यथासंख्यं षट्पञ्च
१२१ बाबर (F), ९ भच्या (C), भदा (F). ५. चड तौच (F).
(B), डढाएं (A & E),
यष (E).
डालच (C),
8 वर्ष (C & F).

Page #40

मात्रात्तम् ।
टगणो तेरह भेत्रो' भेषा अट्ठाइ' होति ठगणस्स। डगणस्सर पंच भेा तिअ ढगणे बे बि णगणस्म ॥ १६
चतुस्विधिकलासु। अक्षराणां मध्ये पञ्चाक्षराणि ट ठ ढ णाः षट्पञ्चत स्त्रिदिकवास यथासंख्यं गणभेदवाचका भवन्ति । (C).
१२। अथ वक्ष्यमाणमात्राच्छन्दःसूपयुकान् गणान् व्यवहारार्थं संज्ञाभिरुद्दिशति टट्टेति । ट टु ड ढा एं- ट ठ ड ढ णैः, छप च त दा-छप च त दैः एतैः पंच अकबरो-पंचाक्षरैः, जहसंखं- यथासंख्यं, छ पंच पउ ति दु कलासु-षट्पंचचतस्विधिकलेषु गणभेत्रा- गणेषु मध्ये भेदा नामानि होति- भवन्ति । अयमर्थः । षट्कलगणस्य टगण-गणेति नामदयं, पंचकलगणस्य ठगण-पगणेति नामदयं, चतुःकालगणस्य डगण-चगणेति नामदयं, चिकलगणस्य ढगण-तगणेति नामदयं, दिकलगणस्य एगणदगणेति नामदयं भवतीति बोध्यमिति । १२। (E).
१२। श्रथ गणव्यवस्थामाह । ट ठेति । ट ठ ड ढ णानां मध्ये गणभेदा भवंति पंच अक्षरजरूपाः, छ प च त दाः यथासंख्यं षट्
१३। १ टगणे (F). . Dropt in (E). ३ भेलो (B & D), Dropt in (C). ४ थाहाइँ (A), बहार (C), पठार (F). ५ Dropt in (C). ( Dropt in (E). . Dropt in (C). ८ भेषो (B, C & D). डगणो (B). १. Dropt in (B & E).

Page #41

प्राकृतपैङ्गलम् ।
अह पत्यारो। पढम गुरु हेट्ट' ठाणे लहुआ परिठबहु अप्पबुद्धौर । सरिसा सरिसा पत्ती उब्बरिया गुरुलहर देहु ॥ १४ ॥ [गाहा].
पंच चत्वारस्त्रयो द्वौ कलास। टादौनामेव छादिसंज्ञास्तेषां च कलाः षड़ादयो भवंतीत्यर्थः । १२ । (G).
१३ । अथ तेषां गणभेदानाह। ट-गणस्त्रयोदशभेदः, अष्टौ भवन्ति 3-गणस्य, उ-गणस्य पञ्च भेदास्त्रयो ढ-गणे, दावपि णगणस्य । (C).
१३ । अथ ट-गणादौनां भेदसंख्यामाह, टगणो तेरह इति । ट-गणः षट्कलः त्रयोदशभेदः, ठगणस्म-3-गणस्य पंचकलस्थति यावत् अट्ठाइ * * * स्म - -गणस्य चतुःकलस्येति यावत् पंच भेत्रा-पंच भेदा भवंति, ढ-गणे त्रिकले तित्र-त्रयो भेदा भवंतौत्यनुकर्षः, ण-गणस्य विकलस्य * * * । (E)., . १३ । टेति । ट-गणे त्रयोदश भेदा अष्टौ च ठ-गणस्य, उगणस्य पंच भेदास्त्रयो ढ-गणस्य, दावपि ण-गणस्य । १३ । (G)..
१४। १ पथ प्रस्वारः (A), पथ पत्यारो (B), पथ मानाप्रस्तारः (E). . हेहो (D), हेट (F). ३ लड (B). ४ परिठूबड़ (E). ५ पत्ति (D). ( गुबलक (E). . देश (F). Here follows a sloka in MS. (B) not found in the others- रय मत्तापत्यारे नवरिगुरु देव बसपथारे ।
यह सब गण नाम पिंगल पभणे पित्यारि ॥

Page #42

मात्रावृत्तम् ।
१४। एतद्भेदज्ञानं प्रस्तारधानाधौनमिति प्रस्तारं दर्शयति । प्रथमगुरोरधास्थाने लघुकं परिस्थापयात्मबुद्ध्या । सदृशी मदृशी पंक्तिहत्तौ गुरुलघू देहि ॥ सदृशौ पंकिर्दक्षिणे कार्या, वामे गुरुवघुभिः पूरणं कार्यम्। इदन्तु मात्राप्रस्तारविषयं, तत्रापि गरोलिखनयोग्यत्वे गुरुलेख्यः, अपरत्र लघुज्ञेयः । वर्णप्रस्तारे तु गुरुणैव पूरणं कार्यम् । अत्रायं प्रकारः। श्रादौ सर्वगुरुर्लेख्यः, तत्र प्रथमगुसेरधःस्थाने लघुर्खख्यः, तहक्षिणे चोपरिस्थितपंक्रितुल्या पंक्तिः कार्या, वामे च गुरुलघुभिः पूरणं काय, वामे चैक एव लघुः पतति । वर्णप्रस्तारे तु वामे लघुस्पी नास्ति । यथा त्रिकालप्रस्तारे। 5, SI, I॥ प्रथमगुरोरधो लघु वामतश्च कलाइयपूरणं गुरुणैव कार्य, दक्षिणे पंक्यभावः, ततो गुरोरधो अधुर्लख्यः वामे च कलापूरणम् एकेन लघुना कार्यम् । एवं चतुष्कलादावपि बोध्यं 55 यथा यक्षरच्छन्दस्येवं 55 5, एवमन्यत्रापि बोध्यम्। (C).
१४ । टादिगणत्रयोदशादिभेदा उकास्तेषां रचना प्रस्तारस्तप्रकारमाह। पढम गुरु हेढ ठाणे-प्रथमगुर्वधास्थाने, ट-गणभेदे यः प्रथमगुरुः स * * * ठुबहु सधैं परिस्थापयत तदने चेति शेषः, तस्य लघोरगे चेत्यर्थः । मरिमा मरिमा पत्ती- मदृशौ सदृशौ पंक्तिः, कर्तव्येति शेषः । यस्य * * * ग्रे येन क्रमेण यावदगुरु लघु भवेत्तेनैव क्रमेण तावद् गुरु-लघु गुर्वधःस्थ-लधोरये स्थाप्यमित्यर्थः । उब्बरित्रा-उर्वरितां मानामिति * * * रूपामिति यावत्। देह-दत्त गुर्बधःस्थलघोरगे तथा गुरुलधुस्थाने कृते सति त दमध्ये उर्वरिभा[ता] या माचा मा यथामनिवे

Page #43

प्राकृतपैङ्गलम् ।
गुरुलघुरूपेण गुर्वधःस्थलघोः पश्चात् स्थापनौयेत्यर्थः। तत्र यदि मात्रापंचकमवशिष्टं, तदा प्रथमं गुरुवयं, तत एको लघुः स्थाप्यः, अथ मानाचतुष्टयं, तदा गुरुदयं स्थाप्यं, यदि मावात्रयं, लदा प्रथममेको गुरुस्ततो लघु, यदि मात्रादयं, तदैको गुरुयंत्रेका मात्रा तदैकस्तावत्कार्य इति गुरूपदेशो, लघुः स्थाप्य इत्यर्थः । एवं अप्पबुद्धौए - आत्मबुद्या प्रात्मा गुरुस्तस्थ बुद्धिरुपदेशस्तेनेत्यर्थः। मात्राप्रस्तारं जानौतेति भेषः। प्रस्तारो भेदरचना। पचायं विधिवत्मर्वलघुर्भदो भवति । * * * बोध्यम् । अत्रेदमुक्तं भवति, षट्कलगणस्य प्रस्तारे चिकौर्षिते षण्मात्राण गुरुत्रयं स्थाप्यं, सोऽयं षट्कलस्य प्रथमो भेदः [sss.] । अत्र प्रथमगुरोरध एको सघुर्देयः खघोरये चोपरितनमादृश्याद्-गुरुदयं देयं, पश्चादुर्वरितैकमाचारूपएकलघुर्दय इति प्रथमं लघुदयं यत्र पतति म षट्कलस्य द्वितीयो भेदः [॥55]। एवं द्वितीयभेदे हतौयो वर्णः प्रथमगुरुस्तदधी साधुः स्याप्यो खघोरणे चोपरितनमादृश्यादेकोगुरुः स्याप्यः, उर्वरितं च मात्रात्रयं गुरुलघुरूपं क्रमेण पश्चात् स्थाप्यं, एवं यत्र अघुगुरु-लघुगुरवः क्रमेण पतंति स हतौयो भेदः [1515]। एवमस्य द्वितीयो वर्णः प्रथमगुरुस्तदधो लघुः स्थाप्यस्तदये चोपरितनमादृश्यालघुगुरुक्रमेण स्थाप्यौ पश्चाचोर्वरितं मात्रादयं गुरुदयः ** * [505]] * * * स्तदधो लघुयस्तस्याये उपरितनसादृश्यालघुइयोत्तरमेकोगुरुः स्थाप्यः, पश्चादुर्वरितैकमात्रा लघुरूपा देया, एवं यत्र लघुचतष्टयानंतरमेको गुरुः पतति, मोऽस्य पंचमभेदः [s]| एवमस्यांत्यो वर्ण: प्रथमगुरुस्तदधो लघुर्देयः, उपरितनसादृश्या

Page #44

मात्रारत्तम्।
J
भावात् उर्वरितमात्रापंचकं द्विगुर्वकलघुरूपमंत्यलघोः पूर्वक्रमेण स्थाप्यमेवं च यत्र प्रथममेको लघुस्ततो गुरुदयोत्तरमेको लघुः पतति, मोऽस्य षष्ठो भेदः [1551]। एवमस्य द्वितीयो वर्णः प्रथमगुरुस्तदधो लघुः स्थाप्यस्तस्याये उपरितनमादृश्याद्-गुरुलघू स्थाप्यौ पश्चादुर्वरितं मात्रादयमेकगुरुरूपं स्थाप्यम्, एवं यत्र प्रथमं गुरुलघु ततोऽपि गुरुलघु एवंभूतोऽस्य मतमो भेदः [5151]। एवमस्याद्यो गुरुः * * * लघोरग्रे उपरितनमादृश्यालघुगुरुलघवः क्रमेण स्थायाः, उर्वरिता चैका मात्रा लघुरूपा पश्चात् स्थाप्या, एवं यच प्रथमं लघुत्रयं * * * [15] । * * * अस्य चतुर्थी वर्णः प्रथमगुरुस्तदधो लघुः स्थाप्यस्तस्थाग्रे उपरितनमादृश्यादेको लघुः * * * गुरदयरूपं पश्चात् स्थाप्यम, एवं यत्र प्रथमं गुरुवयं ततो लघुदयं पतति, एवंभृतोऽस्य नवमो भेदः [ss ॥]। एवमस्य प्रथमो वर्णः प्रथमगुरु * * * [उपरितनमादृध्यादेकोगुरुस्ततो लघुइयं देयम्, उर्वरिता चैका माचा चैकलघुरूपा पश्चाद्देथा, एवं च यत्र लघुदयोत्तरमेको गुरुस्ततो लघुदयं [nsn]] * * * ( Here an entire leaf is missing.) यस्य गुरोरधः, यथोपरि तथा शेषं भूयः कुर्यादमुं विधिम् ॥ तावद्दद्यागुरूनेव यावत्सर्वलघुर्भवेत् । प्रस्तारोऽयं समाख्यातः छंदोविरतिवेदिभिरिति ॥ (E).
१४। अथ भेदखरूपज्ञानोपयोगिनं प्रस्तारं लक्षयति। पढ । प्रथमगुरोरधास्याने लघु परिस्थापयताल्पबुद्धयः । पश्चात् सदृशी मदृशौ पंक्तिर्वरिते गुरुनधन देहि [दत्त ॥ श्रच स्पष्टः प्रकारोऽन्यत्रोक्तः -

Page #45

प्राकृतपङ्गलम्।
श्रादौ गुरव एव स्युः प्रस्तार्यास्ताः समा यदि। भादौ लघुरथान्ये च प्रस्तार्या विषमा यदि ॥ १। . शेषं पूर्ववदेवाद्यालघून् यस्य गुरोरधः । यथोपरि तथा शेषं भूयः कुर्यादमुं विधिम् ॥ २ । हुने दद्याद्गुरूंस्तावद्यावन्मात्राः प्रपूरिताः । यदि मात्रा न पूर्णाः स्युरादौ देयस्तदा लघुः ॥ ३ । इत्थं पुनः पुनः कार्य यावत्सर्वलघुर्भवेत् । मात्राप्रस्तार एवेत्थं वर्णप्रस्तारतां गतः ॥४। इति १४ । (G). - [(१) मात्रामस्तार-रचनाप्रकारः । एककलस्य एक एव भेदः ।, विकलस्य भेददयम् , , त्रिकलस्य पूर्ववर्तिप्रस्तारद्वययोगे चयो भेदा एककले एकगुरुदाने विकले एकलघुदाने च जाताः । 5, 51, .. ___ एवं चतुष्कलस्य पूर्ववर्त्तिप्रस्तारवययोगे पंच भेदा दिकले एकगुरुदाने विकले चैकलघुदाने जाताः ss, is, I SI, SI , I .
एवं पंचकलस्य पूर्ववर्त्तिप्रस्तारवययोगे अष्ट भेदास्त्रिकले एकगुरुदाने चतुष्कले चैकलघुदाने जाताः
155, SIS, IS, S51, 1151, 15 il S III, dll. एवं षट्कलस्य पूर्ववर्त्तिप्रस्तारदययोगे त्रयोदश भेदाचतुष्कले एकगुरुदाने पंचकले चैकलघुदाने जाताः SSS, 1155, ISIS, SIIS, 11115, issi, SIS1, 111si, ssil, 1151l, ।।।।, ।।।।, ।।।।।।. एवं सप्तकलादावपि बोध्यम् ।

Page #46

मात्रारत्तम् ।
अह छगण पत्यारे गणाणं णामाई।
हर ससि सूरो सको सेसो अहि कमलु बंभुर कलि चंदो । धुअ धम्मो सालिअरो तेरह भेश्रो छमत्ताणं ॥ १५९९ ॥ [गाहा]
(२) वर्णप्रस्तार-रचनाप्रकारः। एकवर्णप्रस्तारे दो भेदौ ,।. द्विवर्णप्रस्तारे चतुर्भदाः पूर्ववर्त्तिप्रस्तारे प्रथममेकगुरुदाने तत एकलघुदाने च जाताः 55, 15, 51, || . एवं त्रिवर्णप्रस्तारे अष्टौ भेदाः पूर्ववर्त्तिप्रस्तारे प्रथममेकगुरुदाने तत एकलघुदाने च जाताः 55s, Iss, SIS, ।।5, SSI, ISI, STI, ।।।. एवमग्रेऽपि योजनीयम् ।]
The portion enclosed within brackets has been added for a clear exposition. For corresponding aphorisms in Pingala’s Sanskrit Treatise, with a simple exposition in English, vide Ghosha's छन्दासारसंग्रहः, Introduction, p. xviii.-- Ed.
१५। अथ षट्कलाभेदानां प्रत्येकं नामानि । हरः शशी सूरः शकः शेषः अहिः कमलं ब्रह्मा किणः बन्धुः । ध्रुवः धर्मः शालिकरः त्रयोदशभेदः षण्मात्रः ॥ (C).
१५। १ षटकल प्रस्तारे गणानां नामानि । (A), सह छगण पथारे गणानां नामाई। (C), अथ षटकलनामानि । (D). शशि (E). इसरो (B), सूपे (E). ४ सेषो (B). ५ कमल (D, E & F). वमह - (C), वंभ (D, E & F). ७ कलकिणि (B), किनि (C). ८ बन्धो (B & C). णाम (E). १. छमताइ (B & C), ११ १४ (E).

Page #47

२४
प्राकृतपैङ्गालम् ।
अह पंचकलाणं णामाई। इंदासण अरु स्ररो चाश्री हीरो असेहरो कुसुमो। अहिगण पापगणो धुन पंचकलें पिंगलें कहिओ ॥ १६ ॥ [गाहा]
१५। अथ वक्ष्यमाणमात्राच्छंदःसु व्यवहाराथें षट्कलचयोदशभेदानां क्रमेण नामान्याह हर इति। हरः शशौ शूरः शक्रः शेषः अहिः कमलं ब्रह्मा कलिः चन्द्रः ध्रुवः धर्मः भाखिचरः, छमत्ताणं- षण्मात्रकाणां त्रयोदशभेदानाम् एतानि तेरह पामंचयोदश नामानि यथासंख्यं बोध्यानौत्यर्थः ॥ १४ । (E).
१५। षट्कले त्रयोदश भेदास्तेषां क्रमेण नामान्याह ॥ हर ॥ हरः 555, शशौ ।।55, सूर्य: 1 51 5, शक्रः 5।। 5, शेषः ।।।। 5, अहिः । ।, कमलं 5151, ब्रह्मा ।।।।।, कलि:55।।, चंद्रः ।।5।।, ध्रुवः ।।।।।, धर्मः ।।11, शालिकरः ।।।।।। त्रयोदश भेदाः षण्मात्राणाम् ॥ १५ । (G).
१६ । अथ पञ्चकलनामानि । इन्द्रासनमपरः सूरः चापो हौरः [च] शेखरः कुसमं। अहिगण: पापगणो ध्रुवः पञ्चकल * * * ध्रुवो निश्चितः । ध्रुवं निश्चितमिति वार्थ: । (C).
१९॥ १ पंचकलानां नामानि। (A), अथ पंचकलानां नामानि। (D). . हारो (E). ३ पाएकगुणो (D), पाइलमणो (E). ४ १५ (E).
This sloka has been left out in the text of (C), but not in the commentary.

Page #48

मात्रारत्तम् ।
२५
अह चउक्कलाणं णामाई। गुरुजुत्र कमो गुरुअंत करअल पत्रोहर म्मि गुरुमन्झो' ।
आइगुरु ब्बसु-चरणो बिप्पो सब्बेहि लहुएहि ॥ १७ ॥ [गाहा] १६ । अथ पंचकलाष्टभेदानां प्रत्येकं नामान्याह इंदासणेति । इंद्रामनं अरु -- अपरः सूरः चापः हौरश्च शेखरः कुसुमं । अहिगण: पदातिगण: पंचकलगणे एतानि नामानि क्रमेणेति शेषः पिंगलेन कथितानि, पंचकलगणस्य ये अष्टौ भेदास्तेषां प्रत्येकमेतान्यष्टौ नामानि पिंगलेन कथितानौत्यर्थः । १५ । (F). ___ १६ । अथ पंचकलस्याष्टौ भेदास्तेषां नामानि क्रमेणाह ॥ ददेति॥ इंदामनं । 55, अन्यः सूरः 515, चापः ।।। 5 , हौरः 551, [च] शेखरः ।। 5 , कुसुमं । ।। , अहिगण: 5।।।, पापगण: ।।।।। ध्रुवं पंचकलः पिंगलेन कथितः ॥ १६ ॥ (G). __ १७ । अथ चतुष्कलानां नामानि । गुरुयुगं कर्ण: 55, गुर्वन्तः करतस्लं ।। 5 , पयोधरो गुरुमध्यः ।।, आदिगुरुर्बुवचरणं 5।। , विप्रः सर्वैलघुभिः ।।।।. गुरुयुगात्मकश्चतष्कलः कर्णनामा, एवमग्रेऽपि । (C).
१७। १ चतुकलानां नामानि (A), चतुबालानां नामानि (D). २ को (E), कम (F). ३ करबलो (A, D, E & F). ४ पयोहर (B). ५ माझे ( A, D & F). चाइगरू (F). ७ पुष (C), बस ( D & F). ८ १९ (E).
विपल्ला भार्या । Vide Ghosha's इन्दसारसंग्रहः, pp. 7, 8 & 9.

Page #49

प्राकृतपैङ्गलम् । अहतिम कलाणं णामाई।। ध' चिह्न चिर' चिरालय तोमर तुंब बरु पत्त चुअमाला। रस बास' पबण बल लहालंबेण जाणेहुर ॥ १८९॥ [गाहा]
१७। अथ चतुष्कलगणपंचभेदनामान्याह गुर्विति। गुरुजुत्र - गुरुयुगं, गुरोः युगं दयं यस्मिन्नेतादृशो यो भेदः स इत्यर्थः, को- कर्णः चतुःकलस्य प्रथमो भेदः, कर्णनामेत्यर्थः । गुर्वतः गुरुरते यस्य तादृशो द्वितीयो भेदः करतलनामक इत्यर्थः । गुरुमध्यः गुरुः मध्ये यस्य म हतौयो भेदः पयोधरनामक इत्यर्थः । भि पादपूरणे। श्रादिगुरुः श्रादौ गुरुः यस्य तादृशश्वतों भेदो वसुः चरण: इति तस्य नामदयं । सर्वैः लघुभिः सर्वलघुः पंचमी भेदः विप्रः विप्रनामेत्यर्थः । १६ । (E). __ १७ । चतःकलनामान्याह ॥ गुरु ॥ गुरुयुगं कर्णः 55 , गुवैतः करतस्तं ।। 5, पयोधरो गुरुमध्यः [15।], मि पादपूरणे। श्रादिगुरुर्वसु-चरणो [5।।] , विप्रः सर्वेर्लघुभिः [1।11] ॥१७॥ (G).
१८। १ विकलानां नामानि । (A). २ षय (C), धुष (D & E). ९चिएण (A, B, D & E), चिड (C). ४ चिरं (E). ५ चिराल (D). रतुंबर (A), तुम्बर (B), तुम्बर (D). ७ चचमाला (E), चुपचं माला (F). ८ व्वस (A). र रास (C). १. वलचा (F). ११ उचारंभेण (E). १२ जाणेह (B & C). १९ १७ (E).

Page #50

मात्रारत्तम् ।
अह तिअलगण [दुइ] पत्यारस्स णामाई। सुरबह पटब्ब ताला करतालाणंद छदेण । णिब्बाणं ससमुदंतूरं रह प्पमाणेण ॥ १६॥ गाहू।
१८ । अथ त्रिकलनामानि । ध्वजः चिहं चिरं चिरालयः तोमरः तुम्बुरुः पत्रं चूतमाला। रसो रामः पवनः वलयं लघ्वारम्मेण जानौहि ॥ त्रिकलस्य त्रयो भेदास्तत्रादिलघुः प्रथमोगण: [15], तस्यैतानि नामानीत्यर्थः । (C). .
१८। अथ त्रिकलप्रथमभेदस्य लघ्वादेनामान्याह धन इति । ध्वजः चिहं चिरं चिरालयः तोमरं तुंबुरुः पत्रं चतमाला रमः वामः पवनः वलयः एतानि नामानौति शेषः, लघुकालंबेण लवादेस्त्रिकलप्रथमभेदस्येत्यर्थः, जाणेह-जानौतेत्यर्थः । १७ । (E).
१८ । अथ त्रिकले प्रादिलघोः प्रथमभेदस्य नामान्याह ॥धत्र॥ ध्वजः चिहं चिरं चिरालयः तोमरं तंबुरुः पत्रं चूतक माला । रमः वामः पवनः बलयः लघोरालंबेन जानौहि ॥ १८ ॥ (G).
१६ । द्वितीयस्य [1] यथा, सुरपतिः पटहस्तालः करताला[मान्दछन्दैः। निर्वाणं [स]समुद्रं वयंम् एतत्प्रमाणेन ॥ करतालानन्दछन्दैः सह सरपत्यादिनामानि, समुद्रसहितमेतत्रामनवकं प्रमाणमिद्धमित्यर्थः । (C).
१६। १ द्विदौच (B), द्वितीय (C). १ सुरवै (A). ३ पटव (C & D), पडम (F). ४ छन्देण (C). ५ णिवार्य (D). ६१८ (E).

Page #51

प्राकृतपैङ्गलम् ।
अह तिअलगण तइअ पत्यारस्स णामाइ । भाबा रस तांडबर णारीश्रर कुणह भाबिणि । तिलहुगणस्सा कइअरो' इअ णामं पिंगलो कह ॥ २० ॥ गाइ।
१६ । अथ त्रिकलद्वितीयभेदस्य गुर्वा [ देर्ना ] मान्याह सुरबइति । सुरपतिः पटहः तालः करताल: नंदः छंदः ण - नमु निश्चयेन निर्वाणं मममुद्रं वूर्यम् एह - एतानि नामानि प्पमाणेण - प्रमाणेन गुर्वादेस्त्रिकलस्य जानौ तेति शेषः, इति संप्रदायविदः, एवमग्रे। (E).
१८ । श्रादिगुरोद्वितीयभेदस्य नामान्याह ॥ सुर ॥ सुरपतिः प्रथमं तालः करताल अानंदः छंदमा । निर्वाणं ससमुद्रं दूर्यम् एवं प्रमाणेन ॥ उच्यते इति शेषः ।। १८ ॥ (G.
२० । अथ तौयस्य नामानि । भावो रमस्ताण्डवं नारौ अथ कुलभाविनौ। त्रिलघुगणस्य कविवरो नामानि पिङ्गलः कथयति ॥ प्राकृतेषु लिङ्गवचनमतन्त्रमित्यनुसारात् भावा इति कुलभाविनिअमिति मङ्गच्छते । (C.
२० । लघोस्त्रिकलस्य नामान्याह भाबेति। भावः रमः तांडव
१०। १ भाव (A & E). २ तांडवहिँ (A). ३ णारी बह (C & E). ४ कुल (C & E). ५ भामिणि (E), भामिलिचं (1). ( निलचस (F).
करवरी (B & E), कवरा (C), कईवरी (F). ८ कहई ('). १९ (E).

Page #52

मात्रावृत्तम् ।
अह दुकलाणं णामाइँ ।'
णेउर रसणाभरणं
चामर फणिमुद्ध' करण कुंडलचं ।
बंक माणस* बलश्रं
हाराबलि एह गुरुस्स ॥ २१ ॥ गाहा ।
रह
नारो श्रह - श्रथ कुलभामिनी इति नामानि चिलघुगणम्य कविवर: पिंगलः कथयति || १८ | (E).
Hereafter there is a leaf missing in MS. (E), and nine slokas (21-30) and a half are lost. — Ed.
२० । त्रिलघोस्तृतौयभेदस्य नामान्याह || भाबा || भाव-रसnisa - नारी: जानीत भामिनौं । चिलघुकस्य कविवर इति नामानि पिंगलः कथयति ॥ (G).
२१ । श्रथ द्विकलम्य नामानि । द्विकले प्रथममेकगुरुरिति, तस्यैतानि नामानि जानोहोति शेषः । नूपुरं रमनाभरणं चामरं फणौ अन्धः कनककुण्डलकं । वक्रं मानसं वलयं हारावलिः श्रनेन गुरुकस्य ॥ (C).
२१ | नूपुरं रमनाभरणं चामरं फणी मुग्धं कनकं कुंडलं । वक्रो मानसं वलयं हारावलिः श्रनेन गुरुकस्य ॥ एवं प्रकारेण द्विकलरूपस्य गुरोर्नामानि भवतीत्यर्थः ॥ २१ ॥ (G).
२१ । १ विकलानां नामानि । ( A & D), दुकलाणं यामाइ । (C). १ चामरं (B & D), चमरं (C). ३ फणि अन्य (C). ४ दण्डलयं (C). ५. माणस ( B, C & D). ( शेण ( B & D), अणेण (C & F' ).

Page #53

মানৗষ ।
[बि] लहु णामाई। णिअपित्र परमउ सुपिचर बिल्लहु ति समास कइदिट्ट । अह चउमत्तहणाम फणिरात्रो पइगणं भण॥२२॥ गाह। सुरअण गुरुजुअलं कमसमाणेण रसिप रसणग्गा । मणहरण सुमइलंबित्र
लहलहितासु" बसेण ॥ २३ ॥ गाहा। २२ । निजप्रियः परमकसुप्रियो दिलघोरिति समामतः कविदृष्टम् । अथ चतुर्मात्रिकनाम फणिराजः प्रतिगणं भणति । पूर्व चतुष्कलस्य प्रत्येकैकं नामोक्रमिदानीमन्यान्यपि नामानि कच्यन्ते इति । (c).
२२ । अथ लघुदयरूपस्य गणस्य नामान्याह । णित्रपौति ॥ निजप्रियः परमः सुप्रियो दिलघोरिति ममासगतः कथितानि । अथ चतुष्कलस्य गणस्य प्रतिसंज्ञं नामान्याह ॥ अह ॥ अथ चतुत्रिस्य नामानि फणिराजः प्रतिगणं भणति ॥ २२ ॥ (G).
२१-११। १ पह दुकसानां नामार । (B). . परम (F). ३ सपिए (A, B & C). "विड (B, C & F). ५ लिणामं (B & C), ति (F). १ समास (B & C). . कादि (B), कहिचं (F). ८ फणिराध (F). (पहर (A). १० सुरचन (A & D), खरचलचा (F). ११ रससम् (D & F). १२ सा. सहि (D), लहसहिचाउ (E'). १९ मास (B & D), नास (C).

Page #54

मात्रायत्तम् ।
अह अंतगुरु णामाई। कर पाणि कमल' इत्यर बाइ भुपदंड पहरण असणि। गभरण रअण णाणा' भुप्रभरणं होई सुपसिई ॥२४॥ गाहा।
२३ । सुरतनयो गुरुयुगल * * * रमिकः रसनायं। मनोहरणं सुमतिलम्बितः लघुरहितः तस्य वर्णन ॥ करवलयमिति कचिगुरुदयस्थ कर्णति नाम पूर्वोकमतान्यपि तत्ममानेन तत्समानार्थकतया ज्ञातव्यानौति शेषः, तस्य वर्णन चिरुन तत्समानार्थकशब्दान्तरेणायुच्यत इत्यर्थः । तत्मवणे नेति पाठे तत्पर्यायेण । (().
२३ । सरेति। सुरतलता गुरुयुगलं कर्णसमानेन रमितं रमलमं, मनोहरणं सुमतिलंबितं लहलहिउ - उत्पन्नप्रायाणां नान्नेत्यर्थः, अवणेन शब्देन, कथितमित्यनुसंगच्छतिद् ति व्याख्यः । कर्णति कर्णपर्यायः श्रुत्यादिरपि, तमामो कमित्यर्थः । द्विगुरोचतष्कलस्यैतानि नामानि ॥ २३ ॥ (G).
२४। अन्तगुरुनामानि । करः पाणि: कमलं हस्तो वाहो भुजदण्डः प्रहरणम् अशनिः । गजाभरणं. रत्नमाला भुजाभरणं
। १ नगुरो। (D). ४ वापरा (A, B & C), बाहो (D).
पसरीचं (A). . माला (C). र रुपसिवाएं (B).
कमलं (A).
(A). ५ मुपदण (B & D), मुशरण (C). ८ होति (A, B & D), होकि (C).

Page #55

३२
प्राकृतपैङ्गलम् ।
अह मज्झगुरु खामाइँ ।
भुत्रबइ अस' र गनबइ " बसुहाहिब' रज्जु गोलो' ।
उणाश्रक' चक्कबई
पहर पवणं खरेंदाइँ " ॥ २५ ॥ गाह्र |
भवन्ति सुप्रसिद्धानि ॥ वाहोऽश्वः । वाहुरिति कश्चित् । मालेत्यत्र पाणेति पाठान्तरम् । (C).
२४। श्रथांतगुरोश्चतुष्कलस्य नामान्याह || कर ॥ करः पाणिः कमलं हस्तो वाज्जर्भुजदंडः प्रहरणमशनिः । गजाभरणे रत्नं नाना भुजाभरणं भवति सुप्रसिद्धं ॥ नानेति केयूरादीनि सुप्रसिद्धानि भवंतीत्यर्थः ॥ २४ ॥ (G).
२५ । मध्यगुरोर्नामानि । भुजपतिरश्वनरगजपतिवसुधाधिपा राजा गोपालः । उन्नायकश्चक्रपतिः पयोधरपवननरेन्द्राः ॥ श्रच पतिशब्दस्य प्रत्येकमन्वयादश्वपतिर्नरपतिर्गज पतिरिति सम्प्रदाय: । (C).
२५ । मध्यगुरोर्नामान्याह || भूपतिरश्वपतिर्गजपतिर्वसुधाधिपो रज्जुः गोपालः । उन्नायकश्चक्रवर्ती पयोधरस्तन नरेंद्राः ॥ इति नामानीत्यर्थः ॥ २५ ॥ (G).
२५ । १ मध्यगुरी । (D). २ बसव (B), श्रम (D). ३ खरा (D), वर (F'). ४. गजब (B). ५. वसुहारिव (B) ( गोवाली (D), गोवली (F). ० उबायक (B), उचचक्क (F). ८] चव (A, B, C & D). ९ पचोहर (B, C & F), पदर (D). १० पणा (D), यक्ष (F). ११ परेंदाइ (A), णरेन्दाइ (B), गरेबाद (C), परिंदाई (D).

Page #56

मात्रारत्तम् ।
अहागुरु णामाई। पत्र पाअ चरणजुअलं अबरु' पासेडू' गंडबलाई । तारं पित्रामह दहणं. णेउर रह जंघजुअलेण ॥ २६ ॥ [माचा] अह सब्बलहुअस्स [।।।।] णामाई।' पढमं ररिसि बिप्पो बौर सर पंचर जाइ सिहरेहिए। दिनबर परमोपार
होइ चउक्केण लहुएण ॥ २७ ॥ गाहा। २६ । श्रादिगुरुनामानि । पदं पादश्चरणयुगलम् अपरं प्रकायति गण्डं बलभद्रं। तातं पितामहं दहनं नपुरं पतिं जलागलेन ॥ प्रकाशयति वदति अर्थात् पिङ्गलः, महायुगलेन मह । णेयुररुद् इति पाटे नूपुररुचौ यर्थः । (C).
२६ । श्रादिगुरोर्नामान्याह ॥ पदति ॥ पदं पादश्चरणयुगम् अन्यत् प्रकाशयति गंडो बलभद्रः। तातः पितामहो दहमो नारं रतिजंघायगलेन, महेति शेषः, तदपि नामेत्यर्थः ॥ २६ ॥ (G).
. १५-२०। १ अादिगुरु णामाई। (C). २ चवर (A), अपर (C). १ पार (D). ४ गड (C). ५ बलहम्गं (C). नाद (B), माहा (C). . दग (B).
परर (C), णेच (F). जयणेहि (D). १. सर्मसापचनामार ॥ (C), सर्बलषो । (D). ११ एरिस (A). १२ पञ्चसर (B & C), मरिमंच (F). १३ नाहि (C). १४ सिहरोहिं (C). १५ पिचवर (B).

Page #57

प्राकृतपैङ्गलम् । अह पंचकलाणं आइलहुअस्स णामाई।
सुणरिंद' अहि कुंजरु' गअबरु दंताइ दंति अह मेहो।
एराबई ताराबइ - गणं झपं तलंपेण ॥ २८॥ गाहा ।
२७ । अथ सर्चलघुनामानि ॥ प्रथमम् ईदृशो विप्रः, द्वितीये पञ्चशरः जातिशिखराभ्यां महेत्यर्थः। द्विजवरः परमोपायो भवति चतुष्केण लघुकेन ॥ ईदृश इति विप्र इति यथा प्रथम नाम तथा द्वितीये पञ्चशर इत्यर्थः । (C).
२७। चतुर्लघोर्नामान्याह ॥ पढ ॥ प्रथमं विप्र एतादृशो द्वितीयः पंचशरो जातिः शिखरैः । दिजवरः परम उपायो भवति चतुकण लघुकेन ॥ २७। (G).
२८ । सुनरेन्द्रः अहितः कुञ्जरगज[वर]दन्तौ दन्तौ अथ मेघः । ऐरावतस्तारापतिर्गगनं झम्पस्तुउप्पेन ॥ कुञ्जरगजविर]दन्तावित्यनेम कुञ्जरदन्तो गजवरदन्तश्चेत्युक्तं भवति । तुउप्पेन तुउप्पशब्देन सह, तुषप्पशब्दो झम्पपर्यायः । (C)
२८। १ प्रत्येक पंचकलानां नामानि। (A), पंचकलानां प्रत्येक नामानि (D), पंचकलाणं चाइलचस्स पामाई (C). २ सुणरेंद (A, B & C). ३ सच (B). ४ कुंजर (A, B & C). ५ गयवर ( A, B & C). ( दंता दत्ति (A), दिवार दन्ति (B), दिसाइ दन्ति (C), दत्ताइ दंति (D), दंताइ दतौ (I'), . चमेहो (F). ८ एरावध (F). उफ (F'). १० तलंपेहि (A), तुलप्येण (B & C), सोपेण (F).

Page #58

मात्रारत्तम् ।
अह मन्झलहुस्स। पक्खि बिराड' मइंदह बीणा अहि जक्ख अमि' जोहल। सुप्पण पणगासण गरुड विभाणेहु मम लहुएण ॥ २८ ॥ उम्गाहा।
२८। अथ पंचकलस्थाष्टौ भेदास्तत्र प्रथमभेदस्थादिलघ द्विगुरुरूपस्य नामान्याह ॥ सुण ॥ सुनरेंद्रोऽधिक-कुंजर-गजवरदंता इति दंतौ च मेघः । ऐरावतस्तारापतिर्गगनं उफम् एतत्प्रकारेण ॥ (G).
२६ । पक्षिविडालमृगेन्द्रहरिणा अहियक्षः अमृतं योहल[य]कः । सुपर्णः पन्नगासनो गरुडो विजानौहि मध्यलघुकेन ॥ अहिर्यक्षइति नामदयम् इति कश्चित् । योऽश्वशब्दोऽप्यत्र वर्तत इति बोध्यं । मध्यलघु केन प्रयुक्तस्य पञ्चकलस्यैतानि नामानौत्यर्थः । अत्र च सुपर्णति पवनाशनेति केचित्पठन्ति । तत्र विषमे जगणेऽपि मगणभङ्गः [?] समाधेयो भवति । (C'.
२६ । मध्यलघोः पंचकलस्य नामान्याह ॥ पक्खि ॥ पक्षी
२९। १ वह मझ गुणधरम [?] (B), मध्यलधोर्नामानि (D). १ विराल (B & C). ३ मदन (C), मद (D), मईदो (F). ४ हरौणा (B & C), हणा (D). ५ चामिच (B), अणि च (C), अमल (). ६ सुपम (B, C & D), सुप्पा (F). ७ पसगासणं (A.), पसभासणं (B & C), पपगासणु (F). ८ गच्च (B), गत (C), गरड़ो ('). रविवाणेह (C), विजाणेह (F). १. मझ (D),

Page #59

प्राकृतपेङ्गलम् ।
बहु बिबिह पहरखेहि पंचकलो गणो होइ। गरह तुरंग पाइक एहु णामेण जाण' चउमत्ता ॥३०॥ बिग्गाहा।
विराड् मृगेंद्रो वौणा अहिर्यक्षः श्रमलं जोहलं । सुपर्ण: पन्नगाशनो गरुडो विजानौत मध्यलघुकेन ॥ २९ ॥ (G).
३.। अथ सामान्यतः पञ्चचतुष्कलयो मानि बहुबिबिहेत्यादि । बहुविधाहरणैः पञ्चकलो गणो भवति । गज-रथ-तुरङ्गपादाता एतनाना भवति [जानीहि चतुर्मात्रिकं ॥ बहूनि यानि प्रहरणनि विविधानि अवान्तरभेदयुक्तानि तैस्तदाचकशब्दः पञ्चकलो गणो भवति ॥ (C).
३० । * * * अथ चतुष्कलस्य सामान्यानि नामान्याह, गत्र रहेति। गजः रथः तुरगः पदादा] तिः, एतैर्नामभिः जानौहि चतुर्मात्रिकान् ॥ (E).
३०। पंचकलस्य सामान्यनामान्याहार्धन ॥ बहु ॥ बहुविविधमहरणैः पंचकलो गणो भवति। अथ सिंहावलोकितन्यायेन
३०। पहरणेहि (A & B), पहरणे (D). १ पंचकलचो (D), पंचयकलची (F). ३ पाएक (D), पाचक (F). ४ एह (D, E & F). . होर (A), जाण (D), जाणे (F). ६ चउमती (F). Here follows in MS. (C) the following : जह सक्वं सजलपथा[]चला ना[णा]म रदं पूर्वबाडेन [प] । सवाल चतुकलाचं ना[चा]म रदं परदेण ॥ बन्यविपुलोहौतिः । Vide Ghosha's Compendium, pp. 7-11.-Ed.

Page #60

मात्रावृतम् ।
तालंक' हार उर केउरो होंति' गुरुभेश्रा ।
सर मेरु दंड काइल
लहुभेचा होति' रत्ताइ ॥ ३१ ॥ नाह' |
३७
चतुष्कलानामान्याह श्रर्धेन । गजो रथस्तुरंगः पावक एभिर्नामभि
यतुर्माचः || ३० । (G).
३१ । गुरुलघुनामान्याह द्वाभ्यां [ लोकाभ्यां] ताड़को हारो नूपुर : केयूरकं भवन्ति गुरुभेदाः । मरो मेरुर्दण्डः काही भेदा भवन्ति ते ॥ (C).
३१ । अथैकगुरोर्नामान्याह तालंकेति । ताटंका हारा नूपुरं केयूरम् एतानि गुरुभेदा: गुरोर्नामानीति यावत्, होंति - भवंति । श्रथैकल घोर्नामान्याह, मरेति । सरः मेरुः दंड: काइल:, एताद्दू - एतामि, लहुभेश्रा - लघुभेदा लघोर्नामानि होंति भवंति । (E) .
३१ | गुरुनामान्याह । ताटंकं हारो नूपुरं केयूरं भवंति गुरुभेदाः । लघुनामान्याह सार्धेन : सर ॥ शरुर्मेरुदंड: काहलं लघुभेदा भवत्येतावंतः ॥ ३१ ॥ (G).
२१ | ताडंक (F). २ होनि (A & D), होन्ति (B), हन्ति (C). ३ होति (A & D), होगिस (B & C ). ४ एसाई (D & F' ). (C) पूर्व्व[ष्व]द्धे गुरुच्चस्म ना[णा]म एवं । परजबुकेण लहुश्चस्स ना[था]में ||
Here follows in

Page #61

प्राकृतपैङ्गलम् ।
संखं फुलं काहल रबं असेसे हिँ होति कलअलअं । रूअंणाणा कुसुम रस गंधं सह परसाणं ॥ ३२ ॥ गाहा। ३२ । शंख: काहल: अशेषरववाचका: कलकलादयः, रूपं नानाकुसुमं रम-गंध-शब्द-स्पर्शाः एतेऽपि लघुसंज्ञाः । (A).
३२ । शङ्खः स्फुटका हलः रवोऽशेषैर्भवन्ति कलकलकः । रूपं नाना कुसुमं रसो गन्धः शल्यप्रमाणं ॥ एते शब्दा गुरु? भेदा गुरु[?] वाचकाः, एवमग्रेऽपि, रवशब्दोऽशेषैर्नामभिः सह भवन्ति लघवाचकाः शङ्खादयः शब्दाः । कल अली इत्यत्र सुपसिद्ध इति क्वचित्पाठः प्रमाणमेतत् ॥ (C). - ३२ । शंखः पुष्यं काहलं रवः कनक लता रूपं नाना कुसुम पुष्पजातीनां यावंति नामानि तानि सर्वाणौत्यर्थः । रमः गंधः शब्दः एतैः अशेषा लघुभेदा भवंतीत्यनुकर्षः इति प्रमाणं निश्चयः । (E). ___ ३२ । शंखः पुष्पकुल काहलं रवः अशेषैर्भवति कलकलः । रूपं नाना कुसुमं रमो गंधः शब्दः स्पर्शः ॥ ३२ । (G).
१२। १ मा (B), संख (C), संक (F). २ फुल (A), फुल (B, C & F). ३ कहार (A), काहालं (B & C), काहलं (E). ४ असेहि (A), असेहि (B), बसेसेहिं (C), अवेसेंहि (D & E). ५ होर (A), होति (B), होन्नि (C). ६ कलचलच (A), करजलचं (D), कणश्च स्ना (E), कणचलञ्च (F). • गंध (A & E). सज (C), सदं (I). परसेण (A), परमाण (C), परमाणं (D), परिमाण (F).

Page #62

मात्रारत्तम् ।
अह व गणा। मो तिगुरू' णो तिलह लहुगुरुजाई जभा ज मन्झगुरू । मण्झलह रोसो उण अंतंगुरू तो बि अंतलहरण ॥ ३३॥ उग्गाहा।
३३ । मस्त्रिगुरुः 55 5, नस्त्रिलघुः ।।।, लघुगुर्बादौ यभी 155, 5 ॥, जो मध्यगुरुः । ऽ ।, मध्यलघू रः ऽ । ऽ, म पुनरन्तगुरुः ।।s, तोऽपि अन्त लघुकेन 55। , एवमेकगुरूर्ग एक लघुल इत्यपि बोध्यम् । ('). ___३३ । अथ वर्णवृत्तोपयोगिनो मगणादौनष्टौ गणनामलक्षणभ्यामुद्दिशति मोति इति । तिगुरु - त्रिगुरुः गुरुत्रयखरूपो यो मगण: 55 5, तिलहु - बिलघुः लघुत्रयस्वरूप इति यावत् णोनगणः ।।।, आदिलघुगुरू यभौ, तेन श्रादौ यस्य लघुः स यगण: श्रादौ यस्य गुरुः स भगण: इत्यर्थः । मध्यगुरुः -- यस्य मध्ये गुरुः म जगणः । मध्यलघुः - यस्य मध्ये लघुः । स रो-रगणः । अंतगुरुः - यस्य अंते गुरुः स पुनः मो- सगणः । अंतलघुना उपलक्षितः तो-तगण:, यस्यांते लघुः स तगण इत्यर्थः । (E).
१३। १ पथ वर्णगणाः। (A & F). पथ वर्णनानां गणाः ॥ (D). . निगम (C, D & E'). ३ लडागचाई (B), लजगुरुचाई (C), राजगुरुचाई (D), सगरुचाइ (E). ४ यमौ (C & E), जभउ (D), यभो (F). ५ मझगर (D), मझमागुरू (E). ६ मझझलक (E). ७ अत्तगुरू (A), अत्तगुरु (D), dropt in (C). अलइएण (B), अन्तलहरण (C), अन्तलकरण (D).

Page #63

प्राकृतपैङ्गलम् ।
अह गणदेवता। पुहबी जल' सिहि पवणं गणं खरो अचंदमा' णात्री। गण अट्ट इट्ट देओ
अहसंखं पिंगले कहियो॥३४॥ गाहा। ३३। अथ मादिगणस्वरूपमार्ययाह । मो तौति । मस्त्रिगुरुनस्विलघुर्लघुगुर्वादौ यभौ जो मध्यगुरुः। मध्यलघू रः म पुनरंतगुरूस्तोऽप्यंतलघुः ॥ ३३ ॥ (G).
३४ । अथ गणानां देवतामाह : पृथिवी जलं शिखौ वातो गगनं सूरचन्द्रमा नागः । गणानामिष्टदेवा यथासंख्यं पिङ्गलेन कथिताः ।। वक्ष्यमाणफलदाढत्वं देवतानामेव, तो देवताकथनम् । (C).
३४। मनुष्यकवित्वे कविनायकयोर्दैवताकवित्वे देवतानां दुष्यधर्षत्वात्कवेरेव कवित्वस्यादौ दुष्टगणपाते अनिष्टफलप्राप्तिस्तच्छांत्यर्थं शुभगणपाते शुभफलवृद्धये च तत्तद्गण देवताः पूज्या इति मग. णाद्यष्टगणानां क्रमेण ता पाह, पुहबौति । पुहबी-पृथिवौ मगणस्य त्रिगुरोः १, जल - जलं नगणस्य चिलघोः २, मिहिभिखौ अमिः यगणस्यादिलघोः ३, कालो भगणस्यादिगुरोः ४, गगनं मध्यगरोजगणस्य ५, सूर्यश्च अंत[मध्य] लघोः रगणस्य ६, चंद्रमा मध्यलघोः [अंतगुरोः] मगणस्य ७, नागा अंतगुरोः लघो] तगणस्य ८,
१४। १ जलं (C). २ मिहि (B), सिहौ (C). ३ वाचो (B & C), कासी (D), पालो (E), पवणो (F). ४ चन्द (A, B & C). ५ पट्ट (A), TNE (E). ६ देव (E & F). . संरखं (B). ८ कहिही (B).

Page #64

मात्रारत्तम् ।
मगण गण दुई मित्त हो भगण अगण हो' भिन्च। उासौण ज त दुअउ गण अबसिट्टाउ अरि णिच्च ॥ ३५ ॥ दोहा।
एते गणाष्टकेऽष्ट देवाः यथासंख्यं पूर्वोद्देशक्रमेण पिंगलेन कथिताः। (E).
३४। पृथिवी जलं शिखौ पवनो गगनं सूरश्चंद्रमा नागः । गणाष्टकस्येष्टदेवता यथासंख्यं पिंगलेन कथिताः ॥ श्रार्या । (().
३५। अथ गणेषु मित्रादिकमाह । मगण-नगणौ मित्र भवतः, यगण-भगणौ भृत्यौ। उदासौनौ ज-तौ द्वौ गणौ, श्रवशिष्टौ वैरिणौ नित्यम् ॥ अवशिष्टौ मगण-रगणौ। (C). ____३५। वक्ष्यमाण शुभाशुभफलोपोहातेन गणानां परस्परस्य मित्रादिभावं कथयति। मगण-नगणौ द्वौ गणौ 555, . ।।। मित्रे मित्रसंज्ञाविति यावत् भवतः, भगण-यगणौ द्वौ गणौ ।।, 155 भृत्यौ भृत्यसंज्ञौ भवतः, ज-तौ जगण-तगणौ द्वौ उदासीनौ उदासीनसंज्ञौ, अवशिष्टौ रगण-मगणौ अरौ शत्रुसंज्ञौ नित्यं भवत इति क्रियापदं द्विवचनांते सर्वत्र योज्यम् । (E).
In MS. (G) the gloss is wanting.
। १ दुक (B & C). १होइँ (B), होइ (C & E). ३ जगण (A & B), यगण (C). ४ भगण ( A, B & C), यगण (E & F). ५होर (B, E& F). र उदासीन (F). ७ उप (B). ८णि (C).

Page #65

४२
प्राकृतयैङ्गलम् ।
अह गणफल |
मगण रिद्धि' थिर कज्ज' अगण' सुह' संपत्र" दिज्जइ रगण मरण संपलइ जगण खरकिरण' बिसज्जइ । तगण सुख फल कहइ सगण सहदे सुब्बास भगण रचइ" मंगल अशोक कइ १४ पिंगल भास १५ । जत" कव्ब गाड़ दोहइ" मुहु
.१०
गगण होइ पढमक्खर इ" ।
०
तसु" रिडि" बुद्धि" सब्ब" फुरइ
-१९
रण राउल दुत्तर तरइ || ३६ || छप्पन |
३६ । गणानां फलमाह । मगण ऋद्धिं स्थिरकन्दं स्यै ददातीत्यर्थः । यगणः सुखसम्पदं ददाति । रगणो मरणं सम्पादयति । जगणः खरकिरणं विसर्ज्जयति, खरकिरणशब्देन उद्वेगा
३१ । १ ऋषि (B, C, E & F). २ कव्य (A), कन्द (B), left out in (C) from far to ff in the seventh line. ३ जगण (A & B ), यगण (E & F). ४ सह (B). ५ संपई (A). ( संपन (E) किरणि D). ★ विसेसद् (F). ९ देश (B), देसुङ (D), वासं (F). १० सिन्नर (F). ११ चक्र (A & D), राइ (E), कुणइ (F). १२ मंगल चं ( A & F). १३ च (A), रोग (E), (F). १४ दूह (B) कवि (D). १५ परिभास (F). In MSS. (E) aud (F) there is a transposition in the second and third lines.-Ed. १६ जदू (A ). १० कष्वदोदगाह कम्यगादोचा (D), कम्बगाहादोहर (E), कव्वeदोहर (A & B ), पढमार (D). १९ तसि (F). २१. सिबि (A).
(A),
(F).
१८ पदमक्चर हि
२०
डि (B & E) .
२२ सब्बर (A), सम्ब (C), सबर (D), सभ्य (E).

Page #66

मात्रारत्तम् ।
दिर्लक्ष्यते । तगण: शून्यफलं कथयति । मगणः खदेशादुद्दामयति । भगो रचयति मजलं, जानौहि कविपिङ्गली भाषते । यावत् काव्यं गाहादोहादिकं जानीहि नगणः प्रथमाकरे नस्थ शुद्धिः बुद्धिः सर्वत्र स्फुरति, रणे राजकुले दुस्तरं तरति ॥ वर्मवृत्तेषु गणप्रतिनियमात् गाहादोहादावित्युक्तं, तत्र प्रथमो नगणचद्भवेत् तदा सयादिकं स्यादित्यर्थः । सर्बशोके तथाभावासम्भवे हि प्रथमलोकेऽवश्यं कार्यम् । (C). ___३६ । अथ मगणाधष्टगणानां काव्यादौ पतने प्रत्येकं फसमाह मगणेति । कवित्वस्थादौ यदि मगणः पतति, तदा सद्धिः कार्य स्थिरं ददातीत्याकर्षः। यदि यगणः पतति * * * तदा मरणं प्रयच्छति। यदि सगणः पतति, तदा सहवासान्निजदेशादुद्दासयति। यदि तगणः पतति, तदा शून्यं फलं कथयति । यदि जगणः पतति, तदा खरकिरणं संतापं विमर्जयति। भगणः अनेकानि मंगलानि कथयति। यावत्काव्यगाथादोहास्तत्र प्रथमाचरे प्रथमगणो यदि नगणो भवति, तदा तत्र ऋद्धिबुद्धयः सर्वाः स्फुरंति, रणे राजकुले दुस्तरं तरति इति मुणहु जानौत इति कविपिंगलो भाषते । ६E), । ३६ । मगण अद्धिं स्थिरकार्य यगणः सुखं संपत्तिं ददाति, रगणे मरणं संपतति, मगणः सहवास विसर्जयति, खदेशः सहवासः । नगणः शून्यफलं कथयति । जगणः खरकिरणं विशेषयति । भगण: करोति मंगलमनेकं सुकविः पिंगलः परिभाषते । यत्र काव्ये दोहादौ जानौत नगणो भवति प्रथमाक्षरे। तस्य सद्धिः बुद्धिः सर्वे स्फुरति, [रणं] राजकुलं दुस्तरं तरनि ॥ (G)...

Page #67

.४४
प्राकृतपैङ्गलम् ।
अह दुगण विश्रारो। मित्त मित्त दे रिद्धि बुद्धि अरु मंगल दिज्जइ' मित्त भिच्च थिर कंध जुझझाणिभ ज किज्जद। मित्त उपासे कज्ज बंध णहि'' पुणु पुणु छिज्जदूर मित्त होइ जइ सत्तु गोत बंधव पौडिज्जद६ । -- अरु भित मित्त सब कज्ज हो. भिच्च भिवा आपत्ति चल२९ । सबर भिन्च उपासे धणु णस० भिच बदरि हाकंदर पल ॥३७ ॥ छप्पत्र ।
३७ । अथ मित्रादियोगात्फलमाह । मित्रान्मित्रम्मृद्धिं बुद्धिम् अपरं मङ्गलं ददाति, मित्राइत्य: स्थिरकन्दं युद्धे निर्भयं जयं
२७। १ अथ दिगणविचार। (A & D). २ देव (A & D). ३ किब्जद (A). ४ चिर (C). ५ कब (A & F), का (B & C), कब्ज (D). (जन्म (C). .णिम्भव (B & C). ८ जस (A), ज (D). दिज्जर (A, B & C). १० बज नहि (B), यस णहि (C), बंध एहिं (D), बंध णड (E), पहि बंध (F). ११ पुष (B, D & E). १९ पुण (D & E). १३ किव्जद (A, B, C & E). १४ मह (A), dropt in (C). १५ वण (C). १६ पौलिजर (B & C). १० मिने (B, C & D). १८ सम (E), सबु (F). १९ कब्जा (C). २० होइ ( D, E & F). २१ भिक्षे (D). २२ भिवाचत्ति (A), पापति (E), पादति (F). २३ बढ (E). २४ सम्ब (B & C), घर (D), सबु (F). २५ उसे (A), 24 & 25 transposed in (F). २९ धम (C), धन (D & F). १० नहि (C). २८ देरि (B & D), वैरि (C & E), देरौ (F). २९ हाबाद (B), बाबर (C). ३० पाडू (B), बफरस (C).

Page #68

मात्रारत्तम्।
ददाति, मित्रादुदासौनः कार्यबन्ध नहि पुनः [पुनः करोति, मित्राद्भवति यदि शत्रुः गोचबान्धवान् पौड़यति । अपरं भृत्यामित्रेण सर्वं कायें भवति, भृत्याप्रत्येऽप्यायतिश्चलति, मृत्यादुदामौनः [स] धनं नाशयति, भृत्याईरिणाक्रन्दः फलति । (C). ___३७ । अत्र मनुष्यकवित्वे तदुक्तं फलं, पर्वतादिवर्णने कविगतं, देवतावर्णने न कापि। तदुक्तमभियुक्तः,-वर्यते मनुजो यत्र फलं तहतमादिशेत् । अन्यथा तु कृते काव्ये कवेर्दोषावहं फलं ॥ देवता वर्यते यत्र काव्ये क्वापि कवीश्वरैः। मित्राऽमित्रविचारो वा न तत्र फलकल्पनेति ॥ उपर्युक्तगणगुणनपवदन् द्विगणविचारमाह, मित्त मित्तेति । मित्रात् मित्रं यदि पतति तदेति शेषः सर्वत्र यथायथं योजनौयः, ऋद्धिं बुद्धिम् अपरं मंगलं ददाति, मित्राइत्यो यदि पतति तदा युद्धे स्कन्धस्थय निर्भयं जयं करोति, मित्रादुदासीनो यदि पतति तदा कार्यबंध कार्यप्रतिबंधं खलु पुनः पुनः करोति, मित्रात् यदि शत्रुः भवति तदा गोत्रबान्धवान् पौड़यति, अपरं भृत्यात् मित्रं यदि पतति तदा सर्वाणि कार्याणि भवंति, भृत्यात् मृत्यो यदि पतति तदा प्रायतिरुत्तरकालो वर्द्धते, भृत्यात्. उदासौनो यदि पतति तदा धनं नश्यति, भृत्यात् वैरौ यदि पतति तदा हाकंदः हाहहाकारः पतति। (E).
३७ । अथ दिगणफलमाह ॥ मित्त ॥ मित्रगणामित्रगणश्चेत् ऋद्धिं बुद्धिमन्यन्मंगलं ददाति। मित्रात् मृत्यः स्थिरं काव्यं युद्धे निर्भयं जयं करोति। कब्जेति पाठे कार्य । मित्रादुदासोने कार्यस्य नास्ति बंधः पुनः चीयते। मित्राद्भवति यदि शत्रुर्मित्र

Page #69

प्राकृतपैङ्गलम् ।
उत्रासौण जइ मित्त कज्ज' किछु म देखाबदू उपासीण जद भिच्च सब्ब प्राप्ति चलाब। उबासौण उसे मंदभल' किछण देक्षित्र" उपासौण जइ सत्तु गोत्त बइरिउर कइलेक्खि।
जइ सत्तु मित्त हो" सुपर फल सत्त भिच्च हो५ घरणिणस। पुणु सत्तु उसे धणणसइ सत्तु सत्तु णाअक्कार खस ॥ ३८ ॥ छप्पन ।
[गोत्र)बांधवान् पौड़यति । अन्यत् मृत्यानिमचे सर्व कार्यं भवति । भृत्याङ्गत्ये प्रायतिः चला । भृत्यादुदासे सर्वं धनं नश्यति । भृत्यादैरिणि आक्रंदः पतति ॥ ३७ ॥ (G).
३८ । उदासीनाद्यदि मित्रं किञ्चित्कार्यबन्धं दर्शयति। उदासौनाद्यदि मृत्यः मामायतिमानयति । उदासौनादुदासीने भद्रं
१८। १ उपासिण (E). २ कच्छ (F). ३ किछ (C), कुर (F). ४ बंध (A, B & D), मंद (E & F). ५ चाचत्त (C). (पानावर (B), पथावर (C), चलावे (F). . मंदफल (B & D), भन्दभ (C), मंदभस्नु (F). ८ किए (B), किच्छ (C), किदुइ (E). एहि (E & F). १. जाणिपा (D). ११ उचासो (D). १९ वहिरिच (B), बहरिष (C), वैरोष (E & F). १३ कहि (B), क (D). १४ माशिच (D). १५ होर (E). ११ तुण (A). १० फला (C). १८ परिणि (A & B). १९ णसर (E). २. पुणि (D), पुष (E). २१ धस (B & C), पणु (E). २१ णायक (C). २३ एस (B & C), सस (E), 7 (F).

Page #70

मात्रावृत्तम् ।
४७
फलं किमपि न दृश्यते । उदासीनाद्यदि शत्रुगेचवैरिकृत्यं लिख्यते । यदि शत्रुतो मित्रं भवति शून्यफलं । शत्रुतो भृत्यो गृहिणी नाशयति । पुनः शत्रुत उदामौनो धर्म नाशयति । शत्रुतः शत्रुमधिकं खण्डयति । श्रयञ्च मित्रादियोग: लोकादिस्य स्तत्तत्फलं जनयति, तत्र यथोचितयोगो मात्रावृतेषु सम्भवति, तत्र च प्रतिशोकं तदसम्भवेऽपि प्रथमलोके यथोचितयोगः कार्यः, यथा पाके ग्रन्थे पुलकितमित्यादौ समुचितयोगात् नैव छन्दमा ग्रन्यदेवस्तवादी गुरुराजादिसमचञ्च प्रथ [म] शोकः पायः, यथा कश्चित्कान्तेत्यादौ मित्रानृत्यगणः, यथा वा शिव: प्रत्येत्यादौ भृत्यान्मित्रगणः ।
३८ । उदासीनात् यदि मित्रं पतति तदा कार्ये किमपि अमिष्टं दर्शयति, उदासौनात् यदि भृत्यः पतति तदा सर्व्वामायतिं चालयति, उदासीनात् यदि उदामौनः पतति तदा श्रसत्फलं किमपि न दृश्यते, उदासीनात् यदि शत्रुः पतति तदा गोचमपि वैरिकृतं ज्ञेयम्, यदि शत्रोर्मित्रं भवति तदा शून्यं फलं भवति किमपि फलं न भवतौत्यर्थः । यदि शत्रोर्मृत्यो भवति तदा गृहिणी नश्यति, पुनः प्रचोरनुदासीनो यदि पतति तदा धनं नश्यति, यदि शत्रोः शत्रुः पतति तदा नायकः स्खलति नश्य - तौत्यर्थः ॥ (E).
३८ । उदासीनाद्यदि मिषं किंचिननंदं दर्शयति । उदासीमाद्यदि भृत्यः सर्वा श्र[य]तौचालयति शंस [य] मायतिमानयति । उदामौनादुदामीने अशुभं किंचिन्नहि दृश्यते । उदासीनाद्यदि शत्रुगाचं वैरिवक्ष्यते । यदि शोर्मित्रं भवति शून्यफलं । शो

Page #71

प्राकृतपैङ्गलम् ।
अह मत्ताणं उद्दिढें। पुब्ब' जुअल सरि अंका दिजसु गुरु सिर अंके सेस मिटिज्जसु । उबरल अंके लेख्खि कहाबहु ते परिधु उहिट्ठां जाणहु ॥३६॥[अलिखा]
भृत्यो [यदि भवति ग्टहिणणे नण्यति। पुनः शत्रोरुदामौनः धनं नश्यति । शत्रोः शत्रौ नायकः क्षयति ॥ दूदमन्यत्रोक्तम्वर्ण्यते नायको यत्र फलं तगतमादिशेत् । अन्यथा तु कृते काव्ये कवेषावहं फलम् ॥ देवता वर्ण्यते यत्र कार्य क्वापि कवीश्वरैः । मित्रामित्रविचारो वा न तत्र फलकल्पना । देवतावाचकाः शब्दा ये च भद्रादिवाचकाः । ते सर्वे नैव निन्द्याः स्युर्लिपितो गणतोऽपि वा ॥ ३८ । (G).
३८ । अथ मात्राणामुद्दिष्टं। पूर्वयुगलसदृशानवान् देहि, गुरुशिरोऽङ्कः शेषं शोधय। उहत्तमकं लिखिलानय, तेन पुनर्धवमुद्दिष्टं जानौहि ॥ एतादृशो गणोऽमुकप्रस्तारस्य कुत्र वर्त्तते इति प्रश्ने तत्कथनायोद्दिष्टमुच्यते । तत्र चायं प्रकारः - षटकलप्रस्तारस्य
३९। पथ मानाणामुद्दिष्टं (A), अह मत्तानामुदि (B), पथ मावाया उद्दिष्टं (D). १ पूर्व ( B), पूव (C), पुव (D), पूष्वं (F). ३ क (A), पy (B & C), कन्द (E). ४ सेख (A). ५ मेटिनस (A), मिटज्जत (B & C). ६ अंक (A, B, C, D & E). . कलयाण (A, B & C), कर चाबई (D), पर पापड (E). ८ तहि पर (2). ९ जाण (A), जाण ( D).

Page #72

१ ३ ऽ ऽ
२५
मात्रावृत्तम् ।
१
चिगुरुः कुत्र वर्त्तते इति प्रश्ने, गुरुत्रयं sss लिखित्वा तत्र पूर्वयुगलसदृशाङ्को देयः । तत्र च पूर्व्वाभावे कथं पूर्व्वयुगलसदृशत्वम्, अतः प्रथमतः कश्चिदङ्को देयः, स च प्रथमोपस्थितत्वादेकाङ्क एव, तस्य च बुद्ध्याकर्षण गलत्वं सम्पाद्य द्वयाङ्को लेख्यः, तत्र च गुरोर्द्विमाचत्वादुपर्यधश्चाङ्को देयः, लघोरेकमात्रत्वादुपर्येव, तेन च [?] ततश्च एको दाविति मिलित्वा त्रयं द्वितीयगुरो[रु] परि देयं, इयं त्रयमिति मिलित्वा पञ्चाङ्गस्तदधो देय:, तेन १, २, ३, ५, ततः पञ्च चयमति मिलित्वा
४८
१३८
ऽ ऽ ऽ
२ ५ १३
ष्टास्तृतीयगुरोरुपरि देयः, १, २, ३, ५, ८, पञ्चाटाविति मिलित्वा चयोदशाङ्कस्तदधो देयः । तथाच १, २, ३, ५, ८, १३ पूर्व्वयुगले सदृशाङ्कदानवृत्तं ततश्च गुरुशिरः स्थिताङ्कानेकौ त्य शेषाङ्कात्तेऽङ्का दूरौकरणीया भवन्ति । [च] गुरुशिरोऽङ्का एकस्वयमष्टाविति मिलित्वा द्वादश, शेषाङ्कश्च त्रयोदश, इत्थं त्रयोदशे द्वादशदूरौकरणे एकस्यावशिष्टत्वात् प्रथमत एवं चिगुरुर्गण इति लभ्यते । इदञ्च बोध्यम् - अन्तिमो योऽङ्कः तावत्संख्यः प्रस्तारो भवति, तेन षट्कलस्य चयोदशभेद: प्रस्तार इति बोध्यम् । एवं सुखबोधाय स्थलान्तरमपि दर्श्यते - षट्कलप्रस्तारे आदावन्ते च गुरुर्मध्ये लघुइयमेवं कुत्र वर्त्तते इति प्रभे, पूर्ववद्हरूपरि
एकाङ्कः १, दयाङ्कः २ श्रधः, तेन १, २, ततः प्रथमलघोरुपरि त्रयाङ्क: ३, द्वितीयलधोरुपरि पञ्चाङ्कः ५ ततो गुरोरुपरि अष्टाङ्कः ८, तदधस्त्रयोदशाङ्कः [१३], तथाच लिपिक्रमः १,२, ३, ५, ८, १३ । प्रथमगुरोरुपरि एकाङ्कः चरमगुरोरुपरि अष्टाङ्कः
१३५ ८
ऽ ।। S
१३

Page #73

www.kobatirth.orga
Acharya shi
प्राकृतपैङ्गलम् ।
मिलित्वा नव, शेषभूते त्रयोदशाङ्के नवाङ्ग हुने कृते चतरङ्कस्तिष्ठति, तेन एतादृशचतुर्थस्थानमिति वक्रव्यम् । यदि तु षट्कस्लप्रस्तारे लघुषदं कुत्रास्तौति प्रश्नस्तत्र पूर्ववदेकादित्रयोदशान्ता १३१५८१९ अका देयाः, तत्र च गुरोरभावात् गुरूपयकाभावः, तेन शेषाङ्के किमपि कन्नौयं नास्ति, ततः शेषाङ्क एवावशिष्यते। तथाच षट्कलप्रस्तारस्य त्रयोदशस्थाने लघुषद्धं पततीति वाच्यम् । (C),
३८ । निर्दिष्टप्रस्तारक्रमस्थितिनिर्धारितसंख्याकगुरुलघुयुतत्वं रूपनिर्णैतस्वरूपे भेदे प्रथमत्व द्वितीयत्वादिधर्मनिर्धारणमुद्दिष्टं । तद्विविधं मात्रावर्णभेदात् । तत्र केनचित्कौतुकाइद्दिष्टे [?] पृष्टे तत्प्रकारमाह। पुब्ब जुत्रलेति। पुब्ब जुत्रल मरि अंका- पूर्वयुगलसदृशांकान्, अत्र पूर्वपदस्य पूर्वीकपरत्वात् पूर्वयुगलेत्यस्य पूर्वाकयुगलेत्यर्थः । एवं च पूर्व यदंकयुगलं तत्सदृशं तत्तुल्यं तदैक्यक्रियया यत्संपद्यते इति यावत् तमंकमित्यर्थः । दिन्नसु- ददख, अनि रितप्रथमवद्वितीयत्वादिधर्मकभेदस्वरूपं लिखित्वा तदक्षरोपरि पूर्वाकयुगलसदृशांक यथाप्रस्तारसंख्यं क्रमेणोत्तरोत्तरं स्थापयेत्यर्थः । अत्र यतः पूर्वाक एव नास्ति ततः] प्रथमातिक्रमे कारणाभावात् प्रथमोऽकः स्थाप्यः, यतश्च पूर्वम् अंकयुगलं नास्ति तत्र यएव पूर्वीको भवति तद्विगुणितांकः स्थाप्य इति गुरूपदे शोऽनुसंधेयः। ततः गुरु सिर अंकन्ह --- गुरुशिरोऽकान् गुरोः शिरसि ये अंकास्तान्, सेस - शेषे मीतिमे अंके, मिटिन्नसु-लोपय, गुरुशिरोऽकबोधितसंख्यां सवातिकांकबोधितसंख्यायामूनौकुरु दति भावः। एवं मति उबरल अंक - उर्वरितमंकं गुरुशिरोऽक

Page #74

मात्रात्तम्।
बोधितमलोपे मति सर्वातिमांकमध्ये उर्वरितो यो कस्तमित्यर्थः, सर्वातिमांकबोधितसंख्यामध्योर्वरितसंख्याबोधकमंकमिति यावत् । लेक्लिक - वप्रसंख्याः [?] परिधायेति यावत्, पाण-पानयव जानौहि इति यावत्, तहि पर - तदुपरि तेनेति यावत् मात्राणामिति शेषः, उद्दिट्टा - उद्दिष्टम्, अनिर्धारितप्रथमत्वद्वितीयत्वादिधर्म भेदे प्रथमवद्वितीयत्वादिधर्मनिर्धारणं, धुप-ध्रुवं निश्चितं, जाणहु - जानौहि। अत्र गुरुशिर इति शिरःपदोपादानात् गुरोरुपर्यधश्चांको देय इति सूच्यते, अन्यथा वर्णद्दिष्टे लघूपरौतिवदनापि गुरोरुपरि इत्येव ब्रूयात् । लघोस्तु उपयैवेति नियमो गुरूपदिष्टोऽनुसंधेयः । अयमर्थः - अनिर्धारितप्रथमवद्वितीयत्वादिधर्मभेदखरूपं विन्यस्य प्रथमाक्षरोपरि एकत्वसंख्याबोधकोऽकः स्थाप्यः, द्वितीयाक्षरोपरि च पूर्वीकदयाभावात् पूर्वस्यैकांकद्वैगुण्यकल्पनानिःपनो द्वितीयोऽकः स्थाप्यः, हतीयस्थाने च तत्पूर्वद्वितीयकत्यंकयैक्यक्रियानिःपन्नः हतीयोऽकः स्थाप्यश्चतुर्थस्थाने च तत्पूर्ववतौयद्वितीयेत्यंकद्वयैक्यक्रियानिःपत्रः पंचमोऽकः स्थाप्यः, पंचमस्थाने च तत्पूर्वपंचमहतीयेत्यंकयैक्यक्रियानिःपन्नोऽष्टमोऽकः स्थाप्यः, षष्ठस्थाने च तत्पूर्वाष्टमपंचमेत्यंकदयैक्यक्रियानिःपन्नस्त्रयोदशोऽकः स्थाप्यः। एवं षट्स स्थानेषु षड़काः यथाप्रस्तारसंख्यं षट्कलगोद्दिष्टे स्थाप्याः । एवं पंचकलादावपि यथाप्रस्तारसंख्यमंकाः स्थायाः ।
एवं च त्रिगुरुः षट्कलस्य कतमो भेद इति पृष्टे, १५ १६ | गुरुत्रयं लिखित्वा तत्र एकद्वित्रिपंचाष्टत्रयोदशेति
|१३८ SSS

Page #75

प्राकृतपैङ्गलम् ।
षड़कान् क्रमेण गुरूणामुपर्यधश्च संस्थाप्य गुरुभिरस्थैकरतौयाष्टमेत्यंकचयबोधितबादशसंख्यायाः शेषांकत्रयोदशबोधितसंख्यामध्यलोपे उर्वरिता एकत्वगंख्या, एवं च त्रिगुरुः षट्कलस्य प्रथमो भेद इति | १ ११ । वाच्यम् । एवं यत्र लघुद्दयोत्तरं गुरुवयं पतति एता। १२ दृशः षवलस्य कतमो भेद इति पृष्टे, पूर्वोकरीत्या यथास्थानं षड़कान् संस्थाप्य गुरुशिरःस्थततौयाष्टमेत्यंकयैक्यक्रियानिःपनैकादशांकबोधितसंख्यायास्त्रयोदशसंख्यामध्ये खोपे उर्वरिता दिवसंख्या, तथाचायं द्वितीयो भेद इति वाच्यम् । एवं यत्रादौ १५ लघुगुरू ततोऽपि लघुगुरू एवंभूतः षट्कलस्य कतमो
६ १६ भेद इति पृष्टे, उकरीत्या उतस्थानेषु तत्षडंकस्थापने गुरुशिरःस्थद्वितीयाष्टमेत्यंकद्वयैक्यक्रियानिःपन्नदशांकबोधितसंख्यायास्त्रयोदशसंख्यामध्ये लोपे अवशिष्टा चित्वसंख्या, तथाचार्य बतौयो भेद इति वाच्यम्। एवमग्रेऽपि गुरुशिरोऽकसंख्यायां त्रयोदशसंख्यामध्ये लुप्तोर्वरितसंख्या तत्तद्देदे वाया। षडलघुरूपे
का गुरुशिरोऽकाभावादार्यसमाजमिद्धस्तादृशस्त्रयो
|
|
९२१।
सो भेदो बोध्यः।
एवं पंचकलप्रस्तारेऽपि अनिर्धारितप्रथमवदितीयत्वादिधर्मभेदं लिखित्वा तदर्णपरि एकदित्रिपंचाष्ठेत्यंकपंचकं यथाप्रस्तारसंख्यं यथाक्रममुत्तरोत्तरं स्थाप्यम् । एवं च यत्रादौ लघुस्ततो गुरुदयमौदृशः पंचकलस्य कतमो भेद इति पृष्टे, एकदित्रिपंचाष्टेत्यंकपंचके
तथोक्रस्याने यथाक्रममुत्तरोत्तरं संस्थापिते गुरु| शिरःस्थद्वितीयपंचमेत्यंकइयैक्यक्रियानिःपत्रसप्तमांक
55

Page #76

मात्रात्तम् ।
5 |
बोधितसंख्यायाः सर्वातिमाष्टमांकबोधितसंस्थामध्यलोपे उर्वरिता एकलसंख्या, एवं चायं प्रथमो भेद इति वाच्यम् । एवं यत्र प्रथम गरुलघू ततो गुरुरौदृशो भेदः पंचकलस्य कतम इति पृष्टे, एक| र विचिपंचाष्टत्यंकपंचके यथास्थानं यथाक्रममुत्तरोत्तरं २ स्थापिते गुरुधिरःस्थैकपंचमेत्यंकवयमेव लब्धं, लन्धषष्ठसंख्याया अष्टमसंख्यामध्यसोपे उर्वरिता द्वित्वसंख्या, नथाचाग्रं द्वितीयो भेद इति वाच्यम् । एवं यत्र लघुत्रयति गुरुरीदृशो ११२१ भेदः कतम इति पृष्टे, पूर्वोक्नेकपंचके तथैव
__ स्थापिते गुरुशिरःस्थपंचमांकबोधितसंख्यायाः सवींतिमाष्टमांकबोधिताष्टमसंख्यामध्यलोपे उर्वरिता चित्वसंख्या, तथाचायं हतीयो भेद इति वाच्यम् । एवमयेऽपि गुरुशिरोऽकसंख्यायामष्टमसंख्याया लुप्तोर्वरितसंख्या तत्तद्भेदे वाच्या।
एवं चतःकले विगुरुः कतमो भेद इति पृष्टे, एकदित्रि।१२। पंचेत्यंकचतुष्टये यथोकस्याने यथाक्रममुत्तरोत्तरं स्थापिते | २५ गुरुशिरःस्थैकहतीयेत्यंकद्वयवोधितचतुर्थसंख्यायाः मवीतिमपंचांकबोधितसंख्यामध्यलोपे उर्वरिता एकत्वसंख्या, तथाचार्य प्रथमो भेद इति वाच्यम्। एवं चतुष्कले भादौ आधुदयं ततो
१२३। गुरुः ईदृशः कतमो भेद इति पृष्टे, उकरीत्योकांके | स्थापिते गुरुशिरःस्थतीयांकबोधितभित्रसंख्यायाः सौंतिमपंचमांकबोधितसंख्यामध्यलोपे उर्वरिता विखसंख्या, तथाचायं द्वितीयो भेद इति वाच्यम् । एवं चिकले एकदिनौति अंकत्रयं, विकले एकद्वौत्यंकवयं संस्थाप्य वाच्यम् । (E).
Here four entire leaves are missing in M.S. (E).- Ed.

Page #77

પૂ
प्राकृतपेङ्गलम् ।
३८ । श्रथ मात्रोद्दिष्टमाह पादाकुलकेन [?] पुब्बेति । पूर्वयुगलसदृशानंकान्देहि, गुरुशिरोऽकं शेषे लोपय, उर्वरितांकं लिखित्वा कथय, एवंप्रकारेणोद्दिष्टं जानौत । उक्तार्थसमस्येयमेव 1 पूर्वं पूर्वकयुगलं सर्वमात्रोपरि न्यसेत् । द्विमात्रस्य गुरोरूद्धं पूर्वं पश्चादधो लिखेत् । गुरूर्द्धकसमाहारादुद्दिष्टं ज्ञायते ध्रुवं ॥ दूदं षङ्कले दशमभेदे योज्यते । तत्र तावत् ॥७॥ श्रयं भेदः कतिथ इति प्रश्नः । तत्र प्रथममाचायाः पूर्वमंकाभावात्तरिमो को द्वितीयमात्रोपरि इयं २, तृतीयमात्रायां पूर्वकद्वये एकदिरूपं जयं लिखेत् । तृतीयस्थाने दिमात्रस्य गुरोः सत्त्वाद् द्वितीयोऽकः पूर्वीकयरूपः पंचात्मकोऽधस्ता लेख्यः, पंचममात्रोपरि अष्टौ षष्ठोपरि चयोदशेति क्रमेण लिखेदेवं सर्वत्र । अत्र गुरुशिरःस्थोऽकस्वयमंतिमत्रयोदशांके लोपयेत् । एवं कृते शिष्टा दश, तत्संख्योऽयं भेदइति । एवमुदाहरणांतरेऽपि योज्यं । तद्यथाअथास्मात्कवित्वात्किं फलं भविष्यतीत्युद्दिम्य
माचोद्दिष्टमाह || पुब्बेति ॥ श्रचेदमवधेयं,
मात्राभेदं समुत्पाद्य स्थानसंख्यास्लितं [?] चरेत् । यथा तत्रान्पं भवति मंदेदाष्टयुतौ फलम् ॥ श्रदिशून्ये भवेद्धा निरंत्यशून्ये महद्भयम् । मध्यशून्ये भवेन्मृत्युः सर्वके विजयो भवेत् ॥ तदृश्यतेऽष्टदितये न कार्यं सप्ताग्नितुख्यैर्भवतोह चर्चा । रसैः समुद्रैर्न च कार्यसिद्धिर्न चेकपंचत्वरितं ब्रुवंति || इति केचिदाः ॥ (C).
१२१८१३ ।।ऽ ।।
५

Page #78

मात्रारतम् ।
प्रासां णटुं। णद्वे सब्ब'कला कारिज पुब्ब जुअल सरि अंका' दिज्ज । पुच्छला अंक मिटाबह सेख अबरउ अंकार लुंपि कहु लेख ॥ जत्य जत्य पाबिज्ज५ भाग राहुए कहद फुरपिंगल णाग । परमत्ता लेइ गुरुता जाइ जत सेक्खहु तत लेक्खहु२२ आइ ॥ ४०२२ ॥
४.। अथ मात्रानष्टमाह णद्वेत्यादि। नष्टे माः कलाः
४०। १ पथामा नझं (A), पथ मात्रायां नष्टं (D). २ सय (B), सब (D). १ करिब (B, C & D). ४ पूर्व (B), dropt in (C) ' सिर का (D). ६ परशा (A), पुरल (D). ७ चंक (A & D), या (B & C). ८ मेठावर (A), मेठावहि (B), मेटावर (C), मेठावड (D), मिट्टावहि (F). . सेस (A), सेक्स (B& C), सेसा (D). १. उवरल (A, D & F}. ११ क (A, B, C & D). १९ सुम्पि (B & C), लोप्पि (D), लोपि (F). १३ सेक्स (B & C). १४ जच्छ (A). १५ पविनइ (B), पारनर (D). १६ एह (A). १० भणर (B & C). १८ फल (B), फुर (F). The quadrant runs thus in (C) and (D)-- एक भणर पुन पिजल नाग (C), कहर फणा पुणि पिंगल बाग (D). १९ सार (B & C), ले (F). २० गया (B), गरचा (C). २१ सेक्ससि (B), AN (D & F). pp Dropt in (C). PP The name of the metre is not mentioned in any of the commentaries ; neither does it agree with the definition of any metre described in the book.—Ed.

Page #79

प्राइसपैङ्गलम् ।
कुरुध्वं, पूर्वयुगलसदृशानङ्कान् देहि, प्रश्नाझेन शेषं लोपय, उहत्तमङ्गं लोपयित्वा लिख, यत्र यः प्राप्यते भाग एतनाति स्फुटं पिंगलनागः । परमात्रा सहीत्वा गुरुता याति, यावलिख्यते तावलेखायाति। अमुकप्रस्तारस्थामुकस्याने कौदृशो गणस्तिष्ठतौति प्रश्न, तत्कथनाय नष्टशिष्टमुच्यते। नष्टे ज्ञातव्ये इति । तथाचायं प्रकारः, षट्कलप्रस्तारस्य प्रथमस्थाने कौदृग्गणस्तिष्ठति इति प्रश्ने, सर्वाः कलाः कर्त्तव्या भवन्ति । सर्वकलाकरणे च षड्लघवः स्थापनौयाः, यथा ।।।।।।, तत्र च पूर्वयुगलसदृशाङ्कदानं पूर्ववत्तेन लिपिक्रमः १, २, ३, ५, ८, १३, पत्र च शेषाङ्के प्रश्नाङ्कलोपः कर्त्तव्यो भवति, शेषः त्रयोदशाङ्गः, तत्र प्रश्नासस्यैकस्य लोपात् द्वादशाङ्कोऽवशिष्टः, तल्लोपेन गुरुलघवो लेख्या भवन्ति । पुनः तल्लोपप्रकारचोच्यते द्वितीयश्लोकेन, तस्यायमर्थः प्रदर्श्यते। लोपावशिष्टो द्वादशाङ्कः तस्य भागः प्राप्यते यैरकैः, मोऽङ्को निर्वहति, तेषां परमात्रया सह गुरुता कर्त्तव्या, तथाहि प्रकृते च प्रथमकलायाभेकाङ्कस्ततौयकलायां चयाङ्कः पञ्चकलायामष्टाङ्क इति मिलित्वा द्वादशाङ्क-निर्वाहस्तथाच एकाङ्कः प्रथमकलायां तिष्ठति, सापि परमात्रया सह गुरुतां गता, तथाच षट्कलप्रस्तारे त्रिगुरुगण इति लभ्यते। दूदन्तु बोध्यं प्रकारदयेनापि यत्रोहत्ताको निर्वहति, तत्र परमाचया मह गुरुता न सम्भवति, स एवाको नान्यः। तथा हि षट्कल] प्रस्तारे पञ्चमस्थाने कौदृशो गण इति प्रश्ने, सर्वलधुकरणं, पूर्वयुगलसदृशाङ्कदानञ्च पूर्ववत्तेन १, २, ३, ५, ८, १३ । अत्र च त्रयोदशाङ्के पञ्चमलोपेऽवशिष्टो भवति अष्टाङ्गः स च पंच

Page #80

मात्रायत्तम्।
लघोलपरि तिष्ठति, एकद्वित्रिपञ्चभिर्मिलिताभिः सम्भवति, तत्र पञ्चमलघोरुपरि स्थिताङ्क एव ग्राह्यते, अन्यथा एकाङ्कस्य परमात्रया मह गुरुतापादने दयाङ्कस्थाधःस्थाङ्क एव नास्तौति तस्य गुरुतापादकत्वाभावात् तस्योपादानमनर्थकमापद्येत, इत्थञ्च पञ्चमषष्ठकलाभ्यां मिलिला गुरुतापादने लघुचतुष्टयमेको गुरुश्च ।।।। पञ्चमस्थाने पतितीति वक्तव्यम् । षट्कलप्रस्तारस्य त्रयोदयस्थाने कौदृग्गण रति प्रश्ने, योदशाकस्य त्रयोदशाङ्कलोपे न किच्चिदवशिष्यते, तेन गुरूकरणाभावः, तथाच सर्वलघुरेव शिष्यते ।।।।।। (C).
४०। पट्ट। नष्टे सर्वाः कक्षाः कुरु, पूर्वयुगलसदृशानंकान् देहि। पृष्टमंक लोपय शेषे उर्वरितमंक लुवा कथय लेख्थे ॥ यत्र पत्र प्राप्यते भाग एवं कथयति स्फुरं पिंगलनागः । परमात्रां ग्टहीत्वा गुरुतां याति, यावलिख्यते तावश्लेख श्रायाति ॥ इदं षवले दशमो भेदः कौदृगिति प्रश्ने योन्यते। तत्र सर्वकलाः ।।।।।। पूर्ववदंकिताः, पृष्टांको दशमः शेषे त्रयोदशांके नितः। शेषास्त्रयः। तत्रावशिष्टांकेषु मध्ये ।। तृतीयः अंको लप्तः। यत्रेति कते हतीया कला चतुर्थया सह गुरुतां याता ॥l, अयं दशमो भेदो वक्तव्यः । प्रथमद्वितीयरूपांकस्य लोपो न संभवति । प्रथममात्राया अग्रिममात्रया सह गुरुताया असंभवात्, विरूपस्यांकस्यापि भागस्थानीयत्वात् ॥ (G).
__N.B. In MS. (D) the slokas here numbered ४५ to ye precede those numbered ४१ to ४४, and y• precedes ४९ | ...Ed.
8.

Page #81

प्राकृतयङ्गलम् ।
अह वहाणं उहिट्ट (C) ।' अक्सर उपरि दुस्सा अंका दिज्जहु मुण[णे]हु उहिडा । बहु उप्परि जो अंको
तं दह' एकेण जाणेहु ॥ ४१॥ [गाहा] ४१ । वर्णद्दिष्टमाह । अक्षरोपरि दिगुणनद्वान् देहि उद्दिष्टं। खघोरुपरि योऽकस्तं दत्त्वा एकेन जानौहि ॥ एकेन सह दत्त्वेत्यनेम तत्राङ्क एकेन सह मिश्रणं कार्यमित्यर्थः । चतरधरप्रस्तारे सर्वगुरुः कुत्र वर्तते ऽऽऽ इति प्रश्ने, अक्षरोपरि विगुणा दिगुणा अकादेयाः, तथाच १९४६ अत्र लघोरभावात् लघुपरिस्थितांकस्य एकेन मिश्रणं [न] सम्भवति, किञ्च एकास एवावशिष्यते, तेन चतुरचरप्रस्तारस्य गुरुचतुष्कं प्रथमत एव पततीति वक्रव्यम् । अपरं दर्शयति, चतुरचरप्रस्तारस्थाद्यन्तयोर्लघुदयं मध्यस्थाने गुरुवयं [कुत्र] पततौति १९४६ प्रने, उत्तरोत्तरं द्विगुण अकादेयास्तथाच तत्र लघूपरि एकाङ्कोऽष्टांकच इति मिलित्वा नव, तत्र चैकाशयोजने कते सति दशाङ्कः सम्भवति, तेन द[ग]मस्थानइति वक्तव्यम् । चतरक्षरप्रस्तारे सर्वलघुः कुत्र वर्तते १११ इति प्रश्रे, दिगुणा अङ्का देयाः, प्रथमलघोरुपरि एकाङ्कः, ततो
४१। १ अथ वर्णानामुदिष्टं (A), यह वर्णाणामुदिट्ट (B), पथ वर्णनां दिलं (D), पथ वर्णादिष्टम् (F). क्षर (B & C). ३ उपर (A & D). ४ दिन्नस (F). ५ मुनह (B), मुषद् (C), मुसहं (D), मगमुण्ड (F). सहित (A & F), उहिया (D). . देव (A & D), दहि (B). In (F), after को in the last half पेड सब करणं पाण्ड।

Page #82

माचारत्तम् ।
प्रासां णटुं। णट्टे अंके भाग करिज्ज सम भागह तहि लहुर मुणिज्नसु । बिखम एक दे बंठण किज्जसु
पिंगल जंपइ गुरु बाणिज्जसु ॥ ४२ ॥ [अलिखा बयाङ्कः, ततश्चतरङ्गः, ततोऽष्टाङ्कः, एकेन सर्वाणि मिलिवा षोड़श, षोडशस्थाने पततौति वक्रव्यम् । (C).
४१ । अथ वर्णद्दिष्टमाह अक्ख ॥ अक्षरोपरि द्विगुणानंकान्देहि, पश्चान्नानौतोद्दिष्टं । लघुपरि योउंकः पतति सैकं हवा तं जानौत ॥ उकं चान्यच । उद्दिष्टं द्विगुणामाद्यादुपयकान् समालिखेत् । लघुस्था ये तु तत्रांकास्तैः मैकमिश्रितैर्भवेत् ॥ इदं चतुरबरे योज्यते ॥ यथायं भेदः ।।5। कतिष इति प्रश्ने, द्विगुणांकदाने न्यासः । अत्र लघुस्थांकाः एकड्यष्टरूपास्तेषां योगः ९१ एकादश, मैकः १२ दादश, एतत्संख्योऽयं भेद इति सष्टम् ॥ (G).
N.B. There is a process different from this in the Sanskrit work of Pingala, and its commentary by Haláyudha. Vide Society's Edition by Vishwanatha Sástrí, pp. 233-234. The same result may be aualytically arrived at: vide Ghosha's Chhandahsāra-sangraha, Introduction, p. xix. para 46.-Ed.
२।१ पथैषां मई (A), पथ वामां नटं (D). १ भाच (E). १ सरि (B, C & F). ४ भाषद (B & C), भागे (D & F), भावह (B). वे (A & D), नह (E). ( सड (B, C, D, E & F). . पाणिज्नस (B & C), पिस (D & E). ८ विसम (D, E & F), विषम (C). देर (A, D& E), दर (B&C).

Page #83

प्राकृतपैङ्गलम् ।
,
४२ । वर्ण [नष्ट] माह । नष्टाने भागं कुरुष्व सदृशभागे तस्मिन् लघुमानयख । विषमे एकं दत्त्वा वण्टनं कुरुष्व पिंगलो जल्पति गुरुमानयख ॥ नष्टे श्रदृष्टस्थाने प्रश्न कस्य भागः कर्त्तव्यः । यच प्रश्नाङ्कः समो भवति तत्र लघुः स्याप्यः, तदर्द्धस्यापि समत्वे पुनरपि तदर्द्धं कृत्वा लघुः स्वाप्यः । एवमग्रेऽपि । विषमप्रभा वा [तु] गुरुः स्याप्यः, तत्राङ्के चैकं दत्त्वा भागः कार्य इति क्रमः । उदाहरणं यथा चतुरचरप्रस्तारे कौदृक् प्रथमो गण इति प्रश्न, प्रश्नाङ्क एकस्तस्य विषमत्वागुरुः स्थाप्यः ऽ, तत्र चैका पुनरेकयोजने दयाङ्को जातस्तदर्द्धञ्चकः सोऽपि विषमः तेन पुनरपि गुरुलेख्यः, एवमग्रेऽपि गुरुरेवायातौति चतुर्गुरुः ऽऽऽऽ प्रथमप्रस्तारइति वाच्यम् । एवं चतुरचरजाते [प्रस्तारे] दशमस्थाने कौदृगिति प्रश्न, दशाङ्कस्य समत्वादादौ लघुः स्वाप्यः, तदद्वै च हते पञ्चाङ्कः प्राप्तस्तस्य विषमत्वाद्गुरुः स्थाप्यः, तत्र च एकदाने षड़ङ्को भवति, तदर्द्धकरणे च जयाङ्को भवति, स च विषमो भवति इति पुनरपि गुरुः स्थाप्यः चया चैकयोजने चतुरङ्कस्तस्य च समत्वातघुः स्याप्यः । ऽ 51, इत्थं चतुरचरप्रस्तारे दशमस्याने श्रादावन्ते लघुः मध्ये गुरुदयमस्तौति वक्तव्यम् । (C). ।
..
,
४२ । श्रथ वर्णवृत्तभेदेषु नष्टप्रकारमाह एट्टेति । श्रंके समे विषमे बेत्यर्थः, भात्र - भागं श्रद्धांशमिति यावत् यथाप्रस्तारसंख्यमिति शेषः, करिज्जसु – कुरुम्व कल्पयेति यावत्, तत्र यः सम भाश्रहँ – सम भाग: समस्य भागः श्रद्धांश इत्यर्थः, तह
-
ततः,
लज्ड - लघु मूणिज्जसु – जानीहि क[य]येति यावत्

Page #84

मात्रावृतम् ।
२१
बिसम - विषमस्यांकस्य एक्क – एकम् एकत्वसंख्याबोधकमंकमित्यर्थः, देव - दत्त्वा संयोज्येति यावत्, बंठ - वंटमं भागमञ्जुशमिति यावत्, किष्ासु – कुरुष्व कल्पयेति यावत्, वंटनमिति भागकल्पने देशौ, ततः गुरु श्राणिध्वसु - गुरुमानच कल्पयेति यावत् । एवंप्रकारेण वर्णवृत्तभेदानामिति शेषः, ठ्ठे - महं नष्टप्रकारमिति यावत्, पिंगल जंप - पिंगलो जल्पति कथयति ।। समभागे कृते योकः स लघुकम्पकः, विषमांकभागे योऽकः स गुरुकल्पकः । विषमांकस्य भागस्तु विषमांक मेकेनांवेन संयोक्य कल्पनीय इति निर्गलितार्थः । अत्र यद्यपि एकांकेन योजितो विषमः समभावं प्राप्नोति तथापि तस्य भागः विषमांकभागएवेति, ततो लघुकल्पनभ्रान्तिर्न कर्त्तव्येति ध्येयम् । श्रयमर्थः -
1
एकाचरवृत्तस्य प्रथमो भेदः कौदृश इति पृष्टे, एकांके विषमे एकांक योजनेन कृतभागे एको गुरुः करूप्यः । अनंतरं चाचरामात्र कल्पना । एवं च एकाचरवृत्तस्य प्रथमो भेद एकगुरुरिति वाच्यम् । एवमेकाचरवृत्तस्य द्वितीयो भेदः कीदृश इति कल्पनीयः, अनंतरं चाचराभावाच कल्पना, एकलघुविमीयो भेद इति वाच्यम् ।
***
एवं graterer प्रथमो भेदः कीदृश इति पृष्ठे, पृथ एकांकस्य विषमस्य एकांकबोजनेन भागे एको गुरुः कल्पनीयः, पुनरपि भागलभ्धस्यैकांकस्य विषमस्य भा[में] द्वितीयो गुरुः कल्प्यः । अनंतरं चाचराभावाच कल्पना, एवं द्विगुरुचरवृत्तस्य प्रथमो भेदइति वाच्यः । एवं द्वितीयो भेदः कोदृश इति पृष्ठे, पृथ्य

Page #85

प्राकृतपैङ्गलम् ।
द्वितीयांकस्य समस्य भागे एको लघुः कल्पनौयस्ततो भागलधस्यैकांकस्य विषमत्वादेकेन योजितस्य भागे एको गुरुः कल्यः, अनंतरं चाक्षराभावान कल्पना, एवं च प्रथममेको लघुस्तत एकोगुखरौदृशो यक्षरवृत्तस्य द्वितीयो भेदः । एवं यक्षरवृत्तस्य बतौयो भेदः कौश इति पृष्टे, पृष्टांकस्य हतौयस्य विषमत्वादेकांकयोजनेन भागे प्रथममेको गुरुः कल्पनीयस्ततो भागलधस्य द्वितीयांकस्य ममत्वाद्भागे एको लघुः कल्यः, अनंतरं चाक्षराभावान कल्पना, एवं च यत्र क्रमेण गुरुलघू भवत ईदृशो यचरवृत्तस्य बतौथो भेद इति वाच्यम् । एवं चतुर्थी भेदः कीदृश इति पृष्टे, पृष्टांकस्य चतुर्थस्य समत्वात्तद्भागे प्रथम एको लघुः कल्यः, ततोभागलब्धस्य द्वितीयांकस्यापि समत्वात्तबागेऽपि पुनरप्येको लघुः कल्यः, अनंतरं चाक्षराभावान कल्पना, एवं च यत्र लघुइथं स यक्षरवृत्तस्य चतुर्थी भेद इति वाच्यम् ।
एवं यक्षरस्य प्रथमो भेदः कौदृश इति पृष्टे, पृष्टांकस्य एकस्य विषमत्वादेकांकेन योजितस्थ भागे एको गुरुः प्रथमः कल्यः, ततोभागलधस्यकांकस्य विषमत्वादेकांकयोजनादारदयं भागे गुरुदयकल्पनम्, अनंतरं चाक्षराभावान कल्पना, एवं च यत्र गुरुचयमौनत्यचरवृत्तस्य प्रथमो भेद इति वाच्यम् । एवं यक्षरस्य द्वितीयो भेदः कीदृश इति पृष्टे, पृष्टांकस्य द्वितीयस्य समवानागे प्रथममेको लघुः कल्यस्ततो भागलधस्यैकांकस्य विषमत्वादेकांकयोजनाद्वारद्वयं भागे गुरुवयं कल्पनीयमनंतरं चाक्षराभावात्र कल्पना, एवं यत्र प्रथममेको लघुस्ततो गुरुदयमौनत्यचरस्य

Page #86

मात्रात्तम् ।
द्वितीयो भेद इति वाच्यम् । एवं अक्षरस्थ बतौयो भेदः कौनरति [पृष्टे], पृष्टांकस्य हतौयस्य विषमत्वादेकांकयोगेन भागकल्पने एकगुरुः कल्यस्ततो भागसम्धस्य द्वितीयांकस्य समत्वात्तहागे बघुः कल्यस्ततो भागलब्धस्य एकांकस्य विषमत्वादेकांकयोगेन तद्भागे गुरुः कल्यः, अनंतरं चाक्षराभावान कल्पना, एवं च यत्र प्रथममेकोगुरुस्ततो लघुरारू ईदृशस्त्यचरस्य बतौयो भेद इति वाच्यम् । एवं यक्षरवृत्तस्य चतुर्थी भेदः कीदृश इति पृष्टे, पृष्टस्य चतुर्थीकस्य ममत्वात्तद्भागे एको लघुः कल्यस्ततो भागलधस्य द्वितीयांकस्यापि ममत्वात्तद्भागेऽपि लघुः कल्पनीयः, ततो भागसम्धस्यैकांकस्य विषमवादेकांकयोगेन तद्भागे गुरुः कल्पनीयस्ततश्चाक्षराभावान कल्पना, एवं च यत्र प्रथमं लघुदयं तत एको गुरुरौशत्यक्षरवृत्तस्य चतुर्थी भेदः इति वाच्यम् । एवमयेऽप्यूह्यम् । ___ एवं चतरक्षरस्य प्रथमो भेदः कीदृश इति पृष्टे, पृष्टांकस्यैकस्य विषमत्वादेकं दत्त्वा तद्भागे एको गुरुः कल्यनीयः, ततोभागसञ्चस्यैकांकस्य वारत्रयमेकांकयोजनेन भागे गुरुत्रयं कल्पयित्वा चतुर्गुरुश्चतरक्षरस्य] प्रथमो भेद इति वाच्यम् । एवं चतरक्षरस्य द्वितीयो भेदः कीदृश इति पृष्टे, पृष्टस्य द्वितीयांकस्य ममत्वात्तनागे एको लघुः कल्पनीयस्ततो भागलब्धस्यैकस्य विषमत्वादेकांकं दत्त्वा वारत्रयं भागकल्पने गुरुकल्पने गुरुवयं कल्पनीयम्, एवं च यत्रादौ एको लघुस्ततो गुरुत्रयमौदृशश्चतरक्षरस्य द्वितीयो भेद इति वाच्यम् । एवमग्रेऽयूह्यम् । (E).
४२ । पट्टे। नष्टे के भागं कुरु, ममे भागे [२] लघु जानौहि।

Page #87

प्राजतपैङ्गलम् ।
अह बममेरु (B) । अक्चर' संखे कोट्ट कर भाइ अंत पढमंक। सिर दुइ अंके अबरु' भरु सूई मेरु णिसंक ॥ ४३ ॥ दोहा।
विषमे एक दत्त्वा भागं कुरु, पिंगलो जल्पति गुरुमानय । नष्टयांके ममे लघुर्विषमे गुरुरित्यर्थः । इदं चतरक्षरे योज्यते । अत्र बादशो भेदः कौदृगिति प्रश्ने, द्वादशांकस्य समत्वादाद्योलधुः, तदर्द्धस्य षड्कस्थापि समवाद्वितीयोऽपि लघुः, तदर्द्धस्य चंकस्य विषमत्वाहुरुः, सैकस्य तदर्द्धस्य एकस्य ममत्वाल्लघुः, तद्यथा ।।।।, अयं भेदो बादशसंख्य इत्यर्थः। एवं पंचाक्षरादावपि बोधम् ॥ ४३ ॥ (G).
४३। अथ वर्णमेरुः । अक्षरसंख्यायाः कोष्ठं कुरु, श्राद्यन्तेषु प्रथमोऽक्षः। शिरोदयानापरं विभहि सूचौमेरौ निःशङ्कम् ॥ एकाचरमारभ्य यावदक्षरं छन्दमां चिकौर्षितं भवति तावतो पंक्तिः कया। तत्र चादावन्से चैकांकदानं कार्य, तेन प्रथमपंतो कोष्ठइयमेव । सूचौमेरुरिति समाख्याबलादादौ सूक्ष्मता, उत्तरोत्तरं
४३।१ पथ वर्णमेवः (A & E). २ पक्षर (B), पचवर (D). १ संजय (B), संख्ये (C), संच (F). पढमचंक (B & F), भव after this (F). ५ पबर (D & E), जानs before दुई (F). सई (D & F). .पिसंका (E), संक (F).

Page #88

मात्रारत्तम् ।
६५
चाधिक्यमवगम्यते । तेन द्वितीयपंको कोष्ठत्रयमेवमेकैककोष्ठड्या लेख्यम् । तत्र चायमकदानप्रकारः, - सर्वत्रैव पंको श्रादावन्ते च
एकवर्णमेसपंक्तिः दिवर्णमेरुपंक्तिः त्रिवर्णमेसपंत्तिः
चतुर्वर्ण ,
| १ | ५ /१०/१० | ५ | १ | ३२ घड्वर्ण , १ | ६ | १५ | २० | १५ | ६ | १६४ सप्तवर्ण ,, १ | 9 |२१/३५ | ३५ | २१ | ७ | १ | १२८ अष्टवर्ण, १ | २० | ५६/७० | ५६/२८/ १/२५६ नववर्ण ,, | १ | |३६ |८४|१२६/१२६८४ | ३६! | १ | ५१३
एकाको देयः, रिककोष्ठकानाञ्च उपरिस्थिताकद्वयेन पूरणं कार्य । तथाहि प्रथमकोष्ठे तावद्रिक्रकोष्ठाभावः। द्वितीयपंक्तौ मध्यग्टई रिक्रमस्ति, तच तदुपरिस्थिताकाद्धयेन पूरणीयमत्र च उपरि एकाङ्कद्वयसत्त्वात् मिलित्वा दयाको निष्पद्यते, अतः स तत्र लेख्यः । दतीयपंक्तौ रिक्तग्टहद्वयं, तत्र च प्रथमटहोपरि एकाङ्को दयाङ्कश्चेति मिलित्वा त्रयाङ्क इति स तत्र लेख्यः, द्वितीयस्योपरि एकाङ्कः] दगाश्चेति मिलित्वा चयाङ्को जातः स तत्र लेख्यः, एवमग्रेऽपि ।
अथ मेरोः प्रयोजनमुच्यते । प्रथमपंतावाद्यन्तयोरेकारसत्त्वावयं निष्यन्नं, तेन एकाक्षरजातौ प्रस्तारद्वयमिति लभ्यते । तत्र प्रथममेकाङ्कमत्त्वात्सर्वगुरुरेकः, परतश्चैकाङ्कसत्त्वात्मवलघुरप्येकः । द्वितीयपंकौ च मिलित्वा चतुरङ्कसत्त्वाद् यचरजातौ प्रस्तारचतुष्टयम, आदावेकाङ्कमत्त्वात्सर्वगुरुरेकः, द्वितौ ये] दयाकसत्त्वा

Page #89

६६
प्राकृतयैङ्गलम् ।
देकगुरुद्वयम् अङ्केन्ते] च एकसत्त्वात्सर्व्वलघुरेकः । एवं तृतीयपंतौ च मिलित्वा श्रष्टाङ्को निष्पन्न:, तेन व्यचरजातौ प्रस्ता[रा ] - टकम्, एकः सर्व्वगुरुः, एकः सर्व्वलघु, त्रिर्गुरुदयं, चिरेकगुरुः, एवमग्रेऽपि बोद्धव्यम् ॥ ( C ).
४३ । श्रमुकवर्णवृत्तमात्रागणप्रस्तारयो रे तावहरु लघुको भेद: कतिसंख्याक इति अनिर्दिष्टक्रम स्थितिनिर्द्धारितसंख्याकगुरुलघुयुक्तत्वरूपप्रस्तार निर्णीत स्वरूपाऽनिर्द्धारितसंख्याकभेदनिष्ठायाः एको द्वावित्यादिपिंडीभूतैकत्वद्वित्वादिकायाः निखिल वर्णवृत्तमात्रागणभेदनिष्ठायाश्च पिंडौभूतद्विचतुरष्टषोड़शेत्यादिकायाः संख्यायानिर्द्धार कोष्ठस्थांक समूहो वा मेरुः । अत्र निखिलभेदनिष्ठपिंडीभूतद्वित्वचतुष्ट्वादिसंख्या निर्द्धारणं तत्तन्मेरुपंक्तिनिखिलकोष्ठवत्यैकयोजननिष्पन्नांकेन बोध्यमिति गुरूपदेशो ऽनुसंधेयः । पूर्ववद्विविधे, तत्र वर्ण मेरुप्रकारमाह । अकबर संखेति । श्रक्खर संखे - संख्याताचराणाम् । अत्राचरपदस्य चरणाचरपादत्वात्संख्यातचरणाचराणामित्यर्थः । संख्यातानि एका दिषड्विंशतिपर्यंत संख्यायुक्तानि चरणाचराणि येषां तेषां वृत्तानामिति निर्गलितार्थः । कोड - कोष्ठानि गुरूपदेशादिति शेषः, करू - कुरु । एकाचरचरण वृत्तस्य कोष्ठदयं,
चरचरणवृत्तस्य कोष्ठत्रयं व्यचरचरण्वृत्तस्य कोष्ठ[चतुष्टयं ], चतुरचरचरणवृत्तस्य कोष्ठपंचकमित्येवं गुरूपदेशादुत्तरोत्तर के कटड्या एकाचरमारभ्य षड्विंशत्यचरपर्यंत कोष्ठानि कल्पयेति निर्गलितार्थः । तषु श्राद अंत - श्राद्यंतयोः कोष्ठयोः, पढ़मंक - प्रथममंकमेकत्व - संख्याबोधकर्मकमिति यावत्, देहौति शेषः । श्रबर - अपरं श्राद्यं
A

Page #90

मात्रारत्तम् ।
तांतरालस्थितमिति यावत् कोष्ठकं, सिर दुइ अंके - शिरोऽकद्वयेन, अवहट्ठभाषायां पूर्वनिपातानियमात्, भरु-पूरय पूरणीयकोष्ठशिरःस्थांकद्वययोजननिष्पन्नांकेनाद्यंतांतरालस्थितं कोष्ठं पूरणीयमित्यर्थः । एवम्प्रकारेणेति शेषः, मेरु-मेरुः, णिसंक-निःशंक निश्चयेनेति यावत्, सूई-सूच्यते निर्मों यते इति योजना।
अथैतन्निर्माणप्रकारो लिख्यते । प्रथम वामदक्षिणयोरेकागुलमायतमू धोरेखाइयं विनिर्माय सत्यार्श्वयोः ऋजुरेखया मेलनौयमेवमेकं दीर्घ कोष्ठं विधाय तत्र उर्द्धरेखामध्यदेशमारभ्याधोरेखामध्यदेशपर्यंतमेकामजुरेखां दत्त्वा कोष्ठदयं कल्पनीयं, तत्र तत्र प्रत्येकमेककोडेको देयः, तत्र प्रथममिदं मेरुखरूपं प्रथमकोष्ठस्यैकांकेन एकवर्णवृत्त एकगुरुरेको भेदः, द्वितीयकोष्ठस्यैकोकेन च एकलघुरेको भेदः इति निर्धारितैकत्वसंख्याकगुरुलघयुक्तत्वरूपनिर्णेतखरूपैकवर्णभेदनिष्ठेकत्वसंख्या प्रतीयते । कोष्ठद्वयस्थैकांकदयपरस्परयोजननिःपनद्वितीयांकेन चैकवर्णवृत्तभेदस्य द्वित्वरूपा समस्ता संख्या प्रतीयते, दूतीयं कोष्ठदयात्मिका प्रथमा एकवर्ण मेरुपंक्रिः ।।
एवमेतत्पंत्यधोरेखां पार्श्वयोर्मनाम्वर्द्धयित्वा अंगुष्ठमा मध्यदेश त्यता अधस्तादेका रेखा उपरितनरेखासमाना कार्या, पार्श्वयोश्च ऋजुरेखया मेलनं कार्यमेवमेकमायतं कोष्टं विधाय तत्र उपरितनप्रथमकोष्ठस्थाधोरेखामध्यदेशमारभ्याधस्तनरेखापर्यंतमेका जरेखा देया, ततः द्वितीयकोष्ठाधोरेखामध्यमारभ्याधस्तनरेखापर्यंतमेका ऋजुरेखा देया, एवं कोष्ठत्रयं मंपाद्य प्रथमान्यकोष्ठयोः प्रत्येकमेकैकोऽको देयः, अंतरालवत्तौ च द्वितीयः कोष्ठः शिरः

Page #91

प्राकृतपैङ्गलम् ।
स्यैकांकइययोजननिःपनदियौयांकेन पूरणीयः, तत्र चरवृत्तभेदेषु द्विगुरुरेको भेद इति निर्धारितदित्वसंख्याकगुरुयुक्ताक्षरवृत्तभेदनिष्ठेकत्वरूपसंख्या प्रथमकोष्ठस्थैकांकेन प्रतीयते। ततोद्वितीयकोष्ठस्थद्वितीयांकेन यक्षरस्यैकगर्वकलयुक्तौ धौ भेदाविति निर्धारितैकत्वसंख्याकगुरुलघुयुकड्यक्षरभेदनिष्ठदित्वरूपसंख्या प्रतीयते । ततस्ततीयकोष्ठस्थकांकेन यक्षरस्य दिलघुरेको भेद इति निर्धारितद्वित्वसंख्याकलघुयुक्ताक्षरभेदनिष्ठैकत्वरूपसंख्या प्रतीयते । कोष्ठत्रयस्थसमस्तांकयोजननिःपन्नचतुर्थाकेन च चतुष्वरूपा समस्तभेदसंख्या निश्चीयते, सेयं कोष्ठत्रययुक्ता यक्षरमेरुपति द्वितीया ।
एवमेतत्पङ्क्त्यधोरेखां पार्श्वयोर्मनाम्वर्द्धयित्वकांगुस्लमात्रमध्यदेश त्यकोपरितनरेखासमानाधस्ताद्रेखा कार्या, पार्श्वयोश्च सृजुरेखया मेलनं कार्यमेवमेकं दीर्घ कोष्ठं निर्माय तत्र उपरितनप्रथमकोष्ठाधोरेखामध्यदेशमारभ्याधोरेखापर्यंतमेका ऋजुरेखा देया, ततो दितीयकोष्ठाधोरेखामध्यमारभ्याधोरेखापर्यंतमेका मृजरेखा देया, ततस्तृतीयकोष्ठाधोरेखामध्यमारभ्याधोरेखापर्यंतमेका ऋजुरेखा देया, एवं कोष्ठचतुष्टयं संपाद्य तत्राद्युतकोष्ठयोः प्रत्येकमेकैकोडेको देयस्तदंतरालस्थ द्वितीयकोष्ठस्य च तच्छिरःस्थैकद्वितीयेत्यंकदययोजननिःपन्नतीयांकेन पूरणं कार्य, हतीयकोष्ठस्य च तच्छिरःस्थद्वितीयकेत्यंकद्दययोजननिःपनवतीयांकन पूरणं काय, तत्र प्रथमकोष्ठस्थैकांकेन अक्षरस्य त्रिगुरुरेको भेद इति निर्धारितत्रित्वसंख्याकगुरुयुक्तव्यचरवृत्तभेदनिष्ठेकत्वरूपसंख्या प्रतीयते । द्वितौयकोष्ठस्थत्तीयांकेन च अक्षरस्य द्विगर्वकल घुयुक्त भेदत्रय

Page #92

मात्रावृत्तम् ।
मिति निर्द्धारितद्वित्वैकत्वसंख्या कगुरु लघुयुक्तत्र्यचरभेदनिष्ठचित्वरूपसंख्या निश्चीयते । एवं तृतौयकोष्ठस्यत्टतौयांकेन [य] चरस्यैकगुरुद्विलघुयुक्तं भेदत्रयमिति निर्द्धारितैकत्वद्वित्वसंख्याकगुरुलघुयुक्त - त्र्यचरभेदनिष्ठक[चित्व]रूपसंख्या निश्चीयते । एवं चतुर्थको स्यैकां - केन त्र्यचरस्य त्रिलघुयुक्त एको भेद इति निर्द्धारितचित्वसंख्याकलघुयुक्तत्र्यचरभेद निष्ठे कत्वरूसंख्या प्रतौयते । कोष्ठचतुष्टयस्थमवकयोजननिष्पन्नाष्टमांकेन च यचरस्याष्टौ भेदा इति समस्ता व्यचरवृत्तभेदसंख्या निश्चीयते, सेयं हृतौया कोष्ठचतुष्टययुक्ता ततोयाचर मेरुपतिः । ।
2
एवं पूर्वोक्तरीत्यैकं दीर्घं कोष्ठं निर्माय तत्र कोष्ठपंचकं विधाय प्रथमत्ययोः कोष्ठयोरेकैको देयः, अंतरास्तस्यस्य द्वितौयकोष्ठस्य शिरःस्यैकटतीयेत्यंक दययोजननिः पनचतुर्थाङ्कन पूरणं विधेयं, तौयकोष्ठस्य च शिरःस्थवृतौयाङ्कदययोज[न] निःपन्नषष्ठांकेन पूर विधेयं, चतुर्थकोष्ठस्य च शिरः स्थटतौयेकेत्यंकद्वययोजन निःपन्नचतुथकेन पूरणं विधेयं तत्र प्रथम कोष्ठस्यैकांकेन चतुरच [र] वृत्तस्य चतुर्गुरुरेको भेद इति निर्द्धारितचतुङ्घसंख्याक गुरुयुक्तचतुरक्षरवृत्तभेद निष्ठैकत्वसंख्या प्रतीयते । द्वितौयकोष्ठस्य चतुर्थकेन च चतुरचरस्य चिगुर्वेकम [लघुयुक्तं भेदचतुष्टयमिति निर्द्धारितचित्वैकत्वसंख्याक - गुरुलघुयुक्रचतुरचरभेदनिष्ठचतुष्वरूपसंख्या प्रतीचते । ततस्तृतीयकोष्ठस्थषष्ठांकेन चतुरचरस्य द्विगुरुद्विलघुयुक्ताः षड्भेदा इति निर्द्धारितद्वित्वसंख्याकगुरुलघुयुक्त चतुर चर भेदनिष्ठषट्संख्या प्रतीयते । ततः चतुर्थकोष्ठस्यचतुर्थकेनेकगुरुजिलघुयुक्तं चतुरचरस्य भेद

Page #93

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri
७०
प्रास्तपैङ्गलम् ।
-
-
चतुष्टयमिति निर्धारितैकत्वचित्वसंख्याकगुरुलघुयुक्तचतरक्षरभेदनिष्ठचतुष्टचारू]पसंख्या निश्चीयते। ततः पंचमकोष्ठस्थैकांकेन चतुनयुक्तचतरक्षरस्यैको भेद इति निर्धारितचतुष्पसंख्याकलघुयुक्तचतरक्षरभेदनिष्ठेकत्वरूपसंख्या निश्चीयते । कोष्ठपंचकनिष्ठमवींकयोजननिःपत्रषोड़शांकेन च षोड़शरूपा समस्ता चतुरक्षरभेदसंख्या प्रतीयते, मेयं पंचकोष्ठयुक्ता चतुर्थों चतुरक्षरमेरुपतिः।
एवं पूर्वोत्तरीत्या एक दीर्घ कोष्ठं विधाय तत्र कोष्ठषवं निर्माय प्रथमात्यकोष्ठयोरेकैकोऽको देयः, अंतरालस्थद्वितीयकोष्ठस्य भिरस्मैकचतुर्थत्यंकदययोजननिःपन्नपंचमांकन पूरणं विधेयं । ततस्तुतीयकोष्ठस्य शिरस्यचतुर्थषष्ठेत्यंकदययोजननिःपन्नदशमांकन पूरणं विधेयं । ततश्चतर्थकोष्ठस्य गिरःस्थषष्ठचतुर्थत्यंकद्वययोजननिःपन्नदशांकेन पूरणं विधेयं। ततः पंचमकोष्ठस्य शिरःस्थचतुर्थे केत्यंकदययोजननिःपन्नपंचमांकेन पूरणं विधेयं । तत्र प्रथमकोष्ठस्यैकांकेन पंचाक्षरवृत्तस्य पंचगुरुरेको भेद इति निर्धारितपंचत्वसंख्याकगुरुयक्रपंचाक्षरभेदनिष्ठेकत्वसंख्या निश्चीयते । ततः द्वितीयकोष्ठस्थपंचमांकेन च पंचाक्षरवृत्तस्य चतुर्गुकलघयक्तं भेदपंचकमिति निर्धारितचतुष्वैकत्वसंख्याकगुरुनघुयुक्तपंचाक्षरभेदनिष्ठपंचत्वसंख्या निश्चीयते। ततस्तृतीयकोष्ठस्थदशमांकन पंचाक्षरवृत्तस्य त्रिगुरुदिलघुयुक्तं भेददशकमिति निर्धारितचित्वदित्वसंख्याकगुरुलघुयुक्तपंचाक्षरभेदनिष्ठदशवसंख्या मौ[निश्चीयते । ततचतुर्थकोष्ठस्थदशमांकन पंचाक्षरवृत्तस्य दिगुरुचिलघुयुक्तं भेददशकमिति निर्धारितद्वित्वत्रित्वसंख्याकगुरुबघुयुक्तपंचाक्षरभेदनिष्ठ

Page #94

मात्रारत्तम् ।
दशत्वसंख्या निश्चीयते । ततः पंचमकोष्ठस्थपंचमांकन पंचाक्षरवृत्तस्य एकगुरुचतुर्लघुयुक्तं भेदपंचकमिति निर्धारितैकत्वचतुष्पसंख्याकगुरुलघुयुक्तपंचाक्षरभेदनिष्ठपंचत्वसंख्या निश्चीयते। ततः षष्ठकोष्ठस्थेकांकेन पंचाक्षरवृत्तस्य पंचलघुयुक्त एको भेद इति निर्धारितपंचत्वसंख्याकलघुयुक्तभेदनिष्ठेकत्वसंख्या निश्चीयते। कोष्ठषट्वनिष्ठसवींकयोजननिःपनद्वात्रिंशत्तमांकेन च द्वात्रिंशद्रपा समस्ता पंचाहरवृत्तभेदसंख्या प्रतीयते। एवमग्रेऽपि सुधौभिः स्वयमूह्यं, ग्रन्थविस्तरभयान लिख्यते ॥ (F). .
४३ । अथ कियंतः सर्वगुर्वकगुरु-द्विगुरु-त्रिगुर्वादयः, एवं कियंतः सर्वलचेकलघु-दिलघ्वादय इति ज्ञानार्थं मेरुमाह, अक्सर। अक्षरसंख्यथा कोष्ठान् कुरु, प्राधमत्यं च प्रथमांकन पूरय । शौर्षद्वयांकनापरं भर, जानौत सूचौमेरुं निःशंकम् ॥ श्राद्यं कोष्ठमिति शेषः, तथाच सर्वत्र श्राद्यांत्यकोष्ठयोरेक एव लेख्यः, शौर्षकोष्ठदयरूपांकेन रिक्तकोष्ठं पूरयेत्यर्थः। तथाच एकाक्षरादौ इष्टमेरुसंख्यया यादिकोष्ठानर्द्धान्तरितानेकैकवृद्ध्या लिखेत् । तत्र सर्वकोष्ठाद्यंतयोरेकं दत्त्वा पश्चादुपरितनं कोष्ठदयांकं टंखलावंधन्यायेनेकौकत्यावशिष्टाः कोष्ठाः पूरणीयाः ॥ तत्र एकाक्षरप्रस्तारे एकः सर्वगुरुः, एकः सर्वलघुरिति भेदद्वयमेव सिद्धं, तस्थ विभेदत्वात् ॥ यक्षरप्रस्तारे एकः सर्वगुरुः, द्वौ एकगुरू, एकः सर्वलघुरिति ॥ एवं व्यक्षरप्रस्तारे एकः सर्वगुरुः, त्रय एकगुरवः, त्रयो द्विगुरवः, एकः सर्वलघुरिति ॥ एवं सर्वत्र प्रस्तारे एकः सर्वलघुः, त्रय एकलघवः, त्रयो दिलघवः, एकः सर्वगुरुरित्यादि सर्वत्र

Page #95

प्राकृतपैङ्गलम्।
अह अस्स पताका। उहिट्ठा' सरि अंका दिज्जसु पुब्बर अंक पर भरण करिज्जसु । पाबल' अंक पढमर परिदिज्जसु पत्थर संख पताका किज्जसु ॥ ४४१५॥ अलिल्ला
बोध्यम् । अत्रांकयोगेन संख्या भवति । यथा एकाक्षरे दौ २, यक्षरे चत्वारः ४, त्यक्षरेऽष्टौ ८, चतुरक्षरे षोडशेत्यादि । अवेदमवधेयम् । अपचयमाना गुरवः पद्ये मेरौ तु यस्य दृश्यते । सर्वत्राशाभंगो विपरीते वांछितं लभते ॥ अत्र प्रस्तारात्कियत्संख्योऽयं भेद इति ज्ञात्वा कियद्गुरुकोऽयमित्यवधार्य फलं वदेदिति ॥४४॥ (G). ___४४ । अथ वर्णपताकामाह । उद्दिष्ट सदृशानान् देहि, पूर्वाबेन परभरणं कुरु । प्राप्ताङ्कः प्रथमपरतो दौयते, प्रस्ता[संख्यया पताका क्रियते ॥ अयमर्थः,-वर्णाद्दिष्टे यथा अङ्गा दत्तास्तथैवाङ्कादेयाः, एतावान् विशेषः अति]त्रोद्दिष्टप्रस्तारे उत्तरोत्तरदिगुणाअङ्का दौयन्ते, अत्र वृत्तरोत्तरद्विगुणाङ्कस्थापनमात्रं, तत्र चाङ्कस्य वामा गतिरिति न्यायेन चरमाङ्क एव पूवींकः प्रथमत एव स्थापनौयः, स एकगरूकस्थानं, तेनाङ्केन सह तत्पराकस्य भरणं - योजनं
४४। । अथ पताका (A), पथ वर्मपताका (D & E). २ उदिड (F). १ पूवंके (B), पूर्व (C). ४ किब्जा (F). ५ पाचल (B & C), पाउल (E).
पर ( B & C). .वियत (D), वेजस (E & F). ८ पचर (A), पत्यार (E & F). संखे (A, B & C). १. करिनस ( B & C), लिज्जत (F). ११ ४५ (F).

Page #96

मात्रारतम्।
कार्य, पूर्खाङ्क एवात्र पराग उचते, अङ्कास्य वामा गतिरित्युमायात् । एवमपराण मह योजनं, ततस्तत्परायण प्राप्ताबाका अधोऽधः स्थायाः, एवमेकगुरोतिौया पंक्तिः कार्या, सच प्रथमलिखितापृष्ठतो योऽङ्कः स उपरि लेख्यः, ततश्च परिस्थिता न मह योजयित्वाऽधो लेख्यः, पुनस्तत्पवस्थिताोन मह योजयित्वा । एवं द्विगुरुपंक्रि समाप्ष त्रिगुरु]पंफिलिख्या, दिगुरूपरिस्थितापृष्ठस्थाङ्क उपरि स्थायस्तत्पृष्ठस्थान मह योजयित्वा तदधो लेख्यः, पुनः पराकण योजयित्वा तदधो लेख्यः। एवमग्रेऽपि परतीदौयते इत्यस्थाधो शिख्यत इत्यर्थः इति गुरूपदेशः । उत्तरोत्तरबिगुण अशाः किय९रं देया इत्याकांक्षायामुक्तं प्रस्तारसंख्यबेत्यादि, तेन यावदक्षरस्य प्रस्तारस्तावत्पर्यन्तं द्विगुणादानं, तावपंभिपताका भवतीति बोध्यम् । यत्तु यावती प्रस्तारसंख्या तावदक्षा देया इत्यर्थः इति तत्र, पताकाया यावदकासम्भवात्, ततएकन्यनाङ्कस्यैव सम्भवात् ।
प्रथोदाहरणेन स्पष्टोक्रियते। चतुरक्षरप्रस्तारे एकगुर्वादयः कुच पतन्तौति प्रश्रे, चहर्ष स्थानेषु उत्तरोत्तरदिगुण- १ २ . . अनाः स्थाप्याः यथा १,२,४,८, तत्र चैकगुरुपंको प्रथमतोऽष्टाङ्कः स्वायः, अष्टाङ्गचतुरङ्गायोजनाबादशाक्षः म तदधः स्थाप्यः १२, द्वादशाङ्कदया
योजनाचतुईशानः स तदधो लेख्यः १४, चतु- १५ ईशैकाइयोजनात्पञ्चदशाक्षः म तदधो लेख्यः १५, एवमेकगुरुकस्यैका पंकिः । श्रथ द्विगुरुकपको अष्टाष्टवर्ती
|-101:15
10

Page #97

प्राकृतपेङ्गलम् ।
चतुरङ्ग उपरि लेख्यः, चतरके दयाङ्कयोजनात् षडङ्कः ६, स तदधो लेख्यः ; षडबैकायोजनात् सप्ताङ्कः ७, स तदधो लेख्यः; ततः पूर्वाश्रेणापि सह योगं कला लेख्य भवति, तत्र चतुरङ्गस्य पूर्खाकोऽष्टाकस्तेन चतुरङ्गयोगाबादशाङ्कः, स पूर्वलिखितत्वान्न लिख्यते, एवं चतुर्दशाङ्कपञ्चदशाङ्कावपि पूर्वलि[खितो, तेनाष्टाङ्के द्वयांङ्कयोगाद्दशाङ्कः १०, स तदधो लेख्यः ; ततो दशैकाङ्कयोगादेकादनाङ्कः [११], म तदधो लेख्यः ; पुनश्चाष्टाङ्कचतरबैकाङ्कयोगात्त्रयोदशाङ्कः १३, स तदधो लेख्यः ; इति द्विगुरुकपंक्तिः ।
अथ दि[चिगुरुकपंक्तिः, तत्र चतुरङ्गपृष्ठवौ दयाङ्क उपरि लेख्यः; दयाङ्ककारयोगात्त्रयाङ्कः, स तदधो लेख्यः; ततश्चतुरङ्गदयाश्योगात् षड़ङ्कः, स पूर्वलिखितः, तेन चतुरङ्ककाङ्गयोगात्पचाङ्कः ५, स तदधो लेख्यः ; ततश्चाष्टाङ्कचतुरङ्गयोगात् यो द्वादशाङ्को] जातः स पूर्वलिखित एव, तेनाष्टाङ्ककारयोगाबवाङ्गः ६, स तदधो लेख्यः इति त्रिगुरुकपंक्तिः ।
अथ चतुर्गुरुकपको इयाङ्कपृष्ठवर्ती एकाङ्कोऽपि लेख्यः १, ततश्चात्याश्योगात् येऽङ्कास्ते पूर्वलिखि]ता एव, तेन तदधीऽङ्कान्तरं न लिख्यते ।
तेन चतुरक्षरप्रस्तारस्थाष्टमहादशचतुर्दशपञ्चदशेषु एकगुरुः, चतुर्थषष्ठसप्तमदशमैकादशत्रयोदशेषु विगुरुः। द्वितीय[]तीयपञ्च[मानवमेषु त्रिगुरुः। प्रथमतचतुर्गुरुरिति ज्ञेयम् । षोड़शाङ्कस्य लिखनात् तत्र गुरुर्नास्ति, किन्तु सर्वलघुरिति ज्ञायते ॥ (C).
४४ । अमुकवर्णमात्राप्रस्तारयोरेतावद्गुरुलघुयुक्तो भेद एतावत्म

Page #98

मात्रात्तम् ।
७५
ख्यक इति मेरुपंक्रिवर्तितत्तत्कोष्ठस्यांकनिर्धारितस्वरूपसंख्याकानां भेदानां प्रथमद्वितीयादिप्रातिस्विकरूपस्य निर्धारणं तन्निर्धारकांकसमूहो वा पताका, मा द्विविधा वर्णपताका मात्रापताका चेति ।
वर्णपताकानिर्माणप्रकारमाह उद्दिट्टा मरि अंकेति। उद्दिट्टा सरि - उद्दिष्टसदृशान् उद्दिष्टपदस्योद्दिष्टांकपरत्वादुद्दिष्टांकसदृशानित्यर्थः, अंक - अंकान्, दिन-देहि, प[पूर्वमेकमकं दत्त्वा उत्तरोत्तरं द्विगुणितान् विचतुरष्टादिकानंकान् यथाप्रस्तारसंख्यं स्थापयेदित्यर्थः, ततः पुब्ब अंक- पूर्वीकस्य, पर – परस्मिन्नुत्तरवर्तिनौति यावत् अंके इति शेषः, पत्थरसंख - प्रस्तारसंख्यं प्रस्तारस्य संख्या यस्यां क्रियायां तद्यथा स्यात्तथेत्यर्थः, भरण - योजन करिब्बसु - कुरु। यस्य पूर्वाकस्य यत्परांकयोजने प्रस्तारसंख्याकोर्डको निष्पद्यते, तस्य पूर्वाकस्य तत्र परांके योजनं न कार्यमित्येको नियम इत्यर्थः । एवं कृते पाउल अंक पढम- अवहट्टभाषायां पूर्वनिपातानियमात् प्रथमप्राप्तमंकमित्यर्थः, परितेजसुपरित्यज । यस्य पूर्वाकस्य यत्परांकयोजने पूर्वप्राप्तोऽको निष्यद्यते तस्य तत्र योजनं न कार्यमिति द्वितीयो नियम इत्यर्थः । एवं प्रकारेण वर्णानामिति शेषः, पताका किन्नसु- पताकां कुरु इति योजना।
अत्र यः पूर्वीकः यत्र परांके प्रथमं योज्यते तप्पो चो]जननिःपना अंकाः तत्परांकादधोऽधः स्थाप्या इति नियमो गुरूपदेशादवधारणीयः। पूर्वीकस्य सर्वपरांकयोजने येउँका निःपाते तैः कोष्ठपंकि ध्या।

Page #99

प्राकृतपैङ्गलम् ।
.. अनदसुमारेण चतुर्वर्णपताकालिखनप्रकार उच्यते। चतु
पताकापामादौ एक कोष्ठं कर्तव्यं, तत अधिः कोष्ठचतुष्टयं कल्पनीयं, तत अधिः कोष्ठषवं, तत अधिः कोष्ठचतुष्टयं, ततएक: कोहः। एवं परस्परसंश्लिष्टरेखं कोष्ठस्थानपंचकं विधाय, [य]पोपरितनप्रथमद्वितीयवतीयचतुर्थपंचमकोष्ठेषु एकदिचतुरष्टषोडशेति पंचांका यथाक्रमं स्थायाः, तत्र प्रथममेककोष्ठस्थानमेकांकयुक्रमिति सर्बापेक्षया प[पूर्व एकोऽकः, म च उत्तरवर्तिषु द्वितीयचतुर्थाष्टमांकेषु योग्यमानः प्रथम द्वितीयांके योज्यते इति तबोजननिःपना अंका द्वितीयांकादधोऽधः स्थाप्या इति एकांकवितीयांकपोजननिःपातौयांको द्वितीयांकादधः स्थाप्यः, ततएकांकरतींकपोजननिःपनः पंचमांकस्तृतीयांकादधः स्थायः, ततः एकारमांकबोजननिःपनो नवमोऽकः पंचमांकादधः स्थाप्यस्ततएकांकस्य पोड़नांकयोजने मतदशोऽकः प्रस्तारसंख्यातोऽधिकसंख्याको निःपद्यते इति तस्य तत्र योजनं न कार्यमेवं प्रथमांकस्य द्वितीयचतुर्थाष्टमाकेषु चोजनं कृत्वा निःपनद्वितीयत्तीयपंचमनवमैवतरिकैद्धितीयस्थानकोष्ठपंक्तिः कल्पनौथा। एतत्कोष्ठपतिस्था द्वितीयादयश्चत्वारोऽयंकायतर्थाष्टमांकपूर्ववर्तिन इति क्रमेण तयोर्याज्यमानाः प्रथमं चतुर्थी के योज्यंतेऽतस्तद्योजननिःपचाकायम कादशोऽधः स्थाप्या इति, द्वितीयचत कयोजननिःपक्षः बोर्डकः पतुर्थीकादधः स्थाप्यस्ततस्ततीयचतुर्थीकयोक्नमिःपत्रः सप्तमोऽकः षष्ठोकादधः स्थाप्यः, ततः पंचमचतुर्थयोचने नवमांकः प्रथमप्राप्तो निःपद्यते इति तस्य तत्र योजनं न कार्यमिनि,

Page #100

मात्रारत्तम् ।
पंचमाष्टमांकयोजननिःपवस्त्रयोदशकः सप्तमांकादधः स्याप्यः, एवं द्वितीयादिचतुर्णामंकानां चतुर्थी के योजनं कृत्वा द्वितीयाटमांकयोजननिःपनो दशमांकस्त्रयोदशक[]दधः स्याप्यस्ततः बतौयाष्टमयोजननिःपन्न एकादशांको दशमांकादधः स्थाप्यः, ततः पंचमाहमयोजन निःपन्नस्त्रयोदशांकः प्रथमप्राप्तो निःपद्यते इति तयोजिनं न कार्य, नवमाष्टमयोजननिःपनः मतदशो नवमषोड़शयोजनकिपमः पंचविंशतितमांकः प्रस्तारसंख्यातोऽधिकसंख्याको मिःपद्यते इति तद्योजनं न कार्यम् । एवं द्वितीयाद्यंकानां चतुर्थाष्टमांकयोजिनं कृत्वा चतुर्थषष्ठसप्तमत्रयोदशदशमैकादमेति षड़कः वनौषस्थानकोष्ठपतिः कल्पनौया, ततश्चतर्थादयः षड़का अष्ठमांकपूर्व[व]नि इति तेषां तत्र योजने चतुर्थाष्टमयोजननिःफ्नोद्वादशांकोऽरमांकादधः स्थास्तस्ततः षष्ठाष्टमांकयोजननिःपचतुदशोऽको हादशांकादधः स्थाप्यस्ततः सप्तमाष्टमयोजननिःपनः पंचदमोऽकचतुर्दशांकादधः स्थाप्यस्ततस्त्रयोदशदशैकादशांकानामहमांकयोबने, अष्टमादौनां च षोडशांकयोजने प्रस्तारसंख्यातोऽधिकपंखाका अंका निःपचंते अतस्तेषां तत्र योजनं न कार्यमेवं चतुरिमांकयोोजनं कृत्वाष्टमहादशचतुर्दशपंचदति चतुर्भिरकैचवर्षमानकोष्ठपतिः कल्पनौया। पंचमस्थानकोष्ठकं षोडशोकयुक्त कल्पनीयम् । एवं चतुर्वर्णवृत्तपताकायां कोष्ठस्थानपंचकं कल्पनौवं, तत्वापं लिखित्वा प्रदर्श्यते - [ Vide figure p. 73-Ed.] एवं च पतुर्वर्णमेरुपतिवर्त्तिप्रथमकोष्ठस्थैकांकनिर्धारितचतुर्गुरुयुकवरूपैकन नसंखाका भेदः प्रथम इति [प्राति सिकं रूपं पताकाप्रथम

Page #101

दि
प्राकृतपैङ्गलम्।
कोष्ठस्थकांकेन निर्धार्यते चतुर्गुरुयुक्त एको भेदः प्रथम इति । एवं चतुर्वर्णमेरुपंक्तिवर्तिद्वितीयकोष्ठस्थचतुर्थीकनिर्धारितैकलघुचिगुरुयकत्वखरूपचतुष्पसंख्याकानां भेदानां द्वितीयवतीयपंचमनवमेति प्रातिविकं रूपं चतुर्वर्णपताकाद्वितीयस्थानकोष्ठपत्रिवर्तिभिश्चतुभिरंकैनियंते एकलघुत्रिगुरुयुक्ताश्चत्वारो भेदा द्वितीयदतीयपंचमनवमरूपा इति । एवं चतुर्वर्णरुपनिवर्सिटतीयकोष्ठस्थषष्ठांकनिर्धारितद्विगुरुदिलघुयुकत्वस्वरूपषटसंख्याकानां भेदानां चतुर्थषष्ठसप्तमत्रयोदशदशमैकादशति प्रातिखिक रूपं पताकाटतीयस्थानकोष्ठपत्रिवर्तिभिः षड्भिर कैर्निद्धार्यते दिगुरुदिलघुयुक्ताः षड्भेदाः चतुर्थषष्ठसप्तमत्रयोदप्रदशमैकादारूपा इति। एवं चतुर्वमेरुपतिवर्तिचतुर्थकोष्ठस्थचतुर्थीकनिर्धारितैकगुरुचिलघुयुक्तत्वस्व - रूपचतुष्पसंख्याकानां भेदानामष्टमद्वादशचतुर्दशपंचदति प्रातिखिक रूपं पताकाचतुर्थस्थानकोष्ठपतिवर्तिभिश्चतुर्भिरकैरवधार्यते एकलघुत्रिगुरुयुक्ताश्चत्वारो भेदा अष्टमद्वादशचतुर्दशपंचदशरूपाइति। एवं चतुर्वर्णमेरुपतिवर्तिपंचमकोष्ठस्थैकांकनिरितचतुलघुयुक्तत्वस्वरूपैकत्वसंख्याकस्य भेदस्य षोड़श इति प्रातिखिकं रूपं पताकापंचमकोष्ठस्थषोड़शांकेन निर्द्धार्यते चतुर्लधुरेको भेदः षोडशेति। एवमन्यत्रापि पताका बोध्याः। ग्रंथविस्तरभयान लिख्यते ॥ (E).
४४ । अथ वर्णपताका । पूर्व मेरौ अमुकगुरुका अमुका भेदाभवतीत्युक्तं, ते च भेदाः प्रस्तारे अमुकस्यानेषु तिष्ठतौति जानार्थं पताकामा ॥ उहिट्ठा। तत्र मेरौ यावती गुर्वाधंकसंख्या भवि

Page #102

मात्रारत्तम्।
-
व्यति तावत्येव कोष्ठकानि पताकायां लेखनौयानोति युक्त्या मिध्यति ॥ उहि ॥ उद्दिष्टसदृशानंकान्देहि, पूर्वाकण परभरणं कुरु । प्राप्तमंकं प्रथमं परित्यज्य प्रस्तारसंख्यया पताका ग्रहाण ॥ प्रथमर्थः। श्रादौ तावत् यत्संख्याकवर्णदत्तस्य[?] पताका चिकौर्षिता तत्संख्याका उद्दिष्टवदुत्तरोत्तरं द्विगुणिता एकपत्वंकाः स्थायाः, पश्चान्मेरुप्रस्तारांकसंख्यया पताकाकोष्ठा वर्द्धनौयाः ॥ ततः क्रमात्पूर्वाग्रिमकोष्ठस्थांकयोगस्तले लेख्यः इति पताका पूर्यतां ॥ एतदुकं ॥
एको दावथ चत्वारः ततोऽष्टाविति वर्द्धनं । पूर्वं परेण संयुज्य तदधो लेखयेद्बुधः ॥ अंतिमांकावधिं नैव संघयेदच कुत्रचित् ।
एकत्र लिखितं प्राजः पुनरन्यच नो लिखेत् ॥ रति वर्द्धनं यावदिकल्पं ॥ अत्रोदाहरणमेकाचरे १।२। अस्य दिविकल्पत्वादेकस्थानस्य एकगुरुः, द्वितीयस्थ एकलघुरित्येतावतैव मिद्धिः । सर्वत्राद्यांतांको सर्वगुरुलघुवाचकौ बोध्यौ ॥ यक्षरे यथा,
। अत्रैकांकड्यंकयोोंगे थंको मुकाधो लेख्यः ॥ तस्य [ चतुर्विकल्पत्वात् तावतैव सिद्धिः। श्राद्यस्थान एव सर्वगुरुः, द्वितीयदिपंक्तिस्थौ विश्वको एकगुचकलघू, चतुर्थोऽकः सर्वलघुरिति ॥ चतुरचरे यथा ॥ [Vide figure p. 73 --Ed.] अको बाभ्यां सह चयं यंकाधः, एकचतुर्भिः सह पंच श्यंकाधः, एकाष्टयोगे नव पंचाधः, दिचतुर्योगे षट् चतुरधः, यष्टयोगे दश पड़]धः, द्विषोडशयोगे न संभवति, त्रिचतुर्योगे सप्त दशाधः, पंचचोंगे नव एकत्र लिखितत्वान्न लेख्यः, यष्टयोगे एकादश
। प्रत्य

Page #103

प्राकृतपैङ्गलम् ।
अह मत्ता मेरु। दुइ दुइ कोट्टा सरि लिहहुए पदम अंक तसु अंत। तसु भाइहि पुण' एक सउ पढमे बेबि मिलत॥ ४५ ॥ दोहा। सिर अंके तमु सिरपर अंके उबरल कोट्ट पुरह णिसंके। मत्ता मेरु अंक संचारि बुज्यहरु
बुल्झहर जण दुई चारि ॥४६॥[सिहिणी] सप्ताधः, विषोड़शयोगो न, पंचाष्टयोगे चयोदश एकादशाधः, चतरहयोगे दादशाष्टाधः, चतुःषोड़शयोगो न, षड़ष्टयोगे चतुर्दश द्वादशाधः, दशाष्टयोगो न, मप्लाष्ट योगे पंचदश चतुर्दशाधः। प्रायः सर्वगुरुः, द्वितीयपंक्तका एकलघुस्थानानि, हतीयपंको दिलघुस्थानानौत्यादि ज्ञेयं । यथा श्रावस्थाने सर्वगुरुः, दिचिपंचनवस्थानेषु] एकलघवस्विगुरवो वा, चतुःषदशमप्तकादशत्रयोदशसु स्थानेषु दिलघवो द्विगुरवो वा, अष्टद्वादशचतुर्दशपंचदशस्थानेषु त्रिलघवएकगरवो वा, षोडशस्थाने सर्वलघुरित्येवं सर्वच ज्ञेयम् ॥ (G).
1-४६। १पथ मत्ता मेव (C), पथ माचामेरः (A, D, E& F). र लिहेड (D), करज (F). १ पडमा (C). पुण (A), प्रणि (D), dropt in (F). . रेक (C), सक (D). ईद (C), मरि (D). .पिसमे (E), dropt in (F). पंको (E). २ कोट्टा (B), कोड (E), कोडक (F). १. पूरह (D), पूरड (E & F). ११ निसको (B), पिस (C), पौसके (D & E), गौसंक (F). १९ शुभभाइ (D & E), बुद्ध (F). १५ दुस (E).

Page #104

मात्राइतम् ।
४५-४६ । अथ मानामेकः । इयं इयं कोष्ठं समं लिख, प्रथमोकस्तस्थान्ते । तस्यादौ पुमरेकं दत्त्वा [प्रथमं ] दावपि मिलितो।। शिरोऽके तस्य शिर उपर्यङ्कण कोष्ठं पूरय निःमयम् । मात्रामरोरवं संचार्य बुध्यन्तां [बुध्यन्तां ] जना द्विचत्वारः ॥ मेरोस्तु प्रयोजन विकलादौ प्रस्तारसंख्या ज्ञानं सर्वगुर्वा दिज्ञानञ्च। तथापि यदि पृच्छयते विकलस्य कियान् प्रस्तारः सर्वगुरुः, मर्चलघुर्वा कियान, एवं विकलस्थ कियान प्रस्तारः सर्वगुरुः, सर्वलघुर्वा कियान् इत्येवमादिप्रश्ने तज्ज्ञानं मेरोः प्रयोजनं, तच चायं प्रकारः। प्रथमतः कोष्ठद्वयं लेख्यं तदधः कोष्ठद्वयं लिखित्वा तदधः कोष्ठ[त्रयं पुनरपि कोष्ठत्रयमधो लेख्यं, ततः कोष्ठचतुष्टयं लिखित्वा तदधोऽपि कोहचतुष्टयं लेख्यमेवं कोष्ठलिखनं कृत्वा तथाङ्का देया भवन्ति । तक चावं प्रकारः। सर्वेषां कोष्ठामामन्ने प्रथमाङ्को देयः, प्रथमाङ्कशब्देनकात उच्यते । ततश्च समौकनकोष्ठयुग्मकानामादिमको सर्वत्रैकाङ्को दैयस्तदधस्तनकोष्ठादौ च इयाद्यङ्गः । तत्रेयं युतिः । उपरिस्थिताङ्क एकस्तत्परतवैकः, इत्यधस्ताङयाङ्को लिखितः । एवं द्वितीयकोष्ठयुग्मस्या दिमकोष्ठकादावेकाकोऽस्ति तदुपरि बबारइति मिलित्वा याकोऽधस्तालेख्यः । एवं बतौयकोष्ठयुग्मकस्थारावेकाहसदुपरि च क्या इति मिलित्वा चतुरकोऽधस्ताल्लेख्य इति। प्रथने दयोर्मिलनार्थमत्र प्रथमजब्देन द्वितीयकोष्ठकादिया मुचते। अथावशिष्टग्रहणानां सहाण] । न च प्राथमिककोहकुमके पूरणीयमेव नास्ति, द्वितीयकोष्ठ युग्मस्य मध्यसहं पूरी, तचायं प्रकारः, शून्यग्टहस्योपरिस्थितो दयाङ्कस्तदुपरिसितहिती
11

Page #105

प्राकृतपैङ्गलम् ।
यग्टहे चैकाङ्क दूति मिलित्वा चयं तेन मध्यमकोष्ठे चयाको
,
लेख्यः । तदधोग्टहं रिक्तमस्ति तदुपरिस्थितस्य चयाङ्कस्य तदुपरिद्वितौयग्टहस्थितैकाङ्क योजमात् चतुरङ्को जातः, स तदधो लेख्यः । artate प्रथमपतौ मध्यमकोष्ठद्वयं रिक्रमस्ति, तत्र चैकस्योपरि त्रयाङ्को द्वितीयग्गृहे च त्र्याङ्कस्तयोर्मिलनाच्च षड़ङ्कः, स तत्र लेख्यः ; तदपरकोष्ठस्योपरि चतुरङ्गस्तदुपरिस्थितद्वितीयग्टहे चैकाङ्क इति मिलित्वा पञ्चाङ्कः, स तत्र लेख्यः । तदधश्च कोष्ठइयं रिक्रमस्ति, तचादिग्टहस्योपरि षड़ङ्कस्तदुपरिस्थितद्वितीयगृहे च चतुरङ्क इति मिलित्वा दशाङ्कस्तत्र लेख्यः ; तदपरकोष्ठस्य उपरि पञ्चाङ्कस्तदुपरिस्थितद्वितौयग्टहे चैकाङ्ग इति मिलित्वा षड़ङ्कः, स तत्र लेख्यः इति शिर अत्यादेरर्थः ।
अथ प्रश्नस्योत्तरदानं प्रकटौक्रियते । तत्र द्विकलस्य कियान् प्रस्तार इति प्रश्न, प्रथमग्टहे एकाङ्कः परगृहे चैकाङ्क इति मिलित्वा द्वयं तेन द्विकलस्य प्रस्तारइयमिति वाच्यम् । द्विकले सर्वगुरुः कियानिति प्रश्न, प्रथम एकाङ्कसत्त्वात्सर्वगुरुरेक इति वाच्यमन्ते चैकाङ्गसत्त्वात्सर्वलघुरेक इति वाच्यम् । त्रिकले कियान् प्रस्तार इति प्रश्न, प्रथमगृहे दयाङ्कः परगृहे चैकाङ्क इति मिलित्वा त्रयमिति । त्रिकले एकगुरुः कियानिति प्रश्न, प्रथमतो द्वयाङ्कसत्त्वादेकगुरुद्वयमिति वाच्यम् । त्रिकले सर्व्वलघुः कियानिति प्रश्ने, अन्ते एकाङ्कमत्त्वात्सर्व्वलघुरेक इति वाच्यम् । सर्व्वलघुकथनमेवं बोध्यम् । एवं चतुष्कले कियान् प्रस्तार इति प्रश्न, तृतीयकोष्ठ के एकस्त्रयमेक इति मिलित्वा पञ्चाङ्गसत्त्वात्प्रस्ता[र]पञ्चकमिति

Page #106

मात्रारत्तम् ।
वाच्यम् । चतुष्कले सर्वगुरुः कियानिति प्रश्ने, प्रथमत एकाङ्कसत्त्वादेक इति वाच्यम् । चतुष्कले एकगुरुः कियानिति प्रश्ने, परग्टहे त्रयाङ्कमत्त्वादेकगुरुत्रयमिति वाच्यम् । एवं पञ्चकलो[ले] कियान् प्रस्तार इति प्रश्ने, चतुर्थकोष्ठे मिलित्वाऽष्टाङ्कसत्त्वादष्टाविति वाच्यम् । तत्र च प्रथमतस्त्रयाङ्कसत्त्वादिगुरुचयमिति वाच्यम्। परग्रहे चतुरङ्कसत्त्वादेकगुरुकचतुष्टयमिति वाच्यम् । एवं षट्कले मिलित्वा त्रयोदशाङ्कसत्त्वात् त्रयोदश प्रस्ताराइति वाच्यम् । प्रथमत एकाङ्कसत्त्वादेकसवगुरुरिति वाच्यम् । परग्रहे षडि]कसत्त्वादिगुरुषहूं, ततश्च पञ्चाङ्कसत्त्वादेकगुरुपञ्चकमेवमग्रेऽपि बोध्यम् । एवमसंख्यातमानेतुं शक्यते इति मतकलोऽपि लिखितः । (C). [Vide figure p. 88.--.Ed.]
४५-४६ । श्रथ माचामेरुप्रकारमाह दुद् दुइ कोट्ठति । दुई दुद् - द्वयोईयोः कलयोरिति शेषः, कोट्ठा - कोष्ठकानि, मरि - सदृशानि समसंख्याकानौति यावत्, सिह-लिखत । एककलप्रम्ताराभावात् द्विकलमारभ्य मेरूत्पत्तिः, एवं च द्वितीयहतीयेति द्वयोः कलयोः प्रत्येकं कोष्ठदयम् ऊर्ध्वाधःस्थित्या परस्परसंश्लिष्ट, चतुर्थपंचमेति दयोः कलयोः प्रत्येक कोष्ठत्रयमूर्बाध:स्थित्या परस्परसंश्लिष्टं, षष्टमप्तमेति दयोः कलयोरूर्बाधःस्थित्या परस्परसंसक्तं प्रत्येक कोष्ठचतुष्टयमित्यादिरीत्या वयोईयो कलयोः समसंख्याकान्य धःस्थित्या परस्परसंसक्तानि कोष्ठकानि उत्तरोत्तरं वर्द्धितानि गुरूपदेशात् कल्पमो नौयानौति निर्गलितार्थः । अत्र कोष्ठमादृश्यं समसंख्याकत्वमेव । तसु - तेषु कोष्ठेषु, अंत

Page #107

ง
प्राकृतपैणजम् ।
अंतिमे कोठे इत्यर्थः, पढम[]क - प्रथमोऽंकः स्थाप्य इति शेषः, त प्राहि-तेष्वाद्येषु कोष्ठेषु मध्ये [पुनः ] विषमे प्रथमतृतीयपंचममादिकोष्ठेषु, एक - एक: अंकः स्थाप्य इत्यनुषंगः । कचिदिमे इत्यस्य स्थाने पढमे इति पाठः तच समादित्यध्यात्य योब्यम्, एवं च समात्प्रथमे पूर्ववर्त्तिनि विषमे इति, स एवार्थः, यत: समात्पूर्ववर्ती विषम एवेति, मउ - समेषु द्वितीयचतुर्थषष्ठाटमादिषु कोष्ठेषु, बेबि मिलंत दौ मिलितौ पूर्वकाविति शेषः, स्थापवेत्वनुषंगः । श्राचा ये विषमाः कोष्ठास्तेम्बेकांको देवः, वे समास्तेषु पूर्ववत्यैकद्वययोजन निःपन्नोऽको देय इत्यर्थः । ततः उबरल कोठ्ठ - सर्वरितानि श्राद्यतांतराल स्थितानि कोष्टकानौत्यर्थः । सिर श्रंके तसु सिरपर श्रंके - शिरोऽकाः तच्छिर उपर्यकाभ्यां शौसंक
>
] - निःशंकं यथा स्यात्, पूरहि [3] - पूरय, एवं अंक संचारी[रि] - अंकान् संचार्य संस्थाप्य जण दुर चारि - जना द्विचत्वारः, मन्ता मेरु – माचामेरुं आणड [बुझ्झ] बुध्यध्वम् इति योजना ।
अर्थात निर्माणप्रकारो लिख्यते । एककलप्रस्ताराभावात् द्विकमारभ्य मेरुप्रवृत्तिः । एवं च प्रथमं वामदक्षिणयो रि[ रे] वांगुलमापदीर्घं मध्ये रेखाभूतमूर्द्धमधच झंगुलमाचमंतरं विसृष्योधिरे रेखाचयं कार्यं ततस्तत्पार्श्वदयमेलनम् रेखया कार्थम्, एवं दीर्घकोssयं विधाय तत्र प्रथमरेखामध्यदेशमारभ्याधस्तमतृतीय रेखामध्यदेशपर्यंतम् एकाम् ऋजुरेखां दत्त्वा प्रथमखाने
धः स्त्रिया परस्परसंसकं कोष्ठक [च] तुष्टयं कार्यं तचांतिमकोष्ठयोः प्रत्येकमको देयः, श्राद्ये उपरितने प्रथमे च विषमला

Page #108

•
मात्रावृत्तम् ।
देको देयः, तदधस्तने च द्वितीयत्वात् समे उपरितनकोष्ठदबकांदयरूप पूर्वीकद्वययोजननिः पश्च द्वितौयांकन पूरणं विधेयम् । एवं चोपरितनकोष्ठद्वयं द्विकल मेरुपतिः, तत्र प्रथम कोष्ठक विन द्विकलस्यैकगुरुरूप एको भेद इति द्वितीयकोष्ठस्यैकांकेन दिलघुरेको भेद इति प्रतौयते । कोष्ठद्वयस्यैकांकद्वययोजननिःपन्न - द्वितीयांकेन च द्विकलस्य भेदद्दयमिति द्विकलग एभेद पिंडीभूता नमस्ता दित्वसंख्या प्रतौयते । एवमधस्त[न] कोष्ठद्वयं त्रिमात्रमेदपक्तिः, तत्र प्रथमकोष्ठस्थद्वितीयांवेन चिकलप्रस्तारे एकगुरुयुकं भेददयं, द्वितौयकोष्ठस्यैकांकेन च त्रिलघुयुत एको भेद इति प्रतौयते । कोष्ठदयस्य द्वितौयेकेत्यं कदय योजननिः पटतौयांकेन च चिकलस्य समस्तास्त्रयो भेदा इति पिंडीभूता समस्ता त्रित्वरूपा चिकलगणभेदसंख्या प्रतीयते । ततोऽधस्तन दतौयां रेखामायंतपार्श्वयोर्मनाम्बर्द्धयित्वाऽधोध एकैकमंगुलमंतरं विसृज्य तत्परिमाणं रेखादयं कार्यम्, ऋजुरेखया तत्पार्श्वदयमेलनं च कार्यम् । एवं चिकलमेरुपतिसंसृष्टं तदधः स्यं दीर्घं कोष्ठदयं कार्यं तत्रोपरितमचिकल मेरुपति प्रथम कोष्ठाधो रेखामध्यदेशमा रम्याधस्तनांतिमरेखापर्यंतम् एका ऋजुरेखा कार्या एवं तत्पक्तिद्वितौय कोष्ठाधोरेखामध्यदेशमारभ्याधस्तनांतिमरेखापर्यंतमेका ऋजुरेखा कार्या एवं द्वितौ [य]स्य मेरुर्द्धापेचया श्रधः स्थित्या परस्प[र] संस कोडषटुं कायें, तत्रोपरितनकोष्ठमयात्मिका सर्वापेचया दतौया चतु:कलमेरुपङ्क्तिः, तत्र सर्वापेचया टतौयत्वाद्विषमे प्रथमकोष्ठे सवतिमे च दतौये एकोऽंको देयः, द्वितौये च शिरोऽकम किरोक
,

Page #109

प्राकृतपैङ्गलम्।
द्वितीयकेत्यंकद्दययोजननिःपनवतीयांकेन पूरणं विधेयम् ; ए[नदधस्तनौ च कोष्ठत्रयात्मिका चतुर्थों पंचकलमेरुपङ्किः, तत्र प्रथमकोष्ठे सर्वापेक्षया चतुर्थत्वात्ममे एकइयेतिपूर्वीकइथयोजननिःपनहतीयांकेन पूरणं काय, तदग्रिमे च द्वितीयकोष्ठे शिरोऽकतच्छिरोऽकरतोयैकत्यं कदययोजननिःपत्रचतुर्थीकेन पूरणं कार्यम् । तदग्रिमे च हतीयकोष्ठे सातिमे एकोऽको देयः, तत्रोपरितनकोष्टरूपात्मकचतुःकलमेरुपतिप्रथमकोष्ठस्थैकांकेन चतुःकलप्रस्तारे द्विगुरुरेको भेद इति प्रतीयते। तदग्रिमद्वितीयकोष्ठस्थरतीयांकन तत्र प्रस्तारे एकगुरुयुक्तं भेदत्रयमिति प्रतीयते। अंतिमहतीयकोष्ठस्थैकांकेन च तच प्रस्तारे त्रि[चतुः लघुयुक्त एको भेद इति प्रतीयते । एकटतौयेकेतिकोष्ठत्रयस्थसमस्तांकयोजननिःपन्नपंचमांकन त्रिचितः]कलस्य पंच भेदा इति समस्ता पिंडीभूता प्रस्तारसंख्या प्रतीये यते । एवमेतदधस्तनकोष्ठत्रयात्मकपंचकलप्रस्तारे द्विगुरुयुक्त भेदत्रयमिति प्रतीयते । तदग्रिमद्वितीयकोष्ठस्यचतुर्थीकेन च तत्र प्रस्तारे एक[गुरु]युक्त भेदचतुष्टयमिति प्रतीयते । तदग्रिमवतीयकोष्ठस्थैकांकेन च तत्र प्रस्तारे पंचलघुयुक्त एको भेद इति प्रतीयते। कोष्ठत्रयस्थत्रिचतुरेकेत्यं कत्रययोजननिःपन्नाष्टमांकेन च पंचकलस्थाष्टौ भेदा इति समस्ता पिंडीभूताऽष्टत्वरूपा पंचकल[प्रस्तारसंख्या प्रतीयते। _ एवं पूर्ववदेतत्कोष्ठदयादधस्ताद्दौघे कोष्ठदयं निर्माय उपरितनपंचकलमेरुपतिप्रथमकोष्ठाधोरेखामध्यदेशमारभ्याधस्तनद्वितीयकोष्ठाधोरेखापर्यंतमजरेखा देया, तत उपरितनद्वितीयकोष्ठाधो

Page #110

मात्रात्तम् ।
रेखामध्यदेशमारभ्याधस्तनद्वितीयकोष्ठाधोरेखापर्यंतमजुरेखा देवा, तत उपरितनत्तीयकोष्ठाधोरेखामध्यादेशमारभ्याधस्तनकोष्ठाधोरेखापर्यंतमजुरेखा देया, एवं हतीयस्थाने उर्ध्वाधःस्थित्या परस्परसंस कोष्ठाष्टकं कार्य, तत्रोपरितनं कोष्ठ चतुष्टयं षट्सलमेरुपतिः । तत्र प्रथमकोष्ठे सर्वापेक्षया पंचमत्वाविषमे सवातिमे चतुर्थे च एकोऽको देयः । द्वितीयकोष्ठे च शिरोऽकतच्छिरोकहतीयांकइययोजननिःपन्नषष्ठांकेन पूरणं कार्यम् । तदश्रिग्रिमे च हतीयकोष्ठे शिरोऽकतच्छिरोऽकचतुर्थै केत्यंकद्वययोजननिःपनपंचमांकन पूरणं विधेयम् । सवींतिमे च चतर्थ कोष्ठे एकांकन पूरणं विधेयम् । एवं चात्र प्रथमकोष्ठस्यैकांकेन षट्कलप्रस्तारे चिगुरुयुक्त एको भेद इति प्रतौये यते । तदग्रिमदितीयकोष्ठस्थषष्ठांकेन च तत्र] प्रस्तारे दिगुरुयुक्ताः षड्भेदा इति प्रतीयते । तदयिमदतीयकोष्ठस्थपंचमांकेन च तच प्रस्तारे एकगुरुयुक्ताः पंच भेदा इति प्रतीयते। तदग्रिमचतुर्थकोष्ठस्थैकांकेन च षड्नघुयुक्त एको भेदइति प्रतीयते। कोष्ठचतुष्टयस्थांकचतुष्टययोजननिःपत्राच]योदशकेन च समस्ता पिंडीभूता षट्कलप्रस्तारे संख्या त्रयोदशरूपा प्रतीयते । तत्र प्रथमकोष्ठे च सर्वापेक्षया षष्ठत्वात्ममे एकटतीयेतिपूर्वाकडययोजननिःपन्नचतुर्थीकेन पूरणं कार्यम् । तदग्रिमे द्वितीयकोष्ठे शिरोऽकतच्छिरोऽकषष्ठचतुर्थत्यंकदययोजननिःपन्नदशांकेन पूरणं कार्यम् । तदग्रिमतीयकोष्ठे च शिरोऽक[तच्छिरोक]पंचमैकेत्यंकडययोजननिःपन्नषष्ठाकेन पूरणं कार्यम्। अधस्तनं कोष्ठचतुष्टयं च सप्तकलचतुर्थीकेन सप्तकलप्रस्तारे त्रिगुरुयुक्त भेद

Page #111

प्राकृतपैङ्गलम्।
ممر
P10
الله
चतुष्टयमिति प्रतीयते। तदग्रिमदितीयकोष्ठस्थदशमांकन च तत्र प्रस्तारे द्विगुरुयुका दश भेदा इति प्रतीयते। तदग्रिमत्तीयकोष्ठस्थषष्ठांकेन च तत्र प्रस्तारे एकगुरुयुक्ताः षड्भेदा इति प्रतौयते । तदग्रिमचतुर्थकोष्ठस्थेकांकेन च तत्र प्रस्तारे सप्तलघयुक्त एको भेद इति प्रतीयते। कोष्ठचतुष्टयस्थांकचतुष्टययोजननिःपकविमात्रामेहः ।
शतितमांकन च समस्ता पिंडीभूता एक
विंशतिरूपा सप्तकाल में रूपतिः। एवमग्रेऽपि १३ मेरुकल्पना यथेच्छ विधेया। अस्माभिस्तु ग्रन्थ
विस्तरभयात्प्रयोजनाभावाच्च न लिखिता। |१||५|| अथ दिकलमारभ्य सप्तकलपर्यंत मात्रा. | ४|१०|1|२१ मेरुखरूपं लिख्यते ॥ (E).
४५-४६ । अथ सर्वलध्वेकगुरुद्विगुर्वादिज्ञानार्थं मात्रामेरमाह। दद। द्वौ द्वौ कोष्ठौ सदृशौ कुरु, प्रथममक तेषामंत। तस्वादौ पुनरकं स्थायं ममे छौ मिलतौ ॥ ममे कोष्ठे दिकोष्ठादिपंतर्दितीयचतुर्थादौ कोठे मिलितौ दावलीको कुर इत्यर्थः ॥ रिक्तकोष्ठपूरणोपायमाह । सिर। शिरोऽकेण तस्य शिरःपरांकेण च उर्वरितं कोष्ठं पूरय निःशंक मात्रामेरौ अंकमंचारं बुध्यते बुध्यते बना दिचतुराः ॥ अत्र खंडमेरौ त्रिकोष्ठकदिपको प्रथमपंक्रिस्थं रिकं कोष्ठं तिर्यक् तदुपरितनकोष्ठदयस्थांकडयमेकौलत्य पूरणीयं, द्वितीयपंक्रिस्थं रिक्त कोष्ठं परितममेव कोष्ठद्वयस्थांकमेकौलत्य पूरणीयमित्यर्थः ॥ एवमयेऽपि । उच। कोष्ठमेकं लिखेदादौ तदधः पंक्रियुग्मके। द्वौ द्वौ र

Page #112

मात्रावृत्तम् ।
अह मत्ता पताका ।
(क) उहिट्ठा सरि श्रंका थप्पहु बामाबत्ते' पर ले लुप्पहु ।
(ख) एक्क लोपे एक्क' गुरु श्रणहु
*
दुइ' तिणि" लोपे दुइ तिणि जाणहु" ॥ ४७ ॥ अलिल्ला ।
(ग) मत्त पताका पिंगल गाब १९
जो पारह" सो परहि" मिलाब" । ४८५ ॥ तदधस्त्रींस्त्रीनेवंरूपेण वर्धनम् ॥ अंत्य कोष्ठेषु सर्वेषु प्रथमांक समालिखेत् । श्रधकोष्ठे दिपंक्त्यादौ एवमेकांतरं लिखेत् ॥ श्रादावेकं ततो द्वौ च पुनश्चैकं ततस्त्रयम् । तिर्यक्समोईकोष्ठांके रिकं कोष्ठं प्रपूरयेत् । विवेकेनांकसंचारे मात्रामेदः स्फुटो भवेत् ॥ लेखनपंक्त्याः प्रकारस्तु द्विधा ॥ स यथा, एक कोष्ठमादौ कृत्वा ततो द्विकोष्ठद्विलेखनपंक्त्यादि लिखेत् ॥ द्विकोष्ठादारभ्यैव वा लिखेदिति ॥ (G).
(क) Not found in MSS. B & C ; ( ख ) found in all ; ( ग ) not found in. MS. F. There is a transposition of these Slokas in MS D ; thus the Slokas ४५ ४६ ४७and ४८ precede ४१, ४२, ४३ and ४४, thie next two Slokas 8e and are also transposed in the same.-Ed.
४७-४८ 1 १ अथ मानापताका (A & D), वह मत्तामेष (B). २ उदिट्ठा (A), उदिट्टा (D), उठ्ठि (F). ३ थ (D), दिव्नतु (A) ४ वामापत्ते (A), वामावर्त्ते ( D). ५ लेइ (A & D), ले (E). ( लोपिब्ासु (A), लघुड (E). • एक (A). ८ जानह (A), आनद ( B, C & E ). ९ दु (D). १० तिन (B), मिण (C), तिण (D), तिति (F). ११ मायच (A), जानह (B); जागर (C), जाड (E). १२ गावे (D). १३ पावद (A), पावर (E), जाने (D). १४ परच (B & C ). १५ वुझाव (E), वुझ । वेद (D). 12
१६४६ (A).

Page #113

प्राकृत पेङ्गलम् ।
,
४७-४८। श्रथ मात्रापताकामाह ॥ एकलोपे एकगुरुमानय, द्वित्रिलोपे द्वित्रीन् जानीहि । माचापताकां पिंगलो गायति, यः प्राप्यते स परतो मिल्यते ॥ प्राप्यते श्रवशिष्यते, मिल्यते लिख्यते । श्रत्र षट्लप्रस्तारे एकगुरुः कुत्र द्विगुरुः कुत्रेति ज्ञानं प्रयोजनं, तत्र चैकलोपादिना तज्ज्ञानमित्युक्तं तचाङ्गदानमन्तरेण [न] सम्भवत्येव अतस्तत्राङ्कादयः कथमित्याकांचाया दर्शनादुद्दिष्टसदृशाङ्कदानं सिद्ध्यति, तच्च पूर्वं सिद्धं यथा १, २, ३, ५, ८, १३, तत्र शेषा पूर्वपूर्व्वालोपः कार्य्यो भवति, अत्र त्रयोदशाङ्के शेषभूते तत्पूर्व्वस्य श्रष्टाङ्गलोपे पञ्चाङ्को निष्पद्यते स लेख्यः, तस्मिन्नेव त्रयोदशाङ्के तत्पूर्व्वस्य च पञ्चास्य लोपे श्रष्टाङ्कोऽवशिष्यते स न[द]धस्ता लेख्यः एवं तच त्रयालोपे दशाकोऽवशिष्यते स तदधो लेख्यः, एवं दयालोपे एकादशाङ्कः स तदधो लेख्यः, एवमेकांकलोपे द्वादशाङ्कः स तदधो लेख्यः, इत्येकलोपादेकगुरुकपङ्क्तिः । अथ दयलोपे द्विगुरुरानौयते, तत्र चयोदशाङ्के तत्पूर्वादयलोपेन दिनुपर्दयः तच यद्यष्टौ पञ्चेत्यनयोर्लोपः क्रियते तदा शून्यमेवेत्यतोऽष्टौ चयमित्यनयोलेपेिन दयाङ्कः प्राप्यते स च द्वितीयपतेरुपरि स्थाथः, ततश्चाष्टौ द्वयमित्यनयो लेपेि योऽवभिव्यते स इयाङ्कस्याधस्ता लेख्यः, ततश्चाष्टावेक इत्यनयोलेपि चतुरङ्कोऽवशिष्यते स तदधो लेख्यः, ततञ्च पञ्च जयमित्यनयोलेपि पञ्चाङ्कः प्राप्यते स च पूर्व्वपतिपतितत्वात्पुनर्न लिख्यते, तेन पञ्च इयमित्यनयोले पे षड़ङ्कोऽवशिष्यते स तदधो लेख्यः, ततश्च पञ्चेक इत्यनयोलेपि सप्ताङ्कोऽवशिष्यते स तदधो लेख्यः,

Page #114

मानारत्तम् ।
सतच त्रयं द्वयमित्यनयोोपे अष्टाङ्कः प्राप्यते स च प्रथमपतिपतितत्वात् [न] लिख्यते, तेन त्रयमेक इत्यनयोलेोपे नवाङ्क: प्राप्यते स तदधो लेख्यः, इति दिगुरुपतिः।
अथ त्रयलोपेन त्रिगुरुक पानेयो भवति,-तत्राष्टौ पञ्च पयमिति मिखित्वा षोड़शाङ्कः, अष्टौ पञ्च दयमिति मिलित्वा पञ्चदयाङ्कः, अष्टौ पञ्च एक इति मिलिला चतुर्दशाङ्कः, एतेषां चयोदशाङ्के लोपो न सम्भवति, एवमष्टौ चयं दय[मिति मिथिला योदशाङ्कः, तस्य लोपश्चेत् क्रियते तदा शून्यमायात्यतस्तदपि व्यर्थ, पञ्च चयं दयमित्येषां लोपे चयाङ्कोऽवशिष्यते म च पूर्वलिखितत्वाब लिख्यते, पञ्च दयमेक इत्येतेषां लोपे पञ्चाङ्कः प्राप्यते सोऽपि पूर्वलिखितस्तेनाष्टौ चयमेक इत्येतेषां लोपे एकाकोऽवशिष्यते स बतीयपङ्को लेख्यः। तथाच पञ्चमाटमदशमैकादशद्वादशस्थानेषु] षट्कलप्रस्तारस्यैकगुरुकः पततौति, एवं द्वितीयबतौयचतुर्थषष्ठमप्तमनवमस्थानेषु] दिगुरुः पततीति, प्रथमस्थाने च त्रिगुरुः पततौति ज्ञेयम्, अत्र च त्रयोदशाङ्कस्य लिखितत्वातत्र गुरुनास्तौति ज्ञायते, ते]न त्रयोदशाङ्कः सर्वलघुरिति।।
अत्र च पञ्चमादिस्थानेष्वेकैकगुरुकः पततीत्युक्तं, स कौदृशइति प्रश्ने, सर्वाः कलाः कृत्वा उद्दिष्टवदका देयाः, यथा १, २, ३, ५, ८, १३, ततय यदकालोपेन पञ्चाङ्कः तदीया माचा परमात्रया सह गुरुतां प्रापणौया भवति, प्रकृते च अष्टाक्षलोपात्पञ्चाङ्कः प्राप्तः, म चाष्टाङ्कः पञ्चम्यां कलायामस्ति, तेन पञ्चमौ कला षट्लया ।।।।।। गुरुतां प्राप्ता, तेन ।।।। एता

Page #115

प्राकृतपैङ्गलम् ।
दृश इति वक्तव्यम् । एवमष्टमस्थाने कोदृगिति प्रश्ने, पञ्चाङ्कलोपादष्टाङ्कः प्राप्तः, पञ्चाङ्कस्तु चतुर्थी कलायामस्ति, तेन चतुर्थों कला पञ्चम्या कलया मह गुरुतां प्राप्ता, तेन।।। । एतादृश इति वाच्यम् । एवमग्रेऽपि। एवं द्वितीयस्थाने द्विगुरुकः कीदृगिति प्रष्टाङ्कत्रयाङ्कलोपावयाङ्को लब्धः, चयाङ्कस्तृतीयकलायामष्टाङ्कच पञ्चम्यां कलायामतस्तृतीया कला [चतुर्थों कला]मादाय पञ्चमी कला. षष्ठौं कलामादाय गुरुतां प्राप्ता, तेन ॥ 55 एतादृगिति वक्तव्यम्, एवमग्रेऽपि। अङ्कस्य वामगतिवादेवंक्रमेण गणना कार्या। अत्र च पञ्चमादिस्थानेषु एकैकगुरुकः पततौति उक्नं, म कौदृशइति प्रश्ने मात्रानष्टप्रकारं कृत्वा ज्ञातव्य इति संक्षेपः ॥ (C)...
४७-४८। अथ मात्रापताकानिर्माणप्रकारमाह, उद्दिट्टा मरि अंका इति। उहिट्ठा मरि अंका-पत्र उद्दिष्टपदस्थोद्दिष्टांकपरत्वादुद्दिष्टांकसदृशानंकानेकदित्रिपंचाष्टत्रयोदशादिरूपानित्यर्थः ; थप्पड-क्रमेणोत्तरोत्तरं स्थापयत तान् इति शेषः । बामाबत्तेवामावर्त्तन प्रतिलोमविधिना सर्वातिमांकाव्यवहितात]पूर्वीकमारभ्येति यावत् । लेद्-रहौत्वा, पर-परस्मिन्, घटकलपताका सर्वातिमांके, लुप्पड-लोपयत न्यूनतां नयत - सर्वातिमेऽके तदव्यवहितपूर्वीकमारभ्य पूर्वपूर्वीकाः क्रमेण लोप्याः, तत्र एक लोपेएकलोपे, अत्र एकपदस्यैकांकपरत्वादेकांकखोपे इत्यर्थः, एक्क गुरु जाणाहु-एकगुरुं जानौत। दुत्तिणिलोपे-दित्राणामंकानां लोपे, दुत्तिणि-दिवान्
६
११
9
१२

Page #116

मात्रावृत्तम् ।
C३
गुरून् जाणहु – जानौत । एकैकपूर्वकलोपे येऽका अवशिष्यं ते एकगुरुयुक्तभेदज्ञापकाः, पूर्वीकइयलोपे येडंका अवशिष्यते ते गुरुदययुक्तभेदज्ञापकाः, पूर्वकचयलोपे येऽवशिष्यंते ते गुरुचययुक्रभेदज्ञापका इति निर्गलितार्थ: । एवं प्रकारेण पिंगल लागपिंगलो नागः मत्त पताका- मात्रापताकां गाबद्-गायति कथयतौत्यर्थः । जो पाब - यः प्राप्नोति गुरूपदेशाज्जानाति, सो परहि बुझाब - सः परं बोधयति इति योजना । श्रत्र [?] एकत्वसंख्या - विशिष्टौ द्वित्वसंख्या विशिष्टौ च पूर्वकः प्रथमं सर्वातिमांके लुप्यते तदद्व्यवहितपूर्वकमारभ्यतेऽवशिष्टांकाः क्रमेणाधोऽधः स्याप्या इति यदंकद्वयलोपे श्रन्योऽवशिष्यते पूर्वप्राप्तो वाकः प्राप्यते तदंकद्वयलोपो न कार्य इति नियमत्रयं गुरूपदेशादध्यवसेयम् ।
श्रथ षट्कलपताकास्वरू[प] लिखनप्रकारतो वामदक्षिणयोरंगुलपंचकपरिमाणमूर्द्धाध ऋजुरेखादयमर्द्धगुलमधिकं वा मध्यदेशे - अंतरं विसृज्य कर्त्तव्यं ततो ऋजुरेखया तत्पार्श्वमेलनं विधेयमेवमेकं दोघे कोष्ठं विधाय तत्रैकांगुलपरिमितमंतरं त्यक्लोईरेखामारभ्याधोरेखापर्यंत पंच ऋजुरेखाः क्रमेण दत्त्वा कोष्ठषट्कमुत्तरोत्तरं परस्पर संक्षिष्टं विधेयं तत्रोद्दिष्टांकसदृशा एकद्वित्रिपंचाऽष्टत्रयोदशेति षड़ंकाः क्रमेण स्थाप्याः । ततो द्वितौयांककोष्ठादधोऽङ्खगुलमितानि परस्पर संझिष्टानि पंच कोष्ठकानि कार्याणि ततः पंचमां कोष्ठादधोऽधस्तादृशमेव कोष्ठचतुष्टयं कार्यं ततः सर्वातिमत्रयोदशांकमध्ये तदव्य [व] हिताष्टांकलोपे उर्वरितं पंचमांकं तच चतुर्थकोष्ठे विन्यस्तमेवास्तौति तदन्यत्र लेख्यमिति संप्रदायः । ततः
,

Page #117

£8
प्राकृतपैङ्गलम् ।
सर्वातिमत्रयोदशांकमध्ये क्रमप्राप्तपंचमकिलोपे उर्वरितमष्टमांकं पंचमinal [को]ष्ठादधस्तनकोष्ठे स्थाप्यं ततस्तत्र क्रमप्राप्तवतीयांकलोपे उर्वरितं दशमांकमष्टमांकको ष्ठादधस्तनकोष्ठे स्थाप्यं ततस्तच क्रमप्राप्तद्वितौयांकलोपे उर्वरितमेकादशांकं दशमांककोष्ठादधस्तनकोष्ठे स्थाप्यं, ततस्तत्र क्रमप्राप्तकांकलोपे उर्वरितं द्वादशांकमेकादशांककोष्ठादधस्तनकोष्ठे स्थाप्यं, सेयमेकांकलोपनिःपन्ना पंचकोष्ठात्मिका षङ्कलमेरुपङ्क्तिढतोयकोष्ठस्यपंचमांकनिर्द्धारितैक गुरुयुक्रत्वस्वरूपपंचत्वसंख्याकानां षङ्कलगणभेदानां पंचमाष्टमदशमेकादशद्वादशेतिप्रातिविकरूपज्ञापिका षङ्कलपताकापङ्क्तिः । ततो यंकलोपेऽष्टमपंचमांकयोस्त्रयोदशांकमध्ये लोपः शून्यशेषत्वान्न कार्यइति, सर्वतिमचयोदशांकमध्ये श्रष्टमतृतीयेत्यंकद्वयलोपे उर्वरितं द्वितीयमंकं तद्दितौयकोष्ठेऽस्त्येव ततस्त्रयोदशमध्ये श्रष्टमद्वितीये - त्यंकद्वयलोपे उर्वरितं दतौयांकं द्वितौयांककोष्ठादधस्तनकोष्ठे स्याप्यं ततस्त्रयोदशमध्ये श्रष्टमेकेत्यंकद्वयलोपे उर्वरितं चतुर्थमंक aatain कोष्ठादधस्तनकोष्ठे स्वाप्यं ततस्त्रयोदशमध्ये पंचमटतौयेत्यंकद्वयलोपे प्रथमप्राप्तः पंचमांकोऽवशिष्यते इति पंचमटतीयांकयोर्लोपं त्यक्का पंचमद्वितीययोर्लोपे श्रवशिष्टः षष्ठांकचतुर्थंककोष्टादधस्तनकोष्ठे स्थाप्यः, ततस्तत्र पंचमेकेत्यंकद्वयलोपे अवशिष्टः सप्तमोऽंकः षष्ठांककोष्ठादधस्तनकोष्ठे स्याप्यः, ततस्तच पंचमेकेत्यंकलोपे अवशिष्टः सप्तमोऽकः षष्ठांक कोष्ठादधस्तनकोष्ठे स्थाप्यः, aare aataadयेत्यंकद्वयलोपे श्रवशिष्टोऽष्टमोऽकः प्रथमप्राप्तोऽवशिष्यते इति तयोस्तत्र लोपं त्यक्वा तृतीयेकेत्यंकद्वयलोपे
1

Page #118

मात्रावृत्तम् ।
L
अवशिष्टो नवमोऽकः सप्तमांककोष्ठादधस्तनकोष्ठे स्थाप्यः, सेयमंकइयलोपनिःपन्ना षङ्कल मेरुपति द्वितीय कोष्ठस्थषष्ठांक निर्द्धा [रितद्विगुरुयुक्तत्वस्वरूपषट्संख्याकानां षङ्कलभेदानां द्वितीयतृतीय[तु] षष्ठप्रमनवमेतिप्रातिविकरूपज्ञापिका षङ्कोष्ठात्मिका षङ्कलपताकापङ्क्तिः । एवं तत्र प्रथमतृतीयाष्टत्यंकचयलोपे उर्वरित - एकोऽंकः, स च षट्लमेरुप्रथम कोष्ठस्यैकांकनिर्द्धारित त्रिगुरुयुक्तवस्वरूपैकत्वसंख्याकस्य षट्लभेदस्य त्रिगुरुयुक्तो भेदः प्रथम दूति प्रातिस्विकरूपज्ञापकः प्रथमकोष्ठे ऽस्त्येवेति सर्व्वमनवद्यम् । श्रथ षट्कलपताका स्वरूपं लिख्यते । (E). [ Vide figure p. 92. Ed.]
४७-४८ । श्रथ सर्वलघ्वेकगुरुद्विगुर्वादयः कुत्र कुत्र स्थाने पतंतौति तज्ज्ञानार्थं मात्रापताकामाह ॥ उहि ॥ उद्दिष्टसदृशानंकान् स्थापय, वामावर्तेन परस्मिन् ग्टहीला थोपय । एकलोपे एकं गुरुं जानीत, द्वयोस्त्रयाणां लोपे द्वौ चीन् जानीत ||
त्यां वामावर्तेन पूर्वका लोप्याः, शेषांकाः क्रमेण स्थाप्याः, तावंत्येकगुरुस्थानानि । एवं दयोः द्वयोः पूर्वकयोर्योगं कृत्वा चयाणां चयाणां पूर्वीकाणां योगं कृत्वा लोपय ॥ मेरुगतं यावत्संख्यं कार्य, द्वित्र्यादिलोपे द्विगुरुचिगुर्वादिका भेदा बोध्याः । एवं सर्वत्रांत्यांकः सर्वलघुर्भेदो ज्ञेयः ; एवमग्रेऽपि । एकत्र लिखितं प्राज्ञः पुनरन्यत्र नो लिखेदित्यपि बोध्यम् ।
इदं षट्लप्रस्तारे योज्यते यथा, १, २, ३, ५, ८, १३, वामावर्तनांत्यांकः शोध्याः । यथा, शेषांके त्रयोदशसु मध्ये श्रष्टादिशोधने कृते शेषांकाः ५, ८, १०, ११, १२, इयमेकगुरुस्थानसंख्या ॥ एवं

Page #119

प्राकृतपैङ्गलम् । ___ अह बित्तस्स लहुगुरु आणं । पुच्छल छंद' कला कई पुछल' अंक' मेटाब। अबसिडे गुरु जाणिबहु लहु जाणिब्बहु ताब॥४६॥
दोहा॥ इयोलीपे द्विगुरुर्यथा। पंचाष्टयोस्त्रयोदशसु न खोपः शून्यशेषत्वात् । व्यष्टलोपे शेषं २, छष्टखोपे ३, एकाष्टलोपे ४, चिपंचलोपे न, तच्छेषस्य पंचरूपस्य पूर्व गतत्वात् । दिपंचलोपे ६, एकपंचलोपे ७, एकत्रिलोपेर, एतावंति दिगुरुस्थानानि ॥ त्रयाणामेकत्र्यष्टरूपाणं लोपेन १, दूदं त्रिगुरुस्थानम् ।] [Vide figure p. 92.-Ed.]
सप्तकले - एकः सर्वलघुः, षडेकगुरवो, दश द्विगुरवश्चत्वारस्त्रिगुरव इति मेरुगतभेदास्ते चैषु स्थानेषु वामावर्तन सर्वलध्वेकगुरुद्विगुरुचिगुरुरूपा भेदा बोध्याः । विषमकले सर्वगुरुभेदो नास्येव ॥ एवमग्रेऽपि सर्वत्र बोध्यम् ॥ अष्टकला पताका।- अत्राष्टकले एकः सर्वलघुः, सप्त एकगुरवः, पंचदश दिगुरवः, दश त्रिगुरवः, एकः सर्वगुरुरिति मेलिताश्चतस्त्रिंशत् । नवकला पताका। - अकः सर्वलघुरष्टावेकगुरव एकविंशतिदिगुरवो विपतिस्त्रिगुरवः, पंच चतुर्गुरव इति सर्व पंचपंचागझेदा मेरुस्था बोध्याः ॥ (G). [The figures for seven, eight, and nine kalás are similar in shape
to the figure given in p. 92. The ingenious reader may make them for himself if he likes.-Ed.]
४६। १ अथ तस्स लघुगुरज्ञान (A). १ पहल (A), पुछल (E & F). ३वंद (A, E & F). ४ कला एवं करि (E). ५ वण (E & F). ६ मिटाव (F). अवसिष्ट (F). ८ जाणिवह (A), जाणिध (F). ९ जानिय उताव (A, E & F).

Page #120

मात्रावृत्तम् ।
६०
-
४८ । इदानों मात्रावृत्तेर्वा वर्णवृत्तेर्वा कियन्तो गुरवः कियन्तो लघव इति ज्ञानार्थमाह पुच्छलेति । पृष्टच्छन्दः कलाः कृत्वा पृष्टवर्णान् लोपय । श्रवशिष्टं गुरुं जानीहि लघवो ज्ञायन्तां तावन्त इति ॥ गुरो [र] वशिष्टा यावन्तस्तावन्तो लघव दूत्यर्थः । उदाहरणेनास्यार्थः स्पष्टौक्रियते । पढ़मं बारह मतेति – कियन्तो लघवः कियन्तो गुरव इति प्रश्न सर्व्वलघवः कर्त्तव्या:, तेन ५० सप्तपंचाशत् कला भवन्ति, तत्र पृष्टच्छन्दसो वर्णाः कर्त्तनौयाभवन्ति, ३० सप्तचिंशद्वर्णा अत्र सन्ति, सप्तपंचाशद सप्तत्रिंशत्कर्त्तने विंशत्यङ्कोऽवशिष्यते, तेन विंशतिर्गुरवोऽचेति ज्ञायते । गुरोश्च द्विकलत्वाविंशतिगुरुभिश्चत्वारिंशत् ४० कला गताः, ५७ सप्तपञ्चाशन्मध्ये ४० चत्वारिंशतोपे १७ सप्तदश श्रवशिष्टास्तेन सप्तदश लघव इति ज्ञायते । अथवा सर्व्वलघूकता योऽङ्कः कर्त्तितः तत्रैव गुरोरङ्ककर्त्तनेनावशिष्टा लघवो ज्ञेया:, यथाच सप्तपञ्चाशद ३७ सप्तत्रिंशत्कर्त्तनेन विंशतिर्गुरवो ज्ञेयाः, सप्तत्रिंशदङ्के च विंशतिकर्त्तनेनावशिष्टाः सप्तदश लघवो ज्ञेया: । एवं वर्णवृत्तेऽपि, यथा प्रमाणिकाच्छन्दसि सर्व्वलघूकरणेऽष्टचत्वारिंशत् ४८ कलाभवन्ति, तत्र च झोके द्वात्रिंशदर्णा ३२ भवन्ति, श्रष्टचत्वारिंशद ४८ द्वात्रिंशलोपे ३२ षोड़शलाभात् षोड़शात्र गुरव इति ज्ञायते श्रवशिष्टाश्च षोड़श लघव इति ज्ञायते । (C).
>
४८ । अथैतावत्संख्याककला विशिष्टैतावत्संख्या का चरचरले वृत्ते कति गुरवः कति लघव इति कौतुकात्केनचित्पृष्टे उत्तरप्रकारमाह, पुछलेति । पुकूल बंद कलां - पृष्टच्छंदः कलायाम्, त्र
13

Page #121

प्रातपेङ्गलम् ।
"
कलापदस्य कलासंख्यापरत्वात्पृ[ष्ट]च्छंदः कलासंख्यायामित्यर्थः । यस्य गुरुलघुजिज्ञामा तत्पृष्टं कंदस्तस्य या मात्रा संख्या तन्मध्ये इत्यर्थः । पुल [क] छंद - पृष्टं छंद:, अत्रापि छंद:पदम्य कंदोऽचरसंख्यापरत्वात्पृष्टच्छंदोऽक्षरसंख्या मित्यर्थः । मेटाब - हौनां कुरु । एवं करि - [ एवं] कृत्वा एवं कृते सतीत्यर्थः । श्रबमिठ्ठल - श्रवशिष्टा संख्येति शेषः, कलासंख्यामध्योर्वरिता संख्येत्यर्थः, गुरु जानित्र - गुरोर्धातव्या, उताब - उर्वरिता गुरुसंख्यातिरिक्ता वृत्ताक्षर संख्येति थावत् । लघु जाणिन – लघोर्ज्ञातव्या । यथा श्रष्टादशकला विशिष्टैकादशाचरचरणे वृत्ते कति गुरवो लघवचेति पृष्टे, श्रष्टादशरूपhariख्यामध्ये एकादशरूपाचर संख्या लोपे उर्वरिता मतसंख्या, सा गुरुसंख्या ज्ञेया । एकादशाचरमध्ये यदि सप्त गुरवस्तदोर्वरिता धतुङ्घसंख्या, मा लघोर्ज्ञातव्या, एवं चैतादृशचरणे वृत्ते मप्त गुरव - वारी लघव इत्युत्तरं देयमिदं च वृत्तमिंद्रवज्राख्यमेवमन्यचाप्यूह्मम् । (E).
४८ । श्रथ छन्दःसु गुरुलघुमात्रावर्णयत्ताज्ञानोपायमाह || पुच्छेति ॥ पृष्टस्य कंदसः कलाः कुरु, पृष्ठे वर्णान् लोपय । श्रवशिष्टा गुरवो ज्ञायंते लघवो ज्ञातव्या उर्वरिताः ॥ पृष्टे कलासंख्यायामित्यर्थः वर्णादीनां तद्गतसंख्योच्यते ॥ यथास्यैव छंदम: मात्रासंख्या ४८, वर्णसंख्यया ३५ ऊनिता जाता १३, एतावतौ गुरुसंख्या ॥ इयमेव वर्णसंख्योनिता जाता २२ लघुसंख्या द्रयमेव १३ गुरुद्विगुणसंख्या २६ मिलिता जाता मात्रा संख्या ४८, द्वयमेव गुरुसंख्योमिता वर्णसंख्या ३५ इति ॥ ४९ (G).
"

Page #122

मानारत्तम् ।
[Compare this with Pingala's Sanskrit aphorisms, and the learned commentary of Haláyudha thereon, also with a symbolical exposi. tion of the same in Ghosha's छन्दःसारसंग्रह: p. 34, paras. 2, 3 and 4.
-Ed.] __ [Between se and se, the following slokas are inserted in MS. (F).
This is apparently a later addition, for their enumeration even is not subsequently adhered to.-Ed.]
मत्तासंख्ये कोठ करू पंतौ छक्क पथारि । तत्य दुत्रादिक अंक धरु पढ़महि पंति बिचारि ॥ ५० । बाद अंक परिब्जि का सम्बहि पंती मझारि। पुष्य जुअल सरि अंक धर बौजौ पंति बिचारि ॥ ५१ । पढ़म पंति ठित्र अंक करि बौजी पंति गुणेहि । जो जो अंका उहरद ते तौय पंति भरेहि ॥ ५२। बि पिठ्ठद् भेत्र जोअदू अंका लहुश्रा कोट्ठा पूर अंका। पूत्रा लहना हारा तेकवद पिंगल जंपे बला दुबइ ॥ ५३ । छ पती पत्थार करिन्नसु अकबरसंख कोट्ट धरिज्जसु। पहिलो पंति बम धरिजसु दुसरौ पति दूण करिजम् ॥ ५४ । अकबर अंक गणित करि लेहि चौ[चउ]थी पंति मोह लिहि देह । चौथौ श्रद्धा पंचम पंति मोर छठ्ठ मिलि णिम्भंत ॥ ५५ । पंचमौ चौथौ तिहि मिलाउ पिंगल जंपद अंक फलाउ । विक्त भेत्र मत्त अरु बगह गुरु लहु एम संपण ह ॥ ५६ ॥ अकार मक्कदू जाणहु लोदू जे जाणे मण पाणंद हो । जो बुज्यद मोद पै बुबाद मका जाल हस्थि बि रुज्नद ।। ५७ ।

Page #123

१००
प्राकृतपैङ्गलम् ।
[The corresponding gloss in commentary (G) runs thus :--Ed.]
अथ प्रस्तारसंख्या। मात्रासंख्यान् कोष्ठान् कुरु पंक्तिषई प्रस्तारय, तत्र ड्यादिकानंकान् धारय प्रथमपंक्तिविचारः । यादिकोष्ठेषु याद्यंका लेख्या इति प्रथमपंतर्विवेकः ॥ ५० ॥ श्राद्यंकपरित्यागं कथयतु सर्वासां पंक्तीनां मध्ये पूर्वयुगलसदृशानंकान् धारय, द्वितीयपंक्तिविचारः। उद्दिष्टवदंका लेख्या इति द्वितीयपंक्तिविचार इत्यर्थः ॥ ५१ ॥ प्रथमपंक्तिस्थितांकः कृत्वा द्वितीयपंक्ति गुणय। यो योऽक उत्पद्यते तेन तृतीयपंक्ति भरय ॥ ५२ ॥ अथ पंचमपंक्तिपूरणं, बिपि । अत्रांकशब्दस्य व्यत्यासेन योजनावौ पृष्टांको भेदांकं च योजय । लघुकैः कोष्ठान् पूरय अंकैः । पृष्टांकद्वयं भेदांके चैकीकृत्य पंचमपंक्तिकोष्ठाः पूरणीयाः, ते लघुसंख्याका भवतीत्यर्थः। यथा । तत्र प्रथमे कोष्ठे पूर्वाकयोः पूर्वाहीकसंख्याप्रभेदांकस्य चाभावादेकएव ॥ दौ[दितौये कोष्ठे पूर्वीक एकस्तदूर्द्धसंख्याभेदांकश्चैकस्तयोयोगे इयं ॥ हतीये कोष्ठे पूर्वीकयुगलं १ । २ अर्द्धप्रभेदांकयोोंगे पंच ५, तत्ततौये लेख्याः ॥ चतुर्थकोष्ठे पूवाकयुगलं २, ५ पूर्वाद्धांकः वृत्तभेदांकश्च तद्योगे दश ॥ एवमग्रेऽपि । अथ षष्ठपंक्तिः पूषा इति। पूर्वो लघुको हारः, स्वघुइयं गुरुर्भवतीत्यर्थः, यथा प्रथमकोठे लघुद्दयाभावाहुरुस्थाने शून्यं, द्वितीयकोष्ठे एक १ स्ततौये छौ २ चतुर्थे ५ इत्यादि षष्ठपंक्तिपूरणं ॥ अथ चतुर्थपंक्तिः । तेक्वाद । तथा पिंगलो जल्पति वर्णान्हाभ्यां । गुरुलघुयोगे वर्ण भवतीति चतुर्थपंक्तिपूरणम्। इति मात्रामर्कटौ ॥ ५३ ॥

Page #124

मात्रांउत्तम् ।
मात्रामर्कटौचक्र यथा,| वृत्त | १२/३|8|५|६| प्रभेद | १ |२/३/५/- १३ मात्रा|१|/९/२०४०/७८ वर्ण | १|३|०१५/३०/५०
लघु | १ | २/५/१०/२०३८ | गुरु | 0 |१|२|५/१०/२०
वर्णमर्कटौचक्र यथा,वृत्त | २ | २ | ३ | 8 | ५ | ६ | | भेद |२|४||१६|३२|६४ मात्रा ३ १२३६९६२४०/५७६
वर्ण |२||२४/६४१६०३८४ | गुरु | १ | ४|१२|३२/८० १९२ | लघु ||४|१२|३२/८०/१९२
अथ वर्णमर्कटौ। छ पंती। षट्पंक्ति प्रस्तारं कुरु, अक्षरसंख्या कोष्ठान् धारय, प्रथमपंको वर्णान्धारय, द्वितीयपंक्ती द्विगुणान् कुरु ॥ उर्ध्वाधः षट्पंकयो लेख्यास्तिर्यग्वर्णसंख्याः कोष्ठाः कार्याः, तत्र प्रथमपंको वर्णांकाः, द्वितीयपंकौ उद्दिष्टवद्विगुणाअंका लेख्याः ॥ ५४ ॥ अक्ल । अक्षरांकैर्गुणितां कृत्वा [जाता चतुर्थों पंकिस्तया मा] लेख्या। चतुर्थर्धा पंचमी पंक्तिः, मैव षष्ठे मिलिता निश्चयात् ॥ प्रथमपत्यकदितीयपंक्त्यकान् गुणयित्वा चतुर्थों पंकिलख्या, तदर्धं पंचमी, तथैव षष्ठी पंक्तिर्भवतीत्यर्थः ॥ ५५ ॥ पंचमौति। पंचमौचतुर्थास्ततौयामेलने पिंगलो जल्पति अंकान् प्रस्तारय । चतुर्थोपंचमीपंक्तियोगेन हतीया पंकिर्भवतीत्यर्थः । वृत्तानि भेदा मात्रा अन्यवर्णा गुरवो लघव एवं संपन्नं भवति ॥ ५६ ॥ अक्षरमर्कटौं जानंतु लोकाः य[]जाने मनम पानंदो भवति । यो बुध्यते स एव बुध्यते, मर्कटौजाले हस्तौ अपि रुध्यते । दुर्गमेति भावः ।। ५७ ॥ (G).
[Both the figures run to inconvenient lengths in the commen. tary; the portions here reproduced will enable the reader to extend them as far as he would like. -Ed.]

Page #125

१०२
प्राकृतपैङ्गलम् ।
अह सकल पत्यार संखा। छब्बीसा सत्तसत्रा तह सत्तारह सहस्साई। बाबालौस लक्वं तेरह कोडौं समग्गाई ॥५०॥ गाइ।
५० । अत्र चैकानरमारभ्य षड्विंशत्यवधिवर्णवृत्तानां प्रस्तारे कियतौ संख्येत्यत्राह १३४२१७७२६ षड्विंशतिः मतगतानि तथा मतदशसहस्राणि द्विचत्वारिंश लक्षास्त्रयोदशकोव्यः समग्राणि, अङ्गस्य वामा गतिरित्यङ्काः स्थाप्याः । (C).
५। अथैकाक्षरमारभ्य षड्विंशत्यक्षरपर्यंतसमस्तवर्णवृत्तपिंडोभृतसंख्यामाह छब्बौमेति । षड्विंशतिः सप्तशतानि तथा मतदशसहस्राणि विचत्वारिंशलक्षाणि त्रयोदशकोव्यः, एवं ममग्राणि एकाक्षरादिषड्विंशत्यक्षरपर्यंतानौत्यर्थः वर्णवृत्तानि भवंतौति शेषः । मात्रावृत्तानामसंख्यातत्वात्तत्संख्या नोना, वर्णवृत्तानां प्रत्येकसंख्या ग्रंथविस्तरभयादनतिप्रयोजनवाचास्माभिरत्र नोका । (E).
५०। अथैकादिषड्विंशत्यंतानां वर्णकृत्तानां भेदैक्यसंख्यामाह, छब्बौ । षद्धिंगतिः सप्तशतानि तथा सप्तदशसहस्राणि विचत्वारिंशलक्षाणि त्रयोदशकोटयः समग्राणि । एतावंतः सर्व भेदा इत्यर्थः ।
....। छविधा (C), वौसा (D). २ नहा (A), नहं (D). सहसाई (A-& D), परसार (B & C). ४ वाचारीसं (A). ५ रपवं (C), लत्वं (D). कोडी (B, C & D). . समम्मार (O), समगार (D), +४= (A).

Page #126

मानारत्तम्।
अथ गाथाप्रकरणम् । (D). होइ गाह मत्त चउअन गाहाइ सत्ताबणि तह बिग्गाह' पलट्टि किज्जइ उग्गाहउ सट्टिकल, गाहिणौत्र बासट्टि किज्जइ। तह बि पलटुइ सिंहिौर बे अग्गल हो सट्टि"। सत्तरूअ अलोम गुण खंध मत्त चउसट्टि ।
५१११ ॥ रहा।
यादिषड्विंशतिपर्यंत पूर्वपूर्वद्विगुणांकांनां योगे एतावंतो भेदाइति ॥ (G).
५१ । अथ गाथादौनां लक्षणं विवचुः तत्र मात्राविषमत्वमाह। भवति गाइश्चतुःपञ्चाशन्मात्रा ५४, गाथा सप्तपञ्चाशनमा[त्रा] ५७, तथा विगाथा वैपरौत्येन क्रियते,- गाथाद्वितीया लक्षणं प्रथमाई, प्रथमा लक्षणं द्वितीया?,- उगाथा षष्टिपरा ६०, गाहिन्यां विषष्टिः दौ[क्रियतां ६२। तथैव परिवर्त्य मिहिनौ दयाया भवति
११। १ चपन (B), पजप (C), चौषण (E & F). .मह वाहा (A), मह माहार (E). १ सनावणी (A & D), सतावण (E), सत्तावकर (F). ४ वेहि (E). ५ विगाह ( B & C), किब्बड (B & C, किलिपर (E). . अमाहा (D), उगार (F). ८ पलिपर (B & C), सरिकला (F). माहि. पिच (E), गाहणिच (F). १. वासठि (E), सावष्टि (F). ११ कर मत्तह (E). १९ पलटे (D), पहाडिच E), पलठ (F). १३ सीहिणी (A), सिरिणी (C), सिंघिणौ (D), सिंहिसा (E, १४ अग्गा (A & B), पम्म (C). १५ होर (A & E). १५ सत्तरच (D & E), होर सारूप (F). १७ असोण (C), अमोण (D). १८ गब: D), गुणं (11). १९ खन्द (B), पब (C). २० चासहि (D), चौमाहि ( E & F). २१४९ (A), ५१ (F).

Page #127

प्राकृतपैङ्गलम् ।
षष्टिमाचा, [मत रूपकाणि अन्योऽन्यगुणनि, खन्धक मात्रा चतुःषष्टिः। परिवति । पूर्वार्द्धपरार्द्धयोर्व्यत्यासे गाथैव विग्गागा[था] भवतीत्यर्थः, गाहिन्याः पूर्वार्द्धपरार्द्धयोर्यत्यासे मिहिनौ, तत्रापि विषष्टिमात्रा भवन्तौति स्पष्टार्थमाह, यथा अधिवेत्यर्थः। रूपकाणि छन्दांसि अन्योन्यगुणयुकानि, तेन माण्येव प्रथमवतीयपादद्वादशमात्रत्वादियथागुणानौत्यर्थः ॥ (C).
५१। अथ पुरस्तावक्ष्यमाणानां गाहप्रतिसप्तमात्राच्छंदमां सामान्यतश्चरणचतुष्टयममुदितां संख्यां रड्डाहत्तेनोद्दिशति, होद गाइ इति । गाइनामके छंदमौत्यर्थः, मत्त चौत्रण- मात्रावत:पञ्चाशत्, होई - भवंति, तह गाहा मत्तबण - तथा गाथायां मतपञ्चामत् मात्राः भवंतौति पूर्वानुषंगः, तेहि-तां गाथां, पलट्टि - परावर्त्य, गाथायाः पूर्वार्द्धम् उत्तरार्द्धं कृत्वा उत्तरार्द्ध [च पूर्वाद्ध] कवेत्यर्थः, बिग्गाह - विगाथा, किनि-क्रियते । अत्र तेहि इत्येकारो इखो बोध्यः एत्रो सुद्धा प्रबल मिलिना बि लड़ इत्युकात्वात् [Vide :म खोक p.7.-Ed ]. उग्गाहउ - उहाथा छटिकला-पष्टिकला षष्टिः कला मात्रा यस्याः सेत्यर्थः, गाहिणित्र-गाहिन्यां, बामष्टि - द्विषष्टिः, मत्तह-मात्राः करु - कुरु, तह बि पखटिप-तविपरीतायां तस्याः गाहिन्याः विपरीतायामित्यर्थः सिंहिण-मिहिन्यां, बे अग्गल -यधिका, मट्टिषष्टिः मात्रा इत्यनुषंगः, होई - भवंति, अत्र हो इत्योकारः पूर्वोक्कदिशा खो बोध्यः । अत्र कचित् तह गाहा मत्रा[त्ता]वणे इति, तह बिग्गाह पलड्डि किन्न इति च पाठः, स रहा

Page #128

मात्रारत्तम् ।
१०५
अथ गाहू । (F). पुब्बचे उत्तरे सत्तग्गल' मत्त बौसाइँ । छट्टमगण पत्रमझझे गाहू मेरुब्ब जुअलाइँ ॥ ५२६ ॥
गाह।
लक्षणविरुद्धत्वादुपेक्ष्यः। खंध- स्कंधके, मत्त चौ चउमटि-मात्राः चतुःषष्टिर्भवतीत्यनुषंगः। एतानि सत्तरुत्र- सप्तरूपकाणि छंदांमि, अलोलगुण - अन्योऽन्यगुणानि, अन्योऽन्यं गुणाः षष्ठजगणनलघ्वेकलघु-पादांतगुर्वादयो येषां तादृशानौत्यर्थः, भवतीत्यनुषंगः, इति staat u (E). [Vide Ghosha's Compendium, p. 7.—Ed.]
५१ । अथ माचाजातीनां कामांचित्कलासंख्यामाह। हो । भवंति गाहमात्राः चतुःपंचाशत्, गाथायाः मतपंचागदेव, तथा बिग्गाहा परावर्त्य क्रियते, उगाथा षष्टिकला, गाहिन्यां द्वाषष्टिः क्रियते । तथा विपरिवर्त्तते मिहिनी, भवंति मन्तरूपाणि छंदांसि अन्योऽन्यगुणाः स्कंधके मात्राः चतुःषष्टिः ॥ अन्योऽन्येति गु[गणेति पाठे सप्तगु[ग]णाः अन्योऽन्यसंबलिताभवतीत्यर्थः ॥ ५१ ॥ (G).
४९। १ पुर्वदे (B), पम्बद्धे (C), पुष्बई (E). २ मत्तगण (B & C', सत्तगड (D). ९ बौसार (IB & I'), dropt in (C), वौसाड (D), वौसाई (E). ५ पञ्चमझे (B & C), परमजे (F). ५ जुगलाई (B), नुनलाई (E), जुषलार (F). ५. (A), १२ (F').
14

Page #129

प्राकृतपैङ्गलम्।
५२ । अथ गाहलक्षणमाह । पूर्वार्द्धं उत्तरार्द्ध सप्तोत्तरविंशमात्राः २७। षष्ठगणेत्यादिमध्ये गाहू मेरोरेव युगलं ॥ तेन पूर्वार्द्ध एको लघुरेव षष्ठो गणः, एवमुत्रात्तरार्द्धऽपि । प्रथमपादे द्वादश मात्रा द्वितीये पञ्चदशति मिलित्वा मप्तविंशतिमात्राः पूर्वार्दू, एवमुत्तरार्द्धऽपि, अयच्च विशेषः पादमध्येस्थितषष्ठगणे मेरोरेव युगलं, मेरुपदेन लघुरुच्यते, मिलित्वा लघुयुगलं, तेन पूर्वार्द्ध एकलघुरेव षष्ठो गणः, एवमुत्तरार्द्धऽपि। एतादृशलक्षणं यत्र मा गाहरित्यर्थः ॥ (C).
५२ । अथ गाहप्रभृतिमप्तच्छंदःसु सामान्यतो मात्रा उद्दिश्य विशेषतस्तानि लिलक्षयिषुः प्रथमं गाझं लक्षयति पुब्बद्धे इति । यत्र पुष्बद्धे उत्तद्धे- पूर्वार्द्ध उत्तराई, पत्रमझझे- पादयोर्मध्ये पूर्वार्द्ध प्रथमद्वितीयपादयोर्मध्ये, उत्तरार्द्ध हतीयचतुर्थयोः पादयोर्मध्ये इत्यर्थः । मत्तग्गल - मताधिकाः, मत्त बौसादं - मात्राः विंशतिः, सप्तविंशतिर्मात्रा इत्यर्थः, पतंतौति शेषः, छमगण -- षष्ठो गणः, मेरुब्ब जुलाई- मेरोः युगलं, मेरुलघुस्तद्युगलमित्यर्थः। पूर्वार्द्ध उत्तराई च प्रत्येकं गुर्वताः सप्तगणा: स्थाप्यास्तत्र षष्ठस्थाने एको लघ्वात्मको गणः स्थाप्यः, अन्यत्र चतुर्माढकइत्यर्थः, एवं च षणां चतुर्मावकगणानां चतुर्विंशतिर्मात्राः, एका च मात्रा षष्ठस्थानस्थलघोर्माचादयं चांतस्थगुरोरेवमत्र सप्तविंशतिमात्राः पूर्वार्द्ध उत्तरार्द्धं च प्रत्येकं पतंति, तहाइनामकं छंदइति निर्गलितार्थः । (E).

Page #130

मात्रावृत्तम् ।
जहा, चंदो चंदण' हारो ताब रू पत्रासंति" । चंडेसरबर कित्ती जाब ण अप्पं दिसेइ ॥ ५३° ॥ गाह ।
१००
५२ । श्रथ गाह || पूर्वार्ध उत्तरार्धे सप्ताधिका मात्रा विंशतिः । षष्ठो गणः पदमध्ये गाहू मेरुः एव युगलाप्यः ॥ युगे द्वे ४ [?] दये । संपूर्णपद्यमध्ये षष्ठएव मेरुः कार्ये नान्यत्रेति भावः ॥ ५२ ॥ (G).
५३ | चन्द्रश्ञ्चन्दनं हारस्तावद्रूपं प्रकाशयन्ति । चण्डीश्वरवरकौर्त्तिर्यावन्नात्मानं निदर्शयति ॥ तत्कीर्त्त्यये तेषां निष्णुभत्वमिति व्यज्यते । (C).
५३ । गाहमुदाहरति, चंदो इति । चंद्र: चंदनं हारो मुक्तादाम, एते तावद् रूपं स्वकांतिं प्रकाशयति । चंडेश्वरवरकीर्त्तिः जाब - यावत्, अप्पं श्रात्मानं स्वं न [ए] श्रिंसेद्र – न निदर्शयति प्रकटयति ॥ (E).
2
५३ | यथा चंद्रश्चंदनं हारस्तावद्रूपं प्रकाशयति । चंडेश्वरस्य वरा कौर्त्तिर्यावदात्मानं न दर्शयति ॥ ततोऽपि कौत्तिर्धवलेत्यर्थः । ५३ ॥ (G).
५३ । १ चो चपण ( B & C ). २ नावच (A), ताब (D). ३ रु (B). 8 पचसंति (D), पचासे (F). ५ किमि (A ). ( जावन अप्पं मिदंसे (B), जाव अप' ण दंसे (D), जाब प चप्प विंसेद्र (E), जब अध्मा व दंबे (F). • ५३ ( F' ), ५१ (A).

Page #131

१०८
पढ़मं बारह मत्ता जह पढ़मं तह तो
तपैङ्गलम्
प्राकृत
1
अथ गाहा । (E').
बौर अट्ठारहेहिँ संजुत्ता । दहपंचविहसित्रा गाहा ॥ ५४९ ॥
५४ | गाथामाह । प्रथमे द्वादश मात्रा द्वितीयेऽष्टादशभिः संयुक्ता । यथा प्रथमं तथा तृतौयं दशपञ्चविभूषिता गाथा || पञ्चदशेति – अर्थाच्चतुर्थचरणे पञ्चदशमाचाभूषिता भवतौत्यर्थः ॥
www
(C).
५४ | अथ गाथां लचयति पढ़ममिति । यच पढमं - प्रथममाद्यचरणे दूत्यर्थः, बारह मत्ता -- द्वादशमात्रा: पतंतौति शेषः, या च बौए - द्वितीये चरणे इत्यर्थः, अट्ठार हे हिं - श्रष्टादशभिः मात्राभिरिति शेषः, संजुत्ता – संयुक्ता । यस्याश्च जह पढ़मं तह तो - यथा प्रथमस्तथा तृतीयः चरण दूति शेष:, दादशमात्रायुक्त इत्यर्थः, या च चतुर्थ चरणे इति शेषः, दहपंच विमिश्रापंचदशभिर्माचाभिरिति शेषः विश्वषिता, मा गाहा गाथानामकं कंद दूत्यर्थः । (E).
५४ | श्रथ गाथा || पढ ॥ प्रथमो द्वादशमात्रो, द्वितौथो - ऽष्टादशभिः संयुक्तः । यथा प्रथमस्तथा तृतौयो दशपंचविभूषिता गाथा || चरण दूति शेषः ॥ चतुर्थ: पंचदशमात्र इत्यर्थः ॥ [ पथ्या ] श्रार्येयं संस्कृते ॥ ५४ ! (G).
-
५४ ।
१ चट्ठारह (A), चट्ठारहेद्र (C), अट्ठारहेचि (D & E), बहारदेि (F). २ विकसिष (D). ३५२ ( 4 ), ५४ (E & F.

Page #132

माचाशत्तम्।
जहा, जेण बिणा ण जिबिजाई'
अणुणिज्जइ सो काबराहोबि। पत्ते बि णभरडाहे भण' कस्स ण बल्लहो' अग्गी ॥ ५५ ॥ गाहा।
५५ । येन विना न जौव्यतेऽनुनीयते स कृतापराधोऽपि । प्राप्तेऽपि नगरदाहे भण कम[स्य न] वल्लभोऽग्निः ॥ नगरदाहकोऽप्यग्निरावश्यकत्वात् प्रिय एवेति ॥ (C)...
५५ । गाथामुदाहरति जेणेति । येन [जेण] विणा ण जिबिज्जर - येन विना न जौव्यते मः काबराहोबि-छतापराधोऽपि, अणुणिजद्-अनुनौयते । एनमेवार्थमर्थांतरन्यासेन द्रढ़यति पत्ते बौति । पत्ते बि -- प्राप्तेऽपि, णभरडाहे-नगरदाहे, अग्गीअग्निः, कस्म ण बलहो – कस्य न वलभ इति भण - वद, अपि तु सर्वस्यापि वल्लभ इत्यर्थः । मानवतौं कांचिनायिकां प्रति मखौवाक्यमेतत् । अयं च वक्ष्यमाणभेदेषु चूर्णानामको [Vide sloka 60 P. 114] दशमो भेद इति बोध्यम् ॥ (B). __ ५५ । यथा ॥ जेणेति ॥ येन विना न जौयतेऽनुनौयते म छतापराधोऽपि । प्राप्तेऽपि नगरदाहे भण कस्य न वलभीऽमिः ॥ ५५ ॥ (G).
५। १ जिवनर (B & C). २ कवराहो (D). १ पपरटारे (F). ४ महि (E). ५ बलभी (B & C). (चम्मि (A). • १५ (A), ५. (E & F).::

Page #133

११०
प्राकृतपैङ्गलम् ।
सत्तगणा दोहंता' जो णलहू छट्ट णेह जो बिसमे । तह गाहे बित्र अचे छठें लहुअं बिआणेहु ॥ ५६ ॥
___५६ । ददानौं गाथायां विशेषान्तरमाड, मतगणा दौर्घान्ता यो[जो नलघुः षष्ठः, नेजाजा नेह जो] विषमे तथा गाथायां द्वितीयाई षष्ठं लघुकं विजानौहि ॥ अत्र चतुष्कलो गणः । पूर्वार्द्ध तादृशाः सप्तगणा: कार्याः, अन्ते दौ| गुरुः कार्य्यः, जगणो न लघुर्वा षष्ठोगणः कार्याः ॥ इह गाथायां विषमे एकादौ जगणो न देयः। (C).
५६ । अथ गाथायां मात्रानियममुका गणनियममाह सत्तेति। गाहे- गाथायां, मत्तगणा दोहंता - सप्तगणः दोघींताः दौर्घागुरुस्तदंताः भवंति। अत्र विशेषपरोऽपि दौर्घशब्दः सामान्यगुरुपरो ज्ञेयः, एवं च पूर्वार्द्ध उत्तरार्द्धं च गुचताश्वतर्मात्रिकाः सप्तगणाः कर्त्तव्या इत्यर्थः, इह इत्यतनस्थानुकर्षः, दह गाथायां छट्ठ-षष्ठः गणः, जो गलहु - जो जगण: गुरुमध्यः, नलघ लघुयुक्तो नगणो वा भवति, कर्तव्येषु गुब्बतसप्तगणेषु षष्ठो जगणपतष्कलः [?] नगणो वा देय इत्यर्थः। पोह जो बिसमेदह गाथायां विषमे [प्रथमे हतौये पंचमे सप्तमे च स्थाने इत्यर्थः, यो [जो] जगणो गुरुमध्यो न पततीत्यर्थः, तह-तथा, बित्र श्रद्धे-द्वितीयाई छह लहु बिधाणे-षष्ठं गणं लघुकम् एकलघरयं विजानौत, एवं च पूर्व नलघुजगणयोरन्यतरदानं पूर्वा
१ एसड (11).
३ विषमे (B & C).
। १ दौहाना (B & C). ४.७ (A), AC (E & F).

Page #134

माचारत्तम्।
सब्बार गाहार सत्ताबमाइ' होति मत्ताई। पुब्बचम्मि अतीसा सत्ताईसा' परडम्मि ॥ ५७॥ गाहा।
भिप्रायेणेति प्रतोयते, तथा च मध्यलघु गुरु गण: लघुसंयु कोनगणस्त्रिलयात्मको वा लगण: पूर्वार्द्ध षष्ठे विधेयः, उत्तरार्द्ध च एकलध्यात्मक एव षष्ठोगणो विधेय इति भावः । (E)... __५६ । सत्तेति । सप्तगणा दोघींता जगणो नलघु षष्ठो नेह जो विषमे । तथा गाथायां द्वितीयार्द्ध षष्ठं लघुकं विजानौत ॥ प्रथमार्द्ध त्रिंशन्मात्राः तत्र षष्ठो जगणो नलघ वा कार्यो, विषमे स्थाने द्वितीयचतुर्थादौ [प्रथमहतौयादौ] जगणो न कार्यः। द्वितीये षष्ठो लघुरेव कार्यः, शेषे पूर्वा [?] ॥ ५६ । (G).
५७। पढ़मं बारह मत्तेत्यनेन उकमर्थं स्पष्टीकर्तुमाह । सर्वस्यां गाथायां सप्तपंचागवन्ति मात्राः । पूर्वार्द्धं च त्रिंशत् मतविंशतिः परार्द्धमप्तपञ्चाशतो विभागमाह पूब्बद्ध इत्यादिमा । केचित्तु सोकोऽयं काल्पनिक इति मन्यन्ते, परे तु दिपद्यपि गाथा भवतीति बोधयितुं पुनरिदमुक्रम् । (').
५७ । अथ गाथायां वर्तमानषड्विंशतिविधायां समुदितमात्रानियममाह, मब्बाए इति। पुब्बद्धमित्र तौसा- पूर्वार्द्ध त्रिंशत् परार्द्ध उत्तरार्द्ध इत्यर्थः, सत्ताईसा - सप्तविंशतिः। एवं प्रकारेण
५७। १ सत्तावपाई (A & B), सतावणाई (D). १ होति (D). २ मलाइ (C), मत्ताई (D). ४ पूर्वद्धम्मि (B), पूम्बदन्मि (C). " सत्ताइसा (A). ( परबार (A), पच्छदार (B & C). ७५५ (A), ५७ (E & F).

Page #135

११९
प्राश्वतयैङ्गलम्। सत्ताईसा' हारा सल्ला जस्मम्मि तिमि रेहाई। सा गाहाणं गाहा आश्रा तौसक्वरा' लच्छौं ॥१८॥
मब्बाए गाहाए - सर्वस्यां गाथायां मनाबलादू - सप्तपंचाशत् मत्ताई-मात्राः होंति-भवंतौत्यर्थः । पूर्वार्ध षष्ठे चतुर्मात्रिकस्य जगणस्य लघुयुक्तनगणस्य वा दानास्त्रिंशन्मात्राः पतंति, उत्तराई च षष्ठस्थाने एकलवात्मकस्यैव गणस्य दानात्तदपेक्षया मावात्रयं न्यनं भवतीति सप्तविंशतिमात्राः पतंतीत्यर्थः । (E). __ ५७। मवेति । सर्वस्था गाथायाः सप्तपंचागद्भवति मात्राः ॥ पूर्वार्द्धं च त्रिंशत् सप्तविंशतिः परार्द्ध च ॥ ५७ ॥ (G).
५८ । अथ गाथाभेदानाह । सप्तविंशतिर्हाराः, शल्यानि यस्या त्रौणि राजन्ते । मा गाथानां गाथा पायाता त्रिंशदक्षरा लक्ष्मीः ॥ हारा गुरवः, शल्यानि लघवः, देवानां देव इतिवगाथानां गाथेति प्रकर्षार्थ मुच्यते ॥ (CP.
५८ । प्रथानुपदमेव वक्ष्यमाणेषु भेदेषु प्रथमं भेदं लक्ष्मीनामकं लक्षयति सत्ताइसेति। जस्मम्मि - यस्यां, मला- स्वामाध्याः सत्तारमा हाराः- सप्तविंशतिर्दीर्घा: गुरव इत्यर्थः, तिलि रेहाद-तिस्रो रेखा लघववेत्यर्थः, पतंतीति शेषः, मा गाहाणंगाथानां मध्ये, पात्रा- श्राद्या प्रथमेति यावत्, तीसकरा
५। १ सत्ताइसा (A & E). . स (E). ३ जसम्म (0). तिमि (F). । हाई ( A & R), रेरेदं (B), रेहेर (C), रेहोई (F). (नौषपसरा (A, B & D. . सी (A, D & E}. ८५६ (A), ५८ (E & F).

Page #136

मात्रारत्तम् ।
तौसक्खरा हि लच्छी सब्बे बंदंति होइ बिक्खाया। हासई एक एक बंक ता कुणह' णामाई ॥ ५६१९ ॥ [गाहा]
त्रिंशदक्षरा, लछौ- लक्ष्मौः, गाहा - गाथा, मा लक्ष्मीनानौ गाथेत्यर्थः । अयमर्थः -- पूर्व गाथायाः प्रथमचरणे दादशमात्रादानमुकं, तामां च षड्गुरवो भवंति, द्वितीय चरणे अष्टादशमात्रादानमुक्त, तत्र षष्ठस्थानपतितजगणाद्यंतस्थलघुइयवर्जनात्तामामष्टौ गुरवो भवंतीति पूर्वार्दू चतुर्दश गुरवः, एवं हतीयेऽपि चरणे द्वादशमात्रादानस्थोक्तत्वात्तामा षगुरुदः [षड्गुरवः], चतुर्थ च पंचदशमात्रादानस्योक्तत्वात्तत्र षष्ठस्थानपतितकलयात्मकगणवर्जनात्तामा सप्त गुरवः, इति उत्तरार्द्ध त्रयोदश गुरवः, एवं पूर्वाद्धीत्तरार्द्धयोसकलने मप्तविंशतिर्गुरवः, पूर्वार्द्धजगणाद्यंतस्थौ द्वौ लघ, उत्तराई च षष्ठस्थेकलघुरेवं त्रयो लघवश्चेति त्रिंशदक्षराणि यत्र पतंति मा मौनाबौ गाथेत्यर्थः । ५८ । (E). ____५८। अथ गाथाभेदेषु लक्ष्मीनानौं गाथामाह ॥ सत्तेति ॥ सप्तविंशतिर्हाराः साध्या यस्यां चयः [तिस्रो रेखाः । सा गाथानां
.। १ नौसक्खरा हिं (D), नौसक्षरा हिँ (E). २ लश (A & D), लक्षौ (E). ३ सेवे (E). ४ वमन्ति (C), वदंति (E & F). ५ होचर (F). (विस्खाचा (E). ७ होसइ (A), होसद (B & C). ८ Once only in (F). . वझं (A), वक्रच (C).. १० कुण्ड (A). ११ नामाद (B, C & D). १९५० (A), ५९ (F).
15 .

Page #137

११४
प्राकृत पेङ्गलम् ।
लच्छो' रिst बुद्दी' लज्जा" बिज्जा कखमा" श्र देहोत्रा ।
गोरौ धाई' चुला
छात्रा' कांती" महामाई " ॥ ६० १९ ॥ [ लक्ष्मी ]
गाथा श्राद्या चिंशदचरा लक्ष्मीः ॥ हारो गुरुः, रेखा लघुः ॥ तत्र पूर्वार्द्धं चतुर्दश गुरवः षठ जगणस्थलघुदयं च उत्तरार्द्ध त्रयोदश गुरवः षष्ठस्यैकलघुश्चेति सप्तविंशतिर्गुरवो लघुत्रयं चेति फलति त्रिंशदचरेति ॥ ५८ ॥ (G).
५८ । चिंशदचरलक्ष्मौः सर्व्वे वदन्ति भवति विख्याता । बैंकमेकं वक्रं तत्कुरुते नामानि ॥ कुरुते अर्थात् पिङ्गलः । (C).
|
५८ । श्रथ लक्ष्मौनान्नौं गाथां स्तौति तौसेति । बिखखाश्रा - विख्याता, हासदू - हसति, बंकं - वक्रं गुरुरित्यर्थः । एकैकस्य गुरोसेन लघुयदृद्धिर्बोद्धव्या, अन्यथा [ सप्त]पंचाशन्मात्राणां नैयत्यं न स्यात् । तासां करोति नामानि एकैकगुरोसे लघुदय[यु]स्य च वृद्धौ ये भेदास्तेषां नामानि करोतीत्यर्थः । (E).
५८ | तौसेति ॥ चिंशदचरे लक्ष्मीः सर्वे वदति भवति विख्याता ।
६.। १ ता लदो (4), ता लच्छो (B & C ), लदो (D & F), लक्षौ (E). २ श्री (B, D, E & F'). Omitted in (C). ४ ल (D). ५ खम्मा (A), खमचा (B & C ), सुखमच्चा (E), क्वमच्छा (F). 4 देवी (B & C ). • बाद (B), राइ (C), राई (E). ८पुषा (C). छथा (C). (A & D), बन्तौ (C) ११ माहामाईचा (A), महामांचा (B), माचामाचा (C). महामाईचा (E). १२५० (A),
१० कभी
(F).

Page #138

मात्रारत्तम् ।
कित्ती सिद्धी' माणो' रामा' गाहिणि बिसा बासीत्रा। सोहा हरिणौ चक्की सारसि कुररौ सिहौत्र हंसौआ ॥ ६१९ ॥
[उग्गाहा] इसत्येक एको गुरुस्तदा कुरुते नामानि ॥ पत्र मप्तविंशतिगुरूणां कमादेकैकहासे सप्तविंशति [?] नामानि भवंतीत्यर्थः ॥ ५८ ॥ (G),
As there must be at least one long syllable at the end of each half (गुर्वन्नेनि), there cannot be more than 26 varieties in all. This has been fully discussed in commentary (E), vide p. 116.--.Ed.
६० & ६१ । नामान्येवाह, ता लच्छी । लक्ष्मौद्धिलज्जा विद्या चमा देवी । गौरी रात्रिः पूर्ण छाया कान्तिः महामाया। कीर्तिः मिद्धा मनोरमा गाहिनौ विश्वा वामिता । शोभा हरिणौ चक्रो सारसी कुररी सिंही हंसौ मिलित्वा षड्विंशतिनामानि। (C).
६०४ ६१ । लक्षौति। क्रमानुरोधात्पुनरुपात्तं। खमत्राक्षमा, देही- देवी, राई - रात्रिः, चुला- चर्मा, महामारी। मनोरमा विश्वावसिता । योभा। तेन षड्विंशतिनामानि, भेदानामपि तावन्मात्रत्वात् । तथाहि, मप्तविंशतिरेव ग्रहायां गुरवो न त्वधिकाः, तत्रांतिमौ नियतौ, एवं चावशिष्टपंचविंशतिगुरूणां
१ १किनि (F). १ सिद्धा (B & C). ३ माणी (A), मणी (C), माणिणी (F). ४ रमा (B). ५ गाहिणी (B, C & E), गाहौणि (D). ६ वौसा (A, B, C & E), विस्मा (F). . वासिषा (C). C Omitted in (C). सारसौ (A). १० सिंहौ (A), सौहौ (B & C), सिंझौष (1). ११ इंसि (B). १९५८ (A), ११ (F).

Page #139

१९६
মানী।
भिद्यमानानां पंचविंशतिभेदाः, एकश्च सर्वगुरुक इति षड्विंशतिरेव भेदाः । एतेन पादांत्यस्य मात्रापूरणनिहाय गुरुत्लापादनेऽपि वस्तुगत्या लघुत्वादष्टाविंशतिर्भेदाः इत्यसंधाय मानिनौ रमा विश्वा वसितेति अष्टाविंशतिनामानि वदन्तः परास्ताः ।
अत्र प्रथमो भेदो जगणमेवावलंब्य ततो द्वितीयादयश्चतुविंशतिभेदाः षष्ठे जगणनलघ्वात्मकगणान्यतरदानमवलंब्य बोध्याः, अंतस्तु षष्ठे नलघुमेवावलंब्येति हृदयम् । यत्तु माणै रामेति नामदयं विधाय एकगुरुपंचपंचाशलघ्वात्मकः सप्तविंशतितमो भेदः कैश्चित्वोकृतस्तदनवधानात् । तथाहि यदि षष्ठे जगणो दीयते तदा जगणमध्यस्थ एको गुरु लइयांतस्थं च गुरुदयमावण्यकमिति एको गुरुर्न संभवत्येव, यदि च षष्ठे नलघ्वात्मकगणो दौयते तदापि दलदयांतस्थ गुरुदयस्यावश्यकत्वादेको गुरुर्न संभवत्येवेति षड्विंशतिरेव भेदा न सप्तविंशतिरिति सुधौभिर्विभावनौयम् । यदपि माणौरामेति एकं नाम विधाय गाघिनौति नाम लेखकप्रमादात्पतितमिति, लक्ष्म्याचा स्विगु[क]पंचाशलध्वात्मकात्याः पंचविंशतिरेव भेदा नाम न च तु षड्विंशतिरिति, तदप्यनवधाननिबंधनं, यतः षष्ठे नलघुरूपगणदानेनांत्ये चावश्यकगुरुदयदानेन निराबाधं संभवतो द्विगुरू त्रिपंचाशमध्यात्मकस्य षड्विंशतितमस्य भेदस्य त्यागो नौचित्यमावहतीत्यलमतिविस्तरेणेत्यस्मत्तातचरणोपदिष्टः पंथाः सुधौभिर्विभावनौयः । (E).
६० & ६१ । लौति ॥ लक्ष्मीः १, ऋद्धिः २, बुद्धिः ३, लज्जा ४, विद्या ५, क्षमा ६, देवौ ७, गौरौ ८, धात्रौर, चर्णा १०, छाया ११,

Page #140

माधावत्तम्।
११७ पढम चौ हंसपत्रं बौर सिंहस्स' बिक्कम जाना। तौए गबर लुलियं अहिबर' लुलियं चउत्थर गाहा ॥ ६२ ।
उग्गाहा।
कांतिः १२, महामाया १३, कौतिः १४, सिद्धिः १५, मानिनौ १६; रामा १७, गाहिनौ १८, विश्वा १८, वासिता २०, शोभा २१, हरिणौ २२, चक्री २३, मारमौ २४, कुररी २५, सिंहौ २६, हंसौ २७ एतानि क्रमानामानौत्यर्थः ॥ ६१ ॥ (G). .
। पाठे क्रमं दर्शयति। प्रथममेव हंसम्प[पादं द्वितीये सिंहस्य विक्रमं जाता। हतीये गजवरललितम्, अहिललितं चतुथके गाथा ॥ [चौ]शब्द एवार्थ, गाथायाः प्रथमपादं प्राप्य हंसगमनबलिातं पद्यत इत्यर्थः । एवमग्रेऽपि । (C).
६२ । अथ गाथापठनप्रकारमाह पढममिति। अत्र चौशब्द]स्वर्थः, तथाच पढम चौ- प्रथमंतु, गाहा - गाथा, हंसर्वा [हंसपत्र]- हंसपदं, जात्रा- यथा मंथरमित्यर्थः, तथा मंथरइति शेषः सर्वत्र योज्यः, बीए-द्वितीय चरणे, सिंहस्म बिकमसिंहस्य विक्रमो यथा, तौए-हतीये चरणे, गबरललि
। १ घी (F). २ सौहस्स (B & C), सिंह (F). ३ जास (E). ४ गहवर (F). पहिसुलिचं (A, B, C, E & F). ६ नलिषं (C). • पाई (A), चत्यहे (B), चलत्या (C), चतुत्या (F). ८ ५६ (A), १२ (E & F).

Page #141

११०
प्राकृतपैङ्गलम् ।
एक जे कुलमंती बे णायक हि होइ संगहिणी । णायक होणा रंडा
बेसा बहुणाका होइ ॥ ६३ ॥ गाहा। गजवरजुलितं गजेंद्रगमनमित्यर्थः यथा, चउत्थए - चतुर्थ चरणे, अहिलुलित्रं- अहिलुचितं सर्पगतिविशेष इति यावत् यथा । (E).
६२। अथ पठनरौ तिमाह || पढेति ॥ प्रथमेऽघ्रौ हंसपदं द्वितीये सिंहस्य] विक्रमं याता। हतीये गजवरलुलितं, अहिलुलितं चतुर्थ गाथा ॥ हमादिगमनवत् क्रमाचरणाः पठनौयाइत्यर्थः ॥ ६२ ॥ (G).
६३ । गाथायां जगणात्प्रसंगमामाह, एकस्मिन् जे कुलवतो, द्वाभ्यां नायकाभ्यां भवति संग्रहीता। नायक हौना रण्डा, वेश्या ये या] बनायका भवति ॥ नायको जगणः, मंग्टहीता पुनः । दह कुलवतीवत् एकजगणवती गाथा प्रशंस्था इत्यर्थः । (C). .६३ । अथ समस्थानेऽपि जगणदाने गाथायां गुणदोषावाहएक्के जे इति । एक ने कुलबंती- एकस्मिन् जगणे सति कुलवती होद - भवति गाथेति भेषः । यथोक्तषष्ठस्थानस्यजगणमात्रेण समीचौना गाथा भवतीति, तदतिरिको जगणः समस्थानेऽपि न कर्त्तव्य इति भावः । बे णाश्रवण -विनायकाभ्यां दाभ्यां जग
६३। १ कुलवंती (E).. २ णाए (A). ३ ण (A), हौं (B), हिं (c), हिं (E). ४ संगहणौ (A & E). ५ पाचक (E). होई (F). ७१. (A), १३ (E & F).

Page #142

मात्रावृत्तम् ।
११६
तेरह लहुआ बिप्पी' एचईसेहि' खत्तिणी भणिया । सत्ताईसा' बेशौ सेसा सा सुहिणी होइ* ॥ ६४ ॥ गाहा ।
"
णाभ्यामिति यावत् संगहणी - संग्गृहिणी भवतीति पूर्वेणाम्वयः, यथा द्वाभ्यां नायकाभ्यां परस्परं गृहीता कामिनी न मतां संमता तथेयमपीति, जगणद्वयमत्र न देयमौ [[म]ति भावः । णाश्रक्कहौना [णा] रंडा – नायकेन जगणेन होना रहिता, षष्ठे स्थाने लघुयुक्रेत्यर्थ: रंडेव रंडेत्यर्थः तथाच यथा नायकेन होना कामिनो न शोभते तथेयमपौति, बहुधा षष्ठो जगण एव देय इति भावः । बहुक्का [का] - बहुनायका बहवो नायकाजगणा यस्याः सा तादृशौत्यर्थः, वेश्या हो भवति, तथाच यथा वेश्या सतामनादरणीया तथेयमपि [पौ] तौ[ति] बहवो जगणा न देया इति भावः । (E) .
६३ | विषमस्थाने जगणदोषमाह | एक्के ॥ एकेन जगलेन कुलवती द्वाभ्यां नायकाभ्यां भवति संग्रहणी । नायकहौना रंडा वेश्या या बहुनायका भवति || जेन षष्ठस्थानस्थेनैवेत्यर्थः ॥ संग्रहणी व्यभिचारिणौ ॥ तासां यथा सदोषत्वं तथेत्यर्थः ॥ ६३ ॥ (G).
६४ | गाथाया जातिमाह । चयोदशलघुका विप्रा, एकविंशत्या [चत्रिया भणिता । सप्तविंशत्या ] वेश्या शेष:- [सा] शूद्रा भवति ॥ एकविंशत्या सप्तविंशत्या द्रत्यत्र लघुभिरिति पूरणीयम् । (C).
६४ । १ विष्या (F). २ एच्चाई से (C), एचाइसेहिं (D & E ), बोसेहि (F). ३ सताईसे (A & E). ४ होई (F). ५ (१ (A), (४ (E & F' ).

Page #143

१२०
प्राकृतपेङ्गलम् ।
जा पढम तौ पंचम
सत्तम ठाणे' ण' होइ गुरुमन्झा ।
गुब्बिfe' गुणरहित्रा
गाहा दोसं पत्र ॥ ६५ ॥ गाड़ा |
६४। श्रप्य[य] वर्णभेदेन प्रा[गा]थाया जातिभेदमाह तेरहेति । तेरह लहुश्रा – त्रयोदशलघुकात राख्या गाथेत्यर्थः सर्वत्र योज्यं, बिप्पौ – विप्रा भवतौति शेषः, एआइसेहिं - एकचत्वारिंशद्भिरेकविंशद्भिर्वेत्यर्थः लघुभिरिति शेषः खन्तिणी - चत्रिया भणिता । सन्ताईसे – सप्तविंशतिभिर्लघुभिवैसी - वैग्या भणितेति पूर्वेणान्वयः, सेसा - शेषा, अनुक्रलघुसंख्याका सुद्दिणी होइ - शूद्रा भवतीत्यर्थः । (E).
६४ । प्रकारांतरेण भेदमाह ॥ तेरह ॥ त्रयोदशभिर्लघुभिर्विप्रा एकविंशैः चत्रिया भणिता । सप्तविंशेवैग्या शेषैः सा शुद्रिणौ भवति ॥ श्रचेदमवधेयम् ॥ श्रेष्ठार्यया होनवणें वर्णयेद्यस्तु मूढधीः । उभयोर्जायते नाशस्तृतीयः सुखमेधते ॥ ६४ ॥ (G).
६५ | विषमस्यजगणाया निन्दामाह । या गाथा प्रथमादिस्थाने गुरुमध्ययुक्ता भवति, सा गुर्व्विणोत्युच्यते । अत्र गुणरहितत्वं सदोषत्वं शत्रु मित्रादियोगवदिति । (C).
६५ । १ द्वाणे (A). २ Omitted in (C & F). गव्विणिचा (A), गुब्बिणिव (F). ४ (p (A), (५ (E & F).

Page #144

मात्रारत्तम् ।
अथ बिग्गाहा। (D & F). बिग्गाहा पढम दले सत्ताईसाई मत्ताई। पच्छिम दले ण तौसा इअ जंपि पिंगलेण णारण ॥ ६६ ॥
६५। अथ विषमस्थानस्थजगणदोषमाह, जा इति । जा पढम तोत्र पंचम सत्तम ठाणे - या प्रथमे बतौये पंचमे सप्तमे च स्थाने, ण - ननु निश्चयेनेति यावत्, गुरुमज्झा-गुरुमध्योजगणस्तथुनेति यावत्, होइ - भवति, मा गाहा - गाथा गुणरहिता, गुब्बिणिए - गविणौव दोषं प्रकाशयति। तथाच विषमे गाथायां जगणो न देय इति भावः । (E).
६५। जा पेति ॥ या प्रथम-द्वतीय-पंचम-सप्तम-स्थानेषु] भवति गुरुमध्या । गविणौव गुणरहिता गाहा[था] दोषं प्रकाशयति ॥ गुरुमध्यो जगण: ॥ ६५ ॥ (G). ___६६ । विगाथा-प्रथमदले सप्तविंशतिमात्राः । पश्चिमदले चिंगदिति जल्पितं पिंगलनागेन ॥ प्रथमपादे मात्रा द्वादश द्वितीये पञ्चदश इति मप्तविंशतिस्ततीये द्वादश चतुर्थ चाष्टादश इति
१६। १ सत्ताईसाई (A & E), सत्ताइसार (C), सत्ताइसाई (D). २ मनाई (A & E), मत्ताइ (C), मनाई (D). ३ पछिम (A & D), पश्चिम (C). ४ Omitted in (F). ५ इम (E), ईएम (F). ६ अपिञ्च (A), जपिञ्च (B), जम्पिब (C), जंथि (D). ०१३ (A), RE (E & F).
16

Page #145

प्राकृतपैङ्गलम् ।
जहा, परिहर माणिणि माणं
पेक्वहि कुसुमाइँ' णौबस्स। तुम्ह कर खरहिअश्रो गेलई गुडिबा घjहि किल' कामो॥ ६७११॥
बिग्गाहा।
त्रिंशत् । अत्र प्रथमार्दू एकलघुकः षष्ठो गण:, द्वितीयाट्टै षष्ठोजगणो नलघुर्वेति सप्त गणा दौहान्ता इति न व्यभिचरति, तेन पूर्वापरा व्यत्यासेन विगाथा भवतीति फलितार्थः । (C).
६६ । अथ विगाथां लक्षयति बिग्गाहेति। बिग्गाहा पढम दले - विगाथा-प्रथमदले पूर्वार्द्ध इति यावत्, सत्ताईसाई मत्ता - सप्तविंशतिर्मात्राः भवंतीति शेषः, पच्छिमदले – पश्चिमदले उत्तरार्द्ध इत्यर्थः, ण - ननु निश्चयेनेत्यर्थः, तितौसा - त्रिंशन्मात्रा भवतीति पूर्वणान्चयः, दूध- एवं पिंगलेन नागेन जंपित्र - जल्पितम् ॥ अयं भावः। पूर्व विपरीतगाथा विगाथा भवतीत्युक्तं, तथाच गाथा या उत्तरार्धम् एवं पूर्वार्द्धम् अग्रे देयमित्युक्तं भवति, अतएव पूर्वार्द्ध सप्तविंशतिर्माचा उत्तराई
१०। १ पेक्वाद (B & C), पेक्सहिं (F). २ कुसुमार ( B), कुसुमाई (D), कुसुमाई ( E & F'). १ चौपस्म (B), विस्म (F). ४ तुम (A & D), तुम्बु (B), तुम (C), तुan (E). . ए (C). ( सर (A), रस (D). .हियो (A & E), हिच (D). ८ मेहर (B), मेडर (C), गेगहर (D). गलिचा (B), गुणिचा (C), मुडिका (F). . धणू हि (A), धनुहिं (B), पण (C), अणु (D), धणुहि (E). "कर (A), किर (D). १९६७ (A), (७ (E & F).

Page #146

मात्रावृत्तम्।
१२६
त्रिंशन्माचा उनाः, एवं चात्रापि पूर्वार्द्ध षष्ठो गण एकलयात्मको देय उत्तरार्द्धं च षष्ठी गणो जगणो नलध्यात्मको वा देयः, विषमे च जगणे न देय एवेति सुधौभिर्बोध्यम् । (E).
६६ । अथ बिगाहामाह ॥ बिग्गेति ॥ बिग्गा[गा]थायाः प्रथमदले सप्तविंशतिर्मात्राः । पश्चिमदले त्रिंशत् एवं जल्पितं पिंगलेन नागेन ॥ ६६ ॥ (G).
६७। उदाहरति । परिहर मानिनि मानं प्रेक्ष[व] कुसुमानि नौपस्य । तव कृते खरहदयो ग्रहाति गुटिकां धनुषि कामः ॥ खरहदयस्तौक्षणहदयः कदम्बकुसुमव्याजेन गुटिकाः कामो धनुषि ग्रहाति ॥ (C).
६७ । विगाथामुदाहरति परिहरेति । णौबस्म - नौपस्य कदम्बस्य कुसुमानि पेक्वहि - प्रेक्षख । किं तावतेत्यत आह तुज्झ कए इति । खरहिरो- कठिनहृदयो निर्दय इति थावत् कामो- कामः, धणुहि - धनुषि, गुडिया - गुटिकां, यद्दा गुडिअाधहि इत्येकं पदं, तस्य वटिकाधनुः गुटिकायुक्ता[क] धनुरित्यर्थः । गुलेलेल इति लोके ; गेन्ह[स] -रहा[]ति, तो मानं परिहरेत्यर्थः ॥ (E).
६७। यथा, परिहर मानिनि मानं प्रेक्षख कुसुमानि नौपस्य । युग्मकते खरहृदयो ग्रहाति गुटिका धनुषि किल कामः ॥ कदंबपुष्पगुटिकाः कामो धनुषि योजयतीत्यर्थः ॥ किलेति निश्चये ॥ ६७ ॥ (G).

Page #147

प्राकृतपंडालम।
प्राकृतपैङ्गलम् । __ अथोगाथा । (D), अथोग्गाहा । (F). पुब्बो' उत्तवे' मत्ता तौसंति सुहअ' संभणिया। सो उग्गाहो बुत्तो पिंगल' कह दिट्ट सढि मत्तंगो ॥
६८ । उगाथामाह । पूर्वार्द्धं उत्तरार्द्ध मात्रास्त्रिंशदिति सुभग संभणिताः। स उगाथा उक्तः पिङ्गलकविदृष्टः षष्टिमात्राङ्गः ॥ इयमेव गौतिरन्यैरुच्यते । [Vide Chhandah-sāra-sangraha, p. 126.] हे सुभग, त्रिंशदित्युक्ता मात्रा इत्यर्थः, षष्टिमात्रा अङ्गं यस्य । (C).
६८ । उगाथां लक्षयति पुब्बद्धे इति । यत्र पुम्बिद्धे उत्तद्धेपूर्वार्द्ध उत्तरार्द्ध मत्ता तिमत्ति- मात्राः त्रिंशत् संभणिश्रासंभणिताः, हे त[सुभग शिष्य । मो- तत् पिंगल कदू दिचट्ट] - पिंगलकविना दृष्टं, मट्टि मत्तंगो - षष्टिमात्रांगं षष्टिमात्रात्मकशरीरमित्यर्थः, उग्गाहो बुत्तो - गुग्दा[उगाथावृत्तम् । गाथापूर्वा दलदयेऽपि देयमिति भावः । (E).
६८। अथोगाथामाह ॥ पुब्बद्धेति ॥ पूर्वार्द्ध उत्तरार्द्ध मात्राः त्रिंशत् सुभग संभणिताः । तदुगाथावृत्तं पिंगलकविदृष्टं षष्टिमात्रकम् ॥ दूयं गौतिः संस्कते ॥ ६८ ॥ (G).
१८। १ पर्खा (C), सुब्बड़े (E). २ उत्तराडे (C). ३ ला (D). ४ तिसत्ति (E). ५ सुभच्च (B & C). सौ (E). ७ गाहा (C). उत्तो (C). एपिंग (E). १० मतांगो (E). ११ ६५ (A), 40 (E & F).

Page #148

मात्रात्तम् ।
जहा, सोर्डण' जस्म' णाम
अंत्र णत्रणा सुमुहि रुंधती । भण बौर चेइबरणो पेक्खामि मुहं कहं जहिच्छं से ॥६६१९ ॥
उग्गाहा।
६८ । उदाहरति। श्रुत्वा यस्य नाम अश्रूणि नयने सुमुखि रुन्धन्ति । भण वीर-चेदिपतेः पश्यामि वदनं कथं यथेष्टं तस्य ॥ (C). ___६८ । उहाथामुदाहरति मोर्डणेति। हे सुमुहि- सुमुखि, जम्म हामं - यस्य नाम मोर्डण – श्रुत्वा अंमू-अणि कर्तृभूतानि णणाई- नयने कर्मणै रुंधेद -- रुंधंति, अतस्तस्य चेदबदोचेदिपतेः मुहं- मुखं जहिच्छं-यथेच्छ कह-कथं, पेख्खामिपश्यामि इति वं भण - कथय । (E).
६८ । यथा ॥ मोउ । श्रुत्वा यस्य हि नामाणि नयने सुमुखि रुंधति । भण वीर-चेदिपतेः प्रेक्षामि मुखं कुत्र यथेच्छम् ॥ अश्रणीति कर्ड। नयने इति कर्म। शिशुपाले मृते तन्नायाविलापः ॥ ६८ ॥ (G).
१६। १ सोउण (B, D & F). १ जस्स हि (F). ३ णचणाड (C), णचपाई (A, D, E & F). ४ संपत्ति (A), रुकुकिम (C), बद्धति (D), संधेद (E). ५ उपरणो (D), चवइहिं (F). ६ पेच्छिमे (A), पेच्छेम्मि (B), पेशमि (C), पेशामि (D). . बचणं (C), मुह (D). कहिं (F). १ जच्छं (B), अहिलं (E), जहित्यं (F). १. हि (F). १९६६ (A), Re (E & F).

Page #149

१२६
प्राकृतपङ्गलम्।
अथ गाहिणी सिंहिणी ।
पुब्बद्ध' तौस मत्ता
पिंगल' पभणेइ मुद्दिरिण' सुणेहि ।
उत्त बत्तीसा *
गाहिणि' बिबरौअ' सिंहिणी भणु सचं ॥ ७० ॥
0.1
७०। श्रथ गाहिनौसिंहिन्यौ श्राह । पूर्वार्द्ध चिंशन्माचाः पिंगलः प्रभणति मुग्धे श्टणु । उत्तरार्द्धे [हा] त्रिंशद्गाहिनी विपरीतां सिंहिनों भए सत्यं ॥ विपरौता – पूर्वी द्वात्रिंशद् उत्तरार्द्धे शिन्मात्रायत्र सा सिंहिनौ । यत्र द्वात्रिंशन्मात्रास्तचाष्टौ गणाः काय्र्या: । (C).
-
७०। अथ गाहिनौं सिंहिनों लचयति पुम्ब इति । मुद्धिणिहे मुग्धे यत्र पुब्बद्धे तीस मत्ता पूर्वार्द्ध त्रिंशन्माचा भवतीति शेषः, उत्तद्धे बत्तौमा – उत्तरार्द्धे द्वात्रिंशन्माचा भवंतौति पूर्वेणा[व] यः, सा गाहिणि - गाहिणी [नौ]ति पिंगल पभणे – पिंगल: प्रभणति त्वं मुणेहि - जानौहि, श्रत्र तामिति शेषः । तथाच तां गाहिनौं बिबरी - परावर्त्य विपरोतां कृत्वेति यावत् सिंहिणीसिंहिनौं सत्यं निस्संशयं भए कथय ॥ श्रयं भावः पूर्वं सामान्यतो गाहिन्यां दिषष्टिमात्रा उक्तांस्तत्र पूर्वार्द्ध कियत्य उत्तरार्द्ध कियत्यइति शिष्यजिज्ञासायां पूर्वार्द्ध त्रिंशन्मात्रा उत्तरार्द्धे द्वात्रिंशन्मात्रा
"
१ पुबडे (B), पूर्व्वद ( C ). २ पिंगलो (F). ३ पणेहि (B), पभणेहि (C), भणईए (F). ४ सुद्दिणि (B). ५ बत्तिसा ( C ). ६ माहिणी (C). - सीरिणौ (A), सौहिणौ (B), सिडियो (C), सिंघिणौ (D). सब्वं (F). ११६० (A), 30 (E & F).
८
० विचरौय (A). ९ भए (E). १०

Page #150

मात्रारत्तम् ।
गाहिणी जहा, मुंचहि सुंदरि पा अप्पहि' हसिउँण सुमुहि खग्गं मे । कप्पिन मेच्छ सरौरं पेच्छई बत्रणाइ तुमह" धुअ हम्मौरो"॥७१९॥
गाहिणी। इत्युक्रमेवं च पूर्वार्द्ध गाथाया दवास्या अपि कर्त्तव्या उत्तरार्द्ध द्वात्रिंशन्मात्राथा उक्तत्वात्तत्र षष्ठं जगणं कृत्वा चतुर्मात्रिका अष्टौ गणा वक्ष्यमाणस्कंधकवत्कर्त्तव्या इति गाहिनीव्यवस्था । मिहिन्यां च षष्ठं जगणं दत्त्वाष्टौ चतुर्मात्रिका गणाः पूर्वार्द्ध देया उत्तरार्द्ध च गाथाप्रथमदलपविधेयमिति निर्णय इति सुधौभिययम् ॥ (E). __७ । पुब्बेति । पूर्वाध त्रिंशन्मात्राः पिंगलो भणति हे मुग्धे टण। उत्तरार्धे द्वात्रिंशद् गहिनी, विपरीतां मिहिनौं भणंति सर्वे ॥ विपरीतां-पूर्वार्ध द्वात्रिंगदुत्तरार्द्ध त्रिंगदितिस्वरूपामित्यर्थः ॥ ७० ॥ (G).
७१ । उदाहरति, मुञ्च सुन्दरौरि पादम्, अर्पय हसित्वा सुमुखौ खि] खड्गमस्य । कर्त्तितम्लेच्छ शरीरो द्रक्ष्यति वदनानि
०। । पाहं (B). अप्पहिं (D). १ सिर्षण (D), हसिढणे (E), हसिपर्जन (F). ४ से (c). ५ कप्पिह (C) ( मेछ ( A, D & F). ७ सरीरो (C). ८ पेक्षिहि (A), पेक्बर (E). चणाई (A & F). १. तुम (A & D), तुम्ह (B & F), तुर (E). ११ सम्बौरो (B & C), हमेरो (E). १९१८ (A), १ (E & F).

Page #151

१२०
प्राकृतयैङ्गलम् ।
सिंहिणौ जहा, बरिस' कणह' बिट्टि‍
तप्प भुणे दिश्राणिसं' जग्गंतो ।
गौसंक साहसको
दिइ इंदं च' खरबिंबं च ॥ ७२ ॥ सिंहिणौ ।
तव ध्रुवं हम्बौरः ॥ युद्धोद्यतो हम्बौर: पदपतितां [पत्नीं] बोधयति । वदनानौत्यादराइज्डवचनम् । (C).
७९ । तत्र गाहिनौ मुदाहरति मुंचहौति । हे सुंदरि पात्रं - पादं मुंचहि - मुंच हे सुमुखि हसिर्डण - हमित्वा मे – मह्यं मम वा खग्गं - खतं अप्यहि - अर्णय, मेच्छमरीरं - म्लेच्छशरीरं, कष्पित्र - कर्त्तयित्वा हम्मौरो हम्मीरः तुह - तव बालाइ - वदनं पेक्खद् – प्रेचते । युद्धार्थं मनस्य हम्मीरस्य खड्गानयनार्थमागतवत: प्रतिबंधं कुर्वाण कांतां प्रत्येतद्वाक्यम्, एवं च म्लेच्छानि - र्जित्य मया चतेनैव झटित्यागत्य भवत्या दर्शनं विधेयम्, म्लेच्छतो वंदभीतिर्मम वा संग्रामे मरणशंका न विधेयेति भावः । (E).
७१ । तत्र गाहिनौ यथा ॥ मुंच || मुंच सुंदरि पादौ श्रय हमित्वा सुमुखि खङ्गं मे । कृत्त्वा [कर्त्तिवा ] स्लेच्च शरीरं पश्यति वदनानि युद्माकं ध्रुवं हम्मौरः । इति पत्नौं प्रति हम्मौरोक्तिः ॥ ७१ ॥ (G).
#
-
७९ । १ वरिसहि (B & C ). २ कण (B ). २ दृद्धि (B), हड्डौ (F' ). ४ मुष्यणो (E), भुश्चणेहि (F). ५ दिवाणसं ( B, C & F ). ( शिंदे (F). ७ अ (D). ८ ६e (A), ७३ (E & F').

Page #152

मात्रारत्तम्।
१२४
अथ स्कंधकं । (D & F). चउ'मत्ता अढगणा पुब्बडे उत्तरधर होइ' समरुत्रा। सा' खंधश्रा बिश्राणहु पिंगल पभणेई मुद्धि' बहुसंभेवा ॥ ७३१ ॥
___ ७२ । मिहिनौमाह ॥ वर्षति कनकदृष्टिं, तपति भुवनं दिवानिशं गायत् । निःशंक-साहसाङ्को निन्दति इन्द्रं सूरविम्बञ्च । इन्द्रस्य कनकवृश्यभावात् सूर्यस्य च दिवानिशमनवस्यानादेतेनास्थाधिक्यम् ॥ (C). __७२ । अथ मिहिनौमुदाहरति बरिसइति । निस्तंव [ौसंक] - निशंकः जग्गंतो- जाग्रत् महाजागरूक इत्यर्थः, पाइसंकोमाइमांको विक्रमादित्यः, कण[अ]ह बिडिं- कनकस्य वृष्टिं बरिमद्-वर्षति, प्रथम दिवाणिसं- अहोरात्रं, भुवने जगति तप्पद - तपति, अतः इंदं- इंद्रं च सूरबिंब-सूर्यविंबं च, दिदनिंदति । इंद्रो जस्तं वर्षति महातापसेभ्यः साशंकच, सूर्यश्च दिवैव तपत्यजागरूकञ्च, अयं तु कनकं वर्षति निशंकञ्च, सर्वदा च. तपति जागरूकञ्चेति तौ निंदतौति भावः । (E).
०६। १ चतु (B), चौ (E). १ पूबड़े (B & C). १ तब (A & E), उत्तरडे (D). ४ विहोर (A), हो ( B & D), dropt in (C), वि होनि (E), विष (F). ५ समकां (c & E), समरूवा (F). र सो (D & F). ० विचापड (A), विषाणेह (B), विद्याणर्ड (D). ८ भणे (C & F), भण्इं (D). ८ मुद्धिणि (F). १. संभेदाः (F). ११. ७० (A), ०२ (E & F).
17 .

Page #153

प्राकृतपैङ्गलम्।
। मिहिनौ यथा ॥ बरौति ॥ वर्षति कनकस्य वृष्टिं तपति भुवनानि दिवानिशं जाग्रत् । निःशंकः साहसको निंदतों; च सूर्यविंबं च ॥ माहसांको विक्रमादित्यः ॥ व्यतिरेकोऽलंकारः ॥ ७२ ॥ (G). ___ ७३ । अथ खंधकमाह ॥ चतुर्माचा अष्टौ गणः पूर्वार्द्ध उत्तरार्द्धं भवन्ति समरूपाः। तां खन्धको विजानौहि पिङ्गलः प्रभणति मुग्धे बहुसंभेदाम् ॥ समरूपा अष्टौ गणा इत्यर्थः । तेन चतुत्रिगणाष्टकं पूर्वपराईयोः। उत्तराई चैकलघुः षष्ठो गणेऽत्र न सम्भवति। किन्तु जगणचतुर्लधुर्वा गण: कार्यः, दीर्घान्मत्वं चरणन्तःपातिदौधो लेने]वेति बोध्यम् ॥ (C).
७३ । अथ कंधकं सक्षयति चौमत्तेति । पुम्बद्धे उत्तद्धे बिपूर्वार्दू उत्सराईऽपि, ममरुत्रा- समरूपाः समं षष्ठजगणं तद्रपं येषां तादृशा इत्यर्थः। यत्तु ममं षष्ठजगण-नलध्वन्यतरत्कमिति तन्न, पत्र नलघुदानासंभवात् । इदं चानुपदमेव व्यक्तीभविष्यति । चौमत्ता अट्ट गणा-चतुर्मात्रिका अष्टौ गणाः ति - भवंति, तत् बड़सभेत्रा-बहुसंभेदकं बहवो वक्ष्यमाणाः सप्तविंशतिविधाभेदा यस्य तत्तादृशं खंधहा[चा] - स्कंधक वित्राण - विजानौत इति पिंगल पभणेदू - पिंगलः प्रभणति, मुद्धि-हे मुग्धे। अत्र उत्तडू दनि तकारः संयुक्तपरोऽपि लघुर्बोध्यः, कत्थबि मंजुत्तपरो इत्युक्तः (Vide ४र्थ श्लोकः P. 6.--Ed.), अन्यथाऽत्र षष्ठे पंचमात्रापत्त्या जगणासंभवावक्षणं न संगच्छते, एतत्तत्त्वं पुनर्भदप्रकारावसरेऽनुपदमेव विवेचयिष्यामः । (E).

Page #154

मात्रारत्तम् ।
जहा, जंज आणे गिरि
रइरह' चक्क परिहट्टण सहं हणुना। तं तं लोलाइ णलो बामकरत्थंभित्र रएइ समुद्दे ॥ ७४° ॥ [स्कंधकम्]
७३ । अथ कंधकम् ॥ चउम। चतुर्माचा अष्टगणः पूर्वार्द्ध उत्तरार्द्धपि च समरूपाः। तं स्कंधकं विजानौत पिंगलो भणति बहुभो भेदाः ॥ अस्येति शेषः ॥ दखयेऽपि दागिन्मात्राइत्यर्थः ॥ ७३ ॥ (G).
७४। यं यमानयति गिरिं रविरथचक्रपरिघट्टनमहं हनुमान् । तं तं खौलया नको वामकरोत्तोलितं रचयति समुद्रे ॥ (c). ___०४। स्कंधकमुदाहरति जं अमिति । हणुषा-हनुमान्, रबिरहचकपरिघमाणसह-रविरथचकपरिघर्षणमहं जंज-यं यं गिरि पर्वतं, पणेद-पानयति, तं तं पास्त्रो-नल: वामकरत्यंभि- वामकरोत्तंभितं, स्लोलाइ - बौखया अनायासेन, समुद्दे - समुद्रे, रह-रचयति ॥ (B)... __७४। यथा ॥ यं यमानयति गिरि रविरथचक्रपरिघर्षणमहं हनूमान् ॥ तं तं लौलया नखो वामकरस्तंभितं रचयति समुद्रे ॥ ७४ ॥ (G).
७४। १ रविरह (B & C), हरष (F). २ पनिवडण (D), परिवहण (E), परिग्बसण (F). १ हणमा (A, B & C). ४ करभिचं (A), करोन्युभिचं (B), करायविचं (C), करत्यंति (D). । रचर (D). ( समुद्धे (C). . . (A), ०४ (E& F).

Page #155

११२
प्राकृतपैङ्गलम् ।
णंदउ' भद्दउ' सेस सरंग सिब बंभ बारण बरुण, णोलु मश्रण तालंक सेहरु सरु९ गत्रणु सरहुर बिमइ, खौर" णअरु णरु णिव णेहलु। मअगलु' भोअलु सुद्ध सरि कुंभ कलस ससि जाण । सरहा सेस ससहर मुणहु सत्ताइसर खंधाण ॥ ७५२ ॥ राजसेना।
..। अथ खन्धकभेदानाह ॥ नन्द भट्र शेष मारङ्ग भिव ब्रह्म वारण वरुण नौल मदन ताल खर [मर गगन सरभ [विमति] स्थिर नगर नरि] खिग्ध नेहन मदकल भोल शुद्ध श्री कुम्भ कलस शशिनो नानौहि। सर्वस्य शेषैः समधरं जानौहि अष्टाविंशति
५। १ मंद (B, C & F). १ भद (F). १ सारंग (A, B & C), सारंच (F). बम (A), बम्बु (B), बमर (C). पारण (A & B), वाराणा (D).
परयो (F). . गौर (A), पौलर (E). ८ मत्रण (B & C), मदण (F).
नमंक (E). १. सेहर (E & F). ११ सर (C). १९ पद गम (F). १३ सरर (B), सरह (C). १४ विमरि (A), विमई (D). १५ धौर (A), बोर ( D), औरष (F). १६ सिद्ध (F). १७ णेहर (A). १८ मचगुलु (E), मदगन (F), १९ भोट (B, C & D), सोल (E), भूषन (F). २. पाम (E). २९ परड (B), परभ (F). २१ सिहर (E), ससपर (F). २१ पहारस (A, B, C & D), भेषा समतुग पहाईस बंधाण (F). १४ ०९ (A), ५ (E & F).

Page #156

मात्रावृत्तम् ।
खन्धकानाम् । एते च नन्दाद्याः प्रभिशेषा श्रष्टाविंशतिभेदाभवन्ति, तस्यैव विवरणं सर्व्वशेष दूति । (C).
"
१३३
७५ । अथ पुरः सप्तविंशतिभेदानयनप्रकारं विवक्षुः रडावृत्तेन प्रथमं तावन्नामानि संख्यां चाह । नंद इति । नंदः [१] भद्रः २ शेषः ३ सरंग – सारंग : ४ शिवः ५ ब्रह्मा ६ वारण: ७ वरुणः ८ पौलद् नौलाः ८ मश्रणतलंक - मदनताडंक : १० शेखरः ११ शरः १२ गगनं १३ शरभः ९४ विमति: १५ चीरं १६ नगरं १७ नरः १८ स्निग्धः १८ स्नेहल: : २० मदकलः २१ लोलः २२ शुद्धः २३ सरिः २४ कुम्भः २५ कलशः २६ शभौ २७ इति हि शरभ-शेष- शशधराः प्राकृत कवयः खंधाण - स्कंधके, सत्ताइस - सप्तविंशतिः णाम - नामानि, मुणड - जानौत ॥ कचित्तु णाम इत्यच जाए इति पाठस्तच विज्ञेय - दूत्यर्थस्तदा नामद्वैविध्यं परिहार्यम् । श्रच क्वचिदट्ठादूस खंधाण इति पाठः, स तु लेखकप्रमादाज्जातः, एतदनुरोधेन च मनंद[ मदन] स्ताटंक इति नामद्वयं विधाय त्रिगुर्वष्टपंचाशलष्वात्मकमष्टाविंशतिभेदं वदति, तदपि भ्रमविलसितं क[त ] स्य गाथाभेदत्वादत्रापि षष्ठो जगणो दलद्वये देयः, अंते च गुरुरेव स्थाप्य इति एकैको गुरुः [r] गणस्य एकेकयांत्य इति मिलित्वा प्रतिभेदं दलदये गुरुचतुष्टयमावश्यकम्, एवं च त्रिंशहरवञ्चत्वारो लघवश्च यत्र पतंति म यो भेदः, चत्वारो गुरवः षट्पंचाशतघवथ यत्र पतंति स चरमो भेद द्वति चिगुरूणामसंभवात् सप्तविंशतिरेव भेदा न त्वष्टाविंशतिरिति तां भेदाननुपदमेव स्पष्टोकरिष्यामः । न चैतस्य गाथाभेदत्वे उत्तरार्द्धे षष्ठो गण एकल घ्वात्मक एव
-

Page #157

१३४
प्राकृतपैङ्गलम् ।
स्थादिति वाच्यम्, उगाथावदत्रापि षष्ठे जगणस्थापने बाधकाभावात् । ननु तथापि तइदनापि षष्ठो गणो नलध्यात्मक एव स्थादिति पादांतस्थगुरुयुगस्यैवा[व]श्यकत्वं न तु जगणंतर्गतस्येति प्रतिभेदं कथं गुरुचतुष्टयस्यावश्यकत्वमिति चेत्तम, द्विगुरुषष्टिलध्वात्मकैकोनत्रिंशत्तमभेदापत्ते-नलघदानस्य सर्वथा निषेधात् । अतएव गाथामध्योदितसप्तगणदाननियमादत्र तद्भगेऽपि यथा नापौपि] विशेषत्वहानिस्तयांतिमगुरुदयस्यैवावश्यकत्वं न पादांतस्यस्य, तथा च त्रिगुरुसत्त्वेऽपि तथाविधगुरुवयवत्त्वस्याबाधान चिगुवष्टपंचामलध्वात्मके भेदे किंचिहाध[क]मस्तोत्यपास्तं द्विगुरुषष्टि[लघ्वात्मकभेदापत्तेः उर्वरित]त्वात् । किं च गाहिनौसिहिन्योउत्तरार्द्धपूर्वार्धयोरिवाचापि गुर्वैतमतगणनियमभंगेना[ने] यं विशेषलहानिर्भवति भवति च दलदयांतस्थगुरुदयनियमभंगे सर्वत्र उगाथादौ दलद्दयांतस्थगुरुदयनियमदर्शनात्, एवं चैतस्थावश्यकत्वे त्रिगुवष्टपंचामलध्यात्मको भेदः खपुष्यकल्प एवेति, न च तथापि, दलइयेऽपि षष्ठो जगण एव न देयः किंतु एकत्र जगणः परत्र नलघुः एवं जगणस्थ एको गुरुः पादांतस्यं गुरुदयमिति प्रतिभेदं गुरुजयमावश्यकमित्यं च यत्र षड्लघवः एकोनविंशहुरवश्च पतंति स श्राद्यो भेदः, यच च त्रयो गुरवोऽष्टपंचाशलघवश्व पतंति मोऽतिमश्चदिति तथाविधे भेदे न किंचिदाधकमस्यस्ति च तथाविधम् इति वाच्यम्, चौलह कत्थबौति विरोधात्, उदाहरणे च दलद्दयेऽपि जगणस्यैव दर्शनात्, पूर्व समरूपाश्चतुर्मात्रिका अष्टौ गणादेया इति लक्षणोक्रविरोधाच, यतः समरूपत्वं तेषां तदैव निर्व

Page #158

मात्रारत्तम् ।
१३५
चउ' लहु कत्थबि पसर जहिँ सो सहि णंदउ जाण। गुरु टुट्टइ बेलहु चलइ तं तं णाम बित्राण ॥ ७६ ॥
दोहा।
हति यदि पूर्वार्द्ध यो गणः षष्टः उत्तरर्द्धपि स एव स्यादिति, पूर्वोक्रभेदापत्त्या चैकत्र तदावश्यकत्वेऽपरचापि तस्यैवोचितत्वात्, दौयतां वा षष्ठे जगण: अपरत्र चतुर्लघुः [लघवः] क्रियतां च तेनैव प्रकारेण भेदास्तथापि भवदुक्करोत्या प्रस्तारक्रियया त्रिगुवष्टपंचामलध्यात्मको भेदः सप्तविंशतितम एवायाति न त्वष्टाविंशतितम इत्यस्मत्तातचरणरुपदिष्टः पंथामधीभिर्विभावनौयः । (). ___७५ । अथैकैकगुरुहासे भेदनामाह ॥ पंदेति ॥ नंद १ भद्र २ शेष ३ मारंग ४ शिव ५ ब्रह्मन् ६ वारण ७ वरुण ८ नौल ६ मदन १० ताड़क ११ शेखर १२ र १३ अन्यत् गगन १४ शरभ १५ विमति १६ चौर १७ नगर १८ नर १८ स्निग्ध २० स्नेहालु २१ मदकल २२ भूपाल २३ शुद्ध २४ मरित् २५ कुंभ २६ कलश २७ मशिन् २८ । विज्ञाः शरभ-शेष-धरा जानौत भेदान् सर्वान् भवंतोऽष्टाविंशति स्कंधके ॥ भो विज्ञाः परभ-शेष-धराः प्राकृतकवयः इति संबुद्धिः ॥ ७५ ॥ (G). ___ ७६ । कथमेते भेदा भवन्तौत्याह । अर्द्धं द्वौ लघू प्रसरतो यस्मिन् तं मखि नन्दं जानौहि । गुरुस्त्रुटति द्वौ लघू उत्तिष्ठत
०६। १ चौ ( A & E), चव (B), अववि (C), अवि (F). २ लडा (B, C & F). ३ च विलड बड़र (D), बिबिलड वड्डू (E).

Page #159

प्रावतपैङ्गलम्।
स्तत्तत्राम विजानीहि ॥ त्रयमर्थः- एककस्मिबई लघुद्धयं प्रमरति षष्ठजगणसम्बन्धात्, तेन लघुचतुष्टयं चिंशावपि नन्दलक्षणम्, उदाहरणेनैव व्यक्रौकरिष्यति। एकैक[गुरु]स्थाने दि-दि-लघुकरपथथाक्रमं भद्रादि-सप्तविंशतिगुरुहासात्रिगुरुः शशी शेषे ॥ (C). · [There should not be less than two long syllables in each half, one at the end, and the other in the 6th gana which must be a जगण: ; otherwise there will be no जगणः, and it will be a रा. Vide p. 118, and commentary (E) pp. 134-135.--ED.]
७६ । अथ सप्तविंशतिभेदानदा[य]नप्रकारं दोहावृत्तेनाह। चौ लड़ कत्थबौति । महि- सखि, जहि-यत्र, चउ ला- चत्वारः लघवः, कत्थबि- कुत्रापि, पमर- प्रमरंति, सो एंदा जाण-तं मंदं जानौषि, यदि गुरु टुट्ठद्-गुरुस्त्रटति इसतीत्यर्थः, विवि खड बढद-दौ बघू वृद्धि प्राप्नुत इत्यर्थः, तदा तं तं पाम वित्राण - तत्तत् भद्रादिकं नाम जानीहि । अयमर्थः - पूर्वोक्तप्रकारेण दलद्वये षष्ठं जगणमेव दत्त्वा चतुर्माधिका अष्टौ गणाः प्रतिदलं विधेयाः, एवं च गाथावदनापि प्रथमचरणे दादशमात्राः स्थाप्यास्तासां षडगुरवः, द्वितीयचरणे पंचचतुर्माधिकाणं सत्त्वात्तेषां विंशतिर्मात्रास्तामां च षष्ठजगणाधंतर्गतलघुइथं विहाय नवगुरवो भवंति, नदेवं प्रथमदले पंचदशगुरवो दौ लघू, एवं द्वितीयदलेऽपि, तथाच द्वयोर्दलयोमिलित्वा यत्र त्रिंशहरवः षष्ठजग[ण] दयांतर्गतासत्वारो लघवः पतंति, म नंदः प्रथमभेदः, यदि च चिंगलुरुषु एकैकगुरुहासेन तत्समानमात्राकं लघुदयं बर्द्धते तदा भद्रादयो भेदा भवंति, ते च प्रदश्यते लिखित्वा ॥ (E).. [Here something has been omitted by the scribe.-ED.]

Page #160

मात्रात्तम्।
जहा, चंदा कुंदा कासा
हारा हौरा तिलोत्रण केलासा। भत्ता' मेत्ता सेत्ता तेत्ता' कासौस जिमिश्रा ते कित्तौ ॥ ७७ ॥
नन्दः । इति गाथाप्रकरणम् ॥
____६ । भेदानयनप्रकारमाह ॥ अडेति ॥ अष्टावपि लघवः प्रमरंति यत्र तं सखि नंदं विजानीहि । गुरुस्तुव्यति दिखघुर्वर्धते तत्तबाम विजानौत ॥ तत्तकामानि भद्रादौनौत्यर्थः । (G). . ७७। उदाहरति । चन्द्रः कुन्दं कासं हारो औरस्बिखोचक कैलामः । यावन्तो यावन्तः श्वेतास्तावन्तः काचौध जिता कौवा॑ ॥ अचान्योऽपि खन्धकभेदो दृश्यते, यथा, अन्तेगुरुमध्यबघुको पञ्चकलौ धौ बतौयसप्तनागौ[?] । गाथावत् परमखि कथितोऽसौ भिन्नखन्धकः कविना ॥ यथा, धमिमरतिमनमपदयतां प्रलयं मूछों तमः भरौरपातं । मरणञ्च जलधर जगतां सम्प्रति कुरुषे विषं वियोगिनीनाम् ॥ एवम खन्धकोऽपि । (C). ___ ७७ । अथ नंदाख्यं स्कंधकभेदमुदाहरति चंदेति । चंदाचंद्रः, कुंदा-कुंदः, कामा- कामः, हास-हारो सुझादाम, होरा-हौरकं, तिखोत्रण - त्रिलोचनः कर्पूरगौर इति यावत्,
७७१ मत्ता (B), जाता (C). २ सत्ता (B & C. मो (C). कौती (C). MOX (A), ** (F). This sloka has been omitted by the scribe in the text of (E), but not in the commentary.
18

Page #161

११०
प्राज्ञतपेणम् ।
अथ दोहा (D, E & F).
तेरह मत्ता पढम पत्र पुण' रारह देह' । पुणु' तेरह एचरहहि' दोहा लक्वण राह' ॥ ७८ ॥
केलासा- कैलासः पर्वतः इत्यादौनौति शेष:, जेन्ता जेता सेता - यावंति[यावंति]श्वेतानि तेत्ता - तावंति, हे कामीस - काशीपते दिवोदास, ते तव कित्ती - कोर्त्या जिखिना – जिजा [ता]नि, एतेभ्योऽपि त्वदीया कौर्त्तिरतिधवलेति भावः । इति श्रीपिंगलप्रकाशे गाथाप्रकरणम् । (E).
-
| तच नंदो यथा ॥ चंदेति ॥ चंद्राः कुंदा: कासा हारा: हौरास्त्रिलोचनः कैलासः । यावंतो यावंतः श्वेता : काशीश्वर जयंते ते कौ ॥ काशौश्वरो दिवोदासः ॥ ७७ ॥ (G).
*
७८ । श्रथ दोहामाह । चयोदशमात्रा: प्रथमपदे पुनरेकादश मात्रा देहि । पुनस्त्रयोदशैकादशभिद्द हालचणमेतत् ॥ पुनरित्यर्थात् द्वितौयपदे, त्रयोदशैकादशभिः तृतीयचतुर्थचरणौ
OFI
भवतः । (C).
७८ । श्रथ द्विपथां लचयति तेरहेति । पढम पत्र - प्रथमपादे, तेरह मत्ता - त्रयोदश माषाः, देड - देहि, दर्द च क्रियापदं सर्वभावेति पुनः द्वितीयचरणे इत्यर्थः, एकारह - एका
१ पुष (B & C ). २ देश (E), देषि (F). एचारहद्द (C), एचारहई (D), हि dropt in (E). 8 मेड एक (E), एहि (F). After this in D " द्विपथेचं " इति । •= (E & F).
१ एचार (B),
(B), ऐड (C),
WoW (A),

Page #162

माचात्तम् ।
जहा, सुरअरु सुरहौ परसमणि यहि बौरेस समाण ।
श्रो बद्दल' अरु' कठिणतणु श्री पसु श्री पासाण ॥ ७८ ॥ दोहा ॥
दश मात्रा देहि [इ]ति पूर्वेणान्वयः, पुणु - पुनः तृतीयचरणे इत्यर्थः तेरह - चयोदश मात्रा देहीति पूर्वेणान्वयः, चतुर्थचरणे इति शेषः एचारह – एकादश मा[चा] देहोति तेनैवाश्वयः, एड - एतद् दोहा लक्लप - द्विपथालचणम् ॥ (E).
-
७८ । श्रथ दोहामाह ॥ तेरहेति ॥ पयोदश मात्रा: प्रथमे पादे पुनरेकादश देहि । पुनस्त्रयोदश एकादश दोहा लचणमेतत् ॥ क्रमात्पादे [षु] एतत्संख्या मात्राः कार्या दूत्यर्थः ॥ दूयं द्विपथेति संस्कृते ॥ ७८ ॥ (G).
१३८
०८ । सुरतरुः सुरभिः स्पर्शमणिर्नहि वीरेशसमानः । श्रसौ वल्कलेन भवति कठिनतनुः, सौ पशः, असौ पाषाण: || (C).
०८।१ बार (A), वले (B), ब (F). & E ). २ पाचाच (A), पाचार (B & C ).
७ । द्विपथामुदाहरति सुरश्ररु इति । सुरतरुः कम्पट्टचइत्यर्थः, सुरही - सुरभिः कामधेनुरित्यर्थः, परसमणि – स्पर्धमणिः, एते इति शेषः, बौरेस समाण – वीरेशसदृशा नहि । तत्र हेतुमाह श्रो बद्दल इति । श्रो- सः सुरतरुरित्यर्थः बद्दल श्री कठिणत - वस्कलः वस्कलमय इति यावत् अथच कठिन
।
२ हो ( A, B & C), जो (D
( (A), (E & F).

Page #163

१४
प्राक्कतपणम्।
भमरु भामरु सरहु सेवास मंडू मकड' करहु', णरु मरालु' मअगलु पओहरु बलु बाखरू तिमि कलु, कच्छ मछ। सहल र अहिबरु २ । बध बिराडउ सुबह तह उंदर सप्प पमाण८ । गुरु टुट्टइ बे लहु चलइ तं तं णाम बिप्राण ॥८०२१ ॥
रहा।
तनुः, भो पसु - मा सुरभिः पशः विवेकरहिता, प्रो पामाणसः स्पर्शमणि: पाषाण: जड़ इति भावः, वीरेश्वरस्तु मदुचित्रः खिको महाबुद्धिरिति तेभ्यो विलक्षण इति भावः । (E).
८। यथा सुरेति ॥ सुरतरुः सुरभिः स्पर्शमणि हि वीरेसिमानाः। स मवकलोऽन्यत् कठिनतनुः, सा पश्यः, सपाषाणः । वोरेश्वराख्यो राजा स्वयते ॥ ७८ ॥ (G).
८० । नझेदानाह। भ्रमर भ्रामर मरभ श्येन मण्डल मर्कट
८०। १ सचान (B & C), वैचाणु (D), सरवार (E). १ मथर (B & C), मंगल (E& F). १ मा (B & 0), मबार (D). ४ करम (E), करह (F). ५ वापर (E). ( मराल (A). . मयगंध (A), मपगण (B). ८ पचार (A). चल चारण (A), बल वाणा (B). १० निषध (A), निचं (D), नौष (E). ५ का मच्छ (B & C). १९ सहरू (B), सकुन (C), सदूलं (D), सा (E). १३ पहिवर (A), बहीवर (E). १४ वय (B & C), वन्य (D), मह बरघध (E). १५ विराल (B, C & E). १९ सहि (B). १. दुर (A), उन्दुर (B & C), उंदरु (D). १८ प्पमाण (A), समाण (B), ममाव (D). १६ बखर (E), पडद (D & F). १. विचारि (A & B). २१ ०० (A), ८. (E), ५ (F).

Page #164

माघाइतम्।
१०१
छब्बीस क्खर भमर हो गुरु बाइस लहु चारि । गुरु' दुट्टइ बे लहु चलइ तं तं णाम विभारि ॥८॥
दोहा। करभाश्च, [नर]मराल मदकल पयोधर चल वानर त्रिकर कच्छप मत्स्य पाईलाहिवरान्। व्याघ्रविडालौ जानीहि, तथा उन्दुरसौ प्रमाणम्। गुरुस्वुव्यति द्वौ लघू अनिष्ठतः तत्तन्नाम विजानौत ॥ (C).
८०। अथैतद्भेदान् रड्डाहत्तेनाह भमरु इति,-भ्रमरः १, भामरः २, शरभः ३, सरबाण-ज्येनः ४, मंडूकः ५, मर्कटः६, करमः ७, मरः८, मराला, मदकलः १०, पयोधरः ११, बलः १२, वानरः १३, चिकशः १४, कच्छपः १५, मस्यः १६, मदुल- शार्दूलः १७, अहौबर-अहिवरः १८, व्याघ्रः १८, विरालः २०, शनकः २१, तहतथा उंदुरः २२, सर्पः २२ इति, यदा गुरु दुहृद्-गुरुस्वुटति इसतीत्यर्थः, बे खड़-दौ लघु बढद् - वर्द्धते, तदा तं तं- तत्तत् धमरादिकं णाम-नाम, विश्राण - विजानीहि इति पमाणप्रमाणं निश्चितमित्यर्थः ॥ ८० ॥ (E).
८० । अथ तस्थ त्रयोविंशतिनामानि । भ्रमर १, धामार] २, भरन ३, श्येन ४, मंडक ५, मर्कट ६, करभ७, नर ८, मराल ६, मदकल १०, पयोधर ११, ब[ख] १२, वानर १३, त्रिकल १४, कच्छप] १५, मत्स्य १६, शार्दूल १७, अहिवर १८, व्याघ्र १८,
। बिस (A). १ बर (B & C), खर (F). १ भमर (B & C). ४ पारी (A). " This line is dropt in (C). बलद (A), बढद् (D & E). •विचारी (E). ८00 (A), ८१ (E & F). .

Page #165

१४२
प्रावतपेङ्गलम् ।
विडाल २०, एनक २९, तथा उंदुर २२, सर्प २३ इति ॥ ८० ॥ (G).-- . .. ८१ । गुरुत्रोटनादेव कथं तत्तद्भेदास्तत् स्पष्टीकतमाह । पछिप्रत्यक्षरो भ्रमरो भवति, गुरवो दाविंशतिर्लघवश्चत्वारः । गुरुस्वुटति द्वौ लघ उत्तिष्ठतस्तत्तन्नाम विचारय ॥ श्रच पादचतुष्टये मधुचतुष्कं मिद्धमवशिष्टा द्वाविंशतिगुरवः ॥ तेन षड्विंशत्यक्षरा दोहा धमरनामिका, एककरा[]हासे दिदिलघुवर्द्धने अभ्रिा]मरादिनामानि । (C).
८। अथैनमेव प्रस्तारप्रकारं दोहावृत्तेन विशदीकरोति छम्बौस इति। बाराम] -हाविंशतिः, गुरु-गुरवः, चारिचत्वारः, खड- लघवः, एवं छब्बीसक्तर-पत्रिंशत्यक्षराणि, भमर हो-धमरे भवंति, तत्र यदा गुरु टु -गुरुस्तुटति न्यनो भवति, बे लड बढदू - छौ लघू वर्द्धते, सदा तत्तड्डामरादिकं नाम वित्रारि-विचारय जानौहीत्यर्थः । अयमर्थः- पूर्व दिपथायाः प्रथमचरणे त्रयोदशमात्राणामुकत्वाद् तासां च प्रथम पहल: पुनचतुष्कासः पुनस्विकलः स्थाय इति (Vide चौक , p. 146. -- Ed.) उडवनिकाप्रकारस्य वकव्यत्वादेकलघुः प्रथमचरणे निकलांतर्गत बावस्यकः, अन्यथा त्रयोदशमात्राणाममंभवापत्तः, एवं द्वितीयचरणे एकादशमाचाणमुक्तत्वातासां च प्रथमं षट्कलस्ततश्चतष्कलस्तत एककलः स्थाप्य इति उद्ववनिकाप्रकारस्थ वक्ष्यमाणत्वात्तचाप्येको लघुरावश्यकः, एवं बतौ[य]चतुर्थयोरप्येकैको लघुरावश्यक इति लघुचतुष्टयं प्रतिभेदमावश्यकमेवं च प्रथमचरणे बादशमाचाणं बड़

Page #166

माचाहत्तम् ।
२४३
अहा, जा अहंगे' पब्बई सौसे गंगा जासु। जो लोाणं बल्लहो बंदे पात्रं तासु ॥२॥
धमरः। गुरवस्त्रयोदशमात्रात्मकश्चैको सघुरेवं द्वितीयचरणे दशमाचाणं पंच गुरव एकादशतममात्राकश्चैको लघुरेवं पूर्वदले एकादश गुरवो द्वौ सघ, एवं योदशाक्षराणि पतंति, एवं परदलेऽपि इति द्वाविंशतिगुरवश्ववारश्च सघवो यत्र पतंति [तत्र भ्रमरः । अच वविंशत्यक्षरात्मके भ्रमरे च यद्येको गुरुयूंनो भवति पूर्वभेदस्यलघुचतुष्टयेनेकौकृत्य तत्ममानमात्रासंख्याकं च सधुदयं वर्द्धते, एवमेकविंशतिगुरवः घलघवन यत्र पतंति, स भ्रामरः । एवं पूर्वभेदापेक्षया उत्तरत्र भेदे एकं गुरुं न्यनं कृत्वा लघुइयमधिकं साला ते ते भेदा वायाः, ते लिखित्वा प्रदश्यते ॥ ८१ ॥ (E). [Here apparently something has been omitted.—Ed.]
८१। अथ तदानयनप्रकारमाह ॥ छब्बौमेति ॥ षड्विंशत्यक्षरो धमरो भवति। गुरवो दाविंशतिः लघवश्चत्वारः। एको गुरुस्त्रुश्चति दो लघू वर्धते तत्तत्राम विजानीहि ॥ एकादिगुरुहासे यादिखघुवृद्धौ भ्रामरादौनि नामानि भवतीत्यर्थः ॥ ८१ ॥ (G).
। यस्थाङ्गेि पार्श्वतौ मौर्ष गङ्गावामः। यो लोकानां बलभो वन्दे पादं तस्य ॥ ().
८२ । अर्थतेषु भेदेषु बाधं भ्रमरनामकं भेदमुदाहरति जा
। १ पांगे (0), पदंगो (E). . २ पव्वर (A). १ बाट (B & C), पाड (F). ४ देवाएं (D & F), देवाणं (E). ५00 (A), २ (E & F).

Page #167

१३४
प्रावतपैङ्गलम्।
. बारह लहुआ विप्पी
तह बाईसे हिँ खत्तिणौ भणिया। बत्तीस होइ बेसी जा इअरा सुद्दिों होई ॥८३॥ गाहा।
अद्धंग इति । जा श्रद्धंगे पब्बई -यस्थाद्धोंगे पार्वती, मौसे गंगा जासु- गोर्ष गंगा [यस्य], जो-यो, देवानां बल्लभः, तासु पात्रं- तस्य पादौ, बंदे - नमस्करोमि ॥ ८२ ॥ (E).
८२ । तत्र भ्रमरो यथा ॥ यस्याओंगे पार्वती शौर्ष गंगा यस्य । यो देवानां बलभो वंदे पादौ तस्य ॥ (G). ... ८३ । या[जातिमाह, द्वादशलघुका वित्रौ प्रा] भवति, तथा द्वाविंशत्या क्षत्रिया भणिता। द्वात्रिंशता भवति वैश्या जातिवरा, शेषे शुद्रा भवति ॥ (C).
८। अथ वर्णभेदेन द्विपथाया जातिभेदमाश, बारह] खा- द्वादशलघुका विपथेति शेषः, विप्पौ- विप्रा भवतीति शेषः, तह बाईसेहि- तथा द्वाविंशतिभिलघुभिरिति भेषोऽयेऽपि योजनीयः, खनिणो भणिया-क्षत्रिया भणिता, बत्तीसद्वात्रिंशशिलघुभिः बेसौ-वैश्या हो - भवति । जादूरा-या इतरा अनुक्तलघुसंख्याका मा सुहिणौ होइ -एद्रा भवति ॥ (E).
८। १ हर (C). २ वाइसोह (C), वापौर (F). ३ तौणौ (D). ४ वनौसा (C). ५ देसि (A). १ वरा (0). • सा दिरो (E). ८ कोई (P). LE (A), ८३ (E & F).

Page #168

मात्रावृत्तम् ।
जस्सा' पढमहि तो जगणा' दोसंति पात्र चंडाल' घर रहित्रा' दोहा दोसं पचासे
८४
-
१ जिस्मा (B & C ).
३ अमण (E & F).
८३ । द्वादशैर्लघुभिर्विप्रा तथा द्वाविंशैः चत्रिया भणिता । द्वात्रिंशवैिया, येतरा राद्रिद्राणौ भवति ॥ ८३ ॥ (G).
८४ | दोहादोषमाह । यस्याः प्रथमे तृतीये जगणो दृश्यते पादपादैः । चण्डालग्गृहस्था [दोहा ] दोषं प्रकाशयति ॥ पादपादैः मह - इत्यनेन प्रथमपादे द्वितीयपादेन मह, हृतौयपादो[दे] चतुर्थपादेन सह दूत्यर्थः । तेन पादचतुष्टये यच जगणा भवन्ति दोषवत्यर्थ: । (C).
८४ । श्रथ द्विपथाया गणविशेषपुरस्कारेण दोषमाह जस्सेति । जस्ता यस्याः द्विपथायाः, पढमहि - प्रथमे, पात्र - पादे, तथा तौए - तृतीये, पाए - पादे, ण ननु निचितं, जगणा - मध्यगुरुका गणाः दौमंति - दृश्यंते, सा चंडालह घर रहिना - चंडालग्गृहस्थिता, दोहा - द्विपथा दोषं पश्रासेद् - प्रकाशयति ॥ तथाच दोहाप्रथमटतीयचरणयोर्जगणो न देयइति भावः
(E).
१४५
1
पारण * ।
॥ ८४ ॥
गाहा ।
९८० (A) =
२ पढम तौए (A), पदमे तौर (E), पदमच तौर
४ दिशन्ति (B), दिति (D), दिदि (F).
(F).
* पाचालु (A), पाएषु (B), पारसु (C), पायेण (F). ( चंडाल (B & C )० वसिया (A) ८ पश्चासेई ( D & E )
(E & F).
19

Page #169

१४६
प्राकृतपैङ्गलम् ।
छक्कलु चक्कलु तिमि कलु एमपरि बिसम पति । सम पाहिँ अंतेक्ककलु ठबि* दोहा भिंति ॥ ८५ ॥
दोहा ।
८४ । अथ दोहादोषमाह ॥ जस्मा दूति ॥ यस्याः प्रथमे तृतीये जगणा दृयंते पादे पादे | चंडालग्टह स्थिता दोहा दोष प्रकाशयति ॥ द्रव इति शेषः ॥ ८४ ॥ (G).
८५ । अत्र च कियत्कलो गणो ग्राह्य इत्यत्राह । षट्कलचतुष्कलस्त्रिकल एवंप्रायो विषमपाद इति । समपादे श्रन्ते एककलं संस्थाप्य दोहां निर्व्वहति ॥ समपादे द्वितीये चतुर्थे च षट्ङ्ककलगणनान्तरमेककलमिति [ षट्लचतुष्कलगणानन्तरमेककलfafa] (C).
८५ । श्रथ द्विपथाथा उट्टव निकामाह छक्कलु इति । श्रादौ छक्कलु – षट्कलः, ततः चक्कलु – चतुष्कलः, ततश्च चिकल:, एमपरि - श्रनया परिपाव्या बिसम - विषमे चरणे गण इति शेषः, प ंति - पतंति सम पाहि - समे पादे द्वितीये चतुर्थे चेत्यर्थः । ते षटूलचतुष्कलयोरंते दूत्यर्थः, एक्ककलु – एककलः पततीति शेषः, इमभंति - एवंप्रकारेण, दोहा- दोहां, ठेबि - स्थापय । एक्ककलु श्रच एको ह्रस्वः । श्रयमर्थः – विषमचरणयोस्त्रयोदश
should be read as short. Vide
८५ । १ तिस (B & C ).. Here लोक ५, p. 7. ३ पलंति (E), पतिचं (F). ४ पांच (A), पाचाहि (C), पाचहि (E & F). ५ ठेवि (E). 4 निमन्ति (B), णिभवन्ति (C), णिव्वंति (D), इमभंति (E), णिब्वंत (F). ०८१ (A), ८५ (E & F).

Page #170

मात्रात्तम्।
दिअबरगण धरि जुअल, पुणबित्र तिअलहु' पथल, इम बिहि बिहु छउ' पणि, जिम सुहई सुससि रणि, इह रसिअउ मिश्रणअणि, इह दह कल गअगमणि ॥८६११॥
मात्राणं मत्त्वात्प्रथमं षट्कलमात्रास्ततः चतुष्कलस्ततस्त्रिकल एवं त्रयोदश मात्राः स्थाप्याः, समचरणयोस प्रथमं षट्कलस्ततश्चतकचस्तत एककल एवमेकादश माचाः स्थाप्या इति ॥ ८५ ॥ ___*इति पिंगलप्रकाशे दोहाप्रकरणम् ॥* (E).
८५ । षट्पलश्चतुष्कलस्त्रिकलः एवंप्रकारेण विषमपादांते । समपादस्यांते एककलः स्थापनौयो दोहायां निर्धान्तम् ॥ समे दा[एका]दन विषमे एका त्रयोदश मात्राः कार्या इत्यर्थः ॥ ८५ ॥ (G). ___८६ । द्विजवरयुगमं प्रियते पुनरपि त्रयो लघवः प्रकटाः । अनेन विधिना द्विचतुष्पदा शोभते यथा शशी रजन्याम् । इयं रसिका मृगनयने एकादशकला गजगमने ॥ द्विजवर इति चतुकलगणे मलघोः संज्ञा, तद्युगलेनाष्टौ लघवः, पुनश्च त्रयो
८। १ घर (A & C). २ पुणवि तिलड (B). ३ रम (B & D), रच (F). ४ विह (C), विवि (D & F). ५ छच (A), चउ (C). ५ पल (C).
सहर जजिम (A & C), सहइ सुजिम (B), जेम सुहइ (D), जिम मुहद (F). ८ सुसमं (D). ९ दुच (B & C), एह (D & E), दूउ (F). १. दूध (B, C & D), एच (E). ११ ८३ (A), ८६ (E & F). .

Page #171

प्रावतपैङ्गलम् ।
जहा, बिमुह' चलिना रण अञ्चलु',
परिहरिब इअ ग बलु', हलहलिअ मला णि बइ, जसु जस तिहुअण पिथइ, बणरसि णरबर लुलिया, सअल उबरि असर फुरिअ॥ ८७ ॥
रसिका। लघव रति मिलिला एकादश कलाः । दिचतुष्पदेत्यनेन षट्पदलमुक्तम् । (C).
८६ । श्रथ रसिकानामकं वृत्तं लक्षयति । दिप्रबरगणेति । हे मित्रपाणि - मृगनयने, गभगमणि - गजगमने, दिवबरगण धरि जुत्रल-द्विजवरगणस्य चतुर्लघुयुक्तगणस्य युगले स्थापय, पुणवित्र- पुनरपि च दिजवरयुगवानंतरं चेत्यर्थः, तिमलत पत्रल - बौन् लघन् प्रकटय, दम विहि- एवं विधिना छउ पणि-- षट्पदेषु प्रत्येकमिति भावः, एअहिदह कल - एकादन कलाः, बिह-विधेहि विरचयेत्यर्थः, ए[] रमित्रउ - एषा रसिका, जिम - यथा, रश्रणि - रजन्यां, सुखसि - पूर्णचंद्रः,
८।१ विमुड (E). १ चलिह (0). ३ अचल (A & E). ४ वज (A), घल (B). ५ हलिया (A), छलि (F). (जर (F). ७ जस जसु (E & F). ८ गाण (D), पिबई (B, C, D & F). १० रपचसि (B), वरणसि (E & F). ११ मच (C). १९ उचरि (B, O & D). १३ अस (D, E & F). १५ फलिय (D, E & F). १५ ८४ (A), ८७ (E & F).

Page #172

मात्रावृत्तम् ।
१४८
तथा सुदु - शोभते । यत्र एकादशमात्रा एवं षट्चरणानि यस्याः सारमिति फलितार्थः ॥ ८६ ॥ (E).
८६ । अथ रसिका छंदः ॥ द्विजवरयोर्गणयोर्धारय युगलं, पुनरपि च त्रिलघु पातय ॥ इति विधिविहितषट्पदा यथा शोभते सुशशौ रजन्याम् ॥ एषा रसिका म्मृगनयने एकादशकला गजगमने || रात्रौ चंद्र दूब रसिका शोभते इत्यर्थः ॥ ८६ ॥ (G).
८७ | उदाहरति । विमुखचलितो रणेऽचलः, परिहृत्य हयगजबलं । हलहति[लि]तो मलयनृपतिः यस्य यशस्त्रिभुवनं पिबति । वाराणसौ[नर] पतिलुलितः सकलोपरि यशः स्फुरति ॥ यस्य राज्ञः रणे विमुखः सन् अचलनामा राजा चलितः, एतादृशं वैमुख्यं हयगजबलमपि त्यतुं[त्त्वा] हलहतिः कम्पितः, लुलितो
भग्नः ॥ (C).
८० । रविकामुदाहरति बिमुहेति । अचलः कश्चिद्राजा ह गन बल हयगजबलानि, परिहरित्र - परिहृत्य, रण - रणे विमुखः सन्, चलित्र --- चलितः पलायित इत्यर्थः, किञ्च जस जसु तिहुश्रण पिश्रइ – यस्य यशः त्रिभुवनं पिबति सोऽपीति शेषः, मणिबर - मलयनृपतिः, हलहस्लित्र – हललितः, किंच बरएसि पर बद्र – वाराणसौनरपति: दिवोदास इत्यर्थः, लुलित्र - खुलितः पराङ्मुखौभूत इति यावत् । अतः तस्य राज्ञः सकलोपरि यशः स्फुरितम् ॥ ८७ ॥ (E).
-
८० । यथा कश्चिद्राजसभायां [?] रणादचलन् वाराणसीनर - पतिर्लुलितः सकलोपरि यश: स्पुरि[र]ति ॥ ८७ । (G).

Page #173

१५०
प्राकृतपेङ्गतम् ।
श्रइकब्ब उक्कच्छ' मह लोहंगिणि किउ सारु" । गुरु बढ्इ बि बिलहु घटइ' तं तं णाम बिचारु ॥ ८८॥
[दोहा ]
। तद्भेदानाह । श्रादिकाव्यमुत्कच्छा स्फुटा लोहाङ्गीमध्ये सारः । गुरुर्वर्द्धते द्वौ लघू विघटेते तत्तन्नाम विचारय ॥ या रसिकेत्युक्ता मैवोत्कच्छा स्फुटा स्फुटीकृता । सर्व्वलघुरूपा मा श्रादिकाव्यं लोहायादीनां वक्तव्यानां मध्ये सर्व्वलघुः श्रेष्ठा प्राथमिकत्वात् । अन्ये कथं भवन्तीत्याह । लघुहास गुरुदृद्धिभ्यां तत्तनाम ज्ञेयमित्यर्थः । (C).
(B).
(B).
८८५ (A), (E & F).
८८ । श्रथैतस्या नामान्तरकथनपूर्वकं भेदानयनप्रकार माह श्रईति । उक्कक्कू मह - उक्कक्कामध्ये उक्कक्वापरपर्यायर मिकामध्ये इति यावत्, सारु - सारभूता, लोहंगिणि – लोहांगिनी, श्राद्धकब्ब – आदिकाव्यं प्रथमभेद: किउ - कृतं । गुर्वर्द्धते दौ लघु मतः, तदा तं तं - तत्तद् वच्यमाणं नाम विश्रारु - विचा रय ॥ अत्र उक्कक्छेति रसिकायाः पर्यायः, रसिकालं च सर्वभेदवृत्ति । तथाच लक्ष्मौत्यादिवत् लोहांगिनीत्वादि व्याप्यं, रसिकावं गाथात्वमिव व्यापकं बोध्यम् । (E).
--
८ ।
१ कछ (A), कच्छ ( C ), उक्कर (D & E), उक्कच (F). २ मत्त ३ किउ (A & B ), फुरउ (C). ४ सय (A). दुइ (A), वड्ढद्द ० धलइ (A), चलदू (B & C ), पठदू (F).
६ वे (A, B & C ).

Page #174

. मात्रारत्तम् ।
१५१
लोहंगिणि हसौआ रेहा तालंकि कपि गंभौरा। कालो कलरुदाणी' उक्कच्छा' अट्ठा णामाई ॥८॥
गाहा।
८८। रसिकाया नामांतराण्याह ॥ बाद ॥ श्रादिकाव्यं उक्कच्चा कृतं लोहांगिनीमध्ये मारं ॥ गुरुर्वर्धते दौ द्वौ लघ त्रुश्यतस्तदा तन्नामानि विजानौत ॥ रसिकाया एव आदिकाव्यं उक्कच्चा इति नामदयं ज्ञेयम्, लोहांगिन्यादिमध्ये श्रेष्ठं,तत्र गुरुगुरु[लघु] वृद्धिहासे अग्रिमाणि नामानि भवंतीत्यर्थः ॥ ८८ ॥ (G).
। नामान्याह । लोहाङ्गो हंसी रेखा ताड़को कम्पिनौ गम्भौरा काली कालरुद्राणौ उत्कच्छाया श्रष्ट नामानि ॥ (C).
। अथ नामान्याह लोहंगिणौति । लोहंगिणि- लोहांगिनी, हंसौत्रा- हंसिका, रेखा, ताकिनी, कंपिनी, गंभौरा, कालो, कालरुद्राणौ इति उकछाया अष्टौ भेदाइत्यर्थः ॥ (E). ___८८ । लोहं ॥ लोहांगिनौ १, हंसौ २, रेखा ३, तालंकिनौ ४, कंपिनौ ५, गंभौरा ६, काखौ ७, कलरुद्राणी ८, उक्कच्छाया अष्ट नामानि ॥८८ ॥ (G).
| | Dropt in (D).. . २ इंसिणिया (A, B & C), इंसौणिचा (D). १ नालंकौ (D). ४ कलबहाणि (A), कालगणौ (C), कालखद्राणी (D). ५ कशा (A), उकचा (F). द अट्ट (B & C). . णामाई (A & D), णामाइ (B, C & E). ८८८ (A), E (E & F).

Page #175

१५२
प्रावतपैङ्गलम्।
लोहंगिणि' सब्बल जत्थर गुरू' एक सा हंसी। जंज बढई' हारो णामं जो जत्थर सो तत्थ ॥ ६०.॥
[गाहू] [इति उक्कच्छा । (A, B & C).
८०। श्रासां स्वरूपमाह । खोहाङ्गो सर्वशघुर्यत्र गुरवचत्वारो भवन्ति मा हंसी । यो यो हारो वर्द्धते नाम यद्यत्र तत्तत्र ॥ हारो गरुः, चत्वार इति चतुर्गुरुपर्यन्ता हंसौ । ततश्च गर्वर्द्धते तत्तत्राम भवति । चतुर्गुरुः हंसौति कथनात् गुरुचतुष्कक्रमाद् वृद्धिोद्धव्या, तेनाष्टावधिगुरू रेखा भवति । एवं ततो दादशावधिगुरुस्ताको ततः पोड़भावधिशुरुः कम्पिनी, एवं क्रमेणाष्टाविंशतिगुरुपय॑न्ता कालरुद्राणौ। ननु इति ऊह्यं, अत्र द्वात्रिंशद्गुरुत्वमपि सम्भाव्यते, यतोऽत्र एकादशकलः पादः, उच्यते इत्यमु, षट्स पादेषु लघवः पड़ावश्यकाः, षट्षष्टिकलाया उत्कच्छाया लघुशेष रुद्रशक्रयः मभवंति। अत्र च नामान्तरकथनात् मापि कालरुद्राण्येवेति मन्त्रदायः । परे च हंस्यनन्तरमेव एकगुरुवृया रेखादयः, तेन दगुरुः काखरुद्राणौति इतो वृद्धिास्तीति वदन्ति । (C).
। अथ प्रस्तारक्रममाह लोहंगिणोति। सब्बला- सर्वलघुः सर्वे षट्पादस्थाः पटषष्ट्यपि वर्ण लघवो यस्यां मा इत्यर्थः,
। १ हो follows fण (F). सवलक (B, C & D), सबलध (F). ३ अत्य (A), जत्थर (B, C & F). ४ गुर (B, C, D, E & F). ५चारि होर (B, C, D & F), एक होइ (E). ६ बरे (E). . बद (B), बट्टर (C). ८ नोच (F). ( नत्छ (A). १. ८० (A), (. (E & F).

Page #176

मात्रारत्तम् ।
१५३
लोहांगिनौ भवतीति शेषः, जत्थ - यच, एक - एकः, गुरु-गुरुः, होद-भवति मा हंसी। एवं यथा यथा वर्द्धते हारः गुरुः, तथा तथा यत्र यत् नाम, तत्र तत् नाम ज्ञेयमित्यर्थः । अयं भावः - यत्र षट्षष्टिलघवः मा लोहांगिनी, यत्रैको गुरुश्चतुःषष्टिलघवः मा हमो, यत्र द्वौ गुरू विषष्टिलघवः सा रेखा, एवं पूर्वभेदापेक्षया यथा उत्तरत्र भेदे एको गुरुवर्द्धते, लघुदयं च य[]वहीयते, तथा भेदा बोध्याः, ते च लिखित्वा प्रदश्यते । [Here a blank space has not been filled in.--Ed.]
अत्र यद्यपि नवमादयोऽप्यन्ये त्रयोविंशतिर्भदाः संभवंति बाधकाभावात्तथापि ते ग्रंथकता नोकाः, वस्तुतस्तु तेऽपि सुधौभिरूपनीयाः। तत्र च त्रिंशद्गुरवः षट् लघवो यत्र भवंति मोऽतिमो भेदः, प्रतिचारण]मेकादशमात्राणामुक्तत्वादेकादशतम एको लघुरवश्यं प्रतिचरणमंतेऽपेक्षित इति बोध्यम् । अत्र क्वचित् जत्थ गुरु चारि होद सा हंमौति पाठश्च - यत्र गुरुचतुष्टयं भवति सा हंसौ, एकगुरुमारभ्य यावत् गुरुचतुष्टयं वर्द्धते तावत्पर्यंत भेदचतुष्टयं मौसंज्ञकमित्यर्थः। अत्रायमाशयः। यत्र चरणषद्धे षट्पष्टिलघवः पतंति मा लोहांगिनौ, यको गरुश्चतुःषष्टिर्लघवः [Here apparently something has been omitted.] यत्र च षगरवचतु:पंचाशलघवः यत्र सप्त गुरवः दिपंचाशल्लघवः [Here something has been left out] एते चत्वारो भेदा रेखासंज्ञकाः २ । यत्र च नव गुरवः अष्टचत्वारिंशलघवः, यत्र दश गुरवः षट्चत्वारिंशाल्लघवः, यत्र चैकादश गरवः चतुश्चत्वारिंशलघवः, यत्र च द्वादश गुरवः द्विचत्वा

Page #177

१५४
प्राकृतपैङ्गलम् ।
रिंशलघवः, एषां च चतुर्ण ताडंकिनी संज्ञा ३ । यत्र त्रयोदश गुरवः चत्वारिंभलघवः, यत्र च चतुर्दश गुरवः अष्टत्रिंशलघवः, यत्र च पंचदश गुरवः षट्त्रिंशलघवः, यत्र च षोड़श गुरवः चतस्त्रिंशमाघवः, एषां चतुर्ण कंपिनो संज्ञा ४। यत्र सप्तदश गुरवः द्वात्रिंशलघवः, यत्र चाष्टादश गुरवस्त्रिंशलघवः, यत्रैकोनविंशतिगुरवः अष्टाविंशतिलघवः, यत्र विंशतिर्गुरवः षड्विंशतिगुरवः[लघवः], एषां चतुर्ण गंभौरा संज्ञा ५। यकविंशतिर्गुरवः चतुर्विंशतिर्लघवः, यत्र द्वाविंशतिर्गुरवो लघवश्व, यत्र त्रयोविंशतिप्रवः विंशतिसंघवः, यत्र च चतुर्विंशतिर्गुरवः अष्टादन्न स्वघवः, एषां चतुर्ण कालौ संज्ञा ६ । यत्र पंचविंशतिर्गुरवः षोड़श बघवः, यत्र षड्विंशतिगुरवः चतुर्दश लघवः, यत्र सप्तविंशति रवः द्वादश लघवः, यत्र षचित्रिष्टाविंशतिर्गुरवः दश लघवः, एषां चतुर्ण कालरुद्राणौ संज्ञा। अत्रैकगुरुवृद्धिमारभ्यागुरुचतष्टयवृद्धि प्रथमभेदकरणादुत्तरोत्तरभेदानामपि तथैव विधानमुचितमित्यष्टौ भेदा बोध्याः । अत्रैकोनविंशगुर्वष्टलघुयुतः चिंगद्गुरुषड्लघुयुतश्चैतड्दद्वयम् अन्यदपि संभवति बाधकाभावात्, ग्रन्थकता तन्त्रोक, वस्तुतस्तु तदपि बोध्यम् । अथवा एतदपि भेददयं कालरुद्राणीमध्ये पातनौयम्, एवं च कालरुद्राण्याः षड्भेदा बोध्याः। अथवा यत्र चत्वारो गुरवः अष्टपंचाशलधवः सा हंसौ, यत्राष्टौ गुरवः पंचाशल्लघवः मा रेखा, यत्र द्वादश गुरवः द्विचत्वारिंशलघवः मा ताकिनौ, यत्र षोड़श गुरवः उदश [चतुस्त्रिंशत्] लघवः सा कालरुद्राणै, अत्र प्रथमं गुरुचतुष्टयवर्द्धनादुत्तरत्रापि तस्यैव [व]र्द्धनमुचितमिति

Page #178

मात्रावृत्तम् ।
११५
अथ रोला। (D & F). पढम होइ' चउ'बोस'मत्त गुरु अंतर जुत्ते पिंगल होति सेस ण तरिह रोला उत्ते । एग्गाराहा' हारा रोलाछंदो जुज्जइ १२ एके एक्के र दुइ अग्लो अण्डो बढ५ ॥ ६१९ ॥
लोहांगिनौमहिता अष्टौ भेदा बोध्या इत्यस्मत्तातचरणोपदिष्टः पंथा निर्मत्मरैः सुधौभिर्विभावनौयः । (E).
। यच षट्षष्टिमात्राः सर्वलघुरूपा भवंति चेत्तदा लोहागिनौ । यत्र चत्वारो गुरवोऽष्टपंचाशलघवस्तदा हंसौ । एवं रेखादौन्यपि नामानि भवन्तीत्यर्थः। केचित्तु अस्य षट्षष्टिकलवाचरणांते चैकैकलघोरावश्यकत्वादवशिष्टानां षष्टिलघनां मध्ये एकैकगुरुड्या. लघुदयहासे विंग दा भवंतीति तनामानि सामान्येनाष्टावुनानौत्याहुः ॥ (G).
११। रोलाच्छन्दमात्रा ह ॥ प्रथमे भवन्ति चतुर्विंशतिर्माचाः गुरवः अन्तरा युक्राः । पिङ्गलोऽभूत् शेषनागस्तेन रोला उका ।
१। १ होहिं (E). २ चचो (B), चो (F), १ बौसे (0). ४ अंतरा (C). होते (A), सोने (D), रेवि (E), होवे (F). द णाम (D), नाग (E). . मणि (B & C), ते चन्ह (D), वेन्ड (E), तह (F). ८ बुत्ते (A, B, C & D). एमार (B), एमारहा (F). १. हारो (B), हा (C). ११ इन्दो (C), इंदाहि (F), १२ बुचद (A), वुझर (B & C). १३ एके एके (D). १४ उडे (B & C), टट (D). १५ बर (A, B & C). १९८८ (A), २ (E), (F).

Page #179

१५६
प्राकृतपैङ्गलम् ।
एकादश हारा रोलाच्छन्दसि उच्यन्ते, एक एकस्त्रुटति अन्यदन्यबामोत्तिष्ठति ॥ प्रथमे प्रथमपादे, एवं पादत्रयेऽपि बोध्यम् । अन्तरान्तरा गुरुयोगः कार्यः, तत्र स्थाननियमाभावाद् यथेच्छं हारो गुरवः, एकैकपाद एकादश, तत्रैकैकगुरुस्थाने लघुद्दयवशाद्वादश नामानि भवन्ति ॥ (C).
८१। अथ रोलावृत्तं लक्षयति पढ़म इति। यत्र पढ़म - प्रथमे चरणे, इदं च द्वितीयादौनामप्युपलक्षक, गुरु अंतर जुत्तेअंतरा गुरुयुक्ता मध्ये गुरुसंयुक्ता इत्यर्थः, चउबौस मत्त - चतुविशतिर्मात्राः, होहिं - भवंति, सेस नाग-प्रेषनागः, पिंगल होते-पिंगलोऽभूत, तेन्ह रोला उत्ते-तेन रोला उका, एग्गाराहा हारा-एकादश हारा गुरवः दिलघुयुका इति शेषः, चयोदशाचरगणम स्था] ग्रे वक्ष्यमाणत्वात्, रोला छंदो-रोलाच्छंदसि प्रतिचरणमित्यर्थः, जुज - युक्ता भवतीत्यर्थः, एक्के एके- एकैकः गुरुरिति शेषः, टुट्टद् -चुटति इमतीत्यर्थः, अणो अलो-अन्यः अन्यः लघुरित्यर्थः, बढदू-वर्द्धते, तथाचात्र प्रतिवरणमेकादश गुरवो लघुदथयुक्ताः पतंति, तत्र चैकैकगुरुहासेन लघुइयवृड्या द्वादशभेदा भवतीत्यर्थः । एतल्लक्षणनिष्कर्षः । यथैतस्योदाहरणे संगतिस्तथानुपदमेव विवेचयिष्यामः । (E).
११। अथ रोला ॥ पढेति ॥ प्रथमं भवंति चविंशतिर्माचाः गुरुणा अंतरा युक्ताः । पिंगल-भवता शेषेण नागेन तत्र रोलायामुकाः ॥ एकादश हारा रोलाच्छंदसि युज्यंते, एक एकस्त्रुटति अन्योऽन्यो वर्धते ॥ अकादश गुरवो लघुमिश्राः कार्याः, ते च

Page #180

मात्रामृतम्।
जहा, पत्रभरु' दर मरु धरणि तरणि रह धुल्लि झपित्र कमठ पिट्ट' टरपरि मेरु मंदर सिर कंपित्र । कोह' चलिअर हमौर बौर गअजूह' संजुत्ते" किअउ कट्टर हाकंद मुच्छि मेच्छहके पुत्ते ॥ १२॥
रोला गुरवः प्रत्येकचरणे कार्या इति संपूर्ण छंदसि वेति मतदयमपि संमतम् । गुरुलघुहामवृद्धौ वक्ष्यमाणानि नामानि भवंतीत्यर्थः ॥ ४० ॥ (G). __८२ । उदाहरति । पदभरेण दलमलिता धरणे तरणिरथो धूलिभिराच्छाद्यते, कमठपृष्ठं चलितं, मेरुमन्दरभिरः कम्पते । कोपेन चलितो वौरहम्बौरः गजरथसंयुक्तः, कष्टेन कृत श्राक्रन्दोमूर्छित्वा स्नेच्छकुपुत्रेण || (C). ___६५। रोलामुदाहरति पत्रभरेति। यदा गजूह संजुत्तेगजयथसंयुक्तः हंमौरवीरः, कोहे चलित्र-क्रोधेन चलितः, तदा
। १ पञ्चभर (B, C, D & E). १दर (A), मर (F). ३ मर (C), मरि (E), दउ (F). ४ धरणौ (B). " रच (B.& C). ( लिहि (A), धुलिहिँ (B & C), पलिय (F). ७ पौड़ (A), पिट्टि (B, C & D). ८ दरमलिच (A). र मंद सिर (C). १. कम्पोच्च (E). ११ कोहे (B & C), कोहि (D), कोई (F). १९ चलर (B), चलिर (C). १९ हम्मीर (A, D & F), वौर हम्बौर (B&C). १४ गधरह (C), गधजन्य (F). १५ सजत्ने (A), सुजने (D), सुजने (F). १६ कट्टे किचड (B& C), बट्ट (D), किरउ कg E). १० चाकन्दे (B). १८ मुच्छि (A), मुधिं (D). १५ मेच्छका (B), मेच्छहका (C), मेछिनके (D), मेछडके (E & F). २० ८ (A), CP (E), R९ (F).

Page #181

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shr
१५८
प्राकृतपैङ्गलम् ।
कुंद करअल' मेह' तालंक, कररुद्द कोइल' कमलु', इंदु संभु चामरु गणेसरु, सहसक्खो सेस भण', णारा जंपई फणीसरु१२ । तेरह अक्खर जं पलइ इग्गारह वंकेहिँ" । अक्वर अक्सर जं चलइ तं तं णाम कुणेहि ॥
६३० ॥ रड्डा । इति] रोला। (A). धरणि-धरणिः, पत्रभर दरमरि - पादभरेण दलिता वेगधावसृस्तिहयपत्तिप्रभृतिसेनासमूहचरणघातेन दलितेत्यर्थः, तरणि रह धुलिहि झंपित्र- तरणिरथः धूखिभिः प्रयाणोत्थरेणुभिश्छादितः, कमठपिट्ठ टरपरिष- कमिठपृष्ठमधस्तात् गतं, मेरु मंदर सिर कंपौत्र- मेरुमंदरथिरः कंपितं, मेछडके पुत्ते - खेच्छानामपि पुत्रैः, कट्ट- कष्टं यथा स्यात्तथा, हाकंद- हाकंदः, किएउकृतः, मुछि - मूर्छितं च। अत्र किएउ दूत्येकारः एत्रो सुद्धा बि-इत्युतत्वालधुर्वाध्यः, अन्यथा पंचविंशतिमात्रापत्तिः ॥ (E). [Vide श्लोक ५, P. 7.-Ed.]
२। १ कलचल (B). . मेघ (E). २ कलिज (E'). ४ किल (A), होरम (B). ५ कमल (E). पंदु (A, B & C), इंदु omitted and हार added after चामर in (C). . चारम (D), चामर (E). ८ गणेसर (B). १ सहसक्ख (A, D & E), सरसक्खौ (B), सहसक (C). १. भणु (D), भणिच (E). ११ राज (D). १९ जप्पद् (B). १९ फणेसर (A). १४ एधारह (A), एग्गारह (D & E), भगा and thereafter dropt up to चलर in (F). १५ गुरु देह (A), गुर देड (D), मेहि (E). १६ पक्खरे (B & C). १७ अकबरे and thereafter dropt up to चल in (B). १८ पलइ (D). १९ मुणे (A), मुण्ड (D), विधाणेड (F). २०१. (A), ER (F).

Page #182

मात्रावृत्तम् ।
१५८
९२ । यथा ॥|| पत्र || पदभरेण मर्द्दिता धरणौ तरणिरथोधूल्या श्राच्छादितः । कमठपृष्ठमधः पतितं मेरुमंदरयोः शिरः . कंपितम्॥ कोपेन चलिते हम्मौरवीरे गजयूथसंयुक्रे । कृतः कष्टश्राकंदः मूर्छितं मे[स्ले]च्छानां पुत्रैः ॥ ८१ ॥ (G).
८३ । नामान्याह । कुन्दकरतल मेघतारङ्ककालरुद्रकोकिलकमलानि, चन्द्रचामरहारगणेश्वरान् सहस्राचं शेषं भण, नागराजो जल्पति फणीश्वरः ॥ चयोदशाचराणि यत्र पतन्ति एकादशवक्रः गुरुभिः । एतेन एकादश गुरवो, लघु [द्वयम् ] | अक्षरे अचरे चलत यदि तत्तन्नाम कुरु ॥ ( C ).
९३ । श्रथैतद्भेदानयनप्रकारं तेषां च नामानि रड्डावृत्तेनाह, कुंद करअलेति। जेहि – येषु, एग्गारह गुरु – एकादश गुरवः, एवंभूतानि, तेरह अक्खव [र] – त्रयोदशाचराणि, जं- यत्र, पलटू – पतंति, चयोदशाचरमध्ये एकादश चेत् गुरवस्तदोर्वरित - मचरदयं तलघुरूपमित्यर्थाचिप्तं तथाच दिलघुयुक्ता एकादशगुरवः एवं प्रतिचरणं यच चयोदशाचराणि पतंतौत्यर्थः, तेषु यदि अकबर अकबर - अचरमचर मे केको गुरुरित्यर्थः, जं चलदू - यत्र चलति हस्तीत्यर्थः, तदा कुंदं, १, करतलं २, मेघः ३, ताढकः ४, कालरुद्रः ५, कोकिलः ६, कमलं ७, इंदु: ८, शम्भुः ८, चामरं १९, गणेश्वरः ११, सहस्राक्षः १२, इति, तं तं - तत्तत् नाम, कुणेहि - कुरु इति नागराजः फणीश्वरः शेषः पिंगल, जंप – जल्पति इति, भणिश्र - भणितं पूर्वाचार्यैरिति शेषः । इदमत्र तत्त्वम् - रोलायां चतु विंशतिर्माचा: प्रतिचरणं देया इत्यावश्यकं तत्र प्रकारद्वयेन

Page #183

१६०
प्राकृतपैङ्गलम्।
संभवति, लघुद्दययुक्तकादशगुरुदानेन, यथेच्छ गुरुलघुदानेन वा । एवं च पूर्व लक्षणद्वयं कतमिति बोध्यं, तथाहि पढमेति पूर्वार्द्धनकं, एग्गाराहा हारा इत्युत्तरार्द्धन च द्वितीयं । तच यदि यथाकथंचिचतुर्विंशतिर्मात्रा अंतरा अंतरा गुरुयुक्ताः क्रियते, तदा रोलावृत्तं भवतीति प्रथमलक्षणार्थः । यदि च लघुदययुक्तकादागुरुभिसतविंशतिर्मात्राः क्रियते, तदापि रोलावृत्तं भवतौति दितीयलक्षणार्थः। तत्र पत्रभ इत्युदाहरणं प्रथमलक्षणाभिप्रायेण, भेदानयनप्रकारश्च द्वितीयलक्षणाभिप्रायेण प्रदर्शितमित्यवधेयम् ।
एवं च यचैकादश गुरवः अंते च द्वौ लघू, एवं त्रयोदशाघराणि चतुर्विंगनिर्मात्राश्च प्रतिचरणं पतंति सः कुंदः, यत्र दश गुरवः एवं चतुर्दशाक्षराणि चतुर्विंशतिर्मात्राश्च प्रतिचरणं पतंति सः करतलम्, एवं पूर्वभेदापेक्षया उत्तरत्र भेदे एकगुरुन्यनक्रियया लघुदयमेकमक्षरं च वर्द्धते तदा ते ते भेदा ज्ञेयाः, ते लिखित्वा प्रदयते । [ There is a blank space here]. यदा पूर्वोक्किमेकमेव लक्षणं, तत्र च कथमंतरांतरा गुरुयोगः कर्त्तव्यहत्यपेक्षायामाह एग्गाराहा हारेति, तथा च दिलघुयुक्तकादशगुरुषु एकैकगुरुहासेन लघुदयवृद्ध्या अंतरांतरा गुरुयोगश्च कर्तव्य इति भावः । न चैवं मत्युदाहरणासंगतिरिति वाच्यमव्यवहितपूर्वोक्ने रसिकानामके वृत्ते वाचापि भेदकरणात् । [Vide श्लोक ., p. 153.- Ed.] तथाहि यत्र चरणचतुष्टयपिंडौमृताश्चतुश्चत्वारिंशहुरवः अष्टौ लघवः, यत्र च त्रयश्चत्वारिंशगुरवो [दश लघवः, यत्र च द्विचत्वारिंशगुरवो] द्वादश लघवः, यत्र च एकचत्वारिंगगुरवश्चतुर्दश

Page #184

मात्रारत्तम् ।
१६१
वघवः, एषां चतुर्ण कुंदसंज्ञा । एवं चत्वारिंशहुरुषोडशलघुकमारभ्य सप्तत्रिंगगुरुद्वाविंशतिलघुकपर्यंत चतुर्ण करतलसंज्ञा २ । एवं षट्त्रिंशद्गुरुचतुर्विंशतिलघुकमारभ्य चयस्त्रिंशद्गुरुचिंगलघुकपर्यंत चतुर्ण मेघसंज्ञा ३। एवं द्वात्रिंशहुरुदाचिंशल्लघुकमारभ्य एकोनत्रिंशद्गुरु-अष्टचिंशलघुकपर्यंत चतुर्ण ताढंकमंज्ञा ४ । एवमष्टाविंशतिगुरुचत्वारिंशलघुकमारभ्य पंचविंशतिगुरुषट्चत्वारिंशलघुकपर्यंत चतुर्ण कालरुद्रसंज्ञा ५। एवं चतुर्विंगतिगुरु-अष्टचत्वारिंशलघुकमारभ्य एकविंशतिगुरुचतुःपंचाशलघुकपर्यंत चतुणों कोकिलसंज्ञा ६ । एवं विंशतिगुरुषट्पंचाशलघुकमारभ्य सप्तदशगुरुविषष्टिलघुकपर्यंतं चतुर्ण कमलसंज्ञा । एवं षोडशगुरुचतुःषष्टिलघुकमारभ्य पयोदशगुरुमप्ततिलधुकपर्यंत चतुर्ण इंदुसंज्ञा ८। एवं द्वादशगुरुदिमन्ततिलघुकमारभ्य नवगुरु-अष्टमप्ततिलघुकपर्यंत चतुर्ण शम्भुसंज्ञा : । एवमष्टगुरु-शौतिलघुकमारभ्य पंचगुरुषडशौतिलघुकपर्यंत चतुर्ण चामरसंज्ञा १० । एवं चतुर्गुरुअष्टाभौतिलघुकमारभ्य एकगुरुचतुर्णवतिलघुकपर्यंत चतुर्ण गणेश्वरसंज्ञा ११ । एवं सर्वलघुः सहस्राक्षः १२ । इत्यं च भेदानयनप्रकारः। __ जेहि-येषु एग्गारहगुरु - एकादशगुरुकः द्वौ लघू, एवंभूतानि जं-यत्र तेरह अकबर-चयोदशाक्षराणि पल - पतंति, इत्थं यच चरणचतुष्टये दिपंचाशदक्षराणि स्थापयित्वेति शेषः, अक्षरमचरं एकैको गुरुः यावद्गुरुचतुष्टयं इसति तदा कुंदादि तत्तनाम कुरु इति व्याख्येयम् । एवं दा[एक विंशतिगुरुयुक्त
21

Page #185

१६२
प्राकृतपैङ्गलम् ।
पत्रभरेत्युदाहरणं [Vide लोक ६२, p. १५७ । -Ed.] कोकिलाख्यषष्ठभेदाभिप्रायमिति सर्व सुस्थमित्यस्मत्तातचरणोपदिष्टः पंचाः सुधौभिर्विभावनौयः । । - कश्चित्तु [* * *] योदशगुरु १ ल [?] कालरुद्रः, यत्राष्टौ गुरवोऽशौतिलघवः म कोकिलः, यत्र सप्त गुरवो यभौतिखघवस्तत्कमलं, यत्र षड्गुरवचतरौतिर्लघवः स इंदुः, यत्र पंच गुरवः षडशौतिलघवस्तधामरं, [* * *] यत्र यो गुरवो नवतिर्लघवः स गणेश्वरः, यत्र गुरुदयं [दि]नवतिलघवः स सहस्राक्षः, यत्रैकोगुरुचवर्णवतिर्लघवः म शेषनामा चयोदशतमो भेदः, इत्थं शेषति नामवाचकमेव मला त्रयोदशभेदानाह। तदनवधानात् इत्थं भेदानयनस्थ ग्रंथादनुपलब्धेः, यतः प्रतिचरणं लघुदययुक्तकादशगुरुषु चरणचतुष्टयसमुदितचतुश्चत्वारिंशहुरुषु वा एकैकगरुहासेन लघुदयवृड्या भेदानयनं ग्रंथवारस्येन प्रतिपत्तेः, न तु त्रयोदशगुरुषु खेच्छया। इत्थं यथाकथंचित् षलवतिमात्रामवस्य भेदकरणे विंशतिगुरवः षट्पंचाशलघवस्तेषु एकैकगुरुहासेन विंशतिभंदापायांति। एवं त्रिंगारवः[रुषु ट्विंशगुरुषु वा एकेकगुरुहासेन लघुइयवृया भेदानयनं ग्रंथस्वारस्येन प्रतिपत्तेः न तु त्रयोदशगुरुविंगद्देदा [?] भवंति। एवं यथाकथंचित्तावन्मात्रामात्रपूरकतावत्तावहरुलध्वापादनेन यथारूचि तावत्तावनेदापत्ते१र्वारत्वात्, त्वदुकरीत्या चतुर्दशतमभेदापत्तिरपि दुर्वारा, तीचैको गुरुरावस्यको येन गुरुराहित्येन गाथायामिवाचाप्यनिष्टमापधेत उदाकरणासंगतिश्च स्पष्टेवेति विभावनौयं वक्ष्यमाणकायच्छन्दमश्चास्याय

Page #186

मात्रारत्तम् ।
१६३
अथ गंधाना। (D). दहसत्त बम पढमपत्र भणह' सुश्रणा तह बौअम्मि अट्टारहहि जम जअ चरणा। एरिसिभ बौदल कुणह भणइ पिंगलो गंधाणा णाम रूअउ हो' पंडिअ जण चित्तहलो'२॥
८४९॥ [गंधाण] मेव भेदः यत्काव्ये लघुइयं जगणाधंतर्गतं मध्ये पतति, अत्र तु यथेच्छमिति । (E).
९३ । रोखानामान्याह॥ कुंदेति ॥ कुंदं १, करतलं २, मेघः३, तालंकः ४, कखिरुद्रः५, कोकिलः ६, कमलं ७, इंदुः ८, शंभुः ६, चामरं १०, गणेश्वरः ११, सहस्राक्षः शेषो भण नागराजो जल्पति फणीश्वरः ॥ त्रयोदशाक्षराणि यत्र पतंति अग्रे तत्तबाम विजानौहि ॥ अत्र दिलघुमारभ्य चतुर्विंशतिलघुपर्यंत दादश कुंदादौनि नामानि भवंतौति केचित् ॥ सहस्त्राक्षः महस्रभुज इति शेषं विशिष्य एकादशनामानौति इतरे। रोलेति सर्वगुरोर्नामेति केचित् ॥ (G).
। १ सुपर (A), भएप (C), कणड (F). १ विचस्मि (D), बौमि (E). पठारहिं (A), पठारहर (E), ज्वारहहि (F). ४ जमजच (B). " ररिस (A), ररिसच (B), एरोसञ्च (C), ररिसं (F). ६ विध (A). • कुराह (A & B), कण (C). ८ पिंगल (A). गंधाण (B & E), गंधा (C). १० इयण (A), रुपची (B & C), दब (E). ११ हौर (A & E). ११ जणं (E). १३ चितारणा (A), चिनहरी (B & C), पिनहलो (D). .१४ ११ (A), CA (E), (९ (F).

Page #187

१६४
प्राकृतपैङ्गलम् ।
दह सत्तक्खर' संठबहु पढमचरण गंधाण । बोअक्सर' पुणुर जमश्र दइ अट्ठारहइ' बिश्राण ॥५॥
दोहा।
... ६४ । दशमन्तवर्णान् प्रथमपादे भणत संस्थापयत हे सुजनाः, तथा द्वितीयेऽष्टादशवर्णाः, यमकयुताश्चरणाः । चरणः पादः । एतादृशञ्च दितीयार्द्धं कुरुत-भणति पिङ्गलो गन्धनाम रूपकं छन्दः भवति पण्डितचित्तहरम् ॥ (C). ___८४ । अथ गंधाननामकं वृत्तं लक्षयति दहसत्त बलेति। हे सुत्रणा - सुजनाः पढमपत्र- प्रथमपादे दहसत्त- मतदश बल - वर्णन् भणह-भगत, तह- तथा, बौमि-द्वितीयेऽपि, जमजुत्रचरणा- यमकयुते चरणे, अठारह - अष्टादशैव वर्णान्, भणतेति पूर्वणान्वयः। एरिसित्र बौत्र दल कुण? - एतादृशमेव बौत्र दल-दितीयं दलम् उत्तरार्द्धमिति यावत् कुणहु - कुरुत, हतीयचरणं सप्तदशवर्णयुक्तं चतुर्थं चाष्टादशवर्णयुक्तमिति यावत् । दूत्र- इदं, पंडिजण चित्तहलो-पंडितजनचित्तहरं, गंधाण णाम - गंधाननामक वृत्तं हो - भवति इति पिंगलो - पिंगलः भणदू -भणति ॥ ६४ ॥ (E).
८४ । अथ गंधाण ॥ दहेति ॥ दशमन्तवर्णः प्रथमे पदे कुरुत
५। १ सात अकबर (C). २ वौच अक्सर (A), वीर (B), विय स्वखर (E), बौर पुण (F). १ पुण (E & F). ४ देर (A & E), जमचं ददश्च (F). . महारत (B & C), अट्ठारहहि (F). ६ ६९ (A), et (E), ६४ (F). .

Page #188

मानारत्तम्।
जहा, कण चलंते कुम्म चलइ पुणबि' असरणा
कुम्म चलते महि चलइ भुषण भत्र करणा। महिअ चलते महिहरु तह असुर'अणा चकबई चलते चलइ चक्क तह तिहुअणा॥६॥
गंधाण । (A).
सुजनाः। तथा द्वितीयेऽष्टादश एवं यमकयुगचरणाः ॥ पुनि-] स्तादृशं द्वितीयदलं कुरुत भणति पिंगलः । गंधाननाम रूपकं भवति पंडितजनचित्तहरम् ॥ ६३ ॥ (G)...
१५ । दशमताक्षराणि संस्थापय प्रथमचरणे गन्धन्धिा]नायाः । द्वितीयेऽष्टादशाक्षराणि पुनर्यमकं देहि विजानीहि ॥ (0).
६५ । अथ गंधानकमेव दोहावृत्तेन स्पष्टयति दहसत्तकबरेति । पढमचरण - प्रथमचरणे, गंधाण - गंधानस्य, दहमत्तकार - सप्तदशाक्षराणि संठबह-संस्थापयत, वित्र-द्वितीय चरणे, प्रकार - अक्षराणि पुनः, अट्ठारहद् - अष्टादशैव, जमत्र दे- यमकं दत्त्वा, वित्राण-विजानीहि ।
पत्र च वर्णनियम एव न तु मात्रानियम इति बोध्यम् । ६५। (E).
[It would have been better placed in the 2nd part among (वष्टन) Varnavrittas.-Ed.]
। १ पुरवि (D). . महौ (F). १ मुच भच (A). ४ चलइ वहा (A), म तेहिं (E). ५ सुर (E). ६ चक्कवई (D). ७ चक्क (A). ८ अह (B& C), नेहं (E). (A), EC (E & F). १. गंधाणा (B & C)...

Page #189

মাইল।
५। दोहया पुनस्तदेवाह ॥ दहेति ॥ सप्तदशाक्षराणि स्थापय प्रथमे चरणे गंधानस्य । द्वितीये पुनर्यमकं दत्त्वा अष्टादश अक्षराणि विजानौत ॥ ६४ ॥ (G).
८६। उदाहरति । यथा राजविशेषे कर्णे चलति कूर्मशलति, पुनरपि अशरणे कूर्म चलति मति मही चलति भुवनभयकरौ। मयां चलन्यां महीधराचलन्ति, सुरगणायलन्ति, चक्रवर्तिचलने चलति चक्रवद्यावत्तिभुवनम् ॥ (C).
९६ । अथ गंधानमुदाहरति कल चलते इति । चक्कबदू - चक्रवर्त्तिनि कम - कर्णे चलते - चलति मति, कुम चल - कूर्मवलति, कुम पर्वते-कूम चलति मति, अमरण-अगरण कूर्मचलनादधिष्ठानरहितेति भावः, भुषण भत्र करण - भुवनभयकों पुणबि-पुनरपि महि चल - मही चखति, महित्र चलते - मह्यां चलत्या, [महिहरु] - महीधरः मेरुः चलतीति पूर्वणावयः। मामान्यवचनमपि महीधरपदं विशेषपरं बोध्यम् । तेहि-तस्मिन् महौधरे चखति मति, सुरणा- सुरगणवलति, मेर्वधिष्ठानत्वात् सुरगणस्येति भावः, एवं जेडं चक-यथा चक्र तथा तिडणा- त्रिभुवनं वसति। अत्र जेई इति एकारो लघुर्वाच्यः [?] ॥ १६ ॥ (E).
१६। यथा ॥ कश्चित्कर्णं स्तौति ॥ कर्ण चलिते कूर्मश्चलति पुनरपि अभरणः, कूर्म चलति महौ चलति भुवनभयकारिणौ । मयां चकत्या महौधरास्तथा असुरगणाः, चक्रवर्तिनि चलिते चलति चक्रं तथा त्रिभुवनम् ॥ ६६ ॥ (G).

Page #190

मात्रारत्तम्।
अथ चौ[चउ]पड़ा । चउपदा छंदा भणइ फणिंदा चउमत्ता गण सत्ता, पारहि सगुरु' करि तौस मत्त धरि चउ सत्र असिन णिरुत्ता। चउ छंद लबिज्जई एक रण किज्जइ को जाणइ रहु भेर्ड, का पिंगल भासद छंद पास मिश्रणअणि अमित्र एह ॥ १७१२ ॥
१७। चतुष्पदं छन्दः भणति फणीन्द्रः चतुर्मात्रिकाः सप्तगणाः भवन्ति पादे पादे सगुरुं कृत्वा एवं त्रिंशन्मात्रा धार्य्यन्ते। चतुबरणसंख्यामाह, चत्वारिंभता [चतुःशतं] अशीतिनिरुता, एतछन्दश्छन्दश्चतुष्टयेन लभ्यते, एकेन पादेन क्रियते, को जानाति इमं भेदं, कविः पिङ्गलो भाषते, हे मृगनयने अटतमेतत् ॥ (C).
६७। अथ चतुःपादिकां लक्षयति चउपना इति। पाएहि -पादे एककचरणे इत्यर्थः, चउमत्ता-चतुर्मात्रिकान, [गण सत्ता] - गणान् मत, मगुरु करि - मगुरून् कृत्वा, गुरुयुक्तान्
७। १ गणा (E). २ पाए (A, B & C). १ सगुरू (F). ४ कब (D). । लेकिब्जद (E). ( एक (B & C). . रह (A), एज (F), र should be read as short, vide श्लोकः ५, p. 7-Ed. ८ भेउ (B, D & F), भेष (E).
कहि (B). १० चवि (A). ११ एड (B, C & D), एख (E & F). १९९४ (A), (७ (E & F).

Page #191

प्रावतपैङ्गलम् ।
सप्तचतुर्मात्रिकान् गणन् विधायेत्यर्थः, एवं तौस मत्ता धरिचिंशन्माचा धृत्वा, चउपदा छंदा- चतुःपादिकाछन्दः, फणिंदा - फरेंद्रः पिंगलः भणदू-भणति। तत्र विशेषमाह चउछंदेति। इदं वृत्तं चतुश्कंदांसि लेकिन्जदू-ग्रहीत्वा क्रियते, एक - एक छंदः ग्रहौत्वा ण किज्जदू-न क्रियते, वृत्तचतुष्टयेनैकं पद्यं विधेयं, न वेकेनैव वृत्तेन । तथाच षोडशचरणरिदं कर्त्तव्यं, न तु चतुर्भिश्चरणैरिति भावः । एवं चात्रेति शेषः, चउमत्र-अमित्रचतुश्शतमशौतिश्च मात्रा इति शेषः, णिरुत्ता- निरुक्ताः कथिताइत्यर्थः, मिश्रणणि - हे मृगनयने, एक भेत्र- एतं भेदं, को जाणदू-कः पिंगलातिरिका जानाति, एत्र[] - एतच्छंदः [अमित्र]- अमृततुल्यमित्यर्थः, पत्रासद् - प्रकाशते इति कद[कविः] पिंगलो भाषते । अत्र चतुर्मात्रिकमार्द्धसप्तगणात्मकचरणं चतुर्गणौकत्वेत्यर्थः एकश्चरणो विधेयः, एवं चत्वारश्चरणा विधेयाइति फलितार्थः ॥ ६७ ॥ (E).
६७। अथ चतुःपदिकाच्छन्दः ॥ चउ इति ॥ चतुःपदिकाछन्दो भणति फणद्रवतर्माचान् गणान् सप्त पादे सगुरून् कुरु । चिंशन्माचा धारय ॥ जायते युवमिति शेषः [?] ॥ चतुःशतमगौतिनिरुता ॥ चतुम्छंदांसि लेख्यते ॥ एकं न क्रियते ॥ को जानात्येतान भेदान् कविः पिंगलो भाषते, छंदः प्रकाशते, मृगनयने अमृतमेतत् ॥ चतुःपदोच्छन्दोऽशौत्यधिकचतुःपंचशत[चतुःशतमाचाकं षोडशचरणं काय, चतुश्चरणं न प्रयोज्यमित्यर्थः ॥ त्रिंशदंके षोडशगुणिते सं४८० ॥ (G).

Page #192

मात्रारतम् ।
जहा, जसु सौसा गंगा गोरि अधंगा
गिब पहिरिब फणिहारा, कंठवित्र बोसा पिंधण दौसा संतारित्र संसारा। किरणाबलि कंदा बंदिर चंदा णअहि अणल' फुरंता, सो संपत्र दिज्जउ' बहु सुह किज्जउ'५ तुह्मर भवाणौकता ॥ १८॥
चउपइया। (A, B & C).
८८। उदाहरति । यथा, यस्य शौर्ष गङ्गा गौरौ अनि यौवाप[परिधानं फणिहारः, कण्ठस्थितं विषं, परिधानं दिक, संमाता]रितसंसारः । किरणावलिकन्दो वन्दितचन्द्रः मयनेऽनलः स्फुरति, म मङ्गलं करोत, बहु सुखं ददातु तव भवानीकान्तः ॥ किरणावलौनां कन्दः मूलं, वन्दितस्तिलकौलतचन्द्रो येन सः नथा। (C).
८। चतुःपादिकामुदाहरति जसु मौसहि इति। जस
८। १ जस्सु (F). सोसे (A), सौसह (D), सौसहि (E), सौस (F). मिष (A), गिम ( B & C). ४ पिंधि (A), पिधण (B & C), परिहिष (F). । विसा (C). ( बन्दा (B). . दिन (D & F). ८ पचन (F). मंगल (A, B & C). . किब्ज (C). १५ दिन (C). २१ तुम्ह (B, C, D & F). १९८५ (A), E८ (E & F).
22

Page #193

-
प्राकृतपैङ्गालम् ।
अथ घत्ता। (D & F). पिंगल कह दिट्ठउ' छंद उकिट्टर घत्त मत्त बासहिर करि। चउ मत्त सत्त गण बे बि पात्र भण तिमि तिणि लहु अंत धरि ॥ ८ ॥
सौमहि गंगा- यस्य मौर्ष गंगा शोभितेति शेषः, यश्च गोरि अधंगा-गौर्यद्धांगः गौरी श्रद्धांगे यस्य तादृश इत्यर्थः, गिब पहिरिष फणिहारा-गौवापरितफणिहारः ग्रीवायां परिताः फणिहारा येन तादृश इत्यर्थः, कंठडिन बौसा- कंठस्थितविषः, पिंधणदौसा-दिकपिधनः दिक् पिंधनमाच्छादनं यस्य स इत्यर्थः, संतारित्र संसारा- संतारितः संसारः येन च, किरणाबलिकंदाकिरणावलिकंदः, बंदिन-वंदितः चंदा - चंद्रः भाले रातइत्यर्थः, यस्य च णणहि - नयने टतीये नेत्रे अणल फुरंताअनलः स्पुरवस्तौति शेषः, मो - सः भवाणौकता - भवानीकोतः शिवः, तुम - युष्मभ्यं संपत्र दिजउ - संपदं दद्यात्, बहु सुह किब्जउ-बहु सुखं कुरुतात् । अत्र एक एव चरण उदाहतः, एतादृशा अन्ये त्रयश्चरणाः सुधौभिः स्वयमुदाहरणयाः ॥ ६८ ॥ (B).
६८। तत्र चरणोदाहरणं यथा ॥ जस्म इति ॥ यस्य शौर्ष गंगा गौरौ अधांगे गौवापरितफणिहारः कंठस्थितविषः पिंधनदिक्
Ki १ दिउ (B & C). १ उकिउ (B & C), उक्विट्ठउ (F). १ वासहि (B & C). ५ चौ (E & F). ५ (A), CE (E), EC (F). .

Page #194

मात्रावृतम् ।
१७१
पढमं दह बौसामो' बोए मत्ताइँ श्रट्टाइँ । तौर तेरह बिरई' घत्ता मत्ताइँ बासट्ठि' ॥ १००* ॥
गाह |
संतारित संसारः ॥ किरणावलिकंदो नंदितचंद्रो नयनेऽनलः स्फ रति म संपदं ददातु बहु सुखं करोतु युद्माकं भवानौकांतः ॥
८ ॥ (G).
CC | अथ घत्ताच्छन्दः । पिङ्गलकविदृष्टं छन्द उत्कृष्टं घत्ता द्विषष्टिः मात्राः कार्य्याः, चतुर्मात्रान् शब्द[सप्त ] गणान् दयोरपि पदयोः चौन् त्रौन् लघ्नन्ते धृत्वा ॥ (C).
CC । श्रथ घत्तानामकं वृत्तं लचयति पिंगल कद्र इति । बे बि पात्र - द्वयोरपि पादयोः, तिथि तिथि लड — चौ[न् चौन्]
-
लघून्, अंत धरि – अंते पदांत इति यावत् धरि-धृत्वा च मत्त
-
―
सप्त गण – चतुर्माचिकान् सप्त गणान् भण - कथय, एवं बासट्टि मत्त – द्विषष्टिर्माचाः करि - कृत्वा, छंद उकिड - कंदस्त्कृष्टां पिंगल कटू दिउ – [पिंगलकवि-]दृष्टां घत्त - घत्तां जानीहोति शेषः । श्रयमर्थ:-- घत्ता द्विपदौ, तत्र चतुर्माचिकसप्तगणानंतरं लघुत्रयं प्रत्येकं विधेयमिति ॥ CC ॥ (E).
CC | श्रथ द्विपदी घत्ताच्छन्दः | पिंगलेति ॥ पिंगलक विदृष्टं
१०० । १ विसामो (B & C ). २ बट्टाई ( B & C ), चट्ठाहि सुमनाहि (F). ३ विरद्द ( A, B & C ). ४ वासट्टी (B & C), वासट्ठी (D). ५ ९७ (A),
१०० (E), ९९ (F).

Page #195

१७२
प्रासतपैङ्गलम्।
जहा, रणदक्ख दक्ष हणु जिमु' कुसुमधणु
अंधत्र गंध बिणासकरु। सो रक्खउ संकरु असुर भयंकर गिरिणाअरि अइंग धरु ॥ १०१५॥
घत्ता । (A, B & C).
छंद उलष्टं धत्तां मात्राविषठ्या कुरु ॥ चतुर्मानाः सप्त गणाः दयोरपि पादयोर्भण, पयस्वयोलघवोऽते धार्याः ॥१८॥ (G). - १०. । अब विरतिमाह। प्रथमं दशसु विश्रामः, द्वितीये माचाखष्टस, हतीये मात्रास त्रयोदशसु विरतिर्घत्तामाषाः विषष्टिः ॥ दशमाचानन्तरं प्रथमो विरामः, ततोऽष्टमाधानन्तरं द्वितीयः, ततः त्रयोदशमाचानन्तरं बतौयः। एवं द्वितीयपादेऽपि। एवं क्रमेण एकपादे एकविंश[त्रिंशत्]माचाः द्वितीये चैकचिंगदिति दिषष्टिाचाः, दिपदो पत्ता, तदिदमुक्त मे बि पात्र भणेति ॥ (C). [Vide sloka 99.-Ed.]
१० । अथ पत्तायां चतिनियममाह पढममिति। [पढम]प्रथम, दह बौसामो- दशम मात्रासु विश्रामः, बौए-दितीये स्थाने अट्ठार मत्ताइ - अष्टम मात्रास विश्राम इति पूर्वेणान्वयः, तौए-बतौये तेरह-त्रयोदशसु माचासु, बिरई-विरतिः,
१.१। । जिपि (B), जिनम (D). .कम (C), धधकगंध (E). १r dropt in (D). ४ पधा (B), गोरिणरि पडंग (D), गोरिणारि पइंग (E), गोरिणारि बंधंग (F). ८ (A), १.१ (E), १.. (F).

Page #196

मात्रारत्तम्।
१७६
अथ घत्तानंद। (D). सो घत्तह कुलसारु कित्ति अपार णारा पिंगल कहइ ।। एबारह बौसाम णंदउ णाम पुणुबि सत्त तेरह बिरइ ॥ १०२ ॥
एवं पत्ता - धत्तायां मत्तार बामहि-मात्राः द्विषष्टिः भवंतीति शेषः । यतिकथ[न] क्रमेणैकशिमाचा लभ्यते, ताच दयोदलयोः प्रत्येक देया इति संभूय विषष्टिमात्रिका पत्ता भवतीति भावः ॥ १० ॥ (E).
१० । पढेति ॥ प्रथमो दशसु विश्रामो द्वितीयोऽष्टसु मात्रास। बतौयस्त्रयोदशसु विरतिर्घत्तायां मात्रा विषष्टिः ॥ ६ ॥ (G).
१०१ । उदाहरति । यथा, रणदचदक्षान्ता जितकुसुमधनुः अन्धकस्कन्धविनामकरः। म रचत शङ्करः असुरभयंकरः गिरिनागर्यङ्गिन्धरः ॥ (C). - १०१ । प्रथ पत्तामुदाहरति रणदक्वेति । येन रणदकबरणदलः संग्रामकुशल इति यावत्, दकब-दचः, हनुण-हतः, येन च कुसुमधणु-कुरुमधन्वा कंदर्पः जियु -जितः, यश्च अंधत्र गंध विणामकर-अंधगंधविनाशकरः, गिरिणारि श्रद्धंग धरु - गिरिनागर्यद्धांगधरः गिरिनागरी पार्वती श्रद्धांगे धरति यस्तादृश
१.५। १ घना (F). . १ पार (E). ३ भणर (A). ४ विस्माम (B & C), बौसम (E). १ पुणवि (A & E). REE (A), १.२ (E), १ (F). .

Page #197

१७१
प्राकृतपैङ्गलम् ।
इत्यर्थः, असुर भत्रेकरु - असुरभयंकरः, 'मः शंकरः रकबउरचतु मामिति शेषः ॥ ११ ॥ (E).
१०१ । रणेति॥ रणदक्षो दक्षो हतो जितः कुसुमधनुः अंधकासुरगंधविनाशकरः। स रचतु शंकरोऽसुरभयंकरो गौरौनार्यहांगधरः ॥ १०० ॥ (G).
१०२ । अथ घत्तानन्दच्छन्दः । म घत्ताकुलमारः कौाऽपारः नागराजः पिङ्गलः कथयति। एकादशसु विश्रामः नन्दनामा पुनरपि सप्तस त्रयोदशस विरतिः ॥ पूर्वं दशादिमात्रास विराम उनः, अत्र एकादश इति विशेषः । घत्ताकुलमारत्वकथनात् नन्दनामकथनाच घत्तानन्देति नाम लभ्यते । (C). . १०२ । अथ घत्तानंदं लक्षयति सो घत्तह.कुलेति । यत्र प्रथम एघारह बौमाम - एकादशसु मात्राखिति शेषः, अग्रेऽपि योजनौयः, बौसाम - विश्रामः, पुणबि- पुनरपि द्वितीये बतौये च स्थाने इत्यर्थः, मत्त तेरह - सप्तसु माचासु प्रयोदशसु माचासु च, बिर - विरतिर्भवतीति शेषः, [मो-तत् घत्तह कुखसार[] - घत्तानामकं यद्वृत्तं तनातिश्रेष्ठमित्यर्थः, णंदड णाम- नंदनामक वृत्तं विद्धि इति शेषः । इति कित्ति अपार - अपारकौर्त्तिर्नागराजः पिंगल: कहदू - कथयति ॥ १०२ ॥ (E). . . १०२ । घत्ताया यतिभेदेन नामान्तरमाह ॥ मो घेति । म[तां] घत्ता कुलमारां कौापरां नागराजः पिंगलः कथयति । एकादविश्रामादनानौं, पुनरपि मनत्रयोदशविरतिं तां घत्तां घत्तानंदनानौं पिंगलः कथयतीत्यर्थः ॥ १ ॥ (G).

Page #198

मात्रावृत्तम्।
१७५
छक्कलु आइहिँ संठबहु तिणि चउक्कल देहु। पंचक्कल' चउकल जुअल पत्ताणंद मुणेहु ॥१०३ ॥
दोहा।
१०३ । विशेषान्तरमाह, षट्कलमादौ संस्थापय, चौन् चतुकलाम् देहि, पंचकल-चतुष्कलयुगलं घत्तानन्दं जानौहि ॥ अत्र विरतिभेदाङ्गणनियमाञ्च पूर्वतो भेदस्तेन एकविंशत्रिंशत्]मात्राः । (0).
१०३ । श्रथ घत्तानंदगणनियममाह छक्कलु इति । पाइहिश्रादौं छक्कल - षट्कलं गणं, संठवड - संस्थापयत, ततश्च तिलि घउक्कल - चौन् चतुष्कलान् दे - ददत, ततश्च पंचकलपंचकलं, चक्कल जुत्रल – चतुकलयुगलं च ददतेति पूर्वेणान्वयः, एवं उत्तानंदं मुणेहु - जानौवं । घत्ताघत्तानंदयोश्च विश्राममात्रछत एव भेद इति प्रचापि लघुत्रयमंते देयमिति बोध्यम् ॥ १०३ ॥ (E).
१०३ । छक्केति ॥ षट्कलमादौ स्थापय त्रौन् चतुष्कलान् देहि । पंचकलं चतुष्कलयुगलं घत्तानंदं जानौत ॥ एवमेकत्रिंशन्मात्राः कार्या इत्यर्थः ॥ २ ॥ (G). .
.१०३ । १ छकल (F). २ चल (D & F), dropt in (E). १ सणेज (A). ४ १.० (A), १.३ (E), २ (F).

Page #199

१७६
प्राकृत
जहा, जो बंदि सिरगंग हणि श्रणंग श्रइंगहि' परिकर धरणु । सो जोई जण मित्त हर दुरित
संकाहरु' संकर चरणु' ॥ १०४ ॥
घत्ताणंद । (A, B & C).
१०४ | उदाहरति । येन वन्दिता शिरसि गङ्गा, हतोऽनङ्गः, श्रद्धङ्गिन परिवारधारकः । म योगिजनमित्रं हरतु दुरितं शङ्काहर-शङ्करचरणः । परिवारो भार्य्या, चरणं पदं श्रादराति
यद्योतनार्थम् । (C).
१०४ । अथ चत्तानंदसुदाहरति, यो बंदिन इति । जोयः, सिरगंग - शिरोगंगया शिरः स्थितया गंगया दूत्यर्थः, बंदि - वंदितः नमस्कृत दूत्यर्थः । अथवा येन शिरसि गंगा वंदितेति । येन श्रणंग - कामः इणिश्र - हतः, यश्च श्रद्धंगहिअर्द्धांगे परिकर धरण - परिकरं कलचं धृतवान्, सो - सः, जोईजण मित्त - योगिजनमित्रं, संकाहरु - शंकाहरः, संकर चरण - शंकरचरण:, वो [दुरिन्त - ] दुरितं हरउ हरतु ॥ १०४ ॥ (E). १०४ | घत्तानंदो यथा ॥ यो वंदितः शीर्षे गंगया ॥ हतामंग: ॥ श्रर्द्धगि परिकरधरः ॥ स योगिजनमित्रं हरतु दुरितं शंकाहरः शंकरचरणः ॥ ३ ॥ (G).
-
गहिं (A & D ).
१०४ । १ मे ( A & B ). सो जोर (C). ४ संका हर (A & D). ५. चरण (A) (E), ३(F).
२ सोइ यो (B),
(१ (A), १०४

Page #200

'माचारत्तम् ।
१७७
अथ छप्पउ' । (F). छप्पन छंद छइल्ल सुणहु' अक्षरसंजुत्तउ एबारह तसु बिरह त पुण तेरह णिम्भतउ। बे मत्ता धरि पढम त' पुणु चउ चउकल किज्जइ मन्झटिअ गण पंच हेढ बिमबि लहर दिजा॥ उल्लाल बिरई बे पसरह मत्ता अट्ठाइस सोइ० एम भणह मुणहर छप्पन पत्र
अणहार णछि किंपिर ण होई ॥१०५२४ ॥
१०५। अथ षट्पदिका। षट्पदच्छन्दः छन्द जानौहि अचरैश्च मंयक्रम्. एकादशसु विरतिः, ततः पुनस्त्रयोदशसु निर्बाझतां, दिमात्रं कृत्वा प्रथमे ततः पुनश्चतस्रः कलाः क्रियन्तां, मध्येस्थितपञ्चगणाधो दावपि लघू दौयेतां ॥ उल्लालयोविरतियोः
१०। १ षटपदं (D). १ च (B), बन्द (C), घडल्ल (D). १ मुणह (A, B & C), मगज (D). ४ नह (A, B & C). ५ पुणवि (B & C), पुति (F). शित (A), शिवमन्त (B & C), हिम्मत (D). २७ (B & C). - पुण (B), पुणि (F). रचकर (B), चकला (C). १० मशहिप (C), मझझद्विप (E), मउमाठिष (F). ११ विण्ड़ (A), विणवि (C), विवि (F). १२ खेर (A). १९ वे विरह (E), विचरण वे ( F). १४ पन्दरह (C). १५ मन (A). १९ पठाइस (A), अट्टाइस (C), पट्टावोस (F). १० होर (B & E), सो (F). १८ एव ('). १९ गुणह (D), मुणड ('). २. छप्पचह (A), रुप्पच पचह (E). २१ चणच (B), असहा (E), अणह (C). २१ इविध (C, D, E & F). २९ किवि (F). २४ २ (A), ४ (F).
23

Page #201

१७८
प्राकृतपैङ्गलम् ।
पञ्चदशसु, मात्रा अष्टाविंशतिर्भवन्ति, एवं गणय जानीहि षट पदानि। अन्यथाऽत्र न किञ्चिद्भवति ॥ छन्दो- विदग्धः । अक्षरैः सानुप्रासैः । एकादशमात्रास्थाने त्रयोदशमाचास्थाने च यतिकथनाचतविंशतिमात्रः पादो लभ्यते । तत्र मात्रानियममाह । श्रादौ दिमात्रगणः, ततश्चतुष्कलामध्यस्थिताः पञ्च गणः कार्याः, ततो दावपि लघ देयौ, एवं क्रमेण चतुर्विंशतिमात्राश्चत्वारः पादाः कार्याः। पुनश्च पाददयं काय, तस्य च उल्लालसंज्ञा, ततः प्रत्येकमष्टाविंशतिमात्रा भवन्ति । पञ्चदशसु विश्रामः कार्यः । पत्र च पादचतुष्टये षणवतिः उल्लालयोश्च षट्पञ्चाशदिति विपञ्चाशदधिकशतमात्रा षट्पदौ । (C).
१०५ । अथ षट्पदनामकवृत्तं लक्षयति। छप्पत्र छंद इति । हे छदस्य - छल्लाः विदग्धाः, अक्सर जुत्तउ- अक्षरसंयुक्त वक्ष्यमाणप्रकारेण यशोत्यादिवर्णयुक्तमिति यावत्, छप्पन छंद - षट्पदं छंदः सुणहु - टणुत। सत्र यतिनियमपूर्वकं गणनियममाह, एघारहेत्यादिना। तत्र बिरदू-विरतिः, एघारह - एकादशसु माचासु भवतीति शेषः, त पुणु-ततः पुनः णिम्भतउ-निधीतं यथा स्यात्तथा, तेरह- त्रयोदशसु मात्रासु विरतिर्भवतीति पूर्वणान्वयः, तथा च चरणे चतुर्विंशतिर्मात्राः भवंतीति भावः, पढम - प्रथमे च चरणे, इदं चोपलक्षणं, द्वितीये ढतीये चतुर्थेऽपि बोध्यं, बे मत्ता धरि-हे मात्र धृत्वा संस्थाप्येत्यर्थः, मझ्झट्टित्र-मध्येस्थिता मध्ये प्रथमस्थमात्रादयांतस्थदिलघ्वोरंतराले स्थिता इत्यर्थः, पंच चउ चउकल-चतुश्चतःकलाश्चतस्रः

Page #202

माधास्त्तम् ।
.१७६
चतस्रः कला मात्रा येषु तादृशाश्वतर्माचिका इति यावत् गण - गणाः किन्न -क्रियंते, त पुणु - ततः पुनः हे?- अधस्तात्पादांते इति यावत्, बिमबि लहु-लघुइयं दिजदू - दौयते, ततः पादचतुष्टयानंतरम्, उल्लाल - उल्लालः वक्ष्यमाणलक्षणं उल्लालनामकं वृत्तं दौयते इति पूर्वणन्वयः। तत्र च उल्लाले बे बिरदू-विरतौ यतिस्थानदयमित्यर्थः, प्रथमं पण [There seems to be a. gap here. - Ed.] लघुदयं स्थाप्यमेवमेकैकचरणे चतुर्वितिर्मात्रा विधाय चरणचतुष्टयं विधेयमनंतरं च उल्लालपाददयं देयमिति षट्पदं छंदो भवतीति । इदं च शिव्यबोधायोक्तं, वस्तुतस्तु काव्यपादचतुष्टयोत्तरोलालपाददयेन षट्पदं छंदो भवतीति। अंते लघुद्वयमेव देयमिति न नियमः काव्यपादेषु तथाऽदर्शनादिति बोध्यम । (E).
१०५ । अथ षट्पदं छंदः ॥ छप्पेति ।। षट्पदं छंदो विदग्धाः स्टणुत, अक्षरसंयुक्त, एकादशसु तस्य विरतिस्ततः पुनस्त्रयोदशस निर्धान्तम्। वे मात्र धृत्वा प्रथमं ततः पुनश्चतुष्कलाः क्रियते । मध्ये स्थिता गणाः पंच । अधस्ताद्वावपि लघ दौयेते ॥ उल्लालस्य चौ चरणौ ॥ दि[?]पंचदशमात्रास [यतिः] । अष्टाविंशो तौ॥ एवं मनसि जानात षट्पदे पदानि, अन्यथात्र न किमपि भवति । अत्र चतुर्विंशतिमात्राकं पादचतुष्टयं ॥ तेषु एकादशसु त्रयोदशसु च यतिः कार्या ॥ ततोऽष्टाविंशतिमाचाकं पादयं ॥ तच च सप्तदशम?] यतिर्भवतीत्यर्थः ॥ चरणदये द्वितीया यतिरेकादशम[?] भवतीति फलति ॥ ४ ॥ (G).

Page #203

प्राकृतपैङ्गलम् ।
जहा. पिंधउ दिढ समाह बाह उप्पर परखर दइ बंधु समदि' रण धसउ' सामि हम्मौर बत्रण लइ । उहुल ९ णहपह भमउ खग्गर रिउ सौसहि डारउ५ पक्खर ६ पक्खर ठेलि पेल्लि पब्बर अफालउ।
हम्मौर कजर जज्जल भणहरु कोहाणल मुह महर जलउ । सुल ताण सौस करबाला दहा तेजि कलेबर दिन चलउ ॥ १०६० ॥
१०६ । उदाहरति । पिनदृढ़मन्त्राही वाहस्योपरि पक्रं दत्त्वा बन्धन संवाध रणे पतामि खामिहम्बौरवचनं नौवा। उद्य
१.। १ पिंध (A), पिषिच (E). ९ सभाह (D). ३ पल्स (E). ४ देर (A & E). ५ समरि (A), संभरि (F). द सिच (E). . साहि (D), साहि (E). ८ हम्बौर (B & C), इम्मौर (F). विषष (B). १. पर (C), सई (D), और (E). ५ बस (B & C), उड (D & E), जाल (F). ११ कब (F). १९ परि (A & E), रिपु (F). १४ सिसहि (E), सौस (F). १५ माड (A), भालज (B & C), भाउ (D), भाला (F). १६ पक्वरे (A & B), पक्व (E). १७ पलारे (B). १८ देखि (F). १९ फारउँ (A), पफार (B), पपकाल (C), अप्पारख (F). २० हम्बौर (B & C), रमौ (E). २१ कल (D, E & F). १२ नजम (D), उजालु (B & C), उज्जम (E). १९ भण (B & C), भण (D, E & F). २४ मुह (A), मह मह (D), मह मह (E), मर (F). २५ हरि (A), सुलि (D & E), सुर (F). २९ कवाल (A). २० देर (A, D &E), दहि (C). २८ नजि (A). २६ दिव (B, C & F). २.३ (A), ५(F).

Page #204

मात्रारत्तम्।
१८१
यामि नभःपथं, भ्रामयामि खगं, रिपुशिरमि ज्वालयामि पकबरं, ठेलयित्वा पेखयित्वा पर्वतमुत्पाटयामि ॥ हम्बौरकार्य उज्ज्वलनो भणति, क्रोधानलमुखमध्ये ज्वलति, सुरतानशौर्षे करवालं दत्त्वा त्यका कलेवरं दिवं चस्लामि ॥ हम्बौरसेनापतेरुज्वलनस्येयमुक्तिः । वाहो- घोटकः, पकवर शब्दोऽश्वकवचवाचौ, नौवा- प्राप्य, कलेवरं त्याजयित्वा दिवं चालयामौत्यर्थः । (C).
१०६ । अथ षट्पदमुदाहरति पिंधित्र दिढ इति । दिढ सलाह- दृढसंनाहं पिंधि-पिधाय, बाह उप्पर - वाहोपरि पकनर देह-वाणवारणं दत्त्वा, बंधु समदि-बन्धून्संभाव्य, साहि हपौर बत्रण लेदू-माह-हमौरि वचनं शहौला, रण धमित्रं- रणे प्रविश्य, पकनार पकवर - वाणवारणेन वाणवारणं, खकवचेन प्रतिपक्षाणां कवचमित्यर्थः, ठेलि-चोटयित्वा, पेल्लिनोदयित्वा, उडउ - उड्डीयमानः मन्, णह पह-नभःपथे भमड-भ्रमामि, अरि सिसहि-अरिभिरमि, खग्ग-खडं डारउ- पातयामि, पबह प्र फास- पर्वतानहं स्फालयामि (क्रोधानलमध्ये जलउ - ज्वलामि, हमीरकन्न थामि) [?] उल्लंघयामौति यावत्। किं च सुरताणसौस करवाल देव -खगन तस्य शिरछित्त्वेति थावत्, मह-अहं, कोहाणन मह - क्रोधानलमध्ये जलउ-ज्वलामि, इमौरकनं-[ह]मौरका[C]र्थाय, कलेबर तेजि - कलेवरं शरीरं त्यका, दिन चलउ - दिवं गच्छामि इति जन्मत: • * * हमौर * *। (E). [Something seems to be wanting here.- Ed.]

Page #205

१८२
प्राकृतपैङ्गलम् ।
पत्र' पत्र तलउ णिबई मत्त चउ बोसह किज्जर अक्खर' डंबर सरिस छंद इअ सुद्ध गणिज्ज । आइहि छक्कलु होइ चारि चउकलउ णिरुत्तउ दुक्कल अंत णिबद्ध सेस कई बित्यु णिबुत्तउ८ ॥
बाबम' सउ बि मत्तह" मुणहरु उल्लालउ सहिअउर गुणहरु । छप्पन छंदा एरिसि बि होइ काइँ गंथि गंथि बिमरहार ॥ १०७० ॥
१०६ । यथा ॥ पिंधेति ॥ पिधाय दृढमनाई वाहोपरि कवचं दत्त्वा, बन्धन्संभाव्य रणे प्रविशामि, स्वामिहम्मौरवचनं लब्धा ।। उड्डीय नभःपथे भ्रमामि, खड्गन रिपुशिरांसि पातयामि ॥
१००। १ सप (D). २ नलह (A & E). एपिंड (A), पिबद्ध (D), शिवडा (F). ४ चउस (C), चौवीसहि (E), चोवौसर (F). ५ किसह (A). ६ किन्नई (D). . अकबर (A). इमर (B & C). छन्दसद (C). २. भणिन्नर (D, E & F). ११ पाइर (C). ११ लवकल्नु (D). १३ चउकलप (C), चकबर्ष (D). १४ णिवुनउ (A & E). १५ णिवुत्त (A), उवेड (D & F). १६ कहि (B), कई (D), कवि (F). १७ बच्छु (A), वखु (B). १८ शिरुत्तउ (D & E), णिजनउ (F). १६ वामन (A), वाकड (B & C). २० मत्ता (E). २१ मुणड (A), मुणगु (C), मुणह (D). २२ उमालहि (E), ज्वालड (F). १३ परिसउ (A, B, C & D), सहिच (E). २४ गुण (A & B). २५ इन्दच (B). २६ एरिष (B), एम (C), ररिसिथ (D), ररिस (F). २० काँहि (B & C). २८ गंथ गंथि (A & E). २९ अमरड (A), विरमर (B), विमरज (C), विमरसह (F). ३. ४ (A), ( (F).

Page #206

मात्रावृत्तम् ।
१३
कवचं कवचं चोटथिला नोदयित्वा पर्वतानप्यास्फारयामि ॥ हम्मीरकार्याय जल[ज]लो भवति कोपानलमध्ये ज्वलाम, सुरत्राणशौर्षे करवालं दत्त्वा त्यक्का कलेवरं दिवं चलामि ॥ हम्मीरदेव - कस्य जज्जलनाम्न द्वयमुक्तिः ॥ ५ ॥ (G).
१०७ । षट्पदच्छन्दस एव प्रकारांतरमाह । पादपादतले निबद्धा मात्राः च[तु]र्विंशतिः, कथ्यन्ताम् श्रचराणि डम्बराणि, सदृशं छंद इदं शुद्धं गम्यताम् श्रादौ षट्कला भवन्ति चारचतुष्कलाः निरुक्ताः, किलोऽन्ते निबद्ध:, शेषकविना वस्तु निरुकं । द्विपञ्चाशत् शतमपि मात्रा जानीहि उल्लालेन समं गुण[य] षट्पदच्छन्द ईदृशमपि किं ग्रन्थं ग्रन्थं विम्टषत ॥ तलशब्दः स्वरूपार्थः, डम्बराणि दृढबन्धयोग्यानि, सदृशमिति प्रतिपादं दृढबन्धः कार्य्य इत्यर्थः, शुद्धं सर्व्वावयवसुश्रवं ज्ञायताम् । पूर्व्वमादौ विकल: ततश्चतुष्कलाः पञ्चेत्युक्तमिदानीन्तु प्रथमतः षट्कलः ततश्चवारचतुष्कला इति विशेषः । (C).
१०७ । श्रथ षट्पदमेव प्रकारांतरेण लचयति । पत्र प ततह इति । यत्र आदृहि छक्कलु होटू - श्रादौ षट्कलो भवति, ततः चारि चडकल[3] - चत्वारश्चतुः कलाः पिबत्तल - निरुक्राः, अंत - पादांते, दुक्कलु – द्विकल : निबद्धः, एवं यत्र पत्र पत्र तलह णिबद्ध - पदपदतले प्रतिचरणतलमित्यर्थः निबद्धा: मत्त चरबीमहि - मात्राश्चतुर्विंशतिः किन्नदू – क्रियते, तत उल्लासहि सहिश्र – उल्लालेन सहितम् अंते उल्लालपादद्दययुक्तमित्यर्थः, सेस कद्र बत्थु पित्त – शेषकविना वस्तु निरुक्रम्। एतदेव वस्तु इति

Page #207

१८४
प्राकृतपैङ्गलम् ।
- जहा, जहा सरअससि बिंब जहा हर हार' हंस ठिब जहा फुल्ल सि कमल जहा सिरि खंड खंड किन। जहा गंग कल्लोल जहा रोसाणि रुप्पई' जहा दुखबर सुद्ध फेण फंफाई" तलप्प ॥ पित्र पात्र पसार दिट्टि" पुणिर णिहुअ हसइ जह" तरुणिजण । बरमंति चंडेसर कित्ति तुत्र तत्थर देक्वार हरिबंभार भण" ॥ १०८५ ॥ [छप्पउ]
नामांतरेणोक्तमित्यर्थः। इति गुणह - गुणयत जानौतेत्यर्थः । दत्र छंद - इदं छंदः, अकबर डंबर मरिस - अक्षराडंबरसदृशं सुश्राव्यवर्णसमुलसितगौडौ तिमदित्यर्थः, चेद्भवतीति शेषः, तदा छ[सुद्ध भणिबदू -राद्धं भण्यते । अत्र च बाबल मउ वि मत्तह
१०८। १ हर (E). । हास (C). ६ विष (C). " सिर (A). ५ दिच (A, B & C). १ रोमाणि (C). ० रूप्यद् (B). - दुइ वरि (F). ८ मुह (B & C). १. फेछ (A). ११ फंफार (A), फम्फाइ (B & C), फंकाइ (D), संकार (F). १९ लमप्पर (A), नलप्पड (D), लफुप्पर (F). १२ पांच (A), पाए (D). १४ पसार (C), पसाच (D), पहारे (F). १५ दिहि (A, E & F). १६ पल (A), पक्ष (B), पन्द (C), पण (E). १० विहंसि (D). १८ जर (B), जहा (C). " १९ नरणिगण (A), नरणीजण (B). २. चंडेसरवर (B), चंडसर (F). (Here डे should be read as short, vide श्लोक !, p. 7). २१ तच्छ (A). २२ पेक्लि (A), देक्यु (D), देक्खि (E). २३ हरिवम्बु (B), हरिहरवम्ब (C), हरिवंम्ह (T'). २४ भण (B). २५ ५ (4), (F).

Page #208

मात्रावृत्तम् ।
१८५
- दिपंचाशत् शतमपि मात्राः काव्यपादचतुष्टयस्य षण्णवतियज्ञालपाददयस्य च षट्पंचाशदेवमुभयोर्मिलित्वा द्विपंचाशदधिकं शतं मात्रा दूत्यर्थः, मुण्ड – जानीत, छप्पन छंद - षट्पदच्छंदः, एरिसिबि हो - एतादृशमपि भवति, काटू गंध गंधि - किमर्थं ग्रंथग्रंथिं बिमरह - विमृशत । इदं च पूर्वोक्रलचणेनैव गतार्थत्वात् क्षेपक मिवाभातीति बोध्यम् । (E).
१००। अस्य लक्षणस्य निष्कर्षमाह ॥ पत्र पेति ॥ पदपदतल - निबद्धा मात्रचतुर्विंशतिः क्रियते श्रकखराडंबरसदृशं छंदइदं शुद्धं भष्यते ॥ श्रादौ षट्कलो भवति चत्वारचतुष्कलानिरुक्राः ॥ द्विकलमंते स्थापय शेषकविना वस्तु निरुक्रम् ॥ द्विपंचाशत् शतमपि मात्रा जानीत, उल्लालेन सहितं गुणय | षट्पदं बंद एतादृशं भवति, किमर्थं ग्रंथग्रंथिं विम्टशत | लोकपादचतुष्टय उल्लालपाददययोगे द्विपंचाशदधिकं शतं मात्रा भवंति । तत्र च लघुगुरुनियमो नास्ति । वस्त्विति नामांतरेणेत्यर्थ: ॥ (G).
१०८ | उदाहरति । यथा शरच्छशिविम्बं यथा हरदासहंसस्थितिः यथा फुलसितकमखं यथा श्रीखण्डखण्डं दीयते, यथा [गंगा] कलोलः, यथा रोषाणितं रूयं यथा दुग्धवरमुग्धफेनः कम्पाथितः श्रशवते, प्रियपादप्रसादे पृष्ठे निभृतहसितं यथा तरुणीजनस्य, वरमन्विचण्डेश्वर कौर्त्तिस्तव तथा दृश्यते हरिहर ब्रह्मा वदति ॥ रोषणशब्दः सुवर्णरजतमार्जनशिला [बोधकः], तेन कृतमार्जन र जतवदित्यर्थः ॥ हरिहरब्रह्मा कविः, ब्रह्मेति वन्दिविशेषउच्यते ॥ (C).
24

Page #209

१८६
4
प्राकृत पङ्गलम् ।
१०८ । अथैतदुदाहरति जहा सर ससि बिंबेति । यथा शरत्-शशिविंबं, यथा हरहारहंम स्थितिः, हरः - कर्पूरगौरः, हारो - मौक्रिकदाम, हंसा:- पचिविशेषास्तेषां स्थि[ति]रित्यर्थः, जहा फुल्ल मिश्र कमल - यथा फुलमितकमलं पुण्डरीकमिति यावत्, जहा खण्ड किश्र - खंडोक्तः, सिरि खंड - श्रीखंडश्चंदनमित्यर्थः, जहा गंग कल्लोल - यथा गंगाकल्लोला महोर्मय इत्यर्थः, जहा रोसाणित्र रुप्पद - यथोज्ज्वलितं रूप्यं, जहा दुद्ध बर सुद्ध फेण फंफाइ तलप्पर - यथा दुग्धवरस्य मुग्धफेनः फंफाइ – उद्गम्य तलप्यद्– तपति, यद्यपि श्रत्र दुग्धसाम्यं कर्त्तः कविसंप्रदायविरुद्धं शौतत्वेनैव कीर्त्तिवर्णनस्थोचितत्वात् नथापि श्वेत्यमात्रे तात्पर्यं न तदंशेऽपीति भावः, तप्तौभूय भांडादुइतः दुग्धफेनश्चातिश्वेतो भवतौति तथोक्तिः । पुण:[न] यथा पित्र पात्र पसाए दिट्ठि - प्रियप्राप्तप्रमाददृष्टिः प्रियस्य प्राप्ता प्रसाददृष्टिर्येन स तादृश दूत्यर्थः, तरुणिजए - तरुणिजनः णिहुन हसदू - निभृतं हसति, तत्थ - तथा तव किन्ति - कौन्तिं देखि - प्रेच्य वरमन्ति - वरमते चण्डेश्वर महाराज, हरिर्ब्रह्मा भवति । ब्रह्मेति वंदिनामुपनाम जातिविशेषो वा, तथाच ब्रह्मजातयस्तदुपनामको वा हरिनामा भवतीत्यर्थः । (E).
१०८ । यथा जति ॥ यथा शारदशभिविंबो, यथा हरहारहंसस्थितिः, यथा फुल्लसितकमलं यथा श्रीखंडं चूर्णितं । यथा गंगाकल्लोलो, यथोज्ज्वलितं रौप्यं यथा दुग्धोपरिशुद्धफेम: फंफायितः स्फुरति प्रिये पादप्रहारे दृष्टे निभृतं हसति यथा तरुणि

Page #210

मात्रारत्तम् ।
१८७
Here follows a sloka १०० (क) in MSS. (A, B and E), not found in MSS. (C, D and F), nor in the gloss (G). चारि पाभण कब्बके वे बि पात्र उल्लालरे । इम बिहु लक्ष[क्व]ण एक्क कई पढ़ छप्पन पत्यार ॥
१०८ (क)॥ [दोहा] अह कब्ब लक्वण । (B). आइ अंत दुहु' छक्कलउ तिणि तुरंगम मन्झरे । तौर जगणु कि बिप्पगणु कब्बह लक्वण बुज्झ ॥
१०६ ॥ दोहा।
जनः ॥ वरमंत्रिन् चंडेश्वरस्य कौतिस्तव तथापेक्ष्य हरिब्रह्मणो झा] भणति ॥ हरिकवेश्चंडेश्वरमंत्रिणं प्रत्युक्तिः ॥ ७ ॥ (G).
१०८ (क) । अथ पूर्वोक्तमेव दोहावृत्तेनोपसंहरति चारि पात्र इति । चारि पात्र - चत्वारः पादाः, कब्बके भण - काव्यस्य भण, बे बि पात्र उल्लाल - दावपि पादा उल्लालस्य भणेति पूर्वेणान्वयः,
१०८ (क)। १ पञ्चर (B). २ च कव्वकर (A), इच कव्व भण (B). R 2nd and 4th quadrants transposed in A, and 9 for 97 in the same MS. ४ विज लक्षण पढम एक कद (A), दुड लक्षण पढ एक करि दूध (B): ५ इप्पस पच पच्छार (A).
१०। १ अथ काव्यलक्षणं (A), अह कम्व लक्षण (C), अथ काव्यं (F). २ दुइ (F). ३ मन (F). ४ तार (D), तौय (F). ५ अगण (A):
विष्यगण (A). ७ कव्वहि (A), कम्बड़ (C). ८0 (A).

Page #211

१८८
प्राकृतपैङ्गलम्
1
इम - एवं, बिड लक्खा - द्वे लक्षणे एक कद्र - एकं कृत्वा पढ
एष छप्पन पत्थार -- षट्पदप्रस्तारः ॥ (E) .
१०८ । अत्र च काव्यनामच्छन्दः पादचतुष्टयेन भवति, उल्लाल - पदद्वयोसाहित्येन च तत्र षट्पदत्वमिति दर्शयितुमादौ काव्यच्छन्दो दर्शयति । श्रादावन्ते द्वौ षट्कलो, चथस्तुरङ्गमा मध्ये । तृतौये जगणः किं विप्रगणः काव्यलक्षणं बुध्यस्व ॥ तुरङ्गमञ्चतुष्कलः, किमिति विकल्पेन सर्व्वलघुचतुम्कलो विप्रगण: || (C).
-
BA
१०९ । अथ षट्पदोपयोगिकाव्यलचणमाह श्रत इति । यच श्रादौ अंते, दुङ इल – दो षट्कलौ भवतः इति शेषः, एक आदौ एक: अंते इत्यर्थः, मझ – मध्ये श्रद्यंतस्थयोः षट्कलयोरंतराले इत्यर्थः, तिमि तुरंगम - त्रयस्तुरंगमास्त्र [य]यतुः कलाः भवंतौति शेषः तच तौए- तृतीये स्थाने द्वितीयचतुःकल इत्यर्थः जगणो मध्यगुरुर्गणः किंवा विप्रगणचतुर्लघुकोगण: कर्तव्यः, तत् कब्बह लक्खण - काव्यस्य लचणं, बुझ्झ - बुध्यतां ॥ श्रयमर्थः, प्रथमं षट्कलस्ततस्त्रयश्चतुष्कशास्ततश्च षट्कलः एवं प्रतिपादं पंच गणाः कर्त्तव्यास्तेष्वेव च प्रथमषङ्कला * * * त्रये तृतीयो गणो जगणो विप्रो वा विधेयः एवं च तृतीये विप्रश्चेद्दीed तदा सर्वात्मकोऽपि काव्यभेदो भवति, यदि च जगणोदौयते तदा तु न तृतीयस्थजगणांतर्गतस्य एकैकगुरोः प्रतिचरणमावश्यकत्वात्सर्वगुर्वात्मकस्तु न भवति च, जगणपचे तृतीयस्यगणाद्यंतस्थस्य लघुस्य प्रतिचरणमावश्यकत्वादिति, विप्रपचे च चतुर्लघूनां प्रतिचरणमावश्यकत्वादिति सुधीभिर्विभावनौयम् । (E).
"
•

Page #212

मात्रावृतम् ।
चउ अग्गल' चालीस गुरु एक्कक्के गुरु' लेहु । जो गुरुहीणउ सक्क सो णाम ग्गहण कुणे हु' ॥ ११० ॥
दोहा ।
علیم
१ ह
१०९ । श्रथ काव्यमात्रलचणमाह || श्राईति ॥ श्रादावते इयं लयोस्त्रयस्तुरंगमा मध्ये । तृतीयो जगणः किंवा विप्रगण:
काव्यस्य लक्षणं बुध्यस्व ॥ ८ ॥ (G).
११० । अथ काव्यच्छन्दमो भेदान् दर्शयितुमुपक्रमते । चतुरग्रचत्वारिंशद्गुरव एकैकस्मिन् गुरुं लघु नय, यो गुरुद्दीनः शक्रमनामग्रहणं कुरु ॥ चतुरयेति चतुरधिकेत्यर्थः । चतुरधिका चत्वारिंगगुरवोऽच सम्भवन्ति एकादशगुरु लघुदय - युक्रेकैकपादयोगात् । श्रच च एकैकगुरुस्थाने लघुदयकरणे यो गुरुहीनः स शक्रनामे - त्यर्थः । (C).
११० । अथ वक्ष्यमाणेषु काव्यभेदेषु शक्रनामकं भेदं लचयन् भेदान [न] प्रकार माह च श्रग्गलेति । च श्रग्गल चालीम गुरु – चतुरधिकचत्वारिंशद्गुरु काव्यपादचतुष्टयं चतुश्चत्वारिंशगुरु द्वति यावत्, एक्कक्के गुरु लेद्र – एकैकं गुरु ग्टहाण न्यूनं कुरू एवं कृते च जो गुरुहौण्ड – यो गुरुहौनः एकैकगुरुप्रासेन द्विलघुवृया क्रियमाणेषु भेदेषु यः सर्वलघुरित्यर्थः भक्तौति शेषः, 'यो स[क्क – स्] शक्रः । तत्र च एकेक गुरुवृड्या लघुदयहासेनेति
११० । १ चम्पल (B), चपलग्ग (C), चतुम्गल (F). २ लडगुरु (C). ३ देह (D & F'). ৪सज (A), खोइ (B, C & D). ५ करेड (A) (८ (A), C (F').

Page #213

१९०
c
प्राकृत पेङ्गलम् ।
जहा, जसु कर फणिबइ बलअ तरुणिबर तणुमह बिलसइ '
णश्रण अणल` गल गरल बिमल ससहर र सिर बिसइ । सुरसरि सिरमह रहइ" सअलजण* दुरित दमण कर", हसि ससिहर' हरउ दुरित' बितरह अतुल अभअबर" ॥ ११११ ॥
१
सक्कर । (B & C).
--
शेषः, णाम ग्गहण कुणेड - नामग्रहणं शंभ्वादिभृंगांतमिति भावः कुरुष्व । श्रयं भावः - तृतीये जगणदानपचे प्रथमषट्ङ्कलस्य गुरुचर्य, द्वितीयचतुष्कलस्य गुरुद्वयं, टतौयचतुष्कलस्य जगणखरूपत्वात्तस्यैको गुरुः, चतुर्थचतुष्कलस्य गुरुदयं, पंचमस्य षट्लस्य गुरुत्रयमेकादश गुरवः, जगणाद्यंतःस्थलघुद्रयं च प्रतिचरणं काव्ये आवश्यकं, चरणचतुष्टये च मिलित्वा चतुश्चत्वारिंशद्गुरवोऽष्टौ लघव आवश्यकाः, अतएव काव्ये सर्व्वेऽपि चरणा गुरुरूपा एवेति न संभवति जगण - पचे श्रष्टलघूनां विप्रपत्ते षोड़शलघूनामावश्यकत्वात् तेषु च [चतुः]चत्वारिंशद्गुरुषु क्रमेण एकैकगुरुड्रासेन लघुदयया भेदेषु क्रिय१११ | विसर (B). २ बल (A). ससि (F). वह ( A, B & C ). सचन ( C ). ( दलप ( B, C & D). ससिहर (B & C ). ९ हर हर दुरित (D), तुच्च दुरित हरज (E). १. ड (C), वितरद्द सौ (E), वितर हर (F). १० (F). १६ शक्र । (A).
३ सिजसु (D), ससि जसु (E),
५ सयलय (A),
मरुसचल (B); हसि हर (A)
० कद (B). दुरित (A), हर दुरित (B), हरदु तुह दिसउ (A), तुच्च वितरहड (B), ११ अभयबर (B). १२ C (A),

Page #214

मात्रात्तम् ।।
११
माणेषु यः सर्वलघुर्भवति मः शक्रः, षलवतिलघ्वात्मके शके च क्रमेण एकैकगुरुड्या लघुदयहासेन यावच्चतुश्चत्वारिंशगुरवोऽष्टौ च लघवो भवंति, तावंति नामानि भवंति। तांश्च भेदाननुपदमेव विवेचयिष्यामः। अत्र च प्रथम गुरूनादायैकगुरुहासलघुद्धयवृद्धिक्रमेण शक्रनिरुक्तिस्ततश्च लघूनादाय लघुदयहासैकगुरुवर्द्धनक्रमेणान्येषां निरुक्तिरुभयथापि भेदानयनं संभवतौति प्रदर्शनायेति ध्येयम् । (E).
११० । काव्यभेदानाह ॥ चउ इति ॥ चतुरधिकाश्चत्वारिंशद्गुरवएकैको गुरुहमति। यो गुरुहीनः शक्रः स नामग्रहणं कुरुत ॥ श्रयमर्थ:- प्रतिचरणं जगणस्यावस्थितौ अष्टौ लघवचतुश्चत्वारिंशद्गुरवइति फलति ॥ तत्र गुरुदौनो भेदः शक्रसंज्ञो भवतीति ॥ ८ ॥ (G).
१११ । तत्र सव्वलघुकमुदाहरति । यस्य करे फणिपतिवलयं, तरुणिवरा तनुमध्ये विलमति, नयनेऽनलो गले गरनं, विमलशशधरः शिरसि निवसति, सुरसरित् शिरोमध्ये वहति, म सकलजनदुरितहरदिलनः] हमित्वा शशिधरो दुरितं हरतु नव वितरत अभायावरौ ॥ (0). _१११ । अथ शक्रमुदाहरति जसु करेति। जसु कर- यस्य करे, फणिबद् बलत्र- फणिपतिवलयं, तणमह - तनुमध्ये तरुणिबर- तरुणिवरा युवतौश्रेष्ठा पार्वती बिलसद् - विलमति, यस्य पत्रण - नयने भालस्थरतोयनेत्रे अणल - अनलः, गल गरल -- गले कंठे गरलं विषं, बिमल मसि जसु सिर-विमलः एककलात्मकतया कलंकशन्यः शमी यस्य शिरसि णिबसद-निवसति,

Page #215

LALN
१९२
আজলীল। जह जह बलत्रा बढि हइ तह तह णाम कुणेहु। संभुहिर सउ भण' भिंग गण चउबालौस मुणेहु ।
११२ ॥ दोहा।
ददं च क्रियापदं नयने-इत्यादिप्रत्येकान्वयि । यस्य सिरमह - शिरोमध्ये, सुरमरि [सुरमरित्] रहद् - तिष्ठति, यव मप्रल जण दुरित दमण कर-सकलजनदुरितदमनकरः, सो-मः, मसिहर - शशिधरो महादेवः, हसि - हमित्या, तुत्र दुरित्र-तव दुरितं हरउ-हरत, बितरउ अभचबर-वितरत अभयवरम् ॥ अत्र चरणस्थाः चतविशतिरपि मात्रा लघुरूपाः स्पष्टाः। पत्र मो इत्योकारो खघुधियः । (E). ___ १११ । यथा जसु करेति ॥ यस्य करे फणिपतेर्वलयं ॥ तरुणौवरा तनुमध्ये विलसति ॥ नयनेऽनलो गले गरलं, विमलः प्राणी यस्य शौर्ष निवसति ॥ सुरसरिछौर्षमध्ये तिष्ठति ॥ सकलजनदुरितदमनकर हसित्वा मभिधर हर दुरितं वितर हर अतुलमभयवरम् ॥ १० ॥ (G).
११२ । अत्र लघुद्दयहान्या एकैकगुरुवद्धितो नामानि वामुपक्रमते । यथा यथा वलयो वर्द्धते तथा तथा नाम कुरु । क्रमारभ्य नौला भृङ्गगणं पंचचत्वारिंशजानौहि ॥ वलयो गरु११२। १ बड्डर (B), बड्डर (C). २ कुणेह (A & C). १ चक्क (A), सक (B & C). ४ संठ (B). ५ भणि (E). भा (B). ७ पचतालीस (A), पाचतालौस (B), पाँचतालीस (C), चौचालीस (P & F), ८ मुणेह (A), कुणे (B & C). १० (A), ११ (F).

Page #216

मात्रात्तम् ।
१६३ ता' सक्को' संभो खरो गंडो खंधो बिजो दप्पो तालको समरो सौहो सौसो' उत्तेत्रो पडिबक्यो। परिधम्म मालु मइंदो दंडो मक्कलु' मअणु मरडोर बासंठोर कंठोमोरो" बंधो भमरो भिण मरहो ॥
[११३ । चउपा ]
वर्द्धते - लघुद्दयस्थाने भवति, शक्रगणमारभ्य भृङ्गगणपर्यन्तं पंचचत्वारिंशत् भेदान् जानौहि, एकैकगुरुद्धिक्रमेण चतुश्चत्वारिंगगुरुमङ्गनामा, शक्रः सर्वलघुरिति मिलित्वा पंचचत्वारिंशसामान्याह । (C).
११२ । अथ स्पष्टतया संख्यानियतकाव्यभेदानयनप्रकारमाह जहेति। यथा यथा बलत्रा बढि हद - वलयं गुरुर्व ते, तह तहतथा तथा णाम कुणे - [ना]म कुरुष्व, संभुहि सउ - शंभुना साढे भिंगगण - भंगगणं भणि - भणिवा, शंभुमारभ्य भंग-: गणपर्यंतमित्यर्थः, चौ[चउबालोस --- चतुश्चत्वारिंशत्, भेदानिति शेषः, मुड-जानौहि। अयं भावः - षणवतिलध्वात्मक एको
१९३। १ Non est (F). Non est (E & F). ३ सरसो (0). । सिंहो (D & F). सेसो (D). द उसेउ (B & C). . बलि (A), परि (B & D), पशि (C). ८ मरातु (B & :C), मराल (D & E). मन्जो दो (C). १ मकर (A). ११ मचाणु (A), मचाग (B), मचान्ध (C). १२ भरह (D), महरडो (E), मरहा (F). १३ वामपो (B & C), वासंनो (D & E), वासन (F). १४ कन्दो (C). १५ मेरो (B & C). १६ वन्दो (C). १० मरहा (D & F), मारह (E).
26

Page #217

१६४.
,
प्रातपैनम् ।
गुरुर्वर्द्धते, एवं थः शक्रः उक्तः तच च यदि लघुदयमूनोकत्य तमाचाकं एको गुरुर्वर्द्धते एवमेको गुरुवतुर्भवतिर्लघवच यज पतंति, सं[शंभु]नामा द्वितीयो भेदः । एवमग्रेऽपि बोध्यम् । ते लिखिला प्रदते तथा । (E).
११२ | यथेति [जड़ेति] ॥ यथा यथा वलयो वर्धते तथा तथा नाम कुरुत | शंभुमारभ्य भृंगावधिं गपाय ॥ चतु [चत्वा ]रिंग्रामीहि ॥ ११ ॥ (G).
[Ineluding Sakra there are 45 varieties, besides Sakra 44.Ed.] १९३ । तत् शक्रः शम्भुः सूरः गण्डः स्कन्दः विजयः दर्पः तावकः सरभः सिंहः शौर्षः उत्तेजाः प्रतिपचः परिधर्मा मरालः मृगेन्द्रः दण्डः मर्कटः [अनु] श्रान्धः[मदान्धः] मरट्टः वामस्थः कष्ठः मयूरः बन्धः भ्रमरः भिन्दः महाराष्ट्रः । (c).
११३ । गु १ ल ८४ शम्भुः, गु २ ८२ सूर्य्यः, गु ३ ल • गंडः, गु ४ ल ८८ स्कंध, गु ५ ल ८६ विजयः, गु ६८४ दर्पः, ० ल ८२ तालांकः, गु८ ल ८० समरः, गु ८८ सिंह, गु १० व ७६ शौष, गु ११ स ७४ उत्तेजाः, गु १२ ७२ प्रतिपचः, गु १३ ल ७० परिधर्मः, गु ६८ मरालः, गु १५ ६६ म्टगेंद्र, गु१६ ल ६४ दंड:, गु १७ ल ६२ मर्कटः, गु १८ ६० कालः [?], गु १९ ल ५८ महाराष्ट्रः, गु २० ल ५६ वसंत, गु २९ ल ५४ कंठ, गु २२ ल ५२ मयूरः, गु २३ ल ५० बंधः, गु २४ ल ४८ भ्रमरः, गु २५ ४६ भिल[]महाराष्ट्रः । (E). ११३ | नामान्याह ॥ संभो दूति ॥ शंभु ९, सूर्य २, गंड ३,

Page #218

मात्रायत्तम् ।
१६५
बलहदो रात्रो' बलिओ मोहो" मंथाणो बलि मेहो सहसक्खो बालो दरिओ सरहों दंभोऽहो उद्दभो। बलिअंको तुरो हरिणो अंधो मुद्धौर तह भिंगो बत्युबा णामो" पिंगलणाश्रो जंपइ छंदपबंधो॥
११४ ॥ [चउपइआ। खंध ४, विजय ५, दर्प ६, तालंक ७, समर ८, सिंह ६, शेष १०, उत्तेजा] ११, प्रतिपक्ष १२, परिधर्म १३, मराल १४, मृगेंद्र १५, दंड १६, मर्कट १७, मदन १८, महाराष्ट्र १६, वसंत २०, कंठ २१, मयूर २२, बंध २३, भ्रमर २४, भित्रमहाराष्ट्र २५ । (G). .
१९४ । बलभद्रः रजोबतौ मोहः मन्थानः परिमोहः महसाक्षः बालः दृप्तः समरो इस्तो भवत्युदकुम्भः । बाखौरङ्गं तुरग: हरिण; अंधः मुग्धे तथा मङ्गः, अमूः मंज्ञा वस्तुनाम पिङ्गलनागो जल्पति छन्दःप्रबन्धम् । (११३ शोकपादे) मरदृशब्दो गर्भवाचकः, अनुभब्दः कामुकवाची, वामण्ड इत्यत्र वामन इति पाठे वामनः, वस्तिति काव्यच्छन्दमो नामान्तरम् । (C).
११४। १ बसायों (E), बसभा (E). . चाची (A), राषा (E). . Non est (A). ४ मेह (B), रामो (D & F), मोक्सो (E). ५ मन्याणो (B & C). र बलिमोडी (A, B, D & F). . सहसाबो (B & C). मरही (E), सनरी (C). दभो (B & C). ..ची (A). ११ कमो (B & C). १-ररिणो (A). १५ मुडौषी (B & C), मुखिर (E), मुडो (F). . १५ बाषा (A), बाबुचा (B), पारोसर बत्यप (F). १५ बामं (A), नौमी (D). १९ राषो (A). १० नपर (B & C). १८ परासी (C), बंदधो (E). १९९७ (F).

Page #219

प्राकृतपैङ्गलम्।
११४ । गु २६ ल ४४ बलभद्रः, गु २७ ल ४२ राजा, मु २८ ल ४० बलितः, गु २६ ल ३८ मोचः, गु ३० ल ३६ मंथानः, गु ३१ ख ३४ बलिः, गु ३२ ल ३२ मेघः, गु ३३ ल ३० सहस्राक्षः, गु ३४ ल २८ बालः, गु ३५ ल २६ दरिद्रः, गु ३६ ल २४ सरभः, गु ३० ल २२ दंभः, गु ३८ ल २० उद्दभः, गु ३८ व १८ अहः, गु ४० ल १६ पलितांकः, गु ४१ ल १४ तुरंगः, गु ४२ ल १२ हरिणः, गु ४३ ल १० अंधः, गु ४४ ल ८ भंगः। एवं पूर्वभेदापेक्षया लघुद्दयन्यनक्रियया तत्ममानमात्राकैकगुरुवर्द्धनेन च शक्रमारभ्य मंगपर्यन्तं पंचचत्वारिंगझेदा बोध्याः ।।
अथ भकात् क्रममारभ्य चत्वारो भेदास्तृतीये विप्रदानपक्ष एव संभवन्ति। पंचममारभ्य एकचत्वारिंशत्पर्यन्तं च तीये जगणदानपचेपि विप्रपोऽपि संभवंति। द्विचत्वारिंशत्तममारभ्य पंचचत्वारिंशत्पर्यन्तं च चत्वारो भेदास्ततौये जगणमवलम्ब्यैव संभवन्ति । विप्रपक्षे पदचतुष्टये मिलिवा षोडशलघुना जगणपक्षे चाष्टगुरूणा[लघुना]मावश्यकत्वादिति बोध्यम् ॥
अथ प्राशतसूत्रेण संवादिभंगांतानां पूर्वोक्तचतुश्चत्वारिंशद्भेदानां नामान्याच, ता संभो इति । शम्भुः १, सूर्यः २, गंडः ३, स्कंधः ४, विजयः ५, दर्पः ६, तालांकः ७, समरः ८, सिंहः ८, शौर्ष १०, उत्तेजाः ११, प्रतिपक्षः १२, परिधर्मः १३, मरासः १४, मृगेंद्रः १५, दंडः १६, मर्कटः १७, [?] कालः १८, महाराष्ट्रः १९, वसंतः २०, कंठं २१, मयूरः २२, बंधः २३, धमरः २४, भिन्नमहाराष्ट्रः २५, बलभद्रः २६, राजा २७, बलितः २८, मोचः २८, मंथानः ३०,

Page #220

मात्रावृत्तम् ।
पचतालीसह ' बत्युत्रा' बंदे छंद बिभ । अड्डा कइ पिंगल' कहइ चलइ ण हरिहर बंभ ॥ ११५ ॥ दोहा ॥
१८०
बति: ३१, मेघः ३२, महस्राचः ३३, बाल: ३४, दरिद्रः ३५, मरभ: ३६, दंभ: ३७, उद्दभ: ३८, श्रहः ३९, पलितांक: ४०, तुरंग: ४१, हरिणः ४२, अंध: ४३, तह – तथा, भृंगः ४४ । हे मुद्धि - मुग्धे, ता – एतानि चतुश्चत्वारिंशदिति शेषः, बत्थुना णाम – वस्तुकनामान्येतानि वास्तु-ता संभो सूरो गंडो बंधो बिजst दप्पो तालको समरो सोहो सेसो उत्तेश्रो पडिव * वोकापरनामकाव्यच्छंदमः नामानीति यावत्, कंदपबंधो छंद: प्रबन्धः छंदसा प्रकृष्टो बंधो यस्मात् स तादृश इत्यर्थः, पिंगलाश्रो - पिंगलनागः जंप – जल्पति ॥ (E).
-
११५ । १ पांचालीसह (B & C ), पचतालीस (E). (F). ४ विचमह (B & C ), विभंत ( F' ). ५. पिंगलु (F). बम्बु (B), वम (C). = ११ (A), १५ (F).
११४ । बलभद्र २६, राजा २७, बलित २८, राम २८, मंधान ३०, बलौ ३१, मोह ३२, सहस्राच ३३, बाल ३४, दरिद्र ३५, शरभ ३६, दंभ ३७, ब्रह: ३८, उद्दभ३८, बलितांक ४०, तुरग ४१, हरिण ४२, धमुग्ध ४३, तथा भृंग ४४ - चतुखत्वारिंशत् ॥ इतिः वस्तुनो नामानि पिंगलो नागो जल्पति इंद: प्रबंधे ॥ वस्तु काव्यनामकच्छंदः ॥ १४ ॥ (G).
-
(A). ३ बंद ( बल्ल (D).

Page #221

१८८
प्राकृतपेक्षणम् ।
पत्रह' असुहउ पंगु होण खोडउ पभणिज्जइ मत्तग्गल बाउलउ सुस्मकल' कम सुणिज्जइ । me' बजि तह बहिर' अंध अलंकार रहिउ - बुलउ' छंद" उट्टबण" अत्य" बिरणु" दुब्बल कहिउ ॥ डेरउ हट्ट "क्खरहिं" होइ काणा गुण सब्बहि रहिच" । सब्बंगसुद्द समरुच गुण छप्पा" दोस पिंगल कहि " ॥ ११६° ॥ [छप्पअ ]
११५ । पञ्चचत्वारिंशद्वस्तु छन्दसा विजृम्भते । तत्त्वतः कविपिङ्गलः कथयति न चचति हरिहरब्रह्मा || वस्तुनामकच्छन्दः छन्दमा प्रकारभेदेन पञ्चचत्वारिंशद्विधं विजृम्भते, न चलति - अन्यथा न भवति, हरिहरादिनाऽन्यथा कर्त्तुं न शक्यते इत्यर्थः, अथच ग्रन्थकर्त्ता हरिहरवन्दौ न चलति न भ्रान्तो भवतीत्यर्थः ॥ (C).
११५ । अथ शक्रमादाय संख्यान्तर दोहावृतेनाह पंचतालीसह
११६ । १ पश्चचं (D). २ वार्डल (B), वार्डस (D), बाउल (E & F). २- सुषफल (D & F'). ४ कहिब्जर (A), बुबिब्बर ( B & C ), सुपिज्जसु (F). ५ फल (A). ( वचि (B). .० गुणरचि (A), गुणवहिर (B & C ). ८ लंकारविरहित (A), लंकारचं रयिचल (D), लंकारहि रहिच (E).. १० बंदु (A). ११ उद्विषबषु (F).
१४ अवहड (A), चहड़ (B & C ). राच रंक सम्बहि गहिच (A), कापड १० रूष (A & F'), चहरिसगुण १९ पिङले कहि (B & C ),
९ बोलड (A, B & C), बूल (E & F).
१३ विश्व ( B & C ).
११ अच्छ (A). १५ रहि (E & F). अगुण राय अक्ष सबहिं गहि
१६
कायउ मह (B & C ). .१८ कम्पर (E). २०१३ (A), १९ (F').
(B), रसरूपगुण (C). पिंगस्तु कहिच (D).

Page #222

मात्रात्तम्।
१९९
इति । बत्युत्रा इंदे - वास्तकवंदपि वास्तुकापरनावि काव्यछंदसौति यावत्, पंचतालीसह-पंचचत्वारिंशत् छंद-छंदामि भेदा इति यावत्, विभ-विभते इति श्रद्धाकर - साक्षात्कात्य, पिंगल कहर - पिंगलः कथयति, अत्र हरिहरब्रह्मणोऽपि न पखंति, तेऽप्येनमन्यथा न कुर्वतौति भावः ॥ (E). - ११५ । पंचेति ॥ पंचचत्वारिंशदखनश्छंदमो भेदा विभन्ते ॥ शक्रनामकसर्वलघुभेदेन महेत्यर्थः ॥ अद्धेति ॥ श्रद्धा कविः पिंगलः कथथति, पति न हरिपरब्रह्माणः ॥ चलंति अन्यथा कर्तुमसमर्था इत्यर्थः ॥ १५ ॥ (G). .... ११६ । अथ षट्पदस्यि] ये दोषाः काव्यच्छन्दमोऽपि ते दोषाइत्यतः षट्पददोषानाह। पदमशद्धं पङ्गुः, होनः खोड:, मात्राधिको वादलः, शून्यकल: काणो जायते । झस्वर्जितो गुणरहितः, अन्धोऽस्लङ्कालाररहितः, वोडश्छन्दउत्थापनं, अर्थन विना दुर्बलः कथितः, टेरो इटः, काणोऽगुणः, राजाङ्गः सङ्घर्ट होतः सर्वाङ्गशद्धो रसरूपगुणः षट्पददोषः पिङ्गलेन कथितः ॥ पदमसवेत्तदा पङ्गुः, पदस्थाशुद्धता जगणादिनियमराहित्यं । होनो मणहीनः। मात्राधिकः पञ्चविंशत्यादिमात्रायुक्तः, शून्यकालः बयोविंशत्यादिमात्रः। झस्वर्जितः अल्पत्याहाररहितः, तेन झलप्रत्याहारे ये वर्ण झभघढधादयस्तद्राहित्यं न कार्य्यमन्तरा अन्तरा तादृप्रवर्णा देया इति भावः। उपमादयोऽलङ्काराः। षट्कलादिस्थाने पञ्चकलादियोगे छंदम उत्थापनं, तेन वोडोभदन्तः। अर्थाभावे दुर्बलः । हठः प्रतिपदमैत्रौरहितः, म टेरः

Page #223

प्राकृतपैङ्गलम् ।
केकराक्षो भवति। प्रमादादिगुणरहितः काणे बधिरः। मर्चरङ्गेर्यथोक्तविन्यामविशिष्टः सकलमाचाभिर्युनश्चेद् राजा भवति । टङ्गारवौरादिरसानुरूपगुणयुक्तः सर्वाङ्गशङ्कः । अत्रालंकारादिराहित्यं काव्यदोषो न छन्दोदोष इति ध्येयम् । (C).
११६ । अथ काव्ये वर्जनौयदोषानाह पत्रह इति । पत्रह असुद्धउ- पादैः श्राद्धः न्यून इत्यर्थः पंगुः इत्युच्यते, पादचतुष्टयमध्ये एकेनापि चरणेन हौनश्चेत्तदा पंगरित्यर्थः । यत्तु पदे अशुद्धः प्रावतव्याकरणदुष्ट इत्यर्थ इति तन्त्र, तथा मति संस्कृतरचितकाव्यस्य दुष्टत्वात् । होनः पूर्वाकन केनापि गणेन हौनवेदित्यर्थः तदा मः खोडउ - खंजः पमणिन- प्रभण्यते। यत्तु मात्रया होनइत्यर्थ इति तन्त्र, शून्यकलेत्यनेन पौनरुत्यापत्तेः। मत्तग्गल - मात्रयाधिकः लक्षणोतमाचा पेक्षया एकया एकयापि मात्रया अधिक इत्यर्थः, बाउल - व्याकुलः । सुखकल - शून्यकालः एकयापि मात्रया न्यन इत्यर्थः कण सणिजद - काण: श्रूयते। तथा झलबज्जित्र-प्रकारलकाराभ्यां वर्जित इत्यर्थः बहिर-बधिरः । अलंकारैः रहितः अंधः। छदउट्टषण बिणु - छंदमः यत् उडवनम् उद्दवनिका तां विनेत्यर्थः, उडवनिकायां क्रियमाणायां यदि आद्यंतषट्कलस्थाने सप्तकलः पंचकलो वा पतति, एवं मध्यस्थंचतकलेषु यदि कश्चित्पंचकलस्त्रिकलो वा भवति, हतीये च जगणविप्राभ्यामन्य एव गण: पततीत्यर्थ: बलउ- मूकः कथितः। अत्य विण - अर्थन विना, दुब्बल कहिउ-दुर्बल: कथितः। हट्टकवरहि - हठाक्षरैहटाइष्टरक्षरैः परस्परमैत्रौरहितरित्यर्थः (डेरउ]

Page #224

मावारत्तम्।
- डेरः केकरः होइ - भवति । गुण सब्बहि- सर्वगुणैः प्रमादप्रतिभिः रहितः काण - काण: भवति। एते कब्बह दोस - काव्यस्य दोषाः, सश्चंगसुद्ध समस्त्रगुण - सांगशुद्धसमरूपगुणः सींगे शुद्धः, समौ रूपगुणौ यस्य सः समरूपगुणः, सींगशुद्धथामी समरूपगुणश्च तादृशेन पिंगलेन कथिताः। अत्र हित्र इत्यक्षरद्वयमेकं बोध्यं “बलो वितरित्र पढिनौं” इत्यतः [Vide श्लोकः ८, p. 11. – Ed.] अन्यथा मात्राधिक्यापत्तिः। (E).
११६ । पादे अशुद्धः पंगुः होनः खंजः प्रभव्यते। होनो मात्रादिन्यनः, मात्राधिको वातुलः, शून्यकलः कर्ण: [?] श्रूयते ॥ झकारलकाराभ्यां वर्जितस्तदा बधिरोऽधोऽलंकाररहितः, मूकस्त्रटितवर्णाऽर्थन विना दुर्बलः कथितः, केकरो हठावरैर्भवति, काण: सर्वगुणैरहितः। हठेति- हठाक्षिप्ताक्षरमित्यर्थः। सवींगशुद्धेन समरूपगुणेन षट्पददोषाः पिंगलेन कथिताः ॥ १६ ॥ (G). (Hereafter the following sloka is seen in MS. (A) only.--Ed.]
कद पौडद पंगुलउ लच्छित्र पहरित्र खोडउ कुलहाणित्र बाउलउ कम हो पउर सक्कोला । सद्धि हर बिमलंगु दुमण हो अद्ध पत्राम दुब्बल उब्बण बहद् देउलउ कित्ति बिणाम ॥
काण कुब्ब बहुदुकलकर पिंगल जंपद कबि अण्ड । तलउ जाणि छप्पत्र करहु सेम रहिन्न गुणिजण ॥ १४॥

Page #225

२.२
प्राकृतपैङ्गलम्।
विप्प होत्र' बत्तीस खत्ति बेबाल करिज्जसु अठतालिस लहु बेस' सेस सुद्दउ सलहिज्जसु । चउअग्गल पत्र बोस मत्त छाणबई ठबिज्जसु पंचताली लि] सहर णाम कब्बलक्षणह करिज्जसु ॥ छहबिस उल्लालहि१३ एककइ१४ बिसि पात्र छप्यत्र मुणहु । समबरण सरिससमदोसगुण णाम एहत्तरि परिगुणहु ॥११७० ॥ षट्पदम् । . ११७ । जातिदोष भेद)माह। विप्रलोको दावित्रि]शताचत्रियो द्विचत्वारिंशता- [अष्टचत्वारिंशता] लघुभिर्वैश्यः, शेषैः शूद्रः लाध्यताम् । चतुरधिकचत्वारिंशगुरुभिर्मात्राः षणवतिः स्थाप्यते । पञ्चचत्वारिंशन्नाम काव्यलक्षणं क्रियताम्। षड्विंशतिरुल्लाले एकीकृत्य द्वौ पादौ षट्पदं जानौहि। समवर्ण सदृशगुणं नामान्येकसप्ततिं जानौहि ॥ दावित्रिशतेत्यादौ लघुभिरित्यनुषज्यते। शेषैस्ततो
११। १ लोच ( A, B & C), होइ (E), १ वेचालौस (F). ३ भणिज्जत (A). ४ अठतालो (B), भारमाली (C). ५ विस (B & C). .चजग्गल (B & C). . चालीस (B), चालीसगुरुहि (C). ८ मत्ता (F). ( छाणवहि (B), च्छ नवद (C). १० पाँचतालौराह (B & C). ११ भणिज्जसु (D). १२ हौस (A & F), छञ्चयोस (B), छञ्चविस (C), छहवौल (D). १३ उल्लालउ (A, B & C), उमाल (D & F). १४ एक्ककरि (A, B & C). १५ मण (A). १६ समवयहि (B), समवणुहि (C). १७ सरिसगण (A), उसरिगुण (B), उपरिगण (C), सरिसदोसगुण (F). १८ र short, vide श्लोक ५, p. 7. १६ परिमुणज (B, C, E & F), परिसुणह (D). २. १५ (A), १७ (F).

Page #226

मात्रारत्तम् ।
२०३
ऽधिकः, श्लाध्यतां कथ्यताम् ॥ चतुर्विंशतिमात्रैश्चतुर्भिः पादैः षलवतिर्मात्रा भवन्ति, तत्र चतुश्चत्वारिंशगुरवः मन्ति, पञ्चचत्वारिंशन्नामकं काव्यलक्षणं क्रियतामुल्लालपादयोर्मिलित्वा षड्विंशतिगुरवः मन्ति । अत्र च प्रतिपादं जगणस्थाने लघुदयमावश्यकं, तेन पादचतुष्टयेऽष्टौ लघव आवश्यकाः, अवशिष्टा अष्टाशौतिर्मानाश्चतुश्चत्वारिंशहुरुभिः सम्भवन्ति, एवमुल्लालपाददये लघुचतुष्कमावश्यक प्रतिपादं त्रिकलगणदयस्य वक्ष्यमाणत्वात् । अवशिष्टा दिपञ्चाशन्मात्राः षविंशतिगुरुभिः सम्भवन्ति, तेन षट्पदे सप्ततिगुरवः सम्भवन्ति । किन्तु जगणस्याने चतुर्लघुकरणाविपञ्चाशदधिकशतमात्राः केवललघुभिरपि सम्भवन्ति, ततश्चैकैकगुरुवृद्धिक्रमेण सप्ततिगुरवः संभवन्ति । (C). - ११७ । अथ वर्णलघुभेदेन काव्यस्य जातिमेकैकचरणस्था चरणचतुष्टयसमुदितां च मात्रां कथयन् भूयोऽपि भेदसंख्यामनुवदन् उल्लालगुरुसंख्यामुपदिशन् काव्योल्लालाभ्यां षट्पदं वृत्तं भवति तस्य चैकसप्ततिभैदा भवन्तीति षट्पदेनैवाह विष्पेति । विप्प - विप्रे विप्रजातीये काव्ये बत्तीस - दात्रिंशत् लहुलघवः होदू - भवंति, खत्ति - क्षत्रिये इत्रियजातीये काव्ये बेबाल-द्विचत्वारिंशत् लघवः करिज्जसु - क्रियंतां, बेसवैश्यः अटतालिम - अष्टचत्वारिंशत् लघवः क्रियतामिति पूर्वणेवान्वयः, सेम -- शेषा उर्वरिता इति यावत् लघवः सुद्दहि उ] - शूद्रजातीये काव्ये मलहिज्जसु-लाध्यता, पत्र- पाद एकैकचरण इत्यर्थः काव्यस्येति भावः चउग्गल - चतुरधिकाः बीस -विंशतिः चरणचतुष्टये च इति शेषः, छाणबदू - घमवतिः मत्त

Page #227

२०४
प्राकृतपैङ्गलम् ।
---
- मात्रा: ठबिज्जसु - स्याप्यंतां, कम्बलक्तएहि [६] - काव्यलचणे पंचतालीसह णाम - पंचचत्वारिंशन्नामानि पूर्वोक्रानि शक्रादीनि भृंगांतानीति भावः करिज्जसु - क्रियंतां, उल्लालहि – उल्लाले छहबिस - षड्विंशतिं गुरून् जानौहौति शेषः, बिलि पात्र - दयोः पादान् काव्योल्लालयोश्चरणान् एक्ककदू - एकीकृत्य, समबल - समा वर्णाः काव्योलालसमानाः वर्णा गुरुलघुरूपा यमिन्तत्तादृशमित्यर्थः सरिससमदोषगुण – सदृश सर्व दोषगुणं सदृशाः काव्यसमानाः सर्व्वे दोषा गुणाश्च यस्य तत्तादृशमित्यर्थः छप्पन - षट्पदं वृत्तं मुण्ड – जानीत, तस्य चेति शेषः एहत्तरि णाम एकसप्ततिनामानि परिमुण्ड परिजानीतेति योजना । एहभरौत्यकारो लघुर्बोध्यः । श्रयमर्थ: - काव्यचरणचतुष्टयस्याश्चतुस्श्चत्वारिंशत् गुरवस्तृतौयजगणदानपचे चाष्टौ लघवः, उल्लालचरणद्दयस्थाश्च षड्विंशतिर्गुरवः, पादद्वयस्य त्रिकलचतुष्टयांतर्गताश्च चत्वारो लघ[व] एवं मिलित्वा सप्ततिर्गुरवो द्वादश लघवश्च षट्पदे पतंति, तच चैकैकगुरुहासेन क्रमेण तत्समानसंख्या कलघुदयवृड्या एकसप्ततिर्भेदा भवति । तांश्च भेदाननुपदमेव प्रपंचथिव्याम इति सुधीभिर्थ्येयम् । (E).
११७ | जातिभेदमाह || बिप्पेति ॥ विप्रा भवति द्वात्रिंशद्भिः, चत्रिया द्विचत्वारिंशद्भिः ॥ श्रष्टचत्वारिंशद्भिर्वैश्या, शेषः शृद्रि [द्रा]णी लाष्यतां ॥ चतुरधिका पदे विंशतिर्मात्राः, षणवतिः स्थाप्यतां ॥ चरणचतुष्टये इत्यर्थः ॥ पञ्चचत्वारिंशन्नामानि काव्यलक्षणस्य
क्रियतां ॥ सर्वलघुशक्रभेदेन सहेत्यर्थः ॥ षड्विंशंतिमुलालस्यैकौशल्य
―

Page #228

मात्रावृत्तम् ।
२.५
अह उल्लाल लक्खण । (B). तिमि तुरंगम तिअल' तह छह चउ तित्र तह अंत। एम उल्लाल उट्टबहु बिहु दल छप्पण मत्त॥११८॥
दोहा।
दौ पादौ षट्पदे जानौत ॥ उल्लालचरणद्वये लघुचतुष्टयं षड्विंशतिगुरूंश्चैको कृत्य चरणदयमेवं षटपदं जानौ तेत्यर्थः ॥ समवर्णमदृशदोषगुणनामानि एकसप्ततिं परिजानौत ॥ अत्र यथा काव्यदोषास्तथा उल्लाल स्यापि भवंति ॥ एवं पंच चत्वारिंशत्काव्यभेदाः षविंशतिलालस्थेति एकसप्ततिभंदा इत्यथ उल्लालेऽपि एकसप्ततिभंदा भवंतीत्यर्थः ॥ (G).
११८ । अथोलाले गणनियममाह। बयस्तुरङ्गमास्त्रिकलगणस्तथा षट् चत्वारस्त्रयस्तथा अन्ते, एवमुल्लाल उत्थाप्यतां षट्पञ्चाशन्मात्राः ॥ तुरङ्गमशब्दश्चतुष्कलवाचौ, ततः त्रिकलः, ततः षट्सलस्ततश्चतुष्कलः ततस्त्रिकलः एवमष्टाविंशतिकलः पादः, दलदयेन च षट्पञ्चाशन्मात्रा भवन्ति ॥ (C).
११८ । अथ षट्पदोपोहातेनोल्लालं लक्षयति तिमि तरंगमेति। प्रथमं तिमि[- चयः] तुरंगमाश्चतुष्कला गणाः, तह-ततः, तिल
११८। १ पथोशाजलक्षणं (A), अथ उमाललवण (C), थोशाल (D). तिणि (A & D). ३ नौच (F). ४ लइ (F). ५ छच्च (B & C), छउ (F). लइ (B), तिल (C), तेहि (E). पण (C), चंवे (E). ८ माला (A, B & D). ९ मंठ (A) उष्टरण (B & C). १० विह (D). ११ १६ (A), १८ (F).

Page #229

२०६
प्राकृतपैङ्गलम् ।
-त्रिकल: गणः, तेहि अंत- तस्य विकलस्यांते छह चउ तित्रषट् चतस्रः तिस्रः मात्रा इति शेषः प्रत्येक योजनौयः, एम - एवं, बिड दल छप्पण मत्त - दिदलषटपंचाशन्मात्राकं द्वयोदलयोर्मिलित्वा षट्पंचागन्मात्रा यस्य तत्तादृशमित्यर्थः, उल्लाल - उल्लालं उल्लालनामक वृत्तं, उट्टबहु - उट्टवयत उट्टवनिकाविषयं कुरुतेति यावत् । अथवा षट्पंचाशन्मात्राकमुल्लालं बिड दल - इयोर्दलयोरुदृवयत, एम - [ए]वं दलद्दयेऽपि गणन् विभजत ॥ इदमत्रावधेयम्। त्रिचतुष्कलानां षट् . गुरवस्तदनंतरपतितस्य त्रिकलस्य च एको गुरुस्तदनंतरपतितस्य षट्कलस्य च त्रयोगुरवस्तदनंतरपतितस्य चतुष्कलस्य च गुरुदयं तदनंतरपतितस्य चिकलस्य चैको गुरुरेवं प्रतिचरणं त्रयोदशगुरवो लघुदयं चैवमष्टाविंशतिर्मात्राः एके दले पतंति, दलदये च मिलित्वा षड्विंशतिर्गुरवश्चत्वारश्च लघवः एवं षट्पंचागन्मात्राः पतंति। एवं च काव्यवदलालेऽपि सर्व वर्णा गुरुरूपा न संभवंति । तथा हि यदि विकलो गुर्वादिस्तदंतो वा दौयते, तदा एकैकपादे विकलदयांतर्गतं लघुद्दयमावश्यकं, इयोर्दलयोश्च लघुचतुष्टयं, यदि च त्रिकलस्य मात्रात्रयमपि लघुरूपमेव क्रियते, तदा तु विकलदयस्य षट् लघ[व] एकैकचरणे, इयोर्दलयोश्च द्वादश लघवः आवश्यका इति कथमपि उल्लाले सर्व वर्ण गुरुरूपा न संभवत्येव, लघरूपास्तु संभवत्येव, त्रिकलानामपि सर्वलघुरूपाणां संभवादतएव क्वचित्सर्वगुर्वात्मकवर्णसमय[?]मुदाहरणमपि दृश्यते तलेखकप्रमादात्पतितमिति बोध्यम् । अत्राप्येकैकगुरुहासेन क्रमेण लघु

Page #230

मात्रारत्तम् ।
जहा', जाआ जा अचंग सौसर गंगा लोलतो
सब्बासा पूरंति सब्ब दुक्खा तोलंतो। णाा राा हार दौस बासा भासंता
बेत्राला जा संग णट्ट दुट्टा णासंता॥ णाचंता कंता उच्छवे ताले भूमी कंपले। जा दिढे मोक्खा पाबिज" सो तुम्हाणं सुक्ख५ दे६ ॥
११६१० ॥ [छप्पत्र दयदृड्या सर्वलध्वन्ताः सप्तविंशतिभैदाः संभवंति, ते च ग्रंथकृता न प्रदर्शिताः, अप्रदर्शिता अपि स्वयमूहनीयाः, मया तु ग्रंथविस्तरभयान्न प्रदर्शिता इति सुधौभिर्विभावनौयम् । (E).
११८ । अथोल्लाललक्षणमाह ॥ तिलौति ॥ त्रयस्तुरंगमास्त्रिकलः षट्लश्चतुष्कलस्त्रिकलस्तस्यांते ॥ एवमुल्लालमुट्टवयंत दयोदलयोः षट्पंचागन्मात्राः ॥ तुरंगमश्चतुर्लघुः ॥ (G).
११८ । तत्र सर्वगुरुमुदाहरति । जाया यस्याङ्गेि, श्रङ्गे गंगा लोलते, सर्वाशाः पूरयति यः सर्वाणि दुःखानि त्रोटयति, नागराजहारः दिशो वामः भासते, वेताला यस्य सङ्गे नष्टान
१९९। १ सव्वगर जहा (E). २ अद्धंगे (A & C), जाचाधंगे (D). ३ Dropb in (A), अङ्ग (B & C), सौसे (D). ४ सव्वा ( A ), सम्बतो (D). ५ दुःखं (B & C), दुखाँ (D). द हारा (A & D). . दौसा (A & D). = Dropt in (D), वासंता (E). ( संगे (A, C & D). १० पट्टा (A), dropt in (D). ११ पट्टा (E). १२ णचंता (A). १३ उच्छवे (B, C & F), १४ पाविज्जे (A), पावित्रा (B, C & D), पाइर (F). १५ सुक्वं (A), सुम्भ (B), तुम्भाणं सूम (C), सुक्खा (D). १६ दो (D, E & F). १७ १६ (A), १९ (F).

Page #231

प्राकृतपैङ्गलम् ।
दुष्टान् नाशयति। नृत्यति कान्तव्या[या] उच्चैर्वेतालेः भूमि कम्पयन् यस्य दृश्या मोक्षः प्राप्यते, म युमाकं सुखं ददातु ॥ अत्र च प्रथमचतुर्थपादयोरेकारस्य वर्णमिलितस्य लघुत्वात् ढतीये जगणो न विरुझ्यते, किन्तु श्रावश्यकलघुव्यतिरिक्तानां सर्वेषां गुरुत्वादस्य सर्वगुरुत्वमिति ध्येयं, न तु सर्व एव गुरुरिति भ्रमः कार्यः । (C).
११८ । अथ काव्योल्लालयोः सर्वगुर्वात्मकमाद्यभेदमुदाहरति जात्रा जा श्रद्धंगेति। जा अढुंग – यदद्धेगे जात्रा --- जाया पार्वतौति यावत् शोभते इति शेषः, अंग्रेऽपि योजनौयः, मौस - शौर्ष सब्बामा पूरंति - सर्वाशा: पूरयंती सब्बदुक्खा तोलंती- मदुःखानि त्रोटयंतौ एतादृशौ गंगा खोलंतौलोलायमाना । अत्र गंगाविशेषणदयं पार्वत्या अपि योजनौयम् । यश्च णापा रापा हार- नागराजहारः नागराजस्य वासुकेहरोयस्य तादृश इत्यर्थः । यश्च दौसबासा बासंता-दिग्वासो वमानः । जा संग- यत्संगे पट्ट उट्टा णासंता - नष्टदुष्टान् नाशयंतः, अत्र नष्टशब्दो धूर्त्तवाचौ, तथाच धूर्ता ये दुष्टा वैरिणस्तान् नाशयंतइत्यर्थः, उछबे - उत्सवे कंता- कांतं यथा स्यात्तथा णाचंतानृत्यंतः, ताले भूमौ कंपले - तालकंपितभूमयः, श्रथवा येषां तालेन भूमिः कंपिता, तादृशा बेत्राला - बेतालास्तिष्ठतौति शेषः । जा दिठे- यस्मिन्दृष्टे मोक्खा पाबिज - मोक्षः प्राप्यते, मो तुम्हाणं- स युग्मभ्यं सुकब दो- सुखं ददातु। अत्र जात्रा जा श्रद्धंगेत्यारभ्य णट्ट उट्टा णासंता एतावत्पर्यंत पादचतुष्टयं काव्यस्योदाहरणमेतदग्रे च चरणदयमुलालस्येति बोध्यम् । (E).

Page #232

मात्रारतम्।
चउपालिस' गुरु कब्बके छह बौसउ उल्लाल । जं. गुरु टुट्टइ लहु बढइ रहत्तरि पत्यार ॥ १२० ॥
दोहा। ११९ । अथ षट्पदस्य शाल्मलीग्रस्तारगतं सर्वगुरुभेदमुदाहरति ॥ सर्वगुरुभेदो यथा ॥ जात्रा इति ॥ जाया ज[योस्याद्धांगे शौर्षे गंगा लुठंती, सर्वाशाः पूरयति सर्वदुःखानि त्रोटयति । नागराजो हारः दिग्वामो भामते, वेताला यस्य संगे नष्टदुष्टानाशयति ॥ नृत्यत्[ति] कांतमुत्यावे ताले भूमिः कंपिता। यस्मिन्दृष्टे मोक्षः प्राप्यते, . म युमाकं मुखं ददातु ॥ १८ ॥ (G).
१२० । एतदेव स्पष्टयनाह। चतुश्चत्वारिंशहुरवः काव्यमस्यि] पविंशतिरुल्लालस्य । यगुरु स्त्रुयति लघुर्वर्द्धते एकसप्ततिः प्रस्ताराः -काव्यच्छन्दमः ॥ (C).
१२० । अथ षट्पद भेदानयनप्रकारमाह चउपालिसेति । पउालिम गुरु कम्बके- [चतः] चत्वारिंशगुरवः काव्यस्य, छहवामह - षड्विंशतिर्गुरवः इत्यनुषंगः, उल्लाल - उल्लालस्य । जं गुरु टुट्टथः गुरुस्वुटति, लड़ बढ - लघुर्वर्द्धते, अतः एहत्तरि - एकसप्ततिः पत्यार - [प्रस्तारः] भेदेषणा भवतीति शेषः ॥ भावस्तु पूर्वमेवोक्तः । (E).
१९.। १ चउचालौस (B & C), पचाल (D), चउवालौ (F). १ कबक (F). १ च (B & C). ४ वौस गुरु (B), विस (C), बौत (D), बौसह (E), बौस (F). Non est ( B & C). ६ बेलड (A & B). ७ चलर (A, B, & C). ८ एहसर (F). १ पछार (A). १. १० (A), २० (F).
27

Page #233

२१०
प्राकृतपङ्गलम्।
अथ शाल्ममौ लौ प्रस्तारः। (A). अजब बेबासी' अक्खर गुरु सत्तरि रबि रेह । एक्कक्खर चल गुरु घटइ दुदुइ लहुआ देह ॥१२१॥
दोहा।
१२० । अथ भेदानयनप्रकारमाह ॥ चउ इति ॥ चतश्चत्वारिंशहुरवः काव्ये षड्विंशतिरुल्लाले। यथा गुरुस्त्र व्यति लघुर्वर्धते एकसप्ततिः प्रस्तारः ॥ सर्वलघुभेदेन महकमप्ततिभंदा भवतीत्यर्थः ॥ २० ॥ (G).
१२१ । प्रस्तारं दर्शयति अज इति । अजये यशोत्यक्षराणि गुरवः सप्ततौ रविरेखाः। एकाक्षरं चलति गुरुस्त्रटति द्वौ द्वौ लघु धानय ॥ एकसप्ततिप्रस्तारेषु प्राथमिकमजयनामकं छन्दः, तत्र दिरशोत्यक्षराणि भवन्ति, तत्र सप्ततिप्रवः रविरेखा द्वादश लघवः, षट्स पदेषु एकसप्ततिमध्ये एकमक्षरं चलति हमति तेन गुरुस्त्रव्यति तत्स्थाने लघुद्वयं स्थाप्यते, इत्येवंक्रमेणेकसप्ततिभैदाः भवन्ति । (C).
१२१ । अथैनमेवार्थ प्रकारांतरेणाह, अजश्र इति। गुरु मत्तरि - गरवः सप्ततिः, रवि रेह-रविरेखाः रविसंख्याका रेखाः
१९१। १ वेचासि (C), क्यासौ (E), वेबसौ (F). २ अकबरह (A, B & C), सक्खरहि (E), अकबरउ (F). ३ एकक्चर (B & F). ४ चल (A), घट (D & E), चढ (F). ५ घलर (A, B & C). ६ दुइ (A), दुडद (C), एमपरि (D), दुदुइ (E), दुनह दुइ (F). ७ देड (A), लेह (E & F). ८१८ (A), २९ (F).

Page #234

मात्रात्तम् ।
२११
अजय बिज' बलि का बौर बेबाल बिहमरु' मक्कलु हरिहर बंभ इंदु चंदण सुमुहंकर । साण सौह सदुल कुम्म कोइल खर कुंजरु मअण१२ मच्छ तालंक सेस सारंग पत्रोहरु१५ ॥ ता कुंद कमलु बारण भसल सरहुर जंगमु सर बिल हइ । सुसार समरु सारसु सर छप्पणाम पिंगलु' कहइ ॥ १२२२८ ॥ छप्पन ।
-
दादश बघव इति यावत्, एवं बयामो [वेश्रामी] अकबरहिहाभौ त्यचरैः अजत्र- अजयनामा षट्पदस्य प्रथमो भेद इत्यर्थः । तत्र गरु घट - एकैकगुरुहसति, दुहृद लहुआ लेद[१] - दौ दौ
१२२ । १ अजउ (B & C). २ विजउ (B, C & D), विच (E). ३ वम (A & B). ४ विहमल (B), विमल (A & C), विहसठ (E). ५ मकल (A & C). ( बन्द (B). ० इन्द (B). ८ सुहत्कर (A), भयङ्कर (C), सुसइंकार (D), सुहंकर (F). माणु (A), साल (C). १० सिह (D & F). ११ सदूल (D). १२ खर (B & C). १३ बमण (F). १४ Transposed in (B & C). १५ हर (A, E & F). १६ Non est (E). १७ कमल (A, B & C). १८ बाल (C). १९ भसण (B&C), dropt in (D & F), transposed in (E). २. सुरड (A), सरह (C). २१ असगर (A), अजंग (B), मिञ्चक (C), जंगम (D), जंगल (E). २१ लूठ लहर सर (A), णठ बिलह सब (B), सर विल विच (C), जच दृवि लहर सर (D), दूच ठवि लेहद (E), जट्ट दा सर (F). २३ Dropt in (B), सर (C), सुसन (D, E & F). २४ Dropt in (B), पुकवर (C). १५ सरड (A), dropt in (B & C), सरस (E). २१ छप्य (C). २० पिंगल (A, B & C). २८ ६६ (A), २२ (F)..

Page #235

२१२
মাত্রদল।
हाण ॥
लघुको ग्राह्यौ वर्द्धनौया विति यावत् । एवं सति एक्ककार चढ - एकैकमचरं वर्द्धते [* *] ॥ अयमर्थः। बतौयजगणपक्षे काव्यस्य [चतः चत्वारिंशगुरवः अष्टौ लघव उल्लालस्य षड्विंशतिगुरवश्चत्वारोलघव एवमुभयोमिलित्वा सप्ततिगुरवो द्वादश लघवो यच पतंति म अजयः, तत्र च यदि एकैको गुरुई मति तत्समानरूंख्याकमात्राकं च लघुदयं वर्द्धते, एवं च पूर्वपूर्दभेदापेक्ष्योत्तर(रोत्तरभेद एकैकमक्षरं वर्द्धते तदा ते ते भेदा भवंति। एतस्यैव प्रस्तारस्य शाल्मलीपस्तारसंज्ञा । (E).
१२१ । अस्य शाल्लल्यभिधस्य प्रस्तारस्य विशेषमाह ॥ अजेति ॥ अजये यशोत्यक्षराणि, गुरवः सप्ततिः, रवयो रेखाः ॥ एकाक्षरं वर्धते, गुरुस्त्यति, तदा दौ दो लघू ग्टहाण ॥ अजयनान्नि भेदे यशोत्यक्षराणि भवंति ॥ तच सप्ततिगुरवो द्वादश लघव इति ॥ (G).
१२२ । अथैकसप्ततिभेदानां नामान्याह। अजयो विजयो बलिः कर्ण वौरो वेतालो वृहन्नलो मर्कटो हरिहरी ब्रह्मा इन्द्रश्चन्दनं भयंकरः शालः सिंहः शार्टून: कूर्मः कोकिलः खरः कुञ्जरो मदनो मत्स्यः भारङ्गः शोषताङ्कः पयोधरः कुन् कमलं बालभमनः सरभः मृगाङ्कः परं बिलं हितं?] सरः पुष्करः समरं भारं सुकरः षट्पदै नाम पिंगलः कथयति ॥ (C). _२२२ । अथैकसप्ततिभेदानां नामान्याह जत्र इत्यादिना । अजयः १, विजयः २, बलिः ३, कर्ण: ४, बौरः ५, वेताल: ६, वृहन्नटः ७, मर्कटः ८, हरिः ६, हरः १०, ब्रह्मा ११, इंदुः १२, चंदनं १३, सुशुभंकरः १४, श्वा १५, सिंहः १६, मार्दूलः १७, कूर्मः

Page #236

'मात्रायत्तम।
'मावायत्तम्।
२१३ मेरु मअरु मत्र सिद्धि बुद्धि करअलु कमलाअरु धबल' मलउ' धुअ कणउ' किसणु रंजणु मेहाअरु। गिम्ह' गरुड' ससि सूर सल्लर णबरंग मणोहरु१२ गअणुरअणु णरु होरु भमरु सहेरु कुसुमाअरु॥ ता दिप्यु संखुबसु सद्द"मुणि णाराअपिंगलुर कहइ। छप्प णामा एहत्तरिहि छंदार पत्थरि लेहद ॥
१२३९ ॥ छप्पन।
१८, कोकिलः १९, खरः २०, कुंजरः २१, मदनः २२, मत्स्यः २३, ताउंकः २४, शेषः २५, भारंगः २६, पयोधरः २७, कुंदः २८, कमलं २८, वारण: ३०, भरभः ३१, भसलो-भ्रमरः भाखरच ३२, जांगलः ३३, शरः ३४, सुसरः ३५, समरं ३६, मारमः ३७, मरमः ३८, दूर-दति छपत्र पाम - षट्पदनामानि ठबि
१९९ । १ मञ्चर (E). . कलचर (A). ३ कमलाकर (E , कमलार (F). ४ यवलु (B & C). ५ मण (1) & F), मशण (E). ६ कण (A & B), पच (C), कणच (E). . किसउणु (A), किसइ (B), किसम्म (C), कौसण (F'). ८ रंजण (A). ए मेहात (E). १० गिध (A &.ID), गौम्ह (B). ११ गरल (A), गरल (B & C). १२ सलण (A), मन्द (C). १३ पञ्चोहर (A). १४ गचण (A), गपसु (D). १५ रमण (A), रवसु (D). १६ रण (1)). १० हार (A). १८ भमाय (D). १९ कुसुश्शाचर (B). २. ता दौप्यु (B), ना दिप्प (C & F), ता दिप्यं (E). २१ संख (D), स (E). १२ सकु (B), सद्ध (C). २२ पिंगल (A & F). २४ छप्प चहँ (D), छप्पद् (E). २५ साम (B). १६ एहतरहि (B & C). २७ पत् हरि (A). २८ लहइ (A & D), किज्जद (B & C), कट्टर (F). २९ १. (A), २६ (F).

Page #237

२१४
प्राकृतपैङ्गलम् ।
स्थापयित्वा लेहदू - लभ्यंत इति पिंगल कहद् - पिंगख: कथयति ॥ (E).
१२२ । अथ नामान्याह ॥ अजयः १, विजयः २, बलिः ३, कर्ण: ४, वीरः ५, वेतालः ६, वृहन्नलः ७, मर्कटः ८, हरिः ६, हरः १०, ब्रह्मा ११, इंदुः १२, चंदनं १३, शुभंकरः १४, श्वा १५, सिंहः १६, भाईल: १७, कूर्मः १८, कोकिलः १८, खरः २०, कुंजरः २१, मदनः २२, मत्स्यः २३, तालंकः २४, शेषः २५. सारंगः २६, पयोधरः २७, ततः कुंदं २८, कमलं २९, वारण: ३०, शरभः ३१, जंगमः ३२, द्युतौटः ३३, दाता ३४, शरः ३५, सुशरः ३६, समरं ३७, मारमः ३८, मरटः ३८, षट्पदनामानि पिंगलः कथयति ॥२२॥ (G).
१२३ । मेरुः मकरः मृगः सिद्धिबुद्धिः करतलं कमलाकरः धवलो मलयो ध्रुवो धर्मः किशलयो व्यजन[?] मेधाकरः गौमः गरलं?] शशौ सूरः मन्दो नवरङ्गः मनोहरो ग[ग]नं रत्नं नरः होरं भ्रमरः शेखरः कुसुमाकरः ततो द्वौपः शङ्खः वसुः मत्यः रणु नागराजपिङ्गलः कथयति षट्पदनामान्येकसप्ततिं छन्दमां परं कथयति ॥ (C). __ १२३ । मेरुः ३८, मकरः ४०, मदः ४१, सिद्धिः ४२, बुद्धिः ४३, करतलं ४४, कमलाकरः ४५, धवलः ४६, मदनः ४७, ध्रुवः ४८, कनकं ४६, कृष्णः ५०, रंजनः ५१, मेधाकरः ५२, ग्रीष्मः ५३, गरुड़ः ५४, शशौ ५५, शूरः ५६, शल्यं ५७, नवरंगः ५८, मनोहरः ५८, गगनं ६०, रत्नं ६१, नरः ६२, हौरः ६३, भ्रमरः ६४, सेखरः ६५, कुसुमाकरः ६६, दिपः ६७, शङ्खः ६८, वसुः ६८, शब्दः ७०,

Page #238

मात्रारत्तम् ।
२१५
जत्ते सब्बहि होइ लहु अद्ध बिसज्जहु ताम । तह बि' बिसज्जहु एकसरु रहि पमाणे णाम॥१२४॥
दोहा। इति षट्पदप्रकरणम् ॥
मुनिः ७१, इति एहत्तरिहि - एकमप्ततिः षट्पदनामानि छंदभार- छंदःकारकः पत्थरि - प्रस्तार्य लेहद - लभते, इति पिंगलः कहदू - कथयति ॥ (E).
१२३ । मेरु इति ॥ मेरुः ४०, मकरः ४१, मदः ४२, सिद्धिः ४३, बुद्धिः ४४, करतलं ४५, कमलाकरः ४६, धवलः [४०] मदनः ४८ ध्रुवः ४६, कनकं ५०, कूर्मः[?] ५१, रंजनः ५२, मेधाकरः ५३, गौमः ५४, गरुडः ५५, शशौ ५६, सूर्यः ५७, शल्यं ५८, नवरंग: ५८, मनोहरः ६०, गगनं ६१, रत्नं ६२, नरः ६३, होरः ६४, भ्रमरः ६५, पोखरः ६६, कुसुमाकरः ६७, ततः दोपः ६८, शंखः ६९, वसुशब्दः ७०, मुनिः ७१ ॥ नागराजः पिंगलः कथयति ॥ षट्पदे नामान्येकसप्ततिः छंदस्कारः प्रस्तायं कथयति ॥ २३ ॥ (G).
१२४ । तथाहि यावद्भवति मार्लघुभिरर्दू विसर्जय । तत्रापि एकं शरम् एतत्प्रमाणं नाम ॥ सर्वैर्लघुभिहिईि]पञ्चाशदधिक [शतं] तस्यार्द्धदूरीकरणे षट्सप्ततिरवशिष्यते। तत्रैकपञ्चसंख्यायां
१९४। १ जेत्ते (B, C & E), जते (D), हुने (F). १ सव्वर (B & C). ३ विसज्जा (B & C), विनजहिं (D). ४ तासु (F). ५ पुणवि (A), नवि (D). ६ विसज्जद (B & C), विसजहिं (D), विसज्जह (E), विसज्जउ (F). ७ एकबसर (B), एकपर (C & F). ८ एह (A), एम (B & C). र पमाणे हि (B & C), परमाणे (D). १० २१ (A), २५ (F).

Page #239

२१६
प्राकृतपैङ्गलम् ।
दूरोकृतायामेकसप्ततिनामानि भवन्तौत्यर्थः। इति षट्पदप्रकरणम् ॥ (C).
१२४ । अथैतेषां प्रकारांतरेण संख्यामाह जत्ते इति । यावंतः सर्व लघवो भवंति अद्धं विसृज्यतां तन्मध्ये। तत्रापि विसृज एक शरं पंचकं, पर इति पंचसंज्ञा, एतत्प्रमाणेन नामानि विद्धौति शेषः ॥ श्रयमर्थः, दिपंचाशदुत्तरं शतं लघवः अंतिमभेदे ये, तन्मध्ये अर्द्धत्यागे षट्सप्ततिरवशिष्यते, तत्र पंचत्यागे एकसप्ततिरवमिष्यते, तत्प्रमाणेन एकमन्नतिप्रमाणानि नामानि भवतीत्यर्थः ।
अथैते भेदाः स्वरूपतो लिखित्वा प्रदश्यते । गुरु ७० लघु १२ अजयः, गुरु ६६ लघु १४ विजयः, गु ६८ व १६ बलिः, गु ६० ल १८ कर्णः, ग ६६ ल [२०] वौरः, गु ६५ ल २२ वेताल:, ग ६४ ल २४ वृहन्नटः, गु ६३ ल २६ मर्कटः, गु ६२ ल २८ हरिः, गु ६१ ल ३० हरः, गु ६० ल ३२ ब्रह्मा, गु ५८ ल ३४ इंदुः, गु ५८ ल ३६ चंदनं, गु ५७ ल ३८ सुशभंकरः, गु ५६ ल ४० श्वा, गु ५५ ल ४२ सिंहः, गु. ५४ ल ४४ शार्दूलः, गु ५३ ल ४६ कूर्मः, गु ५२ ल ४८ कोकिन्तः, गु ५१ ल ५० खरः, गु ५० ल ५२ कुंजरः, ग ४८ ल ५४ मदनः, गु ४८ ल ५६ मत्स्यः, गु ४७ ल ५८ ताडकः, गु ४६ ल ६० शेषः, गु ४५ च ६२ मारंगः, गु ४४ ल ६४ पयोधरः, गु ४३ ल ६६ कुंदः, गु ४२ ल ६८ कमलं, गु ४१ ल ७० वारण:, गु ४० ल ०२ शरभः, मु ३८ ल ७४ भसलः, गु ३८ ल ७६ जांगलः, गु ३७ ल ७८ शरः, गु ३६ ल ८० सुमरः, गु ३५ ल ८२ समरं, गु ३४ ल ८४ मारमः, गु ३३ ल ८६ मरमः,

Page #240

माचारत्तम्।
अथ पन्झटिका छंदः। (D). चउ'मत्त करह' गण चारि ठार उइ अंत पोहर पाइँ पाई। चउ सहि मत्त पन्झलई इंदु सम चारि पात्र पन्झटि छंदु ॥ १२५ ॥
गु ३२ ल ८८ मेरः, गु ३१ ल ६० मकरः, गु ३० ल ६२ मदः, गु [२८ ल ६४ मिद्धिः, गु २८ ल ८६] बुद्धिः, गु २७ ल ८८ करतलं, गु २६ ल १०० कमलाकरः, गु [२५ स] १०२ धवलः, गु २४ ल १०४ मदनः, गु २३ ल १०६ ध्रुवः, गु २२ ल १०८ कवान] कं, गु २१ ल ११० कृष्णः, गु २० ल ११२ रंजनः, गु १८ ल ११४ मेधाकरः, गु १८ ल ११६ यौमः, गु १७ ल ११८ गरुडः, गु १६ ल १२० गौ, गु १५ ल १२२ शूरः, गु १४ ल १२४ प्रख्यं, गु १३ व १२६ नवरंग: [गु १२ ल] १२८ मनोहरः, गु ११ ल १३० गगनं, गु १० ल १३२ रन, गुरल १३४ नरः, गु८ स १३६ हौरः, गु ७ स १३८ भ्रमरः, गु ६ ख १४० शेखरः, गु५ व १४२ कुसुमाकरः, गु ४ स १४४ दिपः, गु ३ ल १४६ शंखः, गु २ ल १४८ वसः, गु १ ख १५० भब्दः, स १५२ मुनिः ॥ १॥ (E).
१९५। १ चो (E). १ करहि (D & E), करड (F). १ मह (D), पारि (F). ४ पान (E). ५ चौ (E & F). ( सहि (C). • पभारद (B, C, D & F). ८ एम (A, B, C, D & E). २ पजभलिक (A, B & C). १. ११ (A), २९ (F).
28
..

Page #241

२१८
प्राकृतपैङ्गलम् ।
__१२४ । पुनः प्रकारांतरेण नामसंख्या[न]यनमाह ॥ जत्ते इति । यावंतः सर्वे भवंति लघवः अधैं विसर्जय तेषु । तत्रापि विसर्ज-. यैकवारं भरान् अनेन प्रमाणेन नामानि ॥ यथा षट्पदसर्वलघवः १५२, तेषामधे ७६, तत्रापि [५] पंच त्याज्याः, अवशिष्टाः ७१ इति प्रकारेण जातानि नामानौत्यर्थः ॥ इति षट्पदप्रकरणम् ॥ (G).
१२५ । अथ प्रोटिकाच्छन्दः ॥ चतुर्माचाः क्रियन्तां गणाचत्वारः अन्ते पयोधरः स्थाप्यतां पादे पादे । चतुःषष्टिमात्रं प्रमरतौन्दुरिव चतुर्भिः पादैः प्रोज्झटिकाच्छन्दः ॥ पादे पादे चतुर्माचायत्वारश्चत्वारो गणाः क्रियन्ता, तान्यो गणो मध्यगुरुः, पयोधरशब्दो मध्यगुरुवाचौ। यथेन्दुरम्मृतं प्रोज्झति, एवं प्रोमटिकशब्दोऽप्यस्मृतं क्षरतौत्यर्थः ॥ पज्झटिकेति केचिद्वदन्ति ॥ (C).
१२५ । अथ पञ्झटिकावृत्तं लक्षयति चउमत्तेति । अंत - अंते, पत्रोहर - पयोधरं मध्यगुरूं जगणमिति यावत् उद् - स्थापयित्वा, अंतस्थं चतुर्माधिकं जगणस्वरूपमेव विधायेत्यर्थः, पाद पाद - पादे पादे प्रतिचरणमिति यावत् चारि ठाइ - चतुःसंख्याकान् चउमत्त - चतुर्माचिकान् गणन् करहि-कुरुष्व । एम - एवं, चारि पात्र - चतुःपादे उमष्टि मत्त - चतुःषष्टिमात्राकं पज्झटित्र छंद - पञ्झटिकाच्छंदः भवति, एतत् श्रुवेति शेषः इंदुः पज्झर - प्रस्रवति ॥ प्रथमं त्रयश्चतुष्कलास्तदनंतरमेकोजगण एवं षोडश मात्राः प्रतिचरणं यत्र पतंति, तत्पज्झटिकावृत्तमिति फलितार्थः ॥ (E).
१२५ । अत्र चतुःषष्टिमात्रकं भेदत्रयं, तत्र पर्यटिकामाह।

Page #242

मात्रारत्तम् ।
२९६
जहा, जे गंजिअ गोलाहिबई राउ
उदंड प्रोड्ड जसु भन' पलाउ। गुरुबिक्कम बिक्कम जिणि जुन्झर ताकण परक्कम' कोइ' बुज्झ ॥ १२६९२ ॥
पज्झलिया। (A & F').
चउ इति ॥ चतुर्माचाः कार्या गणश्चत्वारश्चत्वारः स्थापयांते पयोधरं पादे पादे ॥ चतुःषष्टिमात्राभिः पर्यटिका भवति इंदुसमाचत्वारः पादाः पर्यटिकाचं दसि ॥ अंत इति ॥ चतुर्थी गणोजगणरूपः कार्य इत्यर्थः ॥ २६ ॥ (G).
१२६ । उदाहरति ॥ यो गञ्चितगौडाधिपतिराजः उद्दण्डबोडो यस्य भयेन पलायते । गुरुविक्रमं विक्रमं जिला युध्यते तत् कर्मपराक्रम क इह बुध्यते ॥ श्रोड:- श्रोड्देशोयो राजा, विक्रम राजानं युद्धे न त्यजतौत्यर्थः । (C)...
१२६ । अथ [पज्झटिकामुदाहरति जे इति । येन पराक्रमेण गोलाहिबद - गौडाधिपतिः राउ - राजा गंजिश्र- गंजितः, हत इति यावत्, जसु भत्र- यस्य पराक्रमस्य भयेन उदंड
१२६ । १ गउलाहिव (A), गोलाहिवद (B), गोलरहिवद् (C), गोउवद (F). २ बाउ (D). ३ उड्डउ (D). ४ दंड (A), सोन (C), घोड (E), मोड (F). ५ इस (D & F).. जस (A), भर (B & C). . पसाउ (A), पलाद (B), पराउ (D & F). ८ जिम्मु (A), जोणिञ्च (C), जिपिच (D). जन (F). १० परिकम (B). ११ दह (C). १२ २३ (A), २७ ('). १३ पझटिका (B & C), इति पबलिया (F).

Page #243

प्रावतपैङ्गलम् ।
प्रथाडिल्ला छंदः । (D). सोलह मत्ता पाउअलि लहर बेबि जमका भेउ अलिल्लहा। हो ण पोहर" किंपि अलिलह' अंत सुपित्र' भण' छंदु अलिल्लह ॥१२७ ॥
- समरदुर्द्धर्षः श्रोड - उत्कलदेशाधिपतिः पलाउ – पलायितः । येन च जुझ - युद्धे, इदं सर्वत्र चेति, गुरुबिक्कम - गुरुविक्रमः गुरुरन्यैरनतिक्रमणीयः विक्रमः पराक्रमो यस्य स तादृश इत्यर्थः, बिकम-विक्रमः विक्रमनामा कश्चित्प्रसिद्धः राजा, जिणित्रजितः, ताकल परक्कम - तत्कर्णपराक्रमं कोऽपि बुम्म - जानाति, अपि तु न कोऽपौत्यर्थः ॥ (E).
१२६ । यथा ॥ येन गंजितो गौडपतिः राजा, बड़:?] उत्कल: सभयं पलायितः । गुरुविक्रमो विक्रमो जितो युद्धे कर्णपराक्रम को बुध्यते ॥ २७ ॥ (G).
१२७ । षोडश मात्राः पादावली लभते इयोर्यमकं भेदं कलयत। भवति पयोधरः किमप्यलं ह अंते सुप्रियः भण छन्दोऽखिन्दाम ॥ पादावली पादचतुष्टयं षोडश मात्राः लभते, तथाच
. ११०। १ सोलंह (A), सोसार (E). १ वडिल (D). हमका (F). • होई (A, B & C). . पथहर (E), पयोहर (F). ( सुपिञ्च अंत (A, B & C), सुपिञ्चवे (D), सुपिच चंवे (F). . ह (D, E & F). ८ मंद (A & B). १२४ (A). २८ (F).

Page #244

मात्रारत्तम्।
२२९
षोडशमाचं पदमित्यर्थः, दयोईयोरन्ते यमक, भेदं विशेषं कलयत जानौत, पयोधरो जगणो भवति चेत्, किमपि कचिदपीत्यर्थे प्रलं व्यर्थ, तस्माजगणो न देय इत्यर्थः। ह-शब्दः पादपूरणे। सुप्रियो दिकल: मर्चलघुः। तत्र चतुष्कलगणत्रयं, ततो विकलगणस्ततो दिलघुरिति साम्प्रदायिको परिपाटी । (C).
१२७ । अथ अलिल्लहवृत्तं लक्षयति मोलह मत्तेति। जहा, सोलह मत्ता -- षोडशमात्रिकाः षोडश मात्रा यस्यां मा तादृशौत्यर्थः, पाउलि - पादावली, सह - लभ्यते, बेबि - इयोरिति शेषः, जमक्का - ज[य]मको भेउ- भवत इति, अलिलह कथयेत्यर्थः । किंपि कुत्रापि चरणे इत्यर्थः, अलौलह[?] - अप्रयोजकइत्यर्थः । अयं च देशौशब्दः । पोहर - पयोधरः मध्यगुरूजंगण इति थावत्, ण हो- न भवति, अत्र जगणो न देय इति भावः, अंते पादांत सुपित्र- सुप्रियः दिलघुर्गण इत्यर्थः पततौति शेषः । क्रियमाणासु षोडशमाचासु अंतिम[मा]चादयं यत्र लघुरूपमेव पतति, न तु षोडशमात्रातिरिक्तः सुप्रियो देय इति भावः, तत् अलिलह छंदु-अलिलहनामकं छंदः भण - कथय इत्यर्थः ॥ (E).
१२७ । मोलेति ॥ षोडश माचा: पादावली लभतां देअपि यमके भेद इति ग्टह्यतां ॥ भवति पयोधरः किमपि भलाध्यः सुप्रियोऽते यत्र छंदः अलिलह ॥ प्रतिपादं षोडश मात्राः, दयोश्चरणयोर्यमकं, जगणो न कर्त्तयः, अंते लघुदयं च, तत् अभिलिलह छंदइत्यर्थः ॥ २८ ॥ (G).

Page #245

२२२
प्राकृतयैङ्गलम् ।
जहा, जहि' आसाबरि' देसा' दिण्हउ सुत्थिर" डाहर रज्जा लिउ' । कालंजर जिणि कित्ती थप्पित्र"
११.
*ઃ
धणुचा " बज्जि र धम्मक
५
श्रपि ॥ १२८ ॥ ॥ अलिल्लाह | (F).
१२८ । येनाशापूर्यै देहो दत्तः सुस्थिरडाहरराज्यं गृहीतं । कालञ्जरं जिला कीर्त्तिः स्थापिता घनदारराज्यं धर्मायार्पितम् ॥ श्राशापूरौ काचन देवी, डाहरो देशविशेषः । (C).
१२८ । श्रथ अलिलहमुदाहरति जिति इति । जिनि - येन श्रसावरिनामको देशः, दिहउ - दत्तः, सुत्रि – सुस्थिरं वैरिकृतास्कंदनाभावादव्याकुलजनमिति भावः, डाहर रज्जा - डहारराज्यं डहारः पर्वतविशेषस्तस्य राज्यमित्यर्थः, लिउ – गृहीतं । कालिंजरे येन कौर्त्तिः स्थापिता, धण श्रावज्जि - धनम् श्रावर्ज्य दशदिग्भ्य एकौत्येत्यर्थः, धम्म के -- धर्माय श्रप्पिन - श्रर्पितम् ॥ श्रच दिवउ लिउ, थप्पिन मिश्र इति दलद्वये यमक वत्त्वं स्फुटमेव ।
१२८ । १ जिसि (B & C ), जिहिं (D), जिन्हि (E). २ असा (B), असापरि (C). ३ देहा (A, B & C ). ४ दिन (C), दिह (F). ५ सुत्छिर (A), दुत्थिर (B). ( डाहल (B). • लिह (A), पिण्ड (B), सिड (C), लिहउ (D). ८ कालिंजर (A ). ८ जिबि (F' ). १० कौती (C). ११ तप्पिय (D), थप्पीच (E). १२ धणच्या ( A & B), धन्नश्च (C). १३ वब्जीच (E). १४ धम्म के (A, D & E ). १९२५ (A), २८ (F').
१५ अपिच (B), अप्पिज (D).

Page #246

मात्रावृत्तम् ।
लहु' गुरु' एक' णित्रम हि जेहा " पत्र पत्र लेक्खउ" उत्तम रेहा । सुक फणिंदह कंठह' बलअं
•
११.
सोलह मत्तं ' पात्राउल ॥ १२८ ॥
२२३
श्रच जिलौति संयुक्रपरोऽपि जकारः लघुर्बोध्यः, 'कत्थबि संजुत्तपरो बलो लहु हो', इति पूर्वमुक्तत्वात् । [ Vide श्लोक ४, p. (. Ed.] धम्म इति एकारोऽपि लघुर्बोध्यः, 'एश्रो श[स]द्धाश्र बल मिलिश्रा चे 'ति पूर्वमुक्तत्वात् । [Vide श्लोक ५, p. 7. Ed.] श्रन्यथा ततच्चरणे मात्राधिक्यं स्यादिति बोध्यम् । (E).
१२८ ॥ यथा ॥ जहौति ॥ येनाशावरीदेशा दत्ताः, सुस्थिरं डहारराज्यं गृहीतम् । कालंजरं जित्वा कौर्त्तिः स्थापिता, धनमर्जयित्वा धर्मार्थमर्जि[प]तम् ॥ २८ ॥ इत्यलिलहनामकच्छंदः ॥ डिल्लति, अरिहल्लति क्वचित्पाठः ॥ (G).
१२८ । लघुगुरोरेको नियमो नास्ति यत्र, पदे पदे लिख्यतामुत्तमरेखा | सुकविफणीन्द्रस्य कष्टवलयं षोडशमाचं पादाकुलकम् ॥ (C).
१२८ । अथ पादाकुलकं वृत्तं लचयति लहु गुरु एक्कणि[अ] -
१२९ । १ Transposed in (F). २ Non est (B). ३णिम्म (A, B, C & D), म (E), पियम (F). 8 जादा (B & C ). ५ लेह (A), लेख (B & C ), लेक्खड (D), लेक्खिए (E). ( उत्तिम (A). ० कण्ठा (B & C ), कंठ (F). ८ सोरह (D). ९ मत्ता (A). १० कुलचं ( B, C & D), पादाकुलचं (E), पादाउलच्यं (F). ११२६ ( 4 ), ३० (F).

Page #247

२२४
प्राकृतपेकलम् ।
जहा, सेर एक' जइ' पांबर घित्ता मंडा बीस पकाउ ' णित्ता ।
टंकुर एक जङ' सेब" पात्रा
जो" हउ" रंको" सो हउ रात्रा ॥ १३० १४ ॥
पादाकुलकम्" ।
मेति । जेहा – यत्र, लड गुरु एक्क पि[से] अ- लघु गुरुर्वेकनियमः एहि – नास्ति, यत्र षोडशापि मात्रा अष्टगुरुरूपेणैव पतंति, अथवा षोडशलघुरूपेणैव पतंतौति नियमो नास्तीत्यर्थः, किंतु पत्र पत्र - पादे पादे प्रतिचरणमिति यावत् उत्तम रेहा - उत्तमा रेखा मात्रा लघुगुर्वंतरिता इति भावः लेखिए - लिख्यं स्थापयंते इत्यर्थः । सुकविफद्रकंठवलय [[म]ति पिंगलकंठाभरणतुल्यमित्यर्थः, कंठाभरणं यथा मस्नेहं कंठे स्थाप्यते, तथेदमपि सस्नेहं पिंगलेन कंठे धृतमित्यर्थः, सोलहमन्तं – षोडशमात्राकं, प्रतिचरणं षोडश मात्रा यस्मिंस्तत्तादृशमित्यर्थः पादाकुलश्रं - पादाकुलकनामकं वृत्तं भवतीति शेषः ॥ पादे माचा:
"
१३० । १ एक्कु (D). २ ज (D), जौ (E). ३ पावल (A & D), पावहि (B), पावर (F). 8 पकाव (A), पकाविल (B), पचावल (F). ५ टंक (A, B & C). ( एक्कु (F' ). ० ज (B), जदू (C, E & F ) ८ सिन्भव ( B & C ), सेष (E). ९ पावा (A). १० सी (A). ११ हजं (A), हँ (D). १२ रंक (A & E), रक्कु (D & F ). १३ सोदू ह (A, E & F), सो उड (D). १४२० (A), ३१ (F). १५. पाच्चाकुलकम् (B & C ).

Page #248

मात्रारत्तम् ।
२२५
लिख्यते इत्युक्त, तत्र कियंत्यो मात्रा इत्यपेक्षायां षोडशमात्राकमिति हेतुगर्भ विशेषणम् । (E).
१२८ । गुरुवर्ण गुरूणां] लघूनां वा एकोऽपि नियमो न हि यत्र पदे पदे लेखय उत्तमा रेखाः। सुकवेः फौंद्रस्य कंठवलयं षोडशमात्रं पादाकुलकं ॥ पदे मध्ये, रेखा लघवः ॥ ३० ॥ (G)..
१३० । उदाहरति। सेर एको यदि प्राप्यते तस्य, मण्डाविंशतिः पच्यते नित्यं । टंकैकमितं यदि सैन्धवं प्राप्यते, यो भवति रङ्गः स भवति राजा ॥ मण्डा पिष्टकं, सेरटको परिमाणविशेषौ । दौनस्येयमुक्तिः । (C).
१३० । अथ पादाकुलकमुदाहरति मेर एक्केति । सेर एक जो [जउ] पाबउ घित्ता - सेरकैकं यदि प्राप्नुया[द्] घतं, मंडा बोस पकाबउ णित्ता- तदा विंशतिं मंडकान् पचामि नित्यं । तत्र च ज-यदि टंकु एक मेधउ पात्रा-टंक एकः मैंधवः प्राप्तः, तदा जो हउ रंक मोद हउ रात्रा-योऽहं रंकः स एव अहं राजा ॥ (E).
१३० । यथा ॥ सेरेति ॥ मेरैकं यदि प्राप्यते तं, मंडविंशतिं पचामि नित्यं । टंकैकं यदि मैंधवं प्राप्यते, योऽहं रंकः स एवाहं राजा ॥ रंकोक्तिरियम् ॥ ३१ ॥ इति पादाकुलकम् ॥ (G).
[This differs from the Pádákulakam of Pingala's Sanskrit Treatise. Vide Ghosha's compendium, pp. 22-24.-Ed.]
29

Page #249

२२६
प्राकृतपैङ्गलम्।
अथ चउबोला छंदः । (D). Non est (B & C).
सोलह मत्तहा बेबि पमाणह' बौत्र चउत्यह' चारिदहा। मत्तहर सहि समग्गल जाणह' चारि पत्रा चउबोल' कहा ॥ १३१॥
१३१ । चौ[चउ]बोलां लक्षयति मोलह मत्तेति। मोलह मत्तहषोडशमात्राभिः बेबि-दावपि द्वितीयचतुर्थयोरग्रे उपादानात्प्रथमतृतीयावित्यर्थः चरण विति शेषः [पमाणह-] प्रमाणयत, बौत्र चउत्थह - द्वितीयचतुर्थयोश्चरणयोः चारिदहा - चतुर्दश मात्राइति शेषः प्रमाणयतेति पूर्वेणान्चयः, मत्तह मट्ठि-पष्टिाचाः समग्गल जाणह- समग्राः जानौत, चारि पत्रा- चतुष्पादं चौ चउ]बोल कहा - चौबोलं कथय ॥ तत्र प्रथमचरणे षोडश, द्वितीय चतुर्दश, हतीयेऽपि षोडश, चतुर्थे च. चतुर्दश माचाः पतंति, नतः चौबोलानामक वृत्तमिति फलितार्थः । (E).
१३१ । षोडश मात्रा इयोः पादयोः [प्र]माण्य ॥ द्वितीय[चतुर्थयोः स्थानयोचतुर्दश ॥ मात्राणं षष्टिः समया जानौत चतुषु पदेषु चौबोलं कथय ॥ द्वयोः प्रथमवतीययोः षोड़श, द्वितीयचतुर्थयोश्चतुर्दशेत्यर्थः ॥ तच्चौबोलं नाम छंदः ॥ (G).
१३१। १ सोरह (D), सौलह (E). २ माह (D). ३ वेध (A), वेपछ (F). ४ पाणुड (D). " दृउठह (A), चट्टहँ (D), पठाइ (F). । मत्तहउ (D), मत्ता (F). ७ जाण (A), जाणऊँ (D). ८ चारो पञ्च (E). (चौवोल (E & F). १. ३१ (')..

Page #250

मात्रावृत्तम् ।
जहा, रे धणि मत्त मगज ' गामिणि खंजण'लोअणि चंदमुहौ' ।
२२७
चंचल जुब्बण' जात' ण जाहि छइल' समप्पहि' काइ हो ॥ १३२९ ॥
०
चउबोला" ।
1
१३२ । अथ चौबोलामुदाहरति रे धणीति । रे धणि - धन्ये, मत्त मगज गामिणि - मत्तमतंगजगमने खंजनलोचने चंद्रमुखि चंचलं गच्छद्यौवनं ण जाणहि - न जा[ना]सि, अतः तत् छद्दूशेभ्यः विदग्धेभ्यः कादू हौ – कुतो न समप्यहि - समर्पयसि । अथवा यतः चंचलम् श्रतएव गच्छधौवनं छल्लेभ्यो न समर्पयसि, अतः त्वं कारणही - किमपि न जानासि यदि तु समर्पयसि तदा श्रभिज्ञा भवसौति भावः ॥ (E).
१३२ । यथा रे इति ॥ हे वनिते मत्तमतंगजगामिनि खंजनलोचने चंद्रमुखि ॥ चंचलं यौवनं याति न जानीहि चतुरे समर्पयसि कायं किं वा न हि ॥ ३२ ॥ इति चौ[बो]ला छंद: ॥ (G).
२ पंजण (A), खंजच (F).
१३२ । १ मतंगज (D), मंगा (F). ३ लोअप (A). ४ चंमुहौ (E). ५ जीव्वण (E). ( जातं (E). ० आपद (A), पापहिँ (D), हि (E). ~ TCW (A), TK (E). ९ समप्पज्ञ (A), समप्यहिँ (D). १० काँदूँ (A), काहूँ वहीँ (D), काइ पाही (E). ११ ३३ (F). १२ चौवोला (F).

Page #251

२२८
प्राकृतपैङ्गलम् ।
अथ रड्डा छंदः । (D). पढम बिरमइ' मत्त दह पंच, पत्र बौ बारह ठबहु', तोत्र ठाँइ दहपंच जाणहु', चारिम एग्गारहहि, पंचमे हि दहपंच आणहु । अट्ठा सट्टी पूरबहु९ अग्गे दोहा देहु । राअसेण१२ सुपसिङ्घ इअ रड्ड भणिज्जइ राहु ॥
१३३ ॥ [राजसेना]
-
-
१३३ । अथ नवपदप्रकरणम् ॥ प्रथमविरतिं मात्रा[स] पञ्चदशसु, द्वितीये द्वादशसु स्थापय, हतीये स्थाने पञ्चदशसु जानौहि, चतुर्थे चैकादशसु, पञ्चमे पञ्चदशसु श्रानय । अष्टषष्टिं पूरया दोहां देहि। राजसेनं सुप्रसिद्धं रत्नं भव्यते तत् ॥ अत्र चोकलक्षण: पञ्चभिः पदैः अष्टषष्टिर्मात्रा भवन्ति, अग्रे च दोहापादचतुष्टयेन मिलित्वा नवपदी ॥ नवपदच्छन्दसः सप्त भेदा भवन्ति, तचेदं राजसेननामकं रनमितुच्यते । (C).
१३३ । अथ रड्डारिंडां] सक्षयति पढमेति । भो शिव्याः पढम
११३ । १ विरह (A), विरदय (D). २ इद (E). ३ वौह (C). ४ उघड (E). ५ माणु (B), जाणह (C). द गारहि (A), इग्गारहहि (B & C), एम्गारहिं (D). . (A & E), च (C). ८ जाणड (A & C), आण्ड (B). १ एम घट्ट (F). १० सट्टा (B & C), सट्टा (D), मट्टि (F). ११ संठवड (A), पुरह (F). १२ देउ (F). १३ राचसेद् (B), रायसेणि (A), राजसेण (F). १४ सपसिब (E). १५ पह (A, B & C). १९ रत्तं (C), बडु (D), रंड (F). १० भसिनथ (B & C). १८ एह (C). १९ २८ (A), ३४ (F).

Page #252

मात्रावृत्तम् ।
२२६
wyob
प्रथमचरण द्वत्यर्थः दहपंच मत्त - पंचदशसु मात्रासु बिरम - विरमति विरामं ममाप्तिं प्राप्नोतीत्यर्थः, प्रथमचरणे पंचदश मात्रा:कर्त्तव्या इति भावः । बौश्र - द्वितीये पत्र - पढ़े बारह - द्वादश मात्रा दूति शेषः, सर्वत्र यथा यथा योननौय:, ठबहुस्थापयत । तौ ठादू - हृतौये स्थाने तृतीयचरणे इत्यर्थ: दहपंच मात्रा: जाणहु - जानीत । चारिम - चतुर्थे चरणे इति शेषः, इदं च यथापेचमन्यत्रापि योज्यं, एग्गारहहि - एकादश मात्रा: जानीतेति पूर्वेणान्वयः । पंचमे - पंचमेऽपि चरणे दहपंच - पंचदश मात्रा: श्राण्ड - श्रानयत । एवंप्रकारेण अठ्ठासठ्ठी - अष्टषष्टिर्माचा: पूरबज - पूरयत, श्रये श्रष्टषष्टिमात्रांत दोहा - द्विपदिकां तेरह मत्तेत्यादिना पूर्वमुक्ां देड - ददत । एड
I
-
एषा रड्डा, [द्व – ] इयं सुपमिद्ध – सुप्रसिद्धं यथा स्यात्तथा रात्रमेण - राजसेना इत्यपि भणिज्जद् - भष्यते ॥ एतस्या राजसेना इति नामांतरमपि कथ्यत इत्यर्थ: । (E).
१३३ । अथ रंडामाह ॥ पढमेति ॥ प्रथमा विरतिर्मात्रासु दशपंचसु पादे द्वितौये द्वादशसु स्थापय, तृतीयस्थाने दशपंचसु जानीहि चतुर्थ एकादशसु, पंचमे दशपंच मानय । एवमष्टषष्टिं पूरय, अग्रे दोहां देहि || राजसेनसुप्रसिद्धिता रंडा भष्यते एषा ॥ प्रथमतृतीयपंचमे पादे पंचदश मात्रा द्वितीये द्वादश चतुर्थी एकादशेति द्वा[श्रष्ट]षष्टिर्मात्रा भवंति, तदुपरि दोहा देयेति !! राजसेनो राजसेनप्रसिद्धिं प्रापित इति केचित्, राजसेनेति नामांतरप्रसिद्धिं प्रापितेत्यन्ये ॥ सा रंडेति भण्यते ॥ ३४ ॥ (G).

Page #253

२३०
प्राकृत पेङ्गलम् ।
बिसम तिकल' संबहु तिमि पाइका करहु लइ". • अंतरेंद कि बिप्प पढम' बेमत्त अबर पइ । सम पत्र तित्र पाइक्क सब्बलहु अंत बिसज्जहु" चउठा चरण" बिचारि एक्क लहु कट्टि लिज्जहु || इम" पंच पात्र " उट्टबण ६ कइ
बत्थु णाम पिंगल" कहइ" । fe दोसstr " दोहाचरण
०
राअसेण" रड्डज भणइ ॥ १३४९ ॥ छप्पच ।
१३४ । तत्र गणव्यवस्थामाह । विषमे त्रिकल संस्थापय, चौन् पदातिकान् कुरु नौला प्रथमे नरेन्द्रः किं विप्रोऽन्ते द्विमात्रोऽपरपदे । समे पदे त्रयः पदातिकाः सर्व्वलघुरन्ते विसृज्यतां चतुर्थचरणे विचार्य्यं एकलघुर्दृष्ट्वा नौयताम् ॥ एवं पञ्चपदोत्थापनं वस्तुनाम पिङ्गलः कथयति । स्थापयित्वा दोषहीनान् दोहाचरणान् राजसेननामा रण्डा भष्यते ॥ विषमे प्रथमे तृतीये पञ्चमे पादे
१३४ । १ तिल (B). २ पाएक (D). ३ Non est (F). ४ तस्य (E). ५ यंत्र and पदम transposed in (E). इ गरिंदु (D), परेंदु (E & F ). • पढमे (B & C ). ८ वर (B & C ). पच ( B, C & E ), मदू ( F' ) . १० बज (F). ११ विज्नर (B), विसल (D), बिसङ (E). १२ चत्र चरण (C & F), चौथा चरण (E) . १२ अपि (A), विचारिण (C). C, D & F' ), ए short. Vide लोक ५, p. 7. १५ पाए (D). १६ उदवाण (D), उट्टवण (F). १७ बच्छु (A), बखु (B). १८ पिंगलु ( D & F). १९ कुलद (A, B, C & D), कच्च (E). २० दोसहिण (B). २१ राज्य सेण (B). २२ रड्डुइ (B), रडइ (C), रडई (D), रदृड (E), रडुळ (F). २३ २९ (A).
१४ एम (A, B,

Page #254

मात्रारत्तम्।
एकस्त्रिकलस्त्रयः पदातिकाश्चतुम्कलगणाः कार्याः, नौवा ज्ञात्वा, प्रथमपादे तु नरेन्द्रः किंवा विप्रश्वरमगणः । नरेन्द्रो जगणाः, विप्रचतुर्लघुः । अपरपदे हतीये पञ्चमे चान्ते दिमात्रो दिलघुस्तेन चरमो यः चतुष्कलस्तृतीयपञ्चमयोरुनः म भगण इति वदन्ति । समपादे द्वितीये चतुर्थ च वयश्चतुष्कलाः, तत्रान्तिमः सर्वलघुचतुर्थचरणस्यैकादशमात्रत्वात् चतुष्कलगणत्रयं [न] सम्भवत्येव, अतोऽन्तिमगणे लघुरेको विकर्षणीयः । वस्वित्यपि एतस्य छन्दमो नाम । नाम प्राकाश्ये । (C)..
१३४ । अथ रंडायां तावत्तावन्मात्रा तत्तच्चरणे देया इत्युक्त, तत्र विप्रा[न्या सप्रकारमाह बिसमेति । बिसम-विषमे पादे प्रथमे हतीये पंचमे चेत्यर्थः, श्रादौ तिकल संठबहु-विकलं स्थापय, ततश्च त्रिकलानंतरमित्यर्थः तिमि पाइक्क - बीन् पदातीन चतुष्कलानित्यर्थः करहु-कुस्त, पढम - प्रथमे पादे अंत - अते प्रथमपादांते इत्यर्थः परिंद कि बिप्प - नरेंद्र मध्यगुरूं जगणं किंवा विप्रं चतुर्लध्वात्मकं गणं कुरुतेति पूर्वणान्चयः, तथाच प्रथमे चरणे विकलानंतरं कर्त्तव्येषु त्रिषु चतुष्कलेषु हतीयश्चतुध्कलो जगणवरूपो विप्ररूपो वांते कर्तव्यः न तु पृथगिति हृदयं । अबर पत्र-परपादे विषमचरणगणविचारस्यैव प्रक्रांतत्वात्प्रथमादपरस्मिन् विषमे हतीये पंचमे च पादे इत्यर्थः वे मत्त-हे मात्रे द्वौ लघू इत्यर्थः, उदाहरणनुरोधादत्र मात्राशब्दो लघुवाचौ, अंते देये इत्यर्थः, तथाच हतीयपंचमकानंतरदेयेषु चतुष्कलेषु बतौयो गण: भगणो देय इति भावः तस्यैव दिलवंतत्वात्।

Page #255

२३२
प्राकृतपैङ्गलम् ।
अथ विषमचरणव्यवस्था विधाय समचरणव्यवस्थामाह मम पत्र इति ।। सम पत्र-समे पादे द्वितीये चतुर्थ चेत्यर्थः श्रादौ बित्र पादुक्क -दौ पदातौ चतुष्कलावित्यर्थः, अंत - अंते चतुकलद्वयांते पादांते चेत्यर्थः सब्बल- सर्वलघु बिसञ्जह - विसृजत, चौ[चउत्था चरण -- चतुर्थचरणे अंते इति पूर्वतनमनुपंजनौयं, विचार्य मावधानतया एकलह - एक लघु कट्टित्र लिज्ज -निष्कास्य ग्राह्यतां द्वितीयचरणतिमगणापेक्षया चतुर्थचरणतिमगणे एको लघुर्व्यनः कर्त्तव्यः, तत्र एका मात्रा न देयेति हृदयं ॥ तथाच समे पदे चतुष्कलद्दयांते सर्वलध्वात्मकगणदानमुक्त, तत्र चतुर्थचरणे चतुष्कलद्वयानंतरं सर्वलघुः त्रिकलो देयः, द्वितीये च सर्वलघुश्चतष्कलो देय इति व्यवस्था । ___ इम पंच पात्र उट्टबण कडू - एवं पंचपादोट्टवनं कृत्वा, उट्टवनं विन्यासः, तथाच एवं पंचपादविन्यासं कृत्वेत्यर्थः, दोमहोण दोहाचरण-दोषहीनदोहाचरणन् जस्मेत्यादिना [Vide श्लोक ८४, p. 145.--Ed.] पूर्वोक्तप्रथमतौयजगणवत्त्वरूपदोषरहितान् दोहाचतश्चरणनित्यर्थः, ठबि- स्थापयित्वा पूर्वोतचरणपंचकानंतरं दोहां दत्त्वेत्यर्थः, पिंगल: बत्थुणाम - वस्तुनामक वृत्तं कहेदू - कथयति, एतदेव रात्रसेण रड्डउ - राजमेनरडा च एतस्यैव राजसेना रंडेति च नामांतरं भगदू -भणति ॥ (E).
१३४ । अस्योदृवनिकामाह ॥ बिसमेति ॥ विषमेषु त्रिकालः] संस्थाप्यता, त्रयः पदातयस्ततः, अंते नरेंद्रः किं विप्रः, प्रथमे वे माचे, अबर - मध्ये ॥ विषमेषु प्रथमटतीयपंचमेषु चरणेषु, पदातिश्चतु

Page #256

मात्रारत्तम् ।
२३३
जहा, भमइ महुअर' फुल्ल अरबिंद, णबकेसु काणण जुलि', सब्बदेस पिकराबर चुल्लित्र, सिअल पबण लहु बहइ, मल कुहर णब बलि पेल्लिन। चित्त मणोभब सर हणइ दूर दिगंतर कंत । किम परि अप्पउ बारिपहउ एम परि पलिअ"दुरंत॥
१३५१६ ॥ राजसेना।
कलः ॥ तत्र प्रथमे पादे छौ [१] इति हतीये न कार्य इत्यर्थः, एवं च द्वितीये द्वादश चतुर्थ एकादश माचेति निष्कर्षः ॥ हतौयचतुष्कलस्थाने जगणचतुर्लघुर्वा देयः ॥ अवरयोस्तृतीयपंचमयोरते रूघुवयं देयमित्यर्थः ॥ समयोः पादयोः द्वौ पदाती सर्वत्र लघुमंते विसजय ॥ चतुर्थ चरणो विचार्य एक लघुमाकृष्य क्रियतां ॥ एवं पंचपादोडवनं कृत्वा वस्तुनाम पिंगलः कथयति, स्थापयित्वा दोषहीनं दोहाचरणं राजसेनरंडामिति भणति ॥ (G).
१३५ । १ मडकर (F). १ फम (A), पलो (F). ३ परइंद (D). ४ शवकिस (F). ५ फुलिच (D), पुझिप (F). पिकराच (A), पिकरवे (B & C), पिच राव (D), पिक राग (F). 0 मालच बाहर वण (C). ८ वशिच (D).
चेज (B & C). १० सरे (B). ११ दिगंत (F). Three letters dropt after त in (C). १२ केम (A), के (B & C). १३ धारि (C), वादिरि (E). १४ पा एव (C), र short. Vide श्लोक ५, p. 7. १५ पलि (A), पलिर (C), मति (F). १६ ३० (A), २६ (F).
30 .

Page #257

२३४
प्राकृतपैङ्गलम् ।
१३५ । उदाहरति । भ्रमति मधुकरः फुल्लमरविन्द, नवकिंशककामनं स्फुटितं, सर्वदेशः पिकरावेण चूर्णितः, भौतलपवनो लघु वहति, मलयकुहरवनवल्लीः प्रेरयति । चित्तं मनोभवशरो हन्ति, दूरदिगन्तरे कार्यन्तः । किमुपऱ्यात्मानम् उद्धरिष्यामि, अयं पतितो दुरन्तः ॥ किमुपरि किमुपा] लम्बेन उद्धारयिष्यामि जौविश्यामौति यावत्, दुरन्तः समय इति यावत् । विरहिण्या: उतिरियम् । (C).
१३५ । रड्डामुदाहरति भमईति। महुअर-मधुकराः भमरभ्रमंति, फुल्लु अरबिंद-पुष्पितान्यरविंदानि, काणण-काननानि [णबकेस-] नवकिंशकः जुलिन-ज्वलितानौव भांती ति] शेषः, सब्बदेस - सर्वदेश: पिकराब चुल्लित्र-पिकरावैथुलुकितः निमौतइति यावत्, कोकिलालापानाकर्ण्य संजातकंदर्पबाधया सर्वोऽपि देणि[शो] निःपौत दुव भातीति भावः, मलत्र कुहर णब बलि पेल्लित्र- मलयकुहरनववल्लीः प्रेषयित्वा ताः कंपथित्वेत्यर्थः, मिश्रल श्रवण - शीतलः पवनः लहु - लघु मंदं यथा स्यात्तथा बहदू - वहति। चित्त मणोभब सर हणदू-चित्तं मनोभवः शरै हेति, कंत - कांतः दूरे दिगन्तरे एव, दुरंतः दुष्टः अंतो यस्य [म] तादृशः समय इति घोषः परिपलित्र-परिपतितः, अप्पउ- श्रात्मानं किम परि-कया परिपाच्या रुबारिहंउ-रविष्यामि ॥ (E).
१३५ । यथा ॥ भमेति ॥ भ्रमंति मधुकराः, फुल्लान्यरविंदानि, नवं किंशुककाननं पुष्पितं, सर्वदेश पिको रागं वंदते, शीतलः पवनो लघ वहति, मलयकुहरनववल्लौः प्रेषयित्वा । चित्तं मनोभव

Page #258

मात्रारत्तम् ।
२३५
करहौ णंदा मोहिणौ' चारुसेणि तह भद्द। राअसेण तालंक' पिन सत्त बत्यु' णिप्पंद' ॥ १३६ ॥
दोहा।
भरो हंति, दूरं दिगंतरे कांतः। केन प्रकारेणात्मा वारणयः एवं दुरंतः एवं प्रकारेण दुरंतः ॥ ३६ ॥ (G).
१३६ । करभी नन्दा मोहिनी चारुसेनौ तथा भद्रः। राजसेनः तासः प्रियाणि सप्त वस्तूनि निष्पन्नानि ॥ कवीनां प्रियाणि । (C).
१३६ । अथैतस्यैव भेदानां मसंख्यं नामान्याह करहौति । पित्र -हे प्रिये करभौ नंदा मोहिनौ चारुमेना तथा भद्रः । राजसेनः तालंकिनौ इति सत्त - सप्त बत्थु णिफंद - वस्तुनिस्संदाः वस्तुनामकस्य पूर्वोतवृत्तस्य निस्पंदा भेदा इत्यर्थः ॥ रड्डाया एव वस्त राजसेन इति च नामांतरम् । (E).
१३६ । दोहांतस्य रंडेति जातिनाबो वृत्तस्य भेदानाह ॥ करहौति ॥ करभौ १, नंदा २, मोहिनौ ३, चारुसेना ४, तथा भद्रा ५। राजसेना ६, तालंकिनी [७] प्रिये सप्त वस्तुभेदाः ॥ प्रिये इति संबुद्धिः ॥ ३० ॥ (G).
१३॥ १ मोहणी (A & F). १ चारसेणौ (A, B & C), चारसेण (E). १ नालंक (E). ४ किञ्च (A). ५ वल्छु (A). दणिफन (B), पिप्यम (C), णिफुद (D), शिप्यूल (E). ७ ३१ (A), २० (F).

Page #259

२३६
प्राकृतपैङ्गम् ।
पढम तौत्र पंचम पत्रह तेरह मत्ता जासु । बौत्र चउत्य एगारहि करहि भणिज्जइ' तासु॥१३७॥
दोहा ॥ [इति] करहौं । (). १३७ । प्रथमटतौयपञ्चमपादेषु त्रयोदश मात्रा यस्यां। द्वितीयचतुर्थयोरेकादश करभी भणते मा ॥ अत्र चान्ते दोहा सर्वत्रैव बोध्या, पादपञ्चक एव विशेषः क्रियते, तत्र च चिकन-चतुष्कलद्वय-विकस्तगणाः कार्याः, समे चतुष्कलयं त्रिलघु चेत्येवमन्यत्रापि विचार्य व्यवस्थेयम् । (C).
१३७ । तेषु प्रथमं करभौं लक्षयति पढमेति । जासु- यस्याः प्रथमतीयपंचमपादेषु तेरह मत्ता - त्रयोदश मात्राः। बौत्र चउत्थ - द्वितीयचतुर्थयोश्चरणयोरिति शेषः, एत्रारहहि- एकादशैव मात्रा भवतीत्यर्थः, तासु- तस्याः करहि-करभौति नामेति शेषः भणिजदू - भण्यते ॥ अयमभिप्रायः, पूर्ववस्तुच्छंदमि प्रथमे चरणे पंचदशमात्राः द्वितीये द्वादश बतौये पंचदश चतुर्थ एकादश पंचमे पंचदश देया इति फलितं, तचैव प्रथमटतीयपंचमचरणेषु प्रथमोपात्तत्रिकले मात्रादयं दूरीकत्य द्वितीयचरणे चांतोपात्तसर्वलघुचतुर्मात्रिके एको मात्रां दूरीकृत्य चतुर्थं च पूर्व व देव संस्थाप्याये दोहां दत्त्वा करभौ वाच्या, न तु [?] विषमपादेषु प्रथमोपात्तचिकले मात्रादयं न्यनं कर्त्तव्यम् । अंतोपात्त
१३०। १ नौमच (C), नौर (D). २ चउछ (A). ३ रचारहि (A), चारहहि (B & C), एचारहि (D), रगारहहि (E). ४ करइ (F). " भगिनत (B & C), भणिबउ (F). ३२ (A), ३८ (F). . करहि (B).

Page #260

मात्रारत्तम् ।
२३७
पढम तौथ पंचम पत्रह मत्त होइ' दहचारि। बौ चउत्य एगारहि णंद भणिज्ज बिधारि॥१३८ ।
दोहा। [इति] णंद। (A, B & 0).
जगणभगणेषु चेत्यत्र किं विनिगमकमिति चेत्, सत्यं, सामान्यानालिगि]तविशेषाभावात् पूर्वाक रड्डानियमानामुत्तरत्राप्यावश्यकतया करभ्यामपि प्रथमचरणांते जगणविप्रान्यतरस्य, बतीयपंचमयोश्च भगणस्यावश्यं स्थापनौयत्वात्प्रथमपरित्यागे मानाभावाच प्रथमोपात्तचिकलमध्यत एव मात्रादयं न्यनं विधेयं, द्वितीये च समचरणे अंते सर्वलघुर्देय इति नियमस्य पूर्वमुक्तत्वात् ते सर्वलघुस्थापनमावश्यकमिति चतुर्थचरणमाम्यतया द्वितीय चरणस्थापने बाधकामावादंतिमसर्वलघ्वात्मकगणमध्यत एव ह[ए]का मात्रा न्यूमा विधेयेति न कश्चिद्दोष इत्यस्मत्तातचरणोपदिष्टः पंथाः सुधौ भिविभावनौयः । यत्तु विषम आधुपातत्रिकलमध्ये मात्रादयं न त्याज्यमेककलगणाभावादिति, तत्र पार्यायामुत्तरार्द्ध षष्ठस्यैवात्रापि प्रथमस्यैककलस्य स्थापने बाधकाभावात् । (E).
१३७ । पढमेति॥ प्रथमदतीयपंचमे पादे त्रयोदश मात्रा यस्य । द्वितीयचतुर्थयोरेकादश करभी भण्यते सा ॥ अंते दोहा देयेति सर्वत्र शेषः ॥ ३८ ॥ (G).
१८। १ हो (A). २ विच (A). ३ चउच्छ (A), चतुत्य (F). ४ एचारहई (A), चारहहि (B), चारह (C), एचारहहिं (D), एचारहहि (E). ५ मुणिन (A & C), मुणिन्नस (B). द ३३ (A), २८ (F).

Page #261

प्राकृतपडलम् ।
पढम तौत्र पंचम पत्रह णबदह मत्ता जासु । बौत्र' चउत्य एगारहितं मोहिणि मुणि'आसु॥१३६ ॥
दोहा । इति मोहिणौ। (B & C).
_१३८ । विषमे मात्रा भवन्ति चतुर्दश। समे एकादश नन्दा भण्यते विचार्य ॥ (C).
१३८ । अथ नंदां लक्षयति पढमेति। यत्र प्रथमतीयपंचमपादेषु दहचारि-चतुर्दश मत्त होद - मात्रा भवंति। बौत्र चउत्थ एवारहहि --दितीयचतुर्थयोरेकादशैव मात्रा भवंतीति पूर्वतनानुषंगः, तं विभारि-विचार्य पंदं भणिज - नंदा भण ॥ अचापि पूक्तिरीत्या विषमपादेष प्रथमोपात्तत्रिकलमध्यत एव एकां मात्रां दूरीकृत्य द्वितीयपादे चांतस्थचतुर्लध्वात्मकगणमध्यत एकां मात्रां त्यक्का चतुर्थं पूर्ववदेव स्थापयित्वाग्रे दोहां दत्त्वा नंदा वाच्या इति निष्कर्षः । (B).
१३८ । पढेति ॥ चतुर्दशमात्राभिनंदेति। मेषं पूर्ववत् । एवभग्रेऽपि ॥ ३८ । (G).
१३८ । 'विषमे नवदश मात्रा यम्यो । समे एकादश मा मोहिनौ ज्ञायतामियम् ॥ (C)...
१३८ । अथ मोहिनौं लक्षयति पढमेति । यस्यां प्रथमवतीयपंचमपादेषु णबदह मत्ता - एकोनविंशतिर्मात्राः । बौत्र चउत्थ
१६ । १ वौर (D). २ चउछ (A), चतुत्य (F). १ रचारहर (A), रचारहि (B), एचारह (D), एचारहहि (E). ४ दं (A). ५ सुणि (A), भषि (E). ६ ३४ (A), ४. (F).

Page #262

मात्रावृत्तम् ।
पढम तौत्र पंचम पश्चह मत्त' पसरह जासु । बौत्र चउत्थर एआरहि' चारुसेणि' मुणि आसु ॥ १४०॥ दोहा । [इति] चारुसेणौ । ( B&C).
२३८
एश्रारहहि – द्वितौयचतुर्थयोरेकादशैव मात्रा भवति, तं - तां श्रासु – एनां मोहिणी [ - मोहिनीं ] सुणि- जानौहि ॥ श्रत्र विषमेषु त्रिकलानंतरं चत्वारश्चतुर्माचिका विधेयास्तेष्वेव प्रथमपादांत जगणो विप्रो वा विधेयस्तृतीयपंचमयोश्चांति[म] भगण एव विधेयो द्वितीये चांतिममध्यत एव एकां मात्रां निष्कास्य चतुर्थं च पूर्ववदेव संस्थाप्याये दोहां दत्त्वा मोहिनी वाच्येति व्यवस्था । (E).
१३८ । पढेति ॥ एकोनविंशतिस्तां मोहिनीं जानीत ॥ ४० ॥ (G). १४० । विषमे मात्रा: पञ्चदश यस्यां । समे एकादश चारुसेनी ज्ञायतामयम् ॥ (C).
-M
९४० । अथ चारुसेनां लचयति । जासु - यस्याः प्रथमतृतीथपंचमपादेषु पथरह – पंचदश मत्त - मात्राः । बौश्रचउत्थ - द्वितीयचतुर्थयोः पादयोः एकादशैव मात्रा भवंतौति शेषः, श्रासु - एनां चारुसेनां भए कथय ॥ श्रच विषमचरणान् वस्तुन द्रव संस्थाप्य द्वितीयचतुर्थी चरणौ करभ्या द्रव विधायाये दोहां दत्त्वा चारुसेना वाच्चेति निष्कर्ष: । (E).
I
१४० । पढेति ॥ पंचदश चारुसेना ज्ञेया ॥ ४१ ॥ (G).
१४० । १ मत्ता (F). २ पचर (B), पणदूह (F). ३ चब (A), ४ एच्चारहहि (A, D & E ), दूवारहहि ( B & C ). ५ चार सेणौ (B), चारण (D & E). ( भणु तासु (A). ० ३५ (A), ४१ (F).

Page #263

२४०
प्राकृतपैङ्गलम् ।
एढम तौथ पंचम पत्रह मत्ता दहपंचाई। बौथ चउत्था' बारहहि भद्द णाम कहि आई ॥१४१॥
दोहा । इति भह । (B& C). पढम तौत्र पंचम पत्रह मत्त पसरह' जासु। सम बारह अरु एकदह राअसेण भण तासु॥१४२॥
दोहा। इति राअसेण । (B & C). १४१ । विषमे मात्राः पञ्चदश । ममे द्वादश भद्रनाम उच्यते भण्यते वा ॥ (C). _ १४१ । अथ भद्रं लक्षयति पढमेति । प्रथमतीयपंचमपादेषु मात्राः पंचदश, द्वितीयचतुर्थयोादश मात्राः भवंति, श्राई- एतस्य भद्देति नाम कथितम् ॥ अत्र चतुर्थ त्रयश्चतर्मात्रिका अन्य वस्तुनदुवेति निष्कर्षः । (E).
१४१ । पढेति ॥ द्वितीयचतुर्थयोदश, भद्रा नाम कथ्यते ॥ ४२ ॥ (G).
१४२ । विषमे मात्राः पञ्चदश। द्वितीये द्वादश, चतुर्थ एकादश, राजसेनो भष्यताम् ॥ (C).
१४२ । अथ पूर्व बिमम तिकलेत्यनेन [Vide श्लोक १३४ p. 230.] लक्षितमपि राजसेनापरनामकं वस्तु वृत्तं करही नंदेत्यच तदन्य
१४१। १ चउत (A). १ वारहद् (A), वारर (B & C). ३१९ (A), ४१ (F).
१४। १ पवार (B), पणरर (F). १ जछ (A), बत्व (D). १ परब (A). ४ राजमेण (E). ५ भण (B, C & D). तत्छ (A), तत्य (D). ७ ३० (A), ४३ (F).

Page #264

मात्रारत्तम्।
२४१
पढम तौर पंचम पत्रह मत्ता सोलह जासु । सम बारह अरु' एकदह तालंकिणि भणु तासु ॥१४३॥
दोहा। [इति तालंकिनी । ().
इति रड्डाप्रकरणम् । (A, B & C). एव राजसेनः कथित इति भ्रमनिरामाथे पुनस्तमेव लक्षयति पढमेति । प्रथमहत्तीयपंचमपादेषु मात्राः पंचदश यत्र । ममे चरणे द्वादश अरु – अथच एक्कदह – एकादश राजसेनं भणत च ॥ एतनिष्कर्षश्च पूर्वमेव कृतः । (E).
१४२ । पढेति ॥ समे दादशान्यदेकादश राजसेना भव्यते सा ॥ समे प्रथम द्वितीय अन्यत् चतुर्थेऽर्थः ॥ ४३ ॥ (G).
१४३ । विषमे मात्राः षोडश, द्वितीये द्वादश, चतुर्थ एकादश, ताडकिनौ भण्यताम् ॥ (C).
१४३ । अथ ताडलं] किनौं लक्षयति पढमेति। यस्याः प्रथमहतीयपंचमपादेषु मोलह - षोडश मात्रा भवंतौति शेषः। ममे - द्वितीये चतुर्थं च द्वादश अथच एक्कदह- एकादश मात्रा भवंतौति शेषः, यथायथं योजनौयः। द्वितीये दादश मात्रा भवंतीत्यर्थः। तासु-तां ताडलं किनौं भण ॥ अत्र विषमपादेषु जगणांता विप्रांता वा चत्वारश्चतुष्कलाः कार्याः, ममौ च पूर्ववत्, अग्रे दोहां दत्त्वा ताईल किनिनौ] वायेति निष्कर्षः। * इति श्रौपिंगलप्रकाशे रंडाप्रकरणम् ॥ * (E).
१४३ । पढमेति । * * * तालंकिनौ भण्यते मा ॥ ४४ ॥ (G). १४३। १ वा (A, B & C). १ भणि (B), भण (D). ३६८ (A), ४४ (F). ५ तालको (B & C). ५ इति रंडा (F).
31

Page #265

२४२
प्राकृतपैङ्गलम्। अथ पद्मावतौ छंदः। (D). भणु पउमाबत्तौ ठाणं ठाणं चउमत्ता गण अट्ठात्रा', धुत्र को करअल बिप्पो चरणो पार पाअ उकिट्ठाया। जइ पलई' पत्रोहर किमइ मणोहर पौडइ१२ तह णाअक्क"गुणो', पिअरहि संतासइ कई उब्बासइ इअ चंडालचरित्त गणो ॥ १४४९ ॥
१४४ । भण पद्मावतौं स्थाने स्थाने चतुर्माचा गणा अष्टौ । अत्र के गणा इत्याह, ध्रुवं कर्मः करतलं विप्रश्चरणः पादे पादे उत्कृष्टस्थाप्याः । यदि पतति पयोधरः किमयं मनोहरः पौडयति तथा नायकगुणं तथा न यो जनं प्रियवत्संस्थापयति, कविमुद्दामयति, अयं चण्डालचरितगणः ॥ कलो द्विगुरुः ss, करतलमन्त
१४४। १ भण (B & C). १ पोमावती (A), पञ्चावती (B & C), पोमावती (E), पौमावती (F). ३ चच (A), चौ (E & F). " गणा (F). ५ अट्टाचा (B & C), अठाच्या (F). ६ करचलु (B & C). . पाच (A). ८ उकिट्टाया (B & C), उक्लिट्ठाचा (F). पद (A). १. पञ्चोहर (B & C). ११ किमउ (F). १२ माणोहर (A), मोहर (C). १३ पौड (C). १५ णादक (F). १५ गुणा (F). १६ पिचरह (A, B & C), पिचरहो (E). १० कवि (F). १८ दह (B & C). १९ ३६ (A), ४५ (F).

Page #266

मात्रावृत्तम्।
२४३
गुरु ॥s, विप्रः सर्वलघुः ॥, चरण प्रादिगुरुः ॥, एते यथेच्छं स्थाप्या न तु क्रमनियमः । अत्र च जगणः सर्वथा न कार्यः । (C).
१४४ । अथ पद्मावतौं लक्षयति भण पोमावत्तौति। यत्र कलो - कर्ण: गुरुदयात्मको गण इत्यर्थः, करपल- करतलं गुवतः सगण इत्यर्थः, विप्पो- विप्रचतुर्लघुको गण इत्यर्थः, चरण: गुर्वादिर्भगण एत एवेति शेषः चउमना – चतुर्मात्रिकाः अठ्ठात्राअष्टौ गणाः पाए पात्र -- [पादे पादे] देयाः प्रतिचरणमित्यर्थः, ठाणं ठाणं-स्थले स्थले, उकिट्ठात्रा - उत्ष्टष्टाः अधिका बहुशइति यावत् पतंति। यत्र प्रतिचरणं स्थापनौया अष्टौ गणाः कर्णमगणविप्रभगणस्वरूपा एव पतंति नान्य एत एव पौर्वापर्येण पुनः पुनः वाराष्टकं पतंतौति यावदित्यर्थः, तां पोमाबत्तौ- पद्मावती भण पद्मावतौनामकं तवृत्तं कथयेत्यर्थः । अत्र जदू - यदि पत्रोहर- पयोधरः मध्यगुरुर्जगण इत्यर्थ: पल - पतति, तहतदा किमपि मनोहरं सम्यक् न भवतीति शेषः, किंतु चंडालचरित्र: दून-श्रयं जगणाख्यो गण: णावगुणो - नायकगुणं पौडयति, पिअरहि - पितरं संत्रासयति, अतएव कद उब्बामदूकविमुद्दामयति ॥ अत्र जगणे पतिते यस्य कवित्वमेतच्छंदमा भवेत्स राजा नश्येत्, नष्टे च तस्मिन्नेतादृशकवित्वनिर्माणका कविनापि बंधनताडनादिव्यथा प्राप्तव्येति, अन जगण: सर्वथा न देव इति भावः । (E).
१४४ । भणु इति। भण पद्मावतौं स्थाने स्थाने चतुर्मान[चि] कं गणाष्टकं ॥ मात्रा गण[य]ति ॥ धुवेति ॥ ध्रुवं कर्ण: करतलं विप्र

Page #267

२४४
प्राकृतपैङ्गलम् ।
जहा, भत्र भंजिअ ' बंगा भंगु कलिंगा तेलंगा' रणमुक्ति चले,
मरहट्ठा" धिट्ठा* लग्गिन कट्ठा
सोरट्टा भ पात्र पले ।
चंपारण कंपा पब्ब झंपा श्रोत्या श्रोत्थौ ? जौब हरे", कासौसर राणा" कि उ १५ पचणा"
२२
०
८
बिज्जाहर भण" मंतिबरे " ॥ १४५ ॥ पद्मावतौ ।
चरणः पादे पादे उत्कृष्टः, यदि पतति पयोधरः किमपि न मनोहरं, पौडयति तथा नायकगुणं, पितरमपि संतापयति, कविमुद्वामयति इति चंडाल चरित्रो गण:, जगण इत्यर्थः ॥ द्विगुरुः कर्णः, करतलं सगणः विप्रश्चतुर्लघुश्चरणो भगणः ॥ तत्र जगणस्य दुष्टफलत्वान्न कार्य इति ॥ दशाष्टचतुर्दशसु यतिः ॥ ४५ ॥ (G).
१४५ । उदाहरति । भयभद्मा वङ्गा भग्नाः कलिङ्गाः तेलङ्गारणमत्ताश्चलिताः, महाराष्ट्रा ष्टष्टा नग्नकोष्ठाः सौराष्ट्रा भयात्पदे
१४५ । १ भन्जिच (C & E ). २ भजु (A), भङ्क (C), भग्ग (E). ३ तेरंगा (C). ४ मरहट्टा (B & C), मरहट्ट (E). ५ ढिट्ठा (A ). ( लगिव (E). ० कट्टा (B & C ), कंठा (F' ). ८ गा (A), पष्य (B & C ). पव्वद (C). १० बोरा (A), चोत्यौ (D & F). ११ खोल्छ ( 4 ). १२ जोच हरे (A & C), जीवपर (F). १३ वणसौसर (C). १४ सया (D), राच्या (F). १५ किए (A), किएउ (E) . १६ पच्चाचा (F). १० भक्षु (B & C ). १८ सान्तसरे (B), मंभिचरे (E). १९४० (A), ४( (F).

Page #268

माघासत्तम् ।
२४५
पदे पतिताः । चन्दनेन?] कम्पिताः पर्वतसर्पा उत्थितोत्थिताः जीवितं हापितवन्तः काशीश्वरराणाः कृतोपयानाः विद्याधरोभणति मन्त्रिवरः ॥ राणाः तत्तद्देशीयाः क्षत्रियाः पराजिताः पर्वते कृतः सी यैः ते तथा कृतोपयानाः कृतपलायनाः। कस्यचिद्राज्ञः स्तुतिरियम् । (C).
१४५ । अथ पद्मावतौमुदाहरति भश्र भजि इति। यदा कासौसर राणा – काशीश्वरेण दिवोदासेन राज्ञा, पाणाप्रयाणं किएउ - कृतं, तदा बंगा - वंगदेशौया राजानः भत्र भजित्र- भयेन भनाः कृताः, भग्ग कलिंगा – पलायिताः कलिंगाः, तेलंगा रण मुक्कि चले - तैलंगाः रणं मुक्ता चलिताः, धिट्टा - सृष्टा रणनिर्भीका इत्यर्थ: मरहठ्ठ - महाराष्ट्राः कठ्ठा - काष्ठासु दिक्षु लगित्र – लमाः पलाय्य दिगंतं गता इत्यर्थः, सौराष्ट्रा भयेन पादपतिताः, पब्बत्र झंपा- पर्वतझंपाः कंपा- कंपाः कंपनशीला इत्यर्थः चंपारणाः श्रोत्या श्रोत्थौ - उत्थायोत्याय पौनःपुन्येन कंपवशात्पूर्व पतित्वा अनंतरं उत्थायोत्थायेत्यर्थः, जौब हरे- जौवं स्वप्राणान् हरंति त्यति इति, विद्याधरः मंत्रिश्रेष्ठो भणति ॥ अत्र प्रथमचरणे हतीयः पंचमः षष्ठो गणः कर्णस्वरूपः, प्रथमो द्वितीयश्चतुर्थः सप्तमोऽष्टमश्च संगणवरूपः, द्वितीयचरणे च द्वितीयत्तीयपंचमषष्ठगणाः कर्णस्वरूपा अन्ये च मगणस्वरूपाः, बतौये चरणे च प्रथमतौथपंचमषष्ठमप्तमगणाः कर्णखरूपा अन्ये च सगणरूपाः, चतुर्थे च प्रथमपंचमौ गणौ कर्णरूपौ षष्ठबतौयौ भगणरूपौ अन्ये च सगणरूपाः, इत्थं गणाः पतिताः,

Page #269

२०६
प्राकृतपैङ्गलम् । अथ कुंडलिया छंदः। (D) दोहा लक्षण पढम पढि' कब्बह' अव णिरुत्त। कुंडलिश्रा बुहअण मुणह उल्लाले संजुत्त ॥ उल्लाले संजुत्त' जमकर सुद्धउ सलहिज्जा चउबालह सउ मत्त सुकइ दिढ बंधु कहिज्जइ । चउरालह सउ मत्त जासु तण भूसण सोहा एम कुंडलिआजाणहु पढमपडि जह"दोहा॥१४६२०॥
विप्रस्तु न क्वचिदपि पतितस्तथापि मोऽपि यदि पतति तदापि बाधकं नास्तीति । (E).
१४५ । भत्र इति ॥ भयभना वंगा भनाः कलिंगास्तेलिंगा रणं मुक्का चलिताः ॥ महाराष्ट्रा सृष्टा लौनकंठाः सौराष्ट्रा भयेन पादयोः पतिताः ॥ चंपारणाः कंपिताः पर्वतनिलौना उत्थायोत्थाय जौवाः पतंति ॥ काशीश्वर राजन् कृता उपाया विद्याधरेण बड़ [भण्यते] मंचिवरेण ॥ ४६ ॥ (G).
१४६ । १ पढ (F). १ कम्बहि (F). . मुणक (A, B & E). ४ उजले (B). ५ Non est (B & E). ६ जमच (F). ७ सुद्दा (B). ८ सुलहिज्जन (B), सलहिज्जस (c). ९ चौ (E & F). १. सौ (E & F). ११ बंध (A & E). १९ कहिच्नस (B), करिब्जद (F). १९ चौ (F). १४ सौ (F). १५ भन्स (B). १६ मेहा (C). १७ तं (B & C), रमह (E). १८ जाण (A, B & C), मुणक (D & E). १९ पढम जहि पडिर (A), पढम पाठ पद पुटि (B), पढम पढि अद् पठि (C), पदम पदि अजह ( D & E). २. ४१ (A).

Page #270

मात्रारतम् ।
१४६ । दोहालक्षणं प्रथमं पठिला काव्यस्थाद्धं निरुक्तं । कुण्डलिकां बुधजना जानौत उल्लालेन संयुताम्। यमकशद्धां माध्यचतुश्चत्वारिंशत्शतमात्राः कविना दृढबन्धाः कथ्यंते, चतुश्चत्वारिंशत्शतं मात्रा यस्यां तथा भूषणशोभा तां कुण्डलिकां जानीहि प्रथमं पयते दोहा॥ एतस्य छन्दम: संपूर्ण दोहैव प्रथमा , काव्यछन्दः संपूर्ण परार्दू, पादचतुष्टयादधिकपादस्य उमालसंज्ञा, यमकमत्रानुप्रासः पुनरावृत्त्या भवति यमकेन शुद्धः, अतएव माघाविषयः, दृढबन्धता झढधघभादिमहाप्राणाक्षरयोगात्, भूषणमुपा[पमा]द्यलङ्कारः । प्रथमं दोहां पठित्वा कुण्डलिकेत्यर्थः ॥ (C).
१४६ । अथ कुंडलिकां लक्षयति दोहा लकवणेति। बुहश्रण – बुधजनाः यस्याः पढम-प्रथमम् श्रद्ध-अर्द्धं, तथाच पूर्वार्द्धमित्यर्थः, दोहा लकवण - विपदिकालक्षणं पठि-पठित्वा, णिरुत्त-निरुक्तं, द्विपदिकास्वरूपमेव यस्याः पूर्वार्द्धमित्यर्थः, द्वितीयं चेति शेषः अर्द्धमिति पूर्वानुषंगः, तथाच द्वितीयम् अर्द्धम् उत्तरार्द्धमित्यर्थः कब्बह – काव्येन निरुक्तं - काव्यस्वरूपं यस्याः उत्तरार्द्धमित्यर्थः उल्लाले मंजुत्त – उल्लालेन संयुक्ताम् । उल्ललनम् उल्लालः कतिपयवर्णानां परावृत्य पठनमित्यर्थः कब्ब [– काव्येन] तेन सहितामित्यर्थः, तां कुंडलित्रा-कुंडलिकां मुण-जानौत, इयं च उल्लाले संजुत्त जमत्र- उल्लालसंयुक्रयमका उल्लालेन संयुक्तानि यमकानि मौसादृश्यवंत्यक्षराणि यस्यां तादृशीत्यर्थः, सुद्धउ - शुद्धा, मलहिज्ज - माध्यते, तथाच न केवलमुल्लालयुक्तवेयं विधेया किंतु यमकान्यपि देयानौति भावः । चौ[चउ]

Page #271

२४७
प्राकृतपैङ्गलम् ।
पालह मउ मत्त सुकित्र दिढ बंधु- चतुश्चत्वारिंशदधिकशतमात्रासुकृतदृढबंधा चतुश्चत्वारिंशदधिकशतमात्राभिः सुतरां कृतः दृढः बंधो योजनं यस्यां सा तादृशौत्यर्थः कहिजद - कथ्यते । क्वचित्तु सुकद् दिढ बंधु इति पाठस्तत्र सकविदृढबंधनाम-कविपरममित्रेण पिंगलेनेति यावत् । चतुश्चत्वारिंशदधिक मतं मात्राः अत्र कथ्यंत इति भिन्न भिन्नमेव योजनौयं, चउबालह सउ मत्त- चतुश्चत्वारिंशदधिकं शतं मात्राः जासु- यस्यां, तण भूमण मोहा- तनुभूषणशोभाः शरीरभूषणानां शोभा इत्यर्थः जनयंतीति शेषः। एम कुंडलिया मुण- एवं कुंडलिकां जानौत, पढम पठि जह दोहा -प्रथमं पद्यते यत्र दोहा इति योजना ॥ भावार्थस्तु – पूर्वाद्ध पूर्वोकदोहावृत्तेन विधेयमुत्तराद्धं च पूर्वोक्तकाव्यवृत्तेन विधेयमित्युक्तं । तत्र यद्यपि दोहायां काव्ये च उल्लालयमकयोनियमो नोक्तस्तथाप्यत्र उल्लालो यमकं चेति द्वयमवश्यं विधेयमिति विशेषः । एवं च दोहाचरणचतुष्टयस्था अष्टचत्वारिंशमात्राः काव्यचरणचतुष्टयस्थाश्च पवतिमात्रा एकीकृत्य चतुसत्वारिंशदधिकशतं मात्राश्चरणाष्टकस्था दहावसेया इति विभावनौयम् । (E). __ १४६ । दोहेति ॥ दोहालक्षणं प्रथमं पठ काव्येनार्दू निरुक्तं ॥ कुंडलिकां बुधजना जानौत उल्लालेन संयुकं ॥ उल्लालेन संयुक्त यमकं शुद्धं श्लाध्यते ॥ चतुश्चत्वारिंशत् शतं मात्रा: सुकविना दृढबंधाः क्रियते, चतुश्चत्वारिंगन्मात्रा यत्र तनुभूषण शोभा ॥ एवं कुंडलिकां जानौत प्रथमं पश्यते यत्र दोहा ॥ उल्लालेन परावृत्त्या

Page #272

मात्रारत्तम्।
२४
ढोल्ला' मारि दिल्लिमहर मुच्छित्र मेच्छ' सरौर। पुर जजल्ला मंतिबर चलि बौर हम्मौर। चलि बौर हम्मीर पाअभर मेइणि कंपइ दिग मग णह अंधार धूलि स्वरह रह झंपइ । दिग मग णह'९ अंधार आणु २ खुरसाणकओल्ला दरमरि दमसि" बिपक्व मार दिल्लि मह ढोला ॥
१४७१८ ॥ कुंडलिया। स्वरम] विशेषेण च दोहाकाव्याभ्यां कुंडलिका छंदः उल्लालयमकाभ्यां युक्ता लाथ्या भवति। प्रतिमा संघट्टनादिगुणैरलंकारैव मंयका चेत्नमस्ततरेति निष्कर्षः ॥ उल्लालेत्यादि पादपूर्वर्थमिति केचित् ॥ उल्लास्त: पदावृत्तिः, स्वरमविशेषश्च ॥ ४७ ॥ (G).
१४७ । उदाहरति। ढोङ्गं मारथित्वा ढिलोमध्ये मूर्छितखेच्छशरीरः पुरोजुजुम्लामालवरचलितः वौरः हम्बौरः। चलितबौरहम्बौरपदभरेण मेदिनौ कम्पते, दिमार्गनभांस्यन्धकारः धलिः
१४०। १ खा (D). ठिमि (B). ९ महि (F). ४ मा (F). ५ जुब्णमा (C), किच जनस (F). १ मशवर (A, B & C). ० चलि (A).
हमौर (A), हनौर (B & C), no repetition in (F). ९ मेचणि (F). १० सराहर (A), सूरहर (B), सूरज रह (D & E), the pada ending in झपर dropt in (C. ११ दिगममण (F). . ११ धाण (E), पण (F). १९ पुरसाणक (A), खुरसाणक (D). १४ ढोला (F). १५ दलमलिप दमसि (A), दरवलि दमस (B C), बर दमिथ (F). १६ मारु ( A, B, D & E), मर (C). १० डिति (F). १८४२ (A), ४= (F).
32

Page #273

प्रावतपेजलम् ।
सूर्यस्य रथं झम्पयति । दिमार्गनभोऽन्धकारे श्रानौतः खुरशानस्य श्रोलः दलयित्वा दवा पक्षं मारितो ढिल्लौमध्ये ढोलः ॥ ढोल वाद्यविशेषं मारयित्वा संताय, ढिल्लौति इन्द्रप्रस्थस्य संज्ञा, मूर्छितानि म्लेच्छशरीराणि येन स तथा, जजल्ला नाम सेनापतिः स एव मल्लवरः सः [पुरो यस्य म] तथा, दिनार्गनभांसि झम्पयत्याच्छादयति । श्रोलशब्दः पतिवाचकः । (C). १ . १४७ । अथ कुंडलिकामुदाहरति ढोलेति । पुर जन्जला मंतिबर - पुरोजनलमंत्रिवरः पुरोऽग्रे जन्जालनामा मंत्रिवरो यस्य म तादृश इत्यर्थः वौरहमौरः चलित इति यदा ढिल्लो मह - डिल्लीमध्ये ढोला-पानकः डिंडौरवार्थमिति भावः मारित्रमारितस्ताडित इत्यर्थः, तदा मेच्छ सरौर-लेच्छशरीराणि मुच्छित्र-मूर्छितानि। अग्रेसरजजल्लाख्यमंत्रिवरो हमारनामा वनगराचलित इति फत्कृत्य सर्वजनानां सावधानतासंपादनाय डिल्लीमध्ये यदा डिंडौरवार्थं पटहस्ताडितः तदा तच्छ्रुत्वा हमौरागमनत्रस्ता क्षेच्छा मूर्छिता इति भावः ॥ चलित्र बोर हंमौर पात्रभर- * * पादभरेण मेदिनी पृथ्वी कंपद - कंपते, धूलिधलिभिः सैन्यपादाघातोत्थरजोभिरित्यर्थः सूरज - सूर्यस्य [रह-] रथः झंपद - पाकाद्यते, ततश्च दिग मग मह - दिनभोमार्ग अंधार- अंधकारः जात इति शेषः । दिग मग णह-दिनभो'मार्ग अंधार -अंधकारे सति खुरमाणक - खुरासानस्य देशस
ओला-दंडप्रतिनिधिभूताः पुरुषा श्राण - श्रानौता इति पद्यपि, तथापि हे वौर सुरत्राणेति संबोधनमध्याहर्त्तव्यं, त्वं दरमरि

Page #274

मापरितम् ।
पढहि दोहा चारि पत्र पउपत्र कब्बह देहरे । एम कुंडलिना अपन पत्रपत्र जम कुणेहु ॥१४८ ॥
दोहा । [इति] कुंडलिना । (A).
चरणतलैर्विमद्य विपक्व - विपक्षान् [दमसि -] दमयसि, अतः दिलो मह-दिल्या मध्ये ढोला - पटहं मारु - ताड़य। यद्यपि हंमौरचलित इति श्रुस्खा अन्ये खेच्छा मूर्छिताः खुरामानदेशीयश्च दंडप्रतिनिधिभूता मनुष्याः समर्पिताः, तथापि त्वया न भेतव्यं किंतु योद्धणां रणमब्बौभावाय पुनर्दितीयो डिंडौरवः त्वया कारणीयरति किंचिदायस्तधैर्य सुरत्राणं प्रति कस्यचिन्मंत्रिण उक्तिः । (E).
१४७ । यथा ॥ ढोलाख्यो देशो मारितः, शिथिखा महौ, मूर्छितं म्लेच्छपरौरम, श्रत इति शेषः पुरः कृत्वा जज्जलं मंत्रिवरं चलिते वौरहमोरे चलितानां वौराणामहमहमिकया पादभरेण मेदिनौ कंपते दिग्गगनमंधकायंत्या धूल्या सूर्यस्य रथ आच्छाद्यते॥ दिग्मार्गबंधकारेऽन्यत्खर मा]ण: कंपितो दरेण वरं कंपितो विपक्षस्ताड़ितो दिल्लीमध्ये दुंदुभिः ॥ ४८ ॥ (G).
१४८ । अथ दोहा) छन्दमः पादचतुष्टयेन काव्यच्छन्दःपादचतुष्टयेन च कुण्डलिकाष्टपदा भवतीति सिद्धम् । तदेव स्पष्टबति । प्रथमतो दोहायाश्चत्वारि पदानि [चतुष्पदानि] काव्यस्य देहि, एवं कुंडलिकाष्टपदा पदे पदे यमकं कुरु ॥ (C).
१८।१ चौ (E & F). . कमर (A), कमउ (C), काबर (E), बम्बर (F). १ देषि (E), देर (F). . ४ एव (C). . कणेह (E), कणेपि (F). * (A), xe (F). This verse is not found in (B).

Page #275

२५२
२५२
प्राकृतपैङ्गलम्।
अथ गगनांगच्छंदः । (D). पत्र पत्र ठबहु जाणि गगणंगउ' मत्त बिसिणा' भाबउ' बोस' कला सर अग्गल लहु गुरु सेसिणा। पढमहि मत्त चारि गण किज्जहु गणह' पत्रासिनो बौसक्खर सअल पत्रह" पिअर गुरु अंत पत्रासिओ ॥
१४६८॥
_१४८ । अथ दोहावृत्तेन पुनः स्पष्टीकृत्य कुंडलिकालक्षणमाह पढमहि इति । पढमहि-प्रथमे अर्द्ध इति भावः दोहा चारि पत्र- दोहायाश्चत्वारि पदानि ततो द्वितीयार्द्धं कम्बहकाव्यस्य चउपत्र- चत्वारि पदानि देहि, एवं कुंडलिका अष्टपदी, तच पादे पादे यमकानि क्रियन्तां ॥ यमकानौति उल्लालानामप्युपलक्षकम् । इदं चोदाहरणानंतरं लक्षणकथनमनौचित्यमावहतौति क्षेपकमिवाभाति इति बोध्यम् । ().
१४८ ॥ पढेति ॥ प्रथमेषु दोहां चतुःपदेषु, चतुःपदेषु काव्यं देहि ॥ एवं कुंडलिकाष्टपदा पदे पदे यमकं कुरु ॥ ४८ ॥ इति कुंडलिका ॥ (G).
१४६ । १ मान (13). ९ गगणंक (C). १लम (C). विभूमिणा (B & C), विङसिणा (E). " नायउ (A), भाष (B & C), भावर (E). र बौसद् (D & F). ० कस (D & F), कदरा (E). पग (E). र सोहिया (C). १. गण चारि मत्त (B & C), मत्त दारि गण (D), चारि मन गण (E). १५ किन्नर (D & E), दिनद (F). १२ गणध (A & C), गण्ड (B). १९ पञ्चासि (C). १४ स स (B & C), समर (D), सभ (E), सर सव (F). १५ वयह (E). १६ पि (F). १७ पसरपी (B). १८४७ (A), "• (F).

Page #276

मात्रारतम् ।
२५३
१४८ । पथ गगनाङ्कः ॥ पदे पदे स्थापय ज्ञात्वा गगनाई माचाविभूषणं भागो विंशतिकलाः प[] राधिकाः लघुगुरुशोभिताः । प्रथमे चतुर्माचो गण: क्रियतां गणाः प्रकाशिताः विंशत्यक्षराणि स लभते • पदे प्रिये गुरुरन्ते प्रकाशितः ॥ मात्राविभूषणदिकमित्यनेन मात्रानियम एव नत्वत्र गणनियमइत्युक्तं भवति । विशेषमाह, भागः पादः, शराधिकाः पञ्चाधिकास्तेन पञ्चविंशतिकलाः पादाः लघुरारुलचिता लघुगुरुविशोधि[भिीताः, लघवो गुरवच यथेच्छ देया इति भावः, लघुयुक्तो गुरुरन्ते देय इत्यपरे । (C).
१४६ । पथ गगनांगनामकवृत्तं लक्षयति पत्र पत्र इति । हे पित्र- प्रियाः शिव्याः यत्र पढमहि - प्रथमपादादाविति यावत् चारि मत्त गण -- चतुर्मात्राकः गण: किन्नदू - क्रियते, ततो यथेच्छं चतुष्कलैर्वत्यध्याहारः, गणह - गणः, यत् पामित्रोप्रकाशितं, यत्र च गुरु अंत पामिश्रो- अंतप्रकाशितगुरूणि अंते समाप्तौ प्रकाशितो गुरुयेषु तादृशानीत्यर्थः, तथाच कर्त्तव्येषु विंशतितममक्षरं गुरुरूपमेव कार्यमिति भावः, बौसकबर-विंशत्यचराणि, मभ पत्रह- सर्वेषु पादेषु प्रत्येकं पतन्तौति शेषः, तत् पत्र पत्र-पादे पादे प्रतिचरणमित्यर्थः, मत्त बिहमिणा -- मात्राविभूषितं गत्रणंगउ - गगनांगं गगनांगनामकं वृत्तं जाणि - ज्ञात्वा ठबई - स्थापयत । कियतीभिर्माचाभिर्विभूषितमित्यपेचा यामाह भाबउ इति। अत्र लङ्ग गुरु मेमिणा - लघुगुरुभेषिता लघुगुरुभ्यां समाप्तिं नौता इत्यर्थः सर अग्ग-भराधिकाः

Page #277

२५४
प्राकृतपैङ्गलम्।
पढमहि' चकलु' होइ गण अंतहि दिज्जहु हारु। बौसकवर गभणंग भणु मत्त पचौस बिश्रार ॥
१५० । दोहा।
पराः पंच तथाच पंचाधिका इत्यर्थः, बौसद् कल - विंशतिरेव कलाः भाबउ - भावयत, तथाच पंचविंशतिर्मात्रा अत्र प्रतिचरणं पतंति, ताखेव चांतिम मात्रात्रयं लघुगुरुरूपं कार्यमित्यर्थः । अत्र च चतुर्वपि चरणेषु पादादौ चतुष्कल एव गण: कार्यः, अनंतरं च चतुष्कलैः पंचकलैर्वा, यथा चरणे विंशत्यक्षराणि पंचविंशतिर्मात्राश्च पतंति, पादान्ते चावश्यं क्रमेण लघुर्गुरुचायाति तथैव गणा देया इति तात्पर्यार्थः । (E).
१४८ । पत्र इति ॥ पदे पदे स्थापय ज्ञावा गगनांगणे मात्राविभूषिते भाव्यतां विंशतिकला: शराधिका लघुगुरुमिश्रिताः ॥ प्रथमं माचाचतुष्टयरूपो गणो दौयतां ॥ गणाः प्रकाशमानाः अन्ये इति शेषः ॥ विंशतिरक्षराणि भराः [?] सर्वाणि पादे प्रिये गुरुरते प्रकाशितः ॥ श्रादौ लघुचतुष्टयमंते गुरुः शेषाणि विंशतिरक्षराणि[?] यथेच्छ कार्याणौति भावः ॥ ५० ॥ (G).
१५० । विशेषान्तरमाह प्रथम इति । प्रथमे चतुष्कलो भवति गणोऽन्ते क्रिदीयते झारः। विंशत्यक्षरं गणं(ग)नाकं भण मात्राः
- १५०। १ पढमड (B & C). २ पक्कल (A & D). १ चमक (C), तर (F). ४ दिन (C), डिब्जद (D), दिनद (E & F). "हार (A), नार (D). द गगणंग (B), पनंग (C), अषणगण (F'). . मन (A). चौस (F). Cr (A).

Page #278

मात्रारत्तम्।
२५५
भंजिश्र मल चाल बद णिबलिय' गंजिअ गुज्जरा मालब राब मलअगिरि लुक्किन परिहरि' कुंजरा । खुरासाण खुहिअ रण मह मुहि लंघि सारा हम्मौर चलिअ हारब पलिअ रिउगणह' कारा"।
१५११२ ॥ गगणांग । (B). पञ्चविंशतिं विचारय ॥ पदे प्राथमिको गणश्चतर्मात्रः, परे गणाः प्रकाशिताः प्रकटा यथेच्छ का- इत्यर्थः । म ग[ग]नाकपादो विशत्यक्षराणि लभते, तेनाच पञ्च गुरवः पञ्चदश लघवो भवन्ति, प्रिय मम्बोधनं, अन्ते च गुरुः कार्यः। तमेवार्थ निष्कष्याह पढमेति। हारो गुरुः, पञ्चविंशतिमात्राः प्रतिपादं देयाः । (C).
१५ । अथैनमेवार्थ दिपदिकया स्पष्टीकृत्यार पढम इति । यत्र पढमहि- प्रथमं पादादौ चकलु गण – चतुष्कलो गण: होद -भवति, अंतहि-अंते पादांते दिज्जा हार - दौयते हारः गुरुः, तत् गत्रणांग - गगनांगं भण-कथय, अत्र च बीमकार - विंशत्यचराणि, पचौम मत्त-पंचविंशतिर्मात्राः, विचार - विचारय ॥ (E). . १५१ । च बलिप (B & C). ९ गुजरा (B, C & E). १ राज (F). - परिहरिष (1)), परिसर (F). " खरसाण (A & E), खरसाणा (B & C), परासा (D). १ मह पशिष ( D & F), मुहि परिष (E). सविच (C).
म्नौर (C). ार (A), हाराव (E. १० बलिप (F). ११ रिसचन (A), रिखमण (B), परिवण (C). १९ कादरा (F). १२ ४६ (A), ५१ (F). १४ मगरींग (A)..

Page #279

२५६
प्राकृतपैङ्गलम् ।
१५० । पुनः प्रकारांतरेणाह ॥ पढमेति ॥ प्रथमं चतुष्कलो भवति गण: अंते दौयतां हारः। विंशत्यक्षराणि गगनांगणे भण मात्राः पंचविंशतिं विचार्य ॥ ५१ ॥ (G)..
१५१ । उदाहरति । भनो मलयचोलपतिश्च पलितः, गञ्जितगुञ्जरमालवराजो मलयगिरौ लुकायितः परिपत्य कुनरान् । खरमाणाः चुभिताः रणमध्ये मोहं प्राप्ता सम्बितमागराः हम्बौरचलितः हारवः पतितः अरिगणाः कातराः ॥ (0).
१५१ । अथ गगनांगमुदाहरति भंजिन इति । अहित्र खंचित्र मात्ररा-लंधितसागराहिते संघितः सागरो यैस्तादृशाअहिता यस्य तादृशे इत्यर्थः ईमौर चलित्र-हमौरे पलिते मति, मला चोल बद - मलयचोलपतौ मलयाधिपश्चोलदेशाधिपञ्चेति दावित्यर्थः भंजिन- भनौ, गजरा-गुर्जराः गुर्जरदेशीयाः राजानः पिबलित्र-निर्बलौकत्य गंजिन-गंजिताः, मालव रात्र- मालवराजः परिहरि कुंजरा-परिपत्य कुंजरान् मलगिरि- मलयगिरौ लुविध- निलौना, खरमाण - खुरमानः खुरमानदेशीयः राजा रण मुहि-रणे मुग्धौभूय खहित्र - बुभितः, कात्ररा- कातरे पलायितुमप्यसमर्थ तस्मिन्नित्यर्थः रिउगण - रिपुगणे हारवः पतितः ॥ (B). - १५१ । यथा ॥ भंजिन इति ॥ भनो मलयञ्चोलपतिनिहत्तो गंजितो गुर्जरः । मालवराजो मलयगिरौ निलोनः परिपत्य कुंजरान् ॥ खुरामानः चुभित्वा रणमध्येऽभितो संघितः मागरं,
मोरे चलिते हा रवन्तो रवो] रिपुगणेषु कातरेषु ॥ ५२ ॥ इति गगनांगणम् ॥ (G).

Page #280

माषावृत्तम्।
श्रथ द्विपदीच्छंदः । (D). इग' इंदु जत्थ' हो' पढमहि"
दिज्ज" बेबि धणुहरं' ।
०
तह पाइक जुअल परिसंठबहु बिबिह" चित्त" सुंदरं ॥ १५२ ॥
सरसइ? लइ९ पसाउ" तहि" पुहबिहि
करहि" कइत" कइऋणा 1 महुअर'"चरण अंत लइ" दिज्जहु" दोअइ" भणहु" बुहअणा ॥ १५३५ ॥
३
१५२ – १५३ । श्रथ द्विपदीच्छन्दः । श्रादाविन्द्रो यच भवति प्रथमं दौयेते द्वावपि धनुर्द्ध [रौ], तथा पदातिकयुगलं परिस्थापय विविधविचित्रसुन्दरं ॥ सरखत्याः लब्धा प्रसादं तर्हि पृथिव्यां कवित्वं कुरुत कविजनाः । मधुकरचरणोऽन्ते गृहीला दीयतां द्विपद
१५२ - १५३ । १ पदहि (A), चारगर (E). २ जत (A). Non est (C). ४ पढन (F'). ५ दिब्जिच (A), दिव्यचि (C). ( तिथि (D & F' ). ० धहरं (D & E). ८] तारक (B). ९ परिसंट (A). १० विधि ( D & F). ११ विचिन्त (A, C & D), विचित्र (B), विहित ( F' ). १२ सर (E). १३ Non est (B), लुडू (E). १४ पसाहू (A). १५ तहँ (D), तह (F). (A), पुरमौ (D), पुहबी ( F' ). १७ वर (A), करह (D & F), करड (E). १८ कबित ( A & D), कवित (F). १९ करचाच (F). २० मडर (D & F ) . २१ ले (E), मेद्र (F). २२ दिन (E), दिउ ( 1' ). २३ दोवर (E). २४ भवर (B), मुबड ( D & F), मुखर (E). २५ ४० (A), ५३ (F).
१९ पु विह
33

Page #281

प्रासलपङ्गलम् ।
भणत बुधजनाः ॥ इन्द्रशब्दो मध्यविनधुषटकलवाचौ, धनुर्द्धरचतुकलः, पदातिकोऽपि चनुष्कलः, मधुकरचरणः षट्कलः । (c).
१५२–१५३ । अथ दि]पदौनामकं कृत्तं लक्षयति श्रादूगेति। हे बुहप्रणा - बुधजनाः, जत्व - यच पढम[हि]-[प्रथमे] परणे, इदं चोपलक्षणं द्वितीयेऽपि बोध्यम्, बाइग-श्रादिगः श्रादियः पादाद्यइति यावत् इंदुः- षट्कलो भवति, ततश बेबि धणहरं - द्वौ धनुर्द्धरौ चतुष्कलाविति यावत् दिनद-दौयेते, तथा पादक जुअल - पदातियुगलं पुनरपि चतुष्कलयुगलमेवेत्यर्थः परिमंठबहु-परिस्थापयत, अंत - अंते पादांत महरचरण - मधुकरचरणः षट्कल रत्यर्थः । दिन-दौयते, एवं दोबद्दिपदौं भणत, तहि- तथा हे कण - कविजनाः, मरमदू ले[]इ पसाउ] - मरखत्याः सकाशाहहीत्वा प्रसादं पुहबिहिपृथिव्यां बिबिह चित्त सुंदरं-विविधचित्तसुंदरं विविधानि अनेकप्रकाराणि यानि चित्तानि तेषां रमणीयं सर्वलोकमनोहरमित्यर्थः कत्त- कथि[वि]त्वं अनेन च वृत्तेनेति शेषः करहकुरुत, अनेन छंदमा निर्मितं कविलं. सर्ववममनोहरं भवतीति • भाव इति योजना।
अत्र यद्यपि इंदुशब्दः लघुद्योत्तरंगुरुदयात्मक-षट्कलवाचौ, तथाप्यत्र षटकलमामान्यपरोऽवमेयः, उदाहरणे तथैव दर्शनात् । मधुकरचरणशब्दच यद्यपि षटकलनामसु पूर्व नोपात्तस्तथापि मधुकरचरणनां षट्वसंख्यामत्त्वादचापि तत्पुरस्कारेणैव षट्कलपरो बोध्या । कचित्तु दिवा तिलि धणुहरमिति पाठः, सः

Page #282

।
we
छक्कलु मुह' संठाबिकहु चक्कलु पंच ठबेहु" । अंतहि एक हार दइ दो' छंद" कहे ॥ १५४ ॥ दोहा ॥
प्रामादिकः, एवं सति पादांते षट्कलगणालाभेन महुअर चरण अंत ले दिन इत्यद्येतनेन विरोधात् । एतत्पाठानुसारेणैव कैश्चिदग्रे महर चरणेति पाठं प्रकल्प्य तस्य च मुग्धशब्दस्य गुरुनामसूपात्तत्वात्तत्पर्यायत्वान्मधुरोगुरुस्तथाच मधुरो गुरुः अंत - चरणांते दौयतामित्यर्थः कृतस्तदपि भ्रमविलसितं लचणस्यापि वक्ष्यतायां मजर चरणेति पाठे कल्प्यमाने एकमात्रान्यनतया लचणासंगते: । (E).
१५२ - १.५३ | अथ द्विपदौमाह ॥ श्रईति ॥ आदिगुरुरिं दुर्यत्र भवति प्रथमं दीयते यो धनुर्द्धराः ॥ ततः पदातियुगलं परिसंस्था विधिना विहितं सुंदरं ॥ सरमेति । सरस्वत्या गृहौला प्रसादं ततः पृथिव्यां कुरुत कवित्वं कविजनाः । मधुरं चरणमंते गृहीत्वा दौयतां द्विपद जानीत बुधजनाः ॥ मधुरो गुरुः ॥ (G).
१५४ । उक्तार्थमेव स्पष्टौ कुर्व्वन् विशेषान्तरमाह षट्कलमिति । षट्कलं मुखे संस्थाप्य चतुष्कलान् पञ्च स्थापय । श्रन्ते एक हार
(F).
१५४ । १ श्कल मुह (A), बबलु मुह (B), इलु मुख (D). ( संढाणि वार (D), कर (D), हि (E) करेड (D & E ), कारेहि (E). (B & C ). ( हेर (A, D & E ).
५ पद (A),
• दोवर (D).
८रंतु (B).
कर (A, B & C ) १०४८ (A), ५४ (F).

Page #283

प्रातलम् ।
दाणब'देब बेबि ढुक्तउ' गिरिबर' सिहर कंपित्रो। इत्र गश्र पात्र घाअ उटुंतउ धूलिहि गण झपित्रो॥
१५५ ॥ दोबइ । (A, B, C & F). दत्त्वा द्विपदोच्छन्दः कथय । मुखे श्रादौ, हारं गुरु, पूर्व यः षट्कलः अन्ते दातव्यत्वेनोकः तत्रायं विशेषः चतुष्कलान्ने गुरुरेक रति। ().
१५४ । अथ उद्दवनिकांतरं मनसि विधाय दोहावृत्तेन पुनविपदौं लक्षयति छकास्लु इति । छक्कनु - षटकलं मुह संठाबिकद-मुखे श्रादौ संस्थाप्य, पंच पक्कनु - चतुष्कवान् करेकुरुत, अंतहि-पादांते एकहि-एकमेव हारं गुरुं देरदत्त्वा, दोबइ छंद कहेड-द्विपदौछंदः कथयन । पूर्वं षट्कलामंतरं चत्वारश्चतष्कलास्तदनंतरं च पुनः षट्कल इत्युकम, ददानौं तु पादांतस्थषटकलांतर्गतं चतुष्कलं चित्ते कला षट्कलानंतरं पंच चतुष्कला उकास्तदनंतरं च षट्कलांतर्गतस्य भाषायुगस्योर्वरितवातस्यैवैको गुरुदय इत्युक्तमित्युवनिकालतः एवं पूर्वापरयोर्भेदः । इदं च वृत्तं द्विपादमेव न [चतुष्यादं, उदाहरणानुरोधादिति केचित् । अन्ये तु यदौदं द्विपादमेव, तहि लक्षणं यादचतुष्टयेन कथं कृतमिति इदं चतुष्पादमेव, न चोदाहरणविरोधस्तस्य चरणदयेनापि संभवात्, न चैतादृशमन्यत्र न दृष्टमिति वाचं, घोडाचरणायावत:पादिकाया एकस्यैव चरणस्योदाहतवादित्याडः।
१५। १ दाणच (E). २ दुकंतु उ (D). १ गिरियड (D). ४ कंपनी (C). " पच (D). 4 गषण (D). . थोपियो (F). EC (A), "(F).

Page #284

मांचाहत्तम्।
अथ मुलण छंदः। (D). पढम दह दिजित्रा, पुणबि तह किज्जित्रा, पुणबि दहसत्त तह बिरइ जात्रा। एम परि बिबिहु दल', मत्त सततौस पल',
राहु कह झुलणा' वापरावा ॥ १५६ ॥* परे तु लक्षणं वृत्तयेन कृतमितौदमुदाहरणानुरोधाद्विपादमित्याः । (E).
१५४ । दोहया पुनस्तत् प्रकारांतरेणह ॥ छक्केति ॥ षट्कलमादौ स्थापयित्वा चतुष्कलान् पं[च] कुरु । अंते एक हारं दत्त्वा विपदोकंदः कथय ॥ ५४ ॥ (G).
१५५ । उदाहरति । देवदानवाभ्यां दाभ्यामपि डोक्यमानं गिरिशिखरं कम्पितं, हयगजपदधातादुत्तिष्ठन्तीभि●लिभिर्गगनं अम्पितं ॥ ढोक्यमानं गम्यमानं, झम्पितमाच्छादितम् । (C).
१५५ । अथ विपदौमुदाहरति दा (E). [Here evidently something has been left out by the scribe.--Ed.]
१५५ । यथा ॥ दाणेति ॥ दानवदेवी दावपि मिलितौ गिरिवरशिखरं कंपितं । हयगजपादघातैरुत्थिताभिधूतिभिर्गगनमाच्छादितम् ॥ ५५ ॥ इति विपदौ ॥ (G).
१५६ । श्रथ झुलणनामकं वृत्तं सक्षयति पढम दहेति । जह-यत्र, बिर - विरतिः पढम-प्रथमम् श्रादौ दह
१५। १ नर (E). .उस (E). १ल (D). Dropt in (E). " भाग (F). रा dropt in (F). . * This sloka and the next are not found in (A, B & C).

Page #285

प्रातपैङ्गलम्।
जहा, सहस मश्रमत्त गत्र, लाख लख पक्वरित्र,
साहि दुइ साजि खेलंत गिह। कोप्पि पिनजाहि तहि,थप्पि जसु बिमल महि, जिणाणहि कोई तुअतुलक हिंह ॥१५७॥
दशसु मात्राविति शेषोऽत्रापि योजनौयः, दिजित्रा - दत्त्वा पुणवि-पुनरपि तह- तथा तेनैव प्रकारेण दशखेव मात्राखित्यर्थः किज्जित्रा-कता. पुणबि- पुनरपि दहामतदशसु 'माधासु जात्रा-जाता, एम परि-एवं परिपाच्या निबिड दल-द्वयोर्दलयोः प्रत्येकमिति शेषः, मततौम - मतचित् मत्त-मात्राः पल- पतंति, एड-एमां [णाराा ]- नागराजः मुलला कह - कथयति ॥ (E). . .. १५६ । अथोलणा ॥ पढमेति ॥ प्रथमं दश दत्ताः, पुनरपि तथा कृताः, पुनरपि मतदान तथा विरनिर्माता ॥ एवं प्रकारेणापि द्वितीये? दले माचाः सप्तविं[]मत्यतंति, एनां कथावत्युलणं नागराजः ॥ उल्ला झुलणा उल्पणेति पाठचयम् ॥ ५६ ॥ (G). • १५७। अथ झुलणामुदाहरति महसेति। सहस मत्रमत्त गत्रमहस्रं मदोन्मत्तगजान् लकब लकब - लक्षं लक्षम् अश्वांश्चेति शेषः पकसरित्र - वारवाणेनावगुंत्य साजि - मनोभूय माहि दुइमार्वभौमवयं गिंह - कंदुकं खेलंत-क्रौडतः, हे प्रिय, तहि-तत्र
१५०। १ मधमर (D). २ सक्ख (E). R This part non est (E'). ४ कोप्पो (E). । कप्पि (D), थप्यु (E). ६ निणार (D). • हिणर (F). कोवि (E).

Page #286

मात्रारतम् ।
२६३ अथ खंजच्छंदः । (D). धुन' धरित्र' दिअवर' रणबगण कमलणणि बुहअण' मण सुहइ जु जिम ससि रअणि सोहर । पुणबि बिरइ बिहु पत्र गबरगमणि रगणपर" फणिबई' भण सुमरु बुहअण" मोहर॥
१५८५ ॥
कोप्पि - प्रकुष्य जाहि- गच्छ, विमल जसु - यश: महि-मना [ो थप्प-स्थापय, तंत्र-वां कोई - कोऽपि तुलुक - तुरुकः सिंह- हिन्दुको वा हि जिणादू - नहि जेष्यति ॥ (E). - १५७ । यथा ॥ महसेति ॥ सहस्रं मदमत्तान् गजान् लक्षम् अश्वान् कृतपल्ययनान् खामिदयं सजीकृत्य खेलति गेंदुकं । 'कुपित्वा प्रिय याहि तत्र स्थापय यशो विमलं मह्या जेव्यति न कोऽपि त्वां तुरुको हिंदुकः ॥ ५७ ॥ (G). . १५८ । अथ खना ॥ ध्रुवं धारय द्विजवरनवगणान् कमलनयने बुधजनमनसि शोभते यथा शभिरजनौ शोभते, पुनरपि विरतिईयोः पदयोः गजवरगमने रगणपरा भणति फणिपतिः
१५८। १ धुव (B). २ परि (D & F). ९ दिपचर (A). ४ ण्ठगव (A), dropk.in -(B), बण (D). ५ बुधषण (C), विबुद्ध (D & F), पिमुहचण (E).
सार (C). • जिमि (D & F). ८ पुणवि (C). प (A), पुष (B), अप (E), दस (F). १. रबण बर (1), E & F). ११ कणिवर (D & E). १९.भा (D &_F). १९भुग (E). १४ म (D & F). १५.५० (A), ५८ (F).

Page #287

२६४
प्राचलपैङ्गलम्।
स्मर बुधमनो मोहयति ॥ ध्रुवं निश्चितं धारय, दिजवरः ममेलघुः चतुष्कजस्तादृशान् नव गणान्, अशियुता रजनौ शशिरजनो। पुनर्विशेषः इयोरपि पादयोर्विरतौ रगणपरा रगण: SIS परोऽन्तो यस्याः मा तथापरेति स्मर्त्तव्यमेतदिति भावः । (C).
१५८ । अथ खंजानामकं वृत्तं लक्षयति धुध धरित्र इति । हे कमखणणि-हे कमलनयने, यत्र विज पत्र-पाददये प्रत्येकमिति शेषः दिअवर एबगण - द्विजवरनवगणान् षट्त्रिंशलघनित्यर्थः धरित्र- त्वा अवसंव्येति यावत् बिरडू - विरतिर्भवतीति मेषः, पुणवित्र- पुनरपि च तदनन्तरं चेत्यर्थः रश्रण - रगण: मध्यमघुर्गण इत्यर्थः बुहत्रण मोहए -बुधजनं मोहयतौति भावः, जु-यतः बुहत्रण मण सुहद - बुधजनमनः सुखयति, यथा रजन्यां शशी मोहए - शोभते, तत् खंजावृत्तमिति शेषः, हे गजवरगमने त्वं सुमरु - मार पौनःपुन्येन भावयेत्यर्थः, इति बर फणिबहू - वरः फणिपतिः पिंगलः भणदू - भणति इति योजना ॥ यत्र षट्त्रिंशमध्वनन्तरं रगण: प्रतिचरणं पतति तत् खंजानामकं वृत्तमिति फलितोऽर्थः । इदं च विपदमेवेति ध्येयम् । (E).
१५८ । धुत्र इति ॥ ध्रुवं धृत्वा दिजवरान् नवगणान् कमलनयने विबुधजनमनः सुखयति यद्यथा शशौ रजन्यां शोभते । पुनरपि च विरतिर्दयोर्दलयोर्गजगमने रगणो वरः फणिपतिभणति स्मरणं बुधमनो मोहयति ॥ षट्त्रिंशलघूत्तरं रगण: कार्य इत्यर्थः, मा खंजेति भावः ॥ (G).

Page #288

मात्रावृत्तम् ।
२६५
बिहू' दल ब पल बिप्पगण जोहल' अंत ठबेहु । मत्त इालिस' खंज पत्र दहगण* तत्य' मुणेह ॥ १५८° ॥ दोहा ॥
१५८ । एतदेव स्पष्टयन् विशेषान्तरमाह । द्वयोर्द्वयोर्नव पतन्ति विप्रगणा जोहलमन्ते स्थापय । मात्रा एकचत्वारिंशत् खञ्जायां पदे पदे यमकं कुरुत || द्वयोरिति पूर्व्वपदेऽपि तथेत्यर्थः, जोहलो मध्यलघुः पञ्चकलः । एवं क्रमेण खच्ायां प्रतिपादमेकचत्वारिंशमात्रा भवन्ति । यमकमनुप्रासः । (C).
१५८ । अथ दोहावृत्तेन स्पष्टीकृत्य खंजां लचयति बिहु दलेति । बिहु दल - दयोर्दयोः प्रत्येकमिति शेषः णब बिष्पगणा - [नव] विप्रगणान् पल - प्रकटयत, अंत - पादांते जोहलु - योङ्कारं मध्यलघु रगणमित्यर्थः ठबेड – स्थापयत, एवं खंज पत्र - खंजापादे खंजानामकस्य वृत्तस्य चरणे इत्यर्थः एत्रालिम मत्त - एकचत्वारिंशन्मात्राः, दहगण दश गण्णणन् तत्थ – तथ्यं
-
मुणे - जानीत II (E).
१५८ । लक्षणांतरमाह बिउति || दयोर्दलयोर्नव पतंति विप्रगणाः जोहणमंते स्थापथ । मात्रा एकचत्वारिंशत्, खंजापादे दश गणान् तथा जानौत || ५८ 1 (G).
१५ १ विल (F). २ जोहलु ( B, C & E). २ दुवे (1). चारिस (A), चालिस (B, C & E ). ५ पच जमा (C). ( नहि (A), तनि (C). ०५१ (A). This is different from the metre of the same name in the Sanskrit treatise of Pingala. Vide Ghosha's Compendium, p. 56.
34

Page #289

२६६
प्राकृत पेङ्गलम् ।
जहा,
अहि' ललइ महि' चलइ गिरि खसइ हर खलइ ससि घुमइ श्रमि बम" मुअल जिबि उट्ठए । पुणु धसइ पुणु खसइ पुणु' ललई' पुणे' घुमइ पुणु बमइ जिबि " बिबिह परि समर" दिट्ठए ॥
o
१६० १९ ॥ खंजा ( A, B & C).
१६० । उदाहरति । मही लोलते, अहिञ्चलति, गिरिः पतति, हरः स्खलति, शशौ घूर्णते, श्रमृतं वमति, भटा जीवित्वोतिष्ठन्ते । पुनर्द्धावति, पुनः स्वलति पुनर्लोलते, पुनश्चलति, पुनघूर्णते, श्रम्टतं वमति, विविधप्रकारो रणो दृश्यते ॥ कस्यचि द्युद्धं वर्ण्यते, तत्र युद्धे भूकम्पादयो वर्ण्यन्ते । (C).
१६० । अथ खंजामुदाहरति अहोति । श्रहि ललइ – अहि: शेषः लल[य]ति स्थानच्युतो भवतौत्यर्थः, योद्धृणां पादाघातेनेति भावः । श्रतएव महि - मही पृथ्वौ चलदू - चलति श्रतएव मह्याश्रितः गिरिः कैलासः खमद्द - पतति, ततञ्च तदाश्रितो हरः खलद् – स्खलति, ततश्च तदा द्वा]लस्य: शनौ घुमद्द - हू [ घूर्णते, श्रतएव श्रमिश्र बमद - श्रमृतं वमति, ततखाम्टत संपर्कात्
हि ( A, B & C ). ३ पल (A & B). ५ Dropt in (A), चमद्र (I). ६ पु
१६० । १ महि ( A, B & C ). २ ४ चलदू ( A, B & C), रपल (F). जिव (A), भल जिविस (B), भट जिविश्व (C), सुचत जिविश्व (E). ० पुण (E & F). ८चल (C). ९ पुणु चलइ (A). १० मिश्र (A, B & C), पुण (E & F'). ११ Non est (A, B & C ), ओबिच (E), विजिय (F). ११रण ( A, B & C ). १३ ५१ (A), (० (F).

Page #290

मांत्ररित्त।
अथ सिखा छंद । (३)). ससिबअणि गपगमणि पत्र पत्र दिन छगण पत्रहर सहर सिक्व । पढ पढम बि बिहलहु पअलि दिगण
सहिउ" जुअल दल भणई स सिक्ख ॥ १६१॥ मुत्रल-मृताः जिवित्र-जौवित्वा उडए- उत्तिष्ठति, ततश्च जौवितानान्तेषां चरणाघातेन पुण धमद् - पुनरधो गच्छति मही, पुणु खस - पुनः स्वलति कैलासः. पुण ललदू -पुननल[य]ति स्थानच्युतो भवति भिवः, ततश्च पुण घुमइ - पुनर्पूर्णते गौ, पुणे- बमद - पुनर्वमत्यमृतं, पुनश्च जिबित्र-जौवित्वा उत्थिता मृताः इति ममरे विविधकौतुकं परिदिट्टए- परिदृश्यते ॥ (E).
१६० ॥ यथा अहौति ॥ अहिलल[य]ति, महौ चलति], गिरिः पतति, हरः स्खलति, शशौ घर्णते, अमृतं वमति, मृताः जीवंतो भवंति ॥ एवं मतौति शेषः पुन * * ति, पुनः स्खलति, पुनलल[य]ति, पुनः घर्षति, पुनर्वमति, जीविता विविधाः, एवं प्रकारेण समरो दृश्यते ॥ ६ ॥ (G).
१११ । १६ गण (A), र गण (B & C), गण छ (B) १ पोहर (D). १ स (B & F), हस (C, D & E). ४ ला विविड (D), ल dropt in (F).
परिष (B & C), सहित (D), सहिष (E), लहिण (F). रजबह (D & E). Horf (B). 5MP (A), *? (F). Vide metre of the same vame, but of a different character, in the Sanskrit treatise of Pingala. Ghosha's Compendium, pp. 26 and 56.

Page #291

२९०
प्राकृतपैङ्गलम् ।
१६१ । अथ शिखाच्छन्दः ॥ शिवदने गजगमने पदे पदे विजाः षड्गणाः पयोधरमशिखाः। पठ प्रथमं विविधलघुकं प्रकव्य द्विजवरगणमधिकं भण शिक्षस्व ॥ दिजः मलघुश्चतुष्कलः, तादृशाः षड्गणाः श्रादौ यत्र पयोधरः जगणः, तत्र शिखा । द्वितीयदले द्विदिलघन पूर्वाकान् प्रकथ्य पठत, तत्र द्विजवरगणं मर्चलघुचतुष्कलमधिकं भण, तेन द्वितीयदले सप्तदिजवरगणा अन्तरं[अन्ते] जगण इति विशेषः, एवं शिखाच्छन्दः शिक्षस्वेत्यर्थः ॥ (C). _१६१ । अथ शिखां लक्षयति मसिबभौति। हे शशिवदने गजगमने पत्र पत्र- पदे पदे प्रतिचरणमित्यर्थः पत्रहरह समिकल - सपयोधरशिखान् पयोधरो मध्यगुरुर्जगणस्तथा च मपयोधरा सजगणा शिखा अग्रभागो येषां तादृशान् अंतस्थितजगणानित्यर्थः दिगण छ - द्विजगणान् चतुर्लध्वात्मकगणान् घट् पढ - पठ द्वयोरपि दलयोः षड्विजगणानंतरं जगणं स्थापयेत्यर्थः। परंतु जुह दल-द्वितीयदलं पढम -प्रथमम् श्रादौ बि बिल-द्वौ दिलघू द्वौ दिलध्वात्मकगणावित्यर्थः पति-प्रकटीकृत्य अपरमेकं द्विजगणं प्रकटौक्वत्येत्यर्थः, दिनगण महिन- जगणसहितं द्विजगणैः पूर्वोक्तप्रकारेणापस्थितजगणैः षड्भिर्युक्रमिति भावः, पठ इत्यनुषंगः। प्रथमं लघुद्दयात्मकगणइयं संस्थाप्य अनंतरमंतस्थितजगणैः षड्दिजगणैः महितं द्वितीयं दलं पठेत्यर्थः, तथाच प्रथमदले अंतस्थजगणाः षडेव द्विजगणाः पतंति, द्वितीयदले तु अंत्यजगणाः सप्त दिजगणाः पतंतीति

Page #292

मात्रारत्तम्।
२६८
मत्त अठाइस' पढमो बौए बत्तीस मत्ताई। पत्र पत्र अंते लहुअा सुद्धा सिक्खा बित्राणेहु ॥१६२॥
गाह।
भावः, सिकल -शिखां विद्धि इति शेषः, इति म प्रसिद्धः पिंगलः भणदू -भणति ॥ (E).
१६१ । अथ शिखा ॥ ममौति ॥ अभिवदने गजगमने पदे पदे द्विजाः षड्गणाः पयोधरमभिखाः। पठ प्रथम द्वितीये खलु प्रपतति विजगणो लघुर्देयो युगलदलयोभण्यते सा शिखा ॥ मशिखाः सहिताः ॥ दिजश्चतुर्लघुः ॥ पयोधरः य[] गणः । प्रथमे षड्विजा अंते जगणः, द्वितीये सप्त द्विजा अंते जगण: इति भावः ॥ ६१ ॥ (G).
१६२ । उनार्थं स्पष्टयन्नाह। मात्रा अष्टाविंशतिः प्रथमे, द्वितीये दावि[त्रिंशन्मात्राः । पदे पदे जगणोऽन्तेलघुकां शुद्धां जानौहि शिखाम् ॥ (C).
१६२ । अथ गाहछंदमा प्रकटौत्य पुनः शिखां लक्षयति मत्त अठाइसेति। यत्र पढम[हि] - प्रथमे पत्र-पदे मत्त अठाइस - मात्रा अष्टाविंशतिः पतंतौति शेषः, बौए-दितीये पत्र-पदे बत्तौम - द्वात्रिंशत् मत्ता-मात्राः पतंति, अंते - पादांते लहा- लघुः जगणस्येति भावः नियमेन पतति, तां शद्धां शिखां विजानौत ॥ अत्र अंते लहा इति दलदयेऽयंते
१९२। १ अगऽस (A). २ पदमे (A), पढमहि (E), पढम (F). ३ विचार (E). ४५४ (A), १२ (F).

Page #293

२००
प्राकृतपैङ्गलम् ।
जहा, फुलित्र' महु भमर' बहु' रणि पहु किरण लहु" अबअरु बसंत ।
मलगिरि कुहर धरि पण बह
०
सहब कह सुणु" सहि गिल हि कंत ॥ १६३९ ॥ सिक्खा । ( A, B & C).
जगणोऽवश्यं देय इति सूचनोयं षड्ब्द्दिजगणानां चतुर्विंशतिर्मात्रा अंत्यजगणस्य च मात्राचतुष्टयमेवमष्टाविंशतिर्मात्रा: प्रथमचरणे, सप्तद्विजगणानामष्टाविंशतिर्माचा अंत्यजगणस्य च मात्राचतुष्टयमेवं द्वात्रिंशन्माचा द्वितीयचरणे पतंति यत्र, तत् शिखानामकं वृत्तमिति फलितार्थ: । (E).
१६२ । तदेव गाइच्छंदमाह ॥ मत्तेति ॥ मात्रा श्रष्टाविंशतिः प्रथमे, द्वितीये द्वात्रिंशन्मात्राः । पदपदयोरं ते लघुः, शङ्कां शिख विजानीत || ६२ ॥ (G).
१६३ | उदाहरति ॥ फुलति मधुके भ्रमरा बहवः रजनि - प्रभुकिरणा मलावतोर्लो वसन्तः । मलयगिरिकुसुमं धृत्वा पवनो वहति, मोढव्यः कथं श्टणु भण सखि निकटे न हि कान्तः || धृत्वा स्पृष्ट्वा । (C).
० कुतुम
१६३ । १ फुझिच्च (A & F). मह (A). ३ भमय (E). ४ र (D). ५ ब्ल (C), वपड (D), बड (F). ( अवर (A ), dropt in ( F ) . (C). ८ पुषण (B). ९ Dropt in ( C ), सवड (F). १० कन (D). (A), भर (C, D & F' ). १९५५ ( 4 ), ९९ (F).
११ सुण

Page #294

मात्रावृत्तम् ।
२७१
श्रथ मालाच्छंदः । (D).
पढम चरण ससिबणि मिश्रणश्रणि' ब दिगण पअल पुणबि तह रअण' ठबहु" अंतर कणो । पिंगल णा भयंता माला से सम्मि' गाहस्म ॥१६४९ ॥
१६३ । अथ शिखामुदाहरति फुलिन इति । भमरु बहुबहुभ्रमराः महु – मधूका मधूकवृक्षाः फुलि - पुष्पिताः, रअणि पड - रजनोप्रभुचंद्रः किरण लहु - लघुकिरणः, वसंतः अब अरु – श्रवतीर्णः । मलयगिरिगहरं धृत्वा स्पृद्देति यावत् पबण बह - [ पवनः] वहति, सहब कह - सहिय्ये कथं श्टणु सखि निकटे नास्ति कतिः ॥ (E).
१६३ ॥ यथा फुलौति ॥ पुष्पितो मधूको भ्रमरा बहवो रजनीपतेः किरणा बहव श्रयातोऽन्यदसंतः । मलयगिरिकुहरं धृत्वा पवनो वहति, सोढव्यं कथं भण सखि निकटे नास्ति कांतः ॥ ६३ ॥ दूति शिखा ॥ (G).
१६४ । अथ मालाच्छन्दः ॥ प्रथमचरणे शशिवदने मृगनयने नव द्विजगणा: प्रकटाः, पुनरपि तथा रगणः स्थाप्यतामन्ते कर्ण: । पिङ्गलनागो भणति मालां शेषमपि गाहायाः ॥ सर्व्वलघुचतुष्कलनवगणानन्तरं रगणस्ततः कर्णो गुरुयुगमेवं पञ्चचत्वारिंशन्माचः प्रथमः पादः, गाहाशेषार्द्धं शेष दूत्यर्थः । (c).
१९४ । १ गजगमणि (A ). २ दियपण (F). ३ तह (A), पुण (B), तरह (C). ४ गण (C). ५ टब (D), ठवहि (F' ). ( भत्ता (D) 3 सेसंपि (D), संवि (F) - गारथ (A), गारस (F). ९५ (A), (४ (F).

Page #295

२७२
प्राकृतपैङ्गलम् । पढम होइ णब बिष्पगण जोहल' कण ठबेहु। गाहा' अड्डा अंत दइर माला छंद कहेहु ॥ १६५५ ॥
दोहा।
१६४ । अथ मालावृत्तं लक्षयति पढमेति । हे शभिवदने मृगनयने यत्र पढम चरण - प्रथमचरणे पब दिगण - नव दिजगणाः नव चतुर्लछा[ध्वात्मका गणाः पत्रल - पतंति, पुणबिपुनरपि नवद्विजगणानंतरमित्यर्थः तह- तथा रत्रण ठबरगणं मध्धलघुगणं स्थापय, अंतए - अंते रगणात पादांते वा कलो- कर्णो गुरुद्वयात्मको गणः पतति इति शेषः, ततः गाहमगाथायाः सेमम्मि - शेष उत्तरार्द्धमिति यावत् पततौत्यनुषंगः, मा माला हि - तन्मालानामकं वृत्तमिति पिंगल णा- पिंगलनागः भणंता भणति ॥ (4).
१६४ । अथ मालामाह ॥ पढमेति ॥ प्रथमे चरणे शिवदने मृगनयने नव द्विजाः पतंति, पुनरपि ततो रगणः स्थाप्योऽते कर्णः। पिंगलनागो भणति मालां शेषं विगाथायाः ॥ विजश्चतुर्लघुः, द्वितीये सप्तविंशतिर्मात्रा इत्यर्थः ॥ ५४ ॥ (G).
१६५ । अमुमेवार्थं स्पष्टयति । प्रथमतो भवन्ति नव विप्रगणाः जोहलकणे स्थापय । गाहाया अर्द्धमन्तपदं मालाच्छन्दो जानीहि ॥ जोहलो रगण: । (C).
१६५ । १ जोरल (B & C). २ गाह (A). ९ देड (A & E), देवा (F). ४ करोड (A). ५० (A), १५ (F).

Page #296

मात्रारत्तम् ।
२७९
जहा, बरिस जल भमइ घण गण सिअल' पबण मणहरण कण पिअरि णचइ बिजुरि फुल्लिा णौबा'। पत्थर' बित्थर हिला पिअला णिअलंण आवेइ ॥
१६६१ ॥ माला (A, B & C).
१६५ । अथ दोहावृत्तेन स्पष्टीकृत्य पुनर्मालां लक्षयति पढमेति। पढम- प्रथमे चरणे णब बिप्पगण - नव विप्रगणाश्चतुलघ्वात्मकगणाः हो - भवंति, ततश्च जोहलु कण – योद्धकपणे रगणगुरुदयात्मकगणौ ठबेड - स्थापयत। ततः गाहा - गाथायाः अंत - अंत्यम् श्रद्धा- अर्द्धम् उत्तरार्द्धमित्यर्थः देह - दत्त्वा, मालाच्छंदः कहेहु-कथयत ॥ अत्र देव इत्येकारो इखो ज्ञेयः। यत्र प्रथमचरणे नवचतुर्लघ्वात्मकगण-रगण-गुरुद्वयात्मकगणाः पतंति द्वितीयदलं च गाथोत्तरार्द्धस्वरूपं भवति, तन्मालानामकं कृत्तमिति फलितार्थः । (E)...
१६५। पढेति ॥ प्रथमं भवंति नवविप्रगणा जोहलकर्णं स्थापय । गाथा मंतिमे मालाच्छंदः कथ्यताम् ॥ जोहलो रगणः, कर्ण दिगुरुः ॥ ६५ ॥ (G).
१६६। १ मलञ्च (A, B & C). २ पञ्चद् (A). ३ विजरौ (F). ४ णौचा (F). ५ पत्छर (A). विल्छर ( A). ७ हिमचा (B & C), हिचणा (E). ८ पिचणा (C & F). रणिल (B & C), णिचना (D & F). १. अवेह (A & E). ११५८ (A), (F).
35

Page #297

२७४
प्राकृतपैङ्गलम् ।
अथ चुलित्राला छंद । (D). चुलिला जइ देह' किमु
दोहा उप्पर मत्तह" पंचद्र ।
पत्रपत्र उप्पर संबहु
सुद्द कुसुमगण अंतह' दिज्जइ ॥ १६७ ॥
,
I
१६६ | उदाहरति । वर्षति जलं भ्रमति घनः गगने, मलयपवनो मनोहरणः कनकपोता नृत्यति विद्युत्, फुल्लिता नौपाः । प्रस्तर विस्तार हृदयः प्रियो निकटं नायाति ॥ प्रस्तर विस्तार इति काठिन्यद्योतनार्थम । (C).
१६६ । मालामुदाहरति बरिसेति । घण - घनः मेघः गण
-
- गगने भमद - भ्रमति, जल जलं बरिस – वर्षति, मण
―
-
हरण - मनोहरः मिश्रल - शीतल: पबण - पवनः वातः वातीति
शेषः, कण पिवरि - कनकपोता बिजुरि - विद्युत् एचनृत्यति, णौवा - नौपाः कदम्बा: फुलित्रा - पुष्पिताः । पत्थर बित्थर चित्रण - प्रस्तर विस्तीर्णहृदयः पिश्रणा - प्रियः णिश्रलं निकटे ए श्राबेद्र – नायाति ॥ (E).
१६६ | यथा ॥ बरौति ॥ वर्षति जलं भ्रमति घनो गगने, शौतलः पवनो मनोहरः, कनकपौता नृत्यति विद्युत्, पुष्पिता नौपाः । प्रस्तर विस्तृतहृदयः प्रियो निकटे नायाति ॥ ६६ ॥ इति माला ॥ (G).
-
-
१६० । १ देखि (B & C ). २ क्किम (A), किम (B & C ). ३ उपरि (A). ४ मत्तदि ( E & F' ). ५ अत्तत (A ), अन्तत (B), संतहि (C & F). ( विद (A). हिञ्चर (B), पञ्चचि (C). ०५९ (A), ( ० ( F' ).

Page #298

मात्रारत्तम् ।
२७५
१६७ । चूतिकाला यदि ददासि किमु दोहोपरि मात्रा:] पञ्च । पदे पदेन्ते संस्थापय अर्द्ध कुसुमगणमन्तेऽपि ॥ संपूर्णदोहानन्तरं मात्रापञ्चकमिति। दूयं हि द्विपदी, तत्र दोहापूर्वार्धानन्तरं मात्रापञ्चकदाने एकः पादः, एवं द्वितीयेऽपि पञ्चकलः । कौदृश इत्यवाह कुसुमगण इति । लघ्वादिलघुद्दयान्तो गुरुरित्यर्थः । (C).
१६७ । अथ चुलिवालानामकं वृत्तं लक्षयति, जुलियालेति । दोहा उप्पर-दोहोपरि दोहायामिति यावत् मत्तहि पंचद् - मात्राः पंच यदि देह-दीयते, तदा चुलियाला कह [?] - चुलिपालो कथय । नचान] दोहायां किं प्रतिचरणे उत प्रतिदले वा क देयाः पंचमात्रा इत्यत आह, पत्र पत्र उप्परेति,- पदपदोपरि, अत्र पदशब्दो दलवाची उदाहरणानुरोधात्, तथाच एकैकदले इत्यर्थः, संठबहु-संस्थापयत पंचमात्रा इत्यनुषंगः । ननु सर्वलघुरूपा उत गुरुलघुरूपा चेति कौदृश्य एकैकदलेऽते प्रादौ वा स्थाप्या इत्यत श्राह, सुद्धेति, - शुद्धः कुसुमगण श्रादौ एको लघुस्तत एको गुरुस्ततो लघुदयमेतादृशो गण इत्यर्थः । अंतह-अंते दिनद-दीयते ॥ एवं च दोहाया एकदलाते यदि पंचमाचाः कुसमगणस्वरूपा दौयंते, तदा चुलिमालानामकं वृत्तं भवतीति फलितार्थः । (E).
१६७ । अथ चूलिका ॥ चुलौति ॥ चुलित्राला [?] यदि दौयते किं दोहाया उपरि मात्राः पंच । पदे पदे उपरि संस्थापय शुद्धं कुसुमगण[?]मंते दीयते ॥ एकोनत्रिंशन्मात्राः पदे पदे कार्यास्तन्मध्ये

Page #299

२७६
प्राकृतपैङ्गलम् ।
दोहा संखा' संठबहु उप्परि पंचद' मत्त । अट्ठदहुपरि बौसदुइ चुलित्राला उक्वित्त ॥१६८।
दोहा।
अंतिमाः पंचमाचाः कुसुमगणरूपा इति ॥ कुसमं लघुगुरुद्धिलधुरूपं 15॥ बोध्यम् ॥ ६७ ॥ (G).
१६८ । उनाथें स्पष्टयति । दोहासंख्यां [संस्था]पय परि पञ्चकमात्राः। अष्टादशोपरि विभतिद्वयं चुलित्राला उत्क्षिप्ता ॥ दोहासंख्या दोहार्द्धमात्रासंख्या, तथाच दोहार्द्धं चविंशतिमात्रास्तत्र मात्रापञ्चकदाने ऊनविंशन्माचा भवन्ति, एतद्वैगुण्ये अष्टपञ्चाशमात्रा भवन्ति । एतदेवोत्तरार्द्धनाह। उत्क्षिप्ता उत्थिता । (C). ... १६८ । अथैनमेवार्थ दोहावृत्तेन पुनराह, दोहालकपणेति । श्रादौ दोहालकवण - दोहालक्षणम् उप्परि-उपरि तदनंतरमित्यर्थः पंचद् मत्त - पंचैव मात्राः संठबहु - [स]स्थापयत, एवं अट्ठदहुपरि बौसदुद - अष्टादशोपरि विंशतिदयेन मात्राणामिति शेषः, अष्टपंचान्मात्राभिरित्यर्थः, जुलित्राला उक्वित्त - उता।
१९८। १ सक्ला (C), लक्षण (E). २ अप्पर (A, B & C). पंचर (C). ४ अहदहपरि (A), अट्ठद उप्परि (C), पदुपरि (D). ५ वौसदर (B), विसदुइ (C). ६ उकिठ्ठ (A), अविश्थु (B). ०९. (A), (८ (E').

Page #300

मात्रारत्तम् ।
जहा, रात्रा लुच' समाज खल
बहु कलहारिणौ णि] सेबक धुत्तउ। जीबण चाहसि सुक्ख जइ परिहर घर जई बहुगुणजुत्तउ ॥१६॥
चुलिमाला । (A, B & C).
कषिदोहासंखा संठवह इति पाठस्तत्र श्रादौ दोहासंखा-दोहा- . संख्यां दोहामाचासंख्याकमात्रामिति यावत् इति व्याख्येयम् । (E). - १६८ । दोहेति ॥ दोहासंख्यां स्थापयोपरि पंचमात्राः । अष्टादशोपरि विंशतिद्वयं चुलिमालायां व्याख्यातम् ॥ अष्टपंचाशमात्राः कार्या इत्यर्थः । ६८ ॥ (G). - १६८ । उदाहरति । राजा लुब्धः, समाजः खलः, बधः कलहकारिणौ, सेवको धूर्तः। जौवने चाहमि [?] सुखं यदि, परिहर स्टइं यदि बहुगुणयुक्रम् ॥ बधः स्त्री, परिहर त्यज, बहुतरामर्थसम्भवादित्यर्थः । (C). - १६८ । चुलित्रासामुदाहरति रात्रा लुद्धेति। राजा सुधः, समाजः खलः, बधः कसहकारिणी, सेवको धूतः । अतः जदूयदि बडगुणजुत्तउ-बहुगुणयुक्रमपिं बहुभिः कीर्तिप्रतिष्ठा
१९। १ सध्ध (F). १ ख dropt in (A). १ करिचाणि (A, D & E). "जिवर (A). ५ जउ (A), दर (B), पजर (F). परिहर (B F). • यमुररं (D). ८ २९ (A), ६९ (F).

Page #301

२७७
२७८
प्राकृतपैङ्गलम् ।
अथ सोरट्टा छंद । (D). सो सोरट्टउ' जाण' जं. दोहा बिबरौत्र ठित्र। पत्र पत्र जमकर बखाण णारा पिंगल कहि॥
प्रमुखैगुणैः महितमपौत्यर्थः जौवंतःविनं] अथच सुखं चाहमिवांछमि, तर - तदा घर - ग्रहं परिहरु -- त्यजेत्यर्थः ॥ (E)..
१६८ । यथा ॥ रात्रा इति ॥ राजा लब्धः, समाजः खलः, बधः कलहकारिणौ, से[व]को धूर्तः । जौवनं वांछमि सुखं च यदि, परिहर ग्रह, तईि बहुगुणयुक्तः ॥ ६८ ॥ (G).
१७० । अथ सौराष्ट्रम्। तत् सौराष्ट्र जानौहि यद्दोहाविपरौतं स्थितं । पदे पदे यमकं नागराजपिंगलेन कथितम् ॥ प्रथमबतीयपादयोरेकादशमात्रात्वं, दितीयचतुर्थयोस्त्रयोदशमात्रात्वमिति दोहावपरीत्यं, पदे पदे इति प्रथमतीयपादयोरन्ते द्वितीयचतुर्थयोरन्ते च, यमकमनुप्रासं व्याचक्ष्व कथय कुर्विति यावत् । (c).
१७ । अथ सौराष्ट्रनामकं वृत्तं लक्षयति मो मोरट्ठउ इति । जं- यत् दोहा बिबरीत्र ठित्र- दोहाविपरीतस्थिति दोहातो
१७.। १ सोपज (A). २ जाण (E). १ जह (A). ४ विपरिच (A), विपरिष (B), विपरौचा (C), विररौ (E). Non est (C), दिच (E), हिह (F). (जमच (D). . पिंगल (D), विन (E). ८ कहर (D & F), कुबर (E). ८ ६९ (A), 9. (F).

Page #302

मात्रारत्तम् ।
२८
२०९
जहा,
सो माणि पुणवंत जासु भत्त पंडिअ तण। जासु घरिणि गुणवंति' सो बि पुहबि सग्गह' णिलत्र॥
१७१ ॥ सोरट्टा । (A, B & C).
विपरौता स्थितिश्चरणानां स्थापनं यस्य तादृशमित्यर्थः, मो- तत् मोरट्ठउ - सौराष्ट्र गौराष्ट्रनामकं वृत्तं जाण - जानौषि, तत्र १ पत्र पत्र- पादे पादे प्रतिवरणमित्यर्थः जमक बखाण - यमकं साघय इति णापरात्र पिंगल - नागराजपिंगलः भणभणति॥ अयं भावः - दोहागः प्रथमदतीयचरणयोस्त्रयोदशमात्राः द्वितीयचतुर्थयोश्चैकादशमात्रा देया इति दोहालक्षणेनो, नदैपरौत्येनात्र द्वितीयचतुर्थचरणयोस्त्रयोदशमात्राः प्रथमतौययोकादशमात्रा देया इति । (E).
१७ । सो इति ॥ तत्सौराष्ट्र जानौहि यद्विपरीतं दोहास्थिति । पदे पदे यमकं व्याख्याहि नागराजः पिंगलः कथयति । यमकमनुप्रासः ॥ विपरौतेति ॥ एकादश त्रयोदशेति भावः ।। ७० ॥ (G).
१७१ । उदाहरति । म मन्यते पुण्यवान् यस्य भकः पण्डितस्तनयः । यस्य ग्रहिणी गुणवतौ तस्य पृथिवौ स्वर्गनिलयः ॥ (C).
१०१ । १ पुणर्थन (A), पुणुमति (B), पुणमंत (C & E). २ घरणि (E & F). १ गणमन्ति (B), गुणवन्त (C), गु एमति (D), गुणमंत (F). ४ मे (E & F). ५ विष (F). ६ सग्ग (C & F). . ६३ (A), ७१ (F).

Page #303

२८०
प्राकृतपेकलम् ।
श्रथ हालि छंद | (D).
सगणा भगणा दिगंण ई' मत्त चउहह पत्र पलई । ias " बंको बिरst तहा हाकलि' रू" एम कहा ॥ १७२० ॥
--
१७१ । अथ सौराष्ट्रमुदाहरति सो माणि इति । स मान्यः पुष्यः गुणवंत - गुणवान् यस्य भक्तः पंडित [स्त]नयः, यस्य गृहिणी गुणवतौ से बि श्रस्यापि पुहबि - पृथ्वौ सग्गह लिवस्वर्गनिलयः स्वर्गवास इत्यर्थः ॥ (E).
१०१ । सो माणीति ॥ ਬ मान्यः पुण्यवान् यस्य भक्तः पंडितस्तनयः । यस्य ग्गृहिणी गुणवतौ तस्यैव पृथिव्यां स्वर्गनिलयः ॥ [स्वर्गे] निवासः ॥ ७१ ॥ सौराष्ट्रम् ॥ (G).
१७२ । अथ हाकलीच्छन्दः । सगण - भगण--द्विजगणा मात्रातु पदे पतन्ति | संस्थाप्य विरतौ वङ्कं तथा हाकलारूपम् एतत् कथितम् ॥ श्रर्थात् पिङ्गलेन । श्रयमर्थः । सगण - भगणदिजगणाः स्थाप्याः, नत्वेषां स्थाने नियम:, किन्तु पदानामन्तगुरुत्वं नियतं, सगणदयान्ते भगणद्वयान्ते दिजगणास्ततो गुरुरेवं क्रमेण एकादशाचराणि भवन्ति । यदि द्विजगणं विहाय वगणभगणाभ्यां यथेच्छं गणचयं कृत्वाप्यन्ते गुरुद्दोंयते तदा
१०२ । १ भागण ज दिचगण (D) २ चउदर (D). ३ पल्लर (B & D). ४ संट ( C ). ५ विरई वङ्क (B & C ), यंका अंत (F). ( जहा (D). • डाकलिय (B). ८ रूह (E & F). ९ एड ( 1 ) . १० (४ (A), ०२ ( k ).

Page #304

मात्रावृत्तम् ।
दशाचराणि भवन्ति, किन्वन्तिमगुरोः पूर्व्वं सगणो न देय इति
सम्प्रदायः। (C).
w
१७२ | श्रथ हाकलीनामकं वृत्तं लचयति सगणेति 1 जहा यत्र सगणा – सगणो गुर्वतश्चतुष्कल इत्यर्थः, भगणा भगut गुर्वादिचतुष्कल इत्यर्थः दिश्रगण - द्विजगणचतुर्लघ्वात्मको गण इत्यर्थः, ई - एते गणा दूत्यर्थः अथच मत्त चउद्दह - माचाश्चतुर्दश पत्र पलई - पादे पतंति पादांत चेति शेषः, यंको - वक्रमेकं गुरुं संठद्र – संस्थाप्य, बिरइ – विरतिर्भवति, अंतिमगुरोः प्रागेव विरतिरित्यर्थः । एड - एतत् हाकलिरूग्रह - हाकलीरूपं हाकलिनामकवृत्तस्य स्वरूपमित्यर्थ: कहा - कथितम् । श्रच सगण - भगण - दिजगणातिरिक्तो गणो [न] भवतीति एते एव च स [म]स्ता व्यस्ता वा पतंतौति नियमस्तथाच यदि सगणयानंतरं भगणत्रयानंतरं द्विजगणचयानंतरं वा एको गुरुः स्थाप्यते प्रतिचरणं, तथापि हाकलीवृत्तं भवति । श्रथ एकस्मिंश्चरणे सगणत्रयानंतरमेकं गुरुं [सं] स्थाप्य तदितरचरणेषु भगणचयानंतरं द्विजगणत्रयानंतरं परस्परसंसृष्टतद्वयानंतरं वा गुरुः स्थाप्यते, तदाप्येतदृत्तं भवति । अथ एकस्मिंश्च रणे भगणच यानंतरं द्विजगणत्र्यानंतरं वा एकं गुरुं संस्थाप्य तदितरेषु परस्परसंसृष्टेतत्त्रयानंतरं गुरुः स्वाप्यते तथाप्येतद्वृत्तं भवतीति न विभावनीयम् । (E). १७२ । सगणो भगणो दिजगणो मात्राश्चतुर्दश पदे पतंति । संस्थापय वक्रमंते तथा हाक स्लिरूपमेवं कथय ॥ वक्रो गुरुः ॥ ७२ ॥ (G).
•
36
"
२८१

Page #305

२२
प्राकृतपेक्षणम् ।
मत्त चउद्दह पढम दल' एत्ररह' बसेहि' |
दह अक्खर उत्तर दलहि हाकलि' छंद' कहेहि ॥ *.
१७३° ॥ दोहा ॥
१०३ | मात्राश्चतुर्द्दश पदे पदे पतन्ति, एकादशवर्णैः । दशाचरायुत्तरदले हाकलिच्छन्दः कथय ॥ (C).
कृत्वा
१७३ | अथ नियमांतर मंगीकृत्य पुनर्दाकलौवृत्तं लचयति, मत्त चउद्दति । पढम दल - प्रथमदले पूर्वार्द्ध इति यावत् प्रतिचरणमिति शेषः, क्वचित्तु पत्र पत्र इति पाठस्तच पादे पादे अर्थात्पूर्वार्द्धस्य, उत्तरदले इत्य उक्तत्वादिति बोध्यम्, एग्गारह बषेहि - एकादशवर्णैः मत्त उद्दह – मात्राश्चतुर्द्द‍, उत्तर दलहि – उत्तरदले उत्तरार्द्ध दूत्यर्थः प्रतिचरणम् इत्यनुवंगः, दह अकबर – दशाचरैश्चतुर्दशमात्राः द्वत्यनुषंगः यत्र पतंतौति शेषः, तत् हाकलि छंद कहेहि - हाकलीनामकं छंदः कथय ॥ श्रच च प्रथम द्वितीयचरणयोर्द्विजगणैर्देय एव, अन्यथा एकादशाचरोक्त्यसंभवापत्तिः । तृतीयचतुर्थयोश्च द्विजगणेनैव देयः अन्यथा दशाच रोक्क्यसंभवापत्तिः, इति नियमे तात्पर्यमुन्नीयते । तथाहि क्रमेण विपर्ययेण वा सगण भगतौ अथवा मगणद्वयमेव
१०३ | १ पदम पश्च (C), पञ्च पञ्चचि (F). ९ इग्गारह (C), एगारच (D), स्म्मार (E). ३ वषेति (E). ४ दलह (B & C ). ५ हालि (C), काकलि (F). ( छन्द (B & C), कंदु (E). This sloka is not found
in (A) . ० ०r (F).

Page #306

माचारत्तम् ।
२८३
जहा, उच्चउ छात्रण' बिमल घरा तरुणौ घरिणौ बिणअपरा। बित्तक पूरल मुद्दहरा बरिसा समश्रा सुक्खकरा ॥
__ १७४ ॥ हाकलि । (A, B, C & F.) भगणवयमेव वा संस्थाप्य यदि दिजगणो दौयते अंते च गुरुर्दीयते, तदैवाक्षरषट्कं सगणभगणयोरक्षरचतुष्टयं च द्विजग[ण]स्य एकमक्षरं च गुरोरेवमेकादशाक्षराणि पूर्वार्द्ध प्रतिचरणं पतंति, उत्तरार्द्धपि चेदेवं दिजगणः स्थाप्यते तत्राप्येकादशाक्षराणि स्युः, तस्मादुत्तरार्द्ध सगणत्रयोत्तरं भगणचयानंतरं वा परस्परसंसृष्टैतत्त्रयानंतरं वा गुरुः प्रतिचरणं स्थाप्यते तदैवोत्तरार्द्ध दशाक्षराणि पतंति, एवं च प्रथमद्वितीयचरणयोईिजगणदानमंगोकृतपूर्व लक्षणकृता,* *तदनंगीकारेण चैतल्लक्षणमित्यस्मत्तातचरणोपदिष्टः पंथाः सुधौभिर्विभाव्यः। (E).
१०३ । मत्तेति ॥ मात्राश्चतुर्दश पदे पदे एकादशवर्णैः । दशाक्षराण्युत्तरदले हाकलिच्छंदः कथय ॥ ७३ ॥ (G).
१७४ । उदाहरति । उच्चोठानकं विमलं ग्टहं, तरुणौ रहिणै विनयपरा। वित्तेन पूर्ण मुद्राग्रह, वर्षासमयः सुखकरः ॥ उठानशब्दोऽङ्गानवाचौ, मुद्राग्रहं कोषागारम्। अत्र च यदि तदेत्यध्याहार्यम् । (C).
"१७४ । १ उच्च छावण (A), उच्च उठाचण (C), उच्च छावणि (D & F). १हरा (A). ३ धरणौ (A), घरणी (F). ४ विणकरा (B & C). ५ परख (B & C). मुदंहरा (D), मूलघरा (F). ७ बरिचा (A), बरौसा (D). ८ (५ (A), ०३ (F).

Page #307

२८४
प्राकृतयैङ्गणम् ।
अथ मधुभारच्छंदः । (D).
जसु पलइ' सेक्व' पचहरह एक्क' । चउमत्त' बेबि महुभार' एबि ॥ १७५९ ॥
१७४ | अथोत्तरलक्षणाभिप्रायेण हाकलौमुदाहरति उच्चति । यस्य उत्तमाच्छादितं विमलं गृहं, तरणी विनयपरा गृहिणी कांता, वित्तपूर्ण मुद्राग्टहं के [को]शभांडमित्यर्थः, तस्य वर्षासमयः
सुखकरः ॥ (E)..
१७४ | यथा ॥ उच्चेति ॥ उच्चमाच्छादनं विमलग्टहं, तरुणौ गृहिणी विनयपरा । वित्तपूर्ण कोशग्टहं वर्षा समयः सौख्यकरः ॥ तस्येति शेषः ॥ ७४ ॥ हाकलीति ॥ (G).
१०५ । अथ मधुभारच्छन्दः ॥ यस्य पतति शेषे पयोधर [ एकः ] । चतुर्मात्र aौ मधुभार एवं || एकचातुर्माचिकानन्तरं पयोधरो are: मिलित्वा द्वौ चातुर्मात्रिकौ । (C).
१०५ । अथ मधुभारनामकं वृत्तं वचयति जसु पलईति । जसु – यस्य चरणे इति शेष: चमत्त बेबि चतुर्माचिकौ दौ पततः, सेख - शेषे पादांते इत्यर्थः एक - एकः चतुर्माचिकइत्यर्थ: [ पल ] दू - पतति, कर्त्तव्ययोर्द्वयोश्चतुर्माचिकयोश्चांतिम
-
१०५ | १ पलई (F). २ सेख (A & E ), सेस (F). (B & C ), पच्चरहथ (E), पचोहर (F). ४ एक (F). चौमन (F). ६ वेषि (A), वेस (D), मौच (F'). मधुभार (E).
८ जावि (D), अवि (F). ( ( (A), ५ (F).
१ पचपच
५ चामत्त (D),
• महार (B & C),

Page #308

मात्रावृत्तम् ।
जहा, जसु चंद' सौस पिंध ह' दौस । सो संभु एउ तुह" सुम्भ* देउ ॥ १७६ ॥
मधुभार' | (A & F).
૫
अथाभौरच्छंदः । (D).
गारह' मत्त करौज अंत पर दौज | हु' सुछंद' अहौर " जंपइ* पिंगल धौर' ॥ १७७॥
चतुर्माचिको जगणस्वरूप एव पततौत्यर्थः, एबि - एतत् मधुभारनामकमेतद्वृत्तमित्यर्थः । (E).
१७५ । जसु इति ॥ यस्य पतति शेषे पयोधर एकः । चतुर्मात्रास्त्रयो मधुभारमेतत् ॥ शेषे श्रद्धींते ॥ ७५ ॥ (G).
१०६ | उदाहरति । यस्य चन्द्रः शौर्षे परिधानं दिशः । स शम्भुदेवः तुभ्यं सुखं ददातु ॥ (C).
१०६ | मधुभारमुदाहरति । जस्खिति । यस्य शीर्षे चंद्रः पिंधमं दिक् । स देवः शम्भुः मह्यं सुखं ददातु || (E) . १७६ । यथा जसु इति ॥ यस्य चंद्रः शौर्षे वस्त्रं दिशः । शंभुरयं युद्माकं शुभं ददातु || ७६ ॥ इति मधुभारम् ॥ (G).
३ दे
१०१ । १ चंदु (A). २ पौन्वस (B), पिन्वण (C), पिंषण (F). (B & C). ४ भक्म (A), तुम्ह (D), मम (E). ५ सुक्ल (A & E), सुम्भः (B & C), सुभ (F' ). ( ० (A), (F). ० मधुहार (B), महार (C). १०० | १ एगारह (B), इणारह (C). २ एह (F). ३ तुच्छन्द (C), सुबंदु (E). ४ अहौर (B & C), बहिर (E). ५ अप्पर (B), जम्पर (C). ६ बौर (A & D), षीष (B), बौर (C). ७ (८ (A), 00 (F').

Page #309

२८६
प्रावतपङ्गलम्।
जहा, सुंदरि गुज्जरि' णारि' लोअण दौह बिसारि'। पौण पत्रोहर भार लोलइ मोतिहार ॥
१७८ ॥ अहौर । (A).
१७७। प्रथाधौरच्छन्दः ॥ एकादशमाचाः क्रियन्ते अन्ते पयोधरो दीयते । एतच्छन्दः अधौरं जन्पति पिंगलधौरः ॥ पयोधरो नगणः, म चैकादशमात्रान्तःपाती, प्राथमिकमात्रासप्तकन्तु यथेच्छ, न तु सूत्रोदाहरणभवति । अाभौरनामकं छंदइति केचित् । (C).
१७७ । अथाभौरनामकं वृत्तं लक्षयति गारहेति। यच गारह मत्त-एकादशमाचाः क्रियते, पयोधरः दौयते, कर्तव्याखेकादशमात्रासु अंतिममात्राचतुष्टयं जगणस्वरूपमेव स्थाप्यते इत्यर्थः, [ए] - एतत् अाभौर सुछंदु -अाभौरः सुच्छंदः इति पिंगलधौरः जल्पति ॥ (E).
१७७। गारेति। एकादशमाचाः क्रियते अंते पयोधरो दीयते । एतत् सुच्छंदः अभौरं जल्पति पिंगलो धौरः॥ एकादशमात्रामध्ये अंते मावाचतुष्टयं जगणरूपं कार्यमित्यर्थः ॥ ७७॥ (G). . १७८ । उदाहरति । सुन्दरौ गुजरौं नारी, लोचनं दीर्घविमारि । पौनपयोधरभारे लोलते मौक्तिकहारः ॥ (C).
१७८ । अाभौरमुदाहरति । यस्याः पौनपयोधरभारे मौक्तिकः
१०८। १ गुज्जर (F). . Dropt in (F'). ६ विचारि (B). ४ ललाइ (A), होटद् (E), लोलिप (F). ५ मोनिम (B & C), मोनिश्च (D). १९ (A), ७८ (F).

Page #310

: माचारतम् ।
___ अथ दण्डकलच्छंदः। (D). कुंत'अरु धणुबरु हअवर गअबरु
छक्कलु बिबिर पाइक्व दले बत्तीसह मत्तह पत्र सुपसिद्धउ''
जाणह९ बुहअण हितले। सउबौस अठग्गल' कल संपुणउ
रूअउ फणि भासिथ भुषणे दंडअल णिरुत्तउ गुरु संजुत्तउपद
पिंगलिअं जंपंत मणे ॥ १७६१९ ॥ हारः लोटदू - लुठति, दौर्षविशाललोचना मा सुंदरी गुर्जरौ] नारी ॥ (E). __ १०८ । सुंदेति ॥ सुंदरौ गुर्जरौ नारौ लोचने दीर्घ विशाले। पौनः पयोधरभारो लोलते मौक्तिकहारः ॥ ७८ ॥
इत्यधौ भौरम् ॥ (G). १७६ । १ ना कुंत (A), कणु (B). २ Dropt in (A), हर (B & C), डर (E). १ धडर (A & C). ४ इयर (A). छप्यउ (A, B, C & D). १ वेवि (B & C). ७ वौस (A, B, E & F). ८ मत (A & B), मत्ता (F). ( पच पच (A & B). १० सुपसिहर (D). ११ जाणड (B & C). १९ हिण्यरर (A & C), हिचचहरे (B), हिचचले (F). १३ पञ्चम्मल (A, B & C), विहट्टम्गल (D), भडग्गल (F). १४ रुचर (A & E), परख (D), बुलउ (F). १५ भणि (B). १६ संजुनच (F). १० पिंगला (A), पिंगलब (D), पिंगलौथा (E), पिंगल (F). १८ जप्पत (B), परच (F). १९०० (A), OE (F).

Page #311

२०
३९७
प्रावतपङ्गलम् ।
१७८ । अथ दण्डकलच्छन्दः। कुन्तधरो' धनुर्द्धरो इयवरः गजवरः षट्पदोऽपि दो दले, दागिन्मा त्रिकं पदं सुप्रसिद्ध जानौहि बुधजनहृदयहरं । सतविंगतिकपदाधिककलासंपूर्ण रूपक फणिभाषितं भुवने दण्डकलं निरुक्तं गुरुमंयुक्त पैङ्गलिका जपत मनमा ॥ कुन्तधरादयश्चत्वारश्चतष्कलवाचकाः, तेनादौ चतुष्कलगणाः, षट्पदः षट्कलगणः, दले चरणे, पदम अष्टकलं द्वात्रिंशन्यानोऽत्र पादस्तस्य चतुर्थांशः पदं तेनाष्टौ मात्रा लभ्यन्ते, तेनाष्टाविंशत्यधिकशतकलामम्पूर्णमित्यर्थः । अन्ते गुरुसंयुक्तं, पैङ्गलिकाः पिङ्गलायनवन्तः । (C). __१७८ । अथ दंडकलं लक्षयति कुंतशूरु इति। कुंतधरः धनुर्द्धरः हयवरः गजवरः एतच्चतुष्कलचतुष्टयं, ततः छक्कलुषट्कलः, ततश्च गुरुसंजुत्तउ- गुरुसंयुक्तम् अंतस्थितैकगुरुकमित्यर्थः, बिबि पाइक्क - पदातिदयं चतुष्कलद्वयमित्यर्थः, एवं दले - पूर्वार्द्ध उत्तरार्द्ध चेत्यर्थः, बत्तीस मत्तह- दागिन्माचाः पत्र-पादे पतंति प्रत्येकमिति शेषः, संपुमाउ]-चरणचतुष्टयस्या इत्यर्थः, बोस अठग्गल[ल] - अष्टाविंशत्यधिकाः सउकल - प्रतं कला भवंति, तत् सुपसिद्धउ- सुप्रसिद्धं फणि भासिन रूश्रउ - फणिभाषितरूपं, भुणे-भुवने दंडकल णिरुत्तउ- दंडकलः निरुक्तः इति पैंगलिका मनसि जल्पंति हे बुधजनाः ययं हितले- हृदयतले जाणह] - जानौत ॥ यत्र प्रथमं चतुष्कलचतुष्टयं तत एकः षट्कलः ततश्च पुनश्चतष्कलइयं तत एको गुरुः प्रतिवरणं पतति, नइंडकलनामक वृत्तमिति फलितार्थः । (E).

Page #312

माधाहत्तम्।
जहा, रामह' भग्गंता' दिग' लग्गंता"
परिहरि इन गा घर परिणी लोरहि भरु सरबर पत्र परु' परिकरु.
लोट्टइ पिट्टइ तणु धरणी। पुणुर उदुइ संभाल कर"दंतंगुलिर
__बाल तणन कर जमलकरे कासौसर रात्रा णेहलु कात्रा।
का मात्रा पुणुरेर थप्पि धरे ॥ १८०५ ॥ दंडकल । (A & F).
१७८ । अथ दंडकलं ॥ कुंतेति । कुंतकरी धनुर्द्धरो इयवरो गजवरः षट्कलो दौ पदाती दले, दागिन्मात्राः पादे सुप्रसिद्धा जानौत बुधजमा हृदयतले। मतं विंशतिरष्टाधिका कलाः १२८ संपूर्ण वृत्ते फणिभाषिते भुवने, दंडकलं निरुक्तं
१८.। १ राग (C). १ भम्जा (E). परिच (D & F). ४ लगता (C).
हार (D). ( Dropt in (B). ७ रोलर (A), लोहि (B), लोरभि (F). ८ सबलु (A), सदवर (B). ध वर (A), dropt in (B), रिउजण (C), पचप (D), पच पूर (F). १. Dropt in (B), पपवर (D). ११ Dropt in (C). १९ नमो (E). १९ पुणि (E), पुण (F). १४ उट्टइ (B & C), पट्टर (E). १५ करि (A). १९ रत्नेगुलि (D). . वाज (E). १८ जवलकर (A). १८ कसौसर (A), कासौसर (E). २. लेहण (C). ११ करि (E), कर (F). १९ मारा (B). २९ पुण (E & F). २४ थप्प (D). १५.५ (A), (F). २१ दंडअल (B & C).
37

Page #313

पाहतपङ्गलम्।
गुरुसंयुक्त पिंगलो जल्पति आत्ममनसि ॥ कुतेति चत्वारयत्कलाः, पैदातिश्चतम्कलः ॥ ७९ ॥ (G).
१८० । उदाहरति । राजानो भग्ना दिक्षु लग्नाः परिहत्य हयगजग्टहग्टहिणणैः, नैर्भूतं सरोवरं रिपुजनपरिकरः पौडयति लोटयति तनुं धरण्यां। पुनरुत्थाय संभाण्य करोति दन्ताङ्गुलीः बालतनयाः करं यमलं कुर्वन्ति, काशीश्वरो राजा स्नेहलकाय: कृत्वा मायां पुनः स्थापयति । नत्रैरश्रुभिः, परिकरो भार्या, सम्भाण्य धैर्य, कृत्वा, दन्ताङ्गुलिकरणमत्यद्भुते, यमलं जोडिः । एतादृर्ती दशां दृष्ट्वा शत्रुपरिजनेष्वपि स्नेहयुक्रशरोरो भूत्वा पुनः स्वस्थाने स्थापयित्वा धा[यति चालयति । (c)..... ..१६० । दंडकलमुदाहरति रात्रह इति । हत्र गत्र घर घरिणौ- हयगज ग्टग्रहिणणैः परिहरि-परित्यज्य भग्मंता - पलायमाना: केचन रात्रह- राजानः दिन लग्गंता- दिक्षु लनाः दिगन्तं गता इत्यर्थः, तेषां चेति शेषः लोरहि-अश्रुभिः भरु सरबरु - मृताः सरोवराः, कश्चिञ्च पत्र पर परिकरु - पादपतितनिगडः धरणौ-धरण्यां. लोट्टर-विचेष्टते, तनुं शरीरं च पिट्ट-ताडयति, कर दंतंगुलि -तदंतांगुलिः सन् पुण उट्टा संभलि-पुनरुत्तिष्ठते सावधानीभूय, बाल तण कर जमलकरेबालतनयकरेण नमस्कारं कारयति । इदं च जातिवर्णनं । तथावस्थं च दृष्ट्वा तं णेहनु कश्रिा- स्नेहलकायः कामौमर रात्रीकागौश्वरराजः मात्रा-मायां दयां करि-कृत्वा पुनः थपि धरे- संस्थाप्य तवान् स्वराज्ये रक्षितवानित्यर्थः ॥ (E).

Page #314

REL
श्रथ दौपकच्छंदः । (D).
सिर देह' च मत्त लहु एक कर अंत | कुंतेक्क! तसु' मन्झ' दौपक्क सो' बुज्झ ॥ १८१ ॥
१८० । यथा ॥ राम्रा इति ॥ राजानो भग्ना दिचु लग्नाः परिहृत्य हयगज[गृह]म्गृहिणीः । श्रश्रुभिर्भूत्वा सरोवरान् पदपतितः परिकरो लुटति ताडयति तनुं धरण्यां । पुनरुत्तिष्ठत्यवधार्यं कृतदंतांगुलिबलतनयैः कृत्वा नमस्कारं कारयति, काशौश्वरो राजा स्नेहास्लुकायः कृत्वा मायां पुनः [सं] स्याप्य धृतवान् ॥ परिकरः खोजनः ॥ ८० ॥ इति दंडकलम् ॥ (G).
....१८१ । श्रथ दीपकछन्दः || शिरसि देहि चतुर्माचं लघुमेकमन्ते । दन्त एको यस्य मध्ये दौपकं तद्बुध्यस्व ॥ शिरसि श्रादों, दन्तः पञ्चकलो गण: । (C).
- कुरु,
१८९ । प्रथ दौपकनामकं वृत्तं वचयति सिर देहेति । सिरशिरसि श्रादावित्यर्थः च मत्त - चतुर्माचिकं गणं देहस्वापय, अंत - ते पादांते लड एक - लघुमेकं करु तसु – तयोः चतुर्माचिकैकलघुकगणयोरित्यर्थः मज्झ – मध्ये कुंतेक्क - कुंतमेकं पंचकलमे कमित्यर्थः कुरु इति पश्चात्तनेनान्वयः, दीपक मोड बुज्झ - दौपकनामकं [ तत्] वृत्तं जानी होत्यर्थः ॥ यत्र
बौ (D). ३ नसु (D), कर (E).
१८१ । १ देष्य (B), देउ (C). " कुंतक (A), दंवेक (B & C ). ५ जसु (C). ( संत (A). ० स (B & F), सद्द (C), सोइ (D & E ). ८०२ (A), ८१ (F).

Page #315

२६२
प्रावतपैङ्गलम्।
जहा, जसु हत्य' करबाल' बीपक्व कुल काल । सिर सोह बर छत्त संपुस ससि मत्त ॥१८॥
दीपक । (A, B, C & F).
प्रथमं चतुष्कलस्ततः पंचकलस्तत एको लघुः प्रतिपरणं पतति, नहीपकनामकं वृत्तमिति फलितार्थः। कचित् कुंतत्ति तस मोति पाठस्तत्र अंते दांते एकं पधु कुरु, कुंतत्ति-कुंतवयं, तसु-तयोगतर्माधिककलघुकगणयोः मन्म - मध्ये कुरु इत्यर्थः । इदं प एकैकदखाभिप्रायेण, अन्यथैकैकपादे चतुष्कलत्रयस्थाभावादसंभवापत्तिरिति द्रष्टव्यं । प्रथमं यच चतर्माधिकस्ततः पंचकलत्रयं नतो सधुः प्रतिदलं पतंति, तदा [दौ]पकं वांछ इति दितीयपाठे निर्गसितार्थः ॥ (E).
१८१। सिर इति ॥ शिरसि देहि चतुर्माचाः लघुमेकं कुब्बते। कुंतमेकं तस्य मध्ये दीपकं बुध्यस्ख ॥ शिरसादौ, कुंतः पंचकरणः ॥ ८१ ॥ (G).
१८२ । उदाहरति। चस्य हस्ते करबालः प्रति विपनकुलकालः। शिरसि शोभते वरछत्रं सम्पर्णशशिवत् ॥ (C).
१८२ । अथ दोपकमुदाहरति जस हत्थ इति । विपकव कुलकाल-विपचकुलकाल: करबालः खङ्गः जस हत्य- यस्य हस्ते,
१८९। १ प (A). १ करवास्तु (F). रविथा (A), विष्पकनु (D), विष्यक्व (E), विपक्स (F). ४ सेध (A & B), मोष (C). मित्त (B), बाल (D & F). (१३ (A), २ (F).

Page #316

मात्राकृतम्।
२६३
अथ सिंहावलोकच्छंदः । (D). गण विष्प सगण धरि पत्रह पचंर भण सिंहलोत्रण छंदबरं । गुणि गण मण बुन्झहुणा भणा णहिर जगणुरु ण भगणु ण कम"गणा" ॥ १८३९ ।
मोह-शोभते, यस्य मिर-[शिरसि बर छत्त-वरच्छत्रं, संपुष्ण ममि मत्त- संपूर्ण भिवत्, अथवा संपूर्णशशिमा पौर्णिमचंद्रमंडलप्रमाणमित्यर्थः शोभते इति पूर्वणैवान्वयः ॥ (E).
१८२ । यथा जस रति ॥ यस्य हस्ते करवालो विपक्षकुलकालः । शिरसि वरं छत्रं पूर्णशशिवत् ॥ ८२ ॥ इति दीपकम् ॥ (G).
१८३ । अथ सिंहावलोकः ॥ विप्रगणं मगणं हत्वा पदे पदे भण सिंहावलोकं छन्दोवरं । गुणिगण मनमा बुध्यद्धं नागो भणति, यस्मिन[व] य[जगण-भगणौ न कर्णगणः ॥ पदे पदे प्रति]पादं, विप्रगणं चतुष्कलं, मगणमन्तेगुरु चतुष्कलं, वा स्थापयित्वा, नागः पिङ्गलः । तथाच विप्रगणमगणाभ्यामेव छन्दो
१८३ । १ विप्प गण (F). १ मत्तक (D). १ भण (B, C & F). • सिंहव (A & D). ५ लोष (B), non est (C), लोवष (D), सोवह (F). (छन्द (C), मुहंदु (D). ५ (D), बुरम् (E). जण (B), पण (C & E). ( Dropt in (B), बाउ (C). १. करम (A). १५पण (A), मचा (D), मूग (F). १२ Dropt in (A & B), एप (C), पह (D), जसु ए (E). १९ जगण (B). १४ कण (E). १५ सपा (C). ११ ७७ (A), ८३ (F).

Page #317

२६०
पालवङ्गलम् ।
निर्वाह कार्य: । एतदेव स्पष्टथितुमाइ यस्मिन्निति, एतच्छन्दषि जगणभगणकर्णगणा न पतन्ति । जगणे मध्यगुरुः, भगण धादि: गुरुः, को दिगुरुः, एतेषां निषेधाश्चतुष्कलेषु मगणविप्रगणाव [व]शिष्यते । (C)... --
. १८३ । अथ सिंहावलोकनामकं वृत्त्वं स्वचयनि गा विवि। पत्रह पत्रं- पादे पादे गण विप्प सगण - विप्रगणमगणौ धरि -धृत्वा, इंदबरं-छंदःश्रेष्ठं सिंह लोह-सिंहावलोकं भण, तसु-तस्मिन्, न जगण: न भगण: न कर्णगणः। जगणे मध्यगुरुर्गणः, भगणो गुर्वादिर्गणः, कर्ण गुरुदयात्मको गणः, एते तत्र न पतीत्यर्थः, इति मात्र भण-नागः भणति । हे गणि अणगुणिजनाः ययमिति शेषः] मण बुझझड - मनसि बुध्यध्वम् ॥ त्र विप्रमगणयोः क्रमिकयोः समुदितयोर्वा स्थापने न नियमः, किंतु प्रताभ्यामेव व्यस्तममस्ताभ्यां पादे षोड़शकलाः पूरणीयाः, एताभ्याप्रतिरिक्तश्च गणो न देयः । अतएवोदाहरणे प्रथमपादे जमि]गणचतुष्टयेनैव षोडशमाचाः पूरिताः, द्वितीयचरणे च प्रथमविप्रइयमनतरं सगणदयमित्युभाभ्यामेव षोड़शकलाः पूरिताः, बतौये च पुनः सगणचतुष्टयेनैव पूरिताः, * * * न त्वन्यो गणो दत्तः, न त्वेतावेव क्रमिकसमुदिताविति द्रष्टव्यम् । (E).
१८३ । विमेति ॥ विप्रमणं सगणं कृत्वा पदे पदे, भण सिंहावलोकित[कन] छंदोवरं । गुणिगणा मनसि जानौत, नागमणितं, नास्ति जगणो न भगणो न कर्णगणः ॥ विप्राश्चतस्रो मात्रामगणोऽपि, ताभ्यां षोडशमात्राः प्रतिपादं कार्य इति तात्पर्यम् ॥ ८३ ॥ (G).

Page #318

Li
माहित
२५
बिप्प सगण पत्र बेबि गण 'अंत' विसज्जेहि हार । पच्छा हेरि कइत्त' कह" सोलह केला पत्थोर ॥ १८४ ॥ दोहा ।
१८४ । विशेषान्तरमाह । विप्रगण गणौ पदे द्वावपि श्रन्ते विसर्जय हारं । पश्चादृष्ट्वा कवित्वं कुरु षोड़शक[ल]प्रस्तारः ॥ दावपि द्वावेव, अत्र चान्ते विप्रगणो न देय इति । हारं गुरुमन्ते यथा गुरुः पतति तथा काय्यें, तेनान्ते सगणो देव इति प वस्यति । (C).
१८४ । अथैनमेवार्थं विशदौत्य दिपदिकयाह बिप्प वगऐति । विष्प सगण पत्र बेबि गण – विप्रसगणौ पादे दावेव गणौ अंत - अंत पादांते हार - हारं गुरुं बिसज्जहि – विमजय, पादांत मगणान्तः पतितं गुरुं विवर्जय न त्वन्यमित्यर्थः, तथा
i
च पादांत सगण एव देय इति नियमो लभ्यते इति । हेरि - निरौक्ष्य विभाव्य, पच्छा - पश्चात् सोलह कल पत्थार - षोड़श - कलप्रस्तारं षोड़शकलाः प्रस्ताय्यैते श्रस्मिन्नेतादृशमित्यर्थः कन्त - कवित्वं कुरु, एतलचणं विभाव्य पश्चादेतच्छंदमा कवित्वं कुरु इत्यर्थः। (E).
१८४ । दोहया पुनर्द्रढयति, बिप्प सेति ॥ विप्रसगणौ पदे
१८४ । १ अन्तह (B). २. बिसज्जड (A), विज (B), बिसनहिं (D). ३. हार (A). ४ कवित (D). ५ कर (C), करि (F). कर (F). ७५ (A), ८४ (F').
० पच्छाय (A)

Page #319

२९६
प्रातलम् ।
जहा, इणु उज्जर' गुज्जर' राबदल,
दल दलिन चलित्र मरहट्ट बलं । बल मोलि मालब राम कुला, कुल उज्जल र कलचुलि" कण फुला" ॥१८५॥
सिंहाबलोका । (A, B & C).
हावेव गणौ ते विसर्जय हारं। पथादृष्ट्वा कवित्वं कुरु, षोड़शकलः मस्तारः ॥ पत्र सिंहावलोकने प्रतिवरणं षोडशमात्रास्तन्मध्ये मात्रादयमंतिमं गुरुरूपं कार्यमित्यर्थः ॥ ८४ ॥ (G).
१८५। उदाहरति। हतमुचल-गुज्वल-राजकुलं, दखमलितमहाराष्ट्रकुलं, बलमोटितमालवराजकुलं, कुलेनोज्ज्वलकरचलौकर्मपुष्यं ॥ कुलं सैन्यं, दलमलितं मर्दितं, मोटितं प्रमर्दितं थेन, करचूलौवंशावतंसो जयति, करनूलो क्षत्रियान्तरवाचौ, कर्णपुष्यम् अवतंसः ॥ (C).
१८५ । अथ सिंहावलोकमुदाहरति इणु इति । हतोज्वलगुर्जरराजदलः, दरदलित-चालित-महाराष्ट्रबलः, बलमोदित
१८।। १ खनन (D), उज्जल (F). २ Dropt in (A), र non est (C), गबब्बर (D), गुज्जन (F). १ राउ (F). ४ कुल (B & C), कला (F). । दर (A), बल (B). मलिच (C). सचण (C), dropt in (F). ८ मरड (A), मरड (B & C). ( वला (F). १. मोडिच (F). ११ साउ (C). १२ नजल (A). १५ कण (A), कर (c & E). १४ धुरि (A & B). १५ फुरा (A & E). १९०९ (A), २ (F). १७ सिंहावलोषण (F).

Page #320

भाषाहतम् ।
अथ लवंगमछंदः । (by.. जत्य पढम छत्र मत्त पप्पथ दिज्जए. पंचमत्त चउमत्त गणा हि किज्जए। संभलि अंत लह गुरु एक्कक चाहरण मुद्धि पत्रंगमर छंदर बिअक्षण सोहए ॥१८६॥
मालवराजकुलः, एतादृशः कुल उज्जल - उज्ज्वलकुलः, करचुलि[क] – करचुलिवंशोद्भवः कर्णः फुरा - स्फुरति ॥ (B). - १८५। यथा॥ हणु इति। हतोज्ज्वलगुर्जरराजदलो दलदलितमहाराष्ट्रबलः। बलबोटितमालवराजकुला, कुलोज्ज्वतः करचुलिकर्णः स्फुरति ॥ करेति करचुलिवंशोत्पन्नः कर्ण इत्यर्थः ॥ ८५॥ इति सिंहावलोकनम् ॥ (G).
१८६ । यत्र प्रथमं षण्माचः पदे पदे दृश्यते, पञ्चमात्रचतुर्माचगणो न हि क्रियते। संभयान्ते लघुर्गुरुरेकः स्थाप्यतां मुग्धे अवङ्गमच्छन्दो विलक्षणं शोमते ॥ विलक्षणं प्रकृष्टं, विचक्षण रति सम्बोधनं वा । श्रादौ षट्कलो गण इत्युक्तम् । (C).
१८५। १ जच्छ (A). .चच (C). ३ पचपच (A). ४ दौसए (D & F). . . हि (F). ६ दिज्जर (A), दिजिए (C & E). • सम्बलि (A), संगपि (B & C), संभलिब (F). स देह (A), हिल (B), लर्क (C & F'). लह (E), गुरू (F). १. छह (A), एक (F). ११ रेहर (A). ११ पवंगम (D, E & F). १३ छन्द (C). १४ ७७ (A), ८६ (F).
38

Page #321

प्राकृतपैङ्गलम् । पत्र पत्र बाइहि गुरुश्रा' पिंगल पभणे सअल णिम्भंती'। छंद पबंगम दिट्ठो' मत्ताणं एक बौसंती ॥ १८७१ ॥ गाहा।
१८६ । अथ लवंगमनामि]कं वृत्तं लक्षयति जत्येति । जत्थ - यत्र पढम-प्रथमं पादादावित्यर्थः छत्र मत्त-षण्मात्राकः पत्रपत्र-पादे पा[दे] दिन्जए -दीयते, ततश्च चउमत्त गणा - चतुर्माचाका गणा दिन्नए -दौयंते इति पूर्वेणैवान्वयः, पंचमत्त-पंचमात्राकगण: एहि किन्नए-न क्रियते। षट्कलानंतरं चतुर्मात्रकगणेनैव पादपूरणं कर्त्तव्यं न तु पंचमात्रकगणेनेत्यर्थः। अंते- पादांत इत्यर्थः संभलि- संस्मृत्य एकक - एकैकः खड़ गुरु-लघुर्गुरुः चाहए- अपेक्ष्यते पादांते लधुगुरू अवश्यक्रमेण स्थापनौयावित्यर्थः, हे मुद्धि-मुग्धे, तत् सवंगमछंदो विलक्षणं शोभते ॥ अत्र षट्कलोत्तरं यथासंभवं पतितचतुर्मात्राकैः न तु पंचमात्राकैः पादांते अवण्यापेक्षणीयाभ्यां च . लघुगुरुभ्यां प्रतिचरणमेकविंशतिः कलाः पूरणैया इति संप्रदायः ।
१८। १ Dropt in (E). १ गुषा (C). ए पभणई (B), भणेर (D), भणर (F). ४ सण (C), सकल (D & F). ५ णिभंती (B & C), णिवंता (D), णिति (E), भिंता (F). पञ्चंगम (A & C). ७ दिट्टो (B & C). ८ एक (B & C), एष (D & F). वौसंति (A & E), वौसना (D), वौसना (F). १० ७८ (A), ८७ (F).

Page #322

मात्रारत्तम् ।
तिक्कलु' चउकल पंचकल तित्र गण दूर करे । छक्कलु' तिणि पलंत जेहि लहु गुरु' अंत मुणेहु ॥
१८७ (क) ॥ दोहा ।*
तथाच प्रथममेकः षट्कलस्ततश्चतुष्कलत्रयं ततो लघ्वादिस्त्रिकल: यत्र प्रतिचरणं पतति, तत् सवंगमि]नामकं वृत्तमिति. फलितार्थः । (E).
१८६ । जत्थेति ॥ यत्र प्रथमं षण्मात्रः पदे पदे दीयते, पंचमात्रश्चतुर्मात्री गणोऽहिः क्रियते। अवश्त्यांते लघुगुरुरेकोऽपेक्ष्यते, मुग्धं लवंगमं वंदो विचक्षणमोह[शोभनं ॥ अहिः षट्कलः ॥ ८६ ॥ (G).
१८७। तत्र विशेषमाह। पदे पदे श्रादौ गुरुकं पिङ्गलः प्रभणति सकलं निर्धान्तः। प्लवङ्गमच्छन्दसि दृष्टा मात्राणामेकविंशतिः ॥ प्राथमिकः षट्कल श्रादिगुरुरिति । (c). . i 2001 [The gloss (E) is wanting here.—Ed.) .
१८७ । पुनः स्पष्टमार ॥ पत्र इति ॥ पदे पदे आदौ गुरुः पिंगलो भणति मकलं निर्धान्तिः । छंदः लवंगम दृष्टं मात्राणामेकविंशत्या ॥ ८७ ॥ (G).
.
.
.
.
१८७ (क)। १ निकल (A). २ छकल (A). ३ तिथि (A). ४ पलचंत (A). ५ गाथा (A). (मुणे (A), मुणेह (E). ७७८ (A). ' * N. B. This sloka is found in (A) and (E), but not in the others. The Commentary of (E) is silent also.-Ed. .

Page #323

३००
प्राङ्गलम्। जहा, पचरचरल विलिया सहि जाणए
मम्मही खग्ग' किणीसई जलहर साणए । *फुल्लकचंब अंबर डंबर दौसर पाउस पाउ• घणाघण सुमुहि बरौसए ।
१८८२ ॥ सबंगम ।
१८८ । उदाहरति। नृत्यति चञ्चला विद्युल्लता मखि ज्ञायते, मनायत खगः किं निग्यते[?] जलधरमाणके । फुल्लकदम्बस्याम्बरे समरो दृश्यते प्रावं प्राप्य घनाघनः सुमुखि वर्षति ॥ निश्यते[?] निशाहनिः) क्रियते । (0.
१८८ । अथ लवंगममुदाहरति, हे महि- सखि, यत् चंचल विबुलिया-- चंचखा विद्युत् पच्चद् - नृत्यति, एतश्रितो ममह - मन्मथः जलहर माणए - जलधरशाणके मेघस्वरूपशस्त्रोल्लेखने खरे इत्यर्थः खग्ग किणौसद् - [ख]ङ्गं तीक्षायति इति जाणए - जायते । फुल्ल कदंब- पुष्पिताः कदम्बकाः, अंबराबंबरः दृश्यते, पलायन बरौमए -- वर्षनि, अतः हे सुमुखि पाउस पाउ - शहट प्राप्ता नल कांत इति भावः ॥ (E).
१८८। १ विजलया (B & C), विज्जुलिचे (E). २ सम्माह (A & F), कम्मर (D). ३ सया (E). किलोसर (A), कपीसद (F). * 3rd and 4th quadrants transposed in (E). फल (A, D & E). कदंक (A), सम्बर (D), कदम्बध (E), कलंवञ्च (F). &८ सम्बन्ध उन्मच (C).
सर (E). १. समय (A). ५ घणघण (E). १९६८ (A), ८८ (E'). १३ अमंगम (A), प्रवंगम (B).

Page #324

अथ लीलावतीच्छंदः। (Dy. गुरू लहु' गहिर णिम्म णिम्म सहि
अक्वर पलइ पचोहर बिसम समं जहि" कहुँ णहि हिम्महर तरल तुर जिमि
पसर बिदिस दिस अगम गम। गण पंचर चउक्कल पलइ णिरंतर
अंत सगण धुत्र" कंत गणं० परिचलइ सुपरि परि लौल लिलाबहार
कलार बत्तीस बिसामकरं२५ ॥ १८८५ ।
..
१८८ । यथा ॥ पञ्चेति ॥ नृत्यति चंचला विद्युत् मखि जानासि मन्मथस्य खड्गकणिशमियं, जलधरः शाणः। पुष्पितः कलंवः, अंबरे पाडंबरो दृश्यते, प्रावट प्राप्ता, घनाघनः सुमुखि वर्षति ॥ ८८ ॥ इति सवंगमम् ॥ (G).
१८५। १& Transposed in (A). & Dropt in (A). ५ जड (C). ( णिम्म (A, D, E & F). ७ तुरा (A), तुरग (F). ८ जिम (B, C & E). पसर (B), पसरह (C). १० दिस (A & B), दिसि (E). १५ दिसि (B & E). १२ चमं (E). १३ मत्न (F). १४ मजकल (B), पिच (E), चषकल (F). १५ बुह (F). १६ कए (A & D). १० गुणं (F). १८ च चरण (C). १९ परि (C). २. Non est (F). २१ पौल (A, B & C). २२ णिस्तावर (A, B & C), लोलावइ (F'). २१ परि (A), पञ्च (B & C). १७ विसामकर (E), वौसामकरं (F). २५८० (A), RE (F).

Page #325

३०२
মান্ধনীল।
-
१८८ । श्रथ लोलावतौ । गुरुलध्वोर्नहि नियमः नियमो नहि अचरस्य पतति पयोधरो विषमममयोः, यत्र क्वापि नहि नियमः तरलतरगो यथा प्रसरति दिशि विदिशि अगम्ये गम्ये। गणाः पञ्च चतुष्कलाः पतन्ति निरन्तरम् अन्ते सगणो ध्रुवः कान्तो गम्यते, चत्वारि चरणनि धृत्वा परिलौल-लोखावती-पदं द्वात्रिंशदिरामकरं ॥ कियन्तो गुरवः कियन्तो लघव इति नियमो नास्ति, कियदक्षरः पाद इति नियमो नास्ति, पयोधरो जगणो विषमे समे च, दृष्टान्तो यथा चपलोऽश्वः दिग्विदिक्प्रसरणे यत्र क्वापि न नियममङ्गीकरोति तथैवेत्यर्थः। चतुष्कलगणाः पञ्चविधा द्विगुर्वादयस्ते यथेच्छ पुनः पुनर्निवेशनीयाः, न तु पञ्चसंख्यकाइत्यर्थः, द्वात्रिंशत्कले पादे चतुष्कलगणन्तत्वस्यावश्यकत्वात्, अयच्च विशेषः, सप्तगणा यथेच्छ चतुष्कला देयाः, अन्ते सगणो ध्रुवो नियतः, कान्तः कमनीय इति । केचित् कर्मगणं पठित्वा सगणकर्णगणयोरन्ते विकल्पमाडः । परिलोलेति परितः सर्वतो लीला यस्य । परे तु चतुष्कलगणपञ्चकलानन्तरं मात्राष्टकनियममित्याः , साम्प्रदायिकास्तस्त्वि] नुमन्यन्ते पदस्य द्वात्रिंशन्मात्रासु विरामोऽवमानं द्वात्रिंगन्मात्रकं पदमित्यर्थः । (C). .. १८८ । अथ लोलावतौनामकं वृत्तं लक्ष्यति गुरू लहु इति । जहि- यत्र गुरु लहु णहि णिम्म - गुरोर्लघोर्नास्ति नियमः, एतावंतो गुरव एतावंतो लघवश्च यत्र पतंतौति नियमो नास्तीत्यर्थः, अकबर - अक्षरेऽपि णिम्म पहि-नियमो नास्ति, एतावंत्यचराणि पतंतोत्यपि यच न नियम इत्यर्थः, बिसम ममं

Page #326

-
मात्रावृत्तम् ।
विषमे [समे] पयोधरः जगण: पलद् - पतति इत्यपि कड एहि
-
णिम्म – कुत्रापि चरणे नास्ति नियम:, किन्तु गए पंच चकल गणाः पंच चतुष्कलाः चतुष्कलभेदात्मका: पंचगणा दूत्यर्थ:, प्रस्तारक्रियया चतुष्कलस्य पंच भेदाः ये भवंति ते सर्वेऽपि व्यस्ताः समस्ताः विपर्यस्ता इति हृदयं । ते कियंतः पतंति इत्यत्र हेतुः कल बत्तीसेति तथा च द्वात्रिंशन्मात्रा: पूरका श्रष्टौ चतुष्कलभेदा इति भावः, निरंतर भितर गणांत राव्यवहितमित्यर्थः पलहू - पतंति श्रंत ते पादांते इत्यर्थः, कंत गया कांतगणः सगणइत्यर्थः, ध्रुवं निश्चितं पत[नौ]ति पूर्वेणान्वयः यथ बंद: जेम - यथा तरल तुरत्र - तरलतुरग:, तथा विदिशि दिशि श्रगम गमं - श्रगम्ये गम्ये पसर - प्रसरति, सुपरि - पादे [?] परिलौल - परितः लौलया, परिचलदू - परिचलति सा लौलावतौ तत् लोलावतौनामकं वृत्तं कल बत्तीस - कलासु दाचिंशत्तु बिसाम करे – विश्रामं करोति इति योजना || यत्र सप्त'चतुष्कलानंतरं सगणः प्रतिचरणं पतति सा लीलावतीति फलितार्थ: । (E).
३०३
M
१८८ | गुरु इति ॥ गुरोर्लघोर्नास्ति नियमो नियमो नास्त्य - हरे पतति पयोधरो विषमसमयो:, यत्र कोऽपि नास्ति नियमः तरलतुरंगो यथा प्रसरति विदितु दिक्षु श्रगम्यगम्ययोः । गणाः सप्त चतुष्कलाः पतंति निरंतरमंते सगणो बुधकांतगुणः, परिचलति सुपरिलौलया लीलावती कला द्वात्रिंशद्विश्रामकरा ॥ पयोधरो जगणः || ८ || (G).

Page #327

३००
प्रातलम् ।
जहा, घर लम्ग अग्गिः जलद धह' धह
कई दिग मग मह पह अणलभरे सब दौस पसरि पाइक लुलइ धणि
थणहर अहण'२ दिशाब करे। भन" लुक्किन थकित्र बदरि'
तरुणि जण भइरब भेरिअर सहर पले महि लोट्टर पिट्टइ रिउ सिर
दुइ जक्षण बौर हमौर चले ॥ १६०२० ॥ लीलावती। (A, B, C & F).
- १८ । उदाहरति। ग्रहे लगित्वा अग्निचलति धग्धगिति कृत्वा दिनार्गनभःपथा अनर्मताः सर्वदिक्ष पदातिकाः प्रमृत्य मुठन्ति धनं, स्तनभारजघने दत्त्वा करं। भयेम शव्यति गुप्ता तिष्ठति
१९०। १ नव (E), सव (F). र लग्गिय (B), सर (C), परिधर (E), रिजधर (F). ३ लगि (E). ४ खगइ (F). ५ दह दिह (A), दह दह (B & C). द कहि (B). . दिगम (B), राहि पह दिगमग (D), पति पर दिमम (F). दिस (A), देस (D & F). . पसरिश्च (A). १. लुर (D & E). ११ षण (A, B & C). १२ पुणथण (A), थण (B). १३ जब्बण (A), अघण (B, C & E). १४ दवाव (A), देशाव (B & C), दुहाव (F).
। भर (B & C). १६ & १७ Transposed in (A, B & C). १७ पबिध (A), व्यविध (B). १८ वहौर (B), वैरि (D, E & F). १९ गण (D & F), न्य (E). २० भरवह (D), भेरव (E), भैरव (F). २१ भेरौच (A, B & C), रिष (D). १२ सकु (). २३ सुट्टर (D & F). १४ दिह (F). २६ जखण (A), क्च (B, C & E). २६ इग्नोर (B & C). २० ८१ (A), (• (7).

Page #328

मात्रारत्तम् ।
३०५
वैरितरुण यदा भैरवो भेरवीवरः भेरौरवः] पतति मयां लुठति पौद्यते रिपुभिरस्त्रुश्यति यदा बौरहम्बौरश्चखति ॥ सहइत्यादौ शत्रणामित्यर्थः । (ख).
१९०। अथ लोलावतोमुदाहरति, मब अरि घरेति । जखण बौर हमौर चले - यस्मिन् क्षणे वौरहौरचलितः, तस्मिन् क्षणे इति शेषः सर्व[व] अरि घर-मर्वारिग्रहेषु अगि- अनिः धह धइत्यजानुकरणं कद-] कृत्वा जल-ज्वलति, दिग मग णह पह - दिमार्गः नभःपथः अणलभरे- अनलभूतः अमिना परिपूर्ण इत्यर्थः जात इति शेषः, धण थण हर जघण देवाब करे-धनिस्तनभरजघनदत्तकरः धनिनौनाम परिविबद्धवानां स्तनभरे जघने च दत्तः करो येन स तादृश इत्यर्थः पाइकपदातिः सब दौस पमरि - सर्वदिचु प्रसृत्य लुरद - चलति, भेरव भेरित्र सद्द पले-भैरवभेरौशब्दः पतति, भत्र लक्वित्र थकित्र-भयनिलौनस्थगितः बेरि तरुणि अण-वैरितरुणौजनः महि खुद-मयां विचेष्टते, पिट्टर - ताड़यति खेदयतीति भावः, रिउ सिर टुहिप-रिपुशिरांमि त्रुटति ॥ (B). . १९०। मवेति ॥ सर्वरिपुग्रहेषु अनिर्मगति धगधगशब्द छत्वा, नास्ति पंथा दिग्मागेषु अनलो भृतः, सर्वदेशे प्रसरंति पदातयः, लुठंतीनां रिपुग्रहिणीनां स्तनभरो जघनं विधा करोति ॥ भयेन निलौनः स्थगितो वैरितरुणौगो भैरवे भेाः शब्दे पतिते मयां खुटति पिट्टयति देहं शिरस्खुटति यत् क्षणे वीरो हंमौरचलितः ॥ ४० ॥ इति चौलावतौ ॥ (G).
39

Page #329

प्राङ्गलम्। ..
अथ हरिगीताच्छंदः । (D). गण चारिपंच कल' ठबिज्जसु बौत्र ठामहि इच्छ]कलो पत्र पत्रह अंतहि गुरु करिज्जसु बमणेण सुसब्बलो। दहचारि दुबई दह दुमाणहुमत ठाइस"पात्रो हरिगोत्र छंद पसिङ्घ जाणहु पिंगलेण पत्रासित्रो"।
१९१९ ॥ --
१६१। अथ हरिगीताच्छन्दः। गणाश्चत्वारः पञ्चकक्षा: स्याप्यता दितीये थाने पट्कलः, पदे पदे अन्ते गुरुः क्रियता वर्णनेन सुगवलं । दश खापयित्वा तत्वतिईश दौ मानय भाषाअष्टाविंशतिर्मानय पिलेन व्याख्यातम् ॥ श्रयम:- चत्वारः पञ्चकलाः कर्त्तव्याः, तत्र प्रथमगणानन्तरं षट्कलः, तदनन्तरं जयः पञ्चकलास्ततश्चैको गुरुरेवं क्रमेण प्रतिपादमष्टाविंशतिर्माचाः भवन्ति, वर्णनेन समोचौनवर्णनेन सुशवमं मिश्रितं, [यहा] वर्णनेन महाप्राणाधरेण सुमबखं बसवदित्यर्थः, दशाः स्थापनीयः दशान - पूरणैषमिति तस्कृतिशब्दार्थः, तेन तस्य गणनं
११। बल (A, C & E), कलु (B), कलं (D). १ विच (E). ३ ठामर (B & C). ४. non est (B&C). ५ तह (A), चत्तौह (D). Dropt in (E). . सुसहलो (A), बसवलो (F). ८ देह (C). गहि (C). १. बाबर (A), परर (B & C), दुइ (E), ११ दुमाएह (B & C), उमाण्ड (D), दुर पमाण्ड (E). १९ बहाईस (A, B, C & E). १५ पाचो (A), पषो (B), पचची (C), पो (E). १४ माणड (A, B & C), जाणह (D). १५ वाणिपो (A, B&0), पचासि (E). १५ र (A), (F).

Page #330

मात्रात्तम् ।
-
कृतिरिति व्योतिःशास्त्रं । इत्थञ्च शता निव्यने दश द्वावित्यमैन द्वादशाधिकं शतमात्रं कन्द इत्यर्थः । इदमेव कुतमित्युक्रम्, श्रट्ठाइसेति, पादस्याष्टादश[विंशति] माचत्वादिदं सिद्धमित्यर्थः । षट्-दश[?]दश द्वादश-द्वावि [?]त्येषां योजनेऽष्टाविंशतिसंख्या
भवन्ति । (C).
१८१ । अथ हरिगौतनामकं वृत्तं लचयति, गणा चारि [रौ]ति । प्रअ प हि [ह] - पादे पादे प्रतिचरणमित्यर्थः प्रथमं गण चारि - गणांश्चतुरः पंचकलान् ठबिच्ासु – स्थापयत, बौत्र ठामहि - द्वितीये स्थाने प्रथमपंचकलगणानंतर मिति थावत् इक्कली - षट्कलान् स्थापवतेति पूर्वेणान्वयः तथाच कर्त्तव्येषु चतु:very प्रथम कलानंतरमेकं षट्कथं संखाप्य श्रनंतर मुईरितास्त्रयः पंचकला गणाः कार्या दूति पर्यवसितोऽर्थः । श्रतहिअंते पादांत इत्यर्थः गुरु करिष्ास – गुरुमेकं कुरुत, दह चारि हुइ दह दुइ - दश चतस्रः के दश द्वे एवं मत्त श्रट्ठाईस मात्रा अष्टाविंशतिः पमाण्ड प्रमाण्यत पिंगलेपण पत्रामित्रो
- पिंगलेन प्रकाशितं, बसणेण सुसब्बलो - वर्णनेन सुमवलं
sig
३०७
-
www
सुतरां स्वयं समौचौनमित्यर्थः पसिडू – प्रसिद्धं हरिगो
छंद - हरिगौतं बंद: जाणड - जानौत ॥ प्रथममेक: पंचकलस्तन एकः षट्कलस्ततस्त्रयः पंचकस्तास्तत एको गुरुः चत्र पतंति, तदष्टाविंशतिमाचाकचरणं हरिगौतनामकं वृत्तमिति फलितार्थः। (E).
१९१ । गणेति ॥ गणाश्चत्वार: पंचकलाः स्थापयंतां द्वितीये

Page #331

प्रासतम्।
बौर' छक्कलु' ठाबि' कहु चारि पंचकल' देहु । बारह उत्तर मत्त सउ माणसु अंत ठबेहु ॥ १८२ ॥
दोहा।
स्थाने षट्कलः पदे पदे अंते गुरुः क्रियतां वर्णनेन च सबलं । पुनः प्रकारेणैतदाह ॥ दहेति ॥ दश १० चत्वारि ४ दि २ कसः दश १० द्वौ २ मानय माचा अष्टाविंशतिः पादे ॥ हरिगीतं छंदः प्रसिद्धं आनौत पिंगलेन प्रकाशितम् ॥ ८१ ॥ (G).
१८२ । इदमेव स्पष्टयति। द्वितीये षट्कलं स्थापयित्वा चतुरः पञ्चकलान् देहि। द्वादशोत्तरमात्राशतकं मानसमन्ते कुरु ॥ शतकमित्य[नन्तरं छन्दो भवतीति पूरणीयं, मानसशब्दो गुरुवाचौ। (C).
१८२। अथैनमेवार्थं दोहारत्तेमाह, बौए छक्कल इति। अत्र हरिगौतछंदसौत्यध्याहरणैयं, चारि पंचकरच - चतुरः पंचकलान् देड- दत्त। बौए-द्वितीय स्थाने प्रथमपंचकलानंतरमित्यर्थः कक्षा एक कड-षट्कलमेकं कथयत, अंते-पादांते माणम - मानसमेकं गुरुमित्यर्थः ठबेड़- स्थापयत, बारह उत्तरबादशोत्तराः मत्त मड-मात्राः शतं चतशरणममुदिता जानौतेति शेषः ॥ (B).
१९९। १ विषगर (F). २ बकस (A). १ एक (E), एक (F). ४ कस्न (C). " पंचवलु (B), पंचकर (F). ( Dropt in (C). . माणस (E).
३ (A), १२ (F).

Page #332

मात्रावृत्तम् ।
जहा, गच गहि ढुक्किच तरणि'
लुक्किच तुरत्र तुरअहि' जुन्झिश्रा
रह रहfe मौलि धरणि पौलिश्र
.8
अप्प पर * हि बुन्झिश्रा ।
बल मिलि ' आइ पत्ति जाइउ
३०६
कंप" गिरिबर" सौहरा"
उच्छलइ सार दौण" कार
बइर" बद्विश्र" दोहरा° ॥ १९३८ ॥ हरिगौता। (A, B & F.
१८२ । द्वितीये स्थाने षट्कलमेकं कथय, चतुरः पंचकलान् देहि । द्वादशोत्तरं मात्राणां शतं मानसमंते स्थापय ॥ मानसं गुरुः ॥ ८२ ॥ (G).
१९३ । उदाहरति । गजा गजेढ कितास्तर णिलुप्तः, तुरगा
१९३ । १ तबणि (B), dropt in ( C ). * तुरचि (B).
३सुविधा (B
१• कम्पि (B & C ).
& C), कुब्जि (D & F). ४ भौलिष (B & F'), dropt in ( C ). ५ शिव अपर (A & C), शेख पर (B). ( बुझि (A & D). 0 मिलर (A), भिस (B & C ), मिलिच (F). = पति उ (B & C ), बारड (D, E & F ) ( here र short). ९ बाइस (A), धाएउ ( D & E ), धावण (F). ११ Non est (B), गिरवर (D). उचर (B), उच्चरर (D), उचलिच (E). १४ दिन (D & F). १५ वहिर (C), वैर (D & E), वैरि (F). १९ वडिस (B), वट्टिब (C), वडिच (F). १० दौहरो (E). १८८४ (A), ९३ (F). १९ हरिगोया (C).
१९ सिंहरा (F).
११ उत्कल (A),

Page #333

पासपङ्गलम्।
स्वरायुक्त रथैः पौडिता धरणौ पतिताः, निजाः परे नहि बुद्धाः । बलेन भौताः भागताः पत्तयो धाविताः कम्पते गिरिवरशिखरम्, उच्चलितः मागरः दौनाः कातरा वैरं बर्द्धितं दौर्घम् ॥ ढौकिताः मलमास्तरणिषुप्तः समरभूमिसमुत्थितधूलिभिरित्यर्थः, वैरं वैरिणं कर्म युद्धमित्यर्थः । वैरौति पाठे वैरिणो वर्द्धिता इत्यर्थः। तथा च दोघं चिरकावं भोजनादिना वर्द्धिता ये वैरिणस्तेऽपि दौनाः कातरा वा इति लभ्यते । (0).
१६३ । अथ परिगौतमुदाहरति गत्र गहौति। गजा गजेः मह ढुचित्र- ढौकिता युद्धार्थ मिलिता इत्यर्थः, तर तुरअहि-तुरगास्तुरगैः सह जुझिा -अयुध्यन्ति], रह रहहिरथा रथैः मह मौलित्र- संयुक्ताः युद्धाय मिलिता इत्यर्थः, धरणि पौलित्र- धरणिः पौडिता, तरणि - तरणिः सूर्यः नुवित्र- पाच्छन्नः हयगजपादोद्धतधतिभिरिति भावः, अतएव अप्प पर - प्रात्मीयाः एते परकीया इति न वि[]कश्रामौदित्यर्थः, बच - बलानि मैन्यानि मिलित्र- एकौभूष पाएउ - भागतानि, पति- पत्तायः], धाएउ - धाविताः, गिरिवर सौहरो-गिरिवरशिखराणि कंप-कंपितानि, मारसागराः उच्छलिन- उच्छलिताः, कापर - कातराः रणभौरवो वा इत्यर्थः दौण-दौना जाता इति शेषः, दैन्यमाश्रिता इत्यर्थः, दौहरा-दौघे बैर बहिन-वैरं वर्द्धितं, कर्ण युध्यमाने मतो ति] शेषः ॥ (E).
१९३ । यथा ॥ गत्र इति ॥ कश्वियुद्धं वर्णयति। गला गजै

Page #334

मायावत्तम्।
अथ विभंगीच्छंदः। (D). पढमं दह रहणं अब रहणं
पुणु बसु'रहणं रसरहणं अंते गुरु सोहइ महिअल मोहद
____ सिद्धि'सरो' हइ बरतरुणं। जइ पलई' पत्रोहर किमई मणोहर
हणइ कलेबर" तासु कई तिभंगौछंदं सुक्खा"णंद
भण" फणिंदो" बिमलमई ॥ १६४९० ॥
मिलितास्तरणिराच्छादितस्तुरगास्तुरगैर्युांते, रथा रथैमिखिताः धरणिः पौडिता श्रात्मीयः परो न बुध्यते । बखान्येकौभूयामतानि पत्तयो धावंति कंपंते गिरिवरशिखराणि, उच्छलति मागरी दौनाः कातरा वैरिणो वृद्धा दिवसाः ॥ इति हरिगीतं छंदः ॥ (G).
१९५। १रणं (B). १ पाह (A &E), सहि (B), dropt in (C), र too many in (D). Dropt in (B), रसहरणं (D). ४ तिहचण (D), निडवण (F). ५ सिद्ध (D, E & F). र सरा (E & F). . सर (B).
.पोहरु (B & C). (किमर (A). १. मोहर (B & C), वोहर (E). ११ हरर (D), करर (F). १९ कलेवन (B & C). १३ निभजी (B & C), निभंगौ (F). १४ जणिचा (D), जसपा (F). १५ भण (B). १६ भयौन्दं (B). १७ २५ (A), २७ (F).

Page #335

३१२
प्राज्ञतपेङ्गलम् ।
१९४ । अथ त्रिभङ्गी । प्रथमं दशसु रहणं, अष्टखपि रहणं, पुनर्व्वसुरहणं रसेषु रहणम् अंते गुरुः शोभते, महि[हों] तवं मोहयति सिद्धेः सरो भवति बरतर [र]णं । यदि पतति पयोधरः किमिदं मनोहरं हन्ति कलेवरं तस्य कवेः त्रिभङ्गोच्छन्दः सुखानन्दं भणति फणीन्द्रो विमलमतिः ॥ दशसु मात्रासु रहणं विश्रामः एवमग्रेऽपि, इत्थञ्च द्वात्रिंशन्माचः पादो भवति । अन्तिमो गुरुरपि तदन्तःपाती, सिद्धेर्द्धनादिसिद्धेरिव[र्वर] तरुणं सरो भवति छन्दसो विशेषणम्। श्रत्र जगणो न देय इति । सुखेन दुःखासंभेदेनानन्दयति इति सुखानन्दम् । अत्र सर्व्वेऽपि चतुष्कलाः कार्य्या इति सम्प्रदायः । (C).
--
१८४ । श्रथ त्रिभंगीनामकं वृत्तं लचयति पढममिति । पढमं - प्रथममादौ दह - दशसु मात्रास्खिति शेष:, श्रयेऽपि यथायोग्यं योजनीयं, रहणं - विश्रामः, ततः श्रट्ठह - अष्टसु मात्रास्वित्यर्थः विश्रामः, ततः रमरहणं - रमेषु षट्सु तथाच रससंख्योपलचितासु षट्सु मात्रासु इत्यर्थः रहणं विश्रामः एवं द्वात्रिंशन्मात्रा : प्रतिचरणं पतंतौ[ति] शेषः, अंते – पदति गुरुः सोहर - शोभते, कर्त्तव्यास द्वात्रिंशन्माचासु अंतिममात्राइयमेकगुरुस्वरूपं कार्यमित्यर्थः, तत् तिभंगौछंदं- त्रिभंगी छंदः तिबण मोह – त्रिभुवनं मोहयति, महि अक्ष इति पाठे महौतलमित्यर्थः, अस्मै सिद्धः बरतरुणं - तरुणवर : लोकनेत्यर्थः सराहद्र – श्लाघते । अत्र यदि पत्रोहरु - पयोधरः मध्यगुरुर्जगणइत्यर्थ: पल – पतति, तदा किमद् मणोहरु - किमपि मनो
-

Page #336

मात्रारत्तम्।
३१३
जहा, सिर किजिन गंगं गोरि अधंगं
इणि अणंगं पुर दहणं कित्र फणिबई हारं तिहुअण' सारं
___ बंदिन छारं रिउ महणं । सुरसेवित्र चरणं मुणिगण' सरणं
___ भबभत्र हरणं सूलधरं साणंदिन बअणं सुंदर णश्रण ।
गिरिवर सत्रणं णमह हरं॥ १९५२ ॥ त्रिभंगी। (A, B, C & F).
हरं न भवतीति शेषः, किंतु येन तछंदमा कवित्वं क्रियते तास कई-तस्य कवेः कलेवरं शरीरं हण - हंति, इति बिमलमई - विमलमतिः, जणित्राणंदं - जनितानंदः, कपिससाणंदं इति पाठः सुखी आनंदौत्यर्थः, फणिंदो- फरेंद्रः पिंगलः भणदू - भणति। अत्र चतुर्माचका अष्टौ गणाः प्रतिपरणं देयाः, तेब्बेवातिमो गणे गवंतः कर्त्तव्यः, पूर्वोक्तमाचासु विश्रामः कर्तव्य इति फशितार्थः । (E).
१५। १ किव्जर (C), किनिष (D). २ हरणं (B). १ रमिवनि (B); कषिवर (D). ४ तिषण (E). ५ दहण (B & C). . मुणिषण (D & F). • भव भव (A). सूबहरं (B & C), सखधर (E). पर्णदिप (F). १. एच (B). ११ मरणं (A & B), dropt in (C). ११८६ (A), EL (F).
40

Page #337

३१०
प्राशवपेङ्गलम्।
१८४ । दुर्मिखामाह [चिभंगौमाह] । पढम इति ॥ प्रथम दगविरतिरष्टस्खपि विरतिः पुनर्वसुविरतिः, अंते गुरुः शोभते, त्रिभुवनं मोहयति सिद्धवाः वाघयंति वरतरुणम्। यदि पतति पयोधरः किमपि मनोहरो इरति कलेवरं तसु- [तस्य] कवेः, त्रिभंगौच्छंदो अमितानंदं भणति फरेंद्रो विमखमतिः ॥ वसवोऽष्टौ, रसाः षट्, यदौति जगण: कविनाशकः, तस्मान कार्यइति भावः ॥ ६४ ॥ (G).
१९५। उदाहरति । भिरकृतगिंग] गौर्यङ्गि हतानङ्गं पुरदहनं सतफणिपतिहारं त्रिभुवनमारं वन्दितभमानं रिपुदहनं । सुरसेवितचरणं मुनिगणशरणं भवभयहरणं शवधरं मानन्दितवदनं सन्दरनयनं गिरिवरशयनं नमत हरम् ॥ बंदित छारं तिलकौशतभस्मानमित्यर्थः । (C):
१९५॥ अथ चिभंगौमुदाहरति सिर किजिन इति। भिरःहतमंगं गौर्यद्धांगं हतानगं त्रिपुरदि]हनं कृतफणिपतिहारं विभुवनमारं वंदितभमानं रिपुप्रीमथनं। सरसेवितवरणं मुनिगाभरणं भवभयहरं त्रिभुशू अधरं, सानंदितवदनं सुंदरनयनं गिरिवरजयनं नमत हरम् ॥ (E).
१६५। यथा ॥ सिरेति । शिरःकृतगंमं गौर्यौंग हतानगं पुरदहनं कृतफणिपतिहारं त्रिभुवनसार वंदितभस्मानं रिपुमथनं । सरसेवितचरणं मुनिजनभरणं भवभयहरणं शूलधरम, आनंदितवदनं संदरनयनं गिरिवरशयनं नमत हरम् ॥ ८५ ॥ इति चिभंगी । (G).

Page #338

माचारनम्।
३९५ अथ दुर्मिलाच्छंदः। (D). तौस दुइ' मत्ते एरिसं जुत्ते
बुहअण्ण राम भणंति परा बिसम ति ठामहि एरिस भाहिए ।
पत्र पत्र दौसई कम घरा। तार दह पढमं बे" अट्ट द्वाअं१६
तौ चउद्दह कि णिलो जो एरिसि छंदे तिहुश्रण बंदे
सो जण बुझाउार दुम्मिलत्रो॥१८६॥
.. १६६। द्वात्रिंशन्माचाभिरेतादृशौभियंता बुधजनराज परति मराः, विश्रामस्त्रिषु स्थानेषु एतादृशभागः पदे पदे दृश्यते कर्मग्रहं । तत् दशसु रहणं प्रथममेव, अष्टसु दितीय एव, चतईस
११। १ दु (A, D & E). १ मत्तह (D), माहि (F). १ एरिसि (A, C & F), एरसि (B), परिसं (D &E). ४ जनह (D), जत्तर (F). राष (A, B &0). (चनि (A), बलमि (B), चरन्ति (0), भणर (F"). •विसमं नि (E & F). ठावधि (A). भार (B&C), गरपि (D), ठापति (E). रिसि (B & C), दिसि (F). १. भावहिं (A), भाषद् (B & C), भार ि(D), भार (F). १९ दौमति (D). १२ धरा (A, D & F). १९ जा (E). १४ दहषद् (C). १५ चे (A & B), च (C). १५ घट्ट दौच चे (A), dropt in (B), बह दोष (C), पठ ठाध मह (D & F'). १० Trangposed in (B & C), चौदर तौहि (D), चौदह नौचं (E), aropt in (F). १८ किंण (A & C). १९ ररिस (A & E). .. जग (A), जद (B & C). ११ बुजभर (A, B & C), बुझड (D). १९८० (A), (F). . .....

Page #339

प्रातपैहालम्।
बतौये कतनिलयः, यत्र एतादृप्रच्छन्दस्त्रिभुवनवन्द्यःन्धिं] स तत्] यदि बुद्धते दुर्मिलकं ॥ एतादृशौभिस्त्रिभयुक्तलक्षणयुक्ताभिस्तेन जगणव्युदामः । बुधजनराजेति सम्बोधनं। चरन्ति वदन्ति, एतादृशभागैर्वक्ष्यमाणभागः, कर्ण एव ग्रहं स्थानं यस्य, तेन कुण्डलं चन्यते, तेन गुरुरायाति, तेन चान्ते गुरुरिति फलितार्थः । गुरुगणान्तर्गत इति बोध्यं, विश्रामस्थानं दर्शयति तदिति, दास मात्रासु, एवमग्रेऽपि कविश्रामः । (c).
१८६ । अथ दुर्मिला लक्ष्यति, तौस दुइ मत्त इति । हे नराः एतत् तौम दुर मत्ते- दागिन्माचाभिः परिमंजुत्ते-परिसंयुक्त यच च एरिस भाषि- एतादृप्रभागैः एतादृगैः अनुपदवि] वक्ष्यमाणैः भागः कांरित्यर्थः, तित्र ठामहि-त्रिषु स्थानेषु बिसम-विश्रामः दौसर - दृश्यते, पत्र च पत्र पत्र-पादे पादे कण घरा-कर्णग्टहं कर्ण विरारुको गणस्तस्य ग्रहं स्थापनमित्यर्थः, दृश्यते इति पूर्वणैवान्वयः। बुच स्थानच्ये विश्रामो दृश्यते इत्यत आह पढममिति। यत्र च पढम-प्रथमं दहदशसु मात्राखित्यर्थ: णिखत्रो-निलयः विश्रामः इति यावत् कित्र- [कुरु]त इदं चाग्रेऽपि योग्य, बे-द्वितीयः अट्ट हात्रअष्टमस्थाने अष्टम मात्राखित्यर्थः निलयः कृत इति पूर्वानुषंगः, तौ-हतीयः चउदह -- चतुर्दशसु मात्रावित्यर्थः निलयः कृतः, जो एरिमं धंदे - यत् एतादृशं छंदस्त्रिभुवनवंधं तत् न जनाः जानौत दुर्मितकम् इति बुधजनराजः पिंगलः भणतिभणति ॥ (E).

Page #340

मानारत्तम् ।
३१७
दह' बसु चउदह' बिरह करु बिसम कणगण देहु। अंतर बिप्प पदक गण दुम्मिल छंद कहेहु ॥ १६७ ॥
दोहा।*
१९६। [दुर्मिलामाह] तौमेति ॥ चिंगनिर्वाभ्यां परिसंयुक्त बुधजनराजो भणति नराः, विश्रामस्त्रिषु स्थानेषु एतादृशं भाति पदे पदे दृश्यते कर्णधरः । तत् दशसु प्रथमो द्वितीयोऽष्टमे स्थाने तथा हतौयः कृतनिधये, यदेतादृर्श छंदस्त्रिभुवनवंदितं तब्जनो बुध्यत तां] दुर्मिखां ॥ द्वात्रिंशन्माचा[भिरित्यर्थः, कर्णधरो दिगुरुः, निलयेऽवसाने ॥ ६ ॥ (G).
१९७। अथैनमेवार्थं दोशवृत्तेन स्पष्टयति दहेति। दशसु बसु-अष्टसु चतुर्दशसु माचाखिति शेषः बिरद् करु - विरतिं कुरु बिसम-विषमे स्थाने कलगण देड-कर्णगणं देहि । पदमध्ये विषमे स्थाने यथाशक्यं दिगुरुकं गणं देहौत्यर्थः । अंतरमथे विष्ण पदक-वित्रं चतुलधुकं गणं पदाति सामान्यचतुष्कलं भण दुर्मिलाछंदः कथय । अत्र प्रतिचरणं विषमस्थाने यथाशक्यं प्राचर्येण कर्णे देयः समे चेत्तत्पतति तदा न बाधकमिति द्रष्टव्यम्। (E).
१०।१ मह (F). २ चौदह (F). १ देहा (D), देर (F). ४ मल (A), भण (D & E). " मुण्ड (A), कहेह (D & F). १८८ (A), ९७ (F). * This is not found in (B & C).--Ed.

Page #341

प्रावतपैङ्गलम् ।
जहा, जे किजिअ धाला जिम्' णिबाला'
_ भोटुंता' पिटुंत' चले
भंजाबि चौणा दप्पहि होणा
___ लोहाबल' हाकंद पले। गोड्डा उड्डाबित्र कित्तौ पावित्र
मोलिब मालब राथर बले" तेलंगा भग्गि" पुणबिण लग्गिज
__ कासौराआ जखण चले।
१९८६ ॥ दुम्मिला। (A). १८७ । दोहेन[हया] प्रकारांतरमाह ॥ दहेति ॥ दशसु वसुषु चतुर्दशसु विरतिं कुरु, विश्रामे कर्णगणन् देहि। अंतरा विप्रं पदातिगणं दुर्मिला छंदः कथय ॥ वसवोऽष्टौ, कर्ण दिगुरुः, विप्रचतुर्जघुः, पदातिः मात्राचतुष्टयरूपः ॥ ८७ ॥ (G).
१८८ । उदाहरति। ये कृतधाटिका जितनेपाला भौटानाः
-
· १९८। । जेइ (D), नर (F). २ जिण (A), जिधि (C). १ पाला (A, B, C & E). ४ भौटता (E & F). पिटं (C). है भम्गाविच (A), भयारिष (D), जंभारिप (F). • लोहावर (A). ८ घोडा (B), बोडर (D). ९ थोड्डाविध (A), घोडारह (B). १० कौत्तौ (B & C). ११ Dropt in (B & F). १२ माला (D), लउ (F). १३ राउ (C & F), रख (D). १४ कुले (C & E). १५ भग्गा (A). १६ चवड (A & B), वहरि (D), बडलि (E), वाति (F). १० लम्गा (A). १८ सुरवरराध (B), कासौसरराच (C), कासौसररज (D & F), कासौसरराचा (E). १९८९ (A), (८ (F). २. दुर्मिक (B & C), दुम्मिलग (F).

Page #342

मात्रात्तम् ।
अथ हौरः । (D).
खाउ' पभण तिमि छगण अंत करहि जोहलं हार' ठबित्र जंy* सुपि बिप्प गहि सब्बलं । तिमि' रहि afe करहि मत्त पहि" लेस्वर कोइ" जणइ" दप्प" भाइ हौर सुकइ" पेक्खर " ॥ १९९६ ॥
३१८
पौद्यमानाञ्चलन्ति भग्नचौना दर्जेहना : लौहबलेन [?] हाक्रन्दः । 'श्रङ्गान् श्रच्चरित्वा कौर्त्तिः प्राप्ता मोटितो मालवराजः तेलङ्गा भग्नाः पुनर्न लग्नाः काशौश्वरराजो यदा चलति ॥ कृतघाटिका: तश्रेणीका ये नेपालास्ते जिता दूत्यर्थ: । (C).
I
-
१८८ । अथ दुर्मिलामुदाहरति जे किचिन इति । येन हता घाटी पावित्र कित्ती - - प्राप्ता कौर्त्तिः स काशीश्वरराजः जखण - यस्मिन् चणे, जितः नेपाल: भोटांताः खदेहं ताडयन्तचलिताः, दर्पहीना: चौना: भगौलता : लोहावले हाचक्रन्दुः पतितः । श्रीडावितः अंतरिक्षं प्रापितः श्रोड, मोटितं मालवराजकुवं तैलंगाः पलायिताः परावृत्य नागताः ॥ (E).
"
करि (A).
१९९ । १ पाय (F). २ तिथि (4). ५ जासु (A), जप्पु (B), जम्प (C), पुणवि (D), पुष्पवि (F).
४ हार (A). सुविच (C).
(B). = धरणि (A), धरह (B & C ). ९ करण (B & C )
१० पचह
·
१२ जयज
(B & C ), अंत रगण ( D & F ). ११ कोण (A), कमण (D & E ), (E). ११ & १२ after सप्प भणद्द (C). १३ सप्प ( A, B & C ). १४ सुकवि (F). १५ पेक्क्षण (A), ट्रैक्खर (B & C ), मेक्चर (E). १६९० (A), १०० (F).

Page #343

३२०
प्राकृतपैङ्गलम् ।
१९८। यथा ॥ जईति ॥ यत् कृतधारा जिता नृपाचाः भोटांताः पौधत मानाचालिताः, भग्नाचौना दर्पण होना खोहाबले हाक्रंदः पतितः। उत्कलदेश उड्डायितः कौतिः प्राप्ता मालवराजबले, तेलिंगा भमा बहुलणलमाः कामौश्वरराजो यत्क्षणे चलितः ॥ ६८ ॥ इति दुर्मिला ॥ (G).
१८८ । अथ होरकच्छन्दः। नागः प्रभणति बौन् छगणन् अन्ते कुरु जोहलं हारं कृत्वा जल्य सुप्रियं विप्रगणेन शबलं । त्रयं धृत्वा इयं कुरु मात्राः पदे लिख्यन्तां, सो भणति को जानाति होरं सुकविर्दृश्यते ॥ छगणः षट्करलगणः, जोहो मध्यलघुः पञ्चकलः । षट्कले विशेषमाह हारेत्यादिना, हारो गुरुः, सुप्रियो दिलघुः, विप्रगणचतुर्लघुः श्रावश्यकः, हारसुप्रिययोर्वैकल्पिकमुपादानं, तथा चादिगुरुः सर्वलघुर्वा षट्कल इति पर्यवसानं, तदिदमुक्तं त्रयमित्यादिना । अयमर्थः - हारसुप्रियविप्राणमेवात्र प्रवेशः, तत्र च हारविप्र-सुप्रियविप्रयोर्यथेच्छमुपादानं, यद्दा चयं इयमित्यक्षरस्य वामगतिक्रमेण. योविंशत्यक पायातः, तथा च पयोविंशतिमात्राः पदे क्रियन्तामित्यर्थः । कीदृशो जनो गर्वण वदति अभिभाव्यैवं वदति, म दृश्यते तादृशो दुर्मिलक [?] इत्यर्थः ॥ (C).
१८६ । अथ होरनामकवृत्तं वक्षयति, गाउ पभणेति । हे सुप्रिय शिष्य श्रादौ तिणि छगण - चौन् छगणान् षट्कलगणानित्यर्थः जंपु - जल्य कथयेत्यर्थः, अंते – षटकचत्रयांते जोहलं- योद्धारं गणमिति यावत् करहि- कुरुम्व, तिमि धरहि

Page #344

मात्रारत्तम् ।
३२१
हार सुपित्र भण' बिप्पगण तौर भिम सरीर। जोहल अंते संठबहु तेइस मत्त होर ॥२००९॥ दोहा।
बेबि करहि-त्रीन् स्थापय द्वौ कुरुव, एवं पत्रहि-पादेषु मत्त-मात्रा: लेकवए-लेखय, अंकानां वामतो गत्या चौन् दौ मिलित्वा चयोविंशतिर्मात्राः प्रतिचरणं स्थापयेत्यर्थः । एत[?]हार ठवित्र विष्प ग[ण हि सब्बलं - हारं गुरुं संस्थाप्य विप्रगणेचतुर्लघुकगणैः सबलं प्रचुर हौर - होरं पेकखए - प्रेक्षख, एवं तत् सुकविः दर्पण [भ]ति, एतत् कमण जणदू-कः जानाति न कोऽपौत्यर्थः, इति नागः प्रभणति ॥ अत्र त्रीन् षट्कलान् देहीत्यत्या षटकलस्य त्रयोदशापि भेदाः प्राप्ताः, तत्र दादशतम[Vide p. 22 --- Ed.] एव भेदो वारत्रयं देशो[यो] नान्य इति ज्ञापयितुं हारं संस्थाप्य, विप्रगणैः सबलमिति छंदोविशेषणमिति द्रष्टव्यम् । उक्त विधषट्कलानंतरं च यत्र रगण: प्रतिचरणं पतति तत् होरनामक वृत्तमिति फलितार्थः । (E).
१९८ । पात्र इति ॥ नागो भणति चौन् षट्कलानंते कुरु जोहवं, जोहलो रगणः । षट्कलकरणे प्रकारमाह, हारेति ॥ हारः स्थायः पुनरपि भो सप्रिय विप्रगणेन शबलः । दौ चौन् धारय कुरु, ते रगणो लेख्यते, कोऽपि जानाति दर्पण भणति
चार को नरव की बात को मारमा पनि
२..। १ गण (A, B & C). . तिच विध (E), नौहे (F). १ भिण (A), मित्त (E). ४ मनह (D). और (B & C), हिर (E), dropt in (F). ११ (A), १ (F).

Page #345

३२५
प्रावतपेङ्गलम् । जहा, धिक दलब थांग दलण तक दलण रिंगर,
सं स्प मु कट' दिंग दुकट रंग चल तुरंगर। - धूलि धबल हक सबल पक्खि पबल पत्तिएर कण चलइ कुम्म ललइ भुम्मिए भरइ कित्तिए ।
२०११॥ हौर। (A, B & C). हौरकं सुकविः प्रेक्षते ॥ हारो गुरुर्विप्रचतुर्लघुस्तेन शबलो मिश्रः, तेन गुरु-लघुचतुष्टयरूपः षट्कलः कार्य इत्यर्थः ॥ अंकानां वामतो गत्या त्रयोविंशतिर्माचा इत्यर्थः ॥ (G).
२०० । तदेव स्पष्टयति ॥ हारः सुप्रियो विप्रगणस्विर्भिवं । जोहलमन्ते संस्थापय, योविंशतिमात्र हौरम् ॥ (C).
२०० । अथैनमेवार्थ दोहावृत्तेन प्रकटयति हारेति । हे सुप्रिय शिष्य पूर्व हारं गुरुं ततः विष्णगण - विप्रगणं चतुर्लघुकं गणं भण कथय, एवं तित्र बिध- वारत्रयविधानेनेत्यर्थः भिण मरौरभिन्नशरौरं भिन्नम् अन्यच्छंदोभ्यो विलक्षणं शरीरं यस्य तदित्यर्थः। अंते पादांते जोहलं- रगणं संठबहु - स्थापय, एवं तेहस मत्तत्रयोविंशतिमात्राकं होरं होरनामक वृत्तं भवतीति शेषः ॥ (E).
२०१ । १, २ & ५ दरल (B & C). २ धाम (D). ३ दरण (D & F). . भक्त (B & C). ५ तरण (D & F). ६ दिगए (A), थांगर (B & C), रिंगची (E). . स कट (A), ण ल द गढ (D), नि कट (E). ८ हिंकट (A), लिंकठ (B), शकर (C), इकठं (D), दिकट (E). र तुरंगचो (E). १० दिम्ग मचल (A), सक्क सबल (C), डक सबल (D). ११ दरख (A), सेक्स (B), देक्स (C), वत्ति (D), पेक्स (E). १९ परण एत्तिए (A). १३ भुषण (A), भुम्म (B &C). १. कौतिर (C). १५ ९२ (A), २ (F).

Page #346

अथ अराहिरण (D) [जलहरणम्]। पञ्च' पढम पलइ जहिँ सुणहिर कमल मुहि
दह बसु पुणु बसु विरइ करे सवपत्र मुणि दिगण दिन बिरम' सगण
सिरि फणिबइ भण सुकइबरे । दह तिगुण करहि कल पुणबिठबजुअल
इम परि परि टबुर चउ चरणा जइ पलइर कबहुर गुरु कबहु" ण परिहरु'५
बुहश्रण मणहरु जलहरणा'८ ॥ २०२४ ॥
२०० । प्रकारांतरेणाह, हारेति ॥ हारं सुप्रियं भण विप्रगणं ततो जोहनमंते संस्थापय त्रयोदश[विंशतिमात्राः दि[?]स्त्रिधा भिन्नपरौरः ॥ हारविप्रो विधा कार्यों इत्यर्थः । जोहलो रगणः ॥ (G).
१०। किञ्च (E). . पढदू जद (B), पत्लइ जद (C), पावर कमसदि (D), पबन्द कलहि (F). ३ सुपर (C), विषच (D), मुणहि (E), विकच (F), ५ रस (B), ण (D). ५ कोच दिघवर (A), किच दिश्च दिव (B), किस दिच गण (C). पचन किश्च (A), परहि दिश्च (B), पर किच (C), परहिम (E). . सुकविबरे (B & C). ८ करह (B & C). ८ पुणुवि (C). १. ठवि (A), पर (D & F). ११ एम परि ठव (B, C & D), रम परि टवह (E), रम परि ठवड (F), ए short here. ११ परइ (D). १३ कहि (B & C). १४ कहवि (A). १५ परिहर (D). १६ बुहियण (A). १० मणहर (D). १८ जणहरम (B, D & F). १९९७ (A), . (F).

Page #347

Acharya Shri
३२३
पाहतपेङ्गलम्।
२०१ । उदाहरति । धिक्क दरलमित्यादिकमश्वस्य शीघ्रगतेरनुकरणं, दौङ्गए थोङ्गए] - धावति सस्तौलगतिविशेषाणामनुकरणं, रङ्गण लोलया चरति तरङ्गः। धूलिभिर्धवला हक्केन शब्दविशेषेण शबलाः प्रेक्ष्यन्ते प्रबलपदातयः, कर्षश्चलति कूर्मवस्वति भुवनं भियते कौा ॥ (C).
२०१ । अथ होरमुदाहरति धिक्क दलणेति । इदं चतुरंगगतिविशेषानुकरणं, तथाच धिक्क दलण थोंग दलणेत्यनुकृत्य रंग -रंगे संग्रामे चलंति, रिंगटो- खुरलौं कुर्वतः, तुरंगाः । धूलिधवला: सवशब्दाः प्रबलाः पत्तयः प्रेक्ष्यंते, यदा कर्णश्चलति तदा कूर्मः लल[य]ति भूमिभरति कौा ॥ (E).
२०१ । यथा ॥ धिक्केति ॥ धिक्केति घोटकगतिशब्दानुकरणं, रिंगते ति नं नेत्यनुकरणं, रंगे चलंति तरंगाः । धल्या धवला हक्केन सबलाः पक्षिवत्प्रवला: पदातयः, कलै चलति कूर्मों लल यति भूमिर्भरति कीर्त्या ॥ २ ॥ इति हौरकम् ॥ (G)...
२०२ । अथ जलधरच्छन्दः । पदे प्रथमे पतति यत्र श्टणु कमलमुखि दश-वसु-रस-वस-विरतिकरः, सर्वः कार्य्यः दिजगणस्तत्परतः कृतसगणः, श्रीफणिपतिर्भणति सुकविवरः । त्रिगुणं दशाङ्कं कृत्वा कलाः पुनरपि स्थापय युगलं, एवं परं परिस्थापय चतुश्चरणान्, यदि पतति कदापि गुरुः कदापि न परिहर बुधजनमनोहरणं जलधरम् ॥ श्टण कमलमुखि यत्र सो द्विजगण: प्रथमे पतति, कीदृशः, परतः कृतमगण:, किञ्च दश-वसु-रम-वसु-विरतिकरः ॥ यद्यत्र कदाचिगुरुः पतति तदा

Page #348

मात्रावृत्तम् ।
--
न तं परिहर, म न दोषायेत्यर्थः । माचासंख्यामाह, दशानां
ये चिंशद्भवति पुनरपि दयं देहि, एवं द्वात्रिंशन्मात्रा भवन्ति । एवं पदं [र] चतुञ्चरणान् परिस्थापय इति सुकविः फणिपतिर्भणति । (C).
३२५
-
२०२ । श्रथ जलहरणनामकं वृत्तं लचयति कि पढमेति । अहि-यत्र सबपत्र – सर्वपादेषु पढम - प्रथममादौ किश्र - कृताः मुणि दिश्रगण - मुनिदिजगणा: मुनयः सप्त तत्संख्याता: चतुर्लघुकगणा दूत्यर्थः पलटू - पतंति पर हि - अनंतरं सप्तद्विजगणोत्तरमिति यावत् दिन सगण - देहि सगणं, एवं दह बसु पुणु रस दशसु मात्रासु वसुषु भ्रष्टसु मात्रासु पुनः रसेषु षट्सु मात्रासु इत्यर्थः पुनर्वसुषु इति शेषः, अन्यथा द्वात्रिंशन्माचानुपलब्धिः, बिरद्द करे - विरतिं कुरु । दह तिगुण - दश चिगुणिताः त्रिंशदित्यर्थः कल कला : करहि — कुरुष्व, पुणबि -
-
पुनरपि ठब जुअल – स्थापय युगलं कलाया इति शेषः, तथाच द्वात्रिंशन्माचाः स्थापयेत्यर्थः । एम परि - एवं परि एवं परिपाव्या उबड चउ चरण स्वापय चतुश्चरणान्, श्रच च जदू - यदि पल कबड गुरु - पतति कदापि गुरुः यदि सगणांतर्गत गुर्वतिरिक्तोऽपि गुरुः पतति, सगणातिरिक्तोऽपि गुर्वादिर्मध्यगुरुर्वा गणः पततौति यावत्, त[दा] कबड ण परिहरु - कदाचिदपि मा परिहर, तदा तमपि दत्त्वा द्वात्रिंशन्मात्रा : प्रतिचरणं देयाइत्यर्थः । एवं च द्विजगणषङ्का [स्या]दौ मध्ये ते वा गुर्वादि मध्यगुरुं वा एकं गणं दत्त्वा श्रं च सगणं दत्त्वा द्वात्रिंशन्मात्राः

Page #349

प्राशतपैङ्गलम्।
बत्तीस होइ मत्ता अंते सगणाई ठाबेहि। सब्ब लहर जई गुरुश्रा एक्को बा बेबि पारहि ॥२०३१॥
गाह।
प्रतिचरणं देया इत्यर्थः । इतौदानौमुक्तं भवति, पूर्वं च सप्तदिजगणनंतरं मगणमिति लक्षणद्वयं बोध्यं । हे कमलमुखि वि] बुधजनमनोहरणं मुणहि-जानौहि इति श्रीफणिपतिः सुकविवरः भणति इति योजना । सप्तद्विजगणानंतरं सगणः यत्र प्रतिवरणं पतति, अथवा षट् द्विजगणः एकः कश्चित् मध्यगुरुर्वा दिर्वा गणः पतति अंते च सगण एव यत्र पतति तत् मनोजिलाहरणमिति फलितार्थः । (E). . २०२ । पत्र इति ॥ पदे पदे स्थापय कलाः सखि विकचकमलमुखि दशसु वसुषु पुनर्वसुषु ८ विरतिं कुरु, सर्वपदेषु मुनि ७ द्विजगणान् देहि, विरामे मगणं, श्रीफणिपतिर्भणति सुकविवरः । दश त्रिगुणिताः कुरु कलाः पुनरपि धारच चुगलं, एवं प्रकारेण स्थापय चतुरी गणान्, यदि पतति कदाचिद्गुरुः कदापि न परिहार्यो बुधजनमनोहरं जलहरणं ॥ वसवोऽष्टौ, मुनयः सप्त, विजश्चतुर्लघुः ॥ दशति द्वात्रिंशत्कलाः प्रतिचरणं कार्या इत्यर्थः । जलेति छंदः ॥ २ ॥ (G).
२०३। १ सगणे (A). गवे (A, B & C), वेहि (D). १ ला (B, C, E & F). ४ जड (12). ५ वा पाए (B & C), वा पारहि (F). १४ (A), ३ (F).

Page #350

मात्राउसम्।
जहा, खुर खुर' खुदि खुदि महि घघर रब कलरे
ण ण ण ण गिदि करि तुरा चले ट ट ट गिदि पलइ टपुर धसइ धरणि धर
चकमक करि बहु दिसि चमले । चलु दमकि दमकि बलु" चलइ पइक बलु"
घुलकि घुलकि करि करि चलिआ" बर मणसअल कमल बिपख हिअअ सल हमिर बौर जब रण चलिआ ॥२०४॥
जलहरण । (A, B, C & F).
२०४। १ खुखुदि (A, B, C, D & E). २ खलुकि (A, C & E), खुणकि (B), खलकि (D). ३ घघघर कद (A), धधर रण रण कसर (B & C), चवर रख कलहि (D), घररर रवहि (F). ४ पण (A & E), ननन (B), गणणा (C). ५ गदि (B), दि (C, D, E & F). ६ करतर (A), रङ्ग (B & C), रपहि (E). . तुरङ्गा (C). ८ टट दिगि (A), टटट गदि (B), टहरा हदि (C), उरट दि (D, E & F). परइ (D & F). • टब (E). ११ उरपुर (A), चौरच वपु (B& C), धरणि धण (D), धरणि वपु (E). १९ चमकद चउदिसवर (A), चच चमक चलदिसि (B), ठ ठ ठम चदिस (C), करबडदिसि (D), चकमक कहवढई दस (E). १९ चमरे ( A, B, C, D & ). १४ दपु धमकि धमकि दश (A), द धमकि इमक द्रन (B), इप धमकि ट्राकि (C), दल (D). १५ बल (A), पाइक वलु (B & C). १६ घुस्लुकिकि धुलुकि कलि (A), धनध्रनकि करि धन (B & C). १७ चलचिच्च (A), करिवर ललिञ्चा (D), करिबर ललिर (E). २८ सरण कमण (A), ससर कमल (B), सवल कमल (C), सबर करडू (E). १९ विपद् (A), विपक्व (B & C). २० सल हमिर विर (A), सज इविर वौर (B), सलु हविर वौर (C). २१ जब रज वरण चलिच (A), मट्टि रणे चलिया (B & C), जद रण चलिए (E).

Page #351

३२
प्राकृतपेशलम् ।
२०३ | इदमेव संक्षेपेणाह । द्वात्रिंशन्मात्रा अन्ते सगणमुत्थापय । सर्व्वलघवो यदि गुरुरेको वा धौ वा पादे ॥ (0).
२०३ । श्रथैनमेवार्थं गाहच्छंदसा स्पष्टयति बत्तीसेति । मनो[जल] हरणच्छंदसीत्यध्याहारः । बत्तौस होद्र मत्ता - द्वात्रिंशद्भवंति मात्रा:, अंते सगणा ठाबे [हि] - अंते सगणं स्थापय, कर्त्तव्यासु द्वात्रिंशन्मात्रासु अंतिमं मात्राचतुष्टयं सगणस्वरूपं कार्यमित्यर्थः, पाएहि - पादेषु श्रादौ सब्ब लड - सर्वे लघवो भवंति, यदि चेदेकः गुरु बेबि – द्वौ वा गुरू भवतस्तदा न दोष इत्यर्थः, तथाच सप्तदिजगणानंतरं सगणः कार्यः, अथवा षट् द्विजगणाः, तेषामादौ ते मध्ये वा एकः गुर्वादिर्मध्यगुरुर्वा गणः कार्यः, सर्वेषामते च सगणो देय इति फलितार्थः । श्रतएव उदाहरणे चतुर्थ चरणे रबीरेति षष्ठो जगणो दत्त इति द्रष्टव्यम् । (E).
२०३ । पुनः प्रकारांतरेणाह ॥ बत्तौति ॥ द्वात्रिंशद्भवंति मात्रा: अंते सगणं स्थापय । सर्वे लघवो यदि गुरुरेको वा द्वौ वा पादे ॥ सर्वे लघव एव कार्याः कदाचिगुरुः कृतखेदेको दावित्यर्थः ॥३॥ (G):
२०४ । उदाहरति । खुलुकौति श्रश्वगतिविशेषानुकरणं, यया गत्या महौं खुरेण चोदिला रङ्गेण तुरङ्गखलतीत्यन्वयः । बलगेति [?] शब्दानुकरणं, बलगं [?] दत्त्वा, घर्धरः चुद्रघण्टिका । टटटा इति धावदश्वचुर शब्द विशेषानुकरणं, तादृशशब्दं ददतः टापा: चुराघाताः पतन्ति घृष्टं भवति तुरगधावनं । ठ ठ ठेत्यनुकरणं, चमत्कृतं चतुर्दिशं चामरे, द्रपु द्रह्णकि द्रण द्रणिति चरणशब्दविशेषानुकरणं, चलति पदातिघटा, घुणुकि

Page #352

माचाढत्तम् ।
३२८
घुणकीति हस्तिगत्यनुकरणं, तादृशशब्दानुकरणेन करिवराञ्चलितायति मनुष्यबलं । मनुष्याः पदातिव्यतिरिक्ताः सेवकादयः । favesदये शल्यं इम्बौरवोरो यदा च रणे चखितः ॥ (C).
२०४ | श्रथ मनो[(जल) हरणमुदाहरति खुर इति । खुरखरैः महि - महौं खुदि - छोभयित्वा खुलुकि पा पा पा दि इत्यनुकृत्य, घघरु रब कलहि - घर्घरेति रवं कृत्वा द्वेषां विधायेत्यर्थः रणहि - रणे संग्रामे तुरभ्र चले - तुरंगाश्चलिताः, ठ ठ ग्टदौत्यनुकृत्य टपु - टापः श्रश्वपादाघातादित्यर्थः पलटू - पतति, तेन च धरणि बपु- धरणौधसुः [वपु: ] पृथ्वीशरीरं धसद् – प्रचलति, बहु चकमक करु – कुर्वति
--
दिसि - चतुर्दिचु चमले - चामराणि चाक चिक्यशोभामुत्पादयतीत्यर्थः । दलु - दलं सैन्यं दमकि दमकि – अहमहमिकथा चलु – चलितं, चलति पदातिबलं, घुलुकि घुलु [को] त्यनुत्य करिवराश्चलिताः, बर मनुसबर - सत्पुरुषवर: करद्र बिपख हिश्रश्र सल – करोति विपचहृदयेषु शल्यं, हमिरबौर - हम्मीरवोरः यदा च रणे चलितः ॥ (E).
---
२०४ | यथा ॥ खुरेति ॥ खुरैः २ संचूर्ण महौं घरेति रवेक्षैति कृत्वा तुरगायलं[[ति], ट टेत्यादि पतति खुराघातो धमति [ध्वंसते] धरणौधरः, चमत्कुर्वेति बहुदिचु चामराणि । चलति दमेति बलं चलति पदातिवलं, घुलेत्यादि कृत्वा करिणश्चलिताः, वरमानुषसंगकमल- विपचहृदयगत्ये इम्मौरवौरे जवेन रणे चलिते ॥ इति अलहरणम् ॥ (G).
42

Page #353

प्रासातपैङ्गलम्।
अथ मअणहरा। (D). पित्र भणमि मणोहरु' पेल्लि पत्रोहरु
सुहब' सुहाब खणच खणो थिर' करहि मणों जद राम बिबत्तिउ अणुसर खत्तिउ१२
कट्टिकर बहि" छंद भणो जिमि खलइ रिणो। बिबि सल्ल पहिल्लिअर तुरअ बहिल्लिर
हअ गश्र पर पसरंत धरा गुरु सज्जिकराछ जइ जग्गिा णिरुत्तउरे दह गण जुत्तउ० चउ संधिहिर चालीस घरा भणु मअणहरा॥२०५२० ॥
२०५। अथ मदनग्रहं ॥ प्रिये भणामि मनोहरं दूरीकृत्य
२०५। १ भणदू (A & E). २ मणोहर (A). ३ मिलि (A), मेझि (B). ४ पच्चोहर (A), टयोहर (D). ५ सुभग (B), सुभच्च (C), सुहन (D & E). ५ सुहावह (A). . खणड (B), सुणिड (D & F). ८ सणे त्थिर (C). र करवि मणो ( A, B & C). १० राउ (B), राघउ (F). ११ विउत्तिष (B), विमत्तिच (D), बमंतिञ्च (F). १२ घनसरि (E). १३ खत्तिय (D & F). १४ कट्टि कर (A & E), कठिउए (B), कहिकर (C), कट्ठकर (F). १५ एबहि (F). १६ छन्दु (C). १० मणो (D), मुणे (E). १८ Non est up to हि in the fourth quadrant in (B), अम (C, D & E), जम (F). १९ खलबि भयो (A), खलह रिणो (C), खलिच्च रिणो (E). २० पहिम्मिय (C). २१ रहि. मिथ (C). २२ गच्च हर पञ्च (A), गच्च रह पह (C), गय रप हेच (E). २२ पसरंति (A), पसरण (C). २४ सन्जिबरा (A), सजिधरा (C), सन्निधरा (D), निकरा (E). २५ ठद् सगण (A), जद् सग्गि (C), नइ जम्गि (E). २६ पिउन (A), णिरत्तेज (E). २० दह गण वुत्तेख (C). २८ Transposed in (A). २९ कला (A). ३.६६ (A), ५ (F).

Page #354

मात्रारत्तम्।
पयोधरं सुभगे सुभगवति क्षणद्धं क्षणं स्थिरं कृत्वा मनः, यदि रागो वर्त्तते अनुसर चचियमावष्य कृत्वा हि छन्दो भामि यथा स्वस्खति कृणं। वे पाल्ये प्रथमतः तरगावहिताः स्थिताः गजरथाः पदे प्रमरन्ति धरा गुरुं सन्नौ कृत्य धारय यदि या जा]गरहान निरुच्यते, दशगणयुक्तं चतुःसन्धिषु चत्वारिंशगृहं भण मदनटई। यदि वास्तवो रागो भवति, तदा क्षत्रियं राजानमनुसर। राजात्र प्रस्तार एव, अहमपि तत एवाकृष्य वहिःकत्य भणामि यथर्मपरिशोधनं कृत्वा सुखयति तथेदमपि । तत्र गणव्यवस्थामाह वे इति, आदौ लघुदयं, तुरगराजरथाब्दाश्चतुष्कलवाचकास्तच गण धराः पर्वताः स्थिराः कार्या इति भावः । अन्ते गुरुदयः, आदिमलघुद्वयं, चरमगुरुवरणान्ने पततौति, तदिदमुक्त संगणयुक्त सन्धिपदं, चत्वारिंशद्गृहं चत्वारिंशत्स्यानं चत्वारिंशत्कलमित्यर्थः । अयमर्थः चतुष्कलाः दश गणः का- अन्ते गुरुरादौ च लघुदयम्, इदन्तु बोध्यमादौ लघुदयस्य न नियमः । (C).
२०५ । अथ मदनरहनामकं वृत्तं लक्षयति पित्र भणई ति। हे सहा सहाब - सुभगस्वभाव पित्र- प्रिय शिष्य, जदू - यदि रात्र-रागः पठितं वा इच्छा बिवत्तिउ-विवर्त्तते विशेषेण वर्त्तत इत्यर्थः, तदा खत्तित्र-क्षत्रियं प्रस्तारम् अणुसरि - अनुमृत्य, चत्रिय इति प्रस्तार सौ पूर्वाचार्याण, पत्रोहरु-पयोधरं मथगुरुं जगणं पेलि - प्रेरयित्वा प्रस्तारानुसारेण जगणमेत: छंदमो दूरीकत्येत्यर्थः, पच जगणो न देय इति भावः । छंदददं छंदः कहिहि]कए बहि- निष्कायित्वा वहिः अर्थात्

Page #355

३१‍
प्रातिपेङ्गलम् ।
प्रस्तारादिदं छंदः पृथक्त्वेत्यर्थः, खण्ड खणो – चणमर्द्धक्षणं वा मणी - मनः थिर करहि - स्थिरं कुरु, जदू - यदा बिबि सल दौ भयौ द्वे मात्रे तेच लघुइयरूपे एकगुरुरूपे वात्र नाग्रहः,
द्यपि शख्य शब्द: लघुवाची तथाप्यत्र सामान्यमात्रापरो बोध्यः उदाहरणे प्रथमद्वितीयचरणयोर्ल घोस्तृतीयचतुर्थयोश्च गुरोर्दर्भमात्, अनुपदं दोहाते लचणे बे बि मन्त्तेति वच्यमाणत्वाचेति ध्येयं, पहिशिश्र – प्रथमं ग्टहीत्वा पादादौ दौ लघू स्थापयित्वेत्यर्थः, सन्निकरा - सनौकृतं गुरु - गुरुं बहिलि - वहिर्गृहीत्वा वहिः पादांत, तथाच चरणांत गुरुं स्थापयित्वेत्यर्थः, तुरगः गज: रथः एते दह गण - दश गणाः पत्र - पादे धरा - धृताः पसरंत - प्रेर[यं]ति । तुरगादयश्चतुष्क लदशगणदानबोधनार्थमुपनिबद्धाः । एवं च दौयमानेषु दशचतुष्कलेषु श्रादौ मात्रादयं लघुदयरूपमेकगुरुरूपं वा, अंते चैकगुरुरूपं देयं, न तु दशगणातिरिक्रमिति भावः । एवं च चालीस चत्वारिंशन्माचा इति शेषः घरा-घटिताः बुत्ते - उच्यते, दशचतुष्कलानां प्रतिचरांचवा - रिंशम्माचा: पतंतौत्यर्थः, तद् - तदा जग्गि णिरुत्तेड - जागरणं कृत्वा निरुकं, जागरणमच सावधानतोपलचणार्थं, तथाच मावधानतया पिंगलेन निरुक्तमित्यर्थः, मश्रणहरा - मदनग्टहनामकं वृत्तं भणु - पठ एवैनच जेम – यथा खलिन रिणो – स्खलदृणं तथा मणोहरु - मनोहरं मुणो – जानीहि यथोपचितम्टण[सु]द्धरौभवञ्चित्ताङ्क्षादकं भवति तथा श्रूयमाणमेतच्छंद इत्यर्थः, इति भाद्र – भणति, अर्थात् पिंगल इति भाव इति योजना || (E).
-

Page #356

मात्रारत्तम् ।
बेबि मत्त सिर' ठाबि कहु' बला अंत ठबेहु। णब चउकल गण मन्झ धरि मणहराई करेहुँ।
२०६॥ दोहा।
२०५ । पित्र इति ॥ प्रिय भणामि मनोहरं परित्यज्य पयोधरं सुभगखभाव खिग्धं क्षणं स्थिरं कुरु ममः, यदि राजानं वा मंत्रिणमनुसरसि चचियं कौतुकादेव हि छंदो भण, यथा खलप्रेरकं । पयोधरो जगणः, राजादिवर्णनादौ प्रशस्तं मनोरंजक चेति भावः । केचित्तु यथा स्वलति सणं, यथा सूर्ण स्मृतिपथमुपैति तथैव छंद इत्याः । बौति ॥ द्वौ मल्यौ प्रथमं तुरगं पश्चात् हयगजपदातौन् प्रमरणशौलान् धारय, गरु सब्बौकुरु, यदि ज्ञात्वा निरुच्यतां दशगणयक्तं चतुर्पु पादेषु चत्वारिंशदवधारय, भण मदनहरं ॥ शल्यं लघुः, तुरगादयश्चतुर्माधिकाः गणा मव कार्या अंते गुरुरेवं प्रतिचरणं दश गणाः, तेषां च चत्वारिंभन्माचा भवंति इति भावः ॥ ५॥ (G). - २०६ । किन्तु तदिदमभिसन्धायाह, बेबौति। दिमात्र भिरसि स्थापयित्वा बलयमन्ते कुरु। नव चतुष्कलान् गणान् मध्ये त्वा मदनग्रहं कथय ॥ भिरपि श्रादौ । (C)....
. १.६। १ सि (B), सिरि (D & F). १ कर (E). ३ करेड (A & C), करेह (B), कनेड (E). ४ चोकत (E). " मझम (E). र करि (A, B & C). • मणराप (A). बनेड (E), करेड (F). ९९७ (A), ( (F).

Page #357

३३४
प्राकृतपङ्गलम् ।
जहा, जिणि' कंस बिणासि कित्ति पत्रासित्र
मुट्ठि अरिट्टि' बिणास करे गिरि हत्य' धरे जमलज्जुण भंजिअ पत्रभर गंजिन'
कालिअ कुल संहार करे जस भुषण' भरे। चाणूर बिहंडिअ णित्रकुल मंडिअ
राहा मुह महु पाण करे जिमि भमरबरे सो तुम्ह" णराअण" बिप्प पराअण१६ चित्तह चिंति देउ बरा८ भत्र भौत्र हरा ॥
२०७० ॥ मअणहरा । (A, B, C & F). २०६ । अथैनमेवार्थं निःक्ष्य दोहावृत्तेनाह बेबि मत्तेति । वे अपि मात्र शिरसि श्रादौ ठावि कदू - स्थापयित्वा, अंते बना
२००। १ जेन्हि (A), जणि (B), जणि (C), जिण (F). २ रिडिच मुष्टि (A), मुट्ठिय रिडि (D), अद्विष मुट्ठि (E). १ करू (A, C & E), करु (B & D). ४ तोरि (A), तोलि (B & C). ५ धरू (A, C & E), धर (B & D). & Dropt in (B), पचभार (). . Dropt in (B), गंजिर (F). ८ राहा मुह मड पाण करे जिमि भमर बरे (A), कालौकुल संहार करे (D). ( जसे मुश्मण (B & C), जसु भुवण (F). १० चणर (A), चणकर (B & C), चाणर (E). ११ कुल (B), पिजकुल (C). १२ कालिञ्च कुल संहार करू जस भुवण भरू (A). १३ जणि (B & C), जिम (E). १४ सो तुहहिं (A), सोद तुम्म (B), सोइ तुझ (C), सो तुम (D), सो तुए (E). १५ नारायण (B), नरायण (E). १६ असुर बिदारण (A), पिप्प परायण (B). १० चित्तिकि चिन्तिश्च (B), चितिहि चिन्तिच (C), चिम मह चिंतिष (F). १८ बरू (A), बरो (F). १९ भय भौति हरु (A), भव भौइ हरा (B & C), भय भौउ हरी (F). १०८ (A), 0 (F').

Page #358

मानारत्तम्।
१९५
- बलयं गुरु कुरुत । मझ्झ - मध्ये दिमात्रागुवोरंतराले इत्यर्थः नव चतुष्कलगणान् धरि-स्थापयित्वा मदनग्रहं कथयत ॥ (B),
२०६ । बे इति ॥ दे दे मात्रे आदौ [संस्थाप्य कथय बलयमंते स्थापय । नव चतुष्कलान् गणन् मध्ये धारय, मदनहरं कथय ॥६॥ (G).
[After this the following verse is inserted in (D), but not in any other of the MSS. – Ed.]
किंच चउ संधिहि चालीस कल दह गण तत्थ मुणे । पत्रहर बचित्र हे सुपित्र मणहराद कुणेहु ॥ दोहा।
२०७ । उदाहरति ॥ येन कंसो विनाशितः कौतिः प्रकाशिता मुष्टिकारिष्टिविनाशौकतः गिरिस्तोलयित्वा धृतः यमलार्जनौ भचितौ पदभरेण गञ्जितकालियकुलसंहारः कृतः, यस्य यशसा पूरितं भुवनं । चाणरो विखण्डितः, निजकुलं मण्डितं, राधामुखकमल[?]मधुपानं कृतं यथा भ्रमरवरेण । भसरेति क्वचित् पाठः, भसरो भ्रमरः। म युमाकं नारायणः असुरपलायनः चित्ते चिन्तित वरं ददातु भवभौतिहरः॥ असुराणां पलायनं यतः स तथा। (C). ___ २०७ । अथ मदनग्टहमुदाहरति, जिणौति। येन कंसः विनाशितः कौतिः प्रकाशिता रिष्टकमुष्टिकयोः दैत्ययोः विनाशः कृतः गिरिौवर्द्धनो हस्ते धृतः यमलार्जुनौ वृत्तौ चौ भनौ पादभरगंजितकालियकुलस्य संहारः कृतः, यस्य यथमा भुवनं भृतं । चानूरो नाम दैत्यः विपादितः, निजकुलं मंडितं,

Page #359

पातपैङ्गलम्।
अथ मरहट्ठा । (D). राहु छंद सुलखण' भणइ बिअक्षण
जंपइ पिंगल गाउ' विसमइ दह अक्खर पुणु" अट्ठक्वर'
पुणु एगारह ठाउ। गण आइहि छक्कलु' पंच चउक्कलु
अंतर गुरु लहर देहु" सउ सोलह अग्गल मत्त समग्गल
भण मरहट्ठा एहु ॥ २०८६ ॥
राधामुखमधुपानं कृतं यथा भ्रमरवरः। भ्रमरो यथा कमखमकरंदपानं करोतीत्यर्थः । स नारायणः विप्रपरायणः भवभौतिहरः चित्तचिंतं वरं ददातु ॥ (E).
२०७ । यथा जिणेति ॥ येन कंसो विनाशितः कौतिः प्रका
- २८। १ सक्सण (A, D & E), सुलक्षण (B & C). १ भणहि (E), भएड (F). १ विच पक्षण (A), विलक्षण (B), विष लक्षण (C). ४ पाचो (A & E). ५ पुणि (A), पुण (B). पठठलर (A & E), घट्टर (B), dropt in (C), चठक्कर (F). पुणि (A), पुणवि (E). ८ दगारह (B, C & F), एगारह (D & E). ठायो (A). १. चाईहि (D). ११ एकर (B). १९ चंवे (F). १३ गुरू लड (A & F), गुर सड (B, C & E). १४ देह (B). १५ सत (A), सड (B). १९ मत्ता (D). १० भश (D), dropt in (F). १८ मरहट्ठा (A, E & F), मरहट्टा (B), मरहरहा (C). १९ ए (A), ८ (F).

Page #360

मात्रारत्तम् ।...
शिता मुष्टिक-रिटयोविनाशः कृतो गिरिहस्ते टमः, यमलार्जुनौं भजितौ, पदभरेण गंजितः कालियस्तत्कुलसंहारः छतो यामा भुवनं भरितं। चाणरो विखंडितो निजकुलं मंउितं, राधामुखमधुपानं करोति यथा भ्रमरवरः, स युभाकं नारायणो विप्रपरायणः चित्तमध्ये चिंतितं ददात वरं भवभौतिहरः ॥ ७॥ इति मदनहरं ॥ (G). __२०८ । एतच्छन्दः सुलक्षणं भण विचक्षण जल्पति पिङ्गलनागः, विश्राम्यति दशाक्षरेषु, पुनरष्टाक्षरेषु, पुनरेकादशस्थाने। गण पादौ षट्कलः पञ्च चतुष्कला अंते. गुरुमघ देहि, षोडशाधिकमात्राशतार्गलं भण महाराष्ट्रमेतत् ॥ विश्राम्यति विरमति, अक्षरं स्थानं मात्रा। अबोनत्रिंशन्मात्रः पादस्तेन षोडणाधिकमात्राशतकेन पूर्णता । अर्गलमवसानम् । (C).
२०८ । श्रथ महाराष्ट्रनामकं वृत्तं लक्षयति, एक छदेति । यत्र श्रादौ दह अकबर - दशाक्षरेषु, अचाक्षरशब्देन मात्रा उच्यते, तथाच दशसु मात्राखित्यर्थः बिसमद्-विश्राम्यति यति प्राप्नोतौत्यर्थः, पुणु अकबर - पुनः अष्टाक्षरेषु अष्टसु मात्राखित्यर्थः, पुणुबि एपारह ठाउ- पुनरपि एकादशहाने एकादशस माचाखित्यर्थः विश्राम्यतौति पूर्वणान्वयः। यत्र च मोलह अग्गल - षोडशाधिकाः मउ - शतं मत्त-मात्राः, समात्राः [?] समग्गलसमिपाश्चरणचतुष्टयस्था इत्यर्थः, यत्र च पाहि-त्रादौ छक्कलु - षट्कलं गणं, ततः पंच चउक्कल - पंच चतुष्कलान्, अंते - पादांते गुरुलह-गुरुजघु-क्रमेणेत्यर्थः देह-ददत एक छंद

Page #361

प्राशतपैङ्गलम्। जहा, जई' मित्त धणेसा ससुर गिरीसा
तहबिहु पिंधण दौस जइ अमित्रह' कंदा णिअलहिर चंदा
तहबिहु भोत्रण बोस । जइ कण सुरंगा गोरि अधंगा
तहबिहु डाकिणि९ संग जो जसुहिएर दिनाबा" देव सहाबा" कबहु ण हो तसु भंग ॥ २०६० ॥
मरहट्ठा।
एतत् छंदः सुलकवण - सुलक्षणं सर्वेषु वृत्तेषु समौचौनमित्यर्थः मरहट्ठा-महाराष्ट्र भणहि-कथय, एक-एतत् विचक्षण: पिंगलनागः जल्पति ॥ (E).
२.६। १ अस (D & F'). १ णिचसहि सेसा (A), सजतुर गिरोसा (D), सर गिरीसा (F). ३ विल (B), तहविल (C), नविड (E). ४ गंड वास (A), गिह ईस (B), गगर ईस (C), पिंधण दौसा (F). ५ मिह (B), अमित
अहि (E), वि चमिच (F). ६ णियणौह (B), णिचरहि (D & F). ७ तहविक (A), तविक (E). ८ वास (A), वौसा (F). (जह कणय (B), अद् कणह (C), कद् कणच (D). १. सधया (B). ११ तहबिख (B), तदबिड (E). १२ पासण (A), डाकि (C.), डाइनि (E). १३ नासु (A), जसु (B & C), जसहि (D & F). १४ दियावे (A & E), देचाबे (B & C). १५ देवु सुहाये (A), देव सहावे (B & C), dropt in (E). ११ कबह (A), कड (B). १०१.० (A), E (F). १८ मरहट्ठा (A), मरहटा (B & C).

Page #362

मात्रारत्तम्।
२२६
२०८ । एक इति ॥ एतत् छंदः सुलक्षणं भणत विचक्षणाः जल्पति पिंगतनागः, विश्राम्यति दशावरेषु, पुनरष्टाचरेषु, पुनरेकादशे स्थाने। गण श्रादौ षट्कलः, पंच चतुष्कलाः, अंते गुरुनघू देहि, शतं षोडशाधिक मात्राः समग्रा भण महाराष्ट्रमेतत् ॥ ८ ॥ (G).
२०६ । उदाहरति । यदि मामि] धनेशः श्वशरो गिरोशः तथापि नमः, यदि अमृतकन्दो निकटे चन्द्रः तथापि] भोजनं विषं। यदि कनकसरङ्गा गौरौ अर्धाङ्ग तथापि डाकिनी मङ्गे, यद्यस्य दापयति देवस्वभावः कदापि न भवति तस्य भङ्गः ॥ यदि यद्यतिपि] । (c).
२० । अथ महाराष्ट्रमुदाहरति जईति। यद्यपि मित्रं धनेश्वरः श्वशरो गिरीशः, तथापि यस्य खलु पिंधनं दिशः, यद्यपि अमृतकंदः निकटे चंद्रः, तथापि यस्य भोजनं विषं। यद्यपि कनकसुरंगा गरी श्रद्धांगे, तथापि यस्य डाकिन्यः संगे, यः यशः दापपति यश्च देवखभावस्तस्य भंगः कदापि न भवति ॥
* इति लिलीलावतितौ]प्रकरणम् ॥ * (B). २०८ । यथा ॥ जस इति ॥ यस्य मित्रं धनेशः श्वशरो गिरीशस्तथापि खलु पिधानं दिनः, यद्यप्यमृतकंदो निकटस्थितश्चंद्रस्तथापि खलु भोजनं विषं। यदि कनकसुंदरी गौरी श्रद्धांगे तथापि खलु डाकिनीसंगः म * * * कदापि न भवति तस्य भंगः ॥ (G).

Page #363

३४.
: प्रावपेङ्गणम्।
. अथ पूर्वानच्छंदमां नामानि कथयति। तं गाहू गात विगाहा उग्गाहा गाहिौ मौंहिणणे खंधा दोहा उक्कच्छा रोला मंधाण चउपा पत्ता-जुला छप्पात्रा पन्झलित्रा अलिला पात्राकुलित्रा चउबोल रड्डा पोमावती कुंडलित्रा गणंग दोबा खंना [सिकवा माला चुलिबाला मोरठा हाकलौ मडभार ग्रहोर दंडकलु दीपक सिंहावलोत्र पबंगम लीलावतौ हरिगोत्रा तौभंगो दुबिल्ला हौर जखहरण मत्रणहरा मरहठ्ठा ॥ - तेतालीसह मत्तहरा दुध पिंगल कलिए मत्ता बित्त परिच्छेत्रो।
इति पिंगलकती मात्रातपरिछेदः ॥ (A). तं गाइ गाहा बिग्गाहा उग्गाहा गाहिणी पौहिणी खंधा दोहा उक्कच्छा रोला गंधाणा चउपदा पत्ता-जुला छपात्रा पन्झटिका अलिंदा पात्राकुल[] णबपात्र पदुमा बत्तौ] कुण्डलिया गणङ्ग दोश्रद् खजा मिक्खा माला चुखियाला सोरट्टा हाकलि मधुभार अहोरु दण्डअलु दीपक सिंहावलोत्र पवङ्गमो लीलावती हरिगोत्रा तिमङ्गो दुशिला हौर जलहरण मश्रणहरा मरहट्टा। वेतालौस मत्तहरा दूध पिंगच्च कबिए मत्ताबित्त परिच्छेत्र श्रीमानो ॥ (B).
तं गाहू गाहा बिग्गाहा जग्गाहा गाहिौ मिहिणी खंधा दोहा उक्कच्छा रोला गंधाणा चउपरा पत्ता-जुला छप्पत्रजुचवं (कम्बचकखणं उल्लाललकवण) पटिका अलिंदा पात्राकुल[] शबपत्र (रत्ता डा पत्ररणं) पद्मावती कुण्डलिया गत्रण दोर खचा सिक्का माखा चूतित्राला सोरट्टा हाकलि महार अहौर

Page #364

मात्रान्तम् ।
३०१
दाल दीपक सिंहावशोष पवनमो खौलावतो हरिगोश्रा तिभङ्गी दुम्मिलत्रो होर जलहरण मन्त्रणहरा मरहट्टा । तेपालौस मत्तहरा इत्र पिङ्गल कइए मत्तावित परिक्षेत्रयो समात्तो ॥ उकानां छन्दमां सङ्कलनम् । (C).
इति श्रीपिंगले मात्रावृत्तं समाप्तम् । (D). तं गाइ गाहा बिग्गाहा उग्गाहा गाहिणी सिंहिणी खंधा दोहा उक्कच्छा रोला [ग]धाणा चउपदत्रा पत्ता-जुला छप्पामा पझ्झलित्रा अस्लिल्ला पा[]कुलाबा चौ[चउ]बोला एब[पत्र] पोमाबत्ती कुंडलिया गणंग दोश्रद् झुलणा - खंजा सिकला माखा चुलिपाखा मोरट्टा हाकलि महुभार अहोर दंडअल दीपक सिंहाबलोष पबंगम लीलावती हरिगौत्रा तित्रभंगौ तह दुम्मिला हौर जनहरण गमिश्रणहरा मरहठ्ठा ॥ पंचतालीमा मत्त धरो दूध पिंगल क[बि]ए मत्ताबुत्त परिच्छेत्रो ॥ (E).
अथ प्राकृतसूत्रेणोक्तानि वृत्तान्युपसंहरति । तं गाह इत्यादिना । पंचतालीम - पंचचत्वारिंशत् धरो- स्थापयेत्यर्थः ।
अस्ति श्रौखेखनौति त्रिभुवनवलयख्यातनाचौ पुरौ था तस्याश्चंद्राकराख्यः समभवदधिपः चोणिदेवाग्रगण्यः । तदंश कृष्णदेवः समजनि तनयस्तस्य वंशीधराख्यो जातस्तनिर्मितेयं ज[ग]ति सविमला टिप्पनौ पिंगलस्य ॥ - इति श्रीपिंगस्वप्रकाशे मात्रावृत्तप्रकरणम् ॥ (E).
गाइ १ गाहा २ बिग्गाहा ३ उग्गाहा ४ गाहिणणे ५ सिंहिण ६ खंधा ७ दोहा ८ उक्कच्छा ६ दोरोला १०

Page #365

३४२
प्राकृतपैङ्गलम्।
-
गंधाणा ११ चोचिउपदत्रा १२ घत्ता १३ घत्ताणं दा] १४ छप्पत्रा उल्लाल पञ्झलिया पादाकुलकं चौ चउ]बोला णबपद २० पउमाबद् कुंडलिका गगणांगण दोन उल्लणा २५ खंजा सिक्का माला चुलिया सोरठ्ठा ३० हाकलि मधुभार अहोर दंडअल दीपक ३५ सिंहाबलोकितं पबंगाम] लोलाबतौ हरिगीतं तिभंगी ४. तह दुम्मिला और जलहरण मणहरा मरहठ्ठा ४५ पचतालीम धरा ॥
- इति पि[ग] मत्ताबित्त परिच्छेत्रो ॥ पिंगलपूर्वार्द्ध: समाप्तः ॥ (F). ... इति मात्राधिकारः प्रथमः समाप्तः । कृष्णौये विवरणे पूर्वाई: म माप्तः] ॥ (G).

Page #366

द्वितीयः परिच्छेदः।
वर्णत्तम् ।
अह बसबित्ताणि। सौ सो जं गो॥१॥ जहा, गोरी रक्खो ॥२॥ श्रीः ।
१-२ । अथ वर्णवृत्तानि ॥ श्रीस्तद्यत्र गः ॥ यत्र गो-गुरुरेकः पादस्तत् श्रीच्छन्दः ॥ उदाहरति । गौरौ रचतु ॥ (C). १-२ । अभ्यन्तर्वर्तिनौलद्युतिमणिनिकरप्रस्फुरद्रभिजाला
भिव्याप्तचौरसिंधुघुतिसदृशमहाकान्तकायप्रभोर्म । नित्येच्छाज्ञानयत्नत्रिभुवनजनकं निर्विकारस्वरूपं नित्यानंदं भजेऽहं निजहदयगतं ब्रह्म रामाभिधानम् ॥१॥ वंशोधरेण कविना रघुवौरमंत
त्विादरात् पवनजांघ्रियुगं च नत्वा । व्याख्यायते गणपतिं बहुश: प्रणम्य ।
श्रौषपिंगलविनिर्मितवर्णवृत्तम् ॥ २ । अथैकाक्षरचरणवृत्तमारभ्य षड्विंशत्यक्षरपर्यंतं यथाशक्यं लक्षजोयेषु वृत्तेषु प्रस्तारक्रियाप्राप्तभेददयस्यैकाक्षरचरणवृत्तस्य प्रथमभेदं
१-१। १ पथ वर्णष्टतानि (A). (C), श्री मा (F). ३ गौरौ (F).
सौ सा (A), श्री जो (B), श्री सो

Page #367

३४४
प्रावतपङ्गलम् ।
दोहा' बौहा। कामो रामो ॥३॥ जहा, जुझझे तुझझे । सुम्भं दे ॥ ४ ॥ काम ।
श्रौनामकं वृत्तं ल[संपत्ति मौ मविति। जं- यत्र एकाक्षरपादे वृत्ते गो- गुरुः प्रतिचरणं भवतीति भेषः, एवमयेऽपि अध्याहारो बोध्यः, मा श्रीः- तत् श्रीनामकं वृत्तमित्यर्थः ॥ श्रियमुदाहरति । जा-यथा उदाहियते इत्यर्थः, एवमग्रेऽपि बोध्यम् । गोरौति। गौरौ पार्वती, रक्लो- रक्षतु मामिति शेषः ॥ श्राद्योऽयं भेदः उकः। द्वितीयस्तु शिव जति द्रष्टव्यः । श्रीनिवृत्ता। (E).
१-२ । श्री मेति। श्रीः मा यत्र गुरुः ॥ यथा, गौरौ रचत ॥ (G),
३-४ । दौ? द्वौ। कामो रमणीयः ॥ काम इति छन्दसो नाम । उदाहरति । युद्धे तव सुखं ददातु ॥ (C).
३-४ । अथ यचरचरणस्य वृत्तस्य चत्वारो भेदाः प्रस्तारक्रियया भवंति, तत्राद्यं भेदं कामाख्यं वृत्तं लक्षयति, दोहेति। बौहादौ दोहा-दौ? यत्र छचरचरणे वृत्ते भवतः, स रामः सुन्दरः [कामः] कामाख्यं वृत्तमित्यर्थः । अत्र रामपदं पादपूरणार्थमेवेति मन्तव्यम्। काममुदाहरति जुझझे इति। जुझझेयुद्धे तुभ्यं शुभं देई- ददातु ॥ श्रीरामचन्द्र इति शेषः । (E)
३-४ । अथ यक्षरं छंदः। दौडेति। दौर्षी दौ। कामो रामः ।। रामः मनोहरः । यथा, युद्धे तुभ्यं शुभं ददात !! (G).
३ -।। १ दौहो (B). १ तुझझे (A). ३ मुझझे (A), मुझे (F). ४ सूई (B), सूई (C), शुभं (E).

Page #368

वसंवृत्तम् ।
लहु जुआ। महु हु॥५॥ जहा, हर हर मम मल ॥ ६॥ महु।
लगो जही। मही कही ॥७॥ जहा, सई उमा। रखो तुमा ॥८॥ मही।
५-१॥ बघुयुगं। मधु भवति ॥ उदाहरति। हर हर ममि] मलम् ॥ (C).
५-६ । यचरचरणस्थ वृत्तस्थान्तिमं भेदं मधुनामकं वृत्तं लक्षयति, लविति। लड जुत्र-लघुयुगं यत्र यघरचरणे वृत्ते पतति। तत् मड-मधु - भवति ॥ मधुनामकं तहत्तमित्यर्थः । मधूदाहरति, हरेति । के हर मम मनु- मलं पाषं हर क्षपय ॥ मधु निवृत्तम् । (E).
५-६ । लघुयुगं मधु भवति ॥ यथा । हर हर। मम मलम् ॥ (G).
७-८। ल- लघुः गो-गुरुः एतौ क्रमेण । मा महौ कषिता । उदाहरति । सती उमा। रक्षतु मां ॥ (C).
७-८ । यक्षरपादस्य वृत्तस्य द्वितीयं भेद महौनामकं कृतं समयति, गाविति । जहौ-पत्र चरचरणे कृते खगौ गो] - बघुगुरु क्रमेण भवतः । सा मही कहो- कथिता ॥ तन्महीनामकं वृत्तमित्यर्थः । जहा थथा] मईति । मई - मतो पतिव्रतेति यावत उमा पार्वती। तुमा - खां रक्खो - रक्षतु ॥ महौ निवृत्ता । (E).
५- १ मधु (F). २ पुष (A & B). १ मनु (E& F'). ४ मy (A). ५ सगौ (A, C, E & F). ( रक्को (A, B & E).

Page #369

३००
प्राकृतपैङ्गलम् ।
सारु रह । गो बि रेह' ॥६॥ जहा, संभु देउ । सुम्भ देउ ॥ १० ॥ सार। ताली र जाणौर । गो कणा' तो बणा ॥ ११ ॥ जहा, तुम्हाणं अम्हाणं । चंडेसो रक्खें सो॥१२॥ ताली।
७-८। लगो[६]ति । लघुगुरू यत्र । मही कथ्यताम् । उदाहरति । सतौ उमा । रक्षतु युस्मान् ॥ (G).
६-१० । मार एषः। गो गुरुः रेखा लघुः ॥ उदाहरति । शम्भुर्देवः । सुखं ददातु ॥ (0).
८-१० । यचरपादवृत्तस्य तौयं भेदं मारुनामकं वृत्तं खचपति, मार्विति। यत्र यक्षरचरणे वृत्ते पूर्व गो-गुरुस्तदनन्तरं रेह-रेखा लघुरित्यर्थः पतति, एह-एतत्मारु मारनामकं वृत्तमित्यर्थः ॥ विशन्दोऽप्यर्थकोऽत्र पादपूरणार्थमेव । अथवा गोगुरुः रेह-रेखा एवं प्रकारेण यत्र वि-अक्षरयात्मकं पदं भवति एह- एतत्मारनामकं वृत्तमिति व्याख्येयम् । मारूदाहरति, मंन्विति। एउ-देवः संभु-शंभुः शिवः । सुम्भ - शुभं देखददात मिदिति भेषः ॥ मारु निवृत्तम् । यचरवृत्नं गतम् । (E).
६-१० । मेति । मारु एतत् । गुरुरपि रेखा ॥ गुरुलघुयुक्त मारुनामकमित्यर्थः ॥ [यथा] शंभुर्दवः । शुभं ददातु ॥ (G).
.-११। १ एड (B & C). १ देह (A), रेड (B & C). ३ ए (A & E). . सुक्ल (A). " सार (A). ( कथो (E & F). . वयो (E & F).
तुह्माणं (A). पक्षाणं (A). १० चेंडेसो (F). ११ रक्लो (C).

Page #370

३४७
वर्णहत्तम्। हे पिर लेक्खिर । अक्षरे तिमि रे ॥ १३ ॥ जहा, संकरो संकरो। पाउणो पाउ णो ॥ १४ ॥ प्रिया। .
११-१२ । अथ अक्षरम् । ताली ज्ञायते । गोकर्णेस्त्रिभिर्वर्णः ।। उदाहरति । युभानस्मान् । चण्डौमो र[१]तु मः ॥ (C).
११-१२ । अथ अक्षरचरणस्य वृत्तस्य प्रस्तारक्रियया अष्टौ भेदा भवंति, तपाद्यं भेदं तालौनामकं वृत्तं लक्षयति, तालौति। यत्र यक्षरपादे वृत्ते पूर्व गो-गुरुस्तदनन्तरं कलो- कर्मः गुरुदयात्मको गणो भवति, मा ए- इयं ताली जाणैए-जायते, तत्ताखौनामकं वृत्तमित्यर्थः। कीदृशौ तौ बलो-त्रिवनेत्यर्थः । पदा गो- गुरुः कलो- गुरुदयात्मको गण एवं प्रकारेण यत्र प्रतिपरणं तो बसो-त्रयो वर्ण भवन्ति, ए-इयं ताली जाणैए - ज्ञायते ॥ अथवा तौ बलो-त्रिवर्णैः गो कलो - गुरुकर्णरूपैः नाखौए - तालीयं जाणैए-ज्ञायत इति व्याख्येयम् । तालीमुदाहरति, विति। मो-मः चण्डेमो - चण्डौशः तुम्हाणं-युभान् अन्हाणं - अस्मान् रकडे - रक्षत्वित्यर्थः । ताली निवृत्ता। १२ । (E). .११-१२ । अथ अचरम्। तालीयं ज्ञायते । गुरुः कर्णः त्रिवर्णः ॥ कर्णति द्विगुरोः संज्ञा ॥ उदाहरति] - युमानमान् । म: चंडीगः रचात् ॥ (G).
१३-१४ । भवति प्रिया लिख्यन्ते। अक्षराणि चौणि रगणरूपाणि ॥ रो लघुमध्यः । उदाहरति । शङ्करः शङ्करः । पावनः पातु नः ॥ शङ्करः शुभकरः। (C). १६ - १४॥ १ लक्विर (E). १ पक्षरी (B). १ प्रिय (A), प्रिया (C).

Page #371

प्राकृतपैङ्गलम् । ससौ ओ' बोयो। फर्णिदे भलौरो ॥ १५ ॥ जहां, भवाणी हसंती । दुरितं हरतौ ॥ १६ ॥ ससौ'। सगणो' रमणो । सहिओ कहिओ ॥ १७ ॥ जहा, ससिणा रअणौ । पत्रणा तरुणौ ॥ १८॥ रमण ।
१३-१४ । अथ अक्षरपादस्य वृत्तस्य बतौयं भेदं प्रियानामकं वृत्तं लक्षयति, हे पिए इति। तिलि - चौणि रे-राणि मध्यलघुरगणात्मकानि अकबरे-अक्षराणि यत्र यचरचरणे वृत्ते लेक्सिए-लिख्यते, हे-यं पिए - प्रिया प्रियानामैतहतमित्यर्थः । केचित्तु हे पिए इति प्रियासंबोधनपरतया व्याकुर्वते। प्रियामुदाहरति, संकरविति। पाउणे-पावनः संकरो-भिवकरः संकरो- महादेवः गो-नः अस्मानिति यावत् पाउ - पातु रचलित्यर्थः ॥ प्रिया निवृत्ता । (E).
१३-१४ । हेदिति । हे इति यमर्थ । इयं प्रिया लिख्यते । अक्षराणि चौणि रगणाः ॥ उ०। शंकरः शंकरः। पावनः पातु नः ॥ ७).
१५-१६ । शशौ म यो मौतः। फणैन्द्रेण भणितः ॥ आदिसघुया नौतः प्राप्तः। उदाहरति । भवानी इसन्ती। दुरितं हरनौति : (c).
१५-१६ । अथ व्यचरचरणवृत्तस्य द्वितीयं भेदं शिनामकं वृत्तं लक्षयति, समीति । यत्र अक्षरपादे वृत्ते य-श्रादिलघु
१५ - १८। १ समीणो (B), ससौ सो (C), समौ यो (E & F). २ व शौचो (C). १ भणियो (E). ४ ममौ (A). ॥ सगणे (A), गगणो (B). . रमपी (B). .मी (A)

Page #372

वर्णदृक्तम् ।
र्यगण: अणोत्रो - जनितः कृत इति यावत् सः फणिंदे - फणीन्ड्रेण शेषेण शशी भ[को]श्रो – भणितस्तत् शशिनामकं वृत्त - मित्यर्थः ॥ श्रथवा भवतीत्यध्याहृत्य भभी जणीओ ज्ञातव्यमि[इ] त्यर्थः इति योजनीयं । शशिनमुदाहरति, भवाणीति । दुरितं - दुरितं हरन्ती हस्ती - हसमाना [?] भवानी मां पात्विति शेषः ॥ शशी निवृत्तः । (E).
३४८
1
१५-१६ । समौति । शशी यो जनितः । फणीन्द्रेण भणितः ॥ उ[दाहरति] | भवानौ हतौ । दुरितं हरतु [न्तौ ] ॥ ( ( ).
१७ - १८ | मगणो रमणः । सखि कथितः ॥ उदाहरति । शशिना रजनी | पत्या तरुणी ॥ नाध्येति शेषः । (C)
-
१७-१८ । अथ त्र्यचरप्रस्तारस्य चतुर्थं भेदं रमणनामकं वृत्तं लचयति, सगणेति । सगणः गुर्वतगणो यच यचरचरणे वृत्ते महिओ – साधितः निर्दिष्ट इति यावत्, म रमण: कहिओ - कथितस्तद्रमणनामकं वृत्तं कथितमित्यर्थः ॥ केचित्तु सगण इत्यनन्तरं भवतौत्यध्याहृत्य सहि इदं सखोसंबोधनपरतया व्याकुर्वते । परे तु सगणेन सहिओ – सहितः रमणः कथित इत्याहु: । रमणसुदाहरति, सेति। शशिना चन्द्रेण रचणौ- रजनौ । पणापत्या भर्तृभूतेनेति यावत् तरुणी शोभायेत्यर्थः ॥ केचित्तु शोभत इत्यध्याहृत्य शशिना रजनौ पत्या तरुणीति पृथग्व्याकुर्वते । र[म] षो निवृत्तः । (E).
-
१७ - १८ । सगणो रमणः । सहितः कथितः ॥ उ [दाहरति] शशिमा रजनी | पत्या तरुणौ ॥ (G).

Page #373

३५.
प्राकृतपैङ्गलम् । तकार' जं दिदठ'। पंचाल उक्किट्ठ ॥ १८ ॥ जहा, सो देउ सुक्खाइ । संघारि दुक्खाइ ॥२०॥ पंचाल। णरेंद उबेहु । मइंद करेहु ॥ २१ ॥ जहा, दुरंत बसंत । सुकंत दिगंत' ॥ २२ ॥ मृगेन्द्रः [मइंद] ।
१९-२० । तकारो यत्र दृष्टः। तत्पञ्चालमुत्कृष्टम् ॥ तोऽन्तलघुः। उदाहरति। स ददात सुखानि । संहरत दुःखानि ॥ (C).
१९-२० । अथ यक्षरचरणस्य वृत्तस्य पंचमं भेदं पंचालनामकं वृत्तं लक्ष[य]ति, तक्केति। जं- यत्र यक्षरचरणे वृत्ते प्रतिचरणं तकारोऽतलधुस्तगण इत्यर्थः दिठ्ठ - दृष्टः, म उक्किठ्ठ - उत्कृष्टः पंचाल: कथित] इति शेषः ॥ तत् पंचालनामकं वृत्तमित्यर्थः । अत्र उल्टष्ट इति विशेषणं छंदःपूरणर्थमेव । पंचालमुदाहरति, मविति। मो-मः श्रीरामचन्द्र इति शेषः दुकबाद् - दुःखानि संघारि-संहृत्य, सुखानि देउ- ददातु ॥ पंचालो निवृत्तः। (E).
१९-२० । तस्केति। तकारो यत्र दृष्टः। पंचाल उद्दिष्टः ॥ तकारस्तगणः। उ० । म ददात [सुखानि] संहरत दुःखानि ॥ (G).
२१-२२ । नरेन्द्रं जगणं स्थापय । मृगेन्द्रं कथय ॥ उदाहरति । दुरन्तो वसन्तः । कान्तो दिगन्तरे ॥ (C.)
१९-२१। १ मकाल (A). १ जदि (A & E). २ सवार (B), सूक्लाइ (E). " संतारि (A), संहारि (B & C). ५ दुःखाइ (E). ६ एरेन्द्र (B & C). ७ मन्द्र (B). ८ कहेज (E & F). ( Dropt in (B), दिगंतर कंत (E & F).

Page #374

वर्णवत्तम् । भो जहि सो सहि । मंदर सुंदर' ॥२३॥ जहा, सो हर तोहर । संकट संहर ॥ २४ ॥ मंदर।
२१-२२ । अथ अक्षरचरणस्य वृत्तस्य षष्ठं भेदं मृगेन्द्रनामकं वृत्तं खक्षयति, परेदेति । भो बुधाः अक्षरचरणे वृत्ते प्रतिचरणमिति शेषः नरेन्द्र गुरुमथं जगणं ठबेहु-स्थापयत । मदंदमृगेन्द्रं कहेड-कथयत ॥ मृगेंद्रमुदाहरति, दुरंतेति। दुरंतो वसंतः। दिगंतरे कांतः ॥ श्रतो हे मखि कञ्चिधुवानमत्रानयेति गढाभिप्रायायाः प्रोषितभडकाया इदं वचनम् । मृगेन्द्रो निवृत्तः । (E).
२१-२२ । परेंदेति। नरेंद्र स्थापय । मृगेंद्रं कथय ॥ नरेंद्रो जगणः । उदाहरति] दुरंतो वसंतः । दिगंतरे कांतः ॥ (G).
२३-२४ । भ श्रादिगुरुयंत्र म मखि। मन्दरः सुन्दरः । उदाहरति । स हरस्तव । सङ्कटं संहरत ॥ (C).
२३-२४ । अथ अक्षरचरणस्य छन्दमः सप्तमं भेदं मंदरनामकं वृत्तं लक्षयति, भविति। हे महि- सखि य[ज]हि-यत्र यक्षरचरणे वृत्ते भो-श्रादिगर्भगणो भवति, सो-मः सुन्दरः मंदरः तन्मन्दरनामकं वृत्तमित्यर्थः ॥ अत्र सुन्दरेति पादपूरणार्थमेव । मंदरमदाहरति, मविति । मो-सः हरः शिवः तोहर - युग्माकं संकटं दुःखं संहर चपयतु ॥ मन्दरो निवृत्तः । (E).
२३-२४ । भो इति । भो यत्र [म] मखि। मंदरः सुंदरः । उ०। सौहार्दतो हर संकटं संहर ॥ स हरस्तवेति वा । (G).
२३-२४। १ जछि (C). २ सुंदर (E). ३ नोकर (C).

Page #375

३५२
प्राकृतयै कम् ।
कमल पभण । सुमुहि' खगण' ॥ २५ ॥
जहा, रमण' गमण । कमण कमण ॥ २६ ॥ कमल । चारौ" हारा* अट्टा काला ।
बिले कला जाणे तिस्मा ॥ २७ ॥
जहा, जात्रा मात्र' पुत्ती धुत्त ।
इथे जाणो किज्जे " जुत्तो ॥ २८ ॥ तिखा ।
२५-२६ । कमलं प्रभा । सुमुखि नगणः ॥ उदाहरति । रमण - गमने । कीदृशमनीयम् ॥ ( C )
२५-२६ । श्रथ त्र्यचरवृत्तस्यात्यभूतमष्टमं भेदं कमलनामकं वृत्तं वचयति, कमलेति । हे सुमुखि पागण - यत्र त्र्यचरचरणे वृत्ते नगणः सर्वलघुः पतति, तत्कमलं कमलनामकं वृत्तं पभण - प्रभणेत्यर्थः ॥ कमलमुदाहरति, रमणेति । रमण गमण - रमणस्य गमनं रमणगमनं तस्मिन् । कमण [ कमण ] - कौदृक् कमणीयं न कोदृशमपौत्यर्थः ॥ केचित्तु हे रमण मण - कुत्र गमण - गमनं क्रियते इति शेष इत्याजः । कमलं निवृत्तम् । (E).
I
२५-२६ । कमेति । कमलं प्रभए । सुमुखि नगाः ॥ यचेति शेषः । उ [दाहरति] रमण- गमनं । कोदृकमनीयम् ॥
(G).
२५- २८ । १ सहि (B). २ण (F'). ५ हारी (B). ६ कक्षा (C), कला ( F' ). & B), धुता पुत्ता (C). ११ जुत्ता (A, B & C ).
३ रगण (C).
४ चारो (B).
ता ता (A
० मा (C). ९ इणे (A), एते (C). १० किल्ला (B), किने (C). १२ तौर्खा (B).

Page #376

वर्मरत्तम्।
२७-२८ । अथ चतुरचरम् । चत्वारो हाराः अष्टौ कलाः । दौ कौँ जाने तौर्णम् ॥ हारो गुरुः, कर्को विगुरुः, अत्र चाष्टौ कलाः कर्मद्वयञ्च पततौति वस्तुस्थितिमा, गुरुचतुष्कण तौर्शाछन्दः तावदपेक्षितम् । उदाहरति । जाया माया धूर्ताः पुत्राः । इदं ज्ञात्वा क्रियतां युक्रम् ॥ (C).
२७-२८ । अथ चतरक्षरस्य प्रस्तारक्रियया षोडश भेदा भवंति, तेषु प्रथमं भेदं तौर्णानामकं वृत्तं लक्षयति, चारोति । यत्र चतुरचरचरणे वृत्ते विणे - द्वौ कणा - कौँ गुरुद्वयात्मको गणाविति यावत्, एवं प्रकारेण चारौ हारा - चत्वारो हारा गुरवः पतन्ति, तां तिला - तौर्ण आणे - जानौहि तौर्णानामकं तदुत्तं विद्धौत्यर्थः । कीदृशाः हाराः अट्टा काला - अष्टौ कला येषां ते अष्टकला इत्यर्थः ॥ अत्र चारी हारा अट्टा कालेति वृत्तपूरणार्थमेव । यत्र प्रतिचरणं कौँ गुरुदयात्मको गणौ भवतः मा तोर्णति निष्कर्षिः]। क्वचित्तु इट्टाकारा इति पाठस्तत्र दृष्टः पादपूरणर्थमपेक्षित इति यावत् श्राकारः स्यापनं येषां ते तादृशा इत्यर्थः । तीर्णामुदाहरति, जात्रा इति । जाया वधः [मात्रा] - माया मायावतीत्यर्थः, पुत्तो धुत्तो-पुत्रो धर्तः । दुले - एतत् जाणेज्ञात्वा जुत्तो-युक्त किज्जे-क्रियताम् ॥ कस्यचिदुपदेष्टुः संसारासक्तं प्रति वचनमिदम् । (E).
२७-२८ । चारोति । अथ चतुरदरम्। चत्वारो हारा अष्टौ कलाः। द्वौ कौँ जाने तौर्णाम् ॥ हारो गुरुः, कर्णी दिगुरुः । उ०। जाया माया पुत्रो धूतः । इति ज्ञात्वा क्रियतां युक्तम् ॥ (G).
45

Page #377

१५४
प्राकृतपेङ्गणम् । बस चारि मुद्धि' घारि।
बिसि हारि दो स सारि' ॥२६॥ जहा, देउ देउ सुभ्भ देउ। ___ जासु सौस चंद दौस ॥ ३० ॥ घारौ।
२९-३० । वर्षाश्चत्वारः मुग्धे धारिच्छन्दः । द्वौ हारौ देहि परिष्कृत्य ॥ गुरोरनन्तरं लघुरिति परिष्कारः । उदाहरति । देवदेवः शुभं ददातु । यस्य शिरसि चन्द्रो दृश्यते ॥ (C).
२६-३० । अथ चतरक्षरचरणवृत्तस्यैकादनं भेदं घारौमामकं वृत्तं लक्षयति, बल चारोति। अवहटभाषा]यां पूर्वनिपातानियमादन्यथानुपपत्या स-शब्दस्य हार-शब्दस्य च पूर्वनिपातं विधाय योजनौयं, तथाच यत्र चतुरक्षरचरणे वृत्ते म दो सारि - सदिम जारं हारि बिलि- हारद्वयम् । हारो गुरुः तवयमित्यर्थः । एवं प्रकारेण बल चारि - वर्णचतुष्टयं भवति, हे मुद्धि-हे मुग्धे सा धारि-तहारौनामकं वृत्तमित्यर्थः ॥ अयमर्थः, शरशब्दो लघुवाची हारशब्दश्च गुरुवाचौ, तथाच शरदयसहितं हारद्वयं यत्र भवत्येतस्यायं भावः - प्रथमं गुरुस्तदनंतरं लघुः पुनः गुरुः पुनस्तदनंतरं लघुः कर्त्तव्य एवंप्रकारेण चत्वार्याक्षराणि घारौछन्दसि प्रतिचरणं कर्त्तव्यानि, रगणानन्तरं लघुः कर्त्तव्य इति
२९-३०। १ सुड (A). २ दोस मारि (A, B & C). मुम्भ (B & c), सूम (E). ४ दौस (B).

Page #378

वर्णरत्तम्। पत्रोहरो गुरुत्तरो'।
णगाणिश्रा स जाणिवा ॥३१॥ जहा, सरस्सई पसरण हो।
कत्ता फुरं ता" ॥३२॥ णगाणिवा । (C).
U
तु परमार्थ इत्यस्मत्तातचरणोपदिष्टः पन्थाः। घारौमुदाहरति, देविति। आसु - यस्य मौस- शौर्ष चंद - चंद्रः दौम - दृश्यते देउ देउ] - देवदेवः शंभरिति शेषः सम्भ-शुभं देउ- ददातु मयमिति शेषः ॥ घारौ निवृत्ता । (E). . २६-३० । बजेति। वर्णाचत्वारो मुग्धे घारौ। दो हारौ दिसशरौ ॥ हारो गरुः, गरो लघुः, गुरुलघुगुरुलघुभिर्घारौ भवतौत्यर्थः । उ०। देवदेवः शुभं ददातु। यस्य शौर्षे चंद्रो दृश्यते ॥ (G). ____३१-३२ । पयोधरो गुरूत्तरः। नगानिता संज्ञाता ॥ गुरुरुत्तरतः पश्चाद्यस्य । उदाहरति। मरखतौ प्रसन्ना भवति। कवित्वानि स्फुरन्ति तदा ॥ (C). ... ३१-३२ । अथ चतुरचरप्रस्ता[रस्य षष्ठभेदं नगाणिकानामकं वृत्तं सक्षयति, पोहरेति । गुरुत्तरो-गुरुत्तरः गुरुः उत्तरः अग्रे स्थितो यस्यैतादृशः पयोधरो मध्यगुरुर्जगणः यत्र चतरचरचरणे वृत्ते पतति। स-सा नाभाणगा]णित्रा-नःगनिगा]णिका
११-११। १ गुरूतरो (A). । गाषिर्क (A). १ जाषिष (A). ४ पसषि (A, B & C). " पुरमा हो (B), फुरकापो (C). ( मासिधा (A), बमारीचा (B).

Page #379

মাইল।
संमोहा रूअं दिट्ठो सो भूध।
बे कणा हारा भूअंता सारा ॥ ३३ ॥ जहा, उदंडा चंडी दूरित्ता खंडी।
तेलोका सोक्वं देर्ड मे मोक्वं ॥३४॥ संमोहा।
माणित्रा-ज्ञातव्या ॥ तत् नगाणिकानामकं वृत्तं ज्ञातव्यमित्यर्थः । मगाणिकामुदाहरति, सरस्मई ति । सरस्माई - मार खतौ पसल हो -- प्रसन्ना यदि भवति। कदत्तत्रा- कवित्वानि फुरं-स्फुरंति तत्रा- तदा ॥ नगाणिका निवृत्ता । (E). .
३१-३२ । पत्री इति । पयोधरो जगण: गुरूत्तरः । नगाणिका मा ज्ञातव्या ॥ उदाहरति] मरखतौ प्रसन्ना भवति । कवित्वं तस्य स्फुरति ॥ (G). ... ३३-३४ । अथ पञ्चाक्षरा। संमोहारूपं दृष्टं शोभितम्। दो करें हारः भुवने मारः। संमोहारूपं संमोहाच्छन्दः । उदाहरति। उद्दण्डा चण्डौ दुरितखण्डिनौ । त्रैलोक्यसुखं ददात मे मोक्षम् ॥ (C). ;
२३-३४ । अथ पंचाक्षरस्य प्रस्तारक्रियया द्वात्रिंगझेदा भवंति, तवाचं भेदं संमोहानामक वृतं लक्षपति, संमोहेति । बे कला तारा-द्विकर्म-हारौ यत्र पंचाक्षरचरणे वृत्ते पततः, कर्णा मरुदयात्मको गणः, हारो गुरुस्तथा पंचगुरवो यत्र भवतीति भावः,
• २५-३४। १रचं (B), रूपं (C). १ भूवया सारो वे कथा हारो (A), वे कथा हारो भूचना सारो (B), वे कमा हारो भूयना सारो (C): १ दुरिता (A & F), दूरौता (C). ४ सोच्वं (B), मुक्वं (C).

Page #380

वर्णहत्तम्।
आई हि अंते हारे' सजुत्ते।
मज्झेक' गंधो हारौत्र बंधो ॥ ३५॥ जहा, जा भत्ति भत्ता धम्मक चित्ता। ___सा होइ णारौ धरणा पिारौ ॥ ३६ ॥ हारी। भूता मारा-भुवनमारं, मो- तत् भूत्रं- भूमौ संमो[हा]रू- सम्मोहाखरूपं दिट्ठो- दृष्टं ॥ तत्ममोहानामकं वृत्तमित्यर्थः । सम्मोहामुदाहरति, उद्दण्डेति। दूरित्ता खंडो- दुरितखंडिनौ उद्दण्डा- उद्भटा महिषासुरादिवधेनेति भावः चंडी- चंडिका। तेधो खोक्का मोकलं - चैलोक्यमुखं मोकलं - मोक्षं चैलोक्यसुखरूपमोक्षमित्यर्थ: मे - मह्यं दे - ददातु ॥ केचित्तु तेलोक्केति षष्ठ्यन्तं पदं कृत्वा पैलोक्यस्य सुखं च पुनः मे मद्यं ददाविति याकुर्वते । संमोहा निवृत्ता। (E). ___ ३३-३४ । अथ पंचाक्षरम्। संमो इति। संमोहारूपं दृष्टं तद्भूतम् । द्वौ कौँ हारों भुवनमारः ॥ कणे दिगुरुः । यथा, उद्भटा चंडौ दुरितखंडिनौ । चैलोक्यमौख्यं ददातु मे मोचम् ॥ (G).
३५-३६ । प्रादावन्ते हारेण युक्तः। मध्ये एकगन्धः हारौतबन्धः ॥ गन्धो लघुः । श्रादौ गुरुदयमन्ते च गुरुदयं मथे लघुर्यच .तद्धारोतबन्धछन्दः । उदाहरति। या भक्तियुक्ता धर्मेकचित्ता।
मा भवति नारौ धन्या प्रेयमौ ॥ (C). . १५-२९ । १. पार (A & B).... १ हार (A), कण (E & F'). . ३ संजुक्त (E & F)... ४ मउझेक (C). . " इंदो (E & F). ९ जुत्ता (A, B & C). • Dropt in (B). ८हारोनयन (B).

Page #381

प्राकृतपेङ्गलम्। पिंगल' दिट्ठो भ हवा सिहो।
कम बि दिज्जे हंस मुणिज्जे ॥३७॥ जहा, सो मह कंता दूर दिगंता।
पाउस आवे चेउ चला ॥ ३८॥ हंस ।
३५-३६ । अथ पंचाक्षरस्य पंचम भेदं हारीतनामकं वृत्तं लक्षयति, आईति । श्राईहि- श्रादौ अंते- चरणसमाप्तौ च कण मजुत्ते-कर्णसंयुकं मुरुदययुक्रमित्यर्थः । मझझेक्क गंधो-मध्यैकगंधं मध्ये कर्णदयमध्ये एकः गंधो लघुर्यत्र तादृशमित्यर्थः, तत् हारौत्र वंदो-हारौतच्छन्दः पिंगलेन कथितमिति शेषः ॥ यत्र प्रतिचरणं प्रथमतो गुरुवयं तत एको लघुस्ततश्च गुरुदयं भवति, तत् हारौति]नामकं वृत्तमिति निष्कृष्टार्थः । कुत्रचित् हारे मजुत्ते इति पाठस्तत्र हाराभ्यां संयुक्रमिति व्याख्येयम् । हारौतमुदाहरति, जा भत्तौति। जा भत्ति भत्ता-या भभक्का धमेश चित्ता-धर्फकचित्ता। मा नारी स्त्री धला पित्रारौ-धन्यप्रिथा धन्यपुरुषस्य प्रिया हिणीत्यर्थः होइ - भवति ॥ केचित्तु धलेति भिन्नं पदं छत्वा मा नारी धन्या प्रिया च भर्तरिति शेषः भवतीति योजयंति । हारीतं निवृत्तम् । (E).
३५-३६ । श्राईति । श्रादावते कर्मसंयुकं । मध्यैकगंधो[५] ।
३०-३८। १ पिप्पल (B). . भ गण (B), भ देर (E). १ कण दु (A), कम दु (B & C).. ४ दिनो (A, B & C). ५ मुणिनो (A, B & C). र पड (A), मझ (B & C). . डोसावे (A), दुसावे (B), सुखाने (C). .

Page #382

वरत्तम् ।
हारौ छंदः ॥ कर्णे गुरुदयं, गंधो लघुः । यथा। था भर्तृभका धर्मैकचित्ता । मा भवति नारौ धन्या प्रिया ॥ (G).
३७-३८ । पिङ्गलदृष्टः भं दत्त्वा सृष्टः। कर्ल दत्त्वा हंसो ज्ञायते ॥ हंसनामच्छन्दः। यत्र भगणानन्तरं गुरुदयम् । उदाहरति। म मम कान्तः दूरदिगन्ते। प्रावृडागता चित्तं लोलते ति] ॥ (C). । ३७-३८ । अथ पंचाक्षरस्य प्रस्तारस्य सप्तमं भेदं हंसनामकं वृत्तं लक्षयति, पिंगलेति। भ-श्रादिगुरुर्भगण इति यावत्, कल बि- कर्णोऽपि गुरुदयात्मको गणोऽपि यत्र पंचाक्षरचरणे वृत्ते दिज्जे-दौयते, पिंगल दिट्ठो-पिंगलदृष्टः सिट्ठो-सृष्टः पिंगलेनेति भावः, मः हम - हंसः मुणिन्जे- ज्ञायते ॥ यदीयचरणे भगणोत्तरं गुरुदयं भवति तत् हंसनामकं वृत्तमिति निष्कृष्टोऽर्थः । अत्र देव इति देकारस्थ 'ए श्री सुद्धा अ बम मिलित्रा वि सह पूर्वमुतत्वावखत्वम् । [Vide श्लोक ५, p. 7.] पिंगल दिट्ठो मिट्ठो इति पदवयं पादपूरणार्थमिति द्रष्टव्यम् । हंसमुदाहरति, सो महेति । मो- सः मह - मम कता-कांतः धव इत्यर्थः दूर [दिगंता] दूरे [दिगन्ते] गतोऽस्तौति शेषः। अतः पाउस - प्राट् भावेबायाति, चेउ-चेतः चलाबे-चालयति व्याकुलयतीत्यर्थः । अतः किमाचरणौयं मया, त्वं मे शिक्षयेति गूढाभिप्राथायाः प्रोषितभलकायाः प्रियसहचरौं प्रति वाक्यमिदम् । हंसो निवृत्तः। (). . - ३७-३८ । पिंगेति । पिंगलदृष्टो भं दत्त्वा सृष्टः। कर्णोऽपि देयो हंसो ज्ञेयः ॥ यथा, स मम कांतः दूरदिगंते। पर्यन्यपायातः चेतवलति ॥ (G).

Page #383

३६०
जहा, पबण बह' सरिर दह" ।
-
प्राकृतङ्गणम् ।
सुपि गण' सरस' गुण' ।
सरह' गण' जमा भण° ॥ ३८ ॥
मश्रण ण तबइ " मण ॥ ४० ॥ जमक ।
३८-४०। सुप्रियं भण सरसं श्टणु । शराणां गणं यमकं भण ॥ सुप्रियो द्विलघुः, रसेन त्रिलघुना [ह] वर्त्तमानं सरममनुजानीहि शराणां लघनां गणं समूहम् । उदाहरति, पवणो [मो] वहति शरीरं दहति । मदनो हन्ति तपते मनः ॥ (C).
३८-४० । अथ पंचाचरप्रस्तारस्यां तिमं भेदं यमकनामकं सं लक्षयति, सुपौति । हे सुगुण शोभनगुणविशिष्ट शिष्य यत्र पंचाचरचरणे वृत्ते सरह गए - झाध्यगणौ श्रन्यगणेभ्यः साध्यावित्यर्थः सुपि गण – सुप्रियगणौ द्विलघुकौ गणावित्यर्थः, ततख सर - शरः लघ्वात्मको गणः पतति, तत् यमकं भण पठेत्यर्थः ॥ पंच लघवो यत्र प्रतिचरणं भवंति तत् यमकमिति पिंडार्थः, - सर गणेति तु पदं पद्यपूरणार्थमेव । यमकमुदाहरति, पबणेति । पवनः बहु - वाति, अत इति शेषः सरिर - शरीरं डह - दह्यते । मश्रण मदनः हण
: पबण
हंति, श्रत इति शेषः
२८-४० । १ भण ( A & C ). २ सर सु (F). ३ गण ( A & B ), मण (C).
४ सरस (B), सुरह (F). ५ मण (B).
जमक ( B & C ). ० गण (B),
गण (C). ८ ब (E & F' ). ८ सरौर (A).
१० डर (E), द (F).
७
* 1st half dropt in ( C ). ११ तपइ (C).

Page #384

वर्णकृत्तम्।
बाराहा' मत्ता जं कमा तिणा' होतं ।
हारा छका बंधो सेसा राजा' छंदो॥ ४१ ॥ जहा, जुझंतो उद्दामे कालिका' संगामे । णचंतो हम्मारो दूरित्ता' संहारो ॥ ४२ ॥ सेसा।
मण - मनः तब-तपति ॥ सर्व भेदा वक़मशक्या अतः फियंती भेदाः प्रदर्शिताः, भेषभेदास्तु सुधौतिःभिः] एवमूहनीयाः। (E).
३८-४० । सुपौति। सुप्रियगणो शरः सुगुण। सुरहस्यगुणः यमकं भण ॥ [स] प्रियो दिलघुः, शरो लघुः, सुस्लाध्यगुण सुगुणेति मंबुद्धिः। यथा, पवनो बडः भरौरं दहति। मदनो हंति तपति मनः ॥ (G). ___४१-४२ । श्रथ षडक्षरा। द्वादश मात्रा यत्[त्र कर्णास्त्रयो भवन्ति । हारैः षडूभिर्बद्धं शेषा[ष राजच्छंदः ॥ द्वादश मात्रा इति स्पष्टार्थ, कर्को द्विगुरुः, हारो गुरुः, बद्धं युक्तम् । उदाहरति। युध्यमाना उद्दामा कालिका संग्रामे। नृत्यन्तौ संहरत दुरितमस्माकम् ॥ (0).
४१-४२ । अथ षडक्षरचरणस्य पद्यस्य प्रस्तारक्रियया चतुःषष्टिभेदा भवंति, तत्राद्यं भेदं शेषराजनामकं वृत्तं लक्षयति, बाराहेति । बाराहा मत्ता - द्वादशमात्रकाः द्वादश मात्रा येषा
४१-४२। १ बाराहो (C). तिचा (A & B). ३ होनं (A), कसो हो निषा तं (C), होज्नं (F). ४ बंधी (A). ५ कथा (A). जुझती (B & C). ० करिता (A). ८ & १• transposed in (A, B & C)... ८ हमारे (B). र दुरिता (F). १० संहारे (B).
46

Page #385

प्रावतपेङ्गलम् ।
पित्र' तिल्ल धुकं सगणेण जुझं।
छत्र बस पत्रो कल अट्ट धो ॥ ४३ ॥ जहा, पित्र भत्ति पित्रा गुणवंत सुत्रा।
धणजुत्त घरा बहु सुक्ख' करा ॥ ४४ ॥ तिल।
मेतादृशा इत्यर्थः, तिला - त्रयः कला - कर्णा गुरुदयात्मकागणाः जं- यच षडक्षर चरणे वृत्ते होतं- भवंति। हारा छक्का बंधो-हारषट्वबळू गुरुषद्यमित्यर्थः, तत् सेमा रात्रा छंदो -भेषराजच्छन्दः ॥ तत् भेषराजनामकं वृत्तमित्यर्थः। अन्ये तु द्वादश मात्राः चयः कर्ण यत्र भवंतीति पृथगेव योजयंति । अत्र कर्णमात्राज्ञापकं वृत्तमात्राज्ञापकं वा बाराहा मत्तेति पदं, हारा छक्का बंधो इति च पदं, पद्यपूरणार्थमेव । यत्र कर्णचयं प्रतिचरणं पतति तत् शेषराजनामकं वृत्तमिति त्वतम् । पोषराजमुदाहरति, जुझझंतीति। उद्दामे - उद्भटे संगामे - संग्रामे, जुझ्झंतीयुद्धं कुर्वतौ पच्चंतौ - नृत्यन्तौ कालिका - कालिका हमारी -अस्माकं दूरित्ता-दुरितानि संहारो- संहरत ॥ शेषराजो निवृत्तः । (E).
४१-४२ । अथ षडक्षरम् । बारेति । द्वादश मात्रा यत्र कर्णा
४२-४४। १ तिष (F). २ डिल (A), भिषण (B), डिस (C). ३ धुर्व (E). ४ छह (A). ५ कल क (A), कल पट्ट (B), कल हट्ट (C). ६ ठयो (A & B), धुचो (C), कयो (F). . पत्ति (B). ८ गुणमंत (A), गुणमणु (B & C). र सूचा (E). १० धणमंत (E & F). ११ मोक्क (B), सूक्ल (E), दुख (F). १२ डिमा (A), भिमा (B), डिसा (C).

Page #386

वर्णशत्तम्।
३६३ अक्खराज छत्रा' पात्र पानं ठिा।
मत्त पंचा दणा बिमि जोहा गणा ॥ ४५ ॥ जहा, कंस संहारणा' पक्खि संचारणा ।
देबई डिंबा देउ मे णिम्भा ॥४६॥ बिजोहा।
स्त्रयो भवंति। हारषद्बंधः शेषराजच्छन्दः ॥ कणे द्विगुरुः। यथा। युध्यंतौ युध्यमाना] उद्दामे कालिका संग्रामे। नृत्यंतौ अस्माकं दुरितसंहारा ॥ (G). ___४३-४४ । प्रिये डिना ध्रुवं सगणेन युता। षड्वर्णपदा कलाः अष्ट स्थिताः ॥ ध्रुवं निश्चितं । षड्वर्णपदकथनात् मगणदयमर्थात् प्राप्यते । उदाहरति। प्रियभका प्रिया गुणवन्तः सुताः। धनवन्तो ग्रहाः बहुसुखकराः ॥ (c).
४३-४४ । अथ षडक्षरचरणस्य वृत्तस्याष्टाविंशतितमं भेदं तिलनामकं वृत्तं लक्षयति, पित्र इति । यस्य पश्रो-पदै छत्र बल -- षड्वर्णाः कल अट्ठ- कलाः अष्टौ धो-धृताः, मगणेण --गुर्वन्तगणेन जुनं-युतं, तत् हे प्रिय ध्रुवं विनिचितं तिलतिलं तिल्लनामकं वृत्तमित्यर्थः ॥ छत्र बअत्यनेन मगणदयं युक्त
४५-४६। १ ले कथा (A & B), मेचचा (C). . पाच पाच ठिया (A), पाच पाहिपा (B), सो विजोहा पण (C). ३ पंचा दुणा (A), पंच दुचा (F). ४ विणि (A & F). ५ संधारणा (A), संहारिणा (C). संचारमा (A), संचारिणा (B). . देवद (A). ८ मे लरिया (A), वे पिम्भया (B), मे पिभचा (C). ( विलोहा (A).

Page #387

३६४
प्राकृतम् ।
भवतीत्युक्तं भवति, मात्राकथनं तु पादपूरणार्थमेव । तिलमुदाहरति, पित्र इति । पित्र भक्त्ति – प्रियभक्ता पतिव्रतेति यावत् पिश्रा – प्रिया गृहिणीत्यर्थः गुणवंत - गुणवान् सूत्रा - सुतः । धणमंत - धनवत् घरा - गृहम् एतत्सर्वमिति शेषः बहुसुक्करा - बहुसुखकरम् ॥ तिल्लच्छन्दो निवृत्तम् । (E).
४३-४४ । अथ षडक्षरम् । गायची । पिश्चेति । प्रियं तिलं ध्रुवं सगणेन युतं । षड्वर्णपदं कलाष्टगतम् ॥ षडुक्क्या मगणदयं कार्यम् इति वच्यते । यथा । प्रियभक्ता प्रिया गुणवंतः सुताः । धनवंतो गृहाः बहुसौख्यकराः ॥ (G).
४५-४६ | अक्षराणि यत्र [ षट्] पदे पदे स्थितानि । मात्रा: पञ्च द्विगुणिता इत्युक्तं पञ्च मात्रा: कौदृश्य इत्याकांचायां द्वियोधेति नाम निर्व्वर्त्तयति । तथाहि द्वौ योधौ यत्र दूत्यर्थान्मध्यलघुपञ्चकलो लभ्यते योधशब्दस्य तद्वाचकत्वात् ॥ उदाहरति । कंससंहारणः पचिसंचारणः । देवकौडिम्भको ददातु मे निर्भयम् ॥ (C). ४५-४६ । अथ षडक्षरचरणवृत्तस्यैकोनविंशति[त]मं भेदं बिनो - हानामकं वृत्तं लचयति, श्रकखरेति । जं
-
यत्र पात्र पात्रं - पादे
ठिश्रा - स्थितानि । पंचा
मात्राः यच पादे पादे लिंगादिव्यत्यासे दोषा
पादे छत्रा - षट् कखरा - दुणा-पंच द्विगुणिता दशेत्यर्थः मत्त स्थिता इति पूर्वेणान्वयः, श्रवह भाषायां भावात् । अथ गणनियममाह, बिलौति । बिलि – द्वौ जोहा गणा – योद्धुगणौ मध्यस्लघुरगणावित्यर्थः पादे पादे स्थिताविति पूर्वेणान्वयः, तत् बिज्जोहाख्यं वृत्तमि[ति] गणनान्चैव छन्दोनाम
-
--

Page #388

वर्णवत्तम् ।।
३६५
उउ चउरंसा फणिबइ भासा । दिअबर कसो फुल' रस बमो॥४७॥ जहा, गबरिअर कंता अभिणउ संता।
जइ परसणा दिन महि धरणा ॥४८॥ जहा बा, (E & F), भुवण अणंदो तिहुअण' कंदो ।
भमर सबलो स जबई कणो ॥ ४६॥ चउरंसा।
कथनं बोध्यमिति संप्रदायः । १३ । बिजोहामुदाहरति, कंसेति । कंससंहरणः पक्षिसंचरण: गरुडगामौत्यर्थः । देबई डिभत्रादेवकौडिंभकः मे- मह्यं हिम्मत्रा-निर्भयं देउ- ददातु । बिनोहा निवृत्ता। (E).
४५-४६ । अक्वेति । अक्षराणि यत्र षट् पादपादस्थितानि । मात्राः पंच द्विगुणाः द्वौ योद्धगणौ, रगणौ इत्यर्थः, गणमान्नैव बिनोहेति छंदोनाम ज्ञेयमिति संप्रदायः ॥ [यथा] कंसहंसारगण: [?] । देवकौडिंभको ददातु मे निर्भयम् ॥ (G).
४७, ४६ । स्थापयत चतुरंगां फणिपतिर्भाम[षते । दिजवरकौँ स्फुटं रमवणे ॥ फणिपतिर्भास[ष] ते चतुरंशाच्छन्दः स्थापय यत्र स्फुटं यथा स्यात्तथा [स] विजवरकर्णः षड्वर्णे भवति। दिजवर
.४७-४९। ४८ लोक is not given in MSS. (B & C). १ उदघवसा (A). २ फुड (B). ३ गउरिच (A). ४ परममा (A). ५ एचण सुणंदो (A), एचण धणंदो (B & C). ६ निजवण (E & F). . वंदो (B). ८ जबर से (E), जञ्चद् स (F). चवंसा (A).

Page #389

३६६
प्राकृतपैङ्गलम् ।
चतुर्लघुः, कर्णे दिगुरुः । उदाहरति । नयनानन्दस्त्रिभुवनकन्दः । भ्रमरमवर्ण:- म जयति कृष्णः ॥ कन्दो मूलं, बंदों इति. पाठे वन्धइत्यर्थः । (C). ___४७-४८ । अथ षडक्षरचरणस्य वृत्तस्य षोडशतमं भेदं चतुरंभानामकं वृत्तं लक्षयति, ठविति। दिनबर कलो-द्विजवरकणे द्विजवरश्चतुर्लष्चात्मको गणः, कर्णः गुरुवयात्मको गणस्तावित्यर्थः - यत्र प्रतिचरणं पतत इति शेषः, फुल रस बलो- स्फुटरसवर्णों प्रकटषड़चरामिति थावत् फणिबद् भासा- फणिपतिभाषितां तां चउरमा-चतरंमां उ- स्थापय ॥ चतुरंमानामकमेतद्वृत्तं विद्धौत्यर्थः । १५ । चतुरंमामुदाहरति, गबरित्र इति। अभिणड संता-अभिनयश्रांतः, अभिनयस्तांडवचेष्टाविशेषः, गबरित्र कंतागौरीकांतः। जदू - [यदा परमला - प्रसन्नः, तदेति शेषः महि -मह्यं धमा- धनं दिन- ददातु ॥ अथवा अभिणउ - अभिनये संता - मन् वर्तमान इत्यर्थः जदू परममा – यस्य प्रसन्नः, स इति शेषः दिन महि धमा- द्यावापृथिव्योः धन्यः यतस्ताडवामंदितः शिवोऽदेयमपि ददातौति लोकप्रसिद्धिीरिति भावइति वा व्याख्येयम् । १६ । द्वितीयम् उदाहरणं । श्लोकस्तु निमदेनैव व्याख्यातः । चतुरंमा निवृत्ता ।१७। (E).
४७-४८ । ठ इति। स्थापय चतुरंसं फणिपतिभाषितम् । दिजवरः कर्णः स्फुटरसवर्णः ॥ चतुर्लघुईिगुरुश्च । यथा । गौर्याः कांतोऽभिनयश्रांतः । यदि प्रमन्त्रः देहि मह्यं धनम् ॥ यथा वा। भुवनानंदस्त्रिभुवनकंदः । भ्रमरसवर्णा जयति म कृष्णः ॥ (G).

Page #390

वर्णवृत्तम् ।
३६७ कामाबारेण अद्देण पारण ।
मत्ता दहा सुद्ध मंथाण सो बुद्ध' ॥ ५० ॥ अहा, राया जहा लुच पण्डीत्र हो मुद्ध। कित्ती' करे रक्खर सो बाद उप्रेक्वं ॥५१॥
मंथाण।
५०-५१ । कामावतारस्थार्द्धन पादेन । माचा दश शुद्धाः मन्थानं बुध्यस्ख ॥ शारङ्गरूपच्छन्दः कामा[व]तार इत्यपि नाम, तच्च तगण[चतुष्टयात्मकं, तस्थाढ़े तगणदयात्मकं, तथाचात्र तगणदयात्मकः पाद इति पर्यवस्थति, तगणस्य पञ्चकलात्मकलाद्यत्र मात्रा दम भवन्ति तन्म[न्थानच्छन्द इत्युक्रम् । उदाहरति । राजा यत्र लुब्धः पण्डितो भवति मुग्धः। कौतिं करे रक्ष तद्राज्यमुपेक्षख ॥ मुग्धो मूढः हिताहितज्ञानशून्यः । ().
५०-५१ । अथ षडक्षरचरणस्य वृत्तस्य सप्तत्रिंशत्तमं भेदं मंथानमामकं वृत्तं लक्षयति, कामेति । कामाबधारस्म - कामावतारस्य तगणचतुष्टयनिर्मितद्वादशाक्षरचरणस्य मारंगरूपकापरनामइत्यर्थः श्रद्धेण पाएण- अर्द्धन पादेन अंतलघुतगणदयेनेत्यर्थः । सुद्ध दहा मत्ता- शुद्धा दश मात्राः यत्र षडक्षरचरणे वृत्ते प्रतिचरणं पतंति, मो- सः मंथाण-मंथानः बुझम-ज्ञातव्यः॥ अथवा अवहट्टभाषायां लिंगविभक्तिवचनव्यत्यासे दोषाभावात् मो-तं
५०-५१। १ कामावचारस्स (E & F'). २ सुद्ध (B), वुझझ (E), वुजा (F). १ राजा (F). ४ पंडित (A), पण्डित (C). ५ कौत्तो (C). ६ थप्प (A), कपल (B), रक्ष (C). ७ बाद (B), राख्न (C). ८ उपेक्व (F).

Page #391

३६०
प्राकृतपेकुलम् ।
खडा' बम् बद्धो भुश्रंगार पत्रो" ।
पत्रा पात्र चारी कहौ संखणारी ॥ ५२ ॥
जहा, गुणा' जस्त सुद्दा बहू' रुअमुद्दा ।
०
घरे बित्त जग्गा महौ तासु सग्गा ॥ ५३ ॥ संखणारौ ।
मंथा - मंथानं बुझ्झ - विद्धौति वा व्याख्येयं तगणदयचरणे मंथान इति तु निष्कृष्टार्थः । वर्णवृत्ते चात्र मात्राकथनं पद्यपूरणार्थमेव । १८ । मंथानमुदाहरति, रात्रा इति । जहा - यत्र रात्रा - राजा बुद्ध - लुब्धः पंडीत्र - हे पंडित मुद्ध - मुग्धः हो - भव । हो इति देशौयं भवेत्यर्थं प्रसिद्धं । कित्तौ कोि करे रकख - रचख, सो बाद - [तं वादं] उप्पेक्ख - उपेक्षख ॥ यत्र राजा कृपणस्तत्र विवदतं [दमानं ] जनमुपेच्य पण्डितेनापि त्वया निजको र्त्तिमिच्छता मूर्खेण भवितव्यमिति कस्यचित् पण्डितं प्रत्युपदेशः । मंथानो निवृत्त: । १८ । (E).
1
५०-५१ । कामेति । कामावतारस्यार्थेन पादेन । मात्रा दश शुद्धाः मंथामः स बोध्यः ॥ कामेति तगणदयं पाद दूत्यर्थः । [ यथा] राजा यत्र लुब्धः पंडित भव मुग्धः । कीर्त्ति करे रच संवादम् उपेचख ॥ (G).
-
३ भुजंगा
५२-५३ । १ रसा (B), 'छ'च्या (C). २ सुद्धा (A), बडा (C). (E). ४ पचडा ( A & C ). ५. सकवणारी (A & C). मुला (A). • Dropt in (B), बहु (F). ८ जग्गे (A), लम्मा (B). ९ तस्तु (A & B), नारू (E). १० सम्मे (A).

Page #392

वहतम्।
५२-५३ । षड्वर्णबद्धं भुजङ्गपादार्द्धम। प्राप्ताशवारः पादाः कथ्यते. शङ्खनारी ॥ भुजङ्गो भुजङ्गप्रयातं। तथाचे भुजङ्गप्रयातपादार्द्ध षड्वर्णं शङ्खनारौ कथ्यते, तादृशा एवं यत्र पादायवारइत्यर्थः। भुजङ्गप्रयातं यगणचतुष्टयेन भवति, तदर्दू यगणदयमिति बोध्यम्। उदाहरति । गुणा यस्य शुद्धा बधूः रूपमुग्धा । ग्टहं वित्तजाग्रत् महौ तस्य स्वर्गः ॥ रूपमुग्धा अतिशयरूपवती, जापदित्यनेन कदाचिन्यूनता नास्तीत्यर्थः । घरा बित्त जग्गा इति पाठे ग्टहा जाग्रद्वित्ता इत्यर्थः । (C).
५२-५३ । अथ षडक्षरचरणस्य वृत्तस्य दशमं भेदं शंखनारी• नामकं वृत्तं लक्षयति, खडेति। खडा बम बद्धो-षड्वर्णबद्धा. भुजंगा पत्रद्धो-भुजंगप्रयाताई। पत्रा- प्राप्ता, आदिलघुयगणइयनिर्मितैकैकचरणेत्यर्थः, पात्र चारो- पादचतुष्टया शंखनारी कही-कथिता ॥ अत्र पात्र चारौति पदं पद्यपूरणार्थमथवाये षोड़शचरणस्थापि भुजंगप्रयातस्य वक्ष्यमाणत्वात्तदष्टिचरणनिषेधार्थमिति द्रष्टव्यम् । प्रादिलघुयगणदयचरणा शंखनारोति तु समुदाथार्थः ।२०। खनारौमुदाहरति, गुणेति। जस्म - यस्य गुणाः [शुद्धाः] दोषासंबखिताः बह -- वधूः रूपमुद्धा-रूपमुग्धा अतिसंदरौति यावत्। घरे-रहे बित्त - वित्तं धनमिति यावत् जग्गाजाग्रत् सदा परिपूर्णमिति यावत्, तासु-तस्य मी पृथ्वी सग्गा - स्वर्गः ॥ यस्यैतत्मवै स भूमावपि स्वर्गसुखमनुभवतौत्यर्थः। घरा बित्त जग्गेति क्वचित्पाठः, तच ग्रहा जाग्रद्वित्ता इति प्राकृते पूर्वनिपातानियमाझ्याख्येयम्। शंखनारौ निहत्ता । २१ । (E).

Page #393

प्रावतपैङ्गलम्।
धनं सर बौत्र मणौगुण तोत्र।
हई लहु अंत स मालइ कंत ॥ ५४॥ जहा, करा पसरंत बहू गुणवंत।
पफुल्लिज कुंद उगो सहि चंद॥५५॥ मालती।
५२-५३ । खड़ेति। षड्वर्णबद्धवा भुजंगप्रयाता । प्राप्ता पादचतुष्टयं कथ्यतां शंखनारौ ॥ यगणद्वयं कार्यमित्यर्थः । यथा । गुणा यस्य शुद्धा वधः रूपमुग्धा । घरे [ग्टहे] वित्तं जाग्रत् मही तस्य वर्गः ॥ (G). . ५४-५५ । ध्वजः गरौ द्वौ मणिगुणस्तृतीये। स्थितो लघुरन्ते । मा मालती कान्ता ॥ ध्वज प्रादिलघुस्त्रिकलः, गरो लघुर्मणिगुणो हारः, तेनान्ते गुरुमधुर्लभ्यते । कान्ता कमनीया, मालती छन्दोनाम । उदाहरति । कराः प्रमरन्ति बहुगुणवन्तः । प्रफुल्लितं कुन्दं उद्यतः सखि चन्द्रः ॥ (C).
५४-५५ । अथ षडक्षरचरणवृत्तस्य षट्चत्वारिंशत्तमं भेदं मालतीमामकं वृत्तं लक्षयति, धत्रमिति । चत्र षडक्षरचरणे वृत्ते प्रथमं ध- ध्वजः लध्वादिस्त्रिकलो गण इत्यर्थः द्वितीयस्थाने च सर बौत्र- शरदयं लघुद्दयमित्यर्थः तौत्र- हतीये स्थाने इति शेषः खड अंत - लघ्वंतः लघुरते यस्य तादृश इत्यर्थः मणौगुण - मणौगुण: हारो गुरुरित्यर्थः दई -दौयते, इदं च यथायथं
५४-५। १ मणौगुण बंत (E). २ रई (A, B & C). ९ गुणमन (A & C). ४ कण्ड (B). ५ उगू (A & C), उगो (B).

Page #394

वर्णवृत्तम् ।
दिनबर' किन भणहि सुपिच।
दमण गुणि फणिबइ भणि ॥ ५६ ॥ जहा, कमल णअणि अमित्र बअणि ।
तरुणि घरणि मिलइ सुपुणि ॥५७॥ दमणक।
योजनीयं, मा कंत- कांता सुंदरौति यावत् मालइ - मालती ॥ तन्मालतीनामक वृत्तमित्यर्थः। कैश्चित्तु कंत इति कांतासंबोधनपरतया व्याख्यायते। मालतीमुदाहरति, करेति। सहि - हे मखि बहू गुणवंत - बहुगुणवंतः प्रासादावादकत्वाद्यनेकगुणयुक्ता इत्यर्थः करा-किरणाः पमरंत- प्रसरंति, कुंद-कुंदाः पफुल्लित्रप्रफुल्लिताः यतः, अतः चंद-चन्द्रः उगो- उदित इति ज्ञायतइति शेषः ॥ मालती निवृत्ता । २३ । (E).
५४-५५ । धमिति । ध्वजः शरदयं मणिगुणस्तृतीयः । दत्त्वा सघुमंते मा मालती कांता ॥ ध्वजो लघ्वादिस्त्रिकलः, मणिगुणो दौर्घः, गरो लघुः। लघुगुरू लघुइयं दौ| लघुरिति । यथा । कराः प्रसरंति बहुगुणवंतः। प्रफुल्लिताः कुंदाः उदितः मखि चंद्रः॥
(G).
____५६-५७ । द्विजवरं दत्त्वा भण सप्रियम् । दमनकं गणय फणिपतिर्भणति ॥ दिजवरचतुलघुः । उदाहरति। कमलनयना अम्टतवदना । तरुणौ ग्टहिणौ मिलति सुपुण्येन ॥ (C).
१-५०) दिजवर (F). २ भणइ (A & C), भणसि (B). ६ स्वपिञ्च (E). ४ गुण (A & C), गणु (B). ५ भणु (B). ६ वदणि (C). . धरिणि (A, B& C). ८ ज पुणि (A), ज पुणि (B), सूपुणि (E).

Page #395

प्राक्षतपणम्।
चारि हार किज्जही तिमि गंध दिज्जही।
सत्त अक्खरा ठिा सा समाणिश्रा पित्रा॥५८॥ जहा, कुंजरा चलंता पब्बा पलंतत्रा। कुम्म पिट्टि' कंपए" धूलि स्वर संपरा ॥५६॥
समाणित्रा।
---
५६-५७ । अथ षडक्षरचरणवृत्तस्य चतुःषष्टितममंतिम भेदं दमनकनामकं वृत्तं लक्षयति। दिश्वर - द्विजवरं चतुर्लध्वात्मकं गणमिति यावत् कित्र-कृत्वा, सू[स]पित्र- सुप्रियं लघुइयात्मकं गणमिति थावत् भणहि- कथय । दमण गुणि - दमनक गुणय मानौहौति यावत् इति फणिबद् - फणिपतिः भणिभणति ॥ नागण]इययुकं दमनकनामकं वृत्तमिति फलितार्थः । २४ । दमनकमुदाहरति, कमलेति। कमल एणि - कमलनयना अमित्र बणि - अमृतवचना। तरुणि-तरुणी घरणि-ग्रहिणौ भार्यति यावत् सूमि]पुणि - सुपुण्येन मिक्षर - मिलति ॥ मिल ज पुणौति कचित्पाठस्तत्र मिसति यदि पुनरित्यनंतरं तदा तां विहाय कुत्रापि न गमिष्यामौत्यध्याहत्य व्याख्येयम्। दमनको निवृत्तः । २५॥ इति षडक्षरं वृत्तम् । (E).
५६-५७ । दिन इति। दिजवरं कृत्वा भण सप्रियं । दमनकं
१८-५९। १ किज्निहि (E), किब्जिही (F). १ निणि (A). १ दिबिहि (E). ४ पिड (B), पोठि (C). ५ कम्पिए (C). र झम्पिए (C). Last quadrant dropt in (B). • समानिका (A & B).

Page #396

वसरतम्।
जानौषि फणिपतिर्भणति ॥ दिवि चतुर्लघुः, सुप्रियो दिलघुः, षड्लघवः । थथा। कमलनयना अमृतवचना। तरुणी रहिणणे मिलति सुपुण्येन ॥ (G).
५८-५८ । अथ सप्ताक्षरा। प्रादौ गुरुस्ततो लघुरेवं क्रमेण चत्वारो गुरवस्त्रयो लघवः पादे तिष्ठन्ति। * * * हारो गुरुर्गन्धो लघुः । उदाहरति। कुञ्जराश्चलन्ति पर्वताः पतन्ति । कूर्मपृष्ठं कम्पते धूलिभिः सूर्य आच्छाद्यते ॥ (C).
५८-५८ । अथ सप्ताचरचरणवृत्तस्याष्टाविंशत्यधिकशतं भेदाः भवंति, तत्र त्रिचत्वारिंशत्तमं भेदं समानिकानामक वृत्तं लक्षयति, चारोति। यत्र सप्ताचरहत्ते हार चारि-हारचतुष्टयं गुरुचतुएयमिति यावत् किनिहौ] - क्रियते तिलि - चयः गंधगंधा लघव इति यावत् दिबिहिहौ] -दौयंते। अंतरा अंतरेऐति शेषः । एवं विधिना मत्त अकबरा - सप्ताक्षराणि ठिास्थितानि, मा समाणिमा - समानिका पित्रा - प्रिया पिंगलस्थेति शेषः ॥ प्रथमं गुरुस्ततो लघुः पुनर्गुरुः पुनर्लघुरेवं क्रमेण यत्र प्रतिचरणं सताक्षराणि स्थाप्यते मा समानिकेति समुदायार्थः । केचित्त पित्रा इति पदं प्रियासंबोधनपरतया वदंति ।२६ । समानिकामुदाहरति, कुंजरा इति । पबत्रा - पर्वतान् पलंता -प्रेरयंतः कुंजरा-हस्तिनिः] चलंतत्रा- चलंति। कुम्म पिटिकूर्मपृष्ठं कंपए - कंपते धूलि- धूल्या सूर-सूर्यः झंपएप्रासाद्यते ॥ श्रीरामचंद्रे प्रचलति मतौति शेषः। ममानिका नियुत्ता ।२०। (E).

Page #397

३७०
प्राकृतपैङ्गलम् ।
भणउ सुबासउ' लहुसु बिसेस' ।
रइ चउ मत्तह भ लहइ अंत ॥ ६० ॥
जहा, गुरुजण भत्तउ# बहुगुण जुत्तउ * ।
जसु जि पुत्तउ सइ पुणवंत ॥ ६१ ॥ सुबास ।
५८-५८ । अथ सप्ताचरमुष्णिक् छंदः । [चारि] हारेति । हारचतुष्टयं क्रियतां त्रयो गंधा दीयंताम् । सप्ताचरा स्थिता सा समानिका प्रिया ॥ हारो गुरुः, गंधो लघुः । यथा । कुंजराश्च लंति पर्वताः पतंति । कूर्मपृष्ठं कंपते धूल्या सूर्य श्राच्छाद्यते ॥ (G).
६०-६१ । भणामि सुवासं लघु परि[ सवि] शेषम् । रचयति चातुर्माचिकं भगणमन्ते ॥ सविशेषलघुकथनात् चातुर्मात्रिको स्तघुः कथ्यते तदनन्तरं भगण दूत्यर्थः । उदाहरति । गुरुजनभक्ता वधूर्गुणयुक्ता । यस्य जीवन् पुत्रः स पुष्यवान् ॥ तिन पुतेति पाठे त्रिपुत्र इत्यर्थ: । (C).
६०-६१। श्रथ सप्ताचरचरण वृत्तस्येकाशीत्युत्तर [वृत्तस्य द्वादशीतर] शततमं [११२ ] भेदं सुवासकनामकं वृत्तं लचयति, भणेति । यत्र चउ मत्तह – चतस्रः मात्राः चतुरो लघून् इत्यर्थः । अत्र
•
९०-९१ । १ सरासउ (A), सुवास (E). २ लहु गुरु से सब (A), लड सविसेसण (B), लहु विसेस (E). ३ भणइ यत्तह (A), भ ल अन्तर (B), भणहि चन्द (C). ४ गुबजण जुत्तर (A), गुरुवण भत्त (B). ( जसु तिच (A), जसु विषय (B), जसू जिस (E). (B) सहि (C). ८ पुणमनल (A & C), पुणमन्त (B). र सरसा (A).
(B).
Dropt in
० सो (A), F

Page #398

वर्णवृत्तम् ।
३०५
चरण गण बिप्प पढम लइ थप्प ।
जगण तसु अंत मुणहु' करहंच ॥ ६२॥ जहा, जिबउर जइ एह तजउ गइ देह ।
रमण जई सोइ बिरह जणु होइ ॥६३॥करहंच।
माचाशब्दो लघुपरः। रद - रचयित्वा अंतह-अंते चतुर्लध्वंते इत्यर्थः, भ- भगणः श्रादिगुरुगण इति यावत् लहदू - लभ्यते, लहसू[सु] बिसेमउ - लघुविशिष्टं तं सूबामउ- सूसुवासकं भणउ - भणत ॥ सू[सुवासकनामकं तदृत्तमित्यर्थः। अत्र तहसू[स] बिसेसउ इदं विशेषणं प्रथमस्थापितचतुर्मात्राणं लघुपरत्वलाभायेति बोध्यम् । द्विजवरभगणरचितचरणं सुवासकमिति फलितार्थः । २८ । सू[स]वासकमुदाहरति, गुर्बिति । गुरुजण भत्तउ - गुरुजनभका गुणजुत्तउ - गुणयुक्का जमू-यस्य बहु-वधूः भार्येति यावत् जित्र पुत्तउ - जीवत्पुत्रा सद् - स एव पुणवंत[उ] - पुण्यवान् । चैलोक्य इति शेषः । सुवासकं निवृत्तम् । २८ । (E).
६०-६१ । भणेति। भव्यता सुवासकः लघुसविशेषकः। रचय चतुर्मात्रिकाः भ लभते अंते ॥ सध्विति पूरणर्थम्। यथा। गुरुजनभक्का बधूर्गुणयुक्ता । थस्य जीवत्पुत्रा स एव पुण्यवान् ॥ (G).
६२-६३ । चरणे गणं विप्रं प्रथमे नौवा स्थापय। जगणं तस्यान्ते
१२-१३। १ विपा (A). १ भणिध (A), भणड (B), भणइ (C). ३ जिप (A), जिवउँ (C). । एड (B). ! तिजउ (B). र देड (B). • जो (A). ८ विरह जणि होइ (A), विविह जण जोर (B), विरह जिण होइ (F). एकरहंपी (B & C).

Page #399

२७६
प्रावतपङ्गलम् ।
भण करचम ॥ चरणे पदे प्रथमतो विप्रगणस्ततो जगणस्तत् करहचं छन्दः । उदाहरति । जौवामि यदि एतत् त्यमामि गवा देहम । रमणो यदि स एव विरहो न भवति ॥ गत्वा प्रयागमिति शेषः। विरहदग्धं पद्येतदेहं त्यजामि तदा जौवामि, तदेव श्रेयःसाधनमिदन्तु जौवनं मरणमेव । ().
६२-६३ । पथ सप्ताक्षरचरणवृत्तस्य षलवतितमं भेदं करहंचनामकं वृत्तं लक्षयति, चरणेति। पढम - प्रथमे चरणे विष्णविप्रं चतुर्लष्चात्मकमिति यावत् गण - गणं लहू - रहौत्वा थप - स्थापयत। तसु- तस्य विप्रगणस्येति यावत् अंत - अन्ते जगण - मध्यगुरु थप इति पूर्वणान्वयः, करहंच- करहिंचम्] एवं मुण-जानौत ॥ करहंचनामकमेतहत्तमित्यर्थः। अत्र प्रथमे इति द्वितीयादौनामुपलचकम। करहंचमुदाहरति, जिबेति। एह- एतं देह- देहं गद् – गत्वा जडू - यदि तजउ - त्यजामि जिबउँजौवामि तदेति शेषः, जद् - यदि रमण -भर्ता म एव होइभवति, बिरह-वियोगः जणु-मा भवविति शेषः ॥ विरहानादग्धशरोरत्याग एव मम श्रेष्ठ इति गूढाभिप्रायायाः कस्याचिन्मतभड़कायाः महगमनं कर्तुमुद्यतायाः औरघुनाथं प्रति प्रार्थनावचनमिदम, सा चोत्तरार्द्धन प्रकटिता। करहंचो निवृत्तः।३१। (E).
६२-६३ । चरेति। चरणे गणं विप्रं प्रथमं कृत्वा स्थापय । जगणस्तस्यांते जानौत करहंचं॥ विप्रश्च चतुलघुः। यथा। जौवामि यदि एतं त्यजामि गत्वा देहम्। रमणे यदि स एव विरह मा भवतु ॥ देहत्याग एव जौवनमित्युपपादितमुत्तरार्द्ध मत्येत्यर्थः । (G).

Page #400

सत्ता दोहा वारेही कला तो गौ मारी।
चाउद्दाहा मत्ताणा सौसारूनो छदाणाई। जहा, चंदा' कुंदा र कासा' हारा होरा र इंसा। जे जे सेत्ता बोला तुमा कित्ती जिसौभा
६५॥ सौसरूपक ।।
६४-६५ । सप्त दौर्घान् जानौहि कर्णान् चौन् गुरु मानय । उतईशमाचाणं शौर्षरूपच्छन्दमि ॥ शौर्षरूपच्छन्दमश्चतशमात्रस्य निर्वाहकान् मत दौर्घान जानीहि, नदेव विकृणोति चौन् कान्, की द्विगुरुरनान्तरमेकगुरुमित्यर्थः । उदाहरति । चन्द्रः कुन्दम् एतत् काशा हारो हौरं केलासः । थे ये श्वेता विनि दिनासाव कौा जिताः ॥ (C).
६४-६५ । अथ सप्ताक्षरचरणवृत्तम्य अंतिम [पाउं] भेदं शौर्षपकनामकं वृत्तं वक्षयति, सत्तेति । श्रादौ कणा तौ-कर्णन् गुरुदयात्मकान् गणान् चौन् तदनंतरं गो- गुरुं माहौमानय, एवंप्रकारेण चाउद्दाहा मत्ताण - चतईश मात्राः मत्ता, दोहा - सप्त दौर्षान् मौमाका धंदाण-शौर्षरूपककन्दमि जाणेहो-चायव जानौहि ॥ दौर्घसप्तकरचितचरणं शौर्षरूपक
• 10-६५। १ मि (A). 'उहाला (A). औसा (A &E), मेसीपी (B&C). हा (B). ५ केवासा (B). ( रा (A & B),
शाखा (C). पिविषा (A), कौशौचा (BC),बीमा (B). - कुमारी (A), गुन्हा (B), तुम्मा (C). जोपौषा (B), लिमिया (0). २. मौर. कपब (B).
48

Page #401

प्राककाला।
बिज्जूमाखा' मत्ता सोला' पार करणा चारी लोला। एवं रूचारी पात्रा भत्ती खत्ती णाबाराआ॥६६॥
जहा, उम्मत्ता जोहा ढुकंता बिप्पक्खा' मझझे स्नुकता। णिकता' अंता धाबंता णिम्भंती कित्तौ पाबंता ॥६॥
बिज्जूमाला"।
मिति फलितार्थः । ३१ । शौर्षरूपकमुदाहरति, चंदेति। चंद्रः कुंदः काशाः ए- एते धारः मौक्तिकदाम इति यावत् हौरागैरकं मणिभेदः हंसा-हंसः ए- एते । जे जे सेत्ता बौधा -ये ये श्वेता वर्णिताः ते ते इति शेषः तुह्या कित्तौ जिलौत्रा- युभत्कोळ जिताः ॥ कंचिद्राजानं प्रति कस्यचि
कवेरियमुक्तिः । शौर्षरूपकं निवृत्तम् । ३३ । (E). .. — ६४-६५ । सत्तेति । सप्त दौर्षान् जानौहि कर्णान् त्रौन गुरु मानय। चतुर्दश मानाः शौर्षरूपकं इंदः ॥ कर्ण द्विगुरुः । यथा, चंद्र: कुंदः ये कामाः हारा औरा एते हंसाः। ये वे श्वेताः वर्णिताः युमाकं कौा जिताः ॥ (G).
१६-१०। १ विजएमाला (B), विलम्माला (C). १ सोला मन्ना (E & F). , एपोलो (B). ४ पनो (E). विज्ञमाचा (A), विराणा (B), विनमाला (C), पा राधा (F). (जन्मना (F). . विपक्षमा (A), बौपाया (B). ८ मज (B& C), मम्मे (F). . बुकन्ता (C). १. पिक (C). ११ विम्भनौ (B & C). ११ विद्युम्भासा (A).

Page #402

: वस्तम्।
१६-६७ । प्रथाष्टाहरा । विद्युन्माला मात्रा: घोड़श पार्दै कर्णाचत्वारो लोलन्ते न्ति । एवरूपाणां चतुर्णा पादानां भर्ती क्षत्रिया विद्युद्राजते ॥ भौं धारयित्री पत्रियजातिः, विद्युमाशों विद्युदिव राजते। उदाहरति। उन्मत्ता चोधा ढौकमानाः विपक्षमध्ये प्रविष्टाः। निक्रान्ता युध्यन्तो[माना] धावन्तो निर्धान्ताः कौतिं प्राप्नुवन्ति ॥ ढौकमाना गच्छन्तः । (C)...
६६-६७ । अथाष्टाक्षरचरणवृत्तस्य प्रस्तारक्रियया षट्पञ्चाशदधिकशतदयं भेदा भवन्ति, तत्राद्यं भेदं विद्युन्मालानामकं कृतं अक्षयति, पिज्ज्विति। यत्र पखितौ-वचिये प्रस्तारे इत्यर्थः; पूर्वा चार्याणां क्षत्रिय इति प्रस्तारसंशा, सोला मत्सा - षोडशमात्राकाः पारी- चत्वारः कर्णः गुरुदयात्मका गणाः पाए -पादे लोग -लुटंति, एवं रू- एवंरूपेण पारौ पात्रा - पतःपादिका विजमाया-विद्युन्माला णाारात्रा -- नागराजेनेत्यर्थः भत्ती - भयते ॥ वत्तौ- क्षत्रिया जानिरिति कचित् । अच माचाकथनम्नतिप्रयोजनकं पादपूरणार्थमेवेति बोध्यम् । विद्युन्माना मुदाहरति, उन्मत्तेति । उम्पत्ता- उन्मत्ताः ढक्कना-ढोकमाना: परखरं मिमिता इति यावत् विपक्या मडझे लुबंता-विपक्ष'मध्ये लौनाः, णिवंता-निक्रांता विपक्षान् हत्वेत्यर्थः, [ज]तापांतः प्रतिपक्षसैन्यं प्रतौति भावः धावंता इतस्ततो धावनं कुर्वतः जोहा- योद्धारः णिम्भंती- निर्धान्तां नितरां चैलोक्यचमणशौलामिति यावत् कित्तौ- कौनिं पाबंता - प्राप्नुवंति ॥ केनचिन्दिना श्रीरामचन्द्रमंयामवर्णनपरतयेदं कृतम् । ३५॥ (E).

Page #403

माण
बाह गुरूणिरंतरा पमाणित्रा' अठखरा ।
प्रमाणि' दूण किज्जर णरात्र सो भणिज्जर ६ नहा, णिसुंभ सुंभ खंडिणी गिरीस गेह मंडियो। पअंड मुंड खंडिया'• पसण" होउ चंडिया
६॥ पमाणित्रा।
....६७ । अथाष्टाहरमनुष्टुप्छंदः । बिन्न इति । विद्युन्माला घोडामात्र पादे कर्णश्चवारो खुटंति । एवंरूपाश्चत्वारः पादाः भवंति पत्रिया नागराजः ॥ सपियजातिरिति केचित् । सो प्रस्तारे इत्यन्ये । यथा, उन्मत्ता योधाः पखंतो विपक्षमध्ये निसौगाः। निक्रांता यांतो धावतो निभीत कौनि प्रानुवंति ॥ (G). .१-६८ । लघुगुरू निरन्तरौ प्रामाणिकाष्टाक्षरा। प्रामाणौ विराणैक्रियते नाराचः स भण्यते ॥ लधोर[मकरं गुरुः पुनरपि एवमष्टाक्षराणि देयानि। उदाहरति । निशुम्भारम्भखण्डिनी गिरोगगेहमण्डिनी। प्रचण्डमुण्डखण्डिता प्रसमा भवति। :खिका । (0).
१८-१८ । अथाष्टाक्षरचरणवृत्तस्य अडशौतितमं भेदं प्रमा.
Asan
R-1 १पमाणि (A, B & C). १४ पारा (A), पट्ट पकबरा (B & C), पटसरा (F). १ पामाणि (A), पाणि (C). ४ किजिए (E & F).
वरष (A), पराड (E & F) ( भणिज्जिए (E). . सण्डपी (B & C). - महणी (B & C). पचंरचंड (A). १. डिर (A). ११ पसंणि (A). ११ होऊ (4), होर (B & C). ११ पंडिर (A), पिा (B). १४ प्रमारिका (A), पाणिया (C).

Page #404

.
.
हार गंध बंधुरेख दिदु' अट्ट' अक्षरेण ।
बारहाइ मत्त जाण मल्लिा सुछंद' माण ७०॥ जहा, जेण जिणु खत्ति बंस रिट्टि मुट्टि केसि कस। बाण पाणि कट्टिएउ सोइ" तुह्म सुभ्भर देउ।
७१ ॥ मल्लिका।
णिकानामकं वृत्तं लक्षयति, बह इति । कइ गुरूणिरंतरासघुगुरुनिरंतराणि अठकखरा-अष्टावक्षराणि यत्र प्रतिवरणं पतंतौति भेषः सा पमाणित्रा-प्रमाणिका तत्प्रमाणिकानामक वृत्तमित्यर्थः । वह गुरु पिरंतरेत्यनेन प्रथममेको लघुस्तदनन्तरं गुरुः पुनलघुः पुनर्गुरुरेवंप्रकारेणाष्टावचराणि कर्तव्यानौति सूच्यते । प्रसंगानाराचनामकं षोड़शाचरचरणं वृत्तं लक्षयति, पमाणैति । पमाणि - प्रमाणौ प्रमाणिकेत्यर्थः, नामैकदेशादपि सत्येत्यादौ नामप्रतीतेः, दूण - विराणा लघुगुरुनिरंतरषोडमाक्षरेति यावत् किनिए-कियते यदेति श्रेषः, मो- सः पराउ- नाराचः भणिब्जए - भष्यते ॥ ३९ । प्रमाणिकामुदाहरति, पिसंभेति । णिनिरंभशंभखंडिनौ गिरोस[श गहमंडिनो .. महादेवटाई भूषयिचौत्यर्थः। पचंड मुंड खंडिया -प्रचण्डमुण्डखंडिहौ नौ]
. ..-०१। १ बंध (A). . गंधर (A). १ दिE (B), जुह (C). ४ पार (B & C). . मक्षिका (E & F). (सचन्द (C), सूखंद (E), . माण (E). ८ जिणु (A), निधि (B), जिस (C), जिण (E). सि (A), रिद्धि (B & C). १. मुा (A), मुष्टि (B & C). ११ सोष (E & F). ११ तुम्म (C), तुम्ह (F). १९ सुल्म (B & C), सक्स (E), मुक्य (F).

Page #405

प्रायसङ्गलम् ।
पसण होउ चण्डिा -प्रमन्ना भवतु चण्डिका | प्रमाणिका निहत्ता । ३७ । (E). .६८-६८ । लहू इति । लघुगुरुनिरंतरा प्रमाणिका अष्टाधरा। 'प्रमाणिका दिगुणा क्रियतां नाराचकः म भण्यतां ॥ यथा । निशंभभखंडिनी गिरीशगेहमंडिनी। प्रचंडमुंडखंडिता प्रसत्रा भ[व]तु चंडिका ॥ (G).
७०-७१ । हारगन्धबन्धुरेण युष्टाष्टाक्षरेण। दाद[श]माचा: 'जानीहि मल्लिकासुच्छन्द पानय ॥ बन्धुरन्तन्नतानतमित्यमरः । हारेणं गुरुणा उनतं गंधेन लघुनानतम् अष्टाक्षरेण पादेन । 'उदाहरति । येन जिताः चियवंशारिष्टि-मुष्टि-कैशि-कसाः। 'बाणस्य पाणयः हत्ताः स युभाकं शुभं ददातु ॥ वाणस्थासुरस्य, हत्ताश्छिन्नाः । (C). __७०-७१ । अथाष्टाक्षरचरणवृत्तस्य दि[एक सप्तत्यधिकशततम भेदं मल्लिकानामकं वृत्तं लक्षयति, हारेति। हार गंध बंधुरेण - हारो गुरुः गंधी लघुस्ताभ्यां बंधुरेण - मनोहरेण दिट्ट अट्ट 'अकवरेण - दृष्टाष्टाक्षरेण दृष्टान्यष्टावक्षराणि पत्र तादृशेनेत्यर्थः
चरणेनेति शेषः। बारहाद - द्वादशैव मात्रा यत्र जाण - ज्ञायते, 'तत् मल्लिकासुच्छन्दः मल्लिका ख्यं सुन्दरं वृत्तमित्यर्थः माण[जाण]-माणय ॥ प्रमाणिकामल्लिकयोश्चैतावानेव भेदः यत्प्रमाणिकायां लघुगुरुक्रमेणाक्षराणि चरणे दौयंते, मल्लिकायां गुरुलघुक्रमेणेति बोध्यम् । ३८ । मल्लिकामुदाहरति । जेण - येन जिण - जितः खत्ति बंस - क्षत्रियवंशः परशरामरूपेणेत्यर्थः, रिट्टि

Page #406

• वर्णनकम् ।। तरलणचणि तुंगो पढम रस सुरंगो।
णगण' जुअल' बड्दो गुरु जुअल' पसिद्धो ॥७२॥ जहा, कमल भमर' जोबो सअल भुबण दोबो । दलिअतिमिर डिंबो' उअई तरणि बिंबो॥
.. ७३॥ तुंग।
सुष्ठि केमि कंस - रिष्टिकः मुष्टिकः केशौ कंशः येन जित इति पूर्वणान्वयः । बाण पाणि - वाणासुरपाणयः सहसवाहव इत्यर्थः (जेण].- येन कट्टिएउ - कर्तिताः, सोउ- मोऽयं तूझ-युमभ्यं सकला- सुखं देड- ददात ॥ मल्लिका निवृत्ता । ३८ । (B).
७०-७१ । हारेति। हारगंधबंधुरेण दृष्टाष्टाक्षरेण। द्वादशैव माचा जानौत मल्लिकासुच्छंदः मानय ॥ हारो गुरुः गंधी लघुः । यथा, येन जितः क्षत्रवंशो रिष्टिमुष्टि केशिकंमाः । वाणपाणिकर्त्तकः सोऽयं युभाकं सुखं ददातु ॥ (G).
७२-७३ । तरलनयने तुङ्गः प्रथमं रससुरङ्गं । नगणयुगलबद्धं मुरुयुगावप्रसिद्धम् ॥ प्रथमतो रमैलघुभिः मुरङ्गमुकाष्ठं, कियतो जाधव इत्याकांचायामुक्त नमणयुगले ति, ततो गुरुयुमलेन प्रसिहो: भवतीत्यर्थः । उदाहरति। कमलधमरजीवः सकलभुवनदौयः ।
०२-०३ । १ गण सरंगी (A & B), रस सूरंगो (E). २ णचण (A & C). १ जुगल (B), यवस्ल (E & F). ५ कमण (F). ५ भमल (E & F). ( सकस
(A). . भुषण (B & C). - ८ दौथो (F). नरिच (A, B & C). , १. डिंभो (A & E). ११ जचर (F). १२ तुका (B & C)... .

Page #407

प्रतियम्।
तापिततिमिरडिम्बः * * * कमलविका धमरख हर्षा भवतीति अमरजौक्वकम् । (0).
०२-७३ । अथाष्टाचरचरणवृत्तस्य चतुःषष्टितम भेदं तुंगनामकं कृतं सक्ष्यति, तरलेति । पढम - प्रथममादाविति यावत् रस सारंगो-रमेलघुभिः सु[सारंगो- सुन्दर इत्यर्थः, कियनि
घुभिरित्यपेक्षायां हेतुगर्भविशेषणमाह, गणेति। एगण युजिबल बद्धो-नग[ण]युगलबद्धः नगणस्त्रिलष्वात्मको गण: अंने इति शेषः गुरु यु[][व]ल पसिद्धो-गुरुयुगलप्रसिद्धः गुरुदयप्रसिद्ध नगराइयांते यतादृशमित्यर्थः तरखणणि-हे तरलनयने म तुंगो-तुंगः तमाख्यं कृत्तमित्यर्थः ॥ भगणयानंतरं गतवर्ष था प्रतिवरणं पतति तनुंगनामकं कृत्तमिति कलितार्थः । पत्र पढम रस सूसारंगो इति पदं पद्यपूरणार्थमेवेति बोथम् । ४०1 तंगमुदाहरति, कमलेति। कमल भमच जीबो-कमलभ्रमरजीकः . कमलांतःपातिनो ये भ्रमरास्तेषां बंधनमोचमाजीवदातत्य: मत्रच भुत्रबिण दोबो-मकलभुवनदीपः प्रकाश[क]ल्लादिति भावः। दचित्र तिमिर डिभो-दलिततिमिरोपशवः, भिवपक्षकः पोकः इति देशौकोषः, एतादृशम्तरणिविम्वः सूर्यविम्बः उपरउदेति ॥ लंगो निवृत्तः । ४१ । (B).. - ७२-७३ । तरेति। तरलनयने तुंगः प्रथमरससरंगः । नगणयगखबद्धो गुरुयुगप्रसिद्धः ॥ रमः टंगारः। यथा। कमलधमरजीवः सकलभुवनदीपः । दलिततिमिरडिंभो जयवि तरणिविंबः ॥ (G).

Page #408

वसंहतम् ।
पडम गण बिप्पो बिहु तह गरेंदयो।
गुरु सहि अंतिणा' कमल इम' भतिखा ॥४॥ जहा, स जबइ जणदणा असुर कुल महणा। गरुड़ बर बाहणा बलि भुषण चाहणा१ ॥
७५॥ कमल।
७४-७५ । पढम[प्रथम]गणो विप्रकः द्वितीयस्तथा नरेन्द्रः । गुरुमहितान्तेन कमलमेवंप्रकारेण ॥ नरेन्द्रो जगणः, भवन्ति[भक्ति-भब्दः प्रकारवचनः । उदाहरति। स जयति जनाईनः अपुरलाखमईनः । गरडवरवाहनः बलिभुवनयाचकः ॥ (C).
9४.७५ । अथाष्टाक्षरचरणवृत्तस्य प्रभवतितमं भेदं कमलनामकं वृत्तं लक्षयति, पढमेति । जह-यत्र विष्पो-विप्रकः चतुर्लघ्वात्मको गण इति यावत् पढम- प्रथमः गणः, गुरु महिन अंतिणा- गुरुसहितांतः यस्यांते गुरुरेतादृश इत्यर्थः परिंदोनरेन्द्रः मध्यगुरुर्जगण इति यावत् बिहु - द्वितीयः गण इति] पूर्वणान्वयः, एम भंतिण-एवंप्रकारेण कमलनामकं वृत्तं भवतीव्यर्थः ॥ यदा अवहट्टभाषायां लिंगविभक्तिवचनव्यत्यासे दोषाभावात् गर सहित्र अंतिणा-गुरुसहितांतम् इति वृत्तविशेषणं
01-0५। १ नह (E). १ परिंदचो (E & F). १ निणा (A), तिचा (C), मिण (F). ४ एम (A & F), र (E). ५ विजयार (A). ( अणकुषा (C). . सूर (E). ८ गवस (B), गुड (C). ८ वाइया (B). १. भुवण (F). ११ चाचणा (B).
49

Page #409

प्राकृतपेङ्गलम् ।
दिढ जोहा गणा तिमिश्रा णाअरारण जा बिमित्रा। मास अखेण पात्र डिजाण मुद्दे महालच्छि॥७६॥
वायम् । ४१ । कमलमुदाहरति, सेति। [अनुसार कुल महण - दैत्यवंशमईनः गरुड़ बर बाहणा- गरुडः वरं श्रेष्ठं वाहनं यस्य तादृश इत्यर्थः बलि भुवण चाहणा- बलिभुवनं बलिराव्यं जिक्षुरित्यर्थः सः जणदणा - जनाईनः जबर जयति ॥ कमलं निवृत्तम् । ४२ । (E). . ७४-७५ । पढेति। प्रथमो गणो विप्रो द्वितीयस्तथा नरेंद्रः । गुरुमहितमंतेन कम छंद एम[वमेवं भक्तिना[नया] इति रचनया ॥ विप्रश्चतुर्लघुः, नरेंद्रो जगणः । यथा । म जयति जनार्दनः असुरकुलमर्दनः । गरुडवरवाहनो बलिभुवनजिटचुः ॥ (G).
७६ । अथ नवाचरम्। दृष्टा योधगणास्त्रयः नागराजेन [2] वर्णिताः। मामार्द्धन पादस्थिता जानौहि मुग्धे महानत्मौरि]यम् ॥ योधो मध्यलघुः पञ्चकरतः 5 1 5, मागाहूँ पञ्चदश तेन पञ्चदशकलः पादो सभ्यते । (C).
७६ । अथ प्रस्तारक्रियया नवाचरस्य द्वादशाधिकं पंचशतं भेदा भवन्ति, तत्राष्टमप्तचत्वारिंशाधिकशततमं भेदं महालक्ष्मीनामक वृत्तं लक्षयति, दिट्टेति । जा-ये रगणाः पाराएणनागराजेन पिंगलेनेति यावत् बिमित्रा-विज्ञाता वर्णिता वा,
....। १ गागरारण (F). २ वणिचा (F). ३ पाप वि (B & C).
बाण (F). ५ (C). ( महासषिचं (E), महालछिया (F).

Page #410

वर्णवृत्तम् ।
जहा, मुंडमाला गला' कंठित्रा' णाराा भुत्रा संठिा। बघ्घछाला किया बासणा चंडिबा पाउ सिंहासणा॥
७७॥ महालच्छौं। माम प्रद्धेण - मासार्द्धन मामा परिमिताभिः पञ्चदशभिर्माचाभिरित्यर्थः दिठ्ठ- दृष्टा उपलक्षिता इति यावत् ते एतादृशाः तिमिश्रा - त्रयः जोहा गणा - योद्धगणा मध्यलघुरगणा इति यावत् यत्र पात्र- पादे हिनं- स्थिताः, तां महालक्षि- महालौं जाण - जानौहौति ॥ अत्र मात्राकथनं लोकपूरणार्थमेव । रगणत्रयरचितचरणा महालक्ष्मौरिति तु निष्कृष्टार्थः । ४३ । (E). . २६ । अथ नवाक्षरं त्रिष्टुप्[वृहतौ । दिडेति। दृष्टा योद्धगणास्त्रयो नागराजेन ये वर्णिताः । मामार्द्धन पादस्थितां जानीहि मुग्धे महालक्ष्मौ छंदः ॥ मासेति पंचदशमात्रपदां। योद्धा रगणः । (G).
७७। [उदाहरति] मुण्डमाला गले कण्ठिका नागराजोभुजामंस्थितः। व्याघ्रचर्मकृतं वासः चण्डिका पात सिंहासना ॥ कण्ठिका अवेयकम् । (c).
७७। महालक्ष्मौमुदाहरति, मुण्डेति । मुण्डमाला गला ००। १ गो (A), dropt in (F). २ कण्डिया (C). १ सखिया (C). * बच्चामा (A), वम्मछला (B & C). ५ सौहासणा (B & C). महालझौ (A).

Page #411

३८८
प्राकृतपैङ्गलम् ।
दिनबर कस्मो सचणं पत्र पत्र' मत्ता गणणं । सर मुखि मत्ता लश्रिं सहि सरगिक्का कहि ॥ ७८ ॥
कंठिश्रा - मुण्डमालेव गलकंठिका कंठभूषेति यावत् यस्यास्तादृशीत्यर्थः संठिश्रा पात्ररात्रा भु[ श्रा] - संस्थितनागराजभुजा । प्राकृते पूर्वनिपातानियमादये वर्त्तमानस्यापि संठिया - शब्दस्य पूर्वनिपातः । बच्घकाला किवा बामणा - व्याघ्रचर्मकृतवसना सिंहासणा – सिंहारूढ़ा चंडिश्रा – चंडिका पाउ - पातु ॥ महामर्निवृत्ता । ४४ । (E).
-
७७ । यथा। मुंडमाला गले कंठिका नागराजभुजयोः संस्थिता । व्यतितवसना चंडिका पातु सिंहासना ||(G).
७८ । द्विजवरकर्णः सगणः पादे नवमात्रागानं । शरमुनिमात्रालब्धा प्रिय सखे सारङ्गिका कथिता ॥ द्विजवरश्चतुर्लघुः, क द्विगुरुः, मात्रा वर्ण:, तेन नव वर्णा लभ्यन्ते । शराः पञ्च, मुनयः सप्त, मिलिला द्वादश मात्रा लब्धा: । (C).
OF
७८ । अथ नवाचरचरणस्य वृत्तस्य चतुखत्वारिंशा[श्रष्टा]धिकद्विशततमं [ २०८] भेदं सारंगिकानामकं वृत्तं लचयति, दिनबरेति । सहि - हे सखि पत्र पत्र - पदे पदे दिनबर की मश्रणं द्विजवर कर्णसगणेोः, द्विजवरश्चतुर्लघ्वात्मको गणः, कर्णौगुरुदयात्मको गणः सगणोऽतगुरुगणास्तैरित्यर्थः, मत्ता गणणं - मात्रा [] नं यत्र क्रियत इति शेषः, सर मुणि मत्ता लहि
१. पच णव (C). २ सारंगी ( 4 ), सरंगिक्का (E).
-

Page #412

वर्णरत्तम्।
जहा, हरिण सरिस्मा' णश्रणा कमल सरिस्सा बनणा। जुअजण चित्ता हरिणी पित्र सहि दिट्ठा तरुणौ ॥
७६ ॥ सारंगिका।
शरमुनिमात्रालाधिता, पराः पंच, मुनयः सप्त, तथाच प्रतिचरणं बादशमात्रायुतत्यर्थः, मा सरगिका - सारंगिका कहिकथिता ॥ वचनलिङ्गन्यत्यासस्तु प्राकृते न दोषायेति पूर्वमेवोकम् । कियतीनां मात्राणं गणनं विधेयमित्यत्र हेतुगर्भ [मार मुणैति वृत्तविशेषणम् ! केचित्तु दिप्रबर कलो-द्विजवरकणे सत्रणंमगण: एवंप्रकारेण यति शेषः मना गणणं-माधागणवं कियतइति शेषः, कियंत्यो माचा गणनौया दृत्य पेचायामाह, मरेति, भर मुणि मत्ता-गरमुनिमाचाः, शराः पंच मुनयः सप्त मिलित्वा द्वादशेत्यर्थः लडि- सभ्यते यत्र, मा महि-हे मखि भारंगिका कहि-कश्यतामिति योजनिकामाः । अत्र वर्णवृत्ते भाषाकथनं पादपूरणार्थमेव । दिजवर कर्णमगणरचितचरणा सारंगिकेति निष्कृष्टोऽर्थः । ४५ । (E).
७८ । दिप इति । द्विजवरः कर्णः सगण: पदे पदे माचागमना । शरमुनिमात्रामहिता सखि सारंगिका कथिता ॥ शराः पंच, मुनयः सप्त । (G).
.विलासा (A).
३ जवषण (C).
४ हरणौ
०९ १ सहस्स (E). (A & E). ५ दिडा (B).

Page #413

३६०
प्राकृतपैलम् ।
कुंतीपुत्ता' जुत्र लहिअं तौर' बिप्पो धु' कहि । अंते हारो जह" जणि तं पाइत्ता फणि भणि* ॥ ८० ॥
७८ । उदाहरति । हरिणमदृशनयना कमलसदृशवदना । युवजनचित्तहरिणौ प्रियसखि दृष्टा तरुणौ ॥ युवती उच्चस्तनौत्यर्थः । (C).
७८ । सारंगिकामुदाहरति । हरिणमदृशनयना कमलसदृशवदना । युवजनचित्तहरणी तरुणी हे प्रियसखि दृष्टा || कस्याश्चित्मख्याः कांचिनिजवयस्यां प्रति वचनमिदम् | सारंगिका निवृत्ता । ४६ । (E).
७८ । यथा । हरिणसदृशनयना कमलसदृशवदना । युवजनचित्ताहरिणी प्रियसखि दृष्टा तरुणौ ॥ (G).
८० । कुन्तीपुत्रः कर्णः गुरुयुगलं, तद्युगलेन गुरुचतुष्कं ततचतुर्लघुस्ततो गुरुर्यत्र तत् पावित्रच्छन्दः ॥ (0).
८० । अथ नवाचरचरणस्य वृत्तस्यैकचत्वारिंशोत्तरद्विशततमं भेदं पविचानामकं वृत्तं लचयति, कुंतीपुत्तेति । जह – यत्र प्रथमं कुंतीपुत्ता जुन लहि- कुंतीपुत्र युगलधं प्राप्तमिति यावत् कुन्तीपुत्रस्य कर्णस्य गुरुद्वयात्मक गणस्येति यावत् युगं गुरुचतुष्टयमित्यर्थः, तौए - तृतीये स्थाने कर्णद्वयानंतर मित्यर्थ: बिप्पो - विप्रश्चतुर्लघ्वात्मको गण: ध्रुवं निश्चितं कहिश्रं - कथितः । श्रते विप्रांते
८० । १. कुन्तीपुत्रा (B). २ नौचो ( A & F' ). २ धुव (E & F' ). 8 ज (B & C ), जहि (F'). ५ रूचज कहिल्यं ( B & C ).

Page #414

वर्णवत्तम् ।
३६१
जहा, फला णोबा भम भमरा दिदा मेहा जल समला। रणचे बिज्जू पित्र सहिआ आबे कंता कहु कहिा ॥
८१॥ पाइत्ता।
हारः एकरात्मको गण: जणिनं-जनितः स्थापित इनि यावत्, तं-तां फणि भणिनं- फणिभणितां पादत्ता -पविचा विद्यौति शेषः ॥ गुरुचतुष्टयोत्तरचतुलघुकानंतरस्थापितैकगुरुरचितचरण पवित्रेति तु निष्कृष्टार्थः । ४७ । (E).. - ८० । कुंतीति । कुंतीपुचयुगलहिता बतौयो विप्रो ध्रुवं कथितः। अंते हारो यत्र जनितः मा पवित्रा फणिभणिता ॥ गुरुलघुचतुष्टयं गुरुश्चेत्यर्थः । (G).
८१ । उदाहरति । फुल्ला नौपा भ्रमभ्रमरा दृश्यन्ते मेघाः नमभ्यामलाः । नृत्यति विद्युत् प्रियमखि श्रायास्यति कान्तः कदा ॥ (C).
८। पाइत्ता पवित्रा]मुदाहरति, फुल्लेति । भम भमरा - भमड्डमराः भ्रमंतःभ्रमरा येषु तादृशा इत्यर्थः पौवा - नौपाः कदंबा इति यावत् फुल्लाः पुष्पिताः, जल ममला - जलश्यामलाः मेहामेघाः दिहा- [दृष्टाः]। बिजू - विद्युत् पञ्चे - नृत्यति, अतः हे
· । १ णौपा (E). २ दिवा (B & C). ६ समरा (A & B). ४ विना (B), बिन (C). ५ प्पिच (C). द सहि (B & C). . सहिचा (F). ८ पादचा (C).

Page #415

३६२
प्राकृतषैङ्गजंम् ।
सरस' गण रमणिय दिअबर' जुअ' पलिया ।
गुरु धरित्र पर पत्र दह कलत्र कमलओ* ॥८२॥
-
पित्र सहित्रा – हे प्रियसखिके कंता - कांतः कचित्रा - कदा आबे - श्रयास्यति तत्त्वमेवेति शेषः कड प्रोषितभर्तृकायाः कांचिनिजवयस्यां प्रति
कथय ॥
इदं
वचनम् । पविचा
निवृत्ता । ४८ । (E).
८१ । यथा । फुल्ला नौपा: [ भ्रमद् ] भ्रमरा दृष्टा मेघाः जलभ्यामलाः । नृत्यति विद्युत् प्रियसखि श्राया
जत समला
स्यति कांतः कदा कथ्यताम् ॥ (G).
८२ । सरसगणरमणीया प्रकटितद्विजगणढया । सगुरुगणा प्रतिपादं दशकला कमला | सरसेरुत्तमगणै रमणीया, के ते गणा इत्यत उक्तं द्विजगपणद्वयं गुरुयुक्तं मिलित्वा दश कला भवति । अथवा रसानां लघूनां गणः समूहस्तेन [सह वर्त्तमाना ] सरसगणा चासौ रमणीया चेति । (C).
८२ । अथ नवातरचरणस्य वृत्तस्य षट्पञ्चाशदधिकद्विशततमं भेदं कमलानामकं वृत्तं लचयति, सरसेति । गण सरस गणश्रेष्ठं रमणिश्रा – रमणीयं दिववर जुन – द्विजवरयुगं द्विजवरश्चतुर्लष्वात्मको गणस्तस्य युगलं तथा चाष्टौ लघूनिति परमार्थ:
-
G
८२ ।१ खुपच (A), सरसा ( C ). २ दिन गण ( A, B & C ). ३ दुख (C). ४ पथलिया (A), अथिया (C). ५ देह कलह कलची (B).

Page #416

वर्गवृत्तम् ।
जहा, चल' कमल' णणिया खलित्र यण बसणा। - हसइ पर णिअलिबा' असई धुर्वा बहुलिया।
८३॥ कमला।
पलित्रा- दत्त्वा । गुरुरेकः प[६] पत्रो- प्रतिपादं यत्र धरित्रधृतः धियते वा दह कलत्र -- दशकलाकं तत् कमलो- कमलक तत्कमलनामकं वृत्तमित्यर्थः ॥ अत्र चान्वयान्यथानुपपत्त्या कृतस्य गण सरम पूरितस्य निपातस्य दोषापहानं नाशङ्कनौयमव[हाटभाषायां तस्य नियमाभावात् । सरस-गण रमणिश्रा इति च पददयं पद्यपूरणार्थमेवेति द्रष्टव्यम् । ४८ । (E). __८२ । मरेति। मरमगणरमणीयं दिजवरयुगपतितं । दिनवरचतुर्लघुः । गुरुतिः प्रतिपदं दशकलाकं कमलम् ॥ (G).
८३ । उदाहरति । चलितचपलनयना स्खलितस्तनवसना । हसति परनिकटे असतौ ध्रुवं बधूटौ ॥ खल्या बर्व धूटिौ स्यात् । (C). ___८३ । कमखामुदाहरति, चलेति । स्पष्टार्थम्पद्यम् । ५० । (E). - ८३ । यथा । चखकमलनयमिका स्खलितस्तनवमना । हमति परनिर्मला लसति ध्रुवं बधूका ॥ (G). .
६। { Dropt in (B). २ धवल (A), चपल (C). रपया (A). ४ बलर (A, B & C). ५ वसणिषा (B & C). ( विचमचा (A), पिया (B), विषा (C). • ससइ (F). + धुव (E).
50

Page #417

५६४
प्रावतपैङ्गलम्। रअइ' फणि बिंब' एसो गुरु जुअल सब्ब सेसो । सिराह दिसमझझ'रात्रओ गुणह गुणिए सहाओ॥८४॥
८४ । उच्यते फणिराजेनैव गुरुयुगलसर्वशेषः । शिरसि द्विजोमध्ये राजा गणिण[नः] गण्यतां विम्बभावः ॥ राजा जगणः, गण्यतां जायतां, विम्बस्य छन्दमः भावः प्रकारः । (C).. ___८४ । अथ नवाचरचरणस्य [वृत्तस्य] षणवतितमं भेदं विंबनामकं वृत्तं लक्षयति, रबई ति। मिरहि- मिशिरसि पादादाविति यावत् दिन-विजयतर्खध्यात्मको गण इत्यर्थः, मझझमध्ये रात्री- राजा मध्यगुरुर्जगण इत्यर्थः यत्र पततीति शेषः, गुरु जुबल सब्ब मेसो- गुरुयुगलसर्वशेषं गुरुवयं सर्वेषां पादानां मेषे अंते यस्य तादृगित्यर्थः, एमो- एतत् बिंब - विंबं विंबनामकं वृत्तमिति यावत् गुणिए - गुणिनः गुणवतः पुरुषस्य महात्रोमहायः गुणोपदेष्टुत्वागुणवत्पुरुषस्य सहायभूत इति यावत् फणिफणौ पिंगलः रअ - रचयति, गुणह-गुणयत हे बुधजना इति शेषः ॥ * * द्वौ गुरू पत्र प्रतिवरणं क्रमेण पततस्तबिंबनामकं वृत्तमिति फलितार्थः । अथवा सर्वश्रेषे पादांते गुरुयुगलं मि[शि]रमि दिशः, विप्रगुरुदयमध्ये राजा जगण इत्यर्थः यत्र भवतीति शेषः, फणि रत्र - फणिरचितम् एमो- एतत् वि हे गुणिहे गणिनः शिष्याः महात्रो-खभावादेव गुणह-गुण्यत इति
४। १ रच (A). २ फणि राज़ (C). १ जुवल (E). ४ सिरसि (A), सिरह (B & 0). . ५ मा (B), उम (C). र गहि (E), गुण (C). • गुषि विम्ब हाथो (C).

Page #418

वर्यवृत्तम् ।
जहा, 'चल चल बित्त' एसो सइ तरुणत्त' बेसो । सुपुरुस' गुणेण बड्डा' थिर रहइ कित्ति सुद्धा ॥ ८५ ॥ बिंब' ।
भिन्नं भिन्नं योजनीयं । परे तु गुणिए महात्रो - हे गुणिनः सखायइत्यर्थं कृत्वा सखिसंबोधनपरमेतत्पदमिति वदति । (E).
१ चलचित्र (A), चलि चित्र (F'). (E & F'). ४ गज्जा (A).
३६५
८४ । रन इति । रचयति फणी विंबः एष गुरुयुगल सर्व शेषः । शिरसि द्विजो मध्ये राजा गुणय गुणिनां सहायः ॥ दिजयतुर्खघुः, राजा जगण: । (G).
1
चल
-
-
८५ । उदाहरति । चचत्येव वित्तमेतत् नभ्यति तदत्यवेश: सुपुरुषगुणेन बद्धा स्थिरा तिष्ठति कौर्त्तिः शृड्डा ॥ (C). ८५ । विंबमुदाहरति, चलईति । एसो - एतत् चल माशगत्वरमिति यावत् बित्त - वित्तं द्रव्यं चलदू – चलति नभ्यतीत्यर्थः तरुणत्त बेसो – तरुणत्ववेषस्तारुण्यावस्थेति यावत् [स][इ] - नश्यति । सुपुरिस गुणेण बद्धा – सुपुरुषगुणेन बद्धा शुद्धा खच्छा कित्ति - कौर्त्तिः थिर - स्थिरा रह - तिष्ठति ॥ तस्मात्सर्वमनित्यं मत्वा गुणानां लंबे पुरुषैरासमुद्रांतव्यापिनी कोर्त्तिर्भवति इति कस्य [चित्] परमाप्तस्य किंचिनिमचं प्रत्युपदेशः । विंबं निवृत्तम् । ५२ । (E).
२ नवसंत (F).
कौति (B). ( बिंगा (B & C ).
२ पुरस

Page #419

३६६
प्रावतपेङ्गलम्।
जसु भाइ हत्य' विप्राण तह बे पोहर जाण। पभणेरणाअ णरेंद' एम'माणु तोमर छंद॥८६॥
८५। यथा । चलति चलचित्त एष नश्यति तरुणवेषः । सुपुरुषगुणेन बद्धा स्थिरा तिष्ठति कीर्तिः शुद्धा ॥ (G).
८६ । यस्यादौ इस्तो विज्ञातः तथा द्वौ पयोधरौ [ज्ञातौ । प्रभणति नागनरेन्द्रः एतत् जानौहि तोमरच्छन्दः ॥ हस्तोऽन्तगुरुचतष्कलः । (C).
८६ । अथ नवाचरचरणस्य वृत्तस्य चतुःषयुत्तरत्रिशततमं भेदं तोमरनामक वृत्तं लक्षयति, जखिति । जमूसि] - यत्र [आर] - प्रादौ हत्य-हस्तः गुर्वतः सगण इति यावत् वित्राण - विज्ञातः विज्ञायते वा, तह- ततस्तथा वा बे पत्रोहर-दौ पयोधरौ मध्यगुरुको जगणावित्यर्थः जाण - ज्ञायते ज्ञातौ वा तत् तोमर छंद-तोमरनामकं वृत्तं माणु-मानय, एम - एवं णाउ परेंद[नाग]नरेंद्रः पिंगलः पभणेह-प्रभणति ॥ यत्र प्रथमं मगणस्तदनंतरं च जगणवयं प्रतिवरणं पातति तत्तोमरनामकं वृत्तमित्यर्थः । ५३ । (E).
८५ । जखिति । यस्यादौ हस्तो विज्ञातः तथा छौ पयोधरौ जाती। प्रभणति नागनरेंद्रः एवं मामय तोमरं छंदः ॥ हस्तः मगणः, पयोधरो जगणः । (G).
। जसब सच्छ (A), नसूचार सत्य (E). २ वेचाण (E). २ मा (A). • TIC (E & F). H TTR (C). Po to be read as short, vide शोक !, p. 7. • जाण (A & B), माए (C).

Page #420

वर्णवृत्तम् ।
जहा,
चलि' चत्र कोइल साब महु मास पंचम गाब | मण मक्क' बम्मह' ताब ण हु कंत अज्जबि ब ॥ ८७ ॥ तोमर ।
--
८७ । चलति चूते कोकिलशावो मधुमासे पञ्चमं गायति । मनोमध्ये मन्मथतापः न हि कान्तोऽद्याप्यायाति ॥ (C).
८० | १ बलि (A).
४ माह (C).
- मनः बम्मह
८७ | तोमरमुदाहरति, चलीति । कोइल माब कोकिलशावका: चूच - चूते सहकारचे चलि – गला मजमास मधुमासे वसंतसमये पंचम - पंचमं स्वरभेदं गाव - गायंति । श्रत इति शेषः मझ्झ - मम मण ताब - तापयति, अजबि – श्रद्यापि न खलु श्रब श्रागतः ॥ एतादृशेऽपि कांतो नायातोऽतः किमाचरणौयं मया तत्त्वमेवादिशेति गूढ़ाभिप्रायायाः कस्याचित् प्रोषितभर्त्तृकायाः प्रियसखौं प्रति वाक्यमिदम् । तोमरं निवृत्तम् । ५४ । (E).
कंत - कांत: पण
----
३८७
८७। यथा । गत्वा चूते कोकिलभावो मधुमासे पंचमं मनो मन्मथस्तापयति न खलु कांतोऽद्याप्या
गायति ।
यातः ॥ (G).
९ मधु (B & C).
- मन्मथः
मझ (B & C ).

Page #421

=
प्राकृतपैङ्कणम् ।
णारा जंपे सारा ए चारों का अंते हराए । अट्ठाराहा' मत्ता पाए' रुमाला' छंदा" जंपौए" ॥
८८॥
नागराजो जल्पति सारमेतत् चत्वारः कर्षा अन्ते हारः । अष्टादश मात्रा यत्पादे रूपमालोच्छन्दो जल्यताम् ॥ (C).
८८ । अथ नवाचरचरणस्य वृत्तस्य प्रथमं भेदं रूपमालानामकं वृत्तं लचयति, णावाराचा इति । चारौ कला - चत्वारः कर्णा गुरुदयात्मका गण इति यावत् श्रते - कर्णचतुष्टयांते हाराए - हारः गुरुरित्यर्थः । एवंप्रकारेण पाए - पादे अट्ठाराहा - श्रष्टादश मत्ता मात्रा यत्र भवतीति शेषः, ए - एतत् सारा – सारमत्युत्कृष्टमिति यावत् श्रामाला बंदा - रूपमालाच्छंद: जंपाए - जल्यते कथ्यंत इति यावत्, इति यात्रारात्रा - नागराजः पिंगलः जंपे – जल्पति ॥ अच सारपदं मायाज्ञापकश्च चरण: पद्यपूरणार्थमेव वर्णवृत्तेषु माचाकथनानुपयोगादिति वाच्यम् । ५५ । (E).
८८ श्रादूति । नागराजो जल्पति सारमेतत् चत्वारः कर्णाः अंते हारः । श्रष्टादश मात्रा: पादे रूपमालाच्छंदो जल्यते ॥ (G).
-
न् । १ बट्टाहारो (A), बट्टाराहा (B & C ). ९ जा पाए (B & C ). ३ कथामालौ (B & C ). ४ बंदी (A), छन्दा (B & C ). ५ पसे (A), जपौर (B), जम्पीए (C), अंपार (E).

Page #422

वर्ग बृत्तम् ।
जहा,
अं णचे बिज्जू' मेहंधारा' पंफुल्ला' गौबा सहे मोरा । बाअंता' मंदा" सौचा बाचा कंपंता गात्रा कंता यात्रा ॥ ८६ ॥ रूपमाला' ।
८ । उदाहरति । [ यत् ] नृत्यति विद्युत् मेघान्धकाराः प्रफुल्ला मौपाः शब्दायन्ते मयूराः । वौजयन्ति मन्दाः शौता वाताः कम्पते कायः कान्तो नायातः ॥ (C).
८८ । रूपमाला मुदाहरति, जमिति । जं - यस्मात् कारणात् बिज्जू - विद्युत् णचे – नृत्यति मेहंधारा - मेघांधकारा दिशः जा[ता] इति शेषः, णौबा - नौपाः कदंबा: पंफुला - प्रफुल्लिताः, मोरा - मयूराः सहे - शब्दायते । मंदा - मंदगामिनः सौत्रा - शीता: बाश्रा - वाता: बाश्रंता - वांति, कंता - कांतः णात्रा - नागतः, श्रतः गाश्रा - गात्रं कंपंता - कंपते ॥ वर्षाकालमवधिं कृत्वा गतः कांतो नाचाप्यागतोऽतः किमाचरणौयमिति स्वयमेव विचारं कुर्वत्याः प्रोषितभर्तृकाया वाक्यमेतत् । रूपमाला निवृत्ता । ५६ । (E).
-
छा १ विष्मा (B), बौब्बा (C). ४ बोचंता (A), यौचन्ता ( B & C ). पाचा (B). • रूपमाली (B & C ).
३८८
८६ । यथा । यनृत्यति विद्युन्मेघांधकार: प्रफुल्ला नौपा: शब्दायंते मथुराः । वांति मंदा: शौता वाता: कंपते गाचं कांतो
.नायातः ॥ (G).
२ मेधारा (B).
मत्ता (A).
परशा (B).
६ काया (A & C),

Page #423

प्राकृतपैङ्गलम् ।
जसु भाइ हत्य' बिप्राणिो -- तह बे पोहर जाणिश्रो।
गुरु अंत पिंगल' अंपिओ
सई छंद संजुत थप्पिो ॥१०॥ ८० । अथ दशादरा । यस्यादौ इस्तो विज्ञातः तथा दौ पयोधरौ ज्ञातौ । गुरुरन्ते पिङ्गलेन कथितम् एतच्छन्दः संयुक स्थापितम् ॥ हस्तोऽन्तगुरुश्चतुष्कलः । (0).
८० । अथ दशाक्षरचरणस्य वृत्तस्य चतुर्विशत्यधिकदशशतं भेदा भवंति, ता चतुःषष्ठ्युत्तरत्रिशततमं भेदं संयुकनामकं वृत्तं चयति, जखिति । जसू[सु] - यत्र श्राइ- श्रादौ पत्य - हस्तः गुतः सगण इति यावत् वित्राणियो-विज्ञातः, तहततस्तथा वा बे पत्रोहर-द्वौ पयोधरौ मध्यगुरुको जगणाविति यावत् जाणिो- ज्ञातौ । अंत - जगणदयांते पादांते वा गुरु-गुरुः विज्ञात इति पूर्वेणान्वयः, पिंगल जंपित्री- पिंगल'जपितं सद्-तदेव संजुत - संयुक्त छंद - वृत्तं, थपियोस्थाप्यतां ॥ तत्संयुकनामकं वृत्तं ज्ञायतामित्यर्थः । ५७ । (E).
१०। अथ दशाक्षरा पंकिः । जखिति । यस्यादौ हस्तोविज्ञातः तथा द्वौ पयोधरौ ज्ञातौ। गुरुरंते पिंगलजल्पितं तच्छंदः संयुक्त स्थापितम् ॥ हस्तस्मगणः, पयोधरो जगण: । (G).
। १ जय (B), नस (E). .हछ (A). ३ नम (A), ४ पचोर (E). . पिप्पल (B). प्पिषी (B). . सोइ (A, B & C), मर (F). ८ संयुन (F).

Page #424

वर्णवत्तम् ।
४०१
जहा.
तुहु जाहि सुंदरि अप्पणा परितेजि दुजण' थप्पण'। बिसंत केअइ संपुडा णिहु रहु आबिह' बप्पुडा ॥
६१ ॥ संजुता।
___८१। उदाहरति । वं याहि सुन्दरि प्रात्मना परित्यज्य दुर्जनस्थानम् । विकसन्तु केतकौसंपुटा निभृतमत्रागमिष्यति बष्णुडा ॥ श्रात्मनेत्यनेन नैश्चित्यं व्यज्यते । बप्पडा इति शब्दोऽनुकम्प्यजनवाचको देशी, केतकीविका ज्ञापितः स्वयमेवागमिव्यति नायकः, त्वं दुर्जनस्थानं त्यक्ता अभिमतस्थानं गच्छ । (C). ___१संयुक्तमुदाहरति, तु इति । हे सुन्दरि सर्वावयवरमणौये विसंत के संपुडा - विकसत्केतकोसंपुटे एड-पत्र कुंजे इति शेषः बप्पुडा - त्वदनुकंप्यो नायकः णिह-निमृतं वौँ पराज्ञातमिति यावत् यथा स्यात्तथा प्राविह-आगमिष्यति, अत इति शेषः दुब्जण थप्पणा - दुर्जनस्थापनां दुर्जनाः । श्वभूननांद्रादयस्तेषां स्थापना परपुरुषनिरीक्षणं न विधेयमित्याधनेककौलाचारोपदेशमित्यर्थः परितेजि - परित्यज्य अप्पणाश्रात्मना स्वयमेवेति यावत् तद्ध-लं जाहि- गच्छ संकेतस्थलं ॥
१ १ तुम (A), नड (F). २ माङ (A). ३ परितब्जि (A). ४ जब्बण (B). ५ थप्पिण (B). ६ चविसन्नि (C). ७ संपुला (A & C), संपुणा (B). ८ एहि (A, B & C). चाह (A), चाविच (B & C), थावद् (E). १. वणुला (A), वप्पुणा (B). ११८८ (A). १९ संयुक्ता (A), संयुता (C).

Page #425

४०२
प्राकृतपैङ्गलम् ।
हार उबौजे' काहल' दुज्जे' कुंति " पुत्ता र गुरु जुत्ता । 'इत्य" करोजे हार बीजे' चंपा माला छंद कहीजे ॥ दृ३" ।।
नायकं प्रति उक्का समागतायाः कस्याचित्मख्याः पुरा नायकाभिसारणाय कृतसङ्कल्पां पश्चानिजकुल क्रमागताचार श्रवणेनाभिसरण - मनभिलषमानां कांचिनायिकामभिसारार्थं प्रेरयंत्या इदं वाक्यम् । श्रात्मनेत्यनेन परमनैचिंत्यं, बप्पुडेत्यनेन च मायकलपणीयत्वं, विकसत्केतकीपुटे इत्यनेन चाभिसारस्थानस्यान्यजना ज्ञेयत्वं व्यज्यत - इति मन्तव्यम् । क्वचित् पिञ्ज एवि श्रविश्र बष्णुडेति पाठस्तच निभृतमयमागत इति व्याख्येयम् । संयुता [?] मिवृत्ता [?]। ५८ । (E).
८१ । यथा । त्वमपि जा[य]हि सुंदरि श्रात्मना परित्यज्य दुर्जनस्थापना: दोषारोपान् । विकसितकेतकोसंपुटे निभृतमचागमिष्यति त्वदनुकंपयो नायकः ॥ बप्पुडेति उक्तार्थे देशी । कुने इति शेष: । (C).
८२ । हारः स्थाप्यते काहलदयं कुन्तीपुत्रः एकगुरुयुक्रः । हस्तः क्रियते हारः स्थाप्यते चम्पकमालाच्छन्दः कथ्यते ॥ हारोगुरुः, काहलदथं लघुदयं, कुन्तीपुत्रः कर्षः द्विगुरुरिति यावत्, एव कुन्तीपुत्रः गुरुयुक्तः, हस्तो [िअन्य] गुरुञ्चतुष्कलः । (C).
बीने (A), तारा वीजे (B).
१ कालह (B). ३ दिने (A), ४ कुंती (A). ५ इन्छ (A). ( ब्बीए (A), dropt from
• करौने (A).
९२ । १ हार दूरी (B & C ). this up to the 4th quadrant of Śloka 93, in (F).
चम्पन (B & C ).
९ मुणो (4), करौ (B & C ).
१० ९० (A).

Page #426

वर्णतम्
जहा, श्रग्गर' भत्ता रंभा पत्ता गाइक घित्ता' दुध्ध सजुत्ता' । मोइणि मच्छा लालच गच्छा दिज्जइ कंता खा पुणवंता ॥ ८३ ॥ चंपकमाला ।
१०३
८२ । अथ दशाचरचरणस्य वृत्तस्यैकोनद्विशततमं भेदं चंपकमालानामकं वृत्तं लचयति । हार - गुरुः काहल दुब्ने - काहल - दयं काहल एकलध्वात्मको गणस्तद्वयमित्यर्थ:, [ए] गुरु जुत्ता - एक गुरुयुक्तः, कुंति पुत्ताए [?] - कुंतीपुत्रः कर्णः गुरुदयात्मकोगण इति यावत् ठबीजे - स्थाप्यते । ततः हत्थ - हस्तः गुर्वतः सगण इति यावत् करौजे – क्रियते, ततच हार - एकगुरुः
-
बीजे - स्थाप्यते, तत् चंपश्रमाला छंद - चंपकमालाच्छंदः कहने - कथ्यते पिंगलेनेति शेषः ॥ ५८ । (E).
८२ । हारेति । हारः स्थास्यतां काहलयुग्मं कुंतीपुत्र एकगुरुयुक्तः । हस्तः क्रियते हारः स्याप्यते चंपकमालाच्छंद: कथ्यते ॥ हारो गुरुः, काहलो लघुः, कर्णे द्विगुरुः, हस्तः सगणः । (G).
८३ । उदाहरति । श्रोग्गलभकं रम्भापा [प] चे गोदुग्धष्टतयुक्तं । मोदिनीमस्या नाली वृचान् ददाति कांता खादति पुण्यवान् ॥
३। १ श्रीगर (E). २ दुइड (C). ३ दुग्ब (B), वित्त (C). ४ सजुत्ता (A), संजन्ता (C), खजुत्ता (E). ५ मोइल (B & C ), मोइर (F). ( नालिय (E & F'). • पुणमत्ता (A), पुणमन्ता (B), पुषममा (C) = CR (4).

Page #427

808
प्राकृतिपरस्लम।
पाहतपैङ्गलम्। दौह लहू जुत्र दौह लहू सारबई धु' छंद कहू.। अंत पोहर ठाइ धा चोदह मत्त बिरामकथा'।
उगलितं मण्डं भक्त, श्रोगरो धान्यविशेष इति केचित्, मोदिनौ[?]मस्या मनोज्ञमस्यः, नालोचवृक्षः शाकभेदः । (C).
६३ । चंपकमालामुदाहरति, श्रोगरेति। दुध्ध मजुत्ता-दुग्धसंयुक्त प्रोगर भत्ता-श्रोगरभक्तं, श्रोगरो धान्यविशेषस्तदोदनमित्यर्थः, गादक चित्ता-गोतं मोइणि मच्छा-महुरमत्यः ना[णा]लिच गच्छा - नालौचवृक्षः, नालोचो गौडदे अनेनैव नाम्ना प्रसिद्धः शाकवृक्षविशेष इत्यर्थः, रंभत्र पत्ता-रंभापत्रे कंता - कांतया दिज्जेन्जिद] - दौयते, पुणवंता- पुण्यवान् खाखादति ॥ कस्यचिद्विदूषकस्य निजप्रियवयस्यं प्रति वाक्यमिदम् । चंपकमाखा निवृत्ता। ६० । (E).
९३ । यथा । शालिभकोक्कि] रंभापत्रे गोतं दुग्धसंयुक्तः[क] । मगुरमत्यो नालिशाको दीयते कांतया खादति पुण्यवान् । नालिचशाकः शाकविशेषः । (G).
८४। दौ| लघुयगलं दौ| लघुः मारवती ध्रुवं छन्दः कथितं। अन्ते पयोधरं स्थापयित्वा ध्वजश्चतुर्दश मात्रा विरामौकताः ॥ दौघी गुरुः, पयोधरो जगणः, ध्वज आदिलघुस्त्रिकलः । (C).
।। १ दिह (C). २ धच (A), धुव (E). ३ ठाउ (A, B & C). ४ चउदह (A), चोकुह (B), चाकुह (C), चौदह (E & F). ५विराम कहा (E). ६ र (A).

Page #428

वर्णरत्नम्। .
.
जहा, पुत्त पबित्त बहुत्त धणा भत्ति कुटुंबिणि सुद्ध मणा । हक्क तरासइ भिच्च गणा को कर बब्बर सग्ग मणा ॥
६५ ॥ सारवती।
४४। अथ दशाक्षरचरणस्य वृत्तस्यैकोनचत्वारिंशाधिकचतु:शततमं ४३८ भेदं मारवतौनामक वृत्तं लक्ष्यति, दौडेति। यत्र प्रथमं दौह -दीर्घ गुरुमिति यावत् तदनंतरं लह] जुत्रलघुयुगं ततोऽप्यनंतरं दौह लह-दीर्घसघ गुरुलघू इति यावत्, अंत-अंते दीर्घलचोरनंतरमिति यावत् पत्रोहर- पयोधरं मध्यगुरुं जगणमिति यावत् ठाइ - स्थापयित्वा [ध]श्रा- ध्वजः लघ्वादिस्त्रिकलो गण इति यावत् स्थाप्यत इति शेषः, कहा चउदह मत्त बिराम- कथितः चतुर्दशमात्राविरामः, भारबई - मारवतौनामकं छंद -छन्दः धुत्र-ध्रुवं कह] - कथ्यताम् ॥ प्राकृतभाषायां पूर्वनिपातानियमात् कहा-शब्दस्य पूर्वनिपातकरणे न दोष इति मंतव्यम् । ६१ । (E). ____८४ । दौ| लघुयुगं दीर्घसधू मारवती ध्रुवं छंदः कथय । अंते पयोधरं स्थापयित्वा ध्वजः चतुर्दशमात्रा विरामकृताः ॥ पयोधरो जगणः, ध्वजो बघुगुरू । (G).
६५। उदाहरति। पुत्रः पवित्रः बहतरधनं भता कुटुम्बिनी
५। १ बत्व (A). १ कुटम्मिणि (C). ३ हाक (B). ५ ८३ (A).

Page #429

মান। कलो पढमो हत्यो जुअलो कलो तिथलो हत्यो' चउथो । सोला कला छक्का बलत्रा एसा सुसमा दिट्ठा' सुसमा ॥६६॥
शुद्धमनाः । हा[१]क त्रस्यन्ति मृत्यगणाः कः करोत [वबरः वर्ग मनः ॥ हक्क-शब्दः कोपवाची । (C). .६५। सारा[रवतौमुदाहरति, पुत्तेति । [पबित्त] - पवित्राः पिनभाता इति यावत् अथवा पवेः वज्रात् त्रायंत इति पवित्राः वजादपि रक्षका दूत्यर्थः पुत्राः बहुत धण- बहुतरं धनं भत्ति-भक्का प्रियभजनपरेति यावत् [सुद्ध मणा] - शुद्धमनाः अकुटिलांतःकरणा कुटुम्बिणि - बधूः यदि एतत्सर्वं भवतीति शेषः । भिच्च गण - मृत्यगण: हक्क - इक्केन शब्दव्यापारमात्रेणेति यावत् तरामदू - त्रस्यति, तदा को-कः बब्बर - वर्वरः सग्ग-खनै मण- मनः कर-करोति न कोऽपौत्यर्थः ॥ १२ । (E).
६५। यथा। पुत्राः पवित्राः बहुतरं धनं भक्ता कुटुंबिनी शुद्धमनाः। हकेन चमति मृत्यगणः कः करोति वब्वरकः खर्गे मनः ॥ [कुटुंबिनौ] स्त्री, [हक्क] शब्दविशेषः । (G).
६६ । कर्णः प्रथमो * * * हस्तः प्रकटः षोडश कलाः षड्
। १ पञ्चलो (A). २ हस्छो (A). १ युबलो (E). ४ पालो (A, B & C). ५ दिट्टा (B & C). ६ बसमा (E). . ४ (A), २९ (E).

Page #430

वर्णवत्तम्।
बखया एषा सुम[षामा दृष्टा सुम[षामा ॥ द्विगुरोरनन्तरम् अन्तगुरुचतम्कलः पुनरप्येवं मिलित्वा षोडश कला भवन्ति । पत्र च षड्गुरवः पतन्ति, सुमषि]मा भोभना, समषि] मेति छन्दः । (C). ___८६ । अथ दशा[चारचरणस्य वृत्तस्य सप्तनवत्यधिकत्रिशततम भेदं सू[समषि)मानामकं वृत्तं लक्षयति, कलो इति । पढमोप्रथमः कलो- कर्णः गुरुदयात्मको गण इति यावत् जुत्रलोद्वितीयः हत्यो- हस्तः गुर्वन्तः मगण इत्यर्थः, तित्रलो- हतीयः कलो- कर्णः पुनः गुरुदयात्मक एव गण इति यावत्, चउथो - चतुर्थः इत्यो-हस्तः पुनः सगण इत्यर्थः यत्र भवतीति प्रतिगणनंतरमध्याहत्य योजनौयं । मोला कलत्रा-घोडशकलाका. षोडश कलाः मात्रा यस्यां मा तादृशीत्यर्थः, छक्का बलत्राषड्बलया षट् बलया गुरवो यस्यां मा तादृशीत्यर्थः षड्गुरुयति थावत् एमा- एषा असममा प्राणसमा सुसमा- सुषमा दिहादृष्टा पिंगलेनेति शेषः ॥ सुषमानामकमेतद्वृत्तं पिंगलेनि] प्रकाशितमित्यर्थः । अत्र कखाज्ञापकं च पदं पद्यपूरणार्थमेव, वर्णवृत्तेषु मात्राकथनस्थानतिप्रयोजनतया [लघु] गुरुज्ञापकत्वाचेति मंतव्यं । क्वचित्तु हत्थो पत्रलो इति पाठस्तत्र हस्तः प्रकट इति याख्येयम् । (E).
८६। कलेति । कर्णः प्रथमो हस्तो द्वितीयः कर्णस्तृतीयोहस्तश्चतुर्थः । षोडशकला षड्वलया एषा सुषमा दृष्टा असुसमा ॥ कर्ण द्विगुरुः, हस्तः सगणः, बलयो गुरुः । (G).

Page #431

a kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri
प्रावतपङ्गलम् ।
जहा, भोहा कबिला' उच्चा हिअला
मझझा पिला णेत्ता' जुअला। रुक्खा बत्रणा दंता बिरला केसे जिबित्रा ताका पिअला॥१७॥ सुसमा
८७ 1 उदाहरति । भूः कपिला उच्च ललाटं मध्येपोतं नेत्रयुगलं । रुक्ष वदनं दन्ता विरलाः कथं जीवत्वस्याः प्रियः ॥ एतादृगलक्षण विधवा भवतीत्यर्थः । (C).
१७। सुषमामुदाहरति, भो इति । यस्याः भूः कबिलाकपिला ललाटःटिं] उचा- उच्च ] णेत्ता यु(जुअला - नेत्रयुगलं मझ्झा पिला - मध्यपौतं मारिनयनसदृशमित्यर्थः । बप्रणा - वदनं रुकवा -रुक्षं दंता विरलाः, ताका - तस्याः पित्रला-प्रियः क के] से-कथं जिबित्रा-जीवति॥ परमकुत्मितरूपा यस्य कांता म कथं प्राणाधारयति इति सकलावयवरमणीयकांताकस्य कस्यचित्कुकांताकं प्रति वचनमिदम् । ६४ । (E).
८७। यथा । भूकपिला उच्चललाटा मध्येपोतनेत्रयुगलं । रुवं वदनं दंताः विरलाः कथं जीवति तस्याः प्रियः ॥ (G).
१०। १ भोचा (B & C). २ कपिला (A). ३ निचला (A), णिचाला (B), लिलारा (E), पिदला (F). ४ मझझे (A), मउझे (B & C). ५ णषण (A). ६ बदणा (F). . बिच्चला (A), बिरणा (B). ८ कैसे (B, C, E & F).
जिविला (A). १.८५ (A), १४ (E). ११ सुखमा (A).

Page #432

वर्णवृत्तम्।
se
दिअबर हार' पलिया पुणबि तहडिअ करित्रा। बसु'लहु वे गुरु सहिा अमिअगई धु' कहिा ॥१८॥
. ८८। द्विजवरहारप्रकटिता पुनरपि तथैव कृता। वसुलघुदिगुरुसहिता अमृतगुरु[गतिः] ध्रुवं कथिता ॥ द्विजवरचतुर्लघुः, हारो गुरुरेताभ्यां प्रकटिता, पादे गुरुदयमष्टौ लघवो भवन्ति । (c).
८। अथ दशाक्षरचरणस्य वृत्तस्य षणवत्यधिकचतुःशततमं भेदम् अमृतगतिनामक वृत्तं लक्षयति, दिप्रबरेति। दिघबर हार पत्रलिया-दिलवरहारप्रकटिता द्विजवरश्चतुर्लध्वात्मको गणः हारो गुरुस्ताभ्यां प्रकटितेत्यर्थः, अथवा प्राकृतभाषायां पूर्वनिपातानियमात् प्रकटितद्विजवरहारेति पत्रलिपा-शब्दस्य पूर्वनिपातं कृत्वा योजनीयं, पुणबि- पुनरपि तहटिन- तथैव संस्थाप्य द्विजवरहारौ दत्त्वेति यावत् करित्रा-कता। अथवा पूर्वानप्रकारेण करित्रा-शब्दस्य पूर्वनिपातं कृत्वा पुणबि करिश्रा तहडित्रपुनरपि कृततथास्थितिः कृता तथा तेन प्रकारेण दिजवरहारस्थापनप्रकारेणेति यावत् स्थितिर्यस्याः मा तादृशौति योजनीयम्। बसु लघु बे २ गुरु महिषा-वसुलघुद्विगुरुमहिता वसवोऽष्टौ, तथाचाष्टसंख्याकैर्लघुभिर्गुरुदयेन च युक्त्यर्थः, अमित्रगई - अमृतगतिः धुत्र-ध्रुवं कहिा - कथिता ॥ तदमृतगतिनामकं वृत्तं कथितमित्यर्थः । अत्र लघुगुरुजापकश्चरणोऽनतिप्रयोजनकत्वात् पद्यपूर
रू। १ Dropt in (A). १ पुणुवि (C). ३ नहच्चिन (A), तहठिन्ध (B). ४ कहिषा (A). ५ बड (F). ६ पञ्च (B & C). ०६६ (A), ६५ (E).
52

Page #433

प्रावतपैङ्गलम्।
जहा, सरत्र सुधाअर' बत्रणा
बिका सरोरुह णप्रणा। मत्र गल कुंजर गमणी पित्रसहि दिद्वि तरुणौ ॥ ६ ॥ अमृतगतिः।
णार्थमिति मंतव्यं, प्रथमं लघुचतुष्टयं तदनंतरमेको गुरुः पुनलघुचतुष्टयं पुनरेको हार एते गणाः क्रमेण यस्य चरणे पतंति तदमृतगतिनामकं वृत्तमिति निष्कृष्टोऽर्थः । ६५ । (E). .. ८८। दिन इति। विजवरो हारः प्रकटितः पुनरपि तथास्थितः कृतः। वसुलघुदिगुरुमहिता अमृतगतिध्रुवं कथिता । दिजवरचतलघुः, हारो गुरुः । (G).
८ । उदाहरति। शरत्सुधाकरवदना चपलसरोरुहनयना। मदकलकुञ्जरगमना प्रियमखि दृष्टा तरुण ॥ (C).
८८ । अमृतगतिमुदाहरति, मरेति । सरत्र सुधार बत्रणशारदसुधाकरवदना बिकच सरोरुह एपण-विकचसरोकहनयमा। मत्र गल कुंजर गमणी-मदकखकुचरगमना तरुणौ हे प्रि[यमखि दिहा-दृष्टा ॥ क्वचित् जिबिह सुधा रम बत्रणेति पाठस्तत्र जौवितस्य प्राणस्य सुधारस दूव वचनं यस्याः सा जीवितसुधारसवचना इति व्याख्येयम् । अमृतगतिर्निवृत्ता । ६६ । (E).
। १ सरस (A & F). २ उहावण (A). ३ चयन (A, B & C), विकच (E). ४ गम मच (A), मल गय (B), मच कल (F). ५ गमणा (A), गपणी (C). The fourth quadrant runs thus in (A):-जिविच समासप रमपा. ७ दिदृश्य (B), दिट्ठा (E & F). ८ ९७ (A), १९ (E).

Page #434

वर्णवृत्तम् ।
णौल सरूअह' रहर करौजे तिमि भत्रा गण" जत्य' कहौजे । सोलह मत्तह पात्र ठबीजे दुग्गुरु अंतहि बंधु भणौजे ॥१००१॥
६९ । यथा। शारदसुधाकरवदना विकचसरोरुहवदना[नयना] । मदकलकुंजरगमना प्रियमखि दृष्टा तरुणौ ॥ (G).
१००। अथैकादशाक्षरा। नौलवरूपम् एतत् क्रियते चयो भगणास्तत्र क्रियन्ते । षोडश मात्राः पादे स्थाप्यन्ते द्वौ गुरू अन्ते बन्धुः क्रियते ॥ बन्धुच्छन्दमो नौल इत्यपि नामान्तरम् । यदा नौलस्वरूपः पिङ्गलः सेनेतत् क्रियते । पौल सप्पबइ [?] इति पाठे स्पष्टार्थः । (C).
१०० । अथैकादशावरचरणस्य वृत्तस्याष्टचत्वारिंशोत्तरं महसइयं भेदा भवंति, तत्रकोनचत्वारिंशोत्तरचतुःशततमं ४३८ भेदं बंधुनामकं वृत्तं लक्षति, पोलेति। जत्थ-यत्र पात्र-पादे तिलि - त्रयः भत्रा श्रण – भगणाः भौजे-भयंते, अंतहिअंते भगणत्रयांत पादांते वेत्यर्थः दुग्गुरु-द्विगुरुः करौजेक्रियते, सोलह मत्तह- षोडश मात्राश्च ठबौजे - स्थायंते, एह
-
-
- १..। १ लौल (A & C). २ सरोगह (A), सरूच (B). १ एड (B & C). ४ करिउजे (C), कजे (E), कहौने (F). ५ अण (E & F). नित्य (A, B & C). ७ घरौजे (A), भणौजे (B & C), करौजे (F). ८ सोडर (B). ( पाउ (A). १. मुणौजे (A), करौजे (B & E), कहौजे (C). ११८ (A), १० (E).

Page #435

०१२
प्राकृतपेकलम् ।
जहा, पंडब' बंसहि जम्म' धरौजे' संप श्रजिअ धम्मक दिज्ने ।
सोउ जुहुट्ठिर । संकट' पावा" देबक' लिक्वित्र" केण मेटाबा " ॥ १०१ ॥ बंधु ।
एतत् णौल सिरोरुह - नौलशिरोरुहेण पिंगलेनेति यावत् बंधु – बंधुनामकं वृत्तं कहीजे - कथ्यते ॥ यदा फील सरूग्रह - नौलखरूपापरनामकमिति यावत् बंधु - बंधुनामकं वृत्तं कथ्यतइति व्याख्येयम् । अत्र मात्राज्ञापकचरणमनतिप्रयोजनकत्वात् पद्य - पूरणार्थमेवेति मंतव्यं, भगणचयानंतरं गुरुद्वयं यत्र प्रतिचरणं पतति तद्वंधुनामकं वृत्तमिति फलितार्थ: । (E)
1
1
१०० । अथैका [दशा]चरं त्रिष्टुप् । पौलेति । पौ[नौ]लसरोरुहेण पिंगलेनै[त]त्कथितं चयो भगणा यत्र भष्यंते । षोडश मात्रा: पादे स्याप्यं ते द्विगुरुरंतो [ते] बंधुः कंदः कथ्यते ॥ नीलसरोरुहः पिंगल: । (G).
१०१ । पाण्डववंशे जन्म धृत्वा सम्पदम् श्रयित्वा धर्माय
१०१ । १ पाण्डव (B & C ). (E & F'). ४ धम्म करौजे (A), ५ सोडू ( A & C), सोहि (B). ( जुधिट्ठिर (A ), जुहिट्टिर (B), युहट्टिर (C).
० सङ्ग (C). ८ पाछा ( B & C ). १० लेक्वल (A ), ले विच्च (E & F). ए to be read short in मेटावा. Vide खोक ५, p. 7.
९ देवच्च (B & C ), दैवक (F & F ). १९ मेटाच्या (B & C ), मिरादाबा (F). १९९९ (A ), ( ८ (E).
२ जन्म ( B & F ). ३ करौजे (A ), धरिवजे विप्पंश्च दौने ( B & C ), धम्मके दिज्जे (E).

Page #436

वर्णवत्तम्।
४१६
दिशबर हार लहू जुअला बल परिडिअहत्य अला। पत्र कल चोदह जंप अही कइबर' बलहि हो' सुमुहौ ॥ १०२।
दौयते। तेनापि युधिष्ठिरेण सङ्कटं प्राप्यते दैवलिखनं केन लुप्यते ॥ (C). __१०१। बंधुमुदाहरति, पण्डबेति। पण्डव बंसहि-पांडववंशे पाण्डोरयं - पाण्डवः] पांडवश्वासौ वंम[शश्चेति पांडववंम[ग]स्तस्मिन्नित्यर्थः यस्येति [शेषः] जन्म-जन्म क्रियते विधाचेति भावः, अजित्र-अर्जयित्वा संपत्र-संपत् धम्मके - धर्माय दिने -दीयते येनेति शेषः । मोउ - मोऽपि जुटिर-युधिष्ठिरः संकट - संकटं पात्रा - प्राप्तः, अतः दैदे]बक-दैवस्य विधेरिति यावत् लेकिवत्र-लिखितं केण - [केन] मेटाबा-विलप्यते ॥ न केनापौति भावः। बंधुर्निवृत्तः। एतस्यैवान्यत्र दोधकसंज्ञा । ६८ । (E). [This anomaly has been taken notice of, in Ghosha's Compendium, p. 70, foot-note.---Ed.]
१०१। पांडववंशे जन्म क्रिप्रियते संपदम् अर्जयित्वा धर्मार्थ
१०। १ पविधि (A), परिदृष (B), परिहर (C). २ चदर (A), चोदइ (C), चौदह (E & F). ३ जंप (A). ४ कइजण (A). ५ बालहि (A), बन्धहि (B), जाणह (E), जाणहि (F). सो (E & F). .१.. (A), १e (E).

Page #437

१४
प्राचतपैङ्गलम् । जहा, अइचल जोब्बण देह धणा
सिविण सोअर बंधु अणा। अबसउ काल पुरी गमणा परिहर बब्बर पाप मणा ॥ १०३ ॥ सुमुखौ ।
-
दीयते । युधिष्ठिरः . संकटं प्राप्नोति देवतलिखितं केन प्रोंच्छयते ॥ (G). - १०२। दिजवरो हारः लघुयुगलं बलयपरिस्थितं इस्ततलं । प्रदे कलाश्चतईभ जल्पति अधि: कविजनबल्लभा समुखौ ॥ विजवरो लघुचतष्कलां, हारो गुरुः, बखयं गुरुहस्ततलं चतुष्कलोऽन्तगुरुः । (C)..
१०२। अथैकादशाचरचरणस्य वृत्तस्याशौत्यधिकाष्टमततमं भेदं ८८० समुखौनामकं वृत्तं लक्षयति, दिबरेति। दिपवरद्विजवरचतुलध्वात्मको गणः ततो हार-हारो गुरुरिति यावत्, ततो बह जुमला - लघुयुगलं, ततश्च बलत्र- बसयोगुरुः, ततश्च हत्य अला- इस्ततलं गुर्वतः मगण इति यावत्, एवं· प्रकारेण यत्र चउदह [?] कल - चतुर्दश कलाः पत्र-पादे परिहित्र- परिस्थिताः, मो-मा [स]मही - सुमुखौ जाणज्ञायतां तत्मुमुखौनामक वृत्तं ज्ञेयमित्यर्थः, इति कबरकविवरः श्री-अधिः पिंगत इति यावत् जंपद् [?]जल्पति । ६८ । (E).
१.३॥ १ सिवणच (E). २ जणा (E). ९ १.१ (A), .. (E).

Page #438

वर्णहत्तम् ।।
१५ चामर' काइल' जुग्ग ठबौजे हार लहू जुत्र तत्य धरौजे। कण गणा पत्र अंत करौजे दोधा छंद फणौ पभणौजे ॥१०४।।
१०२ । दिप इति । द्विजवरो हारो लघुयुगलं बलयः प्रतिष्ठितहस्तततः। पादे कलाश्चतईश जल्पति अहिः कविवराः जानौत मा सुमुखौ ॥ दिजवरचतुर्लघुः, हारो गुरुः, बलयो गुरुः, हस्तः सगणः । (G).
१०३ । उदाहरति । प्रतिचलानि यौवनदेहधनानि, स्वप्रमहोदरा बन्धुगणाः । अवश्यं कालपुर्यां गमनं परिहर बबर पाषं मनः ॥ (c). - १०३ । सुमुखौमुदाहरति, अई ति। जोब्बण देह धणा-यौवनदेहधनानि अदूचना-प्रतिचलानि, सौत्रर - सोदरा भातरइति यावत् बंधु जणा- अन्ये अपि कुटुम्बा इत्यर्थः सिबणत्रसमवत् स्वनेन तख्यम् इति थावत् । यद्वा बंधुजनाः सिविण 'मोअर- स्वप्रमोदराः स्वमतख्या इत्यर्थः। काल पुरी गमण-यमपुरोगमनम् अबम[७] – अवश्यम् अतो हेतोः हे बर्बर मणा - मनः
... १.४। १ चामल (F). २ कोमल (B). १ नच्छ (A), पाच (B & C).
४ गम (A). ५ र दौने (A), धरौने (B & C). दोहच (B). . फणीस भणीने (A), छंदक णाम करीने (B), बंद नाम करौजे (C), फणी पभणिाने (F). . ८.१०२ (A), (E).

Page #439

प्राकृतपैङ्गलम् ।
पाप-पापात् परिहर ॥ कंचिन्महापापकर्मासक्तं प्रति कस्यचिन्मित्रस्योपदेशवाक्यमेतत् । सुमुखौ निवृत्ता । ७० । (E).
१०३ । यथा। प्रतिचलानि यौवनदेहधनानि स्वप्नमोदरोबंधुजनः । अवश्यं काल पुरॊगमनं परिहर बर्बर पापे मनः ॥ (G).
१०४ । चामरं काहलयुग्मं हारलघुयुगं तथा प्रियते । कर्मगणाः पदान्ते क्रियन्ते दोधकच्छन्दः फणैन्द्रेण भण्यते ॥ चामर गुरुः, काहलं लघु युग्मं तयोर्युग्ममित्यर्थः, हारः लघुयुगं । हार लहू जुन जुग्ग धरौजे इति पाठः सुगम एव । अत्र यद्यपि बन्धुछन्दमा महाभेदस्तथापि छन्दस्तदेव नामान्तरेण अन्यमुनिनोकमिति दर्शितं । केचित्तु चामरकाहलयुग्मादौनामत्र नियमः, न तु क्रमतस्तात्पर्य, तथा च हरत दुरितं देवमुरारिरित्यादिकमपि दोधकच्छन्द एवेत्याहुः । (C). . १०४ । अथैकादशाक्षरचरणस्य वृत्तस्यैकोनचत्वारिंशोत्तरचतु:शततमं भेदं पुनरपि दोधकमेवेति नामांतरेणाह, चामरेति । पत्र प्रथमं चामर-चामरं गुरुरिति यावत् काहल जुग्ग- काहलयुगं काइलो लघुस्तन्नु[]गमित्यर्थः, उबीजे - स्थाप्यते, ततश्च हारहारो गुरुः लह- लघू हारानन्तरं द्वौ सधू इत्यर्थः जुत्र-जु[]गं वारद्वयमित्यर्थः एको गुरुस्तदनन्तरं लघुदयमिदं वारदयमिति परमार्थः, तत्थ - तथ्यं तथा वा धरौजे-धियते। एवं सति भगणत्रयं सिध्यति, अन्यथा चामरकाहलयुगानन्तरं हारनघुदयमात्रोया हतीयभगणलाभाड्डांतप्रलपितत्वापत्तिरित्यसत्तातचरगोपदिष्टव्याख्योपदेशो निर्मत्सरैः सुधीभिर्विभावनौयः। पत्र अंत

Page #440

वर्णवृत्तम् ।
. जहा, पिंग जटाबलि ठावित्र गंगा
धारित्रणाअरि' नेण अधंगा।
चंदकला जसु सौसहि णोक्खा' ' सो तुह संकर दिज्जउ' मोक्खा ॥१०५०॥ दोधक। पादांते कण गणा - कर्णगण: गुरुदयात्मको गण इति यावत् करौजे-क्रियते, फौ-पिंगलः तत् दोधकच्छन्दः दोधकमामकं वृत्तं पभोजे - प्रभणति ॥ यत्र भगणत्रयोत्तरं गुरुवयं तद्दोधकनामकं वृत्तमिति फलितार्थः । बंधुदोधकयोचोदृवनिकामात्रभेदानेदः खरूपतस्तु न कथिद्विशेष इति विभावनौयम्। (E). . १०४ । चामलेति । चामरं काहलयुग्मं स्थाप्यतां, हारलघुयुगं तत्र स्थाप्यतां । कर्णगणः पादांते क्रियते, दोधकच्छंदः फणै प्रभणति ॥ चामरो गुरुः, काहलो लघुः, हारस्य गुरोलघ्वोश्च युगमित्यर्थः । कर्णो दिगुरुः । (G). . . १०५-। उदाहरति । पिङ्गलजटावलौस्थापितगङ्गः धृता नागरी येनाद्धोंगे। चन्द्रकला यस्य मौर्ष स्थिता [लोक्या] स तुभ्यं शङ्करः [दोदात मोक्षम् ॥ (). .
१०५ । दोधकमुदाहरति, पिंगेति । येन पिंग जटाबलि - ताम्रजटावल्यां गंगा ठावित्र- स्थापिना, अथवा यः पिंगजटावलौस्थापितगंग इत्येकमेव पदं शिवविशेषणं, येन श्रद्धंधि]गा : १५। १ ठाविश्व (A). १ णाचरौ (C). ३ लोका (C), चोक्ला (F). ४ तुच ( E & F). ५ दिनड (B), दौजउ (E).. ६ साक्वा (E), सोक्ता (F). ० १०३ (A), ०२ (E).

Page #441

माइतपेङ्गलम्। कलो दुलो हार एको बिसज्जे सल्ला कणा गंध कणा सुणिज्जे।। बोसा रेहा पात्र पार गणिज्जे
सप्पा रार सालिणी सा मुणिज्जे ॥ १०६ ॥ -अद्धींगे नागरौ स्त्रीति यावत् धारित्र-ता। जस-यस्थ मौसहि-शौर्षे पोकवा - रमणीया चंदकला- चन्द्रकला दृश्यते इति शेषः, मो-मः संकर-शिवः तुत्र- तुभ्यं मोक्खा [?] - मोक्षं दुःखप्रागभावासमानाधिकरणं दुःखध्वंसमिति यावत् दौजउ - ददाविति यावत् ॥ दोधकं निवृत्तम् । ७२ । (E)...... __ यथा। पिंगलजटावलिस्थापितगंगो धारिता येन मागरौ अर्धागे। चंद्रकला यस्य मौर्षे रमणीया, स तव शंकरोददातु सौख्यं ॥ (G).
१०६ । कर्ण द्विगुरुः स दिगुणः ततोऽपि हार एकः सब्बौकृतः शल्यं कर्ण: गन्धः कर्मः। विंगतिः कणाः पादे पादे गणय सर्पराजेन मा मालिनी भणिता॥ को द्विगुरुतस्य विगुणः चतुर्गुरुरिति थावत्, ततो हारो गुरुः, शल्यं लघुः, कर्जा द्विगुरुः, गन्धोलघुः, कर्णा द्विगुरुः । (C). . .. १०६ । अथैकादशाक्षरचरणस्य वृत्तस्यैकोननवत्युत्तरद्विशततमं भेदं २८ शालिनौनामकं वृत्तं लक्ष्यति, कणविति । यत्र प्रथम को दुलो - कर्णद्वयं कर्ण गुरुदयात्मको गणस्तद्वयमित्यर्थः १०६।१ दुही (A). २ एको (C). १ को मुणिन्ने (C). ४ बौदा (B & C). " भणिज्जे (A & B). सणिणे (A). ०१.४ (A), ०१ (E).

Page #442

तम् ।
अहा, रंडा चंडा' दिक्विदा' धम्म दारा मज्जं मंसं पिज्जए खज्जए श्रा । भिक्खा भोज्जं चम्म खंड च सेज्जा" कोलो' धम्मो कस्स णो भादि रम्मो ॥
—>
४१८
हार एक्को - हार एक: हारो गुरुरित्यर्थः बिसज्जे – विसृज्यते, ततः सल्ला कला गंध कणा शल्यकर्णगंधक र्णाः, शल्यो लघुः, कर्णेगुरुद्वयात्मको गण, गंधो लघुः कर्णे गुरुदयात्मको गण एते इत्यर्थ: पात्र पाए - पादे पादे प्रतिचरणमिति यावत् सुणिज्ने - श्रूयते, तथा बौसा - विंशतिः रेहा - रेखा मात्रा इति यावत् गणिज्जे गयंते, सा सप्पा राएसर्पराजेन मालिलो - शाखिनौनामकं वृत्तमिति यावत् मुणिज्जे - मन्यते ॥ श्रत्र मात्राकथनं पादपूरणार्थमेव, लिंगविभक्तिवचनव्यत्यासस्तु प्राकृतभाषायां न दोषायेति मन्तव्यं । मगण - तगणच [द] योत्तर - गुरुद्वयर चितचरणा शालिनौति फलितार्थः। ७३ । (E).
१०७ ॥
सालियो ।
१०६ । कमो इति। कर्णयुगं हारम् एकं विसृज्य शक्यः कर्णः गंधः कर्णः श्रूयंते । विंशतिः रेखाः पादे पादे गष्यंते सर्पराजेन शालिनी सा मान्यते ॥ कर्णौ दिनुषः, हारो गुरुः, शख्यगंधौ लघू । (G).
१०० । १ रखा (C). २ दिखिया (A & B), दक्खिदा (C). ३ पिब्जिए (E). ३ & ४ खज्जर पिक्चर च (B), चार पिक्चर च (C) 8 खनए च (A). ५. सच्चा (A & C), सेजा (B). ( कोणी ( 4 ). ० रत्यो (B). ८ १०५ (A), ०४ (E).

Page #443

४२•
प्राकृतपैङ्गलम् ।
दिन 'बर जुन लहु 'जुअलं पत्र' पत्र पालि बल । चउ पत्र चउ बसु' कल* दमणच फणि भण ललित्रं ॥ १०८॥
१०७ । उदाहरति । रण्डा रण्डा दौचिता धर्मदारा रम्यं [म] मांसं खाद्यते पौयते च । भिक्षा यो[भो] ज्यं चखण्डञ्च शय्या कौलो धर्मः कस्य नो भाति रम्यः ॥ बन्धुहीनत्वमत्र तु लक्ष्यते मैव दौचिता यथाविधिग्टहीतमन्त्रा धर्मंदारत्वं प्रापिता, भोच्यं किम् इत्यादिकांचायां भिचालम्भमित्यर्थः, कौलो धर्मः शाक्तशास्त्रविषयोक्तधः । कर्पूरमञ्जय भैरवानन्दस्येयमुक्तिः । (c).
१०० । शालिन मुदाहरति, रण्डेति । चंडा परमकोपवती दिक्खिदा - दौचिता शाक्तशास्त्रोक्तविधिग्टहीतमन्त्रेति यावत् रण्डा - विधवा धम्म दारा - धर्मपत्नी, मज्जं - मद्यं पिजिए - पौयते, मंसं श्र[ श्रा] - मांसं च खन्नए खाद्यते । भिक्खा - भिक्षा
-
-
भोष्णं – भोज्यं चर्मखण्डं च सेज्जा - शय्या, एतादृशः कोलो
-
कौल: वंशपरंपरा परिप्राप्तः शाकतंच विशेषोक इति यावत्
धम्मो धर्मः कस्म · कस्य रम्मी - रम्यो नो भाति ॥ श्रपि तु सर्वस्यापीत्यर्थः । कर्पूरमंजरीमाटकस्थं कापालिकभैरवानन्दस्य
राजानं प्रति वाक्यमिदम् । ७४ । शालिनी निवृत्ता । (E).
१०८ । १ द्विज (F). २ लघु (F). ् Dropt in (B). ४ वच्च (A). ५. बल (A ). ( भय फणि (A), मण फणि ( B & C ). o भणिजं (A & C), पाणिं (B). = १०९ (A), ०५ (E).

Page #444

वर्णवत्तम्।
४२१
जहा, परिण' ससहर बअणं
बिमल कमल दल णअणं। बिहिब असुर कुल दलणं पणमह सिरि महु महणं ॥ १०६॥ दमणक'।
NN
१०७। यथा । रंडा चंड़ा दौचिता धर्मदारा मद्यं मांसं पोयते खाद्यते च । भिक्षा भोज्यं चर्मखंडं च शय्या कौलो धर्मः कस्य नो भाति रम्यः ॥ (G).
१०८ । दिजवरयुगलं लघुयुगलं पदे पदे प्रकटितबलयम् अन्ते गुरुयुकं । • • * चतुर्वसुकलम् अष्टचत्वारिंशत्कलम् । (C).
१०८ । अथैकादशाक्षरचरणस्य वृत्तस्य चतुर्विंशत्युत्तरमहसतमं भेदं दमनकनामकं वृत्तं लक्षयति, दिशबरेति। दिनबर जत्रद्विजवरयुगलं चतुलध्वात्मकगणद्वयमिति थावत् लहु जुत्रलं - लघुयुगलं बलत्रं-बलयं गुरुरिति यावत् यत्र पत्र पत्रपादे पाद प्रतिचरणमिति यावत् पत्रलिन- प्रकटितं। चउ पत्रचतुःपादेषु चउ बसु कलत्रं- चतुर्वसुकलाकं दक्षिणगत्येवांकस्थापनेन ४८ चतुर्वसशब्देनाष्टचत्वारिंशन्मात्रा लभ्यते, तथा चतुर्वपि पादेषु मिलिवाष्टचत्वारिंशन्मात्राकमिति तत्त्वं, दमण-दमनक फणी स्वलि- ललितं यथा स्यात्तथा भण - भणति ॥ लघुदशकोत्तरगरुरचितचरणो दमनक इति फलितार्थः । ७५ । (E).
१.। १ पञ्चलिप (A, B & C). २ बलिय (A, B & C). २ दहणं (B & C). " पणवह (A). ५ सिर (E). ( १०७ (A), ७६ (E). . दमणच (C).

Page #445

४२१
प्राकृतपैलम् ।
ताल दर समुह तूरचा ' जोहले छंद एहु' पूरा । गारहाहूँ? अक्खराइ जाणिश्रा
णाच रात्र* जंप एच' सेणि' ॥ ११० ॥
१०८ | दिन इति । द्विजवरयुगं लघुयुगलं पदे [पदे] प्रकटितबलयं । चतुःपदे चतुर्वसुकलं दमनकं फणौ भणति ललितं ॥ बलयो गुरुः । (G).
१०८ | उदाहरति । प्रकटितं शशधरतुल्यं वदनं यस्य विमलकमलदलनथनं । बलिकासुर कुलदहनं प्रणमामि शिरसि मधु
मथनं कृष्णं ॥ (C).
१०८ | दमनकमुदाहरति, परिणन इति । परिण [ससहर बनणं ] – परिणतशशधरवदनं विमलकमलदलनयनं । विहितासुर[कुल ] दमनं म महणं - मधुमथनं श्रीकृष्णणं [सिर – शिरसा ] पण मह - प्रणमत ॥ दमनको निवृत्तः । ७६ । (E).
१०८ । यथा । परिणत शशधरवदनं विम [ल] कमलदलमयनं । विहितासुरकुलदहनं प्रणमत श्रीमधुमथनम् ॥ (G).
११० | तालनन्दसमुद्रतूर्य्यजोहलेन एतत् छन्दः पूरथ । एकादशाचराणि ज्ञातानि नागराजो जल्पत्येषा सेनिका ॥ तालादय
११० ।
१ दूरचा (B). २ एह बंद ( A & B), एक इन्द (C). ३ गारगार ४ चक्राणि (F). ५ राय (A). ( एसु (A & B ), ए (E). • 4th quadrant dropt in ( C ). ८ १०८ (A), ०७ (E).
(B).

Page #446

वर्णतम् ।
जंहा, भत्ति पत्ति पात्र भूमि कंपिचा टप्पु खुदि खेह' वर कंपिचा । गोल रात्र जिमि माण मोलिश्रा
कामरू' रात्र बंदि छोलि' ॥ १११ ॥ सेनिका ।
४२३
चत्वारोऽन्तलघुचिकलवाचका:, [Vide श्लोक १९, p. 27. Ed.] जोहल : पञ्चकलो मध्यलघुः । (C).
११० । अथैकादशाचरचरणस्य वृत्तस्य व्यशौत्युत्तरषट्शततमं ६८३ भेदं सेनिकानामकं वृत्तं लचयति, तालेति । श्रादौ ताल बंद - तालनन्दाभ्यां ततः समुद्द तूरा - समुद्रतूयि[भ्यां] गुर्वादिचिकलगणाभ्यामित्यर्थः ततश्च जोहलेन मध्यलघुकेन रगणेनेति यावत् एडं - एतत् सेणिश्रा – सेनिकानामकं बंद - वृत्तं पूरा - पूर्य्यतां । श्रच च प्रतिपदं गारहा [इ] अक्खरा – एकादशाचराणि जाणिश्रा – ज्ञातव्यानि, एत्र - एतत् पात्र रात्रनागराजः जंपि[ प ] – जल्पति ॥ यदा एकादशाचरातेत्येकं पदं वा वृत्तविशेषणपरतया गारहाहूँ इति चरणो जो [यो] जनीयः । श्रत्राचरकथनमनतिप्रयोजनकतथा पद्यपूरणायेति बोध्यम् । गुरूत्तरेः पंचभिर्गुर्वादिजिकलगणै रचितचरणण सेनिकेति निष्कृष्टार्थः। (E). ११० । तालेति । तालनन्दाभ्यां समुद्रतूर्याभ्यां जोहलेन छंद एतत्
१११ । (E & F' ). (B & C ). ८ १०९ (A), ७८ (E). ९ सुसेनिका (A).
१ टप्पि (A), ढप्य (B & C ). २ खुशि धूलि (B & C ). ३ गौड़ ४ जिणि (A). ५. कामरूप (B). ( बंधि (A). ० छोडिचा
BANCO

Page #447

४२४
प्राकृतपैङ्गालम् ।
कुंतीपुत्ता पंचा दिला जाणोत्रा अंते कंता' एका हारा माणौत्रा। पापा पात्रा मत्ता दिठा बाईसा'
मालत्तौ छंदा जंपंता णारसा ॥ ११२ ॥ पूर्यतां। एकादशाक्षराणि ज्ञातव्यानि नागराजो जल्पति एषा मेनिका ॥ तालेति गुरुलघुरूपा गणाश्चत्वार इत्यर्थः, जोहलो रगणः । (G).
१११ । उदाहरति, झत्तीत्यादि। टापैश्चलदश्वखुरैः क्षुणाभिधुलिभिः ख[?]शब्दो धलिवाचको देशौति वदन्ति, परे तु खशब्दः चोदवाचकः, तथाच टापोत्थितः चोदैः खे पाका हि निचितं सूर्य बाच्छन्न इत्यर्थः । * * * * (C).
१११ । सेनिकामुदाहरति, झत्तौति । झत्ति -- झटिति पत्ति पात्र पदातिपादैः भूमि-भूमिः कंपित्रा- कंपिता, टप्प खूदि खेह-टापोत्खातखेडेश्चलदश्वखुरोद्धृतरेणुभिरिति परमार्थः सूरसूर्यः झंपिया-पाच्छादितः। गौड़ रात्र जिलि-गौड़राजं मिला माण मोडिलिवा-मानमोडिता कामरूप रात्र बंदि छोलिया -- कामिरूपराजवंदी मोचिता ॥ ७८ । सेनिका निवृत्ता । (E). " . १११ । यथा । झटिति पत्तिपादैर्भूमिः कंपिता चलदश्वखुरोद्भुतरेणुभिः सूर्य आच्छादितः । गौडराज जित्वा यौवानम्रा कामरूपराजवंदी मोचिता ॥ अत्र टप्प इति माणेति उनार्थ देशो। (G).
११२ । १ दिणा (A). २ कणा (A). ३ एक्को (B). ४ दिया (A), पत्ता (B), dropt in (C). ५ वाकुसा (B). ६ मलत्तौ (C), मलंतौ (F). ७ माला (A, B & C). ८ जल्पता (B), जम्पत्ता (C). १ ११० (A), SE (E).

Page #448

वर्णवत्तम्।
४२५
जहा, ठामा ठामा हत्थी' जूहा' देक्वौत्रा'
णौला मेहा मेरू सिंगा' पेक्खौगा। बोरा हत्था' अग्गे खग्गा राजंता णीला' मेहा मझझे बिज्जूपणचंता ॥ ११३१९ ॥
मालती।
११२ । कुन्तीपुत्राः पञ्च दत्ता ज्ञाताः, अन्ते कान्त एकोहारो मन्यते । पादे पाद मात्राः प्राप्ता द्वाविंशतिः मालतीमाला जल्यते नागेनैषा ॥ कुन्तीपुत्रः को द्विगुरुः, कान्तः कमनीयः, हारो गुरुः । ().
११२ । अथैकादशाचरचरणस्य वृत्तस्य प्रथमं भेदं मालतीनामकं वृत्तं लक्षयति, कुंतीति। यत्र पात्रा [पाओ] - पादे पादे प्रतिपादमिति यावत् दिला - दत्ताः पंच कुंतीपुत्राः कर्ण गुरुदयात्मका गणा इति यावत् जाणौत्रा- ज्ञायते, अंते - कर्णपंचकांते पादांते वा कंता- कांत: एक्का - एकः हाराहारः गुरुरिति यावत् माणौत्रा - मान्यते । बाईसा - द्वाविंशतिः मत्ता- मानाः दिट्ठा- दृष्टा यत्र पादे पादे इति पूर्वणान्वयः, तत् मालत्तौ छंदा-मालतीच्छन्दः पाएमा - नागेशः जपंता
११ । १ हत्छौ (A), हत्तौ (B). २ नूचा (B & C). ३ पेक्विथा (A), चौधा (F). ४ णाई (A, B & C). ५ मारू (B). ६ सिंगे (A, B & C). • देकलौषा (A). ८ वौषा (E). हत्या (A), हत्ये (B & C). १० बजंता (A), रजन्ता (B & C). ११ विज्जू मेहा मझझे (A). १२ ११९ (A), ८. (E). १९ मालतीमाला (A).
64

Page #449

प्रावणम्।
दिजे तारा' जुबला परसुंग अंते णरेंदो' गुरु जुग्ग सेसं । जंपे फणिंदा धु' इंदबज्जा मत्ता दहा अट्ट समा सुसज्जा ॥ ११४॥
अल्पति ॥ पत्र कांत-पदं मात्राज्ञापकं च पद्यपूरणार्थमिति मंतव्यम्, एकादशगुरुरचिता मालतीति निष्कृष्टोऽर्थः । ७८ । (E). - ११२ । कुंतीति। कुंतीपुत्राः पंच दत्ता ज्ञातव्या अंते कांतः एको हारो माननीयः। पादे पादे माचा दृष्टा द्वाविंशतिर्मालतीछंदः जल्पति नागेशः ॥ कर्ण विरारुः, हारो गुरुः । (G).
११३ । उदाहरति । स्थाने स्थाने हस्तियथानि दृश्यन्ते यथा मेघा मेरुटङ्गे दृश्यन्ते। वौरहस्ताये खड्गा नृत्यन्ति यथा विद्युमेघमध्ये नृत्यति ॥ (c).
११३। मालतीमुदाहरति, ठामेति । मेरू सिंगा- मेरुण्टंगे यथेति शेषः णीला मेहा-नौला मेघाः पेक्वौत्रा- प्रेक्ष्यंते, ठामा ठामा- स्थाने स्थाने हत्थौ जूहा- हस्तियूथानि [तथे ति शेषः देकलौत्रा - दृश्यते । पौला मेहा मझ्झे-नौलमेघमध्ये यथेति शेषः विद्युत् पञ्चती- नृत्यति, बौरा[ा] हत्था अग्गे-वौर
११४। १ दिज्जर हारा (A), दिजेर हौरा (B), दिवभोर होरा (C), दिब्लेन राचा (F). १ परस (B), परसं (0), परखं (E). १ परेंदा (A), परेवा (B & C). । भगिंदा (A), फीडा (F). ga (F). Pा (B & C). ० १११ (A), ८९ (E).

Page #450

वतम्।
४२७
हस्ताये तथेति भेषः खग्गा-खगाः राजंता-राणति ॥ केनचिन्दिना कृतं संग्रामवर्णनमेतत् । मालती मित्ता। ८०। (E).
११३ । चथा । स्थाने स्थाने हस्तियथानि दृश्यते, नौला मेघाः मेरुण्टंगे प्रेक्ष्यते। वीरहस्ताये खड्गा राजते, नौनमेषमध्ये विद्युनृत्यति ॥ (G). - ११४ । दीयते औरयुगवं पदे, अन्ते नरेन्द्रो गुरुयुगलमेषः । वत्पति फणीन्द्रः धुवमिन्द्रवजा मात्रा दशाष्टभिः समाः सुमन्नाः ॥ हौरशब्दः अन्तलघुपञ्चकलवाचौ [Vide लोक १६, p. 24, and its gloss (G), p. 25.--Ed.] नरेन्द्रो जगणः, यत्र मात्राः दशाष्टाभिः सुसजौकताः । (C).
११४ । अथैकादशाक्षरचरणस्य वृत्तस्य सप्तपंचाशदुत्तरत्रिशततमं भेदं ३५७ इन्द्रवज्ञानामक वृत्तं लक्षयति, दिब्जे इति। यत्रादौ तारा जुमला -तकारयुगलं लब्धं तगणदयमित्यर्थः, अंते - तगणदयांते गुरु जुग्ग सेसं - गुरुयुगशेषः गुरुदयं शेषेऽते यस्य तादृश इति यावत् परेंदो- नरेन्द्रो मध्यगुरुर्जगण इति यावत् पएसंझिं] - पदेषु दिब्जे -दौयते। मा मत्ता दहा अट्ठ समा सुमना- सुमनसमाष्टादशमात्राका ससन्नाः सुस्थापिताः समाः पदचतुष्टयेऽन्यूनानतिरिका अष्टादन मात्रा यस्यां मेति यावत् इंदबन्ना-इंद्रवज्रा इति धुत्र-ध्रुवं फणिंदा-फणेंद्रः जंपेजल्पति ॥ समजा - शोभनौकृत्य स्थापिताः समा- पदचतुष्टये समानाः दहा अट्ट-अष्टादश मत्ता-मात्राः यत्र पएसंञि] - पदेषु पतंतौति शेष इति भिन्नमेव योजनौयं । अत्र मात्राकथनं पद्य

Page #451

8२८
प्राकृत
पमा
মাইক্ষকা। जहा, मंतं ण तंतं ण हु किंपि' जाणे
भाणं च णो किंपि' गुरुप्पसाओ। मज्जं पिबामो महिलं रमामो मोक्खं बजामो कुल मग्ग लग्गा ॥ ११५१० ॥
इंदबज्जा।
पूरणर्थमेव, अवहट्टभाषायां पूर्वनिपातानियमात् पूर्वापरव्यत्यामस्तु न दोषायेति ध्येयं, तगणदयानंतरजगणानंतरगुरुदयरचितचरणा इंद्रवजेति फलितार्थः । (E). ___ ११४ । दिने इति। दौयेत राजयुगलं पदेषु अंते नरेंद्रोगुरुयुग्मशेषः । जन्पति फरेंद्रो ध्रुवम् इंद्रवजा मात्रा दशाष्टौ समाः सुसज्जाः ॥ राजा[?] तगणः, नरेंद्रो जगणः, ममाः सर्वरसेषु अनुकूलाः । (G).
११५ । उदाहरति । मन्त्रं न तन्त्रं न हि किमपि जाने ध्यानच न किमपि गुरुप्रसादात् । मद्यं पिबामो महिला रमामः[महे] मोक्षश्च यामः कुलमार्गलमाः ॥ यद्यहं मन्त्रादिकं न जाने तथापि वयं सर्व माधका मद्यं पिबामः महिला रमामाहे] इत्यर्थः, तदिदमनाय भवेदित्याह एवं कुर्वाणाः कुलपथलमाः मोक्षं प्राप्नुम इत्यर्थः । कर्पूरमञ्जयां भैरवानन्दोतिरियम । (C).
११५। इन्द्रवज्रामुदाहरति, मंतमिति। मंतं- मंत्र तंतं - ११५। १ मन्ता (B). २ कपि (A), कम्पि (C). १ आणं (A). ५ पाणं (B). ५ ज (B). ( गुरप्यमाथा (B & C). ७ पिचामो (A & C). ८ मोवं (F). रच यामी (C). १० ११३ (A), २ (E).

Page #452

वर्णरत्तम् ।
णरेंद' एका तअणा' सुसज्जा पत्रोहरा कण गणा मुणिज्जा। उबिंद बज्जा फणिराज दिहा पढंति छेा सुह बम सिट्ठा ॥ ११६ ॥
तंचं पहु- खलु निश्चयेनेति यावत् किंपि- किमपि ण - न जाणे - जानामि, झाणं च - ध्यानं च किंपि - किमपि पोन जाने इति पूर्वणान्वयः, किंतु मनं पिबामो-मधं पिबामः महिलं रमामो - महिला रमामहे गुरुप्पमात्रो- गुरुप्रसादात् कुल मग्ग लग्गा - कुलमार्गलमाः मोकलं - मोक्षं बजामोप्रजामः ॥ अनवरतमैथुनमद्यपानाद्यनेककुस्लपरंपरागमनकुकर्मात्यासका अपि वयं गुरुप्रसादान्मोक्षं प्राप्नुम इति कापालिकभैरवानन्दस्य राजानं प्रति वाक्यमिदं कर्पूरमंजरोमाटकस्थम्। इंद्रवजा निवृत्ता। २ । (E).
११५ । चथा। मंत्रं न तंत्रं न खलु किमपि जाने ध्यानं च नो किमपि गुरुप्रसादात् । मद्यं पिबामो महिला रमामोमिहे] मोक्षं बजामः कौलमार्गलमाः ॥ (G).
११६ । नरेन्द्र एकस्तगणः सुसजः पयोधरः कर्णगणः ज्ञायते उपेन्द्रवज्रां फणिराजदिष्टां पठन्ति * * * ॥ छेकाः विदग्धाः । (0).
११५। १ परिंद (E & F). १ तगणा (A). ३ गणं (A). ४ उपेंद (A), उबिंदु (B). ५ फणिराउ (A), दिवा (B & C). ७ पठन्ति (B). ८ सुकरंद दिना (A), सुकन्द सट्टा (B), सुकन्दसट्ठा (C). ११४ (A), ८३ (E).

Page #453

प्राकृतपैलम्। जहा, सुधम्म चित्ता गुणमंत'पुत्ता
सुकम्म रत्ता बिणा कलंता। बिसुन देहा धणमंतर गेहा कुणंति के बब्बर सग्गणेहा॥११७ ॥ उबिंदबज्जा"।
१९६ । अथैकादशाक्षरचरणस्य वृत्तस्याष्टपंचाशदुत्तरत्रिशततमं ३५८ भेदम् उपेंद्रवज्रानामकं वृत्तं लक्षयति, परिंदेति । यत्र प्रथम एक्का - एकः परिंद - नरेंद्रः मध्यगुरुजंगण इति यावत् ततः तण-तगणोऽतखघुर्गण इत्यर्थः सुमना-सू[स]मन्नः शोभनौकृत्य स्थापित इवि थावत्, ततश्च पोहरा- पयोधरो मध्यगुरुर्वगण रत्यर्थः कण गणा- कर्णगणो गुरुदयमिति यावत् सुणिना-ज्ञातः। तां फणिरात्र दिठ्ठा-फणिराजदृष्टी पिंगतोपदिष्टाम इति यावत् सह बल मिट्ठा-शुभवर्णसृष्टा उबिंदबन्जाउपेंद्रवजा छत्रा- छला विदग्धा इति यावत् पढंति- पठंति ॥ अथवा नरेन्द्रकतगणसुसज्जपयोधरकर्णगणः मुणिना-ज्ञायते यन प्रतिवरणमिति शेषः इत्येकमेव पदं कृत्वा योजनीयम् । अत्र [सुसज्नमिति] शुभवर्णसृष्टामिति च पदं पद्यपूरणार्थमेवेति मंतव्यम् । ८३ । (). .. ११६ । परिदेति । नरेंद्र एकस्तगणः सुमनः पयोधरः कर्ण. गणो ज्ञातव्यः । उपेंद्रवज्रां फणिराजदृष्टां पठति छकाः शुभवर्ण
१ धवन (B).
११०। १ गुणवक (C). . करंता (A), कलना (E). ५ ११५ (A), ८४ (E). ५ उपेंदगला (A).

Page #454

वर्णहत्तम्।
इंद उबिंदा' एक्का करिज्जसु घउ अग्गल दह णाम मुणिज्जसु । सम'आइहि सम अक्षर दिजसु पिंगल भण उबजाइहि किजसु ॥११८॥ [अलिल्ला]
सष्टा ॥ शुभेति मधुररस एव प्राशयसूचकः ॥ नरेंद्रो अगणः, पयोधरो जगणः, कर्णी दिगुरुः । (G).
११७ । उदाहरति । स्वधर्मचित्ता गुणवन्तः पुत्राः खकर्मरतं विनीतं कसत्रं । विशुद्धों देशो धनवटेहं कुर्वते के वर्वराः स्वर्गहम ॥ विशुद्धो रा[रो]गादिहीनः । (0).
११७ । उपेंद्रवामुदाहरति, सुधमेति । सुधम चित्तासुधर्मचित्तं गुणमंत पुत्ता - गुणवत्पुत्रं सुकम्म रत्ता-सुकर्मरतं पत्यादिशुश्रूषाकर्मण्यासमिति यावत् विणा-विनीतं कलत्ताकलत्र। बिसुद्ध देहा- रोगादिरहितः देहः धणमंत-धनवत् गेहा-गेहं, एतत्सर्वं यदि भवतीति शेषः, तदा के बब्बरावर्वराः मग्ग हा-बर्गस्नेहं कुणंति-कुर्वति, अपि तु न कोऽपौत्यर्थः ॥ सर्वपदार्थविकलकस्थि] कस्यचिदिदं वाक्यम् । ८४ । उपेंद्रवज्रा निहत्ता । (B). ...।
१९७। पथा। सधर्म चित्तं गुणवंतः पुत्राः सुकर्मरक्तं विनतं
११८। This iloka is not found in (A) and (B). १ उपेन्दा (C). र एक (C). बरौजा (0). " परिजह (C). ५ सव (C). पनाइ (0), उपजार कति (E). . सुपिज्जह (0). ८ (E).

Page #455

१२
प्राकृतमेवम् ।
कलचं । विशुद्धा देहा धनवंतों गे[ग्ट]हाः कुर्वंति के वर्व्वराः स्वर्गे हम् ॥ विशुद्धा नौरोगाः । (G).
m
११८ । इन्द्रोपेन्द्रकौ क्रियेतां चतुरग्रदशनामानि भियन्तां । सर्व्वजातिसमाचराणि * * पिंगलो भणति उपजातिर्ज्ञायताम् ॥ इन्द्रवञ्चोपेन्द्रवज्ञ्चाच्छन्दसोरेकीकरणादुपजातिच्छन्दो भवति, तत्र चतुईश नामानि भवन्ति, एवं सर्व्वजातिषु समाचरास उपजातिर्बोध्यव्या । (C).
-
V
-
११८ | द्रवोपद्रवज्राभ्यां पादेन पादाभ्यां पादैव मिश्र - ताभ्यामुपजातिच्छन्दो भवति तच्च [च]तुर्दशविधमित्याह इंदेति । इंद बिंदा - इंद्रोपेंद्रयोः नामैकदेशेनापि नामग्रहणादिद्रवज्रोपेंद्रवज्जयोरित्यर्थः एक ऐक्यं करिष्जसु – कुरुष्व च श्रग्गा दह णाम - चतुरधिकदशनामानि मुविघ्नस - जानीहि । सम अकबर - समान्यचराणि दिघ्नसु - ददख, सम जादूहि - समजातिभिः तुल्याचरचरणजातीयैर्वृत्तेरिति यावत् उपजारुहिंउपजातिं किञ्चसु - कुरुष्व इति पिंगल - पिंगलो नागः भणति ॥ इदं तु बोध्यं समाचराणि दत्त्वा समजातीयेर्वृत्तैरुपजातिं कुरुष्वेत्यनेन विषमाचरचरणजातीयैर्वृत्ते नेपिजातिरित्युक्तं भवति, तथाचेंद्रवज्रोपेंद्रवज्राभ्यां न विंद्र [वञ्चेंद्र ] वंशाभ्यामिंद्रवंशावंशस्याभ्यां वातो शालिनीभ्यां न मालिनीशालिनीभ्यामुपजातिर्भवति इति परमार्थ इति । (E).
११८ | इंदेति । इंद्रवज्जोंपेंद्रवज्जे एकच कुरुष्व चतुरधिकद‍नामानि जानीहि । समजातिभिः समाचराणि देहि पिंगलोभणति उपजातिं कुरुष्व ॥ (G).
-

Page #456

वर्णकृत्तम् ।
११ चउ अक्वरके पत्थर किज्जसु इंद' उबिंदा' गुरु लहु बुझझसु'। [अलिल्ला मझझहर चउद[६]ह हो उबजाइ पिंगल जंपई कित्ति बेलाई॥११६॥ पन्झटिका? .. ११८ । चतुर्दशानां ज्ञानप्रकारमाह, चतुरक्षरप्रस्तारं कुरुष्व इन्द्रोपेन्द्रयोर्गुरुलघून बुध्यस्व । मध्ये चतुर्दश भवन्युपजातयः पिङ्गलोजल्पति कृत्वा मन्यते ॥ श्रयमर्थः, चतुरचरस्थ षोडश प्रस्ताराः भवन्ति, तत्र प्राथमिकश्चतुर्गुरुः स चेन्द्रवज्रायामन्तर्भूतः तत्र चतुषु पादेवाद्याक्षरस्य गुरुत्वादेव, अन्तिमश्चतलघुर्भवति स चोपेन्द्रवज्राथामन्तर्भूतः तत्र चतुषु पादेषु प्रथमाक्षरस्थ लघुत्वात्, अतो मध्यवर्तिचतुर्दशभेदानुमाराच्चतुर्दशोपजातयो भवन्ति । तथाहि चतुरक्षरस्य द्वितीयास्तार प्रादिलघुर्भवति, तत्रापि प्रथमपादो लघ्वादिः परे त्रयो गुर्वादयः, एवमग्रेऽपि । (0). - ११८ । प्रथामां चतुर्दशभेदानयनप्रकारमाह, चउ अकबरेति । चउ अकारके - चतरक्षराणं पत्थर- प्रस्तारं किन्नसु-कुरुम्ब, इंद विंदा-इंद्रोद्रयोः गुरु लड-गरुलघू इंद्रवज्ञायां गुरुमुपेंद्रवज्रायां लघुमित्यर्थः बुझ्झ-बुध्यस्ख । मझ्झह- मध्ये सर्वगुरु-सर्वलघुप्रस्तारयोरिति यावत् चउद्दा- चतुर्दश उबजादूउपजातयः हो- भवंति इति कित्ति बेलाद - वेलितकौर्तिः
११६। १ पन्छर (A). २ इंदु (B). ३ उपेंदा (F). ४ लङ गुरु (A). . दिजस (A), मुझस (B & C), बुज्जसु (E). मझमहिं (A), मकर (B), मझ (C). . परप्रस्तारं (E). ८ बोसाइ (A). १६ (A), ८५ (E).
.
55

Page #457

४३४
प्राकृतपैङ्गलम् ।
पिंगल: जंप – जल्पति ॥ श्रचेदं तत्त्वं - चतुरचरस्य प्रस्तारक्रियया षोड़श भेदा भवति, तत्र चतुर्गुरुः प्रथमः स चेंद्रवज्या पादचतुष्टयज्ञापकस्तत्र प्रतिचरणं प्रथमगुरोरुपादानात् तत्रैकैको गुरुरिंद्रवज्राया एकेक चरणज्ञापक इति हृदयं । चतुर्लघुयांतिमः स चोपें - द्रवञ्चापादचतुष्टयज्ञापकस्त [के ] को लघुरूपेंद्रवज्राया एकैकचरणज्ञापक इति सहृदयैकगम्योऽर्थस्तत्र प्रतिचरणं प्रथमलघोरुपादानात् । एवं चावशिष्टा मध्ये चतुर्दशभेदास्तदनुमाराच्च चतुर्दशोपजातयोभवंति । तथाहि चतुरचरस्य द्वितौयप्रस्तारे प्रथममेको लघुस्तदनन्तरं च त्रयो गुरवो भवति, तथा चोपेंद्रवज्जायाः प्रथमचरण: चयकेंद्रवज्जाया एवं मिलिला प्रथमो भेदः । चतुरचरस्य तृतीयप्रस्तारे प्रथममेको [ गुरुस्तत एको] लघुस्तदनंतरं गुरुदयं, तथा चेंद्रवज्ञ्चाया: प्रथमचरणो द्वितीयश्चोपेंद्रवज्रायाः तृतीयचतुर्थी च पुनरिंद्रवज्राया एवं मिलिला द्वितीयो भेदः । चतुरचरस्य चतुर्थप्रस्तारे प्रथमं लघुदयं तदनंतरं गुरुद्वयं भवति, तथाच प्रथमद्वितीयौ चरणौ उपेंद्रवज्जायाः तृतीयचतुर्थी चेंद्रवज्राया एवं मिलित्वा तृतीयो भेदः । एवमग्रेऽपि सुधीभिरवधेयमित्यस्मात्तातचरणोपदिष्टः पंथाः । (E).
११८ । अथासां चतुर्द्दशभेदानयनप्रकारमाह चउरि[]ति । चतुरचरस्य प्रस्तारं कुरु, इंद्रवज्जोपेंद्रवज्योर्गुरुलघु बुध्यख । मध्ये चतुर्द्दश भवंति, उपजातिं पिंगलो जल्पति कौर्त्ति बेलायां ॥ कोर्त्तिः प्रस्तारः, मध्ये – सर्वगुरुसर्वलघुप्रस्तारयोरंतराले । (G).
[Vide Ghosha's Compendium, Introduction, p. xix, para 45.—Ed.]

Page #458

वर्णवृत्तम् ।
जहा, बालो' कुमारो' स छ'मुंडधारी
उप्पाउ हौणा हउ" एक णारौ। अहं णिसं खाहि बिसं भिखारी' गई भवित्तौ किल का हमारी॥१२०१९॥
१२० । उदाहरति । बालः कुमारः स षण्मण्डधारी, उपायरौना अहमेका नारौ। भर्त्ता तु भिक्षुकः मोऽपि अहर्निशं विषं खादति, अतः का गतिर्मम भवित्रौति शोचति पार्वतौ ॥ (C).
१२० । उपजातिमुदाहरति, बाल इति। कुमारः कार्तिकेयः बाल: म छमुंडधारी- स च षण्मुण्डधारी, उप्पाउ होणअर्जनोपायविकला एक - एका अपरा असहाया णारी- स्त्री इउ - अहं, भिषा[खारी-भिक्षुकस्त्वम् अहर्निशं विषं खाहिभक्षयसि, अतः हमारौ- अस्मदीया का गतिरवस्था किल निश्चयेन भवित्रौ ॥ षडमुखधारिणो बालस्य बडतरमत्यावश्यकं च भक्ष्यमपेचितमहं निमहाया अजनासमर्था स्त्री, वं चाहशिं विषभोजनेनैव स्वस्य दृप्तिमुत्पादयस्थतोऽस्मदीया का गतिभविष्यति तन्त्र माने इति महादेवं प्रति पार्वतीवाक्यं । पूर्वार्द्ध
११.। १ वासः (A), वास (B). १ कुमारः (A), कुमारा (B). इस (B). ४ पाच (A), उवाच (B & C). ५ मुइ (B), मुबि (C). हिसि (A), निसं (C). .चार (B & C). ८ विसं (A), विशं (E). ( भिषारी (E). १. गनिर्भविनी (A), गनिम्भवितो (B & C). ११ हामारी (C). ११ ११० (A).

Page #459

०३६
प्राकृतपेङ्गलम् ।
कित्ती' बाणौ माला साला हंसी मात्रा जात्रा' बाला ।
श्रहा भद्दा पेम्मा रामा रिङ्घौ बुझौ तास्त्र णामा ॥ १२१ ॥
[विद्युन्माला ।] उबजाइ' ।
इंद्रवज्राया उत्तरार्द्धे चोपेंद्रवज्राया लचणसत्त्वाद्रामाख्या द्वादशीयसुपजाति: । (E).
१२० । यथा । वास्तः कुमारः स षण्मुखधारौ उपायहीनाहमेका नारौ । श्रहर्निशं खादति विषं भिक्षुर्गतिर्भविचो किल कास्माकं ॥ (G).
१२१ | चतुर्द्दश नामान्याह । कीर्त्तिर्वाणी माला शाला हंसी माया जाया बाला । श्रार्द्रा भद्रा प्रेमा [रामा] ऋद्धिर्बुद्धिः तामां
नाम ॥ (C).
१ कित्ति (A ).
१२१ । श्रथासां नामान्याह, कित्तौति । निगदेनैव ख्यातं । श्रथासामस्मत्तातचरण निर्मितानि क्रमेणोदाहरणानि यथा, - दृढं धनुर्वामकरे दधानोऽवामे शरं स्वर्णविश्वित्रपुंखं । पृष्ठप्रदेशेऽच्चयि तूणयुग्मं विभ्रत्स रामः शरणं ममास्तु || १ | यस्यानुकम्पायुतदृष्टिपद्म-कटाच संप्रेचित एव लोकः । सर्वापदब्धं तरति प्रतूर्णं श्रीरामचंद्रः शरणं ममास्तु ॥ २ यदौयपादानपरागपातात् शिलामयो गौतमयोषिदाशु | कामस्त्रियोऽपि स्पृहणौ[य]रूपं लेभे स रामः शरणं ममास्तु ||३|
१२१ । जाति (A & B ).
९ साचा (C). १११८ (A) = (E). ४ उप.

Page #460

वर्णवृत्तम्।
४३७
सुग्रीववातात्मजमुख्यकौश-बंद्धाञ्जलौकरुपसेव्यमानः । सुवर्णसिंहासनसंस्थितः स श्रीरामचंद्रः शरणं ममास्तु ॥ ४ । चिलोकसंपालनबद्धसंधः कारुण्यपीयूषमहांबुराशिः। खभनदुःखोद्धरणकवीरः श्रीरामचंद्रः शरणं ममास्तु ॥ ५। श्राजानुबाहुद्वितयः प्रबद्ध-यमासनस्थो धृतपीतवासाः । प्रफुल्लराजीवपलाशनेचः श्रीरामचंद्रः शरणं ममास्तु ॥ ६ । समस्तपृथ्वीपतिमौलिरत्न-प्रभाभिनौराजितपादपद्मं । अशेषगौर्वाणगणप्रगौत-कौति तमोशं प्रणतोऽसिम रामं ॥ ७ । नानाविभषामणिरभिजास्व-प्रच्छन्ननौलासममानगात्रः । मौंदर्यसंनाशितकामगर्वः स रामचंद्रः भरणं ममास्त ॥ ८ । अरातिनारौपदयं प्रविष्ट-स्तत्र स्थितान्दग्धुमिवारिवर्गान् । यस्य प्रतापप्रबलानलस्तु स रामचंद्रः शरणं ममास्तु ॥ ८ । खांकप्रसुप्तां तकांचनामा समौक्ष्य सौता कनकप्रभांगरें । आनंदितांतःकरण: स पाया-दपायतो मां रघुवंशकेतुः ॥ १०। अनन्यसाधारणकौर्तिचंद्र-करावधूताष्टदिगंधकारः। पौलस्यवंशद्रुमकालवतिः स जानकौमः शरणं ममास्तु ॥ ११ । मत्वा भवंतं त्रिजगद्विपत्ति-संनाशकं देवगणाम् विहाय । भवत्पदानं शरणं गतोऽस्मि प्रमोद राम समतोऽतिशीघ्रम् ॥१२॥ भवत्ममानोऽपि यदा नरेंद्रः श्रीराम कार्पण्यमुरीकरोति। तदाश्रयेत्कः खलु दाभाव-मतस्त्वमौश त्यज निष्ठुरत्वं ॥ १३ । वौरासनाध्यामित उग्रवौर्या नवाम्बुदण्यामरुचिर्जितारिः । समस्तविद्याम्बुधिपारगश्च म रामचंद्रः शरणं ममास्तु ॥ १४ । (E).

Page #461

४३८
प्राकृतपैङ्गलम् ।
चारो' कणा पाए दिला सब्बा सारा पात्रा अंते दिज्ने कंता चारौ हारा । छणावेच मत्ता पत्ता चारौ पात्र बिज्जाहारा जंपे सारा गात्ररात्रा ॥ १२२ ॥*
[For examples of Upajáti, culled from the Kumárasambhava of Kálidása, vide Ghosha's Compendium, pp. 118-119.-Ed.]
१२१ । कित्तौति । कीर्त्तिर्वाणी माला शाला हंसी माया जाया बाला । श्रार्द्रा भद्रा प्रेमा रामा ऋद्धिर्बुद्धिरिति तासां नामानि ॥ (G).
१२२ । अथ दादशाचरा । चत्वारः कर्णाः पादे दत्ताः सर्व्वमाराः पादान्ते दत्ताः कान्तायत्वारो हाराः । षणवतिमात्रा: प्राप्ताः चतुर्भिः पादैर्विद्याधरं जल्पति मारं नागराजः ॥ प्रतिपादं चतुर्विंशतिमाचत्वाच्चतुर्भिः पादैः षणवतिमात्रा: स्युः 1 (C).
१२२ । अथ द्वादशाचरचरणस्य वृत्तस्य बलवत्युत्तरं सहस्रचतुष्टयं भेदाः ४०९६ भवंति, तत्राद्यं भेदं विद्याधरनामकं वृत्तं लक्षयति, चारौति । यत्र पाए - पादे सब्बा सारा – सर्ववारान् सर्वसारं वा चारौ कणा - चतुर: कर्णान् कर्णचतुष्टयं वा गुरुद्वयात्मक गणचतुष्टयमिति यावत् दिला - दत्त्वा पात्रा अंते
--
,
११२ । १ चारि (A), चाकी (C). P वर्षा (F). ३ दारा (A). ४ चंता (A). ५. कथा (A), कंवे (C). (११९ (A). * Second half dropt in (B).

Page #462

वर्णवृत्तम् ।
४३६
जहा, * जास्त्र कंठा' बौसा दौसा सौसा गंगा
णााराा किज्जे हारा गोरी' अंगा। गंते चामा मारू कामा लिज्जे कित्ती सोई देज सुक्खं देशो" तुम्हार भत्ती॥
१२३ ॥ विद्याधरः । पादांते कंता- कांताः चारौ हारा- चत्वारो हारा गुरवः दिने-दौयंते। तं छलाबेत्रा मत्ता पत्ता चारौ पात्रापलवतिमात्राप्राप्तचतुष्पादं प्रतिपादं चतुर्विंशतिमात्राणां विद्यमानत्वात् षण्वतिमात्रां प्राप्ताश्चत्वारः पादा यस्य तन्तादृशमिति थावत् सारा-बादशाक्षरचरणवृत्तमध्ये त्रादिभूतत्वात् मारि]भूतं श्रेष्ठमिति यावत् तं बिज्जाहारा- विद्याधरं विद्याधरनामकं वृत्तं पापारात्रा-नागराजः जंपे- जल्पति ॥ अत्र वर्णवृत्ते मात्राकथनस्यानतिप्रयोजनकत्वान्मात्राज्ञापकचरण: सब्बाभारेति कर्णविशेषणं [च] पद्यपूरणार्थमेवेति मंतव्यं, द्वादशगुरुरचितचरणो विद्याधर इति फलितार्थः । (E).
१२२ । अथ दादशाक्षरं जगतीच्छंदः। चारोति । चत्वारः काः पादे दत्ताः सर्वसाराः पादांते देयाः कांताश्चत्वारो
११३। * Dropt up to हारा in the 2nd quadrant in MS. (B). १ कंठे (A). ९ दिट्ठा (C). १ मौसे (A). ४ गौरी (F). ५ गव्वे (A,B& C). र वामा (A & B), रामा (C). ..णिज्जे (C). ८ सोऊ (A). देखो (E). १० मोक्षा (A), सीक्वं (B & C). ११ देक (A). १९ सहा (A), तुम्मा (C). १२ मत्तौ (A), भनौ (B). १४ १२. (A). १५ विद्याधरा (A).

Page #463

४४.
प्राकृतपैङ्गलम्।
धो चामरो रूअश्रो सेस सारो' -- ठए कंठए मुद्दर जत्थर हारो। ।
चउ च्छंद किज्जे तहा सुद्ध देहं भुजंगापाअं पर बीस रेहं ॥ १२४ ॥
हाराः। षणवतिमात्राप्राप्ताश्चत्वारः पादाः, विद्याधरं जल्पति मारो नागराजः ॥ कर्ण द्विगुरुः, हारो गुरुः । (G).
१२३ । उदाहरति । यस्य कण्ठे विषं दृश्यते शौर्ष गङ्गा नागराजः कृतो हारः गौरौ अङ्गे। गर्वितो रामः प्रतिकूलमारितः कामः ग्टहीता कौतिः म देवः सुखं ददात युभाकं भक्त्या ॥ (C). - १२३ । विद्याधरमुदाहरति, जासू इति । जासू-ज[य] स्य कंठा- कंठे बौमा - विषं दौसा - दृश्यते, मौसा - शौर्ष गंगा दृश्यते, अंगा - अंगे श्रद्धांगे इति यावत् गोरौ-गौरी पार्वतीत्यर्थः दृश्यते, येन गाभाराभा-नागराजः हारः कंठभूषा किन्नेक्रियते कृतो वा। गंते - गात्रे चामा-चर्म करिकृत्तिरिति यावत् कृतमिति शेषः, येन च कामा - कामं मारू-मारयित्वा दग्ध्वेति यावत् कित्तौ-कौतिः लिज्जे- टहौता, सोई-स एव देवी-देवः शशिकलाभरण इत्यर्थः भत्तौ-भक्त्या तुम्हा - यमभ्यं सुकलं - सुखं निरतिशयानन्दमिति यावत् देशो-ददातु ॥ विद्याधरो निवृत्तः । (E).
१२४ । १ पयो (A). २ राबो (C). ३ जत्छ (A). ४ १२१ (A).

Page #464

... वर्गहत्तम् ।
१४१
. १२३ । यथा। यस्य कंठे विषं दृश्यते शौर्षे गंगा नागराजाः क्रियते हाराः गौरी अंगे। गात्रे धर्म मारितः कामो महौता कौतिः सोऽपि देवः सुखं ददातु युभाकं भक्त्या ॥ (G).
१२४ । ध्वजं चामरं रूपकं शेषसारः स्थाप्यते कण्ठे मुग्धोयथा हारः। चतुश्छन्दः क्रियते तथा शुद्धदेहं भुजंगप्रयातं पादे विंशतिरेखं ॥ ध्वज श्रादिलघुस्त्रिकलः, चामरं गुरुः, रूपकं छन्दः, शेषो नागः पिङ्गल एव तस्य सारः। चतुम्छन्दश्चतुर्गणं तेन चतुर्भिर्गणेश्छन्द इत्यर्थः । विशतिरेखं विंशतिकलं । (C).
१२४ । अथैकाथद्दा दशावरचरणस्य वृत्तस्य षडशौत्युत्तरपंचशततम ५८६ भेदं भुजंगप्रयातनामकं वृत्तं लक्षयति, धो इति । हे मुद्ध-हे मुग्धे यच धो-ध्वजो लध्वादिस्त्रिकलः चामरो- चामरं गुरुः एवं चउ- चत्वारः को - रूपकाः गणा इति यावत् पए- पदे प्रतिचरणमित्यर्थः किन्ने - क्रियते तत्पदे इत्यनुषंजनीयं बौस रेहं-विंशतिरेखं विंशतिः रेखाः मात्रा यत्र तादृशमित्यर्थः शुद्धदेहं भुगापात्रं-भुजंगप्रयातं छंद - छन्दः सेस - शेषेण पिंगलेन जत्थ - यथा हारो-हारः मुक्कादाम तहा- तथा कंठए - कंठे ठए - स्थाप्यते । केचित्तु धो-ध्वजः लध्वादिस्त्रिकल इति यावत् ततः चामरोचामरं गुरुरिति यावत् प्रो-एवं रूपेण चउ - चतुर्भिगणैर्यत्र चरण इति शेषः मारो- सारः श्रेष्ठ इति यावत् सेम - शेषः संपूर्ण इत्यर्थः तहा- तथा किन्ने-क्रियते पूर्यते इति पावत्, पए बौस रेहं- पदे विंशतिरेखं शुद्धदेहं बट्टवनिकया
hh

Page #465

શ્
प्राकृतर्पणम् ।
श्रहिगण' चारि पसिड्डा सोलह चरणेण पिंगलो भइ । तौखि' सा बोसग्गल' मता संखा समग्गाई ॥ १२५ ॥ [गाहा ]
समीकृतगणं तत् भुश्रंगापश्राश्रं - भुजंगप्रयातं छन्द:, तथा कथमित्याह, उए इति, जत्थ - यथा मुद्धए - मुग्ध [या] कंठए - कंठे हार: मुक्तादाम ठए - स्थाप्यते इत्याङः । अत्र ठए इति द्वितीयश्चरणः मात्राकथनं च पद्यपूरणार्थमेवेति मंतव्यं, यग [ ए ] - चतुष्टयर चितचरणं भुजंगप्रयातमिति फलितोऽर्थः । (E).
१२४ | धऊ [श्रो] इति । ध्वजश्चामरं रूपकाः संसारे स्वाप्यते कंठे मुग्धया यथा हारः । चत्वारः छंदः क्रियते तथा शुद्धदेहं भुजंगप्रयातं पदे विंशतिरेखं ॥ ध्वजो लघ्वादिस्त्रिकलः, चामरं गुरुः, एवंरूपाश्चत्वारो गणाः पदे कार्या इत्यर्थः । शुद्धेति स्तोचादिप्राशस्त्यं सूचितं । यथा मुग्धया हारः कंठे प्रियते तथा शेषेणेत्यर्थः । (G).
१२५ । एतस्यैव विशेषान्तरमाह । श्रमिणासत्वारः प्रसिद्धाः षोड़शचरणैः पिङ्गलो भणति । चणि शतानि विंशत्यधिकानि मात्रासंख्याः स [म]ग्राणि ॥ श्रहिगण श्रादिलघुः पञ्चकलः, षोडशचरणैरेतादृशैर्भुजङ्गप्रयातं पिङ्गलो भणति, समयैः षोडशचरणे - विंशत्यधिकशतद [च] यमात्रा भवन्तीत्यर्थः । (C).
१२५ । १ अभिगण (F). P कचरू (A). ३ तिथि (A & C), भिल (B). ४ वौसम्मा (A). ५ सक्ला (C) ( This sloka comes after १९६ in MSS. (A, B & C).

Page #466

कडतम् । जहा, महा मत्त माअंग' पाए ठबौना
तहा तिक्ख'बाणा कडक्खें धरौआ। भुत्रा पास भोहा धणहा समाणा अहो णारी कामराअस्स सेणा ॥ १२६९ ॥
भुजंगपातं । (C).
., १२५ । प्रथास्यैव प्रकारांतरं गाथया वदति, अहिगणेति पसिद्धा- सर्वत्र छंदोग्रंथे प्रसिद्धवाः पारि- चत्वारः अहिगण - अहिगणाः पञ्चकखाः यगणा इति यावत् यच प्रतिचरणं पतंतौनि शेषः, बौसग्गज-विंशत्यधिकानि तौणि सत्रा-चौणि शतावि समम्बाई-समया मत्ता संखा-मानासंस्था यत्र भवतीति शेषः, मोलह चरणेण - षोडशधरणेन उपलचितं तत् भुजंगप्रयातलामकं वृत्तमिति शेषः पिंगतो- पिंगच इति भणदु - भवति ॥ शोकचतुष्टयस्वैकः शोकः कर्त्तव्य इति फलितार्थः। (E). - १२५ । माथयास्व प्रकारांनरमाह, अहोति। अहिगणाचत्वारः प्रमिद्धाः षोड़शचरणेन पिंगसो भणनि । चौणि शतानि विंशत्यधिके कानि] मात्रासंख्या समया ॥ अहिमको यगणः। (G).
१२६ । उदाहरति । महामनमानः पादे स्थापितः तथा तौक्षणवाणाः कटाचे धृताः । भुनः पामः भुवौ धनुःसमाने को नागरी कामराजस्य सेना ॥ (C).
१९९। १ मानक (0). २ तिक (C). १ कलकले (B & Cy. ४ भुजा (F). ५ फास (E & F). भौहा (A), भोचा (B & C). . पराचा (B & C). धणसा (F). ८ सणा (E). ९ ११२ (A).

Page #467

888
प्राकृतपैङ्गलम्।
- हार गंधा तहा कम गंधा उणो
कम सदा तहा तो गुरूवा गणो । चारि' जोहा गणा णाअ रात्रा भणों रहु रूरण लच्छौहरो सो मुणों ॥ १२७॥ १२६ । भुजंगप्रयातमुदाहरति, महामत्तेति । यस्याः पाए - पादे महामत्तमातंगः ठबौत्रा- स्थापितः, तहा- तथा यस्याः कडकवे - कटाक्षे तिकड बाण-तौक्षणवाणाः धरौत्रा-वृताः । यस्याः भुत्रा-भुजयोः फास- पाशो त इति पूर्वणान्वयः, यया च भोहा - भुवोः धपाहा- धनुः धृतमिति पूर्वणन्वयः, सेयं नागरौ अहो इत्याश्चर्य कामराजस्म - कामनृपतेः [ममाण] -समाना त्रिभुवन विजयेनातिगर्विता सेणा - सेनैव सेनेति भावः ॥ यदा पादस्थापितमहामातंगा कटाक्षा एव तास्तौक्षणवाणः यया सेत्यर्थः, भुजपामा भुजैव पाशो यस्याः सेत्यर्थः, धनु:समानभूका नागरी कामनृपतेः सेनेव भातौति शेष इति योजनौयं । पूर्वापरशब्दव्यत्यामस्तु प्राकृतभाषायां न दोषायेति मंतव्यम् । भुजंगप्रयातं निवृत्तम्। (E).
१२६ । भुजंगप्रयातं यथा । महामाचा मातंगाः पादे स्थापितास्तथा तौक्षणवाणाः कटाक्षे ताः । भुजा पाशो भूर्धनुषा समाना, अहो नागरी कामराजस्य सेना ॥ (G).
११०। १ पस (B). २ सन्जा (C). १ नहा रा (A), तच्चारा (B & C). ४ रण (B). ५ धारौ (F). द भणे (A, B & C). ७ एए (A). ८ लच्छौहर (C), लच्छौधरो (F). १ मुणे (C). १. १२४ (A).

Page #468

वर्णरत्तम् ।
8४५
१२७ । हारगन्धौ तथा कर्मगन्धौ पुनः कर्णशल्यौ तकारोगुरुको गणः। चत्वारो योधगणा नागराजो भणति एतद्रूपेण लक्ष्मौधरो ज्ञायते ॥ हारो गुरुः, गन्धः शल्यश्च लघुः, कोदिगुरुः, तकारोऽन्तलघुको गणः, गुरुको गण एकः । चत्वारो योधगणा इत्यनेन उतार्थ एव स्पष्टोक्तः, योधो मध्यलघुः पञ्चकलः। (C).
१२० । अथ द्वादशाक्षर(चर]णवृत्तस्यैकसप्तत्युत्तरकादशशततमं १९७१ भेदं लक्ष्मीधरनामकं वृत्तं लक्षयति, हार गंधेति । हार गंधा- हारगंधौ गुरुलघ इति यावत् तहा कण गंधा-तथा कर्णगंधौ को गुरुदयात्मको गण: गंधो लघुस्तावित्यर्थः उणोपुनः कण सद्दा- कर्णशब्दो गुरुद्वयात्मकगणलघू इति यावत् तहा तो-तथा तोऽतलघुस्तगण इत्यर्थः गुरूत्रा गणो- गुरुकगणः । एक रूएण – एवं रूपेण एतावदुपादानविधिनेति यावत् चारि जोहा गणा - चत्वारो योद्धगणा रगणा इति यावत् यत्र प्रतिवरणं पतंतौति शेषः, मो- सः लच्छौहरो- लक्ष्मौधरः मुणो- ज्ञातव्यः, इति णाराश्रा-नांगराजः पिंगल इति यावत् भणो - भणति ॥ रगणचतुष्टयरचितचरणं लक्ष्मौधरनामकं वृत्तं ज्ञातव्यमिति फलितार्थः । अत्र रगणचतुष्टयोदृवनिकाप्रकारः पूर्वार्द्धणोतमिति ध्येयम् । (B).
१२७ । हारेति ॥ हारगंधौ तथा कर्णगंधौ पुनः कर्णशब्दो तथा तगणो गुरुको गणः । चत्वारो योद्धगणा नागराजो भणति एवं रूपेण लक्ष्मौधरम्मः ॥ हारो गुरुः, गंधो लघुः, कर्ण दिगुरुः, शब्दो लघुः । एवं चत्वारो रगणाः । (G).

Page #469

प्राकृतपैङ्गलम् । जहा, भंजिशा मालबा गंजिया कमला'
जिमिश्रा' गुजरा लुंठिा' कुंजरा'। बंगला भंगला ओडिया मोडिया' मेच्छा कंपित्रा कित्तिा थप्पिा ॥ १२८॥
लक्ष्मीधरः।
१२८ । उदाहरति। भन्जिता मालवा गञ्चिताः काटाः जिता गुर्जरा लुलिताः कुञ्जराः। वङ्गा भना श्रोड़ा मोटिताः खेच्छाः कम्पिताः कौतिः स्थापिता ॥ करें नेत्यध्याहार्यम् । ().
१२८ । लमौधरमुदाहरति, भंजिया इति। मालवा-मालवदेशाधिपतयो राजानः भंजित्रा-भंजिता भग्ना इति यावत्, कमला - कर्णाटाः कर्णाटदेशीया राजान इति यावत् गंजित्रागंजिता मारिता इति यावत्, लुंठित्रा कुज्जरा-लुंठितकुंजराः लुंठिताः बलाहौताः कुंजरा हस्तिनों येषां तादृशा इत्यर्थः गुजरा- गुर्जरदेशौया राजानो जिलिया-जिताः । बंगलावंगाः भंगला- पलायिताः, पोंडित्रा-श्रोड्देशीया राजानः मोहित्रा-मोटिताः, मेछा-खेच्छाः कंपित्रा- कंपिताः, कित्तित्रा-कौतयः थप्पिा - स्थापिताः ॥ स रामों जयतीति प्रबंधन युज्यते । लक्ष्मौधरो निवृत्तः । (E).
१८। १ काणला (A), काणडा (B & C). जौणिचा (A & C). जौपिचा (B). ३ गुञ्जरा (B & C). ४ लूलिचा (A, B & C). ५ पिंजरा (A), कुमरा (E). (जड्डिया (A), उडिया (C). • मुंडिया (A), मुडिया (B & C), ८ मिच्छचा (E). ८ ११५ (A). १. लोधरा (A).

Page #470

पर्णवृत्तम् ।
सगणा' ब' चारि पति जही भग सोलह मत बिराम कहो ।
तह पिंगलिश्रं भणिअं उचि
इअ तोट' छंद बरं रइ ॥ १२८९ ॥
880
१२८ । यथा । भंजिता मालवा: गंजिताः कर्णाटका जिताः गुर्ज्जरा लुंठिताः कुंजराः । वंगा भंगिता ओड्र देशा मोटिता: कंपिताः कीर्त्तयः स्थापिताः ॥ (G).
१२८ । सगणा ध्रुवाचत्वारः पतन्ति यत्र गणषोडशमात्राभिविरामस्तच । तथा पैङ्गलिकैर्भणितम् उचितमिति तोटकच्छन्दवरो रचितः ॥ सगणचतुष्केण षोडशमाचाकथनं स्पष्टार्थमेव, विरामः पादसमाप्ति: । (C).
१२८ । श्रथ द्वादशाचरचरणस्य वृत्तस्य पंच [ षट्] पंचाशदधिकसप्तदशशततमं १७५५ [१७५६] भेदं तोटकनामकं वृत्तं लचयति सगणेति । जहौ – यत्र चारि चत्वारः सगणा गुर्वतगणाः धुब - ध्रुवं पलंति - पतंति सोलह मत्त बिराम कहौ - षोडशमात्राकथितविरामं षोडशमाचासु कथितो विरामो विच्छेदो यस्मिंस्तदित्यर्थः । तह – तथा रद्द - रचितं पिंगलेनेति यावत् छंद बरं - छंदःश्रेष्ठं दु एतत् तोटा - तोटकं भण - कथय
-
--
४ पच
११९ । १ सच्चणा (A). २ भुख ( A, B & C ). ३ जिहौ (F). (A), गण ( B & C ). ५. पिंगलच्धं (A & C ). ( Dropt in (B). तोडल (B), मोडच (C). करचिरं (B), रधियं (C). ९ १२( (A).

Page #471

४४.
प्राकृतपैङ्गलम् ।
जहा, चल गुज्जर' कुंजर तेजि महौं'
तु बब्बर जौबण अज्ज णही। जइ कुप्पिा कम णरेंद बरा रण को हरि को हर बज्जहरा ॥ १३०१४ ॥ .
तोटकं।
इति पिंगलिअं- पिंगलौयैः पिंगलप्रयुक्तच्छंदःशास्त्राभिज्ञैरिति यावत् उचित्रं- उचितं भणि-भणितं ॥ (E).
१२६ । सगेति। संगण ध्रुवं चत्वारः पतंति यत्र भण षोडशमात्राविरामः कथितः। तथा पिंगलौयैर्भणितम् उचितमेततोटकं छंदोवरं रचितम् ॥ (G).
१३० । उदाहरति। चल गुर्जर कुञ्जरांस्त्यक्त्वा तत्र तव ववर जीवनमद्य नास्ति। यदि कुप्यति कर्मनरेन्द्रवरो रणकेशरी कोहरराज्यहरः ॥ कोहरो राज्यभेदः । (C). ___ १३० । तोटकमुदाहरति, चलेति । हे बब्बर - बबर गुज्जर - गुजराधीश तुष- तव जोत्रबिण - जौवनं अज्ज - अद्य पही- नास्ति, अतः कुन्जर – कुंजराम् मही- महौं तेजित्यता चल - गच्छ वमिति घोषः। कथं जीवनं नास्तीत्यत आह
१३०। १ जल (C). २ गञ्जर (B). ३ कुज्जर (E). ४ तज्जि (A). ५ दही (A, B & C). तुह (B), रह (F). ७ जिव्वण (B & C). ८ च्यज्ज (B). कोप्पिञ्च (A), कोप्य द् (B & C). १० णर (A). ११ के हरि (A), aropt in (B), केसरि (C). १२ के (A). १३ बज्जधरा (A). १४ १२० (A),

Page #472

वर्णवत्तम् ।
४१६
जा' चारि तकार संभे उक्किट्ठ' सारंगरूअक्क सो पिंगले दिट्ठ । जा तौ बौसाम' संजुत्त पारहि णा जाणिए कंति' अमोम भारहि ॥ १३१॥
जई ति। कम परेंद बरा - कर्णनरेंद्रवरः जद्- यदि कुपित्रकुपितस्तदेति शेषः रण - रणे को हर - को हरः को हरिको हरिः कः बन्नहरा - वज्रधरः ॥ गुर्जरजयार्थप्रयातकर्णनरपतिप्रतियुद्धाय समुपस्थितं गुर्जरदेशाधिपतिं प्रति कस्यचिदंदिजनस्यैतद्वचनम् । तोटकं निवृत्तम् । (E).
१३० । यथा। चल गुर्जर कुंजरान् त्यका महौं तव बर्बर जीवनमद्य न हि। यदि कुपितः कर्णनरेंद्रवरो रणे को हरिः को हरवज्रधरौ ॥ (G).
१३१ । यश्चतस्तकारसम्भेदेनोल्लष्टं मारङ्गरूपकं तत् पिङ्गलेन दृष्टं । त्रयो ये] विश्रामाः संयुक्तपादैन ज्ञायते कान्तिरन्योन्यभागः ॥ संभेदः सम्बन्धः, उल्लाष्टम् उत्कर्षः सुश्राव्यत्वं, रूपकं छन्दः, संयुक्ताक्षरप्रधानपादैर्विशिष्टं, विश्रामो यतिः, कान्तिः मा केनापि [न] ज्ञायत इत्यर्थः । (C).
१३१ । अथ द्वादशाचरचरणस्य वृत्तस्य एकचत्वारिंशोत्तरत्रयो
१३१ । १ जं (A). उकिट्ट (B & C). ३ दिट्ट (B & C). ४ तौणि (A). ५ विस्साम (B & C). ६ कित्ति (E) . असम (A). ८ भारण (A), हाएहि (C). ८ १८ (A).
57

Page #473

४५०
प्राङ्गलम् ।
जहा, रे गोड' थक्कंति' ते हत्थि' जूहाइ" पल्लट्टि जुन्झंतु पाइक बूहाइ' । कासीस रात्र सरासार अग्गे
को हfter को पत्ति को बौर बग्गेण ॥ १३२ ॥ सारंग [रूपकं ] ।
विंशतिशततमं २३४१ भेदं सारंगरूपकनामकं वृत्तं लचयति, जा चारौति । यत् चारि तक्कार संभेत्र उक्कि - चतुस्तकारसंभेदोत्कृष्टं चतुस्तकाराणां चतुर्णामंतलघुतगणानां यः संभेदः संबंधस्तेनोत्कृष्टं सुश्राव्यत्वाद्युत्कर्षयुक्तमित्यर्थः, यत् पाएहि - पादेषु तौत्र बौमाम संजुत्त – तृतीयविश्रामसंयुक्तं तच तृतीयाचरे यतिस्तादृशमित्यर्थः अबोल भाएहि – अन्योन्यभागैः परस्परविच्छेदैरिति यावत् यस्येति शेषः कंति – कांतिः णा जाणिए – न ज्ञायते, सो – तत् पिंगले दिट्ठ – पिंगले दृष्टं सारंगरू अक्क – सारंगरूपकुं तसा रंगरूपकनामकं वृत्तमित्यर्थः ॥ श्रच चतुर्थवरण: पद्यपूरणार्थमेवेति मन्तव्यम् । (E).
-
--
१३१ | जेति । यत्र चतुस्तगणसंभेद उत्कृष्टः सारंगरूपकः
२ यकंतु ( A & C),
४
थाइँ (A), जूहाहि
१३२ । १ गउड (A), गोल (B & C ), गौड (E). थक्कण (B). for (A), इत्थौ (E), हत्य (F). (B), जूबाई (C), बूहार (E & F ). ५ वज्जण (A), वज्जन्तु (B & C ), भुकंतु (E). ( जूथाद्दू (A), जूहाइ (C). ० जम्मेण (C). ८ (B). ९ ११९ (A).
(A), दति

Page #474

8५०
प्रासतपैङ्गलम्। जहा, रे गोड थर्कति' ते हत्थि जूहाइ'
पल्लट्टि जुझंतु पाइक्क बहाइ। कासौस रात्रा सरासार अग्गे ण को हत्यि को पत्ति की बौर बग्गेण ॥१३२ ॥
सारंग[रूपक]।
विंशतिशततमं २३४१ भेदं मारंगरूपकनामक वृत्तं लक्षयति, जा चारोति । यत् चारि तकार सभेत्र उठ्ठि - चतुस्तकारसंभेदोस्कृष्टं चतुस्तकाराणां चतुर्णामंतलघुतगणानां यः संभेदः संबंधस्तेनोत्कृष्टं सुश्राव्यत्वाद्युत्कर्षयुक्तमित्यर्थः, यत् पाएहि - पादेषु तोत्र बौमाम मंजुत्त- हतीयविश्रामसंयुक्त तत्र बतौयाचरे यतिस्तादृशमित्यर्थः अलोण भाएहि-अन्योन्यभागैः परस्परविच्छेदैरिति थावत् यस्येति शेषः कति- कांतिः णा जाणिए-न ज्ञायते, सो-तत् पिंगले दिठ्ठ - पिंगले दृष्टं सारंगरूक- सारंगरूपकं तत्सारंगरूपकनामकं वृत्तमित्यर्थः ॥ अत्र चतुर्थवरण: पद्यपूरणार्थमेवेति मन्तव्यम् । (E).
१३१ । जेति। यत्र चतस्तगणसभेद उत्कृष्टः सारंगरूपकः
१५। १ गउड (A), गोल (B & C), गौड (B). . थकंतु ( A & C), थक्का (B). २ इत्छि (A), हत्यौ (E), हत्य (F). ४ जूथाई (A), जूहाहि (B), जूचाइ (C), व्हाइ (B & F). ५ वज्जण (A), वज्जन्तु (B & C), भुझझंतु (E). ६ जूथार (A), जहाइ (C). ७ जम्गेण (C). ८ हल्छि (A), इति (B). ८ ११९ (A).

Page #475

वर्यदृत्तम् ।
पोहर चारि पसिद्धह ताम ति तेरह मत्तह मोति दाम |
8
ण पुब्बहि हारुण दिज्जइ अंत
बिह सत्र अग्गल छप्पण' मत्त ॥ १३३ ॥
૪૫
पिंगलेन दृष्टः । यः तृतीये विश्रामसंयुक्तः पादेषु न ज्ञायते कांतिरन्योन्यभागैः ॥ उत्कृष्टत्वं श्राव्यत्वादिना । (G).
१३२ । उदाहरति । रे गौड़ तिष्ठन्तु ते हस्तियूथानि परानृत्य ब्रजन्तु पदातिथूथानि । काशीराजशरासाराग्रे किं पत्तिभिः किं हस्तिभिः किं वीरवर्गेण ॥ अत्र जयस्यासम्भावितत्वात् किं हस्त्यश्वादिना, तथाच पलायनं युक्तमिति व्यज्यते । (C).
-
१३२ । सारंगरूपकमुदाहरति, रे गौडेति । रे गौड – रे गौडदेशाधीश ते इत्थि बूद्दाद्र – हस्तिव्यूहानि [?] थक्कंति - श्राम्यंति, अत इति शेषः पाद्रक्क बहाद्र – पदातिव्यूहानि पलट्टि - परावृत्य जुझझंतु – युध्यंतु [ताम्] नाम, तथापौति शेष: कासीस राजा सरासार अग्गे – काशौश्वरराजशराऽऽसाराग्रे दिवोदासवाणधाराये इति पाठश्च ण - मनु निश्चयेन को इत्थि - किं हस्तिभिः को पत्ति - [किं] पत्तिभिः को बौर बग्गेण - किं वीरवर्गेण ॥ (E).
१३२ । यथा । रे गौड श्राम्यंति ते हस्तियूथानि परावृत्य
१३३ । १ आम (E & F'). २ वेमन्द (B). ३ मोतिम (B). ४ पू (B), पूब्ब (C). ५ हार (B, C & E ). ( दिव्नचि (A & B ). • इम्पष्य (B). ८१३० (A).

Page #476

४५२
प्राकृतपैङ्गलम् ।
युध्यंत ताम्] पत्तिव्यूहाः। काशीशराजशरामाराग्रे किं हस्तिभिः किं पत्तिभिः किं वौरवर्गण ॥ दिवोदामखगाये सर्व जणप्रायाइत्यर्थः ॥ (G).
१३३ । पयोधरैश्चतभिः प्रसिद्धैर्य तं चित्रयोदशमाराभिः मौक्तिकदाम । न पूर्वस्मिन् हारो न दीयते अन्ते दिशते अग्रे षट्पञ्चाशन्मात्राः ॥ अधिकास्त्रयोदश विषयोदश, अत्र च पाद्यतयोर्गुरुरहितत्वेन जगण एवोक्तः, तथाच पयोधरशब्दोऽर्थस्पष्टीकरणार्थमेवेति। यदा, आद्यन्तगुरूरहित-षोडशमात्रिक-पादषोड़शकेनापि मौतिकदामच्छन्दो भवतीति ज्ञापनार्थं । न चैवं माचावृत्त एवोपन्यासः स्थादिति वाच्यं, द्वादशाक्षरनियमस्यैव विनिगम[क]त्वात्, षोड़शपादैः षट्पञ्चाशदधिकशतदयं माचा भवन्ति। (C). ___ १३३ । अथ द्वादशाक्षरचरणस्य वृत्तस्य षड्विंशत्युत्तरैकोनविं[]िशशततमं २८२६ भेदं मौक्तिक दामनामकं वृनं लक्षयति, पोहरेति। नाम - यन्मध्ये ति तेरह मत्तह-विचयोदशमाचाभिः षोड़शभिर्माचाभिरिति यावत् उपलक्षिताः चारि – चत्वारः पत्रोहर - पयोधरा मध्यगुरुका जगणा इति यावत् प्रसिद्धाः भवंतौति शेषः, यत्र च अंत - अंते पादान्ते इत्यर्थः पुब्बहि- पूर्व पादादावित्यर्थः हार-हारो गुरुः ण दिने - न दीयते, बिह सत्र अग्गल इप्पण मंत - द्विशताधिकषट्पंचाशमाचाकं तत् मोत्तित्रदाम -- मौक्तिकदामनामकं वृत्तमित्यर्थः ॥ ननु यत्र पयोधरचतुध्यं पततौल त्यैव पादाद्यंतयोर्गुरुदानाप्रसक्तः कथं ण पुब्बहोत्यनेन तत्र तत्प्रतिषेधः साधु संगच्छत इति चेत्, अत्र केचित् यत एवं

Page #477

वर्णवृत्तम्।
५३
जहा, का भउ दुब्बरि तेज्जि' गरास
खणे खण जाणिव अच्छ' णिसास । कुहू रब तार दुरंत बसंत कि णिद्द काम कि णिद्द कंत ॥ १३४ ॥
मौक्तिकदाम।
चत्वारो अगणा: पतंतोत्यत एवं पूर्वम् अंते वा हारो न दीयतइति पूर्वाकस्यैव विवरणमेतदित्याहुः। षट्पञ्चाशदुत्तरशतद्वयमात्राकथनं षोडशचरणाभिप्रायेण, जगणमात्राज्ञापकं तद्विशेषणपदं पादपूरणार्थमेवेति मंतष्यम् । (EE).
१३३ । पत्रो इति। पयोधराश्चत्वारः प्रसिद्धाः यत्र त्रित्रयोदश मात्रा मौक्तिकदाम । न पूर्व हारो न दीयते अंते द्विशताधिकषट्पंचाशनमाचं ॥ त्रित्रयोदश षोड़शेत्यर्थः, द्विशतेत्यनेनास्य षोड़शचरणता भवतीत्युक्त, पयोधरो जगणः । (G). .
१३४ । उदाहरति । कायो भरः दुर्बलस्यता ग्रामं क्षणे क्षणे जायते अस्ति[च्छ]निश्वासः । कुहूरवस्तापयति दुरन्तो वसन्तः * * * किं निईयः कान्तः ॥ दुर्बलत्वात् भारो भरः, ग्रासं भक्ष्य त्यका दुर्बलो जातो ज्ञायते । एतावत्यां विसंठुलतायां निर्दयः कामः कान्तो वा वीजमपि तु दावेव । (C).
१३४ । १ भय (A), हG (B). १ टुब्बर (A), दुखल (B & C). ३ नेच्न (C). ४ खणे ( A, B & C). ५ दौह (A). ताव (A, B & C). •णिकुट (B & C). C Dropt in (C). ८ १३१ (A).

Page #478

.
४५४
मावत पैङ्गलम्। तोट' छंद बिरौत्र ठबिज्जन मोदअ छंद णाम करिज्जसु । चारि गणा भगणा सुपसिद्दउ' पिंगल जंपइ कित्तिहि लुद्दउ ॥ १३५॥
१३४ । मौतिकदामोदाहरति। गरास- ग्रासं भोजनमिति यावत् तेजि - त्यका कथा-कायः दुब्बरि - दुर्बलः भउजातः, खणे खणे[ण] - क्षणे क्षणे अच्छ- स्वच्छः णिसाम - निश्वासः रोदनकालौनश्वास इत्यर्थः जाणित्र -- ज्ञायते । तारतारेण कुह रब - कोकिलारावेण दुरंतः दुष्टः मरणादिजनकः अंतो यस्य तादृशो वसंतनामा ऋतुः, तस्मात् कि णित्र काम - किं निर्दयः कामः कि णित्र कंत - किं निर्दयः कांतः ॥ एतादृशेऽपि समये न पागतः सः प्रियो निर्दयः, प्राणेश्वरप्राणां मां ज्ञात्वा योऽतिदुःखं प्रयच्छति स कामो वा निर्दय इति कस्याश्चित्प्रोषितपतिकायाः मखौं प्रति वचनमेतत् । मौक्तिकदाम निवृत्तम् । (E).
१३४ । 'यथा। कायो जातो दुर्बलस्त्यको पासः क्षणे क्षणे जातोऽच्छनिश्वासः । कुइरवतारदुरंतो वसंतः किं निर्दयः कामः किं निर्दयः कांतः ॥ (G).
१३५ । तोटकच्छन्दो विपरीतं स्थापय, मोदकच्छन्दो नाम
१३५ । १ तोलह (B & C), तोलअ (E). २ ठविब्ज (C). ३ छंदह (A). ४ सुपिसिद्धउ (B). ५ अप्पर (B). ६ कित्ति (A), कित्तिश्च (B & C). ० सुइउ (B), एडउ (C). ८ १३१ (A).

Page #479

वर्णवृत्तम् ।
४५५
जहा, गज्जउ' मेह कि अंबर' साबर ।
फुल्लउ णौब कि बुल्लउ' भम्मर । एक्कउ जोत्र पराहिण अम्मह कौलउ. पाउस कौलउ बम्मह१ ॥ १३६१९ ॥
मोदकं।
कुरु । चत्वारो गणा भगणाः सुप्रसिद्धवाः, पिङ्गलो जल्पति कीर्त्तिलब्धः ॥ मगण चतुष्कात्मकतोटकस्य वैपरीत्येनापि चत्वार इति पत्र चत्वारो गण भगणरूपाः स्थाप्याः, अन्तगुरुर्हि सगणः, तस्य वैपरौत्येन भगणः । (C).
१३५ । अथ द्वादशाक्षरचरणस्य वृत्तस्यैकादशोत्तरपंचचिंशत् शततमं ३५११ भेदं मोदकनामकं वृत्तं लक्षयति, तोलेति । तोल छंद-तोटकच्छंदः बिरोध-विपरीतं ठबिजस - स्थापयस्व, अतएव चारि गणा - चत्वारो गणाः भत्रणा - भगणा श्रादिगुरुकाः गणा इति यावत् सुपमिद्धत- सुप्रसिद्धवा यत्र प्रतिचरणं पतंतौति शेषः, तस्य छंदह-छंदमः मोद- मोदकं नाम' अभिधानं करिनसु-कुरुष्व इति कितिहि लुद्धउ- कौर्तिलुब्धः पिंगलः जंपद - जल्पति ॥ इदमत्र तत्त्वं, चतुर्भिर्गवैतगणैस्तोटकच्छंदो भवति
१२६ । १ गजहि (B). . मर (A). ३ सामर (A, B & C). ४ फलह (B), फुलुउ (C). ५ भम्म (A, B & C). भामर (A). ७ एकल (A & B), एक्कण (C). ८ पराषिण (C). म्हह (C). १० को लेउ (A & E), की एड (B). ११ सम्मह (C). १२ १२३ (A).

Page #480

४५६
प्राकृतपैङ्गलम्।
तद्विपरौतस्थापनेनादिगुरुकैश्चतुर्भिर्गणीदकं भवति । वक्रोक्तिस्तु पद्यपूरणयेति मंतव्यम् । (E).
१३५ । तोटेति ॥ तोटकच्छंदो विपरीतं स्थापय, मोदकं छंदोनाम कुरुष्व । चत्वारो गणा भगणाः सुप्रसिद्धवाः, पिंगलो जल्पति कौर्तिलुब्धकः ॥ चत्वारो भगणाः कार्या इत्यर्थः । (G). ___ १३६ । उदाहरति । गज़ंत मेघः किमम्बरं श्यामलं फुल्लत नौपः पूर्णत] भ्रमरः । * * * पराधीन * * * क्रौडत प्राट कोडत मन्मथः ॥ गो मेघस्य वास्तु दुःखे न कोऽपि विशेषः, किमित्याक्षेपे, क्रोडविति, मम तु मरणं सिद्धमेवेति व्यज्यते । स्थानद्दये की णउ इति पाठे किं नयतु प्राट् किं नयतु मन्मथः इति वार्थः । (C). . १३६ । मोदकमुदाहरति । गज्जेति। मेह – मेघः गज्जउ - गर्जत, कि-किंदर अंबर-अंबरम् आकाशमिति यावत् मावर - श्यामलं भवत्विति शेषः, पौव - नौपः कदम्बः फुलउ - विकमत, कि - किंवा भमर-भ्रमराः बुलउ - गुंजंतु। अम्माअस्माकं पराहिण - पराधीनमन्यायत्तमिति थावत् एक्कउ -- एकमेव जौवं किंवा पाउस - प्रादृट् लेउ - ग्टहात, किं वा बम्मह - मन्मथः लेउ - ग्टलातु ॥ अत्र लेउ इति एकारो इखोबोध्यः । वर्षागमेऽप्यनागतं विदेशिनं पतिं ज्ञात्वा अतिकामार्त्तायाः कस्याश्चित्प्रोषितभर्तकायाः कांचित्प्रियसखौं प्रति वचनमेतत् । मोदकवृत्तं निवृत्तम् । (E).
१३६ । यथा। गर्जतु मेघः किमंबरं श्यामलं, विकमंतु नौपाः

Page #481

वर्णदत्तम् ।
णगण णगण कई चउ गण' सुकडू कमलमुहि' फणि भण' । तरलणअणि सब कर लहु सब गुरु जबउ णिबरि कहु ॥१३७॥
किं गुंजंतु भ्रमराः। एको जौवः पराधीनोऽस्माकं, किं चातु पर्यन्यः, किं रक्षा मन्मथः ॥ (G).
१३७ । नगणं नगणम् इति चतुर्गुणं सुकविकमलरविः फणै भणति। तरखनयनी सर्वत्र . मलघु मगुरुरूपकं न निरूप्य कथय ॥ आदौ नगणस्ततो मगण एवंक्रमेण चत्वारो गणा इत्यर्थः । तरखनयनौति छन्दमो नाम, सर्वत्र त्रयोदशाक्षरादावपि, निरूप्य निर्षीय । (C).
१३७ । अथ द्वादशाक्षरचरणस्य वृत्तस्यांतिमं भेदं तरखनयनानामकं वृत्तं वचयति, पागणेति । हे कमसमुखि ागण - प्रथम मगण: सर्वखध्वात्मको गणः पुनः नगणः स एव, एवंप्रकारेण चउ गण- पतरः गणन् नगणचतुष्टयमित्यर्थः कद - छत्वा सबसर्वान् द्वादशापि पादखान् वर्णन् सह-लघन कुरु, जबउयावंतः सब गुरु - सर्वगुरवो गुरुयुक्ता चावंतो दादशाक्षरभेदा
१५०। १ कर (A, B & C). . मुग (C). १ सूकर (E). ४ कमलर (A, B & C). ५ फण (B). ( सर सब (A), सव सब (B & C). . . सब गव जषण (A), सगुण र ण (B & C), सव गुरु पवउ (E). ८ गिरविकरड (A), णिवि कड (B & C), पिपरि कह (E), ९.१९५ (A).
58

Page #482

B५४
'प्राशनाया।
अहा, कमल बनण तिणअल हर
गिरि बर सश्रण' तिसुलधर । ससहर तिल पलधकार बिलरउ* महु' अभिमत बर ॥ १३८ ।
तरलणअणि ।
इत्यर्थः तावंत इति शेषः णिबरि-निराकृत्य भिनौकत्येति वावत् मरममावहिरसमयमा एतनामक वृत्तमित्यर्थः कहसमय इति समासुकविः फणि पाणणे 'विगतः भणभपति परमायुकबामहिकाच पञ्चपूरणनिवेति मंतव्यं, प्रामपरधिारणा लरसनयनेति निःशष्टोऽर्थः । (E).
१३७ । णगेति । नगणं नगणं कृत्वा चतुरो गणान् सुकविः कामामुखि कशी भणति । नरक्षनवना सर्वान् कुर बघून वर्मगुरूं पान केमस्वं वाच ॥ सर्वगुरुमगणमारभ्य नगापर्यंत भेदाः कथिता इत्यर्थः । सरखमयनेति बंदः । (६).
..: . . १३८ । उदाहरति । कमलवनशिलोचनो हरो मिरिवहन प्रयाविशारः। प्रारतिस्तकः प्रचाकरो वितरतु म पनि परम ॥ (C),
१३८ । तस्लनवनामुदाहरति, कमलेति। कमल बत्रण -
। १ निण इर (B). २ मिरिसमण (A). सक्षधर (F). ४ मा दह (A), पमकर (B), गल मरल (E & F). ५ वितरहि (A & C). (B). • भिमप (C), पश्मिन (F). F१५ (A). नरसनयनी (A).

Page #483

वरितम् ।।
णगण चामर गंधजुत्राबे । चमर सल्ल जुत्रा जइ संभवे । रगण' एक पतहि लेक्विा ' सुमुहि सुंदरि पिंगल देक्खिा ॥ १३६ ॥
कमलवदनः तिणण] - त्रिनयनः गिरि बर मश्रण - गिरिवरशयनः तिसुलधर-त्रिशूलधरः। ममहर तिल- शशधरतिलकः गल गरल - कंठस्थितविषः हर-हरः महादेवः मामचं अभिमत कर-समोहितवरं बितरउ -वितरत ॥ तरलनवना निमा । EE)..
१३८ । यथा। कमलक्दन त्रिनयन र गिरिवरशयन. विमलधर । शशधरतिलक गरगरल वितर ममाभिमतं वरं । (G).
१३८ । नगण-चामर-गन्धयुगानि स्थितानि चामरं भल्ययुगं बत्र सम्भवति । रगण एकः पादान्ने लिख्यते श्टणु सुन्दरी पिङ्गलेन दृष्टा ॥ चामर गुरुः, गन्धः शैल[गल्याच्च लघुः । (C). . १३८ । अथ द्वादशाक्षरचरणस्थ वृत्तस्य चतुःषयुत्तरशतचतुयाधिक-महसदवासिहस्रात्मकं भेदं [१४६४] संदरौनामक वृत्तं सक्षयति, पागणेति । हे समुखि यच पूर्व णगण चामर गंधजश्रानगणचामरगंधयुगामि नगणस्त्रिलचात्मको गण: चमरम् एको
१२। १ पेक्ष (A, B & C). . रस गण (B). ३ एक (F). ४ देक्सिया (A, B & C). . सुमुखि (B), सुणहि (C). ( पेक्सिया (A), खेक्विचा (B). ० १३. (A).

Page #484

प्राकृतपैङ्गलम्।
जहा, बहई' दक्विण मास्त्र' सौत्रला - गबई पंचम कोमल कोइला। महुअरा महु पाण बहू सरा भमई सुंदर माहब' संभवा ॥ १४०९ ॥
सुंदरौ।
गुरुः गंधजुत्रा- गंधयुगं लघुदयमिति यावत् तानीत्यर्थः ठबेस्थायंते, ततः जर - यदि चामरम् एको गुरुः मलजुत्राजययुगं प्रख्यो लघुस्तद्वयमित्यर्थः संभवे-संभवति । पत्रंभात]हि -पादांते एक-एकः रगण - मध्यलघुर्गण: लेकिवा लिखितः मा पिंगलदर्शिता पिंगलेन उपदर्शितेति यावत् संदरौ सुंदरौनामकं तहत्तं पिंगलेनोपदिष्टमित्यर्थः ॥ तस्यैव ग्रंथांतरे द्रुतविलम्बिते[तमिति नाम, अतएव द्रुतविलम्बितमाह नभौ भराविति लक्षणमपि तत्रैव शतमिति । (E). [Vide Ghosha's Compendium, P. 75-Ed.]
१३८ । णगेति । नगणं चामरं गंधयुगं स्थाप्यं चामरं शल्ययुगं यदि संभवति । रगण एकः पादांते लेख्यः समुखि सुंदरी पिंगलदृष्टा ॥ चामरो गुरुः, गंधमल्यौ लघु । (G).
१४.। १ वदर (B), बहति (C). २ गारच (B), माहप (E). ३ सिपला (E). रवर (A & C). ५ बहुचरा (B). महसवा (A, B & C). • तवर (A), गवद् (B & C). ८ संदरि (E). संभर (A), सबर (B), संभव (C), मावह (F). १. माहवा (A, B & C), संभरा (F). ११ १९० (A). ११ सुंदरि (B & C).

Page #485

ܬ
वर्णतम् ।
कला' दुखा चामर' सल्ला' जुअला जं ater' दोहा गंध' जुग्गा पाला' तं ।
चं कंता चामर हारा सुहकाचा "
बाईसा मत्ता गुणजुत्ता भणु मात्र ॥ १४१९९ ॥
०
१४० । उदाहरति । वहति दक्षिणमारुतः शीतलः रौति पञ्चमं कोमलं कोकिलः । मधुकरो मधुपानमहोत्सवो गायति सुन्दरि संभूतो माधवः ॥ संस्मरेति पाठे माधवं कृष्णं संस्मर | (C).
----
१४० | सुंदरौमुदाहरति । काचित्सखी कलहांतरितां महामानवर्ती कांचिनायिकामाह, बहईति । हे सुंदरि सर्वावयवरमणीये माहब संभवा - माधवो वसंतस्तत्रोत्पन्न दूत्यर्थः सौश्रलाशौतः दक्खिण मारुत्र - दक्षिणमारुतः बहद - वाति, कोइला - कोकिलः पंचम कोमल - पंचमं कोमलं यथा स्यात्तथा गबदू - गायति । मज पाए बहू सरा मधुपानबहुवरा मधु मकरंद - स्तस्य पानेनातिगंभीरखरा इत्यर्थः महरा - मधुकरा भ्रमराः भमदू - भ्रमंति ॥ श्रतस्त्वमपि मानं विहाय कांतमभिसरेत्याशयः । सुसुखौ [सुंदरौ] निवृत्ता । (E).
-
१४० । यथा । वहति दक्षिणमारुतः शौतलो गायति पंचमं
-
st
१४१ । १ कप (B). २ Dropt in (B). ३ सेल्ला (B & C ).
४ बौचा
( B & C ) . s and transposed in (A). ( गंध (A). ० पलिया (A). ८ जं (F). ९ कक्षा (A). १० चामर (A ).
११
हकाचा (A & E ).
१९ भए (E). १३ १३८ (A).
www

Page #486

प्राकृतपङ्गलम्।
कोमल कोकिलः। मधुकरा मधुपानबहुखरा भ्रमति सुंदरि माधवसंभवे वसते ॥ (G).
१४१ । अथ त्रयोदशाक्षरा । कर्ण द्विगुणः चामरं शैल शल्य]युगं वत्र द्वौ दो गन्धयगं प्रकटं तत् । अन्ने कान्तौ चामरहारौ शुभकरौ द्वाविंशतिमात्रा गुणयुक्ता • * * ॥ कर्ण विमुरुः तद्वैगुण्ये गुरुचतुष्क, चामरं दीर्घः हारश्च गुरुः, गेल्य[सल्यं] गन्धश्च लघ, कान्तौ कमनीयौ, द्वाविंशतिमात्रा इति मिलितानां संग्रहः । (C).
१४१ । अथ त्रयोदशाचरचरलस्य वृत्तस्य दिनयत्युत्तरेकातोतराष्टसहस्रं १८२ भेदा भवंति, तत्र दात्रिय:विंशोत्तरषोडश[शत तमं भेदं [१६३३] मायानामक वृत्तं लक्षयति, कणेति । जंयत्र पूर्व कला दुपा-कर्मदयं गुरुद्वयात्मकगणयुगमिति यावत्, नतः चामर - चामरं गुरुस्ततश्च मला जुत्रला- प्रन्ययुगलं गल्योलघुस्तद्द्यमित्यर्थः, ततोऽपि बौहा दौहा-द्वौ दौ? गुरुदयमिति यावत्, ततश्च मंधन जुग्गा - गंधयुगं गंधो लघुस्तद्वयमित्यर्थः, अंते लघुद्दयांते पादांते वा कंता- कांतो चामर हारा-गुरुदयमित्यर्थः, एते गणा इति शेषः पत्रला - प्रकटिताः, तं- तां सू[स]हकापा- शुभकायां बाईसा मत्ता- द्वाविंशतिमात्राका मुणजुत्ता- गुणयुकां मात्रा - मायां भण- कथय ॥ केचित्तु शुभकायाः शुद्धशरीराः गुणजुत्ता-गुणयुक्ताः द्वाविंशतिर्मात्राश्च पतंतौति मात्राविशेषणतया पदद्दयं योजयंति। मात्राकथनं सुहकात्रा गुणजुत्तेति च पदद्वयमत्र पादपूरणार्थमेवेति ध्येयम् । (E).

Page #487

वहत्तम्।
जहा, र अत्थोरा' देवखुर शरीरा घरु जात्रा
बित्ता पुत्ता सोअर मित्ता' सबुर मात्रा। काहे लागी बब्बर बेलाबसि मुझझे एक्का' कित्तौ किनहि जुत्तौ जइ सुझझे"॥
१४२१२ ॥ मात्रा।
१४१। अथ [अति]जगती चयोदशाक्षरा ॥ कमेति ॥ कीं दो चामरः शल्ययुगलं यत्र द्वौ दौर्षी गंधयुग्मं प्रकटं ततः । अंतें कांतो चामरहारौ शुभकायां हाविंशतिमाचां गुणयुकां भण
मायां ॥ कर्ण द्विगुरुः, चामरो गुरुः, मल्यो स्वघुः, गंधो लघुः, . सारो गुरुः, मायेति इंदोनाम । (G).
९४२ । उदाहरति । एतदस्थिरं पश्य शरीरं ग्टहं जायां विसं पुचं मोदरं मित्रं, सर्व माया। किंनिमित्तं बर्बर भ्रमसि एकां कौनि कुरु युत्या यदि शुध्यमि ॥ (C).
१४२। मायामुदाहरति । ए- एतत् शरीरा-शरीरं अत्यौरा-अस्थिरं देक्यु - पश्य, घरु जात्रा बित्ता पुत्ता मोअर मित्ता-मामायावित्तपुचमोदरमिचाणि एतत्सर्वं माया मिथ्याभतमित्यर्थः। अतः हे बबर-बर्बर काहे लागी-किमर्थं
१४। १ सामोरा (A), + देकन (B & C). १ वर (A), घर (B & C). ४ कोपर (F). ॥ मिल (E). ६ सपू (A). ० वेसवावसि (A). ८ मुज्झे (B, Q & F). . एका (B & C). १. किब्जिय (B), किव्जर (C). ११ सुजा (B & C), सुझझे (E), सूब्जे (F). १९ १२६ (A). १३ माया (A).

Page #488

प्रावतपैङ्गलम् ।
उइ आइ लहूजु पात्र करौजे गुरु सल्ल'जुआ भगणा जुत्र दौजे। पर अंतह पाइ' गुरूजु किज्जे सहि तार छंदहणाम भणिज्जे ९ ॥१४३९ ।
मुझझे-विमुह्य बेलाबसि - विलम्बयमि जद सूझझे- यदि जानामि, तदा जुत्ती-युक्तां कित्तौ- कौतिं किज्जहि - कुरु ॥ अतिसंसारासतं कुकर्मिणं कंचित्प्रति कस्यचिन्मित्रस्योपदेशवाक्यमेतत् । माया निवृत्ता । (E).
१४२। थथा। एतदस्थिरं पश्य शरीरं ग्टहं आयां वित्तं पुत्रान् सुभदो मित्राणि, सवै माया। किमर्थमेतदुद्दिश्य बर्बर विलम्बयसि मुग्ध एका कौतिः क्रियतां युक्तो यदि जानामि ॥ [काहे लागौत्युकार्थे देशौ । (G).
१४३ । स्थापयित्वा श्रादौ लघुयुगं पादः क्रियते गुरुगेल्य[शल्य युगं भगणद्वयं दौयते । पदान्ते पादे गुरुयुगं क्रियते सखि तारक छन्दो[नाम भण्यते ॥ (C).
१४३ । अथ त्रयोदशाक्षरचरणस्य वृत्तस्य षट्पंचाशदुत्तरमतदशशततमं भेदं [१७५६] तारकनामकं वृत्तं लक्षयति, ठई ति । यच
१४९। १ सेज (A, B & C). ५ गुरु से जुचा ले (A, B & C). ३ पुण (B). ४ तहि (A, B & C). ५ पाच (A, B & C). ६ गुरु (A & E). • जुइ (B), जुचा (C). ८ नाप (B). इंदच (A). १० एष (A). ११ भषौने (A). १२ १४० (A).

Page #489

वर्णवत्तम।
जहा, णब' मंजरि लिज्जिब चूह गाछे
परिफुल्लित्र केसु णा बण पाछे । जइ रत्यि दिगंतर जाइहि कंता कि बम्मह णत्या कि णत्थिर बसंता॥
१४४१२ ॥ तारअ।
पात्र- पादे पार - श्रादौ लइ जुत्र- लघुदयं ठ-स्थापयित्वा गुरु मल्ल जुत्रा - गुरु-गल्ययुगे करौजे-क्रियेते एको गुरुः लघुदयं र क्रियत इत्यर्थः, ततो भत्रणा जुत्र-भगणो गुर्वादिर्गणस्तधुगं दौजे- दौयते । पत्र अंतह पार गुरु जुध-पादांतःपातिगुरुयगं किब्जे-क्रियते, महि-हे सखि तस्य छंदह - छंदमः तार-तारकम् इति णाम- अभिधानं भणिजे-भयते ॥ सगणचतुष्टयोत्तरगुरुरचितचरणं तारकमिति फलितार्थः । (E).
१४३ । ठईति। स्थापयादौ लघुयुगं पादे क्रियते गुरुः शल्ययुग्मं दीयते । पादांतःपातिगुरुयुगं क्रियते मखि तारकं छंदमोनाम भण्यते ॥ (G).
१४४ । उदाहरति। नवमचरौ सनिता चूतचे परिफुल्लिता
१४४। १ ठवि (A), पवि (B & C). २ मज्जरि (C & E). १ किब्जिय (A), सब्जिय (C). ४ चपर (B). ५ गाछे (B & C). १ केह सपा (A, B& C), केस रवा (E & F). • पाछे (B & C). ८ एम्ब (A), इन्धि (B & C). जारह (B & C). १. कि (A), किण (B & C). १९ मकर (C). ११ परिब (A). १५ १४१ (A). १४ मारका (A), तारक (B).
59

Page #490

OLE
धश्रा नूर हारो उखो' नूर हारेण गुरू सह किजे अरका तचारेण । कईसा कला कंदु जंपिज्ज कारण
असो होइ चो' अग्गला सब्ब पारण ॥ १४५६ ॥ किंशकलता वनकछे। यदि अत्र दिगन्तरं याति कांतः किं मन्मयो नास्ति किं नास्ति वसन्तः ॥ (0). .. १४४ । तारकमुदाहरति, पवेति। चत्र गाछे - सूतवृषण सब-नवा मंजरि-मंजरिः सिनित्र-शहौता, केसू[स] पत्रा वण -किंशकनूतनवनं बाछे सम्यक् यथा स्यात्तथा परिफुमित्रपरिपुष्पितं । जह- यदि एत्थि- अत्र वसंतसमये इत्यर्थः कंताकांतः दिगंतर-दिगंतरं जाहि-यास्यति, तदा किन-किं वग्रह- मन्मथः पत्थि-नास्ति, कि- किंवा नास्ति वसंतः॥ कांत देशांतरजिगमिषु ज्ञात्वा विमनायमाना कांचिनायिका [प्रति --यद्यस्मिन्नपि समये कान्तो गमिष्यति तदा तस्य निवारकः कामः वसंतो वा नास्ति किंतु विद्यत एवेति वं मा विषौदेति गूढाभिपायायाः कस्याश्चित् सख्या वाक्यमेतत् । तारकं निवृत्तम् । (E).
१४४ । यथा। नवा मंजरौ ग्रहोता चूतवृक्षण परिपुष्पितं किंशकानां नवं वनमस्ति । यद्यत्र दिगंतरं थास्थति कांतः कि मनायो नास्त्रि किं नास्ति वसंतः ॥ (G).. • १५ । १ हारा (A, B & C). १ पुणो (A, B & C). १ गुरु काहला कर रकेश पारण (A), मुरु काहसा कस एको लचारेण (B & C). " बंदु (A), कर (B& C). ५ च (A & E), पो (F). ११४१ (A). .

Page #491

वहसम्।
१४५। धजसूर्य शरः पुनस्र्थं सरेण गुरुः काहसः कर्षः एकसकारेण । कवीशन कसा कदो बस्यते नागेवगैतिर्भवति चतरमा सर्वपादेन ॥ केचित्तु कईसा कला एकविंशतिः कलाः अर्थात् पादे इत्यर्थमाडः। ध्वज दिखधुस्लिकसा, र्याम् शादिगुरुविकलं, हारो गुरुः, काहसो लघुः, कर्ण दिगुरुत, खकारोलघुः - भवन्ति माषा रति गेषः । (Cy.
१४५ ॥ अथ पयोदशाक्षरपरणवृत्तस्य बगैत्युत्तरषट्शताधिकचतुःसहस्रतमं ४६८२ भेदं कंदनामकं वृत्तं लक्ष्यति, पत्रा इति । यत्र पूर्व धत्रा-ध्वजो बध्वादिस्त्रिकल इति यावत् ततः बर-यं गुर्वादिस्त्रिकल इति यावत् हारी-गुरुः उणोपुनः हारेण - गुरुणा सह वर-वये गुर्वादिस्त्रिकलः पुरःस्थितगुरुगुर्वादिस्त्रिकल इति यावत् त्र-पुनः एका तारेण - एकनकारेण लब्धं तमणेनेति यावत् गुरू- गुरुः सह- शब्दो मधुः पुरस्थिततगणो गुरुमघुश्चेति थावत् किने-क्रियते, इदं च क्रियापदं यथायथं योज्यं । यत्र च सब्ब पाएण- सर्वपादेन पादपतष्टयेनेति यावत् उ अग्गखा- चतुरधिका अमी-अशीतिः कला-माचाः हो-भवंति, तत् कईसा- कवीमेन पाएणनागेन पिंगलेन बंपिय-जत्सितं कंदु-कंदः । तत्कंदनामकं वृत्तमित्यर्थः । अत्र मानाकथनं पद्यपूरणार्थमिति थेवं । मुरू[सघनरयगणचतुष्टयेन कंद इति फखितार्थः। (R).
. १४५ । धत्रा इति। ध्वजस्वयं हारः पुनवर्यं हारेण महेति षः गरुशल्ये कुरुते एकतकारेश। कवीमेन कमाः कंदुकं जत्यते

Page #492

मानसपैङ्गलम्।
देह' भुजंगम अंत लहु तेरह बम पमाण । चउरासी चउ पात्र कल कंद छंदु बर जाण ॥
१४६९ ॥ दोहा। अहा, ण रे कंस जाणेहि हो एक बाला इ'
मुहे" देबई पुत्त तो बंस कालाई । तहा गेण्ह कंसो जणाणंद कंदेण जहा इंति दिट्ठो णि णारि बिदेण॥
१४७९९ ॥ कंदः। नागेनामीतिर्भवति चतुरधिका सर्वपादेन ॥ ध्वनो बच्चादिस्त्रिकलस्त्रय गुरुलघू, शल्यो लघुः, तकारस्तगणः । (G).
१४७ । न रे कंस जानीहि अहमेको बाल इति भवामि दैवकीपुत्रस्त्वदंशकालः । तथा ग्रहीतः कसो जनानन्दकन्देन यथा हेति दृष्टो निजनारोवन्देन ॥ हा इति शब्दं त्वेति शेषः। ().
१४७ । कंदमुदाहरति, प रे इति । रे कंस तो बंस कालार - त्वदंशकालः देबई पुत्त-देवकीपुत्रः एक - एकः अदितीयइति यावत् बाला-- बालकः हो- भवामि इति मुहे-माण जाणेहि-न जानासि । इत्युक्वेति शेषः जणाणंद कंदेण - सकल
१४। १ देहि (B). २ लह (C). R This sloka is found in MSS. (B & C), but not in the others.---Ed.
१४०। १ जाणेषो (B), नाणेड (C). १ ख (A), हर (B), हौ (F). ३ एक (A, B & C). ४ बाला (A). ५ इक (A & C), ह (B). ( देवर (E & F). . काला (A). ८ गेड (A, B & C), गएषु (E). साकि (B), त्यि (C). १. दिडो (B & C). ११ टन्देण (E). १९१४९ (A).

Page #493

वर्णवत्तम् ।
चामर पढमहि पाप गणो' धुत्र' सरल चरण गण ठावहि तं जुअ । सोलह कल पर पत्र जाणित्र पिंगल पभणइ पंकज बालिअ॥ १४८१०॥
जौवानंदहेतुना श्रीकृष्णेनेत्यर्थः तथा कसो-कंसः गपडग्रहौतः यथा णिश्रा पारि विदेण - निजनारोदेन हंतिहतः दि© - दृष्टः ॥ कंदो निवृत्तः । (E).
१४७ । यथा। न भो कंस जानामि भवामि एको बालोमुख्यो देवकीपुत्रस्तदंशकालः । तथा गृहीतः कंसो जनानंदकंदेन यथा हमिति दृष्टो निजनारोळंदेन ॥ (G).
१४८। चामरं प्रथमं पापगणोणं] ध्रुवं शल्यं चरणं स्थापय तागं । षोडशकलाः पदे पदे ज्ञात्वा पिंगत: प्रभणति पङ्कजावलौं ॥ चामरं गुरुः, पापगण: सर्व्वलघुः पञ्चकलः, ध्रुवो निश्चितः, शल्यं लघुः, चरण श्रादिगुरुश्चतष्कलस्तयुगं तद्दयं स्थापयेत्यर्थः । (0).
१४८। अथ त्रयोदशाक्षरचरणस्य वृत्तस्यैकोनचत्वारिंशोत्तर[सप्तसहसतमं ७०३८ भेदं पंकावलौनामकं वृत्तं लक्षयति, चामरेति। पढमहि-प्रथमं चामर - चामरं गुरुं ततः धुब - [ध्रुवं]
१४८॥ १ गणा (E & F). १ धुव (F). ३ ठाविञ्च (A), ठावद् (C). ४ जव (E & F). ५ सोडह (B), सोल (E). ६ पच पच (A), पच्चप्पच (E & F). . भपणर (B), पणिच (E). ८ पंक (B). e Last half of the sloka dropt in (C). १. १४४ (A).

Page #494

प्रावतङ्गलम् ।
जहा, सो जण जणमउ' सो गुणमंतउ'
जे कर पर उबार हसंतउ । जे" पुण" पर उअार बिरुझझउ. ताक जणणि कि ण थकउ बझउ ॥१४६१ ॥
पंकावली।
निश्चितमिति यावत् पापगणं-पंचकलस्याष्टमं भेदं [Vide p. 22] सर्वलध्वात्मकमिति यावत् ततः सल - प्रख्यं लघुमित्यर्थः ततः चरण गण - चरणगणस्य भादिगुरोर्भगमस्येति यावत् जुब - युगं
वहि- स्थापथ । इदं , क्रियापदं यथायथं योग्यं । पत्रपत्रपाद पादे प्रतिचरणमित्यर्थः यति भेषः सोसह-षोडश कस-कसाथ जाणित्र-ज्ञायते, तं-तां पंकबालित्रपंकावलौं नत्यंकावलौनामकं वृत्तमित्यर्थः पिंगल - पिंगलः पभणदू - प्रभवति ॥ अत्र मात्राकथनं पद्यपूरणार्थमिति मंतव्यं । भगण-नगण-खघूत्तरजगणदय-रचितचरणा पंकादशीति निष्कृष्टोऽर्थः । (E).
१४८ । चामेति । चामरं प्रथमं पापमणं ध्रुवं शल्यं चरणगणस्य
१४९। १ जग (A, B & C). २ जणमञ्च (B), जणमेउ (E & F). १ र (A, B&C). ४ गुणमत्तह (A). "जो (B & C). ( उपचार (A, B & C). • हसतह (A). ८ पुणु (A), उण (B & C). ८ उवचार (E & F). १. विरु
व (C), बिरझार (E), विवभाइ (F). ११ ताकि (A), सासू (E), मासु (F). १९ and १३ transposed in (E & F). १९ थाकउ (A), थकर (C, E & F). १९ बंधउ (B & C), वझझर (E & F). १४ १४५ (A).

Page #495

बरतम् ।
स्थापय युगं । पोउसकलं पदे पदे जानीहि पिंगतः प्रभवति पंकावलोकं नाम इंदः ॥ चामरो गुरुः, पापगणः पंचलघुः, मल्यं लघुः, चरणो भगणः । ().
१४८ । * * * [A]तः पापगणो ध्रुवं शल्यं चरणगणं प्रापय तं युगं। षोडशकलाः पदे प्रकाशिताः पिंगलः प्रभणति पंकवालौं । प्रथमं चामरो गुरुस्ततः पापगणः पंचनघुरूपगणः ध्रुवं निश्चयेन मल्यो लघुवरणगणं भगणं तं भगणं युगं प्रापय भगणदयं स्थापयेव्यर्थः । षोडशकता: पदे भवन्ति । पंकबाली छंदसो नाम । (H).
१४६ । उदाहरति । स जगति ज्ञायतां गुणवान् यः परोपकारं करोति सन्ततं । यः पुनः परोपकारे विरज्यते तस्य जननी किन तिष्ठति बन्ध्या ॥ तिष्ठति भवतीत्यर्थः । (0).
१४६ । पंकाबलौमुदाहरति, मो जणेति । सो-मः जणजनः जणमेउ-जातः सजन्मेति थावत्, मः गुणमंतउ-गुणवान्, जे-यः इसंतउहसन् मन् पर उबार - परोपकारं करकरोति । बे- यः पुनः पर उबार- परोपकारं बिरुझ्झाविरुणद्धि तासू-तस्य जणणि- जननी चंद्झइ - बंध्यैव किं न थक-तिष्ठति ॥ व्यर्थमेव प्रसूयते इत्यर्थः। किंचित् स्वमित्र प्रति कस्यचिदुपदेशवाक्यमेतत् । पंकावसो निवृत्ता। (E). . १४८ । यथा । म जन उत्पद्यतां म गुणवानुदेत यः करोति [परोपकारं हसन् । यः पुनः परोपकारं विरुध्यते, तस्य जननी किं न बंथैव तिष्ठति ॥ (G).
१४६ । उदाहरणमाह। सो जग इत्यादि। स जगति जन्म

Page #496

प्रावतपैङ्गलम् ।
कहो पइज्ज पढमे जपणो अबौर अंते तुरंग सगणो जब जत्य पाए । उत्ता बसंततिला फणिणा उकिट्ठा छेा पठंति सरसा सुकइंद दिट्ठा २ ॥ १५००।
रक्षात यः पुण्यवान् सति सामर्थं करोति परोपकारं। ये पुनः परोपकारविरतास्तेषां जनन्यः किमिति न स्थिता बंध्याः ॥ (H).
१५० । अथ चतुर्दशाक्षरा। तत्र वमन्ततिलकं । कलो। कर्णः स्थाप्यते प्रथमं जगणे द्वितीये तृतीये च दो सगणो जगणव पादे। उनं वसन्ततिलकं फणिना उलाष्टं छेकाः पठन्ति मरमाः सुकवीन्द्रदृष्टाः ॥ तुरङ्गे मग इति पाठे तुरङ्गोऽन्तगुरुश्चतकालः । छेका विदग्धाः । (C). __ १५० । अथ चतुर्दशाक्षरचरणस्य वृत्तस्य चतुरशौत्यधिकशतचयोत्तरषोडशसहस्रं भेदा भवंति, तक[त्र चयः] चिंशोत्तरन[व]शताधिकद्विसहस्रतमं भेदं [२९३३] वसंततिलकानामक वृत्तं लक्षयति, कलविति । पढमे - प्रथम स्थाने कलो-कर्णः गुरुदयात्मकोगण इति यावत् अ-च पुनः बौए -द्वितीय स्थाने जो
१५.। १ ठविन्न (E). २ पढमो (A). २ जगणो (A & C). ४ ठविजेए (A). ५ भगणा (B & C). ( सप (A), जग (B), पच (E). . मच्छ (A), मत्य (B & C). ८ फणिराज (A). दिट्ठा (A), उकिडा (B & C). १. पदति (A & C). ११ परसा (F). ११ सकईद (A). १९ दिशा (B & C). १४ १४९ (A).

Page #497

वर्गवतम्।
४७३
जगणो मध्यगुरुगणः, अंते – जगणांते तरंग - तरंगश्चतर्मात्रका मगण इति यावत्, ततश्च सगणो - पुनः मगणा एवं गुर्वत इति यावत् । क्वचिच्च दुअम्मि मगणो इति पाठस्तत्र दुम्मि सगणो - मगणदयमपि गुवंतगणद्वयमिति यावदित्यर्थः कर्त्तव्यः, अवहट्टभाषायां पूर्वापरव्यत्यासे दोषाभावात् अ-च पुनः पात्र गणो - लघ्वादिगण इत्यर्थः जत्थ- यत्र पाए -- पादे ठबिज्ज - स्थाप्यतइति यथायथं योज्यताम् । फणिणा - पिगलेन उत्ता- उकां उकिट्ठा - उष्टां सु कद दिला- सुतरां कवौंद्रदृष्टां मरमा - प्रेमाविष्टाः छत्रा- विदग्धाः बसंततिला - वसंततिलकां पठति ॥ तगण-भगण-गुरुदयोत्तर[जगणद्वय-रचितचरणा वसंततिलकेति फलितार्थः । (E).
१५० । अथ चतुर्दशाक्षरा शर्करौ। कलो इति। कर्णः पतितः प्रथमे जगणश्च द्वितीये अंते तुरगः सगणो यश्च यत्र पादे। उता वसंततिलकां फणिनोलाष्टां छेकाः पठति सरसाः सुकवौंद्रदृष्टां ॥ कर्ण द्विगुरुः, तुरंगखतुर्मात्रकः मगणः, चः यगणः । (G). ... १५० । चतुर्दशाक्षरप्रस्तारस्य - कानिचिच्छदांसि वदति । को इत्यादि । कर्षः प्राप्तः प्रथमः जगणो द्वितीयेऽन्ते तुरङ्गमगणौ यश्च तत्र पाद। उता वसन्ततिलका फणिना उल्टष्टा छेकाः पठन्ति मरमाः सुकवीन्द्रदृष्टा ॥ कण गुरुयुग्मगणः प्राप्तः प्रथमोजगणो द्वितीये अन्ते एतदन्नो तुरगमगणौ, यद्यपि ग रह तुरंग पाइक एक पामेण आणा चउमत्ता [Vide शोक ३०, p. 36.--Ed.] इत्यनेन तथाप्यत्र सगणमाहचर्यात्तुरंगः संगणः, मगणदयानंतर
50

Page #498

মান। जहा, जे तो तिक्व' चल चक्षु ति हाब दिट्ठा'
ते काम चंद महु पंचम मारणिज्जा। जेसुं उणो णिबडिदा सबला बि दिट्ठी चिट्ठति ते तिल जलंजलि दाण जोग्गा॥१५१ ॥
वसंततिलका।
यगण आदिलघुः पञ्चकलगणः, छेका विदग्धाः । चरणान्तलघुमापि वसन्ततिलका भवति। तदुक्त छंदःपारिजाते। उता वमन्मतिलका नभजा जगौ ग: सिंहोनतेयमुदिता मुनिकाश्यपेन । अन्तस्थितेन लघुनापि विनोदभूमिरेषा भवेललितबंधनिबंधनेन ॥ पस्य छंदसो नानामुनिभिन्न नानामान्युकानि। तथा छंदःमिद्धांतभास्करे। उक्ता वसंततिलका तभजा जगौ गः सिंहोनतेय[मुदिता] मुनिकाश्यपेन । उद्धृर्षिणीति मुनिसैतवसम्मतेयं गार्गण मैव गदिता मधुमाधवौति ॥ (H).
१५१ । ये तस्यास्तौक्षणचनचक्षुस्त्रिभागदृष्टास्ते कामचन्द्रमधुपञ्चममारणीयाः। येषु पुनर्निपतिता सकलापि दृष्टिवर्तन्ते ते तिलजलाञ्जलिदानयोग्याः ॥ तिलेत्यादिना मृता एव प्रत्याव्यन्ते । (C).
१५१। १ निन्य (B), तिक (C). २ तिहाच दिला (A), ति भाष दिडा (B), तिहाच दिशा (C). . Dropt in (B). ४ मारणौना ( A.). पिविडिया (E), पिपिचा (F). ६ वटुंनि (A, B & C). . जमाञ्जलि (C), जसंजसो (E). + १५० (A). १ वसनातिसचा (B & C).

Page #499

वर्णकृत्तम् ।
संभणि चरण गण पलिअ मुहो संठबित्र पुणबि' दिअबर जुअलो। जं करअल गण पत्र पत्र मुणिो चक्कपत्र पभण' फणिबई भणिो ॥ १५२ ॥
१५१ । वसंत तिस्तकामुदाहरति। जे-ये लोकाः तौत्रतस्याः तिका चल चक्षु ति हाब दिठ्ठा - तीक्षाचलचक्षुस्त्रिभागदृष्टाः, ते काम चंद मद्ध पंचम मारणिब्जा -- कामचंद्रमधुपंचममारणीया जाता इति शेषः । जेसुं- येषु उणो - पुनः तस्याः [माला बि दिट्ठी- मकलापि दृष्टिः णिबिडिा-निपतिता, ते तिल जलांजलि दाण जोग्गा -- तिजलांजलिदानयोग्याः चिति - तिष्ठति ॥ कर्पूरमंजरीमाटकस्थं कर्पूरमंजरौवर्णनपर विदूषकं प्रति राज्ञो वाक्यमेतत् । वसंततिलका निवृत्ता । (E).
१५१ । यथा। ये तया तीक्षाचतचचुस्त्रिभागदृष्टास्ते. कामचंद्रमधुपंचममारणीयाः । येषु पुनर्निपतिता मकसापि दृष्टिस्तिष्ठति ते तिनजलांजलिदानयोग्याः ॥ (G).
१५१ । उदाहरणमाह । जे तौत्र इत्यादि। ये तस्यास्तौक्षणचक्षश्चक्षुस्त्रिभागदृष्टास्ते कामचंद्रमधुपञ्चममारणीयाः। येषु पुन
१५९। १ संमभषिच (A), संनंभणिय (B). १ पलिप शो (B). . पुणुषि (B & C). " (A, B & C). . करच सगण (A), करमर गय (E). ( पर (B & C). • पक्ष पभण (A), चकपचार भण (B & C), चकप भण (F). ८ फणिवर पर (A). ( १८ (A).

Page #500

पातपैङ्गलम्।
र्बिपतिता सकलापि दृष्टिवर्तन्ते ते तिलजलाञ्जलिदानयोग्याः ॥ कप्परमजरोसाटके राज्ञो वचनम् । (H).
१५२ । सम्भालय चरणगण: पतितो मुखे संस्थाप्य पुनईिजवरगलं । तं करतलगण पदे स्थापयित्वा ज्ञात: चक्रपदो भण्यता फणिपतिभणितः ॥ चरण आदिगुरुश्चतुष्कलः, करतलगणोऽन्तगुरुश्चतम्कलः । (C).
१५२ । अथ चतुर्दशाक्षरचरणग्य वृत्तस्यैक नवत्युत्तरैक] शताधिकाटसहस्रतम ८१८१ भेदं चक्रपदनामकं इत्त लक्षयति, संभणि इति । मुहो-मुखे प्रथममिति यावत् पलिअ- पतितं चरणगणं गुर्वादिभगणमित्यर्थः मणिश्र - संभण्य, पुणबि - पुनरपि दिबर जुअलो- द्विजवरजुगल चतुर्लध्वात्मकगणद्वयमिति यावत् संठवित्र – संस्थाप्य । जं- यत्र पत्र पत्र - पादे पादे प्रतिचरणमिति यावत् कर अल गण - करतलगण: गुर्वतः सगण इति यावत् मुणिो -ज्ञातः, तत् फणिबद् भणियो - फणिपतिभणितं चक्कपत्र- चक्रपद प्रभण ॥ (E).
१५२ । संभेति । संभण्य चरणगणं पतितं मुखे संस्थाप्य पुनरपि द्विजवरयुगल । यत्र करतलगणः पदे पदे च जातः चक्रपदं भण फणिपतिभणित ॥ चरणो गुर्वादिर्भगणः, द्विजवरचतुर्लघुः, करतलः सगणः । (i).
१५२ । मंभणि इत्यादि। संभणितश्चरएगणः पतितो मुखे संस्थापय पुनरपि द्विजवरयुगलं । ततः करतलगण: पदतले ज्ञायते चक्रपदं स्टण एणिपविभणितं ॥ चरणगणो भगणः, मुखे श्रादौ,

Page #501

वसृत्तम् ।
जहा, खंजण जुअल गाण बर उपमा
सुसमा ।
चारु कणा लइ भुजु फुल्ल कमल मुहि बर गमणौ कस्म सुकि फल बिहि* गठु' तरुणौ ॥ १५३ ॥
चक्रपदम् ।
४७७
पतितः संभणितः, पुनरपि द्विजवरयुगलं संस्थापय, द्विजवरश्चतुर्लघुगणस्तयोर्युगलमष्ट लघव इत्यर्थः, ततः करतलगणः सगणः पदतले चरणे ज्ञातः, तलशब्दः स्वरूपवाचकः, फणिपतिभणितं त्वं भ्ट्णु इत्यन्वयः | (H).
१५३। उदाहरति। खञ्जनयुगलं नयनवरस्य उपमा चारु कनक नौता भुजयुगस्य सुषमा । फुलकमलमुखी गजवरगमनी कस्य सुकृतस्य फलं धात्रा घटिता रमणी || (C).
१५३ । चक्रपदमुदाहरति, खंजणेति । अत्रावहट्टभाषायां पूर्वनिपातानियमात् उपमा शब्दस्य पूर्वनिपातं कृत्वा योजनीयं, तथाच
जु[] लोपमनयनवरा खंजनयुगलस्य उपमा ययोः तादृशे अपि नयने ताभ्यां वरा रमणीयेत्यर्थः, चारु कणा लद् भुत्र जुन सू[सु]समा – चारुकनकलताभुजयुगसुषमा चार्बी कनकलतायाइव भुजयुगस्य सुषमा यस्यास्तादृशीत्यर्थः, फुल कमल मुहि
१५३ | १ रूसमा (E), dropt in (F). २ Dropt in (B). तुं (B). ४ किस (E). ५ वि (A). B & C ). ८ १४९ (A). ९ चक्रपाद (C).
६ गढ़ ( F' ).
३ तुम्छ (A),
o रमबो (4,

Page #502

१७७
प्राकृतपैङ्गलम् । कर पंच पसिङ्घ बिलव'बरं रअणं पभणंति मणोहर छंदबरं रअणं । गुरु पंच दहा लहु एरिसि रइअं भमराबलि छंद पसिद्ध किअं ठबिअं॥१५४ ॥
फुल्लकमलमुखी गबर गमणी - गजवरगमना रमणौ ललना कस्म सू[स]कित्र फल – कस्य सुकृतफलेन विधिना गर्छ -सृष्टा । एतादृशौ कांता कान्तिभाविता कस्य पुण्येन ब्रह्मणेयं निर्मितेत्यर्थः । चक्रपदं निवृत्तं। (E).
१५३ । यथा । अवहट्टभाषायां पूर्वनिपातादिनियमाभावात् यथोचिता योजना कार्या सर्वत्रेति बोध्यं । खंजनयुगलनयनवरोपमा चारुकनकलताभुजयुगसुषमा। फुल्लकमलमुखौ गजवरगमना कस्य सुकृतफलेन विधिना निर्मिता तरुणौ ॥ (G)...
१५३ । उदाहरणमाह, खंजण इत्यादि । खंजनयुगलनयनवरोपमा चारुकनकलताभुजयुगसुषमा । फुलकमलमुखौ गजवरगमना कस्य सुकृतफलेन विधिना निर्मिता रमणौ ॥ खंजनयुगलेन नयनवरयोरुपमा यस्याः मा, चारुकनकलतावगुजयुगस्य परमा शोभा यस्याः मा। चतुर्दशाक्षरप्रस्तारस्य चतुरधिकाशौतिशतत्रयं षोडशसहस्रं भेदास्तेषु भेददयमुक्नं, भेषभेदाः स्वयं ज्ञेयाः। (H).
वर
१५।। १ सिद्ध (F). २ तिलर (A & B), सुलद्ध (C). २ बचणं (A). ४ पभणंत (A). ५ ररिसिए (A). ( सविध (A), लपि (B & C), dropt in (E). • ठर (E). १५• (A).

Page #503

वत्तम् ।
१५४ । अथ पञ्चदशाक्षरा यथा। करपञ्चकं प्रसिद्धं सुलब्धवरं रत्नं प्रभणन्ति मनोहरच्छन्दोवरं रमणं । गुरवः पञ्च दश लघवः एतादृशं लब्धं भ्रम[रावलोच्छन्दः प्रसिद्धीकृतं स्थापितं ॥ करोऽन्तगुरुथतष्कलः । (C).
· १५४ । अथ पंचदशाचरचरण स्याष्टषयुत्तरसप्तशताधिकदाचिंशसहसं ३२७६८ भेदा भवंति, तत्र त्रय[चतुश्चत्वारिंशोत्तरचतुर्दशसहसतमं [१४०४४] भेदं भ्रमरावलौनामकं वृत्तं लक्षयति। यच पमिद्ध - प्रसिद्धैः पंच - पंचभिः कर-करैः गुर्वतमगणैरिति यावत् बिलद्ध बरं - विलद्धावरमतिरमणीयमिति यावत् रत्रणं - रमन किनं-कृतं, गुरु पंच - पंच गरवः दहा लहु-दश लघवः पमिद्ध- प्रमितास्तत् मणोहर - मनोहरं छंदवर-छन्दःश्रेष्ठं रअणं- रत्नं रत्नप्रायमिति यावत् र -रचितं ठस्थापितं पिंगलेनेति भावः, एरिमित्रं - एतादृशं भमरावधि छंद-भ्रमरावतीच्छन्दः पभणंति - प्रभवंति पण्डिता इति शेषः ॥ पत्र छन्दोविशेषणं "भिवतया लघुगुरुकथनं - पद्यपूरणार्थमिति मंतव्यं, मगणपंचक-रचितचरणा भ्रमरावलौति फलितार्थः । (E). - १५४ । अथ पंचदशाक्षरातिशर्करी ॥ करेति। करैः पंचभिः प्रसिद्धैरतिरमणोपरचनं प्रभणंति मनोहरं इंदोवरं रत्नं । गुरवः पंच दश लघवः ईदृशं रचितं भ्रमरावलिच्छंदः प्रसिद्धकतं स्थापित ॥ करः मगणः । (G). __ १५४। पंचदशाक्षरप्रस्तारस्य कानिचिच्छंदांसि वदति। कर पंचेत्यादि । कराः पञ्च प्रसिद्धाः, तिलार्द्धन वर वचनं प्रभणति

Page #504

8
.
प्राकृत पङ्गलम् ।
जहा, तुत्र देव दुरित्त गणा हरणा चरणा
जब पाबउ चंदकलाभरणा सरणा । परिपूजउ तेजिअ लोभमणा भबणा' सुख दे मह सोक बिणास मणा समणा ॥
१५५१ ॥ भ्रमरावलौ।
मनोहरं छंदोवरं रत्नं । गुरवः पंच दश लघव एतादृशं लपितं भ्रमरावलौच्छंदः प्रसिद्धं कृत्वा स्थापितं ॥ करा: सगणाः पंच प्रसिद्धवास्तिलार्द्धन अतिशीघ्रतया उत्कृष्टं वचनं यस्य छदस उच्चारणमित्यर्थः, भ्रमरावलौति छंदः प्रभणन्ति । (H).
१५५ । उदाहरति । तव देव दुरितगणहरणौ चरणौ यदि प्राप्यते हे चन्द्रकलाभरण शरण । तदा पूज्येते त्यक्ता लोभमनोभ्रमणं सुखं प्रेय॑ते लोकविनाशमनाः शमनः ॥ लोभयुक्तस्य मनमोभ्रमणं लोभमनोभ्रमणं, प्रेर्य्यतेऽवकीर्यते । (i).
१५५ । भ्रमरावलौमुदाहरति, तुप देवेति । ३ चन्द्रकलाभरण देव दुरित गणा हरणा- दुरितगण हरणौ तुत्र-तव चरणौ जद -यदि सरणा -शरणे पाबउ - प्राप्नोमि, तदोदा]
१५५। १ तुह देह (A), तुद हेच (C), तुह देव (F). २ Dropt in (E). १ पाप (A). . परिपज (A), परिपुजउ (C), परिपूज्जा (F). ५ मच्चिए (A), dropt in (B). र लोभवणा (8). • भमणा (1), dropt in (C & F). - सुह पेल्लेख (A), सुख पेखिल (B & C), सूख दे मह (). रसोक ( A & C), सो (B). १. Dropt in (B). ११ १५१ (A).

Page #505

वर्णरत्तम्।
१८१
कणा दिला सत्ता अंते रका' हारा माणौत्रा' पहाराहा' हारा सारंगिका' छंदा जाणोत्रा । तौसा मत्ता पाए पत्ता भोई रात्रा जंपंता छंदा किज्जे कित्तौ लिज्जे सणौ मंथा कंपंता ॥
[लोभमणा - लोभे मनः भवणा-भवनं च तेचित्र -- त्यका परिपूजउ --- परिपूजयामि, हे मोक विणास मण-चिभुवनतमावर्तियावजीवशोकनिवारणमना इत्यर्थः, हे समण - हे शमन मह - मह्यं सूख-सुखं त्वचरणराधनोद्भूतनित्यानंदमिति यावत् दे-देहि ॥ कस्यचिदकस्य महादेवप्रार्थनावाक्यमेतत् । भ्रमरावती निवृत्ता। (E).
१५५ । यथा । तव देव दुरितगणहरचरणौ यदि प्राप्नोमि चंद्रकलाभरण शरण। पूजयामि त्यक्ता लोभे मनो भवनं सुखं देहि मम शोकविनाशमनःशमन ॥ (G). - १५५ । उदाहरणमाह, तुत्र देव इत्यादि । तव देव दरितगणहरणौ चरणौ यदि प्राप्नोमि चन्द्रकलाभरणौ शरणं । परिपूजयामि त्यक्ता लोभे मनो भवनं सुखेन प्रेरयामि लोकविनाश
१५। १ एका (C). २ रा (B). १ पाई (A). जाणी (B). ४ पचाराग (F). ५ सारंगिका (C). ६ द्वितीयः पादः dropt in (B). • पाएं पाएँ (A), पत्ता drupt in (B). ८ चोदा (A), चीनन्दाचा (B & C). विख्ने (A). • Non est (B & C). ११ मटश (A), मया (B & C). १९ १५९ (A).
61

Page #506

४८२
प्रावतयैङ्गलम्।
मनसं शमनं ॥ हे देव तव चरणौ यदि शरणं प्राप्नोमि, तदा लोभे मनो भवनं त्यक्का त्वां परिपूजयामि, सुखेन प्रेरयामि दूरे । चिपामौत्यर्थः, शमनं यम, चरणौ कौदृशौ चंद्रकलाभरणौ इत्यनेन नखाश्चन्द्रकलावदर्णिताः । (H). ___ १५६ । कर्मगणाः सप्त अन्ते एको हारः पादे पादे पञ्चदश वर्णाः मारङ्गिकाच्छन्दो गौयते । त्रिंशन्मात्राः पादे युक्ताः भोगिराजो जल्पति पादाः क्रियन्ते कौतिम्रह्यते सर्वेषां मस्तकं कम्प्यते ॥ एतादृशं गौयत इति भोगिराजो जल्पति, चत्वारः पादाः, तेन कौर्तिगुह्यते, सुखातिशयात् सर्वेषां शिरःकम्पोभवति । (C). . .
१५६ । अथ पंचदशाक्षरचरणस्य वृत्तस्य प्रथमं भेदं सारंगिकानामक वृत्तं लक्षयति, कलेति । सत्ता कला - मप्त कर्णः गुरुदयात्मका गणा दूति यावत् दिला – दौयंते दत्ता दत्त्वा वेत्यर्थः, अंते - मप्तकांते एका हारा-एको हारः गुरुरित्यर्थः माणैत्रा - मान्यते, एवंप्रकारेण यत्र पाए - पादे पसाराहा-पंचदश हारा -- गुरवः मत्ता-मात्राश तौसा - त्रिंशत् पत्ता – प्राप्ताः आणौत्रा - ज्ञायते, यत्र सूणौ - श्रुला मंथा - मस्तकं कंपंताकंपते श्लाघते इति भावः, तत् मारंगिक्का धंदा-मारंगिका
छन्दः इति भोई रात्रा - भोगिराजः पिंगल: जपंता - जल्पति, किं च एतत् छदा - छंदः किज्जे - क्रियते कित्तौ - कौतिः लिज्जे- ग्टह्यते ॥ अत्र मात्राकथनं चतुर्थश्चरणश्च पद्यपूरणार्थमिति ध्येयं, पंचदशगुरुरचितचरणा सारंगिकेति निष्कृष्टोऽर्थः । (E).

Page #507

४८३
वर्णहत्तम् । जहा, मत्ता जोहा बठे कोहा अप्पा अप्पो गब्बौना
रोसारत्ता सब्बा गत्ता सल्ला भल्ला उठी। हत्यौं जूहा सज्जा हा पाए भूमी कपंता लेही देही छड्डो श्रोड्डो" सब्बा सूरा जंपंता॥
१५७१२ ॥ सारंगिका।
१५६ । कलेति। कर्णा दौयंते सप्तांते एको हारो रमणणैयः पंचदशापि हाराः मारंगिकाछंदो जायते। चिंशन्मात्राः पादे प्राप्ताः भोगिराजो जल्पति, छंदः क्रियते, कौतिगृहाते, श्रुत्वा मस्तकं कंपते ॥ कर्ण द्विगुरुः । (G). __ १५६ । कला दिला इत्यादि। कर्णाः सप्त दत्ता अन्त एकोहारो ज्ञायते पंचदश हाराः सेर * * * । (H).
१५७ । उदाहरति । मत्ता योधा उत्थिताः क्रोधादात्मना गायमाणा रोषारकाः मवें गत्वा शल्यं भल्लम् उत्थापयन्ति । हस्तियथाः सब्जौभूताः पादेन भूमि कम्पयन्ति ग्रहाण देहि त्यज उत्तिष्ठ मर्च शूरा जल्पन्ति ॥ (0).
१५७ । सारंगिकामुदाहरति । मत्ता - उन्मत्ताः अप्पा अप्पौ गब्बोत्रा - अहमहमिकया गर्विताः बढे कोहा - वर्द्धितक्रोधाः
१५७। १ दिठठे (A), उट्टे (B), उढे (C). २ कोवा (C). १पप्पे (A). ४ गाना (B). ५ सेला (A, B & C). उच्छौचा (B & C). .त्यो (A). नूचा (B & C). & Dropt in (C). १. बडो (B), चड्डो (C). ११ पोहो (B), डो (C). १९१५ (A).

Page #508

४८४
प्रावतपैङ्गलम्।
चामरस्स' बोस' मत्त तौणि मत्त अग्गला अट्ट हार सत्त सार ठाइ ठाइ णिम्मला। आइ अंत हार सार कामिणौ मुणिज्जर अक्खरा दहाइ पंच पिंगले भणिज्जए ॥ १५८ ॥
रोमारत्ता मब्बा गत्ता- रोषारकर्वगाचा: जोहा - योहारः ज्ञाताः, मला - शल्यामि भलाश्च त्रायुधविशेषाः उहौत्राउत्थिताः। हत्यौ जूहा-हस्तियथानि मना-सज्जितानि इषाजातानि, तेषां पाए - पादैः भूमौ - भूमिः कंपंता- कंपिता, लेहौ-रहाण देहौ-देहि छहो- त्यज प्रोडो-प्रतीक्षध्वमिति मब्बा सूरा - मर्व शूराः जंपंता - जल्पंति यत्र संग्रामे इति शेषः यथायथं योजनौयः ॥ मारंगिका निवृत्ता । (E).
१५७ । यथा। मत्ता योधा वृद्धकोपा अहमहमिकया गर्विताः रोषारकसर्वगात्राः शल्यानि भलायोत्थिताः । इस्तियथानि मख्नौभूतानि पादैर्भूमिः कंप्यते, ग्टहाण देहि त्यज प्रतीक्षध्वं मर्व शूराः अल्पंति इति यति शेषः ॥ (G).
१५८ । चामरस्य विंगतिर्मात्राः त्रिमाचाग्राः, अष्टौ हाराः मत शराः स्थाने स्थाने निर्मलाः । श्रादावन्ते हारः शरः कामिनि ज्ञायताम् अक्षराणि दम पंच पिङ्गलेन भण्यते ॥ त्रिमाचाग्रास्त्रिमात्राधिकाः, हारा गुरवः, शरा लघवः, श्रादावन्त इति यथासंख्यमिति । (C).
१५८। १ बामरस (A). १ बौर (A). १ निधि (A). . (B & C). "हार (13 & C). 4 साप (B & C). . उपिए (A), . . (A).

Page #509

वर्णहत्तम्।
जहा, भत्ति जोह' सज्ज होह गज्ज बज्ज तं खणा
रोस रत्त सब्ब गत्त हक दिज्ज भोसणा। धाइ आइ खग्ग पाइ दाणबा चलंतार बौर पाथणारा कंप भूतलंतगा' ॥ १५६ ॥
' चामरं।
१५८ । अथ पंचदशाक्षरचरणस्य वृत्तस्यैक[म्य चयो]विंप्रत्युत्तरनवमताधिकदशसहसतमं [१०८२३] भेदं चामरनामकं वृत्तं सक्षयति, चामरस्मेति। हे कामिनि ठाइ ठाडू - स्थाने स्थाने अंतरेति यावत् मिला- निर्मला: अठ्ठ हार-अष्टौ हारा गुरवः मत्त मारि]सप्त मारा लघवः, एवंप्रकारेण दहा पंच- दशपंच पंचदशेत्यर्थः अकारा - अक्षराणि तौणि मत्त अग्गला - विमात्राधिकाः बोस मत्त-विंशतिर्मात्राश्च चामरस्म - चामरस्य चामराख्यत्तस्येति यावत् पादे पतंतौति शेषः, श्राइ अंत - पाद्यंतयोः पादाद्यंतयोरित्यर्थः हारो गुरुः मारः श्रेष्ठः मुणिनए - मन्यते, पादादौ अंते
गुरुदेय इति भावः, इति पिंगले भणिनए - पिंगलेन भण्यते ॥ अयमाशयः - प्रथमं गुरुस्तदनंतरं सधुः पुनः गुरुः पुनस्तदनंतरं लघुरेवंप्रकारेण पंचदशा चरा]णि कर्त्तव्यानि, तथाच रगण-जगणरगण-जगण-रगण-रचितचरणं चामरमिति फलितार्थः । (E). - १५८ । चामरेति । चामरस्य विंशतिर्मात्राः त्रिमात्राधिकाः
१५। १ जोष (C). विष्ल (A). १ चमचो (A, B & C). ४ राष (B), पाच (F). " भूतसं नणे ( A, B & C). ११॥ (A).

Page #510

प्रावतपैङ्गलम् ।
हार धरु' तिमि सरु हित्यि परि तिम्गणा पंच गुरु दुम लहु अंत कर रग्गणा । एत्थ सहि चंदमुहि बीस लहु आणा' कब्बबर सप्प भण छंद णिसिपाला॥१६०१॥
अष्टौ हाराः सप्त माराः स्थाने स्थाने निर्मलाः । श्रादावते हारसारं कामिनि ज्ञायते अक्षराणि दमपंच पिंगलेन भण्यते ॥ चामरेति छंदः, कामिनौति संबुद्धिः, हारो गुरुः, सारो लघुः । (G).
१५८ । उदाहरति । टिप्ति योधाः मनोभवन्ति गजोबध्यते तत्वलात्, रोषरकं सर्वगात्रं घोषणा दौयते भौषणा। धाविवागत्य खड्गपाणयो दानवाचलन्ति वौरपदैर्नागराजः कम्पते भूश्चमति ॥ एकशब्द उच्चैर्युष्टवाचौ देशौ । (C).
१५८ । चामरमुदाहरति, झत्तौति। तं खणा -- तत्क्षणे बन्न - वाद्यानि डिंडिमप्रभृतौनि गज्ज - गति, * * * हक्कप्रया सिंहनादमिति यावत् दिज्ज - ददति, चलंतो-चलंति च, और यात्र-वौरपादैः भूतलंतगा- भूतलांतर्गतः णाश्ररात्रनागरामः शेषः कंप- कंपतेऽतः हे जोह -हे योधाः झत्ति - झटिति मन-मन्जिताः कृतमन्नाहा दूत्यर्थः होह - भवत ॥
१६.। १ सार (A, B & C). २ घर (A), कर (B & C). १ निष (C). ४ सर (A). ५ इस (A), एम (B & C). ६ कर (A, B & C). • रब (A) = Dropt in (A). . मलपा ( A.), माणषा (B). १. कम्बमण (A & C), dropt up to inclusive in (B). ?? PNS (A).

Page #511

वरतम् ।
दैत्य समाजयाय प्रस्थितस्य शक्रस्य देवान् प्रति वाक्यमेतत् । चामरं निवृत्तम् । (R).
१५६ । यथा । झटिति योधाः सन्नौभवत गति वाद्यानि लक्षणे रोषरक्रसर्वगात्राः हक्का दौयते भौषण। धावित्वागत्य खड्गपातैर्दानवाचलंति वीरपादैर्नागराजः कंपते भूतलांतर्गतः ॥ हरति शब्दविशेषे देशो। (G). - १६०। हारः स्थाप्यतां चयः शराः एवंप्रकारेण त्रयो गणाः पंच गुरवः * * अन्ते क्रियतां रगणः। अत्र मखि चन्द्रमुखि विंशतिलघव श्रानौताः काव्यमनाः सो भणति छन्दो निशिपासकं। पादे पञ्च गुरवः तड्विगुणा दश लघवः, पञ्चगुर्बादिकं कथं स्थादत्र उक्र रगण इति। विंशतिसंघव इत्यत्र लघुशब्दोमात्रावाचौ, काव्ये मनो यस्य स काव्यमनाः, सर्पः पिङ्गलः। (0).
१६० । अथ पंचदशाक्षरचरणस्य [वृत्तस्य पंचदशोत्तरनवशताधिकैकादश [पंचदशोत्तरद्वादश] [१२०१५] महसतमं भेदं निशिपालनामकं कृतं लक्षयति, हार्विति। हारु - हारः गुरुरित्यर्थः तिलि मरु- चयः शरा लघव इत्यर्थः हित्थि परि-नया परिपाया तिग्गणा - त्रिगणान् धरू - स्थापय बौन् गुर्वादौन पंचकलान् गणान् स्थापयेत्यर्थः, [ीते गणत्रयाते रग्गणा-रगणं मध्यलधु गणमित्यर्थः करु - कुरु, एवंप्रकारेण यत्र पदे इति शेषः पंच गुरु - पंच गुरवः दुल लड़ - द्विगुणिता लघवः पंच द्विगुणिता दश लघव इति भावः बीस लहु-विंशतिर्लघवः मात्रा इति यावत् श्राणा-पानौताः प्रानौयंते वा, हे चंदमुहि महि

Page #512

gce
प्राकृतपैङ्गलम्।
जहा, जुझझ' भट' भूमि पउ' उठ्ठि पुणु' लग्गिा
सग्ग मण खग्ग हण कोइ' णहि भग्गिा । बोस सर तिक्व कर' कण गुण अप्पिा पत्थ तह जोलि' दह चाउ सह कप्पिा " ॥
१६११॥ निशिपालः।
हे चन्द्रमुखि मखि एत्थ - एतत् णिसिपाला-निशिपालक वंदः इति कब्बबर- काव्यवरः काव्ये लोकोत्तरवर्णनानिपुणे कविकर्मणि वरः श्रेष्ठ इत्यर्थः मण- सर्पः पिंगतः भण-भणति ॥ अत्र पृथक्रया गुरुसघुकथनं माचाकथनं च पचपूरणाय। भगणजगण-मगण-नगण-रगण-रचितचरणं निशिपालनामकं वृत्तमिति फसितार्थ इति ध्येयं । (E).
१६० । हार्विति । हारः स्थाप्यस्त्रयो लघव एवंप्रकारेण चिगणाः पंचगुरवो द्विगुणा लघवः ते कुरु रगणं। एवं मखि चंद्रमुखि विंशतिलघवः पानीयंते काव्यवरः मो भणति निभिपालकम् ॥ हारो गुरुः, विंशतिलघव इति पत्र लघुशब्दो मात्रावाचौ । (G).
२६१ । उदाहरति । युद्धे भटा भूमौ पतिताः पुनरुत्थाय लग्राः स्वर्गमनमः खड्न हताः क्रोधः नहि भग्नः विंशतिशास्तीक्ष्णौकृताः
१११। १ जुन्झ (B & C). १ भर (A & C), भए (B). १ पस (A, B & C). पुण उठि (A), पुषि उठि ( B & C) ५ Dropt up to the end of the slokn in (13', कोहि (C). सर (A). • फर (A), पर (C). - थप्पिा (A & C). ९ जोग (A), जोच (C). १. गब सब (A), चार पह (C), पाप सप (E), १५पिषा (A & CP. १९१५० (A). १९ विसिपाय (C).

Page #513

वर्णवत्तम् ।
जहि अाइ हत्यारे णरेंद' बिमबि' दिज्जिा गुरु एक्क काहल बेबि अंतह किज्जिा । गुरु गाइ' गंध अ हार अंतहि थप्पिा मणहंस छंद" पसिद्ध पिंगल जंपिा ॥ १६२१२ ॥
कर्णेन गुणे स्थापिताः, पार्थन तथा योजयित्वा दश चापेन सह कर्तिताः ॥ खड्ड्रेन कियन्तो हताः, पार्थन अर्जुनेन योजयित्वा धनुषि शरान् कर्णस्य चापेन सह विंशतिशराः कर्त्तिता इत्यर्थः। (C).. __ १६९ । निशिपालमुदाहरति, जुझ्झेति। जुझ्झ - युद्धे भूमिभूमौ पउ- पतिताः पुणु-पुनः उडि- उत्थाय लग्गिा - समाः युद्धायेति भावः, मग्ग मण-खर्गमनमः भट-भटाः खग्ग हणखङ्गेन ह[]ति, तथापि कोइ पहि- कोऽपि नहि भग्गिाभयः। तिल - तीक्ष्णः बीस -विंशतिः सर-शराः कण-कर्मन गुण अप्पिा -गुणार्पिताः प्रत्यचा[पतचिका]युक्ता इति यावत् कर-कृताः तह-तथा पत्थ-पार्थेन दह-दश वाणान् इति भेषः जोलि-योजयित्वा चाउ सह - चापेन सह कपित्राकर्तिताः, कर्णवाणा इति भावः ॥ निधिपालो निवृत्तः । (E)..
१६१ । यथा । युद्धे भटा भूमौ पतिता उत्थाय पुनर्लनाः
१६। १ जहिं (A), dropt from the beginning up to m of परेंद in (B), जर (C). २ चाहि (F). ३ हत्छ (A). ४ परिंद (E). ५ विशिवि (F). ६ दिज्जिए (E), दिज्जर (F). ७ तक्कर (A, B & C), चंतहि (E). ८ किब्जिर (E & F). ९ ठार (A, B & C). १. अंतह (A). ११ च्छन्द (0). १९ जप्पिचा (B). १३ १५८ (A).
62

Page #514

মাজুন
।
स्वर्गमनमः खङ्गन नंति कोऽपि नहि भनः । विंशतिशास्तीक्ष्णाः कृताः कर्णन गुणार्पिताः, पार्थेन तथा योजयित्वा दश चापेन सह कर्तिताः ॥ (G). __१६२ । यत्रादौ हस्ती नरेन्द्रौ द्वावपि दत्तो गुरुरेकः काहलो दौ तदनने कृतौ । गुरुं स्थापयित्वा गन्धहारावन्ते स्थापितौ मनोहंसच्छन्दः प्रसिद्धं पिङ्गलेन कथितं ॥ हस्तोऽन्तगुरुश्चतुष्कलः, नरेन्द्रो मध्यगुरुचतष्कलः, काहलो गन्धश्च लघुः, हारो गुरुः । तन्मनोहंमच्छन्दः । (C).
१६२ । अथ पंचदशाक्षरचरणस्य [अष्टाविंशत्युत्तरषट्शताधिककादशसहस्रतमं [११६२८] भेदं मनोहंमनामकं वृत्तं लक्षयति, जहौति । जहि श्रादू इत्थ - यत्र श्रादौ हस्तः गुर्वतः सगण इत्यर्थः परिंद बिलबि- नरेन्द्रद्वयमपि मध्यगुरुजगणद्वयमपौत्यर्थः दिनिए -दौयते अंतहि - अंते जगणदयांते इति यावत् एक गुरु-एकोगुरुः काहल बेवि - काइलदयमपि, काहलो लघुस्तव्यमपौत्यर्थः, किनिए - क्रियते । अंतहि-ते लघुद्धयां ते इत्यर्थः गुरु गादगुरुमुच्चार्य गंध अ हार-गंधः लघुश्च पुनः हारो गुरुः थप्पिास्थापितः, तत् पिंगल जंपित्रा - पिंगलजल्पितं पसिद्ध-प्रसिद्ध मणहंस छंद - मनोहंमच्छिन्दः] || (E).
१६२ । जहौति । यत्रादौ इस्तो नरेंद्रदयमपि दौयते गुरुरेकः काहलो द्वौ अंते क्रियेते। गुरुमुच्चार्य गंधश्च हारोऽते स्थाप्यते मनोहंमच्छंदः प्रसिद्धं पिंगस्वजल्पितं ॥ हस्तः मगणो, नरेंद्रो जगणस्तद्वयं, काहलो लघुः, गंधश्च लघुः । (G).

Page #515

वर्णरत्तम् ।
BL जहा, अहि फुल्ल केसु' असोत्र चंपत्र मंजुला'
सहार' केसर गंध लुवउ' भम्मरा। बहु' दक्ख दक्षिण बाउ माणह भंजणा महुमास आबि लोअ लोण रंजणा ॥
१६३१ ॥ मणोहंस।
१६३ । उदाहरति । सखि फुलानि किंशकागोकचम्पकानि मञ्जुला[नि] महकार केशरगन्धलुब्धा भ्रमराः । वहति दक्ष]दक्षिणवातो मानभञ्जनः मधुमास श्रागतो लोकलोचनरञ्जनः ॥ मञ्जलानि सुन्दराणि], बचुला इति पाठे श्वेतरक्रभेदात् वचुलाशोकयोरुपादानं । (O).
१६३ । मनोहंसमुदाहरति, जहौति । जहि-यत्र मंजुला - [मचुला] नि केस असोत्र चंपत्र- किंशकाशोकचंपकानि फुल्ल - पुष्पितानि, भमरा-भ्रमराः महकारकेशरगंधलुब्धा जाता इति शेषः । माणह भंजणा -मानस्य भंजनः श्रतएव दक्व - दक्षः मानिनौमानभंजने इति भावः दकिषण बाउ-दक्षिणवातः बहुवहति, सः स्तोत्र लोत्रण रंजणा-लोकलोचनरंजनो मङमा[स] - मधुमासः वसंतसंबंधी मास इत्यर्थः श्रावित्र-पागतः ॥ मनोहंसो निवृत्तः । (E).
१९९। १ सहि (B & C). २ किंसु (E). ३ बंजुला (A, B & C). " सहकार (F). ५ लुबहु (B). ( वह (A, B& C), ७ बाघ (B & C). ८ घाइच (A), पाविचा (F). ९ लोचण (A). १. १५८ (A). ११ मनोरंस (A).

Page #516

BER
प्राकृतपैङ्गलम् ।
पढम रस सहितं मालिणौ णाम बुत्त चमर ति पसिद्ध बौथ ठाणे णिबद्ध। सर गुरुजुअ गंधं अंत कणा सुबद्धं भणइ सरस छंदर चित्त मझझे णिहित्तं ॥ १६४१५ ॥
१६३ । यथा । यत्र फुल्लाः किंशकागोकचंपकवंजुलाः सहकारकेसरगंधस्लुब्धा धमराः। वहति दक्षो दक्षिणवायुर्मानस्य भंजनोमधुमास श्रागतो लोकलोचनरंजनः ॥ (G).
१६४। प्रथमं रससहितं मालिनौनाम वृत्तं चामरत्रयं प्रसिद्ध द्वितीयस्थाने निबद्धं। भरो गुरुयुगं गन्धः अन्ते कलैन विशुद्धं भणति मरमकाव्यं चित्तमध्ये निबद्धं ॥ रसो [?] लघुस्तत्षटकयुक्तमित्यर्थः, की द्विगुरुः । दयं नान्दोमुखौति भरतः । (C).
१६४ । अथ पंचदशाक्षरचरणस्य वृत्तस्य द्विसप्तत्युत्तरषट्शताधिकचतुःसहस्रतमं [४६०२] भेदं मालिनौनाम वृत्तं लक्षयति, पढमेति । यत् पढम - प्रथमं रस सहितं- रससहितं रमाभ्यां महितमित्यर्थः, “भाब रस तांडव पारौ श्रह कुल भामिणि। तिलह अणम करो दूध णामं पिंगलो भणद् ॥” इति पूर्व [Vide श्लोक २०, p. 28. - Ed.] रमपदस्य त्रिलघुनाममूपात्तत्वाद्रस
१९५। १ सहितं (F). वित्तं (B & C), हन (E). ३ चर (B), चरम (E). ४ and e transposed in (E & F). ५ ट (B). द चिन (A).
गंधा (B & C). ८ जना (B). सुसिद्ध (A), णिवद्धं (E), सिवई (F). १. भणमि (B & C). ११ कब्बो (E & F). ११ संठे (A), dropt in (B), मढे (C), मउझे (F). १३ णिवद्धं (A & C), dropt in (B). १४ १५० (A).

Page #517

वर्णहत्तम्।
४६३
अहा, बहदू मल बाबा हंत कंपंत कात्रा .
हणइ सबण रंधा कोइला लाब बंधा। सुणि दह दिहासुं भिंग भंकार भारा हणिअहणइ हंजे चंड१ चंडाल मारा॥
१६५१२ ॥ मालिनी।
शब्दस्त्रिलघुकगणवाचौ, बौत्र ठाणे -द्वितीयस्थाने चरमेचिमर] तित्र णिबद्धं- चमरत्रयनिबद्धं, चमरो गुरुस्तत्त्रयेण मगणेनेति यावत् निबद्धं यत्र चेति शेषः, अंत-अंते मगणते इत्यर्थः सर - गरः लघुः गुरुजुत्र- गुरुयुगं गंध- गंधो लघुः कणा - कर्णः द्विगुरुको गण: णिबद्धं-निबद्धः तत् चित्त माझे णिहित्तंचित्तमध्ये निहितं पसिद्धं-प्रसिद्धं मालिणौ णाम बुत्तं-मालिनीनाम वृत्तं ज्ञातव्यमिति शेषः, इति सरस कब्बो-मरसकाव्यः मरमं काव्यं यस्य म तादृशः पिंगल इत्यर्थः भणद - भणति ॥ (E).
१६४ । पढमेति । प्रथमं रससहितं मालिनौनाम वृत्तं चमरचयनिबद्धं द्वितीयस्थाने प्रसिद्धं । शरो गुरुयुगं गंधोऽते कर्णनिबद्धं भणति सरसकाव्यश्चित्तमध्ये निहितं ॥ रमाभ्यां महितं रसदययुक्तमित्यर्थः, रमो नगणः, चमरं गुरुः, भरगंधौ लघु, कर्ण द्विगुरुः ॥ (G).
१६५। १ कंपंति (A, B & C). २ लहर (B). ३ सरस (A). ४ बंधा (A). ५ लाप (B & C). ६ स्मृणिप (E). दस (B & C). दिहा (A), दिसाणं (B & C). हणर (A, B & C). १० हंते (A), इञ्ज (B). ११ इंत (A). १२ १६१ (A).

Page #518

888
प्राशतपैङ्गलम्।
भणि सुपिअ गण सर लहु सहिओ तह दिअबर जुअ करअल लहिरो। चउ चउकल गण पत्र पर मुणिो सरह सुपित्र कह फणिबइ भणिो ॥ १६६ ॥
१६५ । वहति मलयवातो हन्त कम्पते कायः नन्ति श्रवणरनं कोकिलालापबन्धाः । श्रूयते दशदिचु भङ्गझङ्कारभारः हन्ति हन्ति हले चण्डचण्डालमारः ॥ बन्धाः प्रबन्धाः, ह) इति चेटौसम्बोधनं, मारः कामः । विरहिण्यक्तिरियम् । (C). _१६५ । मालिनौमुदाहरति, बहईति । हे इंजे-चेटिके मात्र पात्रा- मलयवातः बहद- [वह)ति, हंत इति खेदे, कात्राकायः कंपंत- कंपते, कोइला लाब बंधा- कोकिलालापबंध: सबण रंधा - श्रवणरं, हणदू [-हति । भिंग झंकार भाराभंगझंकारसमूहाः दह दिहासुं- दशदिक्षु सुणित्र- श्रूयंते, चंड चंडाल मारा-चण्डः चण्डालमारः चण्डो महाक्रोधी चण्डालदूव चण्डालस्तदनिष्ठरः मारः कामः हणि-हतं मल्लक्षणं जनं हणदू-हंति ॥ मलयवातादिभिहतां मां यदयं कामो हंति कोऽयमस्य पुरुषार्थः, मत्प्रियं हत्वा मदशं यदि नयति तदैनं परम
१६५। १ अपिञ्च (A), सुपिच (E). २ पञ्च गण (A), रस गण (B). ३ जह (E & F). ४ विड करपल पञ्च पथ (A & B), वित्र करबल पच पच (C). ५ नल (A). सुणियो (A). . सरस (B). ८ गण (A, B & C). ११५९ (A).

Page #519

वर्णत्तम् ।
पुरुषार्थिनं मन्ये इति गूढाभिप्रायायाः कस्याश्चिद्वाक्यमेतत् ।
मालिनी निवृत्ता । (E).
પૂ
१६५ । यथा । वहति मलयवातो हंत कंपते कायः हंति श्रवणरंप्राणि कोकिलालापबंध: । श्रूयंते दशदिक्षु भृंगझंकारभाराः हत्वा हंति हंजे चंड: चंडालो मारः ॥ पुनः पुनर्हतीत्यर्थः, इंजे चेटिके इति संबुद्धिः । (G).
१६६ । भणित: सुप्रियगणः सर्व्वल [घ] महितः तचापि च करतलं पादे पादे सन्धं । चतुश्चतुम्कलो गणः पदतले ज्ञातः शरभः सुप्रिय ज्ञायतां फणिपतिभणितः ॥ सुप्रियो द्विलघुः, ततः पञ्च लघवः तत्रापि पञ्च लघवः, करततमन्त लघु [गुरु] चतुष्कलः, [गुरु]श्चतुष्कलः, सुप्रियेति सम्बोधनं । (C).
१६६ । अथ पंचदशाचरचरणस्य वृत्तस्य चतुरशीत्युत्तरद्वि [चि]शताधिकषोडशसहस्वतमं [ १६३८४] भेदं सरभमामकं वृत्तं लचयति, भणिश्च इति । यत्रादौ सर लड सहिश्रो - मरलघुसहित सर - सरः एकलध्वात्मको गणः अथच लघुस्ताभ्यां युक्तमित्यर्थः सू[सु]पि गण सुप्रियगणं सुप्रियो दिलष्वात्मको गणस्तमित्यर्थः भणिश्र – भणित्वा, दिववर जुन [क] ल - द्विजवरयुग- करतलौ द्विजवरश्चतुर्लघ्वात्मको गणस्तद्युगं करतलो गुवैतम गणस्तावित्यर्थः वहिश्रो – लधौ, एवंप्रकारेणेति शेषः जह यत्र चउ चउकल गण चत्वारश्चतुः कला गणाः पत्र पत्र - पादे पादे प्रतिपादमिति यावत् मुणिश्रो- ज्ञाताः हे सुपिश्र - सुप्रिय शिष्य तत् फणिबर भणिश्री - फणिपतिभणितं सरभ - सरभं कह • कथय

Page #520

४६६
प्राकृतपैङ्गलम् ।
जहा, तरल कमलदल सरि जुत्र णप्रणा
सरत्र समअ ससि सुसरिस' बअणा। मत्र गल' करिबर सअलस गमणी कमण सुकि फल बिहि गठ' रमणौ ॥
१६७ ॥ सरभ ।
सरभनामकं तदृत्तमित्यर्थः ॥ पत्र पुनश्चतुष्कलचतुष्टयकथनं पद्यपूरणर्थमेव, नगणचतुष्टयोत्तरमगणरचितचरणं सरभनामक वृत्तमिति फलितार्थ इति ध्येयम् । (E).
१६६ । भणैति । भणिवा सप्रियगणं भरलघुसहितं यत्र दिजवरयुगं करतलमाहितं । चत्वारश्चतष्कला गणाः पदे पदे ज्ञातव्याः शरभं सुप्रिये कथय फणिपतिभणितं ॥ भरो लघुः ताभ्यां सहितं, सुप्रियो दिलघुः, दिजवरचतुर्लघुः, करतलः सगणः । (G).
१६७ । उदाहरति । तरलकमलदलमशनयनयुगा शरत्ममयपशिसुसदृशवदना। मदकलकरिवरमालमगमना केन सुकृतफलेन विधाचा घटिता रमणौ ॥ (C).
१६७ । सरभमुदाहरति, तरलेति । तरल कमलदल मरि जुत्र णणा- तरलकमलदलसदृशनयनयुगा, सरत्र समत्र मसि सू[स]सरिसवत्रणा - भारत्ममयशशिसुसदृशवदना । म गल करिबर
१६०। १ स्वसरिस (E). २ विषणा (B). १ गच (A), गण (B), कस (F). ४ सूकिञ्च (E). ५ विड (A & B). गढ (A, B & C). ० १९३ (A). ८ शरभ (C).

Page #521

वसृतम् ।
णरेंद' जत्य' सब्बलो सुपा चक्क दौसर पइक्कर ठाम पंचमे पत्रा चऊ सबौसर" | पलंत* हार चारु सारु' अंत जस्स बट्टए " पसिद्ध ए णराउ' जंप गंध बंधु " अठ्ठ" ॥ १६८ ॥
WAY
मलम गमणी - मदकलकरिवरालमगमना एतादृशौ रमणी कमण सू[सु] किन फल केन सुकृतफलेन बिहि - विधिना स्रष्नेति यावत् गठ – निर्मिता ॥ सरभो निवृत्तः । (E).
678
१६७ । यथा । तरलकमलदलसदृशयुगनयना शरत्समयशशिसुमदृशवदना । मदकलकरिवर साल सगमना केम सुरूतफलेन विधिना निर्मिता रमणौ ॥ (G).
१६८ । अथ षोडशाचरा । नरेन्द्रो यत्र सबलः सुपर्णश्चक्रं दृश्यते पदातिकः स्थाने पञ्चमे पदे चतुर्विंशतिः । पतनहारञ्चारुः सारः अन्ते यस्य वर्त्तते * * नाराचो जल्प्यतां गन्धा बध्यन्तेऽष्टौ ॥ प्राथमिकत्वात् सबलो नरेन्द्रो जगणाः, सुपर्णी रगण:, चक्रमित्यनेनाप्येतद्गणद्वयं लभ्यते, पदातिको जगणः पादे चतुर्विंशतिर्माचा: भवन्ति, यस्यान्ते पतनहारो दृश्यते तत्र गन्धा लघवोऽष्टौ निब
—
१६८१ परिंद (E & F ) अच्छ (A). ३ ठरक्क (B). ४ चऊ बोस (C), च सवौसए (E & F). ५. पलंति (A). हार ( A & C). ० सार (E & F). ८ वडर (A), बट्टए (C). बराच (B), पराचु (C), पराज (E).
१० बट्ट (B), वज्र (C), वंक (E). ११ चट्टए (B). १२ १६४ (A).
63

Page #522

मातपैङ्गलम्।
।
ध्यन्तेऽर्थाहुरवोऽष्टौ। यद्य[य]ष्टाक्षरप्रकरणे पत्राणि दूण किब्जए इत्युक्त [Vide श्लोक ९८, P 380] तथापि प्रकरणानुरोधात् तदनुवादः कत इति मन्तव्यम् । (c). - १६८ । अथ षोडशावरचरणस्य वृत्तस्य षट्त्रिंशदुत्तरपंचशताधिकपंचषष्टिसहस्रं [६५५३६] भेदा भवंति, तत्र षट्चत्वारिंशोत्तराष्टशता]धिकैकविंशतिसहस्रतमं [२१८४६) भेदं नाराचनामकं कृतं लक्षयति, परिंदेति। जत्थ- यत्र सब्बलो – सबलः परिंद-नरेंद्रः मध्यगुरुर्जगण इति यावत् सुपल चक्क - सुपर्णचक्रम् अंत - ते पादान्ते चारुः संदरः मारः पादपूरकत्वात् श्रेष्ठ इति हार - हारः गुरुः बट्टए - वर्तते, यत्र च पत्रा-पादे चउबौमए - चतुर्विंशतिः माचा इति शेषः, * * * मध्यलघुरगणश्चेति यावत् दौमए-दृश्यते पंचमे ठाम-पंचमे स्थाने पदक - पदातिः मध्यगुरुर्जगण इति यावत् दृश्यते इति पूर्वणन्वयः, जस्म - यस्य अठ्ठए - अष्टौ गंधगंधा लघव इति यावत् बंक -- वक्रा गरवश्चेत्यर्थः पलंत - पतंति, पमिद्ध- प्रसिद्धः ए - एषः पराउ- नाराच: जंप- जल्पत । दहाप्यत्र तत्त्वं - पंचमस्थाने पदातिर्दृश्यत इत्युक्त्या वतीयचतुर्थस्थाने पुनरपि जगणरगणावेव देयाविति लभ्यते, अन्यथा प्रथम द्वितीयस्थाने जगणरगणयोः पंचमस्थाने पदातेरेवंदानस्थोकत्वात् बतीयचतुर्थस्थाने को गणो देय इत्याकांचाया अनिवृत्त्यापत्तिः, तथास जगण-रगण-जगण-रगण-जगण-गुरुरचितचरणः नाराच इति फलितार्थः। यद्यपि अष्टोत्तरष्टाक्षरप्रस्तारे पमाणि इत्यनेन प्रागेवैतलचितं, तथापि प्रकरणानुरोधात्तस्यैव पुनरनुवादः कृत दूत्वस्म

Page #523

वर्णशतम्।
जहा, चलंत जोह मत्ता कोहर रस कम्म अग्गरा
किबाण बाण सल्ल भल्ल चाब चक्क मुग्गरा। पहार बार धौर बौर" बग्ग मझझर पंडित्रा पत्र' अोठ्ठ" कंत दंत तेण सेण मंडिआ॥
१६६८ ॥ णराच।
तात चरणोपदेशमरणिः । अत्र मात्राकथनं पृथकथा] गुरुलघुकथनं च पद्यपूरणार्थमिति ध्येयम् । (E).
१६८ । अथ षोडशाक्षराष्टौ ॥ परिंदेति । नरेंद्रो यत्र सबलः सुपर्णचक्रं दृश्यते, पदातिः स्थाने पंचमे, पादे चतुर्विंशतिर्मात्राइत्यर्थः । प्रकटो हारश्चानः मारोते थस्य वर्त्तते प्रसिद्धं तबाराचं जल्पति गंधा वका अष्टौ ॥ नरेंद्रो जगणः, सुपर्णा रगणः, पदातिजगणः। पंचमे स्थाने इत्युक्त्या हतौयचतुर्थस्थाने जगणरगणावेव पुनर्देयौ इति सूच्यते । गंधा लघवो वक्रा गुरवः । (G). ___ १६८ । उदाहरति । चलन्ति योधाः शत्रून् चोभयन्तः वर्मकर्मयुयाः, कपाणवाणचापशल्यभावमुद्गरैः। प्रहारवारिवधा रणे
१९९।१चांति (B). रसत (A, B & C). चोर (A, B & C). ४ बम्म (A, B & C). " मेश (A, B & C). ( भेज (B & C). .चाप (A). - मूम्गरा (B). धार (A), बारि (B & C)...... १० वार (A), मार (B), धार (C). १५ मार (A), धारि (B), पौरि (C). १५ रम्ग (A). १३ बण (A, B & C), मभ (F). १४ प (A), पचौड (B), पपा (C), पद (F). १५ जट्ट (A). १६ रन दत्त (A), दन्न कना (B). १० मुलि (B), पणिया (C). १८ १९४ (A). १९ माराच (A).

Page #524

५..
प्रावतपैङ्गलम्।
लौल बिसेस' बित्राणहु मत्तहर बाइसही पंचउ भग्गण' पात्र' पत्रासिब एरिसही। अंत ठिा जहि हार मुणिज्ज हे रमणौ बाबण अग्गल तिमि सा धुमत्त मुणौ ॥ १७०१ ॥ धौराः वर्ग वर्ग पण्डिताः प्रदर्य श्रोष्ठं दन्तान्तेन तेन सेनाः खण्डिताः ॥ वर्गः कवचं, कृपाण दिभिः शचन् क्षोभयन्त इत्यन्वयः, बार बार इति पाठे पुनः पुनरित्यर्थः । वर्ग वर्ग सेनायां सेनायां ते शत्रवः केचिन्मुखेन खण्डिताः । (C).
१६८ । नाराचमुदाहरति, चलतेति । किबाण बाण मल्ल भल चाव चक मुग्गरा-रूपाणबाणशल्यभालचापचक्रमुद्गरैः रख कम्म अग्गरा-रणकर्मण्ययाः दक्षा इति यावत् मत्त कोह-क्रोधमत्ताः पहार बार धौर-प्रहारवारणधीराः शत्रुकृतास्त्रप्रहाररक्षणे कतधैर्या इति यावत् बौर बग्ग मझ-बौरवर्गमध्ये पण्डित्रापण्डिताः कृतास्त्र विद्याध्ययना इत्यर्थः पत्र श्री कंत दंतप्रदष्टौष्ठकांतदंताः प्रदष्टः श्रोष्ठी यस्तादृशाः कांताः दंता येषां ते तादृशा इत्यर्थः जोह-योद्धारः चलंति, तेन योधचलनेन मेण - सेना मण्डिा -मण्डिता ॥ नाराची निवृत्तः। (F).
१६९ । यथा । चलंति योधा मत्तकोपा रणकर्माधिकाः पाण
१०.। १ सौल विसेसे (B), पौल सरप (E), पौलसमच (F). १ विचाणा (E & F). १ माइ (B & C). देविसहौँ :(A), बाइसहि (B). ५ गर (C). भाप (B). .मह (A), जर (C). ८ बामण (A), वाषण (B & C). २ धुव (E & F). १. तुणौ (A), कौ (B & C). ११ १९१ (A).

Page #525

वर्णवृत्तम् ।
बाणशख्यभल्लचापचक्रमुद्गरैः । प्रहारवारणधौराः वौरवर्गमध्ये पंडिता: प्रदष्टौष्ठकांतदंतास्तेन सेना मंडिता ॥ (G).
१७० । लौले विशेषो ज्ञायती मात्रा द्वाविंशतिः पञ्चभिर्भगणैः पादे प्रकाशितम् एतादृशं स्वरूपम् । अन्तस्थो यदि हारो जायते हे रमणि द्विपञ्चाशदग्राणि चीणि शतानि ध्रुवं मात्रा भण्यन्तां ॥ बौले छन्दसि, लोला इत्यन्ये, लोलाविलास इत्यन्ये । ( C ).
-
१७०। अथ षोडशाचरचरण वृत्तस्य सप्ताशीत्युत्तर - सप्तशताधिकसप्तविंशति २००८७ [श्रष्टाविंशति २८०८०] सहस्रतमं भेदं नौलनामकं वृत्तं लचयति, पौलेति । हे रमणि प्रिये नहि – यत्र येषां वा अंत - ते हार - हारो गुरुरिति यावत् ठिश्रा - स्थितः मुणिष्ण ज्ञायते एरिसही - एतादृशे: पंचड भग्गण - पंचभगणैरादिशुरुकैर्गणैरिति यावत् पाउ[अ] पत्रामित्र - पादे प्रकाशितं प्रकाशि[]पादं वा, अवहट्टभाषायां पूर्वनिपातानियमात् बादूसही - द्वाविंशत्या मत्तह - मात्राभिः उपलचितं फौलमरूत्र – नौलखरूपं नीलनामकस्य इंदसः स्वरूपमिति यावत् बिश्राणह - विज्ञायताम्, अत्र च बाब श्रग्गल द्विपंचाशदधिकानि तिमि सना - चौणि शतानि मत्त मात्रा: धुत्र -ध्रुवं निश्चितमित्यर्थः मुणी - ज्ञायतां ॥ इदं च चतुः छंदःकरणाभिप्रायेणेति बोध्यं । (E).
१७० । फोलेति । नौलस्वरूपं विजानीत मात्रा द्वाविंशतिः पंच भगणाः पादे प्रकाशिताः एतादृशाः श्रते स्थितो यत्र हारोज्ञायते हे रमणि द्विपंचाशदधिकानि चीणि शतानि ध्रुवं मात्रा:
www
५०१

Page #526

५.२
मातपैङ्गलम्।
जहा, सज्जिअ जोह बिबठि' कोह चलाउ' धणू
पक्खर बाह' चलू रणणाह फुरंत तणू। पत्ति चलंत करे धरि कुंत सुखग्गकरा कम णरेंद सुसज्जिन बिंद चलंति' धरा॥
१७११९॥ णौल।
जायते ॥ नौलनामच्छंदः, हारो गुरुः, मात्रोक्तिः षोडशचरणाभिप्रायेण । (G).
१०१ । उदाहरति। मन्जिता योधा विवर्द्धित]क्रोधाचालयन्तोधनषि कवचवाहेश्वलितो नरनाथः स्फुरत्तनुः । पत्तयश्चलन्ति करे धृत्वा कुन्तान सुखड्गकराः कर्णनरेन्द्रे सुसज्जितन्दे चलति धरा । कवचयुता वाहा अश्वाः कवचवाहाः, एवंक्रमेण कर्णनरेन्द्रे चलति सति । (c).
१०१ । नौलमुदाहरति, सचित्र इति। बिबहिन कोहविवर्द्धितक्रोधाः धण- धषि चलाउ - चासयंतः धनुया वाणन् चिपंत इति भावः जोह-योधाः सविताः कृतमबाहाः जाताः, फुरंत · तण- स्फुरत्तनुः रणणाह- रणनाथः सेनापतिरित्यर्थः पक्चर बाह- कवचिताश्वेन चलितः, करे पाणौ कुंतान् पाभान्
१०१। १ विवद्विच (B & C). २ चलाइ (F). २ धुण (B). ४ पक्बर (A), पक्वरि (B & C). ५ धार (A). चल (E). . परणार (A, B & C). ८ पफुछ (B & C). पलंत (A). १. पुन (A). ११ चलंत (E & F). १२ १९० (A).

Page #527

वर्णवत्तम्।
दिज्जिए सुपण आइ एक तो पोहराइ' हिसि रूम पंच चक्क सब्बलो मणोहराइ । अंत दिज गंधर बंधु' अक्खराइ सोलहाई चंचला बिणिमित्रा फणिंद एउ' बल्लहाइ ॥१७२१॥
धरि-त्वा मुखग्गकरा- मत्सरकराः पत्ति- पत्तयः चलंत - चलिताः, एवंक्रमेण कण परेंद - कर्णनरेंद्रे सुसज्जितद्वंदे मति धरा पृथ्वी पसंत--चलति ॥ नौलो निवृत्तः । (E). । ११ । यथा । मज्जिता योधा विवर्द्धितकोपाचालयंतो धनषि पखरवाहे चलन् रणनाथः स्फुरत्तनुः । पत्तयश्चखिताः करे धृत्वा कुंतान सुखड्गकराः कर्णनरेंद्रे सुसज्जितद्वंदे चखति धरा ॥ (G). __ १७२ । दीयते सुपर्ण श्रादौ एकस्ततः पयोधरो भवति एवं रूपेण पञ्चचक्रं सकलं मनोहरम् । अन्ते दीयते गन्धो बन्धुः अक्षरैः षोडशभिश्चञ्चला विनिर्मिता फणीन्द्रेण वल्लभा ॥ सुपर्णा रगणः, पयोधरो जगणः, गन्धो लघुः स एव बन्धुः निर्वाहकत्वात् । (C).
१०२ । अथ षोडशावरचरणस्य वृत्तस्यैकनवत्युत्तरषट्शताधिकत्रिचत्वारिंशत्महसतमं ४३६८१ भेदं चंचलानामकं वृत्तं लक्षयति, दिज्जिए इति। यत्र प्रादू - श्रादौ सुपण - सुपर्ण: मध्यलघुः
१०। १ दिग्जिचा (A, B & C). १ पचोपराइ (B), पञ्चाहराहि (E). ३ करेस (A), हेव (B & C). ४ रूप (B). ५ किन्न (A). * गन्ध (B), गंध (F). . बंध (A & B). ८ सोरहाई (A), सोलचार (B & C). ( एख (A). १. दुहाई (A), दुआभार (B). ११ १९८ (A).

Page #528

५०४
प्राकृतपेङ्गलम् ।
जहा', करण पत्थ' ढुक्कर लुक्क सूर बाण संहरण
घाउ जासु तासु लग्गु अंधार संहरण । एत्थर पत्थर सढि बाण कम्म पूरि" छड्डएण पेक्खि कम कित्ति धरण बाण सब्ब कडिएण॥
१७३९ ॥ चंचला।
रगण इत्यर्थः दिब्जिए -दीयते तो- ततः एक- एकः पत्रोहराद - पयोधरः मध्यगुरुर्जगण इति यावत् दीयते इत्यनेन पूर्वणन्वयः, हिषि रूप- अनेन रूपेण मणोहराइ - मनोहराणि सब्बलो- सबलानि पंच चक्क - चक्राणि गणा इत्यर्थः क्रियंतइति शेषः । अत्र चक्रशब्दो गणवाचौ, तथाच रगण-जगण-रगणाः अनेन रूपेण पंचगणाः कर्त्तव्या इत्यर्थः । अंत - ते पदांते गणपंचकांते वा बंधु - बंधुः निर्वाहकत्वात् गंधः लघुरिति यावत् दिन-दौयते, यत्र च मोलहा अकबरा - षोडश अक्षराणि पादे पतंतौति शेषः, फणिंद - फर्णोंद्रेण पिंगलेनेति यावत्
१०३ । १ यथा (F). २ पच्छ (A). ९ दुक्क (A), दुक्क (B). ४ एक (B). ५ संघरण (A). धाव (A). ७ जाड (A, B & C). ८ मा (A & B), dropt in (C & F). र लम्म (A & F), लाग (B & C). १. संसरण (A, B & C). ११ पच (A), एक (B). १२ पच्छ (A), पत्थि (). १३ साडि (A & B), साठि (C), पढि (E). १४ काण (B & C). १५ पुरि (E). १६ छहरण (B & C). १० पेक्व (A). १८ कठ्ठरण (A.), कठिरण (F). १९ १९८ (A). २. पचना (C).

Page #529

वर्णवृत्तम् ।
बिणिम्मिश्रा-विनिर्मिता बनहाइ - बालभा पिंगलस्येति भावः, ए3 - एषां चंचला - तचंचलानामक वृत्तमित्यर्थः ॥ (E).
१७२ । दिज्जौति। दीयते सुपर्ण श्रादौ एकस्ततः पयोधरः एवंरूपेण पंचचक्राणि मबलानि मनोहराणि। अंते दीयते गंधोबंधुः सुंदरः अक्षराणि षोडश चंचला विनिर्मिता फरेंद्रेण वल्लभा ॥ सुपर्ण रगणः, पयोधरो जगणः, एवंरूपेण रगण-जगणरगण-जगण-रगणा इत्यर्थः, गंधो लघुः, चंचलानामकं छंदः । (G).
१७३ । उदाहरति । कर्णपार्थाभ्यां मिलितं लुप्तं शूराणां बाणसंधैर्धाता जातास्तत्र लममन्धकारमंशयेन । अथ पार्थन षष्टिबाणान् कर्मपूरितान् दृष्ट्वा कर्णन कीर्तिधन्येन बाणाः सर्वे कृत्ताः ॥ लुप्तं लब्जया लगम्, प्रचास्मिन् एव समये * * * | (C).
१७३ । चंचलामुदाहरति। कम पत्थ - कर्णपार्थों राधेयफाल्गुनाविति यावत् ढुक्क - युद्धार्थ मिलितो, बाण मंहएण - बाणासंघेन सूर - सूर्यः लुक - निलौनः, जासु- यस्य घाउ - धातः प्रहारनिपातजात इति शेषः तास - तस्य अंधार संहएण -अंधकारसंघेन लग्गु- लमं यस्य क्षतं जातं सः अंधकारजालप्रविष्टदव जात इति भावः, एत्थ - एतस्मिन्नवमरे इत्यर्थः कल पूरिकर्णं पूरयित्वा पाकर्णपर्यन्तमाकय्येति यावत् पत्थ-पार्थेन छडएण-मुक्कान् मट्टि बाण - षष्टिवाणान् पेकि- प्रेक्ष्य कित्ति धम - कीर्तिधनेन कण - कणेन मब्ब बाण - सर्व बाणाः कट्टिएण - कर्त्तिताः ॥ चंचला निवृत्ता। (E).
१७३ । यथा। कर्णपाौँ मिलितौ निलौनः सूर्यो बाणमंघ
64

Page #530

५०६
মান। जो लोत्राणं' बट्टे बिंबुट्टे बिज्जुठे" णास ठाणो' सुजाणो णा) छंदुट्ठाबे कणढे हंसट्ठायो । छंदु ग्गाश्रतो" बुत्तो" कतो सब्बे सो" सम्माणोश्रो बह्माणं" रू छंदो एसो लोाणं बक्खाणौत्रो॥
१७४६॥ केन घातो येषु तेषु लममंधकारसंघेन ॥ अत्र पार्थेन षष्टिर्बाणाः कर्णपरि त्यकाः, तान् प्रेक्ष्य कर्णन कीर्तिधनेम बाणाः सर्वे कर्तिताः ॥ (G).
१७४ । यो खोकानां वर्त्तते विम्बोष्ठे विद्युद्यष्टिः हंसस्येव स्थान यस्य संज्ञो नागः कर्णमूलमुत्थापयति, कर्णा अष्टौ, मारत्वेन युक्त । छन्दो गायन् कान्तवृत्तं सर्वैः संमानितः ब्रह्मरूपकं छन्दएतल्लोकाख्यातं ॥ विद्युन्मालेवाटुं यस्य तदिद्युन्मालाखें विद्युद्यष्टिः], हंसस्थानमित्यनेन हंसवन्मन्थरगतित्वं बोध्यते । कर्ण दिगरुगणः, तैरष्टाभिरिदं छन्दो लक्ष्यते, छन्द उत्थापयति संज्ञः नागः पिंगलः छन्दो गायन, ब्रह्मणो रूपकमित्यनेन ब्रह्मरूपकं नाम छन्दो लक्षणीयं । (C).
१७४ । ३१ हे पाणं (B): २ वडे (B & C). ३ विम्बुडे (B & C). ४ बिजुड़े (A), dropt in (B). इंस (A, B & C). (छोणी (B & C), वाणी (E). . मुख्जयो (C). ८णाहो (A & C), dropt in (B). एकंदुवावे (A, B & C). १. सारनायो (A & C), सावताणो (B). ११ बंदु ग्गचतो (E & F). १९ and १३ transposed in (BE.C). १९ Dropt in (A & F). १४ सम्वं सौस (A), सम्बं सोस (B & U). १५ बंभायो (A), वम्हाणी (B), बमाणी (C), बम्माणं (F). यो (A, B & C), रूपं (F). १० स्लोषणं (F). १ बक्लाणियो (E). १. (A).

Page #531

वर्णवत्तम् ।
५
.
२
जहा, उम्मत्ता' जोहा उट्टे कोहा ओत्या श्रोत्य मेणका रंभा णाहं दंभा अप्पा अप्पी बुझंता। " धाबंता सल्ला' छिणो कंठा मत्या पिट्ठौ पेरंतार णं सग्गा मग्गा जाए अग्गा लुड्डा उड्वा हेरंता॥
१७५१४ ॥ ब्रह्मरूपकं।
१७४ । अथ षोडशाक्षरचरणवृत्तस्य प्रथमं भेदं ब्रह्मरूपकनाम वृत्तं लक्षयति, जो लोत्राणमिति । जो- यत् लोत्राणं - लोकानां बिंबु - विबोठे बिजुठे - विद्युत्स्थाने विद्युत्मान्यतया विद्युत्पदेन दंता लक्ष्यंते, तथाच दंतस्था[न] इत्यर्थः, णाम हाणे - नासिकास्थाने बढे - वर्त्तते, यच्च बुत्तो- वृत्तं छंदु ग्गअंतो-छन्दोगायभिः सम्बे-मः समाणौत्रो - संमा नितं, मो-तत् कतोकांत हंस ठाणो - हंसस्थानं इंसस्येव स्थानं स्थितिर्गतिर्यस्य तत्तादृशमित्यर्थः बह्माणं रूपकं छंदो- [ब्रह्मरूपक] बंदः कण्ठेकर्णाष्टकेन गुरुवयात्मकगाष्टकेन सुजाणो णो- सुज्ञानो नाग: पिंगलः उहावे – उत्थापयति, एमो- तत् छंदों - इंदः
११।१ उमना (B). २ उठे (E). ३ चोच्छा (A), चोथा (F).
पोच्छौ (A), चोरी (F). जभता (A & E). माहे (A), पारे (B & C). . बझझमा (A & E), dropt in (B). ८ भला (B), भ.का (C). . संठा (A)... विश्वे (A), विने (E). ११ मचा (A), मब (E). ११ पना (A). ११ पत्रा (B), खडा (C). १५ १०१ (A).

Page #532

प्राकृसपैशलम् ।
खोत्राणं-खोकानां निकटे मयेति शेषः बकवाणीत्रो-व्याख्यातम् ॥ अच षोडशगुरुरचितचरणं ब्रह्मारूपकनामक वृत्तमिति फलितार्थः । ().
१७४ । जो लो इति । यो लोकानां वर्त्तते विबोष्ठे विजुष्टे मासास्थाने सुजातो नागः छंदोदर्भो कर्णाष्टकेन हंसस्थाने । छंदोगायत्तिं कांतं सर्वैः तत्समानितं ब्रह्मरूपं बंद एतत् लोकानां याख्यातं ॥ कर्ण दिगुरुः, हंसस्थाने पदि । (G).
१७५ । उदाहरति । उन्मत्ता योधा उत्थितकोपा उत्थायोत्थाय युद्धमाना मेनकारम्भानाथं दम्भादात्मानं बुध्यमानाः । धावन्तः शल्यच्छिन्नकण्डा मस्तकं पृष्ठे प्रेरयन्तो नूनं स्वर्गमार्ग यातमूोई पश्यंति ॥ अहं मेनकानाथः प्रहं रम्भानाथ इत्येवमात्मानं बुध्यमानाः छिन्नं यन्मस्तकं तत् पृष्ठे प्रेरयंतो नूनं स्वर्गमार्ग थातुमये अहोई पश्यन्ति इत्युत्प्रेक्षा । (C).
१०५ । ब्रह्मरूपकमदाहरति. उत्तेति । उठे कोहा- उत्थितक्रोधा: उम्मत्ता - उन्मत्ताः पप्पा अप्पौ-प्रात्मानमात्मानं परस्परमित्यर्थः मेणका रंभा पाई- मेनकारंभामाथं दंभा - दंभात् बुझझंता:- बुध्यमानाः धाबंता सल्ला छिन्ने ले] कंठा- धावन्तः शल्यच्छिनकंठाः मत्था पिट्टी पेरंता - मस्तकानि पृष्ठे पातयन्तः प्रोत्या श्रोत्थी- उत्थायोत्थाय जुझझंता-बुध्यमानाः णं सग्गा मग्गा जाए-ननु निश्चय नेत्यर्थः स्वर्गमागें गच्छंतः लुद्धा- लुब्धाः मेनकादिप्राप्यर्थमिति भावः जोहा- योद्धारः अग्गा - अये उद्धा जड़ हेरंता- अन्विव्यंति मेनकादिसुखमित्यर्थः ॥ (B).

Page #533

वर्णवतम्।
पोहर मुह ठिा' तहम' हत्थर एको दिया पुणोबि तह संठिया तहा गंध सज्जा' किया। पलंति बलश्रा जुत्रा बिमल सह हारा उणो चउग्गलअर बौसा पुहबि णाम छंदो मुणो॥
१७५ । यथा । उन्मत्ता योधा उत्थितकोपा उत्थायोत्थाय युध्यंतो[ध्यमाना] मेनकारंभानाथदंभात् परस्परं बुध्यंतः[ध्यमानाः । धावन्तः शल्यच्छिन्नकंठा मस्तकानि पृष्ठे पातयंतो नूनं स्वर्गमनसोयांतोऽये लुब्धा अर्द्धमन्वेषयंतः ॥ (G).
१०६ । अथ सप्तदशाक्षरा । पयोधरो मुखे स्थितस्तथाच हस्तएकः स्थितः पुनरपि तथा संस्थितौ तथाच गन्धः मन्नौकतः। पतति वलययुगं विमलशब्दहारौ पुनश्चतरगविंशतिर्मात्राः पृथ्वीनाम छन्दो भणामि ॥ मुखे श्रादौ, ततः पतति वलययुगं पादे चतुविशतिर्मात्रा भवन्ति यत्र तत् । पयोधरो जगणाः, इस्तोऽन्तगुरूचतुष्कलः, गन्धो लघुः, बलयो गुरुः । (C).
१०६ । १ द्विषा (B & C). . महवि (A). ३ हछ (A). . एका (E & F). पुणोपि (F). रत (F). . संडिया (B), संहिचा (E).
सहवि (B & C). (रको (A), सेलो (B), सब्जे (C). १. दिवा (B & C). ११ वसंत (A). ११ वलचज्जया (C). १३ चउक्कलक (A), चउ.. कलम (B). १४ मंदा (B), (C). १५ भाणो (A), सुणो (B), भयो (C). १६ ६०२ (A).

Page #534

५१०
प्राकृतपैङ्गलम् ।
___ १०६ । श्रथ सप्तदशाक्षरचरणस्य वृत्तस्य विमप्तत्युत्तरैकविंशत्महस्रोत्तर कलशं १३१०७२ भेदा भवंति, तत्र पंचाशदधिकमतमताधिकष[अष्टात्रिंशत्सहस्रतमं [३८७५०] भेदं पृथ्वौनामकं कृतं लक्षपति, पोहरेति । यत्र मुह-मुखे श्रादाविति यावत् पत्रोहर - पयोधरः मध्यगुरुर्जगण इति यावत् ठिा - स्थितः, तहतथाच एक - एकः हत्थ - हस्तो गुतः संगणइत्यर्थः दिशादत्तः, पुणो वि - पुनरपि तह मंठिा - तथा संस्थितौ पुनरपि म[ग]ण-सगणौ कर्त्तव्याक्त्यिर्थः, तह-तथाच गंध- गंधः लघुः मज्जा किश्रा- मज्जीकृतः। उणो - पुनः बस्ला जुत्रा बिमल सद्द हारा- वलययुगविमलशब्दहाराः वलयो गुरुस्तवयं शब्दोलघुः हारो गुरुरेते इत्यर्थः पलंति - पतंति, चउग्गल-चतरग्राश्च बीमत्रा - विंशतिर्मात्रा इति श्रेषः पतंतौति पूर्वणान्चयः, तत् पुहवि णाम छंदो - पृथ्वीमामच्छंदः मुणे-ज्ञायताम् ॥ पत्र मात्राकथनं पादपूरणार्थमेव, जगण-सगण-जगण-मगण-यगण-लघुगुरूरचितं पृथ्वौच्छंद इति निष्कृष्टोऽर्थः । 151, ।। 5, 151, | 5, 155, IS. (E).
१०६ । पथ सप्तदशाक्षरात्यष्टौ ॥ पत्रो इति । पयोधरो मुखे स्थितस्तथा हस्त एको देयः पुनरपि तथा मंस्थितस्ततश्च गंधः मजौरतः । पतनि वलययुगं विमलं शब्दहारौ पुनश्चतरधिकविंशतिः पृथ्वीनामच्छंदी जानीहि ॥ पयोधरो जगणः, इस्तः संगणः, पुनरपि जगण-मगणौ कायौँ इत्यर्थः । गंधो नघः, बखयो गुरुः, शब्दो लघुः, हारो गुरुः । (G).

Page #535

वर्णवृत्तम् ।
जहा,
झणक्झणिच' णेउरं' रणरणंत कांची गुणं सहास मुह पंकअं अगुरु धूम धूपुज्जलं ।
जलंत मणि दौबिश्रं' मण केलि लौलासरं णिसामुह' मणोहरं जुइ मंदिरं राजते
५११
॥ १७७° ॥ पृथ्वौ ।
१७० । उदाहरति । झण्झति नूपुरं रणरणत्काञ्चीगुणं महासमुखपङ्कजम् अगरुधूमधूपोज्ज्वलं । ज्वलन्नमणिदीपकं मदनकेलिलौलासरः निशामुखमनोहरं युवतिमन्दिरं राजते ॥ श्रगुरुधूम एव धूप, महासं मुखपङ्कजं यच श्रतएव कौलासरः । (C).
१७७ । पृथ्वीमुदाहरति, झणझझणि इति । झणझझपिव पोरं – [झण]झणित नूपुरं झणझणेति रवं कुर्वनूपुराख्यं भूषणं यस्य तत्तादृशमित्यर्थः, रणरणंत कांचौ गुणं - अतिगंभौर शब्दायमान: काञ्चीगुणो यस्य तदित्यर्थः, महास मुह पंक – महासं मुखमेव पङ्कजं यस्य तत्तादृग्विधमित्यर्थः, श्रगुरु धूम धूपुज्जलं - श्रगुरुधूमधूपोज्ज्वलं । जलंत मणि दीव - ज्वलन्मणिदौपकं ज्वलद्देदीप्यमानं भूषणमणिरेव दौपकं यत्र तादृशमित्यर्थः, मश्रण
।
१०० । १
भलभषिच (B), भाषमाणिच्च (C), भाणभाषिष्य (F). २ भूषण Dropt in (B). दीपं (A),
३ कंची (A ).
(A, B & C). दोष (B & C ). ( मध्यण कल कोटा सरं (A), मरण कोल कौसा (B), मध्यण कोलि कौला सरं (C). • Dropt in (B), पिसामुख (C). C & F). ९ रेवद (A), रेह‍ ( B & C ). १० १०३ (A ).
जुबर (B

Page #536

५१२
प्राकृतपैङ्गलम् ।
[The following form of versification- मालाधरनामकं तं, is not given in MS. (E).- Ed.]
पढम दिन बिप्पा तह भूबई थप्पिा चरण गण तौथो तहबि भूबई दौत्रो। चमरजुश्र अग्गला बिमल गंध हारुज्जला भणई फणि से हरा' मुणहु छंद मालाहरा ॥१७८ ॥
केलि लोलासरं-मदनकेलिलौलासरः णिमामुह मोहरं-मंध्याप्रादुर्भावातिरमणीयमित्यर्थः, जुत्रा मंदिरं-तरुणिलक्षणं मंदिरं राजते शोभते ॥ पृथ्वी निवृत्ता । (E).
१७७ । यथा । झणझणितनूपुरं रणरणकांचौगुणं महासमुखपंकजम् अगुरुधूमधूपोज्चलं । ज्वलन्मणिदौपितं मदनकेलिलौलामरो निशासु मनोहरं युवतिमंदिरं राजते ॥ (G).
१७८ । प्रथमं दौयतां विप्रस्तथाच भूपतिः स्थाप्यतां चरणगणस्ततीयः तथाच भूपतिहीयते । चामरयुगायं विमलगन्धहारोज्वलं भणति फणिशेखरो ज्ञायतां मालाधरं ॥ (C).
१७८ । पढेति ॥ प्रथमो देयो विप्रस्ततश्च भूपतिः स्थापितः चरणगणस्तृतौयस्ततश्च भूपतिर्दृत्तः । चमरयुगाय्यं विमलगंधं हारोज्वलं भणति फणिशेखरो जायतां छंदो मालाधरां ॥ विप्र
चतुर्लघुः, भूपतिर्जगणः, चरणो भगणः, चमरो गुरुः, गंधो लघुः, .हारो गुरुः । (G).
१०८।१ महवि (B & C). "पण (F). " सारचा (A).
२ तह (F). १ चरम (C & F). मुणह छन्द (C). . १७४ (A).

Page #537

वर्णदृतम् ।
जहा, बहइ मलश्राणिला बिरहि चेउ संताबणा' र पिक पंचमा बित्रसु केसु फुल्ला बरगा । तरुण' तरु पेल्लित्रा' मलु' माहबी बल्लिया बितर सहि त्तत्रा सम' माहबा " पत्तन ॥ १७९९ ॥ मालाधरः ।
१७९ | उदाहरति । वहति मलयानिलो विरहिचित्तसन्तापनो वदति पिकः पञ्चमं विकशितः किंशुकः फुलं वनं । तरुणतरौ प्रेरयति मुकुलं माधवो वली विस्तारय सखि नेत्रे माधवसमयः प्रेक्ष्यतां ॥ (C).
५१३
१७९ । यथा । वहति मलयानिलो विरहिचेतः संतापनोखौति पिकः पंचमं विकसितं किंशुकपुष्पवनं ॥ तरुणतरुपलवा मुकुलिता माधव वल्लिका विस्तारय मखि नेत्रे समयमाधवः
प्राप्त: ॥ (G).
[शिखरिणी and मन्दाक्रान्ता are mentioned in MS. (H) ; but as they are not found in any of the others, they have been here left out.-Ed.]
१०९ । १ संतापणा (F). २ रण (B & C), रव (F'). ४ पक्षवा (A). ५ मडलु (A), मंडल (F). ( बिथर ( F' ). ८ मावा (F). १०५ (A).
65
३. तरण (F).
• समर (C).

Page #538

प्राकृतमङ्गलम् । कुंतीपुत्ता तिला दिसउ' मंथा संठबि' एका पाए एका हारा दुज्जे कंकणु गंधा संठबि जग्गालाए । चारी हारा भब्बा कारउ पात्रा अंतहि सज्जीआर सप्पा राणा सुद्धा काअउ जपे पिंगल मंजौरा २२ ॥
१८०॥
१८० । अथाष्टादशाक्षरा यथा । कुन्तीपुत्रास्त्रयो दत्ता मस्तके संस्थाप्यतामेकः पादः हारहस्तौ दे करणे * * ते युगलं। चत्वारोहारा भयाकाराः पादान्ते मना पागताः सर्पराजः शद्धाकारोजल्पति पिङ्गलो भणति * * ॥ कुन्तीपुषः कर्मस्तेन दिगुरुगणः, मस्तके श्रादौ, हस्तोऽन्तगुरुयतष्कलः, कङ्गणं गुरुर्गन्धो लघुर्हारोगुरुः। (C).
१८० । अथाष्टादशाक्षरचरणस्थ वृत्तस्य चतुश्चत्वारिंशोत्तरेकमताधिकद्विषष्टिमहोत्तरलक्षवयं २६२१४४ भेदा भवन्ति, तत्र दि[त्रि] मन्नत्युत्तरषट्शताधिकद्वादशसहसतम(१२६७३] भेदं मौरनामकं वृत्तं लक्षयति, कुंतीपुत्तेति। पत्र मंथा-मस्तके प्रथम
१८०। १ दिखद (A), दिया (B). १ ठर (A). १ हाराहा (A), हारा हत्या (B & C), एजा हारा (E). ४ दिने (A). ५ कक्षा (A). ( जम्मा पाए (A), जुम्गा जार (B & C), जुम्ग सार (E). .हार (A). : भावा कार (E). ( संठौचार (A), सज्जौपाए (B & C), सजौचाए (E).
• सुन (B). ११ जल्पे (B). १२ पिंगनु (C). १९ मंजरौर (A & F). १५ १० (A).

Page #539

वर्णदत्तम् ।
११५
मिति यावत् तिक्षा - चौन् कुंतीपुत्रान् गुरुदयात्मकान् गणनिति थावत् दिसउ- दत्त्वा एका - एकः पाए - पादः गुर्वादिभेगणमिदित्यर्थः मंठबि- संस्थाप्यते, ततश्च एका हारा-एकोहारः गुरुः कंकण दुब्जे - कंकणद्वयं गुरुदयमिति थावत्, अवहट्टभाषायां पूर्वव्यत्यासदोषाभावात् दुज्जे इत्यस्य व्यत्यासे अपि न दोषः, गंधा- गंधस्य लघोरित्यर्थः जुग्गलाए - जुगलं मंठविसंस्थाप्यते । पात्र ते [-पादाते] भब्बा कार-भव्याकाराः चारो हारा-चलारो हारा गुरवः सन्नीत्राए-मन्जिताः, एएतत् मंजौरा-मंजीरनामकं वृत्तमिति थावत्, इति सुद्धा कात्रज- शुद्धकायः शुद्धो निष्कलंकः कायो यस्य स तादृश इत्यर्थः सप्पा रात्रा- सर्पराजः पिंगलः जप-जल्पति ॥ ().
१८०। अथाष्टादशाक्षरा तिः ॥ कुंतीति। कुंतीपुत्रास्त्रयोदत्ता मंथे संस्थाप्यते एकः पादः एको हारो दिकंकणं गंधयोः संस्थाप्य युगलं ॥ चत्वारो हारा भव्याकाराः पादांते सन्जिताः सर्पराजः शुद्धकायो जल्पति पिंगलो मंजीरं ॥ कुंतीति द्विगुरुः, मंथे श्रादौ, पादो भगणः, हारो गुरुः, कंकणं गुरुः, गंधो लघुः । (G). . १८० । अष्टादशाक्षरप्रस्तारे कानिचिच्छन्दास्थाह। कुंतीयुत्ता इत्यादि । कुन्तीपुत्रान् चौन् दत्तान् मस्तके संस्थाप्य, एकः पादे हारः हस्तो द्विगुण: कंकणः, गन्ध संस्थापय युगं । तत्र चत्वारोहारा भव्याकाराः पादांते मजीभृताः सर्पराजः शुद्धकायोजल्पति पिंगलो मंजौरां ॥ यत्र पादे मस्तके श्रादौ कुन्तीपुत्रान् कर्णगणान् गुरुयुग्मगणान् त्रीन् संस्थाप्य हारो गुरुहस्तः मगणः

Page #540

५१६
प्राकृतपैङ्गलम्। जहा, गज्जे मेहा णौला कारउ' सहे मोरउ' उच्चा राबा ठामा आमा बिज्जू रेहउ' पिंगा देहउ किज्जे हारा। फुल्ला णौबा पौबे भम्मरु दक्खा मारु बौअंताए इंहो हंजे काहार किज्जउ पात्रो पाउस कोलं
तार ॥ १८१६ ॥ मंजौरा ।
कंकणो द्विगुणः कंकणो गुरुस्तेन गुरुद्वयं देयं, गंधयुगं लघुदयं संस्थाप्य चत्वारो हारा गुरवः मज्जौभूताः पादान्ते स्थिताः, पिंगलस्तत् छंदो मंजीरां जल्पति। अत्र नवसु नवसु वर्णेषु यतिः । उक्त छंदःपारिजाते। मौ द्वावादौ संपन्नावथ भो मः मोऽप्यथ मः स्यादन्ते, प्राग्विश्रामं रन्धे धारय भूयो रन्ध्र इदं भाषन्तः [?] । मंजौरां तां नागेशाः [?] सम्यगबन्धमुदाराकारां, भावा वेदे [?] तद्भावय मुंचत्वादुसुधाधारां [?] ॥ (H).
१८१ । उदाहरति । गर्जन्ति मेघा नौलाकाराः शब्दायन्ते मयराः उच्चारावाः, स्थाने स्थाने विद्युद्राजते पिङ्गलदेहे हा क्रियते हारः। फुल्लेषु नौपेषु भ्रमराः पिबन्ति दक्षो मारुतो वौजयति, हंहो हम किं क्रियताम् भागता प्राट् क्रौडन्तौ ॥ क्रियते
१८५। १ कायउ (A). २ मोरा ( A, E & F). ३ चा (B), उचा (E). ४ वामा (A). ५ रेहा (A), रेहद् (E & F). ( किज्ज (A), कौज्जे (E). . भम्मे (A), पिब्वे (B & C). ८ भामरु (A). ९ मारह (B). १० हो (B). ११ काहे (A, B & C). १२ किमह (B). १२ याचा (A), पाज (B & C). १४ पाऊस (E). १५ कौअत्तार (A). १६ १७० (A).

Page #541

वर्णवृत्तम्।
जायते, दक्षो मानभाने दक्षिण इत्यर्थः, हहो औत्सुक्ये, इचइति चेटौसम्बोधनं । (C).
१८१। मंजौरमुदाहरति। [णीला कारउ- नौलाकाराः मेहा - मेघाः गज्जे- गर्जति उच्चा राबा- उच्चस्वराः मोरमयूराः सद्दे - शब्दायते, ठामा ठामा- स्थाने स्थाने पिंगा देहउ - पिंगदेहा पीतवर्णति यावत् बिज्जू - विद्युत् रेहद - राजते हाराश्च किज्जे-क्रियते मेधैरिति भावः । फल्ला पौबापुष्पितान् नौपान् कदंबपुष्पाणि भम्मरु -भ्रमराः पौबे-पिबंति, दक्खा - दक्षः मानिनौमानभंजने इति भावः मारुश्र-मारुतः बौताए - वीजयति, इंदो इंजे-चेटिके काहा किन्नड-किं क्रियतां किं विधीयतामिति यावत्, कोलंताए- कौडती पाउस -प्रावृट् पात्रो-पागता ॥ मानं त्यका कांतमुपगच्छति चेटीमुखा निष्कामयितं कस्याश्चिन्मा निन्याः प्रावृडागमनात् किं विधीयतामिति चेटौं प्रति वाक्यं । मंजीरो निवृत्तः । (F).
१८१ । यथा। गर्जति मेघाः नौलाकाराः, शब्दायते मयूराउच्चारावाः, स्थाने स्थाने विद्युट्रेजते पिंगदेहा क्रियते हारः । फुल्लानीपान् पिबंति भ्रमरा दक्षो मारुतो वौजयति, हंहो के किं क्रियताम् भागता प्रादृट् क्रीडती ॥ (G).
- १८१। उदाहरणमाह, गज्जे मेहा इत्यादि। गर्जन्ति मेघा नौलाकारा मयूराः शब्दायन्ते उच्चारावं केकामित्यर्थः, स्थाने स्थाने राजते पिंगा विद्युद्देहे कृता हारा वाहा- मेधैरिति बोद्धव्यं । नौपाः कदम्बा: फुल्ला अर्थात् मधु पिबंतो भ्रमरा दृष्टाः

Page #542

प्राकृतपैङ्गलम् ।
ज इंदासणा एक गणा' सुहाबेहि पाहि पाए जर बला दहा अट्ठ' सोहे सुदंडा सुठार सुठाए । दहा तिणि गुणा जहा सब्बला होइ१ मत्ता सुपाएर फणिंदा भणंता किलाचक्क छंदो णिबद्धाइ जार॥
१८२॥
मारुतो वाति, इंजे मया किं कर्त्तव्यम् आगता [प्रादृट् कान्तोमागतः ॥ (H).
१८२ । यनेन्द्रासननामैकगण: सुखयति पदे पदे तदरष्टादशभिः शोभते दण्डः स्थाने स्थाने । दश त्रिगुणोक्ता यथा सबलाभवन्ति मात्रासु पादे फणीन्द्रो जल्पति क्रौडाच्छन्दो * * जायते ॥ एक इति गणान्तरव्यवच्छेदाय, स्थाने स्थाने दण्डो लघुः समीचौने स्थाने स्थाने शोभत इत्यनुषज्यते । दश त्रिगुणितास्त्रिंशन्मात्राः, सबलाः समञ्जमाः । (C).
१८२ । अथाष्टादशाक्षरचरणस्य वृत्तस्यैकस्य पञ्चाशदुत्तरशतचयमाचतःगता]धिकसप्तविंशत्महसतमं भेदं [३७४५०] क्रीडाचा नामक वृत्तं लक्षयति, ज इंदामणेति । ज इंदासणा-यत्र इंद्रा
. १८२। १ गन्धा (C). १ मुहावेद (A), सुवेहि (B), सहावे (E). ३ न (A, B & C). ४ रडा (B & C). ५ अह (B & C). ६ दत्ता (A), इदा (B & C), सूदंडा (E). . Dropt in ( A & E). ८ सुनार (A), सूठार (E). र जहिं (A). १. संठचा (E & F). ११ होति (E), होति (F). १२ सूठाए (E). १३ विलायक (F). १४ रुंदा ( E), चंदा (F). १५ १७८ (A).

Page #543

-
वयंसृत्तम् ।
मनं लघ्वादिगण इति यावत् तदग्रे एवकारः पूरणौयस्तथाचेंद्रासनमेवेत्यर्थ: एक - एकः नान्यगण मिलित इति यावत् गया
- गण: पाएहि पाए पादे पादे सू[सु]हाबेद् - शोभते यत्र पादे यगणातिरिको गणः न पततौत्यर्थः, सुदंडा - सुशोभना - दंडा लघवो ज[य] गणादिभूता इति भावः येषु तादृशा इत्यर्थः दहा अठ्ठ - श्रष्टादश बष्णा - वर्षा यत्र सुखए सूठाए - सुख्याने बिद्धार - निबद्धा: सोहे - शोभते, जहा यच दहा तिलि गुला - दश त्रिगुणिताः चिंशदिति यावत् मत्ता मात्रा: सुपाए - सुपादे संठश्रा - संस्थिता: होंति - भवंति, तत् किलाचक्क बंदा - क्रीडाचक्रं बंद: जाए - जायते इति फणिंदा - फर्णीद्रः पिंगल भवंता - भवति ॥ यगणषड्रचितचरणं क्रौडाचक्रमिति फलितार्थः। (E).
५१ह
१८२ । ज इति । यत्र इंद्रासनमेको गण: शोभते पादे पादे, चत्र वर्णा दशाष्टौ शोभते सुदंडाः सुखाने सुस्थाने । दश चिशुपिता यत्र संस्थिता भवंति मात्राः सुपादे, फणींद्रो भवति क्रीडाचक्रं छंदो निबद्धं जातं ॥ इंद्रासनं यगणः, सुष्ठु शोभनाः, दंडा: लघवः । चणेनैव सर्वे वर्णाः कार्या इत्यर्थः । (G).
१८२ । ज इंदाराणा इत्यादि । यच द्वन्द्रासनमेको गणः सुखयति पादे पाढे, तत्र वर्णा दशाष्ट शोभन्ते दण्डाः स्वस्थाने * * । दश चिगुणाः यत्र सर्वा मात्रा भवंति माचासु पादे, फणीन्द्रो भणति क्रोडाचक्रं छन्दो निर्भ्रान्तं जातं ॥ इन्द्रासनमिति श्रादिलघोः पञ्चकलस्य नाम यगण इत्यर्थः, तत्र वर्णा दश श्रष्ट वर्णानामष्टादश

Page #544

५२०
प्राकृतपैङ्गलम् ।
जहा, जहा भूत' बेताल णचंत गावंत खाए कबंधा सिथा' फार फेक्वार हक्का' रबंता फुले कण रंधा। का टुट्ट फुट्टेइ मंथा कबंधा णचंता हसंता तहा बौर हम्मौर संगाम मझेर तुलंता जुअंता" ॥
१८३१५ ॥ कौडाचक्र ।
संख्या तेन षड्यगणा इत्यर्थ: शोभन्ते दीयन्ते। दण्डा लघवः स्वस्थाने स्वस्थाने यत्र दश त्रिगुणाः सकला मात्रा भवंति त्रिंशन्मात्राः पादे इत्यर्थः । एतच्छंदो वीररसे योग्यम् । उक्त छंदःपारिजाते, यकारैर्यदा मंनिविष्टैरसैरादृतशास्बन्धं, तदा क्रीडचक्रं भुजंगाधिराजोऽवदत् सत्यसंधः । इदं वौरसंभावकाव्यानुबन्धे मनोज्ञप्रबंध, कवीनां यशो निर्मलं मंविधत्ते त्रिलोकौनिबद्धं ॥ (H).
१८२ । उदाहरति । यथा भूतवेताला नृत्यन्ति गायन्ति खादन्ति कबन्धान, शिवास्फारफत्कारशब्दाः स्फोटयन्ति कर्णराणि । कायस्यति स्फुरति मस्तकं कबधा नृत्यन्ति हसन्ति, वौरहम्बौरः संग्राममध्ये तुलयन् ज्वलति ।। कबन्धाः प्रेतशरीराणि, हक्कशब्द उच्चैःशब्दो देशो, तुलयन् सम्पादयन् । (C).
१८३ । १ जहीर). २ भूध (F). ३ वेचाल (B). ४ गायन्त (B). ५ सिवा (A). ई फेर (A), फार (B & C). ७ हन्ना (C). ८ वलंता (A), वलन्ता (B & C). ९ बंधा (A). १. मत्ता (A), मत्था (B & C). ११ Dropt in (E). १२ हनौर (B & C). १३ मझझे (E & F). १४ वुलंता (A), माना (E), जुज्झना (F). १५ १०६ (A). १६ कोडाचन्द्रः (B & C).

Page #545

वर्गशत्तम् ।
आइ रग्गण हत्य' काहल ताल दिज्जहु' मात्रा सद्द हार पलंत विमबि सब्ब लोअहि" बुझिा । बेबि' काहल हार पूरहु संख कंकण सोहणा णाराअ भणंत सुंदरि चञ्चरौ मण मोडणा॥१८४॥
१८३ । कौडाचक्रमुदाहरति, जहा इति । जहा - यत्र कबंधा - कबन्धान् खाए - भवयित्वा भूत बेताल - भूता वेतालाः णवंत गावंत - नृत्यंति गायंति, सिधा फार फेकार हका रबंताशिवाः स्फारफेकारहका रुवत्यः कण रंधा फुले - कर्णरंध स्फुटंति। कत्रा टुट्ट - कायस्त्रुटति, मंथा- मस्तकं फुट्ठर - कुटति, कबंधा पाचंता इसंता- [कबंधाः] नृत्यंति मंति, तहा- तत्र मंगाम मजे - संग्राममध्ये वौर-इनौरः तुलंता वरितः मन् जुझंतापुध्यते ॥ क्रोडाचक्र निवृत्तं । (E).
१८३ । थथा। यथा भूतवेताला नृत्यंतो गायति खादयित्वा कबंधान् शिवाः स्फारफेोत्कारहका रुवत्यः स्फुटंति कर्णरध। कायस्त्रुटति, मस्तकं • • कबंधा नृत्यंतो इमंति, तथा वौरः इौरः संग्राममध्ये त्वरितं युध्यतिते] || (G).
१८३ । उदाहारणमार, जशा भूत इत्यादि । यत्र भूताः वेताला नृत्यंति गायति खादन्ति कसंधान, शिवानां स्काराः
-
१८५। १ हद (A). २ दिव्बउ (B & C), दिखा (E). ३ मामा (E), मन्नचा (F). . पुत्रवि (B & C). सोचय (B), सोपवि (C). १ बुझाषा (E), बुब्जिचा (F). . देवि (E). ८ भण (E & F). ८ १८. (A).
66

Page #546

२२
प्राकृतपैङ्गलम्।
फेत्कारा अनुकरणरुक्ताः शब्दाः बलन्ति प्रसरन्ति स्फुटंति कर्णरन्ध्राणि । कृत्ता भल्लच्छिन्नमस्तकाः कबन्धाः शिरोरहिता वौरानृत्यंति हमन्ति, तत्र वौरहवीरः संग्राममध्ये ज्वलन् भिलंत इति विपक्षसंमुखौभय युद्धं करोतीत्यर्थः ॥ (H).
१८४ । श्रादौ रगण: हस्तः काहलं तालः दीयतां मध्ये शब्दः हारः पतति पुनरपि शब्दः हारः दयमपि सर्वलोकैर्बुध्यते । दे अपि काहले हारं पूरयन् शङ्खकङ्कणाभ्यां शोभना नागराजोभणति चर्चरौ मनोहारिणौ ॥ इयमपि शब्दहारौ वारद्वयमित्यर्थः, एवं पर्चरौति योज्यम् । (C). । १८४ । अथाष्टादशाचरचरणस्य वृत्तस्यैकोनविंशत्युत्तरविनवतिसहल [९३०१८] तमं भेदं चर्चरौनामक वृत्तं लक्षयति, भाईति । बाद - पादौ रग्गण -- [रगणो मध्यस्लधुर्गण इत्यर्थः * * * तालतालो गुर्वादिस्त्रिकल इति यावत् दिजह -दौयतां मझ्झामध्ये एतदनंतरमित्यर्थः सद्द हार- शब्दहारयोः सघुगुब्वारिति यावत् बिणबि - इयमपि पलंत - पतति शब्दहारौ वारदर्य [पानतः, बेबि काहल - दावपि काहलो लघू हार- हारं गुरुमित्यर्थः पूरहु - पूरय ततश्च सोहणा - शोभने संख कंकण - शंखकंकणे लघुगण[गुरू] इति यावत् पूरयेति पूर्वणान्वयः, हे सुंदरि सब्ब खोहि बुझ्झा - सर्वलोकैर्बुद्धां मोहण- मोहिनी चित्तस्येति भावः चर्चरौं भण – कथय इति पात्र रात्र--नागराजः पिंगलः भणंत - भणति ॥ रगण-सगण-जगणदय-भगणरंगण]रचितचरणा चर्चरौति फलितार्थः । (E).

Page #547

वर्ततम् ।
५२३
जहा,
पात्र' उर भणक' हंस सह सुसोहणा यूर" थोर थणग्ग णञ्चइ मोतिदाम मणोहरा । बाम दाहिण' धारि' धाबइ तिक्ख चक्खु कटक्वा काहु णाअर" गेह मंडणि" हु" सुंदरि पेक्खिश्रा ॥ १८५९४ ॥ चर्चरौं ।
१८४ । श्रईति । आदौ रगणो हस्तः काहलः तालो दीयते मध्ये शब्दारौ ततो द्वयमपि सर्वलोकैर्बुद्धीं । द्वावपि काहलो हारं पूरय शंखकंकणं शोभनं नागराजो भक्ति सुंदरि चर्च भण मोहिनौं । हस्तः सगणः, काहलो लघुः, तालों गुरुलघुरूपोंगणः, शब्दहारौ लघुगुरू द्विवारं काय इत्यर्थः, शंखो लघुः कंकणं गुरुः ॥ (G).
१८४। श्रदू रग्गण इत्यादि । श्रादौ रगणः हस्त: काहलः तालो दातव्यो मध्ये शब्दहारौ पततः द्वावपि सर्वलोकैर्बुद्धा | at area हारं पूरय गङ्कः कङ्कणं शोभनः नागराजो भणति सुन्दरौ चर्च मनोमोहनी ॥ श्रादौ रगणस्ततो हस्तः सगणस्ततः
१८५ | १ पाए (C). २ अंक (A), उभाणकर (F). ३ सोहरा (A), सुमोहणा (B), रूसोहणा (E). ४ थोर (A ), थल (E & F). ५. मोक्षिमदाम (C). ( डाहिए (B & C ). • धाइ (B), घालि (E & F). = कडक्वच्या (A), कलकलच्या ( B & C ). ९ काहि ( A, B & C ). १० पूस (A, B & C ). ११ मण्डिप ( B & F' ). १२ एच (A), एहि (B & C ). १३ देखि (A & F). १४ १८१ (A). १५ चाचरौ (C).
f

Page #548

५२७
प्राकृतपैङ्गलम् ।
काहलो सघुस्ततस्तालो गुरुलघुरूपो मध्ये देयः, शब्दहारौ लघुगुरू पततः वारदयं तेन पुनरपि शब्दहारौ लघुगुरू पततः, द्वौ काहलो लघू ततो हारं गुरुं पूरयतः, शंखो लघुः ततः कंकणं गुरुः, शोभन: नागराजो भणति चर्चरोच्छन्दः, चर्चरौ कौदृशौ सुन्दरी प्रतच मनोमोहनी, अन्यापि सुंदरी हारशंखकंकणे: शोभना भजति सुंदरौपदं । (H).
१८५ । उदाहरति । पादै नूपुरं झणझणायते हंसशब्दसुशोभनं. यूले विस्तीर्णस्तनाग्रे नृत्यति मौकिकदाम मनोहरं । वामदक्षिणपार्श्वयोर्धावति तौक्षाचक्षुःकटाक्षः, कस्य नागरस्य गेहमण्डनी सुन्दरीयं प्रेक्ष्यते ॥ थोरशब्दो विस्तौले देशौ, धारशब्दः पार्श्व, नौक्ष्णशब्दश्चचुर्विशेषणम् । (0).
१८५। पर्चरीमुदाहरति, पात्र उरेति । हंस सद्द सूसोहणा -हंसशब्दवत् सुशोभनं णेउर-नूपुरं यस्या इति शेषः यथापथं योजनौयः पात्र- पादयोः झंझणकद - झंझणायते, थोर चणग्ग-विस्तीर्णस्तनाये थल - स्थलं मोहर - मनोहरं मोत्तिदाम-मौकिकदाम पच्च-नृत्यति, तिकवचकबु क[ढकवा -~तीक्षाचक्षुःकटाच: बाम दाहिण – वामदक्षिणयोर्भागयोरिति भावः * * * । (E).
१८५। यथा। पादे नूपुरं झंझणायते हंसशब्दसुशोभनं, स्थलं स्थलस्तनाये नृत्यति मौकिकदाम मनोहरं । वामदक्षिणयोर्धारयोर्धावति तौक्षाचक्षुःकटाक्षः, कस्यचिनागरस्य गेहमंडिनीयं संदरौ दृष्टा ॥ (G).

Page #549

वर्णवत्तम्।
५२५
मो सो जो' स त तो समंत गुरबो एजण बिसाउणो' पिंडोअं सउ बौस मत्त भणि अठ्ठासि जोणी उणो। जं छेहत्तरि बमओ चउ पो बत्तीस रेहर• उणो [चोप्रालीसह हारर पिंगल भणे" सद्लसट्टा"
मुणो ॥ १८६६ ॥
१८५। उदाहरणमाह, पात्र णेउर इत्यादि। पादे नूपुर झणझणयते हंमशब्दवत् सुशोभनं स्थूलोच्चस्तनाग्रे नृत्यति मुक्कादाम मनोहरं । वामदक्षिणयोर्धाद्योर्धाडि लोके प्रसिद्धं * * तौक्ष्णचक्षुःकटाक्षः, कस्य पुरुषस्य गेहमण्डनकर्बोयं सुंदरी दृष्टा ॥ (H). .
[In MS. (H), a metre named FATET: is transcribed with an example from another book. As this has not been mentioned in any of the other MSS, so it has not been adopted here.--Ed.]
१८६ । अथोनविंशत्यक्षरा। मो 555 मो ।। ऽ जो ।ऽ। म ।।5 त 55। अस्य दयं तदन्ते गुरुः एकोनविंशतिवर्णाः पिण्डोऽयं विंशत्यधिकमतं मात्राणां भणितम् अष्टाशौतियोनिः पुनः । यत्
१८६ । १ जे (B). २ ता (A, B & C). ३ गरयो (A), गरायो (B & Cy. ४ एउण (A), रक्षण (F'). ५ विसावणो (E & F). ६ विस (F). ७ जो णिप्पएको (A), यो णौपुणो (B& C). ८ वसणी (A, B & C). ५ पञ्चा (A). १. रेहा (A), रेके (E). ११ मुणो (A), पुणो (B & C). ११ एञ्चालौसह (A & B), चौचालीसह (C & E), चौवालौसह (F). १३ णाम ( A, B & C). १४ कई (A, B & C). १५ सदूल सो सट्टयो (A). १६ १८२ (A).

Page #550

५२९
प्राकृतङ्गलम् ।
षट्सप्ततिवर्णानां चतुर्भिः पादैात्रिंश खं जाने [?] राज्ञा [?] नागानां नाम्ना पिङ्गलेन कविना शार्दूल: [?] संमज्यते ॥ सट्ट इति पाठे शाईलसट्टक इति नाम, जाणे इत्यस्य ज्ञायत इत्यर्थः । चतुर्भिः पादः विंशत्यधिकशतं मात्राणाम् अष्टाशौतिमात्राणां योनिः स्थानं चतुश्चत्वारिंशगुरवः । (C).
१८६ । अथैकोनविंशत्यक्षरचरणस्य वृत्तस्य पंचलक्षं चतुर्विंशतिमहसमष्टाशोत्युत्तरं शतदयं ५२४२८८ भेदा भवंति, तच सप्तत्रिमोत्तरशतदात्र]याधिकैकोनपंचाशत्महस्रोत्तरैकलक्षतमं [१४६३३७] भेदं शार्दूलविक्रीडित[?]नामकं वृत्तं लक्षयति, मविति । जं- यत्रैकोनविंशत्यक्षरचरणे वृत्ते प्रथमं मो-मगणस्त्रिगुरुर्गणः, ततः मो - सगणोऽतगुरुः, ततश्च जो-जगण: मध्यगुरुः, ततश्च ममंतगरबो- सम्यगंते गुरुयैषां तादृशाः स त तो-मतताः सगण-तगणतगणा इत्यर्थः मगणोऽतगुरुस्तगणोऽतलघुः पुनश्च तगण इत्यर्थः, एवंप्रकारेण पादे एऊण बिमा बो- एकोनविंशतिवर्णाः पतंति, पत्र च चउ पो - चतुःपादे पिंडोत्रं-पिण्डीभूताः पुनः बत्तौस रेहे- द्वात्रिंशद्रेखाः लघव इत्यर्थः अहामि जोणी-अष्टाशौतियोनयः अष्टाशौतिमात्राणां कारणनीति यावत् चौ[चोपालो[मह] हार- चतुश्चत्वारिंशत् हारा गुरवः येषामष्टाशौतिमात्राभवति तादृशाश्चतचत्वारिंशद्रव इत्यर्थः, एवंप्रकारेण छहत्तरि बलो-षट् सन्ततिवर्णाः] प्रतिचरणं [?] सउ बौम मत्त-विंशत्यधिकशतमात्राश्च भणि-भणिताः, तत् मठ्ठलसट्ट - गाईलमाटकं मुणो - जानौत इति पिंगल भणे - पिंगलो भणति ॥ (E).

Page #551

वर्यवृत्तम् ।
५२७
१८६ । अथैकोनविंशत्यचरा अतिष्टतिः ॥ मो मो इति ॥ म स ज म त ताः समंतगुरवः एकोनविंशतिर्वर्ण: पिंडीभूताः शतं विंशतिर्माचा भणिता श्रष्टाशीतियोनयः पुनः । यत् षट्सप्ततिवर्णास्वतः पदेषु दाचिंशद्रेखं पुनश्चतुश्चत्वारिंशत् हारः पिंगलभणितं शार्दूलशाटकं जानीहि ॥ हारो गुरुरते कार्य दूत्यर्थः, श्रष्टाशीतिरिति गुरुमात्रापरं । (G).
१८६ । ऊनविंशत्यक्षर प्रस्तारस्य कतिचित् कंदांसि वदति मोमो जो इत्यादि । मः सः जः सतताः समंतगुरुका एकोनविंशतिः पुनः पिण्डोऽयं शतं विंशतिर्माचा भणिता श्रष्टाशीतियोनिः पुनः । यत्र षट्सप्ततिर्वर्णाश्चतुःपदेषु द्वात्रिंशद्रेखाः प्राप्ताएकचत्वारिंशग्राम पिंगलकवेः शाईलसाटको ज्ञातः ॥ मो मगणः, सः सगणः, जो जगण:, सः सगणः, तस्तगणः, पुनस्तस्तगणः, समन्तगुरवः श्रन्ते गुरुर्येषां ते तथा सतता एकोनविंशतिर्वर्णाः पदे अस्य इंदसः सकलशरीरं विंशत्यधिकशतं मात्राः पिण्डः शरीरं, तत्रापि भागमाह योनिरष्टाशीतिः, योनिर्जन्मस्थानं कलाइयेम गुरुरेकश्चतुश्चत्वारिंशद्गुरूणामष्टाशीतिः कला योनिरुत्पत्तिस्थानं चतुर्भिः पदैः षट्सप्ततिवर्णश्चतुर्षु पदेषु द्वात्रिंश लघवः । एवं गणवर्णमात्रालघूनि कथयित्वा पारिशेष्याहरुसंख्यां कथयति, एकचत्वारिंशन्नाममंख्यकाय गुरवो भवति, कवेः पिंगलस्य नाम पिंगलइत्यचरचयम् एकचत्वारिंशत् चयश्च तेन चतुश्चत्वारिंश गुरवो भवंति यच तत् शार्दूलसाटकं ज्ञातं । (E).

Page #552

५२
प्रावतपैङ्गलम् ।
जहा, जे लंका गिरि मेहलाहि खलित्रा संभोग खियो रई फारुफुल्ल' फणाबली कबलणेर पत्ता दरिहत्तणं । ते एहिं मलबाणिला बिरहिणौ णीसास संपकिणो जादा झत्ति सिमुत्तणे बि बहला तारुण पुणा बित्रो॥
१८७१९॥ साहूलसट्ठ । (C).
१८७। उदाहरति। ये लङ्कागिरिमेखलायाः स्खलिताः सम्भोगखिन्बोरगौस्फारोत्फुलफणावलोकवलनेन प्राप्ता दरिद्रत्वं । दूदानौं ते मलयानिला विरहिणौनिःश्वाससम्पर्किणो जाताः शौनं शिशुत्वेऽपि बहलास्तारुण्यपूर्णा दूव ॥ (C).
१८७ । शाईलमाटकमुदाहरति, जे लंकेति । जे-ये लंका गिरि मेहलाहि - लंकागिरिमेखलायाः त्रिकूटाचलकटकादित्यर्थः खलित्रा - स्खलिताः ततश्च संभोगखिबोरगौस्फारोत्फलफणवलीकवलनेन दरिदत्तणं – दरिद्रत्वं पत्ता - प्राप्ताः । ते इन्हि - इदानौं मलयानिलाः विरहिणौनिःश्वाससंपविण: मंतः शिशुत्वेऽपि तारुण्यपूर्ण इव बहला जाताः ॥ कर्पूरमंजरोसाटके देवौनियुकविचक्षणयाः वाक्यमेतत् । (E)..
१८०। १ ते लङ्का (B). २ मेहलासु (A), मेहलाइ (B & C). ३ खलीचा (E). ४ खियो (A). ५ फारफुल्ल (A), फारफुल (B & C), फारफुल (E). र फणावलणे (E). . दबिकुतण (B). ८ रणहि (B & C), इन्हि (E). र णौसा (B), निसास (E). १. बडला (B & C). ११ पुसा विच (A & C). १५ १८३ (A).

Page #553

वर्णनम् ।
पत्यारे' जह' तिथि' चामर बरं दौसंति बसुज्जलं ' उक्किट्ठ" लहु बिखि* चामर तहा उठ्ठी' गंधुग्गुरो । तिलो' दिव" सुगंध" चामर तहा गंधा जुआ" चामरं रेहंतो" धअपट्ट" अंत कहिचं" सद्दल बिक्कौडि" १८८७ ॥
५२८.
१८० । थथा । ये लंकागिरिमेखलाभ्यः स्वस्तिताः संभोगचिचोरगौस्फारोत्फुल्लफणावस्लोकवलनेः प्राप्ता दरिद्रत्वं । ते प्रदान मलयानिला विरहिणोनिः श्वाससंपर्किको जाता झटिति शिशुले - ऽपि बतास्तापूर्णा द्रव ॥ (G).
१८७ | उदाहरणमाह, जे लड़ा इत्यादि । ये लागिरि - मेखलातः स्वस्तिताः संभोगखिनोरगीस्फारोत्कुलफणावलोकवलने प्राप्ता दरिद्रत्वं । ते ददानों मदनाविता [?] विरहिणौनिःश्वाससंपर्कणो जाता झटिति शिशुत्वेऽपि बहुलास्तारस्य पूर्णा दूव ॥ (B).
१८८ । अमुमेवार्थं प्रकारान्तरेण स्पष्टयति, पत्थारे इति । प्रस्तारय चौणि चामराणि दृश्यन्ते वलज्ज्चलानि, उत्थापनीयो
२ तह (A), बर (B & C ).
तिच (A).
१८ १ पछारे (A). 8 वसूव्ज ं (E), बहुव्जलं (F). ५ तथेचं ( A & B), उद्वें (C). ( विणि (A). ० तथेष (A & B ), उट्ठेष (C). ८ गंधंगुरो (B & C), गंधुगुरो (E). ९ तिचे (A & B), तिथि (C). १० दुख (B & C ). ११ गंध (E). १९ अवे (A & C), जवे (B). १५ हेरं (F). (C). १५ करणे (A, B & C ).
१४ भयवह (A), जलवकु (B), अबदु १९ सट्टो सुखौ (A), सट्टा मुषे (B & C ).
१० १८४ (A).
67

Page #554

मालवङ्गलम्।
-
सध छौ चामरं तथा उत्थाप्यो गन्धगुरू । चयो दौयन्तां सुगन्धाबामराणि तथा गन्धव दे चामरे राजमानो ध्वजपटोऽन्ने कथितः माईलसंस्थापने ॥ मट्टो मुणे इति पाठे गाईलगट्टको ज्ञायत इत्यर्थः, मप्रास्तारय विस्तारय, सुगन्धाः शोभना गन्धा सघवस्तथा चौणि गुरूणि, ध्वजपट श्रादिखघुस्त्रिकस्तः । (C). . १८८। पुनरपि भाई लविक्रीडितं प्रकारांतरेण सक्षयति, पत्यारे इति। जा-या पत्यारे-प्रस्तारे वणब्जलं- वर्णज्वलानि तिलिचामर बरं-बौणि चामरवराणि गुरूणि दौसंति-दृश्यंते, ततच मिट्ठ- उत्कष्टं सड़ बिलि-लघुदयं चामर - चामरं गुरुरित्यर्थः तहा-तथा गंधुग्गुरो-गंधो लघुः गुरुथ उठौत्रअत्यापितः दत्त इत्यर्थः। तह-तथा तिलो त्रयस्त्रौणि वा मुसिौगंध- सुगंधाः शोभना लघव इत्यर्थः चामर - चामराणि गरकः दिन-दौयंते, ततश्च गंधा - गंधो लघुः जुत्रा चामरंदे चामरे गरू अंत-अंते पादांते चामरदयांते वेत्यर्थः रेइंतोराजमानः पत्रप-ध्वजपटो लवादिस्त्रिकल इति यावत् कपि-कथितं तत्मल विक्कौडिनं-शार्दूलविक्रीडितं ॥ (E).
१८८ । पत्यार इति। प्रस्तारे यत्र चयः चामरवरा दृश्यते वर्गाज्वलमुल्लष्टं लघुदयं चामरं तथोत्थापितो गंधो गुरुः। चयो दत्ताः सुगंधाचामरास्तथा गंधो युग्मचामरं राजमानो ध्वनपटोऽते कथितः शार्दूलविक्रीडितं ॥ चामरं गुरुः, गंधो लघुः, ध्वजपटोलघुगुरू। संधांतरार्थे पुनरुक्रिः । (G).
१८८। पूर्वावलक्षणमेव प्रकारान्तरेण सुगमवक्षणं करोति,

Page #555

परतम्।
जहा, जं धोअंजण लोल' लोअणजुनं लंबाल अरगं मुई हत्या'लंबित्र केस पल्लव'चर घोणंति" जंबिंदणो। जंएक सिपअंचलं णिबसिदं तंगहाण केलिठिया श्राणौदा इअ मझझ"देक जणणो जोईसरेणामुणा॥ १८८७॥ शार्दूलस्य लक्षणहयमेतत् । (A). सहूल (B & C).
पत्यारे इत्यादि। प्रस्तारे तच चयश्चामरवरा दृश्यते वर्णज्वलं तथा चैवं स्वघुइयं चामरं तथा चैव गंधो गुरुः। पयो दत्ताः सुगंधाः चामराणि तथा गन्धव दे पामरे शोभमानो ध्वजपटोऽन्तकरणे शार्दूलशाटको जानः ॥ प्रस्तारे पौणि सामराणि गुरवस्ततो वर्णज्ज्वलं यथा स्यादेवं लघुइयं कर्तव्यं तथाच चामरं गुरुस्तथाच गन्धो लघुस्ततो गुरुस्ततस्त्रयः सुगन्धा चषवः तथैव चामराणि चौणि गुरव इत्यर्थः नतो गन्धय अघुस्ततो हे पामरे गुरुदयमन्तकरणेऽन्ने भोभनध्वजपटस्त्रिको लघुगुरुरूपः, माईसभाटकमिति वंदमो नाम । अत्र दादशवर्षेषु यतिः, सप्तस वर्षेषु यतिः, कचिदादौ सप्तम वर्णेषु पतिः ततो दादास वर्णषु पतिः।
१८६। १ पौष (A, B & C). वाण (B). १ (A). . पाप (A). पोत्ति (A), दोहंति (B), दोसमित (C). ( भिजाणा (C). • सिप (A, B & C). ८ जणं (B & C). एपिवासि (F). १. पाण (A), ननाए (B), मचाण' (C). ११ केरिडिदा (B & C). १९ मग्भ (B& C). १३ जोरसरेणा (A, C & E). १४ १५ (A)...

Page #556

माझवपेङ्गलम्।
सारिजात,..मः मो जः मतता गुरुय विरतिः सूर्येरथाश्वर्भवेत्, नागानामधिपेन तबिगदिनं शाईसविक्रीडितम् । एतत्याचतकाव्यनिर्मितिविधौ संकीर्णते शाटकं, विच्छेदः कचिदस्य सप्तदिनन्यस्तोऽपि संबध्यते ॥ (E). ... १८६ । उदाहरति । यद्वौताअनशोषखोचनयुगं सम्बाखकायं मुखं हस्ताकष्टकिएकपल्लवचयेषूर्णनि भागमाः। यदेकं पिक याचवं निवसितं तत् खानकेलिस्थिता श्रानौता इयमहुतेकजननी योगीश्वरेणात्मना ॥ ददं कर्पूरमचर्या भैरवानन्दयोगिमन्त्राचष्टनायिकावर्मन। (C).
१८८ । गाईखविक्रौडितमुदाहरति, जमिति । जं धोअंजल सोश खोचण जुत्रं- यस्मात् धौतांजनखोखोचनयुगं धौतमंजन यस्य तादृशं खोचनयुगं यस्मिंस्तत्तादृशमित्यर्थः लंबालगंसंबालकायं संबान्यलकान्यो यस्य तत्तादृशं मुहं- मुखमित्यर्थः तथा जं-यतः हत्यालंबित्र केस पल्लव चए-इस्तावितकेयपक्षवषये बिंदुणे-विंदवो घोणंति- पूर्णति परितो धमतौति यावत् । तथा - यस्मात् एवं मित्रच णिवमि- एक सिचयाध निवमितं पहाणकेलिहिया तं-तस्मान हेतोः वानकेलिस्थिता अझझदेश जपण-अड्डतैकजननी अाचर्यमुख्योत्पत्तिभूमिरिति यावत् दूर-दूर्य कर्पूरमबरौ अमुना जोईसरेण-योगीवरेण कापालिकभैरवानंदेन बाणैदा-त्रानौता ॥ यतो नेपयोरंजनं धौतं विंदवश्व केसपा[शाच्योतंति एकमेव च वस्त्रं तं, ततः खानकेविस्थेयमानौतेत्यर्थः। भैरवानंदाकष्टो कर्पूरमञ्चरौं

Page #557

वर्णदत्तम् ।
५३
प्रेच्य विदूषकं प्रति राघो वाक्यमेतत् । माईखविक्रीडितं निवृत्त। (E).
१८८ । थथा। यद्भौतांजवलोललोचमयुगं लंबालकायं मुखं पतालंबिनि केशपलवपये घूर्णति यबिंदवः। यदेकमित्यांचल निवमितं तत्स्नानकेलिस्थिता प्रानौता दयमहतैकजननी चोगौपरेणमुना ॥ (G).
१८८ । उदाहरणमाह, जं धोत्रं इत्यादि । यस्याः धौताअनमोणलोचनयुगं सम्बालकायं मुखं हस्तालम्बितकेशपल्लवन[च) ये घर्णन्ते यत्र विंदवः । ययेकं मिचयाञ्चलं निवमितं तत्मानकेलिखिता पानौता इयमडनेकजननी योगौश्वरेणामुना । सिचयः परिधानवस्त्रं । सिचयः प्रोतमाटक"इति चिकाण्डशेषः । भैरवानंदासष्टायाः वानस्थितायाः कर्पूरमजा वर्णनं । (H).
Nore. The following verses are found in MS. (A), but in none of the others.-Ed.] दा बंभण दा खत्तित्रउ दह बेमउ दह मुद्द। वहाँ पर तह एक अउ साखा जाति पसिद्ध ॥ १८६ ॥ [दोहा] तिज पाए उणविस प्रकार धरो एकेण बौहं मुणे मत्ताणं सड बौह १२० पिंड सत्रले तेत्तार हारं थुणो। गंधोत्रं चउतीस ३४ छंद मल सेसेण सुजाणिो बक्षणं मतहत्तरेहिं [७७] भणि गुजाण मो मट्टो ॥ १८७ ॥ वित पाए विष कप सेम भणि एउस बोसं धरो विचिचालीसह [४२] हार अच्छि मत्रले छत्तीस रेश भधारो।

Page #558

५३४
प्राशतङ्गणम् ।
-
वषाणं अठहत्तरेहिं मत्रले बौहोत्तरं सत्ता बिस्मामे बिड ठाम ठाम भणि हौल मो महत्रो ॥ १८८ ॥ सिड पाए बिह बल सेस भणि एउप एको [प] उपप्रमौ ७८ तह बल ठाम धरि एरिसं हार। अठतीसे लड़ तच्छ तच्छ करणा बिमाम बे जंपित्री सुच्छंदो भण सेस पात्र णिउणो मोहद्द सो महो ॥ १८ ॥ असि ८० बलो चउ पात्र पात्र करण दिठ्ठाण किठ्ठाण गुरु चालीसह चारिसेण ४० लाथा दिवाण किठ्ठाणत्रं । एउ जोणी गण मझ्झ माझ मत्रले बोहोत्तरं सत्तो भणु मेसा दूध धंदु बंध सुरमो पंचाणु* मो सट्टो ॥१९॥ महलो पढमो बि गुंज महठी मोहद्द पंचाषणो इंकालो सब लंगु बेणुणु णखी हिंसा विचारित्रो। णिको हिसार मोर कररी बिंबारु बौहंसको उद्धंगो रुहिरामिणो मित्रपई संचारि मोहा मुणो ॥ १९१ ॥ कुंडो ककस जंपु गंड विकटो दंतारि तारित्रो मौणो भौमण बकरो भत्रकरो संगूर लौचारो। उद्धको कटणो गुरार ररबौ पपुंद फुक्कारित्रो एक्कक्के गुरु खोपि जूत्र खाऊ हो एवारिसो सहभो ॥ १८२ ॥
- [इति] शाई खप्रकरणम्।
* [This metre is elsewhere described as मनेभविक्रीडितम. Vido Ghosha's Compendium, p. e -Ed.]

Page #559

वहत्तम्।
___५३५ उइबि' दिनबर जुअल' मज्झ करअल करहि' पुण"बि दिअबर जुअल' सज्ज बुंहअण करहि । सरस गण बिमल जहर णिबिन बिमल मइ तुरित्र कई उरत्र बदर चंदमल कहइ सई ॥१६०५॥
१९० । स्थापय दिजवरयुगलं मध्ये करतलं कुरु पुनरपि विजवरयुगलं मध्ये करतलं कुरु । सरसगणो विमलो यत्र श्रुत्वा स्थाप्यते मनोगतिना विमलमतिना उरगकविना चन्द्रमाला कथ्यते मदा ॥ मध्यपदममभिव्याहाराद् श्रादावन्ते च द्विजवरयुगलं प्रत्याबते, तदेव ढयति पुनरपौत्यादिना । ().
१९०। प्रथकोनविंशत्यचरचरणस्य वृत्तम प्रतुःसप्तत्य[षा]तरशतदयाधिकत्रयोविंशतिसहस्राधिकपंचस्लक्ष[५२३२६४]तमं भेदं चंद्रमाखानामकं वृत्तं लक्षयति, ठौति । दिनवर जुबल - दिजवरयुगस्त्रं चतुर्मध्वात्मकगणयमिति यावत् उद्बि- स्थापयित्वा मझ-मध्ये विजवरदययुगयोरंतराले इति यावत् करअल-करतलं गुवतं मग[प]मित्यर्थः करहि- कुरुष्व, पुणबि
१०। १ ठरच (B & C). १ जुध (A), जुलच (C). १ मझ (E). ४ करह (A). ॥ पुणु (B & C). ( Dropt in (E). ७ मम (A, B&C). . ८ करपस (A & C), dropt from बुरुषण up to चमिच in the first
qnadrant of the next sloka (B), बजषण (F). ( मोह (A), जर (C). १. मुषि चवद् मगर (A), सपि चवद् मणगर (C), सि दृढनिश्च (E). ११ विमस मद् (A & C). १९ कर (A & C). १९ चंदमयु (E), चंदमछ (F). १४ मोर (A). १५ १९९ (A).

Page #560

५३६
प्राकृतयैङ्गलम् ।
पुनरपि हे बुहत्रण – बुधजन दिवब [रयु] अल-द्विजवरयुगलं सच्च - सच्चं करहि - कुरुष्व । एवं च विमला: सरसगणाः पंचेति शेष: जह - यत्र नितरां स्थापयंते बिमल मद् - विमलमतिः तुरित्र कटू - त्वरितकविः उरग बद्द - उरगपतिः सदू - तां चंदमलु – चंद्रमालां [कहरू – ] कथयति ॥ श्रत्र पुणनि दिनबरजुअल मझ्झ करअल करहोति कचित्पाठः, मन्झ करल - मध्यकरतस्तं मध्ये करतथं यस्य तादृशं द्विजवरयुगलं पुनरपि कुरुष्वेत्यर्थः, परंतु श्रच पूर्वीकात् मध्ये करतलं कुरुष्वेत्यन मध्यपदसमभिव्याहारादेवाग्रिमद्विजवरस्य मध्यकरतक्षत्यप्राया पुनमध्यकरतलमिति द्विजवरविशेषणं पद्यपूरणायेवेति संप्रदाय - विदः, द्विजवर [ द्वय ] सगणोत्तर द्विजवर [द्वय] रचितचरणा चंद्रमालेति निष्कर्ष: । (E).
१८० । ठईति । स्थापयित्वा द्विजवरयुगलं मध्ये करतलं कुरुम्ब, पुनरपि द्विजवरयुगलं सनं बुधजन कुरु । सरसगलं विमलं यत्र निष्ठाप्य विमलमतिस्त्वरित कविरुरगपतिचंद्र माथां कथयति तां ॥ मध्ये द्विजवरयुगयोर्मध्ये इत्यर्थः । दिजवरखतुर्लघुः करतलः सगण: । (G).
"
१९० | दुबि इत्यादि । संस्थाप्य द्विजवरथुगलं मध्ये करतलं कुर, पुनरपि द्विजवरयुगलं मध्ये करतलं कुरु । सरसगणा विमला: यान् श्रुत्वा धारयति मनोगतिं विमलमतिरुर गकविचंद्रमाखां कथयति स: ॥ संख्याप्य द्विजवरयुगलं चतुर्लघून् मध्ये करत स्वगणं कुरु, पुनरपि द्विजवरबुगल मष्ट लघू नेतावता गणपूर्त्तिता ।

Page #561

वर्णहत्तम्।
जहा, अमित कर किरण धरु' फुल्ल' णब कुसुम बण"
कुबिन भइ सर ठबद काम णि धणु धरई । रबइ पिक समणिक कंत तुअथिर हिअलु. गमित्र दिण पुणु ण मिलुर जाहिर सहि पित्र
णिअलु ॥ १९१५ ॥ चंद्रमाला।
पाठक्रममाह, मध्ये हृदयमध्ये कलकलं कुरु, कलेन उच्चैःवरेण पठेत्यर्थः । यत्र मरमगणा विमला यान् श्रुत्वा मनो गतिं मनश्वाञ्चल्यं धारयति, वहिवाञ्चल्यं न प्रकटं भवति, मनः स्थिरौलत्य टणोति वा, विमलमतिकरगकविरेतछंदः चंद्रमाला भएति सः । अत्र दशसु वर्णेषु यतिः, पुनर्नवसु वर्णेषु यतिः । दापारिक ad, कुरु सविरति दश लघुमेकगुरुमथ र[व] सुल-मिति रचय गणनिचयमत्र सुभणितिकुशल । अभिनवरमपरिणति चंद्रगति किल भवति जगति सकलकविगुरुनागपतिरभिलषति ॥ (H).
१८१ । उदाहरति ! अमृतकरः किरणधरः फुलं नवकुसुमवनं कुपितो भूत्वा शरं स्थापयन् कामो निजं धारयति धनुः । रौति पिकः ममये निजे कान्तस्तव स्थिरहदयः नूनं गतं दिनं न मिलति
.१९१। १ घर (A, B & C)...२ फल (A, B & C). ३ कमल (A). " वण (A & C). ५ Dropt in (B). १ घण (E). C and • Transposed .in (A, B & C). णिच (C). तुमच (F). १. हिचच (B), हिचणु (C). ११ पणु (B). ११ मिल (A), मिश्च (B), ए मिलइ उण (C). १९ नाहि (A). ६४ णिस (B), णिचण (C). १५ १६४ (A).
68

Page #562

५३८
प्राकृतपैङ्गलम् ।
पुनर्याहि सखि प्रि[य] निकटं | निजममयो वसन्तः, नूनं निश्चितं, तस्माद्याहि । (c).
१९१। चंद्रमालामुदाहरति, अमित्र करेति । अमित्र करअमृतकरः किरण - किरणान् धरु - धरति, बण – वनं फुल णव कुसम-फुल्लनूतनपुष्पं जातमिति शेषः, काम- कामः कुवित्र भ[६] – कुपितो भूत्वा सर ठबद् - परान् स्थापयति णित्र धणू - निजधनुः धरदू-धरति। पिक - पिकः कोकिलः ममत्रसमये वसंतकाले णिक - समीचीनं यथा स्यात्तथा रवद् - रौति, तुश्र-तव कंत - कांतः प्रिय इत्यर्थः थिर हिअस्तु - स्थिरहृदयः, गमित्र दिण - गमितानि दिनानि पुनः ण मिल-न मिलंति, महि- हे मखि तस्मात् त्वं पित्र मिश्रलु - प्रियनिकटे जाहि-गच्छ ॥ कलहांतरितां कांचिनायिकां प्रति सखीवाक्यमेतत् । (E).
१८१ । यथा । अमृतकरः किरणन्धरति, फुलति नवं कुसुमवनं, कुपितो भूत्वा परान् स्थापयति कामो निजधनुर्धरति । रौति पिकः समये सम्यक्, कान्तस्तव स्थिरपदयो गता दिवसाः पुनर्न मिलति, याहि सखि प्रियनिकटे ॥ (G).
१८१ । उदाहरणमाह, अमित्र इत्यादि। अमृतकरः किरणं धारयति, फुलबहुकुसुमं वनं, कुपितो भूत्वा भरं स्थापयति कामोनिजं धृत्वा धनुः। रवीति पिकः, समयः समीचीनः, कान्तस्तव स्थिरहदयः स्थिरप्रेमा, गतं दिनं पुनर्न मिलति, याहि मखि प्रियनिकटं ॥ (H).

Page #563

वर्गाश्त्तम् ।
५३४
करित्र जसु सुगुणजुत्र' बिमलमइ महिअले ठइत्र ठइ रमणि सरस गण पत्र पत्र अले। दिअबर' चउ चउ पत्रहि भण' फणिबइ सही कमल गण सरस मण सुमुहि धबल कहीं ॥१२॥
१८२। कुरुष्व रसं श्रुत्वा युक्ते विमलमते महीतले स्थाने स्थापय सुमुखि सगणं पदपदतले। द्विजगणाश्चतुश्चतर्षु पादेषु भणति फणिपतिर्महीधरं [?] नगणं भण शशिवदने धवले ॥ पदपदतले सर्वेषां पदानामन्ते मगणं, तथाचादौ जानौहि द्विजगणश्चत्वारः प्रतिपदं धवलगणं निर्मलगणं योग्य, धवले धवलाख्यच्छन्दमि धवलाङ्कमेवानुक्रमणिकायां वक्ष्यति । महौश्वरानुगुणं महीश्वरानुमतमित्यर्थः इति कश्चित्, परनिपातात् फणिमहीपतिरित्यन्ये । (C).
१९२। अथैकोनविंशत्यक्षरचरणवृत्तस्य चतुश्चत्वारिंशदुत्तरैकप्रताधिकद्विषष्टिसहस्रोत्तरविलक्षतमं भेदं धवलनामक वृत्तं लक्षयति, करित्र इति। हे भरममानसे सुमुखि रमणि जसु-यस्य पत्र पत्र अले - [पाद] पादे पतितान् सरस गण - साध्यगणान्
१९९। १ पक्षर वह सड जुषस (A), करर रस सुणि मुचद (B), कर रस सुणि यहद (C). २ रमण गति सञ्चण (A), रमणि रिस गण (B), रमणि सिरिस गण (C). ९ मले (A, B & C). ४ दिगण (A, B & C). ५ भणि (A), पचह भण (E). ( पिच मही (A), महौ (B & C). . करपल गण परिसर ससि वचणि धवसही (A), पर णुगण परिस भए पसि पचणि धवशाही (B & C). ८ १९ (A),

Page #564

૩૦
प्राकृतपेक्षणम् ।
दिनबर च – द्विजवरान् चतुर्खघुकगणान् चतुरः उठस्थापयित्वा स्थापयित्वा कमलगणः सगणोऽतगुरुरित्यर्थः, कर पाणि कमल हत्थमिति [Vide श्लोक १४, p. 31. - Ed.] सगणनामसु कमल शब्दस्योपात्तत्वात् च पश्रहि चतुर्षु पदेषु प्रतिचरण
मित्यर्थः करिअ – क्रियते तत् धवलकं वृत्तमित्यर्थः, महित्रले - महौतले कहि — कथ्यते इति सुगुणजुत्र - सुगुणयुक्तः बिमल - मदू - विमलमतिः फणिपतिः पिंगल: महौ - सत्यं भवति ॥ यत्राष्टादशलघुरमंतरमेको गुरुः पतति तत् धवलनामक वृत्तमिति फलितार्थः । (E).
—
१९२ । करौति । क्रियते यस्य गुणयुतविमल[म] तिर्महौतले स्वापयित्वा रमणि सरसगणान् पादपतितान् । द्विजवरांश्चतुरचतुर्षु पदेषु भणति फणिपतिः सखि कमलगणः सरसमान से समुखि धवलकं कथय ॥ द्विजवरश्चतुर्लघु:, कमलः सगणः । (G).
१८२ । करहि इत्यादि । करोति र श्रुत्वा युवति विमलमतिर्महतले स्थापयित्वा स्थापयित्वा विरामं पतत्सगणं पदपदतले । दिजगणायवारयतुर्षु पदेषु भणति फणिपतिही धरण - गणाः सदृशा भण शशिवदने धवलं ॥ हे युवति विमलमतिः कविरिति शेषः एतच्छंदः श्रुत्वा रसं करोति, स्थापयित्वा स्थापबिना विरामं पतसगणः पादान्ते प्रतिपादान्ते द्विजगणाश्चत्वारचत्वारः पदे – प्रतिपदं चलारो द्विजगणास्तेन षोडश लघवस्ततः सगणः पादान्ते फणिपतिर्भणति, फणिपतिः कौदृश: महो महोऽस्यास्तीति मही उत्सवयुक्तः, मह उद्भव उत्सव इत्यमरः, धरणगणाः

Page #565

वर्णत्तम्।
जहा, तरुण तरणि तबई' धरणि' पबण बहर खरा
लग णहि जल बड मरु थल जण जित्रण हरा। दिसइ चलई हिअअ डुलइ हम इकलि' बहू घरणहि पित्र सुणहि पहिअ मण इछह कह॥
१६३१॥ धबलांग ।
धार्या गणाः कौदृशा लघूनां बाहुल्यादष्टादश लघव एको गुरुरिति प्रतिपदं हे शशिवदने ईदृशं धवलाख्यं छन्दस्वं भण । तत्र षट् वर्णषु यतिः पुनः षट्स वर्णषु यतिः पुनः सप्तसु वर्णषु यतिः । उकं छन्दःपारिजाते। नगणयुगलमनलमदृशमथ विरचय गं, रस-रस-हयविरतिकलितमिदमतिसुभगं । धवलमभणदहिपइति सकलसमतिसुखं, तदिह भवति परमसुकृतिहदयमतिसुखं ॥ (H).
१९३ । उदाहरति । तरुणतरणिस्तापयति धरणौँ, पवनोवहति खरः, समोपे नास्ति जलं, बडमरुस्थलं जनजीवनहरं । वसतिरुच्यते इदयं त्रुश्यति अहमेकाकिनी बधर्महे नास्ति प्रियः श्रण पथिक मनमा किमिच्छसि कथय ॥ एकलौत्यत्र एकारोलघुयः, बड - महत् मरुस्थलमये इत्यर्थः, यदि वसतिः क्रियता
१९९। १ नप (A). नरपि (B). . . बहर (E). ५ णिग (C). ५ जिवण (A, B & C). द बसर (A & C), विसर (B). . बुलइ (A), बजार (B & C). ८ तुर (A), दल (B & C). हमें एकलि (A), हमि चकणि (B & C). १० दल (A), इच्छण (B & C). ११ वलू (C). ११ १६५ (A). १९ धवला (B & C).

Page #566

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shri
५४२
प्राकृतपैङ्गलम्।
मत्युच्यते तदा पदयं त्रुटति वदु[पवाससम्भवात् यतोऽहमेकाकिनौ परिजनशून्या मया च नाहत्तुं किमपि शक्यते । इयं हि स्वयं दूतौ, अग्रे तव गमनमनुचितं तरणितापादिवशादन्येषामचागमनमसम्भावितं वमपि पथिकश्चिरविरहीत्यतोऽभौष्टं निःशङ्क कथय इति व्यज्यते । (c).
१९३। धवलमुदाहरति, तरुणेति। तरुण तरणि - तरुण: माध्याहिकः तरणिः सूर्यः तबद्ध धरणि - तापयति धरणरें, पवण बह खरा - पवनो वाति खरः, लग णहि जल-निकटे नास्ति जलं, जण जित्रण हरा-जनजीवनहरं बड मरु थलमहत् मरुस्थलं विद्यते इति शेषः । दिसद् चल - विषोऽपि चलंति तरुणतरणिकिरणा अलिषोऽपि चलंतीवेत्यर्थः, हिपत्र डुलदू - हृदयं कंपते, हम दकलि बहू - अहमेकाला बधूः घर णहि पित्र-हे नास्ति पतिः, मुणहि पहि-श्टण हे पथिक कहू - कुत्रापि तव मनः स्थानमिति शेषः दूर-दूच्छति ॥ कस्थाश्चिद्वाग्विदग्धाया इदं वाक्यम, पत्र पथिकपदं निवासस्थानकथनार्हवं मार्गप्राप्तयामवासयोग्यत्वं च व्यंजयति, तरुणतरणिपदाभ्यां चण्डाशकिरणभौत्या निखिलपथिकसंचारशून्यतयाग्रिममार्गस्थातिदुर्गमत्वं व्यज्यते, एकलेति पदमन्यजनानवलोकनौयतया यथेच्छकौडाकारित्वं व्यंजयति, मर्वथाचैव त्वया स्थमिति व्यंजयति । धवलो निवृत्तः। (E).
१६३ । यथा । तरुणस्तरणिस्तपति धरणिं, पवनो वहति खरः, समोपे नास्ति जलं महन्मरुस्थलं जनजीवनहरं। दिशोऽपि चलंति,

Page #567

वर्णरत्तम् ।
५४३
अबलोपाअं भणि सुच्छंदं मण मन्झे सुक्वं' संबुत्तं सुपिअं अंते ठबि हत्या" दिज्जसु कुंतीपुत्तं संजुत्तं । गण अग्गा दिजसु एअंकिज्जसु अंते सत्ता हाराज इअ बत्तीसा णिमत्ता पात्रहरु छंदो संभू णामाअं॥
१६४५॥
हृदयं घूर्णते, अहमेकाकिनी बधर्टहे नास्ति प्रियः, रणु पथिक मन इच्छया कथय ॥ (G).
१८३ । उदाहरणमाह, तरुण तरणि इत्यादि । तरुणस्तरणिस्तपति धरणौँ, पवनो वहति खरः, निकटे नास्ति जलं, महत् मरुस्थलं जनजीवनहरं । सायं वदसि पदयं कम्पते अहमेकाकिनी बधर्ट हे नास्ति प्रियः श्टण पथिक मनःस्थितं कथय ॥ लग [ति] निकटवाचको मिथिलादेशीयः । स्वयं दूतौवचनं । (H).
१८४ । अवलोकय भण सुच्छन्दः मनोमध्ये सुखं सुवृत्तं, सुप्रियमन्ते स्थापयित्वा हस्ते दीयतां कुन्तीपुत्रः संयुक्तः । गणोऽग्रे दौयताम् एवं क्रियतामन्ते सप्त हाराः इति द्वात्रिंशविजमात्राः पादे छन्दः शम्भुनामेदं ॥ सुखम् एतदवलोकनात्, सुप्रियं लघु
१९४। १ बबलोचाणं (A), dropt in (B), अबलोथासं (C). २ भण (A, B&C). Dropt after up to fit in the third quadrant in (F). ४ धरि (A). ५ इच्छो (A). दिव्नड (A), कुंतीपुते (E). ८ जम्गा (B), अम्गे (E). १ एवं (B), dropt in (C). १. किन्नड (A), dropt in (C). ११ धंस (E). १९ एच (A). १३ पाचहि (A), पाच (B), पाप (C). १४ णामोचं (A, B & C). ६५ १९० (A).

Page #568

५४४
प्राकृतपैङ्गलम् ।
द्वयमन्ते, तथादौ किं तबाह हस्तः सगणः कुन्तीपुत्रः कर्ण द्विगुरुः तथाच संगणकर्णगणानन्तरं दिकलगणः । अयेऽप्येवं गणों दौयतां हस्तकर्णानिन्तरं सुप्रियो दौयतामित्यर्थः, किन्त्वत्र पूर्वलिखितसुप्रियगणेन मह इस्तगणः कर्त्तव्य इतरथा वर्णाधिक्यप्रसङ्गात्, तदन्ते सप्त गुरवः । अथवा श्रादौ हस्तगणः ततः कर्णगणः ततः पुनरपि हस्तकणे इति संयुक्रमित्यस्यार्थः, ततः सुप्रियः दिलघुः । (C).
१८४ । अथैकोनविंशतित्यक्षर चरणस्य वृत्तस्य विमप्तत्यधिकैकशताधिकत्रिसहस्रतमं भेदं शंभुनामकं वृत्तं वक्ष्यति, अवलोपात्रमिति । सुच्छंद- सुच्छंदः एतदिति शेषः [भणि -] भणित्वा [मणमझझे - मनोमध्ये सूकवं - सुखं संबुत्तं-संवृत्तं त्वम् अबलोपात्रं- अवलोकय कुंतीपुत्ते संजुत्तं - कुंतौपुत्रेण संयुक्रम् अयस्थितगुरुदयात्मकगणयुक्तमिति यावत् हत्या - हस्तं गुर्वतसगणमिति यावत् दिजसु - ददख अग्गे - अये कर्णाये इति यावत् एवं[] गण दिन्जसु- एवंप्रकारेण गणं ददख, पुनरपि मगणकौँ देहौत्यर्थः, अंते - संगणकर्णते सुपित्रं- सुप्रियं लघुदयात्मक गणं ठवि- स्थापयित्वा अंते - पादांते सत्ता हारा-मप्त हारान् गुरून् किन्नसु - कुरुष्व दून- इति प्रकारेणेति भावः बत्तीमा णित्र मत्ता - दात्रिंशबिजमात्राः जं- यत्र पात्रह-पादेषु पतंतौति शेषः संभू णामात्रं- शंभुनाम्ना छंदो-छंदः जानौहौति शेषः । (E).
१८४ । अबेति । अवलोकयेदं भणित्वा सुच्छंदो मनोमध्ये सौख्यं

Page #569

वर्णवृत्तम् ।
५४५
जहा, सित्र बिट्ठी' किज्जा जौथा लिज्जा'
बाला बुढा कंपंता बह पच्छा बाहर लग्गे कांग्रह
___ सब्बा दौसा झपंता। जई जड्डा' रूसई चित्ता हासइ१२
पेटे अग्गो" थप्पौत्रा कर पाना संभरि किज्जे भित्तरि अप्पा अप्पो लुकौवा ॥ १८५८॥
संभु।
सुवृत्तं सुप्रियमंते स्थापय, हस्तो दीयते कुंतोपुत्रसंयुक्तः । गणमये देहि, एवं कुरुष्वांते सप्त हारा यत्र, इति द्वात्रिंशन्मात्राः पादे छंदः शंभुनामेदं ॥ आदौ हस्तः मगणः, सगणकर्णयोईयमित्यर्थस्तदंते सुप्रियं लघुद्दयं, कर्ण गुरु[दयं], हारो गुरुः । (G).
१८४ । अब लोधा इत्यादि। इदानौं लोकानां भण सुच्छंदः मनोमध्ये सुखं संवृत्तं सुप्रियमन्ते संस्थाप्य कुन्तीपुत्रसंयुक्त। गणा
१६५। १ रिठठा (A). किन्नस (B & C). ३ जौवा (A), था (C). ४ णिज्जत (B&C). ५ वाल (E). द वाच (A). . रक्खो रक्खो जंपत्ता (A). ८ जव (A), जहि (B). ८ जट्टा (B), जड्डौ (E). १० रोसद् ( A, B & C). ११ चिंता (A, B & C). १२ हो सइ (A & B), हो सहि (C). १३ पट्टे (A), मझे (B & C), पेढे (F). १३ and १४ transposed in (A, B & C). १५ थक्कौथा (A, B & C). १६ सम्मि (A), समुरि (B), सम्बरि (C). १७ किज्जर (A). १८ १९८ (A).
69

Page #570

५४६
प्राकृतपैङ्गलम् ।
नग्रे देहि एवं कुरु अन्ते मप्त हारा यत्र, एवं द्वात्रिंशन्माचाः पादे शम्भुनामैतत् ॥ सुच्छंदो भण एतच्छन्दो भण, तेन ददानौं लोकानां मनोमध्ये सुखं संवृत्तं । श्रादौ हस्तं सगणं दद्यात्, कौदृशं हस्तं कुन्तीपुत्रसंयुक्तं सगणानन्तरं गुरुदयं देयं, ततोऽग्रे एवं गणं देहि मगणं गुरुदयं पुनर्देहि, अन्ते एतदन्ते सुप्रियं लघुद्वयं संस्थाप्य तदन्ते सप्त हारा गुरवः, एवं समुदायेन द्वाचिंगन्मात्राः पादे, इदं छन्दः शम्भुनाम। अत्र मनसु वर्णषु यतिः, पुनः पंचसु वर्णेषु यतिः, पुनः सप्तसु वर्णेषु यतिः । * * * (H).
१८५ । उदाहरति । शीतवृष्टिः क्रियते, जीवो गृह्यते, बालाः वृद्धवाः कम्पन्ते, वहति पश्चाद्वायुः समः काये सब देनं व्यानोति । यदि शीतं स्व्यति चिन्ता भवति मखि अग्नौ प्रविश्य स्थौयते, करपादं मंक्षिष्य क्रियते मध्ये प्रात्मात्मनि गोप्यते ॥ क्रियते देवेन, रुष्यति अधिकं भवति। जात्रा इति पाठे जाया रुष्यति कुप्यति पृथक् स्वपिति तदा चिन्तादृद्धिर्भवति । आत्मिपरौरं गोप्यत इत्यर्थः । (C)...
१८५। शंभुमुदाहरति, मित्र विठ्ठौति । सित्र बिडौ-मौतवृष्टिः किज्जद - क्रियते जोत्रा लिज्जद -- जीवो गृह्यते देवेनेति शेषः, बाला बुढा - बाला वृद्धवाः कंपंता - कंपते पच्छा बाह - पश्चिमवाताः बह – वांति, कात्रह- काये लग्गे-लगंति, सब्बा दौमा - सर्वा दिशः झंपंता - अाच्छन्ना भवतीत्यर्थः । जडू जड्डा रोस - यदि भौतं रुथति, तदा चित्ता हासद् - चित्तं इमति, पेटे -- उदरे अग्गौ-अमिः थप्पौत्रा-स्थाप्यते, कर पापा मभिरि

Page #571

वर्णवृत्तम्।
५89
जहि' आइ हत्य' णरेंद बिगबिर पात्र पंचम जोहलो जहि ठाइ छट्टहि हत्या दौसई सद्द अंतहि ोउरो। सुह छंद गौअउ मुद्धि' णोअउसब्ब लोअहि जाणियो कइ सिट्टिर सिट्ठउ दिदु दिउ पिंगलेण बखा
णिो ॥ १९६१८॥
- करपादौ संकोच्य भित्तरि-मध्ये किज्जे- क्रियते अप्पा अप्पी - श्रात्मा आत्मनि लुक्कौत्रा - गोप्यते ॥ कस्यचिद्दरिद्रस्यैतद्वाक्यं । शंभुत्तिः । (E).
१८५ । यथा । शीतवृष्टिः क्रियते, जौवो ग्रह्यते, बाला वृद्धवाः कंपते, वहंति पश्चिमवाता लगंति काये, सर्वा दिशो घणंति । यदि जाह्यं रुष्यति, चित्तं हमति, उदरेऽग्निः स्थाप्यते, करपादौ संकोच्य क्रियते मध्ये श्रात्मा श्रात्मनि गोप्यते ॥ दरिद्रस्येयमुभिः । (G).
१८५। उदाहरणमाह, मित्र विठ्ठा इत्यादि। गौतवृष्टिः क्रियते, जीवो ग्टह्यते, बाला वृद्धवाः कंपंते, वहति पाश्चात्यवातः लगति काये, सर्वा दिश आच्छादयन् । यदा जाधं रुय्यति तदा
१९६। १ जर (A, B & C).. हच्छ (A). २ वेचवि (B). ४ पंचह (A), पचवि (B). ५ नर्षि (A), जद (B & C). हिं (A), च्छट्टद् (B & C). . दिसद (A). ८ सज (E & F). ( तह (A). १० सीद (B, C, E & F). ११ मुद्ध (A), dropt in (B). १९ लौच (A), dropt in (B), पउ (F). १३ सिठ्ठ (A). १४ सिद्विउ (C). १५ Dropt in (B), दिद्धि (C & F). १६ दिड (C). १० वाखाणियो (B). १८ १९८ (A).

Page #572

પૂ=
प्राकृतपैङ्गलम् ।
चिमे भवति श्रग्निपृष्ठे स्थातव्यं करपादं संभृत्य संकुचितं कृत्वेत्यर्थः क्रियते मध्ये श्रात्मना श्रात्मनि लोयते ॥ एकोनविंशत्यचर प्रस्तारस्य पञ्च लचाणि चतुर्विंशतिसहस्राण्यष्टाशीत्यधिकं शतद्वयं भेदास्तेषु कियन्तो भेदा उक्ताः, शेषभेदाः स्वयमवगन्तव्याः | (H).
१८६ | अथ विंशत्यचरा ॥ यस्यादौ हस्तः नरेन्द्रौ द्वावपि पादः पञ्चमो जोहल:, यदि स्थाने षष्ठे हस्तो दृश्यते शब्दोऽन्ते नूपुरः । तच्छन्दो गौता शुद्धा नौयते * * कविसृथ्या सृष्टं दिया दृष्टं पिङ्गलेन व्याख्यातं ॥ गौतेति इन्दोनाम, यदा कविम्टष्टि: तदेव इदं सृष्टं दिया भाग्येन दृष्टं गुरुभिः, सो इत्यच श्रोकारोलघुः । (C).
१८६ । अथ विंशत्यचरचरणस्य वृत्तस्य षट्सप्तत्युत्तर पंचशताधिकाष्टचत्वारिंशत्महत्रोत्तरं दश लक्षं भेदा भवंति, तत्राष्टोत्तरशताधिकं [ षट्सप्तत्यधिकं ] द्विसप्ततिसहस्रोत्तर चिलचतमं [३०२००६] भेदं गौतानामकं वृत्तं लचयति, जहीति । हे मुद्धि-मुग्धे
1
जहि - यच श्रदू - श्रादौ हत्थ - हस्तः गुर्वतः सगण इति
―
यावत् एरेंद बिलबि - नरेंद्रइयमपि मध्यगुरुज गणद्वयमपीति यावत्, ततः पात्र - पादः श्रादिगुरुर्भगण इत्यर्थः, पञ्चम - पञ्चमः जोहलो – मध्यलघुरग [ए] इति यावत्, जहि - यत्र छट्ठहिषष्ठे ठाइ – त्थ[स्था] ने हत्थ - हस्तः गुर्वतः सगणः अंतहि - अंते वगणांते पादांते वा मल – शल्यं लघुः ऐडरो - नूपुरं गुरुः दोष – दृश्यते । इदं च क्रियापदं सर्वैः प्रथमांतर्गणवाचकैः पदैः सह योजनौयं । सोदू – तत्तत् णोत्र – समीचीनं सब्ब लोहि
-

Page #573

वर्णसत्तम् ।
५४६
जाणियो- सर्वलोकैतिं त्रैलोक्यप्रसिद्धमिति यावत्, कबि मिट्ठि सिट्ठउ - कविसध्या सृष्टं दिट्ठ दिउ-दृश्या दृष्टं पिंगलेण बखाणिो - पिंगलेन विख्यापितं गौत्र छंद - तगीतानामकं वृत्तमित्यर्थः ॥ वृत्तविशेषणानि पद्यपूरणायेति मंतव्यं । (E).
१८६ । अथ विंशत्यक्षरा कृतिः ॥ जहौति। यत्रादौ हस्तोनरेंद्रदयमपि पादः पंचमो जोहलो यत्र स्थायौ षष्ठे हस्तोदृश्यते शल्यमंते नूपुरं। तत् छंदो गौता मुग्धे समीचीनं सर्वलोकर्जातं कविसृष्टिसृष्टं दृष्टिदृष्टं पिंगलेन व्याख्यातं ॥ हस्तः मगणः, नरेंद्रो जगणः, पादो भगणः, जोहलो रगणः, शल्यं लघुः, नूमुरं गुरुः । गौतानामक छंदः । (G).
१८६ । विंशत्यक्षरप्रस्तारे कानिचिच्छंदांसि वदति, जद प्रादू इत्यादि । यत्र श्रादौ हस्तो नरेन्द्रौ दावपि पादः पञ्चमो योधोयत्र स्थाने षष्ठे हस्तो दृश्यते शब्दः अन्ते नूपुरः। तच्छंदः गौता मुग्धानां नौता सर्वलोकैख़ता कविश्रेष्ठसृष्टा दिल्या दृष्टा पिंगलेन व्याख्याता ॥ यत्र श्रादौ हस्तः सगणः, द्वौ नरेंद्रौ जगणौ, पादो भगणः, योधो रगण: पंचमः, षष्ठस्थाने हस्तः सगणस्ततः शब्दो लघुरन्ते नूपुरो गुरुग्छन्दसो नाम गौता, कीदृशौ मुग्धानां मनोहराणां मध्ये नौता गणिता सर्वलोकैर्शाता, कीदृशौ गौता कविश्रेष्ठेन सृष्टा दृदिया भाग्येन दृष्टा पिंगलेन व्याख्याता । पशुपतिनैवं व्याख्यातं। कविसृष्टिसृष्टा कविसृष्टौ सृष्टा यदा कवयः सृष्टास्तदा एषापि सृष्टेत्यर्थः, दृष्टि छन्दःशास्त्रं तेन तया] दृष्टा। मगण-जगणदय-भगण-रगण-मगण-लघुगुरुभिर्वर्णैर्गोता ।

Page #574

५५०
प्रावतपैङ्गलम् ।
जहा,
जह' फुल्ल' केअइ चारु चंपा चू' मंजरि' बंजुला सब दौस दौसइ केसु काणण पाण बाउल भम्मरा। बह पोम्म गंध बिबंधु बंधुर मंद मंद समीरणा णि केलि कोतुकलास लंगिम' लग्गिा तरुणी५
जणा" ॥ १८७१६ ॥ गीता।
तगणक्रमराहित्येन मात्रावृत्ते हरिगौतेयं [Vide शोकः ६६१, p. 306.] । उक्त छंदःपारिजाते। सगणं पुरो विनिधाय जदयमुज्ज्वलं भगणन्ततो-रगणं ततः मगणं निधेहि विधेहि स्वं गुरुमन्ततः । फहिराजनिर्मितवृत्तमक्षरगौतकं * * * * * हरिगौतकेति पुरा कलाकृतवृत्तकेऽनियमस्थितं ॥ (H).
१६७ । यथा । उदाहरति । यदि फुलानि केतकी-चारुचम्पकयूथिमञ्जरौ-वञ्जुलानि सर्वस्यां दिशि दृश्यते किंशककाननं पानव्याकुलभ्रमराः। वहन्ति पद्मगन्धविबन्धुबन्धुरा, मन्दमन्दममौरणाः निजकेलिकौतुकलासलङ्गिमलनास्तरुणीजनाः ॥ विशेषेण बन्धर्विबन्धुः, बन्धुरा विलक्षणाः । (C).
१९०। १ जहि (A), जर् (B & C). २ फुल (E & F). १ चम्पद (B & C). ४ जूच (). ५ मरि (E). द वचल्ला (B), बन्नुला (E & F). o Dropt in (B), FATI(C). Dropt in (A), or (B& C), पम्म (E). . बंधु विवंध (A), विवन्ध (B). Dropt in (B). ११ पिच (A). १२ कौतुक (A, E & F). १३ लाङ्गम (B). १४ ताणि (E). १५ गणा (A). १६२.. (A).

Page #575

वर्णहत्तम् ।
. १८७। गौतामुदाहरति, जहेति। जह-यत्र के चारु चंपत्र चूत्र मन्जरि बंजुला - केतकिचारुचंपकचूतमञ्जरोवचुलानि केतकी] चारूणि चंपकानि चंपकपुष्पानि चूतस्य मञ्जयः नवपल्लवानि वञ्जलानि चैतानौत्यर्थः फल्ल – पुष्पितानि विकमितानौति यावत्, केस काणण – किंशुककाननं सब दौस दौसद - सर्वस्यां दिशि दृश्यते, भम्मरा-भ्रमराः पाण बाउप[ल] - पानव्याकुला मकरंदानुपानप्रमत्ता इत्यर्थः जाता इति शेषः । पम्म गंध बिबंधु- पद्मगंधविबंधुः क[मलसौरभस्य विशिष्टो बंधुरित्यर्थः, बंधुरः विचक्षणो मानिनौमानभंजने इति भावः [मंद मंदमन्दमन्दः] समोरणा – समौरणः वातः बह – वाति, तरुणोजनाः णित्र केलि कौ[कोतुक लास लंगिम लम्गित्रा-निअकेलिकौतुकलास्यलंगमलनाः । (E).
१८७। यथा। यत्र फुलकेतकीचारुचंपकचतमंजरोवंजुलाः सर्वा दिशो दृश्यते किंशक काननपानव्याकुला भ्रमराः। वहति पद्मगंधं बंधुबंधुरो मंदं मंदः ममौरण निजकेलिकौतुकलास्यसंगिमलग्रस्तरुणौजनः ॥ (G).
१९७ । उदाहरणमाह, जहि फुल्ल इत्यादि । यत्र फुल्लाः केतकीचारुचम्पकचूतमञ्जरौवचुलाः सर्वासु दिक्षु दृश्यन्ते किंशुककानने पानोन्मत्ता भ्रमराः। वहति पद्मगंधविशिष्टबंधुबंधुरो मंदमंदं समौरणो निजकेलिकौतुकलासभङ्गोलमास्तरुणौजनाः ॥ सुवर्णकेतकीविकाशो वसन्ते, वंजुला अशोकाः, वंजुलः पुंसि तिनिशे बेतमाशोकयोरपि। (H).

Page #576

प्राकृतपालम् ।
रग्गणा पलंता' पुणो णरेंद कंतश्रा सुछक्करण हार एक मंतही सुसद्द पाअ अंतही सुसकरण । गंडा गणेहु ए सुबरण संख बौसए' फणिंद गाउ तौस मत्त पात्र पत्त हार तौत्र भाअरण सद्द आउ॥
१९८१०॥
१८८ । रगणाः पतन्ति पुननिरेन्द्रः कान्तः सुषदेन हारमेकं मन्त्रयख जानौहि भोभन: शब्दो लघुः सुमकतेन षट्वेनेत्यर्थः, शोभनप्रकारेणेति वार्थः । * * * त्रिंशतस्ततौयभागो दश संख्यास्तन हारा दश, शब्दा लघवो दशेत्यर्थः । (C)..
१९८ । अथ विंशत्यक्षरचरणस्य वृत्तस्यैकपंचाशदधिक(नव]नवतिसहस्रोत्तरपंच षट् लक्षतमं [६९८०५१] भेदं गण्ड[क]नामकं वृत्तं लक्षयति, रग्गणेति। रग्गणा-रगणः मध्यलघर्गण इति यावत् पसंतश्रा - पतति पुनः कंतत्रा- कांतः पारेदनरेंद्रो मध्यगुरुर्जगण इति यावत् पततौति पूर्वणान्वयः, एवं सुसक्कएण - स्वशत्या निजकवित्वमामथुन सुछक्कएण – सुषट्केन भण गणषट्केनेत्यर्थः सह एक – एक हारु - हारं गुरु मंतही - आमंत्रयख स्थापयखेत्यर्थः, पात्र अंतही- पादांते सुसह
१९८। १ पलञ्चनचा (A), पुलन्तया (B). २ मुच्छन्दरण (C). ३ हाल (E & F). ४ सुवण (A). ५ कंकणे (A), टक्कले (B), टाकणे (C). ६ एम णाउ (A). ७ पाउ (E & F). ८ भाग.एस (A), भाञ्च एस (B & C). ९ भाउ (A). १. २०१ (A). * This metre has been designated वृत्त in Pingala's . Sanskrit treatise. Vide Ghosha's Compendium, p. 97.-Ed.

Page #577

वर्णरत्तम् ।
५५३
सुशब्दः शोभनो लघुय इति शेषः । यच संख- संख्याया बौसए - विंशतिः सुबल - सुवर्णा: तौम मत्त-चिंशन्मात्राः पात्र पत्तपाद प्राप्ताः तौत्र भात्रएण - बतौयभागेन त्रिंशत्ततौयभागोदश [तत्संख्ययेति यावत् हारः गुरुः स दश लघुः बाउ-आयाति पततौति यावत्, ए- एनं गण्डका- गण्डकं गणेहु- गणयख बुध्यस्खेत्यर्थः, इति फणिंद - फरेंद्रः गाउ- गायति ॥ प्रथम गुरुस्तदनंतरं लघुः पुनः गुरुस्तदनंतरं लघुरेवंक्रमेण यत्र विंशत्यक्षराणि चरणे पतंति तङ्गण्डकनामकं वृत्तमिति फलितार्थः। (E).
१९८ । रग्गेति। रगणः पतति पुनर्नरेंद्रः कांत एतयोः सुषट्केन, हार एकोऽते सुशब्दः पादांते स्वशक्तिकया। गंडकं गणयख वर्णसंख्या विंशतिः फरेंद्रो गायति, त्रिंशन्मात्राः पादे प्राप्ताः हारास्ततीयभागेन शब्द पायातः ॥ नरेंद्रो जगणः, रजयोः षटकं कर्त्तव्यं, हारो गुरुः, सुशब्दो लघुः । (d).
१८८ । रग्गण इत्यादि। रगणः पतति पुरो नरेन्द्रः कांतः सुषटकेन, हारम् एवमामंत्र[ख] सुशब्दः पादान्ते सुमटतेन । गण्डकां गणय अस्य छंदसो वर्णसंख्यां विधेहि फणेन्द्रो गायति, त्रिंशन्मात्राः पादे, प्राप्तस्तृतीयभागो हारः सुशब्दस्तावान् ॥ श्रादौ रगणः पतति यत्र पुनर्नरेन्द्रः कान्तः सुषट्केन रगणस्ततो जगण: एवंक्रमेण षगणाः कर्त्तव्या हारं गुरुमेकमामंत्र[ख] कुरु, सुशब्द लघु पादान्ते श्रामंत्र[ख] कुरु, सुसंस्कृतेन सुप्रकारेण गण्डका छंदमो नाम गणय, अस्य छन्दमो वर्णसंख्यां टंकले कुरु चिंशन्मात्राः पादे, त्रिंशन्मात्रायास्ततौयभागः प्राप्तः हतीयभागो दश

Page #578

પૂણ્8
प्राकृतपैङ्गलम् ।
जहा, ताब बुद्धि ताब सुवि' ताब दाण ताब माण ताब' गब्ब जाब जाब हत्थर णच्च बिज्जु रेह रंग णाइ एक दब्ब। एत्य अंत अप्प दोस देबर रोस होइ २ णट्ट सोइ सब्ब' कोइ बुद्धि कोइ सुद्धि कोइ दाण कोइमाण कोइ गब्ब॥
१६११०॥ गंडका।
तेन दश गुरवस्तावंतो लघवस्तेन दश लघवः, समुदायेन विंशत्यचराणि पादे । टंकशब्दो गौडदेशीयः संख्याकरणवाचकः । (H).
१८६ । उदाहरति । तावडुद्धिस्तावत् शुद्धिस्तावद्दानं तावन्मानः तावगर्वः, यावत् हस्ते हस्ते नृत्य[ति सर्व विद्युदिव रङ्कमेकं द्रव्यं । स्त्यर्थनात्मनो दोषेण देवरोषेण भवति नष्टं तदेव सन्वें, कुत्र बुद्धिः कुत्र शुद्धिः कुत्र दानं कुत्र मानः कुत्र गवः ॥ एक द्रव्यं सर्व सर्वात्मकं द्रव्यं, विधुद्रवं चञ्चलत्वात्, स्त्रौनिमित्तेन यदा. तदा इत्यथाहायं । (C).
१९८ । गण्डकमुदाहरति, ताबेति। जाब-यावत् हत्य- हस्ते
१९९। १ and २ transposed in (E & F). १ Transposed in (E).
Dropt in (B). .५ नाव सव्व (A), जाव once only in (E & F'). ६ हच्छ (A). ७ सव्व between णच and विज्ज (A & C). Cand e dropt in (A & C). Dropt in (B). १. एच्छ (A), dropt in (B & C). २१ पत्य (B), dropt in (C). १२ Dropt in (B & C), देव (E). १३ Dropt in (A, B & C). १४ दख (E). १५ and १६ transposed in (E). १६ Dropt in (C). १०२.२ (A).

Page #579

वत्तम् ।
પૂ
दिनगणा हत्य' हारा पलता
बे कणा गंध हारा' बल एक्कल्ला' सल्ल कस्मा* धपत्र सहित्रा कंकणा' अंत कंता । बौसा एक्क'ग्गला जं पलइ लहु गुरू बारहा होइ दौहा " पिंडा" बत्तीस अग्गा सउ फणि भणित्रा" सङ्घरा होइ मुद्दा ॥ २०० ॥
बिज्जु रेह रंग पाहू - विद्युद्रेखा रंगवत् अतिचंचलमिति भावः एक्क - एक दब्ब - द्रव्यं एच्च - नृत्यति, ताब बुद्धि – तावद्दुद्धि: तावत् शुद्धिः तावत् मानः तावत् दानं तावत् गर्वः । [ एत्थ अंत - एतदन्ते सोद्र - तत् द्रव्यं श्रप्प दोष - श्रात्मदोषेण देव रोम – देवरोषेण यदौति शेषः एठ्ठ – नष्टं होद्र – भवति तदेति शेषः, कोद्र बुद्धि - [कुत्र बुद्धिः] कुच शुद्धिः कुत्र मानः कुत्र दानं कुत्र गर्वः ॥ (E).
१८९ । यथा । तावत् शुद्धिस्तावद्दुद्धिस्तावन्मानस्तावद्दानं ताव - व यावद्धस्ते नृत्यति विद्युल्लेखारं गणवद् एकं द्रव्यं । एतन्मध्ये श्रात्मदोषेण देवरोषेण भवति नष्टं तत्सर्वं, का बुद्धिः का शुद्धिः किं दानं को मानः को गर्वः ॥ (G).
१८८ | उदाहरणमाह, ताब बुद्धि इत्यादि । तावद्दुद्धिस्तावत् शुद्धिस्तावद्दानं तावन्मानस्तावद्गर्वः, यावद् यावद्भस्ते हस्ते नृत्यति
२ छ (A).
वलंता (A). ४ एकक्षा (A, B
२०० । १ हार (A ). & C), dropt in (F). ५ कच्च (F). ( धा बल (A ), धच वट (B & C ). ० संखच्चा] (A). ८ कक्षा (A). ९ एक (A & C ). १० पाच (A), होहि. (E). ११ दिहा (E). १९ पेंडा (A). १३ अम्गा सध्ध (A), अभ्ग स (E) १४ फणिचा (B). १५ हो (C). १६ सुद्धा (A). १७ २०३ (A).

Page #580

प्रावतपङ्गलम् ।
सर्वविद्युद्रङ्गमेकं द्रव्यं। एतदन्ने आत्मदोषेण देवरोषो भवति नष्टं तदेव द्रव्यं, तदा का बुद्धिः का शद्धिः किं दानं को मानः को गर्वः ॥ बिजु रङ्ग इति विद्युत् चंचलं, द्रव्यनाशे आत्मदोषेण देवरोषः कारणं। विंशत्यक्षरप्रस्तारस्य दालचायष्टचत्वारिंशत्महस्राणि षट्मन्नत्यधिकानि पंचशतभेदास्तेषु भेददयमुक्त शोषभेदाः खयमवगन्तव्याः। (H). - २०० । अथ एकविंशत्यक्षरा ॥ द्वौ कलौं गन्धहारौ वलयदिजगणी हस्तहारौ बलन्तौ एक शल्यं को ध्वजपटः कङ्कणमन्ते कांतं । विंशतिरेकाधिका यत्र पतति लघुगुरुभिर्वादश भवन्ति दौर्घाः, पिण्डिता दागिदगं मतं फणिभणिता स्नग्धरा भवति मुग्धा ॥ पिण्डिताः पादचतुष्क एकीकृता द्वात्रिंशदधिकशतमित्यर्थः । (C).
२०० । अथैकविंशत्यक्षरचरणस्य वृत्तस्य त्रिदि]पंचाशदुत्तरेकशताधिकसप्तनवतिसहस्रोत्तरं विंशतिर्लक्षं भेदा [भ]वंति, तत्र पञ्चोत्तरशतत्रयाधिकनवाधिकनवतिसहस्रोत्तरैकलक्षतमं चिनवत्युत्तरनवमताधिकद्विसहस्रोत्तरविलक्षतमं ३०२८८३] भेदं नग्धरानामकं वृत्तं वक्षयति, बे कलेति। यत्र प्रथमं बे कला -द्वौ कणे गुरुदयात्मकगण वित्यर्थः, ततो गंध हारा-गंधहारौ वधुगुरू इति यावत्, ततश्च बलत्र दिगणा- वलयद्विजगणौ गुरुलघुचतुष्टयात्मकगण विति यावत्, ततः हत्थ हारा-हस्तहारौ मगणगुरुकावित्यर्थः यत्र पलंता – पततः, ततश्च एकला - एकलं शल्यं लघुः कला - कर्णे गुरुदयात्मको गण इत्यर्थः अंत-ते कर्णगणाये इत्यर्थः धनपत्र सहित्रा- ध्वजपटसहितः लघ्वादि

Page #581

वर्णरत्तम् ।
त्रिकलगणसहित इत्यर्थः कता-कांतः कंकणा - कंकणं गुरुरित्यर्थः यत्र पततौति शेषः । जं-यत्र एक्कग्गला - एकाधिका बीमा - विंशतिः एकविंशतिरिति यावत् ल गुरू- लघुगुरवः पल - पतंति बारहा- द्वादश दौड़ा-दौर्घाः होहि - भवंति, पिण्डा -पिंडिताः बत्तीस अग्गा सउ- द्वात्रिंशदधिकमतं मात्रा इति शेषः यत्र भवंतीति पूर्वणान्वयः, मा फणि भणित्रा- फणिभणिता मुद्धा-- मुग्धा मनोजेति यावत् सद्धरा- स्नग्धरा हो - भवति ॥ सग्धरानामकं तदत्तं भवतीत्यर्थः । (E).
२०० । अथैकविंशत्यक्षरा प्रवतिः ॥ बे कलेति। दो कर्ण गंधहारौ वलयद्विजगणौ हस्तहारौ पततः एक शल्यं करेंध्वजपटमहितः कंकणमंते कांतं । विशतिरेकाधिका यत्र पतंति मधुगुरवो द्वादश भवंति दौर्घाः, पिंडीभूता द्वात्रिंशदधिकं शतं फणिभणिता स्रग्धरा भवति मुग्धा ॥ कर्ण दिगुरुः, गंधो लघुः, हारो गुरुः, वलयं गुरुः, दिजश्चतुलघुः, हस्तः सगणः, शल्यं लघुः, ध्वजो लघुगुरू, कंकणं गुरुः । (d).
२०० । एकविंशत्यचरप्रस्तारस्य कानिचित् छंदांस्थाह, वे कला इत्यादि। दो कौँ गन्धहारौ वलयद्विजगणौ हस्तहारौ पततः, एकः सख्यः कर्णा ध्वजपटमहितः कंकणमन्ते कान्तं। विंशतिरेकाधिका यत्र पतति लघुगुरुभ्यां द्वादश भवन्ति दौर्घाः, पिण्डः द्वात्रिंशदधिकं शतं फणिभणिता स्रग्धरा भवति शुद्धा ॥ यत्र प्रथमं दो करें, कर्ण गुरुदयगणः कर्णद्वयगणेन गुरुचतुष्टयं, गंधो लघुर्हारो गुरुवलयो गुरुस्ततो दिजगणश्चतुझ्ध्वात्मकस्ततः

Page #582

५५८
प्राकृतपैङ्गलम्।
जहा, ईसा रोस प्पसाद'प्पणदिसु बहुसो
सग्ग गंगा जलेहि आमूलं पूरिदार तुहिण कर कला
रुप्प सिप्पी रुद्दो। जोण्हा मुत्ताह लिल्लं णद मउलि णिहि
त्तग्ग हत्थेहिँ दोहिं अग्धं सिग्धं व देत्तो' जअइ गिरिसुआ"
पाअ पंकेरुहाणं॥ - २०१६ ॥ सग्धरा।
हस्तः मगणो हारो गुरुः पतति, एकः शल्यो लघुः कर्ण गुरुदयं, कर्णः कीदृशः ध्वजपटमहितः ध्वजपटो लघुगुरुरूपो गणस्तत्सहितोऽन्ते कंकणं गुरुः कान्तं। एकाधिका विंशतिवर्णा लघुगुरुभ्यां, द्वादश भवंति दौर्घा गुरवः, पारिशेप्यान्नव लघवः, पिण्डः परौरं द्वात्रिंशदधिकशतमात्रात्मक छंदः समुदायेन भवति, दूयं शुद्धा स्रग्धरा फणिभणिता ॥ अत्र सप्तसु वर्णषु यतिः, पुनः सप्तसु
२.१ १ प्पसद (C). १ प्पणतिमु (B). ३ पला (A), गणा (B). - ४ Dropt in (B), सिद्धौञ्च (C), सौप्यौच (E). ५ बद्दो (B), रदो (E). ६ नोहा (A & B), नोडा (E). . मोनाह (B, C & E), मुत्तह (F).
ज (B), पच (C), पणर (F). मौउलि (E), मुशि (F). १. णिहितामा (C). ११ इच्छेहि (A), त्यं (E). १२ चम्गं (B), पच्चं (F). १३ दिगचं (B), सिग्धे (E), सिध्धं (F). १४ देणतो (B), देतो (C), वे देतो (E), षदेतो (F). १५ गौरिसुचा (E). १९०४ (A).

Page #583

वर्णवत्तम् ।
वर्णषु यतिः, पुनः सप्तस वर्णषु यतिः। उकं छन्दःपारिजाते। श्रादौ मो रस्ततो भस्तदनु च नगणः स्थाधकारस्ततो यौ, सप्ताश्वाश्वैर्विरामः फणिपतिगदिता स्रग्धरेयं प्रसिद्धा । एषा सत्काव्यमुद्रावचनपरिणता मानमानामुदञ्चत्स्रोतोमूर्छत्तुरङ्गो भवति कवियशःौः प्रमोदं सवन्तौ ॥ (H).
२०१ । उदाहरति। ईर्ष्यारोषप्रसादप्रणतिषु बहुशः स्वर्गगङ्गाजलेरामूलं पूरितया तुहिनकरकलारूप्यशक्त्या रुद्रः । ज्योत्स्नामुक्ताफलयुकं नतमौलिनिहिताग्रहस्ताभ्यां द्वाभ्याम् अध्यं शौघमिव ददत् जयति गिरिसुतापादपङ्करहाण ॥ Uजन्यो रोषस्तनिमित्तये प्रसादस्तदर्थं प्रणतिष, चन्द्रकलेव शकिपा । अर्थान्तरानुकर्षमाह, ज्योति मत्वर्थ नप्रत्ययः, दवाथै बशब्दः । (C).
२०१। स्रग्धरामुदाहरति, ईसेति । ईसा रोम प्रसाद प्पणदिस-दुर्थारोष[प्रसादप्रणतिषु ईर्षा यो रोषस्तवित्तये यः प्रसादस्तन्निमितं याः प्रणतयस्तावित्यर्थः बहुमो सग्ग गंगा जलेहिं-बहुशः स्वर्गगंगाजलौघैः वामूलं पूरिदाए - आमूलं पूरितया तुहिण कर कला रुप्प मिप्पौत्र-तहिनकरकलारौप्यशुक्त्या गौ[गिरिसुत्रा पात्र पंकेरहाणं-गिरिसुता[पाद]पकेरहयोः दोहिं- द्वाभ्यां पद मौमिउलि णिहिताग्ग हत्यहि दोहिं- नतमौलिनिहिताग्रहस्ताभ्यां द्वाभ्यां जोश्रो एहा मोत्ताह लिलं-- ज्योत्स्नायुतं [मुना फलयुक्तम् अग्धं सौग्धं देत्तो ब[अयं भौत्रं दददिव रुदो- रुद्रः जश्र - जयति ॥ स्नग्धरा निवृत्ता। (E).

Page #584

५६०
प्राकृतपैहालम् ।
आइहि जत्थ' पात्रगण पत्रलिअ जोहल अंत धरौजे काहल सह गंध इअ मुणि गण कंकण अंत करौजे । सद्दइ एक भेरि चलु णरबइ फुक्कइ संख" सुभब्बार चामर जुग्ग अंत जहि पअलिब
एह णरेंदउ कब्बा६॥२०२१० ॥ २०१ । यथा। ईर्षारोषप्रसादप्रणतिषु बहुशः स्वर्गगंगाजलेरामूलं पूरितया वहिनकरकलारौप्यशक्त्या रुद्रः। ज्योत्स्नामुक्काफलितं प्रणतमौलिनिहिताग्रहस्ताभ्यां दाभ्यामर्थं शौघमिव ददज्जयति गिरिसतापादपंकेरुहयोः ॥ (G).
२०१ । उदाहरणमाह, ईमा रोस इत्यादि। ईश्वरौरोषप्रसादप्रणतिषु बहुशः स्वर्गगंगाजलेरामूलं पूरितया तुहिनकरकलारूप्यशल्या रुद्रः। ज्योत्स्नामुक्ताफलाढ्यं नतमौलिनिहिताग्रहस्ताभ्यां दाभ्याम् अयं शीघ्रं ददत् जयति गिरिसुतापादपकरुयोः ॥ कर्पूरमञ्जरोसाटकस्थं । (H).
२०२। श्रादौ यत्र पादगणः प्रकटितः जोहलोऽन्ते प्रियते, काहलशब्दगन्धशब्दवाच्या लघवस्तेषां मुनिगण: सप्त लघवः कंकणं
२०२। १ इच्छ (A). २ भगण गण (A). ३ जोहलु (B), जोहणु (C). ४ ठबौने (A, B & C). ५ एम दिवगण (A), इ मुणिगण (B), मुइ मुणिगण (C). नाह (A & B), नाइ (C). . एक (C). ८ भेरौ (E).
चल (E & F). १. फुकड (A), फुक्कर (B & C). ११ सद्द (A), सख्ख (C). १२ सुहवा (B & C). १३ जह (E & F). १४ एह (A), हेह (B). १५ णरिंदउ (A & E), णरेंदद् (B), एरेन्द (C). १६ इंदा (E & F). १० २०५ (A).

Page #585

वर्णवृत्तम्।
क्रियते हारः। भन्द्य ते भेरौ चलितो नरपतिः फुत्कियते शङ्खः सुभव्यश्चामरयुगं यत्रान्ते प्रकटितं तबरेन्द्रकाव्यं ॥ मन्यते कथ्यते, फक्रियते उच्यते, काव्यं छन्दः। तथाच यदा नरेन्द्रो गच्छति, तदा पदातियोधाः काहलशब्दसुगन्धिकङ्कणान्यनुसरन्ति, भेरौ शब्द्यते, अन्यो नरपतिरनुगच्छति, शङ्खः फक्रियते, चामरयुगं प्रकटौक्रियते । (C).
२०२ । अथैकविंशत्यक्षरचरणस्य वृत्तस्य विंशत्युत्तरमतदयाधिकचत्वारिंग एकोनविंशत्युत्तरपंचप्रताधिकपंचाशत्महस्रोत्तरचतुर्लक्षतमं [४५०५१८] भेदं नरेन्द्रनामकं वृत्तं लक्षयति, श्रादहौति । जत्थ - यत्र प्राइहि-पादौ पागण - पादगणो गुर्वादिर्भगण इति यावत् पत्रलिप- प्रकटितः, अंत - अंते भगणावसाने इति यावत् जोहल - जोहलो मध्यलघुरगण इत्यर्थः धरौजे-प्रियते स्थाप्यतइति यावत्, ततः काहल सह गंध - काहलशब्दगंधाः एकलघवइत्यर्थः इत्र- एते मुणि गण - मुनिगणाः सप्त गणा इति यावत् देया इति शेषः, तथाच रगणानंतरं सप्त लघवः स्थाप्या इति भावः, ताह- ततः सप्तमध्वनंतरमिति यावत् कंकण - कंकणं गुरुरित्यर्थः करौजे-क्रियते । ततश्च एक भेरौ[रि] - एका भेरौ लघुरित्यर्थः मद्द-शब्दायते स्थाप्यत इत्यर्थः, परबर - नरपतिमध्यगुरुर्जगण: चल - चलति तिष्ठतौत्यर्थः, सुभब्बा - सुभव्यः मंख - लध्यात्मकोगण: फुक्कर - फुस्कियते उच्यते इत्यर्थः जह – यत्र अंत -अंते पादांते चामर जुग्ग-चामरयुगं गुरुदयमित्यर्थः पत्रलित्र- प्रकटितम् एड- एतत् परिंदउ छंदा- नरेंद्रच्छंदः ॥ (E).
71

Page #586

५६२
प्राकृतपैङ्गणम् ।
२०२। आईति। प्रादौ यत्र पादगणः प्रकटितो जोहलोऽते प्रियते, काहलशब्दगंधा इति मुनिगणाः कंकणमंते क्रियते । शब्दायते एका भेरौ चलति नरपतिरुच्यते शंखः सुभव्यं चामरयुगमंते यत्र प्रकटितमेतबरेंद्रच्छंदः ॥ पादो भगणः, जोहलो रगणः, मुनिः मत, एवंच मत लघवः कार्या इत्यर्थः, कंकणं] गुरुः, भेरौ लघुः क्रियते नरपतिर्जगणः, शंखो लघुः, चामरं गुरुः । (G). ___ २०२ । श्राइहि जत्थ इत्यादि । श्रादौ यत्र पादगणः प्रकव्यते योधोऽन्ते स्थाप्यते, काहलः शब्दः गंधः एवं मुनिगणः कंकणस्तत्र क्रियते। शब्दायते एका भेरौ चलितो नरपतिः फुत्कार्य शंखं सुभव्यं, चामरयुगमते पत्र प्रकटितमेतत् नरेन्द्रकाव्यं ॥ यत्र श्रादौ पादगणो भगणः प्रकव्यते, अन्ते भगणान्ते जोहलो रगण: स्थाप्यते, काहलो लघुः शब्दो लघुर्गन्धो लघुरेवंक्रमेण लघुत्र ततो मुनिगणश्चतुलघुगणस्तेन सप्त लघव इत्यर्थस्तत्र कंकणं गुरुः क्रियते । एका भेरी शब्दायते सधुः भवतीत्यर्थस्ततो नरपतिर्जगणचलति भवति शंखं फूत्कार्य वधु स्थापय, शंखं कीदृशं सुभव्यं, चामरयुगमन्ते प्रकश्य गुरुदयं स्थायं, एतबरेन्द्राख्यं काव्यं ॥ अथच यदा नरपतिश्चलति तदादौ पादगणः पदातिगणः प्रकटितोभवति, योधगणोऽन्ते स्थाप्यते, ततः कालशब्दः, कर्पूरागुरुमारादेर्गन्धः, मुनिगणा दिजा आशीर्वादपुरस्मरमये चलन्ति, कंकणाद्याभरणं क्रियते, भेरौ शब्दायते, शंखफूत्कारो जायते, नरेन्द्रस्य पार्श्व चामरदयं स्थाप्यते ॥ अत्र द्वादशसु वर्णेषु यतिः, पुनर्नवसु वर्णषु यतिरथवा त्रयोदशसु वर्णेषु यतिरष्टसु वर्णेषु

Page #587

वर्णवत्तम्।
जहा, फुल्लिज' केसु चंद' तह पअलिबर
मंजरि तेज्जइ चूना दक्विण बाउ' सौत्र भइ पबहइ
कंप बिश्रोइणि हौत्रा। केअइ' धूलि सब्ब दिस' पसर
पोअर सब्बउ भासे आउ१९ बसंत काई सहि९५ करिअइ१६ ।
कंत ण थक्कई पासे ॥
२०३८ ॥ नरेन्द्रः।
यतिः। उक्त छंदःपारिजाते। भं रचयाथ रेफनयुगलकमथो जयगं च चकारं, पिंगलनाग[राज]निगदितमिह वर्णनरेन्द्रमुदारं। भानुविराममेतदथ तदपरवर्णविरामविकल्यं, शिष्टनवाष्टकान्यतरदिति कुरु वेह विभाति सुकल्यं ॥ (H).
२०३ । [उदाहरति] फुलं किंशकं, चन्द्रस्तथा प्रकटितः, मनरिं व्यनकि चतः, दक्षिणो वातः शौतो भूत्वा प्रभवति, कम्पते वियोगिनौपदयं । केतकोधूलिः सर्वदिक्षु प्रसारिता सम्वं पोतं भासते,
१०। १ फुस्लिच (E & F). १ चंपच केतु (A). २ विश्वसिच (A), पलिच (C). ४ वजार (C). ५ वाच (B & C). सिचल (A). ० पववर (B), परहर (C). ८ विजोइणि (F). केलि (B), केसर (F). १. दिसे दिसे (A). ११ पसरिष (B & C). १२ Dropt in (B), पौवर (F). १३ चार (A & B). १४ साहि (B), काहि (C). १५ सखि (F). १ करिह (A), करिहर (B & C). १० त्यक (F). १८ २. (A).

Page #588

Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Acharya Shr
५६४
प्राक्कतपेङ्गलम् ।
बिज्जूमाला आई पाए तिथ दिअगण तह बहुगुण जुत्ता अंते कणा सुद्धा बणा भण फणिबई कइबर गुण जुत्ता।' जं बत्तौसा मत्ता थक्के पत्र पत्र पअलिअ लहु गुरु सोहा एसो हंसी णामा छंदोर
सअल बिबुहअण कित्र मण मोहा॥२०४" ॥
भागतो वमन्तः मखि किं करवाणि कान्तो न तिष्ठति पार्श्व ॥ सुवर्णकेतको वमन्ते स्फुटतौति । (C).
२०३ । नरेंद्रमुदाहरति, फुलित्र इति । केसु - किंशुकं फलित्र - पुष्पितं नह-तथा चंद-चंद्रः पलित्र - प्रकटितः * * * (F). [Here four leaves are wanting in the MS. (E).-Ed.]
२०३ । यथा। पुष्यितं किंशुकं, इंद्रस्तथा प्रकटितः, मंजरौं त्यति चूताः, दक्षिणवायुः शौतो भूत्वा प्रवहति, कंपते वियोगिनीहृदयं। केतकोधूलिः सर्वदिक्षु प्रमरति, पौनं सर्वमपि भासते, भागतो वसंतः किं मखि क्रियते, कांतो न तिष्ठति पार्श्व ॥ (G).
२०३। उदाहरणमाह, फुलिभ इत्यादि। फुमितं किंशुक, चंपकं प्रकटितं, मंजरौ ग्रहोता चूतैर्दक्षिणो वातः मौतो भूत्वा वहति, कम्पते वियोगिनौहृदयं।, केतकौलिः सर्दासु दिक्ष
२०४। १ पाए (A). २ दिश्चगह (C). ३ विक (B & C). ४ दिने धमा (F). ५ करिवर (A'. ग ! A). . Second quadrant dropt in (C). C and e transposed in (B & C). १० एसा ( A). ११ णागा (A.). . १२ इन्दो (C). १३ बुहौ अण मण चक (A), बुत्तच चणु मणुहर (B), कुवर भषद हरु (C). १४ सोहा (B & C). १५ २०० (A).

Page #589

वसंत्तम् ।
પૂર્વ
प्रसरति, पौतं सर्वं भामते, अागतो वसंतः किं सखि कर्त्तव्यं कांतोम तिष्ठति पार्श्वे ॥ सुवर्णकेतकीविकाशो वसन्ते । एकविंगत्यक्षरप्रस्तारस्य विंशतिर्मचाणि सप्तनवतिसहस्रं दिपञ्चाशदधिकमेकशतं भेदास्तेषु भेददयमुक्तं, शेषभेदाः स्वयं ज्ञातव्याः । (H). __ २०४। अथ [दा) विंशत्यक्षरा ॥ विद्युन्माला या] श्रागते दि] पादे चयो द्विजगणाः तथा बहुगुणयुकाः, अन्ते की दौयते धन्योभणति फणिपतिः कविगुणयुक्तः। यत्र द्वात्रिंशन्मात्रास्तिष्ठन्ति पदपदप्रकटितलघुगुरुशोभाः, एतत् हंमौनामच्छन्दः सकलसुकविजनमनोहरशोभं ॥ (C).
२०४ । अथ द्वाविंशत्यक्षरा श्रारुतिः ॥ विद्युन्माला श्रादिपादे त्रयो द्विजगणास्तथा बहुगुणयुकाः, अंते कर्ण दौयते धन्यो भणति फणिपतिः कविवरो गुणयुक्तः । यत्र दाचिंशमात्रास्तिष्ठति प्रकटितलघुगुरुशोभाः, एतद्धंमौनामच्छंदः मकलविबुधजनकतमनोमोहं ॥ विजयतुलघुः, कर्ण द्विगुरुः । मो मो गो गो विद्युन्माला । (G).
२०४। द्वाविंशत्यक्षरप्रस्तारस्य भेदमेकं दर्भयति, विद्युन्माला इत्यादि । विद्युन्माखाया श्रादौ पादस्त्रयो द्विजगणास्तत्र बहुगुणयुक्ताः, अन्ते कर्णः शुद्धवर्णः भणति फणिपतिः कविवरगुणयुक्तः । यत्र द्वात्रिंशम्माचास्तिष्ठन्ति पदपदप्रकटितगुरुलघुशोभाः, एतद्धंसी नाम छंदः सकस्तबुधजनमनोहरमोहा ॥ यत्रादौ विद्युन्माला
छन्दमः पादश्चरणं तेनाष्टगुरवस्ततस्त्रयो द्विजगणाचतुझ्ध्वात्मकाः द्वादश लघवत्यर्थः, कौदृशा बहुगुणयुकाः, अन्ते कर्ण गुरुयुगरूपः कीदृशः शुद्धवर्णः, फणिपतिः कीदृशः कविवरगुणयुक्तः, द्वात्रिंश

Page #590

प्राकृतयैङ्गलम् ।
५६६
जहा, णेत्ताणंदा उग्गे' चंदा
धबल चमर' सम सिन कर बिंदा
उग्गे' तारा तेच हारा"
fart कुमु बण' परिमल कंदा ।
भासे कासा सब्बा श्रसा'
महुर" पबण लहु लहि करंता" हंसा सहे" फुल्ला बंधू"
सर र सम सहि हिश्र हरता " ॥ २०५५ ॥ हंसी ।
मात्रा: कौदृश्यः पदपदप्रकटितगुरुलघुशोभाः, हंसी कीदृशी मकलबुधध[ज]नमनोहरत्वेन मोहरूपा ॥ श्रचाष्टसु वर्णेषु यतिस्ततश्चतुर्द्दशसु वर्णेषु यतिः । (H).
२०५ । उदाहरति । नेत्रानन्द उदितञ्चन्द्रः धवलचामरसमसितकरवृन्दः, उदयंति तारा विकसितः कुमुदगण: परिमल - कन्दः । भाषयंति काचाः सर्व्वाशाः, मधुर पवनो लघुघुत्वं करोति, हंसाः शब्दायन्ते, फुलबन्धुकः शरत्समयः सखि हृदयं हरति ॥ (C).
* *
४ सारा (F).
२०५ । १ उग्गो (B). २ चामर (A). २चर (B). ५ विषस (A). ( णव (A), गण ( C ). • सारा (F).
८ बडव (B).
९ लह लहिब (A), लड बहिच (B), लह लहर (F). १० विलासा (F). ११ सहा (A), सदं (F). १२ कुन्द विम्ब (B). १३ सदूच्च (F'). १४ अथ हरन्ता (B), हिच रन्ता (C). १५ २०८ (A).

Page #591

वर्णहत्तम्।
जहि आइहि हत्या करअल तत्था
पात्र लह'जुत्र कणगणा ठबि चामरा' काहलजुत्र बंका'
सल्ल पहिल्लई बेबि गणा। पत्र अंतहि सको गण पणिज्जे
तेइस बम पमाण किया इअर मत्तहिए पोमाबद्र पणिज्जे ५
बसहि सुंदरित्रा भणिश्रा ॥२०६६ ॥
२०५ । यथा । नेत्रानंद उदेति चंद्रो धवलचमरसममितकरवृंदः, उदयंति ताराः तेजःमाराः, विकसति कुमुदवनं परिमलकंदं । भाम[सयं ते कामाः सर्वा आशाः, मधुरः पवनो लघु लभते विलामान्, हंसाः शब्दायते, फुलंति बंधकानि, भरत्ममयः भखि हदयं हरति ॥ (G).
२०५ । उदाहरणमाह, णेत्ताणंदा इत्यादि । नेत्रानन्द उदेति चन्द्रः धवलचामरममश्वेतकरवंदः, उदितास्तारास्तेजसामाधाराः, विकशितं कुमुदवनं परिमलकन्दं। भासन्ते कामाः सर्वाभासु
२०६। १ जद (B & C). २ इच्छा (A). १ करच (A). ४ नच्छा (A). ५ लड़ (F). चामर (A), चामर (C). ७ वका (B). ८ पहलिन (A), देहितिष (B), बहिलिच (C). . सका (F). १० पणिजद (F). ११ पमा furt (F). PP PS (B, C & F). Here t should be road as short, Vide श्लोक ५, p, 7. १९ माह (A). १४ पजमावर (A), पाचावर (B & C). १५ च भणिज्ने (F). १९ २.८ (A).

Page #592

५६८
प्राकृतपैङ्गलम् ।
मधुरः पवनो सहलहितो वहनि, हंसाः शब्दायते, फुलं पुष्पं, भरममयः मखि उदयं हरति ॥ कौदृशचन्द्रः धवलचामरमदृशश्वेतमयूखसमूहः, लहलहित्र इत्यनुकरणं मन्दं मन्दमित्यर्थः ।
[Hore the commentator has described a metre, called gwaigua or मदिरा, with examples of his own making both in प्राकृत and संस्कृत. This has been mentioned iu Ghosha's Compendium, p. 99.] ___ दाविंशत्यक्षरप्रस्तारस्य एकचत्वारिंशलक्षाणि चतुर्नवतिसहसं चतुरधिकं प्रतत्रयं भेदास्तेषु भेद एकः प्रदर्शितः, पोषभेदाः स्वयं बोद्धव्याः । (H).
२०६ । यत्रादौ हस्तः करतलं तथा पादः लघुयुगं कर्मगणः, धृत्वा चामरं काहलयुगं वक्रः सख्यं वहिर्दत्त्वा गणवयं लघुद्दयमित्यर्थः । पदान्ने शक्रगणः त्रयोविंशतिवर्णाः प्रमाणीकृताः, रवं मात्राभिः पद्मावतौ प्रभणिता वर्षेः सन्दरौ भणिता || शक्रगणआद्यन्तगुरुः षट्कलः, मात्राभिरिति द्वात्रिंशन्मात्रा पद्मावती। [Vide चोक १४४, p. 242.-- Bd.] श्रादौ मगणौ दौ, गणास्त्रयः मगणाअन्ते, भगण: मगणः कर्षगणो मध्ये त्रयः पतन्ति । (C).
२०६ । अथ चयोविंशत्यक्षरा विकृतिः ॥ बचादौ हस्तः करत तथा पादो बघुयुगं कर्णगणं-स्थापय चामरकाहलयुगं, वक्रः शल्यौ पुरस्क्रियेते दावपि । गणः पादांते शक्रगणः प्रभव्यते त्रयोविंशतिवर्णाः प्रमाणकताः, एतन्मात्रा हि पद्मावती च भण्यते वर्णैः सुंदरौ भणिता ॥ हस्तः करतलं च मगषः, पादो भगणः, कर्ण द्विगुरुः, चामरं गुरुः, काहलं लघुः, वक्रो गुरुः, शल्यो लघुः, शक्रो गुरुलघुदय-गुरुरूपः । पद्मावतीवत् दाचिंगत् संख्याः । (G).

Page #593

वर्णचतम् ।
श्रहि सगणा बेबि गण तिने सगणा अंत । भगणा सगणा कस्मगण मन्झे तिमि पलंत ॥ २०६ (क) ॥*
दोहा |
२०६ । जयोविंशत्यचरप्रस्तारस्य भेदमेकं प्रदर्शयति, जहि श्रार इत्यादि । यत्रादौ स्तः करतलस्ततः पादो लघुयुगं कर्णगण: संस्थाप्य चामरकं काहलयुगं वक्रः शल्यौ प्रथमतः द्वौ ** शक्रगण: प्रभष्यते त्रयोविंशतिर्व्वः प्रमाणौकता एतन्मात्रायां पद्मावती प्रभष्यते वर्णै: सुंदरिका वर्णिता || यत्रादौ हस्तः सगणस्ततः करतल: मगणस्ततः पादगणो भगणस्ततो लघुयुगं ततः कर्णगण: गुरुयुग्मगणः संस्थाप्य चामरकं गुरुं ततः काहलयुगं लघुयुगं ततो वक्रोगुरुस्ततः पहिल्लिन – प्रथमतः शल्यद्वयं पहिलि - प्राप्तं शल्यदयं वा लघुदयं प्राप्तं । पादान्ते शक्रगणः षट्कलप्रस्तारस्य चतुर्थी भेदः [Vide Gloss (G), p. 24. - Ed.] स चाद्यन्तगुरुर्मध्यलघुदयमहितः, त्रयोविंशतिर्व्वर्णाः प्रमाणीकृताः पदे इत्यर्थः, एतत् कंदो मात्रावृत्ते पद्मावती प्रभष्यते, वर्णवृत्ते सुंदरौ वर्णिता । इत्युक्तगणैर्ववृत्ते भवति सुंदरौ । मात्रावृत्ते नेयं लीलावतौ जगणाभावात् । (E).
-
72
पू६६
[This sloka is found in MS. (F), and its Gloss (G), but not in any of the other MSS.-Ed.]
२०६ (क) । अथास्यैव प्रकारांतरं दोहावृत्तेनाह, श्रईति । श्रादौ गणौ द्वावपि गणास्त्रयः सगणा श्रते । भगण - सगण - कर्णमणा मध्ये चयः पतंति ॥ (G).

Page #594

५७०
प्राकृतपेङ्गलम् ।
जहा, जिण' बेच' धरिज्जे महिल लिज्जे
पिट्ठिहि दंतहि ठाउ धरा
रिउ'बच्छ' बिचारे छलतणु' धारे
बंधि' सत्तु सुरज्जहरा " ।
कुल' खत्तित्र तप्पे दहमुह कप्पे
कंस केसि बिणासकरा
करुणा पत्रले मेछह " बित्रले " सो
देउ णराअण" तुम्ह" बरा ॥ २०७९ ॥ सुंदरौ ।
२०७ | उदाहरति । येन वेदा त्रियन्ते, महीतलं गृह्यते पृष्ठे, दन्ते स्थाप्यते धरा, रिपुवचो विदार्य्यते * * * वध्यते शत्रुः सुर
राज्यहरः । चत्रियकुलं ताप्यते, दशमुखः कर्त्यते, कंसकेशिविनाश: क्रियते, करुणा प्रकव्यते, लेच्छा विघव्यन्ते, स ददातु नारायणस्तुभ्यं वरान् ॥ सुरराज्य इत्यत्र रेफयोः सत्वरपठनादैक्यं बोध्यम् । [Vide खोक ८, p. 11. Ed.] ( C ).
१ अहि (A), जहि (B), जिपि (C).
Dropt in (B), fav (C).
२०० ।
३ गिब्जे (B & C ).
• इलतर (A), छलतनु ( C ).
(रिचारे (A). (B & C). १. सुसज्जधरा (A), च रजहरा (B), राहरा (C). १९ दहमुख (B). ११ कंपे (A). १४ मे छड (B), मच्छर (C). (A). १९ से (B & C ). १० बराइब (F), १८ तुझ (A). १९२१० (A).
१५ विह
२ विच (B), वेद ( F' ). Dropt in (B). धारौ (B). ९ बडिच
११ कुण (A).

Page #595

वर्णहत्तम् ।
५७१
दुमिलाइ पासउ' बम बिसेसहु
दौस फणिंदह चारुगणा भणु” मत्त बतौसह' जाणह' सेसह
अळूह ठाम ठई सगणा। गण अस्म ण दिज्जदू" कित्ति लहिज्जदूर
लग्गइ दोस अणेअर परा४ कइ तिमि बिरामह पात्रह पात्रहरु
ता दह अट्टर चउद्दहहो ॥२०८९॥
२०७। यथा। येन वेदा प्रियंते, महीतलं राते पृष्टे, दंते स्थाप्यते धरा, रिपुवक्षो विदार्यते, छलतनुधारिणा वध्यते शत्रुः सुराज्यहरः। कुलं चचिया तापितं, दशमुखः कर्त्तितः, कंसकेथिविनाशः कृतः, करुणा प्रकटिता, म्लेच्छा विदारिताः, म ददातु नारायणो युमाकं वरान् ॥ (G).
२०७ । उदाहरणमाह, जति बेत्र धरिज्जे इत्यादि। येन
२०७। १ पचासहि (A), पचासद् (F). . विसेसहि (A), विसेसह (F). ३ वौस (A), दक्व (F). ४ भण (F). ५ बत्तीसह (A). ( जाणिच (A), बषिच (F). . प (B & C), पहाच (F). ८ ठार (A), हि (F').
जं (F). १. गणु (F). ११ किलर (B & C). ११ च लयर (B), चणिज्न (C), मुणिन्नर (F). १३ बणेक (B & C), १४ करौ (A), परि (F). १५ नौणि (A). १५ विसामहि (A), विरामद् ( B & C), १० पाहि (A). १८ कर (C). १९ पट्ट (B & C). २. राजद (A), दसौ (B),
दही (C). २१ २११ (A).

Page #596

৩২
प्रावतपङ्गलम्।
वेदो धृतः, महौतलं होतं पृष्ठे, दंताभ्यां स्थापिता धरा, रिपुवक्षोविदारितं, छलतनुं धृत्वा बद्धा सुराज्यं कृतं । कुलं चचिया नापित, दशमुखानि कर्त्तितानि, कसकेशिविनाशकरः, करुणा येन प्राप्ता, स्वेच्छाः येन विदलिताः, म ददातु नारायणस्तुभ्यं वरं ॥ रिपुवक्षो हिरण्यकशिपुवक्षः, छलतनुं वामनरूपं, शत्रं बलिं, दशमुखानि कर्सितानि रावणस्येति शेषः। [The commentator hero describes a metre named gaf said to be mentioned elsewhere. --Ed.] त्रयोविंशत्यक्षरप्रस्तारस्य व्यभौतिलक्षाण्यष्टाभौतिसहस्राण्यष्टोत्तराणि षट्शतं भेदास्तेषु भेद एको दर्शितः, भेषभेदाः
खयं ज्ञातव्याः। (H). ___ २०८ । अथ चतुर्विंशत्यक्षरा ॥ दुर्मिला प्रकाश्यते वर्षविशेषे दृश्यते फौन्द्रेण चारुगणा भणिताः दागिन्मात्रा ज्ञायन्ताम् अशेषाः अष्टस्थानेषु स्थाप्यन्तां सगणाः। गणोऽन्यो न दौयते कोर्तियिते लगन्ति दोषा अनेकप्रकाराः, कथ्यन्ते चयो विरामाः पादे पादे ते क्रियन्ते अष्ट-षट्-दास ॥ कौर्त्तिरित्यनन्तरं भवतौति पूरणीयं, यथा वर्णान्त [?] इति, कुत्र विराम इत्यत श्राह त इति ते विरामाः। (0).
२०८। अथ चतुर्विंशत्यक्षरा संस्कृतिः ॥ दुमौति। दुर्मिला प्रकाशते वर्णविशेष दक्षेण फोंद्रेण चारुगण भणिता मात्राद्वात्रिंशदर्णिताः शोषेणाष्टाष्टस्थाने यत्र सगणाः। गणोऽन्यो न दीयते कौर्ति यते लगंति दोषा अनेकप्रकारेण, कथय, त्रयो विरामाः पादे पादे, ते दशाष्ट-चतुर्दशसु माचाखिति शेषः ॥ (G).

Page #597

वचत्तम् ।
जहा, पहु दिज्जित्र' बज्जा' सिज्जि' टोप्पर" कंकण बाहु किरोट सिरे
पइ' कमहि कुंडल णं रद्द मंडल *
ठाबिच हार फुरंत उरे" ।
पहू" अंगुलि मुद्दरि" होरहि सुंदरि "
५७३
कंचण" रज्जु " सुमन्झ" तणू
तसु" तू उ" सुंदर " किज्जित्र " मंदर " ठाबह" बाणह" सेस ध २०६४ । दुर्मिला ।
U
२०८ । चतुर्विंशत्यक्षरप्रस्तारे भेददयमाह ॥ दुमिलाईत्यादि । दुर्मिलां प्रकाशयति वर्णं विशेषयति वोचते फणीन्द्रश्चारुगणाभणिता मात्रा द्वात्रिंशत् ज्ञात्वाऽशेषमष्टसु स्थानेषु भवन्ति सगणाः । गणोऽन्यो न क्रियते कीर्त्तिर्ज्ञायते लगति दोषोऽनन्तः, हत्वा चीन् विरामान् पादे पादे तावत् दशसु भ्रष्टसु चतुर्द्दशसु || १ दिव्ाच (B & C), दिनि (F). २ राय (A), वाचि (F). and 8 डोप्पर मत्यच ( A & B ). ३ सिचि (C). 8 सुंदर (F). पहि (A), तह (B), उद्दू (F'). ( कलर (F' ). ० लंबर (A), शू रद्द (C), पवरवि (k'). ८ मंडल (A). ९ वाहच (A). १० तुरंत (A).
२०९।
३
११ उरो (F).
१९ प ( A & B ).
१४ मुकरि (B).
१३ सुंदरि ( A & B ), मुद्दा (C). १९ बन्द (B).
१५
(B). १८ मणू (B). १९ तूणच (B & C ) किजय ( C ). २ Dropt in (B). २४ णाचच्च पावहिं तं खलु सुंदरि (A).
१० ससन्न (A), सुसच्य (B), सु (C). २० सुंदरि (A). २१ Dropt in (B), २३ तावर (B & C ) २१, २२, १३ and ९५ २१९ (4).

Page #598

પૂછ
प्राकृतपैङ्गलम्।
अष्टौ सगणाः पदे पदे क्रियन्ते, अष्टसगणकरणेन कौर्तियते प्राप्यते सगणतिरिक्तो गणो न क्रियते, यदि मगणं विनान्यो गणः क्रियते तदानंतदोषो लगति, विरामो दशसु माचासु पुनरष्टसु मात्रासु पुनश्चतईशसु मात्रासु । वर्णदुर्मिलायां मगणातिरिकगणयोगेन मात्रादुर्मिला भवति। [Vide श्लोक १९९, p. 315.- Ed.] (H).
२०८ । उदाहरति । प्रभोञ्जयते वजैः सृष्टं शिरस्त्राणं करणं वाही किरौटं शिरसि प्रतिकणे कुण्डलं नूनं रविमण्डलं स्थायते हारः स्फुरनुरसि । प्रत्यङ्गुलि मुद्रा हौरकैः सुन्दरौ काञ्चनरन्नुः सुमध्ये तनोः तस्य वण: सुन्दरः क्रियते मन्दरः स्थाप्यते वाणः शेषधनुषि ॥ प्रभोर्महेशस्य, टोपरशब्दः शिरस्त्राणं देशी, वज्जैरिति वज्रमयशिरस्त्राणमित्यर्थः, नूनं निश्चयेन, भेषयुक्त धनुषि भेषो हि शङ्करधनुषो गुणः । (C).
२०८ । यथा। प्रभुणा दक्तं वज्रः सृष्टं सुंदरं कंकणं वाहोः किरीटं शिरसि स्थापितं कर्ण कुंडणं नवरविमंडलवत् स्थापितोहारः स्फुरचुरमि। प्रत्यंगलि मुद्रिका होरैः सुंदरकांचनरज्जुः सुमध्यतनौ तस्य दणः सुंदरकृतो मंदरः वाण: शेषे धनुषि ॥ (G).
२०६ । उदाहरणमाह, पड़ दिजित्र इत्यादि। प्रभुण दत्तं वजैः सृष्टं टोप्परं कंकणं वाहौ किरीटः शिरसि प्रतिकणं कुंडलकं यथा रविमण्डल, लुप्तोपमा अथवा रूपकालंकारः, स्थापितो हारः स्फुरनरसि। प्रत्यङ्गुलि मुद्रिका हौरकाणां सुंदरकाञ्चनरज्या सुमब्जा तनुस्तस्य तुणो मन्दरः सुन्दरः स्थापितो वाण: नारायणः शेषधनुषि ॥ टोप्पर इति शिरस्त्राणवाचको देशीयः । त्रिपुरदाहोद्यतभिवस्य वर्णनम् । (H).

Page #599

वयंवृत्तम् ।
ठाबहु आइहि सकगणा तह
णेउर सद्दजुश्रं' तह' णेउर
सल्ल बिसज्जहु बेबि तहा पर
काहल जुग्गल अंत' करिज्जसु
परि गारह भब्ब गणा कर ।
बत्तिस " मत्त पत्रप्पत्र" लेक्खहु"
પૂ
परि चोबिह बस पत्रासहु
अठ्ठ" भचार किरोट बिसेसहु ॥ २१० ॥
**
२१० | स्थापयित्वा श्रादौ शक्रगणं तथा शल्यं विषय द्वयमपि भणितं परतो नूपुरशल्य
भव्यगणान् कुरु । काहल
युगलमन्ते कुरुध्वम् एवं प्रकारेण चतुर्विंशतिवर्णान् प्रकाश्य द्वात्रिंशन्माचाः पदे पदे लिख अष्टौ भकारान् किरीटे विशेषय | विसय देहि, विशेषय जानीहि । (C).
1
२१० । ठाबेति । स्थाप्यतामादौ शक्रगणस्तथा शल्यौ सज्जय द्वावपि तथा परौ नूपुरं शब्दयुगं पुनर्नूपुरम् एवं परिपाव्या गुरुलघुरूपान् भव्यगणान् कुरु । काहलयुगलमंते कुरुष्व एवं परिपाव्या चतुर्विंशतिवर्णान् प्रकाशय, द्वात्रिंशन्मात्राः पदे पदे लिखाष्टौ
२१• । १ सद्दजुच्चा (F). ९ पुष (F' ). ३ बारह (A), गरड (F). ४ तच्छ (A). ५ बिब्सु (B & C ). ( चौविह (A), चौविस (F). ० पचास (B & C ). ८ बक्तिव (B). (A). १० पचापच (A). ११ लिक्खण्ड (A), लेक्खड (F).
१२ बड्ड (B & C ). १३ भवाद (C). १४ २१३ (A).

Page #600

प्राकृतपङ्गलम् । जहा, बप्पन' उकि सिरे जिणि लिज्जित्र'
तेजि रज्ज' बणंत चले बिणु सोअर सुंदरि संगहि लग्गिा
मारु बिराध कबंध तहा हणु"। मारुइ मिल्लिअर बालि बिहंडिअ
रज" सुगौबह५ दिज्ज अकंट बंधु' समुह बिणासि रावण सो तुअर राहब दिज्जउ णिम्भार ॥
२११२२ ॥ किरीट। भगणान् किरौटं विशेषय ॥ शक्रः गुरु-लघुदय-गुरुरूपो गणः, शल्यो लघुः, नूपुरं गुरुः, शब्दो लघुः, काहलो लघुः। भगणाष्टकेन किरौटं छन्दो भवतीत्यर्थः । (G).
२१० । ठाबहु भाइहि इत्यादि। स्थापयादौ शक्रगणं, तथा शल्यं विसर्जय इयं, तथा परे नूपुरं शब्दयुगलं तथा नूपुरम्, अनेन
२११। १ पम्बध (A). . टक (A & B), अम्ग (F). २ करे (A). "बा (B), जिएड (C), जिरिह (F). ५ मिनिच (B & C). ( नजिक (A), dropt in (F). . रज (A). ८ पुण (F). एलि between सम्गिव and मार (A), मारि (F). १० कमन्ध (B). ११ पसंगक (A), तथा हणु (B). ११ मिक्षच (A). १५ वाव लिहशिष (A), वालि वहितिष (B & C). १५ रन्नु (A & C). १५ सुगौवहि (F). १९ दिज्जि (A). १० कंठह (A & B). and १७ हत्यहि दिउजुष (C). १८ वध (C), बंषि (F). १६ विभावलि (A), विभागिय (B). २. राषण (B). ११ मह (F). २९ पिग्मच (B & C). २९ ११४ (A). २५ समू किरीट (A).

Page #601

वर्णहत्तम्।
प्रकारेण एकादश भव्यगणान् कुरु । काहलयुगमन्ते स्थापय, एवंप्रकारेण चतुर्विशतिवर्णान् प्रकाशय, दागिन्मात्राः पदे पदे लेखय, अष्टौ भकाराः, किरौटं विशेषय ॥ स्थापयादौ शक्रगणं गुरु-लघुदय-गुरुरूपं, तथा तस्य परे शल्यदयं लघुद्दयं विमर्जय, तस्य परे नूपुरं शब्दयुगं, तथा नूपुरं गुरुं, तथापदेन शब्ददयं लघुदयम्, अनेन प्रकारेण एकादश गणान् कुरु । अस्यार्थः शक्रगणानंतरं लघुदयं कार्य, तत एकगुरुरकगण: लघुइयमपरो गणः एतयोरेकादश गणाः क्रमेण कार्याः, ततः सर्वान्ते काहलयुगलं लघुयुगं स्थापय, अनेन प्रकारेण चतविपतिवर्णाः चरणे, मात्राः द्वात्रिंशत्, एतदेव संचियाह समुदायेनाष्ट भकाराः पादे। ().
२११ । उदाहरति । पितुरुतं शिरमि येन ग्रहोत्या त्यात राज्य बनान्ते चरि लि]तं, दे मोदरसुन्दयौँ मङ्गलमे, मारितो विराधः, कबन्धस्तथा हतः । मारुतिर्मिलितः, बाली विघटितः, राज्य सयौवहस्ते दत्तं, बद्धः समुद्रः, विनाधितो रावणः, म तव राघवोनिर्भयं ददातु । ((').
२११ । यथा। पितुराज्ञा शिरसि येन ग्टहौता, त्यका राज्यं वनांते चलितं पुनः, मोदरसुंदयौँ संगे लग्ने, मारितो विराधः, कबंधस्तथा हतः । मारुतिर्मिलितो बालिविखंडितो राज्यं सुग्रौवाय दत्तमकंटकं, बद्धः समुद्रो विनाशितो रावणः, स मम राघवोददातु निर्भयं ॥ (७). २११ । उदाहरणमाह, बप्पह इत्यादि। पिलभक्तिः शिरसि
73

Page #602

पू
प्राकृतपेक्षम् ।
येन गृहीता, त्यक्का राज्यं हृष्टवलितो वनं, मोदर सुंदर्यो संगे लग्ने, हतो विराध:, कबन्धः तत्र हतः । मारुतिर्मिलितः, बाली व्यापादितः, राज्यं सुग्रीवाय दत्तमकण्टकं बह्वा समुद्रं विघातितोरावणः, स तुभ्यं राघवो ददातु निर्भयं ॥ बलन्त इति बलिकलौ कामधेनू | बप्पशब्दः पितृवाचको देशीयः, मोदरो लक्ष्मणः, सुंदरी मोता । चतुर्विंशत्यचरं प्रस्तारस्य एका कोटिः सप्तषष्टि
चाणि सप्तसप्ततिसहस्राणि षोड़शाधिकं शतद्वयं भेदास्तेषु दिनात्रमुदाहृतं, शेषभेदाः स्वयमवगन्तव्याः । यद्यपि षड्विंशत्यचरपर्य्यन्तानि वृत्तानि भवति, तथाप्यस्मिन् ग्रंथे ग्रंथकारेण चतुर्विंशत्यचरपर्यन्तानि वृत्तानि प्रोक्तानि पञ्चविंशत्यचर संख्या पि विषमेति न समाप्तिः कृता, षड्विंशत्यचरच्छंदसि सत्यवचमा पिंगलमागेन भुजंगविजृम्भितमिति (Vide Ghosha's Compendium, p. 101. --Ed.] इंदसो नामच्छलेन गरुडाये भुजंगेन पिंगलेन विजम्भितं गतमित्युक्त्वा समुद्रे प्रविष्टं ग्रन्थकारस्योपास्यपिंगल नागस्य गमनममंगलमिति षड्विंशत्यचरच्छन्दो [ नो] क्रं । तथाच बंद:पारिजाते । श्रषड्विंशभिमानि स्युम्कंदांसि क्रमशोऽचरैः । एकैकवर्द्धितैरूर्द्ध दण्डकाः प्रचितानि च ॥ दण्डकाः स्युर्भरेफाभ्यां प्रचितान्यपरैर्गणैः । ष[स]तरां मिलितास्तुल्यश्रुतयो भमजास्तथा ॥ तेषामन्योऽन्ययोगाच्च स माभ्यां चापि कोटिशः । प्रचितानि विवते शेषस्तद्वेद केवलं ॥ विहाय यगणं शुद्धं गणैरन्यैरशेषतः ।
गादधिकैर्वणैर्दृश्यन्ते प्रचितानि च ॥ (E).

Page #603

वत्तम् ।
कोक पढम दिन सरस सुपत्र' धुत्र
पहि' पलइ तह उइ' बरं
सालूर* सुभणि' मणहरणि रणपहु
बणि कमल'दलणअणि बरं ।
१०
बत्तीसह कल" पत्र "[ह] बह" पालिउ‍
१३
तह मह" करअल " दिन बिल"
-१७
-१८
मत्ता बण" सुललि" उ" चउकल कि "
५७
कइ दिएर भण" भुत्र पर " ॥
२१२९५ ॥ *
*
२१२ । अथ ऊनत्रिंशदचरा ॥ कर्णमेकं प्रथमं देहि सरमपदं ध्रुवं पदे पतति स्थापय प्रकटितं
* * तन्मध्ये करतलं तच
पचि (E).
२११ । १ पञ्चह (A, B & C), रूपण (E). पलिच (A). ४ उविच ( भण (F). • Dropt in (B & F). ८ परं (C). १० मत (A). ११ प ( A & C), dropt in (B ). वख (C). १३ पचणिच (A), पचलिङ (B), पचलिव १५ कर चल (B & C ). १९ गणचं (A). १० मत (E). बस (E). १२ वललिच (E). २० एकर (E), बर (F). २२ कवर दिएर (A), कद्र दिवचण (E). १३ Non est
(C).
२४ भुषच पचं (A), भुच पचचं (B), भुषण पर (C).
२५ ११५ (A).
*
सालूर is placed before द्विमोयचिभङ्गौ in MS. (A), but after it, in
all the others.-Ed.
९ पञ्चह (A), पच्चर (B & C ), ( A, B & C ).
सर (A ).
a
९ बत्तीस (B & C).
१२
ब (A & B),
१४ म ( A & B ).
१८ पल (A),
२१ किल (B).
(A), चय (B).

Page #604

५८०
प्राकृतपैङ्गलम् ।
विलयः अवसानमित्यर्थः, मात्रावर्णाभ्यां सुललितानि षट्चतुष्कला: कताः, कविदिनकरो भणति भुजगपतिः ॥ (0).
२१२ । अथ माल[र नामकं वृत्तं ल[१] यति, कमेकेति । यत्र पढम- प्रथम दिन-दत्तः स्थापित इति यावत् पहिपादेषु करणे क] - कर्ण एकः पल - पतति, बिल - विलये पादांते इति यावत् करत्रल - करतलं गुवंतः सगण इति यावत् दिन- दत्तः, तह मह-तन्मध्ये गुरुदयात्मकगण-मगणयोर्मध्ये इति यावत् मत्ता बल मुलालित्र-माचावर्णसुललिताः छह चउकल- षट्चत कलाः कित्र-छताः, एवं च पत्र-पदे पत्रलिउ] - प्रकटिताः बत्तौ[म]ह कल-- द्वात्रिंशमात्राः उबहस्थापय, हे मणहरणि - मनोहरणि रणिपङवणि - [र]जनीप्रभुवदने कमलदलनयने सरम सूपत्र - सरसमुपदं रमः लघुभिः महितानि शोभनानि पदानि यस्य तत्तथा तह-तथा बरं सम्यक् यथा स्यात्तथा ठत्र- स्थापितं तत् धुत्र-ध्रुवं निश्चितं बरं - वृत्तश्रेष्ठं मालूर - मालरनामकं वृत्तं भण - कथय इति कद् दिणभर - कविदिनकरः भुत्र पए – भुजगपतिः भणि - भणति ॥ कर्णानन्त[रषट्चतःकलोत्तरमगणरचितचरण: सालर इति फलितार्थः । (E)... ___ २१२ । अर्थकोनत्रिंशद्वर्णं मालरमाह, कल इनि। कर्ण एकः प्रथमं दत्तः सरमसुपदं ध्रुवं पदे पतति, तथा स्थापितं वरं, मानरं सुभण मनोहरे रजनिप्रभुवदने कमलदलनयने वरं । दाचिंशत् कलाः पदे स्थापय प्रकटितास्तन्मध्ये करतलं देहि

Page #605

परत्तम् ।
जहा, जं फुल्लु कमलबण बहइ लहु पबण
भमा भमरकुल' दिसि बिदिसं भंकार पलइ बण रबई कुहिल गण
बिरहिअ हिअ हुअ दर बिरसं। आणंदिन जुअजण उलसु उठि मण
सरस णलिणि दल कि सश्रणा पल्लट्टा सिसिर रिउ दिवस" दिहर" भउ कुसुम सम अबतरित्र बणा॥
२१३०॥ सालूर ।
विलये, मात्रावर्ण सुललितं षट्पतःकलं कृतं, कविदिनकरो भणति भुजगपतिः ॥ कर्ण द्विगुरुः, सुभण कथय, तन्मध्ये कर्णसंगणयोमध्ये, करतलं मगणः, विलयः पादांतः । (G). ___ २१२ । प्रचितकमप्यन्यदाह, कलेक इत्यादि। कर्ण एकः प्रथम विजाः मरमपदाः ध्रुवं पदे पतन्ति, तत्र संस्थाप्य वरं गालूरं सभपितं मनोहरे गजवरगमने कमलदलनयने वरं । द्वात्रिंशकताः
२१९ । १ भमह (A), Non est (E & F). १ भमरकुख (E), भमरकुलक सब (F). ३ विदिस दिसं (A), दिस विदिसं (B). ४ पार (E). " परर (A). ( कोकिल (A), कोरल (E & F). विरहि हिप (A, B &.C).
माघर (A), पभव पर (B), भश्च पर (C). लस (B), इलसि (E & F). १. रहन (A), मुबड (B), रभस (C). ११.पिञ्चसणा (B). ११ पट्टि (A & C). १३ र (A), ७ (E). १४ दिवस (B & C). १५ दिचर (E). १९ परि वचणा (A), पवञ्चरिच वणा (B & C). १०२१६ (A).

Page #606

५८२
.
মামত্মর্শ।
कक्षाः प्रकव्य स्थापय पदे पदे करतलकृतवलयं मात्रासुललितं षट्चतःकलाः कृताः, कविदिनकरो भणति सर्वभुवनपरं ॥ प्रथममेकः कर्णः ततो विजाः, कियन्तो विजा इत्याह छउ चउक्कल इति षट्चत कलास्ततः करलतमंते देयं । अस्थार्थः पादौ गुरुद्वयं देयं ततः षट्चतुर्लध्वात्मकगणास्ततः मगणः, एवंप्रकारेण शालूरं नाम छन्दो भवति । अत्राष्टसु वर्णषु यतिः पुनरष्टसु यतिः पुनस्त्रयोदशसु वर्णेषु यतिः। उक्त छंदःपारिजाते । श्रादिस्थिततगणकमथ वसुनगणकमवमितियुतल[]गुरुकलितं, पूर्वं गजक्तयति तदनु वसुविरति तदनु [च] दहनदशकविरतं । शालरमभिलषति सकलभुजगपति-रभिलपति[-रभिनवारसपरिचयललितं, धत्ते विभवमधिकमपि सुभविकमपि यश दूह वितरति [कविभणितं ॥ (H).
२१३ । [उदाहरति] यत् फुल्लं कमलवनं वहति लघुपवनः धमति भ्रमरकुलं दिशि दिशि झङ्कारः पतति वने कोकिलोरौति, विरहिहृदयं भयेन विरसकरमभूत् । आनन्दितयुवजनउल्लसितरभसमनाः सरसनलिनौदलकृतशयनः, पर्यन्तः शिशिरच्चतुदिवसो दौर्षीऽभवत् कुसमममयोऽवतौणी वने ॥ (C).
२१३ । भालूरमुदाहरति जमिति । जं- यत् यस्मात् फुल्नु - [पुष्पितं] कमलवनं बहदू लहु पक्षण - वाति मन्दपवनः सब दिसि बिदिसं– सर्वत्र दिक्षु विदिक्षु भमरकुल-भ्रमरकुलस्य झंकार पल -झंकारः पतति बण रबद कोदलगण - वने रौति कोकिलगण: बिरहित्र हित्र- बिरहिहृदयं दरबिरसं-भयविगतरसं हुत्र-जातं । हुलसि उठित्र मण – उल्लामोत्थितमनाः

Page #607

वर्णवृत्तम् ।
सब पहि' पढम' भण दहन' सुमित्रगण भगणा तह अंता" गुरुजुग्गा' हत्य' पलंता",
पुण मित्र गुरुजु लहुजु बल ' 'जुअल कर" जंपइ यात्रा कइरात्र सुंदरकाचा । पत्र पत्र तलहि करहि गगमणि ससिबअणि चालिस मत्ता गुरु" जुत्ता राहु रुित्ता, गुणिगण भण" सब पत्र" बसु रस" जुअ" सच" पला" ति भंगी सुहसंगी " सज्ज संगौ ॥ २१४९५ ॥ *
२४
५३
सरस एलिणिदल कि सश्रणा - सरमनलिनौदल कृत शयनः युवजनः श्रादित्र - श्रानन्दितः, पलट्ट - प्रत्यावृत्तः निवृत्त इति यावत् सिसिर रिउ – शिशिरऋतु:, दिवस दिहर भउ - दिवसा दीर्घाः जाताः, श्रतो हेतोः कुसुम समश्र अवतरि[ ] बणा - कुसुमसमयः वसंतकाल इति यावत् श्रवतीर्णो वने || भालूरो निवृत्तः । (E).
२१४ । & ४ भगण (B).
( transposed in (F). २ पढ (B). ३ दहज (A & F). अन्त (C). ( गुणकथा (B & C ). इच्छा (A).
८ बचाना (A), अणमा (B), चलन्ता (C). ९ पुणु (A). १० Dropt in (A),
मुंबल (C).
११ कब (B & C ). ११ कहिराच्या (C), कविराया (F). १३ लहि (A). १४ गजगमणि (B). १५ कइकर (A). १६ गणिमण (4), गणिभण (B), गणि च (C). १० Dropt in (A & C ). १८ पञ्चह (F').
१९ रसु (A). २० जुन (A), जत (F' ). २२ पच पचलिच (A). २३ भिंग (A). २५ ११० (A). * Included in the missing pages of (E).
२१ स७ सड (B), सब (C). २४ सुहचंगी (B), सह बंगी (C).

Page #608

५
पातपैङ्गलम्।
२१३। यथा। यत्फुल्लं कमलवनं, वहति लघुपवनः, भ्रमरकुलस्य सर्वदिक्षु विदिचु झंकारः पतति, वने रौति कोकिलगणोविरहिदयं भवति दरविरसं। पानन्दितयुवजनः प्रोल्लामिस्थिरमनाः सरमनलिनौदलकिसलय कृत] गयनः, प्रत्यावृत्तः शिशिरऋतुः, दिवसा दौर्घा भूताः, कुसुमसमयोऽवत तो तौणी] वने ॥ (G).
२१३ । उदाहरणमाह, जं फुल्ल इत्यादि । यत्र फुल्लं कमलवनं, वहति मधुपवनः, भ्रमति भ्रमरकुलं दिक्षु विदिक्षु झंकारः पतति, वने रौति कोकिलगणः, हृदयं जातं सखि अतिविरमं। पानंदितो युवजनः, ततो विरहिजनः सरसनलिनौदलकृतशयनः, परावृत्तः शिशिरतुर्दिवमा दीर्घा भवंति, कुसुमसमयोऽवतीर्ण वने ॥ कुसुमममयो वसन्तकालः ॥ (H).
२१४ । अथ गण्डकाः । सर्वप्रथमं पादे भण दश सुप्रियगणाः, भगणास्तथा अन्ते द्वावपि गुरुकान्तौ हस्तो बलते, पुनरपि गुरुयुग्मं लघुयुग्मं बलययुग्मं कुरु, जल्पति नागः कविराजः सुन्दरकायः । पदपदतले कुरु गजगमने शशिवदने चत्वारिंशन्मात्राः गुरुयुक्ता एता निरुताः, गुणिभिर्गणयित्वा सर्वपदे वसुरमयुक्ताः सतं, प्रकटिता त्रिभङ्गी सुखाङ्गौ * * * प्रतं मात्राः। पञ्चविंशत्यक्षरे वक्तव्ये कथं चतुस्त्रिंशदक्षराष्युकानोत्याह, पञ्च बिस दुत्र-पञ्च विंशतिरेखान् वर्णान् शम्भुप्रथमनवकं देहि इति त्रिभङ्गौच्छन्दोऽवरपदेऽपि माला इयं, प्राम्भुच्छन्दमः प्रथमनवाक्षराणि चान्तिमनवाक्षरदूरीकरणे इयं माला भवतीत्यर्थः । चतुस्त्रिंशदक्षरस्तु दण्डकभेद इति बोध्यम् । (C).

Page #609

वर्णवत्तम् ।
पू५
२१४ । अथ चतुस्विंशवणं त्रिभंगौमाह। सर्वत्र प्रथमपादेषु भण दम सुप्रियगणान् भगणं तथांते गुरुयुगं इस्तः पतति, पुनरपि गुरुयुगं लघुयुगं बल[य] युगं कुरु जल्पति नागः कविराजः सुंदरकायः। पदपदतलेषु कुरुष्व गजगमने शशिवदने चत्वारिंशन्मात्राः गुरुयुक्ता एवंप्रकारेण निरुताः, गुणिगणैर्भणितं सर्वपादेषु वसुरमयुतं शतं प्रकटं, त्रिभंगौ मज्जनसंगी॥ सुप्रियो दिलघुः, हस्तः मगणः, बलयं गुरुः । (G).
२१४ । प्रचितकमेवाह, मब पहि इत्यादि। सर्वस्मिन् पदे प्रथमं भण दश सुप्रियगणान् भगणो द्वौ अन्ते गुरुकान्तौ हस्ततलान्तौ, पुनरपि गुरुयुगं लघुयुगं बलययुगं कुरु, जल्पति नागः कविराजः सुंदरकायः। पदपदतले कुरु [ग]जगमने शशिवदने चत्वारिंशन्माचाः करयुक्ता इति निरुताः, फणिभणिताः सर्वस्मिन् पदे वसरमयुतं शतं पद्ये प्राप्तं, त्रिभङ्गो शुभाङ्गो मज्जन] संगी॥ मर्वस्मिन् पदे दश मप्रियगणान् भष, सुप्रियगणो दिलघ्वात्मकस्ततोभगणस्ततोऽन्ते गुरुदयं, ततो हस्ततलं मगणः, सगणान्ते गुरुयुगं लघुयुगं बलययुगं गुरुयुगं कुरु, जल्पति नागः कविराजः सुंदरकायः। पदपदतले कुरु के गजगमने शशिवदने चत्वारिंशन्मात्राः, कौदृश्यः करयुक्ताः दयेन युक्ता द्विचत्वारिंशन्मात्रा इत्यर्थः, इदं निरुक्ता गणयित्वा फणिभणिताः सर्वस्मिन् पदे वसरमयुक्त शतं तेनाष्टषष्टियतशतमित्यर्थः, पये प्राप्तं, कौदृशौ त्रिभङ्गौ शुभाङ्गौ मन्जनसङ्गिनौ। अत्राष्टसु वर्णेषु यतिः, पुनरष्टसु वर्णषु यतिः, पुनर्मवसु वर्णेषु यतिः, पुनश्चतषु वर्णषु यतिः, पुनः पंचसु वर्णषु यतिः। उक्त छंदःपारिजाते,

Page #610

५६
प्राकृतपैङ्गलम् ।
जहा, जबइ जाइ हर बलइ बिसहर ।
- तिलइन' सुंदर चंदं मुणियाणंदं जणकंद, बसहगमणकर तिसुल डमरु धर'
णत्रणहि डाहु'अणंगं सिरगंगंगोरि अधंगे। जबइ जबइ हरि भुत्र जुत्र धरु"गिरि दहमुह १ कंस बिणासा पिबासा सुंदर हासा", बलि छलि"महि हरु" असुर बिलअकरुप मुणिजण माणसहंसा सुह' भासा उत्तम
बंसा ॥ २१५९ ॥ द्वितीयविभङ्गी ।
पदिह नगणरमपरविनिहितमममममगुरुप्रतिपनं वसुविच्छिन्नं गजभिन्नं, तदनु नवविरति तदनु जलधियति तदनु च वाणविभक गुणसंमतं रसरतं । कलयति फणिपतिरतिसभणितिरतिरिह खलु पञ्चविभङ्ग कृतरङ्ग मज्जनसंगं, मधुरिपुभवभयविमलयशउदयमपि कुरुते' सुनियोगं बहभोगं वैभवयोगं ॥ एतच रस
२२५। १ तिलर (B & C). र सम्वच बंदं सुकाकर (A). ३ वरद (E & F). पर (A). ५ डाह (C). Dropt in (A), रिषभ (B). 0 गोरिच (A), गौरि (F). ८ अइंगं सेस रसधा (A). जबउ (A). १० र (A), धरि (B & C). . ११ Dropt in (E). १९ Dropt in (A). १३ साचार वासा (A), साधर वासा (B), साच वासा (C). १४ एलिच (A), हलि (B), छलि (C). १५ महिष पर (A). १६ विलकर (A). १० मणि गण (B), मुणिगण (C). १८ पिप (A), dropt in (B), सूप (E), सुभ (F). १९ Dropt in (A & B), वासा (C). १. उत्तिम (A). २१ २१८ (A).

Page #611

वर्णवृत्तम् ।
५८७
[शेष]यतिद्वयवैपरीत्येऽपि दृश्यते । केचित् वर्णत्रिभंगीमाङः, पञ्चभंगमन्ये । (i).
२१५ । उदाहरति। जयति जयति हरः वलयितविषधरस्तिस्लकितसन्दरचन्द्रः मुन्यानन्दः जनकन्दः, वृषभगमनकरः त्रिशूलउमरुधरः नयनदग्धानङ्गः शिरोगङ्गः गौर्यङ्गिः। जयति जयति हरि जयगतगिरिईशमुखकमविनाशः पीतवासाः सागरवासः, बलिच्छलकः महौधरः असुरविलयकरः मुनिजनमानसहंसः शुभवासाः उत्तमवंशः ॥ (C).
२१५ । त्रिभंगौमुदाहरति । बलत्र बिसहर – बलायितविष]धरः तिला सूंदर चंदं-तिलकितसुन्दरचन्द्रः मुणि पाणंदं - मुन्यानंदः मुन्यानंदस्वरूपः लन्नकेवेत्यर्थः [?] जण कंदं - जनकंदः त्रैलोक्यमूलमिति यावत् बरदगमणकर] - वृषभगमनकरः तिसुल डमरु धर - त्रिशूलडमरुधरः णप्रणहि डाहु अणंगं - नयनाभ्यां दग्धानंगः सिरगंग-शिरोगंग: गोरिधंगं --गौर्यछांग: हर - हरः जब जद - जगति जयति । भुजयुगस्तगिरिः दहमुह कम विणामा - दशमुखकंगविनाशः पित्र बासा -पौतवामाः सुंदर हासा - सुभगहास्यः, बलि कलि - बलिं छलयित्वा [महि हरु -महौहरः- पृथ्वौहारक इति यावत्, असुरविलयकरः मुणिजण माणसहंसा-मुनिजनमानसहमः, अवहट्टभाषायां व्यत्यासे दोषाभावात् सूह भामा - सुभाषः मधुरवचनइति यावत् उत्तमबंमा - उत्तमवंशः हरिः श्रीकृष्णः जअ - जगति जत्र-जयति ॥ त्रिभंगी निवृत्ता। (E).

Page #612

प्राकृतपैङ्गलम् ।
. २१५ । यथा। जयति जगति हरो बलचितविषधरस्तिकितसुंदरचंद्रो मुनिजनानंदो जनकंदो वृषभगमनकरः त्रिशूलडमरुधरोनयनदग्धानंगः शिरोगंगो गौर्यद्धींगः । जयति जगति हरिर्भुजयुगस्तगिरिर्दशमुखसविनाशः . पीतवासाः सुंदरहासः बलिं छलयित्वा महौद्दतः असुरविलयकरो मुनिजनमानमहंमः सुखहासः उत्तमवंशः ॥ (G). .
२१५ । उदाहरणमाह, जद इत्यादि। जयति जयति हरोबलयितविषधरः तितकितसुन्दरचंद्रः मुन्यानन्दः जनकंदः, वृषगमनकारौ उमरुत्रिशूलधरः नयनदग्धानंगः शिरोगंगः गौर्य
ङ्गिः। जयति जयति हरिः भुजयुगतिगिरिः दशमुखकंसविनामकरः पौतवामाः मागरवासः, बलिं छलयित्वा मही हता येनेति शेषः असुरप्रलयकारकः मुनिगणमानमहंमः शुभभाः उत्तमवंशः ॥ (H).
-
-

Page #613

वर्णनम् ।
अथानुक्रमणिका।
मिरि १ काम २ मई ३ मोर ४ मारु ५ ताली ६ पित्रा समौ ८ रमण ६ जाणा पंचाल १० मईद ११ मंदर १२ कमच१ १३ तिमा९१४ घारौं २१५ गाणिश्रा१४१६ संमोधा १७ हारौत्र१५ १८ हंसा १८ जमका २० सेमा ६ २१ तिला० २२ बिनोहा २३ तह१८ चउरमा १२४ मंथाणा २५ संखणारी१२६ मालतो२ २७ दमण २२ २८ समाणिश्रा२४ २९ सबामड५ ३० करइंचौ ३१ ता२९ मौमा ३२ बिमाला ३३ पमानौ ३४
१ Non est (A). २ मह (B & C). १ महि (A). भार (B). "वाणी (A). (पिच (A, B & C). . ससि (A, B & C). करमण (E & F). ENon est (E & F). १. मरंदा (A, B & C), ११ कमना (A, B & C). १२ Non est (A). १३ पारि (B C). १४ लगाणी (A), णगाणी (B & F). १५ हारौबंधा (A & B), बारोष बधा (C). १६ सेस्मा (F). १० डिला (A), डिया (B), हिला (C). १८ Nou est (E & F). १९ चौरंसा (B), चरंसु (F). २. Non est (A), मन्याण (C). २१ संचापारी (A), रौ (B), मकवणारौ (C). २९ मौलामासतौ (A), भिषामोलति (B), मिझामास्तर (C). २९ दमा (A, B & C). २४ समाणि (A, B & C). २५ सरासर (A), सवाल (B). स्था (B), पा (C) १० सिसा (A). २८ प्रमाणि (A).

Page #614

५०
प्राकृतपैङ्गलम् ।
०
मलिना १९३५ तुंगा ३६ कमला ३० दौसा
महालच्छी ९३८
४२
तोमरु ४३
४०
मारबई ° ४७
समुहौ"५ ५१
सारंगिक्का १९३८ पादत्ता ४० कमला २४ ४१ बिंबं २५ रूश्रमाला ९० ४४ संजुत्ता ४५ चंपत्रमाला १९ ४६ सुसमा १४८ श्रमिश्रमई ४९ ४८ बंधु * ४९ ५० तह दोधक ४८ ५० मालियौ४० ५२ दमणच ५३ सेणिश्रा*८ ५४ मालत्ती ५५ तह इंदबब्जा ५६ उबिंदबज्जा" ५० उबजाइ ॥ ५८ बिज्जाहरु ९ ५८ भुश्रंगा ६० लच्छोहर *" ६१ तोला ** ६२ सारंग *र ६३ मोतिप्रदाम ६४ मोद* ६५ तरलण अणि ६६ तह सुंदरि ६० मात्रा ६८ तार १० ६८ कंदु९९७० पंकाश्रलो ९९ ०१
३१ Non est (C, E & F).
२८ मशिका ( A & B ). ३२ महालक्खौ (A). ३५ बिंवा ( A, B & C ). ३८ संजुत्तङ (A, B & C ). ४० जाअसारा सरसा सरसबभौ ४१ सुसम (B & C ).
३. मासा (B). ३३ सारंगिका (B, C & F) ३४ कमलं (E & F ). ३६ तोमर (C). ३० रुच्चामाली (A, B & C ). ३८ चंपदुच्चमाला (A), चम्पणमाला ( B & C ). (A), सारावती (B & C ), सारवद (E). ४२ मि गद्द ( A, B & C ). ४३ मताबंधू (A).
* बंधु and दोषक are different names of the same metre.—–Ed. * Non est (A, B & C).
४५ सुमुखीपिका (A), सुमुखौ (E).
४९ दोषच (A), तह तुङ्गा दोषक (B). -
४० मालिपि (A), साथौ (B).
तद कुछ दोधक (C). ४८ बेणिका (A), सेणिका ( B & C ). ४९ मालती (A, B & C ). ५० दह (A). ५१ एक्का इंद उविंदावना (A, B & C ). ५२ एड (A), जाऊ (B & C ). ५३ बिना (A), विव्नाहर (B & C). ५४ लक्चौर (A), लच्छोहर (E). ५५ लोलाइ (A), तोल (B). सारंगड (A, B & C). ५० मोदका (A & C), सुरङ्गा मोदक्का (B). ५८ तरणिच णचणौ (A). ५ Non est (A). ६. मारक्का (A, B & C ). ६१ मह कंदा (A & B ), कन्दा (C). (२ पंकावाणी (A ), पङ्गावली (B & C ).
-

Page #615

वर्णरत्तम् ।
५६१
बसंततिलवार ०२ चक्कब१५ ७३ भमराबलि (४ ७४ छंदाद मारगिका ७५ चामरु ७६ तह णिमिपाला९७७ मणहंस ७८ मालिणि १७८ सरहो°२८० गराउ०२ ८१ पौलु ८२ तह चंचला ८३ तक बंभारूत्रक जुत्ता ८४ पुहबौ ८५ मालाहरा ८६ मंजौरा ८७ जाणहु कौलाचंदा २८८ चर्चरौ ८८ तह-३ मठ्ठला५६० बित्र सट्टला ६१ जाणहुन चंदमाला ६२ धबलंगा ६३ संभू ८४* गोत्रा ६५ तह गंडक्का • ६६ सद्धरत्रा १८७ परिंदर ८८ हसौ ६६ सुंदरित्रा २ १०० दुम्मिला १०१ मुण४ किरौट"छंदा १०२ तहबे सालूरा १०३ बितिभंगौ ६ १०४।
६३ वसंतलिचा (1'). ६४ चक्का (A), चक (B & C). ६५. भमरावली (A). ६६ च्छन्दा (C). ६० रेगिका (A), सारङ्गिका (B & C). ८ घर (A, B & C). द णिसिपाल (A). .. पालहंसा (A), मणहंसा (B & C). ०१ माली (A), मालिणौ (F). ०२ Non est (A), सरभा (B & C). ०३ णाराच (A), णाराचा (B & C). ७४ लौला (A), णौल (B & C). O Non est (B & C). ७६ पंचाला (A). ७७ Non est (A), भणिभद (B&C). ७८ बंधुस्तचा वाणी (A), बम्हारूयक जुत्ता (B). २६ पृथ्वौ (C). ८० मालाहर (A & C), मणोहर (B). ८१ जाण (A), जाज (B). ८२ कौलाउंदा (A & B). ८३ Non est (E & F). ८४ सहरा (A), साङ्ला (C). ८५ सदचईद (A), सदृच्च (B & C). ८ Non est (A), तह (C). ८७ बंदमालाधर (A), लच्छन्दमाल (B), चन्दमाल (C), चंचवला (E). ८८ धवलक्खा (B), धवला (C), धवला (F). * १४ to १०४ Non est (E).
९ गौता (A). .. गंतुका (A). . . १ सद्द राञ्च (A), सकुरचा (C). १२ णरेंदा (A), नारेन्द्रा (C). ९९ सुन्दरि (B & c). १४ पुणेड (A). ९५ किराला (A), किरोणाच (B), करौलच्च (F). द ल तिचभंगौ (A & B), विश्व विभंगी (F).

Page #616

५६२
प्राकृतपेङ्गालम्।
एतानि छदासि प्राकृतसूत्रेणोपसंहरति मिरौति । श्रौः कामः मधु महौ मारु ताली प्रिया शशी रमण: पंचाला मगेन्द्रः [मंदरः] कमलं तौर्णा घारौ नगानिका संमोहः हारोतः इंसः यमकं शेषः तिलं बिनोहा चतुरस्र मंथानं शंखनारौ मालती दमनकं समानिका सुवासकः करहंचः तथा शौष शौर्षरूपकमित्यर्थः, विधुमाला प्रमाणिका मल्लिका तुंगः कमला महालकोः मारंगिका पवित्रा कमलं विवं तोमरं रूपमाली संयुका चंपकमाला मारवती सुषमा अमतगतिः बंधुः तथा सुमुखौ दोधकं शालिनौ दमनक सेमिका मालती तथा इन्द्रवज्रा [उपेन्द्रवज्रा] उपजातिः विद्याधरः भुजंगप्रयातं जन्मौधरः तोटकं सारंगरूपकमित्यर्थः मौकिकदाम मोदकं तरलनयना तथा सुन्दरौ माया तारकं कंदुः पंकावली वसंततिलका चक्रपदं भ्रमरावलौच्छंदः सारंगिका चामरं तथा निमिपाल: मनोहंसः मालिनी भरभः नाराचः नौल तथा चंचला तदनन्तरं ब्रह्मरूपकसंयुका पृथिवी मालाधरः मंजौरं जायतां कौड़ाचन्द्रः चर्चरौ मार्दूलः शार्दूलविक्रीडितमित्यर्थः, बित्र मला -द्वितीयशार्दूलविक्रीडितं ज्ञायतां चन्द्रमाला * * * * ॥ (E);
उकानि छंदांसि प्राकृतसूत्रेणोपसहरति, मिरीत्यादिना । औः १ कामः २ मधु ३ महौ ४ मारु ५ तालौ ६ प्रिया ७ शशौ ८ रमण: ८ पंचालः १० मगेंद्रः ११ मंदरं १२ कमलं १३ तौर्ण १४ धारौ १५ नगानिका १६ संमोहा.१७ हारीतं १८ हंसः १८ यमक २० शेषः २१ तिल २२ बिज्जोहा २३ चतुरस्रं २४ मंथानः २५ शंखनारौ २६ मालती २७ दमनकं २८ समानिका २८ सुवासकः ३० करहंचौ ३१

Page #617

वर्णमत्तम् ।
५६३
तथा मौमा ३२ विद्युन्माचा ३३ । प्रमाणिका ३४ मलिका ३५ तुंगः ३६ कमलं ३० महालक्ष्मीः ३८ मारंगिका ३६ पवित्रा ४० कमला ४१ विंबं ४२ तोमरं ४३ रूपामाला ४४ संयुक्ता ४५ चंपकमाशा ४६ सारवती ४७ सुषमा ४८ अमृतगतिः ४८ बंधुः ५० तथा समुखौ ५१ दोधकं ५२ शालिनी ५३ दमनकं ५४ मेनिका ५५ मास्ततौ ५६ इंद्रवजा ५७ उपेंद्रवज्रा ५८ उपजातिः ५८ विद्याधरः ६० भुजंगप्रथातं ६१ सयौधरः ६२ तोटकं ६३ मारंगः ६४ मौक्तिकदाम ६५ मोदकं ६६ तरसमयनौ ६७ तथा सुंदरौ ६८ माया ६८ तारकं ७० कंदुः ७१ पंकावलौ ७२ ॥ वसंततिलका ७३ चक्रपदं ७४ भ्रमरावौच्छंदः ७५ मारंगिका ७६ चामरं ७७ तथा निभिपात: ७८ मनोहंसः ७८ । मासिनौ ८० भरभः ८१ नारायः ८२ नौलं ८३ तथा चंचला ८४ ततो ब्रह्मरूपकसंयुका ८५ । पृथिवौ ८६ माखाधरः ८७ मंजौरंक ज्ञायता कौडाचनः ८८ चर्चरौ ६०। माईलं ८१ द्वितीयभाईलं ६२ ज्ञायतां चन्द्रमाला ६३ धवलः ८३[४] शंभुः ६४[५] गौतं ८५ [६] तथा गंडकः ८६[७] स्रग्धरा ८७[८] नरेंद्रः ६८[९] हंसौ ८६[१००] संदरी १००[१] ॥ दुर्मिला १०१[२] जायतां किरौटं छंदः १०२[३] ॥ द्वितीयत्रिभंगी १०३[४] मालरा १०४[५] चतुरधिकशतं कृतं जल्पति पिंगलराजः ॥
इति पिंगलकथितो वर्णवृत्तपरिच्छेदः ॥
इति उत्तरार्धं समाप्तं कृष्णीयविवरणे छंदोग्रंथे ॥ लिखितमिदममिहोषिविश्वनाथेन सं १७४२ ज्येष्ठ शुक्लचंद्रे ॥ (G).
-
-
75

Page #618

પૂ
प्राकृतपैङ्गलम् ।
The following is found in texts (B, C, D and gloss H), but not in (A, E, F & G ). It is placed after sloka p in the first part ( माचाटतं) in (D), but at the end of the 2nd part (वर्णष्टतं ) in ( B, C & H) :
--
एश्रो अंमल पुरओ' सचार पुब्बेहि' वे बि बखाइ' । कञ्चतबग्गे श्रंता' दहबमा पाउए हुअंति* ॥ [ उग्गाचा'
एकार- श्रोकार - अनुखार - मकार - लकार पूर्व्वाः ऐकारौकारविसर्ग-अन्तःस्थयकारवकाराः, सकारपृष्ठे द्वौ वर्षो तालव्यमूर्द्धन्यो, कच -- वर्गाणां पञ्चमाचराणि ङ- ञ-नकाराः - दश वर्णाः प्राकृते न सन्ति । साहित्यरत्नाकरे इदन्तु सकलसामान्यप्राकृतलक्षणं - ऐश्रौ कं कॠतु त प्रषाबिन्दुखतुर्थी कचित् प्रान्ते न च ङ ञाः पृथग्विचनं नाष्टादश प्राकृते । रूपञ्चापि यदात्मनेपदलतं यद्वा परस्मैपदं
भेदो नैव तयोर्न लिङ्ग नियमस्तादृग्यथा संस्कृते ॥ (C).
अथ छन्दांस्युक्का प्राकृते वर्णनियममाह, ए श्री अंमल पर श्री इत्यादि । एकारस्य परो ऐकारः, श्रीकारस्य पर श्रकार:, श्रमित्यनुस्वारपरो विसर्गः, मकारपरोऽन्तःस्थयकारः, लकारपरोऽन्तःस्थवकारः, दन्यसकारस्य पूर्वौ द्वौ वर्षों मूर्द्धन्यषकार - तालव्यशकारौ, कवर्ग - चवर्ग-तवर्गाणां चञ्चमाचराणि ङ - ञ - ना एते वर्णाः दश प्राकृते न भवन्ति । (H).
१ पूरची (B & C ).. २ पुइम्मि (B & C ).
४ कथत पचम चक्चर (B), कचत पक्ष अक्बर (C). ( गाथा बंदः (D).
३ बाई (B), वसराची (D).
५ होति ( B & C ).

Page #619

वर्णहत्तम्।
५६५
After this in (B & C), रेहो तह बि बिसग्गो पिंगल पारेण एरिसं भणियं। तं पाउए ण नि[णि]बअइ जंवरो पश्चिमे उअइ॥ [गाहा]
रे हो तह इत्यादि । तत्रापि प्राकृते विसृष्टः स्वरहौनो रेफः पिंगलकारेणेदृशं भणितं । स रेफः प्राकृते न [नि]पतति परवर्णमस्तके, यदि सूरः पश्चिमे उदेति ॥
फणिभाषितवृत्तसागरे विषमे संतरताकुलात्मना । सधियः परिशोधयन्तु तत्वपया यत्र मया विलोकितं ।। अध्यापकनिरपेक्षा पिंगलतत्त्वप्रकाशिका टोका।
श्रीयादवेन्द्ररचिता तिष्ठत विदुषां सदा कण्ठे ॥ श्रीयादवेन्द्रबुधराजेन्द्रदभावधानभट्टाचार्यविरचितायां पिंगल
तत्त्वप्रकाशिकायां टौकार्या वर्णवृत्ताख्यो
द्वितीयः परिच्छेदः समाप्तः ॥ श्रीहरिः शरणं । स्वस्ति श्रीशाके १६८६, मासे २ रोज १ लिखितमिदं पुस्तकं काश्यपीयजयनारायणशर्मणा ।
लिखनपरिश्रमवेत्ता [भवति हि] विदन्ननो नान्यः । सागरलंघनखेदं हनूमानेकः परं वेत्ति ॥ (H).
कद पिंगल भणदू छंद चउरामित्र [?] सब बुहजण मण मोहंता ॥ दति वर्णवृत्तं समाप्तम् । समाप्तोऽयं पिंगल यंथः ॥
(Here two lines have been obliterated with ink evidently with a purpose. --Ed.] शुभं भवतु ॥ श्रीरामार्पणमस्तु ॥ श्रीजानकीवल्लभाय नमः ॥
हनुमतये नमः ॥ (A).

Page #620

५९६
प्राकृतपैङ्गलम् ।
पिंगल पभणत्र मब्बा पचि]उत्रालौस [?] एक रूपत्र जानड बल कद महलहा।
नवतिरमसुधांशौ [१६९०] वत्सरे कालिकायाः पदकमलयुगस्य ध्यानपूर्व लिलेख । हरिरयमखिले हि श्रेष्ठसंस्कारजन्यं निजतनुजनयिश्यास्तातपादेन मार्द्धम् ॥
श्रीगुरुचरणा मदौयतनुपावना भवन्तु ॥ इत्र पिंगल कदए बणवित्त परिच्छेत्री समात्तो ॥ (B).
कर पिङ्गल पभणत्र सब्बा मउ बेबित्र एक रूप्रमाण बहि कर मुखलहा। पत्र पिङ्गल कदए बणवित्त परिच्छेत्रत्रो समात्तो । इति महामहोपाध्यायविद्या निवासात्मज-विश्वनाथ
पञ्चानन-कृता पिङ्गलटोका समाप्ता ॥ (C).
चौणोपालकमौलिरत्नकिरणस्प त्प्रभाराजिताम् अम्भोजद्वितयः परास्तगणनांतेवासिमंसेवितः । मविद्याकवितालतायतरस्तेजस्विनामयणी
र्जातः श्रीजगदीश इत्यभिहितो नाना तदीयः सुतः ॥ ११ ॥ स्फर्जवाहण्यतेजःकरनिकरसमुद्भूतदिग्जालपूज्यः श्रीक्ष्ण [?] जपनियमविधिध्वंमिताभेषपापः । पायुर्वेदार्थदौचागुरुरतिसमतिः शब्दविद्याप्रवीणोजातः पुषस्तदीयो विमलतरयमाः कृष्णदेवाभिधानः ॥ १२ ॥

Page #621

वर्णरत्तम् ।
साहित्याम्भोधिपारेगतविमसमतिनिकौमांप्रियुग्मध्यानामतान्तरात्मा यमनियमयुतस्त:विद्यानुरकः । जातो वंशोधराख्यस्त्रिभुवन विश्चमत्कीर्तिचन्द्रस्य तस्य खौयप्रौढप्रतापामलकिरणममुत्तापितारेस्तनुजः ॥ १३ ॥ वर्ष नन्दनव चन्द्र (१६८८ ) मिलिते प्राषाढ़मासे मिते पचे चन्द्रदिने तिथौ प्रतिपदि श्रीचन्द्रमौलेः पुरे। नातात्मन्यगधीत्य तेन रचिता सेयं प्रकामाभिधा भाषा पिंगक्षटिप्पनी रघुपतेानात् समाप्तिं गता ॥ १४ ॥ यावद्रामेति नाम प्रभवति जगतां तारणे श्रीहनूमचित्ते भक्तिव यावद्रघुपतिपरणभोजयुग्मे दृढ़ास्ति । यावत् कूर्मास्य पृष्ठे निवसति पृथिवी सप्तगोचादियुका नावजौयान्मम * * * तिरिय टिप्पनी पिंगवस्य ॥ १५ ॥ (B).
दूत्र पिंगल कहौए बमबुत्त परिछेत्रो। अपि उत्तरार्धः । विश्वनाथेनालेखि पुरा पुर्य सपाठाथं सं १७४२ ज्येष्ठः । (F).

Page #622

Page #623

COMPLETE INDEX AND GLOSSARY
OF ALL PRAKRITA WORDS
IN THE TEXT OF
THE PRĀKRITA PAINGALAM.
The figures indicate the page and line in which the words
occur,

Page #624

Page #625

*** Words marked with an asterisk are to be understood as
names of metres.
श्र। अ, (च, पुनः) p. 4,2; 5,2; 7,2; अंतगुरू, (अन्तगुसः) p. 39,5.
24,3; 40,3; 111,2; 114,2; अंतर, (अन्तरा, मध्ये) p. 155,2; 466,2; 472,1; 489,3; (अहं) 317,2. 180,5.
| अंत लहुएण, (अन्तलघुकेन) p. 39,5. प्राइचल, (प्रतिचलानि) p. 414,1. अंतह, (अन्ते) p. 274,5; 374,2; अंक, (अङ्कः, अङ्क) p. 72,4; 80,3, 489,2. 8; 96,2.
अंतहि, (अन्ते) p. 254,1; 259,2; अंक, p. 55,4.
___ 306,3; 411,4; 489,3; 547,2. अंका, (अङ्कान्) p. 48,2; 55,3; अंता, (अन्ते) p. 583,2 ; (अन्ताः )
58,33; 72,2; 89,2; (अडू)। 594,5. 55,5.
अंते, p. 311,4; 321,2; 326,1; अंक, (अङ्क, अङ्क, अङ्केन) p. 48,4;
357,1; 390,2; 398,1; 424, 59,2.
2; 426,2; 461,3; 472,235 अंको, (अङ्कः) p. 58,4.
481,1; 543,2,3; 564,2. ' अंगा, (अङ्ग) p. 439,2.
अंतेककलु, (अन्ते एककलः, अन्ते । अंत, (अन्ते) p. 80,3; 170,5; 182, | एककलं) p. 146,2.
4; 187,7; 205,2 ; 217,3; अंते लहश्रा, (अन्तेलघुका) p. 269,2. 220,53; 230,2,3; 252,5; 257,
अंध, (अन्धः) p. 198,3. 8; 265,1; 272,27 285,5; 291,2; 295,1; 297,4; 299, | अधन गध बिणासकर, (अन्धकगन्ध2; 301,7; 308,2; 319,2; विनाशकरः) p. 172,2.. 383,1; 336,7 ; 370,2; 375, अंधार संहरण, (अन्धकारसङ्घन) 2; 400,3; 404, 2; 451,33;
p. 504,2. 468,1; 486,2; 492,3; 497,
अंधार, (अन्धकारः, अन्धकारे) 3; 500,3; 503,3; 529,4; 554,4; 555,2; 560,1,2,4-;
p. 249,5,6. 569,1; 575,5.
| *अंधो, (अन्धः) p. 195,3. अंतए, (अन्ते) p. 271,3. अंबर, (अम्बरे) p. 300,3 ; (अम्बर) अंतगुरुणामाई, (अन्तगुरुनामानि) . p. 31,1.
अंसू, (अश्रूणि) p. 125,2. 76
__455,1.

Page #626

[ ६०२ ]
प्रकंटा (अकण्टक) p. 576,6. अज्जित्र, (अर्जयित्वा) p. 412,2. प्रकवर, (अक्षरं, अक्षराणि) p. 158, अज्जु, (अद्य) p. 448,2.
4,5; 282,2; (अक्षरस्य, अक्षरें) | अट्टा, (अष्टौ) p. 352,3. 301,3.
अटारहह, (अष्टादशेव) p. 164,2. अकवर उप्परि, (अक्षरोपरि) p. 58,2. | अहारहहिँ, (अष्टादश) p. 163,3. अकवरो, (अक्षराणि) p. 16,2. अटु, (अष्ठ, अष्टो, अष्टमे) p. 151,2; अकवर डंबर मरिस, (अतराड़म्बर- 315,6 ; 362,2 ; 484,2. सदृशं) p. 182,2.
अटूकवर, (अष्टाक्षरेषु) p. 336,4. अक्सरसंखे, (अक्षरसंख्यायाः) p. 64,2. | अटुगणा, (अष्टगणाः) p. 129,2. अक्वर संजुत्तउ, (अक्षरसंयुक्तं)
| अटुरहुप्परि, (अष्टादशोपरि)
p. 276,2. __p. 177,2. अक्वरा, (अत्तराणि) p. 363,1; | *
| अपन, (अष्टपदा, अष्टपदी) 372,2; 484,4.
___p. 251,2. अक्वराइ, (अक्षराणि) p. 422,3;
अबि, (अष्टस्वपि) p. 311,2. 503,3.
अदाना, (अष्टौ) p. 242,3. अकवरे, (अक्षराणि) p. 347,1. अट्ठाइ, (अष्टौ) p. 17,2. अगण, (यगणः) p. 42,2. अट्ठाई, (अष्टसु) p. 171,1. अगमगम, (अगम्यगम्ययोः) p. 301,5. | अट्ठाइस, (अष्टाविंशतिः, अष्टाविंशो) अगुस धूम धूपुज्जलं, (अगुरुधूमधूपो
p. 177,6. ज्ज्व लं) p. 511,3.
अट्ठारहेहिँ, (अष्टादभिः ) p. 108,2. अग्गा , (अग्रे) p. 507,5; 543,3.
प्रद्वाराहा, (अष्टादश) p. 398,2. अग्गि , (अनिः ) p. 304,1.
अट्टामट्टी, (अष्टषष्टिं) p. 228,5. अग्गी , (अनिः ) p. 109,4; 545,6.
अठकवरा, (अष्टातरा) p. 380,1. अग्गे, (अग्रे) p. 228,5.
अठग्गल, (अष्टाधिका) p. 287,6. अगधं, (अध्य) p. 558,7.
अठतालिस, (अष्टचत्वारिंशद्भिः)
___p. 202,2. अचलु, (अचलः) p. 148,1.
अठाइस, (अष्टाविंशतिः) p. 269,1. अच्छ, (स्वच्छः ) p. 453,2.
अड, (अष्ट) p. 518,2 ; 575,8; *अजअ, (अजये) p. 210,2 ;
__ (अष्टसु) 571,8. (अजयः) 211,1.
अहए, (अष्टौ) p. 497,4. अज्जबि, (अद्यापि) p. 397,3.
अहह, (अष्टस) p. 571,4.

Page #627

[ ६०३ ]
अट्टासि जोगी, (अष्टाशीतियोनयः ) p. 525,2.
* डिल्ला, p. 220,1.
प्रयंग, (अनङ्गः ) p. 1761 अल, (अनलः ) p. 169,6; 190,3. प्रणलभरे, (अनलभृताः ) p. 304,2. अणहा, (अन्यथा) p. 177,8. अणुणिज्जइ, (अनुनीयते) p. 109,2. अणुसर, (अनुसर) p. 330,4. अणेअपरा, (अनेकप्रकाराः, अनेक
प्रकारेण ) p. 571,6.
प्रक, (कं) p. 42,5.
अख, (अन्यः ) p. 571,5. wer, (:) p. 4,4; 155,5. श्रस्योख गुण, (अन्योऽन्यगुणाः, अन्योन्यगुणानि) p. 103, 6.
अमोख भारहि, (अन्योऽन्यभागैः ) p. 449,4.
अतुल, (अतुलं) p. 190,6. त्य, (अथैन) p. 198,4.
त्योरा, (स्थिर) p. 463,1. अथ, p. 103,1; 105, 1; 108, 1; 121,1; 126,1; 129, 1; 138, 1; 155,1; 163,1; 167,1; 170,1; 173,1; 177,1; 210, 1; 217,1; 220,1; 226,1; 228,1; 242,1; 246,1; 252, 1; 257,1; 261,1; 263,1; 267,1; 271,1; 274,1; 278, 1; 280,1; 284,1; 285,4; 287,1; 291,1; 298 1 297, 1; 301,1; 306,1; 311,1;
315,1; 319,1; 323,1; 330, 1; 336,1. अथोग्गाहा, (अथोगाथा ). p. 124, 1. * अदा, (आर्द्रा) p. 436,2. अद्ध, (अर्द्ध) p. 215,1; 246,2. अद्ध अद्धेण, (अर्द्धार्द्धिन) p. 14,2. अडुंग, (अर्द्धाङ्ग) P. 207,1. अद्धंगहि, (अर्द्धाङ्गे) p. 176,2. ढुंगे, (द्ध) p. 143,1. अद्धा, p. 197,2 ; (अर्द्ध) 272,2. श्रद्धाक, (साक्षात्कृत्य) p. 197, 2. अद्धे, (अर्द्धन) p. 367,1.
धंगा, (ङ) p. 169, 1; 338, 5; 417,2. अपार, (अपार: ) p. 173,2. अप्पड, (आत्मा, आत्मानं ) p. 233,6. ai ( श्रात्मानं ) p. 107, 2. अपणा, ( श्रात्मना ) p. 401, 2. अप्पदोष, (आत्मदोषेण) p. 554,4. turer, (आत्मीयः परः ) p. 309, 4. श्रप्पबुद्धीर, (अल्पबुद्धयः, श्रात्मवुड्या)
p. 18,3.
अप्पहि, (पेय) p. 127, 8. अप्पा, (आत्मा) p. 545,8. अप्पा अप्पी, ( अहमहमिकया )
p. 488,1 ; ( आत्मानमात्मानं ) 507,3. अप्पिन, (अर्पितं ) p. 222,4. अप्पी, (ग्रात्मनि) p. 545, 8. अबअरु, (अवतीर्ण :) p. 270,2. अबकंद, ( श्रवच्छन्दं, अपच्छन्दकं ) p. 14,4.

Page #628

अबतरिश्र, (अवतीर्णः) p. 581,8. अलंकार रहिउ, (अलङ्काररहितः, अबरउ, (उद्वत्त, उर्वरितं) p. 55,5. p. 198,3. अबर पड़, (अपरपादे) p.230,2. *अलिल्लह, p. 220,5 ; 222,5. अबस, (अपरं) p. 33,3; 64,4. अलिलह, (कथय) p. 220,33; अबलोअाअं, (अवलोकय) p 643,1. __ (अप्रयोजकः) 220,4. अबसउ, (अवश्यं) p. 414,3. *अलिल्ला , p. 48,5; 59,5; 72,535 अबसिट्टउ, (अवशिष्टौ) p. 41,4.
89,6; 431,4; 433,2. अबसिद्धे, (प्रवशिष्ठाः) p. 96,3.
असइ, (असतौ) p. 393,2.
असणर गबइ, (अश्वनरगज-पतिः) अबुढो , (अद्धः ) p. 5,2. अबुह, (अबुधः) p. 15,1.
[isi] p. 32,2. अभप्रबर, (अभयवरं) p. 190,6.
| अमणिअं, (अनिः ) [s] अभिणउ संता, (अभिनयश्रान्तः)
p. 31,3. p. 365,3.
असरणा, (अशरणा) p. 165,1. अभिमत, (अभिमतं) p. 458,4.
अमिप्र, (अशीतिः) p. 167,5. अमिश्र, (असतं) [15] p. 35,3;
| असो, (अशीतिः) p. 466,4. (मुधा) 167,9; (मुघा) 266,3. असुद्धउ, (अशुद्ध, अशुद्धः) p. 198,I. अमिनकर, (अमृतकरः) p. 537,1. अमरत्रणा, (असुरगणाः ) p. 165,3. *अमिमगई, (अमृतगतिः) p. 409,2. | असुर कुल मद्दणा, (असुरकुलमद्दनः) अमिश्रबअणि, ||(अमृतवचना)
p. 385,3. ___p. 371,3.
असुर बिलअकस, (असुरविलयकरः) अमिबह कंदा, (अमृतकन्दः)
p. 586,7.
असुर भयंकस, (असुरभयङ्करः) ___p. 338,3.
p. 172,3. अम्मह, (प्रमाक) p. 455,3.
| असेस, (अघं) p. 7,4. प्रम्हाणं, (अमान्) p. 346,4. अरबिंद, (अरविन्दं, अरविन्दानि)
अमेहि, (अशेषैः) p. 38,2. ____p. 233,2.
अस्स, (अस्य) p. 72,1. अरि, (अरी) p. 41,4.
अह, (अथ) p. 18,1; 23,1; 24,13; अरु, (अपरः) p. 24,2 ; (अपरं)
25,1; 26,1; 27,1; 28,13;
29,1; 30,4; 31,1; 32,1; 44,2,6; (अथच) 139,33;
33,1,6; 34,1,3; 35,1; 39,1; 240,5; 241,2.
40,1; 42,1; 44,1; 48,1; अरेरे, p. 12,1.
58,1; 64,1; 72,1; 80,1;

Page #629

[ ६०५ ]
89,1; 96,1; 102,1; 187,6 ; / प्राइकब्ध, (प्रादिकाव्यं) p. 150,1. 205,1; 843, 3.
प्राइग, (आदिगः) p. 257,2. अहंणिसं, (अहर्निशं) p. 435,3.
प्राइगुरु, (प्रादिगुसः) p. 25,4. अहि, (अहिः ) [issi] p. 23,3 ;
पाइगुरु णामाई, (आदिगुरुनामानि) [15] 35,3 ; (शेषः) 266,2.
p. 38,l. अहिअ, (अहितः) [155] p. 34,2. प्राइलहुअल, (प्रादिलघुकस्य) अहिगण, (अहिगणः) [1] | p. 34,1. p. 24,4; (अहिगणाः) [iss]
श्राइहि, (श्रादौ, श्राद्येषु) p. 80,4 ; 442,1.
182,3 ; 298,1; 336,6; 560, अहिबरलुलिअं, (अहिवरलुलितं,
1; 567,1; 569,1; 575,1. अहिवरललितं) p. 117,4.
आइहिँ, (प्रादौ) p. 175,1. | *अहिबरु, (अहिवरः) p. 140,3.
आई पाए, (प्रादिपादे) p. 564,1. अही, (अहिः ) p. 413,3.
| आईहि, (आदौ) p. 357,1. *अहीर, (प्रामीरः, अभीर) p. 285,
प्राउ, (प्रायाति) p. 552,4 ;
(पागतः) 563,7. ___6; 286,3. *अहो, (अहः) p. 195,2.
प्राओ, (पागता) p. 516,4. अहो, p. 443,4.
पाछे, (अस्ति , सम्यक) p. 465,2. प्राणश्रा, (प्रानौताः, प्रानीयन्ते)
____p. 486,3. प्रा।
श्राणंदिअ, (आनन्दितः) p. 581,5. श्रा, (च) p. 419,2.
प्राणहु, (भानय, प्रानयत, जानीहि, आत्ति , (प्रायतिः ) p. 44,7; जानौत) p. 89,4; 228,4.
(आयती, प्रायति) 46,2. प्राणिज्जमु, (प्रानयस्व) p. 59,5. प्रात्रा, (प्राद्या, पायाता) p. 112,2. प्राणौदा, (प्रानौता) p. 531,5. प्राइ, (आयाति) p. 55,9; (प्रागत्य) प्राणु, (प्रानौतः) p. 249,6.
485,3; (श्रादौ) 187,7; 396, | पायेइ, (प्रानयति) p. 131,1. 1; 400,1; 464,1; 489,13; प्राब, (प्रायाति, पायातः) p. 397,3.
503,1; 521,1; 147,1. आबज्जित्र, (श्रावय॑) p. 222,4. प्राइ, (एतस्य) p. 240,2.
प्राबिन, (पागतः) p. 491,4. श्राइभ, (आमतानि) p. 309,5. आबिह, (प्रागमिष्यति) p. 401,3. प्राइ अंत, (श्राद्यन्तयोः, प्राद्यन्तेषु, प्राबे, (आयाति, पायाता) p. 358,43; प्रादावन्ते) p. 64,3; 484,3.
(प्रायास्यति) 391,3.

Page #630

[ ६.६ ]
श्राबेइ, (आयाति) p. 273,4. इग्गारह, (एकादश) p. 158,4. प्रामूलं, p. 558,3.
इछइ, (इच्छति, इच्छसि, इच्छया) प्रासां, p. 55,1; 59,1.
p. 541,4. प्रासाबरि देसा, (श्राशावरिदेशाः) | इदेश्रो, (इष्टदेवाः) p. 40,4. p. 222,1.
इससे, (इति, एतत्) p. 352,6. मासु, (इयं, एनां) p. 238,2 ; 239,2. इति, p. 137,5; 152,3; 158,6;
215,3 ; 236,33; 237,3; 238,
33; 239,33; 240,3,6; 241, इ।
3,4 ; 251,3.
इत्यि, (अत्र, अस्यां) p. 12,3. इ, (इति) p. 468, 4.
इम, (अनेन, एवं) p. 147,3 ; 187, इअ, (इति, एवं) p. 28,5; 121,5. 4 ; 230,5; 323,7; 385,2.
(इदं) 182,2 ; (एतत्, इति, एते, | इह, (इयं, एषा) p. 147,5. इयं) 228,6 ; 447,4; 543,4; | इहदह, (एकादश) p. 147,6.
560,2; 567,7; (प्रयं) 242,9. इहिबारा, (इ-हि-कारौ) p. 7,1. इसमझझदेक जणणी, (इयमद्भुतेक
जननी) p. 531,5. इअरा, (इतरा) p. 144,4. इालिस, (एकचत्वारिंशत) p. 265,2.ई, (एते) p. 280,2. इंद उबिंदा, (इन्द्रवजोपेन्द्रवजयोः) ईसा रोस प्पसाद प्पणदिसु, (ईर्ष्या___ p. 431,1; 433,2.
रोधप्रसादप्रणतिषु) p. 558,1. इंद, (इन्द्र) p. 128,5. *इंदबज्जा, (इन्द्रवजा) p. 426,3;
428,5. इंदासण, (इन्द्रासन) [iss] p. 24,2. इंदासणा, (इन्द्रासनं) [15] | उन्नाइ, (उदेति) p. 383,4; 595,3. p. 518,1.
उनासोण, (उदासीनो) p. 41,3. *इंदु, (इन्दुः) p. 158,2 ; 211,2... | (उदासीनातू) 46,1,2,3,4.. इंदु, (इन्दुः = घटकलः) p. 257,2. उप्रासे, (उदासीना, उदासीने) p. 44, इंदुसम, (इन्दुरिव, इन्दुसमा) 4,8 ; 46,3,7. ___p. 217,4,5.
*उंदुर, (उन्दुरः) p. 140,4. इकलि, (एकाकिनी) p. 541,3. उकिटूउ, (उत्कृष्टं) p. 170,2.

Page #631

[ ६.७ ]
उकिटाना, (उत्कृष्ठस्थाप्याः, उत्कृष्ठाः) | उठ्ठि, (उत्थाय) p 488,1. p. 242,5.
उठीश्र, (उत्थाप्यो, उत्थापितः) उकिठ्ठा, (उत्कृष्टां, उत्कृष्ट) p. 472,3. p. 529,2. * उक्कच्छ, (उत्कच्छा) p. 150,1. उट्ठीमा, (उत्थिताः) p. 483,2. *उक्कच्छा, (उत्कच्छा, उत्कच्छायः) | उड्डल, (उड्डीय) p. 180,4. ___151,2 ; 152,3.
| उड्डाबिन, (उड्डायिताः) p. 318,5. उक्कि, (उक्त) p. 576,1. .
उण, (पुनः, अपि) p. 10,4 ; (पुनः) उक्किठ्ठ, (उत्कृष्टः) p.:350,1..
10,5; 39,4. उकि, (उत्कृष्ट) p. 529,2. उणो, (पुनः) p. 444,1; 446,1; उक्वित्त, (उक्ता) p. 276,2.
474,3 ; 509,3; 525,1,2,3. उगो, (उदितः, उद्यतः) p. 370,4.
उमाश्रक, (उन्नायकः)[isi] p. 32,4. *उग्गाहउ, (उद्गाथा) p. 103,3.
| उत्तद्धे, (उत्तरार्द्ध) p. 105,2 ; 124,
2; 126,4. *उग्गाहा, (उद्गाथा) p. 4,5; 7,5; 35,5; 39,5; 115,5; 117,
उत्तम, (उत्तमाः) p. 223,2. 5; 125,53 594,5.
उत्तमबंसा, (उत्तमवंशः) p. 586,8-9. *उग्गाहो, (उद्गाथा) p. 124,3.
उत्तरदलहि, (उत्तरदले) p. 282,2. उग्ने, (उदेति, उदितः) p. 566,1; | उत्तरद्ध, (उत्तरार्द्ध) p. 129,3.
(उदयन्ति, उदिताः) 566,3. | उत्ता, (उक्तं, उक्तां) p. 472,3. उचिअं, (उचितं) p. 447,3. | उत्ते, (उक्ता) p. 155,3. उच्चउ, (उच्च) p. 283,2.
*उत्तेओ, (उत्तेजाः ) p. 198,2. उच्चा, (उच्च) p. 408,1.
उहंड, (उद्दण्डः) p. 219,2. उच्चाराबा, (उच्चारावाः) p. 516,1. उदंडा, (उदण्डा) p. 356,3. उच्छलइ, (उच्छलति) p. 309,7. 1 *उइंभो, (उदम्भः) p. 195,2. उच्छबे, (उतूसवे) p. 207,5. | उद्दामे, p. 361,3. उबहु, ( उट्टवयत, उत्थाप्यतां)
उद्दि, (उद्दिष्टं) p. 48,1; 58,1. p. 205,3.
उद्दिठ्ठा, (उद्दिष्टं) p. 58,3. उटुइ, (उत्याय, उत्तिष्ठति) p. 289,5. उद्दिष्टासरि, (उद्दिष्टसदृशान्) p. 72, उदए, (उत्तिष्ठन्ति) p. 266,3.
2; 89,2. उतउ, (उत्तिष्ठन्तीभिः, उत्थिताभिः) उद्दिष्टां, (उद्दिष्ट) p. 48,5. p. 260,3.
उद्धा, (जई) p. 507,5. उद्रुकोहा, (उत्थितकोपाः, उत्थित- | उप्परि, (उपरि) p. 58,4 ; 276,1.
क्रोधाः) p. 507,2. | उप्पाउहीणा, (उपायहीना) p. 435,2.

Page #632

[ ६०८ ]
उप्पेको, (उपेक्षख) p. 367,4..... | एअ, (एषा) p. 422,4. उबजाइ, (उपजातयः, उपजाति) ए, (एवं) p. 543,3.
433,3 ; (उपजातिः) 436,3. एअंरुअं, (एवंरूपाः, एवंरूपेण, उबजाइहि, (उपजाति) p. 431,4. एवंरूपाणां) p. 378,2. उबरल, (उद्वृत्तं, उर्वरितं) p. 48,4; एनाईसेहि, (एकविंशत्या) p. 119,1. 80,7.
| एघारह, (एकादश) p. 188,2; (एका*उबिंदबज्जा, (उपेन्द्रवजां, उपेन्द्र
। दशसु) 173,4; 177,3. वजा) p. 429,3; 430,4.
| एपारह बहि, (एकादशवणैः)... उबरिश्रा, (उर्वरिता, उर्वरिते)
p. 282,1. p. 18,5.
| एभारहहि, (एकादशभिः) p. 138,3. उब्बासइ, (उदासयति) p. 242,8.
एआरहि, (एकादश) p. 239,2. उमा, p. 345, 1.
एउ, (अयं) p. 285,2; (एषां) 503,4. उम्मत्ता, (उन्मत्ताः ) p. 378,4 ; 507,2.
एऊणबिंसा, (एकोनविंशतिः) । उरअबइ, (उरगपतिः ) p. 535,4..
p. 525,1. उरे, (उरमि) p. 573,4.
| एश्रो, (ए-श्री-कारौ) p. 7,2; (अयं, उलसु उठि मण, (उल्लासोत्थित
। एवमेव) 9,2. मनाः ) p. 581,5.
एओ अंमल पुरो, (एकार-ओकारउल्लाल, (उल्लालः, उल्लाले) p. 177,6;
अनुस्वार-मकार-लकारपूर्वाः = (उल्लालस्य) 187,3; 209,1;
ऐकार-कार-विसर्ग-अन्तःस्थ(उल्लालः, उल्लालं) 205,3 .
यकारवकाराः) p. 594,4. उल्लालउ, (उल्लालेन) p. 182,6.
| एक, (एकः) p. 468,4. उल्लाल लकवण, (उल्लाललक्षणं)
एकबोसंती, (एकविंशत्या) p. 298,4. p. 205,l.
एक, (एक)/p. 11,4; 59,4; 80,4%; उल्लालहि, (उल्लालस्य) p. 202,5.
89,4; 187,4; 215,2; 230,43; उल्लाले, (उल्लालेन) p. 246,3,4.
291,2; 554,3; (एकः) 152,1; उल्हसंत, (उल्लसत्) p. 10,5.
223,1; 284,2 ; 459,3; 489, 2; 503,1; -518,1; (ऐक्वं,
एकत्र) 431,1; (एका) 435,2; ए, (इयं) p. 346,3 ; (एते) 377,3; 560,3 ; (एका, एक) 552,2.
(एषः) 497,4 ; (एतत्) 398,1; एकप्रलो, (एककलः) p. 4,4. 463,1 ; 514,4 ; (एन) 552,3... | एकड, (एक) p. 259,2.
-

Page #633

[ ६०८ ]
एकत, (एका, एकमेव) p. 455,3. एपरि, (एवं परिपाट्या) p. 575,4,6. एक, (एक) p. 118,3 ; 531,4. रबि, (एवं) p. 284,3. एकक, (एकोका) p. 297,4. एम, (एवं, एतत्, अनया) p. 146,1; एककाइ, (एकीकृत्य) p. 202,5. 177,7; 205,3; 233,6; 246, एसके, (एककस्मिन्, एकोक)
... 7; 251,2; 261,4; 280,33; p. 189,1.
396,2. एक्ककार, (एकातर) p. 210,3. एराबर, (ऐरावतः) [iss] p. 34,4. एकग्गला, (एकाधिका:) p. 555,3.
ररिसं, (एतादृशोभिः) p. 316,2; एकदह, (एकादश) p. 240,53; 241.2.1 (ईदृशं) 595,2. एक्लोपे, (एकलो) p. 89,4. ररिस भाप्रहि, (एतादृशमागेः) एक्काला, (एकः, एक, एकल) p. 555,2.
p. 315,4.
ररिसही, (एतादृशं, एतादृशः) एका, (एकः) p. 424,2; 429,1;
___p. 500,2. 481,1; 514,1 ; (एका, एकां)
एरिसि, (ईदृश्यः) p. 33,7; (एतादृशं) 463,4.
182,7; 315,8. एक्का समारेल,(एकतकारेण) p. 466,2.
एरिमित्र, (एतादृश) p. 163,4. एक्क, (एक) p. 167,6.
एरिसिनं, (एतादृष्ण) p. 478,3. एक्क, (एकस्मिन्) p. 118,1 ; (एकः)
| एसासुसमा, (एमा प्रमुखमा) p. 155,5.
406,4. एकल, (एफोन) p. 58,5.
| एसो, (एषः, एतत्, तत्) p. 394,1; रक्को, (एका, एक) p. 326,2; 418,
395,2; 506,4; 564,4. 1; 509,1. एगारह, (एकाद) p. 336,5.
रह, (एतत्, एषः, एतानि, एवं)
p. 27,3; 138,3; (अनेन) एगारहि, (एकादश) p. 236,27 237, 27 288,2.
29,5; 346,1 ; (एतत् ,रतं) एगुरुयुत्ता, (एकगुरुयुक्तः) p. 402,1.
375,3; 411,1.
| एहरि, (एकसप्ततिः) p. 202,8 ; एग्गारहहि, (एकादश) p. 228,3.
___209,2. एग्गाराहा, (एकादश) p. 155,4. एताइ, (एते, एतानि, एतावन्तः)
रहतरिहि, (एकमसतिः) p. 213,6.
| रहि, (अमेन) p. 215,2. एत्य, (एतत् ,एवं, प्रत्र) p. 486,3 ; एहिं, (इदानों) p. 528,4. 504,33; 554,4.
एहु, (एतत्, एतः, एभिः, एवं) एत्वि, (प्रत्र) p. 465,3. _p. 36,4 ; 55,7; 285,6 ; (रत)
___p. 37,4.
77

Page #634

[१०]
167, 7 (तत्) 336, 2, 9; 422
|
228,
2; 560,5; (एघा, इथं ) 6; 523,5; (*) 401,3; ( एवं ) 444, 4583,6; (एनां) 261,5.
एकू, ( एतत् ) p. 167, 9.
श्रो ।
श्र, (सः, सौ) p. 139,3,4, 348,1. श्रोग्गर भत्ता, ( श्रोगरभक्तं ) p. 40:3, 1. श्रीडू, ( श्रङ्गः ) p. 219, 2. श्रड्डा, (श्रड्रा) p. 318, 5. श्रोडिना, (घोडा, श्रीवेशीयाः) p. 446,3.
"
प्रोडो, ( प्रतीक्षध्वं ) p. 483,4. श्रोत्या श्रोत्यौ, (उत्थितोत्थिताः, उत्थायो स्थाय) p. 244,6; 507, 2. ओल्ला, (ओल्लः, श्रल्ला : ) p. 249,6.
क ।
aar, ( कदम्बकाः) p 300, 3. का, ( कायः) p. 453,1; 520,4. काबराहोबि (कृतापराधोऽपि )
p. 109. 2.
)
, (fa:) p. 42,5; 167,8; (कवि) 242, 8; (कुम, कृत्वा 96,2; 187,4; 230,5; 304,2 457,1; (कथ्यन्ते, कथय, कृत्वा) 571,7.
कइणा, ( कवि जनाः) p. 257, 7. करो, (कविवर : ) p. 28,4. agafegi, (maluggi) p. 472,4. कइत्त, ( कवित्वं ) p. 257,7; 295, 2. कहता, ( कवित्वं, कवित्वानि ) p. 355,4.
कइदिट्ठ, (कविदृष्टं ) P. 30,3. कइ दिर, ( कविदिनकरः ) P. 579,8.
कइ पिंगल, (कवि पिङ्गलः) p. 197, 2. कइबर गुणजुत्ता, ( कविवरगुणयुक्तः ) p. 564,2.
कइबर बल्लft, ( कविवरवल्लभा ) p. 413,4.
कइराना, (कविराजः ) p. 583,4. कइसिट्टि, (कविस्टष्टा) p. 547,4. कई, ( कत्रे :) p. 311,7. कईसा, ( कवौशेन, एकविंशतिः ) p. 466,3.
कर, ( कृते) p. 122,3. कंकण, (कङ्कणं) [s] p. 560,2;
573,2. ananut, (angui) [s] p. 555,2. कंकणु, (कङ्कणे, कङ्कणः ) p. 514, 2. चरणरज्जु, (काञ्चनरज्जुः) p. 573, 6.
कंठ
(क) p. 440,2
बोसा, (कण्ठस्थितविषः )
p. 169,3.
कंठह बलअं, (कण्ठबलनं ) p. 223,3.
|
कंठा, (कछे) p. 439,1. कंठिना, (कलिका) P. 887, 2. * कंठो, ( कण्ठः) P. 193,4.

Page #635

[ ६९१ ]
कंत, (कान्तः) p. 9,2 ; 233,5; | कंसन केसि बिणांसकरा, (कंसकशि
270,4; 897,3; 453,4; 537,3; विनाशकरः) p. 570,6.
563,8; (कान्ता) 370,2. कंस संहारणा, (कंससंहरणः) p.. कंतश्रा, (कान्तः) p. 552,1.
368,3. कंतगणं, (कान्तगणः) p. 301,7. कसो, (कंसः) p. 468,6. कंता, (कान्ता, कान्तया, कान्तः, कान्तं,
. | कञ्चतबग्गे, (क-च-त-वाणां) कान्तौ) p. 207,55358,33;
p. 594,5. 391,3; 399,3; 403,45, 424,
AAL *कछछ, (कच्छपः) p. 140,3. 2; 461,3; 465,3; 555,2; कज्ज, (कार्य) p. 44,6; 46,1. (कान्ताः ) 438,2.
कज्जबंध, (कार्यबन्धः) p. 44,4. कंति, (कान्तिः ) p. 449,4.
कट्ठ, (कष्टः, कष्ट, कटन) p. 157,5. कतो, (कान्तं) p. 506,3.
| कट्टिन, (निष्कास्य) p. 280,4. *कंद, (कन्दः) p. 468,2.
कट्टिएउ, (कर्तिताः) p. 381,4. • *कंदु, (कन्दः) p. 466,3.
| कट्टिएण, (कर्तिताः) p. 504,4. कंप, (कम्पितानि, कम्पन्त) p. 309,6;
कटिकए, (कर्तिवा, निष्काशयिता) (कम्पते) 485,4 ; 563,4.
p. 330,5. पइ, (कम्पते) p. 249,4.
कठिणतणु, (कठिनतनुः) p. 189,3.
कडकवे, (कटाक्षे) p. 443,2. कंपए, (कंपते) p. 372,4..
कण, (कनक) [s] p. 29,3. .. . कंपंत, (कम्मते) p. 493,1.
कण कुंडलअं, (कनककुण्डलक) [s] कपता, (कम्मत, कन्या , ", p. 29,3. कम्प्यते, कम्पयन्ति) p. 399,3;
| कणअतुला, (कनकतुला) p. 14,I. 481,4; 483,3; 545,2.
कण पिनरि, (कनकपीता) p! कंपले, (कम्यिता) p. 207,5. कंपा, (कम्पिता:) p. 244,5. कण सुरंगा, (कनकसुरङ्गा) p. *कपि, (कम्पिनौ) p. 151,1, कंपिन, (कम्पितं, कम्पते) p. 157,3. कणग्रह, (कनकस्य) p. 128,2. कंपिया, (कम्प्रिता) p. 423,1; 446,4. | "कणउ, (कनक) p. 213,2. कंपिओ, (कम्पितं) p. 260,2. | *करण, (कर्णः) p. 211,1. कंस, (कंसः, कंस) p. 334,2 ; 381,33; | करण, (कर्णः) [35]. p. 25,2; 272, 468,4.
| 1; 358,2; (कणे) 165,1; 322,
273,3.
338,5..

Page #636

4; (करीन) 488,3; 504,4; कसो दुणो, (कर्णहयं) p. 418,1.
(काणः) 198,2 ; (कण) 504,3. कयबि, (कुत्रापि) p. 6,1; 135,1. कस गंधा, (कर्णगन्धौ) p. 444,1. कप्पिन, (कर्तयित्वा) p. 127,4. कखगण, (कर्णगणं) p. 317,1. कप्पिश्रा, (कर्तिताः) p. 488,4. कखगणा, (कर्णगणः, कर्णगण) [ss] कप्पे, (कर्तितः) p. 570,5.
p. 293,5; 415,3; 429,2; कबंध, (कबन्धः) p. 576,4. 567,2.
कबंधा, (कबधान्) p. 520,2. कमघरा, (कर्णग्रह) [ssp. 315,b.कबह, (कदापि) p. 323,8; 338,8. कम, (कर्णाष्टकोन) p. 506,2.
कबिला, (कपिला) p. 408,1. करण खरं, (कर्णनरेन्द्रे) p. 502,4.
| कब, (काव्ये) p. 42,6. कम गरंद बरा, (कर्णनरेन्द्रवरः)
कब्ध, (काव्यं) p. 15,2. _p. 448,3.
कब्बके, (काव्यस्य, काव्ये) p. 187,33; कम पत्य, (कर्णपायौ, कर्णपार्थाभ्यां)
209.1. _p. 504,1.
कब्बबर, (काव्यवरः) p. 486,4. फणपूरि, (कर्षपूरितान्, कोपरि)
कन्चलक्षण, (काव्यलक्षणं) p. 187,6. p. 504,3. कसरंधा, (कर्णरन्ध्र, कर्णरन्ध्राणि)
कम्बलकवणह, (काव्यलक्षणस्य) p.
202,4. p. 520,3.
कब्बह, (काव्यस्य) p. 167,83; 246,235 कमला, (कर्णाटाः) p. 446,1. 251,1. कामढ़ा, (कर्णशब्दो) p. 444,2. कमठपिटु, (कमठपृष्ठ) p. 157,3. कमसमायण, (कर्णसमानेन) p. 30,7. कमण, (कोडक, कमनीय) p. 352,2; कणा, (कर्णः) [ss] p. 346,3; (केन) 496,4.
418,2; 555,2; 564,2; (को ) कमल, (कमल) [us] p. 31,2. 352,4; 356,2; 461,1; 555,1; *कमल, (कमल) p. 352,1,2; (कर्णाः ) 361,1; 378,1; 898, 385,2,5. 1; 481,1; (कान्, कर्णाः) *कमलो, (कमला) p. 392,2.
377,1; 438,1; (कर्णन) 492,3. | कमलगण, (कमलगणः) [15] कलेक, (कर्ण एकः, कर्णमेक) | p. 539,4. p. 579,1.
| कमलणणि , (कमलनयने) p. 263,2; करतो, (कर्णः) [ss] p. 25,2; 242, | (कमलनयना) 371,3.
4; 271,3; 388,1; 406,1,2; कमलदलणणि , (कमलदलनयने) 472,1; (कृशाः ) 365,6.
p. 579,4.

Page #637

कमलबअण, (कमलवदनः, कमल- करबाल, (करवालं, करवालः) वदन) p. 458,1.
p. 180,8; 292,1. कमलबण, (कमलवनं) P. E81,1. करमद, (कालसद्रः) p. 158,1. कमल भमर जीबो, (कमलधमर- करह, (कुसम्व) p. 217,2. जौवः) p. 383,3.
*करहंच, (करह) p. 375,2,44 कमलमुहि, (कमलमुखि) p. 323,2; करहि, (करभी) p 236,2. 457,2.
करहि, (कुरु) p. 319,2,4; 330,3; कमल सरिस्मा बत्रणा, (कमलसदृश
___535,1,2; 583,5; (कुस्त) 237, वदना) p. 389,2.
7; 323,6. *कमला, p. 393,3.
| *करही, (करमौ) p. 235,1; 236,3. *कमलास, (कमलाकरः) p. 213,1. | *करहु, (करभः) p. 140,1. कमलु, (कमल) [sis1] p. 23,3. करहु, (कुस्त) p. 230,1. *कमल, (कमलं) p. 158,1; 211,5. | करा, (कराः) p. 370,3. कर, (कर) [15] p. 31,23; (कराः, करि, (कृत्वा) p. 167,4; 170,3;
करः) 478,1; (करे) 190,2; 327,2,6; (करिणः) 327,6. (करोति, करोतु) 405,3; 470,2; करिअ, (क्रियते) p. 539,1. (कुरु) 291,2; 457,3; 486,2; | करिअइ, (क्रियते, करवाणि)
575,4; 583,3; (कृताः) 488,3. p. 563,7. करअल, (करतलं, करतला) us] | करिश्रा, (कृता) p. 409,1.
p. 25,3; 242,4; 535,13; कारए, (क्रियते, काय) p. 9,4. 567,1; 579,6.
करिज्जसु, (कुसम्व) p. 59,2; 72,3; *करअल, (करतलं) p. 158,1. (क्रियन्तां) 202,1,4; (क्रियतां, करअलगण, (करतलगणः, करतल- कुसत) 306,3; (कुरु, कुरुष्व, गणं) [15] p. 475,3.
क्रियेतां) 431,139 454,2; 575,5.. *करअलु, (करतलं) p. 213,1. करौज, (क्रियन्ते) p. 285,5. करता, (करोति) p. 566,6. करोजे, (क्रियते, क्रियेते, क्रियन्ते) करताला, (करतालः) [si] p. 27,2. P. 402,2; 411,1; 415,3;
___464,1; 560,2. कर दंतंगुलि, (कृतदन्ताङ्गालिः)
करु, (कुस) p. 64,2; 295,2; 817,1; p. 289,5. करपात्रा, (करपादो, करपाद) p. | (कृत्वा) 289,8. 545,7.
करणा, p. 570,7.

Page #638

[ ६९४ ]
करे, (कर) p. 304,4; (कृतः, कृत) कहं, (कथं) p. 125,4.
334,3,5,7 ; (करे) 367,4; 502, | कहा, (कथय, कथितं) p. 226,5; 3; (कुस) 323,3.
280,3. करेहु, (कुस्त) p. 299,1; 333,2; कहाबहु, (कथय) p. 48,4. 350,3.
कहि, (कथित) p. 240,2. कल, (कला, कलाः ) p. 147,6; 287, | कहिअ (कथितः)p. 198,6 ; (कथितं) 6; 301,9; 323,6; 362,
2 2 78,3, .. 413,3; 468,2; 579,5.
कहिनउ, (कथितः) p. 198,4. कलन, (कला, कलाः) p. 252,3; | कहिय. (कथितः, कधिता, कथितं) 469,3.
___p. 388,2; 390,1; 529,4. कलअलगं, (कलकलकः) [i] p. 38,2.
| कहिश्रा, (कदा) p. 391,3; (कथिता) कला , (कलाः ) p. 406,8.
409,2. कलइ, (कृत्वा) p. 327,1.
कहियो, (कथितः) p. 24,5; 348,3; कलंता, (कलत्रं) p. 430,2.
__- (कथिताः) 40,5. कलचुलिकणा, (करचुलिकर्णः) ।
कहिज्जइ, (कच्यन्ते) p. 246,5. p. 296,4. *कलसहाणी, (कलरुद्राणी) p. 151,2.
कही, (कथिता) p. 345,3; 368,2; *कलस, (कलसः) p. 132,7.
(कथय) 539,4. फलहारिणि लंकारिणी) p. कहीजे, (कथ्यते, कश्यन्ते) p. 402,2;
277,2. कला, (कलाः) p. 55,2; 96,2; | कहु, (कथय, कथयत, कदा) p. 55, 466,3.
5; 308,1; 391,3; 457,4.. कलि, (कलिः ) [ssi] p. 28,8.
कहुँ, (कोऽपि, कापि) p. 301,4. बालिंगा, (कलिङ्गाः) p. 244,1. कर, (कथय, कथितं, कथ्यतां, कलेबर, (कलेवर) p. 180,9; 311,7. कुत्रापि) p. 404,1; 541,4. कस्स, (कस्य) p. 109,4; 419.4. | कद्देहि, (कथय) p. 282,2. 477,4.
काहिहु, (कथय, कथयत) p. 250,2; काह, (कथयति) p. 261,5; (कथय)
272,2; 317,2. 494,4 ; (कथ) 270,4.
का, p. 435,4. कहइ, (कथयति) p. 28,5; 42,4;
काअर, (कातराः) p. 309,7. 55,7; 173,3; 197,2; 211,83; कारा, (कातराः, कातरेषु)p. 255,5. 213,5; 230,6 ; 535,4. काह, (कापे) p. 515,3.
___411,2.

Page #639

. [ ६१५ ]
काप्रा, (कायः) p. 493,1. | कासीरापा, (काशीराजः) p 318,8. काइ, (किं) p. 2:27,4; 568,7. कासीस, (हे काशीश), p. 137,4. काइँ, (किं) p. 9,1; 182,8. कासीसर, (हे काशीश्वर, काशीश्वरेण) *कांती, (कान्तिः ) p. 114,4. ___p. 244,7; (काशीश्वरः) 289,7. काणण, (काननं, काननानि)p. 233,2. कासीस राया सरासार अग्गे, (काशीकाणा, (काणः) p. 198,5.
शराजशरासाराग्रे) p. 450,3. काम, (कामः) p. 453,45537,2. काहल, (काहलः, काहल)[]p. 37,3; *काम, (कामः) p. 344,2.
38,1 ; 521,1 ; (काहलौ) 480, कामंती, (कामयमाना) p. 3,3.
2; 521,3.
. काम चंद महु पंचम मारणिज्जा, काहल जुअ, (काहलयुग) p. 567,3.
(कामचन्द्रमधुपञ्चममारणीयाः) काहल जुग्ग, (काहलयुग) p. 415,1. p. 474,2.
| काहल जुग्गल, (काहलयुगलं) कामराअस्त, (कामराजस्य) p. 443,4. | p. 575,5. कामरुअरा बंदि, (कामरूपराज- | काहलदुज्जे, (काहलवयं) p. 402,1. वन्दी) p. 423,4.
काहल सह गंध, (काहलशब्दगन्धाः) कामा, (कामः, काम) p. 439,3. p. 560,2. कामाबारेण, (कामावतारस्य) काहा, (किं) p. 516,4. p. 367,l.
| काहु, (कस्य) p. 523,5. कामिणी, (कामिनि) p. 484,3. काहेलागी, (किमर्थ) p. 463,3. कामो, (कामः) p. 122,4. काहू, (हे कृष्ण) p. 12,1. *कामो, (कामः) p. 344,1. कि, (किं, किंवा) p. 187,8; 230, कारिज्जसु, (कुरु, कुसध्वं) p. 55,2.
2; 453,4; 455,1,2; 465,43; कालंजर, ( कालञ्जरं, कालब्लरे) p. 222,3.
किन, (कृत्वा) p. 371;1; (कृताः, कालपुरी गमणा, (कालपुरीगमन) कृत) 579,7; (कि) 465,4. p. 414,3.
किउ, (कृतः) p. 157,5; (कृतं) काला, (कलाः ) p. 352,3.
244,7. कालिका, (कालिका) p. 361,3. किश्र, (कृतं, कृत्वा) p. 478,4. *काली, p. 151,2.
किमणिलओ,(कृतनिलयः) p. 315,7. कासा, (कासः, कासाः) p. 137,1; | कि फणिबइ हारं, (कृतफणिपति377,3; 566,5.
हार) p. 313,3.
470,4.

Page #640

[ ६९ ]
fas, (a) p. 150,1. fai, p. 9,4.
faifa, (faufu) p. 177,8; 220,4; 428,1,2.
किg, ( किचित्) p. 46,1 किकु (किञ्चित्) p. 46,3. किs, (करोति) p. 44,3; (क्रियते ) 103,3,4; 167,6; 545,1; ( क्रियन्ते ) 177,4; 182,1.
aa, (करोतु) p. 169, 7 ; ( क्रियतां ) 516,4.
favor, (fay) p. 297,3; 380,2.
किज, (कुरुव, कुरु) p. 59,4; 431, 4; 433,1; 543,3; ( क्रियते )
72,5.
fare, (ii) p. 322,4. कित्ति ध, (कीर्त्तिधन्येन, कीर्त्ति - घनेन) p. 504,4. कित्ति बेलाइ, (वेल्लितकीर्त्तिः, कीर्त्तिवेलायां) p. 433,4. कितिहि लुङ, (कीर्त्ति लुब्धः ) p. 454,4.
कित्ती, (कोर्त्तिः, कीर्त्ति ) p. 107, 2;
318,5; 222,3; 439,3; 481,4;
(a) 137,4; 367,4; 377, 4; 378,5; 463,4.
我
fet, (fe:) p. 115,1; 436,1.
किवाण बाण सल्ल भल्ल चाब चक्क
मुग्गरा, (कृपाणवाणशलभल्लचापचक्रमुः) p. 499,2.
hore, (कुरु, क्रियतां ) p. 463, 4. किम, (केन, कया) p. 233,6.
Thorat, (क्रियतां ) p. 372,1. hoot, (क्रियतां ) p. 252,4. किवि, ( कृतः ) p. 573, 7. किज्जिन धाला, (कृतघाटिका) P. 318,1.
fans, (किमपि किमयं ) p. 242, 6;
(fanufa) 311,6.
fag, p. 274,2. किरण, (किरणान्) p. 537,1. किरणाबलि कंदा, (किरणावलिकन्दः) p. 1. 9,5.
किरोट, (किरीट, किरोटः ) p. 573, 2. *किरीट, (किरीटं, किरीटे) P. 575,
किज्जा, ( कृता) p. 261, 2; (कृतौ,
क्रियेते) 489, 2.
8; 576,9,
किज्ञे, (क्रियतां) p. 352,6; (क्रियेते, कुरुते, क्रियते, कृतः, क्रियन्ते) 439,2; 440,3; 464,3; 466,f, p. 122,4; 435,4. 2; 481,4; 516,2; 545,7. किणीes, ( तीक्ष्ण्यति) p. 300, 2. कित्ति, (कौर्त्त्या) p. 173,2 ; (कीर्त्तिः) | *किसणु, (कृष्ण) p. 213,2. 184,8; 334,2; 395,3; 571,5., (fa) p. 450,4. कित्ता, (कीर्त्तिः, कौर्त्तयः ) P. कौलउ, ( क्रीड़तु) p 455,4.
446,4.
कतार, (कौन्ति) p. 516, 45.
* किलाचक्क, (क्रीड़ाचक्र) p. 518,4.

Page #641

[ ६१७ ]
372,3; 446,2.
* कुंजरू, (कुञ्जरः) p. 211,3.
कुंजरू गबरू दंताइ, ( कुञ्जरगजवरदन्तौ) [ISS ] p. 34,28.
कुंडल, (कुण्डलं) p. 573,3. कुंडल, (कुण्डलं) [5] p. 29,3. * कुंडलिया, (कुण्डलिका) p. 246, 1: 249,8; 251.2,3; (कुण्डलिकां)
246,3.7.
कुंत, (कुन्तान्) p. 502,3. कुंतरु, (कुन्तधरः) p. 287, 2.
afe, (fa) p. 10,5. कुंजर, ( कुञ्जरान्) p. 448,1.
कुंजरा, (कुञ्जरान्, कुञ्जराः) p. 255,3 : कुहु, (कुरुत ) p. 163,4. कुहि, ( कुरु) p. 158,5.
कुंति पुत्ता, ( कुन्तीपुत्रः ) p. 402,1. कुंतीपुत्तं (कुन्तीपुत्रः कुन्तीपुत्रेण) [ss] p. 543,2. कुंतीपुत्ता, (कुन्तीपुत्राः, कुन्तीपुत्रान्) [ss] p. 424,1; 514,1. कुंतीपुत्ता लहिं, (कुन्तीपुत्रयुगलब्ध' ) p. 390,1.
कुंतेक्क, ( कुन्तमेकं = पञ्चकलमेकं ) p. 291,3.
कुण्ह, (जानीत ) p. 28, 3; (करोति,
कुरुते ) 113,4.
कुगति, (कुगतिं, जलगतिं ) p. 12, 2. कुटुंबिणि, (कुटुम्बिनी) p. 405, 2. कुण्ड, ( करोति) p. 5,4. कुति, ( कुर्वन्ति, कुसे) p. 430, 4.
78
कुणेहु, ( कुरु, कुरुत) p. 189,2; 192,1; 251,2:
कुप्पा, ( कुपितः ) p. 448,3. कुविप्र, ( कुपितः ) P. 587, 2. कुमारो, (कुमारः) p. 435, 1. कुसुन बण, (कुमुदवनं) p. 566, 4. कुम्म, ( कूर्म्मः) P. 165,1; 322,4 ; (कु) 165,2. * कुम्म, (कूर्म्मः) p. 211,3. कुम्मपिट्ठि, (कूर्म्मपृष्ठ ) P. 372,4. * कुररी, p. 115,4.
कुल, (कुलं) p. 570,5.
कुल उज्जल, (कुलोज्ज्वलः) p. 296,4. कुलमंती, (कुलवती) p. 118, 1. कुलमग्गलग्गा, (कुलमार्गलग्नाः ) p. 428,4.
कुलसारु, (कुलसारां) p. 173,2. कुसुमं, [1] p 38,3. कुसुमगण, (कुसुमगणः) [15।।] p. 274,5.
* कुंद, (कुन्द) p. 158, 1; 211,5. कंद, (कुन्दाः ) p. 370,4.
कुसुमसमग्र, (कुसुमसमयः ) p. 581, 8.
कुंदा, (कुन्दः, कुन्द) p. 137, 1; 377,3. | * कुसुमाग्ररु, (कुसुमाकरः) p. 213,4. * कुंभ, (कुम्भः) p. 132,7. कुसुमाइँ, (कुसुमानि) p. 122, 2. कुसुमो, (कुसुमं ) [ 1511 ] p. 24,3. कुहिलगण, (कोकिलगणः) p. 581,3. कुहूरब, (कोकिलारावेण ) p. 453,3. के, p. 430, 4.

Page #642

[ ६१८ ]
केअइ चार चंपन चून्न मंजरि बंजुला, कोप्पि, (कुपिखा) p. 262,3.
(केतकीचासचम्पकचूतमञ्जरी- | कोमल, (कोमल) p. 460,2. ___वजलानि) p. 550,2. | कोलो, (कौलः) p. 419,4. कअइ धूलि, (केतकोधूलिः) p. 563,5. कोह, (क्रोधेन) p. 157,4. केउरो, (केयूरक) [s] p. 37,2.. | कोहाणल मुह मह, (क्रोधानलमुखकोण, (कन) P. 412,4. | मध्ये) p. 180,7. केलासा, (कैलासः) p. 137,2. *कवमा, (क्षमा) p. 114,2. कोसि, (केशी) p. 381,3. केसु, (किंशुका, किंशुक) p. 513,2;
563,l. केसु असोश्र चंपत्र, (किंशुकाशोक- खंजण जुअल णश्रण बर उपमा, चम्पकानि) p. 491,1.
(खजनयुगलनयनवरोपमा) केमु काणण पाण, बाउल, (किंशुक
p. 477,l. ____ काननपानव्याकुलाः) p. 350,3. खंजणलोअणि, (खजनलोचने) कोसु णा बण, . (किंशुकनूतनवनं) p. 227,2. ____p. 465,2.
खंजपश्न, (खजापादे) p. 265,2. केसे, (कथ) p. 408,4.
*खंजा, p. 266,6. को, (कः) p. 167,7; 405,3; 448,4. | खंडकिन, (खण्डीकृतः) p. 184,3. कोइ, (कोऽपि) p. 219,4; 262,4; / *खंध, (स्कन्धक, खन्धक) p. 103,6.
319,3; 488,2 ; (का, कि, का, *खंधश्रा, (कन्धक) p. 129,4. कुत्र) 554,5.
| "खंधाण, (खन्धकानां, स्कन्धके) *कोइल, (कोकिलः) p. 158,1; | p. 132,9. 211,3.
*खंधो, (कन्दः, स्कन्धः) p. 193,1. कोइल साब, (कोकिलशावः) खग्ग, (खड्ग) p. 180,4 ; 300,2; __p. 397,2.
(खड्गन) 488,2. कोइला, (कोकिलः) p. 460,2. ..
खग्गं, (खङ्ग) p. 127,3. कोइलालाबबंधा, (कोकिलालापबन्धः, खरगपाइ, (खगपाणयः, खडपातेः)
कोकिलालापबन्धाः) p. 493,2. | कोट, (कोष्ठ) p. 64,2; 80,7. | खग्गा, (खड़ाः) p. 425,3. कोटा, (कोष्ठ) P. 80,2.
| खज्जए, (खाद्यते) p. 419,2. कोडी, (कोटयः) p. 102,5. खडा बब बद्धो, (षड्वर्णबद्ध) p. 368,1.

Page #643

ग।
खण, (तणे) p. 453,2.
खुरामाण, (खुरासानः) p. 255,4. खणद्ध, (तणार्द्ध) p. 330,3. खुलिअं, (खण्डितं, स्खलित) p. 15,4. खणे, (क्षणे) p. 453,2.
खुल्लणा, (हे क्षुद्र) p. 10,4. खणो, (क्षणं) p. 330,3.
खुहिश्र, (खंभितः) p. 255,4. खत्ति, (क्षत्रियः, क्षत्रिया) p. 202,1. खेलंत, (खेलति) p. 262,2. खत्तिअ, (क्षत्रियाणां) p. 570,5. खोडउ, (खजः) p. 198,1. खत्तिउ, (क्षत्रियं) p. 330,4. त्तिणी, (क्षत्रिया) p. 119,1; 144,2. खत्तिबंस. (क्षत्रियवंशः) p. 381,3. खत्ती, (क्षत्रिया) p. 378,2.
गा, (गजः) p. 36,3; (गजान ) 'खर, (खरः) p. 211,3.
262,1; (गजाः ) 309,1. खरकिरण, (खरकिरणं) p. 42,3.
गागमणि, (गजगमने) p. 147,6; खरहिआओ, (खरहदयः) p. 122,3. | 267,2 ; 583;5. खरा, (खरः) p. 541,1.
गअजूह मंजुर्त, (गजयूथसंयुक्त, गजखल, (खलः) p. 277,1.
यूथसंयुक्त) p. 157,4. खलइ, (स्खलति) p. 266,2; 330,5. गण, (गगन) p. 260,3; (गगने) खलिन यण बसणा, (स्खलित
273,2. ___स्तनवसना) p. 393,1.
गणं, (गगनं) [iss] p. 34,5; खलिया, (स्खलितः) p. 528,2.
(आकाशं) 40,3. खस, (स्खलति) p. 46,8.
गणंग, (गगनाङ्ग) p. 254,2. खसइ, (पतति) p. 266,2,4.
*गअणु, (गगनं) p. 132,4; 213,4.
गप्रबरगमणि, (गजवरगमने) ' खा, (खादति) p. 403,4.
___p. 263,4. खार, (खादन्ति, खादयित्वा)
गबरगमणी, (गजवरगमना) _p. 520,2.
___p. 477,3. खाहि, (खादति, भक्षयषि) p. 435,3.गाबरलुलिअं, (गजवरलुलितं, गज*खोर, (तौर) p. 132,5.
वरललितं) p. 117,3. खुदि, (सोदयित्वा, तोदिया) गअबस, (गजवरः) p. 287,2. ___p. 327,1.
गअभरण, (गजाभरण) [ins] p. 31,4. खुर, (खुरैः) p. 327,1.
गअहि, (गजैः) p. 309,1. खुरमाणक, (खुरसानस्य) p. 249,6. गइ, (गवा) p. 375,3.

Page #644

[ ६२०
गई, (गतिः ) p. 435,4. गज्ज, (गर्जन्ति) p. 485,1. गंगकल्लोल, (गङ्गाकल्लोलः) p. 184,4. गज्जउ, (गजतु) p. 455,1, गंगा, p. 143,1; 169,1; 207,1; गज्जे, (गर्जन्ति) p.blil. 417,1; 439,1.
गठ, (घटिता, निर्मिता) p. 496,4. गंजिअ, (गजितः, गजिताः). p. 219, गठ्ठ, (घटिता, निर्मिता) p 477,4. ]; 255,2.
गण, (गणः) p. 105,3; 252,4; 254, गंजिन कालि कुल, (गजित- 1; (गणः, गणं) 336,6; 375,1;
कालियकुलस्य) p. 334,4-5. 385,1; 543,3; 571,5; (गणाः ) गंजिना, (गजिताः) p. 446,1. 177,5; 242,3; 301,6; 306, गंड, (गण्डः, गण्ड) [5] p. 33,3. 2; 494,3; 569,1; (गणान्) *गंडा , (गण्डक) p. 552,3.
167,3; 170,4, 217,2 ; 265,2; *गंडका, p. 554,6.
299,1; 333,2; 457,1; (गणौ) *गंडो, (गण्डः) p. 193,1.
41,3; 295,1, गते, (गात्र) p. 439,3.
गण अह, (गणाष्टके, गणाष्टकस्य) गंथि, (ग्रन्य) p. 182,8.
p. 40,4. गंध, (गन्धाः ) 0 p. 372,1; 497,4; गणदेवता, (गणदेवता) p. 40,1. ___ (गन्धः) 418,2; 489,3; 503, गणफल, (गणफलं) p. 42,1. .3; 509,2.
गणबिप्प, (विप्रगणं) p. 293,2. गंधश्र जुग्गा, (गन्धयुग) p. 461,2. गणभेश्रो, (गणभेदाः) p. 16,2.. गंधं, (गन्धः) || p. 38,4; 492,3. गणह, (गणाः, गणैः) p. 252,4. गंधहारा, (गन्धहारौ) p. 555,1. गणा, (गणाः ) p. 110,1; 454,3; गंधा, (गन्धस्य, गन्धं, गन्धयोः ) p. 567,4 ; (गण:) 297,3.
514,2 ; (गन्धः ) 529,3. गणाणं, (गणानां) p. 23,1. *गंधाण, (गन्धान) p. 163,6; 165,3; गणिज्जइ, (गण्यते) p. 182,2. (गन्धानस्य) 164,1.
गणिज्जे, (गणय, गण्यन्ते) p. 418,3. *गंधाणा, (गन्धानं) p. 163,5.
'गणेसरु, (गणेश्वरः) p. 158,2. गंधुग्गुरो, (गन्धगुरू, गन्धः गुसः) गणेहु, (गणयस्व) p. 552,3. __p. 529,2.
| गणो, (गणः) p. 36,2; 242,9; 444,2. *गंभौरा, p. 151,1.
गया, (गणः) p. 516,1. *गगणंगउ, (गगनाङ्ग) p. 252,2. गबइ, (गायति) p. 460,2. *गगणांग, (गगनाङ्गः) p. 255,6. गबरि कंता, (गौरीकान्तः) p. 365,3. .

Page #645

[ ६२१ ]
गव्य, (गर्व:) p. 554,2,6. गाहाइ, (गाथा, गाथायाः, गाथायां) गब्बीमा, (गर्विताः) p. 483,1. p. 103,2. गमित्र, (गतं, गमितानि) p. 537,4. गाहाए, (गाथायां) p. 111,1. गरल, (गरल) p. 190,3.
गाहाणं, (गाथानां) p. 112,2. गरास, (ग्रासः, ग्राम) p. 453,1.
*गाहिणि, (गाहिनी) p. 115,2; गरुड, (गरुड़ः) [sis] p. 35,5.
____126,5. *गरुड, (गसड़ः) p. 213,8.
| *गाहिणी, (गाहिनी) p. 126,1.
127,1,6. गसडबर बाहणा, (गसड़वरवाहनः) गाहिणीअ, (गाहियां) p. 103,4. .. p. 385,4.
*गाहू, p. 14,4; 27,3; 28,5; 30, गल, (गले) p. 190,3.
5; 32,5; 37,4; 102,53; 103, गला, (गले) p. 387,2.
2; 105,1,3,4; 107,33; 152, गहिलत्तणं, (ग्रहिलतां) p. 5,4. 3; 171,3 : 269,3; 326,3. गाना, (गात्र) p. 399,3.
गाहे, (गाथायां) p. 110,2. गाइ, (उच्चार्य) p. 489,3. गिंह (गेन्दुक) p. 262,2. गाइकधित्ता, (गोघृतं) p. 403,2.
| गिब पहिरिन फणिहारा, (ग्रीवागाउ, (गायति) p. 552,3.
परितफणिहारः) p. 169,2. *गाथा, p. 5,4 ; 6,4 ; 15, 4.
*गिम्ह, (ग्रीष्मः) p. 213, 3. गाब, (गायति) p. 89,7; 397,2.
गिरि, (गिरिः) p. 266,2; 334,3. गावंत, (गायन्ति) p. 520,2.
गिरि, p. 131,I.
गिरिणाअरि अद्धंगधर, (गिरिगारह, (एकादश) p. 285,5; 575,4.
नागर्यङ्गिधरः) p. 172, 4. गारहाई, (एकादश) p. 422,3. गाह दोहइ, (गाथादोहाः) p. 42,6. गिरिबर सअण, (गिरिवरशयनः,
गिरिवरशयन) p. 458,2.. गाहस, (गाथायाः) p. 271, 4. *गाहा, (गाथा) p. 1,8; 11,4 ; 16,
गिरिबर सणं, (गिरिवरशयनं) p.
313,8. 4; 17,4; 18,53 23,5; 24,5; 25,5; 26,5; 29,5; 30,9;
गिरिबर सिहर, (गिरिवरशिखर) 31,5; 33,5,10; 34,5; 38,
p. 260,2. 4; 40,5; 58,5; 108,1,33; 109, गिरिबर सोहरा, (गिरिवरशिख4; 111,2; 112,2; 113,43; 117 राणि) p. 309,6. 43; 118,4; 119,2; 120,4; 144, | गिरिसुवा पाय पंकेसहाणं, (गिरि4; 145,3; 151,3; 298,4; 442,
। सुतापादपङ्कसहयोः) p. 558, 33; 595,3; (गाधायाः ) 272,2. 7-8.

Page #646

[ ६२२ ]
489,3.
गिरीसहमडिणी, (गिरीशगेह- गुणिगण, (गुणिगणाः) p. 293,43; मण्डिनी) p. 380,3.
(गुणिगणैः) p. 588,7. गिरीसा, (गिरीशः) p. 338,1. गुब्धिणिए, (गुर्विणी, गुर्विणीव) 'गोपउ, (गीता) p. 547,3. p. 120,3. 'गीता, p. 550,6. --~-- | गुरु, (गुरुः) p. 135,2; 140,5;
141,2; 150,23; 209,2; 210,33 गुज्जर, (हे गुर्जर) p. 448,1.
252,5; 297,4; 306,33; 323,8%B गुज्जरा, (गुजरः, गुजराः) p.
311,4; 392,2 : 400,3; 464,2%3B 255,2; 446,2.
489,2; (गुरवः) 96,3; 141,1; गुज्जरि, (गुजरी) p. 286,1.
155,23; 189,1; 209,1; 210,23 गुडिा , (गुटिका, गुटिकाः) p. 478,3; 486,2; (गुरुणां)223,1; - 122,4.
(गुरोः) 301,2; (गुरु) 59,5%; गुणश्रप्पिना, (गुणार्पिताः) p.
89,4; 189,1; 299,2; 330,73; 488,3. गुणजुत्तउ, (गुणयुक्ता) p. 374,3. गुसअंत, (गुर्वन्तः) p. 25,2.. गुणजुत्ता, (गुणयुक्तां, गुणयुक्ताः) p. गुरुप्रस्त, (गुरुकस्य) p. 29,5. ___461,4.
गुरुश्रा, (गुरु, गुसक) p. 298,1; गुणवंत, (गुणवन्तः) p. 362,3.
(गुसः) 326,2. गुणबंति, (गुणवती) p. 279,3.
गुरुजण भत्तउ, (गुरुजनभक्ता) p. गुणमंत, (गुणवन्तः) p. 430,1.
... 374,3. गुणमंतउ, (गुणवान् ) p. 470,1. गुरुजुन, (गुरुयुगं) p. 25,2; 492,3; गुणमंतपुत्ता, (गुणवन्तः पुत्राः, 583,3.
गुणवत्पुत्र) p. 430;1. गुरुजुअल पषिद्धो, (गुरुयुगलमसिद्धा) गुणरहिश्रा, (गुंणरहिता) p. 120,3. p. 383,2. गुण सबहि रहिअ, (सर्वगुणरहितः) गुरु जुअल सब्ब सेसो, (गुस्युगल__p. 198,5.
सर्वशेषः, गुरुयुगलसर्वशेषं) गुणह, (गुणय, गुणयत) p. 182,6; p. 394,1.
गुस जुगलं, ( गुरुयुगलं) p. 30,6. गुणा, (गुणाः) p. 368,3. गुरु जग्ग मेसं (गुरुयुगशेषः ) p. गुणि, (गणय, गुण्य) p. 371,2. 426,2... .. .... गुणिए, (गुणिनः, गुणिनां) p. गुरु जुग्गा, (गुरुयुग्मं) p. 583,2. 394,2.
| गुरू जुत्ता, (गुभयुक्ताः .) p. 583,6.
*
394,2.

Page #647

[ ६२३ ]
गुरुता, (गुरुता, मुस्ता) p. 55,8. गोरि अधंगं, (गोर्थडीङ्ग) p. 313,1; गुरुत्तरो, (गुरुत्तरः) p. 355,1. (गोर्याङ्ग) 586,4. गुसप्पसाओ, (गुरुप्रसादात्) p. 428,2. गोरी, (गोरी) p. 5,4; 343,4 ; गुरुबिक्कम, (गुरुविक्रमः) p. 219,3. | गुरुभेश्रा, (गुरुभेदाः) p. 37,2. *गोरी, (गौरी) p. 114,3. गुरुममा, (गुसमया) p. 120,2. गोल राश्र, (गोड़राजं) p. 423,3. गुसमझो, (गुरुमध्यः) p. 25,3.. गोलाहिबइ, (गौड़ाधिपतिः) p. गुरुलहु, (गुरुलधू, गुस्लघून् ) p.
219,1. 433,2. गुस्लहू, (गुरुलघू, गुस्लघून ) p.
घ। 18,5; 336,7. गुरुसंजुत्तउ, (गुससंयुक्तं) p. 287,8. घधर रब, (घर्घररवं) p. 327,1. गुस महिन अंतिणा, (गुरुसहितान्तः, घटइ, (घटेसे) p. 150,2 ; (त्रुटति) गुरुसहितान्तेन) p. 385,2.
210,3. गुरु सिर अंको, (गुसशिरोऽ, गुस- घण, (घनः ) p. 273,2.
शिरोऽङ्घ) p. 48,3. घणाघण, (घनाघनः) p. 300,4. गुसहोणउ, (गुसहीनः) p. 189,2.
घत्त, (घत्तां) p. 170,3. गुरु, (गुसः) p. 4,3; 152,1; 466,2.
घत्तह, (घत्तां) p. 173,2.
| घत्तह कुलसारु, (घत्ताकुलसार) p. गुरुमा, (गुरुका) p, 444,2.
173,2. गेहमंडणि, (गेहमण्डनी) p. 523,5. घत्ता. p. 170,1; 172,5; (घत्तायों) गेहा, (गेहं, गृहाः) p. 430,3.
171,2. गेह, (गृहीतः) p. 468,6. *घत्ताणंद, (घत्तानन्दं) p. 175,2; गेलइ, (गृह्णाति) p. 122,4.
| (घत्तानन्दः) 176,5. गो, (गः) p. 343,4; 346,1,3 ; घर, (ई) p. 297,4; (पडे) 304,1;
(गुरूं) 377,1. गोपाल, (गोपालः) [is1] p. 32,3. घरणि, (पृहिणी) p. 46,6; 371,4. गोड, (रेगौड़) p. 450,1. घरा, (ग्रह) p. 283,2; 862,4. गोत्त, (गोत्र) p. 46,4. घरिणि, (हिणी) p. 279,3. गोत्तबंधब, (गोत्रबान्धवान्) p. 44,5. धरिणी, (पृहिणी) p. 283,2. गोरि, (गौरी) p. 169,1; 338,5. घर, (पह) p. 463,1.
541,4.

Page #648

[ ६२
]
घरे, (पहे) p. 368,4.
चउकल, (चतुष्कलाः ) p. 177,4; 299, घल्लसि, (घूर्णसे, न वहिर्ददासि, 1; 404,3; (चतुष्कलान्) 333,2. ___ नापसरमि) p. 10,4. चउकलउ, (चतुष्कलाः ) p. 182,3. घाउ, (घातः) p. 504,2.
चउकल जुअल, (चतुष्कलयुगलं) P. *घारि, (घारी) p. 354,2.
175,2. *घारी, p. 354,4.
चउक्कल, (चतुष्कलान् ) p. 175,1 ; घित्ता, (घृतं) p. 224,1.
(चतुष्कलाः) 301,6. घुमइ, (घूर्णते) p. 266,3,4. चउक्कलाणं, (चतुष्कलानां) p. 25,1. घुलकि घुलकि, (करिशब्दः) p. चउक्कलु, (चतुष्कलाः, चतुष्कलान्) 327,6.
p. 336,6. घोणंति, (घूर्णन्ति) P. 581,. चउकण, (चतुष्कोण) p. 33,10.
चउग्गलअ, (चतुरग्रा) p. 509,4. चउचरणा, (चतुश्चरणान्) p. 323,7.
चउछंद, (चतुश्छन्दांसि) p. 167,6. च, p. 128,5; 419,3; 428,2.
चउठा, (चतुर्थ) p. 230,4. चउ, (चत्वारः) p. 135,1; 205,2;
चउत्थर, (चतुर्थ) p. 117,4. 440,3; 494,3; (चतस्वः) 177, |
चउथो, (चतुर्थः) p. 406,2. 4; (चतुरः) 457,1; (चतुर, चउदह. (चतर्द्धशमु) p. :317,1; 433,3. चतुर्दा) 468,2; 539,3.
| चउदह, (चतुर्दश) p. 280,2 ; 282,1 चउ अकबरके, (चतुरक्षराणां, चतु
435,3; (चतुर्दशसु) 315,7. रक्षरस्य) p. 433,1.
चउद्दहही, (चतुर्दशसु) p. 571,8. चउअग्गल, (चतुरग्राः, चतुरधिकाः)
चउपन, (चतुःपदानि) p. 251,1 ; . p. 189,1; 202,3. चउ अग्गल दहणाम, (चतुरधिकदश
(चतुःपदेघु) 420,2. नामानि) p. 431,2.
*चउपइश्रा, (चतुःपादिका, चतुः
पादिकां) p. 167,1,2 ; 169,9 ; चउअण, (चतुःपञ्चाशत्) p. 103,2.
193,5; 195,. चउमालह, (चतुश्चत्वारिंशत् ) p.
चउपश्रो, (चतुःपादे, चतुःपदेषु ) 246,5,6. चउपालिस, (चतुश्चत्वारिंशत् ) p.
p. 525,8. 209,1.
चउबसुकल अं, (चतुर्वमुकलं, चतुचउबालोस, (चतुश्चत्वारिंशत् ) P..
र्वसुकलाकं) p. 420,2. 192,2.
चउबोस, (चतुर्विंशतिः) p. 155,2.

Page #649

[ ६२५ ]
चउबीसह, (चतुर्विंशतिः) p. 182,1. चंडालह घर रहिश्रा, (चण्डालगृह*चउबोल, (चौबोलं) p. 226,5. स्थिता) p. 145,2. *चउबोला, p. 226,1; 227,5. चंडिया, (चण्डिका) p. 380,4; चउमत्त, (चतुर्मात्रान्) p. 170,4; 887,3.
217,2; (चतुर्मात्रिको) 284,3; . चंडी, (चण्डी) p. 356,3. (चतुर्मात्र) 291,2 ; (चतुर्मावः) चंडेसर, (चण्डेश्वरस्य, हे चण्डेश्वर) 297,3.
p. 107,2; 184,8. चउमत्तह, (चतुर्मात्रस्य, चतुर्मात्रिका, चंडेसो, (चण्डीशः) p. 346,4. चतुत्रिकाः ) p. 30,4; 374,2. चंद, (चन्द्रः ) p. 285,1; 354,43;
370,4; 563,1. चउमत्ता, (चतुर्माविकान्, चतुर्मात्रान्)
चंदकला, (चन्द्रकला) p. 417,3. p. 36,4; 167,3; (चतुर्मात्राः ,
चंदकलाभरणा, (हे चन्द्रकलाभरण) " चतुर्मात्रिकाः) 129,2; 242,3. *चउरंसा, (चतुरंसां, चतुरंसा)
p. 480,2.
चंदण, (चन्दनं) p. 107,L. p. 365,1,6. चउरासी, (चतुरशीतिः) p. 468,2...
| *चंदणु, (चन्दनं) p. 211,2.
*चंदमल, (चन्द्रमालां) p. 535,4.. चउ सअ, (चतुःशसं) p. 167,5.
चंदमुहि, (चन्द्रमुखि) p. 486,3. चउ संधिहि, (चतुःसन्धिषु) p. 330,9.
500, चंदमुही, (चन्द्रमुखि) p. 227,2. चउमहि, (चतुःषष्ठिः) p. 103,6. चंदा, (चन्द्रः ) p. 137,1; 338,3; चउप्सट्रि मत्त, (चतुःषष्टिमात्रा) 377,3; 566,1. p. 217,4.
| चंदो, (चन्द्रः) [usn] p. 23,3 ; चऊसबीसए, (चतुर्विंशतिः) p. 497,2.
| 107,1. चंचल, (चञ्चलं, चञ्चला) p. 227,3; | *चंपप्रमाला छंद, (चम्पकमाला300,1.
च्छन्दः) p. 402,2. चंचला, (चञ्चल) P. 10,2.
| *चंपकमाला, p. 403,4. *चंचला, p. 503,4 ; 504,5.
चंपारण, (चम्पारणाः) p, 244,5. चंड, (चण्डः ) p. 493,4.
चकमक करि, (चाकचिक्यं कुर्वन्ति) चंडमा, (चन्द्रमाः) p. 40,3.
___p. 327,4. चंडा, (परमकोपवती) p. 419,1. |चक्क, (चक्र, चक्राणि) p. 165,4; चंडाल, (चण्डालः) p. 493,4. 503,2. चंडालचरित्त, (चण्डालचरित्रः) । *चक्कपत्र, (चक्रपदः, चक्रपदं) P. 242,9.
p. 475,4.

Page #650

[ ६२६ ]
चक्कबह, (चक्रवर्तिनि) p. 165,4. । 140,5; 141,2; 158,5; 165,1, चक्कबई, (चक्रपतिः, चक्रवर्ती) [11] |
2,4; 197,2; 266,2 ; 322,4;
327,5; 395,2; 541,3. ___p. 32,4. चक्कल, (चतुष्कलः) p. 146,1;
चलउ, (चलामि) p. 180,9. 254,1; (चतुष्कलान्) 259,1.
चलंत, (चलन्ति) p. 499,1; *चक्की, (चक्री) p. 115,3.
(चलिताः) 502,3. *चच्चरी, (चर्चरी) p. 521,4.
चलंतश्रा, (चलन्ति) p. 372,3;
485,3. चमर, (चामर) [5] p. 459,2.
चलंति, (चलति) p. 502,4. चमरजुन अग्गला, (चामरयुगाग्रं)
चलंते, (चलति) p. 165,1,2,4; p. 512,5.
। (चलन्त्या ) 165,3. चमर तिश्र, (चामरत्रयं) p. 492,2... चमर तिन पसिद्धं, (चामरत्रयप्रसिद्धं)
| चल कमल अणिश्रा, (चलकमल_p. 492,2.
नयनिका) p. 393,1. चमले, (चामराणि) p. 327,4. चलाउ, (चालयन्तः) p. 502,1. चम्मखंडं, (चर्मखण्ड) p. 419,3. | चलाबड, (चालयति) p. 46,2. चरण, (चरणे) p. 164,1; 230,4; | चलाबे, (चलति, चालयति) 271,2; 375,l.
p. 358,4. चरणंते, (चरणान्ते) p. 4,2.
चलि, (चलति, चलिखा, गवा)
p. 397,2. चरण गण, (चरणंगणस्य) [su]
Lo" चलिअ, (चलितः, चलिते) p. 148, p. 469,2 ; (चरणगणः, चरण
1; 157,4 ; 249,3; 255,5. गणं) 475,1; (चरणगणः) चलि बीर हम्मीर पाभर, (चलित512,4.
वीरहम्मौरपाइभरेण) p. 249,4. चरणजुअलं, (चरणयुगलं) p. 33,2.
| चलिश्रा, (चलितः, चलिताः, चलिते) चरणा, (चरणाः, चरणे) p. 163,3;
___p. 327,6,8. (चरणो) 480,1.
चलु, (चलति) p. 327,5; 560,3. चरणे, (चरणे, चरणयोः ) p. 9,2.
चलू, (चलितः) p. 502,2. चरणो, (चरणः, चरणं) [m]
| चले, (चलितः, चलिताः, चलति, p. 25,4 ; 242,4.
चलन्ति, चलित) p. 244,2; चल, (चलति) p. 44,7; 210,3;
304,8; 318,2,8; 327,2 ; (चलन्ति ) 322,2; (चलं ) ।
576,2. 395,2 ; (गच्छ) 448,1. चाउ, (चापेन) p. 488,4. चलइ, (चलति, चलन्ति) p. 135,2 ; | चाउद्दाहा, (चतुर्दश) p. 377,2.

Page #651

[ ६२७ ]
चाओ, (चापः ) [ 1115] p. 24,3. चाणूर, (चार) p. 334,6. चामर, (चामरं, चामरः, चामराणि) [s] p. 29,3; 415,1; 461,1; 469,1; 529,2,3.
चामरा, (चामरं, चामरकं ) [ 5 ] p. 567,3.
चामरं, (चामरे) p. 529,3 * चामरं, p. 485,5. चामरजुग्ग, (चामरयुगं ) [ss ]
p. 560,4.
चामरवरं, ( चामरवराणि ) [ 5 ] p. 529,1.
चारिठाइँ, (चतुःसंख्यकान् ) P. 217, 2. चारि तक्कार संभेन उक्किट, (चतुस्तकारसंभेदोत्कृष्ट) p. 449,1. चारिदहा, (चतुर्द्दश) p. 226,3 चारिपा, (चतुष्पाद) p. 226,5. चारिम, (चतुर्थ) p. 228,3.
चारिहार, (हारचतुष्टयं ) p. 372, 1. चारी, ( चत्वारः, चतुर्ण, चतुर्भिः) p. 352,3; 368,2; 378,1,2; 398,1; 438,1,2,3; 514,3. vare, (are :) p. 497,3.
चारु कणा लह सुप्रजुन सुसमा, ( चारुकनकलताभुजयुगसुषमा ) p. 477,2.
चारुगणा, (चासगणाः) p. 571, 2. * चारुसेणि, (चाससेनी) p. 235, 1; 239,2.
* चारुसेणी, (चास्सेनी) p. 239,3. चालिस (चत्वारिंशत् ) p. 583,6. चालीस, ( चत्वारिंशत् ) p. 189, 1. चालीस घरा, ( चत्वारिंशद् ४हं) p. 330,9.
चामरस्त, (चामरस्य) p. 434,1. चामरहारा, (चामरहारौ ) p. 461, 3. * चामरु, (चामरं ) p. 158,2. चामरो, (चामरं ) [s] p. 440,1. चामा, (च) p. 439,3. चारि, ( चत्वारः) p. 141, 1; 1823; 187,3; 217,5; 306,2, 354, 1; 442,1; 444,3; 447,1; ( चत्वारि ) 251,1; ( चतस्रः) 306,4 ; ( चतुरः ) 308, 1; ( चत्वारः, चतुर्भिः) 451, 1;
|
·
चाहए, (अपेक्षा) p. 297,4. चाहमि, (वाञ्छसि ) p. 277, 3. चाहहि, ( याचसे, अपेक्षसे) p. 12,4. चिंतित्र, (चिन्तितं ) p. 334, 9. fagfa, (fagfa) p. 474,4. चित्त, (चित्तं ) p. 233,5. चित्तधिन्वं, (चित्तधैर्ध्य ), p. 6, 3. चित्तमभूमे, (चित्तमध्ये) p. 492, 4. चित्तह, (चित्त) p. 334,9. चित्ता, (चित्तं). p. 545,5. चिर, (चिरं ) [15] p. 26, 2. चिरालन, (चिरालयः) [15] p. 26, 2. fazu, (fax) [is] p. 26,2. चौ, (तु, एव) p. 117,1. चीणा, (चीनाः) p. 318,3.
454,3.

Page #652

[ ६२८ ]
चुअमाला, (चूतमाला) [is] p. 26,3. | छउपअणि, (षट्पदेषु) p. 147,3.. *चुखा, (चूर्णा) p. 114,3. छंद, (छन्दः) p. 167,8; 170,2; 177, *चुलिमाला, (चुलियाला, चूति- 2; 182,2,7; 298,3; 306,5%3 काला) p. 274,2; 276,2;
330,5; 336,2; 396,2; 400, 277,5.
___4; 404,1; 422,2; 486,443; *चुलिपाला छंद, (चुलियालाच्छंदः)
512,6;547,3 ; (भेदः) 197,1. p. 274,1.
कुंदन, (छन्दः) p. 454,2. चुल्लिअ, (चुलुकितः) p. 233,3. छंदभार, (छन्दस्कारः) p. 213,6. चूश्र, (चूते) p. 897,2.
छंद उट्टबण, (छन्द उहवनं) p. 198,4. चूह गाछे, (चूतवृक्षण, चूतते)
छंद, (छन्दः) p. 492,4. ___p. 465,1.
छंदपबंधो, (छन्दःप्रबन्धः) p. 195,4. चूा, (चूतः, चूताः) p. 563,2. | चंदबरं, (छन्दोवर) p. 293,3; 447, घेउ, (चेतः) p. 10,2; 358,4.
4; 478,2. चोअग्गला, (चतुरना) p. 466,4.
| छंदभंगेण, (चन्दोभङ्गन) p. 14,4. चोप्रालीसह, (चतुश्चत्वारिंशत् )
छंदह, (छन्दसः) p. 464,4. p. 525,4.
इंदा, (छन्दः) p. 167,2; 481,2,4. चोउयो, (चतुर्थः) p. 406,2. छंदाणा, (छन्दः, छन्दांसि) p. 377,2. चोदह, (चतुर्दश) p. 404,2; 413,3. छंदु, (छन्दः) p. 217,5 ; 220,5; चोबिह बम, (चतुर्विंशतिवर्णान) p. 575,6.
कुंदुग्गाअंतो, (छन्दो गाशिः) च्छंद, (छन्दः) p. 440,3.
___p. 506,3. छंदुह्राबे, (छन्द उत्थापयति) p. 506,2.
छंदे, (कन्दः) p. 315,8. छ।
©देण, (छन्दसा) p. 27,2.
छंदो, (छन्दः) p. 506,4; 509,4; छन, (घट्) p. 362,2.
. 518,4; 543,4; 564,4. छप्रमत्त, (पमात्रः) p. 297,2.
| छक्कलउ, (घटकलो) p. 187,7. छत्रा, (घट्) p. 363,1. | छक्कल, (षटकलः) p. 146,1; 182,3; छहल, (विदग्धेभ्यः) p. 227,4.
287,3 ; (घटकलाः ) 299,2; छइल्ल, (विदग्धाः ) p. 177,2.
(घटकल) 175,1; 259,1; 308,1; छउ चउकल, (घट्चतुष्कलाः, घट- (घटकलः, घटकलं) 336,6.
चतुष्कलं) p. 579,7. | छकलो, (घटकलः) p. 306,2.
468,2.

Page #653

[ २६ ]
छक्का बलश्रा, (घड़वलया) p. 406,3. | छब्बीसक्वर, (घडूविंशत्यक्षरः) छगण, (घडूगणाः ) p. 267,3; (छ- p. 141,1.
गणान् = घटकलान्) 319,2. छब्बीसा, (घडविंशतिः) p. 102,2. छगण पत्यारे, (घटकलप्रसारे) छमत्ताणं, (घमात्राणां) p. 23,5. p. 23,1.
| मुंडधारी, (षण्मुण्डधारी) p. 435,1. छट्ट, (षष्ठः) p. 110,1.
छलतणु, (छलतर्नु) p. 570,3. छह, (षष्ठ) p. 110,2.
छलि, (छलयित्वा) p. 586,7. छहम, (षष्ठः) p. 105,3.
छह, (घट) p. 205,2. छडहि, (षष्ठे) p. 547,2.
छहबिस, (घडूविंशति) p. 202,5. छडएण, (मुक्तान्) p. 504,3. छहबीसउ, (षड़ विंशतिः) p. 209,1. छड्डो, (त्यज) p. 483,4.
छाप्रण, (पाच्छादनं) p. 283,2. इसाबेभा मत्ता पत्ता, (पखवति- *छापा, (छाया) p. 114,4.
मात्राप्राप्ताः) p. 438,3. | छाणबइ, (षणवतिः ) p. 202,3. छत्त, (छत्र) p. 292,2.
| छिज्जइ, (छिद्यते) p. 44,4. छ प च त दा, (छपचतदाः) p. 16,3. | छेत्रा, (छेकाः, विदग्धाः ) p. 429,4;
__472,4. *छप्पन, (घट्पदं) p. 42,9; 44,9; 46,8; 177,2; 182,7; 198,7;
छेहत्तरि बमओ, (घट्सप्ततिवर्णाः, 202,6; 207,7; 211,8; 218, • षट्सप्ततिवर्णानां) p. 525,3. 7; 230,8; (घट पदे) 177,7; छोड़ि, (सुद्रा, स्वल्पां, त्यज) p. 12,2. 202,6.
छोलिया, (मोचिता) p. 423,4. छप्पन णाम, (घट पदनामानि) p. 211,
8; 213,6. छप्पअदोस, (षट्पददोषः) p. 198,6. छप्पन पत्यार, (घट्पदप्रस्तारः) p.
ज, (ज.) [11] p. 39,3; (यत्र) _____187,4.
518,1,2. *छप्पड, (षट्पदं) p. 177,1; 184,9. |
| जन, (जयं) p. 44,3; (यश्च) [iss] छ प्पंच चउ त्ति दुकलासु, (षट्पञ्च
___472,2. चतुस्विदिकलासु) p. 16,4. जइ, (जर्यात, जगति) p. 1,8; छप्पण, (षट्पञ्चाशत्) p. 205,3. 365,6; 385,3; 558,7; छप्पणमत्त, (घट्पञ्चाशन्मात्राक)
586,1,5. . p. 205,3.
जअणो, (जगणः) p. 472,1.

Page #654

[ ६३० ]
as, (यदि ) p. 9,3; 111; 44,5; | जंपे, ( जल्पति) p. 398, 1; 426,8,
46,1,2,4,5; 224,1; 242,6; 274,2; 277,3,4 ; 311,6, 323, 8; 326,2; 330,4,8; 338, 1, 3, 5, 365, 4 ; ( यदि, यत्र ) 375, 3,4; 448,3; 459,2; 463,4; 465,3; 480,2; 545,5. जउ, (यदि ) p. 224,3.
438,4; 514,4. जक्व, ( यक्षः ) [ 515] p. 35, 3. अकवण, (यत्क्षणे ) p. 304,8. जखण, ( यत्क्षणे ) p. 318,8. जगण, ( जगणः, जगणं ) p. 42,3; 375,2.
जगणा, (जगणः, जगणाः) p. 145,1.
p. 187,8; 293,5.
जगणु, (जगण:) जग्गंतो, (जाग्रत्) p. 128,3. जग्गा, (जाग्रत्) p. 368,4. जग्गि, (जागरणं, धावा) p. 330,8. जज्जल, (जज्जलः) p. 180,6. जञ्जला, (जज्ञ्जलं ) p. 249, 3. जड्डा, (जायं, शीतं) p. 545,5. जण, (जन:, जनाः) p. 80,9; 315,9; 470,1.
जं, (पं) p. 131, 1; (यः) 152,2; ( यत्र, यत् ) 158,4,5 ; 209,2; 278,2; 343,4; 350,1; 361, 1; 363,1; 399,2; (यत्र, यत्, यस्मात्, यस्याः, यतः ) 461, 1; 475,3; 525,3; 531,2,3,4; 543,3; 555,3; 564,3; 581, 1; ( यदि ) 595, 3.
* जंगम, (जङ्गमः) p. 211,6. जंघप्रलेय, (जङ्घायुगलेन ) p. 33,5.
जंता, (यान्तः) p. 378,5. जंप, (जल्पति, जल्पत ) p. 413, 3; 422,4; 497,4.
जणद्द, (जानाति) p. 319,5. जकंद, ( जनकन्दः) p. 586,2. जण जिणहरा, ( जनजीवनहरं ) p. 541,2.
जंप, ( जल्पति) p. 59,5; 158,3; 195,4; 285,6; 336,3; 433, 4; 454,4; 583,4.
जयणि, (जननी) p. 470,4. जणणा, (जनार्द्दनः) p. 385,3. जणमउ, (जातः, उत्पद्यतां ) p. 470, 1. जणायंद कंदेण, (जनानन्दकन्देन) p. 468,6.
जं पंत, (जपत, अल्पन्ति) p. 287, 9. जं पंता, (जल्पति, जल्प्यते) p. 424,4; 481,3; ( जल्पन्ति ) 483,4. जंपि, (अल्पितं ) p. 121,5.
|
संश्रिं, ( जनितः) p. 390, 2. जणीओ, ( जनितः, ज्ञातव्यः) p. 348,1,
जं पिज्ज, (जल्पितं, अल्प्यते) p. 466, 3. जणु, (मा, न) p. 375, 4. जंपीर, ( जल्प्यते) p. 398,2. जंपु, (जल्प) p. 319,3.
Ga, (G-at) [151,551] p. 41,3;
( यत्र ) 42, 6; ( यावत् ) 55, 9.

Page #655

[ ३९ ]
जते, (पावतू, पावन्तः ) p. 215, 1. जत्य, (पत्र) p. 55, 6, 152,1,2, 257,
2; 297,2; 411,2; 472,2; 497,1; 560,1; (я) 440,2. जब, (यदा, जवेन) p. 327, 8. अबउ, ( यावत्, पावन्तः ) p. 457,4. GHT, (7-177) [155, 511] p. 39,3. अम, (rai) p. 251,2 जम, (यसक) p. 164,2. *जम, (rai) p. 360, 2.
जमन हुन, (यमकयुताः, यमकयुते). p. 163,3.
जमक, (यम) p. 246,4; 278,3. * जमक, (यसक) p. 360, 4.
मक्का, (यमको, यसको ) p. 220,3. जमलकरे, ( नमस्कारं कारयति) p. 289,6.
जमलज्जू, (यमलार्ज्जुनौ ) p. 334, 4. जम्म, (जन्म) p. 412,1. * जराहिरण, (जलहरणं) p. 323, 1.
, (e) p. 40,2; 273,2; 541,2. जलs, (ज्वलति ) p. 304,1. जलउ, (स्वलामि) p. 180, 7. acia afu faxi, (Gaccufuदीपक) p. 511, 4.
जल समला, (जलश्यामलाः)
p. 391,2.
*जलहरण, (जलहरणं) p. 327, 9. *जलहरणा, (जलहरणं) p. 323, 9. जलहर साखर, (जलधरशान के) p. 300,2.
जस, (यशः) p. 148,4, 6 ; ( यशसा ) 334,5.
(4) p. 148,4; 169,1; 190, 2; 219,2; 284,2; 285,1; 292,1; 374,4; 396,1; 400,1; 417,3; 539,1; (:) 262,3. जमुहि, (यशः ) p. 338,7.
जस्, (यस्य) p. 125, 1; 368,3; 497,3.
Graaf, (vi) p. 112,1. Great, (zen:) p. 145,1. जह, (यथा) p. 108,3; 184,7 ; 192,
1; (4) 246,7; 390,2; 529, 1; 535,3; 550,2. जहसंखं, (यथासंख्यं) p. 16, 3; 40, 5. I, (7) p. 367,3; 518,3; () 5,1; 6,2; 9,1; 10,1; 12,1; 107,1; 109,1; 122,1; 125,1; 127,1; 128,1; 131,1; 137,1; 139,1; 143,1; 148,1; 157,1; 165,1; 169,1; 172,1; 176,1; 180,1; 184,1,2,3,4,5; 190,1; 207,1; 219,1; 222,1; 224,1; 227,1; 233,1; 244,1; 249,1; 255,1; 260,1; 262,1; 266,1; 270,1; 273,1; 277,1; 279,1; 283,1; 285,1; 286,1; 289,1; 292,1; 296,1; 300,1; 304,1; 309,1; 313,1; 318,1; 322,1; 327,1; 334,1; 338,1; 343,4; 344,2; 345,2,4;
346,2,3; 347,1; 348,1,3; 350,1,3; 351,2; 352,2,5; 354,3; 355,3; 356,3; 357,3;

Page #656

[ ६३२ ].
358,3; 360,3; 361,3; 362,3; जापा, (जाता, यथा, याता) p. 11 363,3; 365,3,5; 367,3;
2; 261,3; (जाया) 207,1; 368,33; 370,3; 371,3; 372,3;
352,53 (जायां) 463,1. 374,3; 375,33; 377,3; 378,3; 380,33; 381,3; 383,3; 385,33; *जाश्रा, (जाया) p. 436,1. 387,1; 389,1; 391,1; 393,1; जाइ, (जातिः ) [।।।।] p. 33,8; 395,1; 397,1; 399,1; 401,1;
(याति) 56,8. 403,1; 405,1; 408,1; 410,1;
| जाइउ, (याताः, धाविताः) p. 309,5. 412,1; 414,1; 417,1; 419,1; 421,1; 423,1; 425,1; 428,1: | जाइहि, (याति ) p. 465,3. 430,1; 435,1; 439,1; 443,1; | जाए, (गच्छन्तः, यातु) p. 507,55 446,1; 448,1; 450,1; 453,1; (जायते, जात) 518,4. 455,1; 458,1; 460,1; 463,1; | जाण, (जानीहि, ज्ञायन्ते) p. 36,4; 465,1; 468,4,7; 470,1;
132,7; 135,1; 278,23; 381,2; 474,1; 477,1; 480,1; 483,1;
386,2; 468,2; (ज्ञातौ) 396,1. 485,1; 488,1; 491,1; 493,1; 496,1; 499,1; 502,1; 504,1;
जाणइ, (जानाति) p. 167,7. 507,1; 511,1; 513,13; 516,1; जाणए, (ज्ञायते) p. 300,1. 520,1,2; 523,1; 528,1; जाणह, (जानीत) p. 226,4 ; 287,5; 531,1; 537,1; 541,1; 545,1;
(ज्ञायन्तां) 571,3. 550,1; 554,1; 558,1; 563,1;
जाणहि, (जानासि) p. 227,3. 566,1; 570,1; 573,1; 576,1; 581,1; 586,1.
जाणहु, (जानीहि, जानीत) p. 48,5; जहि, (येन) p. 222,1; (यदि, यत्र,
.. 89,5; 228,3; 246,7; 306,5.
| जाणि, (शाखा) p. 252,2. येषां) 301,4; 351,1; 489,1; 491,1; 500,3; 547,1,2;
जाणिअ, (ज्ञायते, ज्ञायन्ते, जानीहि, 560,4; 567,1.
जातः) p. 453,2; 469,3. जहिं, (यत्र) p. 135,1; 323,2.
जाणिग्रह, (ज्ञायन्ते) p. 96,3.
जाणिवा, (ज्ञातव्या) p. 355,2; जहिच्छ, (यथेच्छ) p. 125,4.
- (ज्ञातव्यानि) 422,3. जही, (यत्र) p. 345,3; 447,1.
जाणिए, (ज्ञायते) p. 449,4. . जा, (या) p. 120,1; 144,4 ; 357,3; जाणियो, (ज्ञातौ) p. 400,2; (ज्ञातं,
(यस्य, यस्मिन्) 143,1; 207,1,4, | ज्ञाता) p. 547,3. 6; (ये) 386,1; (यः, यत्, घे) जाणि बहु, (ज्ञातव्याः, ज्ञायन्तां) 449,1,3.
p. 96,3.

Page #657

[ ६३३ ]
जाणी, (ज्ञाखा) p. 352,6. जिखिश्रा, (जिताः, जितानि) .. जाणोत्रा, (जाताः, जायन्ते, ज्ञातव्याः) p. 137,4; 446,2. p. 424,1; 481,2.
जिखीना, (जिताः) p. 377,4. जाणौए, (ज्ञायते) p. 346,3. जिग्मु, (जितः) p. 881,3. जाणे, (जाने, जानामि, जानीहि) । | जिनु कुसुमधणु, (जितकुसुमधनुः) ____p. 352,4; 428,1.
. p. 172,1. जाणेइ, (जानाति) p. 154.. | जिणु णिबाला, (जितनेपालाः) जाणेहि, (जानामि, जानीहि) | p. 318,1. ___p. 468,4.
| जियो, (जीर्णः, जीर्ण) p. 5,2. जाणेही, (जानीहि) p. 377,1. जिबउ, (जीवामि) p. 375,3. जाणेहु, (जानीहि, जानीत) p. 26, |जिबि, (जीवित्वा) p. 266,3. 53 58,5.
जिबिन, (जीवित्वा) p. 266,5. जाणे. (जानीहि) p. 11,4. जिविश्रा, (जीवति) p. 408,4. जात, (गच्छत्) p. 227,3. जिबिज्जइ, (जीव्यते) p. 109,1. जादा, (जाताः) p. 528,5. जिम, (यथा) p. 147,4; 263,3. जाब, (यावत्) p. 107,2; 554,3. जिमि, (यथा) p. 301,4; 330,53 जासु, (यस्य) p. 143,1; 279,2,33; 334,7. 354,4; 504,2 ; (यस्याः , यस्यां)
जौ, (जीवः, जीवं) p. 455,3. 236,1; 238,1; 239,1; 240,4; |
जीश्रा, (जीवः) p. 345,1. 241,1; 246,6.
जौब, (जीव) p. 244,6.. जासू, (यस्य) p. 439,1.
जीबण, (जीवन, जीवने) p. 277,3; जाहि, (याहि) p. 262,3; 401,2 ; 448,2. 537,4.
| जु, (यतः) p. 263,3. जिअ, (जीवन्) p. 374,4. जुअ, (युगं) p. 469,2. जिअ पुत्तउ, (जीवत्पुत्रा) p. 374,4. जुअइ मंदिरं, (युवतिमन्दिर) जिण, (येन) p. 570,1.
.--.p. 511,5. जिणइ, (जेष्यति) p. 262,4.
जुधे, (युतं, युता) p. 362,1. जिणि, (जिल्खा, पेन) p. 222,3; : जुअंता, (ज्वलात, युध्यते) p. 520,5. 334,2; 576,1.
जुअजण, (युवजनः) p. 581,5. जिणिश्र, (जितः) p. 219,3. | जुजण चित्ताहरिणी, (युवजनचित्तजिसि, (जिवा) p. 423,3.
हरणौ) p. 389,3. 80

Page #658

[ ६३४ ]
जुअल, (युगल) p. 147,1; 323,8. जेसु, (येष) p. 474,3. जुअलदल,(द्वितीयदलं, युगलदलयोः) | जेहा, (यत्र) p. 223,1. ____p. 267,5.
जेहि, (यत्र) p. 299,2.. जुअलाइँ, (युगल) p. 105,3.
जो, (यः, येन) p. 1,5; 15,2; 58,4; जुअलो, (द्वितीयः) p. 406,1.
89,8; 148,2; 176,1; 189,2; जुत्रा, (इ) p. 529,3.
224,4; (यत्) 12,4; 152,2; जुग्गालाए, (युगल) p. 514,2.
315,8; (जगणः) 110,1; 525,1; जुज्जइ, (युज्यन्ते) p. 155,4.
(यः, यत्) 338,7; 506,1. जुज्झ, (युद्ध) p. 219,3. | जोईजण मित्त, (योगिजनमित्र) जुझता, (युध्यमानाः) p. 507,2. ___p. 176,3. जुउभंतु, (युध्यन्तां) p. 450,2. जोईसरेणामुणा, (योगीश्वरेणामुना) जुजिमश्रा, (युध्यन्ते, अयुध्यन्त) ____p. 531,5. ____p. 309,2.
जोगहा मुत्ता हहिल्लं, (जोत्स्नाजुझझ, (युद्ध) p. 44,3; 488,1. मुक्ताफलयुक्त) p. 558,5. जुझभंती, (युधमाना) p. 861,3. | जोब्बणदेहधणा, (यौवनदेहधनानि) जुझझे, (युद्ध) p. 344,2. ___p. 414,1. जुत्ती, (युक्ता, युक्तां, युक्तः) ।
| जोलि, (योजयित्वा) p. 488,4. p. 463,4.
जोह, (योधाः) p. 485,1; 499,1; जुत्ते, (युक्ताः ) p. 155,2; (युक्त)
502,1. 315,2.
जोहल, (जोहलं, जोहलः) [sis] p. जुत्तो, (युक्त) p. 352,6.
265,1; 272,1; 321,2; 560,1. जुब्षण, (यौवन) p. 227,3.
जोहलअं, (जोहलकं, योहलक) [sis] जुलिअ, (ज्वलितानि) p. 233,2.
p. 35,3. जुडिर, (युधिष्ठिरः) p. 412,3.
जोहलं, [s15] p. 319,2. ज, (यः, येन, यतः, यत्, ये) p. 9,2;
जोहलेण, (जोहलेन) p. 422,2. 219,1; 318,1; 377,4; 470,
| जोहलो, (जोहलः) [sis] p. 547,1.
जोहा, (योधाः, योद्धारः) p. 378,4; 118,1. जेण, (येन) p. 109,13; 381,3:417.2. जोहागणा, (योद्धगणो) p. 363,2%; जेत्ता, (पावन्तः, यावन्ति) p. 137,3.
योद्धृगणाः) 386,1; 444,3. जेम, (यथा) p. 14,1.
2,3; 474,1; 528,2; (जगणे)
483,1; 507,2.

Page #659

[ ६३५ ]
| टपु, (टापः, टापाः) p. 327,3.
टप्पु खुदि खेह, (टापोतखातखेहै:) भंकार, (झङ्कारः) p. 581,3.
___p. 423,2. झंझणकर, (झणझणायते, झंझणा-टरपरिश्र, (अध:पतितं) p. 157,3. यते) p. 523,2.
ठुह, (घुटति) p. 520,4. भंपइ, (झम्पयति) p. 249,5.
टुहह, (त्रुटति, त्रुट्यति) p. 135,2; झंपए, (आच्छाद्यते) p. 392,4. 140,5; 141,2; 155,5; 20५,23; झपं, (झम्पः) [iss] p. 34,5.
304,8. झपंता, (आच्छवाः) p. 545,4.
| टोप्पर, (शिरस्त्राणं, टोपर) झपित्र, (छादितः, छाद्यते)
___p. 573,1. p. 157,2.
ट्टानं, (स्थाने) p. 315,6. झपिना, (आच्छादितः) p. 423,2. झपिनी, (झम्पित) p. 260,3. झणझ्झणि उर, (झणझणित- |
| ठह, (स्थापय, स्थापयित्वा) p. 217, नूपुर) p. 511,2.
3; 464,1; 539,2. झत्ति, (झटिति) p. 423,1; 485,1; ठा, (स्थापयिखा) p. 539,2; 528,5.
__ (स्थापितं, स्थापय) 579,2. झलबज्जिन, (झलवज्जितः) p. 198,3.
ठइबि, (स्थापयित्वा) p. 535,1. झाणं, (थान) p. 428,2.
ठई, (स्थाप्यन्तां) p. 571,4. *झुलण, (मुखणं) p. 261,1.
ठउ, (स्थापय) p. 365,1. *मुल्लणा, (झुल्लणां) p. 261,5.
ठर, (स्थाप्यते) p. 440,2. ठगणम, (ठगणस्य = पञ्चकलस्य)
p. 17,2. ठब, (स्थापय) p. 323,6.
ठबइ, (स्थापयति) p. 537,2. टंकु एक्क, (टरक) p. 224,४. ठबह, (स्थापय) p. 579,5. टगणो, (टगणः, ठगणे) [घट्टलः] ठबहु, (स्थापय, स्थाप्यता, स्थापयत) p. 17,l.
p. 228,2; 252,23; 271,3. टटट गिदि, (अश्वपदाघाताः) ठबि, (स्थापय, संस्थाप्य) p. 146,2; p. 327,3.
567,3; (स्थापयित्वा) 230,7; टटुडढाणह, (टठडढणानां) p. 16,1. 543,2.
ट।

Page #660

[ ६३६ ]
ठविश्र, (संस्थाप्य) p. 319,3. ठाम, (स्थाने) p. 497,2; (स्थामेषु) ठिबध, (स्थापित) p. 478, 4
5 71,4. उबिजन, (स्थाप्यन्तां, स्थापय, ठामहि, (स्थाने, स्थानेषु) p. 306,1; स्थापयस्व) p. 202,3; 306,1; |
315,4. ____454,l.
ठामा, (स्थाने) p. 425,1; 516,2. ठबीश्रा, (स्थापितः, स्थापिताः)
ठिन, (स्थित) p. 278,2. p. 443,1.
ठिा , (स्थितानि) p. 372,2; ठबीजे, (स्थाप्यते, स्याप्यन्ते) p. 402, (स्थितः) 500,3.
1,2; 411,3; 415,1. ठेल्लि, (ठेलयित्वा, बोटयित्वा) ठबे, (स्थाप्यन्ते, स्थाप्यं, स्थितानि) p. 180,5. p. 459,1.
विश्रा, (स्थितः) p. 509,1. ठबेहु, (स्थापय, स्थापयत) p.
259,1; 265,1; 272,1; 308,2;
333,1; 350,3. ठाइ, (स्थापयित्वा) p. 404,2; डंबर, (डम्बरः) p. 300,3.
(ख्याने, स्थायौ) 484,2; 547,2. डगणस्स, (डगणस्यचतुःकलस्य) ठाइ, (स्थाने) p. 228,3. ___p. 17,3. ठाइस, (अष्टाविंशतिः) p. 306,4. डगमग, (डगमगीति, चलति, ठाउ, (स्थाने) p. 336,5; (स्थाप्यते,
अान्दोलनं) p. 12,2. स्थापिता) 570,2.
डाकिणि, (डाकिनी, डाकिन्यः)
____p. 338,6. ठाणं, (स्थाने) p. 242,2.
| डारउ, (पातयामि) p. 180,4. ठाणे, (स्थाने) p. 18,2; 120,2.
डाहर रज्जा, (डाहरराज्य) p. 222,2. ठाबह, (स्थापितः) p. 573,8.
डुलइ, (कम्पसे) p. 541,3. ठाबहि, (स्थापय) p. 469,2.
डेरउ, (डेरः, टेरः) p. 198,5. ठाबहु, (स्थापय, स्थाप्यतां) p. 575,1. ठाबि, (स्थापयित्वा) p. 308,1. ठाबित्र, (स्थापिता) p. 417,1;
ढ। (स्थापितः) 573,4.
ढगणे, (त्रिकले) p. 17,4. ठाबिकहु, (स्थापयित्वा) p. 333,1. | ढिल्लिमह, (डिल्लीमध्ये) p. 249,2,7. ठाबेहि, (स्यापय) p. 326,1. ठुकंतउ, (ढोकामानं) p. 260,2.

Page #661

[ ६३७ ]
दुकंता, (ढोकमानाः) p. 378,4. पंदउ णाम, (नन्दनामक) p. 173,4. कुक्किा , (ढौकिताः) p. 309,1. *णंदा, (नन्दा) p. 235,1. लुक्कु, (मिलितो, मिलित) p. 504,1. णगण, (नगणः, नगणं) p. 42,7; ठोल्ला, (ठोडम, प्रानकः, ढोल्लाख्यो- | 352,1; 457,1. देशः) p. 249,2,7.
णगण चामर गंधजुना, (नगण
चामर-गन्धयुगानि) p. 459,1. णगण जुअल बद्धो, (नगणयुगलबद्धः)
p. 383,2. ण, (न) p. 12,2; 14,1,3; 15,4; | गणस, (णगणस्य =विकलस्य) 46,3; 107,2; 109,1,4; 167,63
p. 17,4. 177,83 197,23; 220,43; 227,33; | *
*णगाणिया, (नगाणिका) p. 355, (
84 273,4 ; 293,5; 318,7; 323,8; 338,83; 397,3; 428,1; 451,33;
__2,4. 468,4; 470,44; 537,4; 563,8;
णचइ, (नृत्यति) p. 273,3. 571,5; 594,53; 595,3; (ननु) णचंता, (नृत्यन्ति) p. 520,4.
120,2; 121,4; 450,3. णच्च, (नृत्यति) p. 554,3. णअण, (नयने) p. 190,3. णच्चइ, (नृत्यति) p. 300,13 528,3. गणहि, (नयने) p. 169,6. णचंत, (नृत्यन्ति, नृत्यन्तः) p. 520,2. णप्रणहि डाहु अणंगं, (नयनदग्धा- पच्चंता, (नृत्यति) p. 425,4. नङ्गा) p. 586,4.
णचंती, (नृत्यन्ती) p. 361,4. णणाई, (नयने) p. 125,2. | णच्चे, (नृत्यति) p. 391,3; 399,2. णभरडा, (नगरदाहे) p. 109,3. पछि, (नास्ति) p. 177,8. *णप्रस, (नगर) p. 132,5. णह, (नष्टं) p. 554,4. इहि, (नद्यां) p. 12,3.
राष्टं, (नष्टं) p. 55,1; 59,1. णं, (ननु, नूनं) p. 507,5; 373,3. छ दुट्ठा, (नष्ठ-दुष्ठान्) p. 207,4. णं णणु कट दिग दुकट, (घोटकगति- ण्डे, (नष्ठ) p. 55,2 ; 59,2. शब्दानुकरण) p. 322,2.
| ण ण प ण गिदि, (तुरङ्गरवः) णंद, (नन्दः) [1] p. 27,2.
| p. 327,2. *णंद, (नन्दा, नन्दा) p. 237,2; (नन्दा) | णत्यि, (नास्ति) p. 465,4. 237,3.
णद मउलि णिहित्तग्ग हत्येहि, *णंदउ, (नन्दः) p. 132,1; (नन्द) | (नतमौलिनिहिताग्रहस्ताभ्यां) 135,1.
p. 558,5-6.

Page #662

[ ६८ ]
णव, (नव) p. 233,2 ; (नब) 265,1; | णस, (नश्यति) p. 46,6.
271,2; 272,1; 333,2; (नवा) णमइ, (नयति, नाशयति) p. 44,8 465,1.
46,738 395,2. णबकसु, (नवकिंशुकः) p. 233,2. णहपह, (नभम्पथे) p. 180,4. एब केसु काणण, (नवकिंशुककाननं) णहि, (नहि) p. 44,4; 139,23; 223, p. 233,2.
1; 262,4; 270,4; 293,5%3B णबदह, (एकोनविंशतिः) p. 238,1. 297,3; 301,2,4; 309,4; 488, *णवरंग, (नवरङ्गः) p. 218,3. 2 ; (नास्ति) 541,2,4. णमइ, (नमति) p. 9,4.
णही, (नहि, नास्ति) p. 227,4; 448,2. एमह, (नमत) p. 313,8.
गहु, (खलु) p. 428,1. णरबह, (नरपतिः) [isi] p. 560,3. णा, (न) p. 449,4. णरा, (नराः) p. 315,3.
णाअ, (नागः) p. 293,4. *णराश्र, (नाराचः) p. 380,2. णाप्रकहीणा, (नायकहीना = जगणपराअण, (नारायणः) p. 334,8; रहिता) p. 118,3. 570,8.
णाअक्क, (नायकः) p. 46,8. *णराउ, (नाराचः, नारा) p. 497,4. णाकगुणो, (नायकगुणं) p. 242,7. *णराच, (नारायः) p. 499,5. | णानक, (नायकाभ्यां = जगणाभ्यां) *णस, (नरः) p. 132,5; 140,2; p. 118,2. 213,4.
मानणरेंद, (नागनरेन्द्रः) p. 396,2. णरेंद, (नरेन्द्रः, नरेन्द्र) [isi] p. णापर, (नागरस्य) p. 523,5.
230,2; 350,3; 429,1; 497,1; | णारा, (नागराजा, नागराजेन) 552,1; (नरेन्द्रौ ) 489,1.
p. 158,3; 173,3; 213,55278, *णरेंदउ कव्या, (नरेन्द्रकाव्य)
3; 422,4; 485,4; 521,4. p. 560,5.
णाराश्रा, (नागराजः) p. 261,5; गदो , (नरेन्द्रः ) [isi] p. 385,1.
387,2; 444,3. गरेद बिबि, (नरेन्द्रदयमपि)
| णारारण, (नागराजेन) p. 386,1. ____p. 489,1; 547,1.
णाप्ररि, (नागरी) p. 417,2. गरेदाइँ, (नरेन्द्रः) [11] p. 32,5. णारी, (नागरी) p. 443,4. रेदो, (नरेन्द्रः) p. 426,2. णाना, (नायातः) p. 399,3; (नागः)
583,4. णलहू, (नलधू) p. 110,1.
णाभारापा, (नागराजः) p. 207,3; णलो, (नलः) p. 131,3.
। 378,2; 398,1; 438,4; 439,2.

Page #663

[ ६३६ ]
णापारामा हार, (नागराजहारः) णि कुल, (निजकुल) p. 834,6. __p. 207,3.
|णि केलि कोतुक लास लंगिम णाउ, (नागः) p. 319,2.
___ लग्गिना, (निजकलिकोतुकलासणाएण, (नागेन) p. 121,5 ; 466,3. लडिमलनाः) p. 550,5. णाएमा, (नागेशः) p. 424,4. णिपिन, (निर्जामयः) [i] p. 30,2. थाओ, (नागः) p. 1,8; 40,3 ; 506,2. णिश्रम, (नियमः) p. 223,1. णाग, (नागः) p. 55,7.
णि मत्ता, (निजमात्राः) p. 543,4. णाचंता, (नृत्यति, नृत्यन्तः) p. 207,5. णिअल, (निकट) p. 270,4. णाणा, (नाना) p. 31,4; 38,3. णिअलं, (निकटे) p. 273,4. णाब, (नोः, नाव) p. 12,1. शिअलहि, (निकटे) p. 338,3. णाम, (नाम, नामानि) p. 135,2 ; णियाणारि बिदेण, (निजनारोवन्देन) ____140,5 141,2; 150,2; 158,5; p. 468,7. - 163,5; 192,1; 202,4,8; शिंदइ, (निन्दति) p. 128,5. 215,2 ; 240,2; 454,2; 464,4.
णिक, (समीचीनं, सम्यक् ) p. 537,3. हामं, (नामानि, नाम) p. 28,5; 30, 4; 125,1; 152,2.
णिकता, (निष्क्रान्ताः) p. 378,5. णामग्गहण, (नामग्रहणं) p. 189,2. णिच्च, (नित्य) p. 41,4. णामा, (नाम, नामानि) p. 436,2.
णिबिन, (निष्ठाप्य) p. 535,3.
पण णामाई, (नामानि) p. 23,1; 24,1; णित्ता, (नित्य) p. 224,2. 25,1; 26,1; 27,1; 28,1; 29,
णिदंसेइ, (निदर्थयति) p. 107,2. 1; 33,6; 34,1.
णिन, (निईयः) p. 453,4... णामाइं, (नामानि) p. 113,4. *णिड, (स्निग्धः) p. 132,5. णामाई, (नामानि) p. 151,2. णिप्पंद, (निष्पनानि) p. 285,2. णामेण, (नाना, नामभिः) p. 36,4.णिबड, (निपतति) p. 595,3. णामो, (नामानि) p. 195,4. |णिबडिदा, (निपतिता) p. 474,3. णारि, (नारी) p. 286,1.. णिबद्ध, (निबद्धाः) p. 182,1; (निणारी, (नारी) p. 357,4; 435,2. | बद्धः) 182,4. णारीनं, (नारी) [1] p. 28,3. णिबद्धं, (निबद्ध) p. 492,2. णासंता, (नाशयति, नाशयन्तः) |णिबद्धाइ, (निबद्धाः, निबद्ध) p. 207,4.
p. 518,4. णामठ्ठाणो, (नासास्थाने) p. 506,1. णिबरि, (निराकृत्य) p. 457,4. णिअ, (निज) p. 537,2. |णिबलिअ, (निर्बलीकृत्य) p. 255,2.

Page #664

[ ६४० ]
णिबसइ, (निवसति) p. 190,3. हित्तं, (निहित) p. 492, 4.* णिबसिदं, (निवसिस) P. 531,4. णिहु, (निझत) p. 401,3. णिबुत्तउ, (निर्वर्तित) p. 182,4. णिहुअ, (निझत) p. 184,7. णियाणं, (निर्वाण) [si] p. 27,3. गीअउ, (समीचीन) p. 547,3. णिब्युत्तं, (निर्वत्त) p. 6,4. णीब, (नौपः, नौपाः) p. 455,2. णिम्भश्र, (निर्भय) p. 44,3; 376,8. णौबस्म, (नौपश्म) p. 122,2. णिम्भश्रा, (निर्भय) p. 363,4. णीबा, (नोपाः, नौपान्) p. 278,3; णिम्भंतज, (निर्धान्स) p. 177,3. 391,2; 399,25516,3. णिभ्भंति, (निर्वहति) p. 146,2. *णील, (नौलः) p. 502,5. णिम्भंती, (निर्धान्तः, निर्धान्तिः) p. णौल सहप्रह, (नौलस्त्ररूपं, नौल
298,2; (निर्धान्ताः, निर्धान्त) शिरोमण, नीलसरोरुहेण) 378,5.
p. 411,1. हिम्म, (नियमः) p. 301,2. णीला, (नौलाः) p. 425,2. हिम्मला, (निर्मलाः) p. 484,2. बीलाकार, (नौलाकाराः) p. 316,1. जिम्मह, (नियमः) p. 301,4. णीला मेहा मझमी, (नीलमेघमध्ये) णिरंतर, (निरन्सर) p. 301,6. | p. 425,4. णिसत्त, (निसक्त) p. 246,2. | *णीलु, (नौलः) p. 132,3. णिमत्तउ, (निसक्ताः, निरुक्त) p. 182, णीसंक, (निःशङ्का) p. 128,4. 3; 287,8; 330,8.
णेउर, (नूपुर) [5] p. 29,2; 37,1; णिस्ता , (निसक्ता) p. 167,5; (नि- 523,2; 575,3. सक्ताः ) 583,6.
येउररइ, (नूपुररतिः) [si] p. 33,5. णिसंक, (निःशङ्क) p. 64,5. उरो, (नूपुर) [5] p. 547,2. णिसामुह मणोहरं, (निशामुखमनो- णेत्तश्रा, (नेत्रे) p. 513,4. हर) p. 511,5.
णेत्ताजुअला, (नेत्रयुगल) p. 408,2. णिसास, (निक्षासः) p. 453,2. णेत्ताणंदा, (नेत्रानन्दः) p. 566,1. *णिसिपाला, (निशिपालक) | खेह, (नेह) p. 110,1. _p. 486,4.
*णेहलु, (स्नेहलः) p. 132,5. णिसुंभ सुंभ खंडिणी, (निशुम्भ-शुम्भ- गेहलु काश्रा, (स्नेहलकायः)p. 289,7.
खण्डिनी) p. 380,3. यो, (नः) [1] p. 39,2; 347,2; हिस्संको, (निःशङ्क) p. 80,7. (न, नो) 419,4 ; 428,2.

Page #665

[ ६४१ ]
णोक्वा, (रमणीया) p. 417,3. तत, (तावत्) p. 55,9. . स, (न) p. 46,1.
तत्य, (तत्र, तथा, तथ्यं) p. 152,2; णहायकेलिद्विश्रा, (स्नानकेलिस्थिता) 184,9; 265,2 ; 415,2. p. 531,4.
तत्या, (तथा) p. 567,1. तप्पइ, (तपति) p. 128,3. तप्पे, (तापित) p. 570,5.
तबइ, (तपति, तापयति) p. 360,4; त, (ततः) p. 177,3,4.
541,1. तपणा, (तगणः) p. 429,1.
तरइ, (तरति) p. 42,9. ता, (तदा) p. 355,4.
तरणि, (तरणिः ) p. 309,1; 541,1. साराजुअला, (तकारयुगलं) । तरणि बिंबो, (तरणिविम्बः) p. 426,1.
____p. 383, 4. तइ, (ख) p. 12,3.
तरणि रह, (तरणिरथः) p. 157,2. तं, p. 58,5; 131,3; (तत् , तस्मात् ) तरल, (तरलः) p. 301,4.
135,2; 140,5; 141,2; 150,2; तरल कमलदल सरि जन प्रणा, 158,5 ; 531,4; (ता, सा) 238, । (तरलकमलदलसदृशनयनयुगा) 23; 390,2; 461,2; 469,23; (सः) p. 496,1. 595,3.
तरल णमणि, (तरलनयने) p. 383,1. तखणा, (तत्क्षणे, तत्क्षणात्) *तरलणअणि, (तरलनयनी, तरलp. 485,1.
नयना) p. 457,3; 458,5. तंतं, (तन्त्र) p. 428,1.
| तरासइ, (वस्यति p. 405,3. तक्कार, (तकारः) p. 350,1.
तरुण, (तरुणः) p. 541,i. तगण, (तगणः) p. 42,4.
तरुण तरु, (तरुणतरी) p. 513,3. तजउ, (त्यजामि) p. 375,3.
तरुणत्त बेसो, (तरुणत्ववेषः) p. 395,2. तणश्र, (तनयः) p. 279,2.
तसणि, (तरुणी) p. 371, 4. तणु, (तनुं) p. 289,4.
तरुणि कडकम्मि, (तसणिकटाक्षे) तणु भूषण सोहा, (तनुभूषणशोभा)
P. 6,4. p. 246,6.
| तसणिजण, (तरुणिजनः) p. 184,7. सणुमह, (तनुमध्ये) P. 100,2. | तरुणिबर, (तरुणिवरा) p. 190,2. तणू, (तमोः) p. 573,6. | तरुणी, p. 283,2; 348,4; 389,3; तणिह, (तेन) p. 155,3.
110,4; 477,4.

Page #666

[ ६२ ]
सरणीजसा, (तरुणीजनः, तरुणीजनाः) तांडबरं, (ताण्डव) [1] p. 28,2... p. 550,5-6.
ताक, (तस्य) p. 470,4. सलपण, (तु उप्पेन) [iss] p. 34,5. ता कख परक्कम, (तत्कर्णपराक्रम) तलप्पड़, (तपति) p. 184,5.
p. 219,4. तसु, (तस्य, तेषां, तदा, तेषु) p. 42,8; ताका, (तस्याः ) p. 408,4.
80,3,4,6; 177,3; 338,8; 875, ताब, (तावन्तः) p. 96,3; (तापयति)
2; 573,7; (तयोः) 291,3. 397,33; (तावत्) 554,2. तह; (तथा) p. 102,3; 103,3,5 | ताब, (तावत्) p. 107,I.
108,3; 110,2; 140,4; 144,2; ताम, (तन्मध्ये) p. 215,1; 451,I. 163,33; 165,3,4; 192,1; 195,
तार, (तारेण) p. 453,3. 3; 198,3; 205,2; 235,1; 242,7; 257,43; 261,2,3:271"तार, (तारक) p. 464,4; 465,5. 3; 385,1; 396,1; 400,2:| तारा, (ताराः) p. 566,3. 447,3; 488,4; 494,25509,2; ताराबइ, (तारापतिः) [Iss] . 563,1; 564,1; 575,1,3; 579, p. 34,4. 2; 583,23; (ततः) 205,23 (तत्र) तासमपुरखा, (तारुण्यपूर्णाः) p. 528,5. 215,2.
ताल, (ताल) [si] p. 521,1. तहअ, (तथाच) p. 509,1,2 ; 512,3. तालंक, (ताटंकः, ताठवं, ताडङ्कः) [5] तहटिश्र, (तथास्थिता) p. 409,1. p. 37,1.. तहबि, (तथाच, ततश्च) p. 512,4;|
*तालंक, (तालंका, तालङ्किनी) 595,2.
___ p. 132,3; 158,1;211,43; 233,2.
*तालंकि, (ताडकी, तालङ्किनी) तहबिहु, (तथापि) p. 338,2,4,6..
p. 151,1. तहमह, (तन्मध्ये) p. 579,6.
*तालंकिणि, (तालङ्किनों) p. 241,2. सहा, (तथा) p. 280,3; 440,3; 443, | *तालंको, (तालङ्का, तालाङ्कः)
2; 444,1,2 ; 468,6; 529,2,3, p. 193,2.
575,2; 576,4 ; (तत्र) 520,5. तालणंदए, (तालनन्दाभ्यां) p. 422,1. तहि, (तस्मिन्) p. 59,3; 262,3 ; ताला, (तालः) [si] p. 27,2.
(तर्हि, तथा) 257,6. | *ताली, p. 346,3,4. ता, (तासां, तदा) p. 118,4; (तत्) ताले, p. 207,5..
198,1; 315,6; (ततः) 211,5; | तासु, (तस्य) p. 30,9; 143,2; 311,
213,5; (ते, तावत्) 571,8. । 7; 368,4; 504,2 ; (सा, तां, साअ, (तातः) [s] p. 33,4. तस्याः ) 236,2; 240,5; 241,2.

Page #667

[ ५४३ ]
arg, (arai) p. 436,2. fa, (fa) p. 30,3.
तिन, (त्रयः, त्रन्) p. 17,4 ; 205, 2; 230,3; 299,1; 564,1. *famint, (faugi) p. 583,8. तिल, ( त्रिकल :) p. 205, 2. तिनलगण तइ पत्यारस्व, (त्रिकल - गणतृतीयप्रस्तारस्य) p. 28,1. तिनलगण दुइन पत्थारस्त, ( त्रिकल - द्वितीयस्तरस्य) p. 27, 1.
तिलहु, (त्रिलघु) p. 147,2. तिलो, (तृतीयः) p. 406,2. fama, (famci) p. 230,1. तिक्कलु, ( त्रिकला : ) p. 299, 1. free, ( तीक्ष्ण) p. 488,3. तिक्ख चकवु कटकवा, (तौदण
तिगुरु, (त्रिगुरुः) p. 39,2. fa, (a:) p. 569,1. तिणऋण, (त्रिनयनः, त्रिनयन ) p. 458,1.
ति कलाएं, (त्रिकलानां ) p. 26, 1. तिखा, (त्रयः, त्रीन् )
p. 361,1;
514,1.
*faur, (tui, atut) p. 352,4,6. तिमि, ( तिस्रः ) p. 112, 1; (श्री)
170,5; 175,1; 230,1; 319,2, 4; (त्रयः) 187,7 ; 205,2; 372, 1; 411,2; 486,1; 569,2; (त्रौणि) 347,1; (त्रौणि, त्रौन्) 500,4; 529,1; 571,7. तिथि, (यः) p. 386,1. * तिमिकलु, (त्रिकरः, त्रिकलः ) p. 140,2.
तिमि कलु, (त्रिकल : ) p. 146, 1. तिमि गुम्बा, (त्रिगुणिता :) p. 518, 3. faut, (:) p. 529,3. ति तेरह मत्तह, (1 arfu:) p. 451,2.
(त्रित्रयोदशमा
चक्षुः कटाक्षः) p. 523,4. तिक्व चल चक्व, तिहाब दिठ्ठा, * तिम्भंगी छंद, (त्रिभङ्गोच्छन्दः ) ( तीक्ष्णचलचतुस्त्रिभागदृष्टाः ) p. 474,1.
p. 311,8.
तिलइन सुंदर चंद, ( तिल किंतसुन्दर
तिक्व बाणा, ( तीक्ष्णवाणाः ) p. 443,2.
तिगुण, ( त्रिगुणिताः) p. 323,6. तिग्गणा, (त्रिगणाः, त्रिगणान् ) p. 486,1.
चन्द्रः) p. 586,2.
तिल जलंजलि दाण जोग्गा, (तिल
जलाललिदानयोग्याः) p. 474,4. तिल तुलिनं, ( तिलतुलितं ) p. 14, 2. तिलहु गणस्स, (त्रिलघुगणस्य ) p. 28,4.
तिलहू, (त्रिलघुः ) P. 39,2. तिलोणा, (त्रिलोचनः ) p. 137, 2. *fag, (fag) p. 362,1,4.
तिणि, (त्रयाणां त्रीन् ) p. 89,5; तिसुल डमसं घर, (त्रिशूल डमरूधरः)
(त्रयः) 299, 2.
p. 586,3.

Page #668

[ ६४४ ]
तिसुलधर, (त्रिशूलधरः, त्रिशूलधर) | तौसा, (त्रिंशत्) p. 111,2 ; 121,4; ___p. 458,2.
___481,3. तिहुश्रण, (त्रिभुवनं) p. 148,4. तुश्र, (सव, तुभ्यं, खा) p. 184,8; तिहण कंदो, (त्रिभुवनकन्दः) 262,4; 448,2; 480,1; 537,3; ___p. 365,5.
576,8. तिहुश्रण बंदे, (त्रिभुवनवन्दितं) तुंग, (तुङ्गः) p. 383,5. ___p. 315,8.
"तुंगो, (तुङ्गः) p. 383,1. तिहुश्रण सारं, (त्रिभुवनसारं) तुबु[बू]रु, (तुम्बुसः) [15] p. 26,3. ___p. 313,3.
| तुझझे, (तव, तुभ्य) p. 344,2. तिहुणा, (त्रिभुवन) p. 165,4.
तुमह, (युष्माक) p. 127,5. तो, (वीन) p. 377,1.
तुमा, (खां) p. 345,4. तौअ, (तृतीये, वयः) p. 120,1; 228, तुम्ह, (तव, युष्माक) p. 122,3; 334,
3; 449,3; (तृतीयः, तृतीये) 8; 570,8.
315,7; 370,1; (तस्याः ) 474,1. तुम्हा, (युष्माकं, युष्मभ्य) p. 439,4. तौमओ, (तृतीयः) p. 512,4. तुम्हाणं, (युप्मभ्यं, युष्माक) p. 207,6; तीअं, (तृतीयः) p. 108,3.
(युप्मान्) 346,4. तौल भाअरण, (तृतीयभागेन) तुरश्र, (तुरगः, तुरगाः) p. 301,4; ____p. 552,4.
309,2 ; 327,2 ; (तुरगं) 330,6. तीए, (तृतीये) p. 117,3; 145,1; तरअहि. (तरगे:) p. 309,2.
171,2; 187,8; 390,1; (विधा) *तुरो , (तुरगः) p. 193,3. 321,1.
तुरंग, (तुरङ्गः) p. 36,3; 472,2. सौणि, (त्रीणि) p. 442,2.
तुरंगए, (तुरंगाः ) p. 322,2. तौणि मत्त अग्गला, (त्रिमात्राधिकाः) तुरंगम, (तुरङ्गमाः) p. 187,7; 205,2. p. 484,1.
तुरिश्र, (खरित) p. 11,3. सीबखा, (त्रिवर्णा) p. 346,3. तुरिश्र कइ, (त्वरितकविः) p. 535, 4. तोस, (त्रिंशत) p. 126,2; 167,4; तुलंता, (तुलयन्, त्वरितः) p. 520,5. 552,4.
तुलक, (तुसष्कः) p. 262,4. . तीसंति, (विंशत्) p. 124,2. तुह, (तुभ्यं) p. 285,2 ; 417,4. तीसक्वरा, (त्रिंशदक्षरा) p. 112,2. तुहिण कर कला सप्प सियों, सौसक्वराहि, (त्रिंशदतरः) p. 113,1. (तुहिनकरकलारौप्यशुक्ता) तीस दुइ, (हात्रिंशद्भिः ) p. 315,2. p. 358,3-4.

Page #669

[ ६५ ]
तुडु, (त्वं) p. 401, 2.
तुहुँ, (त्वं) p. 10, 2.
तुझ, ( युष्मभ्यं, युष्माकं ) p. 169,8; तो, (तः) [ss । ] p. 89,5 444, 2;
381,4.
( ततः) 503, 1.
p. 321,2.
तेज्जइ, (त्यजति त्यजन्ति ) p. 568, 2. तेज्जि, (त्यक्ता, त्यक्तः ) p. 180, 9 ;
576,2. तेण, (तेन) p. 499,4. तेत्ता, (तावन्त:,
तुह्मा, (युष्माकं ) p. 377,4.
कित्ती (युष्मत्कीर्ग) p. 377,4. que, (gu:) p. 573,7. तूर, (तू) [51] p. 466, 1. तूरं (तू) [s1] p. 27, 3. ते, (तव) p. 137,4; 450, 1; (ते) 474,2,4; 528,4. तेनाहारा, (तेजःसाराः, तेजसामा
धाराः) p. 566, 3.
इस बध, ( त्रयोविंशतिवर्णाः ) p. 567,6.
इस मत्ता, ( त्रयोविंशतिमात्राकं) तिन, (त्रिषु) p. 315,4.
तेलोक्का सोक्ख ं, (त्रैलोका सुखं त्रैलोका सौख्यं) p. 356,4.
तावन्ति) p. 137,4.
परि, (तदुपरि) p. 48,5. सेम, (तथा) p. 14,3. तेरह, (त्रयोदश) p. 17, 1; 23,5; 102,5; 138,2,3; 158,4; 236, 1; 468,1; (त्रयोदशसु) 171,2; 178,5; 177,3; (त्रयोदशभिः)
119,1.
तेलंगा, (तेलङ्गाः) p. 244, 2; 318, 7.
# तोटा, (तोटक) p. 447,4.
* तोटा छंद, (तोटकच्छन्दः) p. 454, 1. * तोटकं, p. 448,5.
तो बंस कालाइ, (त्वदंशकालः ) p.468,5.
तोमर, (तोमर, तोमरं ) [15] p. 26,3.
"तोमर, (तोमर) p. 396,2; 397,4. तोलंती, ( त्रोटयति, त्रोटयन्ती ) p. 207,2.
थ ।
ras, ( तिष्ठति) p. 563,8.
448,1; 453,1. afru, (want, w) p. 480,3;, (fagfa) p. 470,4.
तोहर, (तव, युष्माकं ) p. 351, 2.
कुंति, ( श्राम्यन्ति) p. 450, 1. थक्क, ( स्थगित :) p. 304,5. थक्के, ( तिष्ठन्ति ) p. 564,3. थप्प, ( ख्यापय, स्थापयत ) p. 375, 1. पहु, (स्यापय) p. 89,2. थप्पि, ( स्थापय) p. 262, 3; ( स्थाप
यित्वा, संस्थाप्य) 289,8. घप्पिन, (स्थापिता) p. 222, 3. घप्पिना, (स्थापिता, स्थापितः, स्थापिताः, स्याप्यते, स्याप्यतां ) p. 446,4; 489,3; 512,3.

Page #670

[ ६६ ]
थप्पिो, ( स्थापितं, स्याप्यतां ) p. 400,4.
थप्पा, (स्याप्यते) p. 545,6. थिर, (स्थिर, स्थिरा ) p. 330, 3 ; 395,3. घर कंध, (स्थिरकन्द) p. 44,3. घिर कज्ज, (स्थिरका ) p. 42, 2. थिर निलु (रिहृदयः ) p.537,3.
घूर, ( स्यूले, स्यूलं) p. 523,3. थोर थणग्ग, (विस्तीर्यस्तनाग्रे, स्यूलस्तनाग्रे) p. 523,3.
द।
es, (ear ). p. 58,5; 164,2; 180, 2,8; 259,2; 272,2. दई, (दौयते, दत्त्वा ) p. 370, 2. दंड, (दण्डः ) [ 1 ] p. 37,3. *दंडल, (दण्डकलः, दण्डकलं ) p. 287,8.
*दंडकल, (दण्डकलः, दण्डकलं ) p. 289,9.
*दंडो, (द) p. 193,3.
दंत, (दन्ते, दन्ताभ्यां ) p. 570, 2. दंता, (दन्ताः ) p. 408,3. दंति, (दन्ती ) [ Iss ] p. 34,3. दंभा, (दम्भात्) P. 507, 3. * दंभो, (दम्भः) p. 195,2 दंसणेण, (दर्शनेन) p. 62. दव, (दक्षः) p. 491,3. दवा, (दक्षः) p. 516, 3.
दविण बाउ, (दक्षिणवातः) p. 491, 3; 563,3.
दविण मास (दक्षिणमारुतः ) p. 460,1.
दप्प, (दर्पेण) p. 319,5. दप्पहि, (दर्पण, दपैः) p. 318,3. * दप्पो, (दर्पः) p. 193,1. दब्ब, (द्रव्यं) p. 554,3. | दमकि दमकि, (चलनशब्दः ) p. 327,5.
* दमण, (दमनक) p. 371, 2, 420, 2. * दमणक, (दमनकः) p. 371,4; 421,4. aufa, (zaufa) p. 249,7. दरबिर, (भयविगतरसं) p. 581,4. दरमरि, (दलयित्वा ) p. 249, 7. दरमर, (दलमलिता ) p. 157,22. *afim, (afty:) p. 195,2. दरिद्वत्तणं, ( दरिद्रत्वं) p. 528,3. दल, (दलं) p. 163,4 ; (दलयोः, दले) 205,3; 261,4; 265,1. दलदलिन चलिन मरहट्ठ बलं, (दरदलितचालितमहाराष्ट्रबलः)
p. 296,2.
दलिन तिमिर डिंबो, (दलिततिमिरडिम्बः) p. 383,4.
दले, p. 287,3.
दह, ( दशसु ) p. 171,1; 261,2; 311,2; 315,6; 317,1; 323,3; 571, 8; (दश) 265,2; 282,2 ; 306,4; 323,6; 488,4; 594,5; (zefa) 360,3.

Page #671

। ६४७ ]
पहन, (दश) p. 583,1. दिगण, (विजगणाः [i]p. 271, दह अकबर, (दशातरेषु) p. 336,4. 2; 280,2 ; 564,1. दह कल, (दशकला) p. 392,2. दिगण सहित, (हिजगणसहित) दह गणजुत्तउ, (दशगणयुक्त) p. 330,8. p. 267,4-5. दहचारि, (चतुर्दश) p. 237,1.
| दिप्रबर, (द्विजवरः, हिजवरं, हिजदहणं, (दहनः) [su] p. 33,4.
वरान्) [ 1] p. 33,9; 371,1; दह दिहासुं, (दशदिक्षु) p. 493,3.
388,1; 413,1; 539,3. दहपंच, (पञ्चदशसु) p. 228,2,3,4.
| दिप्रबर कयो, (विजवरका)
p. 365,2. दहपंच बिहूसिना, (दशपज्वविमू- | दिप्रबर गण, (हिजवरगणस्य) पिता) p. 108,3.
| p.147,1. दहपंचाई, (पञ्चदश) p. 240,1. दिनबर जुश्र, (विजवरयुग) p. 392, दहमुह, (दशमुखः) p. 570,5.
1; 420,l. दहमुह कंस विणासा, (दमखम दिप्रबर जुन करअल, (हिजवरयुगविनाश:) p. 586,6.
। करतलौ) p. 494,2. दहसत्त, (सप्तदश) p. 163, 2; ( दिअबर जुअल, (हिनवरयुगलं) दशसु) 261,3.
p. 535,1,2.
| दिप्रबर सुअलो, (विजवरयुगलं) दहसत्तकवर, (समदशातराणि)
p. 475,2. p. 164,1.
| दिप्रबर णबगण, (दिजवरनवगणान्) दहा, (दश) p. 367,2; 478,3; p. 263,2. 518,2,3.
दिअबर हार पअलिग्रा, (द्विजवरदहाअट्ट, (अष्टादश) p. 426,4. हारप्रकटिता) p. 409,1. दहाइपंच, (दशपंच = पञ्चदश) दिन महि, (द्यावापृथिव्योः)p. 365,4. p. 484,4.
दिग्रस, (दिवसः, दिवसाः) p. 581,7. दाण, (दान) p. 554,2,5. दिश्रा, (दत्तः) p. 509,1. दाणब देब, (देवदानवाभ्यां) p. 260,2. दिप्राणिसं, (दिवानिशं) p. 123,3. दाणबा, (दानवाः) p. 485,3. दिाब, (दत्त्वा ) p. 304,4. दिअ, (दिवं). p. 180,9; (देहि.दत्तः)| दिपाबा, (दापयति) p. 338,7.
323,4; 365,4; 579,1,6 ; दिक्विदा, (दौतिता) p. 419,1. (विजाः) 267,3; (दिजः)[i] दिग, (दिक्षु) p. 289,1. 394,2 ; (दीयता, देयः) 512,3. दिगंत, (दिगत्तरे) p. 350, 4.

Page #672

[ fat ]
दिगंतर, (दिगन्तरे) p. 233,5; (विग | दिदुर, (दृश्यते) P. 266, 5.
त) 465,3.
दिट्ठा, (दृष्टाः) p. 391, 2; (दृष्टा) 406, 4.
दिग मग यह, (दिe मार्गनमांसि ) दिट्टिश्न, (दृष्टा) p. 410,4. दिट्ठ, (दृष्टे, दृष्टना) p. 207, 6. विट्ठो, (दृष्ट) P. 298,8; 356,1. दिट्ठ, (दृष्टः, दृष्ट) p. 350, 1; 449, 2. fage, (TT) p. 547,4.
fagr, (TET, TET:) p. 389,3; 424,3.
fegt, (¿fg:) p. 474,3. दिठ्ठो, (दृष्टः ) p. 468, 7. fedy, (:) p. 246,5. दिठ माह (दृढ़सन्नाहं ) p. 180, 2. दि, (दिनं, दिनानि) p.537, 4. दिव्य, (दत्ताः ) p. 529,3. दिउ, (दत्ता, दत्त्वा, दत्तान् ) p. 514,1.
दिया, (दत्ता, दत्त्वा ) p. 424, 1; 438,1; 481,1. fee, (TT:) p. 222,1. *few, (Au:) p. 213,5. fre, (feft) p. 301,5. दिes, (विषोऽपि, दिशोऽपि )
p. 541,3. fefa, (fa) p. 581,2. दिहर, (दीर्घः, दीर्घाः) p. 581, 7. दी, (दीयते, दत्तः ) p. 512,4. दीज, (दीयसे) p. 285,5. दीजे, (दीयते) p. 464,2. दी, (दीनाः) p. 309,7. * दीपक, (दीपकः, दीपक) p. 292, 3.
p. 249,5,6.
दिग अग यह पह, (हिमार्गनभ:पथाः) p. 304, 2. from, (atua, zefa) p. 485,2; 503,3; (दत्त) 576,6. froux, (cerfa) p. 42,2; 44,2; (Aaa) 177,5; 257,3; (dua) 274,5 ; 403,4 ; 451,3; 571, 5 free, (eng) p. 169,7; 417,4; 576,8.
fore, (दौयते) p. 297,2. दिव्वसु, (देहि, ददस्व, दीयतां)
p. 48,2 ; 55,3; 72,2; 431,3; 543,2,3.
frost, (umi) p. 372,1. दिडु, (देहि) p. 58,3; (दौयते, a) 254,1; 257,8; 521,1. दिज्जन, (दत्त) p. 573, 1. fefour, (can, wen:) p. 261,2;
(दत्तः) 489, 1.
fefore, (दौयसे) p. 503, 1. दिवे, ( दीयते) p. 358, 2 ; ( दीयते, दीपन्ते, देयाः, दत्ताः ) 412, 2; 426,1; 438,2 दिट्ठ, ( दृष्टाः ) p. 386, 1; (दिष्टना,
दृष्टया ) 547,4.
fe श्रद्ध अकबरे, (दृष्टाष्टाक्षरेल) p. 381,1.

Page #673

[ ६६ ]
486,2.
*दीपक, (दीपक) P. 291,3. : दुगण बिधारो, (दिगणविचारः) । दोस, (दिक्, दिशः) p. 207,3; p. 44,I.
285,1; 338,2; (दिशि, दितु) दुग्गुरु, (दिगुरु) p. 413,4.
550,3; (दृश्यते) 354,4; 571,2. दुज्जण थप्पणा, (दुर्जनस्थापनां) दौसइ, (दृश्यते, दृश्यन्ते) p. 315,5; p. 401,2. 547,2; 550,3.
| दुज्जे, (हे, द्विगुणः) p. 514,2. दौमए, (दृश्यते) p. 800,3; 497,1. | दुणा, (द्विगुणिताः) p. 363,2. दौसंति, (दृश्यते, दृश्यन्ते) p. 145,1; दुग्ण, (दिगुणाः, द्विगुणिताः)
529,1. दोसबासा, (दिग्वामः) p. 207,3.
दुणा, (द्विगुणान्, द्विगुणः, हौ)
p. 58,2; 461,1. दौसा, (दृश्यते) p. 439,1; (दिशः) दत्तर, (दुस्तर) p. 42,9. 545,4.
| दुइ, (हौ हौ) p. 210,3. दौह, (दोघे, दीर्घ) p. 286,1; 404,1.
बुद्धबर सुद्ध फेण, (दुग्धवरशुद्धफेनः) दीहता, (दीर्घान्ताः ) p. 110,l. p. 184,5. दोहरा, (दोघ) p. 309,8. दुध मजुत्ता, (दुग्धसंयुक्त) p. 403,2. दौह लहू, (दीर्घलघू ) p. 401,1. दुबरि, (दुर्बलः) p. 453,1. दोहा, (दोघी) p. 344,1; 461,2; दुब्बल, (दुर्बलः) p. 198,4.
(दौर्धा:) 555,3; (दीर्धान्) 377,1. दुमत्तो, (हिमात्रः) p. 4,3. दोहो, (दीर्घः) p. 4,1; 11,1. | *दुमिलाइ, (दुर्मिला) . 371,1, दु, (इ) p. 306,4.
*दुम्मिलो, (दुर्मिला, दुर्मिलक) . दुअउ, (हौ) p. 41,3.
p. 315,9. दुइ, (हौ) p. 41,1; 89,5; (इयं, दुम्मिल छंद, (दुर्मिलाच्छन्दः)
p. 317,2, इयोः ) 80,2; 89,5.
*दुम्मिला, (दुर्मिला) p. 318,9. दुइ चारि, (द्विचत्वारः) p. 80,9.
| दुरंत, (कुरन्तः ) p. 233,6; 350,4; दुइ तिणि लोपे, (द्वित्रिलोपे)
453,3. p. 89,5.
दुरित, (दुरित) p. 190,5. दुकलाणं, (विकलानां) p. 29,1.
दुरित्त, (दुरित) p. 176,3. दुक्कड, (द) p. 306,4.
| दुरित्तं, (दुरित) p. 348,2. . हुक्कल, (हिकलः) p. 182,4.
दुरित्तगणा हरणा, (दुरितगणहरणो) दुक्खाइ, (दुःखानि) p. 350,2.
p. 480,1.

Page #674

[ ६५० ]
दुहु, (बो) p. 187,7.
| देब रोस, (देवरोघेण) p. 554,4.. दूण, (द्विगुणा) p. 380,2. देव सहाबा, (देवस्वभावः, देवदूर, (दूर, दूरे) p. 233,5 ; 299,1. । स्वभावः) p. 338,7. दूर दिगंता, (दूरदिगन्ते) p. 358,3. | देह, (देहि) p. 188,2; 210,3; 291, दूरित्ता, (दुरित) p. 361,4.--- ___2; (दीयन्ते) 274,2; (देह) दरित्ता खंडी, (दुरितखण्डिनी)
375,3. _p. 356,3.
| देहा, (देहः, देहाः) p. 430,3. दे, (ददाति, यदि, चेत) p. 44,2; देहि, p. 12,2.
(ददातु) 207,6; (दवा) 59,4; देही, (देहि) p. 483,4. (देहि) 480, 4.
| *देहोश्रा, (देवी) p. 114,2. देह, (दत्वा ) p. 12,3; 468,1. देहु, (दहि, दत्त) p. 18,5; 175,1; देउ, (ददातु) p. 285,2; 334,938 228,5; 251,1; 308,1; 317,1;
346,2; 350,2; 354,3; 363,43 3 36,7.
381,4 ; 570, 8 ; (देवः) 346,2. *दोबाइ, (विपदों) p. 237,9 देउ देउ, (देवदेवः) p. 354,3. (विपदो) 260,4. देऊ, (ददातु) p. 344,2; 356,4; दोश्रइ छंद, (विपदीच्छन्दः) 439,4.
p. 259,2. देओ, (देवः, देव) p. 5,2; 439,4. दोतिथि, (दिवान्) p. 11,4. देव, (दृश्यते) p. 184,9. दोध छंद, (दोधकच्छन्दः) देखिश्र, (दृश्यते) p. 46,3.
. p. 415,4. देविवश्रा, (दृष्टा) p. 459,4.
*दोधक, (दोधक) p. 417,4. देकवीश्रा, (दृश्यन्ते) p. 425,1. दोस, (दोषाः, दोषः) p. 571,6. देक्यु, (पश्य) p. 463,1. दोस, (दोष) p. 120,4; 145,2. देखाबइ, (दर्शयति) p. 46,1.
दो स मारि, (दिसशरौ) p. 354,2. देत्तो, (ददत) p. 558,7. दोस होण, (दोघहीन) p. 230,7. देव, (हे देव) p. 480,1. . *दोहा, p. 9,4; 10,5; 12,4; 41,4; देबई डिंबना, (देवकोडिम्बकः)
64,5; 80,5; 96,4; 135,3; 138,
1; 139,4; 141,3; 145,2; p. 363,4..
146,3; 150,3; 164,3; 175,33; देबई पुत्त, (देवकीपुत्रः) p. 468,5.
187,5,93189,3; 192,33; 197, देबक लिक्विन, (देवलिखित)
33 205,4; 209,3; 210,43; p. 412,4.
215,3 235,33; 236,3; 237,3;

Page #675

[ ६५१ ]
573,8.
238,3; 239,33; 240,3,6; 241, धणा, (धन) p. 405,2... 3; 246,7; 251,3; 254,33; धणि, (धन्य) p. 227,1. 259,33; 265,33; 272,3; 276,3; धणि थण हर जघण, (धनिस्तनभर282,3; 295,3; 299,3; 308,3;
जघने) p. 304,3-4. 317,33; 321,25383,3; 468,33; 569,3; (दोहां) 146,23; 228,5;
घणु, (धन) p. 44,8; 222,4 ; (धनुः)
(धन) P• **
537,2. (दोहायाः).251,1. दोहा उप्पर, (दोहोपरि) p. 274,3.
ध[हि, (धनुधि) p. 122,4.
| धणुद्धरु, (धनुर्द्धरः) p. 287,2. दोहा चरण, (दोहाचरण) p. 230,7. |
धणुहरं, (घनुर्द्धरौ= चतुष्कलौ) दोहा बिबरोध, (कोहाविपरीत) 09573. ____p. 278,2.
धणू, (धनूंषि) p. 502,1; (धनुषि) दोहा लक्वण, (दोहालक्षणं) p. 138, | 3; 246,2.
धणूहा, (धनुः, धनुषा) p. 443,3. दोहा संखा, (दोहासंख्या) p. 276,1..
धणेसा, (धनेशः) p. 388,1. दोहिं, (हाभ्यां) p. 558,6.
धखा, (धन्या) p. 357,4; (धनं, दर, (दखा ) p. 358,l.
धन्यः ) 365,4. .. *धबल, (धवलः) p. 213,2.
*धबलश्र, (धवलक) p. 539,4. धन, (ध्वजः) [is] p. 26,2. धबल चमर सम मिश्र कर बिंदा, धश्र, (ध्वजः) p. 370,1. । (धवलचामरसमसितकरवन्दः) धन पनि सहिश्रा, (ध्वजपठसहितः) p. 566,2. ___p. 555,2.
*धबलांग, (धवलांग) p. 541,5. घन पह, (धजपटः) [is] p. 529,4. धम्मक, (धर्माय) p. 222,4; 412,2. धना, (ध्वजः) [15] p. 404,2; | धम्म दारा, (धर्मपत्नी) p. 419,1. 466,1.
धम्मक्कचित्ता, (धम्मैकचित्ता) धग्रो, (वृताः) p. 362,2; (ध्वजा, p. 357,3.
धज) [15] 440,1. धम्मो, (धर्मः) [s ] p. 23,4; धण, (धन) p. 46,7.
419,4. धख जुत्त, (धनयुक्त) p. 362,4. | धरह, (धरति) p. 5372. धणमंत, (धनवत्, धनवन्तः) | धरणि, (धरणी, धरणी) p. 157,2%; p. 430,3.
309,3; 541,I.
ध।

Page #676

[ ६५२ ]
धरणि धर, (धरणीधरः) p. 327,3. | धिटा, (दृष्टाः) p. 244,3. धरणी, (धरण्यां) p. 289,4. धौर, (धौरः) p. 285,6. धरहि, (धारय) p. 319,4. धुश्र, (ध्रुवः) [11] p. 23,4; धरा, (ताः) p. 330,7; 502,4; (प्रव) 24,4; 48,5; 127,5; 570,2.
242,4; 263,1; 301,7; 390,13 धरि, (धारय) p. 147,1; ( खा) 393,2; 404,1; 409,2; 426,33;
167,4 ; 170,5; 177,4; 270,3; 469,1; 500,4; 579,1.
293,2; 333,2; 502,3. धरिअ, (धारय, खा). p. 263,2 ;
22. *धुश्र, (ध्रुवः) p. 213,2. __ (तः, ध्रियते) 392,2.
धुश्र, (ध्रुवं) p. 362,1. धरिज्जे, (ध्रियन्ते, वृतः) p. 570,1.
घुत्तर, (धूतः) p. 277,2. धरोप्रा, (ताः) p. 443,2.
घुत्तो, (धूतः) p. 352,5. धरौजे, (ध्रियते, प्रत्खा) p. 412.1: घुब, (ध्रुवं, ध्रुवाः ) p. 447,1, 415,2; 560,1.
धुल्लिअ, (धूलिभिः ) p. 157,2. धर, (स्थापय, स्थाप्यः, स्थाप्यता) | धूलि, (धूलि:) p. 249,5; (धल्या)
p. 486,1; (धरति) 537,l. धरे, (धृतवान्) p. 289,8; (वृतः) धूलि धबल, (धूलिधवलाः ) p. 322,3. 334,3.
धूर्लािह, (धूलिभिः) p. 260,3. धमइ, (अधो गच्छति) p. 266,4 ; धोअंजण लोल लोश्रण जुधे, (धौता327,3.
अनलोललोचनयुग) p. 581,2. धसउ, (प्रविश्य, प्रविशामि)p. 180,3. धह धह, (धगधा) p. 304,1. धाइ, (धाविखा) p. 485,3. *धाई, (धात्री) p. 114,3.
| पत्र, (पदं, पदे) p. 10,4; 138,23; धाबइ, (धावति) p. 523,4.
163,27 202,33; 223,235 228,23 धाबंता, (धावन्तः) p. 378,5; 507,4.
230,3; 251,2; (पदं) [su] धारि, (धारयोः, पार्श्वयोः) p. 523,4.
33,2; (पदानि) 177,7; 251,1; धारित्र, (ता, धारिता) p. 417,2. (पदयोः ) 263,4; (पदे) 252,23; धारे, (त्वा) p. 570,3.
267,23; 269,2; 278,3; 280,2; धिक्क दलण थोंग दलण तक दलण, | 287,4; 295,1; 298,1; 306,3;
(घोटकगतिविशेषानुकरण) 315,5%; 323,235 388,1; 413,33; p. 322,1.
___420,1; 469,3; 475,3; 494,3.

Page #677

प अंत, (पादान्ते) p. 415,3.
प
[ ६५३ ]
अंतहपाइ गुरु जुन, (पादान्तःपातिगुरुयुगं ) p. 464,3. अंतहि, (पादान्ते, पदान्ते) p. 567,5.
प, ( पदे) p. 293,2.
* अंगम कंद, (प्रवङ्गमच्छन्दः) p. 297,5.
पड मुंड खंडिना, (प्रचण्डमुण्डखडिता ) p. 380,4. पतहि, (पादान्ते) p. 459,3. पति, ( पतन्ति) p. 146, 1. पाठ्ठ ओठ्ठ कंत दंत, (प्रदष्टौष्ठकान्तदन्ताः) p. 499,4.
p.
पालि, ( प्रकटीकृत्य) p. 267, 4. पालि, ( प्रकटितं ) 560, 4; ( प्रकटितः ) 563,1.
420, 1;
560, 1;
3
पालि, (प्रकटिताः) p. 579, 5. पले, (प्रकटिता) p. 570,7. पग्रह, (पदं, पादैः पादे ) p. 198,1 ; 293,2; 306,3; 579,5; पहर, ( पयोधरः) [151 ] p. 32,5. पहर सह सिक्व, (पयोधरस शिखाः) p. 267,3.
पहरह, ( पयोधरः) p. 284,2. पग्रहि, ( पदेषु, पदे) p. 319,4; 539,3; 579,2; 583,1.
पद्म पत्र, (पदे पदे) p. 251,2. पद्म पद्म अले,(पदपदतले ) p. 539, 2. पद्म पद्म उप्पर, (पदपदोपरि ) p. 274, 4. प प तलउ, (पदपदतले ) p. 182, 1. पद्म पद्म तलहि, (पदपदतले ) p. 583, 5. पद्म पद्म पद्मलिन लहु गुरु मोहा, (पदपदप्रकटितलघु गुरुशोभाः) p. 564,3.
प पर, (पदपतितः) p. 289,3. पद्मप्पन, (पदे पदे) p. 2972; 575, 7. पत्र भर, (पदभरेण) p. 334,4. पत्र भर, (पदभरण) p. 157, 2. पत्र म, (पदमध्ये ) p. 105, 3. पाल, ( प्रकटय, पातय) p. 147, 2;
(प्रकटाः) 271, 3. पद्म अंगुलि, (प्रत्यङ्गुलि) P. 573,5. ला, (प्रकटं, प्रकटिताः प्रकटिता) | पइ कहि, (प्रतिक, प्रतिकर्णे) p. 461,2; 583,8.
p. 573,3.
पना, ( प्राप्ता) p. 363, 1; ( प्राप्ताः ) 368,2; (पाद) 497,22.
पाणण, (प्रयाणं) p. 244, 7. पद्मासह, ( प्रकाशते ) p. 167,8. पद्मासन, (प्रकाशते, प्रकाश्यते) p. 571,1.
पासंति, (प्रकाशयन्ति ) p. 107, 1. पासहु, (प्रकाशय) p. 575, 6. पश्चासि ( प्रकाशिता) p. 3342;
"
(प्रकाशित) 500,2. पासि, (प्रकाशितः, प्रकाशिताः )
p. 252,4,5 ; (प्रकाशितं ) 306,5. पचासे, (प्रकाशयति ) p. 33,3; 120,4; 145,2.

Page #678

पइक बलु, (पदातिबल) p. 327,5. पंच, p. 16,2; 17,33; 177,5; 259, पडक, (पदातिः) p. 497,2.
1; 301,63 336,65478,3; 486,
| प्रह गणं, (प्रतिगणं) p. 30,5.
23503,2 ; (पञ्चभिः ) 478,1. पइज्ज, (पतितः, प्राप्तः) p. 472,1. | पंचइ, (प) p. 274,3; 276,1. पडणा, (पत्या) p. 348,4.
पंचउ, (पञ्चभिः ) p. 500,2. पह पश्रो, (प्रतिपद) p. 392,2.
पंचकल, (पञ्चकलाः ) p. 299,1;
। 306,2; (पञ्चकलान्) 308,l. पउ, (पतिताः) p. 488,1. *पउमाबत्ती, (पद्मावती) p. 242,2.
| पंचकली , (पक्षकल:) p. 36,2.
पंचकलाणं, (पञ्चकलाना) p. 241;. पए, (पदे, पादे) p. 440,4; 469,3.
34,1. परसुं, (पदेषु) p. 426,1. पंचकले, (पञ्चकलः) p. 24,5. पओ, (पदे) p. 362,2.
पंचक्कल, (पञ्चकल) p. 175,2. पोहर, (पयोधरः, पयोधर) [1] पंचतालिसह, (पश्चचत्वारिंशत् )
p. 25,3; 217,3; 220,4; 242, p. 202,4. 6; 811,6; 404,2; (पयोधरः, | पंच पात्र उहबण, (पश्चपादोहवन) पयोधराः, पयोधर) 285,5| p. 230,5. 301,3; 451,1; 509,1; (पयो
पंचम, (पञ्चमे) p. 120,1; (पञ्चम) धरौ) 396,1; 400,2.
___397,2; 460,2; (पञ्चमः) 547,1.
पंचमत्त, (पश्चमात्रः) p. 297,3. पोहर भार, (पयोधरभारः, पयोधरभारे) p. 286,2.
पंचमा, (पञ्चम) p. 518,2.
पंचने, p. 228,4; 497,2. पोहरा, (पयोधरः) [isi]p. 429,2.
पंचा, (पञ्च) p. 363,2; 424,1. पोहराइ, (पयोधरः) [isi]
*पंचाल, (पञ्चालः) p. 350,1,2. p. 503,l.
पंडब बंसहि, (पाण्डववंशे) *पोहर, (पयोधरः) p. 140,2; p. 412,1. 211,4.
पंडिन, (पण्डितः) p. 279,2. पोहरु, (पयोधर) p. 330,2. पंडिअजण चित्तहलो, (पण्डितजनपोहरो, (पयोधरः) [isi] p. 355,1. | चित्तहर) p. 163,5. *पंकबालित्र, (पंकावलौं) पंडिया, (पण्डिताः) p. 499,3. p. 469,4.
पत्ती, (पंक्तिः ) p. 18,4. पंगु, (पङ्गः) p. 198,1. | पंफुल्ला, (प्रफुल्लाः ) p. 399,2.

Page #679

[ ६५५ ]
पकाबउ, (पचामि) p. 224,2. पटंति, (पठन्ति) p. 429,4. पकवर, (पकवरं, कवचं) p. 180,2,5. पढम, (प्रथमे) p. 120,1; 188,238 पकबर बाह, (कवचवाहैः, कवधि- 155,2; 163,23; 164,13; 177,43; ताश्वेन) p. 302,2
228,23; 230,2; 271,2; 323,2; पक्वरिअ, (वारवाणेनावगुण्य) ।
375,1; (प्रथम) 72,43; 246,2,7;
261,2; 267,4; 272,1; 297,2; p. 262,1.
375,1; 383,1; 492,13; 512,33; पक्लि , (पती) [sts] p. 35,2;
579,1; 583,1; (प्रथमः) 80,3; (पतिवत्) 322,8.
385,1. पक्ति संचारणा, (पतिसचारणः) पढम, (प्रथम) p. 1,7; 33,7; 108, p. 363,3.
2,3; 117,1; 171,1; 311,2; पचतालीसह, (पञ्चचत्वारिंशत्) 315,6. p. 197,l.
पढमंक, (प्रथमोऽङ्कः, प्रथममडू) पचौस, (पञ्चविंशतिः) p. 254,2. p. 64,3. पश्चिमे, (पशिने) p. 595,3. पढमकदरह, (प्रथमाक्षरे) p. 42,7. पच्छा , (पश्चात्) p. 295,2. पढम गुरु, (प्रथमगुरोः) p. 18,2. पच्छा बाग्रह, (पश्चिमवाताः) पढम तोत्र पंचम पह, (प्रथमतृतीयp. 545,3.
पञ्चमपादेषु) p. 236,1; 237,13; पविक्रम दले. (पश्चिमदले) p. 121,
4 2 38,1; 239,1; 240,3,4;
241,1. *पज्झटिश्र, (पझटिका) p. 217,5. |
पढम दल, (प्रथमदले) p. 282,1. "पजझठिका, p. 217,1; 433,4... पजभलइ, (प्रजझलति) p. 217,4
पढम दले, (प्रथमदले) p. 121,2. *पझलिश्रा, (पभाटिका)
पढमहि, (प्रथमे) p. 145,1; 252,43; ___p. 219,5.
(प्रथमे, प्रथम) 251,1; 254,13
257,2; 469,1. पटब्ब, (पठहः) [1] p. 27,2.
पढमे, (प्रथमे) p. 80,5%; 472,1. पठंति, p. 472,4.
पढमो, (प्रथमे) p. 269,1; (प्रथमः) पडि, (पठ्यते) p. 246,7.
406,l. *पडिबक्यो, (प्रतिपक्षः) p. 193,2. पढि, (पठित्वा) p. 246,2. पड, (पतितः, पतति) p. 9,2. पढिओ, (पठितः, पठितान्) p. 11,3. पढ, (पठ) p. 187,4; 267,4. पणमह, (प्रणमत) p. 421,4. पढह, (पठ्यते) p. 11,2; (पठति) | पण्डीत्र, (पण्डित, पण्डितः) 15,2.
p. 367,3.

Page #680

[ ६५६ ]
पणगासण, (पन्नगासनः, पनगाशनः) पबणं, (पवनः ) [ist] P. 32,51 sis p. 35,4.
| (वायुः) 40,2. पसरह, (पञ्चदशसु) p. 177,6 ; (पञ्च- | पबल, (प्रबलाः ) p. 322,3.
दश) 239,1; 240,4. | पबहइ, (प्रवहति) p. 563,3. पखाराहा, (पञ्चदश) p. 481,2. पबित्त, (पवित्रः, पवित्राः) p. 405,2. पताका, p. 72,1,5.
पषत्र, (पर्वतान्) p. 180,5. पत्त, (पत्र) [15] p. 26,3; (प्राप्ताः) पब्ध झपा, (पर्खतझम्पाः ) 552,4.
__p. 244,5. पत्तश्रा, (प्राप्तः) p. 513,4. पधश्रा, (पर्वताः) p. 372,3. पत्ता, (प्राप्ताः) p. 481,3; 528,3. पब्बेई, (पार्वती) p. 143,1. पत्ति, (पत्तयः) p. 309,5; 502,3; पभण, (प्रभणति) p. 319,2 (प्रभण) - (पत्तिभिः) 450,4.
__ 352,1; 475,4. पत्तिए, (पत्तयः) p. 322,3. . पभणइ, (प्रभणति) p. 469,4. पत्ति पाश्र,(पदातिपादः) p. 423,1. | पभणति, (मभणन्ति) p. 478,2. पत्ते, (प्रा) p. 109,3.
| पाणिज्जइ, (प्रभयते) p. 198,1. पत्तो, (प्राप्तः) p. 1,6.
पणिज्जे, (प्रभण्यते, प्रभणिता) पत्य, (पार्थन) p. 488,4; 504,3. p. 567,5,7. पत्थर, (प्रस्तार) p. 433,1.
पभणीजे, (प्रभणति) p. 415,4. पत्थर बित्थर हिअला, (प्रस्तरविस्तृत- |
पभणेइ, (प्रभणति) p. 126,3; 129,
5; 298,2; 396,2. हृदयः) p. 273,4.
पमाण, (प्रमाणय), p. 140,4; 468,1. पत्थर संख, (प्रस्तारसंख्यया, प्रस्तार- | ___ संख्य) p. 72,5.
पमाण किया, (प्रमाणीकृताः)
. p. 567,6. पार, (प्रस्तार्य) p. 213,6.
पमाणह, (प्रमाणयत) p. 226,2. पत्यार, (प्रस्तारर) p. 209,2.
*पमाणि, (प्रमाणी) p. 380,2. पत्यारे, (प्रस्तारे) p. 529,1.
*पमाणिग्रा, (प्रमाणिका) पत्यारो, (प्रस्तारः) p. 18,1.
p. 380,1,5. पफुल्लिअ, (प्रफुल्लिताः) p. 370,4. पमाणे, (प्रमाणेन) p. 215,2. * पबंगम, (सवङ्गम) P. 298,3. | पर, (परस्मिन्) p. 89,3; (परो, परे) पबण, (पवनः)[15] p. 26,4 ; (वायः) 573,2.
233,3; 270,33; 273,2; 360,3; | पर उपआर, (परोपकारं, परोपकारे) 541,1; 566,6.
| p. 470,3.

Page #681

[ ६५७ ]
पर उबार, (परोपकार) p. 470,2. परिदिन्जसु, (परिदीयते) p. 72,4. पर णिलिश्रा, (परनिकटे, पर- *परिधम्मो, (परिधर्मः) p. 198,3.
निर्मला) p. 393,2. परिपलिश्र, (परिपतितः) p. 233,6. परद्धम्मि, (पराद्ध) p. 111,2. परिपूजउ, (परिपूजयामि) p. 480,3. परभरण, (परभरणं) p. 72,3. परिफुल्लित्र, (परिपुष्पित) p. 465,2. परमउ, (परमकः, परमः) [1]
परिमल कंदा, (परिमलकन्द) p. 30,2.
___p. 566,4. परमउ सुपि, (परमकासुप्रियः) [1] | परिलोल, (परितः लीलया) p. 30,2.
____p. 301,8. परमत्ता, (परमात्रां, परमात्राः)
परिसंठबहु, (परिसंस्थापय) p. 257,4. p. 55,8.
परिहर, p. 122,1; 277,4; 414,4. परमोपाए, (परमोपायः) p. 33,9.
परिहरि, (परिहत्य) p. 255,3; 289,2. परसखा, (प्रसन्नः) p. 365,4. परिहरिन, (परिहत्य) p. 148,2. परस मणि, (स्पर्शमणिः ) p. 139,1.
परिहस, (परिहर) p. 323,8. परसाणं, (स्पर्शः) [1] p. 38,4.
| परिसइ, (परिहति) p. 6,3. परहि, (परतः) p. 89,8. | परे, P. 7,4. पराहिण, (पराधीनः, पराधीन) पल, (पति) p. 44,9; (पतन्ति, p. 455,3.
प्रकटयत) 261,4; 265,1. परि, (प्रकारेण, परिपाट्या) p. 146, | पलनकर, (मलयकरः, प्रलयकर) 1; 233,6; 261,4; 323,7.
p. 458,3. परिकर धरणु, (परिकरधरः) p. 176,2...
| पलइ, (पतन्ति) p. 158,4; 301,6; परिकरु, (परिकरः, परिकराः)
555,3; (पतति) 242,635 284,2; p. 289,3.
301,33; 311,6%; 323,2,8; 327, परिगुणहु, (परिगणयत) p. 202,8. 3; 579,235 581,3. परिचलह, (परिचलति) p. 301,8. | पलई, (पतन्ति) p. 280,2. परिठबहु,(परिखापय, परिस्थापयत) पलंत, (पसन्ति) p. 299,2; 497,3; p. 18,3.
___569,2; (पति, पसतः) 521,2. परिठबु, (परिस्थापय) p. 323,7. पलंतश्रा, (पतन्ति, पतति) p. 372,3 ; परिणा ससहर बनणं, (परिणत- | 552,1.
शशधरवदनं) p. 421,1. पलंता, (पततः) p. 355,1; (पतति) परिवेजि, (परित्यज्य) p. 401,2. 583,2.
83

Page #682

[ ६५ ]
पति, (प्रतन्ति) p. 447, 1; (पतति ) पहार बार धौर, (महारवारलधौराः):
509,3.
p. 499,3.
पeिr, (पथिक) p. 541,4. पहिल्लइ, (पुरस्क्रियेते, प्रथमतः ) p. 567,4.
पहिल, (प्रथमं गृहीत्वा ) p. 330,6.
पलर, (परिवर्तसे) p. 103,5. पट्टि, (परावर्तन) p. 103,3. पलाउ, ( पलायते, पलायितः ) p. 219,2.
पeिr, (पतितः, पतितं ) p. 233, 6; 255,5; 475,1.
पलिश्रा, (दत्त्वा ) p. 392,1. पले, (पतिताः) p. 244,4; ( पतितः ) 318,4; (ufaa:, ufaa) 304,6. पल्लड, ( प्रत्यावृत्तः = निवृत्तः) p. 581,7.
पल्लsि, (परावृत्य) p. 450, 2. पस, (मसला) p. 355,3; 380,4. पसर, (प्रसरन्ति) p. 135, 1; (प्रसरति )
301,5.
पसरs, (प्रसरति) p. 563,5. परंत, (प्रसरन्तः, प्रसरतः, प्रेरयन्ति p. 330,7; (प्रसरन्ति) 370,3.
)
ver, ( प्रत्य) p. 304,3. पसात, (प्रसाद) p. 257, 6. पषिद्ध, (प्रसिद्धः, प्रसिद्धं) P. 306,5; 478,4; 489,4 ; 497,4 ; ( प्रसिद्धं, प्रसिद्धेः) 478,1.
ufag, (ufag) p. 492,2. fee, (प्रसिद्धाः, प्रसिद्धेः) p. 451, 1.
सिद्धा, (प्रसिद्धा:) p. 442,1. पसु, (पशुः ) p. 139,4 पहरण, (प्रहरणं) [115] p. 31,3.
पशु, (प्रभुणा) p. 573, 1. पान, ( पादः ) [ 111] p. 33, 2; ( पादे ) 145,1; 242,5; (TET:) 187,3; 217,5; 368,2; (at:) 170, 4; ( पादो) 202,6; (पादैः पादे, पादयोः पादेषु, पादः) 244,4; 411,3; 418,3; 464,1; 468,2; 500,2; 523,2; 547,1; 552,4; 567,2.
,
अंतही, (पादान्ते ) p. 552, 2.
पा
पाश्री, (पादेषु) p. 306,4.
पानं, (पाद, पादौ ) p. 127, 2; (पाद)
143,2.
पाश्रगण, (वाक्ष्मणः ) [ 5 1 1 ] p. 560,1./
पाट्टि (पादस्थितां) p. 386,2. पानभर, ( पादभरेण) p. 249,4. पाग्रह, (पादेषु) p. 543, 4 ; ( पादे)
571,7.
raf, (ar) p. 146,2.
पाना, ( प्राप्यते) p. 224,3; ( पादे ) 424,3; (पादाः, पादानां, पादैः) 378,2; 438,3.
पाना अंतहि, (पादान्ते) p. 514,3. पाचा अंते, (पादान्ते) p. 438,2.

Page #683

[ ६५६ ]
*पानाउलअं, (पादाकुलक) *पादाकुलक, p. 224,5.... p. 223,4.
पाप, (पापं, पापातू, पापे) p. 414,4. पात्राए, (पाद) p. 398,2.
पापगणो, (पापगणः, पापगणं) [mmi] पाईं, (पादे) p. 217,3.
. 24,4; 469,1. पाइक, (पदातिः, पादातः) p. 36,3; | पाबउ, (प्रामुयां) p. 224,1 ; (प्राप्नोमि)
(पदातीन्, पदातिकाः, पदातयः) 480,2. 230,1,3; 304,3; (पदाती) पाबंता, (प्रामुवन्ति) p. 378,5. 287,3.
पाबल, (प्रासः, प्राप्त) p. 72,4. पाइक जुअल, (पदासिकयुगलं चतु- पाबा, (प्राप्तः) p. 412,3. कलयुगल) p. 257,4.
पाबिन, (प्राप्ता) p. 318,5. पाइक बूहाइ, (पदातिव्यूहानि). पाबिज्ज, (माप्यते) p. 207,6. ___p. 450,2.
पाबिज्जइ, (प्राप्यते) p. 55,6. *पाइत्ता, (पवित्रा, पवित्रां)
पारह, (प्राप्यते) p. 89,8. ___p. 390,2 ; 391,4. पाउ, (माता) p. 300,4; (पातु) 347, 1.
पास, (पाशः) p. 443,3. 2; 387,3.
पासाण, (पाषाणः) p. 139,4. पाउअलि, (पादावली) p. 220,2.
पासे, (पाच) p. 563,8. पाउए, (प्राकृते) p. 594,5; 595,3.
पिन, (प्रिये, प्रिय, प्रियाः, प्रियाणि, पाउणो, (पावनः) p. 347,2.
प्रियः) p. 235,2; 252,5; 262, पाउस, (माइट) p. 300,4; 358,4; .
3; 330,2; 362,1; 541,4.
| पिग्रह, (पिबति) p. 148,4. 455,4; 516,4. पाए, (पादे, पादः) p. 242,5; 378,1;
| पित्र णिअलु, (प्रियनिकटे) 418,3; 438,1; 443,1; 472,235
___p. 337,4-5. 481,3; 514,1; 518,1; (पादेन, पित्र पात्र पसाए दिद्धि, (प्रियमाप्त. पादः) 483,3.
प्रसाददृष्टिः, प्रियस्य पादप्रसादे पारण, (पादः, पादे नन) p. 145,13; दृष्ठे) p. 184,6. (पादन) 367,1.
पिन बासा, (पीतवासाः) p. 586,6. पारहि, (पाद) p. 167,4; (पादे, पित्र भत्ति, (प्रियभक्ता) p. 362,3.
पादेषु) 326,2; 518,1; (पादेष) पिनरहि, (पितर) p. 242,8. 449,3.
पिपला, (प्रियः) p. 273,4; 408,4. पाडिओ, (पातितः) p. 4,2. पिन सहि, (प्रियसखि) p. 889,3; पाणि, (पाणिः) [15] p. 31,2. 410,4.

Page #684

___p. 38,4.
पिन महिना, (प्रियसखि) p. 391,3. | पिंगलिश्र, (पैङ्गलिकाः) p. 287,9; पिना, (मिया) p. 362,3; 372,2. (पैङ्गलिक, पिडालीयः) 447,3. पिनामह, (पितामहः) [1] पिंगलु, (पिङ्गलः) p. 211,8; 218,5.
पिंगले, (पिङ्गले, पिङ्गग्लेन) p. 40,5; पिारी, (मिया) p. 357,4. ___449,2; 484,4. *पिए, (प्रिया) p. 347,1. पिंगले, (पिङ्गलेन) p. 24,5. पिंग जटाबलि ठाबिन गंगा, (पिंगल- पिंगलेण, (पिडालेन) p. 121,5; 306, मटावलिस्थापितगडः)
5; 547,4. p. 417,l.
पिंगलो, (पिङ्गलः) p. 1,8; 28,5; पिंगल, (पिङ्गलः) p. 42,5; 55,7; | 163,4; 442,1.
59,5; 89,7; 126,3; 129,5%; पिंगा देहउ, (पिन्देहा) p. 516,2. 155,33; 167,8; 173,3; 197,2;
पिंडा, (पिण्डिताः) p. 555,4. 230,6; 285,6; 298,2; 431,4;
पिंडोअं, (पिण्डीभूताः, पिण्डोऽय) 433,4 ; 454,4 ; 469,4; 514,4; 525,4 ; (पिङ्गलेन) 198,6; 278,
___p. 525,2. 33; 459,4.
| पिंधउ, (पिधाय, पिदधामि) पिंगलबारेण, (पिङ्गलकारेश)
p. 180,2. p. 595,2.
पिंधण, (पिन्धनं, पिधानं) p. 338,2. पिंगल कइ दिद, (पिडालकविद्रष्टुं ) | पिंधण दौसा, (पिन्धनदिक, दिन____p. 124,3.
पिन्धनः) p. 169,3. पिंगल कर दिटूउ, (पिंगलकविदृष्ट) | पिंधणह, (पिधानं) p. 285,1. ___p. 170,2.
पिक, (पिकः) p. 513,2; 537,3. पिंगल जंपिना, (पिङ्गलजयितं) पिक राब, (पिकरावेण, पिकरावे.) ___p. 489,4.
___p. 233,3. पिंगल जंपिओ, (पिजलजसितं) पिज्जए, (पीयते) p. 419,2. ____p. 400,8.
| पिटइ, (ताड़यति) p. 289,4 ; (पिटपिंगल णान, (पिङ्गलनागः)
यति) 304,7. p. 271,4. पिंगल णाउ, (पिडालनागः) पित, (पौड्यमानाः, ताड़यन्तः) p. 336,3. : ..
p. 318,2. पिंगल शाओ, (पिङ्गालनागः) - पिटिहि, (पृष्ठ) p. 570,2. p. 195,4.
| पिट्टी, (पृष्ठे) p. 507,4. पिंगल दिटो, (पिग्लदृष्टः) p. 358,1. ( पिबामो, (पिबामः) p. 428,3. .

Page #685

[ ६६१ ]
पोनर, (पीत) P. 563,6. पुष्व अंक, (पूर्वाङ्कण, पूर्वाङ्कस्य) पीडह, (पौडयति) p. 242,7. . p. 72,3. पौडिज्जइ, (पौड़यति) p. 44,5. ! पुबजुअल सरि, (पूर्वयुगलसदृशान्) पौण, (पीनः, पीने) p. 286,2.
p. 48,2; 55,3. पीबे, (पिबन्ति) p. 516,3.
पुब्बद्ध, (पूर्वाद्ध) p. 126,2...... पोलिन, (पीड़िता) p. 309,3.
पुब्बद्धम्मि, (पूर्वार्द्ध) p. 111,2. पुछल, (पृष्ठं) p. 96,2.
पुब्बद्ध, (पूर्वाद्ध) p. 105,2; 124,2;
129,3. पुच्छल, (पृष्ठं) p. 55,4. पुच्छल छंद, (पृष्टच्छन्दः) p. 96,2.
पुबहि, (पूर्व) p. 451,3. पुख, (पुनः) p. 80,4; 470,3.
पुब्धेहि, (पूर्वो) p. 594,4. पुणवंत, (पुण्यवान्) p. 279,2. पुर, (पुरः) p. 249,3. पुणवंतउ, (पुण्यवान्) p. 374,4.
पुरदहणं, (पुरदहन) p. 313,2. पुणबंता, (पुण्यवान्) p. 403,4. पुरह, (पूरय) p. 80,7. पुणबि, (पुनरपि) p. 165,1; 261,2.पुहबि, (पृथिवी, पृथिव्यां) p. 279,3.
3; 271,3; 318,7; 323,6%; / पुरबि णाम, (पृथ्वीनाम) ___409,1; 475,2; 535,2. ____p. 509,4. पुणविश्र, (पुनरपि) p. 147,2; 263, पुहबिहि, (पृथिव्यां) p. 257,6... 4; 583,3.
पुहबी, (पृथिवी) p. 40,2. पुणि, (पुनः) p. 184,6.
पूरश्रा, (पूयंतां) p. 422,2. पुणु, (पुनः) p. 44,4; 46,7;138,2,3; | प्ररंति, (पूरयति, पूरयन्ती) p. 207,2.
164,2; 177,3,4; 266,4,53B 289,5,8; 311,3; 323,3; 336,
पूरबहु, (पूरयत) p. 228,5. 4,53; 488,1; 537,4.
पूरहु, (पूरय) p. 521,3. पुणुबि, (पुनरपि) p. 173,5.
पूरि, (पूरयित्वा) p. 504,3.. पुणो, (पुनः) p. 552,1.
पूरिदाए, (पूरितया) p. 558,3. पुणोबि, (पुनरपि) p. 509,2.
पेकपए, (प्रेक्षते) p. 319,5. पुत्त, (पुत्रः, पुत्राः) p. 405,2.
पेक्वहि, (प्रेक्षस्त्र) p. 122,2. पुत्तउ, (पुत्रः) p. 374,4.
पेकवामि, (प्रेते) p. 125,4. पुत्ता, (पुत्राः) p. 430,1; (पुत्रं, पत्रान) पेक्वि , (पेक्षा) p. 504,4. 468,2.
पेक्विना, (प्रेक्षाते) p. 523,5. पुत्ते, (पुत्रेण, पुत्रः) p. 157,5. पेक्वोत्रा, (प्रेक्षान्ते) p. 425,2. पुत्तो, (पुत्र) p. 352,5. । पेच्छइ, (दत्ताते) p. 127,5.

Page #686

[ २ ]
पेटे, (उदरे) p. 545,6.
* पेम्मा, (प्रेमा) p. 436,2.
पेरता, (पातयन्तः,
प्रेरयन्तः)
p. 507,4.
पेल्लि, (पेलयित्वा, नोदयित्वा ) p. 180, 5; (प्रेयत्वा, परित्यज्य) 330, 2. पेल्लि (प्रेषयित्वा ) p. 233, 4. पेल्ला, (प्रेरयतु) p. 513,3. * पोमाबइ, (पद्मावती) p. 567, 7. पोम्म गंध विबंधु, (पद्मगन्धविबन्धुः) p. 550,4.
प्पमाणे, ( प्रमाणेन) p. 27, 3. फालउ, (स्फालयामि) p. 180,5.
i
फ ।
फंफाइ, (कम्पायितः ) p. 184,5. ufu, (mut) [s] p. 29,3; 394,1;
420,2; 457,2. फणिंद, (फणौन्द्रः, फणीन्द्रेण) p. 503,4; 552,3. फणिंदह, (फणीन्द्रस्य, फणीन्द्रे)
p. 223,3; 571,2. फणिंदा, (फणौन्द्रः) p. 167,2, 426,
3; 518,4.
फणिंदे, (फणीन्द्रेण) p. 348, 1. फणिंदो, (फणीन्द्रः) p. 311, 9: फणिणा, ( फणिना) p. 472, 3. फणिबइ, (फणिपतिः) p. 263,5; 365,1 ; 371,2 ; 539,3 ; 564, 2. फणिबइ बल, (फणिपतिवलयं) p. 190,2.
फणिवर भणिश्र, (फणिपतिभखिर्त फणिपतिर्भाणितः ) p. 475, 4;
494,4.
फणि भणि, (फणिभणिता, फणिarfueri) p. 390,2.
फणि भणिना, (फणिभणिता) p. 555,4.
फणि भासिन, (फणिभाषिते) p. 287,7.
फणिरा दिट्ठा, (फणिराजदृष्ट, फणिराजदिष्टां) p. 429,3. फणिराश्रो, (फणिराज : ) p. 30,5. फणि सेहरा, (फणिशेखरः) p. 512,6. , p. 415,4.
फणस, (फणीश्वरः) p. 158,3. फल, ( फलं) p. 9, 2; 42, 4, 46, 5. फार फेक्कार हक्का, (स्फारफेत्का रहक्काः) p. 520,3.
फुक्कर, ( फुत्क्रियते) p. 560,3. yêr, (enefa) p. 520,4. फुर, (स्फुरं, स्फुट) p. 55,7. फुरद्द, (स्त) p. 42,8. फुर, (स्फुरति, स्फुरन्ति) p. 355,4. फुरंत, ( स्फुरन् ) p. 573,4. फुरंत तणू, (स्फुरत्तनुः) p. 502, 2. फुरंता, (स्फुरन, स्फुरति ) p. 169,6. फुरि, (स्फुरितं ) p. 148,6. फुल, ( स्फुटं ) p. 365,2. फुला, (स्फुरति ) p. 296, 4. फुलि, (फुल्लति पुष्पितः पुष्पिताः) p. 270,1.
"

Page #687

[ ६६९ ]
फुले, (स्फुटन्ति, स्फोठयन्ति) कं, (वक्रः, वक्र) [s] p. 29,4; p. 520,3.
113,4. फुल्ल, (फुल्लं, फुल्लानि) p. 233,2; 491, बंका, (वक्र:) [s] p. 567,3. .
1; 550,2; (फुल्ला) 300,3. बंकहिं, (वक्रः) p. 158,4. फुल्लउ, (फुल्लतु, विकसतु, विकसन्तु) बंको, (वक्र) p. 280,3. p. 455,2.
बंगला, (वडाः ) p. 446,3. फुल्लं, (पुष्पं) [1] p. 38,1..
बंगा, (वङ्गाः ) p. 244,1. फुल्ल कमल मुहि, (फुल्लकमलमुखौ)
बंझउ, (बन्धया, बन्धेश्व) p. 470,4. __p. 477,3.
बंठण, (वण्टनं) p. 59,4... फड सिन कमल, (फुल्लसितकमल) बंदंति, (वन्दन्ते, वदन्ति) p. 113,2. p. 184,3.
बंदिश्र, (वन्दितः, वन्दिताः) फुल्ला, (फुल्लाः, फुल्लान्, फुल्लं) p. 391, 2; 513,23516,3.
p. 176,1. कुल्ला बंधू, (फुल्लबन्धकः) p. 566,7. बंदिश चंदा, (वन्दितचन्द्रः) फुल्लिन, (फुल्लित) p. 563,1.
p. 169,5. फुल्लिा , (पुष्मिताः) p. 273,3.
बंदिन छारं, (वन्दितभमान)
p. 313,4. फुल्लु, (फुल्लं) p. 581,1. फुल्ल णब कुमुम, ( फुल्लनवकुसुम)
बंदे, (वन्द) p. 143,2. p. 537,1.
बंधिश्र, (वध्यते) p. 570,4. बंधु, (बन्धून् ) p. 180,3; (बन्धुः)
503,3 ; (बध्यन्ते) 497,4 ; (बद्धः)
576,7. ब, (इव) p. 558,7.
*बंधु, (बन्धुः) p. 411,4; 412,4. बप्रणा, (वदनं) p. 408,3. बंधु प्रणा, (बन्धुगणाः) p. 414,2. बप्रणाइ, (वदन) p. 127,5. बंधुर, (बन्धुरः) p. 550,4. बहर, (वर) p. 309,8.
*बंधो, (बन्धः) p. 193,4. बहरि, (वेरी, वेरिणि) p. 44,9..
*बंभ, (ब्रह्मा) p. 132,2; 211,2. बहरिउ काइ, (वैरिकृतं, वेरिकृत्य) बंभु, (ब्रह्मा) [11] p. 23,3. p. 46,4.
बक्कल, (वल्कलः) p. 139,3. बहरि तरुणि जण, (वरितसणीजनः) बखाण, (व्याख्याहि) p. 278,3. ___p. 304,5-6.
बखाणियो, (व्याख्यात) p. 547,4-5. बंक, (वक्रः) [5] p. 4,3. बखाणोश्रो, (व्याख्यातं) p. 506,4.

Page #688

[ ६६ ]
* बघ, (व्याघ्रः ) p. 140,4.
बघ्घ छाला किना, (व्याघ्रचर्म्मकृतं) p. 387,3.
बजामो, (व्रजामः) p. 428,4. 2, (anana) p. 485,1. मज्जन, (वस्त्रैः) p. 573, 1. बहरा, (वज्रधरः) p. 448,4. age, (aa) p. 497,3. बट्टे, ( वर्त्तते) p. 506,1. afgu, (afga) p. 309,8. बठे कोटा, (वर्द्धितकोधाः ) p. 483,1.
बड, (महत्) p. 541,2. बढs, (वर्द्धते ) p. 209,2.
as, (aja) p. 150,2; 152,2; 155,5. बढि es, (वर्द्धते ) p. 192,1. बण, (वनं) p. 537, 1; (वने) 581, 3. बयंत, ( वनान्ते) p. 576, 2. बणरसि णरबइ, (वाराणसीनरपतिः) p. 148,5.
बणा, (वनं ) p. 513,2; (वने) 581, 8. बस्, (वर्णान्, वर्णाः) p. 163,2 ;
354,1; 362,2; 468,1. बस गया, (वर्णगणाः) p. 39,1. बसणेण, (वर्णनेन) p. 306,3. बम्म बित्ताणि, (वर्णवृत्तानि ) p. 343,3.
बम बिसेस, (वर्णविशेषे ) p. 571,1.
बस्स मिलिना, (वर्णमिलितौ) P. 7,2.
बग्स मेरु, (वर्ण-मेरुः) p. 64,1. बहि, (वर्णैः) p. 567, 8.
, (auf:) p. 518,2; 594,5. (वयौ) p.594,4.
बच्चाइ,
बा, (वर्णानां ) p. 58,1.
बी, (वर्णिताः) p. 377,4. बमुज्जलं, (वयज्ज्वलानि) p. 529,1. बस्पेण, (वर्णेन) p. 30,9.
aut, (au:) p. 6,2; 11,1,3. बतीसह, (द्वात्रिंशत्) p. 571,3. बत्तिस, (द्वात्रिंशत्) p. 575, 7. बत्तीस, (द्वात्रिंशङ्गिः ) p. 144, 3; 202, 1; (द्वात्रिंशत् ) 269,1; 301,9; 326,1.
बत्तीस प्रग्गा, (द्वात्रिंशदधिकं ) p. 555,4,
बत्तीस रेहूं, (द्वात्रिंशद्रेखं, दात्रिंश:) p. 525,3.
arter, (द्वात्रिंशत्) p. 287,4 ; 579,5. बत्तीसा, (द्वात्रिंशत् ) p. 126,4 ; 543,4; 564,3.
बस्बु, (वस्तु) p. 182,4; ( वस्तूनि)
235,2.
बथुप्रा, (वस्तुनः) p. 195,4. बत्युना इंदे, (वस्तुच्छन्दसि ) p. 197, 1. बत्यु णाम, (वनाम ) p. 230,6. बत्थु णिप्पंद, (वस्तुनिष्पन्दाः ) p. 235,2.
बड़ा, p. 395,3.
बप्पा, ( पितुः ) p. 576, 1.

Page #689

211,1.
बप्पुडा, (अनुकम्प्यो मायकः) बला , (वलयः) p. 192,1; (वलयं) p. 401,3.
.. 333,1 बब्बर, (वर्चर, वर्वरः, बर्बराः) बलमा जुआ, (वल्ययुगं) p. 509,3.
p. 405,3; 414,43 430,4; | बलइअ बिसहर, (वलयितविषधरः) 448,2; 463,3.
p. 586,1. बमइ, (वमति) p. 266,3,5. बलत, (बलत्) p. 10,3. बम्मह, (मन्मथः) p. 397,3; 455,4;
बल मोलि मालब राश्र कुला,(बल465,4.
। मोटितमालवराजकुलः) p. 296,3. बर, (वरा) p. 107,2; (धर) 292,23; बल (बलभद्रः) [5] p. 35,3.
"बलहडो, (बलभद्रः) p. 195,1. 458,43; 468,2. बरं, (वर) p. 579,2,4.
*बलि, (बलिः , बली) p. 195,1; बर तमणं, (वरतरुण) p. 311,5.
बलि, (बलिं) p. 586,7. बर मंति, (वरमन्त्रिन्) p. 184,8.
*बलिअंको, (पलिताङ्कः, बलिताङ्कः) बर मणुस अल कमल, (वरमनुष्य
p. 195,3. दलकमले) p. 327,7.
*बलिओ, (बलितः) p. 195,1... बरा, (वर) p. 334,9; 570,8.. बलि मुश्रण चाहणा, (बलिभवनबरिस, (वर्षति) p. 273,2.
जिघृतुः, बलिभुवनयाचकः). बरिसह, (वर्षति) p. 128.2.
p. 385,4. बरिसा समन्ना, (वर्षासमयः) । बलु, (बल) p. 327,5. p. 283,3.
*बलु, (बलः) p. 140,2. बरीसर, (वर्षति) p. 300,4. बल्लहाइ, (वल्लभा) p. 503,4. *बसण, (वरुणः) p. 132,2. बल्लहो, (वल्लभः) p. 109,4; 143,2. बल, (बलानि) p. 309,5. बल्लिा , (वल्लिंका) p. 513,3. बल अं, (वलयः, वलयं) [15] बसंत, (वसन्तः) p. 270,2; 350,4;
र p. 26,4; (वलय) [5] 29,4;
453,3; 563,7.
| *बसंततिलश्रा, (वसन्ततिलकां, 420,1. बलअजुअल, (वलययुगल) p. 583,3. वसन्ततिलक) p. 472,3. बल दिन गणा, (वलयद्विजगणो) बसंता, (वसन्तः) p. 465,4. p. 555,l.
बसह गमण कर, (वृषभगमनकरः) बलन परिट्रिअ, (वलयपरिस्थितं) p. 586,3. p. 413.2.
बसु, (वसुघु) p. 317,1; 323,3.
81

Page #690

[ <<< ]
*ag, (ag:) p. 213,5.
बसु रस हुन, (वसुरमयुतं ) p. 583, 7. बसु रहणं, (वसुविरतिः ) p. 311,3. बसु लहु बे गुरु सहिप्रा, (वसुलघुfereefect) p. 409,2. * बसुसद, (वसुशब्दः) p. 213, 5. refer, (वसुधाधिपः ) [ 151 ] p. 32,3.
ar, (arfa) p. 270,3; 550,4; (arefa, anfa, anfm) 360,3; 541,1; 545,3.
बहर, (वहति, वाति ) p. 233,3;
460,1; 493,1; 513,1; 581,1. बहला, ( वहलाः) p. 528,5. afe, (af:) p. 330,5. बहिर, (बधिरः) p. 198,3. बहिलि (वहिर्गृहीत्वा ) p. 330,6. ag, p. 169,7; (af) 491,3; (बहवः) 270, 1; (बधूः) 277, 2;
374,3.
बहु गुण जुत्तउ, (बहुगुणयुक्तः, बहुगुणयुक्ताः, बहुगुणयुक्तं ) p. 277,4; 374,3.
बहु गुण जुत्ता, (बहुगुणयुक्ताः ) p. 564,1.
बहु णाश्रका, (बहुनायका = बहुजगणा) p. 118,4.
aga, (agar) p. 405,2. बहु दिसि, (बहुदिक्षु) p. 327,4. बहु बिबिह पहरयेहिं, (बहुविविध - प्रहरणैः) p. 36, 1.
बहुला, (बधूका) p. 393,2. बहु संमेश्रा, (बहुसंभेदकं, बहुशो - भेदाः) p. 129,5.
बहु सुक्ख करा, (बहुसुखकरं ) p. 362,4.
=
बहुसो, ( बहुश:) p. 558,1. बहू, (बधूः) p. 368,3, 541,3. बहू गुणवंत, (बहुगुणवन्तः ) p. 370,3. * ब्रह्माणं रुं, (ब्रह्मणोरुपकं : ब्रह्मरूपकं ) p. 506, 4. बा, (घा) p. 326,2; 365,5. बाअंता, (वान्ति) p. 399,3. बाश्रा, (वाताः ) p. 399,3. | बाप्राली, (द्विचत्वारिंशत् ) p. 102,4.
बाइस, (दाविंशतिः ) p. 141, 1. | बाइसही, ( द्वाविंशतिः ) p. 500, 1. ander, (gifaufa:) p. 424,3. बाईसा मत्ता, (हाविंशतिमात्राः,
दाविंशतिमात्र) p. 461,4. बाईसेहिँ, (हाविंशतिभिः) p. 144, 2. बाउलउ, (वातुलः) p. 198,2. aru, (:) p. 504,4. बाणपाणि, (वाणपाणयः) p. 381, 4. *arus, (ar) p. 140,2. बाण संहरण, (वाणसंघेन) p. 504, 1. बाह, ( वाण:) p. 573,8. *arul, (art) p. 436,1.
बाद, (वाद) p. 367,4. बाबण अग्गल, (द्विपञ्चाशदग्राणि) p. 500,4.

Page #691

[ ६६ ]
बाबा, (दिपञ्चाशत्) p. 182,5. बाम करत्यभिनं, (वामकरोत्तम्भित) p. 131,4.
बाम दाहिण, (वामदक्षिणयोः) p. 523,4. बामाबत्ते, (वामावर्त्तन) p. 89,3. *artu, (arru:) p. 132,2; 211,5. बारह, ( द्वादश) p. 108,2; 228,2; 240,5; 241,2; (द्वादशभिः) 144,1.
बारह उत्तर, (द्वादशोत्तर) p. 308,2. बारहहि, (Free) p. 240,2. बारा, ( द्वादश) p. 555, 3. बारहार, (दादशैव) p. 381, 2. बाराहा, (द्वादश) p. 361, 1. बारि, (वारणीयः, वारयिष्यामि) p. 233,6.
बाल त कर, p. 289,6.
बाला,
* बाला, p. 436,1.
arfar, (art) p. 576,5.
*aren, (arer:) p. 195,2. बालो, (बालः) p. 435,1. are, (are:) [is] p. 26,4. *ards, (a:) p. 193,4. aree, (Tufy :) p. 103,4. arafg, (grafg:) p. 170,3; 171,2. बामणा, (वासः, वसनं ) p. 387,3. बासा, ( वासः) p. 207, 3.
* बासीश्रा, (वासिता) p. 116, 2. बाह उप्पर, (वाहोपरि ) p. 180, 2. बाहहि, (वाहय, चालय) p. 12, 1. बाहु, (बाहो, बाहोः) p. 673,2. arg, (arg:) [115] p. 31,3. fa, (afa, fa:) 1,6; (fu) 7,2,4;
11,2,3,4; 17,4; 39,5; 103,5; 109,3; 170,4; 182,5,7; 187, 3; 215,2; 279,3; 346,1; 358, 2; 474,3; 528,5; 150,2;
267,4.
fare, (पि, पि च) p. 11, 1. बिन श्रद्धे, (द्वितीयार्द्ध) p. 110, 2. विभ (विजृम्भते ) p. 197,1. faraar, (विलक्षणं, विचक्षणः ) p. 297,5; 336,2.
(बालतनयकरेण)
बिश्रले, (विदारिताः) p. 570, 7. faein has iपुडा, (विकसत्haniसंपुटे) p. 401,3.
(बालः) p. 468, 4 ; ( बालाः) | बिनसु, (विकशितः, विकशित, विक
545,2.
f) p. 513,2; 566,4.
बिप्राण, (विजानीहि, विजानीत) p. 135,2; 140,5; 164,2; (faara:) 396,1. विश्रायड, (विजानीहि, विजानीत) p. 129, 4; (विज्ञायतां ) 500,1. fawnfus, (fasıa:) p. 400,1. विश्राहु, (विजानीहि, विजानीत)
p. 35,5; 110,2; 269,2. fasoft, (विचार) p. 141, 2 ; (विचार्य) 230,4; 237, 2.

Page #692

[ ६६८ ]
लिया
बिनास, (विचारय) p. 150,2; बिज्जु रेह रंग णाइ, (विद्युरेखाता...254,2...
वत्) p. 554,3. बिमारे, (विदार्यते, विदारितं) । p. 570,3.
बिजुलिश्रा, (विद्युत) p. 300,1. बिओ, (इव) p. 528,5.
बिज्ज, (विद्युत्) p. 391,3; 899,2; बिओइणि हौश्रा, (वियोगिनीहदय) 425,4; 516,2. : p. 563,4.
| *बिज्जूमाला, (विद्युन्माला) बिंदु जुआ, (विन्दुयुतौ) p. 7,1. ___p. 378,1,6; 564,1. बिंदु जुओ, (विन्दुयुतः) p. 4,2. बिट्टि, (१ष्टिं) p. 128,2... बिंदुणो, (विन्दधः) p. 531,3. | बिण परा, (विनयपरा) p. 288,2. *बिंब, (विम्बा, विम्बं) p. 391,1; | बिण प्रा, (विनीतं, विनतं) p. 430,2. 395,4.
बिणा, (विना) p. 109,1. बिंबुद्धे, (विम्बोष्ठे) p. 506,1.
बिणास, (विनाशः) p. 334,3. बिकन सरोसह णपणा, (विकचसरो- विणमिश्र, (विनाशितः) p. 334,2; ___ सहनयना) p. 410,2. | 576,7.. बिक्कम, (विक्रमः) p. 219,3. बिणिमिश्रा, (विनिर्मिता) p. 503,4. बिक्कम, (विक्रमः, विक्रम) p. 117,2. | बिणु, (विना) p. 198,4; (हे) 576,2. बिक्वाश्रा, (विख्याता) p. 113,2.बिबि, (दावपि, इयमपि ) बिखम, (विषमे) p. 59,4.
p. 177,5; 489,1; 521,2. *बिग्गाह, (विगाथा) p. 103,3. | बिणि, (दो) p. 202,6; 354,2; *बिग्गाहा, (विगाथा) p. 36,4; 121, 363;2.
1; 122,5 ; (विगाथायाः) 121,2. बिमिश्रा, (विज्ञाताः, वणिताः) *बिजन, (विजयः) p: 211,1.
___p. 366,k.. *बिजी, (विजयः) p. 193,1.
बिणे, (हो) p. 352,4. बिजुरि, (विद्युत) p. 273,3.
बितर, (विस्तारय) p. 513,4. *बिजोहा, (विज्जोहा) p. 363,1,4.
बितरउ, (वितरतु, वितर) p. 458,4. *बिज्जा, (विद्या) p. 114,2.
बितरह, (वितरतु) p. 190,6.. बिज्जाहर, (विद्याधरः, विद्याधरेण)
वित्त, (वित्त) p. 368,4; 395,2. - p. 244,8..
बित्तक पूरल, (विसपूर्ण) p. 283,3. *बिज्जाहारा, (विद्याधरं) p. 438,4. बित्तस्स, (वृत्तस्य) p. 96,1... बिज्जुळे,(विद्युष्टिः , विद्युतस्याने, बित्ता, (वित्त) p. 463,2.
विजुष्टे) p. 506,1. बिदिस, (विदिशि) p. 301,5.

Page #693

[
१६६
]
बिदिसं, (विदितु) p. 581,2.
| बिबिह परि, (विविधमकारः) . बिपक्व, (विपक्षं) p. 249,7.
___ p. 266,5. बिपख हिअनसल, (विपसहदय- बिबिह मत्त सागर पारं, (द्विविधश) p: 827,7.
मात्रासागरपारं, विविधमात्रा
सागरपारं) p. 1,5-6. बिप्प, (विप्रः, विमा) p. 202,1;
बिबिहु, (हितीये, दयोः) p. 261,4. ____ (विप्रः, विनं) 230,2; 375,1.
| *बिमइ, (विमतिः) p. 132,4, बिप्पा , (विप्रः) [1] p. 512,3.
बिमरह, (विमृशत, विमृषत) बिप्पओ, (विप्रका) [HI] p. 385,1. "
p, 182,8.. विपकवा मझमे, (विपक्षमध्ये ) ।
समय बिमल, (विमलः)p. 190,3; (विमलं) p. 378,4.
___262,3; 283,2; 535,3. बिप्प गण, (विप्रगणाः, विप्रगणान्) ।
बिमल कमल दल ण अणं, (विमल[ 1] p. 265,1; 272,1;
कमलदलनयनं) p. 421,2. (विप्रगणं) 321,1.
| बिमल गंध, (विमलगन्धं) p. 312,5. बिप्प गणाह, (विप्रगण:) P. 819,3. | बिमल मइ, (विमलमतिः) p. 535,3; बिप्प गणु, (विप्रगण:) p. 187,8. | 539,1. बिप्प पइक्क गण, (विप्रपदातिगणं) | बिमल मह हेलं, (विमलमतिहेलं) p. 317,2.
p. 1,6. बिय पराअण, (विप्रपरायणः)
यणः) | बिमल मई, (विमलमतिः) p. 311,9. ____p. 334,8. बिप्प सगण, (विप्रसगणो) p. 295,1. "
बिमल सह हारा, (विमलशब्दहारो) का वाणा) P. 450. p. 509,3. बिप्पी, (विप्रा) p. 110,1; 344,1.बिसुह, (विमुखः) p. 148,1. बिप्पो, (विप्रः) [1] p. 25,5; 33, | बिरइ, (विरतिः) p. 173,5; 177;3; 7; 242,4; 390,1.
261,3; 263,4; 280,3; (विरती) बिबढि कोह, (विवर्द्धितक्रोधाः) p. 502,1.
| 177,6; (विरतिं) 317,1; बित्तिउ, (विवर्तते) p. 330,4.
323,3. . बिबरोश्र, (विपरीतां, परावर्तन)
| बिरई, (विरतिः) p. 171,2. p. 126,5.
बिरम, (विरामे) p. 323,4. . .... बिबि, (हो, ह) p. 287,3; 330,6. बिरमा, (विरमति, विरतिः, विरतिं) बिबिह, (विविधाः) p. 266,5. | p. 228,2. बिबिह चित्त संदरं, (विविधचित्त- | बिरला, (विरलाः) p. 408,3.
सुन्दरं) p. 257,5. |बिरह, (विरहः) p. 375,4.

Page #694

[ ६०० ]
बिरहिन हिअ, (विरहिहृदयं ) p. 581,4.
बिरहि चेउ संताबणा, (विरहिचेतःसन्तापनः ) p. 513, 1. बिरहिणी णौसास संपक्कियो, (विरहिणौनिःश्वाससम्पर्किणः ) p. 528,4.
fatre, (fagrar:) [Sis] p. 35,2. * बिराडउ, (विड़ालः) p. 140,4. विराध, (विराध:) p. 576,4. बिराम का, (विरामकृताः ) p. 404,2.
बिरामह, (विरामा:, विरामान् ) p. 571, 7.
बिरी, (विपरीत) p. 454,1. बिउ, (विरुज्यते, विरुणद्धि,
fatua) p. 470,3. बिलयं, (विलये, विलयः) p. 579, 6. बिलडबरं, (विलब्धवरं ) p. 478, 1. बिलसह, (विलसति) p. 190, 2. बिलes, (विलसति ) p. 211, 6. बिडु, (दौ लघू) p. 150,2. बिलहु णामाइँ, (दिलघुनामानि )
p. 30,1.
बिल्लt, (दिलघोः) p. 30,3. fare, (fat) p. 435,3. बिसग्गो, (विसृष्टः ) p. 595, 2. बिसज्ज, (विसर्ज्जयति) p. 42, 3. बिसज्जहि, (विसर्जय) p. 295, 1. बिज्जहु, (विजय, विसृज्यतां ) p. 215,1,2; 230,3; 575,2.
बिसणे, (विसृज्यते, विसृज्य ) p. 418,1.
बिसम, (विषमे ) p. 146, 1; 230, 1; 317,1; (fa:) 315,4. बिसमइ, (विश्राम्यति) p. 336, 4. बिसम सम, (विषमसमयोः ) p. 301, 3. बिसमे, (frui) p. 110,1. *far, (fæær) p. 115,2. बिस्राम कर, (विश्रामकरा) p. 301,9. बिसारि, (विसारि, विशाले ) p. 286,1.
बिसुद्ध (विशुद्ध:, विशुद्धाः ) p. 430,3.
fau, (fau:) p. 500,1. free, (विशेष) p. 575,8. बिहंडि, (विखण्डितः ) p. 334,6;
576,5.
*faxus, (@eqa:) p. 211,1. बिह लड्डु, (दिलघू) p. 267,4. बिहि, ( विधिना ) p. 147, 3, 477,4 496,4.
बिहिन असुर कुल दल, (विहितासुकुलदलन) p. 421,3.
fag, () p. 187,4; (:)
205,3; 263,4; 265,1; (द्वितीय) 385, 1; (विधेहि ) 147,3.
बिहू सन अग्गल छप्पण मत्त, (दिशताधिकषट्पञ्चाशन्मात्र ) p. 451,4.
ate, ( द्वितीयं ) p. 163,4 ; ( दौ) 370,1; ( द्वितीये ) 228,2 306,1.

Page #695

[ ६५ ]
बोअंताए, (वीजयति) p. 516,3. बोस, (विंशतिः) p. 202,3; 252,3; बो अकवर, (द्वितीये अत्तराणि)
287,6; 484,1; 486,3; 488,3; p. 164,2.
(विषं) 338,4. बीचसत्य, (द्वितीयचतुर्थयोः) बीमश्रा, (विंशतिः) p. 509,4. . p. 236,2; 237,2; 238,2;
बौसर, (विंशतिः) p. 552,3. 239,2. बौन चउत्यह, (द्वितीयचतुर्थयोः)
| बीसकवर, (विंशत्यक्षराणि) p. 226,3.
p. 252,5; 254,2. बौन चउत्था, (द्वितीयचतुर्थयोः) ।
बोसग्गल, (विंशत्यधिकानि) p. 240,2.
p. 442,2. बीप ठाणे, (द्वितीयस्थाने) p. 492,2. बौस दुइ, (विंशतिहयं) p. 276,2. बौम्मि , (द्वितीयेऽपि) p. 163,3. | बौस रेहं, (विंशतिरेख) p. 440,4. बौर, (द्वितीपे, द्वितीयः) p. 33,8; बौसा, (विंशतिः) p. 418,3; 555,33;
108,2; 117,2; 171,1; 269,13; (विषं) 439,1. 308,1; 472,1.
बीमाई, (विंशतिः) p. 105,2. बीणा,(वीणा) [sis] p. 35,3. बौसाम, (विश्रामः) p. 173,4. बीपकव कुल काल, (विपक्षकुलकालः) बौसाम संजुत्त, (विश्रामसंयुक्तः) p. 292,1.
___. 449,3. बीर, (वीरः, वीरे) p. 157,4; 249, बीसामो, (विश्रामः) p. 171,1.
3; 304,8; 520,5. | बौहा, (हौ) p. 344,1; 461,2. *बौर, (वौरः) p. 211,1; 249,3,4,
| बुजझ, (बुध्यस्व) p. 187,8; 291,3; बीर चेहबहणो, (वीरचेदिपतेः)
(बुध्यते) 219,4. p. 125,3.
| बुझउ, (बुध्यतां) p. 315,9. बौर पाश्र, (वीरपादैः) p. 485,4.
बुझता, (बुध्यमानाः) p. 507,3. पौर बग्ग मझ्झ, (वौरवर्गमध्ये)
| बुझह, (बुध्यन्तां, बुध्यध्वं) p. 499,3.
p. 80,8,9. बौर बग्गेण, (वौरवर्गण) p. 450,4. बोर हम्मीर, (वीरः हम्मीरः, वौर
बुझहु, (बुधध्वं) p. 293,4. हम्मोरे) p. 249,3,4.
बुझिा , (बुधते, बुद्धा, बुद्धां)
p. 309,4; 521,2.. बौरा हत्था अग्गे, (वीरहलाने) p. 425,3.
बुझझसु, (बुध्यस्त्र) p. 433,2. बौरेस समाण, (वीरेशसमानः) बुढो , (वद्धः, वृद्धं) p. 3,2. p. 139,2.
। बुढा , (वद्धाः ) p. 545,2.

Page #696

[ ६०२ ]
बुत्तं, (वृत्तं).p, 492,1.
बेमाला, (वेतालाः) p. 207,4. . अत्तो, (वृत्त) p.. 124,3; 506,3. | बेवासी अकवर, (हरयीत्यक्षराणि) बुद्ध, (बोधः) p. 367,2.
p. 210,2. बुद्धि, (बुद्धिः) p. 42,8; 554,2,5;
| बेताल, (वेतालाः) p. 520,2. (बुद्धिं) 44,2.
बेबि, (हावपि) p. 60,5; 226,2; *बुद्धि, (बुद्धिः ) p. 213,1.
257,3; (इयोरपि, हे अपि) *बुद्धी, (बुद्धिः ) p. 114,1; 436,2. 220,3; (हाभ्यामपि) 260,2 ; बुलउ, (वोडः, मूकः) p. 198,4..
(हावपि, हे अपि, हौ) 284,3;
295,1; 319,4; 326,2; 833,43 बुल्लउ, (घूर्णतु, गुञ्जन्तु) p. 455,2.
4-9,23521,33; 567,4; 569,1; बुह श्रण, (बुधजनाः, हे बुधजन )
575,2; 594,4. p. 246,3 ; 535,2; (बुधमनः,
35935,2; (बुधमन, बेमत्त, (हिमात्रः, हे मात्र) p. 230,2. बुधजनं) 263,5; (बुधजनाः)
बे लहु, (दिलघुः, दो लघू) 287,5.
p. 135,2; 140,5; 141,2. बुह प्रण मण, (बुधसममनः, बुधजन
न बेलाबसि, (विलम्बयसि) p. 463,3. मनसि) p:: 263,3
बेस, (वैश्यः, वैश्या) p. 202,2. बुह प्रण मणहरु, (बुधजनमनोहर)
184 p. 323,9.
बेसी, (वैश्या) p. 119,2; 141,3. बुह प्रण राश्र, (बुधजनराजः) p. 315,3.
ब्बसु, (वसुः) [s] p. 25,4. बुह अणा, (बुधजनाः) p. 257,9. ब्बसुत्ररणो, (वसुवरणः) [s] बुहाणं, (बुधानां) p. 15,1.
p. 25,4. बे, (हौ) p. 17,4; 187,3; 356,2; 396,1; 400,25555,1; (दाभ्यां)
भ। 118,2; (इयोः ) 170,4; (हे)।
177,4,6 ; (द्वितीयः) 315,6. भ, (भं) [1] p. 358,1; 374,2. बेन, (वेदः, वेदाः) p. 570,1. भत्र, (भयेन) p. 219,2; 244,1; बे अग्गल, (हाधिका, हयाग्रा) 304,5; (भयात्) 244,4. - p. 103,5.
भन भंजिन, (भयभनाः) p. 244,1. बेबाल, (द्विचत्वारिंङ्गिः) भन्न भौन हरा, (भवभीतिहरः) p. 202,1.
p. 334,9. *बेपाल, (वेतालः) p. 211,1. भा गण, (भगणाः) P. 411,2.

Page #697

[
७३ ]
भन्नार, (भवारान्) p. 575,8.
321,1; 336,9%; 360,2; 447,23 भड, (मुखा) p. 537,2; 563,3
583,1; (भणति, भखते) 158,2; भइरखा, (भैरवे) p. 304,6.
184,93; 240,5; 244,83; 263,53
323,53 420,23431,4; 457,23 भउ, (जातः, जाताः, भरः) p. 453,1;
486,4; 539,33; 564,235 579,83; ___581,7.
(भणितं)583,7. भंग, (भा ) p 338,8.
भणइ, (भणति, भख्यते) p. 30,53B भंगला, (भग्नाः, भजिताः, पलायिताः) |
163,4; 167,2; 230,8; 267,5; p. 446,3.
311,9; 319,5%3 336,2; 442,1; भंगु, (भग्राः ) p. 244,1.
492,43; 118,6. चखा, (भलना) p. 491,3. भणउ, (भणामि, भणत, भयता) भंजाबिन, (भग्नाः) p. 318,8..
| p. 374,1. भंजिन, (भगः, भग्नी) p. 255,2;
भणंत, (भणति) p. 521,4. (भलितो) 334,4.
भयंता, (भणति) p. 271,4; 518,4. भंजिना, (भजिताः) p 446,1. भणंति, (भणति) p. 315,3. भंतिणा, (भक्तमा, मकारेण) p. 385,2. | भणमि, (भखामि) p. 480,2. भगण, (भगणः) p. 42,5. | भणह, (मास) p. 163,23; 177,73; भगण प्रगण, (भगणयगणो) (भणति) 180,6. ____p. 41,2.
| भणहि, (भण) p. 371,1. भगणा, (भगण, भगणाः, भगणं) भणदु, (भणत) p. 257,9. ___p. 280,2; 454,3; 583,1.
भणा, (भणति)p. 293,4 भगवा जुन, (भगाह) p. 464,2. भणि, (भणति) p. 371,2 ; (भविखा) भगणा गया कखगख, (भगस
543,1. समाशकर्णगणाः) p. 569,2.
भणि, (भणिया, भखितः) भगणु, (भगणः) p. 293,5.
__p. 494,1. भग्गंता, (भग्नाः) p. 289,1.
भणि, (भणित) p. 447,3; 595,83; भग्गण, (भगणेः) p. 500,2.
(भणिताः) 525,2. भग्गिय, (भग्नाः) p. 318,7. | भणिमा, (भणिता) p. 119,1; 144, भग्गिया, (भग्नः) p. 488,2.
2; 567,8. भठ, (भठाः) p. 488,1.
भणिज्ज, (भयते, भण) p. 237,2. भख, p. 109,4; 125,3; 170,4; भणिज्जा , (भयते) p. 228,6; .
187,3; 192,2 ; 220,5; 293,3; | 236,2.
85

Page #698

भणिज्जर, (मख्यते) p. 880,2; भमा, (मामि) p. 180,4. 484,4.
भम भमरा, (अमनमराः) p. 391,2. भणिज्जे, (भण्यते) p. 464,4.
*भमर, (अमर) p. 141,1. भणीरो, (भणितः) p. 348,1. भमर, (धमरः, चमराः) p. 270,1. भणीजे, (भण्यते, भण्यन्ते) p. 411,4. भमर कुल, (धमरकुलं) p. 581,2. भणु, (भण) p. 126,5; 241,2 ; 242, भमर बरे, (अमरवरः, धमरवरेज)
*2; 254,2; 330,9; 461,4; p. 334,7. . (भणिताः) 571,3.
भमर सबखो, (अमरस्व:) भणे, (भणति) p. 525,4.
___p. 365,6. भणो, (भड) p. 330,5; (भणति) | *भमराबलि छंद, (अमरावलोपा ) ___444,3.
___p. 478,4. भत्त, (भक्तः) p. 279,2.
*भमस, (अमर) p. 140,1; 213,4. भत्ति, (भक्ता) p. 405,2. | "भमरो, (धमर) p. 193,4. भत्ति भत्ता, (भत्तभाता) p. 337,3 मम्मर, (अमरः, अमराः) P.-455,2.. भत्ती, (मी, भात, भवन्ति) भन्मरा, (अपराः) p. 491,25550,3. - p. 378,2; (भक्तया) 439,4. भन्मस, (धमराः) p. 516,3. *भ, (भद्रः, भद्रा) p. 235,1; भरह, (भरति, वियते) p. 322,4. 240,2,3.
भरु, (बिहि , पूरय) p. 64,4; (मूतं, *भवर, (भद्रः) p. 132,1.
सता, मला) 289,3. *भड़ा, (भद्रा) p. 436,2. भरे, (ए) P- 384,5. भवणा, (भवन) p. 480,8. भाला, (भल्ला, मलं) p. 483,2. भव भत्र हरणं, (भवभयहर) *भसल, (मसलः) p. 211,5. p. 313,6.
भाग, (भागः) p. 55,6; (भाग) 59,2. भवाणी, (भवानी) p. 348,2. भावि, (भाति) p. 419,4. . भवाणी कंता, (भवानीकान्तः) | भाबड, (भावयत) p. 252,3. ___p. 169,8. . : |भाबा, (भावः) [m] p. 28,2. भवित्ती, (भवित्री) p. 435,
4 भाबिणिनं, (भाविनी) [1] भष्य गणा, (भव्यगणान्) p. 375,4. p. 28,3. भव्बाकारत, (भव्याकारा) p. 514,3. | "भामरू, (भामरः) p. 140,.. भमइ, (धमति, भमन्ति) p. 283,2;
भासह, (भाषते) p. 42,5; 167,8. 273,2; 460,4; 581,2. | भासंसा, (भासते) p. 207,3.

Page #699

- [ ६०५ ]
भार तरंडो, (भाषातरख:) p. 1,7. । मुत्रण भन्न करता, (.मुवनभयकरी, भासा, (भाषते) p. 366,1.
भुवनभयकों , भुबनमयभासे, (भासते) p. 563,6; (भासन्ते, कारिणी) p. 165,2. ____ भासयन्ति, भासयन्ते) 566,5. भुषणे, (मुवने, भुवन) p. 128,3; भिंग गण, (भङ्गगणं) p. 192,2.
287,7. भिंग झंकार भारा, (भङ्गभङ्कारभाराः,
भुदंड, (मुजदण्डः) [us]
p. 31,3. भङ्गभङ्कारभारः) p. 493,3. *भिंगो, (मा) p. 195,3.
| भुनबइ, (भुजपतिः, भूपतिः) [isi]
p. 32,2. भिषाला, (मिक्षा) p. 419,3.
सुन भरणं, (भुजाभरणं) [ins] मिधारी, (भिक्षुकः) p. 435,3.
p. 31,5. मिञ्च, (भृत्यो) p. 41,2; (मृत्यः) भुषा, (भुजः, भुजयोः, भुजा) ____44,3 ; 46,2,6; (मत्यात्) 44,6,
p. 443,3. 7,8,9 ; (भत्या, मत्ये) 44,7. | मुत्रा संठिया, (भुजासंस्थितः) भिच गणा, (सत्वग) p. 405,3. p. 387,2. *भिखमरठी, (मिनमहाराष्ट्र) मुबख अणदो, (भुवनानन्दः) ___p. 193,4.
p. 365,5 भिख सरीर, (भिवथरीरं p. 821.1. झुम्मि, (भूमिः) p. 322,4. भित्तरि, (मथ) p. 545,7. भूध, (भूतं, भूमो) p. 356,1. भोसणा, (भीषणा) p. 485,2. भूअंता सारा, (भुवनसार, भुवनसारं) अमन पर, (मुनगपतिः) p. 579,8. p. 356,2. "सुनंगपात, (मुजङ्गप्रयातं) भूअग्ग लग्ग खग्गा, (भुजाप्रलग- p. 443,5.
| खड़ेन) p. 15,3. सुप्रंगम, (भुजङ्गामा, भुजङ्गम) ... | भूत, (भूताः) p. 520,2. ___p. 9,3; 468,1.
भूसलंतगा, (मूसलान्तर्गतः) p. 485,4. सुगंगा पश्रद्धो, (भुजङ्गामयाताई, भूबई, (भूपसि.) [11] p. 512,3,4.
मुजङ्गपावाडे) p. 368,1. भूमि, (धूमिः) p. 423,1; (मूमो) *भुनंगापना, (भुजामयातं) | 488,1. p. 440,4.
भूमो, p. 207,5 ; (भूमिः, भूमि). सुन जुन धस गिरि, (भुजयुगश्त- 483,3. गिरिः) p. 566,5.
भेना, (भेदाः) p. 17,2,3. मुग्रण, (भुवन) p. 334,5. | भेउ, (भवतः, भेदः) p. 220,3.

Page #700

भेज, ( मैद) p. 167,7. | "मणहराइ, (मदन) p. 38852 भेश्रो, (भेदा) p. 17,1; 23,b. | *मश्रणु, (मंदमः) p. 193,3. भेरि, (भेरौ) [1] p. 560,8. मन मत्त, (मदमत्तान) p. 262,1. भेरिन मन, (भेरीशब्द) p. 304,6. | *मश्रस, (मकरः) p. 213,1. भो, (भः) [s] p. 351,1. मअलु, ( मुकुलं) p. 518,3. भोत्रण, (भोजन) p. 338,4.. *मन्त्रालु, (मरालः) p. 193,3. *भोलु, (भोलः) p. 132,6. *मइंद, (मगेन्द्रः, मगेन्द्र) भीइ राश्रा, (भोगिराजः) p. 4813. p. 350,3,4. भोज्ज, (भोज्यं) p. 419,3.
| मइंदह, (मगेन्द्रः) [sis] p. 362 भोटुंता, (भोटान्ताः) p. 318,2.
| *मइंदो, (सगेन्द्रः) p. 193,3. भोहा, (धूः, ध्रुवो, धुवोः)
मंगल, (मङ्गलं) p. 42,5; 44,2... p. 408,1; 443,3.
| मंजरि, (मजरिः) p. 465,1; (मञ्जरी)
563,2.. .
| *मंजौरा, (मनौर) p. 514,4; 516,5. म। .......| मंजुला, (मालानि) p. 491,1... *मन, (मदः) p. 213,1. मंडा बोस, (मण्डविंशति) p. 224,2. मन्त्र गल करिबर संभलस गमणी,
| मंडिग्र, (मण्डितं) p. 334,6. (मदकलकरिवरसालसगमना)
| मंडिया, (मण्डिता) p. 499,4. p. 496,3.
| "मंथन, (मण्डूका) p. 140,1. मन्त्र गल कुंजर गमणी, (मदकल
मंत, (मन) p. 428,1. कुञ्जरगमना) p. 410,3.
मंतही, (प्रामनयन) p. 552,2. *मनगलु, (मदकलः) p. 182,6; मंति बर, (मन्त्रिवर) p. 249,3. 140,2. .
मंति बरे (मन्त्रिवरः, मन्त्रिवरेख) मश्रल, (मदनः) p. 360,4.
___, p. 244,8. *मश्रण, (मदनः) p. 211,4. मंघा, (मतक) p. 483,4; 520,43; मनस कोलि लीला सरं, (मदनकलि- (मस्तको) 514,1. लोलासरः) p. 511,4.
*मंथाण, (मन्यान:) p. 367,2,5. *मश्रण तालंक, (मदमतालङ्कः) | *मंधाणो, (मन्यानः) p. 195,1. p. 132,3.
मंद भल, (मन्दफलं) p. 46,3. *मश्रणहरा, (मदनमहं) p. 330,1,9; मंद मंद, (मन्दमन्दः, मन्दमन्द) 334,10.
| p. 550,4.

Page #701

[६७७ ]
मेयर, (मन्दर). p. 578,7... | मण, (मनसा, मनसि) p. 293,4; "मंदर, (मन्दरः) p. 351,1,2.
(मनः) 397,33; (मनः, मनसा) मंदा, (मन्दाः ) p. 399;3.
360,43; 541,4. मंस, (मांस) p. 419,2.
| मण मजमी, (मनोमर्थ) p. 543,1. "मकड़, (मठः) p. 140,1. मण मोहणा, (मनोमोहनी) p. 521,4. *मकलु, (महा) p. 198,3;211,2. | *मणहंस छंद, (ममोहंमच्छन्दः) मगण, (मगण:) p. 42,8..
p. 489,4. मगण गण, (मगरामण) p. 41,1. मणहरण, (मनोहरणं) [ss] "मच्छ, (मा ) p. 211,4.
p. 30,8; (मनोहरणः) 273,2. *मा.छ, (मलया) p. 140,3. मणरसि, (मनोहरथि) p. 579,3. मज्ज, (मद्यं) p. 419,23; 428,3. मणा, (मनः) p. 405,8; 414,4. मझ, (मथे) p. 187,7; 291,3; मणि मंत, (मणिमलाया, मणिमलः) 333,2; 535,1.
p. 9,4. मजमश्रा, (म) 2. 521,1. मणी मुण, (मणिगुणः) p. 370,1. मजमगुरु णामाई, (अधमुनामानि) मथे, (मनवा, मनति) p 284,9. ___p. 32,1.
मणो, (भमः) p 830,3. मझगुरु, (मध्यगुसः) p. 39,3. मणो भव, (मनोभव:) p. 233,5. मश्रि , (मध्ये स्थिताः) p. 117,5. | मयोभव मर, (मनोमवशरः) मजमलप्रस, (मधलघुकथ) ___p. 283,5. p. 85,1.
"मखोइंस, (मनोहंसः) p. 491,5. मजा लहुएण, (मध्यलयुकेन) मणोपर, (मनोहरः, मनोहर) p. 35,5.
p. 242,6; 311,6; 478,2. मझ लह, (मध्यलघुः) p. 39,4. मोहरा, (मनोहर) p. 523,33 मजमे, (मध्य) p. 15,1; 16,1; मणोहराइ, (मनोहराणि) p. 5032
"मणोहरू, (मनोहरर) p. 213,3. मजमोक्क गंधो, (मध्येकगधः)
मणोहर, (मनोहर) p. 330,2. p. 357,2.
मत्त, (मात्रा) p. 103,2; (मात्राः) मझम, (मधे, मम) p. 394,2;
103,6; 105,2; 155,2; 167,4%; 397,3.
170,2; 182,1; 202,3; 205,3; माह, (मध्य) p. 433,3.
237,1; 239,1; 240,43; 246,5, मझमा पित्रला, (मधणीत) . 6; 254,235 261,4; 265,238 p. 408,2.
269,1; 276,1; 280,2; 282,1;
.569,2.

Page #702

[ 10
]
285,5; 808,4; 308,2; 319,4; | मत्ता बण मुललिभ, (मात्रावास 336,835 363,2; 881,4; 404,25 लिताः मात्रावर्णसुललितं) 484,13; 500,4; 552,4; 571,3; 575,7; (मात्रा) 228,2; (मात्रे) .
| p. 579,7. - 333,1.
मत्ता मेस, (मात्रामेसः) p. 80,1; मत्त कोह, (क्रोधमत्ताः) p. 499,1. | (मात्रामेसं, मावामेरोः) 80,8. मत्सग्गल, (मात्राधिका) p. 198,2.
मत्ता पंखा,(मावासंख्या, मात्रासंख्याः) मत चारि, (चतुर्मात्रः) p. 252,4.
p. 442,2. मत्त पताका, (मात्रापताकां)
मते, (मात्रामा) p. 315,2. ___p. 89,7.
मत्या, (मलक, मलकानि) PKORE. मत्त बिहनिया, (मात्राविभूषणं) *मधुभार, (मधुभारः) p. 285,3.. p. 252,2.
मम, p. 345,2. मत्त मअंगज गामिणि, (मत्तमाताज- मम्मह, (मन्मथः) p. 300,2. गामिनि) p. 227,1.
*मरहो, (महारा) p. 198,3. मत्तह, (मात्राः ) p. 182,535 226,2,43 | मरण, (मर) p. 2,3. 84,87 28374113,500.l:
| मरहट्टा, (महाराष्ट्राः) p. 244,3. मतद, (मावाभिः, मात्रायां)
"मरहट्टा, (महाराष्ट्र) p. 336,1,9; p. 567,7.
__338,9. मत्ता, (मात्रा) p. 108,2; 124,25/
*मरालु, (मरालः) p. 140,2. 126,237 138,2; 177,6; 220,2; 236,13238,13240,1; 241,1;
मस पल, (मरव्यल) p. 541,2. 326,1; 361,1; 367,2; 378,1; | मल, (मलं) p. 345,2. 398,2; 424,3; 426,4; 481,3; मला कुहर णब बल्लि, (मलय कुहर518,37564,3; 583,63; (मात्र) नववल्ली ) p. 233,4.
177,4; (मत्ताः) 483,1. मलन गिरि, (मलयगिरौ) p. 255,3. मत्ताई, (मात्रा) p. 121,3; 171,2; मल गिरि कुहर, (मलयगिरिकुहर)
269,1; (मात्रा) Im,l. p. 270,3. ' मत्ताई, (मात्राः) p. 111,l. . मल चोल बइ, (मलयचोलपती) मत्ता गणणं, (मात्रागणन) p. 388,1. | p. 255,2. मत्ता, (मात्राणां) p. 48,1; 298,4. मला णिबह, (मलयनृपतिः) मत्ताबा, (मात्राः) p. 877,2. | p. 148,8. मत्ता पताका, (मात्रापताका) | मलम बात्रा, (मलयवातः) p. 89,1.
p. 493,1.

Page #703

मखग्राणिला, (मलयानिला, मलया- [ महुअर, (मधुकर, मधुकरा)
निला.) p. 513,1; 528,4. p. 233,2. *मलर, (मलयः) p. 213,2. महुअर चरण, (मधुकरचरणः"मल्लिना मुछंद, (मल्लिकामुच्छन्दः) घटकलः) p. 257,8. . p. 381,2.
महुअरा, (मधुकराः) p. 460,3. *मल्लिका, p. 381,5.
महु पाण बहू सरा, (मधुपानबामह, (मध्ये) p. 150,1; (ई) 180,7; स्वराः) p. 460,3.
(मम, मछ) 358,3; 480,4 *महुभार, (मधुभारः) p. 284,3. महामस, (महामात्राः) p. 443,1. महुमास, (मधुमासे) p. 397,2; . महामत्त माअंग, (महामसमातङ्गः) (मधुमासः) 491,4. p. 443,1.
महुर, (मधुरः) p. 566,6. "महामाई, (महामाया) p. 114,4. माअंग, (मातङ्गाः) p. 443,1. *महालच्छिश्र, (महालक्ष्मी) । मात्रा, (मायां) p. 289,8; (माया) .. p. 386,2..
352,5%; 468,2. "महालच्छौ, (महालको) 'माना, (माया, माया) p. 436,1; __p. 367,4.
461, 4; 483,5... महि, (मधा) p. 262,3; 304,7;
माई, (मातः) p. 3,1. (महौ) 165,2; 266,2; (मही)
माण, (मानय) p. 381,2; (मानः) 327,1; (मध) 365,4.
554,2,5. महिन, (मा) p. 165,3.
माणं, (मानं) p. 122,1. महिल, (महोतर) p. 311,4;
माण मोलिना, (मानमोडिता)
___p. 423,8. महिमले, (महीतले) p. 539,1..माणस, (मान) [s] p. 29,4. . महिलं, (महिला) p. 428,3.
माणसु, (मानसं गुरु) p. 808,2.. महिहरू, (महीधर, महीपरः, मही- माण, (मामय) p. 491,3... इतः) p. 165,3; 586,7.
| माहिं, (मानेन, मानः) p. 9,1. "मही, p. 345,3,4. .
मागहु, (मानपत) p. 806,4... मही, P. 363,4; (मही) 448,1..
माणिप्र, (मन्यसे, माया) p. 279,2. मा (मधुक, मधूक, मधूकाः)
माणिणि, (मानिनि) p. 9;1; 122,1. p. 270,1; (मचं, मम) 458,4. माणीपा मिलेमानले माननीय *मह, (मधु) p. 845, 1,2.
p. 424,2; 481,1.
570,1.

Page #704

[ (८. ]
माण, (मानव) p. 396,2. मिडाबह, (सोपय) p. 55,4.. मायेही, (मानय) p. 377,1. मिठिजसु, (शोधय, लोपय) *माणो, (मानिनी) p. 115,1.. p. 48,3. "माणोरामा, (मनोरमा) p. 115,1-2. मित्त, (मित्रे, मित्र, मित्रात् ) मारण, (मारय) p. 249,7.
p. 41,1; 44,2,3,4,5,63 मारा, (मारः) p. 493,4.
46,1,5; 338,1. मारिन, (मारयिता, मारिता) मित्ता, (मित्रं, मित्राणि) p. 463,2. p. 249,2.
मिला, (मिति) p. 371,4. मासन, (मारुतः) p. 516,3. मिलत, (मिलितो) p. 80.5. मासह, (मारतिः) p. 376,5.
मिलाब, (मिल्लते) p. 89,8. मार, (मारितः, मारपिखा) मिलिन, (एकीय) p. 309,5. ____p. 439,33; 576,4.
मिलु, (मिलति) p. 537,4. "बालइ, (मालती) p. 370,2.
| मिलिन, (मिलिता) p. 576,5. "मालती, p. 370,4; 425,5. मौलिन्न, (मिलिताः) p. 309,3. *मासतो छंदा, (मावलीकर) मुघल, (पताः) p. 266,3. p. 424,4.
| मुंचहि, (मुच) p. 127,2. मालब राप्र, (मालवराजः)p, 255,8.
मुंडमाला, p. 387,2. मालब राबले, (मालवरावबलं)
मुक्कि, (मुक्का) p. 244,2. p. 318,6. मालबा, (मालवाः) p. 446,1. अछि, (घास, धच्छिखा)
| p. 157,5. "माला, (माला) p. 271,4; (माला)
मुच्छिन्न, (मूच्छितं, मूछिसानि) 273,5; 436,l. *माला छंद, (मालाच्छन्दः)
p. 249,2. p: 272,2.
मुझमे, (विमुच, हे मुग्ध) p. 463,3. *मालाहरा, (मालाधरा) p. 512,8. | मुहि, (मुष्टिका) p. 381,3. *मालिणौ णाम, (मालिनीनाम) मुट्ठि अरिदि, (मुष्टिकारिष्टयोः, मुष्टिp. 492,1.
कारिष्ठयोः) p. 334,3. मास अद्वेण, (मासार्डन) p. 388,2. | मुणह, (जानीत) p. 177,7; 246,3. माहब, (माधवः) p. 460,4.
| मुणहु, (जानीहि, जानौत, ज्ञापता) माहबो, (माधवी) p. 513,3. p. 42,6; 58,3; 132,8; 182, मिश्र पणि , (अमनयने) p. 147,53 5 202,6; 375,2; 512,6. 167,9; 271,2.
मुणि, (जायतां) p. 238,23239,2.

Page #705

[ ६५ ]
#gfu, (gfr:) p. 213,5.
मुणि प्राणंद, (सुन्यानन्दः) p. 586, 2 'मुणिश्रो, (ज्ञातः, ज्ञायते ) p. 475,3;
(star:, Staat:) 494,3. सुणि गण, (मुनिगणाः = सप्त गणाः)
p. 560,2.
मुणि गण सरणं, (मुनिग्रणशरणं ) p. 313,5.
मुखि जण माणस हंसा, ( मुनिजनमानसहंसः ) p. 586,8. मुज्जह, (ज्ञायते ) p. 500,3.. मुणिज्जe, ( मन्यते, ज्ञायते ) p. 484,3.
मुनिसु, (जानीहि ) p. 59,3; 431,2.
1/
मुणिज्जा, (ज्ञायते, ज्ञातः, ज्ञातव्यः ) p. 429,2.
मुणिज्जे, (ज्ञायते मन्यते, मान्यते ) p. 358,2; 418,4.
सुणि दिगण, (सुनिद्दिजगणाः) p. 323, 4.
gui, ( qıyai ) p. 500,4. सुबेडु, (जानीहि, जानीत ) p. 58,3;
175,2; 192,2; 265,2; 299,2. मुणो, (ज्ञातव्यः, ज्ञायते, ज्ञायतां ) p. 444,4; 509,4; (जानीत, afe, :) 525,5. मुद्दरि, (मुद्रा) p. 573,5. मुद्दहरा, (मुद्रागृहं ) p. 283,3.
"
मुद्ध, (सुग्धं) [s] p. 29,3; (मुग्धः) 367,3. मुद्धe, (सुग्धः, हे मुग्धे, सुग्धया ) p. 440,2.
86
सुद्धा, ( मुग्धा ) P. 555,5
मुद्धि, ( मुग्धे ) p. 129,5 297,5; 354,1; 547,3.
मुद्धि, (मुग्धे ) p. 126,3. मुद्धीर, (मुग्धे ) p. 195,3. मुद्धे, (मुग्धे ) p. 386, 2 मुह, (मुखे) p. 259, 1,509, 1. मुहं, (मुर्ख) p. 125, 4; 531,2 मुहिश्र, ( मुग्धीभूय ) p. 255,46 मुद्दे, ( मां, मुख्यः ) p. 468,5. ye, (ya) p. 475,1. मे, (मह्यं मम ) p. 127, 3; 356, 4; 363,4.
मेणि, ( मेदिनी) p. 249, 4. मेच्छा, (लेच्छाः) p. 446,4.. मेच्छ सरीर, (लेच्छशरीरं ) p. 249,2. मेच्छ सरीरं, (लेच्छशरीरं ) p. 127, 4. मेच्छहके, (लेच्छानां ) p. 157,5. मे छह, (लेच्छाः ) p. 570,7. मेटाब, (लोपय) p. 96, 2. मेटाबा, ( विलुप्यते ) p. 412,4... मेण्क्का रंभा णाहं, (मेनकारम्भानाथं) p. 507,3.
मेस, (मेरुः ) [ 1 ] p. 37,3; 65,5. * मेरु, (मेसः ) p. 213,1. मेरु, (मेरोः एव ) p. 105,3. मेरु मंदर सिर, (मेरुमन्दरशिरः ) p. 157,3.
मेरू सिंगा, (मेरुशृङ्गे) p. 425,2. *मेह, ( मेघः ) p. 158,1. मेह, (मेघः) p. 455,1 मेहंधारा, (मेघान्धकारः ) p. 399, 2,

Page #706

[
२ ]
।
मेहा, (मेधाः ) p. 391,2; 425,2;
516,1. *मेहास, (मेधाकरः) p. 213,2.
रअइ, (रचयति) p. 394,1; (रवीति) मेहो, (मेघः) [15] p. 34,3.
513,2. *भेहो, (मेघः) p. 195,1......
रण, (रत्र) [15] p. 31,4; (रगणः) मो, (मः) [sss] p. 39,2; 525,1.
271,3.
रत्रणं, (रचनं) p. 478,1; (रत्नं) मोइणि मच्छा, (मगुरमतयः ।।
__478,2. p. 403,3. मोकवं, (मोक्ष) p. 356,4; 428,4. रमणि, (रजन्यां) p. 147,4; 263,8. मोक्खा, (मोक्षः) p. 207,6; (मोक्ष) रमणि पहु किरण, (रखनिममु. . 417,4.
किरणाः) p. 270,1-2. मोडिया, (मोटिताः) p. 446,3. रमणि पहु बअणि, (रजनिप्रभुवदने) *मोत्तिअदाम, (मौक्तिकदाम)
579,3-4 p. 451,2.
रमणी, (रजनी) p. 348,4. मोतिहार, (मौक्तिकहारः) रमण, ( रत्नं) p. 213,4. - p. 286,2.
रह, (रचयति, रचयिखा, रचय ) मोत्ति दाम, (मौक्तिकदाम) p. 523,3. p. 374,2. *मोदप्र(मोदक) p. 454,2..
रहनं, (रचितः, रचितं) p. 447,4; *मोदक, p. 455,5.
____478,3. मोरउ, (मयूराः) p. 516,1.
रह मंडल, (रविमण्डल) p. 573,8. मोरा, (मयूराः) p. 399,2.
रह रह चक्क परिहण सहं, (रविरथ*मोरो, (मयूरः) p. 193,4.
| चक्रपरिघर्षणसह) p. 131,2. मोलिन, (मोठितं) p. 318,6.
रएइ, (रचयति) p. 131,4. मोहर, (मोहयति) p. 311,4.
रंको, (रडूः) p. 224,4. मोहए, (मोहयति) p. 263,5.
रंग, (रङ्ग = संग्रामे) p. 322,2. *मोहिणि, (मोहिनौं) p. 238,2.
*रंजणु, (जनः) p. 218,2. *मोहिणी, (मोहिनी) p. 235,1;
रंडा, p. 118,3; 419,1. 238,3. *मोहो, (मोहः) p. 195,1.
रंभन्न पत्ता, (रम्भापत्रे ) p. 403,1. म्मि, (पादपूरणे ) p. 25,3.
रक्त, (रक्ष) p. 367,4. रक्वउ, (रक्षतु) p. 172,3. रकते, (रक्षतु) p. 346,4.

Page #707

[ ६८३ ।
___p. 29,2.
रकदो, (रक्षतु) p. 343,4. | रमण, (रमणः, भत्ता) p. 375,4, रखो, (रक्षतु) p. 345,4. रमण गमण, (रमणगमन) p. 352,2. रगण, (ग्गणः, रगये) p. 42,3; रमणि, p. 539,2. 459,3.
रमणी, p. 496,4; (रमणि) 500,3. रगण पर, (रगणपरा) p. 268,5.
| *रमणो, (रमणः) p. 348,3. रगण, (रगणः) p. 521,1. रमामो, (रमामहे) p. 428,3. रग्गणा, (रगणं, रगण, रगणाः)
| रम्मो, (रम्यः) p. 419,4. - p. 486,2; 552,1.
रस, (रसः) [is] p. 26,4; [1] रचह, (रचयति) p. 42,5.
___28,2; [1] 38,4. रज, (राज्यं) p. 576,2,6.
| रसणग्गा, (रमनाग्रं) [ss] p. 30,7. रज्जु, (राजा, रज्जुः) [11] p. 32,8.
रमणाभरणं, (रसनाभरणं) [s] *रड्डु, (रड्डा, रण्डा) p. 228,6. *रडा, p. 103,7; 140,63; 158,6; 228,1.
रस बखो, (रसव) p. 365,2. रण, (रणं, रणे) p. 42,93; 148,1;
रस रहणं, (रसविरतिः) p. 311,3. 180,3; 244,23; 327,8; 448,4.|
रस सहितं, (रसहित) p. 492,1. रण णाह (रणनाथः) p. 502,2. रस सुरंगो, (रससुरा ) p. 383,1. रण दक्ख दक्व हण, (रणदतदक्षहन्ता) रसिश्र, (रसिका, रसितं) [ss] p. 172,1.
p. 30,7. रण मह, (रणमध्ये ) p. 255,4. *रसिउ, (रसिका) p. 147,5. रण मुक्कि, (रणमत्ताः, रणं मुक्ता) *रसिका, P. 148,7. p. 244,2. .
रह, (रथः) p. 36,3; (रथ) 249,5; रण रणंत कांची गुणं, (रणरणत्- । (रथाः ) 309,3. काचीगुणं) p. 511,2.
रहइ, (तिष्ठति) p. 190,4; 395,3. रख कम्म अग्गरा, (रणकर्मण्यप्राः) | रहणं, (विरतिः) p. 311,2. . p. 499,1.
रह बंजण संजोअस्स, (र-ह-व्यजनरखाइ, (रवीति, रोति) p. 537,3;
संयोगस्य) p. 10,1. रख, (रवः) [1] p. 38,2.
रह बंजण संजोर, (र-ह-व्यञ्जनसंयोगे) रखता, (सवत्यः) p. 520,3. ___p. 7,3. रबि रेह, (रविरेखाः) p. 210,2. | रहहि, (रथे.) p. 309,3. *रमण, (रमणः) p. 348,4. राप्र, (रागः) p. 330,4.
581,3.

Page #708

[ ६४ ]
*राप्रमेण, (राजसेना, राजसेनं) । रिणो, (मृणं) p. 330,5. •p. 228,6 ; (राजसेनः) 235,2; रिद्धि, (ऋद्धिः , ऋद्धिं) p. 42,2,8; 240,6 ; (राजसन) 240,5.
44,2.... *राप्रसेण रडल, (राजसेनरण्डां) "रिहौ, (भृद्धिः ) p. 114,1; 436,2. ____p. 230,4.
| संधंती, (सन्धन्ति) p. 125,2. राग्रह, (राजानः) p. 289,1.
| सक्वा , (सतं) p. 408,3. राप्रा, (राजा) p. 224,4; 277,1; । सद्दो, (सद्रः) p. 558,4. 289,7; 367,3.
सप्पड़, (रूप्यं) p. 184,4. राउ, (राजा) p. 219,1.
सअ, (रूपेण ) p. 503,2. राउल, (राजकुलं, राजकुले)
रुअउ, (रूपकं, रूपको) p. 163,5; ___p. 42,9.
287,7. 'राओ, ( राजा) p. 195,1. रुप्रो , (रुपकाः , रूपक) p. 440,1. राओ, (राजा) p. 394,2. सअं, (रूपं) [1] p. 38,3; (कान्तिं) राजंता, (राजन्ति, राजन्ते) p. 425,3. 107,1. राजते, p. 511,.
रुन मुद्धा, (रूपमुग्धा) p. 368,3. राणा, ( राजन, राज्ञा) p. 244,7. *रुग्रामाला छंदा, (रूपमालाच्छन्दः) राबण, (रावणः) p. 576,7.
p. 398,2. *रामा, (रामा) p. 115,2; 436,2. ! ए, ( रूपैः, रूपे) p. 5,1. रामो, (रामः ) p. 344,1.
| रूएण, (रूपेण ) p. 444,4. राहब, (राघवः) p. 576,8. | *रूपमाला, p. 399,4. राहा मुह महु पाण, (राधामुखमधु- | रूसइ, (सष्यति) p. 545,5. पानं) p. 334,7.
| रे, p. 227,1; 450,1; 468,4; रिउ गणह, (रिपुगणाः, रिपुगणेषु) (राणि) 347,1. 'p 255,5.
रेह, (रेखा) p. 346,1. रिउ बच्छ, (रिपुवतः) p. 570,3. रेहउ, (राजते ) p. 516,2. रिउ महर्ण, (रिपुमथनं) p. 3134. । रेहतो, (राजमानः) p. 529,4. रिउ सिर, (रिपुशिरः) p 304,7..
| *रेहा, (रेखा) p. 151,I. रिउ सोसहि, (रिपुशिरसि) रेहा, (रेखा, रेखाः) p. 223,2; ___p. 180,4.
418,3. रिंगए, (रिङ्गन्ति).p. 322,1... रेहाई, (रेखाः ) p. 112,1. रिद्वि, (रिष्टिकः) p. 381,3. रेहो, (रेफः ) p. 595,2.

Page #709

[
रो, (स) [15] p. 39,4.. | लग्गिन, (लग्राः) p. 318,7; (लगे) *रोला, p. 155,1,3; 157,6; 158,6. 576,3. रोला छंदो, (रोलाच्छन्दसि) ।
लग्गिन कट्टा, (मनकोष्ठाः) p. 244,3. p. 155,4.
लग्गिना, (लग्नाः) p. 488,1. . . रोस रत्त सब्ब गत्त, (रोघरक्तसर्व- लग्गु, (लग्न) p. 504,2. गावाः) p. 485,2.
लग्गे, (लगन्ति) p. 545,3. रोमाणिन, (उज्ज्वलितं) p. 184,4. | *लच्छी , (लक्ष्मीः ) p. 112,25 113, रोसा रत्ता सब्बा गत्ता, (रोषारक्त- 1; 114,1. - सर्वगात्राः) p. 483,2.
*लच्छोहरो, (लक्ष्मीधरः) p. 444,4. 'लज्जा , p. 114,2. लबिज्जइ, (लभ्यन्ते) p. 167,6. ललइ, (ललयति) p. 266,2,4;
322,4. लह, (यहोवा) p. 180,3; 230,1;
ललि, (ललित) p. 420,2.. . 257,6,8; 375,1.
लहइ, (लभते, लभ्यते) p. 374,2. लंका गिरि मेहलाहि, (लङ्कागिरि
लहिओ, (लब्धो) p. 494,2. मेखलायाः) p. 528,2. लंघि सारा, (लचितसागरः)
लहिज्वइ, (लभ्यते) p. 371,5. . p. 255,4.
| लई, (लघुः) p. 4,4; 6,2; 209,2; लंबाल अग्गं, (लम्बालकाग्रं)
(लघुः, लघु) 230,4 ; 291,2; p. 531,2.
299,2; 370,2 ; 468,1 ; (लघु) लक्वं, (लक्षं) p. 102,4.
177,5; (लघवः) 96,33; 135,1; लक्वण, (लक्षणे) p. 187,4 ; (लक्षण)
141,1; 215,1; 270,2; 478,3; 187,8.
486,2,3; (लघून) 170,535 लकवण बिहूणं, (लक्षणविहीनं ), 457,3; (लघुभिः ) 202,235 p. 15,2.
(लघो) 58,4; 301,2 ; (लघूनां) लख, (लक्षं) p. 262,1.
223,1; (मन्दं) 233,3. लग, (निकटे) p. 541,2. लहुअ, (लघु) p. 59,3. लगो, (लगो) p. 345,3. लहुअं, (लघुकं) p. 110,2. लग्गइ, (लगिल्वा, लगति) p 304,3 : लहुमा, (लघु) p. 18,3; लघुभिः) (लगति, लगन्ति) 571,6..
119,1; 144,I; (लघू) 210,3. लग्गंता, (लग्नाः) p. 289,1. लहु भालंबेण, (लघ्वारम्भेण, लघुका

Page #710

[ ६६ ]
... लम्बन, लघोरालम्बन) p. 26,5. लालिच गच्छा, (नालीचक्षः) लहुएण, (लघुकेन) p. 33,10. p. 403,3. . लहुएहि, (लघुभिः) p 25,5. लिज्जइ, (प्रयते) p. 545,1. लड्डु गुरु पाई, (लथवादिः, गुर्वादिः) लिज्जहु, (पचतां) p. 230,4. p. 39,3.
लिज्जिअ, (गृहीता, गृहोला) लहु गुरु प्राणं, (लघुगुरुज्ञानं) | p. 465,1 ; 576,1. ___p. 96,l.
लिक्ने, (गृहीता) p. 439,3; (यहोतं, लहु गुरु सेसिणा, (लघुगुरुथेषिताः) पछते) 481,4; 570,1. _p. 252,3.
*लिलाबह, (लीलावती) p. 301,8. लहु गुरू, (लघुगुरवः, लघुगुसभ्यां, लिहहु, (लिख, लिखत) p. 80,2.
लघुगुसभिः) p. 555,3. लिलउ, (महोतं) p. 222,2. लहु जोहा, (लघुजिया) p. 11,2. *लौल, (लोले) p. 500,1. लहु जुश्र, (लघुयुगं) p: 345,1; | लोलाइ, (लोलया) p. 131,3.
583,3. ... .. . . *लीलाबती, (लीलावती) p. 304,9. लह जुअलं, (लघुयुगलं) p. 420,1. लुंठिया, (लुखिताः) p. 446,2. लहु पबण, (लघुपवनः) p. 581,1. | लुंठिा कुंजरा, (लुखितकुञ्जराः) लहु बिखि, (लघुदयं) p. 529,2. p. 446,2... लहु भेना, (लघुमेदाः) p. 37,4. लुंपि, (लुबा, लोपयित्वा) p. 55,5. लहु लहिअ, (लहलहितः, लघु- | लुक्कता, (लौनाः, निलौनाः) - लघुवं, लघु लभते) p. 566,6. I p 378,4. लहु लहिणं, (लघुरहितः) p. 30,9..| लुक्तिश्र, (लुक्कायितः, निलौनः, लुमः) लहुलुबिसउ, (लघुविशेषकः) । p. 255,3; 304,5 ; 309,2. ___p. 374,1.
लुक्कोमा, (गोप्यते) p. 545,8. लहू, (लघू) p. 7,2; (लघुः) 11,2; लुक्कु, (निलोनः) p. 504,1. - 297,4; (लघवः) 326,2. लुद्ध, (लुब्धः ) p. 277,1; 367,3. लहू गुरू णिरंतरा, (लघुगुनिरन्तरा) लुद्धा, (लुब्धाः) p. 507,5. ___p. 380,1.
लुप्पहु, (लोपय) p. 89,3. लहू जुश्र, (लघुयुगं) p. 404,1; | लुलह, (लुठन्ति) p. 304,3. .. 415,2; 464,1; 567,2. लुलिश्र, (लुलितः) p. 148,5. लहू जुमला, (लघुयुगलं) p. 413,1.| ले, (यहोवा) p. 89,3: लाख, (लतं) p. 262,1. । लेह, (पहीला) p. 55,8.

Page #711

[१८७ ]
लेक्वार, (लेखय) p. 223,2. लोहा बल, (लोहाबले) p. 318,4. बेक्वए, (लेख्यते) p. 319,4. लह, लह] (लभते) p. 220,2. लेखहु, (लिख्यते, लेख:) p. 55,9; (लिख) 575,7.
स। लेक्षिप्रा, (लिख्यते) p. 46,4.
| स, (मः, सा) p. 4,3 ; 267,5; 355,2; लेक्विश्रा, (लिखितः, लेख्यः)
365,6; 370,2; 385,3; 435,1. ___p. 459,3.
सन, (शतं) p. 583,7. लेक्विए, (लिख्यते, लिख्यन्ते)
सणं, (संगणः) p. 388,1. . p. 347,1. लेख, (लिख, लेख्ये) p. 55,5.
सअल, (सकलं) p. 298,2. लेखि, (लिखिखा) p. 48,4..
| सबल उरि, (सफलोपरि)
p. 148,6. लेहइ, (लभते) p. 213,6.
सअल जण दुरित दमण कर, (सकललेहि, (यहाण) p. 12,4.
जनदुरितदमनकरः) P. 190,4. लेही, (यहाण) p. 483,4.
सनल पग्रह, (सकलपादेषु) लेड, (पहाण) p. 189,1.
p. 252,5. लोत्रण, (लोचनं, लोचने) p. 286,1. साल बिबह प्रण किन मण मोहा, लोन लोश्रण रंजणा, (लोकलोचन
(सकलविबुधजनकृतमनोमोई) रञ्जनः) p. 491,4.
p. 564,5. लोग्राणं, (लोकानां, लोको) | साल मुबण दोबो, (सकलभुवनp. 143,2; 506,1,4.
दीपः) p. 383,3.. लोहड, (लोठयति, लुटति) सला , (सकला) p. 474,3. ___p. 289,4 ; (लुठति) 304,7. | मत्रा, (शतानि) p. 102,2; 442,2; लोभ मणा, (लोभमनः, लोभे मनः) 500,4. p. 480,3
मप्रार, (सकारस्य) p. 594,4. लोरहि, (नेत्रः, अश्रुभिः) p. 289,3. सह, ( एव) p. 374,4; (तदेव) लोलइ, (लोलते) p. 286,2. ___400,4 ; (तां) 535,4. लोलती, (लोलायमाना) p. 207,1. मई, (सतौ) p. 345,4. लोला, (लुठन्ति, लोलन्ति) सत, (समे, समेतु) p. 80,4; (शतं) ____p. 378,l.
182,5; 246,5,6 ; 287,6; 308, *लोहंगिणि, (लोहाडिनी, लोहाडी) 2; 336,8; 555,4; (साढ़ें) p. 150,1; 151,15152,1.
192,2.

Page #712

[4
]
सउ बौष मत, (विंशत्यधिकशत- | संठा, (संस्थाप्य) p. 280,3. ___मात्राम) p. 525,2.
संठबहु, (संस्थापयत) p. 164,1; संकट, (संकठ) p. 351,2 ; 412,3. | __175,1; 230,1; 274,4; 276,1; संकर, (शङ्करः) p. 417,4.
321,2. संकर चरणु, (शङ्करचरण:)--176,4. संठबि, (संस्थाप्यते, संस्थाप्य, संस्थासंकर, (शङ्करः) p. 172,8.
प्यता) p. 514,1,2. संकरो, (शङ्करः) p. 347,2....
| संठबिन, (संस्थाप्य, संस्थापय)
p. 475,2. संका हस, (शङ्काहरः) p. 176,4. संख, (संख्यायाः) p. 552,3; (शङ्कः)
संठाबिकहु, (संस्थाप्य) p. 259,1.
संठिया, (संस्थितः, संस्थिती) [1] 560,3.
___p. 509,2. संखं, (शङ्खः) [1] p. 38,1.
संतार, (सन्सारं, सन्तरणं) p. 12,3. सख ककण, (शाक, " | संतारिन संसारा, (सन्तारितसंसारः) __णाभ्यां, शङ्खकङ्कणं) p. 521,3.
p. 169,4. *संखणारी, (शब्द्धनारी) p. 368,2,5.
संतासह, (सन्त्रासयति) p. 242,8. *संखु, (शङ्कः) p. 213,5..
संपत्र, (सम्पदं, सम्पत्तिं) p. 42,2; संग, (सङ्ग) p. 207,4; 538,6. 169,7; 412,2. संगहि, (सङ्ग) p. 576,3. संपलइ, (सम्पादयति, सम्पतति) संगहिणी, (संगृहीता, संगृहिणी, p. 42,3.
संग्रहणी= व्यभिचारिणी) संपुथाउ, (संपूर्ण) p. 287,6. p. 118,2..
संपुख ससि मत्त, (संपूर्णशशिमात्र) संगाम मजमे, (संग्राममध्ये) p. 520,5. p. 292,2., संगामे, (संग्रामे) p. 361,3. संबुत्तं, (संवृत्त) p. 543,1. संधारि, (संहृत्य, संहरतु) p. 350,2. | संभणि, (संभण्य, संभणितः, संभासंचारि, (सञ्चार्य) p 80,8.
लय) p. 475,1. *संजुत, (संयुक्त) p. 400,4. संभणिश्रा, (संभणिताः) p. 124,2. *संजुता, (संयुक्ता) p. 401,4. संभबा, (सम्भूतः) p. 460,4. संजुत्त, (संयुक्तां) p. 246,3; (संयुक्त)/ संभबे, (सम्भवति) p. 459,2. 246,4.
| संभरि, (संभृत्य) p. 545,7. संजुतं, (संयुक्त) p. 543,2. संभलि, (संभाण्य, सावधानीभूय, संझुत्त परो, (संयुक्तपरः) p. 4,1; 6,1... संमत्य, अवधार्य) p. 289,5; संजुत्ता, (संयुक्ता) p. 108,2.
297,4... ..

Page #713

[ [ ]
*संसु, (शम्भु) p. 158,2, 545,9.
भु, (शम्भु) p. 285,2; 346,2. संसुं, (शम्भु) p. 5,3. ife, (शम्भुना) p. 192,2.
* संभू णामाश्रं, ( शम्भुनामेदं ) p.543,4.
* संभो, (शम्भु) p. 193, 1. संभोन खिखोरई फासफुल्ल फणाबली कबलबे, (सम्भोगखन्नोरगस्फारोत्फुल्लफणावलोकवल
न) p. 528,2-3.
# संमोहा, p 356, 4. संमोहा रुनं, (सम्मोहारूपं ) p. 356, 1. संहर, (संहर, संहरतु) p. 351,22. संहार, (संहार) p. 834,5. संहारो, ( संहरतु) p. 361,4. सकल पत्यार संखा, (सकल प्रस्तार -
संख्या) p. 102,1.
* मक्क, ( शक्रः) p. 189,2; 190, 7. सक्क गणा, ( शकगणः, शक्रगणं ) [5115] p. 575,1.
"
ht, (शकः ) [ 5115] p. 23, 2. * मक्को, ( शक्रः ) p. 193,1. सक्को गण, (शकगणः ) [ 51s ]
p. 567,5.
समय, (सगण:) p. 42,4 ; 301,7 ; (सगणं) 293, 2, 323;4. सगणा, (खगणः) p. 280,2; (सगणाः) 447,1; (and), anur: ) 569,1; 571,4.
87
सगणाइ, (सगळं ) p. 326, 1. सगणेण, (सगयेन) p. 362,1. सगणो, (सगण:) p. 348,3; 4722.
सगुण, p. 360, 1.
सगुरु, (सगुरून्) p. 167,4. (स्वर्ग) p. 405,3.
सग्ग, सरग गंगा जलेहिं, (स्वर्गगङ्गाजलैः, स्वर्गगङ्गाजलौघैः ) p. 558,2. सग्ग खेहा, (स्वर्गस्नेह, स्वर्ग स्नेहं ) p. 430,4. सग्ग मण, (स्वर्गमनसः ) p. 488, 2. सग्गह खिलन, (स्वर्गनिलयः ) p. 279,3.
सग्गा, (स्वर्गः ) p. 368,4. सग्गा भग्गा, (स्वर्गमार्ग) p. 507, 5. चं, (सत्यं) p. 126,5. मजते, (संयुक्तः ) p. 357,1.
सज्ज, (सज्जिताः) p. 485, 1; (सजजं) 535,2.
8
सज्ज संगौ, (सज्जन सङ्गी) p. 583, 8. ear far, (सज्जीकृतः ) p. 509, 2. सज्जा प्रा, (सब्जीभूतानि )
p. 483,3.
सज्जिन, ( सज्जिताः) p. 502,1. सज्ज करा, (सज्जीकृतं, सज्जीकुरु, कृत्य) p. 330,7. सज्जा, ( सज्जिताः ) p. 514, 3. सद्वि कल, ( षष्टिकला) p. 103, 3. सट्ठि, (घष्टिः) p. 103,5; 226, 4. समितंगो (afgमात्रा )
p. 124,3.

Page #714

[ ८० ]
सट्ठि बाण, ( षष्टिवाणान् ) p. 504, 3. ( सङ्घ जुनं, (शब्दयुगं ) p. 575, 3.
सत तीस, ( सप्तत्रिंशत् ) p. 261,4.
सतु हार, (शब्दहारो, शब्दहारयोः ) p. 521,22.
सत तो, (खतताः) [ 115] [55 1 ] [ss1] p. 525, 1.
सत्त, (सप्त) p. 102, 2 ; 110, 1; 170, 4; 235,2; 372,2; 484,2; (सप्तसु) 173,5. सत्तग्गल, ( सप्ताधिका) p. 105, 2. सत्तम, (तमे) p. 120,2 सत्तरि, ( सप्ततिः) p. 2102. सत्त अ, (सप्तरूपाणि) p. 103,6. सत्ता, (सप्त) p. 167,3; 377,1;
481,1; 543,3.
सत्ताइस, ( सप्तविंशतिः ) p. 132, 9. सत्ताईसा, ( सप्तविंशतिः ) p. 1112; 112, 1; ( सप्तविंशत्या, सप्तविंशfafur:) 119,2.
सत्ताईसाइँ, ( सप्तविंशतिः ) p. 121,3.
सत्ताबणि, (सप्तपञ्चाशत् ) p. 103,2.
सत्ताबस्था, (सप्तपञ्चाशत् ) p. 111,1.
सत्तरह, (सप्तदश) p. 102, 3. सत्तु, (शत्रुः ) p. 44,5 ; 46,4,8;
570,4; (शत्रोः) 46,5,6,8. सद्द, (शब्दः) [ 1 ] p. 38,4; 466,2; 547,2; 552,4.
* सद्द, (शब्दः) p. 213,5. es, (शब्दायते) p. 560,3.
* सद्दल, (शालः) p. 140,3; 211, 3; 531,6.
*सद्दल बिक्कौडिनं, ( शार्दूलविक्रीfea) p. 529,4.
a
#सलसट्टा, शालसाटकं, भालसाटकः) p. 525,4.
स, (शब्दायन्ते) p. 399,2;516,1; 566,7.
* सद्वरा, (खग्धरा) p. 555, 4. * सप्प, (सर्पः) p. 140,4. सम्प, (सर्प) p. 486,4. सप्पा राना, ( सर्पराज : ) p. 514,4. सप्पा राय, ( सर्पराजेन ) p. 418,4. सब, (सर्व्वे ) p. 44,6,8; (सर्व्वान् )
457, 3; ( सर्व्वख्यां, सर्वासु ) 550,3; (सर्व्वस्मिन्) 583, 1. सब गुरु, (सर्व्वगुरवः सर्व्वगुरु) p. 457,4.
सबण तुला, (श्रवणतुला ) p. 14,3. सबण रंधा, ( श्रवणरन्ध्रं, श्रवण-.
रन्ध्राणि) p. 493,2.
सब दोष, (सर्व्वदिक्षु) p. 304,3. सब पप्र, (सर्व्वपादेषु) p. 323,4; 583,7. सबल, (सबला :) p. 322,3. सबिहाi, (सविहासं) p. 7, 4. बु, (स) p. 463,2.

Page #715

[६८९ ]
सब्ब, (सर्वाः, सी) p. 46,2; सबेह, (सबैः) p. 25,5.
(सर्वाः , सर्व) 55,2; 326,2; सम, (समे) p. 146,2; 230,33; 240, 504,4 ; (म) 554,4.
5; 241,2. . सब्बत, (सब्ब) p. 42,8; 563,6. समन, (समये) p. 537,3. सबंग मुद्ध, (सर्वाङ्गशुद्धः) p. 198,6. सम अकबर, (समातराणि) p. 431,3. सब्ब दिस, (सर्वदिक्षु) p. 563,5. समय माहबा, (समयमाधवः) सब्ब दुक्खा, (सर्वदुःखानि) p. 207,2.
| p. 513,4.
समंत गुरबो, (समस्तगुसकाः) सब देस, (सर्वशः) p. 233,3.
p. 525,1. मध्य पारण, (सर्वपादेन) p. 466,4.
समग्गल, (समग्राः) p. 226,4; सब्बलं, (सबलं, शबलं) p. 319,3.
336,8. सष्य लहु, (सर्व्वलघुः, सर्बलघु) समग्गाई, (समग्राणि) p. 102,5;
p. 230,3. सब्बलहुअस्त, (सर्वलघुकस्य)
(समग्रा, समग्राणि) 442,2. ____p. 33,6.
सम जाइहि, (समजातिभिः) सष्य लहू, (सर्वलघुः) p. 152,1. ___p. 431,3. सब्बला, (सबलाः, सकलाः)
समदि, (सम्भाव्य) p. 180,3. p. 518,3.
समपहि, (समर्पयसि) p. 227,4. सब्बलो, (सबलः) p. 497,1; सम बस्य, (समवर्ण) p. 202,7.
(सबलानि) 503,2.. सम भागह, (समभागः, समभागे) सब लोप्रहि(सर्बलोक) p. 521, p. 59,3. 2; 547,3..
समर, (समरः, समरे) p. 266,5. सबहि, (सर्व) p. 215,1.
*समस, (समर) p. 211,7. मण्या, (सबै) p. 483,4; (सर्वाः) सम मश्र गुण, (समरूपगुणः) 545,4.
____p. 198,6. मन्या पासा, (माशाः, साशासु) p. 566,5.
सम सश्रा, (समरूपाः) p. 129,3. सवाए, (सर्व्वस्थां) p. 111,1. . .
*समरो, (समरः) p. 193,2. सम्बासा, (सर्वाशाः) p. 207.2. समा, (समाः) p. 426,4. सब्बा सारा, (सर्बसाराः, सर्वसारान्)
| समाज, (समाजः) p. 277,1. ___p. 438,1.
समाणा, (समाना) p. 443,3. सब्बे, (सर्व) p. 113,2; (मः) | समाणिश्रा, (समानिका) 506,3.
| p. 372,2,5.

Page #716

[ ६६२ ]
समास, (समामतः) p. 30,3. ( *सरभ, (शरभः) p 496,5. समोरणा, (समौरणः, समीरणाः) सर मुणि मत्ता लहिश्र, (शरमुनि___p. 550,4.
मात्रालब्धा) p. 388,2. समुह, (समुद्रः, समुद्रं) p. 576,7.
सर लहु सहिो , (सरलघुसहित) समुह तूरश्रा, (समुद्रतूर्याभ्यां)
| p. 494,1. __p. 422,I. समुहे, (समुद्रे) p. 131,4..
सरस, (सरस) p. 492,4. सम्माणोश्रो, (सम्मानितं, सम्मानितः)
सरसह, (सरस्वत्याः ) p. 257,6. p. 506,3.
सरस गण, (सरसगणं, सरसमणान्)
p. 535,3; 539,2. सर, (सरः, शस) [D] p. 37,3; 360, 1; 492,3; (शरः) 233,5 ; (शरौ)
सरस गण रमणिश्रा, (सरसगणरम- .
__णीया) p. 392,1. 370,1; (शराः) 488,3; (शरान्) 537,2.
सरसगुण, p. 360,1. *सर, (शरः) p. 211,6.
सरस लिणि दल किन सत्रणा, *सरश्र, (हरसा) p. 211,7.
(सरसनलिनौदलकृतशयनः) सर अग्गल, (शराधिकाः) p. 252,3. p. 581,6. सर समग्र, (शरतूसमयः) p. 566,8. | सरस मण (सरसमान) p. 539,4. सरश्न समश्र ससि मुसरिस बत्रणा,
सरस सुपश्र, (सरसमुपदं) p. 579,1. (शरत्समयशशिमुसदृशवदना)
सरसा, (सरसाः) p. 472,4. p. 496,2.
सरसाई, (सरखती) p. 355,3. सर ससि बिंब, (शरच्छशिविम्बं) | "सरह, (शरमः, परभं) p. 494,4. p. 184,2.
सरह गण, (साध्यगणो) p. 360,2. सरन सुधार बनणा, (शरतसुधा
सरहासेस ससहर, (शरभशेषशशधराः) करवदना) p. 410,1. ____p. 132,8. *सरंग, (सारङ्गः) p. 132,1. *सरह, (शरभः) p. 132,4; 140,1; *सरगिका, (सारङ्गिका) p. 388,2. 211,6.. मरणा, (शरण, शरणे, शरणं) | *मरहो, (सरभः) p. 195,2.
सरि, (सदृशं, सदृशानि) p. 80,2, सर पंच, (पञ्चशरः) [10] p. 38,8. *सरि, (श्रीः, सरिः, सरित) सरबस, (सरोवरं, सरोवराः, सरो- p. 132,6.
वरान्) p. 289,3.. | सरिर, (शरीरं) p. 360,3.
p. 480,2.

Page #717

[
९३ ]
मरिस सम दोस गुण, (सदृशसमदोध- | ससि बणि , (शशिवदने) p. 267,2; गुणं) p. 202,7.
271,2; 583,. .
समिरणि , (शशिरजनी) p. 263,3... सरिसा, (सदृशो) p. 18,4. सरोरा, (शरीरं) p. 463,1.
ससि हर, (शशिधरः) p. 190,5. *सक, (शरः) p. 132,4.
ससी, (शशी) p. 348,1,2.
ससुर, (श्वशुरः) p. 338,1. स, (शरं) [1] p. 215,2; (शराः) 486,l.
सह, p. 488,4.
| सहबार कोसर गंध लुद्धउ, (सहकारसलहिज्जइ, (साध्य) p. 246,4.
केशरगन्धलुब्धाः ) p. 491,2. सलहिज्जसु, (माध्यता, साध्यन्ता) p. 202,2.
| सहह, (सहते) p. 14,1,3. *मल्ल, (शल्य) p. 213,3.
सहज, (महजेन, खभावात)
| p. 10,2. सल्ल, (शल्य) [1] p. 469,2 ; (शल्ये) 330,6; (शल्पः, शल्लं) 555,2; | महजे, (महजेन, सहजतः, स्वभावात)
p. 9,3. (शखौ) 567,4; 575,2.
सहदेसुष्वासह, (खदेशानुदासयति) मल्ल जुश्रा, (शल्पयुगं) p. 459,2; |
p. 42,4 464,2.
| सहब, (सहिष्ये, सोढ़व्यं) p. 270,4. सल्ला, (शल्यानि, साध्या) P. महस, (सहखं) p. 262,1. 483,2 ; (शल्यः, शल्य) 418,2.
*सहसक्यो , (सहस्राक्षः) p. 158,2; मला लिखो कंठा, (शल्यच्छिन्न- 195,2. कखाः ) p. 507,4.
सहस्साइं, (सहस्त्राणि) p. 102,3. मल्ला जुअला, (शल्पयुगल) p. 461,1. | महाओ, (सहायः) p. 394,2. ससमुहूं, ([स] समुद्र) [1] p. 27,3. | सहास मुह पंकणं, (महासमुखपडाज) समहर, (शशधरः) P. 190,3.
p. 511,3.
सहि, (सखि) p. 135,1; 270,4%3; ससहर तिल, (शशधरतिलक,
300,1; 351,13 370,4; 388,2; हे शशधरतिलक) p. 458,3.
464,4; 486,3; 513,4; 537,43; मसि, (शशी) [15] p. 23,2; 563,73566,8. .... 263,3; 266,3.
महिउ, (महित) p. 182,6. *ससि, (शशी) p. 132,7; 213,3.
सहिओ, (सखि, सहितः, साधितः) सलिणा, (शशिना) p. 348,4.
p 348,3.

Page #718

[ ६६४]
सही, (सत्यं) p. 539,3. | *सास, (सारः) p. 346,1,2. *सहस, (शेखरः) p. 213,4. सारो, (सारः) p. 440,1. सा, p. 5,33; 112,2; 119,2; 152,1; | *साला, (शाला) p. 436,1.
357,4; 372,2; 418,4; (२) सालिअरो, (शालिकरः, शालिचरः) 129,4.
[ I] p. 23,4. सार, (सागरः) p. 309,7. सालिणी, (शालिनी) p. 418,4; साजि, (सज्जौभूय) p. 262,2.
419,5. *साण, (श्वा) p. 211,3.
*मालूर, (मालूर) p. 579,3; 581,9. साणंदिन बनणं, (सानन्दितवदनं) साहसंको, (साहसाङ्कः) p. 128,4. p. 313,7.
साहि दुइ, स्वामिदयं) p. 262,2. *सालसठ्ठ, (शाईलसाठक)
मित्र अंचलं, (सिचयाचलं) p. 528,6.
p. 531,4. साबर, (श्यामलं) p. 455,1.
सिन बिट्टी, (शीतवृष्टिः) p. 545,1. सामि हम्मौर बनण, (स्वामिहम्मीर- | सिअल, (शीतलः) P. 233,3; 273,2. वचनं) p. 180,3.
मिश्रा, (शिवाः) p. 520,3. सार, (साराः, शराः) p. 484,2.
| "सिंहलोश्रण, (सिंहावलोकं)
p. 293,3. सारंग, (सारङ्गा) p. 211,4. *सारंगसअक्क, (सारङ्गरूपका, सारङ्ग--
सिंहस्म, (सिंहस्य) p. 117,2.
*सिंहाबलोक, (सिंहावलोकः) रूपक) p. 449,2.
. p. 296,5. *सारंगरूपकं, p. 450,5.
| सिंहासणा, (सिंहासना) p. 387,3. 'सारंगिका, p. 389,4; 483,5. सिंहिणी, मिहिनौ) p. 103,5; *सारंगिका, (सारङ्गिका) p. 481,2. | 126,1; 128,1,5; (सिंहिनी) *सारबई, (सारवती) p. 404,l. 126,5. *सारबती, (सारवती) p. 405,4. सिक्व, (शिखा, शिक्षस्त्र) p. 267,5. *सारसि, (सारसौ) p. 115,4... *सिकवा, (शिखां) p. 269,2; *सारसु, (सारसः) p. 211,7.
(शिखा). 270,5. सारा, (सारं, मारः) p. 398,1; | *सिखा छंद, (शिखाच्छन्दः) 438,4.
___p 267,1. सास, (मार) p. 150,1; (सारः) . सिग्धं, (शीघ्र) p. 558,7. 497,3.
| सिज्जिन, (;) p. 573,1.

Page #719

[ ६५ ]
fug, (g) p. 358,1. fage, (a) p. 547,4. *fafg, (fafg:) p. 213,1. सिद्धि सरो, (सिद्धिसरः, सिद्धेः सरः)
p. 311,5.
* सिद्धी, (सिद्धिः) p. 115,1 *fea, (fara:) p. 132,2. सिबियन सोअर, (स्वप्रतोदराः ) p. 414,2.
fet, (farfe) p. 190,3; 291,2; 292,2; 333,1.
सिर मह, (शिरोमध्ये) p. 190,4. सिहि, (शिरसि) p. 394,2. सिरि खंड, (श्रीखण्डः) p. 184,3. fafe फणिवर, (श्रौफणिपतिः) p. 323,5.
सिरि मह महणं, (श्रीमधुमथनं ) p. 421,4.
fet, (fafe) p. 573,2; 576,1.
सिसिर रिढ़, (शिशिरऋतुः ) p. 581,7.
fagau, (faya) p. 528,5. सिहरेहिं, (शिखरैः ) [ ।। ।। ]
p. 33,8.
fefe, (farft) p. 40,2. *fafzul, p. 80,9. *feedu, (feet) p. 115,4. *सी, (श्रीः) p. 343, 4. सी, (शीतः) p. 563,3. सोला, (शीतलः) p. 460,1. सोना, (शौताः) p. 399,3. सीस, (शीर्ष) p. 207,1; 2×5,1;
354,4.
सिर अंके, (शिरोऽङ्क, शिरोऽय, शिरोऽङ्काः) p. 80,6.
सिर किजिन गंगं, (शिरःकृतगङ्ग) p. 313,1.
सोसइ, (शीर्ष) p. 169,1.
सिर गंग, (शिरोगङ्गया, शिरसि गङ्गा) सोघं, (शीर्षं) p. 15,4.
p. 176,1.
सिर गंगं, (शिरोगङ्गः ) p. 586, 4. सिर दुइ अंके, (शिरोदयाङ्कन, शिरोऽङ्कयेन) p. 64,4. सिर पर अंके, (शिर उपर्य्यङ्कण, शिर:पराङ्केण) p. 80,6-7.
* सोसरुपक, (शौर्घरुप) p. 377,5. सोसहि, (शौर्षे) p. 417,8. ষীसा, (शीर्ष) p. 439,1.
* सीसा, (शीर्ष रूपकं ) p. 377, 2. सोसे, (शीर्ष) p. 143,1.
* सोसो, (शीर्ष) p. 193,2. * सोह, ( सिंह :) p. 211, 3. * सोहो, (सिंह) p. 193,2. g, (gazi) p. 472,4 सुश्रणा, (सुजनाः) p. 163,2. सुप्रा, (सुताः) p. 362, 3. सुंदर, (सुन्दरः) p. 351,1; 573, 7. सुंदर काप्रा, (सुन्दर कायः ) p. 583, 4. सुंदर गाणं, (सुन्दरनयनं ) P. 313,7.

Page #720

[ ६९६ ]
246,5.
सुंदर हासा, (सुन्दरहासः) p. 586,6. | सुगुण जुश्र, (मुगुणयुक्तः) p. 539,1. सुंदरि, (सुन्दरी) p. 286,1; 523,5; | सुच्छंदं, (सुच्छन्दः) p. 543,1.
573,5; (हे सुन्दरि) 127,2; सुधंद, (सुच्छन्दः) p. 285,6. __401,2; 460,4; 521,4. | सुछक्करण, (सुषटकोन) p. 552,I. *सुंदरि, (सुन्दरी) p. 459,4-~- मुज्जाणो, (सुज्ञानः, सुजातः) *सुंदरित्रा, (सुन्दरी, सुन्दरिका) p. 506,2. p. 567,8.
| सुझमे, (जानासि) p. 463,4. सुंदरि हदहि, (सुन्दरीहदे) p. 10,3. | सुठार, (सुस्थाने) p. 518,2. *मुंदरी, p. 460,5 ; 570,9. सुरिंद, (सुनरेन्द्रः) [iss] p. 34,2.. मुकइ, (सुकवेः) p. 223,3; (सुकविः) | *सुणह, (शुनकः) p. 140,4. 319,5; 457,2; (सुकविना) | सुणहि, (शृणु) p. 323,2; 541,4.
पुणह, (शृणुत) p. 177,2. मुकइंद दिठ्ठा, (सुकवीन्द्रदृष्टी, मुणिश्र, (श्रूयते, श्रूयन्ते) p. 493,3. ___ सुकवीन्द्रदृष्टाः) p. 472,4. सुणिज्जा , (श्रयते) p. 198,2. मुकार बरे, (सुकविवरः) p. 323,5. मणिज्ज. (श्रयते, श्रयन्ते) p. 418,2. मुकंत, (सुकान्तः) p. 350,4.
सुणु, (शृणु) p. 270,4. मुकम्म रत्ता, (सुकर्मरतं, स्वकम्मरत) | मुहि , (शृण) p. 126,3.
p. 430,2. सुकिन फल, (सुकृतफलेन) p. 477,4; |
| सुख, (शून्यं) p. 42,4; 46,5. 496,4.
सुख काल, (शून्यकालः) p. 198,2. सुक्ख, (सुखं) p. 207,6; 877,3.
| सुत्थिर, (सुस्थिर) p. 222,2. मुक्वं, (मुखं) p. 439,4; (सुखं,
सुदंडा, (सुदण्डा) p. 518,2. सौख्यं) 543,1..
सुहउ, (शूद्र, शूद्रा) p. 202,2. मकव करा, (मुखकरः, सौख्यकरः) | सुहिण), (शूद्रा, शूद्रिणौ) p. 119,2;
144,4. . p. 283,3. मुक्खाइ, (सुखानि) p. 350,2. . सुद्ध, (शुद्ध) p. 4,4; 132,6; 274,5; सुक्खाणंद, (सुखानन्दं) p. 311,8.
(शुद्धाः) 367,2 ; (शुद्ध) 182,2. सुख, (सुखं) p. 480,4.
मुद्ध, (शुद्धः) p. 132,6. सुखग्ग करा, (मुखड्कराः) p. 502,3. | सुद्धउ, (श्रद्धं) p. 246,4. सुगंध, (सुगन्धाः ) p. 529,3. सुद्ध देहं, (शुद्धदेह) p. 440,3. सुगीबह, (मुग्रीवाय) p. 576,6. सुद्ध मणा, (शुद्धमनाः) p. 405,2.

Page #721

[ २
]
सुद्धा, (एडी) p.. 7,2; (पद्धाः) *सुबास, (सुवास) p. 374,4. :
368,3; (एडा). 395,3; *सुबासड, (सुवासकः, सुवासक)
(शुद्धा) 269,2. . . . p. 374,1... सुद्धा कानउ, (शुद्धकायः) p. 514,4. सुभणि, (सुभण, सुभणित) p. 379,3. सुद्धा बखा, (शुद्धवर्णः) p. 564,2.
सुभष्वा, (सुभव्यः) p. 560,3. सुद्धि, (शुद्धिः) p. 554,2,3.
मुम्भ, (शुभ) p. 285,2; 346,2; 354,
3; 381,4. सुधम्म चित्ता, (सुधर्मचित्तं,
| सुभभं, (शुभं) p. 344,2. स्वधर्मचित्ताः) p. 430,1.
सुमह लंबिन, (सुमतिलम्बितः, .' सुपण, (सुपर्णः) [sis] p. 503,1.
सुमतिलम्बितं) [ss]. p. 30,8. सुपख चक्क, (सुपर्णचक्र) p. 497,1.
सुमजझ, (सुमध्ये) p. 373,6. सुपरि, (पादोपरि) p. 301,8.
सुमरु, (मर) p. 263,5. सुपसिद्ध, (सुप्रसिद्धं) p. 228,6. *सुमुखी, P. 414,4. सुपसिद्धउ, (सुमसिद्धाः) p. 287,4;
सुमुहि, (मुमुखि) p. 125,2; 127, 454,3.
3; 300,4; 352,1; 459,4; सुपसिद्धं, (सुमसिद्धं) p. 81,5.
539,4.. सुपाए, (सुपादे) p. 518,3. *सुमुही, (सुमुखौ) p. 413,4. मुपिन, (सुप्रियः, सुप्रिय) [1] सुर अण, (सुरतनयः) [ss] p. 30,8. . p. 220,5; 319,3; 321,1; | सुर अस, (सुरतसः) p. 139,1.
371,1 ; (सुप्रिय, सुप्रिये) 494,41. | सुरज्ज हरा, (सुरराज्यहरः, सुराज्यहरः) सुपि, (सुमियः, सुप्रियं) [1]
p. 570,4. p. 30,2; 543,2.
सुर बह, (सुरपतिः) [s] p. 27,2. सुपिन गण, (सुप्रियगणों) p. 360,1; सुर सरि, (सुरसरित्) p. 190,4..
(सुप्रियगणः, सुप्रियगणं, सुप्रिय- सुर सेबिन चरणं, (सुरसेवितचरणं) गणान्) 494,1; 583,1.
p. 313,5. सुपुणि, (सुपुण्येन) p. 371,4. सुरही, (सुरभिः ) p. 139,1. सुपुरस गुण, (सुपुरुषगुणेन)
सुलखण, (सुलक्षण) p. 336,2. p. 395,3.
सुलताण सोस, (सुरत्राणशीर्ष) सुप्पण, (सुपर्णः).[515] p. 35,4.
p. 180,8. सुबण, (सुवर्णाः) p. 552,3.
*सुसऊ, (सुसरः) p. 211,7.
सुमक्करण, (स्वशक्तमा, सुसत्कृतेन) । सुबद्धं, p. 492,3.
p. 552,2.
88

Page #722

[te ]
सुसज्जा, (सुसज्जा, सुसज्ज :) p. 426,4; 429,1.
सुसज्ज बिंद, (सुसज्जितवृन्दे) p.. 502,4.
सुखद, (सुशब्दः) [1] p. 552,2. सुसम्बलो, (सुशबलं सुमबल)
सूरह, (सूर्य्यस्य) p. 249,5.
सूरा, ( शूराः) p. 483,4. सूरो, ( शूरः, सूरः, सूर्य्यः ) [ 1515] p. 23,2 ; (qu:) 40,3 ; 193,1 ; 595,3; (TT:)[515] 24,2. 'सूरो, (सूर्य्यः) p. 193, 1.
१.
p. 306,3.
* सुसमा, (सुषमा) p. 406, 4, 408, 4. सूल घरं, (शूलघर) p. 813, 6. gafa, (gant) p. 147,4. से, (तस्य) p. 125,4. *सुसुहंकरु, (सुशुभङ्करः) p. 211,2. सुह, (सुखं) p. 42,2; 169, 7; [सुइ]
(तत्) 547, 3.
aa, ( शेषे ) p. 284, 2. सेख, ( शेषं, शेषे ) p. 55,4. * सेचाण, ( श्येनः ) p. 140, 1. सेना, ( शय्या) p. 419,3.
सुहा, (सुभग) p. 124,2.
सुहइ, (शोभते, सुखयति) p. 147, 4 ; सेण, (सेना, सेनाः) p. 499,4.
सेणा, (सेना) p. 443,4.
* सेणिश्रा, (सेनिका) p 422,4. * सेविका, p. 423,5.
सेत्ता, (श्वेताः, श्वेतानि) p. 137, 3;
263,3.
सुह काप्रा, (शुभकायां, शुभकरो) p. 461,3. सुह ब
सिठ्ठा, (शुभवर्णसृष्टां )
p. 429,4.
सुहब सुहाब, (सुभगस्वभाव ) p. 330,3.
सुह भासा, (सुभाषः) p. 586,8. सुह संगी, (सुखसङ्गी) p. 583, 8. बेहि, (शोभते) p. 518, 1.
सूई, (सूच्यते) p. 64,5. सूई मेस, (सूचीमेरो) P. 64,5. सूणी, (श्रुत्वा ) p. 481,4. * सूर, (सूरः) p. 213,3. सूर, (सूर्य्यः) p. 372,4; 423,2;
504,1.
सूर बिंबं (सूरविम्बं सूर्य्यविम्बं ) p. 128,5.
(:) 377,4.
सेब, (से) p. 224,3.
सेबक, (सेवकः) p. 277, 2. सेर एक्क, (सेरक) p. 224,1. सेस, ( शेषं, शेषे ) p. 48,3; ( शेषः ) 158,2; 440,1; (शेषे ) 573,8 ; ( शेषा, शेषैः ) 202, 2.
* सेस, ( शेषः) p. 132, 1 ; 211,4. सेस कइ, (शेषकविना) p. 182, 4. सेस वाश्र, ( शेषनागः ) p. 155,3. सेसम्म, ( शेषमपि) p. 271,4. सेस सारो, (शेषसारः) p. 440,1.

Page #723

[ REE ]
सेसह, (शेषेण, अश्येषाः) p. 571,3. | *सोरहा, (सौराष्ट्र) p. 279,4. मेसा, (थेषा, थेधैः) p. 119,25 *सोरट्टा इंद, (सौराष्ट्रच्छन्दः) *मेसा, (शेषः) p. 361,4.
p. 278,1. *साराभा छंदो, (शेषराजच्छन्दः) सोलह, (घोड़श) p. 220,2; 226,2; ___p. 361,2.
241,1; 411,3; 469,3. सेसो, शेषः) [15] p. 23,3. सोलह अग्गल, (घोड़शाधिक) *सेहरु, (शेखरः) p. 132,3.
p. 336,8. सेहरो, (शेखरः) [15] p. 24,3. सोलह कल पत्यार, (घोड़शकलसो, (सगणः)[15] p. 39,4; 525,1;| प्रस्तारं) p. 295,2.
(सः) 1,8; 11,2; 89,8; 109,2; सोलह चरणेण, (घोडशचरणेन, 169,7; 172,3; 173,2; 176,33; घोडशचरणैः) p. 442,1. 189,2; 207,6 ; 224,4; 279,2;| सोलह मत्तं, (घोडशमात्र) p. 223,4. 285,23; 334,8%3 346,4; 350,23; 351,1,2; 358,3; 367,2; 380,
| सोलह मत्त बिराम कही, (षोड़श2; 417,4; 444,4; 470,1; मात्राकथितविराम) p. 447,2. 570,7; 576,8; (तं) 135,1%; सोलहाइ, (घोड़श) p. 503,3. 291,3; 367,4; (तत्) 12,4; | सोला, (षोड़श) p. 378,1; 406,3. 124,3; 152,2; 278,2; 315,9; सोला कलत्रा, (घोड़शकला) 356,1; 449,235 506,3; (सा)
p. 406,3. 343,4; 363,1; (तस्य) 279,3.
सोह, (शोभते) p. 292,2. सोपर, (सोदरं) p. 463,2.
सोहइ, (शोभते) p. 31],4. मोनर सुंदरि, (मोदरसुन्दया)
सोहए, (शोभते) p. 263,3; 297,5.
सोहणा, (शोभना, शोभने, शोभनं, सोइ, (तौ) p. 177,6; (स एव) 375, शोभनः) p. 521,3. ___4; 381,4 ; (तत् , तदेव) 554,4. | *सोहा, (शोभा) p. 115,3. सोई, (स एव, मोऽपि) p. 439,4. सोहे, (शोभन्ते) p. 518,2. मोउ, (सोऽपि) p. 412,3. सोऊण, (श्रुखा) p. 125,1. सोक बिणास मणा समणा, (हे शोक- ह ग घर घरिणी, (हयगजगृह
विनाशमनःशमन) p. 480,4. गृहिणीः ) p. 289,2. *सोरहउ, (सौराष्ट्र) p. 278,2.
हअ गन पश्र, (हयगजपदातयः, हयसोरठा, (सौराष्ट्राः) p. 244,4.
गजपदातीन्) p. 330,7.
___p. 576,3.

Page #724

[
७०० ]
____p. 506,2..
हअ गन पान घान, (हयगजपद- | हणिश्र, (हतः) p. 176,1; (हतं,
घातः, हयगजपादघातात) हवा) 493,4. p. 260,3. .
हणि अणंगं, (हतानङ्ग) p. 313,2. हम गम बलु, (हयगजबलं, हयगज
हणु, (हतः) p. 576,4. बलानि ) p. 148,2.
हणुा , (हनूमान्) p. 131,2. हप बर, (हयवरः) p. 287,2.
हणु उज्जर गुज्जर राम दलं, (हतोहइ, (भवति) p. 311,5.
ज्ज्वलगुर्जरराजदलः) p. 296,1. हउ, (अहं) p. 224,4; 233,6; हत्य, (हस्ते = करे) p. 292,1; 334,3; 435,2..
554,3 ; (हस्तः = सगणः) 396,1; हंजे, p. 493,4; 516,4.
400,1; 402,2; 489,1; 509,1; हंत, p. 493,1:
521,1; 547,1,23; 583,2. हंति, (हतः, हेति, हमिति) p. 468,7. | हत्य अला, (हस्ततलं) p. 413,2. *हंस, (हंसः) p. 358,2,4, हत्यं, (हस्तः) [15] p. 31,2. हंस ठाणो, (हंसस्थानं, हंसस्थाने) | हत्य हारा, (हस्सहारौ) p. 555,1.
हत्या, (हस्तं, हस्ते) [lis] p. 543,2; हंस पश्र, (हंसपदं) p. 117,l. (हस्तः ) 567,1. हंस मद मुसोहणा, (हंसशब्दसुशोभन) हत्यालंबिन केस पल्लब चर, (हस्ता____p. 523,2.
| लम्बितकोशपल्लवचये) p. 531,3. हंसा, (हंसः, हंसाः) p. 377,3;
हत्थि, (हस्तिभिः) p. 450,4. 566,7. *हंसी, p. 152,1; 436,1; 566,9. | पहा (हालयूथान). *हमीभा, (हंसी) p. 115,4; 151,1.
p. 450,1.
| हत्यी जूहा, (हस्तियूथानि) *हंसी णामा, (हंसीनाम) p. 564,41.
___p. 425,1; 483,3. हंहो, p. 516,4.
हत्थो, (हस्तः) p. 406,1,2. हक्क, (हक्केन) p. 322,3; 405,3;
| हम, (अहं) p. 541,3. (हक्का) 485,2.
हमारी, (अस्मदीया, मम, अस्माकं) हटकवरहिं, (हठाक्षरः) p. 198,5. हण, (हन्ति) p. 360,4; (हताः, हमिर बौर, (हम्भौरवीरः, हम्मीरनन्ति ) 488,2.
वौरे) p. 327,8. हणइ, (हन्ति) p. 233,5; (हन्ति, हमीर. (हम्मीरः, हम्मोरे) p. 157,4; नन्ति) 311,7; 493,2,4.
304,8.
p. 435,4.

Page #725

OOR ]
मरो, (श्रस्माकं ) p. 361,4. हम्मीर (हम्मीर:, हम्मीर) p. 249,3;
255,5; 520,5.
हम्मीर कष्णु, (हम्मीरकार्य ) p. 180,6.
हम्मीरी, (हम्मीर: ) p. 127,5. घर, (हर:, हर ) [ sss] p. 23,2; 266,2; 345,2; 351,2; 448,4; 458,1; 586,1.
*हर, (हरः) p. 211, 2,
चरण, (हरतु) p. 176,3; 190,5. , p. 313,8.
हरता, (हरति) p. 566, 8.
हरी, p. 348, 2..
हरे हार हंस ठिन, (हरहारहंसferfa:) p. 184,2.
*हरि, (हरिः) p. 211,2. ft, (ft:) p. 448,4; 586,5. *हरिगोन, (हरिगीतं ) p. 306,5. *हरिगीता, p. 809,9. हरिण सरिस्ता सप्रया, (हरिण -
सदृशनयना) p. 389,2.
*हरिणी, p. 115,3. *हरिणो, (हरिण : p. 195, 8. हरि बंभ, (हरिब्रह्मा) p. 184,9. हरि हर बंभ, (हरिहरब्रह्माणः) p. 197,2.
हरे, (हरन्ति ) p. 244,6. हलहलिन, (हलहलितः) p. 148, 8. Tux, (ufa) p. 184,7; 893,2. इसंतर, (हसन्) p. 470,2.
हता, (सन्ति) p. 520,4. हसंती, p. 348,2. efa, (fa) p. 190,5. sfacu, (xfam) p. 127,3. कंद, (हाक्रन्दः) p. 44,9; 157,5; 318,4. *हाकलि, P. 283,4. *ferde, (ermference:) p. 280,1; 282,2. हाकलि प्रउ, (हाकलिरूपं ) p. 280,3.
EIT, (EIT:) [s] p. 37,1; 207,3; 402,1,2; 413,1; (हार) 259, 2; 295,1; 319,3; (TT:, EIT') 321,1; 415,2; 418,1; 484,3; 489,3; 497,3; 500,3; 521,3; 552,2,4; 573,4; (TTT:)484, 2; 525,4.
हार गंध बंधुरेण, p. 381,1. हार गंधा, (हारगन्धौ) p. 444, 1. हार, (हा-रवः) p. 255,5. हारा, (हारः, हाराः, हारान् ) [ 5 ]
p. 112,1; 137,2; 155,4; 352,3; 356,2; 377,3; 424, 2; 438,2; 439,2; 481,1,2; 514,2,3; 516,2; 543,3. TIUC, (GI) [s] p. 398,1. हारा छक्का बंधो, (हारषट्कबन्धः, हरषट्क) p. 361,2. हाराबलि, (हारावलिः) [s]
p. 29,5. हारि, (हारो) p. 354,2.

Page #726

* हारी, p. 357,4.
*हारी बंधो, (हारीतबन्धः)
[ ७०२ ]
हारुज्जला, (हारोज्ज्वलं ) p. 512,5. हारे, (हारेण) p. 357, 1. हारे, p. 466, 1.
हारो, ( हारः) p. 107, 1; 152,2; 390,2; 440,2; 466,1.
113,3; 545,5.
p.357,22.
अंति, (भवति) p. 594,5.
हास, (हारः) [5] p. 254, 1, 451, 8; हे, (इयं, है) p. 347,1; 500,3. हेश्रो, (हेयः, हेयं) p. 5,1. (अधः) p. 18,2.
486,1.
हेटू,
हेट्ठ, (अधः, अधस्तात्) p. 177,5. हेरंता, (पश्यन्ति, अन्विष्यन्ति, अन्वेषयन्तः ) p. 507,5. हेरि, (निरीक्षन) p. 295,2. हो, (भवत) p. 41, 1, 2 ; ( भवति, भव)
44,6; 46,5,6; 103,5; 141,1; 163,5; 220,4; 257,2; 338,8; 355,3; 367,3; 413, 4 ; ( भवन्ति ) 433,3; ( भवामि ) 468, 4. हो, (भवति) p. 202,1. ge, (Hafa, wag) p. 4,4; 6,2;
7,4; 11,2; 31,5; 33,10; 36, 2; 42,7; 44,5; 103,2; 113,2; 118,2,4; 119,2; 120,2; 144, 3,4; 177,8; 182,3,7; 198,5; 254,1; 357,4; 375, 4 ; ( भवन्ति ) 155,2; 215,1; 237,1; 272,1; 326,1; 466,4; 518,3; 554,4; 555,3,4.
हासइ, (हसति). P. हि, p. 118,2; 228,4.
हिअअ, (हृदयं) p. 541,3; 566,8.
हिमन तले, (हृदयतले) p. 287,5. हिला, ( ललाटं ) p. 408,1. fog, (fam:) p. 262,4. fe, ( एवं अनेन) p. 503,2. हियो, (हीन, हीनं) p. 5, 2. feft परि, ( एवं प्रकारेण, अनया
परिपाट्या) p. 486, 1.
होय, (हौनः) p. 198,1. होया, (होना) p. 318,3.
* होर, (होर) p. 319,5; 321,2;
322,5.
हीरहि, (हौर: ) p. 573,5. हीरा, (हौर: ) p. 137,2; 377,3. * होस्, (होर :) p. 213,4. हीरो, (होर) [ssi ] p. 24,3. डु, (हि, खलु) p. 397,3; 428,1
हुन, (भवति) p. 345, 1; (जातं, भवति, अभूत्) p. 581,4.
होउ, (भवतु) p. 380,4.
tfa, (Hafm) p. 16,2; 17,2; 37, 2,4; 38,2; 111,1; 129,3. होति, (अभूत्) p. 155,8. होतं, (भवति) p. 361, 1. हो, (भवन्ति, भवत ) p. 485, 1.

Page #727
Serving Jin Shasan 093109 gyanmandir@kobatirth.org For Private and Personal Use Only