Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIsavIM zatAbdI kI jaikA vibhUtiyA~ TAL lekhaka lekha zrI mAMgIlAla bhUtor3iyA 8
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka dvArA likhita "osavAla jAti kA itihAsa kasauTI para "ApakI zodha anusaMdhAna evaM anuzIlana bhAratIya samAja zAstriyoM evaM samAjika itihAsa ke adhyetAoM ke lie atyaMta mahatva pUrNa hai| jinakA sambaMdha osavAla paramparA aura usakI jar3oM aura zAkhAoM se aMtaraMga hai, unake lie itihAsa ke ye pRSTha atyaMta manorama hoNge|" -DA. lakSmImalla siMghavI variSTha adhivaktA, uccatama nyAyAlaya (suprIma korTa) naI dillI "sacamuca Apane atyaMta adhyavasAya, lagana aura parizrama se osavAla samAja kI utpatti aura tajjanya aitihAsika evaM purAtAtvika sAmagrI kA gahana adhyayana kiyA hai| maiM abhibhUta ho gyaa| isa vaiduSya kA lAbha sabako milanA caahie| ... Apane eka aitihAsika mahatva kA kAma kiyA hai jisakI mahattA vartamAna aura bhaviSya donoM ke lie nirvivAda hai|" -DA. kalyANamala lor3hA, kolakAtA "osavAla vaMza kA itihAsa kaI dazakoM pUrva zrI bhaMDArI ne prastuta kiyA thaa| parantu vaha zrImaMta parivAroM kA itihAsa thaa| yuga ke badale hue pariprekSya meM osavAla vaMza kI upalabdhiyoM ke vividha AyAmoM kA yaha samagra Akalana samAja kI dRSTi se hI nahIM, samAja zAstrIya dRSTi se bhI ApakA eka mahatvapUrNa avadAna hogaa|" -DA. mUlacanda seThiyA, jayapura "osavAla samAja ke sambaMdha meM aisA zodha graMtha dekhane meM nahIM aayaa| vastutaH yaha graMtha eka aitihAsika dastAveja hai| ... vRhad osavAla samAja kI zakti ko pahacAnane kI dRSTi se yaha viziSTa upalabdhi hai|" -zrI kanhaiyAlAla seThiyA, sAhitya vAcaspati "isa graMtha ko likha kara zrI mAMgIlAla bhUtoDiyA ne jo mahatvapUrNa kArya kiyA hai usake lie maiM unakA samAdara karate hue unako hRdaya se dhanyavAda detA hU~-bhAratIya itihAsa kI isa mahatvapUrNa kar3I kA prAmANika vivecana hameM yoM sulabha ho gyaa| yaha graMtha paThanIya hI nahIM, adhyayanIya aura sayatna saMgrahaNIya bhI hai| -DA0 raghubIra siMha, DI. liTa. sItAmau
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Troo jaina vibhUtiyA~ HEN Sport
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRta bhAratI puSpa-180 pi.pra. puSpa-15 bIsavIM zatAbdI kI jaina vibhUtiyA~ lekhaka zrI mAMgIlAla bhUtor3iyA ema.e., ela.ela.bI., sAhityaratna saMyukta-prakAzaka prAkRta bhAratI akAdamI 13A mena mAlavIya nagara, jayapura-302 017 (phona-0141-2524827) evaM priyadarzI prakAzana chaThI paTTI, lADanUM (rAjasthAna)-341 306 7, olDa posTa oNphisa sTrITa, kolakAtA-700 001 ___(phona-2248-0260/2411-7517) e_mail - mlbhutoria@yahoo.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIsavIM zatAbdI kI jaina vibhUtiyA~ (san 1900-2000 ke bIca hue divaMgata 108 itihAsa puruSoM ke preraka jIvana prasaMga) lekhaka - zrI mAMgIlAla bhUtor3iyA ema. e., ela. ela. bI., sAhityaratna adhivaktA, ucca nyAyAlaya, kolakatA e_mail-mlbhutoria@yahoo.com saMyojaka - zrI hajArImala bAMThiyA, 52 / 16, zakarapaTTI, kAnapura - 1 zrI lalita nAhaTA, 21, Anandaloka, naI dillI - 49 saMyukta prakAzakaprAkRta bhAratI akAdamI 13A mena mAlavIya nagara, jayapura-302017 ( phona - 0141-2524827) evaM priyadarzI prakAzana 7, olDa posTa oNphisa sTrITa, kolakatA - 700001 ( phona - 2248-0260/2411-7517) - * 6ThI paTTI, lADanUM (rAjasthAna) - 341306 samparka - mumbaI - 28792137; pUnA - 27490368; jayapura - 2654631 prathama saMskaraNa - san 2003-04 mUlya - pAMca sau rupaye mAtra ISBN-81-900940-0-9 kApI rAITa ke samasta adhikAra lekhakAdhIna lejara TAIpa seTiMga - mohana kampyUTarsa eMDa priMTarsa, lADanU~ mudraNa
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prasiddha purAtattva zodha-praNetA, dharma evaM tIrtha prabhAvaka, samAja unnAyaka, sAhitya manISI sva. hajArImalajI bAMThiyA kI pAvana smRti ko sAdara samarpita hai "jaina vibhUtiyA~"
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA maiM sva. hajArImalajI sAhaba bAMThiyA kA atyanta AbhArI hU~ ki unhoMne 'jaina vibhUtiyA~' graMtha kI prastAvanA likhane kA dAyitva mujhe diyaa| unakI acAnaka mRtyu se jaina samAja kI apUraNIya kSati huI hai| graMtha ke lekhaka zrI mA~gIlAla bhUtor3iyA sAhaba se graMtha kI rUparekhA para carcA ke daurAna maiM bhI graMtha ke pUrva nAma "jaina zalAkA-puruSa'' se sahamata nahIM thaa| mujhe khuzI hai graMtha kA parivartita nAma "jaina vibhUtiyA~'' bahuta hI upayukta hai| ''osavAla jAti kA itihAsa'' ke lekhaka zrI bhUtor3iyA se merA paricaya hai| unakI zodhaparaka vRtti evaM bodhagamya sarala lekhana zailI se maiM bahuta prabhAvita huuN| jaina vibhUtiyA~ graMtha ke lie 108 itihAsa puruSoM kA cayana unhoMne niSpakSatA pUrvaka evaM unake jIvana prasaMgoM kA lekhana bar3I sUjhabUjha se kiyA hai| parama ''gA~dhIvAdI mahAtmA bhagavAnadIna'' evaM sarvadharma samIkSaka "AcArya rajanIza'' ko graMtha ke jaina-nAyakoM meM sammilita kara unhoMne sAhasa evaM apanI racanAdharmI suyogyatA kA paricaya diyA hai| jaina samAja ke 20vIM sadI ke divaMgata mahApuruSoM kI sUci bahuta lambI evaM vivAdAspada ho sakatI hai evaM sabhI ko sammilita karanA sambhava nahIM hotaa| ata: lekhakIya pratibaddhatA kA ImAnadArI se nirvAha kara zrI bhUtor3iyA sAhaba ne graMtha kA jo svarUpa nikhArA hai vaha avazya hI prazaMsanIya hai| mujhe AzA hai ki samAja unakI isa zrama sAdhya prastuti se lAbhAnvita hogaa| devendra rAja mehatA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ svakathya " osavAla jAti kA itihAsa" mere lekhana kA zikhara bindu thA | jisa taraha maiMne use jiyA, merA pezA, gRhasthI, samaya evaM saca kahU~ to sArI soca usI ko samarpita thI / usake prakAzita hone ke bAda hI patA lagA ki jo maiM kara pAyA vaha sAgara kI eka bU~da mAtra hai / para yahI bUMda-dara- bUMda mana ko virATa sAgara ke ahasAsa se isa kadara labAlaba bhara detI hai ki jIvana sArthaka lagatA hai| aise hI 'jaina' hone kA bodha mAtra saMskAra nahIM hai, maiMne use sAmAjika evaM paramparA saMdarbha se or3hA nahIM hai varan vaha merA naisargika Atmadharma hai| jaba zrI hajArImalajI bAMThiyA ne bIsavIM zadI ke divaMgata jaina zalAkA puruSoM ke jIvana-prasaMga likhane kA prastAva mere samakSa rakhA to mujhe apAra khuzI huI, vaha bhI itihAsa likhane jaisA hI thA / 'zalAkA-puruSa' jaise zabda se merA paricaya nahIM thA / isa hetu mujhe 'abhidhAna rAjendra koza' kI zaraNa lenI pdd'ii| maiM hairAna thA jAnakara ki katipaya zabda kaise rUr3ha ho jAte haiM / itihAsa puruSoM ke cunAva se pUrva merI soca isa eka zabda para hI kendrita ho gii| jaina vidvAnoM ne eka svara se graMtha kA nAma badala dene kI salAha dii| astu graMtha kA nAma " jaina vibhUtiyA~' kara diyA gyaa| parantu graMtha ke AvaraNa citra meM zAstrokta zalAkA puruSa ko rUpAyita karane kA lobha saMvaraNa nahIM kara sakA taduparAMta itihAsa-puruSoM ke cayana kA prazna uThA / graMtha-saMyojakoM ne graMtha hetu vitarita paripatra meM prastAvita sUcI prakAzita kara sujhAva AmaMtrita kie the| aneka navIna nAmoM ke sujhAva aae| yaha cunAva merI parIkSA hI sAbita huaa| maiM anavarata bahate jIvana kA hAmI hU~, vidhvaMza evaM nirmANa ko vikAsa ke Avazyaka pahalU mAnatA hU~ / yathAvata sthitiyoM kI pakar3a se AjAda hue binA jIvana meM krAMti ghaTita nahIM hotii| isI tulA se maiMne
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ itihAsa puruSoM kA cayana kiyaa| kucha atireka yA skhalana bhI hue hoNge| isakA Akalana suhRdayI pAThakoM ke hAtha hai| graMtha ke sAtha jaina samAja meM jIvaMta gaNamAnya strI-puruSoM kA 'Who is who'' prakAzita karanA saMyojakIya yojanA kA aMga thaa| parantu aise prApta vivaraNoM kI saMkhyA itanI adhika ho gaI ki 'kise deM aura kise chor3eM' nirNaya karanA sambhava nahIM rhaa| ata: graMtha kI sImA dekhate hue unheM prakAzita nahIM kiyA jA rahA hai| maiM sabhI vivaraNa-preSakoM se kSamA cAhatA huuN| jaina dharma mUlata: apane tathAkathita dharma-sampradAyoM ke zikaMje se pare hai-yaha ahasAsa mere isa lekhana kI carama upalabdhi hai| isa yAtrA-patha meM DaoN. suganacanda sogAnI, DaoN. rAjendra prasAda baMsala, DaoN. zazikAnta jaina, DaoN. vimala prakAza jaina, zrI upadhyAnacanda kocara, DaoN. budhamala zAmasukhA, DaoN. anupama jaina, DaoN. kapUracanda jaina, DaoN. sampatarAya jaina, zrI jamanAlAla jaina, prabhRti suvijJa AtmIya janoM ke sahayoga evaM nirdezana se maiM kRtakRtya huA huuN| isa racanA yajJa meM jinhoMne saMrakSaNa-rAzi kI Ahuti dI hai, maiM sadaiva unakA anugRhita rhuuNgaa| mUlata: graMtha kI kalpanA, saMyojana evaM saMrakSaNa rAzi ke saMgraha kA zreya zrI hajArImalajI bAMThiyA ko hai| unake Akasmika nidhana se jaina samAja ne eka sadhA aura nispRhI dharmopAsaka hI nahIM khoyA, apitu prAcInatama sAMskRtika dharohara kA suvijJa-poSaka kho diyA hai| yaha graMtha unakI pAvana-smRti ko samarpita hai| ___ AdaraNIya zrI devendrarAja mehatA (zrI DI.Ara. mehatA) ne apane prAkRta bhAratI akAdamI ke saMyukta prakAzana meM graMtha ko prakAzita karane kI mahatI kRpA kI hai| maiM unakA hRdaya se AbhArI huuN| -mAMgIlAla bhUtor3iyA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIsavIM zatAbdI kI jaina vibhUtiyA~ anukramaNikA prathama khaNDa: jaina AcArya/mahAtmA/muni/sAdhvIgaNa pRSThasaM. 1827-1906 1835-1896 1867-1900 1870-1954 1874-1924 1874-1961 13 17 21 1875-1942 26 1879-1942 30 1. AcArya vijaya rAjendra sUri 2. AcArya vijayAnanda sUri 3. zrImad rAjacandra 4. AcArya vijayavallabha sUri 5. AcArya buddhisAgara sUri 6. saMta zrIgaNeza prasAda varNI 7. AcArya javAharalAlajI 8. brahmacArI zItala prasAda 9. munizrI jJAnasundara 10. mahAtmA bhagavAnadIna 11. AgamoddhAraka AcArya ghAsIlAla 12. purAtattvAcArya muni jina vijaya 13. pUjya kAnajI svAmI 14. marudhara kesarI munizrI mizrImala madhukara 15. Agama prabhAkara muni puNya vijaya 16. upAdhyAyazrI amara muni 17. AcArya hastImala 18. pravartinI sAdhvI vicakSaNazrI 19. yogirAjazrI sahajAnanda ghana 37 41 45 50 18801884-1962 1884-1973 1888-1976 1889-1980 1891-1984 1895-1971 1902-1992 1910-1991 1912-1980 1913-1970 53 62 69 71
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 82 20. AcArya tulasIgaNi 1914-1997 21. AcArya Ananda RSi 1900-1992 78 22. AcArya nAnAlAla 1920-1999 23. mahattarA sAdhvI mRgAvatI 1925 85 24. AcArya suzIla kumAra 1926-1994 87 25. AcArya rajanIza 1931-1990 95 26. AcArya devendra muni 1931-1999 102 dvitIya khaNDa : nyAyavid/vaijJAnika/paNDita/lekhaka/ rAjanetA/kalAkAra/prazAsaka 27. zrI pUrNacandrajI nAhara 1875-1936 108 28. sara siremala bAphanA 1882-1964 113 29. jasTisa phUlacaMda moghA 1888-1949 117 30. zrI vIracanda rAghavajI gAMdhI 1863-1901 119 31. bairisTara zrI campatarAya 1872-1942 122 32. bAbU takhatamala jaina 1894-1976 125 33. DaoN. mohanasiMha mehatA 1895-1985 128 34. paM. sukhalAla saMghavI 1880-1978 132 35. zrI sukhasampatarAya bhaNDArI 1893-1961 136 36. zrI arjunalAla seThI 1880-1941 138 37. paM. becaradAsa dozI 1889-1982 143 38. DaoN. hIrAlAla jaina 1899-1973 146 39. zrI kundanamala phirodiyA 1885-1968 153 40. zrI bizanadAsa dUgar3a 1864 155 41. zrI pUraNacanda zyAmasukhA 1882-1967 157 42. zrI pUnamacanda rAMkA 1899 163 43. zrI balavaMtasiMha mehatA 1900-2003 164 44. zrI jugala kizora mukhtAra 1877-1968 173 45. paM. phatahacanda kapUracanda lAlana 1857-1953 180
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46. paM. nAthUrAma premI 47. paM. ajItaprasAda jaina 48. DaoN. zArloTe krAu 49. DaoN. jyoti prasAda jaina 50. DaoN. daulatasiMha koThArI 51. zrI bhaMvaramala siMghI 52. jasTisa raNajItasiMha bacchAvata 53. zrI indracandra hIrAcanda dUgar3a 54. zrI agaracanda nAhaTA 55. DaoN. vikrama sArAbhAI 56. zrI bhaMvaralAla nAhaTA 57. zrI gaNeza lalavAnI 58. zrI devIlAla sAmara 59. zrI yazapAla jaina 60., zrImatI suzIlA siMghI 61. zrI harakhacanda botharA 62. zrI jainendrakumAra jaina 63. DaoN. AdinAtha neminAtha upAdhye 64. zrI rAmacandra jaina 65. lAlA sundaralAla jaina 66. zrI vijayasiMha nAhara 67. zrI mohanalAla bAMThiyA 68. DaoN. kAmatA prasAda jaina 69. zrI RSabhadAsa rAMkA 70. zrI kastUracanda lalavAnI 71. paM. dalasukha bhAI mAlavaNiyA 72. zrI mANakacanda rAmapuriyA 1881-1959 1874-1951 1895-1980 1912-1988 1905-1992 1914-1984 1907-1986 223 1918-1989 225 1911-1983 230 1919-1971 233 1911-2002 237 1924-1994 244 1911-1982 251 256 258 1912 1924-1998 1904-1989 1909-1988 1906-1975 1913-1995 1900-1978 1906-1997 1908-1976 1901-1964 1903-1977 1921-1983 1910-1994 1934-2003 183 187 196 206 215 217 262 265 271 274 278 282 287 290 294 297 301 303
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaNDa : udyogapati / zreSThi / dharma prabhAvaka 1831-1905 306 1854-1921 308 1832-1917 310 1865-1925 314 1884-1960 315 317 1866-1961 319 1866-1928 325 1869-1933 330 1851-1914 332 1881-1933 336 1895-1968 338 1894-1980 342 -1953 3.45 1867-1952 347 1898-1968 349 1891-1980 352 1895-1983 354 1874-1959 357 1890-1967 362 1889-1977 364 1898-1983 367 1936-1999 370 1911-2000 375 1902-1987 381 1904-1964 384 1902-1985 390 73. seTha premacanda rAyacandra 74. seTha khetasI khIMvasI dullA 75. rA.ba. seTha badrIdAsa mukIma 76. sara vasanajI trIkamajI 77. zrI chogamala copar3A 78. zrI bahAdurasiMha siMghI 79. zrI bherUdAna seThiyA 80. seTha cainarUpa sampatarAma dUgar3a 81. seTha cA~damala r3har3hA 82. seTha mANikacanda je.pI. 83. rAjA vijayasiMha dUdhor3iyA 84. seTha sohanalAla dUgar3a 85. seTha kasturabhAI lAlabhAI 86. seTha bAlacanda hIrAcanda zAha 87. zrI gulAbacanda r3har3hA 88. zrI lAlacanda dar3hA 89. seTha AnandarAja surAnA 90 seTha acalasiMha 91. sara seTha hukamacanda 92. seTha ambAlAla sArA bhAI 93. suzrI candA bAI, ArA 94. seTha rAmalAla golachA 95. zrI harakhacanda nAhaTA 96. seTha zAntIlAla banamAlI seTha 97. seTha campAlAla bAMThiyA 98. zrI megharAja petharAja zAha 99. zrI mohanamala corar3iyA 1885
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100. zrI navalamala phirodiyA 101. lAlA lAbhacanda jaina 102. zrI rAjarUpa TAMka 103. seTha rAjamala lalavAnI 104. zrI zAMti prasAda sAhU 105. sara seTha bhAgacAnda sonI 106. zrI kaMvaralAla surANA 107. zrI vallabharAja kumbhaTa 108. zrI khairAyatIlAla jaina pariziSTa graMtha ke parama saMrakSaka graMtha ke saMrakSaka graMtha ke saMyojaka graMtha ke saha-saMyojaka 1910-1997 1910-1994 1905 1894 1911-1977 1904-1983 1928-1996 1922-2002 1902-1996 392 395 397 399 402 406 409 411 415 419 430 439 440
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIsavIM zadI kA abhUtapUrva AbhAra pradarzana bhAratIya saMvidhAna kI mUla sulikhita prati meM aMkita jainoM ke 24veM tIrthaMkara mahAvIra kI dhyAnastha mudrA kA citra
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vibhUtiyA~ jaina AcArya / mahAtmA / muni / sAdhvIgaNa Mes
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. AcArya vijaya rAjendra sUri (1827-1906) janma : bharatapura, 1827 pitAzrI : RSabhadAsa pArakha mAtAzrI : kesara bAI dIkSA : yati dIkSA, 1847 panyAsa pada : nAgaura, 1852 divaMgati : 1906 vikrama saMvat ke bIsaveM zataka ke pUrvArdha kI jaina dharma prabhAvaka mahAna vibhUtiyoM meM AcArya vijaya rAjendra sUri kA sthAna sarvopari hai| yati evaM sAdhu jIvana meM vyApta zithilAcAra ke prati sarvaprathama krAMti zaMkha phUMkane kA zreya sUrijI ko hai| vizva vikhyAta kRti 'abhidhAna rAjendra koza' ke racanAkAra ke rUpa meM Apa cirasmaraNIya haiN| bharatapura nagara meM san 1827 kI poSa sudI saptamI guruvAra ke zubha dina zreSThIvarya zrI RSabhadAsajI pArekha kI bhAryA kesarabAI kI kukSI se eka aise divya nakSatra kA udaya huA, jisane jina-zAsana kI mahAna vibhUtiyoM meM sthAna prApta kiyA evaM jinhoMne apane tapa, tyAga aura saMyama dvArA rAjA, mahArAjA, bAdazAha aura navAboM ko prabhAvita kara janopayogI kArya karane meM mahattvapUrNa bhUmikA adA kii| zrImad apane bacapana meM ratnarAja nAma se jAne jAte the| zikSA zuru kii| ve apanI buddhicAturya aura parakha karane kI kalA se utsAhita ho bahuta jalda hI agrajabhrAtA mANekacaMda ke sAtha dravyopArjana karane ke lie mAtA-pitA kI anumati prApta kara kalakattA (baMgAla) hote hue siMhaladvIpa (zrIlaMkA) pahu~ce jahA~ Apa ratnaparIkSaka ke rUpa meM prakhyAta hue| mAtA pitA kI bimArI kI khabara milate hI Apa tatkAla apane ghara lauTa Aye aura dehAvasAna taka unakI bhaktipUrvaka sevA karate rhe| ApakI suSupta vairAgya vRtti usa vakta prajvalita huI jaba san 1847 meM zrI pramodasUrijI ke pravacanoM kA zravaNa kiyaa| apane
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ agraja se anumati prApta kara Apa zrI hemavijayajI ke kara-kamaloM dvArA udayapura meM apanI zikhA para vAsakSepa prApta karate hue yati rUpa meM dIkSita hue| kharatagacchIya yati zrI sAgaracandrajI ke sAnnidhya meM nyAya, koza, kAvya, alaMkAra ityAdi kA vizeSa abhyAsa karate hue Apane vyAkaraNa para apanA prabhutva sthApita kiyaa| apane AtmotkarSa evaM jJAna sUrya kI sahastra razmiyoM se Apane bhAratIya darzana ko probhASita kiyaa| ApakI anekAneka vizeSatAoM ke kAraNa AhAre nagara meM zrIsaMgha kI sammati se zrI pramodasUrijI ne samAroha pUrvaka Apako 'sUri' pada dete hue. ApakA nAma 'rAjendra sari' ghoSita kiyA aura zrIsaMgha ne bhaktipUrvaka mahotsava mnaayaa| usa vakta cAroM dizAoM meM eka hI nAma rAjendrasUri kI gUMja dhvanita hotI rhii| vaha dina svayaM amara ho gyaa| Apane gaccha sudhAra nimitta yati samAja meM vyApta andhavizvAsa, jarjara aura vikRta paramparA, rUr3hiyoM aura zithilatA ko samApta karavAne ke lie nau-sUtrI sudhAra yojanA prastuta kI jise zrIsaMgha se svIkRta karAkara Apa sudhAravAdI nAyaka ke rUpa meM sthApita hue| Apane saMsAra-vardhaka samasta upAdhiyoM kA tyAgakara sadAcArI, paMcamahAvratadhArI jaise sarvotkRSTa pada ko prApta karane hetu saMpUrNa kriyoddhAra dvArA sacce sAdhuttva kA adhigrahaNa kiyaa| sUri padavI ke pazcAt ApakA pahalA cAturmAsa khAcarauda nagara meM huaa| isa cAturmAsa kI khAsa vizeSatA rahI tristutika siddhAMta kA punaroddhAra / tatkAlIna zramaNa samAja meM isa siddhAMta ko lekara kaI AcAryoM ne, munivaroM ne bhayaMkara bavAla khar3A kiyA, taba Apane una cunautiyoM ko svIkAra kara unase zAstrArtha karate hue vijayazrI prApta kii| Apane samAja ke utthAna hetu kanyApAThazAlA, daheja unmUlana, vRddhavivAha niSedha Adi kA AjIvana pracAra-prasAra kiyaa| Apa parvatoM kI hariyAlI ko vanaupavanoM kI zobhA, zAMti evaM antara sukha dene vAlI batAkara, unakI rakSA hamAre jIvana ke lie atyAvazyaka hai-kahakara paryAvaraNa rakSaNa ke lie jora dete rhe| Atmazuddhi hetu abhigraha paramparA Apako bahuta hI priya
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 3 thI, ata: Apane abhigraha vrata lene kI zuruAta kii| isa abhigraha ke aMtargata Apa kabhI tIna-cAra to kabhI ATha-ATha upavAsa, kabhI khar3ekhar3e to kabhI binA pAnI ke, isa prakAra ina abhigrahoM ko upAzrayoM se lekara, mAMgI-tuMgI pahAr3a, cAmuNDavana jaise gahare bhayAvaha jaMgaloM taka le gye| ina bhayAvaha jaMgaloM meM Apa apanI kAyA ko tapAte hue, apane manobala kI svayaM parIkSA lete rhe| vahAM rAta ko cittoM, bhAluoM kA bhI AkramaNa huA magara Apa aDiga rhe| navakAra maMtra kI sAdhanA meM aise lage rahe ki ve ApakI parikramA karane evaM rukane para majabUra hue, jaMgalI janavara Apake pAsa baiThane lge| Apane isa prakAra sAdhanA se saMcita amUlya AdhyAtmika zakti kA upayoga kabhI camatkAroM hetu nahIM kiyaa| Apane ina zaktiyoM ko prApta karane ke lie jinavANI para zraddhA rakhane para vizeSa jora diyaa| jina zAsana meM camatkAroM ko koI sthAna nahIM-aisI brahma ghoSaNA kara Apane Dore, dhAge, tAvija dvArA jana-mAnasa ko lUlA karane vAle logoM ko jabaradasta phaTakAra lgaaii| Apane apane zramaNa jIvana meM kaI pAThazAlAe~ sthApita kii| saikar3oM jIrNa bane maMdiroM kA jirNoddhAra kiyA, mohanakher3A jaise naye tIrtha kI sthApanA kI, jAlora dUrga ke maMdiroM meM par3e zastroM ko haTavAyA, pAlanapura, mAMDavA, koraMTAjI jaise kaI tIrthoM kA punaroddhAra kiyaa| Apane apane jIvana kAla meM saikar3oM mandiroM kI prANa pratiSThA kraaii| AhAre meM eka sAtha 951 jinabimboM kI apane karakamaloM se sthApanA kI evaM vahA~ aMjanazalAkAe~ bhI sthApita kii| yaha aisA samaya thA jaba na vAhana the, na relagAr3iyA~, to bhI isa ajIba prasaMga ko apane nayanoM se dekhane karIba 50 hajAra zrAvaka-zrAvikAe~ vahA~ upasthita hue evaM usa prasaMga ko aisA ajara/amara banA diyA ki na bhUto na bhaviSyayati-Aja taka aisA prasaMga dekhane/sunane meM nahIM aayaa| sAhitya kI dhuna Apako aisI savAra thI ki Apane apane saMyamita jIvana meM choTe-bar3e kula 64 grantha likhe, 'jinameM adhikAMza kRtiyA~ aprakAzita evaM hastalikhita haiN| inakI zodha evaM samIkSA abhipsita hai|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ ApakI sabase bar3I evaM anokhI racanA thI abhidhAna rAjendra koss| yaha abhidhAna rAjendra koza kI vizeSatA hI hai ki isameM Agama graMthAM ke sAtha Rgveda, mahAbhArata, upaniSada, yogadarzana, cANakyanIti, paMcataMtra, hitopadeza Adi granthoM ke sAtha carakasaMhitA Adi prAcIna vaidyakIya graMthoM ko bhI sthAna dekara Apane ise vizvakoSa kA rUpa/svarUpa diyaa| taba hI to pro. selvena levI, sara jArja griyarsana, Ara.ela. Tarnara, siddhezvara varmA, DaoN. sarvapalli rAdhAkRSNana, vAlthara zubiMga, pI.ke. gaur3a, cakravartI rAjagopAlAcArya, ke.ai. dharavaindreyA, gulAbarAya ema.e. jaise bhAratIya evaM pAzcAtya jagata ke vidvAnoM ne isakA adhyayana, manana kara svayaM ko kRtya-kRtya karate hue mukta mana se prazaMsA kI aura ise vizvakoSa kI upamA dii| ise sAre vizva meM samAna rUpa se sammAna prApta huaa| lagabhaga dasa hajAra pannoM meM saMgrahita isa koSa meM 60 hajAra pAribhASika zabdoM kA 450 saMskRta-prAkRta bhASA graMthoM ke zlokAnvaya se sampUrNa artha ke sAtha vivecana kiyA gayA hai| jaba zrImad kI vaya 60 varSa thI taba se zuru huA yaha koSa 80 varSa kI Ayu paryanta lagAtAra apanI pUrNatA kI ora agrasara hotA rhaa| isa koSa ne Apako vizvapUjya kI upAdhi se alaMkRta krvaayaa| san 1906 meM ApakA pArthiva zarIra paMca bhUtoM meM vilIna ho gayA!
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 2. AcArya vijayAnanda sUri (1835-1896) janma : san 1835, laharA grAma (phirojapura) pitAzrI : gaNezacanda kalaza (kSatriya) kapUra mAtAzrI : rUpA devI pAlana : lAlA jaudhamala naulakhA dIkSA : malera koTalA, 1853, dvitIya dIkSA-ahamadAbAda, saM. 1875 AcArya pada : pAlItAnA, saM. 1886 divaMgati : 1896, gujarAna vAlA mahAn krAMtikArI AcAryazrI vijayAnanda sUri kA jIvana aneka preraka evaM romAMcaka ghaTanAoM se bharA thaa| paMjAba kI sikha paramparA se jaina dharma ko milI yaha vibhUti dharma prabhAvaka evaM yuga pravartaka saMtoM kI zreNI meM agraNIya thii| asAdhAraNa dArzanika evaM sarvadarzana niSNAta AcArya vijayAnanda sUri (AtmArAma jI) kA janma paMjAba ke laharA grAma (jilA phirojapura) meM 1835 meM kalaza (kSatriya) kapUra gotrIya zrI gaNezacanda ke ghara huaa| bAlaka kA nAma dittArAma rakhA gyaa| pitA mahArAja raNajItasiMha kI senA meM sainika the| laharA ke jAgIradAra antarasiMha kI icchA dittArAma ko dharma-guru ke taura para dIkSita karane kI thii| parantu pitA gaNezacanda rAjI na hue| ata: unheM jela meM DAla diyA gyaa| ve jela se kisI taraha bhAga nikale to aMgreja kampanI sarakAra se saMgharSa karanA pdd'aa| unheM pakar3akara AgarA kI jela meM bandI rakhA gyaa| vahIM eka durghaTanA meM golI laga jAne se unakI mRtyu huii| alpavaya meM hI pitA kA dehAnta ho jAne se dittArAma kA lAlanapAlana samasta pitA ke parama mitra osavAla bhAvar3A naulakhA gotrIya jIrA
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ nivAsI lAlA jodhAmalajI ke ghara huaa| lAlA jI DhU~Dhaka matAvalambI the| 1853 meM 18 varSa kI avasthA meM bAlaka dittArAma ne DhU~Dhaka muni jIvanarAma jI se dIkSA lii| unakA dIkSA nAma AtmArAma rakhA gyaa| 5-6 varSoM meM bAlaka muni sUtroM meM niSNAta ho gye| mUla Agama, cUrNi, TIkA niyukti bhASyoM Adi ke sUkSma adhyayanoparAnta Agama graMthoM ke pracalita artha se satyonmukhI AtmArAma saMzaya se bhara utthe| samucita samAdhAna na pAkara unhoMne krAMti kA bigula phuuNkaa| 1875 meM unhoMne apane 15 sAthiyoM ke sAtha ahamadAbAda meM tapAgacchIya muni buddhivijaya jI se nUtana dIkSA grahaNa kii| 1878 meM vApisa paMjAba padhAra kara Apane aneka jina mandiroM kA nirmANa evaM pratimA pratiSThAe~ krvaaiiN| aneka mumukSuoM ko dIkSA dii| 1886 meM pAlItAnA meM tapAgaccha dharma saMgha dvArA pichalI cAra zatAbdiyoM meM Apa pahalI bAra AcArya padavI se vibhUSita kiye gaye evaM taba se Apa AcArya vijayAnanda sUri ke nAma se prasiddha hue| Apake AcArya pada samAroha meM paMjAba evaM rAjasthAna se 35,000 zrAvaka-zrAvikAe~ sammilita hue| Apane aneka jaina tIrthoM kI yAtrA kii| usa samaya taka dhArmika upAsaroM para yatiyoM kA zikaMjA kAyama thaa| kisI bhI sAdhu ko cAturmAsa karane se pUrva yatiyoM kI ijAjata lenI par3atI thI evaM udhara se gujarate hue yatiyoM ko vandana karanA anivArya thaa| AcArya pravara ne isa prathA ke aucitya ko svIkAra nahIM kiyaa| zanai:-zanai: yaha prathA hI vilupta ho gii| AcAryazrI kA vyaktitva bar3A prabhAvazAlI thaa| prazasta lalATa evaM alaukika tejamaya netra dhArI kSatriyocita deha yaSTi sAdhAraNa jana-mAnasa meM zraddhA kA saMcAra kara detI evaM pratyutpanna mati vAloM ko sahaja hI parAsta kara detI thii| AcAryazrI ke zArIrika bala evaM hRdaya kI karuNA darzAte aneka prasaMga pracalita haiN| ve samaya ke bar3e pAbanda the| ahamadAbAda se bihAra ke samaya kA eka prasaMga unakI Atma nirbhara sAhasikatA kA paricAyaka hai| usa samaya nagara seTha premA bhAI kA zrAvaka samAja para bar3A prabhAva thaa| kisI kAraNavaza vihAra kA samaya ho jAne para bhI ve upasthita
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ N jaina- vibhUtiyA~ nahIM ho sake / zreSThi varga ne arja kara AcAryazrI se ruka jAne kI arja kii| AcAryazrI ne bar3I zAlInatA se usa Agraha ko ThukarA kara samaya para vihAra kiyA / isI taraha bar3odarA se bihAra ke samaya eka ora prasaMga bnaa| kalakattA se seTha badrIdAsa mukIma padhAre the| eka dina aura ruka jAne kI arja ko AcAryazrI ne amAnya kara diyaa| unhoMne zrImaMtoM kI parAdhInatA kabhI svIkAra na kI evaM unheM khuza karane ke lie ekAdhika rAheM khoja kara apane sAdhutva ko kabhI malina nahIM kiyA / zanaiH-zanaiH AcAryazrI kI khyAti videzoM meM bhI phailii| san 1893 meM amarIkA ke zikAgo zahara meM vizva dharma pariSad kA Ayojana huA jisameM AcAryazrI ko nimaMtrita kiyA gyaa| AcAryazrI svayaM to na jA ske| Apane amarIkA ( zikAgo) meM huI prathama 'vizva dharma pariSad' meM jaina zrAvaka zrI vIracandra rAghavajI gA~dhI ko apane pratinidhi ke rUpa meM dharma pracArArtha bhejaa| samudra pAra jAne ke kAraNa usa vakta samAja meM vIracandra bhAI ko saMgha bahiSkRta karane kA Andolana uThA, para gurudeva AtmArAmajI ke prabhAva se vaha apanI mauta svayaM mara gyaa| rAyala eziyATika sosAyaTI, kalakattA ke tatkAlIna mantrI DaoN. ruDolpha hAranAla ne Apako jainadharma kI dhurI mAnA / AcAryazrI kA saMskRta evaM ardhamAgadhI bhASA para pUrA adhikAra thaa| unhoMne aneka graMthoM kI racanA kI, jinameM pramukha haiM - jaina tattvAdarza, ajJAna timira bhASkara, tattva nirNaya prAsAda, samyaktva zalyodvAra, zrI dharma viSayaka praznottara, nava tattva, upadeza bAvanI, jaina gatavRkSa, zikAgo praznottara, jaina mata kA svarUpa, IsAImata samIkSA, caturtha stuti nirNaya aadi| unhoMne aneka stavanoM kI racanA kii| ye sabhI graMtha Apake agAdha zAstra jJAna ke paricAyaka haiN| " ajJAna timira bhASkara ' graMtha meM Apane vaidika karmakAMDoM, mAMsAhAra, vibhinna matoM meM mukti kI 'avadhAraNA' Adi viSayoM kI vizad carcA kI hai| Apa maMtravidyA ke upAsaka the| 1896 meM caturmAsa hetu AcAryazrI gujarAnavAlA (pAkistAna) pdhaare| vahIM ApakA svargavAsa huaa| Apake paTTadhara zrI vijaya vallabha sUri ne
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ . 1924 meM gujarAnavAlA meM 'zrI AtmAnanda jaina gurukula' kI sthApanA kara ApakI smRti akSuNNa banA dI / 8 vartamAna yuga ke Apa hI aise yugapradhAna AcArya hue haiM jinakI ekamAtra pratimA zrI siddhagiri para virAjamAna kI gayI hai| Apa svabhAva se parama vinodI evaM zAstrIya rAga-rAganiyoM ke jAnakAra the| ApakA agAdha zAstra jJAna sadaiva zAstrArtha meM vijayazrI dilAtA rahA /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 3. zrImad rAjacandra (1867-1900) janma : bavANiyA (kAThiyAvAr3a), 1867 pitAzrI : zrI ravajI bhAI mehatA mAtAzrI : zrImatI devAbA upalabdhi : jAti smaraNa jJAna, 1874 divaMgati : rAjakoTa, 1900 osavAla (zrImAla) jAti ke anamola hIroM meM eka zrImad rAjacandra the| unake satsaMga meM baiThane vAloM evaM prazaMsakoM kA kahanA hai ki ve paccIsaveM tIrthaMkara samAna the evaM unhoMne mokSa prApta kiyaa| unakA pUrA nAma zrImad rAjacandra ravajI bhAI mehatA thaa| zrImad kA janma kAThiyAvAr3a ke bavANiyA gA~va meM saMvat 1924 (san 1867) kI kArtika pUrNimA ko huaa| Apake pitA ravajI bhAI evaM dAdA paMcANa bhAI mUlata: mANakavAr3A (moravI) se saM. 1892 meM bavANiyA Akara base the| jaba Apa sAta varSa ke the, tabhI kisI paricita gRhastha kI sAMpa ke Dasane se akAla mauta ho gii| use dekhakara Apake mAnasa meM uthala-puthala maca gii| mRtyu saMbaMdhI tIvra jijJAsA ne mana ke AvaraNa haTA diye| kahate haiM usI samaya Apako pUrva janma kA AbhAsa (jAti smaraNa jJAna) huA evaM Apake anta:karaNa meM vairAgya ke aMkura phuutte| prArambha meM Apa dAdA kI taraha kRSNa bhakta the| eka sAdhu rAmadAsa se kaMThI bhI baMdhavAI thii| parantu ApakA vairAgya evaM tyAgapradhAna citta dhIre-dhIre jaina dharma kI ora jhukatA gyaa| teraha varSa kI Ayu meM pUrNata: jaina raMga meM raMga gye| Apa asAdhAraNa smaraNa zakti ke dhAraka the| eka bAra par3ha lene mAtra se kAlAntara meM use jyoM kA tyoM doharA denA Apake lie sahaja thaa| 14-15 varSa kI umra meM hI Apa avadhAna karane lage the| 19 varSa kI vaya meM bambaI meM DaoN. piTarsana kI adhyakSatA meM eka sArvajanika sabhA meM zatAvadhAna kara Apane
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 jaina-vibhUtiyA~ adbhuta dhAraNA zakti kA paricaya diyaa| tatkAlIna bhArata meM ve hI ekamAtra zatAvadhAnI the| saMvat 1943 meM zrImad rAyacanda ke zatAvadhAna prayoga se sAre bhArata meM tahalakA maca gayA thaa| hAI korTa ke jajoM, vidvAnoM evaM mahAtmAoM ne unakI smaraNa zakti ke camatkAra kI prazaMsA kI thii| ve rAtoM-rAta prasiddhi ke zikhara para pahu~ce gae para zrImad ne ise kabhI mahattva nahIM diyaa| ve avadhAna ke sAtha hI alaukika sparzendriya ke svAmI the| eka bAra dekhakara A~kha banda karake mAtra sparza se vibhinna pustakoM ke nAma batA sakate the| rasoI ko dekhakara cakhe binA aura sparza kiye binA kauna-sI bAnagI meM namaka kama yA adhika hai-kaha denA unakI indriya zaktiyoM ke caramotkarSa kA sAkSI thaa| unake atIndriya jJAna saMbaMdhI aneka ghaTanAe~ pracalita haiN| isa prakAra zrImad meM alaukika vibhUtiyoM kA sAkSAtkAra dekhakara AtmA kI ananta zaktiyoM kI pratIti hotI hai| _ vi.saM. 1944 meM unakA vivAha gA~dhIjI ke parama mitra DaoN. prANa jIvana mehatA ke bar3e bhAI popaTalAla kI putrI jhaMbakabAI se huaa| vivAhoparAMta ve javAharAta ke vyApAra meM laga ge| gyAraha varSa taka ve gRhasthAzrama aura vyApAra meM saMlagna rhe| inake do putra aura do putriyA~ huiiN| saMvat 1946 meM zrIyuta revAzaMkara jagajIvana ke sAjhe meM bambaI meM javAharAta kA kAma zuru kiyaa| vyApAra meM kuzala hote hue bhI ise ve saMsAra kI mAyA aura prapaMca mAnakara taTastha bane rahate the| kisI ko Thagane ke lie kucha nahIM karate the| grAhaka yA vikrayakartA kI cAlAkI ve zIghra samajha jAte the| unheM vaha asahya hotI thii| hIre motI kI parIkSA atyanta sUkSmatA se krte| unakA anumAna prAya: satya siddha hotaa| lAkhoM rupae ke saude kI bAta karake tatkSaNa AtmajJAna kI gUr3ha bAteM par3hane yA likhane baiTha jAte-aisA vyApArI nahIM, jJAnI hI kara sakatA hai| unakA kahanA thA ki dhArmika manuSya kA dharma usake pratyeka kArya meM dikhAI denA caahie| dharmakuzala manuSya, vyavahAra kuzala nahIM hotA-isa vahama ko rAjacandra bhAI ne asatya siddha kara dikhaayaa| kaI bAra ekAnta sAdhanA ke lie ve carottara evaM iDara ke jaMgaloM meM cale jAte the| isa taraha pA~ca varSa taka kaThora tapazcaryA kii| eka
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ gRhastha baMdhu ke anurodha para 'Atma siddhi' nAmaka graMtha kI racanA kI, jo gujarAtI meM jaina dharma kA sarvottama graMtha mAnA jAtA hai| zrImad ne isameM 142 dohoM ke mAdhyama se jaina darzana kA sAra prastuta kiyA hai| strInIti-bodha, kAvyamAlA, vacana saptasatI, puSpamAlA Adi unakI 16 varSa vaya pUrva kI racanAe~ haiN| unake jIvana ke hara kArya meM nirgrantha kI sI anAsakti jhalakatI thii| strI ko ve satsaMgI samajhate the| kabhI kisI ne unheM kisI vaibhava ke prati moha karate nahIM dekhaa| dhotI, kuratA, aMgarakhA aura pagar3I-yahI unakI veza-bhUSA thii| unake hara kArya meM vItarAga kI vibhUti ke darzana hote the| unakI dainandinI meM likhe vicAroM meM kahIM kRtrimatA nahIM hai| ve jJAnI aura kavi to the hI, para mukhyata: AtmArthI the| ve kahate the : "kAvya, sAhitya evaM saMgIta Adi kalAe~ AtmArtha ho, tabhI zlAghya haiM anyathA nirrthk| vAstavika jJAna zAstra, kAvya cAturI yA bhASA sauSThava se pare AtmA se saMbaMdhita hai|'' mahAtmA gA~dhI unase bahuta prabhAvita the| san 1893 meM dakSiNa aphrIkA pravAsa ke daurAna gAMdhI jI ko sevA parAyaNatA ke IsAI darzana se bhAratIya adhyAtma kI ora mor3ane kA zreya zrImad rAjacandra bhAI ko hI hai| zatAvadhAna aura jyotiSa unake jJAna kA aMga avazya the, para smaraNa zakti kA prayoga karanA evaM pUrva janma kI bAteM karanA kucha samaya bAda unhoMne chor3a diyA thaa| ve sadA AtmA sAdhanA meM lIna rahane lge| isa sambandha meM unakI dainandinI kA eka ullekha unake sampUrNa jIvana darzana ko udghATita karatA hai-"hama apane kisI bhI prakAra ke apane Atmika baMdhana ke kAraNa saMsAra meM nahIM raha rahe haiN| strI se pUrva meM bA~dhA huA karma nivRtta karanA hai, kuTumba kA pUrva meM liyA huA karja vApasa dekara nivRtta hone ke lie usameM nivAsa karate haiN| una jIvoM kI icchAoM ko bhI du:khita karane kI icchA nahIM hotii| use hI anukampA se sahana karate haiM, parantu isameM kisI prakAra kI hamArI icchA nahIM hai|''
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 jaina-vibhUtiyA~ jyoM-jyoM saMskAra kSaya hue, ve Atma samAdhi meM lIna rahane lge| saMvata 1947 meM eka patra meM likhe zrImad ke udgAra Atma-sAdhakoM ke mArgadarzana meM sahAyaka ho sakate haiM : "paripUrNa svarUpa jJAna utpanna hone ke bAda isa samAdhi se nikalakara lokAloka ke darzana ko jAnA kaise banegA? aba hameM mukti na cAhie, na jainoM kA kevala jnyaan| aba hama apanI dazA kisI prakAra nahIM kaha sakeMge, nirupAyatA hai|" saMvat 1957 meM 33 varSa kI alpAyu meM rAjakoTa meM zrImad rAjacandra ne zarIra tyAga kara mahAprayANa kiyaa| unakI smRti meM ratnakUTa, hampI (maisUra) meM banAyA gayA 'zrImad rAjacandra Azrama' jaina jagata evaM samasta adhyAtma premiyoM ke lie upayukta sAdhanA sthalI hai|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 4. AcArya vijayavallabha sUri (1870-1954 ) janma pitAzrI mAtAzrI dIkSA N divaMgata : bar3audA, 1870 : dIpacanda zrImAla : icchA bAI 1886 1954, mumbaI : : 13 bIsavIM sadI ke suprasiddha dharmaguru, tattvajJa, zikSA premI evaM samAja sudhAraka AcArya vijaya vallabha sUri tapAgacchIya AcArya vijayAnanda sUri (AtmArAmajI) ke paTTadhara the| Apane sAre bhArata vizeSata: paMjAba meM 'jaina dharma' ko lokapriya evaM sudRr3ha bnaayaa| ApakA janma vi.saM. 1927 meM bar3audA meM huaa| Apake pitA bIsA zrImAla zAha dIpacanda jI evaM mAtA icchAbAI ne ApakA nAma chaganalAla rkhaa| alpa vaya meM hI mAtApitA kI mRtyu ho gaI / vi.saM. 1943 meM Apane 17 varSa kI Ayu meM dIkSA grahaNa kii| AcArya AtmArAmajI ke pAsa rahakara hI Apane vidyAbhyAsa prArambha kiyaa| Apa jalda hI Agama, nyAya, vyAkaraNa evaM jyotiSa zAstroM meM niSNAta ho gae / acAnaka saM. 1953 meM AcArya AtmArAmajI kA gujarAnavAlA meM dehAMta ho gayA / zrAvaka samAja meM eka samartha zAstrajJAtA evaM vyAkhyAtA ke rUpa meM ApakI khyAti bar3hatI gii| saM. 1964 meM jaba gujarAta kI tarapha vihAra kara rahe the tabhI sahavartI saMta vijaya kamala sUri kA tAra milA ki " gujarAnavAlA meM sanAtanadharmI evaM jainetara logoM ne gurudeva AtmArAmajI ke graMthoM 'ajJAna timira bhAskara' kI AlocanA kara jainiyoM ko zAstrArtha kI cunautI dI hai|" aise upadravoM kA niDaratA pUrvaka sAmanA karane meM abhyasta vijayavallabhajI turanta gujarAnavAlA ke lie ravAnA ho ge| guru ke AdarzoM para AI A~ca unheM sahana nahIM huI / sAr3he cAra sau mIla kA saphara bIsa dina meM ugra vihAra se taya kara ve gujarAnavAlA phuNce| behada garmI ke kAraNa unake pA~voM meM
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 jaina-vibhUtiyA~ chAle par3a ge| parantu unake Agamana kI khabara sunakara hI sAre upadrava zAMta ho ge| isI taraha sthAnakavAsI muni sohanalAlajI kI "jaina tattvAdarza'' viSayaka mUrtipUjA ke vidhAna ko dI gaI cunautI kA bhI vahI hazra huaa| AcArya vijaya vallabhasUri viziSTa prakAra kI sarjaka pratibhA ke dhAraka the| zabdoM para unakA asAdhAraNa prabhutva thaa| ve zAstrajJAtA to the hI, hara viSaya meM unakA jJAna agAdha thaa| ve sahaja kAvya sarjaka the| unhoMne bhakti rasa se ota-prota aneka DhAloM kI racanA kii| unhoMne 'navayuga nirmAtA' nAma se apane guru AtmArAma jI mahArAja kA jIvana caritra likhaa| siddhAMta carcA ke aneka graMthoM kI sarjanA kI, yathA-zrI jaina bhAnu, vizeSa nirNAyaka vallabha pravacana, navapada sAdhanA ane siddha Adi unake bahuzruta vivecana graMtha haiN| unake vinamra svabhAva evaM pavitra AcAra kA hI prabhAva thA ki ve aneka vigrahoM kA zamana karane meM kAmayAba hue| jayapura meM kharataragaccha aura tapAgaccha ke bIca, sthAnakavAsI aura mUrti pUjakoM ke bIca, pAlanapura meM saMgha ke hI do pakSoM ke bIca, malera koTalA meM navAba va hinduoM ke bIca saMgharSa TAlane kA zreya unhIM ko hai| isI taraha jaMDiyAla, gujarAnavAlA, navasArI, pUnA, burahAnapura, pAlitAnA, mumbaI Adi aneka sthaloM meM vividha pakSoM meM ubharI samasyAoM kA samAdhAna karane meM ApakA yogadAna mahattvapUrNa thaa| ApakI saralatA evaM vAtsalya bhAva logoM meM prema bhAva jagAtA thaa| Apa krAMti draSTA the| Apane pravacana ke lie sarvaprathama lAuDaspIkara kA prayoga zuru kiyaa| ve vacanasiddha saMta the| "saba kucha acchA ho jAyegA''- kahakara Apake anta:karaNa se nikale AzIrvAda vAsakSepa se kama nahIM hote the-unake camatkAra kI aneka kahAniyA~ zraddhAluoM meM pracalita haiN| vi.saM. 1981 meM lAhaura meM Apako jainasaMgha dvArA AcArya pada se vibhUSita kiyA gyaa| bhRgusaMhitA meM dI huI ApakI kuNDalI evaM phalAzaya ke anusAra ApakA dUsare janma meM mokSa sunizcita hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ Apa jaina samAja kI phirakA parastI para barAbara coTa karate rahe / Apane apane ko sadaiva paramAtmA ke satpatha kA yAtrI batAte hue udghoSaNA kI - 'na maiM jaina hU~, na bauddha, na vaiSNava, na zaiva, na hindU, na musalamAna / ' zAnti kI khoja sabase pahale apane mana meM honI cAhie, Apane varNa vyavasthA ko karttavyagata batAte hue harijanoddhAra ke lie aneka kArya kiye| AcArya vijayAnanda jI sUri ke antima AdezAnusAra Apane zikSA prasAra ko apanA mizana banA liyaa| Apane bhArata ke vibhinna bhAgoM meM 2 jaina gurukula, 7 jaina vidyAlaya / DigrI kaoNleja, 7 pAThazAlAe~ evaM aneka pustakAlaya evaM vAcanAlaya sthApita karavAe / strI zikSA ke Apa prabala samarthaka the| rASTrapitA gAndhI ke ahiMsA pracAra evaM svadezI Andolana ko barAbara protsAhana dete rhe| rASTrIya netAoM meM ApakA bar3A sammAna thaa| paMjAba meM rASTrIya Andolana evaM khAdI ko lAkepriya banAne meM ApakA pramukha hAtha thaa| Apake samudAya ke sAdhu-sAdhvI khAdI ke vastra pahanane lge| eka bAra aMbAlA zahara meM eka sabhA meM ApakI bheMTa paM. motIlAla neharu se ho gaI / ve videzI curuTa pIne ke AdI the| AcArya jI ne bar3e prema se unheM TokA / paNDita jI ne tatkAla videzI curuTa ko tilAMjali de dii| unhoMne AcAryajI ke isa camatkAra ko sArvajanika sabhA meM svIkArA evaM prazaMsA kI / banArasa hindU vizvavidyAlaya meM paM. madana mohana mAlavIya ko prerita kara jaina ceyara sthApita karavA kara vahA~ prajJAcakSu paM. sukhalAla jI siMghavI kI niyukti karavAne kA zreya Apako hI hai| pAkistAna banane ke samaya Apa gujarAnavAlA meM the, jahA~ ke musalamAnoM ne upAzraya para bama pheMkA, para kahate haiM usakA visphoTa nahIM huA / bama pheMkane vAlA apane hI sAthI kI golI se mArA gyaa| muslima janatA ne ise karizmA mAnakara pUrI hiphAjata se Apako pUre zvetAmbara evaM sthAnakavAsI jainasaMgha ke sAtha hindustAna phuNcaayaa| Apake sAtha isa kAphile meM Ane vAloM meM suprasiddha Agamavid sthAnakavAsI saMta amolaka RSi bhI the| I 15 Apane aneka rAjA-mahArAjA evaM rASTrIya netAoM ko pratibodhita kiyaa| aneka tIrtha yAtrAe~ kI / Apane aneka prAcIna jaina mandiroM kA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 jaina-vibhUtiyA~ jIrNoddhAra krvaayaa| lAhaura, rAyakoTa, syAlakoTa, jaMDiyAlA, sUrata, bar3odA, khambhAta, sAdar3I, mumbaI, akolA Adi zaharoM ke jina mandiroM meM bimba evaM aMjana zalAkA kI pratiSThA krvaaii| vi.saM. 1990 meM ahamadAbAda meM Apane jaina zvetAmbara sarva gacchIya muni sammelana krvaayaa| vi.saM. 1982 meM gujarAnavAlA meM AtmAnanda jaina mahAsabhA ke maMca se ApakI nizrA meM osavAla, khaNDelavAla, poravAla Adi jaina jAtiyoM meM paraspara beTI-beToM ke rizte karane kA prastAva pAsa huA evaM paMjAba meM ni:saMkoca bhAva se aisI zAdiyA~ hone lgiiN| Apake abhigraha evaM pratijJA bala se samAja ko aneka zikSaNa saMsthAe~ evaM kalyANakArI abhiyAna prApta hue| unake vAsakSepa se camatkAra kI aneka janazrutiyA~ kahI jAtI haiN| vi.saM. 2010 meM bambaI meM ApakA svargavAsa huaa| bhA 93)
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 jaina-vibhUtiyA~ ___5. AcArya buddhisAgara sUri (1874-1924) janma : bIjApura, 1874 pitAzrI : zivajI bhAI paTela mAtAzrI : ambA bAI AcArya pada : 1913, pothApura divaMgati : bIjApura, 1924 bhArata meM aMgrejI rAjya ne 200 varSoM taka bhAratavAsiyoM ko rAjanaitika evaM mAnasika gulAmI se trasta hI nahIM rakhA, bhArata ke vibhinna aMcaloM ko isAI dharma ke pracAra evaM dharma parivartana ke jahara se bhI grasita rkhaa| unake isa SaDyaMtra ke zikAra hue grAmAMcaloM ke garIba, bholebhAle anapar3ha grAmINa yA dUradarAja pahAr3I aMcaloM meM rahane vAle aadivaasii| IsAI pAdariyoM ne unheM lubhAne evaM prabhAvita karane ke lie nAnA hathakaNDoM kA istemAla kiyaa| abodha janatA ko IsA ke IzvarIya camatkAroM se mugdha karane ke lie pAdarI bahudhA do mUrtiyoM kA istemAla karate-eka bhArI patthara kI banI bhagavAna viSNu kI pratimA aura dUsarI IsA kI raMgIna halkI kASTha prtimaa| ve eka pAnI bharA Taba maMgavA kara kahate-tumheM isa bhavasAgara se pAra karane meM jo madadagAra hogA vaha svayaM bhI to pAnI meM taira sakegA-yaha kahakara bAra-bArI ve donoM martiyA~ Taba meM chor3a deteviSNu DUba jAte aura IsA tairate rhte| grAmINa Azcarya vimugdha hokara IzA kI pratimA ke Age natamastaka hokara IsAI dharma svIkAra kara lete| isa Dhakosale kI pola kholI becaradAsa nAmaka eka yuvaka ne| usane pAdarI ko bhagavAna kI agni parIkSA ke lie cunautI dii| jaise hI IsA kI kASTha pratimA Aga para rakhI gaI, vaha dhU-dhU kara jala gaI, viSNu kI pratimA kA kucha na bigdd'aa| pAdarI bar3A zarmindA huaa| grAmINoM ko isa viSAkta pracAra se ubArane vAle yuvaka becaradAsa kAlAntara meM buddhisAgara sUri nAma se prakhyAta hue|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 jaina-vibhUtiyA~ gujarAta ke mahasANA jile meM bIjApura grAma ke pATIdAra zrI zivajI bhAI paTela ke ghara zrImatI ambA bAI kI kukSi se vi.saM. 1930 (san 1874) ke mahAzivarAtri parva divasa para eka bAlaka kA janma huaa| zivajI bhAI khetihara the| eka dina kheta meM vRkSa kI zAkhA se laTakI jholI meM bAlaka so rahA thaa| acAnaka eka kAlA nAga jholI para phaNa phailAe dikhAI diyaa| mAtA-pitA yaha dekhakara kA~pa utthe| nAga bAlaka ko kahIM kATa na le| manautI maaNgii| canda kSaNoM bAda nAga sahaja hI nadArada ho gyaa| mAtA-pitA ne sukha kI sAMsa lii| isIlie bAlaka kA nAma rakha diyaa-becrdaas| bAlaka bar3A hokara skUla jAne lgaa| vahIM usake jaina sahapAThI ne use sarasvatI-maMtra kA jApa sikhaayaa| bAlaka ne grAma ke derAsara meM padmAvatI devI kI pratimA ke samakSa baiThakara maMtrajApa zuru kara diyaa| zanai:-zanai: Azcaryajanaka rUpa se bAlaka kI dhAraNA evaM abhivyaMjanA vikasita hokara prArthanA kAvya meM phUTa pdd'ii| isa naisargika kAvya zakti ne unase aneka bhajana, stavana evaM zloka likhvaae| isI samaya bIjApura meM jainAcArya ravi sAgara jI kA padArpaNa huaa| jisa rAha se ve gujara rahe the acAnaka do bhaiMse lar3ate hue A ge| aisA lagatA thA ki ravisAgarajI unake capeTa meM A jaaeNge| bAlaka becaradAsa ne jaba yaha dekhA to apane hAtha kA laTTha jora se phaTakAra kara eka bhaiMse ke sara meM de maaraa| ravisAgarajI baca ge| unhoMne becaradAsa ko pAsa bulAkara prema se samajhAyA- ''bhAI jAnavara ko itane jora se nahIM mArate, use bhI kaSTa hotA hai|'' becaradAsa ke hRdaya meM jaise karuNA kI bA~surI baja utthii| isa eka ghaTanA ne bAlaka ke samagra jIvana ko parivartana ke kagAra para lA khar3A kiyaa| kisI pUrva janma kA RNAnubaMdha rahA hogAravisAgarajI mahArAja kI preraNA se becaradAsa pUrNata: unheM samarpita ho gyaa| unake sahavAsa se aMgrejI, saMskRta, urdU evaM ardhamAgadhI bhASA evaM graMthoM kA parAyaNa usakA sAdhya bana gyaa| vidyAbhyAsa ke bAda pAsa hI ke Ajola grAma kI pAThazAlA meM adhyApana zuru kara diyaa| ravisAgara jI ke samparka se jaina saMskAra unake jIvana ke preraNAsrota bana ge| una dinoM ravisAgarajI vRddhAvasthA ke kAraNa mahasANA meM sthiravAsa kara rahe
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 19 the| ve vahIM Akara rahane lge| ravisAgarajI divaMgata hue to becaradAsa ke sara se jaise surakSA kavaca hI kho gyaa| tabhI saM. 1956 kA bhayaMkara duSkAla zuru huaa| chapaniyA kAla kI nirmala capeTa se becaradAsa ke mAtA pitA baca na ske| mAtA-pitA kI uttara kriyA sampanna kara becaradAsa kA vairAgI mana zAzvata satya kI khoja ke lie tar3apa utthaa| saMvat 1957 meM pAlanapura jAkara unhoMne ravisAgara jI ke ziSya sukhasAgarajI mahArAja se jaina dIkSA grahaNa kii| dIkSA uparAnta unakA nAmakaraNa huA muni buddhisaagr| buddhisAgara jI atyaMta tejasvI evaM vidyAvyasanI to the hI, unhoMne zAstrAbhyAsa kiyaa| grahaNa zakti to thI hI, unakI tarkazakti bhI khila utthii| unakI racanA zakti kA prathama prasAda 'jaina dharma ane khistI dharma no mukAbilo' (gujarAtI) graMtha rUpa meM sUrata meM sAmane AyA jisakA bahuta dUragAmI prabhAva logoM para pdd'aa| yahIM unakI maMtra zakti ke camatkAraka prabhAvoM kI aneka ghaTanAe~ ghttii| lekhana ke sAtha unakI vAk zakti bhI khilane lgii| unake vyAkhyAnoM meM jaina ajaina sabhI zrotA Ane lge| saM. 1968 meM ahamadAbAda meM sukhasAgarajI mahArAja kA dehAMta huaa| saM. 1970 meM pothApura meM dharmasaMgha ne unheM 'AcArya' pada se vibhUSita kiyaa| AcArya buddhisAgara sUri 51 varSa kI alpa vaya meM hI bIjApura meM saM. 1981 meM divaMgata hue| apane 24 varSIya dIkSA paryAya meM unhoMne vipula sAhitya sarjita kiyaa| unake jIvanakAla meM hI 108 graMtha prakAzita ho cuke the, jinameM mukhya the-karmayoga, AnandaghanajI nA pado, paramAtma jyoti, dhyAnavicAra, ziSyopaniSad, zrImad devacandra aadi| yaha samagra sAhitya bIsa hajAra pRSThoM meM samAhita hai| AcArya buddhisAgara sUri ne dRr3ha yoga prANAyAma, dhyAna, samAdhi kI gahana sAdhanA kI thii| unheM yoga siddhi prApta thii| kahate haiM samAdhi meM unakA zarIra jamIna se Upara uTha jAtA thaa| bar3odA ke sara manubhAI dIvAna evaM DaoN. sumaMta mahetA unake aise katipaya prayogoM ke sAkSI the| aneka sanyAsI, jainetara vidvAna, phakIra, pAdarI unake darzana evaM parAmarza
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 jaina-vibhUtiyA~ se kRtya-kRtya hote| unakI preraNA se aneka rAjyoM meM pazu-vadha niSedha kiyA gyaa| ve bhakta ziromaNi Anandaghana, zrImad devacandra evaM upAdhyAya yazovijayajI ke jIvana evaM sAhitya se bahuta prabhAvita the| AcArya buddhisAgara jI ne unake jIvana caritra likhakara unake darzana evaM stavanoM kI mArmika mImAMsA kii| AcArya jI ne pAlItAnA meM jaina gurukula kI sthApanA karavAI evaM bar3odA meM jaina borDiMga kI sthApanA krvaaii| Apane aneka jinAlayoM meM prANa-pratiSThA karavAI, bIjApura meM hastalikhita graMthoM ke saMgrahArtha 'jJAna mandira' kI sthApanA krvaaii| aneka pAThazAlA evaM dharmazAlAoM kI sthApanA ApakI preraNA se huii| mANasA meM sthApita 'zrI adhyAtma jJAna prasAraNa maMDala' Apake graMthoM kA prakAzana barAbara karatA rahA hai| unheM jyotiSa svayaM siddha thI-apanA aMtima samaya jAnakara saM. 1981, jyeSTha badI 2 ke dina ve mahur3I se bIjApura pdhaare| niyata samaya para apane priya maMtra 'U~ arhama mahAvIra' kA jApa prArambha kara diyAekatra huI mAnava medinI ne jApa cAlU rkhaa| Apane padmAsana lagAkara samAdhi lii| niyata samaya para unhoMne aMtima zvAMsa chor3I evaM svargastha hue| unake nirmala aMta:karaNa se saM. 1967 (san 1810) meM nikalI bhaviSyavANI "rAjAoM kI rAjazAhI kA lopa hogA, vijJAna ke mAdhyama se eka khaNDa ke samAcAra tatkSaNa dUsare khaNDa meM sampreSita hoNge|'' akSaraza: satya ho rahI hai|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ 6. saMtazrI gaNezaprasAda varNI (1874-1961) 21 janma : 1874 (bundelakhaNDa) haMserA grAma pitAzrI : hIrAlAla asATI vaizya (vaiSNava ) mAtAzrI : ujiyArI bahana dIkSA : kuNDalapura (damoi) 1914 divaMgati : 1961, IsarI Azrama (pArasanAtha ) tapa se kRza, teja se dIpta, raMga sAMvalA, hRdaya svaccha, bAlaka-sA sarala svabhAva, unnata lalATa, anAraMga meM lIna adhakhule naitra, paNDitoM ke paNDita, apanI hI kIrti pratiSThA se nirlipta eka aisA vyakti jo varSoM taka naMge pA~va, eka cAdara or3he binA sardI-garmI kI paravAha kie gA~vagA~va, zahara - zahara, jana-jana meM ahiMsA aura satya kI alakha jagAtA ghUmatA rahA - dhanakubera usake pA~voM meM lakSmI bikharate calate - aise hI nirvikAra saMta the zrI gaNezaprasAda varNI / 1 svataMtratA ke pujAriyoM ke tIrtha sthAna jhAMsI jile ke haMserA grAma se san 1874 meM asATI vaizya zrI hIrAlAla ke ghara mAtA ujiyArI bahana kI kukSi se eka bAlaka kA janma huA / nAmakaraNa huA - gnneshprsaad| pArivArika Arthika sthiti acchI na thI / san 1980 meM yaha parivAra maMDAvarA jA basA / parivAra vaiSNava dharmI thA / parantu jainoM ke 'navakAra maMtra' para pitA kI apAra zraddhA thI / bAlaka gaNeza ne maMtra kaMThastha kara liyA / yahIM unakI miDala taka kI zikSA sampanna huii| maMDAvarA meM gyAraha zikhara baMda jaina mandira the| kautuhalavaza gaNezaprasAda ghara ke sAmane ke jaina mandira meM bhakti pUjana nirakhate evaM rucipUrvaka pravacana bhI sunte| ye pUrvabhava ke saMskAroM kA hI pariNAma hogA jo bAlaka gaNeza ko rAtri bhojana tyAga aura aNachANe pAnI kA tyAga AkarSita karane lgaa| unako
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 jaina-vibhUtiyA~ apanI vaiSNava paramparA kI rUr3hiyA~ nIrasa va nirarthaka lagane lgii| jaina darzana evaM dhArmika AcAra unheM adhika tarkapUrNa evaM kalyANakArI lagane lge| __ ve jaba 18 varSa ke the tabhI unakA vivAha ho gyaa| jalda hI unake pitAmaha, pitAzrI evaM agraja kI mRtyu ho gii| mRtyu pUrva pitA ne unheM sadaiva 'namokAra maMtra' smaraNa rakhane kI zikSA dete hue kahA thA"Apatti-vipatti meM yaha tumhArI rakSA karegA, isa maMtra kI mahimA apAra hai, isameM zraddhA banAe rkhnaa|'' parivAra kI jimmedArI gaNeza prasAda ke kizora kaMdhoM para A pdd'ii| ina mautoM se bAlaka kA mana saMsAra kI kSaNabhaMguratA ke prati saceta ho gyaa| _gaNeza prasAda ne AjIvikArtha madanapura grAma meM zikSaka kI naukarI kara lI, kaI mAsa AgarA meM TreniMga lii| isa bIca una para mAtA evaM pani kA kula dharma na chor3ane ke lie dabAva par3ane lgaa| parantu mAtA kA sneha aura patni kA anurAga unheM vicalita nahIM kara paayaa| jaina dharma para unakI zraddhA DigI. nhiiN| paNDita bhojana meM sammilita na hone ke kAraNa unheM 'jAti bahiSkRta' karane kI dhamakI dI jAne lgii| ve svayaM hI sabase nAtA tor3a ekAkI Atma-sAdhanA kI rAha cala pdd'e|| tabhI kizora kA paricaya simarA nivAsI jaina dharmaparAyaNA ciroMjI bAI se huaa| pravacana ke bAda ciroMjI bAI ke AmaMtraNa para bhojana karane ke lie kizora gaNezaprasAda unake mehamAna bne| pUrva janma kA hI kahie kucha aisA saMyoga banA ki ciroMjI bAI ko ve putravat lagane lge| unhoMne gaNezaprasAda kI jIvanazailI badala dii| gaNezaprasAda vratoM ke pAlana ke lie vyagra the| ciroMjI bAI ne unheM pahale jJAnArjana karane ke lie prerita kiyaa| jayapura meM unake zikSaNa kI vyavasthA kara dI gii| gaNeza prasAda ne jayapura prayANa kiyA para rAste meM hI sArA sAmAna corI ho gyaa| gaNeza prasAda lauTa Ae para saMkocavaza ciroMjI bAI ko yaha jatAne kI unakI himmata nahIM huii| ve jaina tIrthoM kI yAtrA para nikala pdd'e| ve muMbaI aae| vahA~ unakA paricaya paM. gopAlaprasAda baraiyA prabhRti jaina vidvAnoM se huaa|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyoM 23 gaNeza prasAda unhIM ke sAnnidhya meM Agama graMthoM, vyAkaraNa Adi ke adhyayana meM laga ge| muMbaI kA pAnI rAsa na Ane se ve jayapura aae| yahA~ vIrezvara zAstrI ke sAnnidhya meM unhoMne tattvArtha sUtra, sarvArtha siddhi Adi jaina graMthoM kA adhyayana kiyaa| isa bIca unakI patni kA dehAMta ho gyaa| gaNeza prasAda zAstroM ke adhyayana meM lage rhe| san 1904 meM ve saMskRta vidyA ke dhAma banArasa phuNce| isa vakta unakI umra 30 varSa ho gaI thii| dharma-darzana kI pyAsa unheM hara ghATa para le gii| banArasa meM 'kvInsa kaoNleja' ke nyAyazAstra ke vyAkhyAtA paM. jIvanAtha mizrA se gaNezaprasAda ne ziSya banAne kI vinatI kii| mizrAjI ko jaba mAlUma huA ki gaNezaprasAda janma se vaiSNava evaM AsthA se jaina ho gaye haiM to ve krodhita ho uThe, unhoMne gaNezaprasAda ko ghara se nikAla diyaa| unhoMne jainiyoM ko nyAya na sikhAne kA praNa le rakhA thaa| gaNezaprasAda ko bahuta burA lgaa| supArzvanAtha evaM pArzvanAtha kI janmabhUmi meM 'tattvajJAna' ke adhyayana kI sucAru vyavasthA hetu gaNezaprasAda saMkalpita ho utthe| AtmIya camanalAla ke eka rupayA avadAna se unhoMne 64 posTakArDa kharIde evaM 64 dharmapremiyoM ko patra likhakara apanI. yojanA se avagata kraayaa| san 1978 meM dAnavIra seTha mAnikacanda je.pI. ke hAthoM bhadaunI ghATa para sthita maMdira parisara meM "syAdvAda vidyAlaya' kI nIMva pdd'ii| bAbA bhAgIratha kI dekharekha meM vidyAlaya saMcAlita huaa| kAlAMtara meM yaha jaina samAja kA sarvopari adhyayana kendra bana gyaa| thor3e samaya bAda paM. madanamohana mAlavIya ke prayatna se banArasa meM hindU vizvavidyAlaya kI sthApanA huii| taba vahA~ 'jaina darzana vibhAga' khulavAne kA zreya gaNeza prasAdajI ko hI hai| san 1911 meM gaNezaprasAdajI ke prayatnoM se sAgara meM "satarka sudhAtaraMgiNI pAThazAlA'' kI sthApanA huI jo aba "gaNeza digambara jaina saMskRta vidyAlaya'' nAma se prasiddha hai| gaNezaprasAda evaM unakI dharmamAtA ciroMjI bAI vahIM rahane bhI lge| zarIra para mAtra eka dhotI aura dupaTTA unakA pahirAna rhaa| yahA~ unhoMne brahmacarya vrata aMgIkAra kiyA evaM 'varNIjI' ke nAma se vikhyAta ho ge|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24. jaina-vibhUtiyA~ jaina samAja usa samaya aneka rUr3hiyoM se grasta thaa| anapar3ha janatA jAtIya paMcAyatoM ke zikaMjoM meM dabI thii| choTI-choTI bAtoM ke lie unheM jAti bahiSkRta kara diyA jaataa| bAla vivAha, vRddha vivAha evaM bahu patnitva kI prathAe~ samAja ko khokhalA kara rahI thii| varNIjI ne pradeza meM zikSAsaMsthAoM kI nIMva rkhii| gA~va-gA~va bhramaNa kara unhoMne rUr3hiyoM ke nivAraNArtha garIba va anapar3ha janatA ko prerita kiyaa| varNIjI kI preraNA se saMsthApita zikSaNa saMsthAnoM meM mukhya the baruAsAgara, zAhapura, droNagiri ke vidyAlaya evaM khuraI, jabalapura ke gurukula evaM lalitapura, iTAvA va khataulI ke vidyaaly| varNIjI kI udAratA adbhuta thii| apane pAsa jo bhI vastu hotI use kisI jarUrata manda ko dete unheM kIMcita samaya na lgtaa| unake aise avadAnoM kI aneka kathAe~ pracalita haiN| du:khI evaM garIba bhAiyoM ko dekhakara unakA aMta:karaNa-roma roma usakI sahAyatA ke lie vyagra ho utthtaa| aise bhI prasaMga Ae jaba rAha meM saba kucha luTAkara mAtra eka laMgoTI pahane ghara meM praveza kiyaa| varNIjI prabhAvazAlI vaktA the| unake pravacana sunane ke lie hajAroM zrotA umar3ate evaM maMtra mugdha ho unheM sunte| ve bundelakhaNDI mizrita khar3I bolI meM vividha dRSTAMtoM se sIdhe zrotA ke hRdaya meM utara jaate| varNIjI kI lekhana zailI cittAkarSaka hotii| unhoMne apanI denandina DAyarI meM mAtra ghaTanAoM ke vivaraNa hI nahIM likhe apitu unakI sArthaka mImAMsA kara unheM pAThakoM ke lie upayogI evaM preraNAspada banA diyA hai| "varNI vANI'' nAma se unakI DAyarI ke cAra bhAga prakAzita hue haiN| "merI jIvana gAthA'' nAma se prakAzita unakI AtmakathA dharmapremiyoM meM bahata lokapriya huii| AcArya kundakunda ke 'samayasAra' para racita unakI pravacanAtmaka TIkA atyaMta upayogI hai| sAgara se paribhramaNa kara varNIjI baruA sAgara padhAre jahA~ jina pratimA ke samakSa unhoMne kSullaka (vIra saM. 2473) dIkSA aMgIkAra kii| kSullaka avasthA meM unhoMne uttarapradeza aura dillI ke vihAra kie|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ phirojAbAda meM unakI hIraka jayaMtI bar3e dhUmadhAma se manAI gii| varNIjI ne apanI uttarAvasthA lakSa kara pavitra vAtAvaraNa meM Atma-sAdhanA hetu sammeda zikhara kI ora prayANa kiyaa| ve gayA caturmAsa kara IsarI (pArasanAtha) pdhaare| apane aMtima samaya taka ve vahIM rhe| unake sthiravAsa meM IsarI kA khUba vikAsa huaa| vahA~ dharmazAlA, pArzvanAtha udAsInAzrama, mahilAzrama, jina maMdira, vizAla pravacana maMDapa kA nirmANa huA / yaha bhI eka tIrtha kI taraha dharmapremiyoM kA darzana sthala bana gayA / san 1961 meM 87 varSa kI umra meM varNIjI ne saMlekhanA karane kA saMkalpa kiyA / zanai:zanai: AhAra tyAga diyA, phira jala evaM vastra kA parityAga kiyaa| daihika viparItatA ke bAvajUda varNIjI kI AMtarika jAgRti khUba thI / antataH nazvaradeha kA parityAga karake svargavAsI hue / varNIjI ke dehAvasAna se eka Atmajyoti bhAratabhUmi se vilupta ho gaI / 25
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 jaina-vibhUtiyA~ ___7. AcArya javAharalAlajI (1875-1942) janma : cAMdalA (mAlavA),1875 pitAzrI : jIvarAja osavAla mAtAzrI . : nAthIbAI dIkSA : liMbar3I, 1891 AcArya pada : 1919, bhInAsara divaMgati : bhInAsara, 1942 bahudhA 'jainAcArya' se eka sampradAya kI paramparAoM se Abaddha rUr3higata sAdhanAoM ke Alambana se zAstrabaddha siddhAMtoM ke paramparAgata artha karane vAle vidvAna muni kA bodha hotA hai| isa mAnyatA ko dharAzAyI karane vAle "Atmavat sarvabhUteSu'' ke siddhAMta ko hRdayaMgama kara udAravAdI dRSTi se arvAcIna saMdarbho meM dharma kI vaijJAnika vyAkhyA karane vAle prabuddha saMtoM meM AcArya zrI javAharalAlajI agraNI the| mahAkavi kAlidAsa aura bhavabhUti jaise sarasvatI-upAsakoM ke mAlavA pradeza ke cAMdalA grAma meM osavAla jAti ke vaNika zreSThi jIvarAja ke ghara unakI sahadharmiNI nAthI bAI kI kukSi se san 1875 meM eka bAlaka ne janma liyaa| saMskArI mAtA-pitA kI isa tejasvI saMtAna kA nAmakaraNa 'javAhara' huaa| kahate haiM suvarNa ko tapAne se usameM ora nikhAra AtA hai| mahApuruSoM ke jIvana meM bhI vipattiyA~ aura kaSTa parimArjana hetu hI Ate haiN| mAtra do varSa kI vaya meM bAlaka kI mAtAjI cala basI aura pA~ca varSa kI vaya meM pitAjI kAla-kavalita ho ge| ata: bAlaka ke pAlana-poSaNa kI jimmevArI unake mAmA zrI mUlacanda para pdd'ii| unakA grAma meM hI kapar3e kA vyavasAya thaa| grAma ke AjU-bAjU AdivAsI bhIloM kI bastiyA~ thiiN| IsAI mizanariyoM kA phailAva thaa| unhIM kI eka pAThazAlA meM javAhara kA prArambhika zikSaNa huaa| parantu jalda hI zAlA chor3a ve vyavasAya meM mAmA kA hAtha baTAne lge| gujarAtI, hindI evaM
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 27 gaNita ke jJAna evaM apane adhyavasAya se ve thor3e samaya meM hI kapar3e vyavasAya meM niSNAta ho ge| gA~va meM unake anubhava kI saurabha phailane lgii| tabhI acAnaka jaba ve mAtra 13 varSa ke the unake abhibhAvaka mAmA kI akAla mRtyu ho gii| bAlaka ke hRdaya para vajrAghAta huaa| jinake lie jIvana bhara mArgadarzaka-rakSaka rUpa kI AzA saMjoe baiThe the, unake cale jAne se bAlaka kA komala mana tar3apa utthaa| vidhavA mAmI evaM usake pA~ca varSIya bAlaka kI jimmedArI bhI unhIM para A pdd'ii| aise samaya kisI pUrva bhava meM vapana huA vairAgya bIja aMkurita hone lgaa| mAnasa jagata kI asAratA se udvelita ho utthaa| AtmIyajanoM ko khabara lagI to javAhara para nigarAnI rakhI jAne lgii| grAma meM Ae saMta-sAdhviyoM ke samAgama meM ve na jA sakeM, aise pratibaMdha lagA die gaye, sAdhu jIvana ke DhakosaloM evaM nindA se unake kAna bharane kI kozizeM hone lgiiN| para honahAra ko kauna TAla sakatA hai| virakta javAhara gRhasthI ke jAla meM kamalavat anAsakta rahane lge| tabhI pAsa hI ke lIMbar3I grAma meM sthAnakavAsI muni ghAsIrAmajI kA padArpaNa huaa| javAhara vahA~ pahu~ca gye| dIkSA ke lie Agraha karane lage para munijI ne AtmIyajanoM kI binA anumati dIkSA denA svIkAra nahIM kiyaa| javAhara kA vairAgI mana jaba kisI taraha na mAnA to AtmIyajanoM ko anumati denI pdd'ii| san 1891 meM muni ghAsalIlAlajI ke sAnnidhya meM lIMbar3I grAma meM javAharalAla jI kI dIkSA sampanna huii| javAharalAlajI kI janmajAta pratibhA khilane lgii| jainAgamoM ke adhyayana meM unakI tIvra smaraNa zakti, tIkSNa buddhi, guNa grAhakatA evaM ekaniSThA ke yoga se siddhi prApta huii| unakI AtyaMtika vinayazIlatA se devI sarasvatI prasanna huii| unakI khyAti phailane lgii| san 1897 meM yuvAcArya zrI cothamalajI mahArAja ke vizAla saMgha kA samAgama huaa| san 1899 meM cothamalajI mahArAja kA svAsthya gar3abar3AyA to unhoMne saMgha ke nirdeza kI jimmevArI cAra muniyoM ke saMkAya ke supurda kara dI jisameM eka 24
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ varSIya yuvA saMta javahAralAlajI mahArAja the| san 1905 kA udayapura cAturmAsa bahuta prabhAvazAlI rhaa| yahIM gaNezIlAlajI mahArAja pravarjita hue| san 1907 kA cAturmAsa ratalAma kiyA, vahA~ se Apa cA~dalA pdhaare| isa cAturmAsa meM hAthI dvArA viveka - vinaya kI, sarpa dvArA zAMtibhAva rakhane kI evaM patthara mArane vAloM ko mahArAja dvArA kSamA karane kI aneka - camatkArI ghaTanAe~ huii| 28 jAma gA~va ke cAturmAsa meM Apako 'gaNi' pada se vibhUSita kiyA gyaa| AcArya lAlajI mahArAja ne san 1918 meM sIlAma cAturmAsa meM javAharalAlajI ko 'yuvAcArya' pada diyaa| san 1919 meM unake svargArohaNa ke pazcAt bhInAsara meM javAharalAlajI 'AcArya' pade se vibhUSita hue / Apake mArgadarzana se saMgha evaM samAja meM sudhAraka vRttiyoM kA calana huaa| nirakSaratA evaM aMdhazraddhA miTAne ke lie Apane zikSaNa ko apanA mizana hI banA liyaa| ApakI preraNA se aneka zikSaNa saMsthAoM kA saMsthApana huA / " sAdhumArgI jaina hita kAriNI saMsthA' ke saMsthApana se aneka samAja hitakArI kAryakramoM kA saMcAlana sambhava huA / yaha saMsthA sAdhuoM ke zikSaNa, AcAra saMhitA evaM vihAra prabaMdha meM samucita yogadAna karatI hai| san 1923 ke ghATakopara (muMbaI) cAturmAsa meM sAmUhika pravacanoM ke Ayojana jaina va ajaina dharmapremiyoM ke lie atyaMta preraNAspada sAbita hue| AgAmI caturmAsa saurASTra evaM gujarAta meM hue jahA~ dharmapremiyoM kA sadbhAva evaM bhakti prazaMsanIya thI / AcAryazrI ke svAsthya para ina lambe vihAroM kA asara hone lagA thaa| zArIrika azakti evaM darda ke kAraNa vihAra sImita ho gye| san 1942 ke bhInAsara cAturmAsa meM AcArya jI kA ardhAMga pakSAghAta se pIr3ita ho gayA / daihika vedanA ko samatApUrvaka sahate hue AcAryazrI ne bhInAsara meM dehatyAga diyA / AcArya javAharalAlajI mahArAja ne rUr3higata kriyAoM ko kabhI mahattva nahIM diyA, ve jJAna kI ArAdhanA ko hI samarpita rahe / unakA pragatizIla evaM sudhAravAdI dRSTikoNa rASTrIyatA ke raMga se raMgA thA / rASTra ke pratibhA sampanna netA unake darzana, satsaMga evaM parAmarza se lAbhAnvita hote /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 jaina-vibhUtiyA~ mahAtmA gA~dhI, saradAra vallabha bhAI paTela, bAla gaMgAdhara tilaka, madana mohana mAlavIya, saMta vinobA bhAve Adi itihAsa puruSa AcArya javAharalAlajI ke tejasvI vyaktitva evaM vidvatA se AkarSita the| AcArya jI ne samAja meM phailI kuprathAoM, yathA-bAla vivAha, vRddha vivAha, daheja, vidhavAoM kI dayanIya dazA, mAMsAhAra va dArU ke bar3hate pracalana, aspRzyatA, dhArmika, asahiSNutA Adi para prahAra kiyA evaM unake unmUlana ke lie prayAsa kiyaa| In
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 8. brahmacArI zItalaprasAda (1879-1942) 30 janma pitAzrI mAtAzrI dIkSA divaMgati : lakhanaU, 1879 lAlA makkhanalAla : : nArAyaNI devI : solApura, 1911 : lakhanaU, 1942 san 1857 kA prathama svataMtratA saMgrAma yadyapi niSphala calA gayA parantu rASTraprema evaM AjAdI ke lie kazamakaza jArI rhii| san 1885 meM iMDiyana nezanala kAMgresa kI sthApanA huii| svataMtratA ke lie saMgharSa tIvratara hotA gayA / videzI hakUmata joroM se deza kI daulata lUTane meM mazagUla thii| deza kI sAmAjika sthiti badatara thI / bAla vivAha, ' vRddha vivAha, vidhavA vivAha niSedha, daheja-prathA, mRtyubhoja jaisI kuprathAoM se kSubdha hote hue bhI jana-mAnasa unheM sahatA cala rahA thA / nirakSaratA evaM aMdhavizvAsa ke mAre sAre vikAsa avaruddha the / Arthika va dhArmika zoSaNa se dezavAsI trasta the| aise samaya prakAza kI eka kiraNa brahmacArI zItalaprasAda ke rUpa meM deza ke aMdhakArAcchanna AkAza para ubhrii| saMyukta prAMta kI rAjadhAnI lakhanaU meM lAlA makkhanalAlajI ke ghara unakI dharmapatni nArAyaNI devI kI kukSi se san 1879 meM eka bAlaka ne janma liyaa| bacapana meM unheM pitAmaha maMgalasena se svAdhyAya, ciMtana, abhakSya kA tyAga Adi saMskAra mile| aThAraha varSa kI vaya meM bAlaka ne meTrika parIkSA prathama zreNI meM uttIrNa kii| sarakArI naukarI bhI tatkAla laga gii| unake zaikSaNika stara evaM sudhAra ke lie tar3apa kA patA tAtkAlIna " jaina gajaTa" ke maI, 1896 ke aMka meM chape unake eka lekha se lagatA hai, jisameM unhoMne likhA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 31 ''he jaina paMDitoM! aba deza dharma kA vAstavika AdhAra tuma para hI hai, isakI rakSA karo, udyama karo, soye hue jana-mAnasa ko jagAo, tana-mana-dhana se paropakAra evaM zuddha AcAra apnaao| tabhI Apake lokaparaloka sudhreNge|" zItala prasAda jI kA vivAha kalakattA nivAsI zrI chedIlAlajI kI suputrI se huaa| bahU bahuta saMskArI, pati parAyaNA evaM sevAbhAvI thI para AyuSya nahIM lAI thii| ve san 1904 kI plega kI bimArI kI bheMTa car3ha gii| patni viyoga ke sAtha mAha bhara meM hI mA~ aura kaniSTha bhrAtA kA viyoga brahmAcArI jI ko sahanA pdd'aa| mAtra paccIsa varSa ke yuvaka ke mana meM vairAgya utpanna huaa| udhara aneka svarUpavAna kanyAoM ke mAtA-pitA kI ora se vivAha ke prastAva Ame lge| parantu brahmAcArI ke mana ko na dhana DigA pAyA na kaam| san 1905 meM zItalaprasAda ne sarakArI naukarI chor3a dI evaM zAstra vAcana aura samAja sevA ko samarpita ho ge| digambara jaina mahAsabhA ke san 1905 meM muMbaI meM hue adhivezana meM prasiddha dAnavIra seTha mANakacaMda je.pI. kI najara zItalaprasAda jI para pdd'ii| ve unake AdarzoM, saMkalpoM, utsAha, sAdagI evaM kAryakuzalatA se bahuta prabhAvita hue| hIre kI parakha jauharI hI kara sakate haiN| unhoMne isa yuvaka ratna ko apane pAsa rakha liyaa| satata cAra varSoM taka seThajI ke sAtha rahakara unhoMne vibhinna saMsthAoM kI racanAtmaka pravRttiyoM kA saMcAlana kiyaa| ve jaldI hI apanI milanasAritA se samAja meM lokapriya ho ge| san 1911 meM solApura meM elaka zrI pannAlAlajI ke sAnnidhya meM zItalaprasAda ne AjIvana brahmacarya kA vrata liyA evaM zuddha khAdI ke geruaiM raMga kI dhotI evaM caddara dhAraNa kii| unakI AhAracaryA meM tadanurUpa parivartana huA evaM jIvana saMyama-ArAdhanA meM pravajyita ho gyaa| unhoMne samasta bhArata ke jaina tIrthoM kI yAtrA kii| bauddha darzana ke abhyAsa hetu zrIlaMkA aura barmA gye| udAratA, sahiSNutA evaM vizva kalyANa kI bhAvanA se vibhUSita sanyAsI sabhI ke Adara kA pAtra bana gyaa| unake ye anubhava prakAzita bhI hue| san 1909 se lagAtAra 20 varSoM taka
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 jaina-vibhUtiyA~ unhoMne "jaina mitra'' patrikA kA sampAdana kiyaa| apane pAThaka varga kA vipula dhArmika sAhitya se paricaya kraayaa| isake alAvA "jaina gajaTa, vIra, sanAtana jaina Adi patrikAoM kA samaya-samaya para saMcAlana/sampAdana kiyaa| unakI preraNA pAkara aneka lekhaka utsAhita hue| unake racita evaM sampAdita 77 graMthoM meM 26 adhyAtma viSayaka, 18 jainadharma evaM darzana, 7 nIti viSayaka, 6 itihAsa viSayaka 5, jIvana caritra evaM anya tAraNa svAmI ke sAhitya viSayaka hai| ina graMthoM meM unakI vidvattA, sAdhanA, siddhAMta niSThA va bhASA jJAna parilakSita hotA hai| pravacana sAra, samaya sAra, niyamasAra, paramAtma prakAza, samAdhi zataka, tattvabhAvanA, tattvasAra, svayaMbhUstotra Adi aneka mahAna graMthoM kA prakAzana unhoMne kiyaa| zrImad rAjacandra ke mahAna bhakta zrI laghurAja svAmI ke sAnnidhya meM rahakara unhoMne 'sahaja sukha sAdhana' graMtha kI racanA kI jo bhaktoM meM bahuta lokapriya huaa| isakA gujarAtI anuvAda bhI prasiddha huaa| inhoMne zikSA prasAra evaM dharma pracAra meM apanA samagra jIvana lagA diyaa| syAdvAda vidyAlaya, banArasa, zrIRSabha brahmacaryAzrama, hastinApura; jaina zrAvikAzrama, muMbaI; jaina bAlAzrama, ArA; jaina vyApArika vidyAlaya, dillI Adi saMsthAna sthApita karane kA zreya unhIM ko hai| ye saMsthAna nirantara unakI sevAoM se upakRta hote rhe| sAtha hI unhoMne aneka jaina borDiMga hAusa khole| samAja ne unakI mahatI sevAoM kA sammAna kara, banArasa meM prasiddha jarmana vidvAn DaoN. harmana jekobI kI adhyakSatA meM huI vizAla sabhA meM unheM 'jaina dharmabhUSaNa' ke viruda se vibhUSita kiyaa| unake aneka sudhAravAdI vicAroM se paramparAvAdI logoM kA khaphA honA ucita hI thA para antata: brahmacArI jI kI nispRhatA se ve bhI zAMta ho ge| __atyadhika zrama karane se unakA svAsthya bigar3atA calA gyaa| cikitsA bhI huI para zarIra-kampana kA roga unake aMgoM ko grasatA calA gyaa| ve lakhanaU ajitAzrama meM sevAzuzruSA ke lie lAe gye| san 1942 meM eka roja ve gira par3e va hipabona kA phrekcara ho gyaa| sthiti bigar3atI gii| 10 pharavarI, 1942 kI prAta: unhoMne zAMti pUrvaka dehatyAga
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 33 kara svargArohaNa kiyaa| alpAyu meM brahmacarya vrata grahaNa kara zItala prasAdajI samasta jaina samAja meM "vartamAna ke sAmaMtabhadra' kahalAne lage the| samAja ke sarvatomukhI vikAsa ke lie kiye gaye unake prayatna sadA preraNA srota bane rheNge| THURTESTRA Prations CIN
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 jaina-vibhUtiyA~ 9. munizrI jJAna sundara (1880- ) janma : sivANA, 1880 pitAzrI : navalamalajI baida mUMthA mAtAzrI : rUpA devI dIkSA : jhAmUNiyA~, 1906, puna: dIkSA osiyA, 1915 divaMgati : prakRti meM aise bhI kusuma bhare par3e haiM jinake saundarya aura suvAsa kA anubhava koI nahIM kara paataa| aise hI isa ratnagarbhA vasundharA kI kokha se bhI aisI virala vibhUtiyA~ janma letI haiM jo apane Aloka se aMdhakAra meM chupe vigata ko Alokita kara jAtI haiN| jaina AcArya ratnaprabhasUri dvArA virAta 70 varSe pratibodhita evaM saMsthApita mahAjana kula (kAlAMtara meM 'osavAla'' jAti) ke zreSThi gotra ke jainiyoM kI vikrama kI 12vIM zatAbdI meM mAravAr3a ke sivANA nagara meM ghanI AbAdI thii| zreSThi gotrIya zrI tribhuvanasiMha gar3ha sivANA ke maMtrI pada para niyukta the| inake suputra mUMthA lAlasiMha kA vivAha cittaur3a huA thaa| lAlasiMhajI cittaur3a gaye hue the| vahA~ ke mahArAvala kI rAnI cakSu pIr3A se pIr3ita thii| lAlasiMha jI ne apane upacAra se unheM svastha kara diyaa| mahArAvala ne unheM 'vaidyarAja'' kI upAdhi se sammAnita kiyaa| taba se unakA kula 'vaidya-mehatA' kahalAne lgaa| isa kula ke vaMzaja navalamalajI vIsalapura grAma meM nivAsa karate the| unakI bhAryA rUpAdevI kI kukSi se san 1880 meM vijayAdazamI ke dina eka bAlaka ne janma liyaa| bAlaka bar3A huaa| use satsaMga se bar3A prema thaa| svAdhyAya meM bhI ruci thii| 17 varSa kI Ayu meM unakA vivAha bhAnIrAmajI bAgharecA kI suputrI rAjakumArI se huaa| canda varSoM bAda hI pitA navalamalajI kA
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 35 svargavAsa ho gyaa| san 1906 meM ve dharmapatni ke sAtha pravAsa para the| ratalAma meM zrIlAlajI mahArAja kA vyAkhyAna sunane kA maukA milaa| bAlaka ne tatkAla sAMsArika baMdhanoM se mukta hone kA saMkalpa kara liyaa| ghara bhI nahIM lautte| vahIM rahakara svAdhyAyarata rahane lge| antata: jhAmUNiyA~ grAma meM Apa sthAnaka vAsI sampradAya meM dIkSAnvita hue| canda varSoM meM Apa zAstra vAcana meM niSNAta ho gye| unake ojasvI evaM hRdayagrAhI vyAkhyAnoM meM samAja-sudhAra, dharmaprema evaM sAhitya anveSaNa ke preraka tattva samAhita rahate the| gRhastha jaina vidvAna jodhapura ke zrI phUlacandrajI ke sAnnidhya meM Apane sUkSma evaM niSpakSa dRSTi se zAstroM kA parAyaNa Arambha kiyaa| san 1914 meM oziyA grAma meM ApakI bheMTa tIrtha uddhAraka yogirAja zrI ratnavijaya jI se huii| muni ratnavijayajI ke prabhAva se ve mUrti pUjA kI ora jhuke| san 1915 meM osiyA meM ratnavijayajI se puna: dIkSA lI evaM muni jJAnasundara nAma dhAraNa kara jaina zvetAmbara mUrtipUjaka zrIsaMgha kA aMga bana gye| Apane guru mahArAja kI AjJA se osiyA-samArambhita pArzvavartI upakezagaccha kI kriyAe~ dhAraNa kii| Apane osiyA meM jaina vidyAlaya evaM jaina borDiMga kI sthApanA kii| phalaudI meM zrAvaka varga ko preraNA de samAja kI sAhitya ruci ke vikAsArtha Apane "zrI ratnAkara, jJAna puSpamAlA'' kI sthApanA kara pustakeM prakAzana kA zubhArambha kiyaa| vahA~ jaina lAibrerI kI sthApanA huii| san 1919 meM osiyA meM ''zrI ratnaprabha sUri jJAna bhaNDAra'' kI sthApanA kI-yahA~ hastalikhita evaM prakAzita pustakoM kA saMgraha hone lgaa| Apane mUla sUtroM ke hindI anuvAda kara prakAzita kiye| hara varSa 4-5 pustakoM kA sarjana/prakAzana hajAroM kI saMkhyA meM hone lgaa| 'phalaudI' ApakI sAhitya upAsanA kA carcita dhAma bana gyaa| Apa prasiddha vidvAn, itihAsakAra paM. gorIzaMkara ojhA se mile| aneka sthAnoM para graMthAgAra sthApita kiye| san 1925 se "jaina jAti mahodaya'' nAmaka vRhad graMtha kA saMyojana saMkalpita huaa| san 1929 taka usake 6 bhAga prakAzita hue| isa graMtha kA aitihAsika
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 jaina-vibhUtiyA~ pariprekSya Apane itanA sudRr3ha evaM vistIrNa banA diyA ki graMtha sabhI jaina sampradAyoM meM lokapriya huaa| mAravAr3a Apake vihAra kA pramukha kSetra rhaa| oziyA, phalodI, lohAvaTa, nAgaura, rUNa, kucerA, khajavANA, bIlAr3A, pIpAr3a bIsalapura, khAriyA, sAyarA, sAdar3I, luNAvA Adi sthAnoM para Apane jaina pAThazAlAoM, jaina kanyAzAlAoM, jaina lAibrerI, jaina mitramaMDala Adi saMsthAoM kI eka lambI zrRMkhalA nirmita kara dii| osavAla jAti kI utpatti evaM abhyudaya ko "vIrAt 70 varSe'' kA tarkapUrNa AdhAra dene kA zreya muni jJAna sundarajI ko hI hai| osavAla jAti ke itihAsa ko eka Thosa dharAtala para khar3A karane kA zreya bhI unhIM ko hai| isase pUrva yati rAmalAlajI (mahArAja vaMza muktAvalI, 1910) prabhRti yatiyoM ne upAsaroM meM upalabdha vibhinna gotroM kI vaMzAvaliyA~ saMjokara osavAla itihAsa prastuta karane kA prayAsa avazya kiyA thA parantu gotroM kI utpatti viSayaka kathAnakoM meM atizayokti evaM kalpanApUrNa vaividhya DAlakara unheM bauddhika rUpa se agrAhya banA diyA thaa| muni jJAnasundarajI ne vibhinna gotroM kI utpatti kA vaijJAnika AdhAra ddhuuNddh'aa| unhoMne purAtattva aura itihAsa ke samanvaya se apane lekhana ko prAmANikatA dii| kula milAkara unhoMne 171 pustakeM likhI va sampAdita kii|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 jaina-vibhUtiyA~ 10. mahAtmA bhagavAnadIna (1884-1962) janma : ataraulI (alIgar3ha) 1882 pitAzrI : gaMgArAmajI mittala brahmacarya vrata : 1908 pramukha lekhana : satya kI khoja, pyArA prema salonA saca divaMgati : nAgapura, 1962 hajAroM varSoM se satya kI khoja ho rahI hai| medhAvI dArzanika RSi muni evaM sAdhaka satya kI khoja meM saMlagna rhe| kisI ne Izvara ko hI satya kahA, kisI ne satya meM hI Izvara dekhaa| pratyeka manuSya kI apanI anubhUti hai| eka ke lie jo satya hai, vaha dUsare ke lie satya nahIM bhI ho sakatA hai| muzkila tabhI hotI hai, jaba satya ke lie hamArA Agraha prabala ho uThatA hai| isa dvandvAtmaka bhautika jagata meM satya sApekSa hI hai| para apane satya kI pratiSThA ke lie hama dUsare ke satya ko apadastha karane ke lie lAlAyita ho uThate haiN| mahAtmA bhagavAna nirantara satya kI khoja meM lage rhe| unakI nirmala pAradarzI dRSTi ne asatya ke Agraha se dUra raha jIvana satya ke nAnA rUpoM meM udbhASita kiyaa| mahAtmA bhagavAna dIna kA janma alIgar3ha ke samIpa aMtaraulI grAma meM zrI gaMgArAmajI mittala kI dharmapatni kI ratnakukSi se san 1882 meM huaa| mahAtmAjI janma se jainI the| unhoMne 26 varSa kI bharI javAnI meM ghara bAra tajakara san 1911 meM eka jainagurukula (RSabha brahmacaryAzrama) hastinApura (meraTha) meM sthApita kiyA thaa| lekina usa gurukula ko ve 6 varSa se adhika nahIM calA sake, kyoMki samAja jisa prakAra ke vAtAvaraNa, saMskAra tathA rIti-rivAjoM kA hAmI thA, vaha mahAtmAjI ke lie koI mahattva nahIM rakhatA thaa| unhoMne jainadharma aura dUsare dharmoM kA jo adhyayana
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ 38 aura jo anubhava khule dila-dimAga se kiyA thA vaha kevala zAstrIya yA zAbdika nahIM thaa| mAnavIya jIvana tathA prAkRtika vAtAvaraNa ke AdhAra para unhoMne dharma kI choTI-choTI bAtoM ko, mAnyatAoM aura siddhAntoM ko jA~cA, parakhA aura taulA thA / yahI kAraNa hai ki unheM tyAgoM kA bhI tyAga karane meM eka minaTa nahIM lgaa| ve sAtavIM pratimAdhArI aura rasa parityAgI brahmacaryavratI the| lekina jaba unhoMne gyAraha pratimAoM kA yathArtha vizleSaNa kiyA to pratimA tyAga dii| gurukula ke kAryakAla meM chAtroM ke sAtha jo anubhava unheM huA usa para unakI do pustakeM "mAtA-pitAoM se" tathA "bAlaka sIkhatA kaise hai" - mahattvapUrNa haiM / adhyApakoM ke lie unhoMne 'bAlaka apanI prayogazAlA meM' bahuta hI sundara vaijJAnika vizleSaNa yukta pustaka likhI / mahAtmAjI tapa aura tyAga kI sAkSAta mUrti the| jaina samAja kI sevA ke lie unhoMne sTezana mAsTara kI naukarI chor3a dii| unakI mUla vRtti sAthaka kI thii| dharma kI pyAsa itanI utkaTa thI ki ghara bAra chor3akara tIrthoM kI yAtrA kI, jaMgala pahAr3a ghuume| sAtha hI rASTrIya prema itanA prabala thA ki Andolana prArambha yAni san 1918 meM hI briTiza sarakAra ne unheM jela meM DAla diyaa| san 1934 taka ve rASTrIya pravRttiyoM se jur3e rhe| jela meM unhoMne bahuvidha sAhitya kI racanA kI / rASTrIya adhyAya ke bAda jIvana kA samanvaya yuga prArambha huA jisameM unhoMne bAlakopayogI sAhitya kI racanA kI / unake lekha 'vizvavANI' evaM 'jaina saMskRti' meM barAbara chapate rhe| unakI racanAe~ " Atma dharmaparAyaNatA' se veSThita rahatI thI ataH unameM krAMti - spandana evaM sthAyitva hotA thA / ve kisI bhI kAla khaNDa meM nisteja nahIM hoMgI / " tattvArtha sUtra' ko ve Atma darzana kA mUlAdhAra kahate the| RSabha - brahmacaryAzrama usakA mUrtImaMta bhASya kahA jA sakatA hai| ve usa dharma aura darzana ke virodhI the jo vijJAna ke sAtha mela nahIM khAtA | vijJAna nirantara pragatizIla hai, usakA nirantara vikAsa hotA rahatA hai aura bIte dina kI khoja Aja pichar3I, purAnI aura galata ho
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ jAtI hai / ve kahate the ki dharma ko bhI vikAsazIla aura niraMtara khojamaya honA caahie| Aja kA tathAkathita dharma duniyA meM pragati nahIM kara rahA hai, vaha jIvana aura jagata kI samasyAoM ko sulajhAne meM vijJAna ke sAtha kadama nahIM bar3hA rahA hai, sthira ho gayA hai| isI kAraNa vaha dharma nahIM raha gayA hai-rUr3hiyA~ evaM thothI paramparA bana gayA hai| vahA~ buddhi kuMThita ho gaI hai| 39 rIti-rivAjoM ke prati unakA dRSTikoNa yaha thA ki loga pratyeka rIti yA paramparA kI asaliyata ko samajha leM, phira use apanAye raheM yA tyAga deN| unakA nizcita mata thA ki hara rIti yA paramparA ke pIche koI-na-koI AvazyakatA yA ghaTanA hotI hai aura vaha yA to vyaktigata hotI hai yA sAmAjika hotI hai| binA samajhe-bUjhe, mUla taka pahu~ce binA kisI paramparA ko apanAye rakhanA vikAsa meM bAdhaka hai| jaise unhoMne maMdiroM meM, mUrti ke Age AratI karane kI prathA ko rUr3higata maanaa| eka samaya aisA thA jaba mUrtiyA~ talaghara meM yA aMdhere meM rakhI rahatI thIM, unakI rakSA jarUrI thI / ataH dIpaka jalAye rakhA jAtA thA / para eka jagaha rakhe rahane se mUrti kA sarvAMgadarzana nahIM ho pAtA thaa| ataH dIpaka hAtha meM lekara ghumAyA jAne lgaa| yaha bana gayA AratI kA rUpa / vaha akhaMDa jalatA rahe, ata: use dharma-puNya kA rUpa mila gyaa| phira usameM nRtya Adi kI kalA jur3a gyii| para Aja to bijalI aura prakAza kI paryApta vyavasthA hai| taba puNya ke nAma para akhaMDa dIpaka meM ghI jalAne kA kyA artha hai ? dharma ke sAtha jaina, hindU, muslima, IsAI, sikkha Adi ke vizeSaNa unakI dRSTi meM vyartha haiN| bAlakoM ko dharma kaise samajhAyA jAe ? isa para unakA mAnanA thA ki dharma to pA~ca vrata hI haiN| ina pA~ca vratoM kI ThIkaThIka zikSA denA hI sacce dharma kI zikSA hai| ahiMsA kA sIdhA-sarala artha hai - prema, pyAra, sneha / prema yA pyAra ke jitane pahalU ho sakate haiM - baccoM ko kathAoM ke dvArA sikhA diijiye| unhoMne ahiMsA aura satya para - "pyArA prema" aura salonA saca' nAma se 20-20 kahAniyoM kI cAra pustakeM likha dIM, jo bhArata jaina mahAmaMDala vardhA se prakAzita huI / vizeSaNa yA cippI vAle dharma ko ve dUkAnadArI samajhate the|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 jaina-vibhUtiyA~ ____ unakA saMpUrNa jIvana eka sAdhu kI taraha hI biitaa| lekina kabhI unhoMne apane ko tyAgI yA sAdhu nahIM. btaayaa| ve kahate the ki asala meM sAdhu to vaha hai jise apane sAdhu hone kA patA taka nahIM cltaa| unakI isa paribhASA ke anusAra vibhinna dharmoM kA lebala lagAkara yA lakSaNa apanAkara bhramaNa karane vAle sAdhu apane-apane DhaMga kI dUkAnadArI calAte haiN| usa dRSTi se unakI samAjasevA paraka 'gyAraha pratibhAe~' aura "satya kI khoja' pustakeM adbhuta haiN| mahAtmAjI svataMtra ciMtaka aura vicAraka the| kalpanA aura zAstrIya jJAna ke pravAha meM na bahakara anubhava ke AdhAra para apanI bAta kahate the| unhoMne na kisI kA lihAja kiyA, na ThAkura suhAtI khii| unake jaise spaSTavAdI, nirbhIka, prakhara ciMtaka, prabhAvazAlI vicAraka hamAre deza meM muzkila se mileNge| san 1756 yA 57 meM ve nAgapura meM sva. pUnamacaMdajI rAMkA ke yahA~ apanI vidhavA putravadhU tathA do pautroM ke sAtha rahate the aura kahIM se koI Arthika sahAyatA nahIM thii| taba zrI jamanAlAla jaina evaM yazapAlajI ke prayAsa se unako rASTrapati rAjendraprasAdajI ke hAthoM 25 hajAra rupayoM kI thailI arpita kI gaI tathA sarvasevA saMgha prakAzana kI ora se unheM eka sau pacAsa rupaye mAsika kI sahAyatA denA zuru kiyA gyaa| sarvaseMvA saMgha, bhArata jaina mahAmaMDala, pUrvodaya prakAzana, pArzvanAtha vidyAzrama, bhAratIya jJAnapITha Adi se unakI lagabhaga 30 pustakeM prakAzita huI haiN| ve pratidina savere nAgapura meM pUnamacaMdajI rAMkA ko eka vicAra likhate the| unakI eka vizeSatA yaha thI ki ve jJAna ko paise se nahIM taulate the| unhoMne kabhI nahIM pUchA ki unakI kitanI kitAbeM chapI, kahA~ chpii| likhAi aura bhUla gye| isa sandarbha meM ve gA~dhIjI se bhI Age theni:saMga nirmohii| gA~dhIjI ne to apane lekhana ke adhikAra navajIvana TrasTa ko de diye, para inhoMne to yahI kahA ki 'jo cAhe chApe, merA koI adhikAra nahIM' - yaha bahuta bar3I bAta hai| 80 varSa kI Ayu meM nAgapura meM unakA dehAvasAna huaa|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 11. AgamoddhAraka AcArya ghAsIlAla (1884-1973) Gra janma pitAzrI mAtAzrI : banola (mevAr3a), : kanIrAmajI : vimalA bAI 1884 1 dIkSA : 1901, jasavaMtagar3ha pada / upAdhi : AcArya, jaina divAkara (karAMcI) divaMgata : ahamadAbAda, 1973 samasta jainAgamoM evaM prAcInatama zAstroM kA saMskRta TIkA sahita hindI va gujarAtI bhASAoM meM rUpAntaraNa kara prakAzita karane vAle sAhitya mahArathI sthAnakavAsI jaina samAja ke atyaMta ucca koTi ke vidvAn the sAhitya manISI zrI ghAsIlAlajI mahArAja / itane vizAla evaM upayogI sAhitya kA nirmANa kara Apane aitihAsika mahattva kA kArya kiyA / ApakA janma rAjapUtoM kI vIrabhUmi mevAr3a ke grAma banola meM san 1884 meM khetihara kanIrAmajI ke ghara mAtA vimalA bAI kI kukSi se huaa| dAdA parasarAmajI kI milkIyata meM acchI khAsI jamIna thI / ata: sukhI parivAra thA / hRdaya ke sarala the| pavitra AcAra-vicAra evaM dharma parAyaNatA ke saMskAra bAlaka ko virAsata meM mile| bAlaka kA raMga ujalA evaM mukha tejasvI thA / jyotiSiyoM ne kuMDalI dekhakara bAlaka ke ujjvala bhaviSya kI bhaviSyavANiyA~ kii| mAtA-pitA ne nAmakaraNa kiyA ghAsIrAma / ve kabhI pAThazAlA nahIM ge| unakA zikSaNa prakRti kI prayogazAlA meM hI huaa| pratibhAzAlI to ve the hii| sahiSNutA, utsAha, saMtoSa, anAsakti, nirbhayatA, niSkapaTatA, svAvalambana Adi naisargika guNoM kI badaulata bAlaka kA vikAsa druta gati se huA / pUrva saMskAroM se bAlaka
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ ekAMtapriya bhI thA / isa para niyati ne unake sAhasa kI kaThina parIkSA bhI lii| dasa varSa kI umra meM hI pitAjI kA dehAMta ho gyaa| do varSa bAda mAtAjI kA viyoga bhI sahanA par3A / vipattiyoM se mahApuruSoM kI pragati kA mArga khulatA hai| ghAsIlAlajI ke sAtha bhI aisA hI huaa| tabhI AcArya javAharalAlajI kA saMgha sahita nikaTa grAma meM padArpaNa huaa| bAlaka para AcAryajI ke pravacana kA adbhuta prabhAva huA / kisI jaina muni ke pravacana - zravaNa kA yaha prathama avasara thA / tatkAla ve dIkSA aMgIkAra karane ke lie utAvale ho utthe| unakI dRr3hatA dekha AcAryajI Azvasta ho gye| san 1901 meM ghAsIlAlajI jasavaMtagar3ha meM dIkSita hue / - 42 guru ke saMga vihAra karate hue ghAsIlAlajI ne zAstra adhyayana ke sAtha kaThora tapazcaryA jArI rkhii| prathama cAturmAsa meM hI unhoMne dazavaikAlika sUtra kaMThastha kara liyaa| jJAnAbhyAsa kA yaha krama niraMtara jArI rhaa| ve Agama siddhAMta, darzana, jyotiSa meM niSNAta ho gye| unameM kAvyazakti bhI manomugdhakArI the| jaldI hI unakI racanAe~ zrAvakoM meM lokapriya hone lgii| tadanantara unake cAturmAsa dakSiNa pradezoM meM hue / san 1943 kA cAturmAsa saurASTra meM huaa| san 1957 se lagAtAra solaha cAturmAsoM kA samaya unhoMne ahamadAbAda meM sthira rahakara Agama zodha sampAdana evaM anuvAda karane meM lagAyA / isa bhAgIratha prayatna ko AcArya javAharalAlajI kA AzIrvAda prApta thA / kula 32 Agama graMthoM kA vyavasthita prakAzana unake jIvana kI carama upalabdhi thI / aisA prayAsa jaina sAhitya ke itihAsa meM sarvaprathama huaa| unake isa upakAra se samAja dhanya huaa| kolhApura ke mahArAjA ne unheM "rAjapuruSa" evaM "zAsanAcArya' ke viruda se vibhUSita kiyaa| karAMcI ke jaina saMgha ne munizrI sAhitya - sAdhanA evaM jIvana meM tyAga kI utkRSTatA ke lie unheM "jaina divAkara" evaM "jaina AcArya" padoM se vibhUSita kiyaa| sthAnakavAsI samAja isa mahAn jyotirdhara AcArya ke Aloka se gauravAnvita huaa| unake vizAla racita / sampAdita sAhitya kA saMkSipta vivaraNa nimnata: hai
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ 11 aMga - 1. AcAra ciMtAmaNi ( AcArAMga sUtra ) 2. samayArtha bodhinI ( sUtrakRtAMga ) 3. suvyAkhyA ( sthAnAMga ) 4. bhAva bodhinI (samavAyAMga) 5. prameya candrikA ( vyAkhyA prajJapti) 6. aNagAra dharmAmRta varSiNI ( jJAtA dharmakathA) 7. sAgara dharma saMjIvinI (upAsaka dazAMga ) 8. muni kumudacandrikA ( antakRta dazAMga ) 9. arthabodhinI TIkA ( anuttaropa pAtika dazAMga ) 10. sudarzinI TIkA ( prazna vyAkaraNa ) 11. vipAka candrikA ( vipAka sUtra ) 12 upAMga - 12. pIyUSa varSiNI (aupapAtika) 13. subodhinI (rAja praznIya) 14. prameya dyotikA ( jIvAnigama ) 15. prameya bodhinI (prajJApanA) 16. sUryajJapti prakAzikA ( sUrya prajJapti) 17. candra prajJaptikA (candra prajJapti) 18. prakAzikA vyAkhyA ( jambUdvIpa prajJapti) 19. sundara bodhinI (nirayAvalikA) 20. sundara bodhinI (puSpikA) 21. sundara bodhinI (puSpa cUlikA) 22. sundara bodhinI ( vRSiNa dRzAMga ) 23. sundara bodhinI (kalyAvataMsikA) 24. priyadarzinI (uttarAdhyayana) mUla sUtra - 25. AcAramaNi maMjUSA ( dazavaikAlika) 43
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 26. jJAnacandrikA (nandIsUtra) 27. anuyogacandrikA (anuyogadvAra ) chaMdasUtra - 28. cUrNibhAgya avacUri ( nizItha ) jaina - vibhUtiyA~ 29. cUrNibhAgya avacUri ( vRhad kAvya ) 30. cUrNibhAgya avacUri (vyavahAra) 31. muniharSiNI TIkA bhASya ( dazAzruta skaMdha ) 32. munitoSiNI (Avazyaka sUtra ) Agama sAhitya ke atirikta unhoMne nyAya evaM vyAkaraNa ke aneka graMthoM kI racanA kii| zabdakoSa evaM kAvya graMtha race / yaha vipula sarjana unakI sarvatomukhI pratibhA kA dyotaka hai| unakI namratA, saralatA evaM AtmA kI divyatA hara kisI ko lubhA letI thii| itane parizrama evaM adhyavasAya kA prabhAva unake svAsthya para bhI pdd'aa| san 1972 meM ve asvastha rahane lge| san 1973 meM jIvana ke 88 varSa pUrNa kara ahamadAbAda meM unhoMne mahAprayANa kiyA /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 45 12. purAtattvAcArya zrI jinavijaya (1888-1976) janma : rupAhelI grAma (bhIlavAr3A) 1888 pitAzrI : biradhIsiMha paramAra mAtAzrI : rAjakuMvara upAdhi : padmazrI sRjana : siMghI jaina graMthamAlA divaMgati : ahamadAbAda, 1976 ___purAtattvavid evaM prAcya vidyA premiyoM meM eka vizva vizruta virATa vibhUti the-muni jinavijaya jii| bhAratIya prAcIna vAMgamaya ke zodha sampAdana evaM prakAzana meM unakA yogadAna avismaraNIya rhegaa| vilupta graMtha bhaMDAroM ko khojanA, unameM dhUla cATa rahe tAr3apatrIya/hastalikhita graMthoM ko sUcibaddha karanA, apane nirdezana meM unheM vyAkhyAyita karanA evaM prAmANikatA se sampAdita kara prakAzita karanA unhoMne apanA dhyeya banA liyaa| sarasvatI ke isa varad putra ne bhAratIya darzana evaM sAhitya ko videzI vidvAnoM taka pahu~cAkara unakI aparimitta zraddhA arjita kii| samUcA jaina samAja aise mahAn manISI ko pAkara dhanya huaa| rAjasthAna ke bhIlavAr3A jile ke rUpAhelI grAma meM san 1888 meM paramAra vaMzIya kSatriya kula ke zrI biradhIsiMha kI sahadharmiNI zrImatI rAjaku~vara kI kukSi se eka bAlaka ne janma liyaa| nAmakaraNa huaakishnsiNh| inake pUrvajoM ne san 1857 meM aMgrejI sAmrAjya ke viruddha prathama svataMtratA saMgrAma meM khulakara bhAga liyA thA, sarakAra ne inakI jAyadAdeM jabta kara lI thI evaM kaI eka parivArajanoM ko mAra DAlA gyaa| munijI ke pitAmaha kaI varSoM ke ajJAtavAsa ke bAda rUpAhelI grAma lautte| grAma ke ThAkura ke r3hAr3hasa ba~dhAne para unhoMne apanI naI jindagI zuru kii| munijI ke pitA ne jaMgala vibhAga meM naukarI kara lii| vRddhAvasthA
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ meM unheM saMgrahaNI roga ne jakar3a liyaa| jaina yati devIhaMsa se upacAra krvaayaa| yatijI ne bAlaka kizanasiMha kI pratibhA ko phcaanaa| unhoMne bhaviSyavANI karate hue biradhIsiMha se kahA- "bAlaka ko par3hAo, yaha tumhAre kula kA nAma ujjvala kregaa|" san 1898 meM biradhIsiMha kAla kavalita ho gye| parivAra nirAdhAra ho gyaa| bAlaka ke par3hane kI vyavasthA khaTAI meM par3a gii| yaha dekhakara yati devIhaMsajI ne bAlaka ko apane pAsa rakha liyaa| parantu thor3e hI samaya bAda yatijI kA bhI dehAMta ho gyaa| bAlaka kI jIvana naiyyA phira DAvAMDola hone lgii| kizanasiMha ke mana meM jJAnArjana kI tIvra lAlasA thii| usane yatijI kI khUba sevA suzruSA kI thii| usase yati samudAya khUba paricita thaa| eka anya yati gaMbhIramalajI ne unake adhyayana kI vyavasthA karavA dii| do-DhAI varSa adhyayana karane ke bAda ve cittaur3a gye| vahA~ unakA samparka eka jaina sthAnakavAsI sAdhu se huaa| unake sAtha rahakara kizanasiMha bhI sAdhu kI taraha rahane lge| unhoMne jaina zAstroM kA adhyayana zuru kiyaa| para unakI jijJAsAoM kA samAdhAna na ho paayaa| manomaMthana ke bAda unhoMne sampradAya chor3ane kI tthaanii| eka rAta upAzraya chor3akara paidala hI mahAbhiniSkramaNa para nikala pdd'e| ujjayinI ke khaMDaharoM meM ziprA nadI ke taTa para unhoMne sAdhu veza kA tyAga kara diyaa| ratalAma va anya zaharoM meM vicaraNa karate ahamadAbAra A phuNce| yahA~ bhI mana nahIM lagA to pAlI jA phuNce| vahA~ sundara vijayajI nAmaka saMvegI sAdhu se bheMTa huii| kizanasiMha ne unase dIkSA aMgIkAra kI evaM 'jinavijaya' nAma dhAraNa kiyaa| thor3e samaya bAda byAvara meM unakI bheMTa prasiddha jainAcArya vijayavallabhasUri se huii| unheM samAdhAna milaa| ve unake saMgha ke aMga bana ge| zAstrAdhyayana druta gati se hone lgaa| jaise-jaise jaina zAstroM meM niSNAta hue, unakI ruci itihAsa zodha kI ora jhukane lgii| rAjasthAna ke vihAroM meM unakA AkarSaNa isa vIra prasvinI bhUmi meM bar3hatA gyaa| pATaNa ke hastalikhita graMthoM evaM tAr3apatrIya hastalikhita pAMDulipiyoM kI prAcInatA aura aitihAsikatA ke adhyayana meM jinavijayajI kA mana ramatA
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ gayA / mahesANA cAturmAsa meM unakA paricaya prasiddha jainAcArya kAMtivijayajI evaM unake praziSya puNyavijaya jI se huA / saboM kI preraNA evaM sakriya sahayoga se ''zrI kAMti vijaya jaina itihAsa graMthamAlA' kA prAdurbhAva huA, jisake aMtargata aneka mahattvapUrNa graMthoM kA prakAzana sambhava ho skaa| jinavijaya jI ke zodha-prabaMdha gujarAtI patrikAoM, yathA - jaina hitaizI evaM muMbaI samAcAra meM prakAzita hone lge| pATaNa graMtha bhaMDAra se prApta "prasiddha vaiyAkaraNa zAkaTAyana" saMbaMdhI vistRta Alekha aura bhaMDAra meM prApta graMthoM kI vivaraNikA prakAzita hone se jinavijayajI ne hindI jagata meM khyAti arjita kii| bar3odarA pravAsa meM unhoMne 'kumArapAlapratibodha' nAmaka vRhad graMtha kA sampAdana / prakAzana kiyA / 47 muMbaI pravAsa meM munizrI kI preraNA se pUnA meM bhaMDArakara prAcya vidyA saMzodhana mandira kI sthApanA huii| muni jinavijayajI pUnA rahane lage / yahA~ unhoMne 'jaina sAhitya saMzodhaka samiti' kI sthApanA kI evaM "jaina sAhitya saMzodhaka' nAmaka zodha patrikA evaM graMthamAlA kA prakAzana zuru kiyA / yahA~ unakA paricaya rASTrIya netA lokamAnya tilaka evaM prasiddha krAMtikArI arjunalAla seThI se huaa| unake prabhAva meM munijI ke vicAroM ne mor3a liyA evaM mUrtipUjaka sAdhucaryA khaTakane lgii| unhoMne sAdhu jIvana kI baMdhana - kArA tor3ane kA saMkalpa jAhira kiyaa| tabhI mahAtmA gA~dhI ne unheM ahamadAbAda bulA liyA evaM vidyApITha meM purAtattva maMdira kI sthApanA kara unheM AcArya pada se vibhUSita kiyA / yaha muni jinavijayajI ke jIvana kA nayA mor3a thA / lagabhaga ATha varSa ke AcAryakAla ke daurAna unhoMne aneka mahattvapUrNa gaMthoM kA prakAzana kiyaa| gA~dhIjI ke protsAhana evaM prasiddha jarmana vidvAn haramana jekobI ke prema bhare Agraha se jinavijayajI san 1928 meM jarmanI pdhaare| vahA~ apane Der3ha varSa ke pravAsa kAla meM unhoMne bAna, haimvarga evaM lipa jiMga vizvavidyAlayoM ke prAcya vidyA vizAradoM se mahattvapUrNa vicAroM kA AdAna-pradAna kiyA / barlina meM bhArata - jarmana mitratA ke vikAsArtha 'hindustAna hAusa' kI sthApanA kI jo kAlAMtara meM ApasI samparka kA uttama kendra sAbita huA /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ munijI san 1929 meM svadeza lautte| tabhI gA~dhIjI dvArA vizvavikhyAta dAMDI kUca evaM namaka satyAgraha kA AhvAna huA / munijI sakriya Andolana meM sahabhAgI rahe, jela gye| jela meM unakA paricaya prasiddha gujarAtI rAjanetA evaM vidyA upAsaka zrI kanhaiyAlAla mANakalAla muMzI se huaa| munijI jela se chUTakara rAvindranAtha ThAkura ke nimaMtraNa para zAMti niketana ge| vahA~ unakI bheMTa kalakattA ke pramukha jaina sAhitya anurAgI zrI bahAdurasiMhajI siMdhI se huI / pariNAmataH zAMti niketana ke sAnnidhya meM hI ''siMdhI jaina graMthamAlA' kA zubhArambha huA / munijI kA prathama sampAdita graMtha " prabaMdha ciMtAmaNi' bahuta lokapriya huaa| zAMti niketana meM munijI ke sadprayAsa se jaina chAtrAvAsa kI sthApanA huii| zrI bahAdurasiMhajI siMghI ne mukta hasta ina pravRttiyoM kI Arthika jimmedArI lii| parantu baMgAla kI jalavAyu munijI ko rAsa na Ane se tIna sAla bAda munijI muMbaI cale aae| yahA~ ka.mA. munzI ke tIvra anurodha para unhoMne 'bhAratIya vidyAbhavana' meM zodha kArya nirdezana kA bhAra saMbhAlA evaM siMdhI jaina graMthAmalA kA kArya bhI isase saMyukta kara liyaa| isa bIca unhoMne jaisalamera jJAna bhaMDAra ke vyavasthApakoM ke nimaMtraNa para pAMca mahIne vahA~ rahakara lagabhaga 200 graMthoM kI pratilipiyA~ taiyAra karavAI evaM bhAratIya vidyAbhavana kI tarapha se unakA sampAdana / prakAzana karavAyA / yahA~ munijI ne anekoM zodhArthiyoM kA pI. eca DI. adhyayanArtha mArga nirdezana kiyA / - 48 Ayu vArdhakya ke sAtha munijI kI jIvana zailI meM bar3e sArthaka parivartana Ae / unakA dhyAna kRSi, zarIrazrama evaM svAvalambana para rahane lgaa| san 1950 meM unhoMne cittaur3a ke pAsa caMderiyA grAma meM "sarvodaya sAdhanA Azrama'' kI sthApanA kii| isa bIca 'rAjasthAna purAtattva maMdira' kI yojanA banI evaM munijI use samarpita ho ge| san 1952 meM unheM jarmanI kI vizvavikhyAta 'oriyaMTala sosAITI' kI mAnada sadasyatA arpita kI gii| yaha sammAna vizva ke pramukha vidvAnoM ko hI prApta huA hai| san 1961 meM bhArata sarakAra ne unheM 'padmazrI' kI upAdhi se sammAnita kiyaa| rAjasthAna purAtattva maMdira ke aMtargata muni jI ne itihAsa evaM
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 49 purAtattva viSayaka aneka hastalikhita va mudrita graMthoM kA vizAla saMgraha kiyA evaM san 1959 meM jodhapura meM eka navIna bhavana nirmANa krvaayaa| deza bhara meM yaha saMsthAna bhArata vidyA evaM purAtattva kA viziSTa kendra bana gyaa| munijI sana 1967 taka isa kendra ke saMcAlaka rhe| tatpazcAt munijI puna: AcArya haribhadrasUri kI sAdhanA-sthalI cittaur3a cale aae| unhoMne yahA~ dAnavIra bhAmAzAha kI smRti meM 'bhAmAzA bhAratIya bhavana' ke nirmANa krvaayaa| idhara munijI 80 varSoM ke ho cale the| zArIrika zrama se kamajorI rahane lagI thI evaM A~khoM kI rozanI bhI maMda par3a gaI thii| phira bhI aMta taka unhoMne bhAratIya purAtattva jaina darzana evaM cittaur3a ke prAcIna gaurava ke adhyayana ko apanI upAsanA kA aMga banAe rkhaa| san 1976 meM cittaur3a meM hI unakA dehAvasAna huaa| SAKTIES
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 jaina-vibhUtiyA~ ___ 13. pUjya kAnajI svAmI (1889-1980) janma : umarAlA (saurASTra), 1889 pitazrI : motIcanda zrImAla dIkSA : 1913, umarAlA divaMgati : 1980, sonagar3ha AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI kA janma saurASTra ke umarAlA grAma meM san 1889 meM osavAla jAtIya zrImAla (dasA) gotrIya zrI motIcanda bhAI ke ghara huaa| unakA parivAra zvetAmbara jaina sthAnakavAsI sampradAya kA anuyAyI thaa| kAnajI ko 12 varSa kI alpa vaya meM mAtuzrI kA viyoga huA evaM 16 varSa kI vaya meM pitAzrI cala bse| taba se ve paitRka dukAna saMbhAlane lge| unheM nATaka dekhane kA bahuta zauka thaa| AdhyAtmika nATakoM ke vairAgyaparaka dRzyoM kI gaharI chApa isa mahAna AtmA ke vairAgya kA nimitta bnii| unakA udAsIna jIvana evaM sarala anta:karaNa dekhakara unake sage-sambandhI unheM bhagata kahate the| saMvat 1970 meM boTAda sampradAya ke zrI hIrAcandajI mahArAja se kAnajI svAmI ne umarAlA meM dIkSA grahaNa kii| canda varSoM meM hI agama Agama abhyAsa kara DAlA evaM sthAnakavAsI sampradAya meM sarvatra unakI cAritrika suvAsa phaila gii| ve sAdhu rUpa meM 'kAThiyAvAr3ake kohinUra' kahalAne lge| saMvat 1978 meM zrImad kundakundAcArya praNIta 'samayasAra' ke dohana se kAnajI svAmI ke antarjIvana meM krAntikArI parivartana huaa| ve vastu svabhAva evaM nirgrantha mArga ke hAmI ho gaye, kriyAkANDa evaM bAhya vrata niyama unake lie sAdhanA kI aparipakvatA ke dyotaka bana gye| veza evaM AcaraNa kI isa viSama sthiti se pAra pAne hetu unhoMne saMvat 1992 meM sonagar3ha meM sthAnakavAsI sampradAya kA tyAga kara diyaa| phalata: nindA kI jhar3I laga gii| sthAnakavAsI samAja meM khalabalI maca gii| kintu ve
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 jaina-vibhUtiyA~ kAThiyAvAr3I jaina samAja ke hRdaya meM base hue the| sAmpradAyika vyAmoha evaM laukika bhaya chor3akara satsaMgArthI janoM kA pravAha sonagar3ha kI ora bar3hatA gyaa| unakA kahanA thA ki jaina dharma koI sampradAya nahIM hai| yaha to vastu svabhAva Atmadharma hai| mUlata: AMtarika evaM bAhya digambaratva ke binA koI jIva munipanA aura mukti prApta nahIM kara sktaa| kahate haiM saMvat 1994 meM sAdhikA campA bena ko jAtismaraNa jJAna huaa| saMvat 1995 meM gurudeva ke pravacana evaM nivAsa hetu bhaktoM ne sonagar3ha meM eka navIna 'zrI digambara jaina svAdhyAya mandira' kA nirmANa karavAyA evaM gurudeva ne 'samayasAra' paramAgama kI maMgala pratiSThA krvaaii| saMvat 1995 meM 200 mumukSuoM ke saMgha sahita gurudeva ne siddha kSetra zatrujaya tIrtha kI pAvana yAtrA kii| rAjakoTa cAturmAsa ke pazcAta girirAja giranAra tIrtha kI yAtrA sampanna kara gurudeva saMvat 1997 meM sonagar3ha lautte| ApakI hI preraNA se vahA~ sImaMdhara bhagavAna ke mandira evaM samavazaraNa mandira kI sthApanA huii| pratiSThA mahotsava saMvat 1999 meM sampanna huaa| saurASTra meM digambara dharma kA navasarjana unhIM ne kiyaa| isI bIca vidyArthiyoM evaM gRhasthoM ke lie zikSaNa zivira Ayojita hue| isI varSa sonagar3ha meM jaina yuvakoM ke lie brahmacarya Azrama sthApita kiyA gyaa| saMvat 2000 meM 'Atmadharma' nAmaka gujarAtI mAsika patra kA prakAzana zuru huaa| sonagar3ha AdhyAtma tIrtha dhAma bana gyaa| saMvat 2002 meM indaura ke sara seTha hukumacanda ApakI AdhyAtmika khyAti sunakara gurudeva ke darzana hetu sonagar3ha Aye evaM yahA~ AdhyAtma rasayukta vAtAvaraNa dekhakara atyadhika prasanna hue| saMvat 2003 meM bhAratavarSIya digambara jaina vidvat pariSada kA vArSika adhivezana sonagar3ha meM banArasa ke paM. kailAzacandra zAstrI kI adhyakSatA meM huaa| isI varSa bAMchiyA grAma meM digambara jaina mandira kA sara seTha hukamacanda ke zubha hasta se zilAropaNa huaa| saM. 2005 meM chaha kumArikA bahanoM ne gurudeva ke samakSa AjIvana brahmacarya vrata aMgIkAra kiyaa| ve svAtmajJa campA bahina ke sAnnidhya meM jIvana ko vairAgya meM r3hAlane ke lie tatpara huii|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 jaina-vibhUtiyA~ gurudeva ne vizAla mumukSu saMgha sahita saMvat 2013 se saM. 2020 ke bIca pUrva, uttara evaM dakSiNa bhArata ke sakala jaina tIrthoM kI yAtrA kii| saM. 2013 meM gurudeva ne lagabhaga 2000 bhaktoM sahita zrI sammeda zikhara kI tIrtha yAtrA sampanna kii| saM. 2015 meM sAta sau bhaktoM sahita dakSiNa ke kundAdri mUDabidrI, zravaNa bela golA, ponnUra Adi tIrthoM kI maMgala yAtrA kii| saM. 2020 meM dUsarI bAra dakSiNI bhArata evaM saM. 2023 meM dUsarI bAra sammeda zikhara kI tarthayAtrAe~ sampanna kii| aneka sthAnoM para mumukSu maNDaloM kI sthApanA huii| nairobI meM gurudeva ke prayAsa se sanAtana satya jainadharma kA pracAra huaa| Atma sAkSAtkAra kI jhalaka sampreSita karate hue kAnajI svAmI ne udghoSaNA kI- 'binA svAnubhUti ke samyagdarzana kA prArambha hI nahIM hotaa|' rUr3higrasta sampradAyavAda svAmI jI kI isa cunautI kA uttara na de skaa| antima kSaNoM taka svAnubhava-samRddha jJAna pIyUSa jana-jana meM vitarita karate hue 91 varSa kI umra meM saM. 2037 (san 1980) meM isa krAntidraSTA saMta ne mahAprayANa kiyaa| RSTAND ', para FAN
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ 14. marudhara kesarI munizrI mizrImala madhukara (1891-1984) 53 janma : pAlI - mAravAr3a, 1891 pitAzrI : zeSamala mehatA ( solaMkI ) mAtAzrI kesarakuMvara bAI dIkSA : sojata, 1918 divaMgati : jaitAraNa, 1984 'marudhara kesarI' ke viruda se vibhUSita mahAzramaNa mizrImalajI madhukara kA janma san 1891 ( zrAvaNa zuklA caturdazI vikrama saMvat 1948) meM rAjasthAna ke pAlI zahara meM osavAla zreSTha zeSamalajI solaMkI mehatA ke ghara dharmaparAyaNA mAtA zrImatI kesara kaMvara kI ratna kukSi se huA / ' bar3e hokara bAlaka kI rUciyA~ zAstrAdhyayana se pariSkRta huI / ikkIsa varSa kI vaya meM vairAgya kA aMkura phuuttaa| san 1918 meM parama zraddheya svAmI jI zrI budhamalajI mahArAja sA ke karakamaloM se sojata siTI meM akSaya tRtIyA ke pAvana dina mizrImalajI ne jaina sthAnakavAsI sampradAya meM bhagavatI dIkSA aMgIkAra kI / ve tatkAla jinAgama ke adhyayana meM juTa ge| hindI, saMskRta, prAkRta Adi bhASAoM evaM gaNita, vyAkaraNa, sAhitya, chanda, alaMkAra Adi viSayoM meM mahArata hAsila kii| san 1918 meM hI guru viyogoparAMta muni mizrIlAla apane dhArmika evaM sAmAjika dAyitvoM ko nibhAne ke lie sakriya ho ge| ApakI pravacanazailI prabhAvakArI thI / janamedinI Apake pravacana sunane ke lie umar3a par3atI thI / ve bhAratIya saMskRti ke daidipyamAna prakAza stambha the| unhoMne pAda vihAra kara dharma kI prabhAvanA to kI hI, sAtha hI sAmAjika vikAsa evaM Atmonnati ke lie vibhinna racanAtmaka pravRttiyoM kI AdhArazilA rkhii| unakI satpreraNA evaM upadeza se aneka
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 jaina-vibhUtiyA~ sArvajanika saMsthAoM kI sthApanA huI, jinameM zikSaNa saMsthAe~, chAtrAvAsa, pustakAlaya, vAcanAlaya, sAhitya zodha saMsthAna evaM gauzAlAe~ pramukha thii| jo vyavasthita DhaMga se Aja bhI gatizIla haiM evaM samAja ke utthAna evaM vikAsa meM saMlagna haiN| ApakI preraNA se saMcAlita sarvAdhika mahattvapUrNa saMsthAna haiM 1. zrI marudhara kesarI u.mA. vidyAlaya, rANAvAsa 2. zrI marudhara kesarI jaina zramaNa vidyApITha, sojata 3. zrI lokAzAha jaina gurukula, sAdar3I 4. zrI esa.esa. marudhara kesarI chAtrAvAsa, jaitAraNa 5. zrI mahAvIra gauzAlA, caMDAvala 6. zrI AcArya raghunAtha jaina pustakAlaya, sojata 7. zrI AcArya raghunAtha pardUSaNa parva pAramArthika samiti, Arakonama 8. zrI AcArya raghunAtha jaina cikitsAlaya, sojata 9. zrI akhila bhAratIya marudhara kesarI jaina pAramArthika saMsthA, puSkara 10. zrI varddhamAna jaina chAtrAvAsa, rANAvAsa 11. zrI marudhara kesarI sAhitya prakAzana samiti, byAvara-jodhapura Apane vipula sAhitya kI racanA kii| mA~ sarasvatI kA graMtha-bhaMDAra unakI lagabhaga 180 racanAoM (pA~ca hajAra pRSThoM se bhI adhika) kI preraNAdAyaka vicAra sAmagrI se lAbhAnvita huaa| gadya-padya donoM meM sAdhikAra sAhitya racanA karane vAle ve taponiSTha manasvI the| sAhitya kI pratyeka vidhA-mahAkAvya, mukta, nibaMdha, zodha-graMtha, upanyAsa, kahAniyA~, nATaka Adi kA upayoga kara unhoMne apane vicAra jana-mAnasa ke lie sugrAhya banA diye| unakI racanAoM meM mukhya haiM 1. pAMDava yazo rasAyana (jaina mahAbhArata) .. 2. rAma yazo rasAyana (jaina rAmAyaNa) 3. karma graMtha, bhAga 6 4. paMca saMgraha bhAga, 10 5. jaina dharma meM tapa
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 jaina-vibhUtiyA~ 6. zrI marudhara kesarI graMthAvalI, bhAga 2 7. mizrI kAvya kalola, bhAga 3 Apake prayatnoM se sthAnakavAsI sampradAya ne bahuta vikAsa kiyaa| ApakI preraNA se sAdhanA evaM AdhyAtmika kriyAoM kI saMcAlanA hetu jaina sthAnakoM kA nirmANa huA, jinameM mukhya haiM 1. AcArya rughanAtha smRti bhavana, pAlI 2. mahAvIra bhavana (nimbAja havelI), jodhapura 3. AcArya raghunAtha caturdaza cAturmAsa smRti bhavana, mer3atA siTI 4. mahAvIra bhavana, sAdar3I 5. jaina sthAnaka, jaitAraNa 6. jaina sthAnaka, AnaMdapura kAlU 7. mahAvIra maMDapa, sojata ror3a Apa AcAra-vicAra meM zuddhatA ko bar3A mahattva dete the| sAdhuoM meM zithilAcAra na panape isa hetu sadaiva prayatnazIla rhe| zramaNa saMghIya ekatA hetu saMyojita aise sAdhu-sammelanoM meM muni zrI kI bhUmikA sarvAdhika mahattvapUrNa rhii| Apake kuzala netRtva aura mArgadarzana meM saphala hue sammelana 1. prAMtIya sAdhu sammelana, pAlI, vi.saM. 1989 2. vRhata sAdhu sammelana, ajamera-vi.saM. 1990 3. sAdar3I sAdhu sammelana-vi.saM. 2009 4. adhikArI sAdhu sammelana, sojata-vi.saM. 2009 5. bhInAsara sAdhu sammelana-vi.saM. 2013 6. zikhara sAdhu sammelana, ajamera-vi.saM. 2020 7. prAMtIya sAdhu sammelana, sAMDerAva, vi.saM. 2029 muni mizrImalajI kI dharma evaM samAja sevA ke prati kRtajJatA jJApita karate hue san 1936 meM unheM 'marudhara-kesarI' ke viruda se vibhUSita kiyA gyaa| ve san 1968 meM saMgha ke pravartaka pada para AsIna hue| san 1976 meM unakI mahatI sevAoM kA saMgha ne sahI Akalana karate hue
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ unheM 'zramaNa-sUrya' viruda se vibhUSita kiyaa| munizrI kI ziSya - praziSya zrRMkhalA - sUci bahuta lambI hai / usI kI maNiyA~ haiM- zramaNa saMghIya salAhakAra upa-pravartaka muni sukanamalajI, kavi amaramunijI, pravarttaka muni rUpacandajI Adi / 56 san 1984 meM jaitAraNa pravAsa meM Apane svecchApUrvaka caturvidha saMgha kI sAkSI se saMthArA grahaNa kiyA evaM mAtra do ghaMTe bAda svargArohaNa kiyaa| 'jaitAraNa' jaina samAja kA pAvana tIrtha sthala bana gayA hai| san 1987 meM munizrI kI smRti ko cira smaraNIya banAne hetu samAja ne "zrI marudhara kesarI sthAnakavAsI jaina yAdagAra samiti TrasTa' kI sthApanA kii| vartamAna meM yaha TrasTa dharma evaM samAja ke vikAsArtha aneka yojanAe~ kriyAnvita kara rahA hai|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ 15. Agama prabhAkara muni puNya vijaya (1895-1971) 57 janma : kApar3agaMja (gujarAta) 1895 pitAzrI : DAyA bhAI dozI mAtAzrI : mANeka bahana dIkSA : 1908, pAlItAnA divaMgati : muMbaI, 1971 satyonmukhI sAdhanA se apane jIvana ko saccidAnandamaya banAne vAle muni puNya vijayajI dharma evaM saMskRti ke jJAnoddhAraka rUpa meM sadaiva smaraNIya rheNge| jaina sAhitya evaM purAtattva ke kSetra meM unakA zodhaparaka yogadAna Ane vAlI pIr3hiyoM ke lie preraNAspada hai| 'muni puNyavijayajI kA janma vi.saM. 1952 kArtika zuklA paMcamI ko kApar3agaMja (gujarAta) meM DAhayA bhAI dozI ke ghara mAtA mANeka bahina kI kukSI se huA | ApakA janma nAma maNilAla thA / parivAra kI sthiti sAmAnya thI / pitAjI bambaI meM the| bAlaka maNilAla chaha mAsa kA pAlane meM jhUla rahA thA - mA~ nadI para kapar3A dhone ke lie gaI huI thI - kApar3agaMja ke mohallA ciMtAmaNi pArzvanAtha jaina mandira meM acAnaka Aga laga gaIDAhyAbhAI kA makAna bhI jala kara bhasmIbhUta ho gayA - eka adamya sAhasI vyakti prajvalita lapaToM meM, ghara meM ghusakara bAlaka maNilAla ko uThA lAyA - bAlaka ko abhayadAna milA aura yahI bAlaka Age jAkara muni puNyavijaya banA / jJAnapacaMmI ke dina janma hone se 'jJAna' kA sAgara bnaa| isa ghaTanA ke bAda yaha parivAra mumbaI calA gyaa| pitA kI mRtyu ho gii| mA~ ne mAtra 13 varSa vaya ke isa bAlaka ko bhagavAn mahAvIra ke zAsana ko samarpita kara diyA / chANI ( bar3odarA) meM pravarttaka muni
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 jaina-vibhUtiyA~ kAntivijayajI ne vi.saM. 1965 mAgha badI 5 (gujarAtI) ke dina bAlaka ko dIkSA dekara guru caturavijayajI kA ziSya banA diyaa| inakA nAma muni puNyavijaya rakhA gyaa| mA~ mANeka bahana mAtra do dinoM ke bAda svayaM bhI mahAvIra-zAsana meM dIkSita hokara sAdhvI ratanazrI bana giiN| praguru munizrI kAMtivijayajI aura guru munizrI caturavijayajI ne bAla muni puNyavijaya ko zAstrajJAna paM. sukhalAlajI jaise vidvAnoM se dilaayaa| zAstroM ke sampAdana-saMzodhana meM ruci hone ke kAraNa bAla muni puNyavijaya kI dizA badala gii| pATaNa meM praguru ne vRddhAvasthA ke kAraNa 10 cAturmAsa kiye| muni puNya vijayajI ne pATaNa ke samasta jJAnabhaNDAroM kA ekIkaraNa kara 'hemacandrAcArya jaina jJAna mandira' kI sthApanA kI aura vahAM sampAdana-saMzodhana kA kArya ho sake usakI samucita vyavasthA kraaii| DaoN. bhogIlAla sAMDesarA, zrI jagadIzacandra jaina, vikToriyA myUjiyama ke DAirekTara zrI zAMtilAla chaganalAla upAdhyAya jaise vidvAna ApazrI ke hI ziSya the| aneka videzI vidvAnoM, yathA-DaoN. beMDara, DaoN. AlsaDorpha Adi ko sampAdana va saMzodhana kAryoM meM mArga nirdezana diyaa| vi.saM. 2017 meM zrI mahAvIra jaina vidyAlaya meM Agama-sAhitya ke saMzodhana evaM sampAdana kA kAma ApazrI kI preraNA se zuru huA aura kaI Agama grantha prakAzita kraaye| munizrI ne anavarata prayatna se lIMbar3I, pATaNa, khaMbhAta, bar3odarA, bhAvanagara, pAlItANA, ahamadAbAda evaM saurASTra va rAjasthAna ke aneka graMtha bhaMDAroM kI khoja kara unheM vyavasthita kiyA evaM upalabdha pAMDulipiyoM ke keTelaoNga taiyAra kie| muni puNyavijayajI kA mukhya kArya jaisalamera ke jJAna bhaNDAroM kA jIrNoddhAra, saMzodhana, sampAdana aura vyavasthA karanA thaa| rAjasthAna kI bhayaMkara garmI meM vi.saM. 2006-07 meM Der3ha varSa jaisalamera pravAsa kara Apane yaha advitIya kArya sampanna kiyA, jise yugoM-yugoM taka yAda kiyA jaayegaa| mRta prAya: tAr3apatrIya evaM anya hastalikhita granthoM ko sanjIvanI milii| ve AgAmI saikar3oM varSoM taka surakSita raha skeNge| samasta jJAna
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 59 jaina-vibhUtiyA~ bhaNDAroM meM upalabdha graMthoM kI sUcI bnaaii| isa mahAna jJAna-yajJa kI AhUti meM seTha kastUra bhAI lAla bhAI evaM zrI jaina zvetAmbara kAnphareMsa, bambaI kA apUrva sahayoga thaa| pandraha sau varSa pUrva vallabhI meM huI devardhigaNI kSamAzramaNa ke mArgadarzana meM Agama-sUtroM kI vAcanA ke bAda naI vAcanA evaM TIkA ke sAtha Agama sampAdana kA zreya munijI ko hI hai| unake dvArA sampAdita 'naMdI sUtra'' kI cUrNi aura TIkA vidvAnoM dvArA bahuta prazaMsita hue| munijI samudAya/gaccha bheda se Upara the| vi.saM. 2007 meM bIkAnera cAturmAsa meM khataragacchIya sAdhu muni vinayasAgarajI ko apane pAsa rakhakara unako vidvAna-AgamajJAtA bnaayaa| Apako pada kA kiMcita mAtra bhI lobha nahIM thaa| vi.saM. 2010 meM bambaI saMgha aura jainAcArya zrI vijayasamudrasUri jI ne Apase AcArya pada svIkAra karane kA bahuta Agraha kiyA, kiMtu Apane svIkAra nahIM kiyaa| phira bhI bar3audA saMgha ne Apako 'Agama prabhAkara' pada se sammAnita kiyaa| vi.saM. 2029 meM AcAryazrI vijaya samudrasUrijI ne 'zrutazIla vAridhi' pada se alaMkRta kiyaa| amerikana auriyaMTala sosAiTI ne apanI mAnada sadasyatA pradAna kara munijI kA sammAna kiyaa| AcAryazrI vijayavallabhasUrijI kI janma zatAbdI mahotsava kI sArthaka yojanA banAne ke lie bambaI saMgha kI vinatI para Apako vi.saM. 2024 va 2026 ke cAturmAsa bambaI meM hI karane pdd'e| zatAbdI mahotsava sampanna hone ke bAda ApakI ahamadAbAda kI tarapha vihAra karane kI icchA thI-kiMtu bhavitavyatA kucha aura thii| yakAyaka tabIyata bigar3a gaI, bambaI meM hI vi.saM. 2027 jeThabadI 6 (gujarAtI) tA. 14 jUna, 1971 meM somavAra ko rAtri ke 8.11 baje Apa svarga sidhAra gye| Apane apanI dIkSA-paryAya ke 62 cAturmAsa vibhinna nagaroM meM vizeSakara gujarAta kSetra meM bitaae| rAjasthAna meM jaisalamera aura bIkAnera meM do hI cAturmAsa kiye| Apane kula 7 Agama granthoM evaM 37 vibhinna granthoM kA saMpAdana-prakAzana kiyA jinakI sUcI isa prakAra hai
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 jaina- vibhUtiyA~ saMpAdita - prakAziya grantha 1. muni rAmacandrakRta - kaumudI mitrAnanda nATaka, san 1917 2. muni rAmabhadrakRta - prabuddha rohiNeya nATaka, san 1918 3. zrI manmeghaprabhAcArya viracita dharmAbhyudaya ( chAyA nATaka ), vi.saM. 2018 4. guru tattvavinizraya, vi.saM. 2024 5. upAdhyAya zrI yazovijayakRta aindrastuti catuviMzatikA, 1928 6. vAcaka saMghadAsagaNi viracita vasudeva - hiMDi - 1930-1931 7. karmagrantha ( bhAga 1-2), san 1934-40 8. bRhatkalpa sUtra - niyukti bhASya vRtti yukta ( bhAga 1 - 6 ), san 1933 38 tathA 1942 9. bhAratIya jaina zramaNa saMskRti ane lekhanakalA, san 1934 10. pUjyazrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa viracita jIta kalpasUtra svoprajJa bhASya sahita san 1938 11. kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya praNIta sakalArhatstotra zrI kanakakuzala gaNi viracita vRtti yukta san 1942 12. zrI devabhadrasUri kRta kathA ratnakoza san 1944 13. zrI udayaprabhasUrikRta dharmAbhyudaya mahAkAvya san 1949 14. kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya praNIta triSaSTi zalAkA puruSa caritra mahAkAvya ( parva 2, 3, 4), san 1410 15. jaisalamera nI citra samRddhi san 1941 16. kalpa sUtra - niryukti, cUrNi TippaNa, gurjara anuvAda sahita, san 1942 17. aMga vijaya san 1946 18. somezvara kRta kIrti kaumudI tathA arisiMha kRta sukRta saMkIrtana san * 1961 19. sukRta kIrti kallolinyAdi vastupAla prazasti saMgraha, san 1961 20. somezvarakRta ullAdha rAdhava nATaka, san 1961 21. Discriptive catalogue of palm leaf MSS in the Shantinath Bhandar, Combay vol. I, II, 1961-1966.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 jaina-vibhUtiyA~ 22. Catalogue of Sanskrit and Prakrit MSS of L.D. Institute of Indology, Parts I-IV, 1963-1972. 23. zrI nemIcandrAcAryakRta AkhyAnaka maNikoza AmradevasUrikRta vRtti sahita, san 1962 24. zrI haribhadrasUrikRta yoga zataka svopajJa vRtti yukta: tathA brahma siddhAnta samuccaya 1964 25. somezvarakRta rAmazataka, 1966 26. nandI sUtra-cUrNi sahita 1966 27. nandI sUtra-vividha vRtti yukta, 1966 28. AcArya hemacandra kRta nighaNTu zeSa, zrI vallabha gaNikRta TIkA sahita, 1968 29. nandI sutaM aNuyogadArAI, 1968 30. jJAnAMjali (dIkSA SaSTi pUrti samAroha para muni puNyavijayajI ke lekhoM kA saMgraha), 1969 31. pannavaNA sutta (prathama bhAga), 1969 32. pannavaNA sutta (dvitIya bhAga), 1971 33. jaisalamera jJAna bhaNDAra sUci patra, 1972 34. pattana jJAna bhaNDAra sUci patra, bhAga-1, 1973 35. dasakAlIya sutta agarattayasiMha cUrNi sahita, 1973 36. sUtra kRtAMga cUrNi, bhAga-1, 1973 37. kavi rAmacandra nATaka saMgraha / munijI dvArA sampAdita evaM zrI mahAvIra jaina vidyAlaya dvArA prakAzita Agama grantha nimna haiM1. nandi suttaM aNuogadvArAi ca 2. paNNavaNNA sutta, bhAga-1 3 paNNavaNNA suttaM, bhAga-2 4. dasavaiyaliMya sutaM uttarajiyanNAi Avarassa sutaM ca: 5. paiNNAya sutAI, bhAga-1 6. paiNNAya sutAI, bhAga-2 7. paiNNAya sutAiM, bhAga-3
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 jaina-vibhUtiyA~ 16. upAdhyAya zrI amara muni (1902-1992) janma : godhAgrAma(hariyANA),1902 pitAzrI : lAlasiMha mAtAzrI : camelI devI dIkSA : 1917 upAdhyAya pada : 1972 divaMgati : vaibhAra giri (rAjagRha),1992 __upAdhyAya amaramuni jI jaise vyaktitva itane virAT aura vyApaka hote haiM ki unako vyAkhyAyita karane ke lie zabda bhI kama par3ate haiM, upamAe~ bhI ochI lagatI haiM, buddhi aura kalpanA kI ur3Ana bhI unakI virAT caitanya sattA ko pakar3a nahIM pAtI aura vANI unakI arthavattA ko yathArtha vyaMjita nahIM kara sktii| munijI kI krAntadarzI zAnta dRSTi, satyAnulakSI vaijJAnika medhA, kaSTa, virodha aura pratirodhoM ke samakSa acaMcala-avicala himAlayIya dRr3hatA, zAzvata zreyonmukhI dhyeya ke prati sarvAtmanA samarpaNa bhAva, dhArmika udAratA, sahiSNutA, satata prasannatA praphullatA prakaTa karane vAlI sahaja mukhamudrA aura jIva-mAtra kI kalyANa kAmanA lie hRdaya kI nirmalatA mumukSuoM kA sadaiva patha pradarzana kregii| hariyANA rAjya ke 'nAranaula' zahara ke nikaTavartI godhA gA~va meM eka sAmAnya kisAna-parivAra meM 1 navambara san 1902 ke dina eka bAlaka kA janma huaa| pitA lAlasiMha jI evaM mAtA camelI devI ne alakSita bhaviSya kA anumAna kara putra kA nAmakaraNa kiyaa-amrsiNh| bar3A hokara bAlaka amarasiMha eka dina nAranaula aayaa| vahA~ usakA sthAnakavAsI jaina paramparA ke prabhAvazAlI AcAryazrI motIrAma jI mahArAja se samparka huaa| AcAryazrI ne tatkAla bAlaka ke bhItara chipI tejasvitA ko parakha liyaa| tabhI lAlasiMha jI ne kahA-'"guru mahArAja! yaha Apake hI bhakta kA kula-dIpaka hai|"
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 63 AcAryazrI jarA talkhI se bole- ''mUrkha! yaha dIpaka nahIM, sUrya hai| eka dina yaha samUce saMsAra meM sUrya kI taraha dharma kA prakAza kregaa| lA, ise mujhe de de|'' pitA ne gurudeva kA Adeza zirodhArya kiyaa| paMdraha varSa kI avasthA meM hI bAlaka amarasiMha, amara muni ke nAma se, pUjya zrI pRthvIcandra jI mahArAja ke ziSya-rUpa meM pratiSThita huaa| - amaramuni meM jJAna kI utkaTa pipAsA thii| unakI medhA urvara thI aura tarka-zakti prkhr| jijJAsA ke jIvita rUpa the ve| adhyApaka unakI grahaNa-zakti para cakita the aura gurujana mugdh| jJAna-sAdhanA ke sAtha hI unakI kAvya-pratibhA meM sahaja camatkAra thaa| AvAja bulanda aura bhASaNazakti ojsvii| yuvAvasthA Ate-Ate amaramuni ne samUce jaina-samAja kI dRSTi ko apanI ora AkRSTa kara liyaa| AjAdI kI lahara ne unheM bhI taraMgita kiyA aura deza-prema, rASTra-bhakti, svatantratA jaise viSayoM para unakI kavitAoM ne dhUma macA dii| aMgrejI sarakAra ke dabAva meM Akara paTiyAlA-nareza ne unake ojasvI evaM krAntikArI bhASaNoM va kAvyoM para pratibandha lagAne kA bhI prayAsa kiyA parantu kavizrI amaramuni ke atyanta nirbhIka, satyaniSTha aura tarkazIla vicAroM ke sAmane unheM bhI jhukanA pdd'aa| dhIre-dhIre ApakI bhakti, prema, udbodhana aura jIvana-sparzI kavitAoM ne samUce samAja ko AkarSita kiyA aura loga Apako 'kavijI' ke AtmIya sambodhana se pukArane lge| muni jI kA jIvana, prAcIna RSi muniyoM evaM oliyA phakIroM jaisA nirapekSa, nissaMga, masta aura beparavAha thaa| pASANa-prAcIra kI bhA~ti unakA sudRr3ha svAdhIna vyaktitva jahA~ pratikUla paristhiti va pratirodhiyoM ke lie durbhedya rahA, vahIM sAdhAraNa jana ke lie kavi jI karuNA ke masIhA aura sahRdayatA ke devatA banakara upasthita rahate the| jJAna, caritra, tarka-sAdhanA, anubhava Adi ke bala para unakA vyaktitva pUrNata: svanirmita thaa| ve jar3atA ke virodhI aura caitanyatA ke pakSadhara the| vyaktigata hitoM se Upara uThakara ve sadA hI samAja, saMgha aura mAnavatA ke hitoM ke
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 jaina-vibhUtiyA~ lie saMgharSa karate aura anta meM use sArthaka pariNati dete| samAja kA prabuddha varga, yuvA-mAnasa aura kAryakartA sadA amaramuni ke AdarzoM kA pujArI rhaa| sthAnakavAsI sAdhu-sAdhviyoM ke jarjara vizRMkhalita samAja ko 'zramaNasaMgha' ke nAma se saMgaThita karane, AcAra-vicAra kI dRSTi se sudRr3ha aura suvyavasthita karane, zikSA, sAdhanA Adi kI dRSTi se gatizIlatA dene meM unhoMne apanI yuvAvasthA ke atyanta mahattvapUrNa varSoM kA yoga diyaa| saba kucha karake bhI ve upAdhiyoM va padaviyoM se sadA nirlipta rhe| ve eka kuzala racanAdharmI the| unake pravacana, lekhana, kAvya, nibandha, vivecana Adi vividha viSayAnusArI kRtiyA~ lagabhaga sau se bhI adhika haiN| viSaya kI dRSTi se ve bahu-AyAmI, udAtta rasAsvAdana kI dRSTi se rocaka, mArgadarzana kI dRSTi se preraka, sAdhanA kI dRSTi se anubhUtipradhAna, jIvana dRSTi se sampanna aura samAja-nirmANa kI dRSTi se krAntikArI evaM yuganirmANakArI the| munijI kI jJAna-garimA se abhibhUta hokara samAja ne unako 'upAdhyAya' pada se alaMkRta kiyaa| vizvavidyAlayoM ne unheM 'DI-liT' kI sammAnita upAdhi se maNDita kiyA aura bhArata kI tatkAlIna pradhAnamantrI zrImatI indirA gA~dhI ne unake rASTrIya avadAnoM ke prati kRtajJatA jJApita karane ke lie unheM 'rASTrasanta' ke sammAna kI cAdara oddh'aayii|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 jaina-vibhUtiyA~ IsavI san 1962 meM rAjagRha-sthita vaibhAragiri ke zikhara para saptavarNI guphA meM unhoMne cAturmAsa kiyA thaa| vahA~ mauna evaM dhyAna ke sAtha nirantara tapa-ArAdhanA kA krama calatA rhaa| sUrya kI atApanA bhI lete the| darzaka yaha dekhakara cakita the ki eka mahAn jJAnayogI santa, itanA gahana dhyAna-tapa-yoga bhI sAdhatA hai| Atma-darzana kI gambhIra carcA karane vAlA adhyAtma-puruSa, kaThora kAya-kleza tapa kI ArAdhanA meM bhI kisI se pIche nahIM hai| guphA ke Asa-pAsa zera, cItA Adi jaMgalI jAnavaroM ke garjana tathA AvAgamana ke bIca bhI ve nirbhaya bhAva se apanI dhyAna-sAdhanA karate rhe| maitrIbhAva kI divya kiraNoM ne jaise samagra vAtAvaraNa ko bhayamukta aura prema-pUrita kara diyA thaa| usa sAdhanA-kAla meM Apane jyoti:puruSa tIrthaMkara mahAvIra ke loka-maMgalakArI sandeza kA anubhava kiyA jo kabhI ina parvata zrRMkhalAoM ke Ara-pAra gUMjA thA aura jisane jana-jana ke bhItara adhyAtma cetanA prasphurita kI thii| amara muni ne unhIM divya paloM meM usa divya sandeza ko puna: jana-jana taka pahu~cAne kA eka vajra saMkalpa liyaa| sacI AtmaniSThA ke sAtha kiyA gayA saMkalpa kabhI niSphala nahIM hotaa| 'RSINAM punarAdyAnAM vAcamartho'nudhAvati' - taponirata dhyAnayogI santa kA vaha ziva saMkalpa mUrtimanta huA, 'vIrAyatana' ke rUpa meM jahA~ sevA, zikSA, sAdhanA, saMskAra kI caturdika dhArAe~ pravAhita ho rahI haiN| munijI kI anta:sphuraNA se nikalA vaha udbodhana-sandeza Aja niSprANa vyakti meM bhI prANoM kA saMcAra kara rahA hai| nirantara sAdhanA se upAdhyAya zrI kA pArthiva zarIra asvastha rahane lagA thaa| rAjagRha kI vaibhAragiri parvatazreNI evaM saptaparNI guphA se tAdAtmya unheM svAsthya lAbha hetu kalakattA/bambaI jAne ke lie bhI vivaza na kara skaa| 1 jUna, 1992 ke dina rASTrasaMta amara muni bhautika sImAe~ lAMgha mahAprayANa kara ge| rAjagRha sthita 'vIrAyatana' unakI AdhyAtmika upalabdhiyoM kA pratIka hai| prathama mahilA jaina AcArya candanAjI ne gurudeva kI jJAna sampadA ko akSuNNa hI nahIM rakhA, use naI U~cAiyA~ dI haiN| pUnA ke pAsa sthita 'navala vIrAyatana' isakA pramANa hai|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 jaina-vibhUtiyA~ 17. AcArya hastImala (1910-1991) janma : pIpAr3a, 1910 pitAzrI : kevalacanda boharA mAtAzrI : rUpAdevI dIkSA : 1920 AcArya pada : 1929 divaMgati : 1991 AdhyAtmika jagat ko apanI prabhA se Alokita karane vAle Atma sAdhaka AcArya hastImalajI kA janma saM. 1967 meM nimbAja ThikAne ke pIpAr3a gA~va meM boharA kula zreSThi kevalacanda jI ke ghara huaa| Apane AdhunikatA evaM suvidhAoM kI pracaNDa A~dhI meM bhI utkRSTa sAdhvAcAra kA anupama udAharaNa prastuta kiyaa| garbha se hI ApakA jIvana vipadAoM evaM pariSahoM ke tUphAna jhelane kA AdI ho gyaa| jaba ve garbha meM hI the pitA kAla kavalita ho gye| saM. 1974 kI mahAmArI plega ne nAnA giradhArIlAlajI muNota ke samasta parivAra ko hI samApta kara diyaa| isa vajrAghAta se ubare hI na the ki tIvra jvara se pIr3ita ho dAdI cala bsiiN| isa taraha AzrayahIna bAlaka kA mA~ rUpA devI kI vAtsalyamayI goda hI sahArA bnii| pitA ke avasAna se vyavasAya caupaTa ho gayA, karja DUba gyaa| para ina viSama paristhitiyoM meM bhI mA~ ne himmata na haarii| vairAgya ke aMkura mA~ aura bAlaka donoM ke hI hRdaya meM panapa cuke the| AcArya zobhAcandra kA padhAranA huaa| ve bAlaka kI kuzAgra buddhi vAkpaTutA evaM vinayazIlatA dekhakara abhibhUta ho gye| tatkAla ajamera ke ratnavaMzIya zrAvakoM ne mAtA-putra ke zikSaNa-dIkSaNa kA prabaMdha kiyaa| saMskRta ke vidvAn paM. rAmacandra ne saM. 1976 ke ajamera cAturmAsa taka bAlaka hastI ko pravajyA evaM zramaNazIla jIvana ke lie Avazyaka jaina zAstroM kA
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ samucita adhyayana karavA diyaa| saM. 1977 meM mAtra 10 varSa kI vaya meM AcArya zobhAcandra ne unheM bhagavatI dIkSA aMgIkAra krvaaii| AcAryazrI asvastha the| ata: unheM saM. 1979 se 1983 taka pA~ca cAturmAsa jodhapura meM sthira vAsa karanA pdd'aa| isI daramyAna AcAryazrI ne muni hastImala ko mAtra 15 varSa kI vaya meM apanA uttarAdhikArI manonIta kiyaa| saMghanAyaka ke pratiSThita pada para itanI choTI vaya meM manonayana kA jaina itihAsa meM yaha prathama udAharaNa thaa| saM. 1983 meM AcArya zobhAcandra jI ke mahAprayANa ke bAda caturvidha saMgha ke nivedana para muni hastImala jI ne apane pUrNa vayaska hone taka vayovRddha muni sujAnamala jI ko saMgha vyavasthApaka evaM muni bhojarAja jI ko parAmarza dAtA niyukta karanA ucita smjhaa| pA~ca varSa kI isa avadhi ke daurAna muni hastImala jI ne paM. dukhamocana jhA se saMskRta, prAkRta, nyAya, darzana Adi kA saMgopAMga adhyayana sampanna kiyaa| saM. 1987 meM jodhapura meM Apa mAtra 19 varSa kI kizora vaya meM ratnava~zIya zramaNa saMgha ke AcArya pada para suzobhita hue| ApakA pahalA cAturmAsa jayapura meM huaa| yahIM se Apane aneka lokakalyANa mUlaka pravRttiyoM kI preraNA dii| inake saMcAlanArtha vibhinna saMsthAe~ saMsthApita huIM, jisake phalasvarUpa zikSaNa evaM dharma kSetra meM abhUtapUrva krAnti huii| unhoMne apane zAsanakAla meM 70 cAturmAsa kiye evaM bhArata ke sudUra pradezoM, yathA-rAjasthAna, madhyapradeza, mAlavA, gujarAta, mahArASTra, karnATaka, uttara pradeza, Andhra pradeza, tamilanADu, hariyANA kI yAtrAe~ kiiN| unakA vyaktitva bahuAyAmI thA, ve eka sampUrNa yuga the| unakI preraNA se saMsthApita jaina vidvat pariSada meM anya sampradAyoM ke vidvAnoM ko bhI sadasya manonIta kiyA gyaa| ve saralatA, karuNA evaM mAdhurya kI pratimUrti the| unhoMne vipula sAhitya sarjana kiyaa| Agamika vyAkhyA sAhitya evaM jaina itihAsa ke kSetra meM ApakA avadAna sadA smaraNIya rhegaa| nandI sUtra, bRhatkalpa sUtra, prazna vyAkaraNa sUtra, antagaudasA para TIkAe~ evaM uttarAdhyayana dazavaikAlika sUtroM ke padyAnuvAda evaM vyAkhyAe~
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 jaina-vibhUtiyA~ prakAzita kara Apane AgAmika rahasyoM ko sarvasAdhAraNa ke lie sulabha kara diyaa| jaina dharma ke maulika itihAsa ke prathama do khaNDa Apane svayaM likhe evaM anya do khaNDa ApakI preraNA se likhe gye| paTTAvalI prabandha saMgraha evaM AcArya caritAvalI ApakI anveSI vRti ke hI suphala haiN| Apake AdhyAtmika pravacana 'gajendravyAkhyAnamAlA' ke rUpa meM prakAzita hue hai| ApakI pravacana zailI kathAtmaka thI, tattvajJAna bhI bar3e sahaja va sarala bhASA meM udghATita kara samajhA dete the| AcAryazrI prAkRta, saMskRta, rAjasthAnI evaM hindI ke udbhaTa kavi evaM vidvAn the| Apa sUktiyA~, caritra evaM upadeza chandabaddha padyoM meM sahaja hI abhivyakta kara dete the| __Apake zAsanakAla meM saMto kI 31 evaM sAdhviyoM kI 54 kula 85 dIkSAe~ sampanna huiiN| saM. 2009 meM sAdar3I zramaNa saMgha sammelana meM Apa prAyazcitta evaM sAhitya zikSaNa nirNAyaka evaM sahamantrI manonIta hue| saM. 2013 se 2024 taka Apa zramaNa saMgha ke upAdhyakSa rhe| pAlI ke antima cAturmAsa meM ApakA svAsthya giratA gyaa| saM. 2048 ke nimAja pravAsa meM Apane tele kI tapasyA ke bAda saMthArA grahaNa kiyA evaM 21 apraila ko 81 varSa kI vaya meM samAdhi maraNa ko upalabdha hue| Apane ratnavaMza zramaNa paramparA ke aSTama paTTa para AcAryazrI hIrAcanda jI ko manonIta kiyaa|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69 jaina-vibhUtiyA~ 18. pravartinI sAdhvI vicakSaNazrI (1912-1980) janma : amarAvatI, 1912 pitAzrI : mizrImalajI mUthA mAtAzrI : rUpA devI dIkSA : 1924 pada : pravartinI, 1967 divaMgati : 1980 "jaina kokilA'' ke viruda se sammAnita viduSI sAdhvI vicakSaNazrI jI kA janma osavAla zreSThi zrI mizrImalajI mUthA kI dharmapatni rUpAdevI kI kukSi se saMvat 1969 meM huaa| eka varSa pazcAt hI pitA kA dehAMta ho gyaa| zokAkula parivAra meM bar3I hote-hote vairAgya kA bIja vapana huaa| mAtA aura putrI donoM dIkSita hone ke lie Atura rahane lgii| dAdAjI ne zrI pannAlAlajI muNota.se sagAI taya kara dii| yahI samaya parIkSA kA thaa| Apane sasurAla se Ae gahane pahanane se inkAra kara diyaa| nimbAja ke ThAkara ne ApakI khUba kar3I parIkSA lI evaM kharI utarane para dAdAjI ko mnaayaa| saMvata 1981 meM ApakI dIkSA bar3e Ananda utsAha se sampanna huii| Apa mahAsatI svarNa zrI jI kI ziSyA bnii| bar3I dIkSA ke uparAMta mahAsatI jatanazrI jI kI ziSyA bnii| Apa bar3I nirbhIka prakRti kI thii| sAdhvI jI kI sAdhanA kA mUla mantra svAdhyAya thaa| ve apane dainaMdina kriyAkalApa meM bar3I sAvadhAnI se aura niraMtara khojatI thI zarIra meM usa azarIrI ko jo sAdhanA kI aMtima maMjila hai| zrImad devacandajI, yogIrAja AnandaghanajI evaM cidAnandajI kA unakI ArAdhanA para bar3A prabhAva thaa| bhagavatI evaM uttarAdhyayana sUtroM ke kathana unake jIvana meM rUpAyita hote the| ve krAntadRSTA thii| sAdhvIzrI ko na koI sampadA, na pantha, na gaccha, na koI pUrvAgraha dhUmila yA AcchAdita kara skaa| ve eka nidhUma dIpa-zikhA sI AThoM yAma prajvalita rahI aura samAja ke rUr3ha, jIrNa, jarjara paMjara ko rUpAntarita karane meM lagI rhii|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ zAstroM kA vRhad adhyayana hone se ApakI vANI zrotAoM ko mugdha kara letI thI / tapA gaccha ke AcArya vijaya vallabha sUri jI ne Apako "jaina kokilA' sambodhana diyaa| Apane niraMtara bhramaNa kara dharma kI prabhAvanA meM abhUtapUrva yoga diyaa| loka kalyANakArI kAryoM ke lie ApakA sAnnidhya sadA upalabdha rahatA thaa| amarAvatI evaM jayapura meM Apake sadprayAsoM se suvarNa sevA phaNDa sthApita hue jinase garIba mahilAoM ko avadAna diyA jAtA hai| isI hetu dillI meM zrI kalyANa kendra kI sthApanA krvaaii| ratalAma meM sukha sAgara jaina gurUkula sthApita karavAne kA zreya bhI Apako hai / Apake hAthoM pacAsoM dIkSAaiM sampanna huI / Apane vipula bhajana sAhitya kI racanA kI / aMtima samaya meM Apane sAdhvI sajjana zrI jI ko pravartinI pada dekara san 1980 ke 18 apraila kI dopahara mahAprayANa kiyA / 70
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ 19. yogIrAja zrI sahajAnanda ghana (1913 - 1970 ) 71 janma : DumarA grAma (kaccha), 1913 pitAzrI : nAgajI paramAra mAtAzrI : nayanA devI dIkSA : 1934 divaMgati : hampI (karnATaka), 1970 kucha sAdhu evaM sAdhaka AtmAbhimukha hokara paramparA evaM sAmpradAyika baMdhanoM kI keMculI utArakara avadhUta yogI bana jAte haiN| apane lakSya kI prApti ke lie ve ekala bihArI svacchaMda prakriyA se gujarakara unmukta paMchI kI taraha sAdhanAkAza kI ananta gaharAI nApate hue parama pada ke lie saceSTa rahate haiN| aise hI AdhyAtma yogI sahajAnaMdaghana the / kaccha prAMta ke DumarA grAma meM osavAla bIsA paramAra gotrIya zrAvaka nAgajI bhAI nivAsa karate the| unakI dharmapatni nayanA devI kI kukSi se san 1913 meM mUla nakSatrIya eka putra kA janma huaa| nAmakaraNa huaamuuljii| bAlaka ke dhArmika saMskAra bacapana se ujAgara hone lge| usane yati ravisAgarajI se dharma zikSA grahaNa kii| mAtra 12 varSa kI alpavaya meM unakI sagAI bahana megha bAI kI naNada se kara dI gii| mUlajI ke mana meM vairAgya ke bIja aMkurita hone lage the / isalie unhoMne vivAha karane se sApha inkAra kara diyaa| ve mAtA-pitA ko Arthika kaThinAiyoM se chur3Ane ke lie jIvikopArjana hetu par3hAI ko tilAMjali dekara bambaI cale ge| vahA~ bharata bAjAra meM punasI monasI kI per3hI meM godAma kA kAryabhAra sambhAlane lge| isI daramyAna eka nArI ke krodhAnala ko dekhakara mUlajI bhAI ke mana meM ekAMta dhyAna evaM kAyotsarga karane kI preraNA huii| isa AtyaMtika kadama se sabhI sahama uThe / ghara vAloM ke anunaya-vinaya se ve kharataragacchIya gaNivarya zrI ratna munijI ke hAthoM san 1934 meM dIkSita
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 jaina-vibhUtiyA~ hue| nayA nAmakaraNa huA bhdrmuni| bar3e parizrama se unhoMne svAdhyAya prArambha kiyaa| adhyayana ora vihAra meM bAraha varSa bIta ge| bambaI caturmAsa meM unakI bheMTa eka jyotiSI se huii| jyotiSI ne unakI janma-patrikA dekhakara unake "samAdhi prApti'' kI bhaviSyavANI kara dii| AgAmI sUrata cAturmAsa meM vedanIya karmoM ke udaya se unakA zarIra kASTha kI taraha jakar3a gyaa| bAraha varSa ke svAdhyAya tapa ke antargata anyAnya bhAratIya darzanoM ke alAvA bhadramuni ne zrImad rAjacandra ke tamAma sAhitya kA adhyayana kiyaa| ve unake sAtha apane pUrva janma ke sambaMdhoM kA avagAhana karane lge| tabhI unake antarmana meM phira ekAntika dhyAna sAdhanA kI preraNA huii| ve mauna rahane lage evaM bhagavAna mahAvIra kI taraha hI jaMgala aura guphA meM rahakara dhyAna sAdhanA ke avakAza khojane lge| unhoMne apane dIkSA guru kI AjJA lI aura Atmadohana ke kaMTakAkIrNa mArga para cala pdd'e| unhoMne mahArASTra, rAjasthAna, paMjAba, madhyapradeza, gujarAta evaM uttarapradeza ke aMcaloM meM vihAra kiyaa| ve mAuMTa kailAza (aSTApada) bhI pdhaare| kintu sAmpradAyika gherAbandI se ve kosoM dUra rhe| ve zramaNa saMgha meM vyApta zithilAcAra evaM bAr3AbandI se du:khI the| unhoMne svayaM aneka pariSaha sahakara apanA jIvana-patha prazasta kiyaa| ve himAlaya kI kandarAoM meM yoga-sAdhanA rata rahane lge| unakI karuNA kA koI pAra nahIM thaa| eka anya yogI ko ThiThuratA dekhakara unhoMne apanA nayA kambala unheM hI samarpita kara diyaa| __samasta tIrthoM ke bhramaNoparAMta unhoMne svayaM hI "sahajAnandaghana'' nAma dhAraNa kiyaa| unake lie samasta digambara/zvetAmbara bhedoM kA lopa ho gyaa| guphA evaM kandarAoM meM sAdhanA kA yaha krama nirantara claa| unhoMne ''saralA bahana'' nAmaka snAtakottara DAkTareTa DigrI dhArI mumukSu sAdhikA kI sahAyatA kI, jo apane preraka ISTa zrImad rAjacandra kI nirvANa prApta AtmA ke darzanoparAnta sampUrNa jAgRti meM samAdhi mRtyu ko upalabdha huii| kahate haiM saralA bahana kI AtmA sahajAnandajI kI cAcI
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ ''mAtA dhanadevI'' kI Atma samAdhi meM preraka bnii| ''mAtAjI dhana devI'' tadanantara hampI jo kabhI rAmAyaNakAlIna bAlI-sugrIva kI rAjadhAnI kiSkiMdhA nagarI rahI thI evaM jahA~ sahajAnandajI ne apane ArAdhya zrImad rAjacandra kI smRti meM Azrama kI sthApanA kI, usa Azrama kI adhikAriNI bnii| kahate haiM san 1961 meM borar3I nagara meM sImaMdhara svAmI ke Adeza se dAdA jinadatta sUri ne ''sahajAnandajI'' ko 'yuga pradhAna" pada se alaMkRta kiyaa| san 1970 meM sahajAnandajI ne dakSiNI bhArata kI yAtrA kii| isa bIca unakA svAsthya giratA calA gyaa| unheM bhagandara ne parezAna kara diyaa| hampI meM samAdhi me hI 57 varSa kI Ayu meM unakA dehAvasAna huaa| unake racita graMthoM meM ullekhanIya hai-"anubhUti kI AvAja, Anandadhana caubIsI, samayasAra, Atmasiddhi zAstra, sahajAnanda sudhA, tattva vijJAna aadi| unake patra-saMgraha bhI prakAzita hue haiM- "sahajAnanda vilAsa'' evaM ''patra sudhA'' | na PANCE
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 jaina- vibhUtiyA~ 20. AcArya tulasI gaNi (1914-1997) janma pitAzrI mAtAzrI dIkSA AcArya pada divaMgata : lADanU~, 1914 : jhUmaramala khaTer3a : badanAjI (sAdhvI ) : 1925 1936 : 1997, gaMgAzahara jaina zvetAmbara terApaMtha sampradAya ke navama AcArya tulasIgaNi ne aNuvrata Andolana kA sUtrapAta kara bhArata vyApI khyAti arjita kii| ApakA janma vi.saM. 1971 meM lADanU~ ke osavAla vaMzIya khaTer3a gotrIya seTha zrI jhUmaramalajI ke ghara meM huaa| pitA kA sAyA alpa vaya meM hI uTha gyaa| ApakI mAtA badanA jI bar3I sarala hRdayA thiiN| vi.saM. 1982 meM Apa bhaginI lADAM jI ke sAtha AcArya kAlUgaNi ke hAthoM dIkSita hue| inake jyeSTha bhrAtA campAlAla jI pahale hI dIkSita ho cuke the| mAtA badanAjI bAda meM dIkSita huiiN| gyAraha varSIya saMta tulasI kI kAlUgaNi ke nijI saMrakSaNa meM zikSA prArambha huii| gyArahaveM varSa meM Apane bIsa hajAra padya pramANa zloka kaMThastha kara apanI medhA se sabako camatkRta kara diyaa| zurU se hI kAlUgaNi ne saMgha kA dAyitva saMbhAlane ke lie unheM taiyAra karanA prArambha kara diyA thA / : tulasI gaNi ne 22 varSa kI Ayu meM (vi.saM. 1993 ) AcArya padArUr3ha ho terApaMtha dharmasaMgha kA zAsana bhAra saMbhAlA / sAdhviyoM kI zikSA kA nayA kIrtimAna Apake zAsanakAla kI upalabdhi hai| isa daurAna paM. raghunandanajI kI ullekhanIya sevAe~ saMgha ko upalabdha rahIM / AcAryazrI kavi, sAhityakAra evaM catura zAsana saMcAlaka the| Apane svayaM nyAya evaM yoga viSayaka maulika racanAe~ kI haiM tathA Apake netRtva meM zramaNa saMgha ne vipula sAhitya sRjana kiyA hai| Apake sAnnidhya meM mahAprajJa
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 75 muni nathamala jI ne Agama granthoM kA sampAdana kara jaina dharma kI mahatI sevA kI hai| vi.saM. 2005 meM Apane aNuvrata abhiyAna prArambha kiyA, jisakI bhArata ke rAjanetAoM ne bhUri-bhUri prazaMsA kii| Apake zAsanakAla meM zramaNa saMgha kA vihAra kSetra bahuta vistRta ho gyaa| Apane zramaNa-zramaNiyoM kI lagabhaga 780 dIkSAe~ sampanna kii| kisI bhI jainAcArya ne sambhavata: itanI dIkSAe~ nahIM diiN| yaha eka kIrtimAna hai| Apane "samaya-samaNI'' dIkSA prArambha kara sanyAsa kI naI zreNI kA sUtrapAta kiyaa| AcArya tulasI ne bhAratavyApI padayAtrA kii| sudUra dakSiNa ke karnATaka, tamilanADu, kerala pradezoM meM AcArya ke pAda vihAra evaM eka lAkha kilomITara kI yAtrA kA saMgha meM prathama avasara thaa| sAdhu, sAdhviyoM ke asama, sikkima, govA, kazmIra, pAMDicerI evaM videzoM-nepAla, bhUTAna vicaraNa kA bhI yaha prathama avasara thaa| saM. 2017 meM 'naI mor3a' kA AhvAna kara sAmAjika pariprekSya meM pardA prathA, mRtyubhoja, rUr3hirUpa meM mRtaka ke pIche ronA, vidhavAoM kA kAle vastra pahananA Adi kurItiyoM ke unmUlana meM Apa preraNAsrota bne| saM. 2028 meM bIdAsara meM Apako saMgha dvArA 'yugapradhAna' AcArya ke rUpa meM sammAnita kiyA gyaa| saM. 2035 meM Apane muni nathamalajI ko yuvAcArya ghoSita kiyA evaM 'mahAprajJa' kI padavI se alaMkRta kiyaa| Apa dvArA saMsthApita lADanUM meM jaina vizvabhAratI evaM tulasI AdhyAtma nIr3ama samAja ko yugoM taka adhyAtma poSaNa detI rhegii| Apake sAnnidhya meM prekSAdhyAna kI abhinava zuruAta se sAdhanA kSetra meM abhUtapUrva krAnti huI hai| lADanUM meM saM. 2037 meM samaNa-samaNI dIkSA' kI krAntikArI zuruAta se dharma ke vikAsa ko naI dizA aura videzoM meM dharma-pracAra ko naye AyAma mile haiN| Apake zAsana ke 50 varSa pUre hone para lADanUM meM amRta mahotsava kA apUrva kAryakrama huaa| yaugika kriyAoM meM ApakI ruci zuru se thii| 'AdamI kI talAza' graMtha ke lekhaka zrI kanhaiyAlAla phUlaphagara ke anusara "AcArya tulasI ne
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ 76 digambara sAdhanA bhI kii|" eka zvetAmbara jaina AcArya kA nagna tAMtrika sAdhanA karane kA sAhasa unake krAMtidraSTA hone kA paryApta sabUta hai| Apake zAsanakAla meM tapasyA ke bhI aneka kIrtimAna sthApita hue| sAdhvI rAjakumArI jI (nohara) ne 14 varSoM kA mauna vrata, muni vRddhicanda jI ne guNaratna saMvatsara, muni sukhalAla jI ne bhadrottara tapa evaM sAdhvI bhUrA jI ne mahA bhadrottara tapa kiye| muni sukhalAlajI ne 6 mahIne kA romAMcakArI jala parihAra tapa kiyA / zrAvikA kalAdevI ne 121 dina kI tapasyA kI evaM manoharI devI AMcaliyA ne 30 bAra mahIne - mahIne kI tapasyA kii| saMtoM meM citrakalA, zilpakalA, raMga-rogana, silAI Adi kA vikAsa huaa| saMgha meM sUkSma lipi lekhana ke kIrtimAna sthApita hue / sAhitya surakSA hetu peTiyoM evaM cazmoM, leMsa, jalaghar3I Adi Avazyaka vastuoM kA nirmANa huaa| Apake saMrakSaNa meM sAdha - sAdhvI zatAvadhAnI evaM sahastrAvadhanI hue| saMskRta, prAkRta, hindI, aMgrejI, gujarAtI, paMjAbI, tamila, kannar3a, baMgalA Adi bhASAoM ke pravaktA, adhyetA evaM kavi hue| AgamoM kA sampAdana evaM samIkSAe~ huiiN| AcArya bhikSu evaM jayAcArya ke sAhitya kA sampAdana prakAzana huA / mumukSu bahanoM ke svAdhyAyArtha saM. 2005 meM pAramArthika zikSaNa saMsthA kI sthApanA huii| saM. 2052 kI samagra jaina zramaNa sUci ke anusAra Apake anuzAsana meM 146 saMta evaM 545 satI sAdhanarata haiN| Apake zAsana kAla meM aMtaraMga evaM bAhya virodha bhI kama nahIM hue / saM. 2012 meM muni raMgalAlajI prabhRti 15 saMta, 2030-32 meM muni nagarAja jI, muni mahendra kumAra jI prabhRti saMta, saM. 2038 meM muni dhanarAja jI, muni candanamala jI, muni rUpacanda jI prabhRti saMta saMgha se alaga hue| saM. 2006 meM jayapura meM bAla dIkSA virodha, 2016 meM kalakattA meM malamUtra prakaraNa evaM saM. 2027 meM rAyapura evaM saM. 2029 meM cUrU meM Apa dvArA racita "agniparIkSA' ko lekara virodha huA / inake bAvajUda ApakA zAsanakAla saphalatAoM kI eka lambI sUci sa~joe hai| dharma saMgha ne Apako yugapradhAna pada se vibhUSita to kiyA
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 77 hI, rAjasthAna vidyApITha, udayapura ne Apako bhArata jyoti alaMkaraNa se sammAnita kiyaa| saMvat 2052 meM Apako 'hakIma khA~ sUra' sammAna se alaMkRta kiyA gyaa| rASTrIya ekatA ke lie Apake prayAsoM ke AbhAra svarUpa saM. 12053 meM unheM ''indirA gA~dhI rASTrIya ekatA puraskAra'' se sammAnita kiyA gyaa| paMjAba ke rAjIva-logoMvAla aitihAsika samajhaute ke mUla meM AcAryazrI kI mahattvapUrNa bhUmikA rhii| cAya ko RE-4 115 114 ApakI preraNA se saMsthApita "jaina vizvabhAratI vizvavidyAlaya'' Deemed University ghoSita ho cukA hai| apane jIvanakAla meM hI saM. 2051 meM Apane muni nathamalajI ko terApaMtha dharmasaMgha ke AcArya pada para pratiSThita kara diyaa| saM. 2054 (san 1997, 23 jUna) meM gaMgAzahara meM Apane "nazvara'' deha tyAga kara mahAprayANa kiyaa| EURATIONAL AIM
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 jaina-vibhUtiyA~ 21. AcArya Ananda RSi (1900-1992) janma : ciMcor3I grAma (ahamadanagara), 1990 pitAzrI : devIcanda gugaliyA mAtAzrI : hulAsA bAI dIkSA : grAma bhirI, 1913 AcArya pada : ajamera, 1963 divaMgati : ahamadAbAda, 1992 yuga puruSa kA jIvana nadI kI taraha hotA hai| nadI kA udgama srota patalI dhAra ke samAna hotA hai, dhAra jaise-jaise gati karatI hai, anya srota usameM A milate haiM aura Age calakara vizAla rUpa dhAraNa kara letA hai| yuga puruSa bhI prArambha meM laghu, phira virATa se virATatara hotA calatA hai| usakA ciMtana yuga kA ciMtana ho jAtA hai| isIlie yuga kA pratinidhitva karane se hI ve yuga puruSa kahalAte haiN| AcArya Ananda RSi mUrtimaMta yuga puruSa the| ve jaina jagata kI vimala vibhUti the, jana-jana kI zraddhA ke kendra the| unakA jIvana kamala kI taraha nirlepa, zaMkha kI taraha zubhra evaM kundana kI taraha nirmala thaa| unhoMne samAja meM nayA vicAra, naI vANI evaM nayA karma saMcarita kiyaa| mahArASTra yoddhAoM evaM saMtoM kI vIra bhUmi rahI hai| saMta jJAnadeva, nAmadeva, tukArAma, rAmadAsa ne isI kokha se janma liyaa| isI saMta paramparA kI dena the AcArya Ananda Rssi| ahamada nagara ke ciMcor3I grAma meM dharmaniSTha zrAvaka zrI devIcanda jI gugaliyA kI sahadharmaNI hulAsAbAI kI kukSi se san 1900 meM eka bAlaka ne janma liyaa| gaura varNa evaM phUla kI taraha khilA huA cehraa| nAmakaraNa huaa-nemiicnd| bar3e hokara bAlaka ke bAla sulabha guNoM ke sAtha usakI vilakSaNa buddhi, vANI-miThAsa aura acchI smaraNa zakti se sabhI AtmIya svajana prasanna the| usakI
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 79 madhura surIlI AvAja se bhakti gIta sunane ke lie grAmINa janatA Atura rhtii| bacapana meM hI pitA kI mRtyu se bAlaka para vajrAghAta huaa| tabhI sthAnakavAsI jaina zvetAmbara sampradAya ke ratnaRSi jI mahArAja kA Agamana huaa| jaina va jainetara loga pravacana sunane ke lie umar3a pdd'e| nemIcanda bhI pahu~ca gyaa| pravacana sunakara vaha bhAva-vibhora ho gyaa| mA~ kI AjJA se usane pratikramaNa sIkhanA prArambha kiyaa| ratnaRSijI bAlaka kI namratA evaM pratibhA dekha cakita the| hIre kI parakha jauharI hI kara sakate haiN| unhoMne pUrI zakti lagA dii| nemIcanda bhI gurudeva ke prati pUrNata: samarpita thaa| vairAgya ke bIja aMkurita hue| gurudeva ne mAtA ko 'nemIcanda' ko jina zAsana ko samarpita kara dene kI preraNA dii| sana 1913 meM mirI grAma meM ratna RSi jI ke sAnnidhya meM nemIcanda dIkSA aMgIkAra kara 'Ananda RSi' bana ge| taduparAnta Ananda RSi jI saMyama-ArAdhanA meM tanmaya ho gye| thor3e hI dinoM meM ve Agama hRdayaMgama kara vyAkaraNa, nyAya, sAhitya evaM saMskRta, prAkRta Adi bhASAoM meM niSNAta ho ge| mahArASTra ke grAmINa aMcaloM meM abAdha gati se jJAna prasAra hone lgaa| ve vyasana, aMdhavizvAsa, rUr3hiyA~ chor3a dene ke lie janatA ko preraNA dete| san 1906 meM saurASTra ke moravI nagara meM sampUrNa jaina samAja ko eka sUtra meM bA~dhane ke lie akhila bhAratavarSIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kaoNnphreMsa kI sthApanA kI gii| - Apake amRta mahotsava ke avasara para mahArASTra zAsana dvArA Apako rASTrasaMta ke viruda se sammAnita kiyA gyaa| dillI jaina mahAsaMgha ne AcArya zrI ko 'jaina dharma divAkara' kI upAdhi se alaMkRta kyiaa| paMjAba jaina mahAsaMgha kI ora se unheM 'AcArya samrATa' pada se vibhUSita kiyA gyaa| Apane dekhA ki sthAnakavAsI samAja meM alaga-alaga aneka sampradAya the, sabhI eka-dUsare kI kATa karate, apane ko U~cA va zreSTha mAnate the| zrAvaka bhI baMTa gae the| koI racanAtmaka kArya nahIM ho rahA thaa| ata: vicAra pUrva sarva sammati se sthAnakavAsI sampradAya ke pA~ca
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ upa-sampradAyoM kA vilinIkaraNa kara 'vardhamAna zramaNa saMgha' kA gaThana huaa| usameM sarva sammati se Apako AcArya kA pada diyA gayA / 80 san 1952 meM sAdar3I meM sAdhu sammelana huA / usameM sthAnakavAsI sampradAya ke bAIsa se adhika upasampradAyoM kA vilinIkaraNa hokara zramaNasaMgha bnaa| usameM Apako pradhAna maMtrI banAyA gyaa| Apake kAryakAla meM zramaNa saMgha vikasita huA / Apane bar3I sajagatA se kArya kiyA / hara dRSTi se kahIM bhI koI truTi nahIM rkhii| bhInAsara sammelana ke bAda Apane upAdhyakSa kA dAyitva nibhAte hue jJAna-dhyAna kI vRddhi se zramaNa saMgha kI zrIvRddhi kI / AcAryazrI AtmArAmajI ne apanI vRddhAvasthA ke dinoM meM zramaNa saMgha ko calAne ke lie kAryavAhaka samiti banAI / usameM Apako pramukha banAyA aura apanA dAyitva / adhikAra Apako sauMpa diyaa| Apane aneka ulajhanapUrNa prazna sundara DhaMga se sulajhAe / jo prazna kAphI samaya se ulajhe hue the unakA bhI samAdhAna kiyaa| sabhI ne usa kArya kI bhUribhUri prazaMsA kI / AcAryazrI AtmArAmajI ke dehAvasAna ke pazcAt ajamera meM san 1963 meM sarvasammati se Apa AcArya cune ge| itane pada milane para bhI Apako abhimAna leza mAtra bhI na thA / Apa ahaMkAra se dUra the| pratiSThA kI koI bhUkha nahIM thI, na koI camatkAra kI bAta / dhyAna aura svAsthya Apake priya viSaya the| Apako marAThI, hindI, gujarAtI va anya kSetrIya bhASAoM meM hajAroM gAthAe~, zloka, prasaMga, sUkti aura abhaMga kaMThastha the| bhASA kI dRSTi se AcAryazrI kA parijJAna bahuvidha aura bahuvyApI thaa| saMskRta, prAkRta Adi prAcIna bhASAoM para unakA pUrNa adhikAra thaa| marAThI ApakI mAtRbhASA thI / santa tukArAma ke abhaMgoM ko aura anya marAThI santoM ke bhajanoM ko Apa bar3I tanmayatA ke sAtha gAte the| Apane vipula sAhitya sRjana kiyA hai| hindI, saMskRta evaM prAkRta bhASAoM meM Apane 50 se adhika graMtha race haiN| jIvana kA zikSA ke sAtha ghaniSTha sambandha hai / Apane prabala preraNA dekara zatAdhika sthAnoM para dhArmika
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 81 pAThazAlAe~, skUla va chAtrAvAsa khulvaaye| zrI trilokaratna sthAnakavAsI jaina dhArmika parIkSA borDa ApakI hI kalpanA kA mUrta rUpa hai| AcArya zrI jIvana ke aruNodaya se hI saMgaThana ke prabala samarthaka the| Apake spaSTa vicAra rahe ki 'saMgaThana jIvana hai, vighaTana mRtyu' / samasta jaina sampradAyoM kI ekatA ke saMdarbha meM Apa ke hRdaya meM apAra pIr3A thii| Apa sadaiva jaina ekatA ke lie prayatnazIla rhe| ___Apa meM hRdaya kI udAratA, Adarza cintana, puruSArthI jIvana, udAra vRtti aura satya meM dRr3hatA, vinamratA, sabake prati Adara bhAva, jaise guNa the jinhoMne unheM mahAmAnava banA diyaa| san 1987 meM pUnA ke zramaNa saMgha sammelana meM Apane apane uttarAdhikArI ke rUpa meM devendra muni jI ko upAcArya evaM ziva munijI ko yuvAcArya ghoSita kiyaa| san 1992 meM ahamadanagara meM Apa divaMgata hue| NBAR ACHAR LA
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 jaina-vibhUtiyA~ 22. AcArya nAnAlAla 'nAneza' (1920-1999) janma : dA~tA (1920) pitAzrI : moDIlAlajI pokharaNA mAtAzrI : zrRMgAra bAI dIkSA : 1939 pada/upAdhi : AcArya (1962) divaMgati : udayapura (1999) Agama puruSa ke vizeSaNa se vibhUSita dA~tA (rAjasthAna) kI pavitra mATI se ubharA yaha bahuAyAmI nakSatra jainadharmAkAza ko apanI AbhA se anavarata rozana karatA rhaa| osavAla zreSThi moDIlAlajI pokharaNA ke ghara mAtA zrRMgAra bAI kI ratnakukSi se san 1920 meM eka bAlaka kA janma huaa| isa rUpas zizu kA bar3e lAr3a se nAmakaraNa huaa-naanaalaal| ATha varSa kI vaya meM pitR-viyoga ne bAlaka ke komala hRdaya meM vairAgya aMkura kA janma huaa| bhAdasaur3A meM munizrI cauthamalajI ke upadeza sunakara to satya-zodha kI pyAsa gaharAne lgii| saMsAra meM vyApta ajJAna-aMdhakAra, aMdhavizvAsa-rUr3hi, zoSaNa-damana dekhakara unakA hRdaya saMtapta ho utthaa| san 1939 meM kaMpAsana meM sthAnakavAsI jaina yuvAcAryazrI gaNezIlAlajI mahArAja se unhoMne jaina bhagavatI dIkSA aMgIkAra kii| Agama-zAstrAbhyAsa ke sAtha nAnAlAlajI ne vinaya, viveka aura tIrthayAtrA ko apanA jIvana sAthI bnaayaa| saMskRta, prAkRta, mAgadhI, ardha-mAgadhI, pAlI Adi bhASAoM evaM bauddha-vaidika darzanoM kA gahana adhyayana unake vyaktitva ko nikhAra gyaa| san 1962 meM AcArya gaNezIlAlajI ke mahAprayANa uparAMta ve AcArya pada se vibhUSita hue| ___ vyaktitva kI dRr3hatA, janadharmitA evaM satyAnusaMdhAna kI vRtti ne unakI antarmukhatA ko samRddha kiyaa| AdhyAtma ke isa mor3a para unhoMne sAmAjika krAMti kA sUtrapAta kiyaa| san 1963 meM gujarAta ke gurAr3iyA
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 jaina-vibhUtiyA~ grAma meM balAI samAja ko pratibodha dekara unhoMne hRdaya-parivartana kI jIvanta misAla kAyama kii| balAI jaina bne| ve Aja susamRddha evaM prasanna haiN| isa hetu skUloM, chAtrAvAsoM kI sthApanA aura zivira-sammelanoM kA samaya-samaya para Ayojana kara 300 vargamIla kSetra meM phaile 600 grAmoM ke hajAroM logoM ko vyasana-mukta kara unheM saMyamapUrNa jIvana kI ora prerita kiyaa| yaha abhUtapUrva krAMti AcAryazrI kA mAnavatA ko ullekhanIya avadAna ginA jAtA hai| san 1970 meM bar3I-sAdar3I meM Apane sAmAjika krAMti kA bigula phuuNkaa| sataraha grAmoM ke pratinidhayoM ko udabodhana dekara unheM unnIsa AtmonmukhI pratijJAe~ aMgIkAra krvaaii| Apane dhvani vistAra yaMtra kA prayogArambha nahIM kiyaa| prakhyAta bhautikI-vidvAna DaoN. daulatasiMha koThArI ne AcAryazrI ke cintana kA pUrNata: anumodana kiyaa| Apane nirantara khAdI vastroM kA upayoga kiyaa| ve pUrNata: bhAratIya santatva ke pratIka the| san 1971 meM saradArazahara meM Apane sAmpradAyika ekatA kI dRSTi se nayA kadama utthaayaa| ''saMvatsarI'' manAne meM sampUrNa jaina samAja ekamata ho sake aura hameM apanI paramparA bhI chor3anI par3e to maiM kisI pUrvAgraha ko Ar3e nahIM Ane dUMgA'' -Apake ye udgAra eka saMta kI nizchala vicAraNA ke dyotaka haiN| san 1981 meM dAMtA meM AcAryazrI ne eka trimukhI abhiyAna kA zrIgaNeza kiyA jo AdivAsI jAgaraNa, brahmacarya aura daheja unmUlana dvArA saMskAra krAMti kA kalpavRkSa bnaa| ''maiM kauna hU~' ke caitanya-sUtra se prArambha kara Atmonnati ke mUla nau sUtroM kA pravartana kara Apane janamAnasa ko udvelita kiyaa| samyak jIvana kI ye vidhiyA~ dhArmika, sAMskRtika evaM zaikSaNika utkrAMti kI dhAraka thii| udayapura cAturmAsa kI saphala pariNati svarUpa vahA~ Agama, ahiMsA, samatA evaM prAkRta zodhasaMsthAna kI sthApanA huii| san 1991 meM AcAryazrI ne samIkSaNa dhyAna ke prayoga se samAja meM samUhagata cetanA-jAgRti kI dizA meM saphala prayAsa kiyaa| Apake
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 jaina-vibhUtiyA~ dvArA saMcarita jaina tattva-jJAna, vyasana-mukti abhiyAna evaM buddhijIviyoM ko saMskAra-krAMti kI preraNA ne Apako 'Agama-puruSa' kA saMvAhaka banA diyaa| DaoN. nemIcanda jaina ne isa viruda kI parikalpanA kA sAkAra rUpa 'Agama-puruSa' graMtha saMkalita kara san 1992 meM udayarAmasara meM Apako samarpita evaM lokArpita kiyaa| ____ Apake AcArya-kAla meM kula 59 saMta evaM 310 satiyA~ dIkSita huii| Apake vicAra evaM pravacana pustakAkAra prakAzita hue, jinameM samatA darzana aura vyavahAra, samIkSaNa dhyAna aura prayoga vidhi, sAdhanA ke sUtra, AcArya nAneza : eka paricaya, samatA krAMti, anubhUti no Aloka, gujarAta pravAsa kI eka jhalaka Adi ullekhanIya haiN| san 1999 meM 'samatA iMTaranezanala' kI ghoSaNA se jaina sAdhanA ke bahumukhI sUtroM kA deza-videza meM prasAra abhiyAna zuru huaa| Apa dvArA aviSkRta samIkSaNa-dhyAna kI AdhyAtmika prakriyA bhAratIya ciMtana ko bahumUlya yogadAna hai| samyaktva ke lie parAkrama aura saMgharSa nAnAlAlajI kI viziSTatA thii| bhrama aura truTi ke abhASa hone para ve AtmasvIkRti evaM Atmazodhana ke lie tatpara rahate the| ApakI janmabhUmi 'dAMtA' nagara Aja eka tIrthasthala bana gayA hai| AcAryazrI kI preraNA se prerita "samatA vikAsa TrasTa'' ne vahA~ kalA evaM vijJAna kI zikSA, sAmAnya evaM cala cikitsA, susaMskAra evaM vyasanamukti evaM sAdhanA-samIkSaNa dhyAna hetu aneka yojanAoM ko kriyAnvita kiyA hai| san 1998 ke udayapura caturmAsa se hI AcAryazrI ke svAsthya meM girAvaTa aaii| udayapura meM kI kArtika kRSNa tRtIyA saMvat 2056 (san 1999) ke dina Apa saMthArA pratyAkhyAna kara mahAprayANa kara gye|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85 jaina-vibhUtiyA~ 23. mahattarA sAdhvI mRgAvatI jI (1925- ) janma : saradharA (rAjakoTa), 1925 pitAzrI : DUMgarasI bhAi saMghavI mAtAzrI : ziva kuMvara dIkSA : 1938 pada/upAdhi : mahattarA divaMgati rAjakoTa ke nikaTa saradharA nagara meM zrI DUMgarasI bhAI saMghavI kI dharmaparAyaNa patni zrImatI zivakuMvara kI kokha se vi.saM. 1982 meM eka bAlikA ne janma liyA-nAma rakhA gayA bhaanumti| bAlikA abhI do varSa kI bhI. na huI thI ki sara se pitA kA sAyA uTha gyaa| zIghra hI do bhAI evaM bar3I bahana kA bhI dehAnta ho gyaa| mA~-putrI isa AghAta se krAnta ho ge| saMsAra kI asAratA dekhakara donoM tIrthayAtrA ke lie nikala pdd'e| vi.saM. 1995 meM donoM ne bhagavatI dIkSA grahaNa kii| bhAnumati kI Ayu usa samaya 13 varSa kI thii| unakA nayA nAma rakhA gayA-sAdhvI mRgAvatI jii| - ApakI lagana aura buddhi kauzala vilakSaNa thaa| paM. choTelAla zAstrI, paM. becaradAsa dozI, paM. sukhalAla saMghavI, paM. dalasukha bhAI mAlavaNiyA eMva muni puNyavijaya jI ke sAnnidhya meM Apane bharatIya SaD darzanoM evaM pAzcAtya darzanoM kA gaharA adhyayana kiyaa| yugadraSTA AcArya vijayavallabha sUri ne Apako zAsana prabhAvikA jAnakara AzIrvAda diyaa| vi.saM. 2010 meM kolakAtA meM huI sarvadharma pariSad meM Apane jainadharma kA pratinidhitva kiyA evaM apanI vaktRtA se cAroM ora dhAka jamA dii| pAvApurI meM ApakA vyAkhyAna 80000 kI janamedinI dvArA tIna mIla kI dUrI taka dhvani vistAraka se sunA gyaa| zrI morArajI desAI, gulajArIlAla nandA
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 jaina-vibhUtiyA~ Adi coTI ke rASTrIya netAoM ne Apake jJAna gAmbhIrya kI bhUri-bhUri prazaMsA kii| sthAnavAsI sampradAya ke pradhAnAcArya AtmArAma jI mahArAja Apase bahuta prabhAvita the| dillI meM vallabha smAraka ke nirmANArtha Apane abhigraha dhAraNa kiyA evaM use saphalatA pUrvaka aMjAma diyaa| Apake prayatnoM se vi.saM. 2035 meM prasiddha kAMgar3A tIrtha kA punaruddhAra huaa| jahA~ pichale 500 varSoM meM kisI sAdhu-sAdhvI kA koI cAturmAsa nahIM huA, Apane sAhasa kara vaha kSetra pavitra kiyA evaM jo mandira sarakArI kabje meM binA sevApUjA khaNDahara bana rahe the, unheM mukta karavA kara sadA ke lie pUjA sevA Arambha krvaaii| etadartha dharma saMgha ne Apako mahattarA evaM kAMgar3A tIrthoddhArikA kI padaviyoM se vibhUSita kiyaa| KERA
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 jaina-vibhUtiyA~ 24. AcArya suzIla kumAra (san 1926-1994) janma : zikohapura (hariyANA), ___ 15 jUna, 1926 pitAzrI : paM. sunaharA siMha (brAhmaNa) mAtAzrI : bhAratI devI dIkSA : jugarAMva (paMjAba), 20 aprela, 1942 AcArya pada : dillI, 1980 divaMgati : 22 aprela, 1994 zramaNa bhagavAna mahAvIra dvArA pravartita akSuNNa zramaNa paramparA meM munizrI suzIla kumAra jI 20vIM zatAbdI ke prakAza stambha the| ve eka vinamra, ni:spRha, saMyamazIla manasvI saMta the| sampradAya, jAti, deza, bhASA, samAja evaM varga kI ber3iyA~ tor3a isa satyonmukhI saMta ne dharma ko nayA AyAma diyaa| aMdha paramparAoM, rUr3ha AsthAoM aura AdhAra hIna mUlyoM ke jIrNa-zIrNa khaNDahara ko dhvasta kara nae AdhyAtmika sRjana ke dvAra khole| yaha akiMcana vratadhArI aNagAra vizvazAMti evaM mAnavatA ke kalyANArtha jIvana paryanta samarpita rhaa| hariyANA prAMta ke gur3agA~va janapada kA zikohapura grAma prAkRtika zuSamA veSThita pahAr3iyoM, hare-bheta kheta evaM jhIloM ke lie hI nahIM, mAtRbhUmi kI rakSArtha prANa nyauchAvara karane vAle raNa bAMkuroM ke lie bhI jAnA jAtA hai| paNDita sunaharA siMha janmanA brAhmaNa hokara bhI karmaNA yoddhA the| vizva ke kaI yuddhoM meM unhoMne eka sainika ke rUpa meM bhAga liyaa| unakI bhAryA zrImatI bhAratI devI bhAratIya nArI ke Adarza caritra kA samujjvala udAharaNa thii| ve sAhasa aura zaurya kI sAkSAt pratimA thii| usI mA~ bhAratI kI kukSi se 15 jUna, 1926 ko eka sukAnta bAlaka ne janma liyaa| nAmakaraNa huA saradAra siNh|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 jaina-vibhUtiyA~ bAlaka saradAra jaba 6-7 varSa kA thA paNDitaratna muni zrI choTelAla jI mahArAja ke satsaMga kA saMyoga bnaa| jIvana kI sArabhUta jijJAsAe~ mana ko udvelita karane lgii| mahArAja sA ke saMga paMjAba ke rAvI taTa ke eka gA~va meM vicaraNa karate bAlaka saradAra ne eka rAta eka adbhuta svapna dekhA-eka divya puruSa unheM sAdhu jIvana aMgIkAra karane ke lie prerita kara antardhyAna ho gyaa| tabhI se bAlaka saradAra ke mana meM vairAgya kA bIja aMkurita huaa| sana 1942 bhArata ke durdharSa svataMtratA saMgharSa kA niyAmaka varSa thaa| mahAtmA gA~dhI jaise ahiMsaka saMta ke netRtva meM cAroM ora briTiza rAja ke khilApha 'bhArata chor3o' kA nArA bulandI para thaa| vahI varSa bAlaka saradAra ke jIvana meM krAMti kA dvAra bnaa| 20 aprela, 1942 ke dina jugarAMva meM tatkAlIna zramaNa saMgha ke AcAryazrI AtmArAmajI ke hAthoM zrI choTelAlajI mahArAja ke nizrAya meM bAlaka saradAra kI bhagavatI dIkSA sampanna huii| parivrAjaka saradAra muni suzIla kumAra bana ge| ___tarUNa sanyAsI vidyA arjana meM lge| zanai:-zanai: netRtva va vAk zakti vikasita huii| ahiMsA aura satya ko samarpita sAdhu jIvana gAMdhIjI kI ahiMsaka rAjya krAMti se prabhAvita hue binA nahIM raha skaa| svadezI, svAvalambana aura zramadAna ke Adarza ko jana-jana taka pahu~cAne yaha parivrAjaka nikala pdd'aa| unhoMne zikSA aura nArI svAtantraya ke kSetra meM nae AyAma udghATita kie| maMDI ahamadagar3ha cAturmAsa meM unheM saMta subhAga muni ke rUpa meM eka tyAgI aura tapasvI gurU bhAI kA sambala prApta huaa| san 1945 meM rUr3ha jaina paramparAoM ke virUddha sudhAra kA bigula bajAne kA zreya unheM hI milaa| ludhiyAnA meM AcArya AtmArAmajI mahArAja ke padavIdAna samAroha meM pahalI bAra dhvani prasAraka vidyuta yaMtroM (mAikro phona/lAuDa spIkara) kA prayoga kara isa tarUNa saMta ne dharma meM rUr3hivAditA aura purAtana paMthI DhoMga ko cunautI dii| ujjaina meM bAla-dIkSA virodhI abhiyAna kI aguAI kii| unake isa apratyAsita kadama se paramparAvAdI sahama utthe| dAnavIra seTha sohanalAla dRgar3a ne unheM himmata dI ''bAla
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 jaina-vibhUtiyA~ dIkSA samAja kA kalaMka hai|'' apane hI sampradAya se unakA virodha kama nahIM huA para saMta aDiga rhaa| dhArmika krAMti ke kaMTakAkIrNa mArga ko prazasta banAyA saMta kI satata kalA sAhitya aura saMskRti kI upAsanA ne| Apane 'prabhAkara' evaM 'sAhitya-ratna' kI parIkSAe~ saphalatA pUrvaka uttIrNa kii| 'hindI sAhitya' nAmaka eka patrikA kA saphala saMpAdana/ saMcAlana kiyaa| san 1952 meM vizva-vizruta sAdar3I sAdhu-sammelana huaa| "bhinnabhinna 22 sampradAyoM meM ba~TI jaina sthAnakavAsI sAdhu saMsthA eka AcArya ke niyaMtraNa meM saMgaThita ho'-kA udghoSa utthaa| taruNa suzIlakumAra isa udghoSa ke janaka the| virodha ke svara utthe| vAtAvaraNa kSubdha bhI huA para antata: sarvAnmati "eka AcArya" kI yojanA svIkRta huii| bAla-dIkSA jaise aneka vivAdAspada prazna phira uThe, hAlA~ki anuttarita rhe| AcAryazrI AtmArAmajI mahArAja samasta saMgha ke prathama saMghapati manonIta hue| san 1953 ke bambaI pravAsa ke daurAna munizrI ne prANI rakSA aura mAMsAhAra niSedha ko Andolana kA rUpa diyaa| munizrI ke prayAsa va preraNA se bambaI kI nabbe myUnisipala kameTiyoM ne varSa ke kucha dina samasta kasAI khAne banda rakhane ke prastAva pArita kie| isase vizva meM zAkAhAra Andolana ko nayA dizA-darzana milaa| Apa hI kI preraNA se bambaI meM gorakSA-samiti kA nirmANa huA evaM gau-saMvardhana ke kArya ko bala milaa| lonAvAlA ke pazu bali virodhI Andolana meM munizrI ne sakriya bhAga liyaa| vahIM eka camatkArika ghaTanA huii| suprasiddha sesana jaja evaM mukhya nyAyAdhIza jI. dinakara bhAI zikAra ke lie lonAvAlA Ae hue the| ittaphAka se jaise hI jaja sAhaba eka zikAra para nizAnA sAdha rahe the munizrI udhara se nikle| unhoMne bandUka para hAtha rakha diyA aura bole"yaha hiMsA hai pakSI para bandUka nahIM clegii|' jaja sAhaba usa vakta muni jI ko TAlane ke lie bandUka na calAne para rAjI ho gye| munizrI ke prasthAna karate hI unhoMne bandUka calAnI cAhI para Azcarya bandUka vAkaI nahIM clii| jaja sAhaba hairAna ho ge| pahu~ce munijI ke AvAsa evaM
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ Agraha kara bandUka ko munizrI kA hasta- sparza karavAyA aura Azcarya, bandUka kAma karane lgii| munizrI svayaM asamaMjasa meM par3a gye| yaha prabhu kI anukampA kA hI prasAda thA / 90 san 1954 meM muni zrI ne bambaI meM sarvadharma sammelana kA Ayojana kiyA jisameM 98 dharma guruoM ne paraspara carcA kara vizvazAMti evaM unnati ke lie pA~ca AdhArabhUta siddhAMta taya kie, yathA - 1. AdhyAtmika vRtti, 2. saha-astiva, 3. satya, 4. ahiMsA evaM 5 prema / vibhinna dharmoM evaM jaina sampradAyoM kA ApasI mana-muTAva bhI prabala hone lagA thaa| saMkIrNa manovRtti evaM aMdha paramparAoM se grasita sAdhu thothe abhimAna, AcArika - zithilatA, asatya bhASaNa evaM chIMTAkasI se vAtAvaraNa ko dUSita kara rahe the| 17 navambara, 1957 ko dillI meM munizrI ne virATa prathama vizva dharma-sammelana kA saMyojana kiyA / dhArmika kriyA-kalApoM ke prabala virodhI bhArata ke pradhAnamaMtrI paM. javAharalAla neharU ne bhI isa sammelana ko udbodhana diyA / vizva meM kula 2200 se adhika dharma ke nAma va rUpa batAe jAte haiN| jana-mAnasa kiM karttavyavimUr3ha huA unake ApasI matabhedoM evaM dharmAMdha kaTTara paMthiyoM ke pAzavika atyAcAroM ko sahatA rahA hai| dharma ke nAma para vikRti evaM chala kI parAkASThA asahanIya hotI jA rahI hai| aise samaya meM vijJAna ke yathArtha evaM dharma ke paramArtha kA sAmanjasya abhipreya thA / buddhi aura zraddhA kA samanvaya karane vAlI anekAnta dRSTi hI jIvana ko pUrNa banA sakatI hai| durAgraha hI mithyAtva aura nirAgrahI vRtti hI samyaktva kA mUla hai| sAmpradAyika sahiSNutA aura pArasparika sadabhAvanA satyonmukhI kI jIvana kuMjI hai| isa sammelana meM 27 dezoM ke 260 pratinidhiyoM ne bhAga liyA / aitihAsika lAla kile meM sampanna adhivezana meM vizva bandhutva kI bhAvanA ke udreka, vikAsa evaM pracAra hetu "vizva dharma saMgama' kI sthApanA evaM ahiMsA, satya evaM prema kI zaktiyoM evaM kSamatAoM ke anusaMdhAna aura sUkSma adhyayanArtha "ahiMsA zodhapITha' kI sthApanA sambaMdhI nirNaya lie ge|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91 jaina-vibhUtiyA~ san 1960 pharavarI meM munijI ne kalakattA pravAsa ke daurAna dvitIya vizva dharma sammelana kA saMyojana kiyA jisameM ahiMsA ke pracAra ke lie dvisUtrI yojanA banAI gaI evaM eka "ahiMsA vijJAna koSa'' kI sthApanA kI gii| isa sammelana meM IrAna, araba rAjya, varmA, jApAna, malAyA Adi dezoM se padhAre pratinidhiyoM ne yogadAna diyaa| isI krama meM munijI ne san 1965 meM tRtIya vizva dharma sammelana evaM san 1970 meM caturtha vizvadharma sammelana kA Ayojana dillI meM kiyA jisameM saMta tukaDojI mahArAja, bhaMte kuzaka bakulA, mahAmAnya Armeniyana popa evaM amerikA, jApAna, yugosvAliyA, skATalaiMDa, phinalaiMDa, hAlaiMDa, polaiMDa, iTalI, phrAMsa, jarmanI Adi dezoM se padhAre pratinidhiyoM kA vizeSa yogadAna rhaa| dillI ke rAmalIlA maidAna meM pharavarI san 1970 meM Ayojita caturtha vizva dharma sammelana meM 'manuSya ke sarvAMgINa vikAsa meM dharma kI bhUmikA'' ko mukhya muddA banAyA gyaa| sammelana meM padhAre thAIlaiMDa, jApAna, lAosa, hAlaiMDa, penemA, IrAna, ethensa evaM jarmanI ke pratinidhiyoM ne ''vAsudhaiva kuTumbakam' ke vicAra prasAra ko bala diyA evaM dharmoM ke samanvayAtmaka adhyayana ke lie eka vizvavidyAlaya kI sthApanA ko samIcIna btaayaa| - san 1975 meM munijI ne bhagavAna mahAvIra ke sandeza ko vizvavyApI banAne kA bIr3A utthaayaa| ve videza-yAtrA kI taiyArI meM juTa ge| unakA yaha nirNaya bhI zAstrIya maryAdAoM ke viparIta thaa| zrAvaka saMgha meM gaharA asantoSa paidA ho gyaa| pratirodhoM kI talavAroM ke bIca se gujarate hue ve videza pdhaare| zramaNa saMgha ne saMgha-bahiSkRti kA phatavA diyaa| parantu bhagavAna buddha ke mahAbhiniSkramaNa kI bhA~ti muni suzIlakumAra sarvajanasvIkRta hokara caritra nAyaka bana ge| bhArata lauTane para san 1980 meM prAya: sabhI jaina sampradAyoM evaM vizva ke sabhI pramukha dharmoM ke pratinidhiyoM ke sAkSya se unheM "AcArya' pada se vibhUSita kiyA gyaa| hindU, bauddha, jaina, IsAI, sikkha, pArasI, islAma Adi sabhI dharma saMghoM ke pratinidhiyoM ne zAla bheMTa kara unakI abhyarthanA kii| apane hI sampradAya se bahiSkRta ve sarvadharma samabhAva ke pratIka adbhuta jaina AcArya the|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 jaina-vibhUtiyoM san 1986 meM akAlI netA saMta haracaraNasiMha loMgovAla evaM tatkAlIna pradhAnamaMtrI zrI rAjIva gA~dhI ke bIca samajhautA vArtA sampanna karAkara paMjAba ko AtaMkavAda se mukta karAne meM AcArya suzIla kumAra ne aham bhUmikA nibhaaii| paMjAba kI sarakAra ne AcAryazrI ko 'logoMvAla evArDa' se sammAnita karane kI ghoSaNA kI parantu unhoMne evArDa lene se inkAra kara diyaa| san 1982 meM nyUyArka meM vizva ke zAMtivAdiyoM dvArA Ayojita vizAla railI kA netRtva AcAryazrI ne kiyaa| usI varSa saMyukta rASTrasaMgha dvArA vizvazAMti kI sthApanA ke lie pA~ca dharma netAoM evaM cha: rAjanetAoM kI eka kAryakArI samiti kA gaThana huaa| isa globala samiti kA nAma "Temple of Understanding" rakhA gyaa| isa samiti ke nirdezaka AcAryazrI suzIlakumAra cune ge| vizva ke 300 sarvocca netA isa samiti kI svAgata sabhA meM upasthita the| san 1989 meM landana meM Ayojita vizva hindU kaoNnphreMsa kA udghATana evaM adhyakSatA AcArya suzIlakumAra jI ne kii| AsTreliyA ke molaborna zahara meM Ayojita vizva sammelana ko pazu-pakSI evaM paryAvaraNa saMrakSaNa hetu unhoMne sambodhita kiyaa| san 1990 meM mAsko meM Ayojita Human survival global conferance 3174 Aaf te zifaler rhe| isa sabhA ko rUsa ke rASTrapati mikhAila gorbocova ne bhI sambodhita
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ mAsko meM globala-kaoNnphreMsa ko sambodhita karate hue A. suzIla kumAra kiyA thaa| Apane amarIkA meM 120 ekar3a bhUmi para jaina tIrtha 'siddhAcalam' kI sthApanA kii| saMyukta rASTrasaMgha meM jaina dharma kA pratinidhitva karAne aura kolambiyA evaM ToraMTo vizvavidyAlayayoM meM 'jaina vibhAga' kI sthApanA karAne kA zreya Apako hI hai| BACHARYA SUSHIL KUMAR 374 SIDDHACHALAM
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 jaina-vibhUtiyA~ Atma sAdhanA meM lIna saMta divya siddhiyoM ke dhAraka hote haiMAcArya suzIla kumAra isake pramANa the| dhyAnastha ho apane chAyA zarIra kA avalokana unhoMne apane aneka zraddhAlu bhaktoM ko kRpA kara krvaayaa| DaoN. budhavamala zAmasukhA evaM DaoN. vimala prakAza jaina ne yaha svayaM anubhUta kiyaa| antarrASTrIya jagata meM unakI khyAti phaila rahI thii| zAMti aura ahiMsA ke saMdeza vAhaka ke rUpa meM aneka bAra unhoMne videza yAtrAe~ kii| amarIkA meM saMsthApita unakA dhyAna evaM zodha saMsthAna jaina-vidyA kA pramukha kendra mAnA jAtA hai| jaina jagata kA yaha pragatizIla caritranAyaka 22 apraila, 1994 kI saMdhyA dillI meM divaMgata huaa| sUrya apanI jyoti bikhera kara chipa gyaa| eka ujjvala nakSatra TUTakara ananta meM vilIna ho gyaa| bhagavAna mahAvIra kI pIyUSa vANI deza-videza meM gUMjAyamAna karane vAlA masIhA sadA-sadA ke lie calA gyaa| 1 HAR
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 95 jaina-vibhUtiyA~ 24. prajJA puruSa rajanIza (1931-1990) janma : kucavAr3A (madhyapradeza), 1931 pitAzrI : bAbUlAla jaina mAtAzrI : sarasvatI bAI sambodhi : bhaMvaratAla udyAna, 21 mArca, 1953 divaMgati : 1990, pUnA 2500 varSoM ke kAlacakra meM ghUma kara astitva kI bhagavattA kA dhruvIkaraNa ho, phira eka tIrthaMkara kA avataraNa isa pRthvI para ho-ise hI itihAsa kI punarAvRtti kahate haiN| Aja se karIba 2500 varSa pUrva mahAvIra aura buddha ke avataraNa se bhArata bhUmi dhanya huI thii| aba kAla jayI masIhA kI koTi ke eka aura mahApuruSa kA bhArata meM avataraNa huaa| 11 disambara 1931 ko madhyapradeza ke kucavAr3A grAma meM mAtA zrImatI sarasvatI bAI kI kukSi se eka bAlaka kA janma huaa| pitA kA nAma thA-zrI bAbUlAlajI jain| bAlaka kA nAmakaraNa huA-rAjendra kumaar| parivAra jaina dharma ke kabIra tAraNa svAmI praNIta digambara terApaMthI sampradAya ke anuyAyI the| madhyabhArata meM inakA bAhulya thaa| kizora vaya meM bAlaka rAjendra DaoN. zaraNadAsa zarmA kI putrI zazi kA hama jaulI thaa| zazi kI san 1948 meM akAla mRtyu ho gii| isase bAlaka ke komala hRdaya ko gaharA AghAta lgaa| usane apanA nAma hI badala kara 'rajanIza' (zazi kA paryAya) rakha liyaa| ___ bacapana nanihAla meM gujraa| tabhI nAnA kI mRtyu ke pratyakSadarzI hokara bAlaka ne mRtyu kI pIr3A ko phira bhogA, tabhI se ve zAMtipriya ho gye| ve gar3aravAr3A meM apane mAtA-pitA ke pAsa rahane lge| ghara ke samIpa
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 jaina-vibhUtiyA~ hI nadI ke tIra sthita jaina maMdira thA-yahI unakA dhyAna kendra bnaa| unheM tairAkI kA zauka thA va makAna ke pichavAr3e naMge hokara kueM kI mer3a para nahAte the| sar3aka para calate bacce "naMgA AdamI'' kahakara AvAjeM kste| carcita ho gae to par3osiyoM ke dabAva meM yaha makAna hI badalanA pdd'aa| jalda hI apanI adbhuta svanirbharatA ke kAraNa sabako AkarSita bhI karane lge| Apane kabhI kisI ko apanA gurU svIkAra nahIM kiyA, hara cIja para zaMkA kii| bacapana se pustakAlaya se prema thaa| gA~dhI, mArksa evaM rAhulajI ke bauddha sAhitya kA adhyayana hAI skUla meM Aye taba Apa kara cuke the| anuzAsana ke khilApha vidroha kara jalda hI chAtra netA bhI bana ge| parantu unheM sarvAdhika zauka naukA vihAra evaM ekAMta nirjana sthAnoM ke bhramaNa kA thaa| unake vyaktitva kA aMga thA-prakRti prem| kizora vaya se hI unake Atmika dhyAna sAdhanA ke prayoga zurU hue| maula zrI (bhaMvaratAla udyAna, jabalapura) ke per3a para car3hakara dhyAna karate the| eka roja nIce A gire evaM parama caitanya ke una kSaNoM meM samAdhi ko upalabdha hue-taba ve 21 varSa ke the| 21 mArca, 1953 kA vaha divasa 'sambodhi divasa' mAnA jAtA hai| 1957 meM darzana zAstra meM ema.e. kI parIkSA meM prathama zreNI meM prathama rhe| taduparAnta saMskRta mahAvidyAlaya, rAyapura meM AcArya pada para niyukta hue| eka varSa bAda mahAkauzala kalA mahAvidyAlaya meM AcArya pada para jabalapura A ge| 1966 taka rajanIza vahIM sevArata rhe| unake vyAkhyAnoM meM anya kakSAoM ke vidyArthI apanI kakSAe~ chor3akara zAmila hote| yahIM rahate bhArata bhramaNa prArambha huaa| sthAnIya jaina samAja ne unheM sammAnita kiyaa| hara roja pravacana hone lge| sAdhanApatha, siMhanAda, krAMtibIja Adi unake vyAkhyAnoM ke Adi prakAzana haiN| jalda hI sArA bhArata deza hI AcArya rajanIza kA kArya kSetra bana gyaa| eka agnivINA chir3a gaI jisane pUre deza ko hilA diyaa| 1960 se 1968 taka rajanIza alakha jagAte rahe-satya kI khoja para manuSya ke nikala par3ane kA AhvAna unakI vANI se guMjarita hotA rhaa| 1964
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 97 jaina-vibhUtiyA~ kI grISma meM rAjasthAna meM pahalA dhyAna zivira AbU meM Ayojita huaa| 1970 meM rajanIza ne sanyAsa dIkSA denI prArambha kara dii| phira to hara zivira se 300 karIba mumukSu sanyAsa lete rhe| aba unheM 'AcArya' kahanA chor3akara 'bhagavAna' nAma se pukArA jAne lagA thA, jisake lie unakI svIkRti ina zabdoM meM thI-'"bhagavAna yAni vaha jisane svayaM ko jAna liyaa|" jabalapura chor3ane ke bAda 4-5 varSa kA pahalA sthiravAsa bambaI meM huaa| taba sakriya dhyAna caupATI ke samudrataTa para khulI havA meM bhagavAna ke sAnnidhya meM hotA thaa| __ 1974 ke basaMta meM bhagavAna pUnA A gae, bhramaNa banda ho gyaa| kore gA~va kA bhagavAna kA Azrama eka buddha kSetra meM parivartita ho gayA pazcimI dezoM se Ane vAle bhagavAna premiyoM kA tAMtA laga gyaa| pUnA zahara gerUA raMga se lahalahA utthaa| pandraha sau sanyAsI hara vakta bhagavAna ke sAnnidhya meM sAdhanA karane lage, eka nae dharmacakra kA pravartana huA isa daurAna hara dharma, hara masIhA, hara AdhyAtmika darzana-grantha ko mAdhyama banAkara bhagavAna ke pravacana hue| Azrama dhIre-dhIre 2000 sanyAsiyoM ke eka kamyUna ke rUpa meM vikasita hone lgaa|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ Azrama meM rahane vAle abhAratIya sanyAsiyoM kA anupAta kaI gunA adhika ho gayA thA / bhagavAna evaM sanyAsiyoM para zArIrika AkramaNa, dharmAndha maThAdhIzoM kI IrSyA, sarakArI- vikAsa kI dinoMdina bar3hatI dikkatoM, pulisa evaM korTa kesoM ke zikaMje - ina sabake kAraNa sAdhaka bar3e mAyUsa ho rahe the| idhara dame ke prakopa ke kAraNa bhagavAna kI apane ziSyoM ke bIca upasthiti kA samaya bhI kama hotA jA rahA thA / 24 mArca, 1981 se bhagavAna ne pravacana denA banda kara mauna dhAraNa kara liyA / 98 jUna, 1981 meM bhagavAna ko damA kI cikitsA ke lie unake bhakta amarIkA le ge| yaha ekadama acAnaka huaa| vahA~ ve nyUjarsI sthita cidvilAsa Azrama meM mehamAna hue| jalda hI nae Azrama ke lie auregana sthita 125 varga mIla vAlA zuSka jalavAyu kA nirjana kSetra 'maDI reMca' kharIda liyA gyaa| yahAM kI zuddha zuSka jalavAyu evaM navInatama upacAroM evaM niyamita svimiMga pUla meM tairane se bhagavAna kA svAsthya sudharane lgaa| auregana sthita "rajanIzapurama'' Azrama kI hajAroM ekar3a kRSi bhUmi para phasaleM lahalahAne lgii| lAkhoM phaloM ke vRkSa rope jA cuke the, eka bar3I DeyarI, nadI para pula, eka sundara jhIla va kRSNamUrti bA~dha banAyA gyaa| pahale hI sAla 35 karor3a rupae kharca hue| isa dharatI para utarate svarga se Asa-pAsa ke amarIkA vAsiyoM ko IrSyA honI svAbhAvika thI / kaI mAmale mukadameM caleM, bhagavAna ko amarIkA chor3ane ke lie vivaza karane kI kozizeM zuru huI / rajanIzapurama kA prathama vizva mahotsava julAI, 1982 meM huA, jisameM vizva ke kone-kone se dasa hajAra sanyAsI zAmila hue| dvitIya evaM tRtIya mahotsavoparAMta caturtha mahotsava julAI, 1985 meM huA jisameM bIsa hajAra sanyAsiyoM evaM premiyoM ne bhAga liyaa| maI, 1981 se akTUbara 1984 taka nirantara mauna rahane ke bAda bhagavAna ne phira se apane sanyAsiyoM ke bIca bolanA zuru kiyA / unake pravacana saMsthApita dharmoM ke viruddha eka krAMti ke AhvAna se veSThita the / vizeSataH IsAI samAja aise
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 99 jaina-vibhUtiyA~ tIkhe prahAroM se tilamilA utthaa| bhagavAna kI atizaya karuNA kA lAbha lekara kucha avAMchita tattva kamyUna ke bhItara bhI sakriya ho ge| tabhI rajanIza jI ko auregana sTeTa pulisa (amarIkI rAjya) dvArA giraphtAra kara liyA gyaa| unheM jela ke sIkhacoM meM banda rakhA gyaa| jisase zanai:zanai: unakA snAyu taMtra khokhalA ho jaae| una para binA AdhikArika anumati ke amarIkA meM rahane kA Aropa lagAyA gyaa| unako yaha Aropa svIkAra kara lene para isa zarta para rihA kiyA gayA ki ve amarIkA chor3akara anyatra cale jaaeN| kahate haiM jela meM unake khAne meM halkA jahara milAkara diyA jAtA thaa| rajanIza jI apane canda anuyAyiyoM ke sAtha amarIkA chor3akara anya dezoM ke dvAra khaTakhaTAne para majabUra ho gye| parantu amarIkA kA sAmrAjyavAdI zikaMjA isa kadara asaradAra sAbita huA ki unheM kisI deza ne panAha na dii| antata: rajanIzajI bhArata cale aae| unake ziSyoM kI saMkhyA karIba pA~ca lAkha batAI jAtI hai jo vizva ke prAya: hara deza meM phaile haiM aura premiyoM kI saMkhyA to anaginata hai| hindI meM unake pravacanoM ke karIba 450 graMtha nikala cuke haiM evaM nirantara nikala rahe haiN| aMgrejI meM bhI karIba 350 graMtha nikala cuke haiM evaM vizva kI sabhI pramukha bhASAoM meM unake pravacana anudita hue haiN| bambaI-sthirAvAsa ke bAda ke pravacanoM ke oNDiyo evaM vIDiyo kaiseTa bhI upalabdha haiN| bhArata meM karIba 300 Azrama haiN| mukhyAlaya pUnA meM hai| videzoM meM karIba 250 Azrama yA kamyUna haiN| dharma cakra pravartana kA yaha caramotkarSa hai| buddha puruSoM kI amuta dhArA meM rajanIza ke Agamana se eka naye yuga kA sUtrapAta huaa| isa dhArA ko akSuNNa rakhane ke lie unhoMne "ozo' nAma dhAraNa kiyaa| ozo sadyasnAta dhArmikatA ke prathama puruSa haiN| ve atIta kI kisI dhArmika paramparA kI kar3I nahIM haiN| ve sabase anUThe saMbuddha rahasyadarzI haiN| apane pravacanoM meM unhoMne mAnava cetanA ke vikAsa ke hara pahalU ko ujAgara kiyaa| buddha, mahAvIra, muhammada, jathusra, kRSNa, ziva, zAMDilya, nArada, jIsasa, lAotse Adi alaukika mahApuruSoM ke
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 jaina-vibhUtiyA~ sAtha hI bhAratIya AdhyAtma-AkAza ke aneka nakSatroM-Adi zaMkarAcArya, gorakha, kabIra, nAnaka, malUka, raidAsa, dariyA, mIrA Adi saMtoM ke mAdhyama se vibhinna sAdhanA paramparAoM-yoga, taMtra, tAo, jhena, sUphI paddhatiyoM ke gUDha rahasyoM ko unhoMne prakAzita kiyaa| dhyAna aura sAdhanA kI aisI anUThI vidhiyA~ unhoMne jJApita kI jo manuSya kI cetanA ke Urdhvagamana meM sahAyaka ho sakatI haiN| unhoMne samAja, rAjanIti, kAma, vijJAna, darzana, zikSA, paryAvaraNa, seksa, eDsa Adi viSayoM ko apanI krAMtikArI jIvana dRSTi se pratibhASita kiyaa| unake pravacana evaM Azrama duniyA bhara ke manuSyoM ke AkarSaNa kA kendra bane hue haiN| unake astitva meM hI eka sugaMdha thii| unake vicAra nirvicAra meM le jAne ke dvAra haiN| unakI vANI nirantara usa ora iMgita karatI rahI jo vANI se pare hai| unake dRSTikoNa meM tIna bAteM mahattvapUrNa haiM aura ve tInoM hI jaina-darzana ke anurUpa haiN| prathama to unakA dRSTikoNa naitika nahIM, ati naitika hai| mUlata: yaha jaina zAstroM kI dRSTi hai, jahA~ pApa aura puNya ko kramaza: lohe evaM svarNa kI ber3iyA~ mAnA gayA hai| dUsare rajanIza ne darzana para adhika bala diyA hai, caritra ko darzana kA sahaja pratiphala batAyA hai| jaina zAstroM meM bhI samyak dRSTi ke abhAva meM acche se acche karma ko bhI nirarthaka mAnA hai| AcaraNa Upara se or3hA huA pAkhaNDa bhI ho sakatA hai| vAstava meM samyak dRSTi jo karatI hai, vahIM samyak caritra hai| tIsare rajanIza ne jIvana ke satya ko tarka kI pakar3a se bAhara batAyA hai| jIvana virodhI tattvoM se banA hai parantu satya pAne ke lie tarka se pare jAnA hotA hai| yahI jaina dRSTi hai-satya ko zabdoM meM bA~dhanA yA tarka se siddha karanA sambhava nhiiN| vaha anirvacanIya hai| pratikramaNa evaM sAmAyika rajanIza jI ke anusAra dhyAna ke hI do caraNa haiN| pratikramaNa prakiyA hai cetanA ko bhItara lauTAne kI, sAmAyika prakriyA hai bAhara se lauTI cetanA ko AtmasAt karane kii| samaya meM sthira honA hI AtmA meM praveza karanA hai| rajanIza jI ne jainoM ke strI-mokSa evaM strI tIrthaMkara ke prazna para zvetAmbara/digambara sampradAyoM meM chir3e vivAda ko anarthaka batAte hue kahA
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 jaina-vibhUtiyA~ hai ki kisI bhI tIrthaMkara meM puruSa vRtti yAni saMgharSa, saMkalpa evaM AkramaNa kA honA anivArya hai ata: tathyata: sanyAsa lete vakta strI zarIra honA sambhava hai para tIrthaMkaratva taka pahu~cate usakA bhItarI tala para puruSatva meM rUpAntaraNa ho hI jaayegaa| pUnA meM 19 janavarI, 1990 ke dina rajanIzajI kA pArthika zarIra zAMta ho gyaa| RER a PHeel 10
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 jaina-vibhUtiyA~ 26. AcAryazrI devendra muni (1931-1999) janma : udayapura, 1931 pitAzrI : jIvanasiMha barar3iyA mAtAzrI : tIjA devI (mahAsatI prabhAvatI jI) dIkSA : bAr3amera, 1940 AcArya pada : udayapura, 1993 divaMgati : ghATakopara, 1999 zramaNa saMgha ke tRtIya paTTadhara AcAryazrI devendra muni isa zadI ke viziSTa zruta sAdhaka evaM manISI the| eka hajAra se adhika sAdhu-sAdhvI aura lagabhaga 20 lAkha zraddhAlu bhakta unake anuyAyI the| Apane jaina dharma aura darzana ke saMdarbha meM vipula sAhitya sarjana kiyaa| Apa hajAroM mIla kI pada yAtrAe~, dharma carcAe~ evaM Atma-kalyANakArI vividha pravRttiyoM kA 60 varSa taka nirantara saMcAlana kara dharma prabhAvanA karate rhe| devendra muni kA janma bhakti, vIratA, tyAga balidAna aura parAkrama kI dharatI mevAr3a kI rAjadhAnI, jhIloM kI nagarI udayapura meM vi.saM. 1988, kArtika kRSNA trayodazI (dharaterasa), dinAMka 8 navambara, san 1931 ke dina haa| aise bhAgyazAlI bAlaka ko janma dene vAle bhAgyazAlI mAtApitA the-mahimAmayI mAtA tIja kumArI tathA sadgRhastha zrI jIvanasiMha jI brdd'iyaa| dhanaterasa ko janma lene ke kAraNa tathA janma se hI parivAra meM dhana-dhAnya kI vRddhi hone se bAlaka kA nAma dhannAlAla rakhA gyaa| bAlaka dhannAlAla kI bar3I bahana thI sundarI kumaarii| bAlaka dhannAlAla dikhane meM eka devakumAra jaisA lagatA thaa| gauravarNa, atyanta sukumAra zarIra, sundara AkarSaka nAka nakza, madhura hAsya aura nizchala prema se bharA komala ceharA, bar3I-bar3I jhIla-sI A~kheM aura sudRr3ha puSTa deha dekhane vAle kA mana moha lete the|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 jaina-vibhUtiyA~ _ vi.saM. 1991 meM AcAryazrI javAharalAlajI mahArAja jo yugaprabhAvaka mahAna AcArya the, usa samaya udayapura ke paMcAyatI nohare meM virAjamAna the| bAlaka dhannAlAla bhI pArivArika saMskAroM va pUrvajanma kI dharma sulabhabodhitA ke kAraNa AcAryazrI ke darzana hetu jAtA rahatA thaa| eka dina prAta:kAla prArthanA ke samaya jaba AcAryazrI dhyAna pUrNa kara zrAvakoM ko maMgala pATha pharamA rahe the-vyAkhyAna sthAna para rakhe pATa para bAlaka dhannAlAla jAkara leTa gyaa| logoM ne Azcarya ke sAtha use jhakajhorA, utthaayaa| loga uThakara jyoM hI mur3e ki bAlaka phira pATa para leTa gyaa| puna: loga uThAne lage taba taka AcAryazrI divya dRSTi ne bAlaka kI bAlakrIr3A ko nihArakara bhAvI ke saMketoM ko grahaNa kara liyA aura turanta kahA- ''bAlaka ko mata utthaao|' phira sAmane baiThe zrAvakoM se prazna kiyA-yaha bAlaka kisakA hai? tabhI seTha kanhaiyAlAla jI barar3iyA khar3e hue- ''gurudeva! yaha merA hI pautra hai|'' . AcAryazrI muskarAye aura pharamAyA-"Apake khAnadAna meM bhaviSya meM koI dIkSA leve taba Apa inkAra mata krnaa| AcAryazrI zrIlAlajI mahArAja ne jo zubha lakSaNa batAye haiM, isa bAlaka meM ve mila rahe haiM, yaha eka dina parama pratApI AcArya bnegaa|'' zizu, satI aura saMta kA vacana kabhI asatya nahIM hotaa| vahI bAlaka eka dina zramaNasaMgha kA AcAryasamrAT bnaa| AcAryazrI kI bhaviSyavANI akSaraza: satya siddha huii| bAlaka dhannAlAla bacapana se hI atyanta pratibhAzAlI, catura, buddhimAna kintu sarala hRdaya, pApabhIrU, sAhasI aura dRr3hasaMkalpI thaa| usake vyavahAra se antara meM ramI sAdhutA ke lakSaNa pragaTa ho rahe the| bAlaka dhannAlAla jaba 6 varSa kA huA taba mahAsthavira zrI tArAcandajI mahArAja tathA zrI puSkara muni jI mahArAja ke kamola grAma meM darzana kiye aura prathama darzana meM hI vaha unake caraNoM meM samarpita ho gyaa| unake pAsa dIkSA lekara unakA ziSya banane kA saMkalpa jaga utthaa| yaha saMkalpa sAkAra huA 9 varSa kI avasthA meN| vi.saM. 1997, phAlguna zuklA 3 ke dina bAlaka dhannAlAla ne khaNDapa
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 jaina-vibhUtiyA~ grAma jilA bAr3amera meM dIkSA grahaNa kara lI aura dhannAlAla "devendramuni" bana gyaa| ApakI pUjya mAtAzrI dharma parAyaNA aura vivekazIla thii| unameM pApa-bhIrUtA, saMyamaniSThA aura jIvana ke prati jAgarUkatA thii| ye hI saMskAra bahana sundara aura bAlaka dhannAlAla ke jIvana meM kalpavRkSa kI bhA~ti phalita hue| bahana sundara ne pArivArika avarodhoM ke bAvajUda 12 pharavarI, 1938 ko guruNI zrI madana ku~vara jI evaM pUjya mahAsatI sohana ku~vara jI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| ApakA nAma sAdhvI ratnazrI puSpavatI rakhA gyaa| Apa parama viduSI sAdhvI ratna haiN| apane putra dhannAlAla ko dIkSA dilAne ke pazcAt pUjya mAtAjI tIjakumArIjI ne bhI dIkSA grahaNa kara lii| ApakA nAma mahAsatI prabhAvatI jI rakhA gyaa| ApakA jIvana atyanta nirmala, jJAna, dhyAna, vairAgyamaya Adarza jIvana thaa| ___ devendra muni ne apramatta bhAva se vidyAdhyayana prArambha kiyaa| guru caraNoM meM sarvAtmanA samarpita devendra muni saMskRta-prAkRta, jainAgama va nyAyadarzana Adi vividha vidyAoM meM nipuNatA prApta karate gye| guru bhakti se zruta kI prApti hotI hai, samarpaNa se vidyA kA vistAra hotA hai, yaha bAta devendra muni ke jIvana meM zata-pratizata satya siddha huii| unakI vidyA nirantara baTa vRkSa kI taraha vikasita aura vRddhiMgata hotI gii| bIsa varSa kI avasthA meM to devendra muni ne hindI sAhitya kI bhI aneka parIkSAe~ pAsa kara lI aura ve hindI meM kavitA va gadya likhane bhI lge| anavarata vidyAdhyayana ke sAtha hI devendra muni ne upAdhyAya zrI puSkara muni ke sAtha rAjasthAna, gujarAta-mahArASTra Adi meM vihAra kiyaa| aneka vidvAn va prabhAvazAlI santoM se milana huaa| unake sAtha tattva carcAe~ huiiN| dhIredhIre ve saMghIya saMgaThana, samAja sudhAra, zikSA-sevA Adi se sambandhita pravRttiyoM meM agraNI rUpa meM bhAga lene lge| unakI bauddhika yogyatA va saMgaThana kuzalatA ke kAraNa zramaNa saMgha meM navayuvaka devendra muni eka udIyamAna lekhaka, vicAraka aura pravaktA ke rUpa meM pratiSThita hue|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ bAIsa varSa kI avasthA meM unhoMne gurudeva upAdhyAya zrI puSkara muni ke pravacanoM kI pA~ca pustakoM kA sundara sampAdana kiyaa| 30 varSa ke hote-hote saMgha kI sAhitya - zikSA - samAcArI Adi pravRttiyoM kA mArgadarzana va nirIkSaNa karane lge| 45 varSa kI avasthA meM Apane eka vizAlakAya zodha-grantha kA nirmANa kiyA - "bhagavAna mahAvIra : eka anuzIlana / " isa grantha kI aneka vidvAnoM va munivaroM ne mukta kaNTha se prazaMsA kI / apanI zailI, apane viSaya aura apanI svatantra adhyayana vidhi kI utkRSTatA kA pramANa dete hue Apane ise zodhagrantha kA svarUpa pradAna kiyA / - 105 isake bAda to Apane vividha viSayoM para aneka zodhagrantha, pravacana va nibandhoM kI lagabhaga 400 utkRSTa pustakeM racI, jinameM 36 prakAzita ho cukI haiM evaM jinakA sampUrNa jaina samAja meM svAgata huaa| - bhagavAna mahAvIra ke atirikta devendra muni ne "bhagavAn RSabhadeva", "bhagavAna ariSTanemi", "karmayogI zrI kRSNa" evaM " bhagavAna pArzvanAtha" ke jIvana-prasaMgoM para prAmANika sAmagrI prastuta kI / "jaina darzana : svarUpa aura vizleSaNa'' graMtha meM unhoMne samagra jaina darzana kA prAmANika evaM tulanAtmaka adhyayana prastuta kiyA hai| "jaina AcAra" ke do vRhad khaNDoM meM zramaNa evaM zrAvakAcAra para vistRta evaM sarvAMgapUrNa sAmagrI dI hai| "jaina Agama sAhitya, manana aura mImAMsA' nAmaka vRhad graMtha ke mAdhyama se AgamoM kI viSaya-vastu evaM itihAsa kA vizad vivaraNa hai| "karma vijJAna'' nAmaka graMtha ke nau bhAgoM evaM lagabhaga 3500 pRSThoM meM "karma sAhitya" para likhe gaye saikar3oM graMthoM kA maMthana, vivecana evaM navanIta prastuta kiyA hai / " sAhitya aura saMskRti" evaM "dharma, darzana, manana aura mUlyAMkana'" graMthoM meM devendra muni kA bahuAyAmI ciMtana ujAgara huA hai / ina zAstrIya vivecana graMthoM ke alAvA unhoMne "jaina jagata ke jyotirdhara" evaM "parvoM kI parikramA' nAmaka aitihAsika graMtha prastuta kie| yahI nahIM unhoMne jaina graMthoM ke AdhAra para yuvA pIr3hI ke lie lagabhaga 17 upanyAsa, pacAsoM kahAnI saMgraha, nibaMdha saMgraha evaM sUktiyA~ likhii| unake pravacanoM ke saMgraha bhI zrAvaka samAja meM bahuta lokapriya hue|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ devendra muni kI vidvatA kIrti, unakI vyAvahArika kuzalatA, saMgaThana dakSatA tathA loka nAyakatva kI yogyatA ko dekhakara san 1987 meM pUnA ke sAdhu sammelana meM AcArya samrAT zrI Ananda RSi ne Apako zramaNa saMgha ke upAcArya ke rUpa meM apanA uttarAdhikArI ghoSita kiyaa| san 1992 kI 28 mArca ke dina AcArya samrATa zrI Ananda RSi jI kA svargavAsa ho jAne para samasta zramaNa saMgha ke padAdhikAriyoM ne AcAryazrI kI ghoSaNA anusAra Apako zramaNa saMgha kA AcArya ghoSita kiyA tathA san 1993 kI 28 mArca ke dina udayapura meM Apako vidhivat AcArya pada kI cAdara or3hAkara jaina sthAnakavAsI zramaNa saMgha ke tRtIya paTTadhara AcAryazrI ke rUpa meM abhiSikta kiyA gayA / 106 3 apraila ko sAdhanA ke zikhara puruSa upAdhyAya puSkara muni kA svargavAsa ho gyaa| isake pazcAt Apane uttara bhArata, paMjAba, hariyANA, dillI ke saMghoM kI atyadhika Agraha bharI prArthanA svIkAra kara uttarabhArata kI dharma yAtrA prArambha kii| rAjasthAna se hariyANA, paMjAba, himAcala pradeza, jammU-kazmIra hokara Apane bhArata kI rAjadhAnI dillI meM tIsarA cAturmAsa kiyaa| tIna varSIya uttara bhArata kI saphala yAtrA kara AcAryazrI punaH apanI janmabhUmi udayapura padhAre / udayapura kA yazasvI varSAvAsa sampanna kara indaura varSAvAsa bitaayaa| usake pazcAt Apane mahArASTra kI Agraha bharI vinatI ko dhyAna meM rakhakara mahArASTra kI tarapha vihAra kiyA / parantu bIca meM hI acAnaka svAsthya kI gar3abar3I ho jAne se Apa cikitsIya parIkSaNa va upacAra hetu mumbaI pdhaare| mumbaI meM svAsthya parIkSaNa karAkara Apa auraMgAbAda cAturmAsa ke lie prasthAna kara ghATakopara pdhaare| vahA~ para acAnaka hI zArIrika sthiti bigar3a jAne se 26 apraila ko saMthAre ke sAtha akasmAt ApakA svargavAsa ho gayA / AcArya samrAT zrI devendra muni jI kA jIvana sampUrNa mAnavatA ke kalyANa hetu samarpita jIvana thaa| Apane apane jIvana kAla meM lagabhaga 70 hajAra kilomITara kI padayAtrA kI lagabhaga 50 hajAra se adhika 1
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 107 logoM ko vyasanamukta jIvana ke lie saMkalpabaddha kiyA aura saikar3oM gA~voM va saMghoM meM paraspara prema, saMgaThana va sadbhAvanA ke sUtra jodd'e| sampUrNa mAnava jAti ke kalyANa hetu tathA zramaNa saMgha ke abhyudaya ke lie samarpita AcArya samrATa zrI devendra muni sAdhanA kI tejasvitA, jIvana kI pavitratA, bauddhika prakharatA, cintana kI utkRSTatA, vicAroM kI udAratA aura vyavahAra kI vizuddhatA ke lie sarvadA avismaraNIya rheNge|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vibhUtiyA~ nyAyavid / vaijJAnika / paNDita / lekhaka/ rAjanetA/kalAkAra / prazAsaka
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 jaina-vibhUtiyA~ 27. zrI pUraNacandra nAhara (1875-1936) janma : ajImagaMja, 1875 pitAzrI : rA.ba. sitAbacanda nAhara mAtAzrI : gulAbakumArI devI zikSA : ema.e.; vakIla divaMgati : kolakAtA, 1936 __ zrI pUraNacandrajI nAhara kA janma san 1875 kI vaizAkha zuklA dazamI ko ajImagaMja (murzidAbAda) meM huA thaa| Apake pitA rAyabahAdura sitAbacandajI nAhara osavAla samAja ke supratiSThita dharma evaM vidyA premI jamIMdAra the| nAharajI ne enTrensa taka kI zikSA apane pitAmahI ke nAma para pitAjI dvArA sthApita 'bIbI prANa kumArI jubilI hAIskUla''. meM pAI thii| 1895 meM Apane presiDensI kauleja, kolakAtA se bI.e. pAsa kiyaa| Apa baMgAla ke jainiyoM meM sarvaprathama grejueTa hue the| tatpazcAt Apane kAnUna kA adhyayana kiyA evaM pAlI bhASA meM kalakattA yUnivarsiTI se ema.e. kI DigrI prApta kii| Apane kucha dina barahamapura (murzidAbAda) kI jilA adAlata meM vakAlata bhI kii| tatpazcAt san 1914 meM kalakattA hAIkorTa meM eDavokeTa hue| Apa kucha dina taka aunarevala misTara bhUpendranAtha basu saulIsITara ke pAsa ArTikala klarka rhe| isa samaya Apako sAhitya evaM purAtattva se prema huA evaM AinajIvI kA kArya chor3akara Apane adhyayana evaM prAcIna vastuoM kI khoja tathA saMgraha meM hI samaya lagAnA zuru kiyaa| Apa sArvajanika kAryoM meM bhI bhAga lete the| bahuta dinoM taka Apa banArasa hindU vizvavidyAlaya ke korTa meM zvetAmbara jainiyoM kI ora se pratinidhi rhe| sara AzutoSa mukharjI kI preraNA se kalakattA vizvavidyAlaya meM maiTrika, inTaramIjiyaTa aura bI.e. kakSAoM kI hindI parIkSAoM ke Apa parIkSaka niyukta hue| yaha saba anAyAsa huaa| nAharajI kI hindI meM peTha nahIM
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 109 thii| ata: dUsare hI dina ''bhArata mitra'' patrikA ke kAryAlaya pahuMce aura likhanA zuru kiyaa| jaba taka parIkSA kI kaoNpiyA~ jA~ca ke lie pahu~cI, nAhara jI ne apane Apako adhikArI parIkSaka banA liyaa| pI.Ara.esa. ke borDa meM bhI Apane parIkSaka kA kArya kiyaa| ... bAlyAvasthA se hI Apako bhramaNa kA bahuta zauka thA aura Apane prAya: samasta prasiddha jaina tIrthoM kI yAtrA bhI kii| yAtrA ke sAtha-sAtha Apa purAnI vastuoM tathA tIrthoM meM mUrtiyoM para khude lekhoM kA saMgraha karate rahate the| mRtyu ke kucha dina pUrva hI Apa dakSiNa bhArata ke prasiddha sthAnoM tathA zatrujaya Adi gujarAta aura rAjapUtAnA ke tIrthoM kI yAtrA kara lauTe the| Apa eka ucca koTi ke vidvAn the| ApakA itihAsa evaM purAtattva sambandhI zauka bahuta bar3hA car3hA thaa| prAcIna jaina itihAsa kI khoja meM Apane bahuta kaSTa sahA aura dhana bhI bahuta kharca kiyaa| Apane 'jainalekha-saMgraha' (tIna bhAga), 'pAvApurI tIrtha kA prAcIna-itihAsa', 'epiToma oNpha jainijma' tathA 'prAkRta sUtra ratnamAlA' Adi grantha prakAzita kiye haiN| ye graMtha aitihAsika dRSTi se bahuta mahattvapUrNa aura navIna anusandhAnoM se pUrNa haiN| jaina lekha saMgraha meM jainoM ke 3000 prAcIna zilAlekhoM kA sanniveza hai| yaha graMtha jaina itihAsa kA pramANika dastAveja mAnA jAtA hai| "epIToma oNpha jainijma'' graMtha meM Apane prAcya va pAzcAtya darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana prastuta kiyA hai| sahalekhaka kRSNacandra ghoSa ke anusAra bhAratIya darzana ke itihAsa lekhana meM yaha graMtha mIla kA patthara sAbita huA hai| ApakI vidvatA evaM tIrtha sevAoM para samasta osavAla jAti evaM sampUrNa jaina samAja ko nAja thaa| Apane zrI mahAvIra svAmI kI nirvANa bhUmi 'pAvApurI' tIrtha tathA 'rAjagRha' tIrtha ke viSaya meM samaya, zakti aura artha se amUlya sevA kI hai| pAvApurI tIrtha ke vartamAna mandira, jo bAdazAha zAhajahA~ ke rAjatvakAla meM saM. 1998 meM banA thA, usa samaya kI mandira-prazasti, jisake astitva kA patA na thA, Apane hI mUladevI
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ ke nIce se uddhAra kI aura usI mandira meM lagavA dI hai| isa tIrtha ke ilAke meM kucha gA~va the jinakI AmadanI bhaMDAra meM nahIM AtI thI, so Apake athaka parizrama aura prayatna se Ane lgii| Apane pAvApurI meM dIna-hInoM ke lie eka 'dIna zAlA' banavA dI, jo vizeSa upayogI hai| tIrtha rAjagRha ke vipulAcala parvata para jo zrI pArzvanAthajI kA prAcIna mandira hai, usake saM. 1912 kI gadya-padya bandha prazasti yukta vizAla zilAlekha kA Apane bar3I mehanata se patA lagAyA thA / vaha zilAlekha rAjagRha meM Apake makAna 'zAntibhavana' meM maujUda hai| isa tIrtha ke lie zvetAmbara aura digambara samAja ke bIca mAmalA chir3A thA / usameM vizeSajJa kI haisiyata se Apane gavAhI dI thI aura Apase mahInoM taka jiraha kI gayI thii| isameM Apake jaina itihAsa aura zAstra jJAna, ApakI gambhIra gaveSaNA aura smaraNa-zakti kA jo paricaya milA, vaha vAstava meM adbhuta thaa| antataH donoM sampradAyoM meM samajhautA ho gyaa| usameM bhI Apa hI kA hAtha thaa| Apane paTanA ( pATali putra) ke mandira ke jIrNoddhAra meM acchI rakama pradAna kI thii| osiyAM (mAravAr3a) ke mandira meM jo osavAloM ke lie tIrtha rUpa haiM, DUMgarI para jo caraNa the, una para Apane patthara kI sundara chatarI banavAI thii| 110 tIrtha sevA ke sAtha-sAtha Apa barAbara samAja-sevA ke lie tatpara rahate the| sevA kA mAtra dikhAvA karane kI Apane kabhI ceSTA nahIM kI / Apa prabala samAja-sudhAraka the| Apane apane pArivArika vivAha prabhRti sAmAjika kAryoM meM bahuta sudhAra kiye, jisake kAraNa Apase Apake gA~va ke loga virodhI ho gaye the parantu Apane kisI kI kucha paravAha na kI aura dina-ba-dina sudhAra ke lie agrasara hote gye| Apa kisI para dabAva dekara sudhAra karAne ke virodhI the|' 'kalakattA ke osavAla samAja meM jaba dezI - vilAyatI vivAda bar3I burI taraha se chir3A thA taba use bhI Apane bar3I dUradarzitA aura prema ke sAtha nipaTA kara samAja kA bahuta hita kiyaa| akhila bhAratavarSIya osavAla mahAsammelana ke prathama adhivezana para jaba Apako adhyakSa cunA
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 111 (san 1932 meM prathama akhila bhAratavarSIya osavAla mahAsammelana ke avasara para liyA gayA citra) gayA taba Apane 104 DigrI bukhAra hote hue kalakattA se ajamera taka rela meM saphara kiyA aura samAja-sevA se mukha na modd'aa| isa avasara para ApakA bhASaNa bahuta mahattvapUrNa tathA samayopayogI huA thaa| Apako purAnI vastuoM kI khoja ke sAtha-sAtha unakA saMgraha karane kA bahuta zauka thaa| Apane bahuta artha vyaya kara purAne sundara bhAratIya citroM, bhArata ke vibhinna sthAnoM kI prAcIna mUrtiyoM, sikkoM, diyAsalAI ke lebaloM, hastalikhita pustakoM Adi kA abhUtapUrva saMgraha kiyA aura use kalakatte meM apane kaniSTha bhrAtA kI smRti meM bane hue kumArasiMha hAla meM pradarzita kara rakhA hai| apanI mAtAjI ke nAma para Apane I. san 1912 meM zrI gulAba kumArI pustakAlaya kI sthApanA kii| Aja vaha pustakAlaya jaina graMthoM evaM purAtattva sambandhI mahattvapUrNa pustakoM ke lie kalakatte ke hI nahIM balki samasta bhAratavarSIya zodhArthiyoM ke lie eka prasiddha saMsthA bana gayA hai| ApameM saMgraha kI pravRtti eka janmajAta saMskAra hI thaa| choTI-choTI cIjoM kA bhI ve aisA saMgraha karate the ki vaha kalA kI dRSTi se bahuta mahattvapUrNa aura darzanIya ho jAtA thaa| Apake yahA~ mAsika patroM ke mukhapRSTha kA jo saMgraha hai vaha isa bAta kA pramANa hai| ina mukhapRSThoM ko ekatrita karane meM Apane jo parizrama artha aura samaya
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 jaina-vibhUtiyA~ vyaya kiyA usakI sArthakatA eka sAdhAraNa vyakti nahIM samajha sakatA, phira bhI itihAsa aura kalApArakhI vidvAnoM ke lie vaha saMgraha kama kImata nahIM rkhtaa| isI prakAra vivAha kI kuMkuma patrikAoM kA saMgraha bhI Apane kiyA thA aura isase yaha batalA diyA thA ki choTI-choTI vastue~ bhI apanA mahattva rakhatI haiN| Apa pratyeka vastu ko bar3e sundara DhaMga se sajAkara rakhate the| ApakA chape citroM kI citrAvaliyoM, purAne TikaToM, kalA vastuoM, akhabAroM kI kataranoM, jaina-dharma sambandhI lekhoM tathA samAcAroM, samrAT kI rajata-jayantI, rAjyAbhiSeka tathA zava-julUsa sambaMdhI prakAzanoM kA saMgraha bar3A hI anupama huA hai jo anya kahIM nahIM mila sktaa|' Apa iMglaiNDa kI raoNyala esieTika sosAiTI, iMDiyA sosAiTI, baMgAla esiyeTika sosAiTI, bihAra ur3isA risarca sosAiTI, baMgIya sAhitya pariSad, bhaMDArakara oriyenTala ensTITyUTa, nAgarI pracAraNI sabhA Adi saMsthAoM ke mAnanIya sadasya the| bahuta dinoM taka Apa murzidAbAda tathA lAlabAga korTa ke aunararI majisTreTa, ajImagaMja myunispailiTI ke kamiznara, murzidAbAda DisTrika borDa ke sadasya evaM eDavarDa koronezana skUla ke sekreTarI bhI the| Apa Arkiyolojikala DipArTamenTa ke aunararI koresponDenTa, jaina zvetAmbara ejyUkezana borDa, bambaI, rAmamohana lAibrerI, kalakattA tathA jaina sAhitya saMzodhaka samAja, pUnA ke AjIvana sadasya the| Apane 31 maI, 1936 kI saMdhyA samaya kolakAtA meM apanI pArthiva deha chor3a mahAprayANa kiyaa| zrI pUrNacandra nAhara ke vizAla pAMDitya, kaThoratama parizrama evaM apUrva zAstra jJAna kI prazaMsA meM sAhityAcArya zrI mahAvIra prasAda dvivedI kA eka zloka ullekhanIya hai vijJAna vidyA vibhava prasAramadhIta jainAgama zAstrasAram, candraM purAkRta tamotkAraM, tvAM pUrNacandraM zirasA nmaami| rASTrakavi maithilIzaraNa gupta ne nAharajI ke Adarza vyaktitva ko ina paMktiyoM meM amara kara diyA hai bahuratnA vasudhA vidita aura dhanI bhI bhUri, durlabha hai grAhaka tadapi pUrNacandra sama suuri|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ 28. sara siremala bAphanA (1882-1964) janma : indaura, 1882 pitAzrI chogamalajI bAphanA pada : : maMtrI (paTiyAlA sTeTa) pradhAnamaMtrI (holkara, bIkAnera, ratalAma, alavara) upAdhi : rAya bahAdura (1914), vajIru dyaulA (1930), C.I.E. (1931), Sir (1936) divaMgati : 1964, indaura 113 jina osavAloM ne bhArata ke itihAsa ko gauravAnvita kiyA unameM apanI dUradarzitA pUrNa rAjanaitika pratibhA ke kAraNa siremalajI bAphanA kA nAma agraNI hai| ve aneka varSoM taka indaura (holkara ) rAjya ke prAIma minisTara rhe| nAbAliga rAjA kI zAsakI bar3I nAjuka hotI hai / Sar3ayaMtroM se bharapUra sthitiyoM meM zAsana calAnA aura rAjA kA vizvAsa jamAye rakhanA koI haMsI khela nahIM hotaa| siremalajI ne aisI zAsana evaM janasevA kA kIrtimAna sthApita kiyA / dezI rAjyoM ke khajAnoM ke vyavasthApaka seTha jorAvaramalajI bAphanA kI mRtyoparAnta unake putra candanamalajI udayapura rahakara rAjya kI sevA karate rhe| saM. 1924 meM unakI mRtyu huii| unake kaniSTha putra chogamala jI hue, jinake dvitIya putra siremala jI the| Apake dAdA candanamalajI ke vivAha meM usa samaya dasa lAkha rupae kharca hue the| inake parivAra ne jaina tIrtha ke lie saMgha samAyojana kiyA taba teraha lAkha rupae kharca hue zrI chogamalajI bAphanA
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 jaina-vibhUtiyA~ the| siremalajI ko udAra vRtti virAsata meM milii| bacapana meM naukaracAkaroM kI mA~ga para ve rupae muTThiyA~ bhara-bhara kara uchAla diyA karate the| ApakA janma saM. 1939 meM huaa| paMDita gaurIzaMkara hIrAcanda ojhA Apake guru the| ApakI prAthamika zikSA ajamera meM huii| ApakA vivAha bAla-avasthA meM hI mehatA bhopAlasiMha jI kaTAriyA kI putrI Ananda kuMvara se saM. 1953 meM hI kara diyA gyaa| ApakI ucca zikSA ilAhAbAda ke myora seNTrala kaoNleja meM sampanna huii| saMvat 1961 meM Apane ela.ela.bI. prathama zreNI meM prathama sthAna para pAsa kara ilAhAbAda meM vakAlata zuru kii| saMvat 1964 meM Apa holkara rAjya ke DisTrikTa jaja niyukta kiye gye| saM. 1967 meM jaba holkara darabAra vilAyata gaye to bAphanA sAhaba ko apane sAtha le gye| saM. 1972 meM Apa rAjya ke homa minisTara niyukta hue| cha: varSa taka bar3I yogyatA se Apane rAjya kA zAsana bhAra sNbhaalaa| taduparAnta kucha arase taka Apa paTiyAlA rAjya ke maMtrI niyukta hue| saMvat 1980 meM holkara darabAra ne puna: Apako indaura bulA liyA aura rAjya kA DipTI prAima-minisTara niyukta kiyaa| saMvat 1983 meM Apa prAima minisTara bne| isa taraha aneka varSoM taka rAjya kA zAsana bhAra Apake hI kandhoM para rhaa| saMvat 1971 meM dillI darabAra ke samAyojana para briTiza sarakAra ne Apako 'rAya bahAdura' kI padavI se sammAnita kiyaa| landana meM huI golameja kAnphreMsa meM Apane indaura ke mahArAjA kA pratinidhitva kiyaa| bolane ke bIca Toka die jAne para bAphanAjI baiTha to gae para bAda meM briTiza pradhAnamaMtrI sara mekaDonAlDa ne likhita rUpa meM unase kSamA-yAcanA kii| saMvat 1987 meM mahArAjA ne Apako 'vajIra-uddaulA' kI padavI se vibhUSita kiyaa| agalI sAla briTiza sarakAra ne Apako sI.AI.I. kA sammAna inAyata kiyaa| saMvat 1992 meM 'lIga oNpha nezansa' saMsthAna ke jenevA adhivezana meM Apa bhAratIya pratinidhi kI haisiyata se zarIka hue|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 115 HITI ANA (lIga oNpha nezansa, jenevA ke 1935 adhivezana kA vihaMgama citra) saMvat 1993 meM briTiza sarakAra ne Apako sarvocca sammAna 'nAITa' (sara) kI upAdhi se sammAnita kiyaa| sarakAroM meM hI nahIM, samasta prajA meM Apa lokapriya the| prajA kA kalyANa Apake lie sarvopari thaa| ApakI sUjha-bUjha evaM sAhasa kI aneka kahAniyA~ pracalita haiN| eka bAra khar3elA gA~va kA natthUsiMha ApasI jhagar3oM meM pulisa ke bAra-bAra satAe jAne se taMga Akara sabase bar3e hAkima bAphanAjI kI hatyA karane unake ghara pahu~ca gyaa| Apake bakhzI bAga sthita rahavAsa para milane vAloM ke lie koI baMdiza nahIM thii| natthUsiMha ne mArane ke lie pistaula tAna dii| bAphanA jI dhairya se bole"yaha kAma to tuma kabhI bhI kara sakate ho| pahale mujhase koI kAma ho to karavA lo, sambhava huA to kara dUMgA'' natthUsiMha jhuka gayA, pistaula pheMka dii| bAphanA jI ne vahIM mAmale kI phAIla maMgavAkara svayaM phaisalA likha diyaa| Apake sadprayatnoM se indaura kA chAvanI kSetra, jo briTiza sarakAra ke kabje meM thA, puna: rAjya meM zAmila kara diyA gayA evaM bhArata ke vAisarAya ke pAsa indaura rAjya kA pratinidhi hara samaya rahane lgaa| isase rAjya ke vikAsa meM bahuta sahAyatA milii| yaha adhikAra kisI
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 jaina-vibhUtiyoM anya rAjya ko prApta nahIM thaa| indaura meM vizAla 'vATara varksa' ke nirmANa karAne kA zreya Apako hI hai| sampUrNa saMsAra meM aisI eka-do yojanAe~ hI kriyAnvita huI haiN| isane Apako cira smaraNIya banA diyaa| zikSA jagat meM Apane rAjya kI abhUtapUrva sevA kara krAnti hI lA dii| nagara vikAsa nyAsa, indaura kI sthApanA kara Apane Adhunika DhaMga se snehalatA gaMja, tukogaMja, manoramA gaMja Adi bastiyA~ bsaaii| dezI riyAsato meM bAphanA jI hI pahale prazAsaka the, jinhoMne sahakArI kAnUna banAkara indaura prImiyara ko-oNpareTiva baiMka kI sthApanA kii| saMvat 1996 meM bAphanA jI sevAnivRtta hue| tatkAlIna bIkAnera ke mahArAjA gaMgAsiMha jI unheM apanI riyAsata kA pradhAnamaMtrI banAkara le gaye, jahA~ ve do varSa rahe aura bahuta lokapriya hue| Apane ratalAma aura alavara riyAsatoM ke mukhyamaMtrI padoM para bhI kArya kiyaa| parantu svAsthya kharAba rahane kI vajaha se saMvat 2004 meM pUrNata: sevAnivRtta ho gye| ___ bAphanA jI saujanyatA aura udAratA kI pratimUrti the| aneka vidhavAoM, vidyArthiyoM aura dIna-du:khiyoM kI sahAyatA ve nirantara karate rahate the| aneka varSoM taka mahArAja kI nAbAligI meM rAjya ke sarvesarvA aura nirantara caudaha varSoM taka pradhAnamaMtrI rahate hue bhI jaba ve kAryabhara se mukta hue to AkaMTha karja meM DUbe the| koI aura hotA to karor3oM kI sampatti arjita kara lI hotii| apanI mRtyu se eka-do varSa pUrva bAphanA jI ne jaisalamera sthita apanI paitRka saMpatti kA bhI eka TrasTa banA diyA jo aba bhI garIboM, bImAroM evaM asahAyoM kI sahAyatA karatA hai| osavAla vaMza kA yaha sitArA saMvat 2021 meM indaura meM asta huaa|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 117 jaina-vibhUtiyA~ 29. jasTisa phUlacanda moghA (1888-1949) janma : sahAranapura, 1888 pitAzrI : basaMta rAya moghA (zrImAla) pada/upAdhi : rAya bahAdura (1936), kazmIra rAjya kAnUna va revanyU maMtrI (1938), cIpha jasTisa, revA rAjya divaMgati : 1949 nyAya aura vidhi ke kSetra meM akhila bhAratIya stara para khyAti evaM sammAna arjita karane vAle zrImAla gotrIya zrI phUlacanda moghA kA janma san 1888 meM sahAranapura meM huaa| kolakAtA ke presiDeMsI kaoNleja se snAtakIya parIkSA uttIrNa kara san 1911 meM Apane alIgar3ha meM vakAlata zuru kii| agale varSa hI sarakAra ne unheM munsipha niyukta kyaa| kAnUnI viSayoM meM unakI paiTha kA ucita sammAna karate hue san 1924 meM ve jaja banA die ge| san 1927 meM sarakAra ne unheM apanA kAnUnI salAhakAra niyukta kiyaa| san 1936 meM ve rAya bahAdura kI padavI se vibhUSita kie ge| san 1938 meM moghAjI tAtkAlIna mahArAja harisiMha dvArA kazmIra rAjya ke kAnUna evaM revenyU vibhAga ke maMtrI banAe gaye, jisa pada para ve san 1942 taka sevArata rhe| ve sarvaprathama bhAratIya the jinheM kisI prAMtIya sarakAra kA yaha ahama vibhAga sauMpA gayA ho| taduparAnta ve revA rAjya ke hAI korTa ke cIpha jasTisa niyukta hue| svataMtratA prApti para revA rAjya viMdhya pradeza kA aMga bana gayA ata: modhAjI pradeza-hAIkorTa ke cIpha jasTisa bane, jahA~ ve 1949 meM mRtyuparyaMta sevArata rhe| ___ApakA sarvAdhika mahattvapUrNa avadAna thA nyAya aura vidhi saMbaMdhI eka anupama graMtha ''plIDiMgsa ina briTiza iMDiyA' kI racanA jisameM nyAyAlayoM meM vyavahRta vibhinna viSayoM ke dAvoM evaM javAbadAvoM ke namUne saMgrahita haiN| isa graMtha
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 jaina-vibhUtiyA~ ne sabhI vidhivettAoM kI prazaMsA arjita kii| isase pahale kisI bhAratIya ne isa viSaya para kalama nahIM calAI thii| deza ke tamAma nyAyAlayoM meM Aja bhI yaha graMtha Adara kI dRSTi se dekhA jAtA hai evaM saMdarbha graMtha kI bhAMti istemAla kiyA jAtA hai| yaha aba bhI isa viSaya kI sarvamAnya uccatama pustaka mAnI jAtI hai| . " EP AME : adhuN MA
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 119 jaina-vibhUtiyA~ 30. zrI vIracanda rAghavajI gA~dhI (1863-1901) janma : 1863 mahuA grAma (bhAvanagara) pitAzrI : rAghavajI gA~dhI zikSA : bI.e. divaMgati : 1901, muMbaI kAla kI raitI para jame kucha caraNa aise hote haiM jo A~dhI aura tUphAna Ane para bhI miTate nahIM, jyoM ke tyoM amiTa rahate haiN| sabhyatAe~ aisI vibhUtiyoM ke sambala para hI jIvita rahatI haiN| sadiyoM se vizruta jaina dharma ko vizva ke paTala para jIvaMta saMpreSita karane vAle prathama puruSa ke rUpa meM dharmavIra zrI vIracanda rAghavajI gA~dhI sadaiva smaraNIya rheNge| bhAvanagara ke nikaTa mahuAgrAma ke zreSThi rAghavajI gA~dhI ke ghara san 1863 meM vIracandra bhAI kA janma huaa| rAghavajI kA parivAra vyAvasAyika prAmANikatA evaM dharmaparAyaNatA ke lie prasiddha thA para lakSmI kI kRpA na thii| vIracanda bhAI ne san 1884 meM elaphiMsTana kaoNleja se bI.e. kI snAtakIya parIkSA uttIrNa kii| ve dhanArA jaina samAja ke prathama snAtaka the| san 1890 meM pitA ke dehAvasAna para isa krAMtidraSTA ne rUr3hivAdI paramparAoM ko tilAMjali dekara samAja kA mArgadarzana kiyaa| usa samaya taka jAgIradArI prathA kAyama thii| pAlItANA tIrtha darzana ke lie Ane vAle jaina yAtriyoM ko aneka parezAniyoM kA sAmanA karanA par3atA thaa| unhIM dinoM vibhinna jaina samAjoM ke saMgaThana tIrthoM kI surakSA evaM pazuvadha rukavAne ke nimitta sthApita "jaina ezosiyazana oNpha iMDiyA' ke vIracanda bhAI maMtrI cune ge| Apake netRtva meM saMsthA ne aneka mahattvapUrNa kArya kie| jainoM kI pratinidhi sabhA 'AnandajI kalyANajI kI per3hI' ne pAlItANA ke ThAkura sUrasiMha se ina kuprathAoM ko samApta karane kI
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 jaina-vibhUtiyA~ arja kI evaM antata: unake khilApha kesa karanA pdd'aa| vIracanda bhAI kI pairavI se ina kuprathAoM kA aMta huaa| . jainoM ke pramukha tIrtha sammeda zikhara para aMgreja sAhaboM ne apane baMgale banAne kI yojanA bnaaii| yaha jAnakara vIracanda bhAI kalakattA ge| unhoMne tIrtha sthala sambaMdhI samasta dastAvejoM kI khoja kI evaM una para jaina samAja kA Adhipatya siddha kiyaa| vIracandra bhAI ne akhila bhAratavarSIya jaina kaoNnphreMsa ke pratinidhi rUpa meM san 1893 meM amarIkA ke zikAgo zahara meM Ayojita vizva dharma pariSad meM bhAratIya darzana evaM saMskRti kI tejasvitA evaM jaina dharma ke vaijJAnika tattva ciMtana kI saTIka vyAkhyA kara vibhinna dharmoM ke vidvAnoM ko prabhAvita kiyA thaa| isa sabhA meM vibhinna dezoM evaM vibhinna dharmoM ke 3000 se adhika pratinidhi ekatra hue the, 10000 zrotAoM kI upasthiti meM 1000 se bhI adhika AdhyAtma evaM darzana sambaMdhI gambhIra zodha-patroM kA vAcana huA thaa| isa aitihAsika dharma-pariSad ko svAmI vivekAnanda ne bhI saMbodhita kiyA thaa| unattIsa varSa ke yuvA vidvAn vIracanda bhAI kI vAgdhArA ne zrotAoM ko sammohita kara diyA thaa| inake TheTa kAThiyAvAr3I pariveza para bhAratIyatA kI chApa thii| amarIkI akhabAroM meM unake vyAkhyAna kI bhUri-bhUri prazaMsA huii| inakI vANI meM mAtra paMDitAI nahIM thI-bodha aura sAdhanA siddha hRdaya sparzI AkarSaNa thaa| unhoMne apane vyAkhyAnoM meM bhArata meM pracArarata IsAI mizanariyoM kI bebAka AlocanA bhI kii| vIracanda bhAI mahAna rASTrapremI the| usa samaya bhArata kI Arthika evaM rAjanaitika svataMtratA kI vakAlata karane vAle ve prathama manISI the| usa pravAsa meM vIracanda bhAI ne amarIkA ke aneka nagaroM meM ghUmaghUma kara pravacana die| vIracanda bhAI dvArA saMsthApita '"The school of oriental philosophy'' nAmaka saMsthAna ne bhAratIya saMskRti evaM AdarzoM kA prasAra karane meM abhUtapUrva yogadAna diyaa| aneka amarIkI nAgarikoM ne unakI preraNA se zAkAhAra evaM ahiMsA vrata aMgIkAra kie| zikAgo meM unhoMne "Society for the Education of women
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 121 jaina-vibhUtiyA~ in India' kI nIMva rkhii| isI yAtrA meM unhoMne iMglaiMDa va anya dezoM kA bhI daurA kiyaa| iMglaiMDa meM jaina dharma ke jijJAsu logoM ke lie unhoMne "jaina liTaresI sosAITI'' kI sthApanA kii| isa pravAsa ke daurAna unhoMne kula 535 vyAkhyAna die| landana ke harvarDa vorana ne vIracanda bhAI kI preraNA se jaina dharma aMgIkAra kiyaa| vIracanda bhAI ke hRdaya meM karuNA apAra thii| san 1896-97 ke videzI daure meM ekatrita hue rupaye se kharIda kara anAja kA eka pUrA jahAja bhArata bhejA thA jo yahA~ garIboM meM vitarita huaa| san 1895 meM pUnA meM Ayojita iMDiyana nezanala kAMgresa ke adhivezana meM vIracanda bhAI ne muMbaI kA pratinidhitva kiyaa| ve "aMtarrASTrIya vANijya pariSad'' meM samagra eziyA ke pratinidhi rUpa meM sammilita hue| vIracanda bhAI ke maulika evaM pravacana sAhitya ke 8 prakAzita khaNDa haiM-jaina darzana, karmadarzana, yoga darzana, IsA masIha, bhAratIya darzana cayanita vyAkhyAna (sabhI aMgrejI meM) evaM rAghavAkRta vANI evaM saMvIdha dhyAna (gujraatii)| unake sabhI aprakAzita kAgajAta aba zrI mahAvIra jaina vidyAlaya kI thAtI haiN| unakA vAGmaya jainajagata ko atyuttama avadAna hai| san 1896 meM vIracanda bhAI ne puna: videzoM ke nimaMtraNa para amarIkA, iMglaiMDa, jarmanI va phrAMsa kA daurA kiyaa| aneka jagahoM para unake bhASaNa Ayojita kie ge| unhIM dinoM laMdana rahakara Apane bairisTarI pAsa kii| durbhAgyavaza vahA~ ApakA svAsthya bigar3a gyaa| bhArata lauTane ke kucha hI dina bAda san 1901 meM mAtra 36 varSa kI alpavaya meM vIracanda bhAI muMbaI meM prabhu ko pyAre ho ge| unake dehAvasAna se jainasamAja kI apUraNIya kSati huii| ullekhanIya hai ki zikAgo dharma pariSad ko unake sAtha hI saMbodhita karane vAle bhArata ke mahAna manISI svAmI vivekAnanda kA bhI 40 varSa kI alpAyu meM san 1902 meM dehAMta huA thaa| jaina samAja kA yaha durbhAgya hai ki vIracanda bhAI kI aparimita sevAoM ke smaraNArtha hama koI upayukta saMsthAna nirmita nahIM kara ske|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 jaina-vibhUtiyA~ 31. zrI campatarAya bairisTara (1872-1942) H janma pitAzrI dattaka mAtAzrI divaMgati : dillI, 1872 : lAlA candrabhAna : lAlA sohanalAla : pArvatI devI : karAMcI, 1942 ERE NEE REP-FANTARA jaina dharma kI bIsavIM zadI kI prabhAvaka vibhUtiyoM meM vidyA vAridhi zrI campatarAya kA nAma agragaNya hai| unhoMne tana-mana-dhana se videzoM meM dharmapracAra kA stutya kArya aMjAma diyaa| arvAcIna yuga ke dRr3ha saMkalpI evaM zraddhAzIla jainoM kI zrRMkhalA kI ve svarNima kar3I the| unnIsavIM zadI ke uttarArdha meM lAlA candrabhAna dillI Akara bse| san 1872 meM lAlAjI kI sahadharmiNI pArvatIdevI kI kukSi se eka bAlaka kA janma huaa| nAma rakhA gyaa-cmptraay| mAtA pitA ke paramparAgata jaina saMskAroM meM bAlaka kA pAlana poSaNa huaa| deva darzana, pUjana, zAstra vAcana, zAkAhAra, rAtri bhojana niSedha Adi saMskAra sahaja hI unheM virAsata meM mile| unake janma se pUrva pArvatI devI ne tIna bAlakoM ko janma diyA thA para ve sabhI akAla mRtyu ko prApta hue| ata: ekamAtra saMtAna campatarAya ko mAtA-pitA kA agAdha pyAra milaa| mAtra cha: varSa kI vaya meM mAtAjI cala bsii| aisI hAlata meM candrabhAnajI ke agraja lAlA sohanalAla ne unheM goda le liyaa| candrabhAnajI dillI ke zrImaMtoM meM agragaNya the| campatarAya kI zikSA dillI meM hI huii| pUrva janma ke puNya phala se bAlaka kA deha-saundarya apUrva thaa| ve buddhizIla bhI kama na the| prathama zreNI meM meTrika uttIrNa hone ke bAda dillI ke prasiddha mahAvidyAlaya 'seMTa sTIphana kaoNleja' meM praveza mila gyaa| snAtakIya parIkSA uttIrNa hone para san 1892 meM 'berisTara' zikSaNa hetu unheM iMglaiMDa bhejA gyaa| san 1897. meM zikSA sampUrNa kara ve bhArata lautte|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123 jaina-vibhUtiyA~ sAmAjika rivAjAnusAra mAtra 13 varSa kI umra meM hI unakA vivAha dillI bAra esosiezana ke adhyakSa evaM jaina samAja ke sarapaMca lAlA pyArelAlajI kI suputrI ke sAtha ho gayA thaa| vidhi kA vidhAna kucha aura hI thaa| vaha bAlikA maMda buddhi evaM pAgalapana ke dauroM se grasta thii| kabhI sasurAla AI hI nhiiN| campatarAyajI dRr3ha nizcayI to the hii| unhoMne vidhi ke isa vidhAna ko saharSa svIkAra kiyA evaM AjIvana brahmacArI rhe| iMglaiMDa meM pA~ca varSa gujArane se unakI soca pragatizIla evaM dRSTi vizAla ho gaI thii| vakAlata jamane meM samaya nahIM lgaa| jaldI hI ve nAmI vakIloM meM gine jAne lge| ve avadha ucca nyAyAlaya ke mukhya phaujadArI vakIla niyukta hue| apane adhyavasAya evaM saccAI se unhoMne isa peze ko garimA pradAna kii| ve Uncle Jain nAma se pahacAne jAne lge| san 1913 meM unake priya cAcA lAlA raMgIlAla kA dehAMta ho gyaa| isa Akasmika alpa vaya kI mRtyu se campatarAya ko gaharA AghAta huaa| mana kI zAMti ke lie unhoMne AdhyAtmika sAhitya kA sahArA liyaa| tabhI san 1913 meM ArA nivAsI bAbU devendra kumAra jI ke jaina dharma viSayaka Alekha unake hAtha aae| unake adhyayana se unheM samAdhAna aura zAMti milii| yahIM se unake jIvana ne eka bAra phira karavaTa lii| sUTa-bUTa-TAI dhArI bairisTara ekAdha varSa meM hI sAde jIvana evaM ucca vicAroM kA hAmI bana gyaa| isa AmUlacUla parivartana ne unheM saMta va dharma pracArakoM kI zreNI meM lA khar3A kiyaa| eka dina meM pacIsoM sigareTa phaeNkane vAle yuvaka ne ekAeka usakA sarvathA tyAga kara diyaa| ekAMta manana, satya zodha evaM zAMtimaya jIvana unakA dhyeya bana gyaa| isa samaya unakI umra lagabhaga 40 varSa thii| tabhIse jIvana paryaMta ve jinavANI ke prasAra evaM samAja sevA ko samarpita rhe| zrAvaka ke vratoM kI dhAraNA itanI niSThAparaka thI ki kiMcita mAtra hera-phera unheM sahana na hotA thaa| acaurya, satya evaM parigraha-parimANa meM ve itane satarka rahate the ki loga Azcaryacakita raha jaate| loga unheM santAna ke lie phira vivAha karane va putra goda lene kI salAha dete| campatarAjajI kA javAba hotA- 'manuSya santati se nahIM, apane karma se mahAn banatA hai|" unhoMne apanI sampatti dharma prasAra meM
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ niyojita karane evaM satsAhitya prakAzita karane ke lie eka TrasTa banA diyaa| samAja ne unheM "jaina darzana divAkara" upAdhi se vibhUSita kiyaa| san 1926 meM unhoMne arthopArjana kI pravRttiyA~ sarvathA tyAga dii| san 1923 meM jaba paramparAvAdI "digambara jaina mahAsabhA' ne unakI udAra nItiyoM ke anurUpa sudhAra karanA asvIkAra kara diyA to Apane akhila bhAratIya digambara jaina pariSad kI sthApanA kI evaM sadaiva usase jur3e rahe / 124 sammeda zikhara tIrtha kI rakSArtha unakA yogadAna, digambara muniyoM ke sArvajanika vihAra kI saMvaidhAnika svIkRti, purAtattva viSayaka Avazyaka kAnUnI sahamati vagairaha aneka dharma prabhAvaka kAryoM meM sadaiva unakA sakriya sahayoga rhaa| unhoMne svayaM vipula sAhitya sarjana kiyaa| unake Cosmology : Old & New ; Fundamentals of Jainsim; Key to knowledge; Householders Dharma Adi graMtha bahuta lokapriya hue| kAzI ke dharma mahAmaMDala ne unheM 'vidyA vAridhi' kI upAdhi se sammAnita kiyaa| laMdana meM sarvaprathama 'jaina purastakAlaya saMsthApita karane kA zreya unheM hI hai| videzoM ke aneka graMthAgAroM ko unhoMne mahattvapUrNa jaina sAhitya bheMTa svarUpa bhijavAyA / san 1960 meM kAryAdhikya se unakA svAsthya girane lgaa| usa samaya ve laMdana meM the| unakI utkaTa icchA bhArata meM hI deha tyAga karane kI thii| ata: vahA~ IlAja karAne se bhI manA kara diyaa| bhArata Ane para muMbaI va dillI meM upacAra huA, aMta meM karAMcI pdhaare| vahIM san 1942 meM unhoMne deha tyAga diyaa| jaina dharma evaM samAja ke lie unakA svArtha tyAga va Atma balidAna anukaraNIya hai|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 jaina-vibhUtiyA~ 32. bAbU takhatamala jaina (1894-1976) janma : gaMja bAsaudA, 1894 pitAzrI : lUNakaraNajI jaina pada/upAdhi : mukhyamaMtrI, madhyapradeza divaMgati : 1976 Adhunika bhArata ke nirmANa meM jisa osavAla zreSThi ne pramukha bhUmikA nibhAI ve the bAbU takhtamala jain| akhila bhAratIya kA~gresa kameTI ke mahAmaMtrI pada ko suzobhita karane ke sAtha hI Apa navIna madhyapradeza ke gaThana evaM uttarottara vikAsa ke preraNAsrota rhe| ApakA janma saM. 1951 meM gaMjabAsaudA (bhelasA) ke pratiSThita jAlorI khAnadAna meM huaa| muni jJAnasundarajI ne jAlorI gotra ko osavAloM ke 18 mUlagotroM meM se eka kulahaTa gotra kI zAkhA mAnA hai| isameM koI zaka nahIM ki inake pUrvaja jAlaura se pratyAvartana ke kAraNa hI jAlaurI khlaae| seTha khuzAlacanda arAriyA se rIvA~ Akara bse| unake pautra tArAcanda rIvA se bhelasA aaye| unake pautra lUnakaraNa jI ne apane adhyavasAya se bhelasA meM vyApAra evaM jamIMdArI sthApita kii| ve bar3e udAra evaM lokapriya the| kahate haiM eka mRtyubhoja meM unhoMne achUtoM (mehataroM) ko sone kI eka-eka sIMka lage pattaloM meM laDDU jalebI kA bhojana karAyA thaa| seTha lUnakaraNa jI kI ekamAtra saMtAna the- bAbU tkhtml| bhelasA meM nanihAla meM hI ApakI zikSA sampanna huii| saM. 1979 meM kAnUna ke snAtaka banakara Apane bAsaudA meM nijI praikTisa zuru kii| eka yazasvI netA evaM vidhivettA ke rUpa meM ApakI zoharata bar3hatI gii| paitRka vyavasAya bhI vistRta hotA gyaa| ata: pUrA parivAra bhelasA A bsaa| Apake vidhika jJAnake kAraNa gvAliyara rAjya kI siMdhiyA sarakAra ke majalisa-e-Ama aura najalisa
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 jaina-vibhUtiyA~ e-khAsa (rAjya kI kAnUna banAne vAlI sArvabhauma sabhA) ke Apa varSoM taka sadasya rhe| saM. 1996 meM Apa bhelasA nagarapAlikA ke prathama azAsakIya adhyakSa cune gye| siMdhiyA sarakAra ne svataMtratA ke pUrva hI saM. 1997 meM Apako gvAliyara riyAsata meM grAma sudhAra evaM sthAnIya svazAsana vibhAga kA maMtrI niyukta kiyaa| san 42 ke svataMtratA Andolana ke samaya Apa tyAgapatra de zAsana se alaga ho gye| saMvat 2005 meM svataMtratoparAnta pradeza meM jaba prathama kA~gresa maMtrimaNDala banA to bAbUjI artha maMtrI niyukta hue| Apane madhya bhArata zAsana ke artha vibhAga kA punargaThana kiyaa| saM. 2007 meM Apane madhya bhArata ke mukhyamaMtrI pada para zapatha grahaNa kI evaM eka aise yuga kA sUtrapAta kiyA jise madhyabhArata kA svarNayuga kahA jAtA hai| paM. javAharalAla neharU ApakI zAsana kSamatA se vizeSa prabhAvita the| rAjya meM paMcavarSIya yojanAoM ke suniyojita kriyAnvayana kA zreya bAbUjI ko hI hai| saM. 2009 ke Ama cunAva meM bAsaudA vidhAnasabhA kSetra se cunAva hAra jAne para bhI samasta kA~gresa vidhAyaka dala ne Apako netA cunakara apanI AsthA prakaTa kii| saM. 2012 meM Apa cunAva jIte aura phira se mukhyamaMtrI pada grahaNa kiyaa| yaha kA~gresa hAIkamAna kI bAbUjI kI yogyatA evaM netRtva kSamatA meM AsthA kA sUcaka thaa| saM. 2013 meM punargaThita ho madhya pradeza rAjya banA to paM. ravizaMkara zukla mukhyamaMtrI bne| bAbUjI isa maMtrimaNDala meM vANijya udyoga evaM kRSi maMtrI bne| zuklajI ke nidhana ke bAda DaoN. kailAzanAtha kATajU ke maMtrimaNDala meM bhI Apa puna: unhIM vibhAgoM ke maMtrI rahe evaM rAjya vikAsa ke lie sadA kriyAzIla rhe| saM. 2015 meM kendrIya netRtva ne ApakI bahumukhI pratibhA kA sammAna karate hue Apako akhila bhAratIya kA~gresa kameTI kA mahAmaMtrI niyukta kiyaa| saM. 2017 meM ve madhyabhArata khAdI saMgha ke adhyakSa cune gye| saM. 2019 meM rAjya ke maMDaloI maMtrimaNDala meM bAbUjI ko puna: yojanA, vikAsa, vidyut evaM siMcAI vibhAga kA maMtritva sauMpA gyaa| kintu rAjanaitika saMgharSa evaM sattA kI rAjanIti Apako rAsa nahIM aaii| saM. 2020 meM Apane sattA kI rAjanIti se vidA le lii| saM. 2024 ke Ama cunAva ke pUrva Apane kA~gresa pArTI hI chor3a dii|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 127 bAbUjI vidizA kI rAjanaitika evaM sAMskRti cetanA ke prakAza stambha the| unakA bahuAyAmI vyaktitva rAjya vikAsa ke hara kSetra meM apanI chApa chor3a gyaa| dalitoM, AdivAsiyoM evaM kisAnoM ke to ve masIhA hI the| khAdI, grAmodyoga, gosevA evaM harijanoddhAra ke kAryoM meM ve sadA sevArata rhe| rAjya kI aneka zikSaNa saMsthAoM ke ve adhyakSa/upAdhyakSa evaM saMsthApaka the| sabase bar3hakara thA unakA sabake prati sauhArdra, saujanya aura sneha / saM. 2033 meM yaha nirantara gatizIla vyaktitva sadA ke lie so gyaa| Apake suputra zrI rAjamala jI vidhi adhivaktA haiN| Apane bhI vidizA nagarapAlikA kA adhyakSa pada suzobhita kiyA hai| pradeza kI vibhinna racanAtmaka pravRttiyoM meM ApakA sadA sarAhanIya yogadAna rahA hai| Apa rASTrIya kA~gresa kameTI ke sadasya evaM vidizA jilA kA~gresa ke adhyakSa raha cuke haiN|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 jaina-vibhUtiyA~ _33. DaoN. mohanasiMha mehatA (1895-1985) janma : 1895 pitAzrI : jIvanasiMha mehatA pada/upAdhi : mukhyamaMtrI (mevAr3a rAjya) bhArata ke rAjadUta : haoNlaiNDa, pAkistAna, svITjaralaiNDa bhAratIya pratinidhi : saMyukta rASTra saMgha padmavibhUSaNa : 1969 divaMgati : 1985 zikSA jagata meM naye kIrtimAna saMsthApita karane vAle evaM videzoM meM bhAratIya manISA kI garimA kA bodha karAne vAle DaoN. mohanasiMha mehatA kA janma saMvat 1953 (san 1895) meM huaa| Apake pUrvaja mevAr3a zAsana meM ucca padAsIna rhe| Apake pitA zrI jIvanasiMha ucca zikSA ke hAmI the| cAcA zrI jasavaMtasiMhajI sTeTa ke hAkima evaM uccatama nyAyAlaya ke sadasya rhe| unake krAMtikArI vicAroM kA mohanasiMhajI para bahuta prabhAva pdd'aa| bacapana se hI AdarzavAditA unake caritra kI vizeSatA rhii| ajamera evaM AgarA meM snAtakIya zikSA samApta kara ilAhAbAda vizvavidyAlaya se unhoMne ema.e. evaM ela.ela.bI. kI upAdhiyA~ hAsila kI aura prAdhyApaka bana gye| kintu prAdhyApikI se unheM santoSa nahIM huaa| ve yuvakoM ke caritra evaM saMskAra nirmANa ko prAthamikatA dete the| san 1920 meM ve skAuTakamiznara niyukta hue| pArivArika kAraNoM se mevAr3a Ane ke bAda ve kumbhalagar3ha meM jilAdhikArI evaM udayapura meM rAjasva adhikArI rhe| san 1925 meM patni kA dehAMta ho gyaa| Apane jIvana paryaMta dUsarA vivAha na karane kA nizcaya kiyA aura ucca zikSArtha laMdana cale ge|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 129 san 1927 meM zrI mehatA pI.eca-DI. kI upAdhi evaM bairisTrI kA prazikSaNa pUrNa kara bhArata lautte| iMglaiMDa meM rahate hue unhoMne vahA~ ke kucha zreSTha skUloM kA nirIkSaNa kiyaa| bhArata lauTa kara san 1931 meM unhoMne udayapura meM 'vidyAbhavana' kI nIMva rkhii| kAlAMtara meM vahA~ buniyAdI zAlA, zikSaka mahAvidyAlaya, kalA saMsthAna tathA grAma vidyApITha khule| vidyA bhavana ko zAMti niketana ke samakakSa vRhad zikSA saMsthAna banA dene kA zreya zrI mehatA ko hI hai| rAjya sevA meM rAjasva adhikArI kI haisiyata se ve gA~va-gA~va kA daurA karate the aura kisAnoM ke sAtha gaharI sahAnubhUti ke kAraNa atyaMta lokapriya ho gaye the| bAda meM mevAr3a rAjya ke mukhyamaMtrI banane para bhI unhoMne sarvadA janahita ko apanA lakSya rkhaa| san 1937 se 1940 evaM 1944 se 1946 taka ve bAMsavAr3A rAjya ke pradhAnamaMtrI rhe| . . . - (mevAr3a ke mahArANA zrI mehatA evaM anya) deza svataMtra hone ke bAda zrI mehatA dezI rAjyoM kI ora se saMvidhAna sabhA ke sadasya manonIta hue| bhArata sarakAra ne unakI prazAsanika kSamatA kA sammAna karate hue unheM videzoM meM rAjadUta niyukta kiyaa| sarvaprathama san 15.9 meM unheM nIdaralaiNDa kA rAjadUta niyukta kiyA gyaa| lagAtAra caudaha varSa taka hAlaiMDa, pAkistAna tathA sviTjaralaiMDa meM bhAratIya rAjadUta rahakara unhoMne deza kA gaurava bddh'aayaa| san 1958 pe
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 jaina-vibhUtiyA~ (pAkistAna meM suzrI phAtimA jinnA, rAjadUta zrI mehatA evaM anya) 1960 taka unheM saMyukta rASTrasaMgha mahAsabhA meM bhAratIya pratinidhi maMDala kA sadasya banAkara bhejA gyaa| yaha unakI rAjya sevA kA zIrSa bindu thaa| (saMyukta rASTra saMgha meM bhAratIya pratinidhi zrI mehatA evaM anya) apanI utkaTa icchA ke anurUpa san 1960 se 1966 taka ve rAjasthAna vizvavidyAlaya ke kulapati rahakara use bhArata kA prasiddha zikSaNa
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ saMsthAna banAne meM saphala hue| vahA~ se sevAnivRtta hokara ve udayapura A ge| bahattara varSa kI Ayu meM bhI apane yazasvI kRtitva se saMtuSTa hokara vizrAma karanA unheM rucA nhiiN| jisa vidyAbhavana kI sthApanA unhoMne san 1931 meM kI thI, usakA sarvAMgINa vikAsa unake jIvana kA dhyeya bana gyaa| Apane sevA mandira TrasTa kI sthApanA kara apane jIvana kI lagabhaga samasta bacata TrasTa ko pradAna kara dii| Aja sevA mandira grAma sevA ke kSetra meM deza kI eka pramukha saMsthA hai jisakA kAryakSetra lagabhaga 350 gA~voM taka phaila gayA hai| isameM 104 pUrNakAlIna evaM 370 aMzakAlIna kAryakarttA sevA bhAva se kAryarata haiN| san 1961 se hI zrI mehatA akhila bhAratIya praur3ha zikSA saMgha ke adhyakSa rahe / praur3ha zikSA ke mAdhyama se apar3ha grAmINoM meM jAgRti lAne kA dezavyApI abhiyAna claayaa| sevA mandira ko isa hetu phorDa phAunDezana se pacAsa hajAra DAlara kI sahAyatA milI / kRSi sudhAra, grAmodyoga, AdivAsiyoM ke vikAsa ke lie grAma saMgaThana evaM mahilA maMDala kA saMsthApana isa yojanA ke aMga the| lokanAyaka jayaprakAza nArAyaNa dvArA sthApita loka samiti saMgaThana ke bhI ve adhyakSa rhe| 131 san 1969 meM bhArata sarakAra ne unheM 'padma vibhUSaNa' kI upAdhi se sammAnita kiyaa| sArAkyUja vizvavidyAlaya ne unheM viliyama TolI evArDa diyA / udayapura vizvavidyAlaya ne san 1976 meM unheM 'sAhitya vAridhi' puraskAra se nvaajaa| san 1979 meM ve nezanala pheDanezana evaM yunesko esosiyezana ke sadasya manonIta hue| san 1982 meM rAjasthAna vizvavidyAlaya ne unheM DI.liT. kI upAdhi dekara sammAnita kiyA / deza videza meM nAgarikoM para hone vAle atyAcAroM evaM damana ke viruddha kArya karane vAlI antarrASTrIya saMsthA " emanesTI iMTaranezanala' ne zrI mehatA ko bhAratIya saMbhAga kA upAdhyakSa manonIta kiyA / satyaniSThA, nirbhIkatA evaM adamya AzAvAda ke dhanI, dalita va garIba janatA kI sevA meM samarpita zrI mehatA san 1985 meM udayapura meM svargastha hue /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 (capA jaina-vibhUtiyA~ 34. DaoN. paM. sukhalAla saMghavI (1880-1978) janma : limalI (saurASTra) 1880 pitAzrI : saMghajI talaNI dhAkar3a (dharkaTa, zrImAlI) mAtAzrI : mANeka bahana pada/upAdhi : nyAyAcArya, D. Lit., padmabhUSaNa (1974), vidyA vAridhi (1975) sarjana/sampAdana : 'sanmati tarka', 1920 divaMgati : ahamadAbAda, 1978 bIsavIM zadI ke dRSTivihIna draSTA (prajJAcakSu), sarasvatI ke upAsaka evaM Adhunika bhArata ke jJAnAkAza ke ujvala nakSatra the-paM. sukhalAlajI sNghvii| sampUrNata: bhAratIya saMskRti evaM sAhitya kI sevA-sAdhanA ko samarpita bahumukhI pratibhA ke dhAraka paMDitajI deza ke sarvottama saMskRta vidvAnoM meM gine jAte the| 'sanmati tarka' jaise prAcIna jaina graMtha kA vaijJAnika paddhati se sampAdana kara unhoMne bhAratIya manISA kA gaurava bddh'aayaa| isa graMtha kI pratyeka pAda TippaNI meM unake agAdha pAMDitya ke darzana hote haiN| ApakA janma zrImAlI bIsA vaMza ke dhAkar3a (dharkaTa) gautrIya saMghavI kula meM saurASTra ke eka choTe se grAma limalI meM 8 disambara, san 1880 meM huaa| pitAzrI saMghajI dhAkar3a choTe moTe vyavasAyI the| mAtA mANeka bahana dharmaparAyaNa mahilA thii| bAlaka jaba mAtra 4 varSa kA huA ki mAtA gujara gii| mA~ kI anupasthiti meM usakA lAlana-pAlana dUra ke sambaMdhI sAyalA nivAsI mUlajI kAkA ne kiyaa| mAtra 7 varSa kI vaya meM hI bAlaka ne dUkAna para baiThanA zuru kara diyaa| ve sAhasapriya the evaM jijJAsu vRtti se bharapUra the| bacapana se hI zramapriya the| kauTumbika kAryoM meM hAtha baMTAnA unake svabhAva meM thaa| bAjAra jAnA, anAja tahakhAnoM meM bharanA
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 133 Adi sabhI kAryoM meM ve pAraMgata the| isake sAtha bacapana kI ramata va kheloM meM unheM sahaja rasa milatA thaa| geMda-dar3o, bhramaradar3o, nava kAMkarI, kabaDDI evaM daur3a-kUda Adi grAmINa kheloM meM ruci lete the| ghur3asavArI evaM tairAkI kA bhI zauka thaa| bacapana se ve dainandina dhArmika kriyAoM kA pAlana krte| mAtra 15 varSa kI avasthA meM bAlaka kA vivAha sambaMdha taya ho gyaa| parantu niyati ko kucha aura hI maMjUra thaa| san 1896 meM unheM bhayaMkara cecaka nikalI, jisameM durbhAgya se donoM A~kheM jAtI rhii| aba to vivAha kA prazna hI nahIM rahA, na dUkAna para baiTha sakate the| yahI sthiti unake lie varadAna bana gii| san 1898 meM dIpacandajI mahArAja se samparka huaa| jaina zAstroM ke adhyayana evaM stavanoM ke parAyaNa meM unakA mana ramane lgaa| saMskRta bhASA ke mAdhurya se ve AkarSita hue| saMskRta kA vizAla sAhitya bhaMDAra aura jaina Agama kI saMskRta TIkAe~ unakI sAhitya sAdhanA kA sopAna bnii| san 1902 meM AcArya vijaya dharma sUrijI ne kAzI me 'yazo vijaya jaina pAThazAlA'' kI sthApanA kii| paMDitajI kAzI cale gaye evaM pAThazAlA meM dAkhilA le liyaa| vahA~ unheM jaina vidvAnoM evaM sAdhuoM kA sAhacarya milaa| pA~ca varSoM ke satata adhyavasAya se Apa nyAya, vyAkaraNa, kAvya alaMkAra Adi vividha vidyAoM meM niSNAta ho gye| san 1906 meM paMDitajI ne sammeda zikhara tIrtha kI yAtrA kii| san 1916 meM mahAtmA gA~dhI ke sAtha sAbaramatI Azrama meM rhe| isa bIca niraMtara sAhitya sAdhanA calatI rhii| zuru meM ApakA dhyAna avadhAna vidyA evaM maMtra-taMtra siddhi kI ora gayA parantu jaldI hI usase vimukha ho gae evaM antaprajJA kI ora jhuke| dRr3ha saMkalpa zakti ne gahana aMdhakAra ko jyotirmaya kara diyaa| Apane jJAna kI khoja meM mithilA aura AgarA jAkara saMskRta aura prAkRta kA gahana adhyayana kiyA evaM 'nyAyAcArya' kI upAdhi arjita kii| tabhI paM. bAlakRSNa mizra banArasa orieMTala kaoNleja ke priMsipala niyukta hue evaM paMDitajI vahA~ bhAratIya vAMgamaya evaM jainadarzana ke AcArya bne| taduparAMta gA~dhIjI ke AhvAna para Apane gujarAta vidyApITha, ahamadAbAda meM
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 jaina-vibhUtiyA~ sevArata rahakara paM. becaradAsa dozI ke sahayoga se san 1920 meM jainadarzana ke abhUtapUrva graMtha 'sanmati tarka' kA sampAdana kiyaa| DaoN. haramana jekobI ne ise advitIya graMtha batAyA hai| san 1933 se paM. madanamohana mAlavIya ke anurodha para Apa banArasa hindU yunivarsiTI ke darzana vibhAga ke prAcArya bane jahA~ 1944 taka Apane darzana sAhitya ke kSetra meM kIrtimAna sthApita kie| Apane karIba 26 mahattvapUrNa graMthoM kA sampAdana kiyA jinameM siddhasena divAkara kA 'nayAyAvatAra' umAsvAti kA 'tattvArtha satra' aura hemacandrAcArya kA 'pramANa mImAMsA' mukhya haiN| anekAneka zodha-prabaMdha Apake nirdezana meM likhe ge| "pramANa mImAMsA'' graMtha meM dI TippaNiyoM evaM prastAvanA kA aMgrejI bhASAMtara bhI huA jo san 1961 meM "Advanced Studies in Indian Logic and Metaphysics'' nAma se prakAzita huaa| yazovijaya jI kRta "jaina tarkabhASA'' graMtha TippaNiyoM evaM prastAvanA sahita sampAdita kiyaa| cArvAka darzana ke ekamAtra graMtha 'tattvopaplavasiMha'' kA TippaNiyoM sahita sampAdana kara san 1940 meM prakAzita kiyaa| bauddha darzana ke dharmakIrti kRta 'hetu bindu' graMtha kA bhI Apane sampAdana kiyA jo san 1949 meM gAyakavAr3a sirIja meM prakAzita huaa| lekhana, sampAdana ke sAtha hI adhyApana bhI paMDitajI kI upAsanA kA aMga rhaa| ve vibhinna darzana evaM AdhyAtma viSayoM para vyAkhyAna dete rhe| 'bhAratIya tattva vidyA' para san 1958 se 1960 ke bIca gujarAtI evaM hindI meM die unake vyAkhyAnoM kA aMgrejI rUpAntaraNa "Indian Philosophy'' graMtha meM prakAzita huA hai| 'AtmA-paramAtmA' viSayaka unake vyAkhyAna san 1956 meM "AdhyAtma vicAraNA'' nAma se prakAzita hue| 'samadarzI AcArya haribhadra' viSayaka unake vyAkhyAna san 1966 meM isI nAma se prakAzita hue| Apake anyAnya zodhaparaka nibandhoM kA saMgraha ''darzana evaM ciMtana'' nAma se tIna khaMDoM meM prakAzita huaa| ve krAMti draSTA evaM satya zodhaka the isIlie pAzcAtya manISiyoM ne unheM RSi tulya maanaa| 1957 meM DaoN. sarvapallI rAdhAkRSNana kI adhyakSatA
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 135 meM ApakA abhinandana kiyA gyaa| san 1956 meM gujarAta yunivarsiTI ne ApakA D. Lit. kI mAnada upAdhi se sammAnita kiyaa| san 1967 meM saradAra paTela yUnivarsiTI vallabhavidyA nagara, gujarAta ne bhI D. Lit. kI upAdhi se ApakA sammAna kiyaa| san 1974 meM bhArata sarakAra ne unheM 'padmabhUSaNa' kI upAdhi se sammAnita kiyaa| san 1975 meM ve 'vidyAvAridhi' ke viruda se vibhUSita hue| DaoN. vAsudeva zaraNa agravAla ke zabdoM meM ve mahAprajJa the| 2 mArca, 1978 ke dina ahamadAbAda meM paMDitajI ne isa saMsAra se vidA lii| bhAratIya darzana-saMsAra evaM samagra jaina samAja isa prajJAcakSu manISI ko inakI apratima sevAoM ke lie hamezA yAda rkhegaa| TVU. * Kad -
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ 35. zrI sukhasampatarAja bhaMDArI (1893-1961) 136 janma : bhAnapurA, 1893 pitAzrI : jasarAja jI bhaMDArI : sarjana osavAla jAti kA itihAsa, bhArata ke dezI rAjya, bhArata darzana, tilaka darzana, rAjanIti vijJAna, aMgrejI - hindI koSa divaMgati : 1961, indaura zabda-brahma kI upAsanA meM lIna rahane vAle bhaMDArI gotrIya zrI sukha sampatarAja kA janma bhAnapurA (madhyapradeza) meM san 1893 meM huA / Apake pitA kA nAma jasarAja jI thA / jasarAja jI mAtra dasa varSa kI avasthA meM kaccI sar3aka se U~Ta kI savArI kara jaitAraNa ( mAravAr3a) se bhAnapurA ( indaura) Ae evaM apane nAnA jItamalajI koThArI ke nirIkSaNa meM dUkAna kA kAma dekhane lge| san 1900 meM Apane " jasarAja sukhasampatarAja' nAma se svataMtra pharma sthApita kI / bhAnapurA meM isa pharma kI acchI pratiSThA thI / jasarAja jI kA dehAMta san 1924 meM ho gayA / sukhasampatarAja jI Apake sabase bar3e putra the| medhAvI to the hI, hindI meM kula 22 graMtha likhe / "bhArata ke dezI rAjya" graMtha para indaura darabAra ne Apako 15 hajAra rupae kA vRhad puraskAra diyaa| bIsa barasa kI vaya meM Apane 'veMkaTezvara samAcAra' kA sampAdana bhAra smbhaalaa| phira saddharma pracAraka ( 1914), 'pATalIputra' (1915), mallAri martANDa (1916), navIna bhArata (1923) evaM kisAna (1926) Adi vibhinna patrikAoM kA sampAdana - prakAzana sNbhaalaa| Apane vibhinna viSayoM para lagabhaga 25 graMtha likhe jinakI vidvAnoM dvArA bhUri-bhUri prazaMsA kI gii| lAlA lAjapatarAya ne Apake 'bhArata darzana' graMtha kI evaM mahAmanA madana mohana mAlavIya ne Apake 'tilaka darzana' graMtha kI bhUmikA likhI thI / ApakI
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 137 'rAjanIti vijJAna' pustaka hindI sAhitya sammelana dvArA samAdRta huI evaM 'bhArata ke dezI rAjya' pustaka rAjasthAna meM pAThya-pustaka ke rUpa meM svIkRta evaM indaura se puraskRta huii| Apane jisa 'aMgrejI hindI koSa' (20000 zabda) kI dasa khaNDoM meM racanA kI thI use DaoN. vulanara, DaoN. gaMgAnAtha jhA, sara pI.sI. rAya evaM DaoN. rAdhA kumuda mukharjI ne bhAratIya sAhitya kA 'aTala smAraka' kahakara sarAhA thaa| isake atirikta bAmbe krAnikala, pAyoniyara, TribyUna Adi pratiSThita patroM ne ise bhAratIya sAhitya kA sabase bar3A prayatna maanaa| pratApa, bhArata, svataMtra, bhAratamitra, abhyudaya Adi bIsoM rASTrIya patroM meM isa graMtha ke mahattva evaM upayogitA para sampAdakIya likhe| Apa tAtkAlIna akhila bhAratIya kAMgresa kameTI ke sadasya the| san 1920-29 ke svataMtratA Andolana meM Apane sakriya bhAga liyA thaa| indaura meM dezI rAjyoM kI pahalI kAMgresa kI sthApanA kA zreya bhI Apako hai| Apa usake saMyukta maMtrI cune ge| Apane san 1934 meM 'osavAla jAti kA itihAsa' likhakara ajamera se prakAzita krvaayaa| sAloM adhyavasAya va zodha saMlagna rahakara yaha bhAgIratha kArya sampanna karane ke lie samAja ApakA cira RNI rhegaa| bhArata ke dUraMdAja pradezoM meM pravAsita osavAla parivAroM ke vivaraNa saMkalana karanA AsAna kAma na thaa| atyadhika lekhana zrama se svAsthya para asara pdd'aa| san 1961 meM ilAja hetu Apa indaura ge| vahIM navambara 1961 meM ApakA nidhana huaa| ___ bhaMDArI jI kI kIrti ko akSuNNa banAe rakhane vAlI unakI suputrI mannU bhaMDArI hindI kI yazasvI kathAkAra haiN| unake pati rAjendra yAdava ne hindI kathA ko naye AyAma die haiN|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 jaina-vibhUtiyA~ 36. zrI arjunalAla seThI (1880-1941) janma : 1880, jayapura pitAzrI : javAharalAlajI seThI mAtAzrI : pAMco devI divaMgati : 1941, ajamera rAjasthAna meM svataMtratA Andolana ke pitAmaha aura jaina jAgaraNa ke agradUta the zrI arjunalAlajI setthii| seThIjI ke pitAmaha bhavAnIdAsajI dillI rahate the| mugala saltanata ke aMtima bAdazAha bahAdurazAha japhara' kA zAsanakAla thaa| bhavAnIdAsajI ke zahajAdoM ke sAtha maitrI sambaMdha the| san 1845 meM unhoMne eka svapna dekhA-svapna meM koI unase dillI chor3ane kA Agraha karane lgaa| taba taka prathama patni aura bacce kA nidhana ho gayA thaa| ve dillI chor3akara jayapura A bse| unakI dvitIya patni se javAharalAlajI kA janma huaa| ve jayapura rAjya ke comU ThikAne ke kAmadAra aura kauMsila ke sekreTarI niyukta hue| javAharalAlajI kI dharmapatni kI ratnakukSi se san 1881 meM ajurnalAlajI kA janma huaa| san 1902 meM unhoMne lakhanaU se snAtakIya parIkSA pAsa kii| vahIM unameM samAja sevA ke aMkura utpanna hue| brahmacArI zItalaprasAda ghara para bhojana karAne kI bhAvanA se bAhara se Ae jaina parIkSArthiyoM ko khojate phira rahe the| seThIjI ke hRdaya para isa vAtsalya bhAva kA bahuta asara huaa| usI varSa pitAjI kI mRtyu se unheM comU ThikAne kA kAmadAra pada saMbhAlanA pdd'aa| vahA~ Ae eka aMgreja aphasara ke 'ga~vAra' kaha dene se seThIjI ke hRdaya para aMgrejI rAjya-droha kA prathama iMjekzana lgaa| ThikAne kI begAra prathA aura kisAna-majadUroM
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 139 kA zoSaNa dekhakara do hI varSa meM seThIjI ne kAmadArI se tyAga-patra dekara khule AkAza meM svacchaMda sA~sa lii| seThIjI aMgrejI phArasI, saMskRta, urdU arabI. hindI evaM pAlI bhASAoM ke acche jJAtA the| jaina darzana evaM gItA ke adhikArI vidvAna evaM vyAkhyAtA the| kurAna ke aise jAnakara the ki musalamAna bhI AyatoM kA artha pUchane aate| bAlyAvasthA se hI ve sabhAoM meM vyAkhyAna dene evaM nATakoM meM abhinaya karane meM pAraMgata ho gae the| mAtra teraha varSa kI avasthA meM eka pAThazAlA kholI, 'jaina pradIpa' patra (hastalikhita) nikAlA aura 'vidyA pracAriNI' sabhA sthApita kii| tabhI se Apake lekha 'jaina gajaTa' meM chapane lage the| kAmadAra hote hue bhI seThIjI ne sAta AdamiyoM kI eka gupta samiti bnaaii| samiti ke sadasyoM ko bhArata mA~ aura jaina samAja kI sevA meM prANa taka nyauchAvara karane kA vrata lenA par3atA thaa| san 1904 meM ve rAvalapiNDI ke jaina samAja ke nimaMtraNa para vahA~ gae aura pahale pahala aMgrejI meM vyAkhyAna diyaa| san 1905 meM ve eka DepUTezana lekara samUce madhya prAMta meM ghUme aura mahAsabhA ke lie phaNDa ikaTThA kiyaa| sAmAjika sudhAroM ke lie alakha jgaaii| ve bhArata ke prasiddha krAMtikArI rAsa bihArI bosa kI viplavI saMsthA kI rAjapUtAnA zAkhA ke sUtradhAra the| seThIjI ke vyaktitva meM bar3A AkarSaNa thaa| cha: phITa lambA kada, caur3A sInA, gehu~A raMga, sUtavA~ nAka, camakIlI aaNkheN| usa para khAdI kA kuratA, sara para gA~dhI ttopii| san 1907 meM unhoMne jaina varddhamAna vidyAlaya kI sthApanA kii| isa vidyAlaya ne dhArmika saMskAroM se ota-papreta nispRhI dezabhakta snAtaka paidA kie| san 1914 meM hI aMgrejI sarakAra ko isase amaMgala kI AzaMkA hone lagI isalie unheM jela meM DAla diyaa| lokamAnya tilaka, ainIbIseMTa Adi pramukha rASTrIya netAoM ne bharasaka prayatna kie para sarakAra Tasa se masa na huii| jelaM meM jina ArAdhanA kI chUTa na hone se unhoMne bhojana tyAga diyA evaM sAta roja taka nirAhAra rhe| aMta meM sarakAra ko
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 jaina-vibhUtiyA~ jhukanA pdd'aa| jela meM hI jina-bimba kI pratiSThA huI, taba unakA upavAsa samApta huaa| samagra bhArata meM unheM ''bhArata kA jindA meksvanI' kahakara unakA abhinandana kiyA gyaa| bhArata ke pramukha samAcAra patroM ne unakI jela se rihAI ke lie prabala Andolana kiyaa| san 1917 ke kA~gresa ke kalakattA adhivezana meM isa Azaya kA prastAva pArita kiyA gyaa| cha: varSoM ke baMdI jIvanake bAda san 1920 meM ve rihA kiye gye| pUnA sTezana para lokamAnya tilaka ne unake lie Ayojita abhUtapUrva svAgatasamAroha meM unakA abhinandana karate hue kahA- ''aise mahAn tyAgI, dezabhakta evaM kaThora tapasvI kA svAgata karate hue mahArASTra apane ko dhanya samajhatA hai|" san 1920 meM gA~dhIjI jaba nAgapura gae to mahArASTriyana netA nahIM cAhate the ki unakA julUsa nikAlA jaae| ghora virodha ke bAvajUda seThIjI ke samajhAne-bujhAne para julUsa nikala skaa| ve gA~dhIjI ke asahayoga Andolana kI dhurI bana ge| unheM phira kaida kara liyA gyaa| san 1922 meM mukta hue| san 1923 meM hue sAmpradAyika daMgoM ko rokane ke lie Apa galI kUcoM meM ghUmate rahe, tabhI kisI muslima guNDe ne unheM ghAyala kara diyaa| isI varSa unake ikalaute putra prakAza kI mRtyu ho gii| seThIjI usa samaya bambaI kI eka sabhA meM bhASaNa kara rahe the| beTe kI mRtyu kA tAra unheM diyA gayA to par3hakara jeba meM rakha liyA aura bhASaNa jArI rkhaa| logoM ne sunA to sara dhuna liyaa| isa bIca rASTrIya Andolana kI sUtradhAra banI kA~gresa meM phirakA parastI kA Alama gaharAne lagA thaa| seThIjI ko isakI kImata cukAnI pdd'ii| bar3e-bar3e netAoM kI taraha na to unheM jor3a-tor3a karanA AtA thA, na ve camacAgirI jAnate the| ve sarvathA alaga-thalaga par3a ge| netAoM ke rAjanaitika dA~va-peca evaM ghAta-pratighAta se ve kSata-vikSata ho cuke the| the to ve rAjasthAna prAMtIya kA~gresa ke adhyakSa para kA~gresa hAIkamAMDa ke aMdhabhakta nahIM the| ata: hAIkamAMDa bhI yahI cAhatA thA ki kA~gresa kI bAgaDora unake hAthoM meM na rhe| san 1925 ke kAnapura adhivezana ke
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ samaya hue kA~gresa ke cunAva meM kA~gresa hAIkamAMDa ne unake khilApha pratidvandvI khar3A kiyaa| phira bhI jIta seThIjI kI huI ! antataH hAIkamAMDa ne cunAva hI radda kara diyaa| kAryakarttAo ne seThIjI ke netRtva meM satyAgraha kara diyA / pratidvandvIyoM ne lAThI kA sahArA liyaa| isa AkramaNa se seThIjI ghAyala ho gaye / mahAtmA gA~dhI, motIlAla neharU, lAlA lAjapatarAya Adi netA unake nivAsa para ge| gA~dhIjI prAyazcita svarUpa upavAsa karanA cAhate the / eka yuvaka to itanA udyata ho gayA ki vaha gA~dhIjI kI hatyA hI kara detaa| bar3I muzikala se use rokA gyaa| isa taraha isa durdharSa yoddhA kI rAjanaitika hatyA kara dI gii| isI guTabandI kA zikAra netAjI subhAzacandra bosa, khare evaM narI maina ko honA pdd'aa| seThIjI ne isa bhraSTAcAra aura anyAya kA sAtha na dekara rAjanIti se sanyAsa lenA hI ucita smjhaa| san 1934 meM kucha netAoM ke samajhAne para phira se rAjanIti meM bhAga lene ko tatpara hue| ve rAjapUtAnA evaM madhyabhArata prAntIya kA~gresa ke prAMtapati cune gae kintu pratipakSIdala ne yaha cunAva bhI radda karA diyaa| san 1935 meM rAjanIti kA viSAkta vAyumaNDala chor3akara ve pUrNata: samAja sevA ko samarpita ho ge| 141 ve jaina dharma meM apAra zraddhA rakhate the / pravacana karane lage / anyAnya dharmoM kA gaharA jJAna thA unheM / parantu dharmAndhatA evaM sampradAyavAda se kosoM dUra rahate the| unakA dhArmika sudhAroM evaM sAdhuoM ke samAjIkaraNa ke lie avadAna ullekhanIya thaa| san 1930 meM do jaina sAdhuoM ke seThIjI kI preraNA evaM protsAhana se mukhapattI utAra dene se jaina samAja baukhalA gyaa| jaina gurukuloM ne sadA ke lie unase sambandha viccheda kara liyA / deza sevA meM seThIjI kA saba kucha svAhA ho gyaa| unakA parivAra daridratA ke kagAra para A khar3A huA / seThIjI ne kisI ke Age hAtha pasArA nahIM / putra prakAza kI mRtyu ke marmAntaka AghAta se ve TUTa gae / ve tIsa rupae mAsika para muslima baccoM ko par3hAne para majabUra ho ge| netAoM evaM sAthiyoM kI bevaphAI kA unake hRdaya para aisA AghAta lagA
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAr3ane-phara ge| isa tapasyA 1941 ke dina 142 jaina-vibhUtiyA~ ki antata: 22 disambara, 1941 ke dina ve isa svArthI saMsAra se prayANa kara ge| isa tapasvI kI arthI para kabIra kI maiyata kI taraha hI gAr3ane-phUMkane ke prazna ko lekara hindU-musalamAnoM ke bIca saMgharSa kI naubata A gii| parivAra vAloM ko to tIna-dina bAda mRtyu kI khabara lgii| baMgAla ke manISI dezabaMdhu sI.Ara. dAsa ne kabhI saca hI kahA thA"seThIjI ke janma kA upayukta sthAna rAjasthAna nahIM thA, ve baMgAla meM janma lete to baMgAlI unheM sara A~khoM para bitthaate| seThIjI jaise vyakti jisa dharatI, samAja, deza va kula meM paidA hote haiM vaha dhanya ho jAtI hai|" (HANI A D Santa HAMATA UPTA
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ 37. paM. becaradAsa dozI (1889 - 1982 ) janma pitAzrI mAtAzrI sarjana / saMpAdana : sanmati tarka divaMgata : vallabhIpura, 1889 : jIvarAja lAdhAbhAI dozI : oma bAI 143 : ahamadAbAda, 1982 satya kI sAdhanA, talavAra kI dhAra para calane jaisI hotI hai pAMDitya aura puruSArtha use gati pradAna karatA hai| abhivyaMjanA zakti maulika sRjana karatI hai| paMDita becaradAsa dozI sarasvatI ke aise hI samanvayI upAsaka the| unhoMne jaina samAja ko aMdhazraddhA kI ghora nidrA se jgaayaa| bIsavIM sadI ke jaina darzana kI krAMtidraSTA trayI meM eka paMDita becaradAsajI dosI the| ( anya muni jina vijayajI evaM paM. sukhalAlajI saMghavI gine jAte haiM / ) ApakA janma bIsA dozI gotrIya atyaMta garIba ghara meM san 1889 meM saurASTra ke vallabhIpura meM huA / isa nagarI ko vikrama kI pAMcavIM zadI meM jainAgamoM ko devArdhigaNi kSamAzramaNa dvArA sarvaprathama pustakArUr3ha karane kA gaurava prApta hai| becaradAsajI ke pitA kA nAma jIvarAja dozI thA / mAtA kA nAma thA otama bAI / yaha parivAra zrImAlI kula kA thA / dasa varSa kI umra meM hI pitA kA dehAMta ho gyaa| mA~ mehanata majadUrI karake ghara kharca calAtI / Apa bhI mA~ kA hAtha ba~TAne usake sAtha jaate| tabhI bhAgya ne palaTA khaayaa| san 1901 meM jaba ve mAtra 12 varSa ke the gujarAta ke prasiddha jaina muni vijaya dharma sUri kI najara Apa para pdd'ii| ve jaina darzana ke zikSaNa ke lie cuna lie ge| maMDala evaM pAlItAnA meM kucha mahIne par3hane ke bAda Apa kAzI cale ge| vahA~ jaina darzana kA vizada adhyayana kiyA evaM kalakattA saMskRta kaoNleja kI snAtaka
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ parIkSA pAsa kii| kAzI meM adhyayanarata rahate hue 'zrI yazo vijaya jaina sIrIja' kA sampAdana kiyaa| unakA yaha adhyavasAya puraskRta bhI huA, aneka skaoNlarazipa mile| prAkRta evaM ardhamAgadhI bhASAoM ke adhyayana meM ApakI vizeSa ruci thii| zrIlaMkA jAkara Apane pAlI bhASA meM bhI mahArata hAsila kI evaM bauddha darzana kA adhyayana kiyA / 144 inhIM dinoM mahAtmA gA~dhI ke krAMtikArI vicAroM kA prabhAva Apa para pdd'aa| san 1915 meM gA~dhIjI ke AhvAna para unhoMne svadezI kapar3A pahanane kA saMkalpa kiyaa| prAcIna jaina sAhitya kA adhyayana, manana kara unheM lagA ki ina saMskRta/ prAkRta graMthoM ko sarvajana hitAya sugama banA dene kI AvazyakatA hai| san 1914 meM ve ahamadAbAda ke seTha pUMjA bhAI hIrAcanda dvArA sthApita "jinAgama prakAzana sabhA' se judd'e| parantu dharmAMdha paramparAvAdI jaina AcAryoM ne unake ina prakAzanoM kA virodha kiyaa| san 1919 meM bambaI nagara meM "jaina zAstroM ke bhraSTa rUpAntaroM kA samAja para nukzAna kAraka prabhAva" viSaya para hue Apake vyAkhyAnoM ne jaina samAja meM halacala macA dI / dharma ke nAma para cala rahe pAkhaNDa ke bhaMDAphor3a se mahanta va AcArya baukhalA gae evaM Apako samAja bahiSkRta kara diyA gyaa| paMDitajI the ki DaTe rahe, hAra na maanii| unheM khataranAka paramparAghAtI evaM nAstika ke nAma se gAliyA~ dI giiN| parantu ve jaina yuvakoM evaM vicArakoM ke cahete bana ge| bahutoM ne una vyAkhyAnoM se preraNA grahaNa kii| T san 1921 meM Apane gujarAta vidyApITha meM adhyApana zuru kiyA / vahA~ kAkA kAlekara, je. bI. kRpalAnI, kizorIlAla mazarUvAlA evaM muni jina vijayajI ke sAnnidhya ne Apako krAMti draSTA banA diyaa| unhIM dinoM prajJAcakSu paM. sukhalAlajI ke sAtha milAkara AcArya siddha sena divAkara ke abhUtapUrva prAkRta graMtha 'sanmati tarka' kA sampAdana kiyaa| tabhI gA~dhIjI kA prasiddha 'DAMDI satyAgraha' zuru huA / gA~dhI jI ke Agraha para 'nava jIvana' patra ke sampAdana kA bhAra Apane sambhAlA, giraphtAra hue evaM nau mahIne taka jela meM baMda rahe / vahA~ se chUTakara karIba 4-5 varSa Apane bar3e Arthika saMkaTa meM gujaare| san 1938 meM ve ahamadAbAda ke esa.ela.DI.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 jaina-vibhUtiyA~ ArTsa kaoNleja meM ardhamAgadhI bhASA ke lekcarara niyukta hue| san 1940 meM bambaI yUnivarsiTI ke tattvAvadhAna meM gujarAtI bhASA ke vikAsa para huI bhASaNa-zrRMkhalA se Apane vidvat maMDalI meM bahuta nAma kmaayaa| Apa pacAsa se bhI adhika mahattvapUrNa graMthoM kA sarjana-sampAdana kara cuke haiN| san 1964 meM rASTrapati DaoN. rAdhAkRSNana ne saMskRta bhASA kI sevA ke lie Apako sammAnita kiyaa| Apa san 1982 meM svarga sidhaare| - - RSS
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 jaina-vibhUtiyA~ 38. DaoN. hIrAlAla jaina (1899-1973) janma : gAMgaI grAma, goMDala pradeza, 1899 pitAzrI : bAlacanda modI mAtAzrI : jhutaro bAI zikSA .: ema.e., pI.eca-DI., DI. liTa. sRjana/sampAdana : SaTkhaMDAgama-dhavalA divaMgati : 1973 jaina darzana evaM sAhitya ko samRddha karane vAlI jaina AcAryoM evaM muniyoM kI ajasra dhArA to sadA se bahatI rahI hai kintu usameM jaina zrAvakoM kA yogadAna virala hI rahA hai| 20vIM zadI isa dRSTi se jaina paramparA kA svarNakAla kahA jAyegA jisameM jaina zrAvakoM kA prAcIna Agama graMthoM kI zodha evaM maulika sAhitya ke sRjana meM mahattvapUrNa yogadAna rhaa| DaoN. hIrAlAla jaina isI zrRMkhalA kI svarNima kar3I the| unhoMne apanI AbhA se apabhraMza bhASA-sAhitya evaM alabhya prAkRta jaina graMtha 'SaTkhaMDAgama evaM usakI dhavalA TIkA' kA susampAdana kara vistIrNa TippaNiyoM sahita solaha bhAgoM meM prakAzita kiyaa| ___goMDala kSetra ke gar3hamaMDalA pradeza para kabhI rAnI durgAvatI ne rAjya kiyA thaa| caugAna durga ke zAsakoM ne 'modI' gotra ke mahAjana vaMzajoM ko apanA arthataMtra samhAlane kA adhikAra diyA thaa| buMdelA rANA ke AkramaNa se durga dhvasta ho gayA to cauhAna nareza ne cIcalI nAmaka sthAna para apanA rAjya sthApita kiyaa| taba bhI modI kulotpanna 'macala modI' unakI artha vyavasthA samhAla rahe the| unhIM ke pautra bAlacanda hue| ve apane jyeSTha bhrAtA laTorelAla ke sAtha gAMgaI grAma A bse| unakI tIsarI saMtAna hIrAlAla the| hIrAlAla kA prArambhika adhyayana grAma ke prAImarI
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 jaina-vibhUtiyA~ skUla meM huaa| prAImarI zikSA pUrI kara lene para pitA ne unheM paitRka vyavasAya meM lagAnA caahaa| hIrAlAla ke mana meM Age par3hane kI tIvra lAlasA thii| unheM pA~ca mIla dUra gADaravAr3A ke miDila skUla meM bharatI kara diyA gyaa| vahA~ se hAI skUla kI zikSA ke lie unheM narasiMhapura AnA pdd'aa| hAI skUla pAsa karane ke bAda unhoMne jabalapura ke rAbarTasana kaoNleja meM dAkhilA liyaa| mAtra 14-15 varSa kI Ayu meM hI unakA vivAha sonA bAI ke sAtha huaa| san 1920 meM unhoMne bI.e. parIkSA uttIrNa kii| saMskRta meM sarvazreSTha aMka pAne para unheM rAjakIya chAtravRtti milii| taduparAMta san 1912 meM ema.e. evaM ela.ela.bI. parIkSAe~ uttIrNa kii| ema.e. parIkSA meM saMskRta meM sarvazreSTha rhe| sarakAra kI tarapha se unheM anusaMdhAna chAtravRtti prApta huii| AgAmI tIna varSa unhoMne jaina sAhitya evaM itihAsa kA vizeSa adhyayana karane meM bitaae| isa bIca 'karaMjA' jaina tIrtha ke zAstra bhaMDAra kA avalokana kara vahA~ upalabdha graMthoM ko krama se aMkita kara sUci banA ddaalii| sUci banAte samaya unakA dhyAna prAkRta evaM apabhraMza bhASA ke azruta graMthoM kI ora gyaa| ina graMthoM ko prakAzana meM lAne kI utkaTa lAlasA jAgRta huii| tabhI indaura ke nyAyAdhipati zrI jugamaMdaradAsa jainI ne bulA bhejaa| ve 'gommaTasAra' kA aMgrejI anuvAda kara rahe the| isa hetu unheM eka 'prAkRta' bhASA ke adhikArI vidvAn kI AvazyakatA thii| indaura meM sara seTha hukamacanda se bhI unakA paricaya huaa| sara seTha unakI vidvatA evaM ziSTAcAra se itane prabhAvita hue ki unheM apane putra rAjakumAra kA nijI zikSaka banAnA cAhA evaM yAvajjIvana pA~ca rupae mahAvAra dene kA prastAva rkhaa| hIrAlAlajI ko prastAva rucA nhiiN| tabhI unheM amarAvatI meM sthita 'kiMga eDavarDa kaoNleja' (vidarbha mahAvidyAlaya) meM esisTeMTa prophesara ke pada kA niyukti-patra milaa| hIrAlAlajI ne san 1924 meM yaha pada bhAra grahaNa kiyaa| hIrAlAlajI AkarSaka vyaktitva ke dhanI the| lambe kada, gaura varNa, pAnIdAra A~kheM aura cehare para sadAbahAra muskraahtt| vilakSaNa pratibhA evaM zAlIna mRdu vyavahAra ke kAraNa ve prAdhyApakoM evaM chAtroM meM priya ho ge|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ amarAvatI zahara meM jainiyoM kI saMkhyA kama nahIM thI / pA~ca jaina maMdira the / pro. hIrAlAla darzanArtha maMdiroM meM jAte, jaina samArohoM meM jAte, vahA~ vyAkhyAna dete| jalda hI ve lokapriya bhI ho gye| sabhI zrotA unakI jJAna mahimA se abhibhUta ho unakA svAgata samAdara krte| jaina samAja ke mukhiyA siMdhaI pannAlAlajI kI jaina zAstroM meM ruci thii| unhoMne 'SaTkhaMDAgama' kI eka alabhya hastalikhita prati dasa hajAra rupae nyauchAvara kara prApta kI thI / hIrAlAlajI yunivarsiTI kAryakalApoM ke bIca anusaMdhAnAtmaka lekhana ke lie samaya nikAla hI lete the| ve oriyanTala kaoNnphreMsa ke AjIvana sadasya the| unake khojapUrNa lekha, patra-patrikAoM meM prakAzita hone lage the| unheM yunivarsiTI dvArA DI. liTa. kI upAdhi se alaMkRta kiyA gyaa| san 1944 meM ve kaoNnphreMsa kI prAkRta jainadharma saMkAya ke adhyakSa cune ge| san 1966 meM ve phira saMkAya ke adhyakSa cune ge| I - 148 hIrAlAlajI garmI kI chuTTiyoM meM barAbara " kAraMjA' tIrtha darzanArtha jAte rahate the| vahA~ ke zAstra bhaMDAroM ke graMthoM kI sUciyA~ taiyAra kI thii| san 1923 meM madhyapradeza sarakAra ne "saMskRta eMDa prAkRta mainuskripTsa ina sI.pI.e. barAra" nAmaka vRhad graMtha sUci kA prakAzana kiyaa| isa khoja se bhArata hI nahIM yUropa aura amarIkA ke vidvAnoM kA dhyAna apabhraMza va prAkRta bhASA ke prAcIna sAhitya kI ora AkarSita huA / hIrAlAlajI ne brahmAcArI zItalaprasAda dvArA saMgrahita vibhinna prAMtoM ke "prAcIna jaina smAraka' graMtha kA sampAdana kiyaa| paM. nAthUrAma premI kI preraNA se jaina dharma se saMbaMdhita anyAnya prastara evaM mUrti lekhoM ke "jaina zilAlekha saMgraha " kA saMlekhana evaM sampAdana kiyA / isI varSa "sAvayadhamma dohA" nAmaka hastalikhita graMtha kA sampAdana, prakAzana kiyA, jisameM DaoN. e. ena. upAdhye kA sahayoga rhaa| yaha jaina zrAvakoM ke dharma evaM AcAra se sambandhita devasena dvArA saMvat 990 meM racita prAcIna graMtha hai| san 1933 meM pro. hIrAlAla ne brAhmaNa kulotpanna prasiddha jaina vidvAn puSpadaMta (rASTrakUTa rAjA kRSNalAla tRtIya ke Azraya meM) dvArA racita "NayakumAra cariu" nAmaka prasiddha graMtha kA sampAdana kiyaa|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149 jaina-vibhUtiyA~ DaoN. hIrAlAla taba taka 1 putra va 5 putriyoM ke pitA bana cuke the| unakI sahadharmiNI sonA bAI kA svAsthya bigar3ane lgaa| ve hRdaya roga se grasta hotI jA rahI thii| unakI ciMtA evaM anya pArivArika kaThinAiyoM ne unakA zodha evaM lekhana kArya kucha samaya ke lie avaruddha rkhaa| isa bIca ve akhila bhAratavarSIya digambara jaina pariSad ke khaMDavA adhivezana ke adhyakSa cune ge| unake zodhakArya kI khyAti cAroM ora phaila rahI thii| isI adhivezana meM vidizA ke seTha lakSmIcandajI ke dasa hajAra rupae ke avadAna se 'SaTakhaMDAgama' evaM dhavalA TIkA ke sampAdana, prakAzana kI yojanA bnii| san 1938 meM sahadharmiNI sonA bAI kI ihalIlA samApta ho gii| lokAcAra nimitta mUDavidrI ke bhaTTArakajI kA sandeza eka zrApa banakara aayaa| unhoMne likhA thA-"hIrAlAla, yaha terI patni kA maraNa tere isa pavitra graMtha ke prakAzana kArya prArambha kA duSphala hai|" avazya hI taba taka paramparAvAdI mahaMta aura AcArya prAcIna AgamoM evaM zAstroM kA lokArtha prakAzana burA mAnate the| DaoN. hIrAlAla isa zrApa se tanika bhI vicalita nahIM hue| unhoMne bhaTTAraka jI ko patra likhakara jaina saMhitA ke karma siddhAMta kA smaraNa dilaayaa| unake karmoM kA phala patni ko bhoganA par3e, yaha asaMbhava hai| . pro. hIrAlAla ke anavarata adhyavasAya se 'dhavalA' kI pahalI pustaka san 1938 meM prakAzita huii| pro. hIrAlAla ne isakI pahalI prati bhaTTArakajI ko samarpita kii| bhaTTAraka jI kA mana pighala gyaa| phira to unhoMne mUDabIdri graMtha bhaMDAra se aneka tAr3apatrIya hastalikhita graMtha prophesara sAhaba ko upalabdha kraae| SaTakhaMDAgama kA viSaya bhagavAna kI dvAdazAMgI vANI kA aMtima aMga 'dRSTivAda' hai| bAraha aMgoM ke jJAtA zruta kevalI the| jaba zrutajJAna kA lopa hone lagA to dharasenAcArya ne puSpadaMta evaM bhUtabali nAmaka do muniyoM ko unakA adhyayana kraayaa| SaTkhaNDAgama ke prathama 20 adhikAroM kI racanA puSpadaMta ne kI aura zeSa samasta graMtha ke kartA bhUtabali haiN| yaha pUrA graMtha sUtra paddhati se likhA gayA hai| isake aMtima TIkAkAra vIra senAcArya ne ise "khaMDa siddhAMta'' nAma diyaa| isase pUrva kuMdakuMda, zyAmakuMDa, tambUlara, samantabhadra aura vappadeva ne bhI graMtha kI
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 jaina-vibhUtiyA~ TIkAe~ likhI parantu ve sabhI aprApta haiN| vIrasena kI TIkA kA nAma "dhavalA'' hai jise bATa grAma meM rahakara zaka saM. 738 (I. 816) meM pUrNa kiyaa| yaha bahattara hajAra zloka pramANa haiN| ise madhyakAla meM mAtra gRhatyAgI muniyoM ke par3hane kI vastu mAnA jAtA thaa| isIlie paragAmI vidvAna nemicanda siddhAMta cakravartI ne 'gommaTasAra' likhaa| dhIre-dhIre SaTkhaNDAgama kI pratiyA~ tAloM meM banda ho gii| ise phira se prakAzita kara lokapriya Agama graMtha banAne kA zreya pro. hIrAlAla ko hI hai| __ 'dhavalA' kA dvitIya bhAga san 1940 meM prakAzita huaa| tIsarA san 1941 aura cauthA 1942 meN| isa bIca bAdhA kAraka bhI prakaTa hote rhe| paM. makkhanalAla ne "siddhAMta zAstra aura adhyayana kA adhikAra'' pustaka likhakara 'dhavalA' ke prakAzana ko rokane kA bhI prayatna kiyaa| parantu hIrAlAlajI tanika na ddige| graMtha kA sampAdana itanA zodhapUrNa evaM ucca starIya thA ki sArA virodha svayaM samApta ho gyaa| pAMcave se aMtima solahaveM bhAga kA prakAzana kramaza: 1942 se 1958 ke bIca huaa| isa taraha kula 20 varSoM ke satprayAsa se pro. hIrAlAla yaha amRta-graMtha jaina samAja ko samarpita kara dhanya hue aura dhanya huA jaina smaaj| __ isa bIca unheM aprabhaMza bhASA aura sAhitya para maulika lekhana ke lie DI.liTa. kI upAdhi se sammAnita kiyA gyaa| taba se ve DaoN. hIrAlAla jaina ke nAma se prasiddha hue| san 1944 meM unakA sthAnAntaraNa amarAvatI se nAgapura ke "mArisa mahAvidyAlaya'' meM ho gyaa| sarakArI sevA se nivRtti taka pUre dasa varSa unhoMne yahIM gujaare| nAgapura vizvavidyAlaya kI tarapha se unheM aneka uttaradAyitva sauMpe gaye jinheM DaoN. jaina ne dakSatA se niSpanna kiyaa| san 1948 kA varSa DaoN. jaina ke lie zubha nahIM rhaa| unakI mAtAjI svargastha ho gii| durbhAgya vaza pautra bImAra par3A, usakA bhI zarIrAMta ho gyaa| DaoN. jaina atyaMta du:khI ho gye| tabhI eka putra bhAgya ko doSa dete hue senA meM bharatI ho ge| DaoN. jaina ko hArdika viSAd ne ghera liyaa| sarasvatI upAsanA ko samarpita jIvana sadaiva hI kaSTa sAdhya hotA
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 151 rahA hai| phira bhI unhoMne apane gArhasthika uttaradAyitva nibhAne meM kasara na chodd'ii| santAnoM kI sukha-samRddhi ke lie ve sadaiva saceSTa rhe| san 1955 meM terahavIM pustaka ke prakAzana samaya para DaoN. jaina eka anya kAraNa se udvigna ho utthe| graMthamAlA kA koSa samApta ho gayA thA, graMthoM kI bikrI uttarottara kSINa hotI gii| prakAzaka saMsthA RNa se dabI jA rahI thii| phira bhI unhoMne hAra na maanii| sampAdana kArya abAdha gati se calatA rahA evaM dhavalA ke sampUrNa bhAga prakAzita hue| san 1958 meM bihAra sarakAra ne DaoN. jaina ko AmaMtrita kara vaizAlI meM jainadharma aura prAkRta-apabhraMza bhASAoM ke adhyayana evaM zodhArtha kendra saMcAlana kA bhAra unheM sauNpaa| DaoN. jaina use mUrta rUpa dene meM vyasta ho gye| alpa kAla meM hI yaha saMsthAna jaina vidyA ke vidvAnoM kA nirmANa sthala bana gyaa| DaoN. sikadAra, DaoN. vimalaprakAza jaina, DaoN. rAjArAma jaina, DaoN. paThAna, DaoN. Ara.ke. candrA Adi isI saMsthAna kI upaja haiN| san 1960 meM madhyapradeza zAsanAntargata sAhitya pariSad, bhopAla ke AmaMtraNa para unhoMne jaina itihAsa, sAhitya darzana aura kalA para cAra vyAkhyAna die, jise pariSad ne san 1962 meM 'bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna' nAma se prakAzita kiyaa| isa graMtha kA marAThI, kannar3a, aMgrejI Adi bhASAoM meM anuvAda bhI ho cukA hai| san 1961 meM DaoN. jaina jabalapura vizvavidyAlaya ke kulapati ke Agraha para jabalapura A gaye evaM yahA~ saMskRta vibhAga kA AcArya pada smbhaalaa| san 1969 taka ve isI se sambaddha rhe| unakI preraNA se vizva vidyAlaya meM pAlI evaM prAkRta bhASAoM kA adhyApana cAlU huaa| DaoN. jaina ne aneka zodha chAtroM kA mArga nirdezana kiyaa| san 1964 meM bhAratIya jJAnapITha ke Agraha para 'maraNa paraja, karakaNDu cariu, sugandha dazamI kathA' Adi graMthoM kA sampAdana samhAlA jo kramaza: 1964 va 1966 meM prakAzita hue| sugaMdha dazamI kathA pAMca bhASAoM meM prApta hotI haiM-saMskRta, apabhraMza, hindI, marAThI aura gujraatii| DaoN. jaina ne kathA ke anurUpa marAThI prati ke sAtha upalabdha 67 raMgIna citroM ko bhI graMtha meM
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ samAhita kara unakA paricaya diyA hai| DaoN. e. ena. upAdhye ne graMtha kA sampAdakIya likhA hai| san 1969 meM 'zrIcandra kRta kathA koza' kA sampAdana kara prakAzita karAyA / 152 idhara atizaya kAryabaddhatA ke kAraNa DaoN. jaina rugNa rahane lage the| san 1965 se vakSasthala meM pIr3A rahane lgii| hArTa aTaika bhI AyA / san 1968 meM rugNatA doharI ho gii| san 1969 meM ve sevAnivRtta hue / unake suputra zrI praphullakumAra modI mahArAjA bhoja kI dhArAnagarI ke snAtakottara mahAvidyAlaya meM prAcArya pada para niyukta the| ve unhIM ke pAsa rahane lge| san 1970 meM DaoN. jaina dvArA sampAdita 'sudarzaNa cariu' kA prakAzana huaa| nayanandI praNIta isa kAvya graMtha meM seTha sudarzana kI kathA hai| isI varSa bhAratIya jJAnapITha ne DaoN. jaina dvArA sampAdita saMskRta graMtha 'sudarzanacaritam' kA bhI prakAzana kiyaa| DaoN. jaina ne isa bIca apane pArivArika "modI vaMza" kA chandabaddha itihAsa likhA / san 1973 meM bhAratIya jaina mahAmaNDala ke adhyakSa ke Agraha para bhagavAn mahAvIra ke 2500vIM nirvANa zatAbdi ke upalakSa meM eka vizAla graMtha ke praNayana kA kArya DaoN. jaina ko sauMpA gyaa| DaoN. jaina ne isa uttaradAyitva ko gambhIratA se liyA aura "jaina dharma sAhitya aura siddhAMta" nAmaka graMtha kI racanA kii| ve asvasthatA ke bAvajUda rAta-dina 15 ghaMTe ciMtana lekhana meM vyasta rhte| eka dina ve behoza ho ge| hRdayAghAta sAmAnya na thA / sabhI parivArajana ikaTThe hone lge| antata: 13 mArca 1973 ko ve mahAprayANa kara ge| prAcIna jaina sAhitya ko Alokita karane vAlA sUrya asta ho gyaa| unake do graMthoM - "vIra jiNiMda cariu " aura "jinavANI' kA prakAzana bhAratIya jJAnapITha ne san 1975 meM kiyaa| isI taraha bhArata jaina mahAmaMDala dvArA unake "prAgaitihAsika jaina paramparA' graMtha kA prakAzana maraNoparAMta huaa| DaoN. jaina jaise mahAmanISI ko pAkara jaina samAja kRtyakRtya ho gayA /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 jaina-vibhUtiyA~ 39. zrI kundanamala phirodiyA (1885-1968) janma : ahamadanagara, 1884 pitAzrI : zobhAcanda phirodiyA pada : spIkara, mahArASTra vidhAnasabhA divaMgati : pUnA, 1968 osavAla zreSThi zrI kundanamala phirodiyA ne bhArata ke svatantratA Andolana meM abhUtapUrva sahayoga dekara mahArASTra hI nahIM apitu sampUrNa bhArata ke rAjanaitika paTala para apanA nAma svarNAkSaroM meM aMkita kraayaa| unake pUrvaja zrI ummedamala rAjasthAna meM nAgaura jile ke 'phiroda' gAMva se san 1825-30 ke loka vimarSaka akAla ke daramyAna mahArASTra ke ahamadamagara kasbe meM Akara bse| isI se ve phirodiyA kahalAne lge| vastuta: unakA gotra 'sAlecA' thaa| __ osavAla jAti kA udbhava mUlata: kSatriyoM ke jaina dharma aMgIkAra kara lene se huaa| san 1155 meM ummedamalajI ke pUrvajoM ne hiMsA karma ko tilAMjali dekara khetI evaM vyavasAya apanA liyaa| sAlecA zreSThi rAjA jI kI sAtavIM pIr3hI meM ummedamala hue| unake ahamadanagara sthAnAntarita hone ke bAda zuru ke varSoM meM eka 'gundecA' gotrIya zreSThi osavAla kapar3e ke vyApArI ne unakI yahA~ paira jamAne meM bahuta madada kii| ummedamalajI ke pautra zobhAcandajI kI ikalautI santAna kundanamalajI the| kundanamalajI kA janma san 1885 meM ahamadanagara meM huaa| unakI zikSA ahamadanagara, puNe evaM muMbaI meM huii| ve medhAvI the| san 1907 meM unheM mumbaI vizva vidyAlaya kA snAtaka hone evaM svarNa padaka prApta karane kA zreya prApta huaa| pezavAoM dvArA sthApita dakSiNa skaoNlarazipa se bhI unheM navAjA gyaa| vidhi parIkSA meM uttIrNa hokara vakAlata ko pezA banAne
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ vAle ve pahale mAravAr3I the| ve eka saphala vakIla siddha hue / prasiddha samAjavAdI netA acyuta paTavardhana ke pitA zrI hari bhAU kI preraNA se ve deza ke svatantratA saMgrAma se judd'e| DaoN. enI beseMTa dvArA saMsthApita 'homa rUla lIga' ke ve sadasya bane / zuru-zuru meM ve lokamAnya tilaka ke pakSadhara the para antataH mahAtmA gAndhI ke ahiMsAtmaka asahayoga Andolana meM bhAga liyA evaM jaldI hI jile meM kA~gresa kI rAjanaitika gatividhiyoM ke sUtradhAra bana gaye / ahamadanagara myUnisipaliTI ke ve varSoM taka pramukha rhe| san 1927 evaM 1937 meM ve mahArASTra kI lejisleTiva kaunsila ke sadasya cune gaye / dvitIya mahAyuddha ke daurAna san 1940 meM mahAtmA gAndhI ne unheM savinaya avajJA Andolana ke eka sau satyAgrahiyoM meM cunaa| tabhI yuddha virodhI bhASaNa dene ke jurma meM briTiza sarakAra ne unheM 6 mAsa ke lie jela bheja diyaa| san 1942 meM bhArata chor3o Andolana meM bhAga lene para sarakAra ne eka bAra phira unheM jela bheja diyaa| isa bAra jela se chUTane para unhoMne vakAlata chor3a dI aura pUrNataH deza sevA ko samarpita ho gaye / 154 ve jaina kaoNnphreMsa ke madrAsa meM sampanna hue gyArahaveM adhivezana ke adhyakSa cune ge| Apane apanI 63veM janma dina para 63 hajAra rupaye kA TrasTa kAyama kiyA thA / san 1946 meM cunAva jItane ke bAda ve sarvasammati se mahArASTra vidhi maMDala (dhArA sabhA) ke spIkara cune gaye / unhoMne apane kArya ko bakhUbI aMjAma diyaa| san 1952 meM spIkara pada se mukta hone ke bAda ve sAmAjika kArya kSetra kI ora mudd'e| ve AcArya vinobA bhAve ke bhUdAna Andolana se bhI judd'e| jile kI aneka saMsthAoM, yathA- kuSTa dhAma, vRddhAzrama, pinjarApola, jilA borDa, osavAla paMcAyata, jaina kAnphreMsa Adi unake sakriya sahayoga se lAbhAnvita huii| Apako sthAnakavAsI jaina samAja ke amRta mahotsava para "samAja ratna" evaM anyAnya sabhAoM dvArA samAja bhUSaNa, samAja- gaurava virudoM se sammAnita kiyA gyaa| ve san 1968 meM divaMgata hue /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ 40. zrI bizanadAsa dUgar3a (1864 ) 155 : jammU, 1864 : lAlA kizanacanda dUgar3a janma pitAzrI pada / upAdhi : cIpha minisTara (kazmIra rAjya), rAyabahAdura (1911), C.I.E.(1915), C.S.I. (1920) : divaMgata 19vIM zatAbdI meM sudUra kazmIra meM osavAla vaMza kI kIrti patAkA phaharAne vAle mejara janarala vizanadAsa dUgar3a kA nAma itihAsa ke pannoM meM amara rhegaa| Apake pUrvaja saikar3oM varSa pUrva bIkAnera se sarasA jA base / vahA~ se kasUra 'base aura mahArAja raNajItasiMha ke samaya lAhaura cale gae / san 1857 kI krAMti ke samaya ye parivAra jammU Akara basa ge| vizanadAsa jI ke pitAmaha lAlA dAnAmala mahArAjA raNajItasiMha kI sevA meM the| unake putra kizanacanda jI hue| kizanacandajI ke do putra hue- vizanadAsa aura anntraam| vizanadAsa jI kA janma jammU meM san 1864 meM huA / apanI pratibhA evaM adhyavasAya se san 1886 meM ve rAjakIya sevA meM niyukta hue / mahArAja ke nijI saciva pada se tarakkI kara rAjya ke gRhamaMtrI evaM rAjasva maMtrI bane evaM antata: kazmIra ke cIpha minisTara banAe gae / prathama vizvayuddha ke samaya briTiza sarakAra kI bharapUra sahAyatA karane ke upalakSa meM Apako rAyabahAdura kI upAdhi se vibhUSita kiyA gayA / san 1915 meM sarakAra ne Apako C.I.E. (kesare hinda) ke khitAba se sammAnita kiyA evaM san 1920 meM C. S. I. kA khitAba diyA / kazmIra ke mahArAja pratApasiMha ne rAjapUta jAti evaM rAjyoM kI ekatA ke lie Apake dvArA kie gae prayAsoM kI bhUri-bhUri prazaMsA kI /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 jaina-vibhUtiyA~ Apane sAmAjika evaM dhArmika kSetra meM bhI ullekhanIya sevAe~ dii| paMjAba sthAnakavAsI kaoNnphreMsa ke syAlakoTa va lAhaura adhivezanoM ke Apa sabhApati manonIta hue| banArasa ke dharma mahAmaNDala ne Apako sammAnita kyaa| ___Apake choTe bhrAtA lAlA anantarAma jI prArambha meM kazmIra nareza ke nijI saciva rhe| tadanantara vakAlata karane lge| puna: ve rAjA amarasiMha ke nijI saciva bne| tadanantara unakI jAgIra ke cIpha jaja bne| 4 . mAh
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 41. zrI pUraNacanda zyAmasukhA (1882-1967) janma pitAzrI divaMgata 157 : ajamIgaMja, : mahatAbacanda zayAmasukhA : kalakattA, 16 aprela, 1967 1882 baMgAla ke sAtha jaina samAja kA sambandha bahuta prAcIna kAla se calA A rahA hai| tathApi jaina dharma evaM itihAsa sambandhI sAhitya baMgalA bhASA meM bahuta kama upalabdha hai| jina vidvAnoM ne jaina zAstroM ko AtmasAta kara maulika racanAe~ kI yA anuvAda dvArA baMgalA bhASA ke isa abhAva ko dUra karane meM sahAyatA kI unameM zrI pUraNacanda jI zyAmasukhA kA sthAna sarvopari hai| Apane aThAraha varSa kI alpAyu se hI likhanA prArambha kiyA evaM jIvana paryanta sAhitya sAdhanA ke zubha kArya meM vyasta rhe| isa avadhi meM unhoMne jo pustakeM, lekha aura kathAe~ likhIM vaha unake satat anuzIlana evaM maulika soca kI paricAyaka haiM / ApakA janma san 1882 ke agasta mahIne meM murzidAbAda ke ajImagaMja zahara meM huA thaa| Apake pitA kA nAma mahatAbacanda jI thA / ve bahuta sampanna nahIM the ataH jiyAgaMja nivAsI rAya dhanapatasiMha jI bahAdura ke yahA~ naukarI karate the| yahI kAraNa thA ki eNTreMsa parIkSA ke pazcAt hI pUraNacanda ko bhI naukarI meM praveza karanA pdd'aa| Apa ko mAtR viyoga to pahale hI ho cukA thaa| aba pitRviyoga hone se parivAra kA pUrA dAyitva Apa ke kaMdhoM para A pdd'aa| usa samaya kI paramparAnusAra ApakA vivAha mAtra 16 varSa kI Ayu meM hI ho cukA thA / rAyadhanapata siMha jI bahAdura ke putra zrI mahArAja bahAdura siMha jI ke yahA~ Apane prathamata: mainejara ke nirdezAnusAra ciTThI-patriyoM kA mazavidA taiyAra karanA prArambha kiyaa| ApakI yogyatA anubhava kara mahArAja bahAdura
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 jaina-vibhUtiyA~ siMha jI ne yaha kAma Apako hI sauMpa diyaa| jaba unhoMne 'jesora' meM sUgara mIla kI pratiSThApanA kI to vahA~ ke pramukha prabandhaka gopIcanda jI ke sahAyaka rUpa meM bhI Apako hI bheja diyaa| vaha jamAnA svadezI Andolana kA thaa| ata: yahI AzA thI ki sUgara mIla saphalatA arjita karegI para vaha ho na skaa| mila uTha jAne para Apako puna: ajImagaMja lauTa AnA pdd'aa| kucha dinoM pazcAt Apa isa kAma ko chor3akara pATa kI dalAlI karane lge| kintu ApakI ruci isa ora nahIM thii| isI samaya nAhaTA parivAra ke pUraNacandajI evaM jJAnacanda jI ne vilAyata jAkara rahane kA nizcaya kiyaa| ata: unako pharma kI dekhabhAla ke lie eka yogya vizvAsI karmacArI kI AvazyakatA pdd'ii| zyAmasukhAjI kI khyAti isa parivAra ko jJAta thii| inhoMne Apase ina kAryabhAra ko grahaNa karane kA anurodha kiyaa| Apane isa kAryabhAra ko grahaNa hI nahIM kiyA balki 27 varSoM taka isI meM saMlagna rahate hue hI avakAza prApta kiyA thaa| nAhaTA parivAra kA kAryabhAra lene ke pazcAt apanA parivAra ajImagaMja rahane para bhI Apako adhika samaya kalakattA evaM anya mukAmoM meM hI bitAnA pdd'aa| parantu aisI paristhitiyoM meM bhI Apane likhanA-par3hanA nahIM chodd'aa| Apake sahapAThI the baMgAla ke bhAvI prakhyAta zizu sAhitya samrATa zrI dakSiNA raMjana mitra mjumdaar| inhIM kI preraNA se zyAmasukhA jI ne baMgalA meM likhanA prArambha kiyA thaa| jaba dakSiNA raMjana bAbU ne 'sudhA' mAsika patrikA prakAzita kI to zyAmasukhA jI ko bhI isameM likhane ke lie utsAhita kiyaa| Apane 'dIpAvalI', 'pa!SaNa', 'zrI pUjya jI kA Agamana' Adi zIrSakoM se lekha likhakara 'sudhA' meM prakAzita kraae| nAhaTA parivAra ke graMthAgAra meM, dharma sambandhI granthoM kA acchA saMgraha thA, pUraNacanda jI vahA~ se grantha lAkara par3hate the| 18 varSa kI umra meM hI Apane zrI AtmArAmajI viracita 'jaina tattvAdarza' evaM 'ajJAna timira bhAskara' par3ha liyA thaa| inhIM graMthoM se Apako Age calakara jaina zAstroM ko par3hane ke lie ubuddha kiyaa| AtmArAmajI ke prati ApakI jo gaharI
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 jaina-vibhUtiyA~ zraddhA thI vaha Apake 'zrImad vijayAnanda sUrI' prabandha meM spaSTata: jhalakatI hai| chAtrAvasthA meM ApakA anurAga saMskRta kI ora thA, kintu jaba dekhA jaina mUlazAstra sabhI mukhyatayA prAkRta meM haiM to Apane prAkRta par3hanA prArambha kara isa para bhI apanA pUrNa adhikAra jamA liyaa| isI bhA~ti jaba unheM jJAta huA adhikAMza jaina sAhitya gujarAtI meM hai to bhASA ke jJAnArjana ke lie gujarAtI samvAda patroM ke grAhaka banakara unheM niyamita rUpa se par3hanA prArambha kiyA evaM zIghra hI isameM bhI dakSatA arjita kara lii| Apake tIna putra evaM cAra kanyAe~ thiiN| Apake prathama putra zrI RSabhacanda jI kA aMgrejI bhASA para acchA adhikAra thaa| sAtha hI dharmAnurAga bhI gambhIra thA vizeSakara praNIta aravinda yoga ke prti| zrI RSabhacandajI ne 'iNDiyana silka hAusa' kI sthApanA kI thI jo ki Aja bhI kalakattA ke pramukha silka pratiSThAnoM meM eka hai| mahAyogI aravinda ke prati unakA AkarSaNa itanA ghanA thA ki jamI huI dUkAna evaM gharabAra sabhI kA parityAga kara Apa pAMDicerI meM AzramavAsI ho gye| ve prAcya evaM pAzcAtya sabhI darzanoM ke acche vidvAna the| vahA~ jAkara inhoMne phreMca bhASA para bhI adhikAra kara liyaa| Apane aravinda va madara ke sAhitya aura darzana para kaI grantha likhe| zyAmasukhA jI ne apanI jyeSTha kanyA kA vivAha eka samAja bahiSkRta parivAra meM kara apanI jisa udAratA evaM manobala kA paricaya diyA vaha bhI ullekhanIya hai| zrI raNajIta siMha jI dughor3iyA dhana, vidyA, caritra sabhI dRSTiyoM se yogya vyakti the| kintu vilAyata jAne ke kAraNa unake pitA samAja bahiSkRta the| zyAmasukhA jI jAnate the ki isa kArya ke pariNAma svarUpa samAja inheM bhI daNDita karegA phira bhI ve pIche nahIM htte| apane saMkalpa para aTUTa rhe| Aja vaha sAmAjika niSedha nahIM hai kintu eka vyartha kI paramparA ko tor3ane kA gaurava to kaI anya logoM kI bhA~ti pUraNacanda jI ko bhI prApta hai| naukarI se avakAza grahaNa karane ke pazcAt Apa kucha dina banArasa jAkara rahe, kintu bAda meM puna: kalakattA lauTa aae| jIvana ke zeSa bhAga
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 jaina-vibhUtiyA~ meM Apa asvastha rahane laga gaye the| san 1967 kI 16 aprela ko 85 varSa kI umra meM ApakA svargavAsa ho gyaa| zrI zyAmasukhA jI mUlata: baMgalA bhASA ke lekhaka the| ve nirantara baMgAla meM hI rahe ata: unhoMne baMgalA meM adhika likhaa| hindI aura aMgrejI meM unake jo lekha milate haiM, ve prAya: baMgalA se hI anudita haiN| granthAkAra rUpa meM prakAzita unakI kRtiyoM ke atirikta jo phuTakara lekha idhara-udhara bikhare par3e the unheM ekatrita kara unakI 80vIM varSagAMTha para prakAzita abhinandana-graMtha meM sanniviSTa kiyA gayA thaa| ina racanAoM se patA calatA hai ki ApakA racanA kSetra kitanA vistRta thA aura prakAzana kA mAdhyama kitanA vyaapk| ina lekhoM meM kucha upadezAtmaka evaM kucha sAdhaka sAdhikA evaM tIrthakaroM ke jIvana para AdhArita haiN| 'jaina zAstra meM jar3a aura jIva' lekha meM dArzanika tattva kA vizaleSaNa hai| 'prabandha cintAmaNi' meM prAcIna jaina itihAsa kaa| inake 'prAcIna bhArata' lekha meM isa yuga kI rAjanIti kA paricaya hai| 'bhagavAna pArzvanAtha' aura 'bhagavAna mahAvIra' jIvanavRtta haiN| 'jaina upAsanA meM dhyAna' aura 'zvetAmbara aura digambara sampradAyoM kI utpatti' sambandhI lekha bahuta hI vicArottejaka haiN| 'jaina sAhitya meM preta tattva' bhI ApakI eka sundara racanA hai| ___'uttarAdhyayana sUtra' nAmaka baMgalA graMtha kalakattA vizvavidyAlaya kI ora se prakAzita kiyA gayA hai| isakA sampAdana zyAmasukhAjI aura ajita raMjana bhaTTAcArya ne kiyA hai| 'uttarAdhyayanasUtra' jaina AgamoM meM prAcInatama graMtha hai| isakA baMgalA anuvAda aura sampAdana kara zyAmasukhA jI ne apane vilakSaNa bhASA jJAna aura adhyavasAya kA paricaya diyA hai| anuvAda jitanA hI prAMjala hai, utanA hI muulgt| pAda TippaNiyoM meM aise tattvoM kA samAveza hai, jinase unakI dIrghakAlIna sAhitya sAdhanA, gambhIra arntadRSTi aura cintana manana kA paricaya milatA hai| ApakI dvitIya kRti 'jaina darzanera rUpa rekhA' grantha meM dravya, nyAya, syAdvAda, anekAnta, karma evaM guNasthAna ke viSaya meM samasta gUDha tattvoM
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 161 kI zyAmasukhAjI ne apanI sahaja lekhana zailI dvArA baMgalA pAThakoM ko eka spaSTa dhAraNA pradAna kI hai| paribhASA saMkula viSaya ko bhI bodhagamya banA dene kI apUrva kalA Apake lekhana kA vaiziSTya hai| ApakA tIsarA grantha 'jaina dharmera paricaya' sAdhu, sAdhvI, zrAvaka ke AcAra, nava tattva, Adi kI vistRta paryAlocanA hai| .. 'jaina tIrthaMkara mahAvIra' cauthA grantha hai, jisameM mahAvIra ke janma, pravrajyA evaM tIrthakara jIvana kA saMkSipta vivaraNa, mahAvIra vANI aura aneka pramukha gaNadharoM kA paricaya sanniviSTa haiN| isase pUrva mahAvIra kA prAmANika jIvana caritra baMgalA bhASA meM thA hI nahIM, anya bhASAoM meM bhI upalabdha nahIM thaa| isa dRSTi se zyamAmasukhA jI kA yaha grantha eka ullekhanIya avadAna hai| 3719 JT 3Tuut Tre Lord Mahavira - His life and Doctrine ukta baMgalA grantha kA hI anuvAda hai| isameM dharmatattva kI bhI carcA hai| jaina dharma aura darzana kA avalambana lekara samasta kathA, prabandha Agama-sampAda karate hue bhI Apa sAmpradAyikatA se vimukta rahe haiN| bhinna matAvalambI ke prati Apa kabhI asahiSNu nahIM hue| jahA~ kahIM bhI inhoMne tattva kI tulanAtmaka AlocanA kI vahA~ vizleSaNa yukti saMgata hI hai| zyAmasukhAjI ne pradhAnata: dharma tattva kI hI carcA kI hai kintu kahIM bhI ve nirasa nahIM hue haiN| yahI kAraNa hai ki ApakI racanAe~ gUr3ha tattvagarbhita hote hue bhI itanI rocaka hai ki par3hanA prArambha karane ke pazcAt anta kara hI uThane kI icchA hotI hai| inakA zabda-vinyAsa bhI jitanA sucintita hai, utanA hI sulalita bhii| zyAmasukhAjI ne baMgalA meM likhA ata: jainiyoM ke sAtha baMgalA bhASA bhASI bhI unake ciraRNI rheNge| eka ora ve baMgalA meM likhakara usa bhASA ko samRddha karate haiM, dUsarI ora baMgadezIya vidvAnoM meM phailI jaina dharma sambandhI bhrAnta dhAraNAoM ko dUra karane meM bhI madadagAra hote haiN| DaoN.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 jaina-vibhUtiyA~ sunItikumAra caTarjI ne likhA hai-"unakI racita jaina dharma sambaMdhI tathyapUrNa pustaka par3hakara, jaina dharma ke viSaya meM kaoNleja meM par3hate samaya jo dhAraNA banI thI usakA nirasana karanA par3A aura jaina dharma kI gambhIratA, mahattva evaM aitihAsika gaurava ke bAre meM bhI kucha jAna skaa|'' sAhitya sAdhanA meM nirata rahate hue Apa jaina saMsthAoM ke kAryakrarmoM meM bhAga lete the| 'ajImagaMja zvetAmbara sabhA' ke Apa prathama sabhApati the| inhIM ke sabhApatitva meM sthAnIya vidyAlaya meM isa sabhA kI baiThaka hotI, jahA~ ki dharma evaM vividha sAmAjika viSayoM para vicAra-vimarza kiyA jaataa| murzidAbAda jaina esoziyesana se bhI ve saMyukta the| prakhyAta purAtattvavid zrI pUraNacanda jI nAhara ke sAtha ApakA maitrI sambandha thaa| ajamera meM anuSThita 'osavAla mahAsammelana' meM bhAga lene ke lie Apa nAhara jI ke sAtha gaye the| vahA~ nAhara jI kI asvasthatA ke kAraNa viSaya nirvAcana samiti kA kArya saMcAlana bhI Apako hI karanA par3A thaa| paM. sukhalAlajI, vAsudeva zaraNa agravAla, dalasukhabhAI mAlavaNiyA Adi vidvAnoM ke sAtha bhI ApakA samparka thaa|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 jaina-vibhUtiyA~ ___42. zrI pUnamacanda rAMkA (1899- ) janma : toMDApura grAma (ajamera), 1899 pitAzrI : chogamala rAMkA (dattaka : zambhUrAma rAMkA) divaMgati : nAgapura ke prasiddha kAMgresI netA osavAla zreSThi zrI pUnamacandajI rAMkA mahAtmA gAMdhI ke atyaMta priya kAryakartAoM meM se eka the| svataMtratA prApti ke pUrva ke 30 varSa bhArata ke itihAsa meM svarNAkSaroM se aMkita haiN| vaha balidAna aura sevA kA yuga thA evaM rAMkAjI usake mUrtimAna pratIka / Apa ajamera tAlukA. ke toMDApura grAma nivAsI zrI chogamalajI rAMkA ke putra the| ApakA janma saMvat 1956 meM huaa| saMvat 1962 meM Apa nAgapura ke rAMkA zaMbhUrAmajI ke dattaka aae| ApakA jIvana tyAga aura tapasyA se otaprota thaa| hAtha kI katI-bunI kAlI kamalI kaMdhe para DAle saMvat 1977 se gAMdhIjI ke sabhI AndolanoM meM ve agraNI rhe| isa hetu cha: sAta bAra unheM jela yAtanAeM bhI sahanI pdd'ii| prAMtIya kAMgresa kameTI ke adhyakSa to ve the hI, saMvat 1996 meM akhila bhAratavarSIya kAMgresa kameTI ke bhI sadasya cune ge| unhoMne apanI vaiyaktika sampatti kA bahuta bar3A bhAga dezahita ke lie arpita kara diyA thaa| sAmAjika sudhAroM ke ve sUtradhAra the| osavAla mahezvarI evaM poravAla samAja meM mosara kI kuprathA ke unmUlana hetu unhoMne athaka prayAsa kiyaa| ve apanI dhArmika sahiSNutA ke lie sarvatra lokapriya the| akhila bhAratavarSIya sanAtana jaina mahAsabhA ke sAtaveM adhivezana ke ve sabhApati cune ge| ApakI dharmapatni dhanavatI bAI rAMkA rASTrIya Andolana kI mahilA netrI thii| ve bhI aneka bAra jela gii| khAdI evaM carakhA ko apane jIvana kA aMga banAkara unhoMne tAtkAlIna samAja ko naI dizA dii|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 jaina-vibhUtiyA~ ___43. zrI balavaMtasiMha mehatA (1900-2003) janma : udayapura, 1900 pitAzrI : jAlimasiMha mehatA mAtAzrI : aneku~vara pada : sadasya-bhArata kI prathama saMvidhAna nirmAtrI sabhA, 1948 divaMgati : udayapura, 2003 bhAratIya saMskRti ke udAtta mAnavIya mUlyoM ke saMvAhaka evaM rAjanIti meM zucitA evaM pAradarzitA ke hAmI mAsTara balavaMtasiMha mehatA akhila jaina samAja ke jvalaMta dIpa stambha the| 24 pharavarI, 2000 kA dina lokasabhA ke itihAsa meM eka ullekhanIya svarNima divasa thA, jisa dina sampUrNa sadana ne mejeM thapathapA kara zrI mehatA ke zatAyu hone para badhAI dI thii| yaha avismaraNIya badhAI mAtra usa zakhsiyata ke sau varSa pUrNa karane taka sImita nahIM thI kintu deza ke svataMtratA saMgrAma meM sakriya yogadAna dete hue bhAratIya saMvidhAna ke nirmAtAoM meM se eka dezabhakta ke jAjvalyamAna hastAkSara ke prati bhI thii| bhArata ke saMsadIya itihAsa meM yaha eka anUThI aura gauravapUrNa bAta huii| yaha prathama avasara nahIM thA, jabaki zrI mehatA ko deza kI sarvocca vidhAyikA ne sammAna va sneha pradAna kiyA ho| dinAMka 9 disambara, 1996 ko saMvidhAna sabhA kI prathama baiThaka kI pacAsavIM varSagAMTha ke avasara para bhI saMsada ke saMyukta adhivezana meM bar3e harSanAda va mejeM thapathapAkara zrI mehatA ke prati sammAna prakaTa kiyA gayA thaa| isa bAra aura gata bAra bhI ve rAjasthAna ke ekamAtra variSTha sadasya the| isI gauravapUrNa zrRMkhalA kI kar3I meM 4 aprela, 2000 ko rAjasthAna vidhAnasabhA ne bhI zrI mehatA ko zatAyu hone para badhAI dii|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 165 zrI balavaMtasiMha mehatA kA janma udayapura meM 8 pharavarI, 1900 meM haa| Apake pitA zrI jAlimasiMha mehatA evaM mAtA aneku~vara kA parivAra pratiSThita va kulIna aitihAsika parivAra mAnA jAtA hai| mevAr3a ko mugaloM se sAmanA karane tathA rAjaparivAra kI surakSA karane meM isa parivAra ne mahattvapUrNa bhUmikA nibhAI thii| yahI kAraNa thA ki zrI mehatA kI banaulI (vivAha pUrva zobhAyAtrA) mahArANA ke rAjamahaloM se prArambha huI thii| yaha saubhAgya rAjaparivAra ke atirikta kisI anya parivAra ko prApta nahIM huaa| yaha eka viDambanA hI hai ki ekIkaraNa tathA navalapurA jAgIradAra bane rahane ke bAvajUda zrI mehatA ko mevAr3a ke mahArANA kI rAjazAhI aura jAgIradArI vyavasthA ke prati vidroha karanA pdd'aa| lekina ApakI ImAnadArI, kartavyaniSThA aura dezaprema se paricita hone ke kAraNa Apako mevAr3a ke rAjaparivAra ne sadaiva sammAna hI diyaa| unhIM ke parAmarza para mevAr3a ke tatkAlIna mahArANA bhUpAlasiMhajI ne apanI riyAsata bhArata sarakAra ko sauMpa dI aura ve rAjasthAna ke mahArAja pramukha bne| unhoMne janahita meM apanI samasta rAja-sampatti bhI sarakAra ko de dii| zrI mehatA ne apanI zikSA udayapura va bhIlavAr3A tathA ucca zikSA phargusana kaoNleja, pUnA se prApta kii| 13 varSa kI alpAyu meM ApakA vivAha | dUlhA veza meM saje-dhaje mAsTara balavaMtasiMha (baiThe hue meM dAe~ se dUsare)
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 jaina-vibhUtiyA~ zrImatI (svargIyA) sugandha kumArI se huA jo udayapura ke pratiSThita sarrApha zrI maganalAlajI dalAla kI jyeSTha putrI thii| Apane apanA jIvana kalakattA meM "yAtrI mitra'' patrikA ke sampAdaka ke rUpa meM prArambha kiyaa| isa patrikA meM relve TAima Tebala, paryaTana sambandhI jAnakArI tathA rocaka paThanIya sAmagrI kA samAveza kiyA jAtA thaa| vahA~ se lauTakara Apa udayapura meM jaina pAThazAlA ke pradhAnAdhyApaka bane aura isI kAraNa zrI mehatA 'mAsTara sAhaba' ke nAma se vikhyAta haiN| ApakI 'mevAr3I digdarzana', 'rAjapUtAne kA bhUgola' tathA 'bAlopayogI vyAkaraNa' pAThya-pustakeM varSoM taka mevAr3a kI zikSaNa saMsthAoM meM sarakAra dvArA mAnya hokara par3hAI jAtI rhii| Apane 'bhaktimattI mIrAM bAI', 'phorTa oNpha cittaur3agar3ha' Adi pustakeM bhI likhii| Apane mAtra 16 varSa kI Ayu meM hI pratApa sabhA kI sthApanA kI evaM mahArANA pratApa ke ucca AdarzoM kA pracAra-prasAra kiyA ! Apane yuvAvasthA meM lAhaura evaM karA~cI meM Ayojita kA~gresa adhivezanoM meM sahabhAgI banakara bhAga liyaa| zrI mehatA ne saradAra bhagatasiMha ke sAthiyoM ko zaraNa dekara unheM hathiyAra calAne aura sulabha karAne kI suvidhAe~ pradAna kii| isase deza ke jAMbAja krAntikArI dezabhaktoM ko preraNA milii| yahA~ ve briTiza prAntoM ke guptacaroM aura pulisa ke jAla se mukta hokara apanA pUrA samaya hathiyAra parIkSaNa va prazikSaNa meM lagAne lge| 24 apraila, 1938 ko zrI mehatA ne pUrva puztainI nivAsa sAhitya kuTIra, sonA seharI meM mevAr3a prajA-maNDala kI sthApanA kI aura prathama adhyakSa bane / uttaradAyI zAsana kI mA~ga kara Andolana karane ke kAraNa Apane aneka bAra lAThiyoM kI mAra khAI evaM Apako nau mAsa taka sarAr3A jela mAsTara balavaMtasiMha mehatA ko sana ke kArAvAsa meM rahanA pdd'aa| mahAtmA gA~dhI ke 1938 meM AjAdI ke Andolana ke 'bhArata chor3o Andolana ke daurAna bhI zrI rAma daurAna jela se rihAI ke bAda prazaMsakoM " ne phUlamAlAoM se lAda diyaa| |
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 167 mehatA ko udayapura va ihavAla kI jeloM meM rahanA pdd'aa| rAjya evaM kendriya sarakAra ke guptacara barAbara unake pIche lage rahate the| loga rAjanaitika saMsthA ko candA dene se katarAte the| aise vikaTa samaya meM Apane apanI dharmapatni ke gahane giravI rakhakara prajAmaNDala kI gatividhiyA~ saMcAlita kii| san 1947 meM bhArata svataMtra huaa| sana 1948 meM bhAratIya saMvidhAna meM nirmANArtha 12 prAMtoM evaM 70 dezI riyAsatoM ke 299 pratinidhiyoM kI saMvidhAna nirmAtrI sabhA gaThita huI, jisameM rAjasthAna kA pratinidhitva karane ke lie mAsTara balavaMtasiMha mehatA evaM lokanAyaka mANikyalAla varmA kA manonayana huaa| ___ zrI balavaMtasiMha mehatA ne bhAratIya saMvidhAna sabhA meM rAjasthAna ke hitoM ko pramukhatA dI evaM rASTrIya dRSTikoNa apanAte hue bhAratIya saMvidhAna kI racanA meM bhI mahattvapUrNa yogadAna diyaa| kaTTara sarvodayI va gA~dhI anuyAyI hone ke kAraNa Apane sadaiva dalitoM, patitoM va pichar3oM ke vikAsa evaM unnayana ke lie saMvidhAna meM samucita prAvadhAnoM kA samAveza kraayaa| grAma paMcAyatoM ko sabala va sudRr3ha banAte hue Apane gA~dhIjI ke grAma svarAja ko sAkAra rUpa dene ke lie bhI athaka prayAsa kiye| khAdI grAmodyogoM ke vikAsa tathA kuTIra udyogoM ke vistAra ke binA deza ke karor3oM logoM kA jIvana stara U~cA uThAnA, unheM svAvalambI banAnA aura unake sammAnapUrNa jIne kI kalpanA karanA hI vyartha hai| ye udgAra unake bhAratIya saMvidhAna meM diye gaye bhASaNa se spaSTa haiN| zrI mehatA prArambha se hI kartavyaniSTha, ni:svArthI, sacce, sAhasI aura spaSTavAdI rhe| unhoMne na to kabhI kisI ke samakSa jhukanA svIkAra kiyA aura na hI siddhAntoM se samajhautA kiyaa| apanI bAta kahane se bhI ve kabhI nahIM hicakicAe, cAhe vaha vyakti deza kA kitanA hI bar3A garNadhAra kyoM na ho| ___ saradAra paTela ne rAjasthAna kA ekIkaraNa to karavA diyA kintu AbU parvata ko alaga rkhkr| zrI mehatA ko yaha nAgavAra lgaa| unhoMne saMvidhAna sabhA ke aitihAsika bhASaNa meM AbU parvata ko rAjasthAna meM milAne kI joradAra vakAlata kI aura kahA ki rAjasthAna meM 'sirohI' ko talavAra kahate haiM aura
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 jaina-vibhUtiyA~ saradAra paTela ne jaba yaha talavAra hI toDa dI to phira rAjasthAna kA zaurya kahA~ rahA? apane akATya tathyoM ko prastuta karate hue tathA saMgharSarata rahate hue Akhira Apane AbU parvata sahita sirohI ko rAjasthAna meM sammilita karavA kara hI caina kI sAMsa lii| lauha puruSa saradAra vallabha bhAI paTela se lohA lenA koI sAdhAraNa bAta nahIM thii| phira bhI komala kusuma sama sahRdaya saradAra paTela zrI mehatA se prasanna the aura unheM apanA vizvAsapAtra mAnate the| saradAra paTela hindI ko rASTrabhASA banAnA cAhate the kintu neharU jI hindustAnI ke pakSadhara hI nahIM, kaTTara samarthaka the| aisI viSama paristhiti meM khule taura para paM. neharU kA virodha karane kA sAhasa bhalA kauna kara sakatA thaa| saradAra paTela ne zrI mehatA ko apane nivAsa para bulavAyA aura apane mana kI, rASTrahita kI yaha bAta khii| unake hI nirdeza para zrI mehatA saradAra paTela ke kucha anya vizvasanIya sAthiyoM ke sAtha lAlaTeneM lekara rAta-rAta bhara sadasyoM ke gharoM para ghUmate rahe aura unheM hindI ke himAyatI banAte rhe| pariNAma anukUla aura sukhada rahA aura hindI deza kI rAjabhASA svIkAra kara lI gyii| saradAra paTela kI bhA~ti zrI neharU bhI zrI mehatA kI kartavyaparAyaNatA, karmaThatA, spaSTavAditA, dezabhakti aura caritra kI utkRSTatA se prabhAvita the| unhoMne zrI mehatA ko, vizeSa rUpa se eka saMsadIya maNDala ke sAtha kazmIra meM sainya sthiti kA adhyayana karane ke lie bhejaa| 18000 phITa se bhI adhika U~cAI para sainya adhikAriyoM ne unheM deza kI sImA-sthiti kA avalokana karavAyA aura surakSA upAyoM para vicAra-vimarza kiyaa| zrI balavaMtasiMha mehatA ko bhAratIya saMvidhAna pArita karavAne kA bhI prastAva prastuta karane kA aitihAsika gaurava va zreya prApta huaa| zrI mehatA antarima saMsada (lokasabhA cunAva ke pUrva) ke bhI sadasya rhe| Apa rAjasthAna meM jayanArAyaNa vyAsa ke maMtrimaNDala (1951-52) meM udyoga, khanija va vikAsa maMtrI rhe| Apane atyanta alpakAlIna maMtrIpada suzobhita karate hue bhI rAjya va janahita ke kaI kArya kiye, jinameM khanija mAlikoM ke ekAdhikAra samApta karanA, kaI vastuoM para cuMgI samApta karanA,
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ apane ghara yA jhoMpar3e banAne ke lie kaI vastuoM para kara nahIM dene kI suvidhAe~ denA, katipaya bar3e-bar3e udyoga lagAnA Adi sammilita haiN| 169 san 1952 ke prathama Ama cunAva meM zrI mehatA udayapura se lokasabhA ke sAMsada nirvAcita hue| saMbhavata: ve deza meM sabase kama dhanarAzi (dasa hajAra se bhI kama ) vyaya kara cunAva jiite| saMsada sadasya ke rUpa meM unhoMne zikSA, zrama, udyoga, khanija Adi maMtrAlayoM kI saMsadIya samitiyoM ke sadasya ke rUpa meM mahattvapUrNa yogadAna diyaa| ve saMsada kI kaI pravara samitiyoM ke bhI sakriya sadasya rahe haiN| TreDa yUniyana ekTa, impalAyaja sTeTa iMzyoransa ekTa Adi kI saMracanA va pArita karAne meM bhI unakI mahattvapUrNa bhUmikA rahI hai| loka lekhA samiti ke kAryavAhaka adhyakSa ke rUpa meM Apane deza ke vibhinna bhAgoM kA daurA kiyA tathA rAjakIya upakramoM ko vyavasthita karane va vikAsa ke sujhAva diye / DaoN. rAjendra prasAda jiMka smelTara ko bihAra le jAnA cAhate the| bihAra meM sIse kI khAne haiM aura pAnI bhI pracuratA se upalabdha hai jabaki jAvara (udayapura) sthita sIsA, jastA, khanija kSetra meM pAnI kI kamI hai| zrI mehatA ne loka sabhA meM jAvara meM hI smelTara sthApita karane para dRr3hatA se bala diyA aura apane pakSa meM prabala tarka die / antata: jiMka smelTara jAvara meM hI sthApita huA / khetar3I meM hindustAna kaoNpara saMyatra sthApita karAne meM bhI zrI mehatA kA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai / zrI mehatA kI preraNA se hI rASTrIya rAjamArga-8 ke dvArA udayapura hote hue ahamadAbAda ko dillI se jor3A gayA / Apa bhAratIya loka kalA maNDala ke saMsthApaka adhyakSa, kastUrabA mAtR mandira ke adhyakSa, rAjasthAna vanavAsI sevA saMgha ke saMsthApaka maMtrI, rAjasthAna bhUdAna yajJa borDa ke adhyakSa, bhArata sevaka samAja, rAjasthAna ke adhyakSa, udayapura nagara sudhAra pranyAsa ke adhyakSa tathA rAjasthAna sarvasevA-saMgha, bhAratIya Adama jAti sevaka saMgha, nAthadvArA mandira borDa, rAjasthAna vidyuta maNDala Adi ke sadasya rahe / mahArANA pratApa smAraka samiti ke saMsthApaka pradhAna maMtrI ke rUpa meM Apake dvArA banavAyA gayA udayapura meM motI magarI para sthita mahArANA pratApa
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 jaina-vibhUtiyA~ smAraka vizva paryaTana mAnacitra para aMkita ho cukA hai| Apa rASTrIya khanija vikAsa nigama ke varSoM taka nirdezaka rhe| ApakI hI preraNA se (saMsada ke rUpa meM) bhAratIya DAkagharoM meM hindI meM tAra bhejanA prArambha huaa| IrAna ke zAha, baigama phAshA evaM kazmIra ke yuvarAja DaoN. karaNasiMha ko motI magarI pratApa smAraka kA avalokana karAte hue zrI mehatA zrI Thakkara bApA kI preraNA se Apane mevAr3a ke AdivAsI kSetra meM baiThakara kaI pAThazAlAe~ evaM chAtrAvAsa sthApita kiye aura AdivAsiyoM ke utthAna meM yogadAna diyaa| bhUdAna borDa ke adhyakSa ke rUpa meM saikar3oM ekar3a jamIneM bhUmihIna kisAnoM meM vitarita kI aura Adarza grAma sthApita kiye| udayapura nagara sudhAra pranyAsa ke adhyakSa ke rUpa meM nagara ke niyojita vikAsa evaM ise pradUSita rahita banAne kI ceSTA kii| bhArata sevaka samAja ke adhyakSa ke rUpa meM Apane rAjasthAna meM zramajIviyoM ke lie rAjya meM prathama bAra kaoNleja kI sthApanA kI jo Aja jayapura meM lAla bahAdura zAstrI kaoNleja ke nAma se vikhyAta hai| zrI mehatA kI mahilA zikSA ke pracAra-prasAra meM bhI kAphI ruci rahI hai, jisake lie Apane udayapura meM rAjasthAna mahilA vidyAlaya kI sthApanA meM
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 171 sakriya sahayoga diyA tathA kucha varSoM taka vahA~ adhyApana kara apanI sevAe~ bhI diiN| Apa hI kI preraNA va prayAsa se udayapura vizvavidyAlaya meM jainolojI tathA nAthadvArA kaoNleja meM vaiSNavolojI kA zikSaNa, zodha va vikAsa kArya prArambha hue| rAjasthAna hisTrI kA~gresa kI sthApanA meM bhI ApakA amUlya yogadAna rhaa| svayaM itihAsa premI hone ke kAraNa Apane isake adhivezanoM meM zodhapatra pddh'e| __ Apane dillI vizvavidyAlaya tathA rAjasthAna ke adhikArI prazikSaNa vidyAlaya meM rAjasthAna ke AdivAsiyoM tathA anya sAmayika viSayoM para bhASaNa diye| jaba mehatA jI vyAsa maMtrimaNDala meM udyoga, khanija evaM vikAsa maMtrI the taba unhoMne varSoM se khanija bhUkhaNDoM para ekAdhikAra jamAe pU~jIpatiyoM ko bedakhala kara madhyama evaM nimna vargIya udyamiyoM ko vikAsa kA samucita avasara diyA thaa| vikendrIkaraNa kI isa nIti ke niSpAdana se unhoMne aneka kendriya evaM kA~gresa ke zIrSa netAoM ko nArAja kara diyA thaa| pariNAmata: unheM agale cunAvoM meM rAjyasabhA kA TikaTa nahIM milaa| kA~gresa pArTI meM bhAI bhatIjAvAda ke calate dvitIya lokasabhA ke cunAva meM bhI unheM TikaTa nahIM milaa| ImAnadArI evaM satyaniSThA ke avamUlyana ke kAraNa zAsakIya rAjanIti se unakA moha bhaMga ho gyaa| ve pUrNata: Ama AdamI kI sevA evaM vanavAsI aura AdivAsI kSetroM meM zikSA prasAra evaM sAmAjika burAiyoM ke khilApha abhiyAna ko samarpita ho ge| zArIrika azaktatA ke bAvajUda bhArata ke svataMtratA saMgrAma kA yaha purodhA marate dama taka saMdharSarata rhaa| ___31 janavarI, 2003 kI rAtri meM 103 varSoM kI upalabdhiyoM se sammAnita isa saMgharSazIla mahAmanA kA udayapura meM dehAvasAna huaa| unakI zatAyu pUrti para lokasabhA meM nimna ullekha dvArA unakA abhinandana vartamAna bhArata ke itihAsa meM svarNAkSaroM se aMkita rhegaa| Reference Re : Birth centenary of Sri Balwantsingh Mehta ___Mr. SPEAKER : Hon. Members, I am happy to inform the Members that Sri Balwantsingh Mehta, who is one of the few
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 jaina-vibhUtiyA~ living members of that galaxy of men and women who laboured vigorously for outlining the dreams and aspirations of our Freedom Fighters in the Constituent Assembly, completed 100 years of his eventful life on 8 February, 2000. Sri Mehta was also a Member of the First Lok Sabha. I hope the House would join me in greeting him on this occasion and wishing Sri Mehta a long and healthy life. G.C. Malhotra Secretary General No. 22/1/99/T Dated : 29th February 200
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 173 44. zrI jugalakizora mukhtAra (1877-1968) janma : sarasAvA (sahAranapura), 1377 pitAzrI : caudharI natthUmala agravAla mAtAzrI : bhoIdevI sRjana : merI bhAvanA, yuga bhAratI, graMtha parIkSA (cAra bhAga), jainAcAryoM evaM jaina tIrthaMkaroM meM zAsana bheda, svAmI samantabhadra, ratnakaraNDa, zrAvakAcAra, samIcIna dharmazAstra, jaina sAhitya aura itihAsa, yugavIra graMthAvalI (2 khaNDa) sanmati sUtra aura siddhasena sampAdana : jaina gajaTa, jaina hitaiSI, anekAnta divaMgati : 1968 20vIM zatAbdI meM jaina saMskRti, sAhitya evaM samAja kI tanamana-dhana se niSThApUrvaka sevA kara apane jIvana ko dhanya mAnane vAle mUrdhanya sAhityakAra evaM samAlocaka zrI jugala kizora mukhtAra sacamuca 'yugavIra' the| prAcya vidyA ke isa saMzodhaka, sampAdaka evaM lekhaka ke suyaza kI sugaMdha se dig-diganta suvAsita huaa| IsA kI dUsarI zadI meM hue mahAn jainAcArya sAmantabhadra ke sAhitya evaM jIvana ko apane adhyavasAya, satata zodha-khoja evaM lagana se prakAza meM lAkara Apane jaina samAja kA bahuta upakAra kiyaa| sahAranapura jile ke sarasAvA grAma meM caudharI natthUmala agravAla kI dharmapatni zrImatI bhoIdevI kI kukSi se san 1877 meM eka bAlaka kA janma huaa| nAmakaraNa huA-jugala kishor| pA~cave varSa se bAlaka kA zikSaNa urdU-phArasI madarase se Arambha huaa| tadanantara hakIma ugrasena kI pAThazAlA meM hindI aura saMskRta kA abhyAsa bhI kiyaa| bAlaka kI vilakSaNa dhAraNA zakti evaM tarkazakti se sabhI cakita the| grAma ke posTamAsTara ke pAsa ve aMgrejI sIkhane bhI jaate| prArambhika zikSA ke bAda unhoMne sahAranapura hAI skUla meM dAkhilA liyaa| meTrika pAsa kii|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 jaina-vibhUtiyA~ par3hAI karate samaya hI 16 varSa kI kizorAvasthA meM san 1893 meM unakA vivAha tItaroM ke muMzI hoziyAra siMha kI suputrI se ho gyaa| 7 akTUbara, 1896 ko sarasAvA meM unake pahalI putrI kA janma huA, jisakA nAma unhoMne sanmatikumArI rkhaa| vaha plega se 24 janavarI, 1907 ko devabanda meM kAlakavalita ho gii| tadanantara 7 disambara, 1917 ko sarasAvA meM dUsarI putrI vidyAvatI kA janma huaa| jaba vaha mAtra tIna mAha kI thI, usakI mA~ isa saMsAra se kUca kara gaI aura 28 jUna, 1920 ko krUra kAla ne motIjhare ke bahAne usa baccI ko bhI chInakara mukhtAra sAhaba ko 42 varSa kI vaya meM nitAnta ekAkI kara diyaa| apanI putriyoM se unheM itanA lagAva rahA ki kAlAntara meM unakI smRti meM unhoMne AkarSaka bAla granthamAlA ke prakAzana hetu 'sanmatividyA-nidhi' sthApita kii| eNTrensa parIkSA uttIrNa karate hI jIvikA kI samasyA sAmane aaii| idhara-udhara naukarI talAza kii| mana mAphika kAma nahIM milA to navambara 1899 meM bambaI prAntika sabhA meM vaitanika upadezakI grahaNa kara lI, kintu vaha unakI antarAtmA ko rAsa nahIM AI aura Der3ha mAha bAda hI use chor3a diyaa| svatantra rojagAra kI dRSTi se 1902 meM mukhtArI kI parIkSA pAsa kI aura sahAranapura meM praikTisa prArambha kii| 1905 meM vaha devabanda cale Aye aura vahA~ 11 pharavarI, 1914 taka mukhtArI karate rhe| sarasAvA kI jaina pAThazAlA meM par3hate samaya hI kizora jugalakizora meM lekhana pravRtti prasphuTita ho calI thii| 8 maI, 1896 ke 'jaina gajaTa' (devabanda) meM jaba vaha kakSA 8 ke chAtra the, unakA pahalA lekha, jo kaoNleja kI sthApanA ke samarthana meM thA, chapA thaa| tadanantara 'jaina gajaTa' meM prAya: unake lekha prakAzita hote rhe| 1 julAI, 1907 ko isa sAptAhika patra ke sampAdana kA bhAra unheM hI milA jisakA nirvahana ve 31 disambara, 1909 taka karate rhe| . 1 sitambara, 1907 ke agralekha meM unhoMne patroM meM prakAzita hone vAle azlIla vijJApanoM kA virodha kiyaa| sambhavatayA vijJApanoM ke saMzodhana para deza meM sabase pahale AvAja uThAne vAle sampAdaka vahI the|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 jaina-vibhUtiyA~ unake sajIva sampAdana ne 'jaina gajaTa'' ke grAhakoM kI saMkhyA 300 se bar3hAkara 1500 kara dii| unakI sampAdana pratibhA se prabhAvita paM. nAthUrAma premI ne akTUbara 1919 meM unheM "jainahitaiSI' ke sampAdana kA dAyitva sauMpA jise unhoMne san 1921 taka nibhaayaa| "jainahitaiSI' ke banda ho jAne para prAcIna jaina sAhitya sambaMdhI zodha-khojapUrNa lekhoM ke prakAzana meM Aye gatirodha ko dUra karane ke lie unhoMne apane 'samantabhadrAzrama' se, jisakI sthApanA unhoMne dillI meM 21 aprela, 1929 ko kI thI, navambara 1929 se eka mAsika patra 'anekAnta' nikAlanA prArambha kiyaa| navambara 1930 meM prathama varSa kI 12vIM kiraNa nikalane ke uparAnta Arthika evaM anya kAraNoM se isa patra kA prakAzana 8 varSa taka bAdhita rahA aura varSa 2 kI kiraNa 1 unake sampAdakatva meM vIrasevA maMdira, sarasAvA se 1 navambara, 1938 ko prakAza meM A paaii| yaha patrikA abhI jIvita hai, naI dillI se prakAzita traimAsika ke rUpa meN| san 1914 meM mukhtArI chor3ane ke uparAnta saMskRta ke vibhinna subhASita granthoM se apane manonukUla subhASitoM kA cayana kara unhoMne unakA sarala hindI padya meM bhAvAnuvAda yA chAyAnuvAda kiyaa| una padyoM ko isa prakAra anusyUta kiyA ki vaha 'merI bhAvanA' nAmaka sumanAvali bana gii| yaha unakI jIvana-sAdhanA kA mainIphesTo (ghoSaNA-patra) thii| sarvaprathama 'jaina hitaiSI' patrikA ke aprela-maI 1916 ke saMyuktAMka meM isakA prakAzana huA aura yaha eka kAlajayI racanA siddha huii| isameM unakA kavi upanAma 'yugavIra' dekhane ko milatA hai| yaha kRti itanI lokapriya huI ki pustikA rUpa meM isakI 20 lAkha pratiyA~ hindI meM chapane aura isakA aMgrejI, saMskRta, urdU, gujarAtI, marAThI aura kannar3a bhASAoM meM anuvAda hone kA ullekha kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' ne 'anekAnta' (janavarI 1944) meM kiyA thaa| baMgalA bhASA meM bhI isaka anuvAda huaa| Aja bhI sahastroM vyaktiyoM ko mAnavIya bhAvanAoM se ota-prota yaha racanA kaMThastha hai aura ve isakA nityapATha karate haiN|
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 jaina-vibhUtiyA~ san 1920 meM unakA eka kAvya saMkalana 'vIra puSpAMjali' nAma se prakAzita huaa| usa samaya vaha samAja ke ghora virodha kA sAmanA kara rahe the| san 1928 meM unakI padya racanA 'merI dravya pUjA' aura 1933 meM pUjyapAda devanandI kI amara kRti 'siddhi-bhakti' ke padyAnuvAda svarUpa 'siddhisopAna' prakAzita huii| tadanantara bhI unakI kAvya-sAdhanA hindI aura saMskRta meM calatI rhii| unakI kAvya-kRtiyoM kA eka saMkalana 'yuga bhAratI' nAma se prakAzita huaa| jugalakizora jI kI sAhitya sAdhanA kA eka ati mahattvapUrNa pakSa hai unake dvArA sAmAjika kurItiyoM para prahAra aura prAcIna jaina sAhitya kA anya sampradAyoM ke sAhitya ke sAtha tulanAtmaka gahana adhyayanamanana, zodha-maMthana kara satya ko nirbhIkatA se ujAgara krnaa| san 1913 meM unakI 'jinapUjAdhikAra mImAMsA' prakAzita huI aura san 1917 meM 'grantha parIkSA' ke prathama evaM dvitIya bhAga, san 1921 meM bhAga tRtIya aura janavarI 1934 meM bhAga caturtha prakAza meM aaye| 'granthaparIkSA' prathama bhAga meM unhoMne 'umAsvAmI zrAvakAcAra', 'kundakunda zrAvakAcAra' aura 'jinasena trivarNAcAra'-ina tIna granthoM kI parIkSA kii| dvitIya bhAga meM 'bhadrabAhu saMhitA', tRtIya bhAga meM bhaTTAraka somasena ke 'trivarNAcAra', 'dharma parIkSA', 'akalaMka pratiSThApATha' aura 'pUjyapAda upAsakAcAra' kA tathA caturtha bhAga meM 'sUryaprakAza' grantha kA parIkSaNa kiyaa| unhoMne apane gahana tulanAtmaka adhyayana aura taTastha parIkSaNa dvArA una granthoM meM pAI gaI visaMgatiyoM Adi para prakAza ddaalaa| bhaTTAraka somasena ke 'trivarNAcAra' ko to jaina saMskRti ke AcAra mArga ke pratikUla aura 'sUryaprakAza' ko apramANika ThaharA diyaa| unakI yaha grantha-parIkSA paramparAgata saMskAroM para kar3A kuzAghAta thii| aneka vidvAn usase tilamilA uThe aura unheM 'dharmadrohI' kI upAdhi de ddaalii| kintu isase avicalita raha jugalakizorajI apane kArya meM lage rhe| apane gahana adhyayana dvArA unhoMne 'jainAcAryoM tathA jaina tIrthaMkaroM meM zAsana bheda' nAmaka jo lekhamAlA prakAzita kI usane to koharAma macA diyaa| usake viruddha bhI uchalakUda to bahuta huI, para unakI sthApanAe~ aTala hI rahIM, koI unake
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 177 viruddha pramANa na lA skaa| unhoMne vidvAnoM ko zAstra-parIkSaNa kI eka naI dizA pradAna kii| - san 1923 meM dillI meM akhila bhAratIya digambara jaina pariSada kI sthApanA huii| isake saMsthApakoM meM paM. jugalakizora mukhtAra agraNI the| san 1921 meM 'upAsanAtattva', 1922 meM 'vivAha samuddezya', 1925 meM 'vivAhakSetra pakAza' va 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra kI prastAvanAM', 1935 meM 'svAmI samantabhadra', 1942 meM 'ratnakaraNDazrAvakAcAra kA anuvAda', 1943 meM 'vRhatsvayaMbhUstotra kA anuvAda' aura 1944 meM 'satsAdhu-smaraNa-maMgalapATha' kA prakAzana huaa| aprela 1955 meM samantabhadrAcArya ke 'ratnakaraNDazrAvakAcAra' kI vistRta vyAkhyA 'samIcIna dharmazAstra' nAma se prakAzita huii| antarjAtIya vivAha ke samarthana meM Apane eka pustaka likhii| samAja meM bahuta hallA huaa| dassA-pUjA para bhI Apane eka kitAba likhI evaM korTa meM gavAhI bhI dii| isa para Apako jAticyuta ghoSita kara diyA gyaa| yaha ghoSaNA svata: apanI mauta mara gii| 5 disambara, 1943 ke dina sarasAvA ke isa saMta paM. jugala kizora mukhtAra kA sahAranapura meM bhavya sArvajanika sammAna kiyA gyaa| mukhtAra sAhaba ke 32 nibandhoM kA lagabhaga 750. pRSThIya eka saMgraha san 1956 meM 'jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza' prathama khaNDa nAma se prakAzita huA thaa| taduparAnta 1963 meM samAja sudhAra, aMdhavizvAsoM evaM ajJAnapUrNa mAnyatAoM-prathAoM Adi kI tIvra AlocanA, rASTrIyatA poSaNa evaM rAjanItika dazA, hindI pracAra, jaina nIti, jaina upAsanA kA svarUpa, jainI bhakti kA rahasya Adi aneka upayogI viSayoM ko samAviSTa kiye 41 maulika nibandhoM kA saMgraha 'yugavIra-nibandhAvalIprathama khaNDa' ke rUpa meM prakAzita huaa| usI zrRMkhalA meM san 1967 meM 872 pRSThIya eka anya saMkalana 'yugavIra nibandhAvalI-dvitIya khaNDa' nAma se prakAzita huA, jisameM mukhtAra sAhaba ke uttarAtmaka, samAlocanAtmaka, kRti paricayAtmaka,
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 jaina-vibhUtiyA~ vinoda-zikSAtmaka evaM prakIrNaka-ina 5 vibhAgoM meM vargIkRta 65 nibandhalekhAdi samAhita haiN| nibandhAvalI ke isa khaNDa ke pUrva 1965 meM unakI kRti 'sanmati sUtra aura siddhasena' kA DaoN. e.ena. upAdhye kRta aMgrejI anuvAda prakAzita ho cukA thaa| ukta kRti evaM nibaMdhAvalI ke dvitIya khaNDa kA prAkkathana DaoN. jyoti prasAda jaina ne likhA thaa| bhagavAna mahAvIra ke parama upAsaka aura svAmI samantabhadra ke ananya bhakta jugalakizora ne na kevala 'vIra sevA maMdira' aura 'samantabhadrAzrama' jaisI saMsthAoM kI apane ekAkI balabUte para sthApanA kI, apitu aneka zAstra-bhaNDAroM se khoja-khojakara kitane hI prAcIna granthoM kA unakI jIrNa-zIrNa pANDulipiyoM se uddhAra kiyaa| unhoMne unakA saMzodhana bhI kiyA tathA unameM se kaI ko susampAdita kara apanI saMsthA se prakAzita kraayaa| 'purAtana jaina-vAkya sUcI', 'jaina grantha prazasti saMgraha' aura "jaina lakSaNAvalI' jaise atIva upayogI saMdarbha graMtha unake 'vIra sevA maMdira' kI dena haiN| _ 'yuktAnuzAsana', 'devAgama', 'adhyAtma rahasya', 'tattvAnuzAsana', 'samAdhitantra' Adi aneka alabhya graMthoM ke advitIya anuvAda-bhASya unhoMne race aura kaI granthoM kI vidvattApUrNa vistRta prastAvanAe~ likhiiN| mUla lekhaka ke bhAvoM ko hRdayaMgama kara use sarala bhASA meM prakaTa karanA sukhtAra sAhaba ke anuvAdoM kI vizeSatA rhii| apane jIvana ke antima dinoM meM bhI ve 'hemacandrIya yogazAstra' kI eka virala digambara TIkA, amitagati ke 'yogadAsAra', prAbhRta ke 'svopajJa bhASya' tathA 'kalyANakalpadruma stotra' para manoyogapUrvaka kArya karate rhe| saralatA-sAdagI ke paryAya, san 1920 se barAbara khAdI pahanane vAle aura mahAtmA gA~dhI kI pahalI giraphtArI para yaha vrata lene vAle ki 'binA carkhA kAte bhojana nahIM kareMge' paM. jugalakizora jI meM rASTrIya bhAvanA pUrNata: samAyI thI jo unakI aneka racanAoM meM bhI mukharita huii| unhoMne zahara ke kolAhala se dUra apanI sAhitya-sAdhanA hetu janmabhUmi sarasAvA meM vIra sevA mandira banAyA thaa| vaha maMdira to nahIM, eka gurukula sarIkhA Azrama thA jisake adhiSThAtA vaha svayaM the aura unake sAnnidhya
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 179 meM vahA~ DaoN. darabArIlAla koThiyA aura paM. paramAnanda zAstrI prabhRti kaI vidvAna sAhitya-sAdhanArata rahate the| bAda meM unake prazaMsaka katipaya udAra dhanikoM ke Agraha aura sahayoga se isa mahattvapUrNa zodha saMsthAna ko rASTrIya garimA pradAna karane hetu dillI sthAnAntarita kiyA gyaa| 17 julAI, 1954 ko sAhU zAMti prasAda ne naye bhavana kA zilAnyAsa kiyA thaa| kintu kinhIM kAraNoM se dillI meM mukhtAra sAhaba kA mana adhika samaya taka nahIM rama sakA aura vaha jIvana ke aMtima varSoM meM apane bhatIje DaoN. zrIcanda saMgala ke pAsa eTA Akara rahane lge| vahIM 61 varSa 2 dina kI vaya pAkara 22 disambara, 1968 ke dina apanI pArthiva deha tyAga kara unhoMne mahAprayANa kiyaa| ve itane nispRhI the ki unhoMne apanI sArI sampatti sAhitya sAdhanA ko arpita kara dii| mRtyu se pUrva apanI zeSa nijI sampatti kA ve eka TrasTa banA gae jisase unakI mRtyoparAMta kaI pustakeM prakAzita huii| prAcya-vidyA-mahArNava, siddhAntAcArya evaM sampAdakAcArya virudoM se vibhUSita 91 varSoM taka dharma evaM samAja kI satata sevArata paM. jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' vastuta: jaina sAhitya-saMsAra ke bhISmapitAmaha the|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ HARE 180 jaina-vibhUtiyA~ 45.paM. phatahacanda kapUracanda lAlana (1857-1953) janma . : nAnakaDA grAma (kaccha), 1857 pitAzrI : kapUracanda jayarAja lAlana mAtAzrI : lAchI bAI upalabdhi : sambodhana-vizva dharma pariSad, zikAgo (1895), laMdana (1936) divaMgati : 1953 san 1857 bhArata ke itihAsa kA saMgharSa, uttejanA evaM saMkrAMti kA kAla thaa| eka tarapha mugaliyA salatanata kA avasAna ho rahA thA evaM aMgreja apanI sArvabhauma sattA sthApita karane ke lie kRta saMkalpa the dUsarI tarapha hajAroM varSoM kI videzI gulAmI se trasta evaM suSupta bhAratIya mAnasa meM svataMtratA kI ciMgArI bhabhaka kara jala uThI thI evaM sunahare bhaviSya kA svapna ubhara rahA thaa| isa pariprekSya meM bhI prAgaitihAsika kAla se RSi muniyoM kI jalAI adhyAtma kI lau patha-pradarzaka banI rhii| videzoM meM isa prakAza ko sampreSita karane vAloM meM paM. phatahacanda lAlana kA yogadAna kama nahIM thaa| lAlana gotra kI utpatti kucha itihAsakAra jAlaura pArakara siMdha se mAnate haiN| kucha itihAkasAra sonIgarA sor3hA rAjapUta vaMza meM rAvajI nAmaka ThAkura se mAnate haiN| unake putra lAlana roga grasta the| AcArya jayasiMha sUri ne maMtra bala se bAlaka ko svastha kara diyaa| ThAkura ke samasta parivAra ne saM. 1173 meM jaina dharma aMgIkAra kiyA evaM osavAla kula kA aMga bana ge| isa gotra meM aneka zUravIra, dhanapati hue haiN| . san 1857 meM kaccha ke mAMDavI grAma meM kapUracanda jayarAja kI dharmapatni lAchIbAI kI kukSi se eka bAlaka kA janma huaa| bAlaka ke mukha para sadaiva hAsya kI kilakArI dekha mAtA bar3I Anandita hotii| bAlaka kA nAma phatahacanda rakhA gyaa| bar3e hokara pitA ke sAtha phatahacanda
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 181 muMbaI aae| yahIM sar3aka para kaoNrporezana ke bijalI ke khambhe ke nIce baiThakara bAlaka ne meTrika pAsa kii| inakI grahaNa evaM smaraNa zakti bar3I teja thii| inhoMne saMskRta, prAkRta, aMgrejI bhASAoM kA abhyAsa kiyaa| sAtha hI jaina darzana evaM yoga viSayaka sAhitya kA adhyayana kiyaa| janmabhUmi kI sAhasikatA, saurASTra kI jijJAsAvRtti evaM muMbaI kI vizAlatA-isa triveNI kA saMgama inake jIvana meM phalita huaa| unhoMne adhyApana prArambha kiyaa| vividha viSayoM ke jJAna, vicAroM ko suMdara rIti se saMpreSita karane kI kSamatA ne unheM vidvAnoM ke samAgama meM 'paMDita lAlana' nAma se vikhyAta kara diyaa| pAzcAtya darzana evaM thiyosophI ke viziSTa jJAna ne unheM lokapriya banA diyaa| unake pravacana sunane ke lie vipula medinI lAlAyita rahatI thii| san 1877 meM unakA vivAha jeThAbhAI haMsarAja kI putrI moMdhI bAI se huaa| ve apanA samagra jIvana sarasvatI kI ArAdhanA meM samarpita karane kA saMkalpa kara cuke the| moMdhI bAI kI kukSi se eka bAlikA kA janma huaa| bar3I hokara vaha byAha dI gaI parantu vidhi ko kucha aura hI maMjUra thaa| unakI asamaya mRtyu ho gii| mAtA-pitA ko jabaradasta AghAta lgaa| phatehacanda bhAI vaise bhI gArhasthya kI tarapha se udAsIna the| mAtra 39 varSa kI vaya meM pati-patni ne AjIvana brahmacarya kA vrata liyaa| san 1895 meM zikAgo meM Ayojita vizva dharma-pariSad meM Apane zrI vIracanda rAghavajI gA~dhI ke sAtha jaina zvetAmbara kAMphreMsa kA pratinidhitva kiyaa| ve amarIkA meM sAr3he cAra varSa rhe| vahA~ 'mahAvIra bradarahuDa' nAmaka saMsthAna sthApita kiyaa| jaina dharma ke siddhAMtoM ke prasArArtha unakA yaha avadAna avismaraNIya rhegaa| hajAroM bhAratIya evaM sthAnIya amerikana bhAiyoM meM ahiMsA aura sArvabhauma sauhArda sthApita karane meM isa saMsthAna kA pramukha hAtha thaa| san 1936 meM laMdana (iMglaiNDa) meM Ayojita vizva dharma pariSada meM puna: unhoMne AcArya vijayavallabhasari ke pratinidhi rUpa meM bhAga liyaa| isa bAra bhI ve sAta mahIne lagAtAra jaina dharma evaM yoga sAdhanA ke prasAra hetu videzoM meM bhramaNa karate rhe|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 jaina-vibhUtiyA~ paM. phatehacanda ne jaina dharma kI prabhAvanA evaM prasAra hetu aneka graMthoM kI racanA kI jinameM 24 gujarAtI bhASA evaM 2 aMgrejI bhASA meM prakAzita hue| "sahaja samAdhi'' unakA atyaMta lokapriya graMtha bana gyaa| isameM unhoMne aMtarmukhI hokara AtmajJAna pAne hetu yoga paddhatiyoM kI carcA kI hai| san 1901 meM prakAzita isa graMtha kA aMgrejI anuvAda zrI harbarTa bora ne san 1914 meM prakAzita kiyaa| "divya jyoti darzana', 'svAnubhava darpaNa, zramaNa nArada, Gospel of Man, Atmabodha Adi unakI anya lokapriya racanAe~ haiN| paM. phatahacanda kA vyaktitva eka dhyeyaniSTha jIvana kA mUrtarUpa thaa| jaina samAja ke lie vaha anukaraNIya evaM preraNAsrota banA rhegaa| F
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 jaina-vibhUtiyoM 46. paM. nAthUrAma premI (1881-1959) O URISTINATH janma : devarI grAma (madhyapradeza), 1881 pitAzrI. : TUMDelAla modI (poravAr3a) sRjana : hindI graMtha ratnAkara divaMgati : 1959, muMbaI SUA sAhitya sevaka, saujanya kI mUrti evaM sampAdaka ratna paMDita nAthUrAma premI ke racanAtmaka avadAna se hindI kA jaina sAhitya samRddha huA hai| unakA janma madhyapradeza ke sAgara jile meM devarI grAma ke eka sAmAnya pAravAr3a bANiyA modI parivAra meM huaa| ina parivAroM kA mUla nivAsa mevAr3a thA, jahA~ se inake pUrvaja AjIvikA ke lie bundelakhaNDa meM A bse| nAthUrAmajI ke pitA DhUMDelAla Asa-pAsa ke gA~voM meM ghUma-ghUma kara cAra paise kamA lete the| nAthUrAmajI gA~va kI zAlA meM hI pddh'e| kuzAgra buddhi hone se zikSakoM kI una para kRpA dRSTi rhii| par3ha-likhakara zikSaka rUpa meM naukarI bhI laga gii| mAsika pagAra zuru meM Der3ha rupayA evaM kucha samaya bAda cha: rupae milate rhe| ata: ve mitavyayI evaM nirvyasanI rhe| unakA yaha saMskAra Age calakara unakI prakAzana vidyA kA mAnadaNDa banA rhaa| isI daramyAna unakA paricaya zAyara amIra alI sAhaba se huaa| unakI zaubata meM unheM kavitA karane kA zauka lgaa| unakI kavitAe~ kAvya sudhAkara, rasika mitra Adi sthAnIya patrikAoM meM chapane lgii| isI samaya unake nAma meM 'premI' upanAma judd'aa| lekhakoM evaM kaviyoM ke samAgama se unakA sAhitya evaM jaina zAstroM kA jJAnavardhana hotA rhaa| tabhI muMbaI kI prAMtIya jaina sabhA ko apane mukha patra "jaina mitra'' ke lie sampAdaka kI AvazyakatA huii| nAthUrAmajI kI darakhvAsta maMjUra bhI ho gaI para muMbaI jAne ke lie unake pAsa kirAye ke lie paise na the|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ snehI seTha khUbacandajI se dasa rupae udhAra lekara ve mumbaI gae evaM vahAM unhoMne san 1901 meM 'jaina mitra' kA kAryabhAra saMbhalA / yahIM se premIjI ne jIvana kI dizA bdlii| unheM isa mAsika patra ke sampAdana ke sAtha anyatra kArya bhI karane par3ate / parizramI premIjI ghabarAye nahIM / yahA~ unhoMne saMskRta, marAThI evaM gujarAtI bhASAoM kA jJAnArjana kiyA / yahIM rahate unhoMne maMdira ke pujAriyoM dvArA darzana hetu Ane vAle seTha zrImaMtoM ke lie kI jAne vAlI 'ThAkura suhAtI' ke virodha meM 'pujArI stotra' nAmaka vyaMgya lekha 'jaina mitra' ke mukha pRSTha para chApa ddaalaa| isase tilamilAe pujAriyoM ke roSa kA kopa bhAjana honA pdd'aa| unakA sArA sAmAna sar3aka para pheMka diyA gayA / 184 muMbaI meM unakA paricaya mahAna sAhitya premI zrI pannAlAlajI bAkalIvAla se huaa| unhoMne AjIvana naiSThika brahmacarya grahaNa kara sevAvrata svIkAra kiyA thaa| jaina samAja meM ve 'gurujI' nAma se vikhyAta the| bhArata ke ine-gine vidvAnoM meM vo agragaNya the| bAkalIvAla jI premIjI kI kAryazailI evaM niSThA se bahuta prabhAvita hue| unhoMne apane "jaina hitaiSI' mAsika patrikA evaM "jaina graMtha ratnAkara" prakAzana kAryAlaya kI sampUrNa jimmedArI premIjI ko sauMpa dii| zanaiH-zanaiH premIjI ne "jaina hitaiSI' patrikA ke sampAdana ke sAtha naye-naye graMthoM ke saMzodhana, sampAdana va prakAzana kA kAryabhAra bhI saMbhAla liyaa| unake sampAdakatva meM "jaina hitaiSI' akhila bhAratIya stara kI uttama patrikA bana gaI / isI samaya unakA paricaya jaina samAja ke udAra cetA dAnavIra seTha mANikacanda je. pI. se huaa| seThajI jaina vidyA, jaina zAstroM evaM jaina tIrthoM ke sarvatomukhI vikAsa ke lie aneka prakAra se Arthika sahayoga dekara zodhakarttAoM evaM lekhakoM ko protsAhita krte| ve prema jI ke graMthoM kI 300-400 pratiyA~ kharIdakara deza ke vidvAnoM, graMthAgAroM, mandiroM evaM jaina hitkAriNI saMsthAoM meM muphta baMTavAte / samAja kI bahumukhI sevA meM hI unhoMne apanI samasta sampatti dAna kara dii| premIjI ne usa avadAna se seThajI ke maraNoparAMta "mANikacandra digambara jaina graMthamAlA'' kI sthApanA kii| isa zrRMkhalA meM ucca koTi ke graMtha alpa mUlya para samAja
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 185 ko upalabdha karAe ge| kucha varSoM bAda isa saMsthA kA 'bhAratIya jJAnapITha' meM vilInIkaraNa kara diyA gyaa| premIjI ne san 1912 meM 'hindI graMtha ratnAkara' saMsthA kI sthApanA kii| isa saMsthAna ne anekoM amUlya sAhitya graMtha pAThakoM ko upalabdha kraaye| premIjI ko rASTra bhASA pracAra ke isa satkArya meM abhUtapUrva saphalatA milii| ve samasta hindI premI samAja ke priyapAtra bana ge| bhArata ke vibhinna pradezoM meM bolI jAne vAlI vividha bhASAoM aura prAkRta-apabhraMza evaM saMskRta bhASA viSayaka jJAna sabhI varga ke pAThakoM ko sampreSita karane meM premIjI saphala hue| isa jJAna yajJa meM premIjI ko apanA sarvasva homa denA pdd'aa| ve jisa niSThA evaM tallInatA se ucca starIya pustakoM ke prakAzana ko samarpita the usase parivAra kI sukha-suvidhA bhI dAMva para thii| san 1932 meM unakI dharmapatni cala bsii| san 1942 meM premIjI ke suputra hemacandra bhI cala bse| premIjI satata apanI sAhitya sAdhanA ko samarpita rhe| apane kartavya meM dattacitta hokara bAharI tRSNA aura vipadAoM se akuMThita rhe| isIlie ve AcArya mahAvIra prasAda dvivedI kI prasiddha kRti 'svAdhInatA' evaM premacanda, jainendra, caturasena zAstrI evaM sudarzanajI jaise diggaja hindI lekhakoM kI lokapriya kRtiyoM ko pAThakoM taka pahu~cA ske| jainendrajI ke 'parakha' upanyAsa ko sarvaprathama prakAzita karane kA zreya premIjI ko huaa| usase pahale sAhitya jagata meM ve carcita nahIM hue the| parakha kA sAhasika kathAnaka aura jainendrajI kI zailI pAThakoM ko grAhya hogI bhI-isameM bahatoM ko saMdeha thA evaM jainendra jI svayaM AzaMkita the| premIjI kI eka sAhitya-jauharI kI sI isa 'parakha' se svayaM jainendrajI AhlAdita hue| sarvAdhika mahattvapUrNa kArya premIjI ke isa saMsthAna se "jaina sAhitya kA itihAsa' graMtha kA prakAzana thA, jisameM jaina, nyAya darzana, adhyAtma, yoga, vyAkaraNa, kAvya, alaMkAra, bhASA, karma siddhAMta ityAdi viSayoM para vistAra se adhikArI vidvAnoM, AcAryoM evaM sAdhakoM ke ciMtana prastuta kiye ge| isake alAvA premIjI ne kaI mahattvapUrNa racanAe~ sAhitya jagata ko dii| unameM mukhya haiM vidyuta ratnamAlA, pradyumnacaritra, puNsyAzrava kathAkoza, jJAna sUryodaya nATaka, jaina pada saMgraha
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 jaina-vibhUtiyA~ (6 bhAga), patra cUr3AmaNi, pratibhA, phUloM kA gucchA, viSApahAra, bhaktAmara, ravindra kathAkuMja aadi| aneka alabhya aprakAzita graMthoM, zilAlekhoM, tIrthoM ke paricaya evaM vivaraNa premIjI ne prakAzita kie| vividha vaicArika, dArzanika, sAMskRtika evaM aitihAsika graMthoM kA prakAzana unakI niSpakSa vizleSaNa kSamatA evaM vivecanAtmaka adhyayanazIlatA kA paricAyaka hai| unake sampAdita graMthoM meM 'daulata vijaya', jinazataka, banArasI vilAsa Adi ullekhanIya haiN| . premIjI kI prajJAcakSu paMDita sukhalAlajI saMghavI se gaharI AtmIyatA thii| muni jinavijayajI para bhI unakI gaharI zraddhA thii| premIjI apanI asAmpradAyika dRSTi, saralatA evaM nirbhayatA ke kAraNa sabhI vidvAnoM ke priya the| satyonmukhI premIjI ne sAmAjika rUr3hiyoM evaM aMdhavizvAsoM ke pratikAra ke lie apanI patrikA se eka sudhAraparaka Andolana khar3A kiyaa| jaba vidhavA vivAha ke pakSa meM unake lekha nikalane zuru hue to virodha uTha khar3A huaa| san 1928 meM apane anuja nanhelAla kA vivAha eka vidhavA se karA diyA to unheM kaI jagaha jAti se bahiSkRta karAra diyA gyaa| para ve isase vicalita nahIM hue| bhArata ke uccakoTi ke vidvAnoM evaM jaina samAja ne unakI sAhitya evaM samAja sevA ke abhAra svarUpa "premI abhinandana graMtha' prakAzita kara unakA sammAna kiyaa| 30 janavarI, 1959 ko muMbaI meM premIjI kA nidhana huaa|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 jaina-vibhUtiyA~ 47. paNDita ajita prasAda (1874-1951) janma : nasIrAbAda (ajamera) 1874 pitAzrI : devI prasAda mAtAzrI : manabhAvatI devI zikSA : ema.e., ela.ela.bI. divaMgati : lakhanaU, 1951 jaina tIrtha kSetroM ke lie kAnUnI saMgharSoM ko saphala aMjAma dene vAle aNuvratI vakIla evaM sadgRhastha paNDita ajita prasAda kA janma 10 aprela, san 1874 meM ajamera-mAravAr3a sthita nasIrAbAda chAvanI meM huA thaa| inake pitA bAbU devI prasAda bhAratIya senA meM kamasariyaTa gumAztA the| jaba yaha cha: varSa ke the to inakI mAtA zrImatI manabhAvatI kA dehAvasAna ho gyaa| agale varSa inake pitA ne punarvivAha kara liyaa| inakI vimAtA inase kevala pA~ca varSa bar3I thii| mA~ kI mamatA aura vAtsalya dene ke bajAya vimAtA ne pitA aura putra ke bIca meM eka darAra paidA kara dii| ajita prasAda jI kI prArambhika zikSA, rUr3hakI meM huii| pitAjI ke maMsUrI sthAnAntaraNa hone para, ajitaprasAda jI apanI dAdI ke pAsa dillI cale Ae aura yahIM AThaveM darje taka pddh'e| 1887 meM inake pitAjI kA tabAdalA lakhanaU ho gayA aura lakhanaU Akara inhoMne kainiMga kaoNleja meM navIM kakSA meM dAkhilA liyaa| navIM kakSA se lekara ema.e., ela.ela.bI. kI upAdhi taka ajita prasAda jI nirantara kainiMga kaoNleja meM pddh'e| hAI skUla, epha.e., bI.e. saba parIkSAoM meM prathama zreNI meM uttIrNa hue aura pratyeka varSa chAtravRtti paaii| kainiMga kaoNleja ke beneTa hAla kI sammAna nAmAvalI meM 1893 ke sarvaprathama snAtaka kI zreNI meM ajita prasAda jI
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 jaina-vibhUtiyA~ kA nAma svarNAkSaroM meM likhA hai| isake bAda 1894 meM ela.ela.bI. kiyA aura 1895 meM aMgrejI meM ema.e. / una dinoM lakhanaU meM ucca nyAyAlaya nahIM thaa| jyuDizala kamiznara nyAyapAlikA ke samakSa ajita prasAda jI ne 1895 se 1916 taka vakAlata kii| nyAyapAlikA meM AsIna nyAyAdhIza mAnanIya rosa skoTa sAhaba ajita prasAda jI kI vakAlata se itane prabhAvita hue ki unheM 1901 meM rAyabarelI kA munsipha niyukta kara diyaa| rAyabarelI meM kevala tIna mahine muMsaphI karane ke bAda ajita prasAda jI lakhanaU meM sarakArI vakIla aura loka abhiyojaka niyukta kara diye gye| ajita prasAda jI kA vivAha kevala 12 varSa kI Ayu meM kara diyA gyaa| unakI patnI zrImatI manoharI devI unase Der3ha varSa choTI thiiN| inakI pahalI saMtAna saralA devI 1890 meM huI jaba ye kevala 16 varSa ke the aura epha.e. meM par3hate the| itanI alpAyu meM pitA hone para inako itanI lAja AI ki inhoMne apanI patnI ko mAyake bheja diyA aura jaba taka apanI zikSA samApta nahIM kara lI use vApasa lakhanaU nahIM bulaayaa| gyAraha varSa taka akhaNDa brahmacArI rhe| inakI dUsarI saMtAna sumati kA janma disambara 1902 meM huaa| isa prakAra bhAI-bahana meM 12 varSa kA antara thaa| isake bAda cAra saMtAna aura huI-tIna putra aura eka putrii| cha: santAnoM meM se aba kevala do jIvita haiN| ApakI sahadharmiNI manoharI devI bahuta dharma parAyaNa thiiN| ASAr3ha 1918 ke antima saptAha meM nandIzvara dvIpa pUjA vidhAna ke dinoM meM, jinako aThAiyA~ kahate haiM, unhoMne do dina kA nirantara upavAsa kiyaa| usako "belA'' kahate haiN| tIsare dina niyamoM kI kaThinatA ke kAraNa unhoMne sUkhe ATe kI capAtI, koyaloM para adhasikI, khAkara pAnI pI liyaa| usake kAraNa haijA ho gyaa| DaoNkTara ne davA likha dii| ajita prasAda jI ne svata: davA banAkara usameM pAnI milAyA aura nizAna banAkara pIne ko de dii| phira "puruSArthasiddhayupAya' kA aMgrejI anuvAda karane meM laga gye| jaba roga kA AkramaNa bar3hatA gayA aura unhoMne andara jAkara pUchatAcha kI to manoharI devI ne svIkAra kiyA ki unhoMne davA kA eka
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 jaina-vibhUtiyA~ nizAna bhI nahIM piyA, eka-eka karake nizAna ke barAbara davA cilamacI meM girAtI rahIM kyoMki unako sandeha ho gayA thA ki davA DaoNkTara ke videzI davAkhAne se banakara AI hai| lAcArI meM unheM meDikala kaoNleja le AyA gayA / pahu~ca-pahu~cate rAta ho gii| vahA~ namaka kA pAnI raga kATakara behozI kI dazA meM car3hAyA gyaa| bukhAra car3ha aayaa| hoza nahIM aayaa| jvaratApa bagala meM 105 aura dUsarI bAra 106 thA / barapha meM bhigoI cAdara lapeTI gii| saba upacAra vyartha gaye aura sUryodaya se pahale 22 julAI, 1918 ko prANAnta ho gayA / vakAlata zuru karane ke samaya ajita prasAda jI ne parigraha parimANa kA aNuvrata le liyA thA / unakA lakSya eka lAkha rupaye thaa| una dinoM sone kA bhAva 20 ru. tolA thA; Ajakala 6,500 ru. tolA hai| usa samaya kA eka lAkha Ajakala ke 2,25,00,000 ke barAbara huA / apanI yogyatA ke bala para ajita prasAda jI ne yaha dhana kevala 16 varSa kI vakAlata meM kamA liyaa| tatpazcAt 1918 meM unhoMne sarakArI vakIla ke pada se tyAga patra de diyA / vimAtA se ajita prasAda jI ko duHkha milA thaa| usa duHkha se vaha apanI saMtAna ko dUra rakhanA cAhate the / ataeva unhoMne dUsarA vivAha nahIM kiyaa| sarakArI vakAlata se vaha pahale hI tyAga patra de cuke the| gRhaNI ke dehAnta para saba kAnUnI pustakeM tathA asbAba do dina taka nIlAma kiyA gyaa| hIveTa ror3a para sthita ajitAzrama aura zAntiniketana donoM koThiyA~ beca dI giiN| ajita prasAda jI apane do choTe baccoM ko lekara kAzIvAsa ke abhiprAya se banArasa cale gye| bar3e tIna bacce pahale se hI vahA~ chAtrAvAsa meM rahate the| sabase bar3I beTI saralA kA 1904 meM hI vivAha ho gayA thA / paMDita madana mohana mAlavIya jI ne ajita prasAda jI ko kAzI vizvavidyAlaya ke dharma aura darzana vibhAga kA mAnada niHzulka AcArya niyukta kara diyaa| paMDita madanamohana mAlavIya kaTTara sanAtana dharmI the aura ajita prasAda jI jaina dhrmaavlmbii| donoM kI paTI nahIM / ajita
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 jaina-vibhUtiyA~ prasAda jI ko vizvavidyAlaya se tyAga-patra denA par3A aura eka hI varSa meM kAzIvAsa kA svapna samApta ho gyaa| jaba ajita prasAda jI ne vakAlata zuru kI thI, taba vaha 7/mAsika kirAye ke makAna meM gaNezagaMja meM rahate the| bAda meM unhoMne yaha makAna apane sahakarmI vakIla muMzI bhagavata sahAya se kharIda liyA thaa| banArasa se lauTane para ajita prasAda jI ne purAnA makAna khudavAkara nIMva se nayA banavAyA aura usakA 'ajitAzrama' nAma rkhaa| Ajakala isameM unake do jIvita putra, eka pautra aura unake parivAra rahate haiN| ajitAzrama gaNezagaMja mohalle kA labdha pratiSThita makAna hai aura usakI Aja kI kImata eka karor3a rupae hai| isI ajitAzrama meM rahakara ajita prasAdajI ne 30 varSa taka nirantara jaina samAja aura jaina dharma kI sevA kii| 1910 meM akhila bhAratIya jaina sabhA kA vArSika adhivezana jayapura meM huaa| ajita prasAda jI isa adhivezana ke adhyakSa nirvAcita hue| sarva sammati se yaha nizcaya huA ki eka brahmacaryAzrama kI sthApanA kI jaaye| phalata: pahalI maI 1911 akSaya tRtIyA ke dina hastiAnapura meM zrI RSabha brahmacaryAzrama kI sthApanA kI gii| 28 sitambara 1912 ke dina digambara jaina prAntika sabhA kA adhivezana bambaI meM huaa| ajita prasAda jI isa adhivezana ke bhI adhyakSa manonIta kiye gye| unakA adhyakSIya bhASaNa eka aitihAsika dastAveja hai| lakhanaU ke hIveTa ror3a sthita ajitAzrama meM san 1916 disambara mAha meM bhArata jaina mahAmaNDala tathA jIva dayA sabhA ke vizAla sammilita adhivezana hue| ajitAzrama kA sabhA maNDapa sajAvaTa meM lakhanaU bhara meM sarvottama thaa| isa sabhA meM mahAtmA gA~dhI padhAre the| sabhAdhyakSa prakhyAta patra sampAdaka bI.jI. hornImana the| vaktAoM meM gA~dhI jI, bairisTa vibhAkara aura eca.esa. polaka the| adhivezana meM upasthiti itanI thI ki chatoM aura vRkSoM para loga car3he the| sAmane kI sar3aka ruka gaI thii| khar3e rahane
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 191 kI bhI jagaha na thii| adhivezana sampUrNa hone para gA~dhIjI ajitAzrama meM padhAre, mahilA samAja ko upadeza aura AzIrvAda diyaa| ___ 1913 meM zrI i.esa. mAnTegyu, sekreTarI oNpha sTeTa, landana se bhArata isa uddezya se padhAre ki jA~ca karake pArliyAmeMTa ko ripaoNrTa kareM ki bhAratavAsiyoM ko kyA vaidhAnika suvidhA tathA svatva pradAna kiye jAne ucita haiN| zvetAmbara, digambara, sthAnakavAsI Adi sabane sAmpradAyika bhAva gauNa karake akhila bhAratIya jaina samAja kA pratinidhitva karane vAlI eka jaina poliTikala kaoNnphreMsa nAma kI saMsthA sthApita kii| rAya sAhaba bAbU pyArelAla adhyakSa aura zrI ajita prasAda sekreTarI nirvAcita kiye gye| 1917 kA kA~gresa adhivezana kalakatte meM miseja enI besenTa kI adhyakSatA meM huaa| usI samaya lokamAnya zrI bAlagaMgAdhara tilaka ke sabhApatitva meM jaina poliTikala kaoNnphreMsa kA bhI adhivezana huaa| vAisarAya aura sekreTarI oNpha sTeTa ko jainiyoM kI ora se jo Avedana bhejA gayA , vaha ajita prasAda jI ne hI likhA thaa| syAdvAda mahAvidyAlaya, vArANasI kI prabandhakAriNI samiti ke ajita prasAda jI sadasya usakI sthApanA ke samaya se rahe aura apane kAzIvAsa ke samaya usakI dekharekha kii| digambara jaina samAja ke dAnavIra seTha mAnikacanda hIrAcanda, je.pI. ne jaina tIrtha kSetroM para zvetAmbara jaina samAja dvArA anadhikRta atikramaNa ke kAraNa bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI kI sthApanA karanA Avazyaka smjhaa| kameTI kA kAryAlaya bambaI kI hIrAbAga dharmazAlA meM kholA gyaa| ajita prasAda jI ne 7 varSa taka 1923 se 1930 taka tIrthakSetra kameTI kA kAma kiyaa| unake nAma se tIrthakSetra kameTI kI bahI meM 46,000/- dAnakhAte meM jamA hai| ajita prasAda jI ne cAra mukadamoM kI pairavI kii| (ka) pUjA kesa-7 mArca, 1912 ko bAbU mahArAja bahAdurasiMha ne zvetAmbara jaina saMgha kI ora se, seTha hukumacanda tathA 18 anya bhAratavarSIya digambara jaina samAja ke pramukha sadasyoM ke virUddha, oNrDara 8 rUla 1
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ sI.pI.sI. ke anusAra saba jaja hajArIbAga kI kacaharI meM nAlisa peza kii| muddaI kA dAvA thA ki "zrI sammeda zikhara jI nirvANa kSetra sthita TauMka, mandira, dharmazAlA saba zvetAmbara saMgha dvArA nirmita huI hai| ata: digambara AmnAyI jainiyoM ko zvetAmbara AmnAya ke virUddha aura zvetAmbara saMgha kI anumati binA prakSAlana pUjA Adi karane kA adhikAra nahIM hai; nave dharmazAlA meM Thahara sakate haiN| " 192 yaha mukadamA sAr3he cAra varSa se Upara calA / ubhaya pakSa kA kaI lAkha rupayA kharca huA / antima nirNaya saba jajI se 31 akTUbara, 1916 ko huaa| isa nirNaya ke anusAra RSabhadeva, bAsupUjya, neminAtha, mahAvIra svAmI - cAra tIrthaMkaroM kI TauMkoM ke atirikta anya saba TauMkoM meM prativAdI digambarI saMgha kA prakSAlana - pUjA kA adhikAra nizcita pAyA gayA / digambarI samAja ke yAtrI prAta: jAte haiM aura sUryAsta se pahale vApasa lauTa Ate haiN| vaha parvata rAja para anna-jala nahIM lete, na vahA~ Thaharate haiN| dharmazAlA se unako kucha matalaba hI nahIM hotA / hajArIbAga sabajaja ke nirNaya ke viruddha ubhaya pakSa ne ucca nyAyAlaya, paTanA aura prIvI kAunsila, landana meM apIla kI / ubhaya pakSa kI donoM apIleM khArija huii| (kha) iMjakzana kesa - "pUjA kesa" ke nirNaya ke pazcAt jisameM zvetAmbara samAja ko yatheSTa saphalatA nahIM prApta huI, sammedA~cala tIrtharAja ke zvetAmbarAmnAyI prabandhakoM ne yaha prayatna kiyA ki zrI kuMthanAtha kI TauMka ke pAsa jahA~ se madhuvana ke rAste se tIrtharAja kI yAtrA prArambha hotI hai, eka bar3A phATaka khar3A kareM, jisameM yAtriyoM ko yAtrA ke lie zvetAmbara samAja kI dayA - dRSTi para nirbhara rahanA pdd'e| usa phATaka ke pAsa talavAra, baMdUka Adi hathiyAra banda sipAhI bhI rakkhe jAveM / tIrtha rAja para bijalI girane se pUjya caraNAlaya jinako "TauMka" kahA jAtA hai TUTa jAtI haiM aura nUtana caraNa sthApanA kI AvazyakatA hotI hai| aise navIna caraNa zvetAmbara samAja ke prabandha se isa rUpa meM sthApita kiye gaye
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ jisa rUpa se ve digambara AmnAyI upAsakoM dvArA pUjya nahIM the / ataH phATaka aura sipAhiyoM ke nivAsasthAna banAne ko rokane aura apUjya caraNoM ko haTAkara pUjA yogya caraNa cihna sthApita kiye jAne ke vAste digambara samAja kI ora se hajArIbAga ke sabajaja kI kacaharI meM 4 akTUbara, 1920 ko oNDarra 8, rUla 1 ke anusAra nAliza dAkhila kI gii| 193 ubhaya pakSa kI bahasa 18 dina taka calI aura 26 mArca, 1.924 ko digambaroM kA dAvA kharce sameta DigarI huaa| usa nirNaya kI apIla paTanA hAIkorTa meM huii| zrI caraNa cihna ke viSaya meM digambaroM kI jIta huI aura anya viSayoM para zvetAmbarI samAja kI jIta huI / (ga) zrI rAjagRha kesa - rAjagRha kesa meM pArasparika samajhautA hokara sulaha nAmA kacaharI meM dAkhila ho gyaa| donoM AmnAyoM ne Apasa meM TakeM bA~Ta lii| (gha) pAvApurI kesa - pAvApurI meM tAlAba ke bIca meM eka ramaNIka mandira hai / usameM bhagavAna ke caraNa cihna haiM / caraNa cihnoM ke Age zvetAmbariyoM ne mahAvIra svAmI kI pratimA sthApita kara rakhI hai| digambarI pUjA karate samaya pratimA ko haTA dete the| isa para kesa calatA rahA / paTanA ke sabajaja kI kacaharI meM digambara AmnAya kI jIta huii| apIla meM hAIkorTa se bhI ve jiite| kintu landana meM prIvI kAunsila meM apIla kI pezI kI khabara zrI campatarAya jI ko, jo usa samaya laMdana meM hI the, nahIM milI / digambariyoM ke bairisTara kI nAsamajhI ke kAraNa unakI hAra ho gii| svargIya kumAra devendra prasAda jI ne 1915 meM AdhyAtmika graMthoM ke prakAzanArtha ArA meM "senTrala jaina pabliziMga hAusa' nAmaka saMsthA kI sthApanA kI / usI khyAti prApta saMsthA kA sthAna parivartana brahmacArI zItala prasAda jI ke parAmarza aura indaura hAIkorTa ke jaja jugamandaralAla jainI kI Arthika sahAyatA se, ajitAzrama lakhanaU meM kara diyA gyaa| senTrala jaina pabliziMga hAusa ne teraha jaina zAstroM kA aMgrejI meM anuvAda, bhASya, upodghAta aura prAkkathana chpvaayaa| ye teraha prakAzana hai - dravya
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 jaina-vibhUtiyA~ saMgraha, tattvArtha sUtra, paMcAstikAyasAra, puruSArthasiddhayupAya, gomaTTasArajIvakANDa, gommaTTasAra karmakANDa, AtmAnuzAsana, samayasAra, niyamasAra, gomaTTasAra karmakANDa bhAga 2, parIkSAmukham, tattvArtha sUtra ke pA~cave adhyAya kA viziSTa vivecana, jaina dharma ke anusAra brhmaanndd| yadyapi sabhI prakAzanoM meM ajita prasAda jI kA yogadAna rahA, puruSArtha siddhyupAya aura gommaTasAra karmakANDa, bhAga 2, kI sampUrNa TIkA unakI likhI huI hai| bhAvapAhuDa aura AptamImAMsA kI TIkA bhI ajita prasAda jI ne likhI thii| yaha unake jIvanakAla meM nahIM prakAzita ho paaii| unake kaniSTha putra kailAza bhUSaNa jI ne 'bhAvapAhuDa' ko puna: sampAdita kara gata sAla chapavA diyaa| 'Apta mImAMsA' abhI chapanI bAkI hai| brahmAcArI zItala prasAda gomaTTasAra karmakANDa, bhAga 2, ke saMyukta TIkAkAra the| isa TIkA ko samApta karane ke lie vaha ajitAzrama meM eka varSa tthhre| 23 julAI, 1926 ko vaha lakhanaU pdhaare| brahmAcArI jI kA nitya devadarzana kA niyama thaa| aSTamI va caturdazI ko brahmAcArI jI kA proSadhopavAsa hotA thaa| usa dina vaha savArI kA istemAla nahIM karate the| 24 julAI, 1926 ko caturdazI thii| brahmAcarI jI paidala darzana karane yahiyAgaMja gaye aura paidala hI vApasa aaye| garamI ke mausama meM unakA isa prakAra parizrama karanA ajita prasAda jI ko bahuta khttkaa| 25 julAI ko itavAra thaa| usa dina ajitaprasAda jI bArAbaMkI gaye aura vahA~ se eka pratiSThA yogya mUrti le aaye| usI dina ajitAzrama meM jinabimba sthApita karake pUjana, bhajana, AratI huii| brahmacArI jI ne zAstropadeza diyaa| isa prakAra pUjana-AratI, zAstra sabhA kA nityakrama ajitAzrama meM jArI ho gyaa| 27 julAI ko ajitAzrama meM caityAlaya kI nIMva khudanI prArambha ho gii| pahalI agasta ko nIMva kI pahalI IMTa brahmAcArI jI ne jmaaii| 16 navambara se 18 navambara taka maMtra ke ATha hajAra japa hokara vedI pratiSThA huii| cauka paMcAyata ne brahmacArIjI se Agraha kiyA ki ajitAzrama caityAlaya ke liye mUrti pasaMda kara leM aura bArAbaMkI kI mUrti vApasa karA deN| brahmacArI jI ne do mUrtiyA~ pasanda kI aura una do pratiSThita mUrtiyoM
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ I ko lAkara virAjamAna kiyA gyaa| bArAbaMkI kI mUrti vApasa kara dI gii| eka mUrti zveta pASANa kI padmAsana, sundara AkRti, karIba 800 varSa pUrva kI pratiSThita hai| vaha candraprabhu bhagavAna kI hai| dUsarI mUrti atyanta prAcIna hai / yaha pItala va aSTadhAtu kI pArzvanAtha kI hai| aisI arddhapadmAsana mUrtiyA~ uttara bhArata meM dekhane meM nahIM AtI haiN| yaha donoM mUrtiyA~ cauka ke mandira se 12 janavarI, 1927 ko brahmacArI jI ke sAtha jAkara bahuta se loga ajitAzrama lAye aura maMtra kA japa karake caityAlaya meM virAjamAna karake majjana, abhiSeka, pUjana kiyA gyaa| 195 ajitAzrama caityAlaya ko sthApita hue aba 65 varSa ho gaye haiN| amInAbAda gaNezagaMja cArabAga ke saba jaina bhAI yahA~ darzana karane Ate haiN| dazalakSaNI aura nirvANa caudaza ko to itanI bhIr3a hotI hai ki tila bhara kI bhI jagaha nahIM bacatI / 1900 meM digambara jaina mahAsabhA aura bhArata jaina mahAmaNDala kA sammilita mukha patra 'jaina gajaTa' thaa| ArA nivAsI dAnavIra zrIdeva kumAra jI sampAdaka aura bAbU rAjendra kizora jI prakAzaka the / yaha pAkSika patra ilAhAbAda meM chapAyA jAtA thA / hindI ke sAtha 4 pRSTha aMgrejI meM hote the| san 1904 meM jaina gajaTa aMgrejI meM ilAhAbAda se jugamandara lAla jI ke sampAdakatva meM prakAzita hone lagA aura kevala bhArata jaina mahAmaNDala kA mukha patra ho gayA / 1912 meM zrI jugamandaralAlajI jainI 'jaina gajaTa' ajita prasAda jI ko sauMpa kara landana cale gye| 1918 se jaina gajaTa zrI mallinAtha ke sampAdakatva meM 1933 taka madrAsa se nikalatA rhaa| 1934 meM phira usake sampAdana kA bhAra ajita prasAda jI ne grahaNa kara liyA / jaina gajaTa ne samAja kI 47 varSa sevA kii| parantu dhIre-dhIre grAhakoM kI saMkhyA kama hotI gii| nirAza hokara 1950 ke anta meM ajita prasAda jI ne jaina gajaTa banda kara diyA / jaina gajaTa ko banda karane ke ThIka nau mahIne bAda sitambara 17, 1951 kI ardharAtri ko 77 varSa kI Ayu meM ajita prasAda jI kA pArthiva zarIra paMcabhUta meM lIna ho gayA /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 jaina-vibhUtiyA~ 48. DaoN. zArloTe krAuje (1895-1980) zikSA janma : salore (jarmanI) 1895 pitAzrI : haramana krAuje : lipajiga yunivarsiTI se Ph.D., 1920 jaina zrAvikA dIkSA : 1925 ketholika dharma dIkSA : gvAliyara, 1962 divaMgati : gvAliyara, 1980 san 1925 meM jaina darzana evaM sAhitya se prabhAvita hokara eka jarmana mahilA DaoN. zArloTe krAuje bhArata aaiiN| unakA janma jarmanI ke salore zahara meM san 1895 meM huaa| unake pitA zrI haramana krAuje vyApArI the| taruNI zArloTe krAuje ne lIpajiga yunivarsiTI ke vizvavikhyAta AcArya evaM bhArata vidyAvida (Indologist) DaoN. johInIja harTele ke nirdezana meM san 1920 meM "naMsiketa rI kathA''prAcIna jaina upAkhyAna para zodha kara pI-eca.DI. kI DigrI hAsila kii| jaina darzana ke sAMgopAMga adhyayanArtha unhoMne AcArya vijayadharmasari se samparka sAdhA evaM isI hetu ve bambaI aaiiN| san 1925 meM bhArata padArpaNa ke sAtha hI ve prAcIna jaina vAGmaya kI zodha ko aisI samarpita huI ki umra bhara na to unhoMne vivAha kiyA, na hI jarmanI lauttii| yahIM rahakara unhoMne aneka prAcIna jaina graMthoM kA sampAdana kiyaa| unhoMne jaina zAstroM evaM sAhitya para aneka TIkAe~ aura zodha prabaMdha likhe jo jarmana, aMgrejI, gujarAtI evaM hindI bhASAoM meM san 1922 se 1955 taka prakAzita hote rhe| unake zodha-prabaMdhoM ko vizva ke mUrdhanya prAcya bhASAvidoM yathA : hemavarga ke DaoN. luTaviga elsa Dorpha, bona ke DaoN. haramana jekobI amarIkA ke DaoN. phreMkalina eDagardana, jarmanI ke DaoN. vAlTara zubriga evaM nArve, svIDana, rUsa, cekoslAvAkiyA, phrAMsa, iMglaiNDa ke vidvat samAja ne eka svara se
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 197 jaina-vibhUtiyA~ sraahaa| unhoMne san 1925 meM jainAcArya vijayendra sUri se jaina zrAvaka dIkSA grahaNa kI evaM brahmacarya vrata aMgIkAra kiyaa| jainAcArya ne unheM naye nAma 'subhadrA devI' se vibhUSita kiyaa| jaina saMskRti ke prati pragAr3ha prema se prerita hokara ve jaina dharma ke pracAra-prasAra meM aisI lagI ki apanA vaiyaktika sukha-du:kha saba kucha nyauchAvara kara diyaa| unhoMne bhArata ke sudUra aMcaloM meM sthita prAcIna tIrthoM kI yAtrA kii| prAya: sabhI jaina saMpradAyoM kI mAnyatAoM kA bArIkI se adhyayana kiyA evaM zodhArtha graMthAgAroM kA avagAhana kiyaa| zivapurI-pravAsa ke daurAna DaoN. krAuje kI bheMTa mahArAnI gvAliyara se huii| unhoMne DaoN. krAuje kI yogyatA parakha lI evaM tatkAla DaoN. krAuje ko siMdhiyA sarakAra ke zikSA vibhAga meM DAIrekTara pada para niyukta kara diyA, jahA~ nirantara san 1950 taka ve sevArata rhii| kucha samaya taka unhoMne siMdhiyA sarakAra ke ujjaina sthita zodha saMsthAna kA kyUreTara pada bhI sNbhaalaa| san 1944 meM siMdhiyA sarakAra kI ora se "vikrama smRti mahAgraMtha' kA praNayana huA, jisameM DaoN. krAuje kA zodha-prabaMdha "jaina * sAhitya aura mahAkAla mandira'' chpaa| isI kar3I meM ujjaina zodha saMsthAna dvArA 1948 meM prakAzita 'vikrama smRti mahAgraMtha zrRMkhalA' meM DaoN. krAuje kA zodha prabaMdha 'siddhasena divAkara aura vikramAditya'' prakAzita huaa| upAdhyAya muni maMgala vijayajI ne AcArya vijayadharma sUri ke jIvana para gujarAtI bhASA meM jo kAvyamaya rAsa 'dharmajIvana pradIpa'' prakAzita kiyA usake eka prakaraNa meM unake dvArA racita "DaoN. subhadrAdevI rAsa'' samAviSTa thaa| DaoN. krAuje hindI, gujarAtI evaM aMgrejI bhASA meM dhArA pravAha pravacana detI thii| unake pravacana evaM sandeza tAtkAlIna patra-patrikAoM meM barAbara prakAzita hote rhe|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 jaina-vibhUtiyA~ isI daurAna DaoN. krAuje kA eka Alekha san 1930 kI kalakattA yUnivarsiTI kI zodha patrikA 'kalakattA rivyU (Calcutta Review) meM "The Social Atmosphere of Present Jainism' zIrSaka se chpaa| pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI ne DaoN. zArloTe krAuje evaM unake sAhitya para san 1999 pro. sAgaramala jaina ke sampAdakatva meM jo graMtha prakAzita kiyA hai, usameM bhI yaha Alekha saMgrahita hai| isakA hindI rUpAntara 'anekAMta' ke varSa 1, kiraNa 8,9,10 aMkoM meM prakAzita huaa| DaoN. zAloTe krAuje kA yaha Alekha jaina dharma ke prati unake prema evaM sadAzayatA se paripUrNa hai| unhoMne Alekha kI prastAvanA meM bhArata ke dakSiNI pradezoM meM sadiyoM se AvAsita sarala evaM medhAvI dravir3oM ke jaina saMskAroM evaM AcaraNoM kI hRdaya se sarAhanA kI hai| jaina zAstroM meM vikrama saMvat se 200 varSa pUrva jaina AcAryoM ke caturvidha saMgha sahita bAraha varSI akAla kI vibhISikA se trasta uttarI bhArata se dakSiNa kI ora prayANa ke ullekha milate haiN| kabhI ye dakSiNavAsI jaina dharmAvalaMbI hI the| zuru meM Adi zaMkarAcArya evaM bAda meM vallabhAcArya ke prabhAva meM rAjakIya dabAva se trasta kahane ko ye hindU avazya kahalAne lage para unake vyavahAra evaM kriyAkalApoM meM jaina darzana kA prabhAva sApha parilakSita hotA rhaa| hAlA~ki kisI bhI jaina sampradAya se unakA kiMcita bhI sarokAra aba nahIM hai para jaina dharma unake lie sacce tattva jJAna kI kuMjI hai evaM ahiMsA, aparigraha, zAkAhAra kI avadhAraNAe~ unakI cetanA meM aba bhI samAhita haiN| yaha bodha AnuvAMzika rUpa se pIr3hI-dara-pIr3hI hastAMtarita hotA rahA hai| vartamAna dharma pAlanA bhI isameM kabhI bAdhaka nahIM bnii| janmanA yA anuyAyI rUpa se jaina na hote hue bhI samUce dakSiNa meM, cAhe ve tamila bhASI ho yA kannar3I, malayAlama yA telagu bhASI, ye jaina dharmAdhArita saiddhAMtika avadhAraNAe~ eka zrRMkhalA meM unheM isa taraha jor3e hue haiM, mAno ve dharma-bhAI hoN| jAtipekSA se bhI Apasa meM U~ce yA nIce kA koI bhedabhAva nhiiN| unameM eka abhUtapUrva ApasI bhAIcArA evaM roTI-beTI vyavahAra aba bhI pracalita hai| ina vizuddha hRdaya jainoM ke khAne-pIne ke saMskAra bhI
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ ahiMsA prerita haiN| hA~, unakI mAnyatAe~ digambara jaina darzana ke adhika anurUpa haiM, kyoMki ve jisa samaya kI paramparA ke vAhaka haiM, usa sama zvetAmbara sampradAya kA janma bhI nahIM huA thA / avazya hI unnIsavIM evaM bIsavIM sadI meM dakSiNa meM pravAsita uttara bhArata ke vibhinna jaina sampradAya dharmAvalaMbI jainiyoM se ve sarvathA bhinna haiM / ye sadya pravAsita vibhinna sampradAyAvalambI jaina sadA hI eka-dUsare kI TAMga khIMcane evaM apanAapanA pracAra karane meM saMlagna rahate haiM - gRhastha bhI aura sAdhu bhI / ye loga 'janmanA jaina' hone ko bhI vyaktigata yA sampradAyagata svArtha sAdhana ke hathiyAra rUpa meM istemAla karate haiM / 199 vartamAna jaina samAja ke aMtarvirodhoM kI bakhiyA kholate hue DaoN. zArloTe ukta Alekha meM kahatI haiM- "yaha kaisI viDambanA hai ki AtmajayI jinoM kA jo dharma sArvabhauma sadbhAva kA pATha par3hAtA hai vahI jAtiAzrati hokara mAtra vaNika varga taka sImita ho gayA hai| jAti aura dharma ke isa azraddheya va abhaMga anyonAzrita saMbaMdha ne donoM ko hI vigraha ke kagAra kI ora Dhakela diyA / uttarI bhArata kA yaha jaina samudAya mukhyataH mizra-Aryana nasla ke vaizya varNa kA hI eka bhAga hai| kabhI gujarAta, madhyapradeza, mahArASTra evaM rAjasthAna ke sudUra pradezoM meM base mor3ha evaM nAgara jAti ke brAhmaNa evaM baniyA sabhI jaina dharmAvalaMbI the / ve sabhI solahavIM / satrahavIM zatAbdI meM vallabhAcArya evaM rAjyAzraya ke prabhAva meM vaiSNava bana ge| bhagavAna mahAvIra ke gyAraha gaNadhara / ziSya sabhI brAhmaNa the| paravartI kAla meM aneka jainAcArya brAhmaNa varNa se hI the| kiMtu itihAsa gavAha hai yaha krama aisA TUTA ki bAhmaNa aura jaina ekadama viparIta dhruvoM para sthApita ho rahe / alabattA AryoM kA kSatriya varNa dharma rUpAMtaraNa se avazya jaina jAtiyoM meM parivartita hotA rahA / parantu isakA mUla kAraNa raNa kSetra kI trAsadI ke viparIta sAmAnya nAgarika saMhitA evaM khetI yA vyApAra kA zAMtipUrNa jIvana rahA / sadiyoM se jaina dharma baniyA jAti ke hI mAtra osavAla, zrImAla poravAla ghaTakoM kI hI bapautI rahA hai| aisA kyoM huaa|"
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 jaina-vibhUtiyA~ DaoN. zArloTe jaina dharmAvalaMbiyoM kI niraMtara ghaTatI saMkhyA kA vizleSaNa karate hue isakA mUla kAraNa mAnatI haiM dhArmika saMgaThana ke vigraha ko| "bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke 600 varSa bAda hI san 82 ke AsapAsa unake anuyAyI do khaNDoM meM vibhakta ho gae-digaMbara aura shvetaambr| dhIre-dhIre unameM bhI matAMtara hotA hI calA gyaa| mUrti pUjakoM evaM amUrtipajakoM ke kheme aise gar3e evaM ApasI matabheda aise bar3he ki zvetAMbara meM vRhadagaccha, caityavAsI, aMcalagaccha, kharataragaccha, tapAgaccha, sthAnakavAsI terApaMthI Adi vibheda hue evaM digambaroM meM mUla saMgha, kASThA saMgha, mAthura saMgha, gumAna paMthI, bIsa paMthI, totA paMthI saMpradAya bne| ye vibheda AcAryoM evaM sAdhuoM kI paraspara asahiSNutA, ahamanyatA, anAsthA evaM zithilatA ke paricAyaka the| isa niraMtara bar3hate vigraha ke kAraNa jainoM ke prati sAdhAraNa jana-mAnasa kI anyamanaskatA evaM anAsthA bddh'ii|'' DaoN. zArloTe ne dharma aura jAti kI paraspara AzrayatA ko bhI isa vighaTana kA bar3A kAraNa mAnA hai| "dharma vaiyaktika sAdhanA kA viSaya hai bhale hI vaha sAdhugata ho yA shraavkgt| jaina dharma mUlata: satyonmukhI mahAvratoM para AdhArita hai, jo "saMsAra se apUThA' yAnI vairAgya mUlaka haiN| inhIM mahAvratoM ke karNadhAra sAdhu aura AcArya yadi jAtigata zreSThiyoM evaM unake dvArA upArjita saMsAdhanoM ke Azrita yA adhIna ho jAe~ to dharma sAdhanA kI nIMva hI hila na jaaegii| zanai:-zanai: jainAcAryoM kI saiddhAMtika evaM vyAvahArika zithilatA evaM vibhinna pradezIya gRhastha-ghaTakoM para unakI AzrayatA isa kadara bar3hI ki ve TUTate hI cale ge| isI kAraNa viziSTa jAti, gotra zahara yA gA~va se jur3e sAdhuoM ke usI nAma se alaga-alaga gaccha bane jo sadA eka-dUsare kA virodha karate rahe evaM apane-apane anuyAyiyoM kI saMkhyA ke bala para eka-dUsare ko nIcA dikhAne meM mazagUla rhe| ve svayaM to TUTe hI sabhI anuyAyiyoM ko ekasUtra meM bA~dhe rakhane vAle isa setu ke TUTa jAne se gRhastha ghaTaka bhI ttuutte| jAtiyoM meM bhI dassA, bIsA, pAMcA, r3hAyA, paMjAbI, kAThiyAvAr3I, gujarAtI, mAlavIya, mAravAr3I, vibheda hue aura isI kAraNa hiMdU, zaiva evaM vaiSNava dharma matAvalaMbiyoM ke
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 201 saMgaThita prasAra kA sAmanA karane meM ve akSama ho ge| jainoM ke upAzraya evaM caitya jana-sAdhAraNa ke samIpa zaharoM evaM gA~voM meM hote haiN| ata: ve apanI dainandina khAna-pAna kI AvazyakatA ke lie gRhasthoM para hI nirbhara rahate haiM evaM hara samaya sAdhAraNa strI-puruSoM ke Ane-jAne kA tA~tA lagA rahatA hai| ata: binA kisI hastakSepa ke gRhastha aura sAdhu-donoM kI hI svataMtra sattA vikAsamAna nahIM raha skii|" DaoN. zArloTe ne bar3I bArIkI se isa vigraha kI samIkSA kI hai| "jaina jAtiyoM kI isa phirakA parastI ke kAraNa unameM apanI-apanI mAnyatAoM ke prati kaTTaratA bddh'ii| sAtha hI anuyAyI gRhastha ghaTakoM para unakI AzrayitA bddh'ii| isI ke phalasvarUpa jAtIya samUhoM para dhannA seThoM kA zikaMjA ksaa| ye samUha zanai:-zanai: sImita hote ge| eka samaya aisA AyA jaba samAja va dharma ke ThekedAroM ne apanI vyAkhyAoM, niyamoM evaM AdezoM ko cunautI dene vAloM ko dharma va jAti se bahiSkRta kara diyaa| jaina jAtiyoM kA unnIsavIM sadI meM videza gamana ko lekara ubharA dezIvilAyatI vivAda, jisane samAja kI jar3eM hilA dI thI, isI kaTTaratA kI phalazruti thaa| jAtIya paMcAyatoM ne dharmAcAryoM kI ahamanyatA ko bar3hAvA diyA aura dharmAcAryoM ne paMcAyatoM kI jyAdatiyoM ko prazraya diyaa| inakI kaTTaratA ke phalasvarUpa hI vidhavAoM ke punarvivAha ko jAti bahiSkAra kA hetu banA liyA gayA aura vidhuroM ke punarvivAha ko bhale hI ve vRddha hoM aura vadhU kumArI bAlikA ho, prazraya diyA gyaa| usa jamAne meM vaise hI vaijJAnika saMsAdhanoM evaM svAsthya-zikSA ke abhAva meM prasUti meM hI baccoM ko janma detI mahilAoM kI mRtyu-dara bahuta adhika thii| mAtA-pitA se sambandhita cAra-cAra gotroM meM vivAha-niSedha thaa| inhIM saba kAraNoM se upayukta vadhU khoja pAnA muzkila ho gayA, bAla vivAha evaM vadhuoM kI kharIda pharokhta ko bar3hAvA milaa| pariNAma svarUpa dharmAntaraNa hone lge| beTI vyavahAra banda huA to roTI vyavahAra bhI TUTa gyaa| loga jAti bahiSkRta hokara bastI ke anya
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 jaina-vibhUtiyA~ jAtIya samUhoM meM sambandha karane lge| uttarI bhArata meM mor3ha, manihAra, bhAvasAra va nAgara jainoM ke vaiSNava ho jAne ko isI kI phalazruti mAnanA caahie| dakSiNI bhArata meM liMgAyata evaM baMgAla ke 'sarAka' bandhu bhI inhIM kAraNoM se jaina-dharma-vimukha hue| jina pradezoM meM jaina kama saMkhyA meM the ve antata: adhika saMkhyA (majority) vAlI jainetara jAtiyoM ke aMga bana ge| samAja evaM dharma kI saMkucita evaM rUr3higrasta vRttiyA~ hI usake vighaTana kA kAraNa bnii| jainAcArya buddhisAgara jI ne "jaina dhAtu pratimA lekha saMgraha'' grantha kI apanI prastAvanA meM pichalI canda sadiyoM meM aise hI uttarI bhArata ke svadharmatyAgI 'jaina' se 'vaiSNava' bane logoM kI 3,00,000 se bhI adhika saMkhyA satyApita kI hai|" DaoN. zArloTe krAuje ke anusAra "jaina samAja meM dharma ko rUr3higata paramparAoM ke pAlana taka sImita kara diyA gayA hai| sAdhAraNa jana zAstragata siddhAnta (thokar3e), prArthanAe~ (DhAle), stavana (RcAe~) raTa-raTa kara Tepa rikaoNrDara kI mAnina uccArita karane ko hI dharma-jJAna kI itizrI mAne hue haiM, koI ina kA hArdra to dUra, zAbdika artha bhI jAnane kI koziza nahIM THS PAN mmon APRIL HERE ED ineers -- 9/ V .... ANNEL Attimes IIEI Trade HIMithiliti mes suzrI krAuje jayapura meM jaina zrAvakoM ke sAtha krtaa| unake pUjA vidhAna mAtra aupacArika raha gaye haiN| daur3ate-bhAgate ve kisI taraha unheM sampUrNa kara apane-apane dhandhe lagate haiN| unake dainandina kriyA-kalApoM meM kahIM bhI unakI chAyA taka dRSTigocara nahIM hotii| sadgRhasthoM kA hI nahIM, yahI hAla sAdhu-saMsthAna kA bhI hai| eka dhanI
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 203 jaina zreSThi kA dharma prema lAkhoM-karor3oM rupaye pUjA, arcanA, bhavana-prasAda, caturmAsa evaM tIrthoM ke lie saMgha sabhAyojana kara prazasti pAne evaM saMghapati yA nArI ratna, yuvA ratna, samAja bhUSaNa Adi anyAnya upAdhiyoM ko hAsila karane taka hI sImita hai| aba bhI ve zikSA aura svAsthya ko jIvanonmeSa kA hetu nahIM maante| Atmika sAdhanA unase kyA, jaina sAdhuoM se bhI kosoM dUra hai| sAdhu bhI pUrA samaya isa tathA kathita dharma-pracAraprasAra hetu rAjanetAoM evaM sattAdhAriyoM se jor3a-tor3a baiThAne meM hI bitA dete haiN| yadi bhUla se koI zikSA-kendra khulatA bhI hai to vahA~ mIloM pasare parisara meM par3hakara DigrI hAsila karane vAloM meM jainetara loga hI adhika hoMge, kyoMki jaina zreSThiyoM ke bacce usa dharma-zikSA-parisara meM kyoM Ane lage, unheM maseM bhIMgate hI vaMzAnugata arthopArjana meM lagA diyA jAtA hai aura par3he bhI to usakA hetu Atmika vikAsa kabhI nahIM hotA, uddezya to arthopArjana hI rahatA hai| .. aneka osavAla zreSThi rAjyAzraya meM U~ce-U~ce padoM para kAryarata the| aisA bhI huA ki ukta jAtigata kadAgraha se taMga Akara unhoMne rAjA ke hI jainetara dharma ko apanA dharma banA liyaa| udayapura, jodhapura Adi dezI riyAsatoM meM anekAneka parivAra jo kabhI kaTTara jaina the, satarahavIM se unnIsavIM zadI ke bIca vaiSNava dharma aMgIkAra kara apane mUla srota se vilaga ho ge| kucha aise bhI jaina parivAra the jo jAtigata niSedhoM evaM bahiSkAra ke zikAra hote hue bhI vaiSNavoM kI anekAneka sarvathA viparIta mAnyatAe~ svIkAra karane kI himmata nahIM juTA pA rahe the| ve samakAlIna sudhAravAdI AndolanoM se jur3akara Arya samAjI ho ge| hara zahara meM aise aneka udAharaNa mila jaaeNge| viDambanA to yaha rahI ki jainoM kA sAdhu samAja aura anuyAyiyoM kA gRhastha samAja-donoM hI apanI ghaTatI huI janasaMkhyA ke prati lAparavAha rhe| unhoMne isa vigraha ke kAraNoM kI kabhI samIkSA nahIM kii| donoM hI Upara se jaina dharma kA labAdA or3he haiM parantu jaina AdarzoM se kosoM dUra haiN| lAkhoM, karor3oM rupae pracAra para kharca karake bhI
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ ve anya logoM ko jaina nahIM banA ske| ve pAzcAtya dezoM meM jaina sAhitya evaM zramaNa bhejakara apekSA rakhate haiM ki ve hI una jaina siddhAMtoM ko apanAkara vizva kI samasyAe~ hala kreN| hAlA~ki svayaM ye tathAkathita jaina apanI samasyAoM kA hala nikAlane meM akSama haiM / antarikSa, pAvApurI, rAjagRha, kesariyAjI, sammeda zikharajI, makSI Adi tIrthoM meM zvetAmbara aura digambara sampradAya varSoM se Apasa meM jhagar3a rahe haiN| isa niSprayojana kalaha meM lAkhoM-karor3oM rupae vyaya ho cuke haiN| ve anya sampradAya kI tattva sambaMdhI mahattvahIna bhinnatAoM ke lie eka-dUsare kI TAMga khIMcane meM lage haiM aura ise havA dete haiM anya _zraddhAlu bhakta aura prazasti pipAsu dhannA seTha / " 204 DaoN. zArloTe jaina samAja kI isa sthiti se duHkhita thii| unhoMne sudhAraka varga ke soca kI sarAhanA bhI kI parantu yaha varga bhI vAMchita sAhasa ke abhAva meM koI badalAva lAne meM asamartha thA / lekha ke aMta meM unhoMne apane mana kI bhAvanA vyakta kI ki aisA samaya kaba AegA jaba samasta jaina samudAya ina vikAra grasta kriyAkalApoM se mukta, aMdhazraddhA aura saMkucita manovRttiyoM se Upara uThakara jina upadiSTa prAcInatama dharma kA anugamana kara Atma-kalyANa kregaa| kiMtu jaina dharma aura samAja kI isa amUlya sevA ke evaja meM jaisA sUlaka jaina dharmAvalaMbiyoM ne DaoN. zArloTe krAune ke sAtha De CHARLOTTE KRAUSE unakI vRddhAvasthA meM kiyA vaha azobhanIya thaa| siMdhiyA sarakAra kI sevA se nivRtta hokara unheM Azraya DhU~r3hanA pdd'aa| unheM AzA thI ki jaina
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 jaina- vibhUtiyA~ samAja avazya unakI surakSA evaM suzruSA kA prabandha kregaa| ve rugNa rahane lagI thii| unhoMne jaina samAja ke karNadhAroM se anunaya vinaya kI tAki asahAyAvasthA meM unakI sucAru dekhabhAla kA prabaMdha ho sake / parantu samAja ke kAnoM para jUM taka nahIM reNgii| samAja kI isa udAsInatA se nirAza hokara ve gvAliyara ke kaitholika carca meM san 1962 meM phira se kaitholika dharma meM dIkSita huii| kaitholika dharmAvalambiyoM ne hI aMtima samaya taka unakI sevA suzruSA kii| ve san 1980 meM gvAliyara meM divaMgata huii| isa taraha ahasAna pharAmozI kI isa adharma kathA kA aMta huA /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ 49. DaoN. jyotiprasAda jaina (1912-1988 ) 206 janma : khvAjA nagalA (meraTha), 1912 pitAzrI : pArasadAsa agravAla mAtAzrI : rAma kaTorI devI zikSA : ema.e., ela.ela.bI., pI-eca. DI. divaMgati : lakhanaU, 1988 bhAratIya itihAsa, saMskRti aura jaina vidyA ke jAne-mAne labdha pratiSThita vidvAna, itihAsa - manISI, vidyAvAridhi DaoN. jyoti prasAda jaina kA janma 6 pharavarI, 1912 ke dina uttarapradeza ke meraTha jile ke antargata grAma khvAjA nagalA meM huA thaa| ve meraTha nagara ke eka madhyavargIya goyala gotrIya digambara jaina agravAla parivAra ke the| unake pitA zrI pArasadAsa aura mAtA zrImatI rAmakaTorI sarala svabhAva ke dharmaparAyaNa dampatti the| unakI prArambhika zikSA paramparAgata DhaMga se eka digambara jaina pAThazAlA aura pANDejI kI caTazAlA meM huI, kintu zIghra hI ve zikSA kI eMglo- varnAkulara paddhati se jur3e aura san 1928 meM unhoMne gavarnamenTa hAIskUla, meraTha se yU.pI. borDa kI hAIskUla parIkSA uttIrNa kii| unakI ucca zikSA meraTha ke meraTha kaoNleja tathA AgarA ke senTa jaoNnsa kaoNleja evaM AgarA kaoNleja meM huI thii| unhoMne san 1935 meM AgarA vizvavidyAlaya se ela. ela. bI. parIkSA prathama zreNI meM uttIrNa kI aura san 1936 meM usI vizvavidyAlaya se itihAsa viSaya meM ema. e. parIkSA uttIrNa kI jisameM meraTha kaoNleja meM prathama sthAna prApta kiyaa| unhoMne phraiMca bhASA kA adhyayana kiyA aura san 1952 meM aMgrejI sAhitya meM bhI ema.e. kiyA / apane skUla ke dinoM se hI unheM hindI sAhitya se gaharA lagAva rhaa| ve nAgarI prAcAriNI sabhA, AgarA ke sakriya sadasya bane aura san
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 207 1932 meM unhoMne hindI sAhitya sammelana, prayAga kI sAhitya vizArada parIkSA prathama zreNI meM uttIrNa kii| apane adhyayana-lekhana ke prasaMga meM unhoMne prAcya bhASAoM : saMskRta, prAkRta aura apabhraMza kA tathA Adhunika bhASAoM : urdU, gujarAtI, marAThI va baMgAlI kA jJAna arjita kiyaa| . apane chAtra jIvana ke daurAna hI vaha kA~gresa sevAdala se bhI jur3e tathA khAdI ke pracAra-prasAra meM lge| san 1931 meM mahAtmA gA~dhI ke savinaya avajJA Andolana meM unhoMne sahabhAgitA kii| basanta paMcamI 12 pharavarI, 1929 ke dina mAsTara ugrasena kansala kI suputrI anantamAlA se unakA vivAha huaa| san 1936 meM kaoNleja chor3ane ke uparAnta unheM AjIvikA hetu kaThora saMgharSa karanA pdd'aa| meraTha meM vakAlata prArambha kI, kintu yaha vyavasAya unakI prakRti ke anukUla nahIM thaa| meraTha meM hI unhoMne eka kA~ca phaikTrI lagAI, jise kucha samaya pazcAt hI banda karanA pdd'aa| lakhanaU meM kaI varSa taka aMgrejI auSadhiyoM kA vidhivata vyApAra kiyaa| zimalA, vidizA, hApur3a aura meraTha meM adhyApana kArya meM rata rhe| uttara pradeza sacivAlaya meM anuvAdaka kA kArya bhI kiyaa| kintu ye saba vyavasAya jJAnArjana ke prati unakI ruci aura lagana ko bAdhita nahIM kara sake aura unakA adhyayana-lekhana nirantara calatA rhaa| yaha unake bIsa varSa ke samarpita adhyayana kA pariNAma thA ki san 1956 meM AgarA vizvavidyAlaya ne unheM unake zodha-prabandha "prAcIna bhArata ke itihAsa ke jaina srotoM kA adhyayana (I.pU. 100 se 900 I. paryanta)" para pI-eca.DI. upAdhi pradAna kii| unakI arhatAoM ko dRSTi meM rakhakara uttarapradeza zAsana ne jilA gajeTiyara vibhAga, lakhanaU meM unheM san 1958 meM dasa agrima vetanavRddhiyA~ dekara 'saMkalana adhikArI evaM upa sampAdaka' ke pada para niyukti pradAna kii| vahA~ se do varSa kI sevAvRddhi prApta kara vaha sasammAna san 1972 meM sevAnivRtta hue| unake kAryakAla meM unake sakriya sahayoga se uttarapradeza ke 18 jiloM ke gajeTiyara taiyAra hue jinameM itihAsa viSayaka Alekha mukhyatayA unhIM ke rhe|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 jena-vibhUtiyA~ apanI chAtrAvasthA se hI DaoNkTara sAhaba ke mana meM lekhana aura sampAdana kI utkaMThA rhii| san 1926 I. meM unhoMne 'jaina kumAra' nAmaka hastalikhita patrikA prArambha kii| kisI sArvajanika patra meM sarvaprathama prakAzita unakA lekha "jaina dharma ke marma kI anokhI sarvajJatA" thaa| vaha brahmAcArI zItala prasAda jI kI preraNA se likhA gayA thA aura sUrata se nikalane vAle sAptAhika "jaina mitra'' ke 12 akTUbara, 1933 ke aMka meM prakAzita huA thaa| unakI sarvaprathama prakAzita pustaka 16 pRSThIya 'payUSaNa parva' thI jise san 1940 meM zrI jaina sabhA, meraTha ne chapavAyA thaa| bahubhASAvijJa DaoNkTara sAhaba kI hindI aura aMgrejI donoM hI bhASAoM meM samAna rUpa se pravAhamAna lekhanI ne itihAsa aura saMskRti, purAtattva evaM kalA, bhASA aura sAhitya, dharma aura darzana, sAmAjika aura sAmayika viSayoM ko sparza kiyaa| ina viSayoM para prasUta do sahastra se adhika lekha deza-videza kI vibhinna patra-patrikAoM meM prakAzita hue aura lagabhaga pacAsa choTI-bar3I kRtiyoM kA unhoMne praNayana kiyaa| gahana gaMbhIra viSaya hI nahIM, kahAnI-upanyAsa aura kAvya sRjana bhI unakI lekhanI se achUte nahIM rhe| apane zodha-prabandha "The Jaina Sources of the History of Ancient India' meM DaoNkTara sAhaba ne I.pU. 100 se 900 I. paryanta eka sahasra varSa kI avadhi ke bhArata ke itihAsa kI aneka vivAdita tithiyoM aura jaTila prasaMgoM ko jaina sAhitya, abhilekha evaM anya purAtattvIya pramANoM ke AdhAra para sulajhAne kA prayatna kiyA hai| yaha zodha-prabandha san 1964 meM dillI ke prasiddha pustaka prakAzaka 'muMzIrAma manoharalAla' dvArA prakAzita kiyA gayA thaa| yaha aba aprApya hai aura isakA dvitIya saMskaraNa prakAzanAdhIna hai| jaina dharma evaM saMskRti kI prAcInatA ke sambandha meM jainetara janamAnasa meM vyApta bhrAnti kA nirasana karane ke uddezya se DaoNkTara sAhaba ne 'Jainism : The Oldest Living Religion' kA praNayana kiyA thaa| isameM aneka puSTa pramANoM dvArA unhoMne yaha siddha kiyA ki jaina saMskRti ke bIja bhAratIya vAtAvaraNa meM sudUra atIta taka prasAra prApta the|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 209 pro. dalasukha mAlavaNiyA kI preraNA se praNIta isa kRti kA prathamata: prakAzana san 1951 meM jaina kalcarala risarca sosAyaTI, banArasa dvArA huA thaa| tadanantara 1988 meM pI.sI. risarca insTITyUTa, vArANasI ne usakI dvitIya AvRtti nikAlI aura 1979 meM ahamadAbAda ke zrI hemaMta je. zAha ne usakA gujarAtI rupAntara 'jaina dharma sAhuthI vadhu prAcIna anejuvanta dharma' nAma se prakAzita kiyaa| "apane pUrva puruSoM ke guNoM evaM kAryakalApoM ko jAnakara manuSya svayaM ko gauravAnvita anubhava karatA hai, unase preraNA aura sphUrti prApta karatA hai aura sabaka bhI letA hai| unake dvArA kI gaI galtiyoM ko doharAne se bacane kA prayatna karatA hai"-itihAsa kI isa upayogitA meM vizvAsa rakhane vAle itihAsa-manISI DaoNkTara sAhaba ne vizva itihAsa ke pariprekSya meM bhArata ke itihAsa kA adhyayana-manana kara 'bhAratIya itihAsa : eka dRSTi' graMtha kA praNayana kiyaa| usameM prAg aitihAsika kAla se lekara san 1947 meM svatantratA prApti paryanta dakSiNa bhArata sahita samagra deza kA eka suvyavasthita tathyAtmaka niSpakSa itihAsa prastuta kiyaa| yaha pahalA itihAsa graMtha hai, jisameM anya srotoM ke sAtha-sAtha jaina sAmagrIsAhitya, abhilekha, purAtattva Adi kA bhI santulita rUpa se upayoga kiyA gyaa| san 1961 meM prathamata: prakAzita isa itihAsa-grantha kI lokapriyatA ke kAraNa san 1999 meM bhAratIya jJAnapITha ne isakA tIsarA saMskaraNa prakAzita kiyaa| ___ aMgrejI bhASI sAmAnya pAThakoM ko jaina dharma aura saMskRti se paricita karAne vAlI, pro. jI.Ara. jaina kI preraNA se praNIta unakI kRti 'Religion and Culture of the Jains' prathamata: san 1975 meM prakAzita huI thii| yaha deza-videza meM itanI lokapriya huI ki san 1999 meM bhAratIya jJAnapITha ne isakA cauthA saMskaraNa prakAzita kiyaa| mudraNakalA ke itihAsa kI pRSThabhUmi meM DaoN. mAtAprasAda gupta kI san 1945 meM prakAzita pustaka 'hindI pustaka sAhitya' se preraNA lekara sAhityAnurAgI DaoNkTara sAhaba ne san 1946-47 meM prakAzita jaina ..hitya
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 jaina-vibhUtiyA~ evaM jaina patra-patrikAoM kI eka vivaraNikA saMkalita kI thii| ukta vivaraNikA meM saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura hindI kI 2052, marAThI kI 48, gujarAtI kI 70, baMgalA kI 52, urdU kI 168 tathA aMgrejI evaM anya yUropIya bhASAoM kI 290 kRtiyoM kA samAveza hai| sAtha hI jaina dharmAnuyAyiyoM dvArA kI gaI sAhitya sevA, ukta sAhitya ke prakAzana ke itihAsa, jaina patrakAritA ke itihAsa, jaina purAbhilekhoM, prazastiyoM, sthApatya, mUrtikalA, citrakalA Adi para prakAza DAlane vAlI DaoNkTara sAhaba kI 89 pRSTha kI sAragarbhita bhUmikA hai| yaha pustaka san 1958 meM jaina mitramaNDala, dillI se prakAzita huI thI aura tatsamaya apanI sAhityika nidhi kA lekhA-jokhA lagAne meM upayogI isa kRti kA vidvajjagat dvArA prabhUta samAdara huA thaa| sAdhAraNa manuSya kI bhI eka aTUTa paramparA hotI hai aura vaha parde ke pIche rahakara bhI itihAsa ko gati detI rahatI hai| isa asAdhAraNatA kA mUlyAMkana karane vAlI, pAramparika lIka se haTakara racI gaI unakI kRti hai-'pramukha itihAsa jaina puruSa aura mhilaaeN'| sAhU zAnti prasAda jaina kI preraNA se praNIta aura pharavarI, 1975 meM prathamata: prakAzita isa pustaka meM vigata DhAI hajAra varSa meM hue pramukha puruSoM aura mahilAoM kA paricaya vibhinna srotoM se ekatra karake eka aisA smRti-graMtha prastuta kiyA hai, jise par3hakara hama apane Apako gauravAnvita mahasUsa kreNge| san 2000 meM bhAratIya jJAnapITha ne isakI dvitIya AvRtti nikAlI hai| itihAsa meM eka hI nAma ke aneka viziSTa vyakti hue haiM aura nAma sAmya ke AdhAra para kaI vyaktiyoM ko eka hI mAna lene kI bhrAnti prAya: ho jAtI hai| isase aitihAsika ghaTanAoM aura aitihAsika vyaktiyoM ke vyaktitva kA samAkalana bhramapUrNa ho jAtA hai| itihAsa ke srotoM ke samyak adhyayana ke lie pratibaddha DaoNkTara sAhaba ne apanI pacAsa varSa kI sAdhanA se jaina AcAryoM, prabhAvaka santoM, sAdhvI AryikAoM, sAhityakAroM, kalAkAroM, dharma evaM saMskRti ke poSaka rAjapuruSoM aura anya gaNamAnya puruSoM evaM mahilAoM kA saMkSipta prAmANika paricaya sasaMdarbha saMkalita kara akArAdi krama se eka koza taiyAra kiyA thaa| usakA
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 211 prathama khaNDa unake mahAprayANa ke uparAnta julAI, 1988 meM 'jaina jyoti : aitihAsika vyaktikoza prathama khaNDa (a-aM)' lakhanaU se prakAzita huA thaa| DaoNkTara sAhaba kI anya ullekhanIya prakAzita kRtiyA~ haiM-san 1955 meM u.prA. zikSA vibhAga dvArA prakAzita 'hastinApura', 1965 meM alIgaMja (eTA) se prakAzita 'Jainism and Buddhism', 1965 meM ArA se prakAzita 'jainoM kA asAmpradAyika sAhitya aura kalA, 1970 meM lakhanaU se prakAzita 'ruhelakhaNDa-kumAyuM aura jaina dharma', 1974 meM dillI se prakAzita 'tIrthaMkaroM kA sarvodaya mArga', 1976 meM lakhanaU se prakAzita 'uttarapradeza aura jaina dharma', 1979 meM lakhanaU se prakAzita 'AditIrtha ayodhyA', 1983 meM lakhanaU se prakAzita 'Way to Health and Happiness : Vegetarianism' y 'Bhagawan Mahavira : Life, Times and Teachings' tathA 1985 meM dillI se prakAzita 'samAjonnAyaka krAntikArI yugapuruSa brahmacArI zItala prasAda' / vidyAvyasanI DaoNkTara sAhaba ne jJAnArjana aura lekhana ko vyavasAya nahIM bnaayaa| usake prati unake mana meM mAtra samarpaNa bhAva rhaa| zAsakIya sevA se avakAza grahaNa karane ke uparAnta unhoMne apanA prAya: sampUrNa samaya aura zakti bauddhika kAryakalApoM aura samAja sevA ko arpita kara dI thii| apane aparimita jJAna ke kAraNa vaha apanI mitra-maNDalI aura sahayogiyoM ke madhya eka calatA-phiratA jJAnakoza samajhe jAte the| apanA maulika lekhana to vaha karate hI the, anya janoM ko bhI sadaiva lekhana hetu protsAhita, prerita karate the| aneka manISiyoM kI kRtiyoM ko unhoMne apane vidvatApUrNa prAkkathana evaM bhUmikA Adi se alaMkRta kiyA thaa| vibhinna vizvavidyAlayoM, vizeSakara lakhanaU vizvavidyAlaya meM jaina vidyA se sambandhita kisI bhI viSaya para DaoNkTareTa karane vAle zodhachAtra prAya: unake pAsa mArgadarzana prApta karane hetu Ate the aura ve apane bahumUlya sujhAvoM dvArA unakI sahAyatA karane meM udAra rahate the| DaoNkTara sAhaba na kevala eka bahuAyAmI lekhaka the, apitu eka kuzala vaktA bhI the| AkAzavANI aura dUradarzana donoM hI para unakI vArtAe~ aneka bAra prasArita
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 jaina-vibhUtiyA~ huiiN| oNla iNDiyA reDiyo, lakhanaU para unakI antima vArtA 'nadiyA eka, ghATa bahutere-jaina dharma' 24 janavarI, 1988 ko prasArita huI thii| unakI saMgItabaddha racanA 'jaya mahAvIra namo' na kevala bhArata meM AkAzavANI se prasArita huI, apitu isakA Tepa videzoM meM bhI sunA jAtA hai| bhagavAna mahAvIra ke nirvANa kI 2500vIM varSagAMTha para uttarapradeza zAsana ke tattvAvadhAna meM Ayojita vibhinna samArohoM meM DaoNkTara sAhaba kI bahuta mahattvapUrNa bhUmikA rahI thii| unake pradhAna sampAdakatva meM 'bhagavAna mahAvIra smRti grantha' kA prakAzana huA, jisameM uttarapradeza meM jaina dharma kI aitihAsika pRSThabhUmi para vibhinna pakSoM ko sandarbhita aura samAhita karate hue prAmANika sAmagrI kA saMkalana kiyA gayA thaa| vaha eka maulika zodha-saMdarbha grantha hai, jisakI upayogitA zodhArthiyoM ke lie anavarata banI rhegii| san 1976 meM gaThita tIrthaMkara mahAvIra smRti kendra samiti, uttarapradeza ke DaoNkTara sAhaba saMsthApaka sadasya the aura apanI mRtyuparyanta vaha usake zodha-pustakAlaya evaM zodha-pravRttiyoM ke mAnada nidezaka rhe| bhAratIya jJAnapITha dvArA prakAzita 'jaina kalA evaM sthApatya' grantha ke tInoM khaNDoM ke sampAdana se vaha sakriya rUpa se sambaddha rahe aura bhAratIya jJAnapITha kI mUrtidevI granthamAlA ke vaha mAnada sampAdaka bhI rhe| julAI 1958 meM DaoNkTara sAhaba ne bhAratavarSIya digambara jaina saMgha mathurA se prakAzita sAptAhika patra 'jaina sandeza' ke 'zodhAMka' kA zubhArambha isa dRSTi se kiyA thA ki jaina vidyA se sambandhita zodha ke prati logoM kI abhiruci jAgRta ho| akTUbara, 1983 taka usake 51 aMka prakAzita hue jo zodhArthiyoM ke lie bahuta mahattva rakhate haiN| - puna: pharavarI, 1986 meM tIrthaMkara mahAvIra smRti kendra samiti, u.pra. ke tattvAvadhAna meM eka cAturmAsika zodha-patrikA 'zodhAdarza' nAma se lakhanaU se prArambha kI, jisake 6 aMka unake jIvanakAla meM prakAzita hue the| yaha patrikA aba bhI prakAzita ho rahI hai evaM apanI niSpakSa satyonmukhI sammatiyoM ke lie prasiddha hai|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 jaina-vibhUtiyA~ jaina vidyA kI zodha se DaoNkTara sAhaba kA pragADha sambandha prArambha se hI rhaa| ve 'anekAnta', 'jaina siddhAnta bhAskara' aura 'jaina enTIkvArI' prabhRti labdhapratiSTha zodha-patrikAoM se unameM apane zodha-patroM kA yogadAna kara judd'e| kAlAntara meM varSoM taka ina zodha-patrikAoM ke vaha mAnada pradhAna sampAdaka bhI rhe| zrI syAdavAMda mahAvidyAlaya (vArANasI), prAkRta jaina risarca insTITyUTa (vaizAlI), bhAratIya jJAnapITha, vizva jaina mizana, agravAla sabhA (lakhanaU), thiyosophikala sosAyaTI, sarvadharma milana, buka klaba prabhRti vibhinna zaikSaNika, sAmAjika, sAhityika evaM sAMskRtika saMsthAoM kI gatividhiyoM meM unakA sakriya yogadAna rhaa| apanI sAhityika sevAoM ke lie yadA-kadA prApta patraM-puSpaM rAzi ko nirmAlya mAnakara unhoMne puNyArtha kAryoM ke lie svayaM 'jyoti prasAda jaina TrasTa' kI sthApanA kii| ve 'ananta jyoti vidyApITha' ke adhyakSa rhe| itihAsa aura jaina vidyA ke kSetra meM DaoNkTara sAhaba ke avadAna hetu varSa 1957, 1958, 1974, 1979 tathA 1986 meM vibhinna saMsthAoM dvArA vibhinna sthAnoM para unakA sArvajanika abhinandana kiyA gayA aura unheM unakI vidvatA ke anurUpa 'itihAsa-ratna', 'vidyAvAridhi' evaM 'itihAsa-manISI' ke virudoM se alaMkRta kiyA gyaa| DaoN. jyoti prasAda jI ne sarala-sAdA jIvana vyatIta kiyaa| jaina vidyAvid ke rUpa meM vaha aneka janoM ke lie preraNAsrota rhe| AbAlavRddha jo bhI unake samparka meM Ate the unake nizchala sarala vyavahAra se prabhAvita hae binA nahIM rahate the| siddhAntAcArya paM. kailAzacandra zAstrI ke anusAra DaoN. jyoti prasAda jI gItA ke sthitiprajJa kI bhA~ti the jo karma karane meM vizvAsa karatA ho, kintu usake phala kI ora se udAsIna rahatA ho| binA kisI apekSA ke svAnta:sukhAya sAhitya-sAdhanA meM rata sAhitya vyasanI DaoN. jyoti prasAda nirabhimAnI aura svabhAva se dharmAtmA to the hI, unameM 'guNiSu pramodam' kI bhAvanA prabala thii| apane samparka meM Ane vAle sabhI vidvAnoM kA svAgata-satkAra karake vaha prabhudita hote the| lakhanaU
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 jaina-vibhUtiyA~ meM cArabAga sTezana se lagA unakA nivAsa 'jyoti nikuMja' prAya: vidvAnoM kA vizrAmAgAra banA rahatA thaa| sAhitya ke kSetra meM rahakara lekhanI ke dhanI hote hue bhI vaha kabhI kisI vAda-vivAda meM nahIM pdd'e| vidyAvAridhi hote hue bhI vaha anta taka apane ko vidyArthI hI mAnate rahe aura apane satata adhyayana aura anubhava se arjita jJAna-binduoM ko apane antas meM saMjote rhe| eka sakriya evaM santoSayukta jIvana vyatIta kara 76 varSa kI vaya meM lakhanaU meM 11 jUna, 1988 kI sAyaMkAla apane pIche eka bharApUrA parivAra chor3ate hue bIsavIM zadI kI isa vibhUti ne isa loka se prayANa kiyaa| bhale hI DaoNkTara sAhaba kI pArthiva deha aba hamAre bIca nahIM hai, ve apanI kRtiyoM se amara hai| unakA preraNAspada vyaktitva hamArI smRtiyoM meM basA huA hai aura unake putradvaya-DaoN. zazikAnta aura ramAkAntaapane pitAzrI dvArA pradIpta jJAna-jyoti kI mazAla thAme hue haiN| NOM dicated A4 MITIE
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 jaina-vibhUtiyA~ 50. DaoN. daulatasiMha koThArI (1905-1992) janma : udayapura, 1905 pada/upAdhi : padmabhUSaNa (1962), padmavibhUSaNa (1973) divaMgati : jayapura, 1992 bhArata sarakAra meM ati ucca pada para AsIna hone evaM deza va videzoM meM apAra khyAti arjita karane para bhI atyaMta mRdula svabhAva evaM nirabhimAnI vyaktitva ke dhanI DaoN. daulatasiMha koThArI kI jIvanagAthA samasta jaina samAja ke lie preraNAspada hai| vizva ke mahAnatama vaijJAniko meM gine jAne vAle DaoN. daulatasiMha koThArI kA janma san 1905 meM udayapura meM huA thaa| prArambhika zikSA udayapura aura indaura meM pUrNa karane ke bAda Apane ilAhAbAda yunivarsiTI se san 1928 meM DaoN. meghanAtha sAhA ke nirdezana meM bhautikI meM ema.esa.sI. (prathama zreNI meM) pAsa kii| tatpazcAt yU.pI. sarakAra kI skaoNlarazipa para Apane kaimbrija (iMglaiNDa) yunivarsiTI meM vizva ke coTI ke vaijJAnikoM radaraphorDa, phAulara Adi ke sAtha anusaMdhAna meM rata rahakara nabha bhautikI kA adhyayana kiyaa| san 1933 meM ve pI-eca.DI. se sammAnita kiye gye| Apane dillI yunivarsiTI meM san 1934 se 1961 taka adhyApana kiyaa| ve bhautikI vibhAga ke sarvocca adhikArI the| kalakatte meM san 1940 meM huI vijJAna kaoNnphreMsa ke sabhApati sara jemsa jIna ne Apake kArya kI bahuta sarAhanA kii| san 1948 meM unheM bhArata sarakAra ne rakSA anusaMdhAna evaM vikAsa kI jimmedArI sauNpii| ve san 1948 se 1961 taka bhArata sarakAra ke vaijJAnika salAhakAra rhe| saM. 1961 meM unheM yunivarsiTI grAMTsa kamIzana kA ceyaramaina banAyA gayA-taba bhI ve dillI yunivarsiTI ke mAnada prophesara bane rhe| unhoMne nAbhikIya sitAroM para aneka mahattvapUrNa anusaMdhAna kiye jisase unheM ' antarrASTrIya khyAti milii|
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 jaina-vibhUtiyoM zrI koThArI san 1963 meM bhAratIya vijJAna kA~gresa ke svarNa jayaMtI samAroha ke adhyakSa manonIta hue| bhArata sarakAra ne san 1964 meM Apako bhAratIya zaikSaNika kamIzana kA ceyaramaina niyukta kiyaa| san 1948 meM DaoN. rAdhAkRSNana evaM san 1953 meM pro. mudAliyara kI adhyakSatA meM gaThita zikSA Ayoga zikSaNa ke kSetra meM ekarUpatA lAne meM asamartha rahe the| ata: bhArata sarakAra ne yaha jimmedArI koThArI Ayoga ko sauNpii| gahana adhyayana ke bAda DaoN. koThArI ne san 1966 meM Der3ha hajAra pRSThoM kI jo riporTa prastuta kI usameM yathArthavAdI evaM vyavahArika dRSTikoNa se vidyAlayoM ke pAThyakrama, chAtroM kI praveza-umra, vijJAna evaM praudyogikI ke zikSaNa Adi ke bAre meM aneka upayogI sujhAva die jisase sampUrNa deza kI bhAvAtmaka ekatA banI rhe| san 1973 meM Apa bhAratIya rASTrIya vijJAna ekeDamI ke sabhApati cune ge| Apane anya aneka sarakArI nikAyoM kI sadasyatA se deza ko lAbhAnvita kiyaa| Apa bar3e adhyAtma premI the| akhila bhAratIya zvetAmbara sthAnakavAsI kaoNnphreMsa kI adhyakSatA kara Apane samAja ko naI dizA dii| san 1962 meM bhArata sarakAra ne Apako 'padma-bhUSaNa' kI upAdhi se sammAnita kiyA evaM san 1973 meM 'padmavibhUSaNa' kI upAdhi se vibhUSita kiyaa| unakI rASTrIya upalabdhiyoM se abhibhUta hokara 'nezanala pheDarezana oNpha yUnesko esosiezana' ne unheM 'yUnesko' evArDa se alaMkRta kiyaa| san 1992 meM jayapura meM Apa divaMgata hue| Apa javAharalAla neharU vizvavidyAlaya ke cAMsalara evaM ahiMsA inTaranezanala ke saMrakSaka the|
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217 jaina-vibhUtiyA~ 51. zrI bhaMvaramala siMghI (1914-1984) naye samAja ke svapna draSTA, kavi ciMtaka, svataMtratA senAnI, sAmAjika evaM dhArmika krAMtiyoM ke praNetA evaM kalAkAra zrI bhaMvaramala siMghI kA bahuAyAmI saMgharSazIla vyaktitva jainoM aura osavAlo ke lie hI nahIM, samasta bhAratIya manISA ke lie preraNAsrota hai| saMvata 1971 meM jodhapura ke nikaTa baDU. grAma kI eka jhopar3I meM unakA janma huaa| siMghI jI ke dAdA peze se muMzI the| unake kula 24 saMtAneM huii| unnIsa kA nidhana ho gyaa| siMghI jI ke pitA bIsavIM santAna the| ata: unheM pyAra to milA para abhAva bhii| saMvat 1976 meM phailI plega kI mahAmArI meM dAdA-dAdI kA dehAMta ho gyaa| aneka anya hAdasoM meM se gujarate hue siMghI jI bar3e hue| medhAvI to ve the, miDila kI parIkSA meM sarvocca aMka mile kintu ghara kI hAlata patalI thii| pahale bisAta khAne kI aura phira pAna kI dukAna para baiThanA pdd'aa| para par3hate rhe| hAI skUla kI parIkSA meM jayapura meM sarvocca aMka prApta kie| unheM glAsI golDa meDala pradAna kiyA gyaa| kintu niyati ko kucha aura hI maMjUra thaa| pitA kI jaba amAnata meM khayAnata ke mukadame meM giraphtAra hone kI naubata AI to mA~ ke gahane aura apanA golDa meDala becakara sAhUkAra kI bharapAI kii| san 1934 meM ajamera meM dvitIya osavAla mahAsammelana huaa| siMghIjI ne isa sammelana se sAmAjika kAryoM meM hissedArI zurU kii| tabhI unakA prathama vivAha huA parantu mAnasika rUpa se ve ise kabhI svIkAra nahIM kara ske| hindI ke prati prema aura svarAjya-Andolana kA bIja vapana taba taka ho cukA thaa| unhoMne hindI sAhitya sammelana kI vizArada evaM tatpazcAt sAhityaratna parIkSAeM uttIrNa kii| tabhI unakA samparka zrI kaMvaralAla bApanA se huA jo pratibhAvAna vakIla the evaM AjAdI ke bAda rAjasthAna ucca nyAyAlaya ke pahale mukhya nyAyAdhIza bne| unake sahayoga se siMghIjI kAzI hindU vizvavidyAlaya meM par3hane cale aae| yahA~ unakI bheMTa hindI ke prasiddha
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ upanyAsakAra premacanda se huI jinakI preraNA se siMghIjI ne gadya gIta likhane zuru kiye jo 'haMsa' meM prakAzita hue / premacanda kI saMvedanA evaM udAtta mUlyoM ke prati AsthA ne siMghIjI ke jIvana kI dizA nirdhArita kara dii| banArasa se snAtakIya parIkSA uttIrNa kara Apa kolakAtA A ge| yahAM Akara unakI pratibhA camaka uThI- unakA kSetra vistRta ho gyaa| ve aneka sAmAjika netAoM aura saMsthAoM (vizeSata: mAravAr3I sammelana) se judd'e| saMvat 1994 meM unake gadyakAvyoM kA saMkalana 'vedanA' prakAzita huii| DaoN. sunIti kumAra caTarjI ne isa kAvya graMtha kI bhUmikA likhI thI / kavivara ravIndranAtha Taigora ne hindI sAhitya meM isa naye prANa saMcAra evaM bhAvakSetra ke sImA prasAra kI prazaMsA kii| DaoN. rAmacandra zukla ne apane graMtha "hindI sAhitya kA itihAsa' meM siMghIjI ko hindI kA prathama gadya gItakAra mAnA hai / 218 isI daramyAna siMghI jI ne 'osavAla navayuvaka' patra kA sampAdana bhAra smbhaalaa| ve samAja ko rUr3hiyoM evaM aMdha dhArmika sAmpradAyikatA kI kArAgAra se bAhara lAnA cAhate the / homa karate hAtha jala gayA / jyoM hI patrikA meM bhagna hRdaya kA 'sAdhutva' zIrSaka lekha chapA, dharma evaM samAja ke tathAkathita ThekedAra baukhalA gae evaM siMghI jI ko stIphA denA pdd'aa| saMvat 1997 meM unhoMne tarUNa saMgha kI sthApanA kI evaM tarUNa osavAla (jo bAda meM 'taruNa jaina' aura phira 'tarUNa' nAma se nikalA) patra nikAlanA zuru. kiyaa| apanI ojasvI patrakAritA se unhoMne samAja ko naI dizA dii| isI varSa rASTrabhASA pracAra samiti varghA kI eka baiThaka meM ve mahAtmA gAMdhI se mile / svAdhInatA Andolana tIvratara ho rahA thA / saMvat 1999 meM gAMdhIjI jI ne 'karo yA maro' evaM 'aMgrejoM bhArata chor3o' kA nArA diyaa| siMghIjI tana-mana se Andolana meM kUda pdd'e| isa bIca unakI prathama patni asamaya kAlakavalita ho cukI thI / Andolana ke daramyAna ve aneka krAMtikAriyoM se mile evaM bhUmigata rASTrIya netAoM se unakA ghaniSTa samparka rhaa| jaba nAgapura aura mumbaI ke bIca relave TrenoM ko DAyanAmAiTa se ur3Ane kI yojanA banI to siMghIjI usake sUtradhAra niyukta hue| ve DAyanAmAiTa prApta karane meM bhI samartha hue parantu tabhI pulisa ko isakI bhanaka mila gaI, talAzI huI aura ve giraphtAra kara lie gye| presiDeMsI jela meM unheM varSoM rakhA gyaa| peTa meM darda ke -
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 jaina-vibhUtiyA~ kAraNa unakI tabIyata bahuta zocanIya rahane lagI taba unheM aspatalA meM sthAnAntarita kiyA gayA evaM antata: saMvat 2002 meM rihA kiyA gyaa| saMvat 2003 meM siMghI jI ne sAmAjika krAMti meM eka nayA pRSTha jodd'aa| unhoMne bAla vidhavA 'suzIlA jaina' se punarvivAha kiyA jise mAravAr3I samAja ke gaNamAnya netAoM kA AzIrvAda prApta huaa| yaha vivAha rUr3ha paramparAoM ko tilAMjalI dekara huA evaM isameM paurohitya bhI eka mahilA ne kiyaa| jaba saMvat 2003-4 meM baMgAla meM sAmpradAyika daMge bhar3aka uThe to siMghIjI evaM suzIlA jI ne 'bar3A bAjAra amana sabhA' ke tahata musalamAnoM kI surakSA vyavasthA meM ahama bhUmikA nibhaaii| deza AjAda hone ke bAda jaba netAgaNa apane rAjanaitika prabhAva ko bhunAne meM laga gae taba siMghIjI rAjanIti ko Thokara mAra kara sAmAjika sudhAroM ke abhiyAna para nikala pdd'e| 'nayA samAja' ke mAdhyama se siMghIjI kA lekhana eka bAra phira sakriya huaa| saMvat 2006 meM unhoMne kolakAtA meM eka virATa sAmAjika krAMti sammelana kA Ayojana kiyA jisakA sabhApatitva rAjasthAna ke tAtkAlIna nava niyukta udyoga maMtrI zrI siddharAja DhaDhA ne kiyA evaM udghATana kiyA zrImatI arUNA AsaphaalI ne| isa sammelana kI eka ora upalabdhi bhI thI-minarvA thiyeTara meM viSNu prabhAkara dvArA likhita ekAMkI nATakoM kA samAja karmiyoM dvArA saphala mNcn| ina nATakoM meM mAravAr3I samAja ke aneka yuvakoM-yuvatiyoM ne bhAga liyaa| aisA lagA ki samAja sudhAra Andolana meM ye nATaka mahattvapUrNa mAdhyama bana sakate haiN| isI kI phalazruti thI prasiddha nATakakAra tarUNa rAya ke sAtha milakara thiyeTara seMTara' kI sthaapnaa| isa seMTara dvArA bahubhASI nATya prastutiyoM ke sAtha nATaka samAroha bhI Ayojita kie ge| pramukha nATya saMsthAna anAmikA ko astitva meM lAne evaM prasiddha nATyakarmI zrImatI pratibhA agravAla evaM zyAmAnaMda jAlAna ko maMca para lAne kA zreya siMghI jI ko hI hai| saMgIta nATaka akAdamI puraskAra pAne vAlI anAmikA kI prastuti 'naye hAtha' meM siMghIjI kI mahattvapUrNa bhUmikA thii| saMvat 2037 meM anAmikA ke rajata jayaMtI varSa para naye hAtha kA puna: maMcana huA to siMghI jI ne 66 varSa kI avasthA meM eka bAra phira vaha bhUmikA nibhAkara sabako acaMbhita kara diyaa|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 jaina-vibhUtiyA~ paNDita neharU ke sAtha vicAra-vimarza karate hue zrI siMdhI unake adamya sAhasa, kSamatA aura niDaratA kA eka udAharaNa saMvat 2007 meM sAmane aayaa| pUrvI pAkistAna (aba 'baMgalAdeza') meM phaMse hajAroM hinduoM ko pazcimI baMgAla meM lAne kI cunautI sAmane thii| paM. baMgAla ke mukhyamaMtrI DaoN. vidhAnacandra rAya ne bar3e soca-vicAra ke bAda siMghIjI ko isa abhiyAna kI kamAna sauNpii| bar3I hI khataranAka paristhiAti meM 17 vizAla jahAjoM kA ber3A lekara siMghIjI ravAnA hue| jaise-jaise pUrvI pAkistAna kA kinArA najadIka A rahA thA pAnI meM DUbatI utaratI lAzeM dikha rahI thI, sAmpradAyikatA ne khulakara khUna kI holI khelI thii| khulanA ke pAsa pAkistAna senA ne Akara jahAjoM ko ghera liyaa| neharU, liyAkata alI aura DaoN. vidhAna candra rAya se samparka kiyA gayA, samajhautoM kI yAda dilAI gaI taba kahIM pAkistAnI senA rAjI huii| DhAkA, nArAyaNagaMja, cA~dapura, bArIsAla se zaraNArthI ziviroM meM ghora durdazA bhogate bIsa hajAra hinduoM ko jahAjoM para lAdA gyaa| para rasada aura IMdhana bhalA pAkistAnI kyoM dete| rasada khatma hote dera na lagI aura taba zuru huA bhUkha se tar3apanA aura dama tor3atI mautoM kA silsilaa| kolakAtA pahuMcane taka eka sau pacAsa lAzoM ko
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ pAnI meM pheMkane ke sivAya anya koI cArA nahIM thA / jyoM hI jahAja kolakatA pahuMce DaoN. rAya ne siMghIjI ko gale lagA liyaa| bIsa hajAra nirAzritoM kI A~khoM se prakaTa hotA AbhAra pAkara siMghIjI kA sInA garva se phUla gyaa| 221 siMghIjI kI jisa kArya ke lie dezabhara meM rASTrIya starIya chavi banI vaha thA parivAra niyojana kA pracAra-prasAra / isa apUrva vicAra va kArya ko pUrNata: samarpita do-cAra loga hI hue haiN| saMvat 2005 meM pahalI pariyojanA klInika khulI - mAtR sevA sadana aspatAla ke bhavana meN| kahate haiM pahale sAta mahInoM meM mAtra do striyAM salAha lene AI / para siMghIjI ne hAra na mAnI, darjanoM lekha likhe, pempaleTa chapavA kara vitarita kie, gharoM aura phakTriyoM meM jAkara prazikSaNa kI vyavasthA krvaaii| unakI likhI 'rASTra yojanA aura parivAra yojanA' pustaka behada lokapriya huii| niyojana sambaMdhI eka patrikA kA niyamita prakAzana kiyaa| parivAra niyojana saMgha kI sthApanA unhoMne hI kI thii| pandraha varSoM taka ve isa saMgha ke upAdhyakSa rhe| isI hetu jApAna, thAIlaiMDa, iMglaiNDa, phrAMsa, DenamArka, svIDana, amarIkA, nAIjeriyA, TyUniziyA, cilI, sUrinAma Adi dezoM kI yAtrAeM kii| zikSA prasAra meM siMghIjI kI bhUmikA aura bhI mahattvapUrNa rahI / kolakAtA sthita nopAnI vidyAlaya, bAlikA zikSA sadana, TAMTiyA hAI skUla, zikSAyatana kaoNleja, pArivArikI Adi saMsthAeM unake nirdezana se upakRta huii| pArivArikI suzIlA jI dvArA sthApita jhuggiyoM meM rahane vAle baccoM kA sabase bar3A skUla hai jahAM 700 bacce niHzulka zikSA, dopahara kA bhojana, pustakeM evaM Dresa muphta pAte haiN| jayapura ke kAnor3iyA mahilA mahAvidyAlaya, mukanda gar3ha ke zAradA sadana, rAMcI ke vikAsa vidyAlaya Adi ke saMcAlana va vikAsa meM bhI siMghIjI kA pramukha hAtha thaa| sAmAjika evaM dhArmika sudhAra-AndolanoM meM unheM sAmpradAyika va kaTTara paramparAvAdI tattvoM kI pratAr3anA va prahAra bhI kama nahIM sahane pdd'e| paradA virodhI pradarzanoM meM dharanA aura satyAgraha bhI zAmila the / ina pradarzanoM meM pradarzakoM para patthara barasAye jAte, thUkA jAtA, apamAnita kiyA jAtA, mahilA pradarzanakAriyoM ke kapar3e taka phAr3a die jAte / parantu siMghIjI ne hAra
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 jaina-vibhUtiyA~ na maanii| Akhira pardA samAja se vidA lekara hI rhaa| isI taraha vivAhoM meM hone vAle ADambara, phijUlakharcI evaM dikhAve ke khilApha bhI unhoMne Andolana kiyaa| ina kAryoM meM unake bahuta se duzmana bhI bne| saMvat 2012 meM "bAla dIkSA nivAraka vidheyaka'' ke samarthana meM kolakAtA sthita jaina bhavana meM huI eka sabhA meM dhArmika sampradAya ke kaTTarapaMthiyoM ne una para prANaghAtI hamalA kiyaa| haoNla kI bijalI gula kara lohe kI char3oM se una para aMdhAdhuMdha vAra kiye ge| 48 ghaMTe bAda unheM hoza aayaa| arivala bhAratavarSIyamAravAr3Isammalana saMyojaka-mAravAr3Isammelana 1676 : mAravADI sammelana ke 12veM adhivezana meM pratinidhiyoM ko saMbodhita karate hue mAravAr3I samAja ne unakI anaginata sevAoM kA samucita sammAna karate hue saMvat 2030 meM rAMcI meM hue akhila bhAratavarSIya mAravAr3I sammelana kA unheM adhyakSa cunaa| pahalI bAra eka pU~jIpati zreSThi kI bajAya eka mAmUlI naukarI pezA vyakti ko adhyakSa cuna kara samAja ne unake amUlya avadAna kA ucita mUlyAMkana kiyaa| saMvat 2033 meM haidarAbAda meM hue sammelana meM unheM puna: adhyakSa cunA gyaa| sammelana ke itihAsa meM yaha punarAvRtti bhAI pahalI bAra huii| yaha siMghIjI ke saMgharSazIla udAtta vyaktitva kA zIrSa bindu thaa| 'mAravAr3I' zabda jo apanI sAkha pUrNatayA kho cukA thA, siMghIjI ne use praNamya banA diyaa| saMvat 2043 meM jIvana ke 70 varSa pUre kara lene para kolakAtA meM zrI bhagavatI prasAda khetAna kI adhyakSatA meM banI abhyarthanA samiti dvArA siMghIjI kA sArvajanika abhinandana kiyA gyaa| saMvat 2043 meM jayupara meM unakA dehAvasAna huaa|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 223 52. jasTisa raNadhIrasiMha bacchAvata (1907-1986) janma : kolakAtA, 1907 pitAzrI : prasannacanda bacchAvata pada/upAdhi : bairisTara, vicArapati, ucca nyAyAlaya kalakattA evaM uccatama nyAyAlaya naI dillI divaMgati : 1986 baMgAla ke sAMskRtika evaM bauddhika kSitija ko apanI medhA ke Aloka se Alokita karane vAle jainadharmI osavAloM meM zrI raNadhIrasiMha bachAvata agragaNya the| eka vidhivettA evaM kalakattA ucca nyAyAlaya aura dillI uccatama nyAyAlaya ke mAnanIya jaja ke nAte apane mahattvapUrNa nirNayoM ke lie ve hamezA yAda kiye jAte rheNge| san 1907 meM janme zrI bacchAvata kI prArambhika zikSA kalakattA meM huii| yahIM se unhoMne ema.e. kiyaa| ve eka medhAvI chAtra the| unhoMne aneka pAritoSika jIte, jinameM baMkima bihArI golDa meDala evaM sarvezvara pUrNacandra golDa meDala mukhya the| tAtkAlIna baMgAla meM medhAvI chAtroM ke lie iMglaiMDa jAkara bairisTara bananA sammAnajanaka mAnA jAtA thaa| zrI bacchAvata bhI iMglaiMDa gae evaM san 1939 meM laMdana yUnivarsiTI se ela.ela.bI. kI DigrI lI aura bairisTara banakara bhArata lautte| kalakattA ucca nyAyAlaya meM prekTisa zuru karate hI canda mahInoM meM hI ve apanI vizleSaNa kI kSamatA evaM abhivyakti kI saralatA ke kAraNa lokapriya ho ge| vyavasAyika nyAya vidhi ke ve vizeSajJa mAne jAte the| kucha hI varSoM meM unakI prekTisa AsamAna chUne lgii| san 1950 meM unakI isa vizeSatA ko mAnyatA milI aura ve kalakattA ucca nyAyAlaya ke jaja banA die ge| mAtra osavAla hI nahIM samUcI mAravAr3I jAtiyoM meM ve pahale vyakti the, jinheM baMgAla meM yaha sammAna hAsila
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ huA / apanI lAkhoM kI prekTisa chor3akara sAmAjika karttavya ko sarvopari mAnate hue jajazIpa svIkAra karanA unake nyAya-bodha kA paricAyaka thA / apane nirNayoM meM tathyaparaka niSpakSatA ke kAraNa ve hamezA yAda kiye jAe~ge / san 1964 meM ve uccatama nyAyAlaya dillI ke mAnanIya jaja manonIta hue| unameM tathyoM ke jaMgala meM mukhya bAta tatkAla DhU~r3ha lene kI adbhuta kSamatA thI / isI kAraNa binA taiyArI Ane vAle variSTha vakIla bhI unase sakapakAte the| ve hamezA sApha aura satya bAta pasanda karate the evaM jalda hI tathyoM ke hArdra taka pahu~ca kara mUla prazna para A jAte the, jisa kAraNa bAla kI khAla khIMcane vAle vidhivettAoM kI eka nahIM cala pAtI thI / unake aneka nirNaya vidhijagata ke mIla ke patthara mAne jAte haiM / 224 san 1969 meM uccatama nyAyAlaya se avakAza lene ke bAda bhI ve sakriya rhe| bhArata sarakAra ne unakI niSpakSa nirNAyakatA kA sammAna karate hue unheM 'godAvarI jala vivAda TribyUnala" kA ceyaramena niyukta kiyaa| isa vivAda meM unake nirNaya kI sabhI pakSoM ne sarAhanA kii| san 1979 meM vivAda para apanA nirNaya dene ke bAda ve kalakattA Akara rahane lge| Apane laoN oNpha ArbiTrezana para eka graMtha likhA jise vidhi nyAyAlayoM meM bar3e sammAna se uddhRta kiyA jAtA hai| san 1986 kI 12 jUna ko unakA dehAMta huaa| unhoMne apanI saurabha se vidhi jagata ko hI nahIM mahakAyA, osavAloM evaM sampUrNa jaina samAja kI gauravazAlI paramparA ko bhI akSuNNa rakhA /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 225 53. zrI indracanda hIrAcanda dUgar3a (1918-1989) janma : 1918 pitAzrI : hIrAcanda dUgar3a divaMgati : 1989 kSAtra teja ko citra phalaka para rUpAyita karane vAle labdha pratiSThita citrakAra zrI indra dUgar3a ne osavAla samAja ko eka achUte evaM abhinava kSetra meM mahimA maMDita kiyaa| Adi kAla se osavAla zreSThiyoM ne kalA va saMskRti ke pujAriyoM ko bharapUra Azraya diyA thA kintu svayaM tUlikA, rekhAoM aura raMgoM se arUpa kI abhivyaMjanA evaM abhyarthanA ko samarpita ho jAne vAle indra bAbU ke samAna kalA sAdhaka gine cune hI hue haiN| murzidAbAda jilA kA jiyAgaMja aMcala jagata seThoM ke samaya se suvikhyAta rhaa| zrI indra dUgar3a ke pUrvaja do-DhAI sau varSa pUrva rAjaladesara (rAjasthAna) se Akara yahA~ basa ge| pitAzrI hIrAcandra dUgar3a (janma saMvat 1955) puztainI vyavasAya chor3akara kalA kI ora AkarSita hue| kalakattA ArTa skUla meM uttIrNa hokara zAMti niketana cale ge| vahA~ AcArya nandalAla basu ke nirdezana meM cAra-pA~ca sAla kalA-bhavana meM prazikSaNa grahaNa kiyaa| tabhI pArivArika samasyAoM se ghire hIrAcandajI ko jiyAgaMja lauTanA pdd'aa| Ate hI mA~ kA dehAnta ho gyaa| canda mahInoM bAda hI tIna choTe baccoM ko chor3akara patni cala bsii| ina mArmika AghAtoM se ve tilamilA utthe| rojagAra ke lie tUlikA aura raMga bakze meM banda kara dene pdd'e| bIsa varSoM taka unhoMne tUlikA ko hAtha nahIM lgaayaa| parantu unake jIvana ke aMtima dasa varSa eka kalAtmaka cetanA ke jvAra se udvelita rhe| isa
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 jaina-vibhUtiyA~ kAla meM unhoMne bahuta mahattvapUrNa citroM kA sarjana kiyaa| apane gurU zrI IzvarIprasAda varmA se sIkhI miniyecara zailI meM hAthI dA~ta para unhoMne adbhuta citroM kA nirmANa kiyaa| rAjagRha ke prAkRtika evaM AdhyAtmika saundarya se abhibhUta citroM kI eka zrRMkhalA hI raca ddaalii| saMvat 2008 meM ve jaina tIrtha sthala pAlitAnA ge| tIrtha ke bhavya saundarya ko rUpAyita karate vahIM mAtra 52 varSa kI avasthA meM unakA akasmAta dehAMta ho gyaa| unake banAe citra prakRti ke sUkSma citrAMkana, nArI saundarya ke aMkana evaM bhAvAbhivyaMjanA meM bejor3a haiN| inhIM hIrAcandajI ke suputra the zrI indra duugdd'| indra bAbU kA janma san 1918 meM huaa| kalpanAzIla mana, tUlikA aura raMga unheM virAsata meM mile| pitA kI dekharekha meM citrAMkana prArambha huaa| prakRti se unheM prema thaa| dhIre-dhIre unakI citrazailI meM nikhAra AtA gyaa| indra bAbU bhI zAMti-niketana ge| vahA~ pitR-guru zrI nandalAla basu kA nirdezana unheM milaa| bhAratIya saundarya tattva evaM kalA sauSThava ke pATha unhIM se pddh'e| isa prakAra dIkSita hone para bhI indra bAbU kI citrakalA para guru kA prabhAva kucha bhI nahIM pdd'aa| saMvat 1996 meM rAmagar3ha kA~gresa adhivezana meM sthala evaM maMca kI sAja-sajjA ke lie cAra kalAkAra AmaMtrita kiye gaye, inameM indra bAbU bhI the| unake banAe bihAra ke prAcIna itihAsa sambaMdhI citroM ne prathama bAra kalA rasikoM kI dRSTi AkRSTa kii| saMvat 2003 meM rAjagira ke vistRta prAMtara, prAkRti chaTA aura itihAsa bodha se abhibhUta pitA aura putra donoM ne tUlikA sambhAlI aura aneka citroM kA sRjana kiyaa| jahA~ hIrAcanda jI ke citroM meM sUkSma rekhAoM evaM snigdha raMgoM kA samAveza thA,
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 227 indra bAbU ke citra adhika mukhara aura trimAtrika (thrI DAI mensanala) AbhASa yukta the| Adhunika nisarga citrakAroM kI nAmAvalI meM tabhI se indra bAbU kA nAma judd'aa| saMvat 2006 meM jayapura meM kA~gresa nagara susajjita karane evaM saMvat 2013 meM amRtasara meM hue kA~gresa adhivezana meM toraNadvAra evaM maMca alaMkRta karane ke lie bhI indra bAbU ko AmaMtrita kiyA gyaa| yUnesko ke tattvAvadhAna meM saMvat 2003 meM perisa meM huI Adhunika citrakalA pradarzanI meM unake citra [zrI indra dUgar3a dvArA banAe toraNa ke nIce se gujarate pradarzita he| saMvata 2021 |hue paNDita neharU, indirA gA~dhI (amRtasara kaaNgres)| meM pazcimI jarmanI ke vibhinna nagaroM meM unake 80 citroM kI ekala pradarzanI lgii| jaina maMdira, grAMDa hoTala, dillI ke saMsada bhavana Adi leDI rAnU mukharjI se puraskAra gRhaNa karate hue zrI indra dUgar3a | vibhinna sthaloM para unake bhitti citra aMkita haiN| saMvat 2038-39 meM ve pazcimI baMgAla kI nRtya nATaka saMgIta va cArUkalA akAdamI dvArA puraskRta kie ge|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 jaina-vibhUtiyA~ saMvat 2043 meM saMgIta zyAmalA ke vArSika puraskAra dvArA unheM sammAnita kiyA gyaa| Mob.J.DREN Anti -CN H INDRA TODORE indra bAbU ne rAjasthAna ke jana-jIvana ke asaMkhya citra bnaae| unameM raMga bahula sAja-sajjA evaM varNa suSamA kA saundarya hai| zilpagata vaiziSTya ke alAvA unakA sAmAjika evaM nRtAtvika mUlya hai| prasiddha aMgreja citrakAra sara rasela phlITaMsa, phreMka brai guina evaM AgasTasa jaoNna unheM dekhakara mugdha ho ge| sAdhAraNata: ve TemperA va vAsa paddhati se citra aMkita karate the kintu kahIMkahIM tela raMgoM kA bhI vyavahAra kiyA hai| saMvat 2032-33 meM indrabAbU ne vibhinna RtuoM ke Agamana meM gaMgA ke rUpa parivartana se abhibhUta ho aneka citra bnaae| ye citra unake zilpa jIvana kI mahattama kIrti haiN| saMvat 2039 meM unhoMne kazmIra /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 229 ke dRzya-saundarya se prerita ho zilpa sRjana kiyaa| isa citramAlA meM unhoMne atyaMta sUkSma bhAva se yathAvata raMgoM ke prayoga dvArA prakRti ke indriya labdha rUpa ko udghATita kiyaa| darzakoM ko maMtra-mugdha kara dene vAle ina citroM ko sadare riyAsata DaoN. karNasiMha ne amara mahala (jamma) kI kalA dIrghA ke lie mA~ga liyA aura udAra manA sarala hRdaya indra bAbU ne vizva bAjAra meM lAkhoM kI kImata vAle ye citra unheM pradAna kara die| setoslAva rorika evaM devikA rAnI ke sAtha zrI evaM zrImatI indra dUgar3a samAja ne unakI abhyarthanArtha eka samiti gaThita kI kintu saMvat 2046 meM indra bAbU ke Akasmika nidhana se kalA jagata nistabdha raha gyaa|
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 jaina-vibhUtiyA~ __54. zrI agaracanda nAhaTA (1911-1983) janma : bIkAnera, 1911 pitAzrI : zaMkaradAna nAhaTA avadAna : prAcIna purAtAttvika evaM dhArmika jaina pAMDulipiyoM evaM graMthoM kA saMgraha divaMgati : 1983 jaina zAsana ke sAdhanAzIla, anveSI evaM bahumukhI pratibhA ke dhanI osavAla vaMza evaM nAhaTA gotra ke sarasvatI samupAsaka zrI agaracandajI nAhaTA kA janma bIkAnera meM saMvat 1967 (san 1911) cetra kRSNA caturthI ko huaa| skUlI zikSA nahIM ke barAbara huii| jalda hI kalakatte kI gaddI meM vyApAra sIkhane lge| unakA parivAra kalakattA silacara evaM anya sthAnoM meM prasthApita vyAvasAyika pratiSThAnoM kA mAlika thaa| saMvat 1984 meM zrI jina kRpAcanda sUri kI preraNA se Apa dhArmika-sAhityonmukhI hue evaM prAcIna lipi aura graMthoM ke anuzIlana meM praviSTa hue| dhIre-dhIre tAr3apatra utkIrNa graMthoM kA saMgraha karane lge| hastalikhita graMthoM kI khoja meM Apa aneka jJAna bhaMDAroM evaM graMthAgAroM kA cakkara lagAne lage evaM ghaMToM vahA~ nimagna rahane lge| isake lie Apako kahA~ nahIM jAnA par3A-eka junUna sara para savAra thA-zmazAnoM, dhvasta khaMDaharoM meM bhUkhe-pyAse, cilacilAtI dhUpa meM mIloM paidala saphara kara pahuMcate aura maMjila para manaciMtI sAmagrI pAkara ullasita ho utthte| unhoMne bar3e adhyavasAya se vRhad kharatara gaccha, bar3A upAsarA, bIkAnera ke aMtargata nau jJAna bhaMDAroM kI 10000 evaM zrI jinacanda sUri jJAna bhaMDAra ke 60000 prAcIna graMthoM kI keTeloga (graMthasUcI) banAkara prakAzita kii| pacAsoM graMthoM kI vidvattApUrNa prastAvanAe~ likhii| unake isa kArya meM sahayogI bane bhrAtRputra zrI bhaMvaralAlajI naahttaa| kaThina parizrama se graMthoM kA amUlya bhaMDAra Apane saMgrahita kiyaa| graMthoM ke alAvA prAcIna
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 231 citroM, mUrtiyoM, sikkoM, sIloM kA bhI alabhya saMkalana kiyaa| Aja unakA zrI abhaya jaina grathAlaya aura zrI zaMkaradAna nAhaTA kalA bhavana vizva ke prathama zreNI ke graMthAlayoM meM hai jahA~ tIna hajAra duSprApya citra, saikar3oM sikke, hajAroM mUrtiyA~, sattara hajAra durlabha hastalikhita evaM pacAsa hajAra mudrita graMtha saMkalita haiN| ina amUlya dastAvejoM meM prAkRta apabhraMza rAjasthAnI, siMdhI, hindI, gujarAtI, paMjAbI, kannar3a, kazmIrI, arabI, phArasI, baMgalA, ur3iyA Adi bhASAoM ke mahattvapUrNa graMtha haiN| Apane aneka patrikAoM kA sampAdana kiyA, yathA-rAjasthAnI, vizvambharA, marU bhAratI, marUzrI, varadA, paramparA, anveSaNA, vaicArikI aadi| aneka smAraka graMthoM kA sampAdana Apane kiyA hai, jinameM mukhya haiM-rAjendra sUri smAraka grNth| Apake pA~ca hajAra se adhika zodha prabaMdha vibhinna bhAratIya patrikAoM meM prakAzita hue haiN| saMvat 1984 se lagAtAra 55 varSoM kI zrama sAdhya yAtrA meM Apane sATha se adhika mahattvapUrNa prAcIna graMthoM kA sampAdana kiyA hai, jinameM mukhya haiM-yuga pradhAna zrI jinacandra sUri, bIkAnera jaina lekha saMgraha, jJAna sAra graMthAvalI, ratnaparIkSA, rAjasthAna meM hastalikhita graMthoM kI khoja (4 bhAga), jasavaMta udyota, jinarAja sUri kRta kusumAMjali, jinaharSa graMthAvalI, dampatti vinoda, sabhA zrRMgAra, prAcIna kaviyoM kI rUpa paramparA, dharma varddhana graMthAvalI, sItArAma caupAI aadi| Apane binA par3he-likhe hokara bhI eka sau se adhika pI.eca-DI. ke zodhArthiyoM kA mArgadarzana kiyA hai| Apa dvArA racita evaM sampapItada graMthoM meM mUlata: purAtattva, kalA, itihAsa, loka saMskRti, jaina dharma evaM darzana se saMbaMdhita graMtha haiN| Apake bhrAtR-putra zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA sarasvatI upAsanA kI isa mazAla ko thAma rakhane meM sahayogI hue haiN| unake zrI agaracandajI nAhaTA ke sAtha saha-sampAdita graMthoM kI bhI lambI sUci hai, jinameM ullekhanIya hai-yuga pradhAna jinacandrasUri, aitihAsika jaina kAvya saMgraha, maNidhArI jinacandra sUri, dAdA jinadatta sUri, kayAmakhAna rAso, vizAladeva rAso, prAcIna gurjara rAsa saMcaya, kharattara gaccha pratibodhita gotra evaM jAtiyA~ aadi|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ zrI nAhaTa rAjasthAnI sAhitya pariSad evaM zArdUla risarca insTITyUTa, bIkAnera ke nirdezaka the| ve AnandajI kalyANajI per3hI, nAgarI pracAriNI sabhA, jaina zvetAmbara kAnphreMsa evaM rAjasthAna sAhitya ekeDemI udayapura ke bhI mAnya sadasya the| 232 samAja ne Apake kRtitva kA samucita sammAna kara Apako siddhAMtAcArya, jaina itihAsa ratna vidyAvAridhi, saMgha ratna, sAhitya vAcaspati Adi ucca starIya upAdhiyoM se vibhUSita kiyaa| sarasvatI ke isa varada putra kA svargavAsa saMvat 2040 meM ho gayA /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 jaina-vibhUtiyA~ 55. DaoN. vikrama sArAbhAI (1919-1971) janma : ahamadAbAda, 1919 pitAzrI : aMbAlAla sArAbhAI mAtAzrI : saralA devI pada/zikSA : adhyakSa, eTAmika inarjI kamIzana, bhArata sarakAra upAdhi : padmabhUSaNa,1966, padmavibhUSaNa, ___ 1972 (maraNoparAMta) divaMgati : thubA, trivendrama, 1971 osavAla kula zrImAla gotra (dasA) ke nakSatra evaM bhArata meM aMtarikSa anusaMdhAna ke janaka DaoN. vikrama sArAbhAI kA nAma Adhunika bhArata ke itihAsa meM svarNAkSaroM meM aMkita ho cukA hai| unhoMne aMtarikSa evaM paramANu UrjA vijJAna ko aMtarrASTrIya stara para prasthApita kara bhArata ko vizva ke agraNI dezoM kI koTi meM lA khar3A kiyaa| svayaM UrjA ke isa bhaNDAra se bhArata ke aneka vaijJAnika, zaikSaNika va anusaMdhAna kendra saMcAlita hue| ApakA janma ahamadAbAda meM san 1919 meM huaa| Apa ke pitAzrI aMbAlAla sArAbhAI bar3e udyogapati the| ApakI mAtA saralA devI bar3I Adarza mahilA thiiN| prArambhika zikSA ahamadAbAda meM grahaNa karane ke uparAMta Apane iMglaiNDa ke kembrija zikSaNa saMsthAna se vi.saM. 1996 meM vijJAna kI DigrI hAsila kii| tatpazcAt Apa baMgalora ke iNDiyana iMsTITyUTa oNpha sAinsa meM kAsmika kiraNoM para zodhakArya meM lge| nobala prAija vijetA sara sI.vI. ramana ke nirdezana meM kArya karane kA saubhAgya Apako prApta huaa| mahAyuddha kI samApti para eka bAra phira kaimbrija lauTakara anusaMdhAna kArya prArambha kiyaa| phalata: saM. 2004 meM isI viSaya para DAkTareTa kI upAdhi milii|
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 jaina-vibhUtiyA~ saMvat 1998 meM vikrama sArAbhAI DaoN. sI.vI. ramana ke sAnnidhya meM baMgalaura meM zodha-kArya kara rahe the| vahIM eka nRtya kAryakrama meM ApakA paricaya netAjI subhASacandra bosa kI AjAda hinda phauja kI kamAna sambhAlane vAlI DaoN. lakSmI svAmInAthana kI choTI bahana mRNAlinI jI se huaa| vahI paricaya pragAr3ha hokara saMvat 1999 meM sadA-sadA ke lie donoM ko pariNaya sUtra meM bA~dha gyaa| mRNAlinI jI ne nRtya-kalA ke saMvardhana hetu "darpaNA'' nATya ekeDamI kI sthApanA kii| DaoN. sArAbhAI ke sahayoga se isa saMsthAna ne antarrASTrIya pahacAna bnaaii| bhArata Akara ve aneka pArivArika udyogoM se judd'e| unake vikAsa meM unhoMne mahattvapUrNa bhUmikA nibhaaii| unakI mahattI upalabdhi ahamadAbAda meM bhautika anusaMdhAna kendra kI sthApanA kii| pro. ke.Ara. rAmanAthana ke sahayoga se saMcAlita isa anusaMdhAna kendra ne antarrASTrIya khyAti arjita kii| DaoN. sArAbhAI ke nirdezana meM 20 se adhika zodhArthI DaoNkTareTa kI upAdhi prApta kara cuke haiN| saMvat 2003 meM sthApita ahamadAbAda kA TeksaTAIla udyoga anusaMdhAna kendra (e.TI.AI Ara.e.) Apake hI adhyavasAya kA phala hai| ve 2013 taka usake mAnada nirdezaka rhe| Apa dvArA saMsthApita 'sArAbhAI kemikalsa'' bhArata ke phArmAsyUTikAla udyoga meM agraNI hai| davAoM evaM rasAyanoM ke janopayoga ghaTaka taiyAra karane kA zreya isI saMsthAna ko hai| 'TInopala' nAmaka kapar3oM meM saphedI lAne vAlA dravya Apake hI sahayogI saMsthAna kA utpAda hai| bhArata ke phArmAsyuTikala udyoga meM sarvaprathama ilokTronika DATA prosesiMga kI saMzodhana paddhati lAgU karane kA zreya vikrama sArAbhAI ko hI hai| saM. 2013 meM unhoMne bhAratIya prabandha saMsthAna (AI.AI.ema.), ahamadAbAda kI sthApanA kii| vikrama sArAbhAI ne vikAsamAna bhArata kI audyogika zakti ke saMcAlana hetu suvijJa prabaMdhakoM kI AvazyakatA kA anumAna lagA liyA thaa| isa saMsthAna ne bhArata kA bhaviSya gar3hane meM mahattvapUrNa yogadAna diyaa| unhoMne ahamadAbAda meM 'kamyUniTI sAiMsa seMTara' kI sthApanA kI, jisakA uddezya vijJAna ko sAmAnya jana taka pahu~cAnA thaa| isa saMsthAna ne deza kI yuvA-zakti ko naI dizA dii| tabhI paNDita javAharalAla neharU ne unheM bhArata ke atyanta
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 235 mUlyavAna nAbhikIya anusaMdhAna kendra kA bhAra sauMpA, jise unhoMne bar3I yogyatA se nibhaayaa| dhuMbA kA rAkeTa lAMciMga sTezana unhIM dinoM sthApita huaa| rohiNI evaM menakA rAkeToM ke vikAsa meM unakA mahattvapUrNa yogadAna thaa| saM. 2013 meM unheM eTAmika enarjI kamIzana kA adhyakSa banA diyA gyaa| ve bhArata sarakAra ke isa vibhAga ke saciva manonIta hue| aneka antarrASTrIya kAnphreMsoM, seminAroM tathA sabhAoM kI adhyakSatA unhoMne kii| rASTrasaMgha kI 'antarikSIya astitva ke zAntiparaka upayogoM kI khoja' ke nimitta vi.saM. 2025 meM huI kaoNnphreMsa ke Apa adhyakSa nirvAcita hue| vi.saM. 2027 meM vienA meM paramANu UrjA ke vikAsArtha haI 14vIM antarrASTrIya kAnphreMsa ke Apa sabhApati cune gye| vi.saM. 2028 meM rASTrasaMgha ke tattvAvadhAna meM paramANu UrjA ke zAMtiparaka upayogArtha huI cauthI kAnphreMsa ke Apa upasabhApati manonIta hue| deza aura videza meM aneka alaMkaraNoM se DaoN. sArAbhAI ko sammAnita kiyA gyaa| saM. 2019 meM unheM 'zAnti svarUpa yAdagAra evArDa' se sammAnita kiyA gyaa| saM. 2023 meM bhArata sarakAra ne unheM 'padmabhUSaNa' kI upAdhi se vibhUSita kiyaa| ve nRtya tathA DrAmA ke AzrayadAtA the| unake suputra kArtikeya tathA suputrI mallikA ne bhI apane kSetra meM nijI pahacAna bnaaii| kIrti ke zikhara para -hote hue bhI abhimAna unheM chU taka na skaa| prakRti se unheM atyanta prema thaa| vi.saM. 2028 meM (30 disambara, 1971) dhuMbA meM zrImatI mRNAlinI evaM mallikA sArAbhAI skaa| prakati se unheM atyanta prema thaa| .
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 jaina-vibhUtiyA~ mAtra 50 varSa kI umra meM unakA dehAnta huaa| rASTrapati ne vi.saM. 2029 meM unheM maraNoparAMta 'padmavibhUSaNa' alaMkaraNa se vibhUSita kyaa| kisI bhI rASTra ke itihAsa meM bar3e antarAla se aise birale manuSya Ate haiM, jo AgAmI 200 varSoM ke vikAsa ko AkAra pradAna kara jAte haiN| nabha bhautikI tathA paramANu UrjA ke zAntiparaka upayoga meM DaoN. sArAbhAI kA avadAna isI koTi kA hai| eka bAra mahAkavi ravIndranAtha Taigora saM. 1977 meM ahadAbAda padhAre the, taba bAlaka vikrama sArAbhAI ghuTanoM ke bala calane lage the| mahAkavi ne unheM goda meM uThAkara mAtA saralA devI se kahA thA- 'bahana! tuma bar3I bhAgyazAlI ho| tumhArA yaha putra bar3A hokara bahuta nAma kmaaegaa|' mahAkavi kI vaha bhaviSyavANI akSaraza: satya siddha huii| I S SAR KHE
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 jaina-vibhUtiyA~ 56. zrI bha~varalAla nAhaTA (1911-2002) janma : bIkAnera, 1911 pitAzrI : bherudAna nAhaTA dattaka : lakSmIcandajI nAhaTA mAtAzrI : tIjA devI divaMgati : kolakAtA, 2002 jaina dharma, darzana evaM sAhitya ke marmajJa, labdhipratiSThita itihAsakAra, niSkAma karmayogI, purAtattvavettA, bahubhASAvid, Azukavi evaM sAhityavAcaspati zrI bha~varalAlajI nAhaTA ne apane jIvana prasaMgoM se zrImad rAjacandra kI ukti "AtmA chu nitya chU, deha thI bhinna yU~" kI ukti ko sAkAra kara dikhaayaa| zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA kA janma rAjasthAna ke bIkAnera zahara ke prasiddha nAhaTA parivAra meM dAnavIra seTha zrI zaMkaradAnajI ke putra samAjasevI zreSThivarya zrI bhairuMdAnajI nAhaTA kI dharmapatni zrImatI tIjAdevI kI ratnakukSI se mitI Azvina kRSNa 12, saM. 1968 maMgalavAra dinAMka 19 sitambara, 1911 ko huA thaa| jaina pAThazAlA se pA~cavIM kakSA uttIrNa kara Apa cAcA siddhAMtamahodadhi zrI agaracaMdajI nAhaTA ke sAtha parama zraddheya AcAryazrI sukhasAgarasUrijI, AcAryazrI jinakRpAcandrasUrijI ke sAnnidhya va mArgadarzana meM Apa jaina sAhitya ke paThana-pAThana, lekhana va zodhakAryoM meM samarpita bhAva se juTa ge| 14 varSa kI avasthA meM seTha zrI rAvatamalajI surANA kI suputrI jatanakaMvara ke sAtha ApakA vivAha ASAr3ha badI 12 saMvat 1983 ko huaa| dharmaparAyaNa zrImatI jatanadevI jIvanaparyanta dhArmika kAryoM, tapasyAoM meM pratyakSa va adhyayana, lekhana, zodha Adi meM parokSarUpa se pUrNa sahayoga dekara nAhaTAjI ke jIvana lakSya meM sahAyaka rhiiN|
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ zrI nAhaTA ne apane jIvanakAla meM hajAroM zodhapUrNa lekha va saikar3oM granthoM kA lekhana, sampAdana va prakAzana kiyaa| Apane aneka zodhArthiyoM ko mArgadarzana dekara vibhinna viSayoM para zodha karavAkara pI-eca.DI. Adi upAdhiyoM se gauravAnvita krvaayaa| aneka sAdhu-sAdhviyoM ko Apane dhArmika, sAhityika zikSA va lipijJAna pradAna kiyA va unakI jJAnasAdhanA ke mArgadarzaka rahe / zraddheya AcAryoM, sAdhu-sAdhviyoM va bar3e-bar3e vidvAnoM kI vibhinna viSayoM para jijJAsAoM kA samAdhAna kara Apa unake jJAna-yajJa meM sahayogI bne| 22 varSoM taka jaina sAhitya kI prasiddha mAsika patrikA 'kuzala-nirdeza' kA anavarata rUpa se sampAdana kiyA / 238 brAhmI, kharoSTI, devanAgarI Adi prAcIna lipiyoM evaM saMskRta, prAkRta, apabhraMza, avahaTTI, rAjasthAnI, gujarAtI, baMgAlI Adi bhASAoM meM lekhana va uparokta bhASAoM ke sAtha marAThI Adi bhASA ke graMthoM kA anuvAda kiyaa| pUrNa satarkatA hetu lekhana, sampAdana Adi kAryoM kI prUpharIDiMga bhI ve svayaM hI karate the| Apa dvArA likhita zodhapUrNa lekha va graMtha aneka nyAyAlayoM meM sAkSI ke rUpa meM svIkAra kiye gye| bhArata ke alAvA vizva ke kaI vizvavidyAlayoM ke pAThyakrama meM Apake zodhapUrNa lekhoM ko sammilita kiyA va saMdarbha ke rUpa meM ullikhita kiyaa| apane cAcA zrI abhayarAjajI nAhaTA kI smRti meM bIkAnera kA vizvaprasiddha abhaya jaina granthAlaya Apake va zrI agaracaMdajI nAhaTA ke jIvanabhara ke zrama se saMgrahita 60,000 hastalikhita granthoM, lAkhoM mudrita pustakoM va advitIya prAcIna kalAkRtiyoM Adi se susajjita va suzobhita hai| deza va mAnava sevA ke lie samarpita zrI nAhaTAjI ne jAtapAMta ke bhedabhAva se Upara uTha bacAva va rAhata kAryoM meM sakriya rUpa se yogadAna kiyaa| bhArata ke vibhinna kSetroM kI agraNI saMsthAoM meM pada sahita va pada rahita apanI sevA dekara unakI unnati va kAyoM meM stambha ke rUpa meM pratiSThita hue / aneka saMsthAoM ke saMsthApaka zrI nAhaTA ne vibhinna padoM para rahakara saMgha va samAja ko netRtva pradAna kiyA / sAhitya va samAja kI sevAoM ke lie anekAneka saMsthAoM ne samaya-samaya para ApakA sammAna kara gaurava kI anubhUti kii|
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 239 jaina - vibhUtiyA~ 14 sitambara, 1986 ko ur3IsA ke rAjyapAla zrI vizvambharanAtha pANDeya ne kalakattA meM Ayojita Apake abhinandana samAroha meM abhinandana ( 1986 ke abhinandana samAroha meM zrI evaM zrImatI nAhaTA ) graMtha samarpita kara ApakI abhyarthanA kii| 13 janavarI, 1991 ko hindI sAhitya sammelana prayAga dvArA dhanabAda adhivezana meM Apako "sAhitya vAcaspati'' upAdhi se sammAnita kiyA gyaa| 30 janavarI, 1999 ko zrI jinakAntisAgarasUri smAraka TrasTa, mANDavalA dvArA Apako "jina zAsana gaurava'' ke viruda se sammAnita kiyA gyaa| 6 jUna, 1999 ke dina zrI jaina kalyANa saMgha, kalakattA ne Apako "samAja ratna' viruda se sammAnita kiyA / sarasvatIputra nAhaTAjI ne vyApAra meM vizeSa ruci lekara apane pArivArika vyApAra ko khUba phailAyA / bhAvI pIr3hI ko vyApArika jJAna va vyApAra kI bArIkiyoM kI jAnakArI pradAna kI / yaha eka saMyoga hI hai ki nAhaTAjI zrI lakSmIcandajI nAhaTA ke goda gae / sabhI kSetroM meM viziSTatA va uccatA lie nAhaTAjI kI sAdagI dekha aneka vidvAna va agraNI zrAvaka Azcaryacakita ho uThate the| sAdagI kI mUrti zrI nAhaTAjI ko chaThe jaina sAhitya samAroha khambhAta meM adhyakSa ke rUpa meM AmaMtrita kiyA gayA thA / mAravAr3I pagar3I va veza-bhUSA ke kAraNa upasthita vidvAnoM ne socA ki eka dhanI seTha ko samAroha adhyakSa banAyA hai jisakI isa kSetra meM kyA paiTha hogI ? lekina tIna divasIya samAroha
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ ke samApAna samAroha kI adhyakSatA karane vAle vidvAn sthAnIya nagarapAlikA ke adhyakSa ne apane adhyakSIya bhASaNa meM kahA ki "tIna dinoM taka vidvAnoM kI jijJAsAoM kA samAdhAna kara zrI nAhaTAjI ne yaha pramANita kiyA ki mAravAr3I zreSThI vyApAra meM hI nahIM sAhitya kSetra meM bhI agraNI haiN| sira para pagar3I, TopI yA haiTa dekhakara kisI kI vidvatA kA aMdAjA nahIM lagAyA jA sakatA, usake nIce jo khopar3I hai usake jJAna bhaNDAra ko usake mukhAravinda se sunakara hI AMkA jA sakatA hai| jaba taka nAhaTAjI ko suna nahIM liyA taba taka unakI sAdagI ke kAraNa unakI vidvatA kA hama andAjA nahIM lagA pAye / " 240 nAhaTAjI apane cAcA zrI agaracandajI ke hamaumra the parantu unake prati pUjya bhAvanA jIvanaparyanta rhii| sarala svabhAvI evaM vinamra zrI nAhaTAjI ne nAma vyAmoha se vimukha raha aisI aneka pustakoM kA sampAdana kiyA jisameM cAcAjI ke nAma ke sAtha apanA nAma jor3A taka nahIM / deva guru dharma ke prati pUrNa samarpita nAhaTAjI ne bhagavAna mahAvIra para caMDakauzika dvArA diye upasarga sthala kI khoja kara jogI pahAr3I para tIrtha kI punarsthApanA kraaii| nAhaTAjI ne aneka bAra apanI bhAvanA kI abhivyakti citra aMkita kara bhI kii| gadya, padya va vibhinna purAtana va vartamAna bhASAoM ke mAdhyama se bhAvanA abhivyakti kI unakI kRti ' kSaNikAe~' kAphI carcita rahI va zreSThakRti ke rUpa meM puraskRta bhI huii| zodhaparaka, upadezAtmaka, preraNAtmaka, gambhIra, halkI-phulkI haMsI majAka yukta, vyaMgyaparaka tathyoM ko kisI bhI mAdhyama se prakaTa karane kI apUrva kSamatA unameM thI / 20vIM zatAbdI ke uccatama adhyAtmayogI yugapradhAna gurudeva zrI sahajAnaMdaghanajI mahArAja Apake vizeSa zraddhAspada the| lagAtAra kaI-kaI mahInoM taka Apane unake sAtha rahakara tathA bhramaNakara apane jJAna meM abhivRddhi kI / gurudeva para Apane apabhraMza bhASA meM unakA jIvana caritra likhakara evaM usakA hindI anuvAda kara eka saMkalpa pUrNa kiyaa| kalakattA
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 241 vizvavidyAlaya ke bhASA vibhAga ke pramukha pro. satyaraMjana banarjI ne zrI nAhaTAjI ko isa kAla kA vidyApati va piMgalAcArya btaayaa| pichale 300 varSoM meM apabhraMza bhASA kI prathama racanA kara Apane apabhraMza bhASA kA ekamAtra kavi/vidvAna hone kA gaurava prApta kiyaa| zrI nAhaTAjI ke athAha zabdakoza khajAne meM 'mUDa' zabda kA abhAva thaa| kisI bhI samaya kisI bhI viSaya para kisI kI jijJAsA ko zAnta karane kI Apa meM apratima kSamatA thii| cha: phuTa ke lambe caur3e prabhAvazAlI vyaktitva ke dhanI zrI nAhaTAjI ke cehare kA teja kisI ko bhI prabhAvita karane meM sakSama thaa| U~cI mAravAr3I pagar3I, dhotI-kurtA, pagarakhI kA pahanAvA jIvana paryanta rkhaa| vyApAra ke nimitta rAjasthAna chor3a diyA para rAjasthAnI veza, khAnapAna va bhASA nahIM chodd'ii| __85 varSa kI umra taka Apane nirantara bhramaNa kiyaa| bhramaNa kA mukhya uddezya zodha hI rahA, cAhe vo purAtattva zilAlekhoM kA ho, sAhitya kA ho, mUrtiyoM kA ho, khudAI meM prApta purAvazeSoM kA ho, tIrthoM kA ho yA itihAsa kA ho| san 1997 meM ve bIkAnera gye| isI pravAsa meM mandira darzana karane jAte samaya eka durghaTanA meM pA~va kI haDDI TUTa gaI, jisake kAraNa unakA bhramaNa chUTa gyaa| lekina zeSa pA~ca varSoM meM ghara meM rahakara bhI Apane adhyayana nahIM chodd'aa| sabhI se patroM ke mAdhyama se samparka banAe rkhaa| naye lekhana va prakAzana kA kArya anavarata calatA rhaa| zeSa pA~ca varSoM meM zArIrika vyAdhi bhI bar3hI lekina unhoMne usa tarapha se apanA dhyAna haTAe rkhaa| pArivArika sadasyoM ke Tokane para ve zrImad rAjacandra kI ye paMktiyA~ sunAte-"AtmA ), nitya chU deha thI bhinna ,'' aura isa paMkti ko aMtima dinoM meM unheM kaI bAra gunagunAte hue pAyA gyaa| apanI athAha vedanA ko aprakaTa hI rkhte| dehAvasAna ke do dina pUrva hI unhoMne kahA ki deha va AtmA alaga haiN| svica oNpha kara
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 jaina-vibhUtiyA~ dene se donoM kA sambandha viccheda kara deha ke kaSToM se apane Apa ubharA jA sakatA hai| Apane "tana meM vyAdhi mana meM samAdhi' kI ukti ko apane AcaraNa meM lA apanI sahanazIlatA va zarIra se AtmA kI bhinnatA para apanI dRr3ha AsthA kA paricaya diyaa| ___ 11 pharavarI, 2002 ko prAta:kAla Apane prathama bAra kahA- ''maiM bahuta thaka gayA hU~, dera ho rahI hai, aba mujhe jAnA hai|'' sadaiva kI bhA~ti usa dina bhI dhArmika stotra, stavana Adi kA zravaNa bar3e dhyAna pUrvaka kiyaa| aMtima samaya taka ve pUrNa cetana avasthA meM the| aMta samaya ke dasa minaTa pUrva Apa pUrNa dhyAnAvasthA meM cale gae va bhautika deha kA tyAga divya zAntipUrNa avasthA meM sAyaM 4.10 baje kara diyaa| unake svargavAsa se jaina samAja kI hI nahIM, apitu bhAratIya vAGmaya evaM manISA kI apUraNIya kSati huI hai| zrI nAhaTA kI prakAzita racanAe~1. satI mRgAvatI, 2. rAjagRha, 3. samaya sundara rAsapaMcaka, 4. hammIrAyaNa, 5. udAratA apanAiye, 6. padminI caritra caupAI, 7. sItArAma caritra, 8. vinayacandra kRti kusumAMjali, 9. jIvadayA prakaraNa kAvyatrayI, 10. sahajAnaMda saMkIrtana, 11. bAnagI, 12. mahAtIrtha pAvApurI, 13. zrI jaina zve. paMcAyatI mandira sArddha zatAbdI smRti grantha, 14. zrI jinadattasUri sevA saMgha smArikA (amarAvatI), 15. zrI jinadattasUri sevA saMgha smArikA (bIlAr3A), 16. nAlandA (kuNDalapura), 17. campApurI, 18. vArANasI, 19. kAMpilyapura, 20. ahicchatrA, 21. vividha tIrthakalpa, 22. jaina kathA saMcaya, bhAga-1 va2, 23. dravya parIkSA, 24. taraMgavatI, 25. sahajAnanda sudhA, 26. satI mRgAvatI rAsa sAra, 27. yugapradhAna zrI jinacandrasUri caritram, 28. cAra pratyeka buddha, 29. kSaNikAe~, 30. zrI sahajAnaMdaghana patrAvalI, 31. ninhavavAda, 32. jaisalamera ke kalApUrNa jaina mandira, 33. kalakatte kA kArtika mahotsava, 34. vicAra ratnasAra, 35. anubhUti kI AvAja, 36. Atmasiddhi, 37. AtmadraSTA mAtuzrI dhanadevIjI, 38. nagarakoTa kAMgar3A-mahAtIrtha, 39. zAmba pradyumna kathA,
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 243 40. Anandaghana caubIsI, 41. sirI sahajANaMdaghana cariyaM, 42. kharataragaccha dIkSAnandI sUcI, 43. kharataragaccha kA itihAsa, 44. jogI pahAr3I aura pUrva bhArata ke jaina tIrtha va mandira, 45. mahAtIrtha zrAvastI, 46. sumitra caritra, 47. dIvAnasAba sara siremalajI bApaNA, 48. jAlora svarNagiri tIrtha, 49. alaMkAra dappaNama, 40. zrRMgAra gAthA koza, 41. Atmasiddhi zAstra (baMgalA bhaassaa)| sva. agaracandajI nAhaTA ke sAtha saha-sampAdita graMtha 1. bIkAnera jaina lekha saMgraha, 2. samaya sundara kRti kusumAMjali, 3. yugapradhAna zrI jinadattasUri, 4. yugapradhAna zrI jinacandra sUri, 5. aitihAsika jaina kAvya saMgraha, 6. maNidhArI zrI jinacandra sUri, 7. dAdA jinakuzala sUri, 8. bambaI cintAmaNi pArzvanAthAdi stavana saMgraha, 9. jJAnasAra granthAvalI, 10. sItArAma caupAI, 11. ratna parIkSAdi sapta graMtha saMgraha, 12. ratna parIkSA, 13. kyA~ma khA~ rAso, 14. maNidhArI aSTama zatAbdI graMtha, 15. kSatriyakuNDa, 16. kharataragacchAcArya pratibodhita gotra va SAMAmit vigAva - zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA kI smRti meM bhArata sarakAra ke DAka vibhAga dvArA jArI kiyA gayA DAka kavara va sIla jaatiyaaN| zrI satyaraMjana banarjI ke sAtha saha-sampAdita : kAnhar3a kaThiyArA kI caupAI zrI ramanalAla sAha ke sAtha saha-sampAdita : thAvaccA putra RSi caupAI
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 jaina-vibhUtiyA~ ___57. zrI gaNeza lalavAnI (1924-1994) janma : rAjazAhI, 1924 pitAzrI : rAvatamala lalavAnI mAtAzrI : bhRtu bAI zikSA : ema.e. divaMgati : 1994 lokokti hai 'vidyA vinaya pradAna karatI hai' kintu yaha AMzika satya hone para bhI pUrNa satya nahIM hai| vinaya to hotA hai saccaritratA kA prinnaam| bahuta se anapar3ha logoM meM bhI vinaya kI snigdha dyuti jaba-taba dekhI hai| Apane jJAna kA Dhola-ninAda to pratidina hamAre sAmAjika pariveza meM dekhane ko milatA hI hai| zrIgaNeza lalavAnI isake apavAda the| ve aneka vidyAe~ evaM jJAna ke adhikArI vidvAn hokara bhI pAMDitya pradarzana evaM AtmazlAghA se kosoM dUra rahate the| lalavAnI parivAra kA AdivAsa rAjasthAna kA ratanagar3ha zahara thaa| kintu uttarI baMgAla ke rAjazAhI nagara ko unhoMne AjIvikA nimitta apanA AvAsa banA liyA thaa| zrI gaNeza lalavAnI kA janma rAjazAhI meM 12 disambara, 1923 ke dina huaa| rAjazAhI ke bholAnAtha vizvezvara hindU akAdamI meM jabaki ve navam zreNI ke chAtra the ravIndranAtha Taigora para eka kavitA likhakara unheM bhejii| ravIndranAtha ne bhI sva hAthoM se likhakara apanA AzIrvAda bhejaa| 1940 meM maiTrika pAsa kara Apa kalakattA ke presIDensI kaoNleja meM bhartI hue| yahIM par3hAI ke sAtha-sAtha rAnAghATa ke prakhyAta saMgItajJa svargIya nagenadatta se saMgIta siikhaa| citra banAnA bhI isI samaya se prArambha kara diyA thaa| san 1944 meM Apane itihAsa meM Anarsa lekara bI.e. pAsa kiyaa| ApakI icchA Age na par3hakara kevala citrakAritA evaM gAyana sIkhane kI thii| ata: daur3e shaantiniketn| lakhanaU aura bambaI bhI ge| kintu mana kahIM nahIM rmaa| Apa puna: kalakattA lauTa
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ - 245 aae| phira kalakattA vizvavidyAlaya se san 1946 meM baMgalA sAhitya meM ema.e. pAsa kiyaa| isI madhya Apake vivAha kI bAtacIta bhI cala rahI thii| acche sambandha aae| eka to gAr3I-bAr3I ke sAtha-sAtha iTalI jAkara citrAMkana sIkhane kA vyaya bhAra taka vahana karane ko prastuta the| kintu lalavAnIjI ne AjIvana vivAha na karane kI icchA prakaTa kii| mAtA-pitA ke prabala Agraha para eka bAra sahamata bhI hue to asvastha ho ge| ata: mAtA-pitA ne dabAva na DAlanA hI ucita smjhaa| etadartha Apa AjIvana avivAhita hI rhe| 1947 bhAratIya itihAsa kA eka smaraNIya varSa hai| bhAratavarSa ne 15 agasta ke raktakSayI daMgoM ke madhya svatantratA prApta kii| isI varSa sepTembara meM Apane apane pUjya pitAjI ko kho diyaa| Apake agraja prAdhyApaka zrI kastUracandajI lalavAnI isa samaya kalakatte ke jayapuriyA kaoNleja meM lekcarAra the| ata: inheM bAdhya hokara rAjazAhI meM pitA kA vyavasAya dekhanA pdd'aa| 1949 ke anta meM ve kalakattA aae| isI madhya nagena datta kI mRtyu ho gii| etadartha inakA saMgIta parva bhI banda ho gyaa| aba raha gayA citrAMkana, kavitA aura sAhitya evaM isake sAtha bhI cirakAla kI jijJAsA "jIvana kA uddezya kyA hai?" ___ nikala par3e tIrtha paryaTana meN| ghUma Ae kAzI, prayAga, ayodhyA, vRndAvana, mathurA, haridvAra aura Rssikesh| kAma meM ApakA mana nahIM lagatA thaa| isa kAraNa Apake agraja cintita the| ve inheM Temple Press ke zrI zAradAcaraNa vandyopAdhyAya ke pAsa le ge| sthira huAeka patra nikalegA, usake sampAdaka baneMge zrI upena gNgopaadhyaay'| isI patra meM kAma kareMge gaNeza llvaanii| kintu patra nahIM nikala skaa| kalakattA meM hI kitAba kI dukAna khulI 'uttarAyaNa' | isI uttarAyaNa meM inhoMne tIna varSa taka kAma kiyaa| isa samaya inakA bahutoM se paricaya huaa| jaba zrImatI vINA cakravartI ne baMgalA bhASA meM 'kathAzilpa' kA prakAzana prArambha kiyA taba unake Agraha para Apa kathAzilpa kA kArya dekhane lge| isa
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 jaina-vibhUtiyA~ patra ke lie svayaM bhI baMgalA bhASA meM likhane lage-kavitA, kahAnI, prabandha, samAlocanA, yAtrA sNsmrnn| kucha dinoM ke lie Apa Rhythm patra se bhI judd'e| tatpazcAt vinayakRSNa datta ke Agraha para 'darzaka' goSThI meM bhI Apane sahayoga diyaa| aba 'darzaka' ke lie dharma aura nIti para likhane lge| jaina hokara bhI itane dinoM taka jisa dharma ko lekara ve carcA karate the vaha thA-hindU dharma, vaiSNava dharma, tantra, sAMkhya, yoga aura vedaant| aba dRSTi gayI jaina dharma kI or| ata: jaina kathAnakoM ko lekara kahAniyA~ likhane lge| ve kahAniyA~ prakAzita huI 'galpa bhAratI' aura 'kathAzilpa' meN| cAra varSoM taka prakAzita hone ke bAda kathAzilpa banda ho gyaa| ata: gaNeza lalavAnI isa bAra nikala par3e himAlaya bhramaNa ko| yamunottarI, gaMgottarI, gomukha hote hue pA~vAlI kI car3hAI kA atikrama kara kedAranAthabadarInAtha ke hima zikharI tIrtha sthala pahuMca ge| patha kI yaha parikramA eka mAsa taka clii| Apa prAya: 400 mIla paidala cle| bAda meM isa bhramaNa vRtAnta ko 'viMza zatAbdI' meM prakAzita krvaayaa| kAma meM ApakA mana nahIM lagatA thA etadartha Apake agraja ko phira AjIvikA kI cintA ne ghera liyaa| inheM kArya meM khIMcane ke lie zrI sumaticandajI sAmasukhA ne apane jaina zAstroM ke suprasiddha vidvAn pitA zrI pUraNacandajI sAmasukhA ke abhinandana grantha saMyojana-sampAdana kA bhAra sauNpaa| abhinanda grantha prakAzita huaa| aba jaina bhavana meM kArya karane ke lie bulAhaTa aayii| lalavAnI jI kI icchA nahIM thI kArya meM Ane kii| para agraja aura zrI sumaticanda jI sAmasukhA ke Agraha se antata: kArya-bhAra grahaNa karanA hI pdd'aa| ___ 1963 meM Apane jaina bhavana ko apanA yogadAna denA prArambha kiyaa| yathArthata: ApakA karma-jIvana isI varSa se prArambha huaa| aba to ApakA jIvana jaina-bhavana se abhinna rUpa meM jur3a gyaa| yaha jIvana eka sAdhaka kA jIvana thaa| isa jIvana ne inheM suprasiddha banA diyA na kevala pazcima baMgAla meM balki bhArata aura bhArata ke bAhara bhii| jo jaina dharma ke viSaya
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ meM adhyayana yA adhyApana karate the ve cAhe barlina meM hoM yA Tokiyo meM, roma meM hoM yA nyUyArka meM saba gaNeza lalavAnI ke nAma se paricita haiN| isakA kAraNa hai inake dvArA sampAdita aMgrejI traimAsika 'jaina jarnala' / eka utkRSTa paricchanna patra / 1966 meM isakA prakAzana prArambha huA / aMgrejI bhASA meM jainAlojI para kevala bhArata meM hI nahIM zAyada vizva meM bhI usa samaya yaha ekamAtra patra thA / mAtra eka dharma se sambandhita patra kitanA utkRSTa ho sakatA hai, yaha to isake kisI bhI eka aMka ko par3hane se hI jJAta ho jAegA / 247 zrI lalavAnI jI kevala eka isI patra ke sampAdaka nahIM the| isake atirikta aura do patroM kA bhI sampAdana Apane zurU kiyA, usameM eka thA - baMgalA bhASA kA 'zramaNa', dUsarA thA hindI kA - ' titthayara' / zramaNa mAsika kA prakAzana 1963 se prArambha huaa| baMgalA bhASA meM jainadharma, darzana, sAhitya aura kalA sambandhI yaha bhI ekamAtra patra hai / baMgAlI itane dinoM taka bauddha dharma kI hI carcA karate the, jaina dharma kI nahIM / kintu aba unakI dRSTi jaina dharma kI ora bhI AkRSTa huii| yaha zramaNa kI hI dena hai| hindI patra titthayara kA prakAzana zuru huA - 1977 meN| aneka jaina patra-patrikAe~ hindI meM prakAzita hotI haiM kintu titthayara kA vyaktitva evaM vaiziSTya vidvat varga ko priya hai| isake sampAdana meM inheM zrImatI rAjakumArI baiMgAnI sahayoga detI thii| zrImatI baiMgAnI ne gaNeza lalavAnI kI kahAniyA~, nATaka, prabandhAdi kA hindI meM rUpAntara kara lalavAnI - sAhitya hindI bhASA bhASiyoM ko paricita karavA diyA hai| - Apake prakAzita sAhitya " 1. 'sAtaTi jaina tIrtha'' (1963) grantha meM sAta pramukha jaina tIrthoM kA vizad varNana hai / 2. '"atimukta" (1972) baMgalA patra-patrikAoM meM prakAzita jaina kahAniyoM kA saMkalana hai| isa pustaka ko par3hakara pramukha bhASAvid DaoN. sunIti kumAra caTTopAdhyAya ne udbuddha hokara lekhaka ko eka patra likhA thA jisameM unhoMne ApakI bhASA zailI kI ucchvasita prazaMsA kI evaM
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 jaina-vibhUtiyA~ isa bhA~ti kI anya pustakeM likhane kA agraha kiyaa| zrImatI rAjakumArI baiMgAnI dvArA anudita hokara 1975 meM yaha graMtha hindI meM bhI prakAzita huaa| hindI meM to isakA dvitIya saMskaraNa bhI nikala cukA hai| isakA sarvAdhika pracAra huA hai-madhyapradeza aura mahArASTra meN| 3. "zramaNa saMskRti kI kavitA'' (1974) meM jaina Agama-granthoM ke aMza vizeSa kA kAvyamaya saralatama varNana hai| isakA zrImatI baiMgAnI kRta hindI anuvAda 1976 meM prakAzita ho gayA hai| 4. "Thus Sayeth Our Lord, Teachings of Lord Mahavira" jaina Agama granthoM se mahAvIra vANI kA saMkSipta saMkalana hai| asAmpradAyika cayana aura bhASA ke lie ise sabhI pasanda karate haiN| isakA telagu anuvAda bhI prakAzita ho gayA hai| bhagavAna mahAvIra ke 2500veM nirvANotsava para videzoM meM bhejane ke lie jisa kitAba kA cayana kiyA gayA thA vaha yahI thii| 5. "Essence of Jainism" zrI pUraNacanda sAmasukhA dvArA baMgalA meM likhI 'jaina dharmera paricaya' grantha kA aMgrejI anuvAda hai| isakA bhI telagu bhASA meM anuvAda huA hai| bambaI se prakAzita 'prabuddha jIvana' ne isakA gujarAtI anuvAda bhI prakAzita kiyA hai| zrI lalavAnIjI adhikAMzata: baMgalA meM hI likhate the aura anvrt| kahAnI, kavitA, nATaka, nibandha, nRtya-nATikAe~, vyaMga Adi prAya: sabhI vidhAoM meM Apane likhe| vaha bhI pUrNa adhikAra ke saath| inakI 'nIlAMjanA' Adi 12 kahAniyA~ zrImatI baiMgAnI dvArA anudita hokara indaura se nikalane vAle 'tIrthaMkara' meM prakAzita huI haiN| apanI viziSTa zailI, bhAva evaM bhASA ke lie bahucarcita hokara ina kahAniyoM ne pAThakoM ko Atma-vibhora evaM mugdha kiyA hai| hindI ke prasiddha lekhaka zrI vIrendra kumAra jaina ne lalavAnI jI ko eka patra likhakara isake lie abhinaMdita kiyA thaa| ApakI 'candanamUrti' bhI zrImatI baiMgAnI dvArA anudita hokara dillI se prakAzita 'kathAloka' meM dhArAvAhika rUpa se prakAzita huii| 'zramaNa' meM prakAzita bhagavAna mahAvIra kI jIvanI bhI hAla hI meM 'karuNA
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 249 jaina-vibhUtiyA~ prakAzanI' se 'varddhamAna mahAvIra' nAma se prakAzita ho cukI hai| ApakA 'jaina dharma va darzana' ajamera se prakAzita huA hai| ApakI likhI ekAMkiyA~ kaI-kaI bAra maMcastha ho cukI haiM, vaha bhI mAtra kalakattA ke vibhinna raMgamaMcoM para hI nahIM, zAnti niketana, jiyAgaMja, ajImagaMja evaM madhuvana meM bhI ye abhinIta huI haiN| Apa dvArA likhita ''bhagavAna mahAvIra'' nATaka kalakattA AkAzavANI se reDiyo kalAkAroM dvArA 1974-1975 meM abhinIta hokara prasArita huA hai| ApakI vyaMga racanAoM ne 'antima pRSTha: khata ke rUpa meM cintana' nAma se indaura ke tIrthaMkara meM prakAzita hokara samAja ko Alokita kiyA hai| isakI pratikriyA svarUpa meM sabhA samiti evaM Andolana taka hue| zrI lalavAnI jI kA sRjanAtmaka vaiziSTya yahI hai ki unhoMne samasta rasoM kA prayoga karane para bhI usakI parisamApti zAnta aura vairAgya rasa meM hI kI hai| ata: ApakI samasta racanAe~ vairAgya mUlaka bhAvanAoM se uddIpta haiM evaM pAThakoM ke mana ko kathAnakoM kI sahajatA se ucctara bhUmikA meM le jAne meM samartha haiN| jaina kathAnakoM kI nIrasa abhivyakti ko inhoMne aisA rasamaya rUpa diyA hai ki ve pAThakoM ko mugdha kie binA nahIM rhtiiN| inake sAhitya kI isI vizeSatA ko dRSTigata kara rAyapura ke 'zAnti vijaya jJAnapITha' ne Apako 1978 ke zreSTha sAhitya sajana ke lie puraskRta ghoSita kiyA hai| Apake lalita nibandha ke lie 'jinezvara puraskAra nidhi' ne bhI eka puraskAra dene kI 1982 meM ghoSaNA kI thii| vyaktigata rUpa meM lalavAnI jI sarala evaM niSkapaTa the| inakA svabhAva mRdula, zAnta, vinIta aura lajjAlu thaa| ve alpa-bhASI evaM bhIr3a se bahuta dUra rahane vAloM meM se the| Apa sAtha hI eka acche kAryakartA bhI the| jaina bhavana kA prakAzana, prabandha evaM vidyAlaya saMcAlana Adi sabhI kArya Apase jur3e hue the| apanI sAhitya-sRSTi ke atirikta ve deza-videza ke jaina-ajaina paNDitoM ko bhI jaina viSayoM ke adhyayana aura gaveSaNA ke lie utsAhita karate rahate the evaM unakI racanAoM ko apanI patrikAoM meM sthAna bhI dete
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 jaina-vibhUtiyA~ the| jaina dharma aura sAhitya ke pracAra meM Apa sakriya yogadAna dete the| kalakattA jaina samAja ke sAMskRtika kAryakramoM meM ApakA bahuta yogadAna rahatA thaa| maulika sRjana ke sAtha anya manISiyoM kI acchI racanAoM ko bhI be baMgalA evaM aMgejI meM anudita karate the| muni rUpacandrajI kI 'bhIr3abharI A~kheM' aura 'bhUmA' kAvya granthoM ke baMgalA anuvAda ko baMgAlI kaviyoM ne bahuta pasanda kiyaa| hindI ke zreSTha kavi zrI kanhaiyAlAlajI seThiyA ke 'nirgrantha' kAvya ko Apane baMgalA meM anudita kiyA jo ki prakAzita bhI ho cukA hai| muni rUpacandra jI kI 'bhUmA' kA Apane aMgrejI anuvAda bhI kiyA hai| unake anudita jaina sAdhaka kavi cidAnanda ke pada jaba jaina jarnala meM prakAzita hue to una padoM ne videzI pAThakoM kI dRSTi bhI AkRSTa kara anekoM ke jIvana ko prabhAvita kiyaa| gaNeza lalavAnI zilpI bhI the| unakI citra-pradarzanI 1965 meM Apake bandhu-bAndhavoM ke udyoga se anuSThita huI thii| pUrva kI bhA~ti samayAbhAva se datta citta na ho pAne para bhI Apa prAya: citra aMkana kabhI bhI karate rahate the| jaina viSayoM para aMkita citra aksara prakAzita bhI hote rahe haiN| kintu Apa mukhyata: nisarga zilpI the| telaraMga, jalaraMga, inka, paisTela sabakA vyavahAra ve anayAsa hI kara sakate the jabaki kabhI kahIM kisI guru se unhoMne zilpa-zikSaNa nahIM liyaa| vastuta: saMgIta. sAhitya, zilpakalA, dharmatattva kI vyAkhyA Adi sabhI unake caritra vikAsa ke patha para sAmayika Azraya mAtra haiM, eka paripUrNatA kI ora uttrnn| san 1994 meM kalakattA ke jaina samAja, sArvajanika saMsthAoM evaM unake baMgAlI AtmIya prazaMsakoM dvArA unake udAtta kRtitva evaM nizchala vyaktitva ke abhinandana kA abhUtapUrva saMyojana huaa| isa avasara para unheM eka lAkha rupaye kI thailI evaM zaoNla samarpita kiyA gyaa| usa nispRhI sAdhaka ne tatkAla samasta rAzi sArvajanika samAja hitakArI pravRttiyoM ke saMcAlana hetu bheMTa kara dii| canda dinoM bAda hI ve yaha pArthika zarIra tyAga mahAprayANa kara ge|
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 jaina-vibhUtiyA~ ___58. zrI devIlAla sAmara (1911-1982) janma pitAzrI alaMkaraNa divaMgati : udayapura, 1911 : arjunasiMha sAmara : padmazrI (1968) : mumbaI, 1982 rAjasthAna kI loka saMskRti ko vizva ke kone-kone meM pahu~cAne kA zreya osavAla kula dIpaka zrI devIlAla sAmara ko hai| garmI kI tapatI dopaharI aura sardI kI ThiThurAtI rAtoM meM gA~va-gA~va ghUmakara isa kalA upAsaka ne loka kathAoM ke saMrakSaNa, saMkalana evaM saMvardhana meM jo yogadAna diyA, vaha svAtaMtrottara bhArata ke sAMskRtika itihAsa kI viziSTa upalabdhi hai| ApakA janma khairAdIvAr3A, udayapura meM 30 julAI, 1911 ke dina huaa| Apake pitA arjunasiMha jI putra janma ke tIna mahIne pUrva hI paralokavAsI ho gaye the| pA~ca varSa bAda mAtA bhI nahIM rhiiN| usa samaya rAmalIlA kA acchA prasAra thaa| bAhara se maNDaliyA~ AtI thiiN| devIlAlajI ko rAmalIlA meM itanA rasa AyA ki 11-12 varSa kI umra meM hI eka maNDalI ke sAtha nikala pdd'e| mAmA ko yaha maMjUra na huA to udayapura meM hI apanI eka maNDalI banA lI-yahI unake kalA jIvana kI zuruAta thii| jaba se prasiddha zikSAvid DaoN. mohanasiMha mehatA ke samparka meM Aye, jIvana meM vyavasthA evaM sudhAra kA sUtrapAta huaa| 16 varSa kI umra meM hI vivAha ho gyaa| saMvat 1984 meM ve zvasura ke prayatna se par3hane kAzI vizvavidyAlaya, banArasa cale aaye| vahA~ abhinaya kalA ko upayukta bar3hAvA milaa| ve nAyaka kI bhUmikAoM meM pAraMgata ho gaye evaM acchI khyAti arjita kii| yahIM unhoMne saMgIta evaM vAyalina kI zikSA paayii| san 1930 kI gA~dhI kI A~dhI meM ve bhI baha gye| satyAgraha Andolana meM
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 jaina-vibhUtiyA~ hissA lene lage lekina nAnI kI bhUkha-har3atAla se dravita ho udayapura lauTa AnA pdd'aa| phira se nATaka pradarzanoM kA daura claa| sAmarajI kI preraNA se saMpUrNa mevAr3a meM aneka maNDaliyoM kI sthApanA huii| mAmA ko jaba yaha sahana na huA to unakA ghara chor3akara DaoN. mehatA ke skAuTa Azrama cale aaye| jaba DaoN. mehatA ke vidyAzrI devIlAla sAmara bhavana kI sthApanA huI (gaMgApAra nRtya nATya meM rAma kI bhUmikA meM)| to sAmarajI use samarpita ho gye| vahIM se loka kalA ke abhinava prayoga zuru kiye| usake sAMskRtika maMca 'kalA-maNDala' kI nIMva rkhii| buddha, gAMdhI, rAma evaM kAmAyanI para unakI likhI evaM nirdezita nATya prastutiyoM meM vidyAbhavana ke Der3ha-Der3ha sau kalAkAra abhinaya karate the evaM samUcA udyAna hI raMgamaMca bana jAtA thaa| nATya lekhana ke sAtha gadyagIta evaM kavitA bhI sAmarajI likhate rahe jo vibhinna sAhityika patrikAoM meM prakAzita huii| unakI pahalI kahAnI 'tiraskRta' saMvat 1985 meM chpii| 'candraloka', 'mRtyu ke uparAnta' evaM 'AtmA kI khoja' nAmaka nATaka saMgraha prakAzita hue| aneka uccastarIya ekAMkI likhakara unhoMne sAhitya ke isa pakSa ko garimA pradAna kii| / aneka ekAMkI AkAzavANI kendroM se prasArita hue| saM. 2004 meM sAmarajI prasiddha nRtyakAra udayazaMkara ke samparka meM Aye evaM almor3A meM unake Learn
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 253 mA sAmarajI kA sAkAra svapna : bhAratIya loka kalA maNDala, udayapura nRtya kendra meM nRtya zikSaka niyukta hue| udayazaMkara kI nRtya-philma 'kalpanA' meM sAmarajI ne 'sundara' kI mahattvapUrNa bhUmikA hI nahIM adA kI, balki usake gIta saMvAdoM kA bhI sRjana kiyaa| saMvat 2009 meM sAmarajI ne vidyAbhavana chor3A aura loka-dharmI kalAoM ke zodha-saMvardhana evaM unnayana ke lie 'bhAratIya lokakalA maNDala' kI sthApanA kii| bar3e dhairya aura himmata ke sAtha isa mahat kArya meM jutte| lekhana bhI calatA rhaa| loka saMgIta, loka nRtya, loka nATya, lokotsava Adi eka-eka kara aneka grantha prakAzita hue| aneka kalAkAroM ko khar3A kiyaa| Apake dvAra nirdezita kaThaputalI ke samArohoM ne deza meM dhUma macA dii| unhoMne bhArata sarakAra ke Agraha para madhya pradeza, rAjasthAna, maNipura evaM tripurA ke AdivAsiyoM ke sarvekSaNa evaM philmAMkana kA duHsAdhya kArya bar3I lagana evaM saphalatApUrvaka kara dikhaayaa| saMvat 2013 meM kalA maNDala kA saMgrahAlaya banA, jo aba antarrASTrIya khyAti arjita kara cukA hai| isameM lokamaMcIya vidhAoM, vAdyoM, pratimAoM, bhitticitroM, kaThaputaliyoM kA abhUtapUrva saMgraha hai| kalA maNDala dvArA lokakalAoM kI anvIkSaka
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 jaina-vibhUtiyA~ 'raMgAyana' evaM 'lokakalA' patrikAoM kA prakAzana hotA hai| rAjasthAna ke sAMskRtika gaurava ko ujAgara karane vAle Dhera sAre prakAzana hue haiN| vividha aMcaloM meM vyApta lokadharmI raMgIniyoM ko isa taraha sabake lie sulabha kara dene se eka sAMskRtika vAtAvaraNa kA nirmANa huaa| vizvavidyAlayoM ne lokakalA kA paThana-pAThana zodha ke lie svIkRta kiyaa| DaoN. mahendra bhAnAvata ke nirdezana meM kalA maNDala meM aba bhI sAmarajI kA svapna sAkAra ho rahA hai| videzI kalAkAroM kA to yaha tIrthasthala hI bana gayA hai| unake varada putra govinda jI bahumukhI pratibhA ke dhanI the| kaThaputalI sarkasa ko to unhoMne camatkAra yukta kara diyA thaa| usake asamaya nidhana ne sAmarajI ko niDhAla kara diyaa| sAmarajI apane varada putra govinda ke sAtha landana ke vizvaprasiddha kaThaputalI vizeSajJa philapoTa ke varkazaoNpa meM sAmarajI ne aneka bAra videza yAtrAe~ kI evaM lokakalA kA pradarzana kara apAra khyAti arjita kii| saMvat 2024 meM rAjya sarakAra ne unheM rAjasthAna saMgIta nATaka akAdamI kA adhyakSa manonIta kiyaa| saMvat
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 255 2025 meM ve rASTrapati dvArA 'padmazrI' alaMkaraNa se vibhUSita hue| saMvat 2026 meM kAlidAsa akAdamI, ilAhAbAda ne unheM 'lokanATyazrI' kI upAdhi dii| rAjasthAna vidyApITha udayapura dvArA ve 'kalAnidhi' kI upAdhi se sammAnita kiye gye| iTalI ke pAduA vizvavidyAlaya ne unheM rajata padaka se alaMkRta kiyaa| hanoI kI viyatanAma sarakAra ne unheM sarvocca kalA padaka pradAna kiyaa| isa prakhyAta loka saMskRtivid evaM kalA marmajJa kA 71 varSa kI Ayu meM san 1982 meM mumbaI meM dehAMta huaa| 60 - - RANA N
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 jaina-vibhUtiyA~ 59. zrI yazapAla jaina (1912- ) hindI patrakAritA evaM lekhana para apanI chApa chor3ane vAle evaM samagra jainasamAja meM apanI krAMtikArI soca se viziSTa pahacAna banAne vAle sarasvatI ke varad putra zrI yazapAla jaina kA janma san 1912 meM alIgar3ha jilAntargata vijayagar3ha grAma meM huaa| Apane san 1935 meM ilAhAbAda vizvavidyAlaya se snAtakIya parIkSA uttIrNa kI evaM 1937 meM ela.ela.bI. / chAtrAvasthA meM hI ApakI ruci lekhana meM thii| jaba ve mAtra 9 varSa ke the, tabhI unhoMne hindI meM eka rocaka upanyAsa likhakara sabako cakita kara diyaa| hindI sAhitya sammelana, ilAhAbAda kI 'sAhityaratna' upAdhi bhI unhoMne hAsila kii| san 1937 meM ve rASTrIya pustakoM ke prakAzaka sastA sAhitya maNDala se judd'e| unhoMne san 1938-39 meM 'jIvana-sudhA' kA sampAdana bhAra sNbhaalaa| san 1940 se 1946 taka Tikamagar3ha se prakAzita 'madhukara' patra ke saMpAdaka rhe| san 1946 meM sastA sAhitya maNDala, dillI ke nirdezaka niyukta hue| tabhI se maNDala dvArA prakAzita rASTrIya vicAroM ke patra 'jIvana sAhitya' kA sampAdana bhAra bhI Apake kaMdhoM para pdd'aa| san 1975 meM Apa maNDala ke kAryamaMtrI manonIta hue| Apake nirdezana meM maNDala ne sAMskRtika evaM sAhityika mahattva ke aneka graMtha prakAzita kie| unake aneka rASTrIya mahattva ke lekha anyAnya patrikAoM meM bhI prakAzita hote rhe| yazapAla jI jaina siddhAMtoM ke adhikArI vyAkhyAtA the| bauddha graMthoM kA unhoMne gahana adhyayana kiyaa| ve mahAtmA gA~dhI aura saMta vinobA ke ahiMsAparaka AdarzoM se bahuta prabhAvita the| unheM gA~dhIvAda kA adhikArI vidvAn hone kA zreya prApta thaa| dillI kI bhAratIya sAhitya pariSad ke ve adhyakSa cune ge| rASTrIya bhASA pracAra samiti evaM citra kalA saMgama ne bhI unheM apanA upAdhyakSa cunaa| ... san 1972 meM unhoMne kanADA evaM amarIkA kI yAtrA kii| unhoMne uttarI aphrIkA ke bhAratIya mUla ke nivAsiyoM ke AmaMtraNa para sUrInAma,
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 257 TriniDADa, guyAnA, Tobego Adi dezoM kI bhI yAtrA kii| unhoMne anyAnya dezoM kI sAMskRtika saMsthAnoM ke AmaMtraNa para rUsa, barmA, thAIlaiNDa, kamboDiyA, viyatanAma, siMgApura, malAyA, morIzasa, jApAna, AsTreliyA, phijI, nyUjIlaiNDa evaM yUropa ke vibhinna dezoM kA bhramaNa kiyaa| san 1980 meM phira eka bhAratIya pratinidhi kI haisiyata se iMglaiNDa, kanADA aura amarIkA meM Ayojita vibhinna AyojanoM meM zAmila hue| san 1981 meM jApAna ke Tokiyo zahara meM Ayojita 'varlDa pIsa kaoNnphreMsa' meM jaina vidyA evaM gA~dhI-darzana ke adhikArI vidvAn kI haisiyata se zAmila hue| san 1975 meM saMta ailAcArya vidyAnandajI ke sAnnidhya meM dillI ke vijJAna bhavana meM Ayojita eka samAroha meM unheM 'sAhitya-vAridhi' kI upAdhi se sammAnita kiyA gyaa| bhagavAna mahAvIra ke 2500veM nirvANa mahotsava samiti meM unheM sadasya manonIta kiyA gyaa| unake prakAzita sAhitya meM samAja vikAsa mAlA ke antargata racita 174.pustakoM kA avadAna avismaraNIya hai| dasa pramukha itihAsa puruSoM ke abhinandana graMtha sampAdita karane kA bhI zreya yazapAlajI ko hai| unake maulika sAhitya meM kahAniyA~ mukhya haiM, jinameM nava prasUna, maiM marU~gA nahIM, eka thI cir3iyA, sevA kare so mevA pAye, betAla paccIsI, siMhAsana battIsI ullekhanIya haiN| unhoMne eka upanyAsa bhI likhaa| yAtrA sAhitya ke to ve purodhA mAne jAte haiN| jai amaranAtha, uttarAkhaNDa ke patha para, rUsa meM 46 dina (soviyata leMDa neharU evArDa se puraskRta), konArka, jagannAtha purI, ajantA elorA, yUropa kI parikramA, par3osI dezoM meM (yU.pI. sarakAra dvArA puraskRta) Adi unake ullekhanIya yAtrA saMsmaraNa haiN| unhoMne aneka reDiyo phIcarsa bhI likhe / sTIphana jvega ke tIna lokapriya aMgrejI upanyAsoM kA unhoMne hindI anuvAda kara prakAzita kiyaa| unake vicArottejaka lekhoM ke cAra saMkalana bhI prakAzita hue| 'tIrthaMkara mahAvIra' aura 'sAbaramatI kA saMta' unakA jIvana-caritra paraka graMtha avadAna hai| lekhana evaM patrakAritA meM yazapAlajI ne apane nAma ke anurUpa yaza arjita kiyaa|
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 jaina-vibhUtiyA~ 60. zrImatI suzIlA siMghI (1924-1998) janma : lakhanaU, 1924 pitAzrI : azarphIlAla jaina mAtAzrI : kaTorI devI (mAsI mA~ : IzvarI devI) patizrI : bhaMvaramala siMghI zikSA : ema.e. divaMgati : rAMcI, 1998 Adhunika yuga meM sAmAjika krAMti kI mazAla thAma kara sAmAjika vikAsa ke lie satata saMgharSa karane vAlI jaina mahilAoM meM suzIlAjI ne antarrASTrIya khyAti arjita kii| pitAzrI azarphIlAla jaina lakhanaU meM rela ke ucca padAdhikArI the| 30 disambara, 1924 ke dina mA~ zrImatI kaTorIdevI kI kukSi se eka bAlikA kA janma huaa| mAlI hAlata acchI na thii| jaldI hI TI.bI. se kaTorI devI kI mRtyu ho gii| suzIlA jI taba choTI sI thii| pitA ne mA~ kI mauserI bahana IzvarI devI se punarvivAha kiyaa| IzvarIdevI suzIlAjI se mAtra 9 varSa bar3I thii| donoM meM mA~-beTI se jyAdA saheliyoM kA sA sambandha thaa| yaha parivAra kalakattA A bsaa| suzIlAjI kI zikSA kalakattA meM hI huii| ve bahudhA skUlI evaM sAmAjika gatividhiyoM meM bhAga liyA karatI thiiN| vimAtA IzvarI devI se unake sAta bhAI bahana hue| suzIlAjI jaba 15 sAla kI thI tabhI AgarA ke zrI azarphIlAla jaina se byAha dI gii| parantu vidhAtA ko yaha riztA maMjUra nahIM huaa| zAdI ke Der3ha sAla bAda hI pati kI mRtyu ho gii| suzIlAjI pIhara kalakattA calI aaiiN| jo ciMgArI dabI huI thI rASTrIya Andolana kI havA pAkara lahaka utthii| ve bar3ha-car3hakara rASTrIya evaM sAmAjika krAMti sammelanoM meM bhAga lene lgii|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 259 eka sAmAnya parivAra meM palI-posI cavadaha varSIya kanyA ke antara meM krAMti kI isa chupI ciMgArI ko mahAtmA gA~dhI ne pahacAnA evaM unakI preraNA pAkara yaha bAlikA sadaiva ke lie sAmAjika unnayana ke lie samarpita ho gii| kaizaurya Ate-Ate bAla vidhavA ho jAne kI niyati ko nija ke puruSArtha evaM sAmAjika krAMti ke sUtradhAra zrI bhaMvaramalajI siMghI ke saMsarga ne parAjita kara diyaa| suzIlA jI ne unakI sahadharmiNI banakara sAmAjika cetanA ke naye yuga kA sUtrapAta kiyaa| 16 apraila, 1946 ko zrI bhaMvaramalajI siMghI se unakA punarvivAha huaa| bhaMvaramalajI kA yaha dvitIya vivAha thaa| prathama vivAha se unake eka putra zrIkAnta kI umra usa samaya 8 sAla thii| zrIkAnta suzIlAjI kI hI dekharekha meM bar3e hue| siMghIjI se vivAhoparAMta suzIlAjI bar3e utsAha se kalakattA kI saMskRtika gatividhiyA~ meM bhAga lene lgii| san 1952 meM pardA evaM daheja virodhI abhiyAnoM meM ve sadA agraNI rhii| mAravAr3I sammelana ke maMca se sAmAjika sudhAroM ke lie sadaiva saMgharSarata rahate-rahate hI kalakattA yUnivarsiTI se unhoMne ema.e. kiyaa| rASTrIya Andolana se jur3akara kA~gresa ke adhivezanoM ko sambodhita kiyaa| san 1958 se 1972 taka akhila bhAratavarSIya parivAra niyojana kauMsila evaM kolakAtA kI mahilA sevA samiti kI mAnada maMtriNI rhii| unakA kAryakSetra mAravAr3I samAja yA kolakAtA taka hI sImita nahIM rahA, puruliyA ke AdivAsI aMcaloM, koyalA khAnoM, cAya bAgAnoM evaM kolakAtA ke slama kSetroM ke majadUra parivAroM ke zaikSaNika evaM sAmAjika vikAsa ke h
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 jaina-vibhUtiyA~ lie suzIlA jI sarvadA sevArata rhii| san 1968 meM unhoMne 'pArivArikI' kI sthApanA kI jahA~ 2 se 16 varSa kI umra ke daridra parivAroM ke saikar3oM baccoM ke samucita vikAsa kI abhUtapUrva vyavasthA hai| pazcima baMgAla kI sarakAra ne unheM prathama mahilA jasTisa oNpha pIsa (1963-73) manonIta kara sammAnita kiyaa| san 1985 meM kolakAtA ke 'leDIja sTaDI grupa' dvArA ve sarvapramukha sAmAjika kAryakartI evaM san 1987 meM bambaI ke 'rAjasthAna velapheyara esoziyesana' dvArA 'sarva pramukha mahilA kAryakarcI' cunI gii| ve mahAtmA gA~dhI dvArA sthApita 'kastUrabA gA~dhI smAraka nidhi' kI TrasTI niyukta huii| samAja sevA ke atirikta aneka zaikSaNika evaM kalA saMsthAnoM ko unakA nidarzana upalabdha thaa| anAmikA, saMgIta kalA mandira, anAmika kalA saMgama, zikSAyatana, yUnivarsiTI mahilA esoziyesana, mahilA samanvya samiti, gA~dhI smAraka nidhi, mAravAr3I bAlikA vidyAlaya Adi aneka saMsthAe~ suzIlAjI kI sevAoM se lAbhAnvita huI haiN| suzIlAjI san 1961 se 66 taka lagAtAra kA~gresa kI rASTrIya kAryakAriNI kI DelIgeTa rhiiN| ve baMgAla mahilA sevA samiti evaM kalakattA. mahilA velapheyara saMsthAna kI mAnada maMtriNI (1958-72) rhii| iMDiyana reDa krAsa sosAITI evaM oNla iMDiyA reDiyo kalakattA ke parAmarzaka maNDala se bhI jur3I rhii| mAravAr3I bAlikA vidyAlaya kI lagAtAra 14 varSa maMtrI rahakara ve usakI adhyakSa cunI gii| unhoMne apanI sAmAjika gatividhiyoM ke sandarbha meM amarIkA, jApAna, yUropa evaM thAIlaiMDa kI yAtrAe~ kii| san 1984 meM siMghIjI kI akasmAt mRtyu ke bAda bhI ve sArvajanika kSetra se jur3I rhii| siMghIjI ke sapanoM kI ve jItI jAgatI tasvIra thii| ___ siMghIjI evaM suzIlAjI kA parivAra antarjAtIya sauhArdra kA jItAjAgatA udAharaNa hai| siMghIjI ke prathama putra zrIkAMta ne baMgAlI gharAne kI taruNI tApatI basu se vivAha kiyaa| ve naI dillI rahate haiM evaM camar3e ke vyavasAya se jur3e haiN| suzIlAjI kI bar3I putrI suSamA ne kaoNleja ke sahapAThI baMgAlI yuvaka ujjvala guptA se vivAha kiyaa| ve bhI aba
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ dillIvAsinI haiN| kaniSTha putrI susmitA vArANasI ke zrI zizira guptA ko byAhI gaI / ve kalakattA rahate haiM evaM patrakAritA se jur3e haiM / susmitAjI kalakattA ke suprasiddha dainika Telegraph ke ATha sAla taka sampAdakIya vibhAga meM kAma karane ke bAda aba kalakattA dUradarzana kI variSTha saMvAdadAtA haiN| 30 agasta, 1998 ko rAMcI meM suzIlAjI kA dehAvasAna huA / 261
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ 61. zrI harakhacanda botharA (1904-1989) 262 : punarAsara, 1904 pitAzrI : rAvatalamala botharA divaMgata : kolakAtA, 1989 janma thalI pradeza kI zuSka bhUmi para jJAna kI aisI ajasra pAvana dhArA zAyada hI kabhI bahI ho evaM cetana ke urdhvagamana kI aisI U~cAI zAyada hI anya kisI jaina gRhastha zreSThi ne chuI ho jaisI zrI harakhacandajI botharA ne chuii| ve na sirpha jainasamAja ke lalATa para varan sampUrNa mAnavatA ke bhAla para gaurava tilaka haiN| unakA vicakSaNa vyaktitva kamala kI pAMkhurI para sthita pAradarzinI osa kI bU~da kI taraha hai| unakI nirlipta sakhziyata meM samyaktva raca paca gayA thA / ApakA janma punarAsara meM san 1904 meM huaa| unake pitAzrI rAvatalamalajI botharA kI saMyamita jIvanazailI ne parivAra ko sAdhanAmaya saMskAra die| harakhacandajI kI zikSA kolakAtA meM huii| kuzAgra buddhi evaM aMgrejI bhASA ke prati atyadhika rUjhAna hote hue bhI ve vyApAra kI ora agrasara hue| parantu unakA dharmAnurAgI hRdaya apane mUla kI pahacAna ke lie vyagra rhaa| unhoMne saMskRta va prAkRta bhASA evaM jaina AgamoM kA gaharA adhyayana kiyaa| ve mahAtmA gA~dhI se prabhAvita ho khAdI pahanane lage aura aMta taka pahanate rahe / pracalita sAmAjika prathA ke anusAra mAtra 14 varSa kI vaya meM harakhajI kA vivAha ho gayA / pUjya pitAjI se milI saMskAroM kI virAsata ke sAtha ve dhArmika, vyAvasAyika evaM gArhasthya jIvana meM Age bar3hate rahe / isa bIca meM san 1939 meM dvitIya vizvayuddha zuru huaa| unhoMne jamakara usakA phAyadA utthaayaa| jina dinoM kolakAtA meM golIbArI ho
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyoM 263 rahI thI aura rAjasthAna ke 80 pratizata vyApArI apanA mAla-asabAba bikrI para kolakAtA chor3a rAjasthAna lauTa rahe the, harakhacandajI nidhar3aka kolakAtA meM hI DaTe rhe| san 1943 ke bAda ve bIkAnera rahane lge| __ taiMtIsa varSa kI vaya meM hI jIvana-maraNa ke prazna unheM mathane lge| sana 47 Ate-Ate ve jIvana ke loka-vyavahAra ko tyAga, AtmAnubhava ke ekAkI patha para nikala pdd'e| pAvApurI ke pAvana parisara meM nirbAdha sAdhanArata rhe| san 51 meM unakI cetanA ne UrdhvArohaNa kA nayA AyAma liyaa| san 59 se 80 taka kolakAtA kA jaina bhavana unake daihika kriyAkalApoM evaM AtmotthAna kA sAkSI rhaa| mAtra eka valkala cIra unakI deha para rahane lgaa| naMge pA~va jAte Ate the| adhyayana, svAdhyAya evaM sAdhanA meM tallIna rahate the| eka bAra san 1951 meM bIkAnera ge| bar3e lar3ake kI zAdI karanI thii| use 1952 meM nipaTAyA aura phira kolakAtA rahane lge| san 1955 meM do bar3I hRdaya vidAraka durghaTanAeM huiiN| kucha hI mahInoM ke aMtarAla se unake taruNa beTe evaM yuvA dAmAda kAla kavalita ho ge| san 1957 meM pUjya pitAjI kA bhI dehAvasAna ho gyaa| ye marmAntaka ghaTanAe~ unheM AtmalInatA se vicalita na kara skii| ve nirantara AtmotthAna meM lage rhe| san 1985 meM unakI dharmapatni cala bsii| . san 85 se mRtyu paryanta ve bIkAnera daihika pravAsa para rhe| ve vAstava meM prajJA puruSa the| sadA jAgRta rahane ko ve sAdhanA kA mUla maMtra mAnate the| prakRti ke sahaja niyamoM meM unakI gaharI AsthA thii| jaina dharma ko ve prakRta dharma mAnate the| bhautika sthitiyoM ke vizleSaNa kI unameM atIndriya zakti thii| apane kaniSTha bhrAtA kizanacandajI ko naisargika karuNA evaM vAtsalya bhAva se likhe unake patra isa nirvivAda satya ke ni:sandeha sAkSI haiM aura sAkSI haiM unakI parama ziSyA amarIkana bhakta zrImatI lionA smitha kremara jisane mAtra unake sAtha hue patrAcAra kI badaulata jaina dharma aMgIkAra kara apane ko dhanya kiyaa| sajagatA, zAMti evaM nirliptatA kI ye pAvana sAMseM 30 mArca, 1989 kI zAma parama astitva
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 jaina-vibhUtiyA~ meM vilIna ho gii| unakI mRtyu para zrImatI kremara ne jo mRtyulekha bhejA vaha isa prakAra hai "unakI mRtyu kI khabara sunakara mere A~suoM kA bA~dha TUTa pdd'aa| yaha unakI mRtyu ke du:kha se nahIM kyoMki parama AtmA ke vAhaka isa jarjara zarIra ko chor3a ve to ni:saMdeha videha ho gae the| mere A~sU mere hI lie the kyoMki gata dasa varSoM ke patrAcAra se ve mere AdhyAtmika mArgadarzaka evaM guru bana gae the| maiM aba usase vaMcita ho gii| maiM bharasaka unake darzana ko mana, vacana evaM karma meM pariNata karane kA yatna kruuNgii|" osavAla jAti aise AdhyAtma yogI ko pAkara dhanya huii| unake kaniSTha bhrAtA zrI kizanacandajI ko likhe preraNA dAyaka AdhyAtmonmukhI patrAcAra ko DaoN. nemIcandra jaina (sampAdaka-tIrthaMkara) ne 'harakha-patrAvalI' nAma se sampAdita kara san 1996 meM prakAzita kiyaa|
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 265 62. zrI jainendra kumAra jaina (1909-1988) janma : 1909 bor3iyAgaMja (alIgar3ha) abhibhAvaka : (mAmA) mahAtmA bhagavAnadIna | mAtAzrI : ramA devI dharmapatni : zrImatI bhagavatI devI . kRtiyA~ : parakha, sunItA, tyAgapatra, kalyANI, sukhadA, vivarta, vyatIta, jayavardhana, muktibodha, dazArka (upanyAsa), jainendra ke vicAra, kAma prema aura vicAra, samaya aura hama, prastuta prazna (nibaMdha) do cir3iyA~, jAnhavI (kahAnI), prema meM bhagavAna (anuvAda) alaMkaraNa : padmazrI divaMgati : 24 apraila, 1988 zrI jainendrakumAra navya bhArata ke RSitulya sAhityakAra the| unakI sRjana cetanA veda kI RcAoM aura upaniSada ke sUtroM kI bhA~ti bIja rUpa AvirbhUta huii| ve vAk evaM zabda ke aise svAmI the jo AtmA kI gahiratama dhvaniyoM se UrjAyita the| unakI bhASA maMtra vata evaM sUtrAtmaka haiN| ArSa bhASA ke ve pahale hindI racanAkAra the| ve hindI upanyAsa aura kathA sAhitya ke bhISma pitAmaha kahe jAte haiN| unakI racanAe~ eka caitanyamahAbhAva se taraMgita thii| unakI sunItA (upanyAsa kI nAyikA) kA sahasA nagna ho jAnA isI mahAbhAva kI bhUmikA meM sambhava ho skaa| ukta citraNa ne tAtkAlIna hindI ke sAhitya jagata meM bhUkampa lA diyA thaa| jainendrajI kabhI svayaM kalama se nahIM likhate the| ve bolate the aura koI yuvaka yA yuvatI use lipibaddha karatA cltaa| unake prathama vAkya meM sampUrNa kathya kA bIja chupA rhtaa| unakA koI kathAnaka
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 jaina-vibhUtiyA~ yojanAbaddha nahIM hotA thaa| ve svayaM nahIM jAnate the ki unakI kathA kaba, kaise aura kyA mor3a legI? mAno koI apauruSeya vANI unake mukha se bahatI cltii| jainendrajI kA janma alIgar3ha janapada ke bor3iyAgaMja grAma meM zrImatI ramAdevI kI kokha se san 1909 meM huaa| do varSa bAda hI pitA kI mRtyu ho gii| mAtAzrI eka jaina mahilA vidyApITha kI adhiSThAtrI thii| bar3A muzkila se gujArA hotA thA, isalie jainendrajI kI zikSA iMTara se Age na jA skiiN| prasiddha gA~dhIvAdI vicAraka mahAtmA bhagavAnadIna unake mAmA the| unhIM se jainendra ne gAMdhI-darzana kA saMskAra paayaa| san 1921 meM gA~dhIjI ke asahayoga Andolana meM zarIka hone ve dillI A ge| kucha samaya lAlA lAjapata rAya ke 'skUla oNpha paoNliTiksa' meM rhe| 'karmavIra' ke yazasvI sampAdaka mAkhanalAla caturvedI ke samparka meM aae| san 1923 meM nAgapura ke eka patra ke saMvAda lekhana kA kArya kiyaa| tabhI gA~dhIjI kA yaha samarpita senAnI giraphtAra kara liyA gyaa| tIna mAha kI jela huii| jela se chUTakara phira dillI aae| AjIvikA hetu canda mAha kalakattA bhI rahe, para rAsa nahIM aayaa| nirAza hokara lekhana ko hI AjIvikA kA sAdhana banAne kI ThAnI aura mRtyu paryanta usI ko samarpita ho rhe| taruNa jainendra saMkocI the| unakI prathama kahAnI subhadrAkumArI cauhAna evaM mahAtmA bhagavAnadIna ke hAtha pdd'ii| ve lar3ake kI maulika pratibhA se camatkRta ho ge| lekhana cala niklaa| prathama upanyAsa 'tapobhUmi' sva. RSabhacaraNa jaina ke sAtha milakara likhaa| phira 'parakha' likhaa| sAhityajauharI paM. nAthUrAma premI ne ratna parakha liyA evaM 'parakha' prakAzita kiyaa| usane hindI sAhitya meM dhUma macA dii| 'parakha' ke lie jainendrajI ko hindUstAnI akAdamI kA puraskAra (1931) milaa| phira 'tyAga-patra', 'sunItA' Adi upanyAsoM kA silasilA cala pdd'aa| samAja ko eka cintaka milaa| gaura varNa, tejasvI lalATa, painI nAsikA, khAdI kA kurtA-dhotI, kandhe para cAdara dhAraNa kie jainendrajI ne hindI ke vAGmaya jagata meM apanI eka bhavya chavi banA lii| prabhAkara mAcave dvArA saMkalita
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 267 'jainendra ke vicAra' graMtha meM jainendrajI kA sarvatomukhI vicAraka ke rUpa meM virAT vyaktitva prakaTa huaa| san 1935 meM jaba unakA upanyAsa 'sunItA' citrapaTa meM dhArAvAhika chapa rahA thA to sAhitya jagata meM bar3A bAvelA mcaa| upanyAsa haThAta carcA kA viSaya bana gyaa| aMtima pariccheda ke pratIkAtmaka dRzya meM nAyikA sunItA anAvRtta hokara apane priya pAtra hariprasanna ko nagna satya kA sAmanA karane kI cunautI dete hue kahatI hai- "mujhe cAhate ho, to mujhe lo" aura apane eka-eka vastra utArate hue kahatI jAtI hai''maiM to yaha sAr3I nahIM hU~, aadi|'' hariprasanna isa anAvRtA kI ora A~kha bhara dekhane kA bhI sAhasa nahIM juTA paataa| donoM hAthoM se apanI A~kheM Dhaka letA hai aura bhAga khar3A hotA hai| isI dRzya ko lekara AlocakoM ne tIkhe vyaMgya kie, parihAsa bhI kiyaa| jainendrajI ne 'ha~sa' meM eka pratilekha likhakara apanA mantavya spaSTa kiyaa| bhAratIya saMskAroM meM patnI nArI kA sUkSma manovaijJAnika dRSTi se ukerA gayA yaha caritra samasyA kA samAdhAna na bhI ho para vartamAna 'ghara' aura 'bAhara' ke dvandva ko caritArtha karane meM sakSama hai| __ itanI kama zikSA-dIkSA ke hote hue bhI jainendrajI ke vyaktitva kA prabhA maNDala itanA jvAjvalyamAna thA ki bhArata ke sabhI pradezoM se unheM cintana goSThiyoM ke lie AmaMtraNa milate rhe| aMgrejI para bhI unakI pakar3a acchI thI ata: yUropa, amarIkA, rUsa bhI ho aae| praznottara pariSadeM cltii| ve AkramaNakArI praznakartA kI bAta ke svIkAra se prArambha karate aura anta meM usI para prazna cihna lagA dete| unakI manISA meM jainoM kI anekAnta dRSTi sakriya rahatI kyoMki sattA aura vastu kI samyaka pahacAna ke lie sApekSa dRSTi hI naisargika hai| rASTra kavi maithilIzaraNa gupta ne jainendra jI kI racanAoM para mugdha hokara kabhI kahA thA- 'ravindra aura zarat ko hamane hindI meM aba eka sAtha paayaa|'' unake upanyAsoM meM vyakti svAtaMtrya kI utkaTa cetanA hai| rUr3hiyoM ke prati vidroha hai| nArI mukti Andolana ke sUkSma tantuoM kA unake
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ pAtroM meM saTIka nirmANa huA hai| parakha meM ve eka vidhavA ko praNaya evaM pariNaya kI chUTa dete haiM, 'sunItA' (citrapaTa dhArAvAhika) meM pati dvArA para-puruSa ke jIvana meM samarasatA kA saMcAra karane kA Agraha hai / tyAgapatra kI mRNAla kA apanI rUci ke pratikUla par3ane vAle pati se vimukha honA vivAha-pUrva ke premI para sarvasva nyauchAvara karane kI kAmanA hai| isI taraha kalyANI, sukhadA (dharmayuga meM dhArAvAhika), vivartta ( hindustAna meM dhArAvAhika) kI nAyikAe~ anamela vicAroM ke dAmpatya se mukti cAhatI haiN| jainendrajI para aksara anaitikatA para Aropa lagA / asala meM yaha samAja ke svIkRta mUlyoM ke prati vidroha aura vyakti svAtantrya kI prasthApanA hai| unakI aMtima kRti 'dazArka' kAlajayI kRti hai, kathya evaM zilpa kA utkarSa carama para pahuMcA hai| isameM 'vezyA' ke zAzvata prazna kI cunautI ko lekhaka ne bhogopabhoga ke dRSTikoNa se nahIM varan gahare samAjavaijJAnika dRSTi se prastuta kiyA hai| jainendra ne nArI ko sadA vandanIyA dikhAyA, usake nakha-zikha varNana meM unakI kiMcit ruci nahIM hai| jaineMndra ke pAtra daihikatA se adhika mAnasikatA meM jIte haiN| lagabhaga 25-30 varSoM ke lekhana ke daramyAna unake 12 upanyAsa, 10 kahAnI saMgraha, 1 anuvAda graMtha evaM 5 268 I "samaya aura hama' (nibaMdha) meM jainendrajI ke tattva darzana kI pragalbhatA, hRdaya kA sauhArdra, vastuniSThA tathA vaijJAnikatA kA pratyaya ekasAtha prakaTa huA hai| Arthika, rAjanaitika, sAmAjika aura AdhyAtmika samasyAoM kA mUlagAmI vivecana haiM / graMtha ko hindI sAhitya ke ''maMgalAprasAda paritoSika" ke lie cunA gyaa| unake vicAra gA~dhIjI ke ahiMsA aura satya darzana se prabhAvita jarUra the para unake saMyama aura Atmazuddhi tattvoM ko jainendrajI ne niSedhAtmaka mAnakara svIkAra kabhI nahIM kiyA / paMjAba jela meM eka samaya sabhI bar3e netA banda the, jainendra bhI / vahA~ goSThiyA~ hotI thii| eka bAra AsaphaalI bhI goSThI meM Ae, kahane lage'"rAjanIti karane vAle bahuta haiM para gahare soca vAle nahIM / jainendra ko to --
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 269 jaina-vibhUtiyA~ sakriya rAjanIti meM AnA caahie|'' jainendrajI ne inkAra kara diyaa| ve gA~dhIvAda aura sarvodaya darzana kI goSThiyoM meM prAya: AmaMtrita rahate the evaM usake vaicArika dharAtala ko saMpuSTa karane se kabhI nahIM cUkate the| sabhI netA unheM samAdRta karate evaM eka "saMta sAhityakAra" mAnate the| bambaI meM "Taigora janma zatAbdI'' ke bhavya samAroha meM huI eka goSThI meM morAviyo jaise diggaja sAhityakAroM ke bIca jainendra jI dhArApravAha aMgrejI meM bolesArA sArasvata samudAya sunakara stabdha raha gyaa| jainendrajI bar3e bhAgyavAna the| unakI sudharmiNI bhagavatI devI ne aMta samaya taka unakI sevA suzruSA meM koI kasara nahIM rkhii| ve aharniza unake nikaTa rhtii| dillI jaise mahAnagara meM unhoMne na eka dina bhI bAjAra kA mazIna pisA ATA khAne diyA, na dhobI dhulA kapar3A pahanane ko diyaa| svayaM tar3ake uThakara ca ghara kI saphAI karatI aura jisa para gajaba yaha ki sArvajanika, sAmAjika evaM rAjanaitika jIvana meM bhI bhAga letiiN| __ jIvana kI sAMdhya velA meM jainendrajI ko 'aNuvrata puraskAra' (1985) evaM bhAratabhAratI puraskAra se navAjA gyaa| bhArata sarakAra ne unheM 'padmazrI' se vibhUSita kiyaa| sAhitya akAdamI puraskAra bhI milaa| dillI vizvavidyAlaya ke chAtra ne unake lekhana evaM kRtitva para DAkTareTa kii| parantu hindI ke Alocaka kabhI unakI racanAoM ke sAtha nyAya nahIM kara paae| kisI ne unake ''pAtroM para kAmakuMThA se grasita hone' kA Aropa lagAyA, kisI ne unheM spiricyuala mAyopiyA kA zikAra btaayaa| para jainendra una sabhI samIkSAoM se aprabhAvita rhe| unake upanyAsa 'tyAga-patra' para eka philma bhI banI, para asaphala rhii| dUradarzana ne kabhI unakI kisI kRti ko dhArAvAhika banAne ke lAyaka nahIM smjhaa| viDambanA yaha rahI ki kisI prAdezika sarakAra yA saMsthAna ne unheM sammAnita nahIM kiyaa| choTe-moTe lekhaka kA bhI abhinandana-graMtha hai para jainendrajI ke jIvita rahate unakA koI abhinandanagraMtha nahIM nikalA jabaki unake upanyAsoM kA anuvAda vizva kI 34
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 jaina-vibhUtiyA~ bhArata ke pradhAnamaMtrI zrI rAjIva gA~dhI se abhinandana svIkAra karate zrI jainendra kumAra bhASAoM meM huaa| pichale 30 varSoM meM ve koI sRjanAtmaka sAhitya bhI nahIM raca rahe the| ve upanyAsakAra se adhika vicAraka rhe| jainendra ne apane jIvana meM bahuta bAda beTe dilIpa ke lie pUrvodaya prakAzana zuru kiyaa| para AdarzavAdI hone se ghATA hI khaayaa| kaniSTha putra pradIpa use saMbhAlate haiN| bar3e beTe dilIpa kuzAgra buddhi evaM medhAvI the| usane tIvra tArkika pitA se bhI vidroha kiyaa| yaha jainendrajI ke jIvana kA kaSTapUrNa adhyAya rhaa| yuvAvasthA meM hI dilIpa cala bse| jainendrajI ko jIvana kA sabase bar3A sadamA lgaa| ve gambhIra rUpa se bimAra hokara bambaI aaye| aMtima do varSa pakSAghAta meM rahe, nAr3I bhaMga ho gayA thaa| merudaNDa meM asa vedanA rhtii| 24 disambara, 1988 ke dina unakA pArthiva zarIra zAMta ho gyaa| ve apanA mRtyu-lekha isase pUrva khuda hI apane saMsmaraNa graMtha meM "jainendrakumAra kI mauta para' likha cuke the|
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 jaina-vibhUtiyA~ 63. DaoN. AdinAtha neminAtha upAdhye (1906-1975) janma : sadallA grAma (belagAma, karnATaka), 1906 pitAzrI : nemannA bhomannA zikSA : ema.e., Di.liT. divaMgati : 1975 bhAratIya darzana ke vizva prasiddha vidvAna DaoN. AdinAtha neminAtha upAdhye kA sampUrNa jIvana adhyayana, manana evaM sampreSaNa ko hI samarpita thaa| unakA janma san 1906 meM karnATaka ke belagrAma jile ke sadalgA grAma ke eka paramparAgata dharmaniSTha parivAra meM huaa| pitAzrI nemannA bhomannA purohita vaMza ke hote hue bhI peze se khetihAra the| AdinAtha kI prArambhika zikSA sadalgA meM huI evaM tadapurAMta belagAma, kolhApura evaM sAMgalI adhyayanarata rahakara san 1928 meM unhoMne snAtakIya parIkSA muMbaI vizvavidyAlaya se onArsa ke sAtha uttIrNa kii| san 1930 meM unhoMne ardhamAgadhI evaM saMskRta bhASAoM meM ema.e. kiyaa| isI samaya pUnA ke bhaMDArakara oriyaMTala risarca insTITyUTa meM unakA samparka aneka prAcIna bhASAvidoM se huaa| ve kolhApura ke rAjArAma kAleja meM ardhamAgadhI bhASA ke lekcarara niyukta hue| san 1933 meM ve padonnati pAkara prophasara bana ge| san 1939 meM muMbaI vizvavidyAlaya dvArA unheM DI.liT. kI upAdhi se vibhUSita kiyA gyaa| san 1962 taka ve kolhApura meM adhyApanarata rhe| unheM prAkRta bhASA-sAhitya meM jaina-vidyA ke zodha kAryoM ke lie yUnivarsiTI grAMTa kamIzana dvArA avadAna diyA gyaa| unhoMne bhArata kI prAya: lupta bhASAoM ardhamAgadhI evaM prAkRta ko chAtroM meM lokapriya banAne meM koI kasara nahIM chodd'ii| kolhApura ke zivAjI vizvavidyAlaya se bhI
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 jaina-vibhUtiyA~ unake adhyApana-sambaMdha rhe| isa bIca unake zodha-patroM kA vAcanaprakAzana niraMtara hotA rhaa| ve jaldI hI apane viSaya ke vizva prasiddha vidvAn mAne jAne lge| "jJAnam eva amRtam' unakA adhyApana maMtra thaa| ve zivAjI vizvavidyAlaya ke kucha samaya taka vAIsacAMsalara bhI niyukta hue| san 1968 meM unhoMne kolhApura meM prathama 'akhila bhAratIya prAkRtavidyA seminAra'' kA saMyojana kiyaa| san 1971-75 taka maisUra vizvavidyAlaya ke prAcya-bhASA vibhAga ko bhI unhoMne apanI sevAe~ dii| jaina jagat ko unhoMne anekoM zodha-upahAra die| san 1997 meM jIvarAja jaina graMthamAlA, solApura dvArA prakAzita sUci ke anusAra unhoMne kula 35 zodha graMtha likhe, 165 zodhapatra vizva kI vibhinna zodha-patrikAoM meM prakAzita hue aura 76 samIkSAe~ evaM 12 praa| upAdhye ko hai| unhoMne jIvarAja jaina graMthamAlA ke 23 evaM bhAratIya jJAnapITha, dillI ke 50 zodha-graMthoM kA sampAdana kiyaa| isake alAvA vizvavidyAlayoM ke prAkRta pAThyakrama ke lie bhI unhoMne aneka graMthoM kA lekhana bhAra sviikaaraa| apanI mAtR bhASA kannar3a meM DaoN. upAdhye ne 18 zodha-prabaMdha likhe| ___ san 1939 meM DI.liT. kI upAdhi ke lie jo zodha-prabaMdha unhoMne likhe ve abhUtapUrva the| ve tIna khaNDoM meM prakAzita hue-AcArya kundakunda kA 'pravacana sAra' (1935), yogindu deva kA 'paramAtma-prakAza' (1937) evaM jAtasinandI kA 'vArAMgacarit' (1938) / san 1946 taka haidarAbAda ke akhila bhAratIya prAcya vidyA kAnphreMsa ke prAkRta, pAlI, jaina evaM bauddha vibhAga ke adhyakSa rhe| san 1963 meM bihAra ke gavarnara dvArA unheM 'siddhAMtAcArya' ke viruda se alaMkRta kiyA gyaa| san 1966 meM ve alIgar3ha meM Ayojita 23veM akhila bhAratIya prAcya vidyA kAnphreMsa ke sabhApati cune ge| san 1967 meM zrAvaNabelagolA meM Ayojita 46veM kannar3a sAhitya sammelana ke adhyakSa manonIta hue| san 1971 meM AsTreliyA ke kenaberA zahara meM samAyojita 28veM antarrASTrIya prAcya vidyA kA~gresa meM bhArata ke pratinidhi kI haisiyata se zAmila hue| vahA~ unhoMne
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 jaina-vibhUtiyA~ apane zodha-prabaMdha 'AcArya pUjyapAda evaM sAmantabhadra'' kA vAcana kiyaa| san 1972-75 taka ve bhAratIya jJAnapITha, dillI kI saMcAlaka samiti evaM TrasTa ke mAnanIya sadasya rhe| san 1973 meM unheM unake graMtha ''gItA vItarAga'' ke lie svarNa padaka pradAna kiyA gyaa| san 1973 meM 29veM antarrASTrIya prAcya vidyA kA~gresa ke perisa meM hue adhivezana meM bhArata ke pratinidhi kI haisiyata se ve zAmila hue evaM apane zodha-prabaMdha "yApanIya saMgha' kA vAcana kiyaa| san 1974 meM unhoMne belajiyama meM Ayojita dharma evaM zAMti ke lie huI dvitIya vizva kAnphreMsa meM bhAga liyaa| san 1975 meM unheM maisUra vizvavidyAlaya dvArA unake zodha-prabaMdha "siddhasena kA nyAyAvatAra' ke lie svarNa jayaMti puraskAra diyA gyaa| san 1925 meM bhArata ke rASTrapati dvArA svataMtratA divasa para unheM 'rASTrIya saMskRta paNDita' ke viruda se vibhUSita kiyA gyaa| DaoN. upAdhye kA sampUrNa jIvana prAcya vidyA sAhitya kI zodha ke lie hI samarpita rhaa| unhoMne prAkRta graMthoM ke sampAdana meM adhunAtana saMsAdhanoM kA prayoga kiyaa| isa abhUtapUrva zodhakArya ke lie samagra jaina samAja sadaiva unakA kRtajJa rhegaa| prAkRta bhASA evaM jaina sAhitya ko unakA zodha-avadAna avismaraNIya hai| unheM vartamAna kA 'kundakunda' kahA jAtA hai| san 1977 meM zivAjI vizvavidyAlaya evaM san 1980 meM maisUra vizva-vidyAlaya dvArA unakI smRti meM "DaoN. e.ena. upAdhye memoriyala lekcarsa'' kA saMyojana kiyA gyaa| san 1975 meM isa mahAmanISI kA dehAvasAna huaa|
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 jaina- vibhUtiyA~ 64. zrI rAmacandra jaina (1913-1995) janma : kikaravAlI (zrIgaMgAnagara), 1913 pitAzrI : chogamala sirohiyA sRjana The most ancient Aryan Society (1964), The Ethnology of Ancient Bharat, The Great Revolution, Ancient India, Jaya divaMgati : 1995 prAgaitihAiika bhArata kI khoja evaM zramaNa saMskRti ke sahI avadAna ko vaijJAnika DhaMga se prastuta karane vAle itihAsakAra virale hI hue haiN| hamAre yahA~ Rgveda kI RcAoM se hI bhArata kI Adi sabhyatA ko rekhAMkita kiye jAne kI paramparA calI A rahI thI / "AryoM ko madhya eziyA se sattA aura sampatti kI Toha meM uThA AtatAiyoM aura AkramaNakAriyoM kA hajUma' siddha karane vAle khojI itihAsakAroM kI zreNI meM zrI rAmacandra jaina agraNI haiN| bahumukhI pratibhA evaM AkarSaka vyaktitva ke dhanI zrI rAmacandra jaina kA janma gaMgAnagara jile ke kikaravAlI grAma meM san 1913 meM huA / Apake pitA zrI chogamalajI sirohiyA kA dehAvasAna Apake janma ke do mAha pUrva hI ho gayA thA / mAtra cAra varSa kI avasthA meM Apake Upara se mA~ kI mamatA kA sAyA bhI kAla ke krUra hAthoM ne chIna liyaa| pA~cavI kakSA taka par3hane ke bAda nAnAjI ne unase paitRka kArya ke rUpa meM dUkAna para baiThane ke lie Agraha kiyA kintu bAlaka rAmacandra ke mana-mastiSka meM ucca adhyayana aura kucha alaga se kara guja par3hAI ke prati unakI abhirUci ko unheM ucca adhyayana ke lie bIkAnera bhejaa| ya nama ke kalA saMkAya se snAtaka parIkSA uttIrNa kii| svApa.. vidyArthI jIvana se hI ghara kara gayA thaa| apane adhyayana kA kharca nikAlane ke lie ve adhyApana aura anuvAda kA kArya karane lage / w
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 275 ela.ela.bI. karane ke lie ve bIkAnera se banArasa cale ge| banArasa hindU vizvavidyAlaya se san 1937 meM ela.ela.bI. kI parIkSA uttIrNa kara puna: rAjasthAna lauTa aae| vizvavidyAlaya meM adhyayana ke daurAna una para mahAtmA gA~dhI, zikSAvid madanamohana mAlavIya Adi ke sadkAryoM kA gaharA prabhAva pdd'aa| zrI jaina isa daurAna banArasa hindU vizvavidyAlaya kI sTUDeMTa yUniyana ke saciva bhI rhe| zrI gaMgAnagara meM eka ora Apane vakAlata kA kArya zuru kiyA, dUsarI ora svataMtratA samara meM bhI sakriya ho ge| bahAvala nagara (aba pAkistAna meM) meM apanI pustainI jamIna kI kAnUnI lar3AI ke lie eDavokeTa rAmacandra jaina ko rAyasiMhanagara jAnA pdd'aa| yaha san 1946 kI bAta hai| vahA~ eka rAjanaitika sammelana meM jaba Apa maMca para bhASaNa de rahe the, usI samaya hue golI kAMDa meM "bIrabala' zahIda ho ge| Apako bhI kaida kara bIkAnera le jAkara jela meM baMda kara diyA gyaa| usa samaya Apa prajA pariSada, gaMgAnagara ke adhyakSa the| rAyasiMhanagara meM AjAdI kA jhaMDA phaharAne kA zreya Apako hI hai| zrI jaina ne saMta vinobA ke sarvodaya evaM bhUdAna Andolana meM sakriya bhAgIdArI kii| vinobA jI se unake AtmIya sambaMdha itane ghane the ki san 1977 meM vinobAjI ke gujara jAne ke bAda vardhA Azrama ke saMcAlana kA bhAra unheM hI sauMpA gyaa| ve rAjasthAna pradeza kA~gresa samiti evaM akhila bhAratavarSIya kA~gesa kAryakAriNI ke bhI sadasya rhe| san 1952 ke bAda ApakA rUjhAna bhArata kI prAcIna sabhyatA, saMskRti, dharma aura itihAsa ke adhyayana, manana kI ora huaa| eka dazaka meM hI unake nijI saMgraha meM karIba do hajAra bahumUlya pustakeM ekatra ho gaI, jinhoMne eka vRhad pustakAlaya kA AkAra le liyaa| ve svayaM apane Apa meM eka zodha saMsthAna bana gye| mArga darzana ke lie aneka zodhArthI unake pAsa Ate the| zrIgaMgAnagara meM 'insTITyUTa oNpha bhAratolojikala risarca' saMsthApita karane kA zreya Apako hI hai| Apa .. AriyaMTala hisTrI kAMgresa, rAjasthAna hisTrI kAMgresa tathA Arkiyolojikala
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 jaina-vibhUtiyA~ sosAyaTI oNpha iMDiyA ke sadasya bhI rhe| aneka sammelanoM meM unhoMne vividha viSayoM para sAragarbhita zodha-patroM kA vAcana kiyaa| iNDiyana hisTrI * kA~gresa, inTaranezanala kA~gresa oNpha oriyaMTalisTsa, oNla iNDiyA oNriyanTala kAnphreMsa Adi ke samArohoM evaM adhivezanoM meM unhoMne apane zodha-prabaMdhoM kA vAcana prakAzana kiyA evaM bhUri-bhUri prazaMsA paaii| ___ zrI rAmacandra jaina ke 6 zodha-graMtha prakAzita ho cuke haiN| "jayA'' nAmaka unakI zodha-kRti meM unhoMne mahAbhArata kI kathA ko naye DhaMga se bhArata kI mUla zramaNa saMskRti aura brahmaAryoM kI bArhaspatya saMskRti ke pariprekSya meM udghATita kiyA hai| unake zodha-prabaMdha ''The Most Ancient Aryan Society'' kA prakAzana san 1964 meM huaa| isa graMtha meM unhoMne vedoM ke AdhAra para AryoM kI saMskRti ko ujAgara kiyA hai| "The Ethnology of Ancient Bharat" unake zodha-kAryoM kA zikhara bindu hai| isameM unhoMne AryoM ke Agamana se pUrva ke bhArata kI tasvIra khIMcI hai| pAzcAtya itihAsakAroM evaM phArasI lekhakoM ke havAle se tatkAlIna bhArata ke mUla nivAsiyoM kA itihAsa ukerA hai| "The Great Revolution" nAmaka zodha-prabaMdha meM unhoMne IsA-pUrva 4000 varSa se mAnava jAti ke vikAsa-krama ko mArksavAdI dRSTi se vizleSita kiyA hai| gA~dhI aura zramaNa-saMskRti kI rozanI meM manuSya ke bhAvI vikAsa patha kA anusaMdhAna kiyA hai| zodha-patra "Light Through the Long Darkness'' meM unhoMne AryoM ke madhya eziyA se bhArata meM Ane kA itihAsa darja kiyA hai| IsA pUrva 1100 meM madhya eziyA ke parvatIya ilAkoM se uThe brahmaAryan hamalAvAroM ke samUha ne uttarI bhArata meM apane pA~va jamA lie the| unhoMne AryAvarta kI nIMva rkhii| ye bhautika sampadA ke lolupI the| unakA jIvana lakSya upabhoga taka sImita thaa| bhArata ke mUla nivAsI Arhata saMskRti ke poSaka the| mohana jodar3o evaM har3appA kI khudAI meM usI zramaNa saMskRti ke sAkSya ujAgara hue haiN| ve loga yA to dakSiNa kI pahAr3iyoM
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 jaina-vibhUtiyA~ ke usa pAra khader3a die gaye yA unheM Arya saMskRti meM samAhita kara liyA gyaa| RSi darghatamasa pahale dravir3a mUla ke nAyaka the, jinhoMne AryoM ko bhAratIya mUla kI AdhyAtmikatA kA udbodhana diyaa| Rgveda meM unake nAma kI paccIsa RcAe~ haiN| ukta zodha-graMthoM ke alAvA zrI rAmacandra jaina ne yunAnI lekhaka McCryndle ke prAcIna tama yAtrA saMsmaraNoM ''Ancient India" kA zodhapUrNa TippaNiyoM ke sAtha aMgrejI anuvAda bhI prakAzita kiyaa| unake aneka zodha-prabaMdha aprakAzita bhI rhe| AcAryazrI tulasI dvArA praNIta aNuvata AMdolana se sakriya jur3Ava rakhane aura usameM unakI mahattvapUrNa bhUmikA ko dRSTi meM rakhate hue AcAryazrI mahAprajJa ne eDavokeTa rAmacandra jaina ko 'lauha puruSa' ke sambodhana se sammAnita kiyaa| jaina sAhaba kI hArdika abhilASA thI ki itihAsa, dharma, adhyAtma, veda aura darzana viSayoM kI unake dvArA saMgrahita mahattvapUrNa pustakeM kisI aise saMsthAna ko de dI jAe~ jo saMskRti aura dharma kI zodha evaM prabhAvanA ko samarpita ho| unakI mRtyoparAMta unake parivAra ne unakA vRhad graMtha saMgraha "jaina vizvabhAratI'' lADanUM ko pradAna kara diyaa| pustakoM ke prati unake anUThe anurAga kA aMdAjA isa bAta se lagAyA jA sakatA hai ki 81 varSa kI vRddhAvasthA meM bhI ve pratidina 12 ghaMTe niyamita adhyayana va lekhana kArya meM saMlagna rahate the| __27 apraila, 1995 ko isa karmayogI kA nazvara zarIra paMcatattva meM vilIna ho gyaa| jIvana ke aMtima varSoM meM sacamuca hI unhoMne eka vItarAgI phakIra kA sA jIvana yApana kiyaa| ADambaroM aura aMdhavizvAsoM ko unhoMne kabhI prazraya nahIM diyaa| apane AtmIya janoM ko bhI mRtyoparAMta kisIbhI taraha kA paramparAgata rUDhijanya ADambara na karane kI hidAyata dii|
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 jaina-vibhUtiyA~ 65. lAlA sundaralAla jaina (1900-1978) Per MUSTRANGE janma : lAhaura, 1900 pitAzrI : motIlAla jaina (gadhaiyA) divaMgati : 1978 osavAla kula ke gadhaiyA gotra kI utpattiM canderI ke rAThaur3a vaMzIya rAjA kharahatthasiMha ke parivAra se vikrama kI 12vIM zatAbdI meM jaina dharma aMgIkAra kara lene se mAnI jAtI hai| unake putra gaddA zAha ke vaMzaja gadhaiyA khlaae| isa khAnadAna ke lAlA bUTe zAha lAhaura ke prasiddha jauharI the| ve mahArAjA raNajItasiMha ke korTa jvelara the| Apa lAhaura myUnisipaliTI ke membara the| inake kaniSTha putra mahArAja zAha hue| mahArAja zAha ke jyeSTha putra gaMgArAma hue| inake putra lAlA motIlAla hue| ve saMskRta evaM aMgrejI-donoM bhASAoM meM niSNAta the| unhoMne puztainI javAharAta ke vyavasAya se haTakara kucha nayA karane kA saMkalpa liyaa| bIsavIM zatAbdI ke zuru meM lAlA motIlAla ne apanI dhArmika evaM sAMskRtika virAsata ko akSuNNa rakhane ke lie eka 'saMskRta' pustakoM kI dUkAna karane kI tthaanii| san 1903 meM unhoMne apanI sahadharmiNI se ''Una kI bunAI' se arjita nijI Aya meM se sattAIsa rupae udhAra lie aura eka choTI-sI dUkAna sthApita kii| unakA vizvAsa thA ki sabhI bhAratIya bhASAoM kI jananI 'saMskRta' ko jindA rakhanA unakA karttavya hai| zanai:zanai: yaha choTI-sI dUkAna bar3I hotI gaI evaM unhoMne dhArmika pustakoM kA prakAzana zuru kara diyaa| unhoMne apane bar3e putra banArasIdAsa ke sahayoga se 'motIlAla banArasIdAsa' ke nAma se lAhaura meM presa sthApita kii| kaThinAiyoM ke bAvajUda apane-adhyavasAya, saMgharSa evaM dUra-darzitA se unhoMne pustaka vyavasAya meM apanA pramukha sthAna banA liyaa| Apa AtmArAma jaina sabhA ke gujarAnavAlA adhivezana ke sabhApati cune ge| ApakA svargavAsa san 1929 meM huaa|
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 279 motIlAla jI ke kaniSTha suputra zrI sundaralAla kA janma san 1900 meM huaa| mAtra 15 varSa kI vaya meM dUkAna evaM prakAzana vyavasAya kA kAryabhAra unake kizora kaMdhoM para A pdd'aa| Apako karma-kuzalatA evaM dharma parAyaNatA apane pitA se varadAna rUpa meM milii| Apa saMskRta, prAkRta, aMgrejI, urdU, phArasI evaM gujarAtI bhASAoM ke acche jAnakAra the| sundaralAlajI bar3e pratibhAzAlI vidvAn evaM jaina dharma meM niSThA rakhane vAle zrAvaka the| tAMtrika anusaMdhAna meM bhI ApakI gaharI ruci thii| Apane prAcIna bhAratIya darzana, vAGmaya evaM itihAsa graMthoM kA prakAzana cAlU rkhaa| dhIre-dhIre unakI sAkha videzoM meM bhI jamane lgii| sana 1947 meM svataMtratA prApti ke bAda lAlA sundaralAla lAhaura (pAkistAna) se visthApita hokara bhArata aae| usa samaya ve khAlI hAtha the| lAhaura kI sampatti khone kA koI malAla nahIM thaa| kahate haiM ghara kI bhaiMse bhI unhoMne apanI jamAdArina (mehatara) ke supurda kara dii| lAlAjI ne banArasa Akara apanI gRhasthI phira se jmaaii| kahate haiM lAlAjI ne banArasa ke bAz2Ara meM lakar3I ke paTTe para kitAbeM rakhakara dUkAna kA kAma zuru kiyA thaa| isameM sahayogI hue unake suputra zrI shaaNtilaal| dhIre-dhIre prakAzana kArya zuru huA evaM paTanA evaM dillI meM vistArita huaa| bhAratIya darzana, dharma, yoga evaM saMskRti ke alabhya graMthoM kA prakAzana kara 'motIlAla banArasIdAsa' pharma pUre vizva meM vikhyAta ho gyii| pharma kI kula bikrI kA AdhA to videzoM ko niryAta hotA hai| pustaka prakAzana ne aba eka udyoga kA rUpa le liyA hai| bhArata se hara varSa karIba 60,000 nAmAMkita graMtha vizva kI 18 bhASAoM meM prakAzita hote haiN| amarIkA, jarmanI, iMglaiNDa, jApAna, oNsTreliyA evaM anya yUropIya dezoM meM inakI acchI khapata hai| prAcIna bhAratIya saMskRti, dharma evaM yoga ke prati videzoM meM jJAna-pipAsA dina-dUnI rAta caugunI bar3hI hai| aba isa pharma se adhyAtma, inDolaoNjI evaM anya viSayoM kI pustakeM pracura mAtrA meM prakAzita hotI haiN| lAlA sundaralAla ke dhArmika saMskAra bahuta prabala the| satya kI khoja kI lagana unameM bahuta purAnI thii| jaina dharma evaM mahAvIra ke sandeza ko saMsAra ke sammukha prastuta karane kA unakA Antarika saMkalpa thaa| unhoMne aneka
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 jaina-vibhUtiyA~ dvAra khaTakhaTAe para santoSa na huaa| mahAvIra kA mArga kAla kI dhUla se dhUmila ho rahA thaa| antata: satya saMkalpa phalavAna huaa| AcArya rajanIza kI pravacana razmiyoM se vaha patha phira Alokita huaa| lAlA jI kI preraNA evaM Agraha se san 1969 meM zrI rajanIza ne kazmIra meM zrInagara sthita Dala jhIla ke kinAre cazmezAhI para gine-cune logoM ke madhya bhagavAna mahAvIra kI dezanA aura jIvana para 26 pravacana die| ina pravacanoM kA saMkalpa 1971 meM 'mahAvIra : merI dRSTi meM' nAma se prakAzita huaa| ___ bhArata ke svadezI pustaka-prakAzana-gRhoM meM motIlAla banArasIdAsa sarvAdhika purAnA kahA jA sakatA hai| san 2003 meM isa saMsthAna ne apanI 100vIM varSagAMTha (zatAbdI varSa) manAI hai| isa saMsthAna kI milkiyata evaM dekha-rekha isa samaya lAlA sundaralAla ke bhatIje zAMtilAla jI ke pA~ca putroM ke saMyukta hAthoM meM hai| agraja zrI ena.pI. jaina ne samasta pratiSThAna evaM saMyukta parivAra kI kamAna saMbhAla rakhI hai| san 1978 meM lAlA sundaralAla kA dehAvasAna huaa| unakI prathama varzI para zrI zAMtilAla ne jaina Agama graMthoM ke prakAzana evaM jaina-vidyA ke Bos is one of thos j oint familieshindi ISIT AIRAasman motIlAla banArasIdAsa ke vartamAna mAlika zrI je.pI. jaina, ena.pI. jaina evaM unakA parivAra
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 281 pracAra-prasAra hitArtha eka lAkha rupae ke TrasTa kI ghoSaNA kI thii| san 1992 meM bhArata sarakAra ne pustaka-prakAzana meM kIrtimAna sthApita karane ke upalakSa meM unheM 'padmazrI'' ke alaMkaraNa se vibhUSita kiyaa| pratiSThAna ke zatAbdI varSa ke upalakSa meM samUce deza meM nae yuvA lekhakoM ke hitArtha aneka taraha kI suvidhAe~ upalabdha karAI gaI haiN| pratiSThAna dvArA prakAzita graMthoM meM aneka graMtha aise haiM jinakA samUce vizva meM abhUtapUrva svAgata huA hai| purI ke zaMkarAcArya bhAratI kRSNa tIrtha dvArA likhita Vedic Mathematics aisA hI eka anupama graMtha hai| saMta tulIdAsakRta 'rAmacaritamAnasa' ke hindI evaM aMgrejI saMskaraNa bhI bahuta lokapriya hue haiN| aMtarrASTrIya mahattva kI do pravRttiyoM kA saMyojana isa pratiSThAna dvArA disambara 2003 meM ho rahA hai- 'bhArata-vidyA ke lie prakAzana gRhoM kA yogadAna'' evaM 'sAtavIM zadI vaiyAkaraNa-kavi bhartihari para seminaar''| KAMViIN LA
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 jaina-vibhUtiyA~ 66. zrI vijayasiMha nAhara (1906-1997) janma : ajImagaMja, 1906 pitAzrI : pUrNacandra nAhara . mAtAzrI : indrakumArI pada : pazcima baMgAla ke upamukhya maMtrI divaMgati : kalakattA, 1997 itihAsa puruSa zrI pUrNacandrajI nAhara ke suputra zrI vijayasiMha jI nAhara ne baMgAla kI rAjanIti meM osavAla samAja ke varcasva ko punarsthApita kiyaa| aThArahavIM evaM unnIsavIM zatAbdI meM jaba baMgAla mugaliyA saltanata kA hI aMga thA, jagata seTha mANakacanda evaM phatahacandra gehalar3A ke khAnadAna ne baMgAla kA dIvAna banakara evaM ajImagaMja sthita apanI TakasAla ke jariye baMgAla kI rAjanIti, rAjasva evaM vyApAra ko prabhAvita kiyA thaa| jagata seTha khAnadAna kA sitArA asta hone ke bAda bIsavIM zadI meM nAhara khAnadAna ne baMgAla ke sAMskRtika evaM rAjanaitika pariveza ko apanI sevA se saMpuSTa kiyaa| vijayasiMha jI kA janma ajImagaMja meM san 1906 meM huaa| pitA zrI pUrNacandrajI evaM mAtA indrakumArI ne harSollAsa se saMtAna kA pAlanapoSaNa kiyaa| ApakI zikSA kalakattA meM hI pUrNa huii| ve mAtra 11 varSa kI vaya meM rASTrIya kAMgresa ke sadasya bne| san 1920 meM zrI motIlAla neharU ke sabhApatitva meM hue kAMgresa adhivezana meM ve svayaM sevaka the| ve baMgAla ke mazahUra krAMtikArI vipina bihArI gAMgulI ke dala se judd'e| netAjI subhASacandra bosa ke netRtva meM kaI varSoM taka kA~gresa svayaMsevaka dala meM rhe| san 1928 meM Apa akhila bhAratIya kA~gresa kameTI ke DelIgeTa cune gaye evaM 1977 taka Apa DelIgeTa rhe| isa dIrgha samaya meM deza ke aneka bar3e-bar3e netAoM se ApakA samparka
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ huA jinameM mahAtmA gA~dhI, ravIndranAtha Taigora, lokamAnya tilaka, motIlAla neharU, maulAnA abdUla kalAma AjAda, javAharalAla neharU, sI. Ara. dAsa, saradAra paTela ityAdi pramukha the| zrI nAhara ne 1930 meM apanI laoN parIkSAoM kA asahayoga Andolana ke daurAna bahiSkAra kiyaa| Apane asahayoga Andolana meM sakriya bhAga liyA evaM isa daurAna bhUmigata bhI hue| bhUmigata rahakara Apa Andolana kA saphalatApUrvaka saMcAlana karate rhe| 283 AjAdI ke pUrva jaba kA~gresa ke netAoM ko kalakattA nagara meM apanI baiThaka ityAdi karane ke lie koI samucita sthAna upalabdha nahIM hotA thA to Apane apane nijI bhavana 'kumAra siMha haoNla' ke dvAra khola die, jisameM kaoNMgresa varkiMga kameTI kI baiThakeM evaM anyAnya Ayojana aneka varSoM taka hote rahe / san 1942 meM jaba akhila bhAratIya kA~gresa ne apane aitihAsika bambaI * adhivezana meM " aMgrejoM bhArata chor3o' prastAva pAsa kiyA taba jAlima aMgreja sarakAra ne bhArata ke tamAma bar3e-bar3e netAoM ko giraphtAra kara jela bheja diyA thaa| zrI nAhara bhI baMdI banakAra jela bheja diye gaye / Apake sAtha Apake do parama mitra zrI bha~varamala siMghI evaM siddharAja DhaDhDhA bhI giraphtAra kara lie gye| sarakAra ne tInoM sAthiyoM ko alaga-alaga tIna jeloM meM rkhaa| dvitIya mahAyuddha ke bAda jaba aMgreja sarakAra ke paira lar3akhar3Ane lage taba kA~gresa ke sabhI netAoM ko chor3a diyA gyaa| zrI nAhara bhI chor3a diye gaye / nAharajI ne punaH rASTrIya Andolana meM jora-zora se bhAga liyaa| Apa pazcima baMgAla pradeza kAMgesa ke 1950 se 1958 taka janarala saikreTarI, 1958 se 1960 taka koSAdhyakSa evaM 1969 se 1971 taka sabhApati rahe / nagara ke svAyatta zAsana saMsthAna kalakattA kaoNraporezana ke Apa 1933 se 1644 taka kAunsilara evaM 1918 se 1962 taka elDaramaina
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 jaina-vibhUtiyA~ rhe| Apa baMgAla leMjisleTiva koMsila ke 1946-47 meM sadasya rhe| Apa pazcima baMgAla vidhAnasabhA ke 1957 se 1976 taka variSTha sadasya rhe| Apa pazcima baMgAla kI kAMgresa sarakAra meM 1962 se 1967 taka levara evaM inphormezana minisTara rhe| isa daurAna jinevA meM huI inTaranezanala levara oNragenAIjezana kI kaoNnphreMsa meM Apa bhAratIya dala ke netA bne| Apa 1971 meM pazcima baMgAla sarakAra ke DipuTI cIpha minisTara niyukta hue| - Apane apane mantritva kAla meM zrama kalyANa kI kaI yojanAe~ banAI evaM vyavasAyika karmacAriyoM ke kalyANa hetu zaoNpa isTevalIzamenTa ekTa ko prabhAvazAlI bnyaa| 1967 se 1969 ke daurAna jaba prathama yukta phaMsTa morce kI sarakAra banI usa samaya kAphI zramika azAMti ho gaI thI taba Apane apanI nijI sUjhabUjha se kaI mAlika va zramika samajhaute krvaae| vyaktivAda evaM phAsisTavAda ke nAhara jI kaTTara virodhI rahe haiN| 1975-1976 ke daurAna jaba imarajaiMsI lagAI gayI to zrI nAhara ne usakA DaTakara virodha kiyaa| bihAra chAtra Andolana ke prazna para zrI nAhara ne lokanAyaka jayaprakAza nArAyaNa se bAtacIta kara masalA hala karane kA sujhAva zrImatI indirA gA~dhI ko diyaa| isa prazna para zrImatI gA~dhI evaM siddhArtha zaMkara rAya se matabheda hone ke kAraNa Apako kA~gresa chor3a denI pdd'ii| Apa lokanAyaka jayaprakAza nArAyaNa evaM morArajI desAI ke netRtva meM banI janatA pArTI meM zAmila hue| 1977 meM hue cunAva meM Apa bhAratIya lokasabhA ke sAMsada cune gaye evaM janatA pArTI ke mahAmaMtrI bne| cunAva ke daurAna zahIda mInAra, jakariyA sTrITa evaM satyanArAyaNa pArka meM huI cunAva sabhAoM meM ekatrita huI nara modinI zrI nAhara kI lokapriyatA kA pratIka thii| zrI nAharajI mAnava ekatA ke kaTTara samarthaka the evaM hindU muslima, sikkha IsAI, bauddha, jaina sarva dharmoM ke samanvaya meM vizvAsa rakhate the|
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ Apake cunAva kSetra meM muslima, IsAI Adi kA bAhulya thA jo Apako zraddhA kI dRSTi se dekhate the| Apa bhAratIya isAI samAja dvArA saMcAlita kAlInsa insTITyUTa ke varSoM presiDeMTa rhe| 1946 se 47 ke daurAna sAmpradAyika daMgoM meM Apane zAnti kA saMdeza diyA evaM daMgA pIr3itoM ke sahAyatArtha zivira lagA kara daMgA pIr3itoM kI madada kI / 285 zrI nAhara sAmAjika kSetra meM eka prasiddha samAja sevI evaM krAMtikArI netA rahe haiN| Apa racanAtmaka kAmoM meM bahuta ruci rakhate the / Apa girindra bAlikA vidyAlaya ke 1936 meM sekreTarI bane / Apa kalakattA garlsa kaoNleja ke saMsthApakoM meM the| Apa kalakattA yUnivarsiTI sineTa ke lambe samaya taka sadasya rahe / Apa maulAnA AjAda kI adhyakSatA meM banI sivila proTekzana kameTI ke 1940 se 1942 taka sekreTarI rhe| Apa harijana evaM pichar3I jana-jAtiyoM ke parama mitra the / Apane mAravAr3I samAja meM vyApta kurItiyoM kA mAravAr3I sammelana ke maMca se jabaradasta virodha kiyaa| Apane sarvaprathama san 1932 meM apane ghara se pardA prathA ko vidAI dii| 1941 meM apanI prathama putrI kA vivAha jaina paddhati se kiyaa| Apane san 1932 meM apane pitA zrI pUrNacandajI nAhara kI adhyakSatA meM ajamera meM Ayojita akhila bhAratIya prathama osavAla mahAsammelana meM bhAga liyaa| san 1937 meM zrI gulAbacandajI DhaDhDhA kI adhyakSatA meM kalakatA meM Ayojita akhila bhAratIya caturtha osavAla mahAsammelana meM Apa pradhAnamaMtrI cune ge| Apa osavAla navayuvaka samiti dvArA saMcAlita osavAla patra kA saMpAdana bhI bha~varamala siMghI ke sAtha bar3e dakSatA se karate rhe| bAda meM yaha patra tarUNa jaina ke nAma se nikAlA jAne lagA tathA Apa evaM siMghIjI usake sampAdaka rhe| Apa AzutoSa myUjimaya evaM Numismetic sosAiTI Apa iNDiyA, pUrNacanda nAhara insTITyUTa oNpha jainolAjI evaM gulAba kuMvara lAibrerI ke AjIvana sadasya evaM ceyaramaina rhe| Apa tAlatallA pablika lAibrerI ke presiDeMTa rahe / Apa baMgAla buddhiSTa aizosiyezana ke caiyaramena rahe evaM bhArata-jApAna buddhiSTa saMgha ke bhI ceyaramaina rahe /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 jaina-vibhUtiyA~ zrI nAhara khela-kUda meM bhI kAphI rUci rakhate the| Apa 1952 meM helasiMkI meM huI olampika pratiyogitAoM meM bhAratIya boksiMga dala ke mainejara bne| Apa rAjasthAna sporTiMga klaba, yuniyana klaba evaM jimanejiyama klaba kalakattA ke presiDenTa rhe| Apane dhArmika tIrthoM ke prabaMdha evaM vivAda sulajhAne meM madada dii| Apa pAvApurI tIrtha ke prabandha TrasTI rhe| zrI nAhara san 1977 meM bihAra sTeTa borDa oNpha rilIjiyasa TrasTa ke presiDenTa bne| Apa kalakattA jaina sabhA ke varSoM taka presiDenTa rhe| Apa jaina zvetAmbara paMcAyatI mandira TrasTa, kalakattA ke bhI TrasTI . rhe| kalakattA jaina samAja ke Apa pramukha netA the| Apane varlDa vaijiTeriyana kA~gresa evaM sarva dharma sammelana ke kalakattA adhivezanoM meM pramukhatA se bhAga liyaa| Apa nAhara phaimelI TrasTa ke AjIvana TrasTI the| zrI nAhara ne bhagavAna mahAvIra ke 2500veM nirvANa mahotsava kA baMgAla evaM bihAra meM saphala saMyojana kiyaa| ApakI dharmapriyatA evaM zrAvaka caritra dekhakara rASTrasaMta muni nagarAja jI ne Apako 'zrAvaka ratna' sambodhana diyaa|
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 287 jaina-vibhUtiyA~ ___67. zrI mohanalAla bAMThiyA (1908-1976 ap janma : 1908 pitAzrI : choTUlAla bAMThiyA sRjana : lezyA koSa, kriyA koSa, vardhamAna jIvana koSa, yoga koSa, pudgala koSa divaMgati : kalakattA, 1976 jaina darzana ke udbhaTa vidvAn evaM UrjAzIla karmayogI zrI mohanalAlajI bAMThiyA ke jIvana prasaMga preraNAspada haiN| unhoMne jainAgamoM evaM vAGmaya kA talasparzI adhyayana kara jo navanIta prastuta kiyA vaha abhUtapUrva hai| Adhunika dazamalava praNAlI ke AdhAra para jaina-darzana evaM cAritrika viSayoM kA vargIkaraNa evaM prastutIkaraNa unakI maulika parikalpanA kA mUrtarUpa hai, jisane bhAratIya darzana ke sabhI vidvAnoM kI bhUri-bhUri prazaMsA arjita kI hai| unake rUpAyita kozoM kI zrRMkhalA kI jJAnarazmiyA~ mithyAtva evaM ajJAna kA aMdhakAra dUra karane meM sakSama hai| bAMThiyA gotra kA pramukha kendra bIkAnera rhaa| vahA~ "bAMThiyA cauka" nAma se eka svataMtra mauhallA hai| yahIM ke zrI jayapAlajI bAMThiyA cUrU byAhe gye| ve cUrUM jAkara vahIM basa gye| cUrU ke vartamAna bAMThiyA parivAra unhIM ke vaMzaja haiN| ve sabhI prArambha meM maMdira mArgI osavAla jaina the| pAyacandagacchIya ArAdhanA ke lie unhoMne vahA~ upAsarA bhI banavAyA jo aba bhI maujUda hai| cUrU meM bAMThiyA gharoM kI saMkhyA saMvat 1884 meM mAtra 12 thii| vartamAna meM bAMThiyA parivAra ke cUrU meM karIba 70 ghara haiN| sabhI ne kAlAMtara meM terApaMthI sampradAya kI AsthA aMgIkAra kii| inhIM ke vaMzaja zrI choTUlAla jI bAMThiyA kI sahadharmiNI kI kukSi se san 1908 meM eka putra ratna ne janma liyaa| nAmakaraNa huaamohnlaal| jaina saMskAra unheM virAsata meM mile| zaizavAvasthA meM hI
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ pitA kA dehAMta ho gyaa| bar3e bhAI yuvAvasthA meM kAla - kavalita ho ge| mohanalAlajI medhAvI the| unhoMne snAtakIya parIkSA uttIrNa kI evaM saMskRta meM DiplomA hAsila kiyaa| unakA vivAha jiyAgaMja ke zrI budhasiMhajI botharA kI kanyA se huaa| bar3e hokara mohanalAlajI ne kucha samaya taka pATa vyavasAya meM naukarI kI / tadanantara svayaM videzoM se AyAta zuru kiyA / videzI 'tAza' kI sola ejeMsI lii| usase sthAI AmadanI hone lagI / phira chAtA banAne kI sTika kA jApAna se AyAta zuru kiyA / 288 Apa parizramI, miSTabhASI, milanasAra, svAbhimAnI aura svAvalambI the| ataH jIvana meM samajhautA karane se sadaiva inkAra karate rahe / para kisI kA virodha bhI nahIM kiyaa| ve aneka sAmAjika evaM dhArmika saMsthAnoM se judd'e| jaina sabhA, jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA, osavAla navayuvaka samiti Adi sArvajanika saMsthAnoM ke mahattvapUrNa padoM para kAryarata rahe / Apako prAcIna pAMDulipiyoM ke saMkalana kA zauka thaa| kucha samaya taka osavAla navayuvaka samiti ke mukhapatra 'osavAla navayuvaka' kA sampAdana bhAra sNbhaalaa| Apa samiti kI vyAyAmazAlA ke utsAhI sadasya the| jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA kalakattA ke cunAva meM Apa yuvakoM dvArA maMtrI pada ke pratyAzI rUpa meM khar3e kie ge| mukhya zrAvakoM dvArA pratyAzI pada ke lie nAma vApisa lene ke anurodha evaM virodha ke bAvajUda Apa 'maMtrI' cune gye| yaha Apake prati yuvakoM kI zraddhA aura AsthA kA pratIka thA / jainadharma kI prabhAvanA ke lie ve sadaiva tatpara rahate the| san 1931 meM ahamadAbAda evaM bar3audA meM 'bAla dIkSA nirodhaka prastAva' AyA to Apa usakA virodha karane vAloM meM agraNI the / antata: prastAva pArita nahIM huaa| san 1970 meM AcArya tulasI ke rAyapura cAturmAsa ke samaya jaba unake graMtha 'agni parIkSA' ko lekara vivAda uThA evaM madhyapradeza sarakAra ne graMtha pratibaMdhita ghoSita kara diyA to mohanalAlajI use nyasta karavAne meM satat prayatnazIla rahe / antataH ve saphala bhI hue / kalakattA meM AcArya tulasI ke cAturmAsa ke daurAna jaba malamUtra prakaraNa uThA taba bhI mohanalAlajI ne samasyA kA samAdhAna nikAlane meM mahattvapUrNa bhUmikA nibhaaii|
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 289 terApaMtha sampradAya meM AcArika navonmeSa ko unakA pUrNa samarthana prApta thaa| ve jIvanabhara AgamoM ke zodhakArya meM saMlagna rhe| unhoMne isa hetu 'jaina darzana samiti' kI sthApanA kii| AgamoM meM varNita viSayoM kA dazamalava praNAlI se vargIkaraNa kara unakA koza nirmANa unakI maulika parikalpanA kA aMga thaa| unhoMne lezyA koSa, kriyA koSa, vardhamAna jIvana koSa, yoga koSa, pudgala koSa taiyAra karane meM mahattvapUrNa bhUmikA nibhaaii| unake isa zodha yajJa meM sahAyaka bane zrI zrIcandajI cordd'iyaa| ina graMthoM meM se kucha unakI mRtyoparAMta hI prakAzita ho ske| unhoMne jaina tattva jJAna kI parIkSAoM ke lie pAThyakrama taiyAra kie| tattvajJAna kI sarvaprathama parIkSAe~ cAlU karane kA zreya bhI mohanalAlajI ko hai| AcArya tulasI ne unake zodha-avadAna kA sammAna karate hue unheM 'tattvajJa zrAvaka' viruda se vibhUSita kiyaa| jaba terApaMthI mahAsabhA dvArA Agama zodha kA prakAzana kArya Arambha huA to isake praNetA 'mahAdeva kumAra sarAvagI TrasTa kI ora se yaha dAyitva mohanalAlajI ko hI sauMpA gyaa| unhoMne graMthoM ke kaI pharme taiyAra bhI kara lie| para AcArya tulasI unakI niSpakSa dRSTi se saMtuSTa nahIM hue| unake Adeza se Agama sampAdana va prakAzana kA kArya unase lekara anya vidvAnoM ke supurda kara diyA gyaa| yaha mohanalAlajI ke satata zrama va adhyavasAya kA apamAna thaa| para mohanalAlajI kI AcArya tulasI ke prati zraddhA lezamAtra na ddigii| praNetA sarAvagI baMdhu AcAryazrI se usa Adeza para punarvicAra kA bhI anurodha karanA cAhate the| ve isa badalAva ke lie taiyAra na the| parantu mohanalAlajI ne manA kara diyA evaM ve sadaiva prakAzana kArya meM sahayoga karate rhe| __ mohanalAlajI prajJAzIla karmayogI the| ve gRhastha kI bhUmikA meM avasthita rahate hue bhI phalAsakti se sarvathA alipta rhe| san 1976 meM mohanalAlajI svargastha hue|
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ 68. DaoN. kAmatA prasAda jaina (1901-1964) 290 : kempavelapura (siMdha), 1901 : lAlA prAgadAsa jaina janma pitAzrI mAtAzrI : bhagavatI devI upAdhiyA~ : DaoNkTara oNpha laoN (karAMcI), pI-eca. DI. (kanADA), sAhitya manISI (banArasa), siddhAMtAcArya (ArA) divaMgati : alIgaMja, 1964 mahAna samAjasevI prasiddha jaina vidvAna evaM vizva jaina mizana ke saMsthApaka DaoN. kAmatA prasAda kA samagra jIvana dharma evaM samAja kI sevA karane evaM akhila vizva meM ahiMsA dharma kA pracAra karane meM samarpita rhaa| kucha loga bar3e kula meM janma lekara bar3e bana jAte haiN| kucha loga bar3oM kA sAnnidhya pAkara bar3e banA karate haiM aura kucha - eka haiM jo apanI sUjha-bUjha aura zrama sAtatya se bar3oM kI paridhi ko sparza kara lete haiN| bAbU kAmatA prasAda jaina ke bar3e hone meM ukta tIna bAtoM kA bejor3a saMgama aura suyoga prApta thaa| apane samaya ke bar3e sAhUkAra tathA aMgrejI topakhAnoM meM kamIzana ejenTa lAlA prAgadAsa jaina ke ghara kaimpavelapura sindha, haidarAbAda ( pAkistAna) meM prathama maI san 1901 ke dina kAmatA prasAda jI kA janma huaa| mAtA bhagavatI devI se bAlaka ko dharma ke saMskAra evaM uttama zikSaNa prApta huaa| unakI prAimarI zikSA haidarAbAda (siMdha) meM huii| alpa vaya meM hI unakA vivAha ho gayA / parantu prathama patni ke jalda dehAMta ho jAne se pitA ke atyaMta Agraha ke kAraNa 23 varSa kI vaya meM unakA dUsarA vivAha huaa| lAlAjI phoja ke lie rasada dene evaM beMkara kanTrAkTara rUpa meM vyavasAya karate the| pezAvara, rAvalapiMDI, haidarAbAda (siMdha) Adi
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ zaharoM meM unakI per3hiyA~ thI / san 1920 meM kAmatA prasAda bhI ina vyavasAyoM se judd'e| san 1930 meM lazkara vibhAga ne bhAratIya sAhUkAroM se nAtA tor3a liyaa| taba se lAlA prAgadAsa ne jamIMdArI zuru kii| unakA svAsthya bigar3ane lagA thaa| san 1948 meM unakA dehAvasAna ho gyaa| parivAra kI jimmedArI kAmatA prasAda ke kaMdhoM para A par3I / kAmatA prasAda san 1931 meM alIgaMja ke AnarerI majisTreTa niyukta hue| ve alIgaMja rahane lge| san 1949 taka ve usa pada para rhe| san 1943 se 1948 taka unhoMne kalekTara kA pada bhAra bhI sNbhaalaa| sarvasAdhAraNa ne unake sevAbhAva kI muktakaMTha se prazaMsA kI / 291 Apane vidyAlayI nauvIM kakSA taka zikSArjana kara, ghara para hI prAkRta, saMskRta, apabhraMza, hindI, urdU, gujarAtI tathA aMgrejI bhASA kA gambhIra adhyayana/anuzIlana kiyaa| Apane apane jIvana meM khUba par3hA, vicArA aura svAntaH sukhAya aura para jana hitAya khUba likhA / bAbUjI bole bahuta kama, lekina apane jIvana ke AkhirI dazaka meM vaha akhila vizva jaina mizana ke bar3e-bar3e adhivezanoM aura ahiMsA sammelanoM meM prabhAvapUrNa zailI meM bole aura deza ke uttama vaktAoM kI paMkti meM samAdRta ho ge| - - bAbUjI ne aneka rUpoM meM likhA hai / ve hindI-aMgrejI-TraikTa-lekhana ke janaka mAne jAte haiM / gaveSaNAtmaka Alekhana meM Apako mahArata hAsila thii| 'giranAra gaurava', 'ur3IsA meM jaina dharma', 'kampila kIrti', 'bhagavAn RSabhadeva', 'bhagavAna pArzvanAtha', 'bhagavAna mahAvIra', 'mahAvIra tathA buddha', 'digambaratva aura digambara muni', 'AcArya kundakunda kI sUktiyA~' aura 'tIrthaMkara eNDa diyara TIciMga' Adi aneka mahattvapUrNa graMtha Aja bhI mIla ke patthara mAne jAte haiN| jaina sAhitya tathA itihAsa para ApakA lekhana prAmANika tathA mArgadarzaka ke rUpa meM samAdRta rahA hai| bAbUjI ne jaina sAhitya, saMskRti aura itihAsa para saikar3oM TraikTsa aura granthoM kA yazasvI lekhana kiyA hai| jaina jAti kA itihAsa, jaina vIroM kA itihAsa, saMkSipta jaina itihAsa evaM prAcIna jaina lekha saMgraha Apake mukhya graMtha hai| itihAsa aura sAhitya kI zodha-patrikAoM aura jarnalsa meM Apake aneka Alekha
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ carcita rahe haiN| apane jIvana kAla meM hindI aura aMgrejI bhASA meM jo mahattvapUrNa graMtha likhe ve bahuta lokapriya hue, jaise- mahArANI celaNA, satyamArga, jaina vIrAMganAe~, digambaratva aura digambara muni patitoddhAraka jaina dharma, Religion of Tirthankers, Some historical Jain Kings and Heroes Adi / san 1964 meM prakAzita Religion of Tirthankers nAmaka 514 pRSThoM kA vizAla graMtha bAbUjI kI aMtima mUlyavAna bheMTa thI jaina samAja ko / 292 san 1923 se lagAtAra 30 varSa taka kAmatAprasAdajI ne "vIra" patrikA kA sampAdana kiyaa| bAbUjI 'sudarzana' (eTA) se lekara "jaina siddhAnta bhAskara" ( ArA, bihAra) taka aneka sAptAhika, pAkSika, mAsika tathA traimAsika patrikAoM ke mAnada sampAdaka bhI rahe haiN| Apane 'ahiMsAvANI' tathA 'dI vaoNisa oNpha ahiMsA' (mAsika) ke saMsthApaka sampAdaka ke rUpa meM aneka vizeSAMka nikAla kara deza-videza meM khyAti arjita kI hai| ye sabhI vizeSAMka Aja bhI sandarbha ganthoM ke rUpa meM apanA mahattva rakhate haiM / sampAdaka ke rUpa meM Apane aneka bhAI-bahinoM ko lekhaka banA diyA hai| ina sabhI lekhakoM ne ahiMsA, zAkAhAra tathA sadAcAra para prabhUta lekhana kara samAja meM dhArmika vAtAvaraNa banAyA hai| bAbUjI ne akhila vizva jaina mizana kI sthApanA kara deza-videza meM jaina dharma aura saMskRti ke pracAra- prasAra meM pahala kii| Apake lekhakIya prabhAva se aneka videzI bandhuoM ne jainadharma svIkAra kiyaa| mizana kI vibhinna pravRttiyoM ke saMcAlana hetu kAmatAprasAdajI ne hajAroM rupae kharca kiye nirdhana evaM anAtha vidyArthiyoM kI sahAyatA kii| Apa apanI nyAyapriyatA tathA prazAsana paTutA ke lie aneka bAra prazaMsita aura puraskRta bhI hue haiN| bAbUjI ne aneka puraskAra evaM svarNa tathA rajata padaka prApta kiye| Apako karAMcI (pAkistAna meM ) meM berisTara sampatarAya dvArA sthApita "jaina ekeDamI" se san 1942 meM DaoNkTara oNpha laoN, kanADA se IsAI aMtarrASTrIya zikSaNa saMsthAna dvArA sarve dharmoM ke tulanAtmaka adhyayana ke lie pI-eca. DI., banArasa se saMskRta sAhitya
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ pariSada dvArA 'sAhitya manISI'' tathA ArA (bihAra) se 'siddhAntAcArya' jaisI upAdhiyoM se sammAnita kiyA gyaa| Apa raoNyala eziyATika sosAyaTI laMdana evaM jarmana kesaraliMga sosAITI ke sadasya rahe haiN| deza aura videza kI aneka saMsthAoM aura saMgaThanoM ke Apa sammAnanIya sadasya rahe haiN| dillI meM Ayojita vizva zAkAhAra sammelana ke Apa svAgata maMtrI the / 293 vizvaprasiddha dArzanika AcArya rajanIza, mahApaNDita agaracanda nAhaTA, DaoN. kRSNadatta vAjapeyI, zrI AdIzvara prasAda jaina, kendrIya maMtrI zrI prakAzacandra seThI tathA deza ke aneka vidvAna, sAhityakAra tathA samAjasevI alIgaMja padhArakara Apake dvArA Ayojita 'vedI pratiSThA mahotsava' meM sammilita hue tathA mahotsava ke sabhI satroM meM satya, ahiMsA tathA dharma para ullekhanIya pravacana hue| hajAroM zrotAoM ne muktakaMTha se anuzaMsA kara dharma lAbha liyaa| 17 maI, 1964 ko Apa NamokAra mahAmaMtra kA uccAraNa karate hue mahAyAtrA para cale ge| vyaktitva aura kRtitva ke sArthaka avadAna ke lie samagra jaina samAja bAbU kAmatA prasAda kA cira RNI rhegaa|
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 jaina-vibhUtiyA~ 69. zrI RSabhadAsa rAMkA (1903-1977) janma : phatepura (khAnadeza), 1903 pitAzrI : pratApamalajI rAMkA divaMgati : mumbaI, 1977 samasta jaina samAja ke zraddhAbhAjana osavAla kula dIpaka zrI RSabhadAsa rAMkA saujanya kI pratimUrti the| rAMkAjI kA janma mahArASTra ke khAnadeza jile meM phatehapura grAma meM san 1903 meM huaa| unake pUrvajoM kA mUla rahavAsa rAjasthAna thaa| rAMkA gautra kI utpatti gaur3a kSatriyoM se mAnI jAtI hai| inake pUrvajoM meM rAMkA aura bAMkA do bhAI hue| rAMkA ke vaMzaja 'rAMkA' gotra nAma se cihnita he| eka anya kiMvadantI ke anusAra inake pUrvaja paMjAba meM rAMkA jAti kI bher3oM kI Una kA vyavasAya karate the ata: 'rAMkA' khlaae| mAtra 14 varSa kI umra meM RSabhadAsa ne kapar3A-vyavasAya meM apane pitA pratApamala kI sahAyata karane lage the| kucha varSa taka "baccharAja khetI limiTeDa' kampanI meM bhAgIdAra rahakara khetI kI evaM eka DeyarI sthApita kii| taduparAMta ve bImA vyavasAya se judd'e| yahI unake arthopArjana kA pramukha jariyA rhaa| san 1971 meM ve sampUrNata: vyavasAya se nivRtta hokara samAja-sevA ko samarpita ho ge| ___ jaba ve mAtra 20 varSa ke the tabhI se una para rASTrIyatA kA raMga car3hane lagA thaa| ve mahAtmA gA~dhI ke svadezI Andolana se prabhAvita hokara khAdI ke pracAra-prasAra evaM vitaraNa vyavasthA ke kArya meM lge| san 1931 meM namakasatyAgaha meM sakriya bhAga lene se sAr3he cAra mAsa jela bhugtii| san 1932 meM bhI jela ge| san 1942 meM bhArata chor3o Andolana meM teraha mahIne jela kaattii| rASTrIya saMgrAma meM unakA avadAna jaina samAja ke lie phana kI bAta thii| prArambha meM vardhA, jalagA~va, pUnA unake rASTrIya kAryakalApoM kA kSetra rhaa|
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 295 ve mahAtma gA~dhI, seTha jamanAlAla bajAja, bAla gaMgAdhara tilaka, bAlakRSNa gokhale Adi ucca koTi ke netAoM ke nikaTa samparka meM rhe| sevA, svArtha tyAga, samAja kalyANa kI bhAvanA unameM kUTa-kUTa kara bharI thii| racanAtmaka kAryoM meM ruci ke kAraNa sabhI se unake AtmIya sambandha rhe| harijanoddhAra, gau-sevA ke vibhinna kAryakramoM se ve sarvadA jur3e rhe| unake putra rAjendra kI alpavaya meM mRtyu ho gaI thI, jisase unake hRdaya para vajrAvAta huaa| para svataMtratA saMgharSa ke senAnI ne yaha AghAta sahakara bhI apanI pravRttiyA~ cAlU rkhii| bihAra, gujarAta evaM rAjasthAna ke duSkAla evaM bhUkampa pIr3itoM kI sahAyatArtha bar3I tatparatA se unhoMne sevA kAryoM ko anjAma diyaa| mumbaI meM mahAvIra kalyANa-kendra kI sthApanA kA zreya Apako hI thaa| isa saMsthA dvArA lAkhoM logoM taka anAja va kapar3A pahu~cAyA gyaa| unake rahavAsa kI vyavasthA kara isa saMsthA ne aitihAsika mahattva kA kAma kiyaa| san 1946 se ve ''bhArata jaina mahAmaNDala'' kI pravRttiyoM se judd'e| ve samastaM jaina samAja kI ekatA ke prabala samarthaka the evaM sadaiva isa hetu prayatnazIla rhe| san 1948 meM Apane saMsthA ke mukhapatra "jaina jagata'' kA sampAdana bhAra sNbhaalaa| thor3e hI samaya bAda ve saMsthA ke pradhAnamaMtrI manonIta hue| san 1949 meM maNDala ke madrAsa adhivezana ke ve sabhApati cune ge| canda varSoM meM hI ve samasta jaina samAja meM lokapriya ho ge| san 1958 se mumbaI ko unhoMne apanA sthAyI nivAsa banA liyaa| san 1971-72 meM bhagavAn mahAvIra ke 2500veM nirvANa mahotsava samiti ke ve mahAmaMtrI cune ge| isa samiti dvArA sAhitya, zikSaNa, sevA, tIrthoddhAra, smArakoM kI racanA, naye cA~dI ke sikkoM kA bhArata sarakAra dvArA nirmANa evaM vitaraNa, kalAtmaka citroM kI pradarzanI, satsAhitya kA prakAzana evaM deza-videza meM bhagavAna ke siddhAMtoM kA pracAra-prasAra Adi vividha kAryoM kA saphalatA se saMcAlana kiyA gyaa| san 1968 meM ve akhila bhAratIya aNuvrata samiti ke upAdhyakSa cune ge| Apane kucha samaya taka 'aNuvrata' patra kA sampAdana bhAra bhI sNbhaalaa| samAja kI eka sUtratA evaM sarvamAnya jaina darzana saMhitA ke nirmANArtha eka
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ rASTrIya samiti kA gaThana huaa| zrI vinobA bhAve ke sAnnidhya meM jaina samAja ko "samaNa sutta" nAmaka sarvamAnya graMtha kI aitihAsika bheMTa Apa hI ke sadprayAsoM kA suphala thaa| 296 tejasvI jaina chAtroM ke zikSaNa kI vyavasthA evaM nirAdhAra garIba mahilAoM ko svAvalambI banAne kI dRSTi se rAMkAjI ke prayAsa se "jaina gRha udyoga'' nAmaka saMsthA kI sthApanA huI / isa hetu unhoMne pUnA ke pAsa cicaMvar3a meM evaM ahamadanagara ke pAsa cAMdavar3a meM "jaina vidyA pracAraka maNDala " kI sthApanA kii| ina saMsthAoM se vidyAthiyoM ko skaoNlarazipa dI jAtI hai| isa taraha satata rASTra evaM samAja kI sevA karate hue san 1977 meM kAjI ne deha tyAga kiyaa|
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ 70. zrI kastUracanda lalavAnI (1921-1983) janma : rAjazAhI, baMgalAdeza, pitAzrI : rAvatamala lalavAnI mAtAzrI : bhRtu bAI upalabdhiyA~ : AMgla anuvAda : uttarAdhyayana sUtra, dazavaikAlika sUtra, kalpasUtra, jaina kahAniyA~ 297 kRtiyA~ 1921 : Burden of the Past, Meddeval Muddle, Sunset in India, General theory : 1983 divaMgata sarasvatI mandira ke mauna jaina sAdhakoM meM zrI kastUracanda lalavAnI ullekhanIya hai| prakhyAta arthazAstrI, dArzanika, itihAsavettA evaM adhikArI jaina vidvAn kastUracandajI kA janma rAjazAhI ( baMgalA deza) meM san 1921 kI 21 janavarI ke dina huA thaa| Apake pitAzrI vyApArI hote hue bhI pakke vyavasAyI nahIM the| ve sAmAnya munAphA rakhate the / hRdaya itanA dayAlu thA ki yadi koI yAcaka A jAtA to parivAra kI cintA ki binA usako dAna dekara tRpta kara dete the| udAratA ke calate eka bAra unheM pA~ca varSa taka nirantara ekAhArI rahanA par3A thaa| ve zikSA premI the| apane putroM ko par3hAne meM kisI bhI prakAra kI mAnasika saMkucitatA ko sthAna nahIM diyaa| unakI yaha bhAvanA sArthaka huI / kastUracanda medhAvI chAtra the| unhoMne maiTrika parIkSA prathama zreNI meM uttIrNa kii| unheM do chAtravRtti bhI milI jisameM eka saMskRta ke lie thI / iNTaramIDiyaTa parIkSA meM prathama sthAna prApta karane ke kAraNa Apane kalakattA vizvavidyAlaya se svarNapadaka va rAjazAhI kaoNleja se rajata padaka prApta kiyaa| Apane bI. e. arthazAstra meM oNnarsa lekara prathama zreNI se pAsa kiyaa| san 1943 meM Apane ema.e. meM bhI kalakattA vizvavidyAlaya se pharsTa klAsa prApta kiyA / I
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 jaina-vibhUtiyA~ ApakA adhyApaka jIvana usI varSa pharIdapura rAjendra kaoNleja se prArambha huaa| 1944 meM Apa pUnA kaoNleja oNpha kaoNmarsa se jur3e evaM 1946 taka vahIM rhe| tatpazcAt Apa kalakattA meM jayapuriyA kaoNleja meM prAdhyApaka ke rUpa meM niyukta hue| kucha samaya taka kalakattA vizvavidyAlaya meM bhI prazikSaNa kiyaa| san 1945 meM ApakA vivAha kamalA sAmasukhA se huaa| san 1949 meM Apane insTiTyUTa oNpha baiMkiMga eNDa ikonAmiksa kI sthApanA kI jo Age jAkara artha vANijya gaveSaNA mandira ke rUpa meM vikasita huaa| yahIM se Apane vartamAna arthanIti kI samasyAoM para saikar3oM paripatra nikAle jinakI chAtroM evaM zikSakoM meM kAphI mA~ga rhii| san 1951 meM Apane dillI poliTekanIka meM yoga diyaa| dillI meM Apa tIna varSa se adhika nahIM rhe| san 1954 meM Apa iNDiyana insTiTyUTa oNpha TeknAlaoNjI ke tatkAlIna DAirekTara DaoN. jJAnacandra ghoSa ke Agraha para khar3agapura Ae aura vahIM apanA sampUrNa jIvana bitaayaa| jaba Apa khar3agapura meM the 1960-61 meM TI.sI.ema. progrAma meM amerikA gae aura nau mahIne taka vahIM avasthita rahakara vahA~ ke vibhinna vizvavidyAlayoM meM bhASaNa die| lauTate samaya Apane landana, perisa, barlina, jenevA, roma, ethensa Adi sthAnoM kA bhramaNa kiyaa| san 1980 meM "dvitIya antarjAtIya kAMgresa oNpha lIgala sAinsa' kA adhivezana nIdaralaiNDa ke amasTAraDama zahara meM huA thaa| vahA~ bhI Apa AmaMtrita hokara gae evaM apane vicAra vyakta kiye| san 1982 meM Apane AI.AI.TI. ke hyumaniTija DipArTamenTa ke adhyakSa ke rUpa meM avakAza prApta kiyaa| Apane avakAza prApta samaya ke lie bhI eka progrAma banAyA thA-apane asamApta granthoM evaM naye granthoM ke sRjana ke lie| kintu bhavitavyatA kucha aura hI thii| pUrNata: svastha evaM karmaTha vyakti jinhoMne jIvana meM kabhI davAI khAyI hI nahIM, acAnaka pharavarI, 1983 meM karonarI thambosisa se AkrAnta hue| phira Azcaryajanaka rUpa se svastha bhI ho gae para vaha svasthatA svalpakAlIna
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 299 thii| agasta meM jaba puna: kaironarI thrambosisa kA AkramaNa huA usake sAtha jUjhate hue antata: 10 disambara, 1983 ko Apa svargavAsI ho ge| vesaTha sAla kI alpAyu meM hI Apane vipula mAtrA meM grantha, nibandha, samIkSAe~ likha DAlI thiiN| Apane bhagavAna mahAvIra kI jo jIvanI likhI vaha apane DhaMga kI nirAlI thii| isameM unhoMne mahAvIra ko deva ke rUpa meM nahIM, eka mahAmAnava ke rUpa meM citrita kiyA hai| Apane bhagavatI sUtra jaise vizAla grantha kA aMgrejI anuvAda kiyaa| yaha grantha bhagavAna mahAvIra aura unake ziSya indrabhUti gautama ke kathopakathana ke rUpa meM saMyojita haiN| durbhAgya se Apa isa grantha ke mAtra tIna bhAga hI prakAzita kara ske| Apane dazavaikAlika, uttarAdhyayana, kalpa sUtra Adi kA bhI aMgrejI meM anuvAda kiyA hai| dazavaikAlika va kalpasUtra to 'motIlAla banArasIdAsa' dvArA prakAzita hue haiN| dazavaikAlika sUtra meM samyak cAritravidhi kA va kalpasUtra meM jina caritra aura samAcArI Adi kA varNana hai| uttarAdhyayana sUtra kA Apane kavitA meM anuvAda kiyA hai aura ise Apane bhagavAna mahAvIra kI antima dezanA kahA hai| kAraNa isake 36veM adhyAya kI dezanA karate-karate hI mahAvIra nirvANa ko prApta hue the| ina Agama granthoM ke atirikta Apane munizrI mahendrakumAra jI prathama kI jaina kahAniyoM ko aMgrejI meM tIna khaNDoM meM anuvAda kiyA hai| ina kahAniyoM ke anuvAda ke pIche AkarSaNa thA- ina kathAnakoM ke jaina tattvoM kaa| jaina darzana kA mukhya tattva haiM karmavAda jo anya darzanoM se kucha bhinna haiN| manuSya ke karma use janma-janma meM paribhramaNa karAte haiN| antata: zubha saMyoga se vaha sAdhu dharma kI ora AkRSTa hokara mokSa prApta karatA hai| darzana unake adhyayana, manana kA priya viSaya thaa| jaba bhI unheM samaya milatA ve dArzanika kitAbeM pddh'te| araayela, speMgalara, TAyanavI kA adhyayana karane ke pazcAt jaba unakI dRSTi bhAratIya itihAsa para par3I to unheM lagA ki hamAre itihAsakAroM ne hameM jo itihAsa diyA hai vaha sahI nahIM hai| ata: unhoMne dArzanika pRSThabhUmi kI sahAyatA se use navIna
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 jaina-vibhUtiyA~ rUpa meM likhaa| unhoMne bhAratIya itihAsa ko tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyaa| pahale khaNDa kA nAma diyA "Burden of the Past". isameM unhoMne dikhAyA ki usa samaya Arya va anArya saMskRti kA jo sammizraNa huA usameM Arya hI adhika anArTIkRta hue| dUsare bhAga kA nAma Medieval Muddle| usa samaya hindU va muslima saMskRti paraspara sammukhIna huI kintu milI nahIM, paraspara virodhI hI rhii| tIsare bhAga kA nAma diyA Sunset in India / isameM unhoMne dikhAyA ki pAzcAtya sabhyatA kA virodha hindU va muslima saMskRti ne kiyaa| pariNAma huA araajktaa| hamane pazcimI sabhyatA kI acchAI ko to grahaNa nahIM kiyA usake vikRta rUpa ko pakar3a liyaa| isa grantha ke pahale do bhAga to prakAzita hue para tIsarA aprakAzita rhaa| Apa ne je.ema. keinsa kI General Theory kA baMgalA meM anuvAda kiyA, jise ki 1982 meM vesTa beMgAla buka borDa ne prakAzita kiyaa| unhoMne zrImadbhagavadgItA ko bhI baMgalA padya meM anudita kiyA hai| ve kavi to nahIM the, phira bhI unhoMne jo anuvAda kiyA hai vaha sarala va sulalita hai| arthazAstra evaM bhAratIya arthataMtra se saMbaMdhita kula 28 graMtha unhoMne likhe| samasta jaina samAja evaM arthazAstra kI vidvat maNDalI meM kastUracandajI kA nAma bar3e Adara se liyA jAtA hai|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 jaina-vibhUtiyA~ 71. paM. dalasukha bhAI mAlavaNiyA (1910-1994) janma : sAyalA (gujarAta), 1910 upAdhi : padmavibhUSaNa divaMgati : 1994 jaina vidyA ke unnAyaka suprasiddha dArzanika padmavibhUSaNa paM. dalasukha bhAI mAlavaNiyA kA jIvana eka sazakta svAdhyAyI vidvAn ke rUpa meM biitaa| unakA janma gujarAta ke surendra nagara jile meM sAyalA grAma meM san 1910 meM huaa| bacapana se unheM AdhyAtma aura sAhitya se prema thaa| san 1931 meM ve 'nyAyatIrtha' kI parIkSA meM uttIrNa hue| unhoMne 1934 I. meM mumbaI meM 40 rupaye mAsika para sthAnakavAsI jaina kaoNnphreMsa ke mukhapatra 'jainaprakAza' ke sampAdana se apanA jIvana prArambha kiyaa| itanI hI rAzi unheM prAiveTa TyUzana se mila jAtI thii| san 1936 meM Apa mAtra 35 rupaye mAsika para kAzI hindU vizvavidyAlaya ke prAdhyApaka prajJAcakSu paM. sukhalAlajI saMghavI ke rIDara niyukta hue| dhIre-dhIre paNDita jI ke sAtha ApakA sambandha eka ziSya aura bAda meM pitA-putra jaisA ho gyaa| san 1944 meM Apa paM. sukhalAla jI ke avakAza grahaNa karane ke uparAnta kAzI hindU vizvavidyAlaya meM jaina darzana ke prAdhyApaka niyukta hue| san 1959 meM muni puNyavijaya jI kI preraNA se ahamadAbAda meM zreSThI zrI kastUrabhAI dvArA sthApita lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyA mandira ke nirdezaka banakara ahamadAbAda A gye| vahA~ se 1976 meM sevAnivRtta hue| apane vArANasI pravAsa ke samaya paNDita jI ne prAkRta grantha pariSada aura jaina saMskRti saMzodhana maNDala kI sthApanA kii| ina donoM saMsthAoM se aneka mahattvapUrNa grantha prakAzita ho cuke haiN| saMzodhana maNDala kA to aba
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ pArzvanAtha vidyApITha meM vilaya ho gayA hai, parantu prAkRta grantha pariSad, ahamadAbAda meM aba bhI kAryarata hai| 302 lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyA mandira kA jaina vidyA ke adhyayana, saMzodhana, prakAzana Adi ke kSetra meM Aja jo gauravazAlI sthAna hai usake mUla meM paNDita dalasukhabhAI kA avismaraNIya yogadAna hai| paNDita jI ne na kevala bhArata apitu videzoM meM bhI adhyApana kArya kiyaa| san 1966-67 meM unheM eka varSa ke lie ToranTo vizvavidyAlaya, kanADA meM bhAratIya darzana ke prAdhyApaka ke rUpa meM niyukta kiyA gayA / paM. dalasukhabhAI kI ullekhanIya sAhitya sevA ke upalakSya meM unheM rASTrapati dvArA sarTIphakeTa oN oNnara evaM bhArata sarakAra dvArA padmavibhUSaNa se sammAnita kiyA gayA / pArzvanAtha vidyApITha kI sthApanA ke samaya se hI Apa isase jur3e rahe aura ise samaya-samaya para apanI ni:svArtha sevAe~ upalabdha karAte rahe / pro. sAgaramala jaina ko saMsthAna ke nirdezaka pada para lAne meM inhIM kA sahayoga rahA hai| unake dvArA sampAdita graMthoM meM ullekhanIya haiM - History of Jain Literatures, nyAyavarttikA, dharmottarApradIpa, pramANavArtika Adi / unakA maulika ciMtana bar3A prabhAvI thA / samAja va sAhitya ko apane vicAroM se unhoMne naI dizA dii| jaina darzana meM Agama kAla, jJAna bindu naMdI aura anubhoga prajJApanA Adi unake likhe graMthoM kA gujarAtI anuvAda bahuta lokapriya huaa| Apa san 1957 meM All India Oriental Conference ke jainijma vibhAga ke adhyakSa cune gaye / san 1977 meM Apane bhArata ke pratinidhi ke rUpa meM perisa meM Ayojita varlDa saMskRta kaoNnphreMsa meM bhAga liyaa| san 1983 meM Apane jarmanI ke sTresa barga zahara meM Ayojita "jaina Canonical Seminar " ko bhI apanA udbodhana diyA / san 1994 meM eka lambI bimArI ke bAda ApakA dehAvasAna huA / Apake nidhana se jaina vidyA kI apUraNIya kSati huI /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 72. zrI mANakacanda rAmapuriyA (1934-2003) janma : bIkAnera, 1934 pitAzrI : saubhAgamala rAmapuriyA zikSA : sAhityaratna, Ayurveda ratna, sarjana 303 sAhityAcArya, mahAmahopAdhyAya (1986) : 30 mahAkAvya, 3 khaNDa kAvya, 33 kAvya saMkalana divaMgati : 2003 20vIM zadI ke jaina samAja ko apanI kAvya dhArA se AplAvita karane vAle mahAkavi mANakacandajI rAmapuriyA osavAla samAja ke ujjvala nakSatra the| unameM kabIra kI sI mastI aura alhar3atA, mIrAM jaisI tanmayatA, tulasI-sI sAdhanA aura sUra-sI alaukika dRSTi thI / ve kavitA meM jIte rahe, mahAkAvya likhate-likhate unakA jIvana hI eka mahAkAvya bana gayA / unakA janma bIkAnera ke osavAla zreSTha zrI saubhAgamalajI rAmapuriyA ke ghara san 1934 meM huaa| unakI zikSA bIkAnera meM hI huI / hindI sAhitya meM unakI ruci bacapana se thI / hindI sAhitya sammelana, prayAga kI sAhitya ratna, Ayurveda ratna evaM sAhityAcArya parIkSA saphalatAoM taka hI unakA adhyayana sImita nahIM rahA, sammelana kI sarvocca upAdhi " mahAmahopAdhyAya ' ke lie 'saMta kabIra kI kAvya sAdhanA aura siddhAMta' viSaya para zodha-prabaMdha likhA evaM san 1986 meM sammelana dvArA unheM yaha upAdhi pradAna kI gii| kAvya sRjana unakI ragoM meM thA / sAhitya - jagata meM prazaMsita hokara unakA kAvya-saMsAra kramaza: prasAra pAtA gayA / phalata: apane 68 varSIya jIvana kAla meM unhoMne 69 kRtiyoM kA sRjana kiyA, jinameM 30 mahAkAvya. 3 khaNDa-kAvya evaM 33 anya kAvya saMkalana haiN| san 1956 meM prakAzita 'madhujvAlA' kA prAkkathana likhate samaya hindI sAhitya jagata ke purodhA zrI jayazaMkara prasAda ne kRti ko 'dIpa stambha' kI saMjJA dI thii| san 1965 meM
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 jaina-vibhUtiyA~ prakAzita 'svarAloka' ke chaMdoM kI mRdula laya aura gati, sabhI kI smRti meM basa gii| DaoN. rAmakumAra varmA ke anusAra ''ye racanAe~ eka saMgIta haiM, jo zabdoM kI paridhi ke pAra hRdaya meM gUMjatA rahatA hai|'' san 1968 meM prakAzita "zrama vaMdana'' kAvya para sammati dete hue AcArya hajArI prasAda dvivedI ne usa zakti puMja ke adhikAdhika vikasita hone kI kAmanA vyakta kii| vastuta: adhikAMza kRtiyA~ san 1970 ke bAda hI likhI gii| yaha samaya unake saMtApa-sRjana kA thaa| ekamAtra yuvA putra kA nidhana, patnI kA du:khada viyoga, dAmAda kI mRtyu, kaNTha-vyAdhi ke kAraNa vANI kA vilopa, zArIrika vikalatA, vivazatA evaM AMzika pakSAghAta jaisI durdamanIya vibhISikAoM se ve trasta rhe| ina yAtanAoM se bhI yaha mahAmAnava ghabarAyA nhiiN| "jAhi vidhi rAkhe rAma, tAhi vidhi rahiye" - unake jIvana kA mUla maMtra thaa| zabda kA sahArA lekara unhoMne apanI ekAntatA ko mahAgAthA ke rUpa meM parivartita kara diyaa| tabhI to san 1983 se 2000 ke 18varSoM kI avadhi meM unhoMne 30 mahAkAvya, 22 sphuTa kAvya evaM eka zodha-prabaMdha, kula 53 kRtiyA~ hindI saMsAra ko bheMTa kii| kavitA ko unhoMne jIvana kA eka anivArya karma maanaa| unakI kAvyadhArA meM sampUrNa mAnavatA ke darzana hote haiN| ve kisI vicAradhArA vizeSa se sambaddha nahIM hue| unhoMne hindU, jaina, bauddha, sikkha, IsAI dharma-caritra nAyakoM ke caritra ko apanA racanA-viSaya bnaayaa| jahA~ unakI mahAkAvya zrRMkhalA meM mIrA~ aura kabIra bhakta manISI haiM, vahA~ kapila evaM dhanvantari jaise yogI bhI haiN| unhoMne apane nau geya-gItoM ke kaiseTa 'anugUMja' nAma se prakAzita kiye / ye gIta vilakSaNa layabaddhatA evaM AtmA ko abhisiMcita karane vAle mAdhurya se ota-prota haiN| itihAsa ko kAvya aura laya meM sampreSita karane vAle isa mahAmAnava ko rAjasthAna sAhitya akAdamI ne 25 mArca, 2000 ke dina viziSTa sAhityakAra sammAna se alaMkRta kiyaa| pAcAMla zodha saMsthAna, kAnapura ne unheM 'sAhitya vAridhi' ke viruda se sammAnita kiyaa| janmabhUmi bIkAnera evaM karmabhUmi kolakAtA ne unakA samucita abhinandana kiyaa|
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 305 ve vizva mAnava the| unhoMne aneka dezoM kI yAtrAe~ kI evaM unakI sAhityika, sAMskRtika dharohara kA jAyajA liyaa| jApAna, jarmanI, iMglaiNDa, phrAMsa, svITjaralaiNDa, hAMkakAMga ke sAhityakAroM para unhoMne apane sarala vyaktitva kI chApa chodd'ii| jaina sAhitya meM navonmeSa karane vAle maulika graMthAkAroM ko sammAnita karane ke lie evaM apane svargIya putra kI smRti ko akSuNNa rakhane ke lie unhoMne 'zrI pradIpa kumAra rAmapuriyA smRti puraskAra' kI ghoSaNA kI, jisameM hara varSa ikyAvana hajAra rupayoM kI rAzi bheMTa svarUpa dI jAtI hai| isI krama meM bIkAnera nagara ke sAhityakAroM ke sammAnArtha unhoMne gyAraha hajAra rupayoM ke 'zabdarSi sammAna' kI ghoSaNA kii| ve aneka rASTrIya evaM antarrASTrIya saMgaThanoM evaM khela-saMsthAnoM ke sakriya sadasya the| 9 janavarI, 2003 kI rAta unhoMne apanI deha yAtrA sampanna kii|
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vibhUtiyA~ udyogapati/zreSThi/dharma prabhAvaka 12...
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ 73. seTha premacanda rAyacanda (1831-1905) 306 janma pitAzrI divaMgati sUrata, 1831 : rAyacanda dIpacanda : muMbaI, 1905 sUrata ke dasA osavAla ( baniyA) zreSThi zrI premacanda bhAI kA janma san 1831 meM atyaMta garIba parivAra meM huaa| ve apane adhyavasAya se unnati karaM sampUrNa deza meM rUI kI vyApArika duniyA ke 'bAdazAha' nAma se vikhyAta hue| bAjAra meM bhAvoM para ApakA niyaMtraNa itanA jabaradasta thA ki loga kahate Aja kA bhAva to yaha hai, kala kI bAta premacanda bhAI jaane| yaha sthiti pUre bambaI ilAke meM cAlIsa varSa taka rahI / Apake pitA seTha rAyacanda dIpacanda sUrata meM dalAlI karate the| premacanda bhAI alpavaya meM muMbaI Ae / unhoMne rUI va aphIma kA vyavasAya zuru kiyA / Apane san 1863 meM muMbaI rIklemesana kampanI kA kolAbA se bAlakezvara taka samudra pUrane kA ThekA liyaa| isase unhoMne khUba lAbha kmaayaa| jaba amarIkA meM gRha yuddha chir3A to bhArata meM rUI ke bAjAra meM bhayaMkara tejI aaii| premacanda bhAI ne isakA bharapUra lAbha utthaayaa| zeyaroM ke bhAva anApa-zanApa bar3ha ge| naI kampaniyA~ unakI dekharekha meM banane lgii| ApakI jisa kampanI ke zeyara logoM ne pA~ca hajAra meM kharIde the usake bhAva bar3hakara chattIsa hajAra ho ge| isa taraha premacanda bhAI ne apAra sampatti arjita kii| amarIkA kI sivila vAra jalda hI khatma ho gii| jisase unheM ghATA bhI sahanA par3A /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 307 koTyAdhIza hokara Apa apane dharma, kauma aura jAti ko nahIM bhuule| samRddhi ke sAtha hI ApakI dAna bhAvanA vistAra pAtI gii| sana 1864 meM Apane bambaI yUnivarsiTI meM savA cha: lAkha rupayoM ke abhUtapUrva dAna se "premacanda rAyacanda phelozipa'' kI sthApanA kii| usI samaya kalakattA yUnivarsiTI ko bhI savA cAra lAkha rupaye pradAna kara vahA~ 'premacanda rAyacanda phelozipa'' sthApita kii| ye donoM phelozipa Aja karIba 120 varSoM se nirantara ucca zikSA ke kSetra meM zodhakartAoM ke lie Arthika sambala banI huI hai| isI taraha Apane anya aneka sthAnoM para kanyA zAlAoM, kaoNlejoM va anAthAlayoM ko lAkhoM rupae udAratA pUrvaka pradAna kie| dhArmika tIrthoM evaM dharmazAlAoM ke nirmANa evaM punarUddhAra ke lie bhI Apane lAkhoM rUpayoM kA avadAna diyaa| ApakI mAtuzrI ke nAma para banA bambaI yUnivarsiTI kA sarvocca 'rAja bAI TAvara' ApakA kIrti stambha kahA jA sakatA hai| dAna ke bAre meM Apa kahA karate the- "jinakI preraNA se maiM dAna dene ko prerita hotA hU~ ve hI mere sacce mitra haiN| jo maiMne diyA vahI merA thaa| jo mere pAsa hai usakA mAlika maiM nhiiN|'' isa taraha gA~dhIjI ke TrasTIzipa ke siddhAMta ko AkAra dene vAle ve sacce dAnavIra the| aise udAra cetA kuzala vyApArI kA dehAMta san 1905 kI bhAdra zuklA 12 ko huaa| gujarAta ke osavAla zreSThiyoM meM ApakI yazagAthA advitIya hai|
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 jaina-vibhUtiyA~ 74. seTha khetasI khIMvasI dullA (1854-1921) janma : sutharI (kaccha), 1854 pitAzrI : khIMvasI karamaNa dullA divaMgati : liMbar3I, 1921 prema se 'dullA rAjA' nAma se janapriya seTha khetasI kA janma san 1854 meM jaina tIrtha sutharI meM kacchI dasA osavAla mUla loDAyA gotrIya dhullA zAkhA ke khIMvasI karamaNa ke ghara mAtA gaMgAbAI kI kukSi se huaa| saranema 'dhullA' yA 'dullA' dila ke dilAvara yA daulata adhika hone se vyutpanna lagatA hai| ye apane ko udayapura ke sUryavaMzI rANA vaMza ke rAjapUtoM se nissRta mAnate haiM, jainadharma aMgIkAra kara lene se osavAla kula meM zAmila kie gye| khIMvasI jI ke cAroM putra sutharI se bambaI A bse| prArambhika zikSA ke bAda ve mAdhavajI dharamasI kI per3hI para ruI kA kAma sIkhane lge| jaldI hI pAraMgata hokara unhoMne apanA svataMtra ruI vyavasAya sthApita kiyA aura saphala hue| ___ khetasI kA prathama vivAha saM. 1932 meM huaa| vadhU kI akAla mRtyoparAMta dvitIya vivAha saM. 1937 meM vIrabAI se huaa| vIrabAI ke sahavAsa se gRha svarga tulya ho gyaa| saM. 1944 meM putra hIrajI kA janma huaa| usa varSa akalpanIya munAphA huaa| hIrajI khetasI kampanI sthApita kii| jalda hI unakI ginatI koTyAdhIzoM meM hone lgii| khetasI ruI ke talasparzI jJAna ke kAraNa sampUrNa bAjAra meM 'mAsTara grejueTa' nAma se jAne jAte the| aneka pratiSThAnoM, baiMkoM evaM eksaceMjoM ne unheM apanA DAirekTara manonIta kiyaa| khetasI ne bhI aneka zaharoM meM zAkhAe~ kholiiN| pramukha udyogapatiyoM evaM rAjA-mahArAjAoM se unake ghaniSTha saMbaMdha the| samAja kA hara kSetra unake dAna se lAbhAnvita huaa| saM. 1956 ke akAla meM unhoMne trasta janatA kI bar3I sahAyatA kI evaM dvitIya jagaDU zAha kahe jAne lge| saM. 1972 taka akAloM kI zrRMkhalA nirantara
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 309 chAI rhii| seTha khetasI ne binA kisI bhedabhAva ke khule hAthoM dAna diyaa| bambaI ke dasA osavAla jAti korTa ke lie lAkhoM rupaye kharca kiye evaM mahAjana vAr3I ko karja se mukti dilaaii| saM. 1974 meM samAja kI ora se sara puruSottama ThAkuradAsa kI adhyakSatA meM unheM mAna-patra bheMTa kara 'jAtibhUSaNa' ke viruda se vibhUSita kiyA gyaa| sutharI meM sAdhu-sAdhviyoM ke cAturmAsoM, jinAlayoM evaM bimba pratiSThAnoM para lAkhoM rupaye kharca kie| saM. 1963 meM khetasI ne 52 grAmoM ke saMgha sutharI meM nimaMtrita kara jAti mele kA Ayojana kiyA jo abhUtapUrva thaa| saM. 1972 meM hAlAra meM bhI lAkhoM rupaye kharca kara aise hI jAti mele kA Ayojana kiyaa| saM. 1969 meM zatrujaya tIrtha ke lie vizAla saMgha samAyojita kiyaa| khetasI ne aneka tIrthoM para dharmazAlAe~ banavAIM, hAlAra ke aneka gA~voM meM pAThazAlAe~ aura jinAlaya bnvaae| paM. madanamohana mAlavIya ko banArasa hindU yunivarsiTI ke lie eka lAkha rupaye pradAna kara vahA~ jaina ceyara kI sthApanA kii| khetasI ne aneka zaikSaNika saMsthAoM evaM anAthAlayoM ko lAkhoM rupaye dAna diye| saM. 1973 meM kalakattA meM huI jaina zvetAmbara kaoNnphreMsa meM khetasIjI kA sammAna kiyA gyaa| sarakAra ne unheM 'jasTisa oNpha pIsa' cunaa| janatA prema se unheM 'dullA rAjA' kahane lgii| una dinoM kisI sarakArI saMsthAna ko do lAkha rupaye pradAna kara 'sara' kI upAdhi lI jA sakatI thI kintu dullA seTha ne ise asvIkAra kara garIboM kA saratAja kahalAnA pasanda kiyaa| seThANI vIrabAI ne samaya-samaya para saMgha samAyojana kiyA evaM liMbaDI meM jinAlaya bnvaayaa| khetasI ke putra hIrajI bhI pratApI puruSa the| unhoMne pUnA kI bhaMDArakara oriyanTala risarca insTITyUTa Adi aneka saMsthAnoM ko muktahasta avadAna diye| saM. 1977 meM perisa meM acAnaka hIrajI bhAI cala bse| seTha khetasI putra zoka se vihvala ho uThe aura adhika tIvratA se janatA kI sevA meM juTa ge| saM. 1978 meM liMbaDI meM unakA dehAMta huaa| osavAla samAja aise aughar3a dAnI ko pAkara gauravAnvita huaa|
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 jaina-vibhUtiyA~ 75. rA. ba. badrIdAsa mukIma (1832-1917) janma : lakhanaU, 1832 pitAzrI : lAlA kAlakAdAsa mAtAzrI : khuzAla ku~vara upAdhi : rAya bAhadura, 1877 divaMgati : kalakattA, 1917 ___ zrImAla-siMghar3a (siMhadhaNa) gotrIya rAya bahAdura badrIdAsa kolakAtA ke samasta jaina samAja meM bar3e Adara aura sammAna kI dRSTi se dekhe jAte the| siMhadhaNa gotra kI utpatti kharatara gacchIya A. jinacandra sUri (akabara pratibodhaka) dvArA mAnI jAtI hai| inake paradAdA devIsiMha jI dillI meM rahate the| dAdA vijayasiMha jI avadha ke navAba ke Agraha para lakhanaU Akara bse| inake pitA lAlA kAlakAdAsa jI lakhanaU ke navAba ke rAja jauharI the| badrIdAsa jI kA janma san 1832 meM huaa| ve yuvA hokara vyavasAya dekhane lge| jalda hI lakhanaU ke navAbajAdoM se unakI acchI jAna pahacAna ho gii| san 1852 meM aMgreja sarakAra lakhanaU ke navAba vAjidaalI sAha ko giraphtAra kara kolakAtA lAI tabhI Apa usake sAtha kolakAtA aae| mauke kA phAyadA uThAkara Apane javAharAta kA vyavasAya prAraMbha kara diyaa| Apake pAsa bezakImatI javAharAtoM kA saMgraha thaa| briTena ke bAdazAha eDavarDa saptama jaba bhArata padhAre to yaha bezakImatI saMgraha dekhakara ve bahuta prasanna hue| Apake saMgraha meM eka aitihAsika ratna "chatrapati mANika' bhI thA jo 1 iMca lambA aura pauna iMca caur3A tathA 24 rattIvajana kA thaa| kahate haiM kabhI yaha mANika bhArata samrATa candragupta vikramAditya ke mukuTa kI zobhA thA-phira kisI dakSiNa ke tAnAzAha ke khajAne meM rahA, vahA~ se bAdazAha auraMgajeba aura phira jagataseTha gharAne ke hAtha meM AyA jinase rAya badrIdAsa jI ke pAsa aayaa| san 1963 meM eka antarrASTrIya pradarzanI meM Apane vaha saMgraha pradarzita kiyA evaM muktakaMTha se videzI jauhariyoM kI prazaMsA prApta kii|
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 311 jaina-vibhUtiyA~ san 1869 meM lArDa lAreMsa ke zAsanakAla meM Apako sarakArI jauharI banAyA gyaa| san 1871 meM bhArata ke tAtkAlIna vAisarAya lArDa meyo ne "mukIma'' kI padavI dekara nyAyika mAnyatA prApta jauharI niyukta kiyaa| lArDa nArthabruka Adi anya vAyasarAyoM ne bhI Apake isa pada ko mAnyatA dii| tabhI se Apake vaMzaja mukIma kahalAte haiM / san 1877 ke dillI darabAra meM tAtkAlIna vAyasarAya lArDa liTana ne Apako "rAya bahAdura'' ke khitAba se sammAnita kiyA evaM 'empresa oNpha iMDiyA' meDala pradAna kiyaa| Apane san 1867 meM kolakAtA hAlsIbagAna kSetra meM vizvaprasiddha dAdAbAr3I evaM eka bhavya jaina mandira kA nirmANa krvaayaa| yahA~ Apane 10veM tIrthaMkara zItalanAtha kI bhavya mUrti pratiSThita kii| maMdira to taiyAra ho gayA thA para jaisI bhavya AkarSaka jina pratimA cAhate the usake lie kaI nagaroM va tIrtha sthAnoM meM bhramaNa karate hue Apa AgarA aaye| Apake mana meM eka hI cintA thI jina pratimA kI prApti kaise ho / gurudeva kI kRpA se anAyAsa eka divya mahApuruSa se sAkSAtkAra huA aura unhoMne rozana mohallA sthita aitihAsika APANEER (kolakAtA sthita dAdA bAr3I evaM jaina mandira)
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 jaina- vibhUtiyA~ - zrI cintAmaNi pArzvanAtha jaina zvetAmbara jinAlaya meM Akara eka bhUmi gRha ko khulavAyA aura andara le gaye / vahA~ para zrI zItalanAtha bhagavAna kI sarvAMga sundara divya pratimA dRSTigocara huI, jisake sAmane dIpaka jala rahA thaa| badrIdAsajI prabhu pratimA ke darzana kara praphullita ho gaye aura harSa pUrvaka pratimA ko uThAkara bAhara le Aye / isa manobhilASita kAryasiddhi ke lie una mahApuruSa kA AbhAra mAnane ke lie prastuta hue to ve mahApuruSa adRzya ho gye| zrI zItalanAtha bhagavAna kI isa divya mUrti kI san 1868 meM mAgha sudI 5 ko zubha muhUrta meM zrI pUjyajI zrI jinacandra sUrijI ke kara kamaloM dvArA kolakAttA dAdA bAr3I meM nava nirmita jaina mandira meM pratiSThA krvaaii| isa camatkArika pratimA ke Age akhaNDa dIpaka se kAjala na utarakara Aja bhI kaisara utaratI hai| mandira evaM sabhA maNDapa meM mInAkArI va kAMca kA kAma .adbhuta kalApUrNa hai| sabhA maNDapa meM paMcakalyANaka tathA jayapurI kalama ke vizAla citra sAmane ke kakSoM meM caturdiza suzobhita haiN| inameM 16 mahAsatiyoM ke, zrIpAla jI dAdA sAhaba ke jIvanagata citra, kArtika mahotsava kI aitihAsika savArI Adi ke vizAla nayAbhirAma citra haiM, jo kalA kI amUlya nidhi haiN| inake nirmANa meM karIba 15-20 varSa citrakAroM ko lage the / jinAlaya ke sammukha mandira nirmAtA rAyabadrIdAsa jI kI sundara pratimA vandana karatI huI virAjamAna haiM / mandira ke Age nIce hAthI nirmita haiN| dAhinI ora rAyasAhaba ke guru zrI jinakalyANa sUri jI, pitA zrI kAlakAdAsajI, pitAmaha zrI vijayasiMha jI va unake laghu bhrAtA zrI budhasiMha jI kI mUrtiyA~ eka kakSa meM haiM / briTena ke bAdazAha paMcamaz2Arja ke zAsana ke rajata jayaMtI samAroha ke avasara para isa bhavya maMdira kA citrAMkita DAka TikaTa jArI kiyA gayA thaa| vizva ke aneka sarakArI evaM gaira sarakArI soveniyaroM meM isa mandira kI AkarSaka chavi pradarzita kI jAtI hai| pAna - amarIkana varlDa earaveja do bAra apane kaleNDaroM ko isa nayanAbhirAma chavi se maMDita kara cukI hai| isa mandira meM aneka ratna jaMTita mUrtiyoM kA amUlya saMgraha hai| mandira se saMlagna myUjiyama tamila evaM telagU ke tAr3apatrIya graMtha evaM nAgarI lipi ke prAcIna graMtha bhare par3e haiM jinakI zodha apekSita hai|
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ 313 rAya sAhaba ne bar3I hasarata se bhAdiyalapura tIrtha ko punaH sthApita karane ke lie vahA~ kI pahAr3I kharIda lI thI parantu apane jIvana meM ve isa tIrtha kI sthApanA kA svapna sAkAra na kara sake / Apane sammeda zikhara para eka vizAla mandira kA nirmANa karavAyA jo 18 sAloM meM banakara taiyAra huA / san 1885 meM siddhAMcala tIrtha para se yAtrI Teksa uThavAkara sAlAnA rakama niyata karAne meM Apa saphala hue / san 1891 meM Apane sapatnIka zrAvaka ke 12 vrata grahaNa kie / Apa briTiza iMDiyana esoziyesana, hindU yunivarsiTI, impIriyala lIga Adi prabhAvazAlI saMsthAoM ke sadasya the| baMgAla ke suprasiddha nezanala cembara oNpha kaoNmarsa ke prathama sabhApati hone kA zreya Apa hI ko prApta huaa| sammeda zikhara pahAr3I para jaba sarakAra ne nijI va sarakArI baMgale banAne sambaMdhI bila pAsa kara diyA to Apane athaka prayAsa kara use radda krvaayaa| vibhinna dezI narezoM kI ora se Apako aneka sammAna bakhze ge| alavara nareza ne Apako hAthI, gAMva evaM pAlakI se sammAnita kiyA / hAr3otI nareza ne pAMva meM sonA inAyata kiyaa| jaina zvetAmbara samAja meM ApakI bar3I pratiSThA thI / tIrtharAja sammeda zikhara evaM pAlItANA ke kSetrIya vivAdoM ko bar3I kuzalatA se Apane suljhaayaa| mumbaI meM san 1903 meM huI dvitIya zvetAmbara jaina kAnphreMsa ke Apa sabhApati cune ge| san 1917 meM ApakA dehAvasAna huA | Apake suputra rAyakumArasiMha aura rAjakumArasiMha ne ApakI kIrti ko akSuNNa rkhaa| prativarSa kolakAtA kA samasta jaina samAja kArtika mahotsava ke avasara para bar3A bAjAra se darzanIya jalasA banAkara isa bhavya mandira kI abhyarthanA karane jAtA hai /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 jaina-vibhUtiyA~ 76. sara vazanajI trIkamajI (1865-1925) janma : bambaI, 1865 pitAzrI : trIkamajI mUlajI loDAyA mAtAzrI : lAkha bAI pada/upAdhi : rAya sAhaba (1898), sara (1911) divaMgati : 1925 samasta jaina samAja meM 'sara' va 'nAITa' (Knight) kI padaviyoM se sammAnita hone vAle prathama osavAla zreSThi vazana jI hI the| sutharI ke dazA loDAyA gotrIya zreSThi trIkamajI mUlajI kI patnI lAkha bAI kI kukSi se bambaI meM san 1865 meM vazanajI kA janma huaa| mA~ kA sUtikA gRha meM hI chaThe dina dehAMta ho gyaa| vazana jI pitAmaha ke dhArmika saMskAroM meM hI pale, bar3e hue| san 1867 meM pitAmaha ne kesariyA jI tIrtha ke lie saMgha samAyojana kiyaa| san 1873 meM pitA kI evaM san 1875 meM pitAmaha kI mRtyu ho jAne se parivAra kA sArA bhAra vazanajI ke bAla kaMdhoM para A pdd'aa| Apane hajAroM rupaye kharca kara jinAlaya banavAe, pAThazAlAe~ kholI evaM dharmazAlAoM kA nirmANa kraayaa| bhayaMkara duSkAla ke samaya Apane sutharI evaM anya aneka jagahoM para dAnazAlAe~ kholI evaM trasta janatA kI sevA kii| ina lokopayogI kAryoM ke lie san 1895 meM sarakAra ne unheM je.pI. kI padavI dii| san 1898 meM ve rAya sAhaba kI upAdhi se sammAnita kiye gye| san 1908 meM sarakAra ne unheM AnarerI majisTreTa niyukta kiyaa| Apane rAyala insTITyUTa oNpha sAinsa ko savA do lAkha rupaye pradAna kiye| san 1911 meM sarakAra ne Apake sevA kAryoM se prabhAvita hokara Apako 'sara' kA sarvocca sammAna (Knighthood) pradAna kiyaa| ve aneka sArvajanika lokahitakArI saMsthAoM ke saMsthApaka aura TrasTI rhe| Apake avadAnoM kI sUcI bahuta vistRta hai| san 1925 meM ApakI mRtyu huii|
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 315 77. zrI chogamala copar3A (1884-1960) janma : derAjasara (bIkAnera), 1884 pitAzrI : phUsarAja copar3A upAdhi : samAja bhUSaNa divaMgati : 1960 samAjabhUSaNa zrI chogamala copar3A asAdhAraNa sAdhu puruSa the| unameM jJAna aura AcaraNa kA adbhuta saMyoga thaa| sahajatA aura saralatA kI to ve pratimUrti the| ApakA janma san 1884 meM derAjasara (bIkAnera) meM huaa| Apake pitA kA nAma zrI phUsarAja jI thaa| phUsarAjajI murzidAbAda ke seTha gulAbacanda nAhaTA kI raMgapura (baMgalAdeza) gaddI meM munIma the| chogamalajI kI prArambhika zikSA raMgapura meM hI huii| vahA~ prasiddha vicArapati jasTisa raNadhIrasiMha bachAvata ke pitA unake sahapAThI the| vidyArthI jIvana ke aMtima sAta varSa kolakAtA meM biite| vahAM jagata seTha kI koThI meM rahate hae unakA paricaya lADanUM ke megharAjI jI sarAvagI se huaa| megharAjajI dhArmika ruci ke satyonmukhI vyakti the| unhoMne musalamAnoM kI kurAna-zarIpha bhI par3hI thii| chogamalajI ke dharma-viSayaka saMskAra unhIM ke satsaMga meM vikasita hue| Apane kolakAtA vizvavidyAlaya se kAnUna kI snAtaka upAdhi lii| Apa bahubhASAvid the-baMgalA, saMskRta, aMgrejI evaM hindI para pUrA adhikAra thA evaM gujarAtI, urdU, ardhamAgadhI kA acchA jJAna thaa| vidhi vaktA ke rUpa meM ApakA bar3A sammAna thaa| kolakAtA ke smAla kAja korTa bAra esosiyesana ke Apa sabhApati evaM koSAdhyakSa rhe| jhUThe mukadameM lene se Apa inkAra kara dete the| Apake nijI graMthAgAra meM bahumUlya dhArmika evaM aitihAsika graMthoM kA saMgraha thaa| Apake pitA phUsarAjajI para rASTrIya Andolana kA raMga car3hA thaa| unhoMne videzI mAla kA bahiSkAra kiyA evaM khaddara pahananI zuru kii|
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 jaina-vibhUtiyA~ chogamalajI bhI svadezI Andolana se achUte na raha ske| unhoMne vakAlata karate hue bhI khaddara kI pozAka phnii| unake videzI vastra varjana meM dveSa yA hiMsA kA bhAva na thaa| bIkAnera kA~gresa kameTI ne to unheM eDahAka kameTI meM nAmajada kiyaa| kolakAtA meM jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA kI sthApanA meM Apa sahabhAgI rhe| Apa lagAtAra 20 varSa taka usake sabhApati rhe| deza ke aneka bhAgoM meM usakI zAkhAeM khulvaaii| terApaMthI samAja ne ApakI sevAoM kA sahI Akalana kara ApakA abhinandana kiyA evaM Apako 'samAjabhUSaNa' kI upAdhi se vibhUSita kiyaa| Apako samAja ne eka lAkha rUpaye kI rAzi bheMTa kI jise Apane tatkAla mahAsabhA ko samarpita kara diyaa| terApaMtha meM jaba pAramArthika zikSaNa saMsthA kA avirbhAva huA to Apa usake prathama sabhApati cune ge| aNuvrata anuzAstA AcArya tulasI ne jaba aNuvrata abhiyAna cher3A to Apa aNuvratI saMgha ke prathama sabhApati nirvAcita hue| Apa satyazodha evaM niSpakSa ciMtana ke hAmI the| Apa sadaiva kahate-ukta mata kI bAta ThIka nahIMaisA upadeza kabhI nahIM denA caahie| ___kolakAtA meM osavAla samAja kI sArvajanika pravRttiyoM ke saMcAlanArtha ekamAtra saMsthAna osavAla navayuvaka samiti kI sthApanA huI to Apa usake sabhApati cune ge| Apa aneka AdhyAtmika janahitakArI evaM zaikSaNika saMsthAoM se sambaddha rahe - eziyATika sosAiTI, mahAbodhi sosAiTI, saMskRti pariSad, mAravAr3I chAtrAvAsa, mAravAr3I sammelana, bhArata cembara oNpha kaoNmarsa Adi saMsthAoM meM Apane sakriya yogadAna diyaa| Apa sadaiva samAja ke utthAna ke lie prayatnazIla rahe / daheja ke virodha evaM nArI jAgRti ke lie Apa sadaiva sakriya rahate the| do IsAI bAlikAoM ke osavAla yuvakoM se vivAha kA Apane purajora samarthana kiyA thaa| zrIsaMgha vilAyatI vivAda meM vilAyatiyoM ke eka sAtha paMgata meM baiThakara khAnA khAne ke aparAdha meM mAravAr3I dhar3e kI paMcAyata ne Apake parivAra se birAdarI vyavahAra banda kara diyA thaa| para Apa aise avarodhoM ke sAmane jhuke nhiiN| san 1960 meM Apa divaMgata hue|
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 317 jaina-vibhUtiyA~ ___78. zrI bahAdurasiMha siMghI (1885- ) janma : 1885 pitAzrI : DAlacandajI siMghI upalabdhi : siMdhI jaina graMthamAlA zrI bahAdurasiMha jI siMghI bhArata kI sAMskRtika dharohara ke saMrakSaNa evaM hara saMvardhana ke lie hamezA yAda kie jaaeNge| ApakA janma san 1885 meM haa| dayAlutA aura milana sAritA ApameM kUTa-kUTa kara bharI thii| karor3apati to ve the hii| parivAra kI jamIMdArI caubIsa paraganA, pUrNiyA, mAladA evaM murzidAbAda jiloM meM phailI huI thii| ApakA vivAha san 1897 meM murzidAbAda ke rAya lakhamIpatasiMha bahAdura kI pautrI se huaa| ApakI pharma harisiMha nihAlacanda meM kalakattA sarasAbAr3I sirAjagaMja, ajImagaMja, phArabIsagaMja Adi sthAnoM para pATa kA vyavasAya hotA thaa| sarvAdhika zlAghanIya thA inakA vidyAprema / aneka vidvAnoM ke ve AzrayadAtA the| jaina saMskRti se unheM bahuta lagAva thaa| khoja-khoja kara alabhya aura amUlya purAtana aitihAsika vastuoM kA Apane saMgraha kiyaa| aise arebiyana aura parasiyana hastalikhita graMtha jo kabhI dillI ke bAdazAhoM ke pAsa the aura vizva meM bemisAla the, Apake saMgraha kI zobhA bar3hAne lge| kaI para to svayaM bAdazAha ke hastAkSara the| prAcIna kuzAna, gupta aura hindU rAjAoM tathA musalamAna bAdazAhoM ke sikkoM kA apUrva saMgraha siMghI jI ne kiyaa| jaina saMskRti, vijJAna, sthApatya va bhASA ke unnayana evaM prAcIna dharma graMthoM ke zodha sampAdana va prakAzana hetu muni jina vijayajI ke AcAryatva meM bolapura sthita ravindranAtha ThAkura ke zAMti niketana meM siMghavI jaina vidyApITha
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ kI sthApanA kA zreya Apako hI hai| isa saMsthAna se "siMghI jaina graMtha mAlA" ke antargata munijI ne jaina Agama, jaina kathA sAhitya, bhASA, lipi, sthApatya, dharma sambaMdhI jaina vAGmaya ke aneka durlabha graMtha vizva - sAhitya ko bheMTa kie| 318 jarmanI ke prasiddha bhArata vidyAvid evaM jainadarzana ke udbhaTa vidvAna DaoN. harmana jaikobI, jinhoMne kalpasUtra kA aMgrejI bhASA meM anuvAda kiyA, zrI bahAdurasiMhajI siMghI evaM anya jaina zreSThiyoM ke sAtha / san 1929 meM siMghIjI ko bambaI meM huI jaina zvetAmbara kaoNnphreMsa kA sabhApati cunA gyaa| paMjAba ke gujarAnavAlA sthita jaina gurukula ke chaThe adhivezana ke bhI Apa sabhApati nirvAcita hue /
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 319 79. zrI bhairoMdAna seThiyA (1866-1961) janma : kastUriyA, 1866 pitAzrI : dharmacandajI seThiyA upAdhi : samAja bhUSaNa divaMgati : 1961 adamya sAhasa/anupama buddhi-kauzala evaM audArya ke pratIka, samAjabhUSaNa viruda se sammAnita seTha bhairoMdAnajI seThiyA se samagra jaina samAja gauravAnvita huA hai| marUdharA meM zikSA-prasAra, naitika/dhArmika prakAzana evaM bahuAyAmI sevA kI triveNI pravAhita kara Apane anukaraNIya Adarza sthApita kiyaa| udyoga-vyavasAya, lokopakArI kAryoM evaM saMskAra cetanA ke kSetroM meM aitihAsika kIrtimAnoM kA sRjana bhI kiyaa| sAdhAraNa paristhitiyoM meM janma lekara Apane zramaniSThatA, lagana, buddhi-kauzala se saphalatA kI bulandiyA~ prApta kI, kalpanAtIta arthopArjana kiyA aura mukta hasta se samAja sevA meM isakA sadupayoga kara samaya kI zilA para sazakta hastAkSara kiye| seTha zrI bhairoMdAnajI kA janma vikrama san 1866 vijayAdazamI ke dina bIkAnera jilAntargata kastUriyA grAma meM zrImAn seTha dharmacandajI ke ghara haa| apane pitAzrI se dharma parAyaNatA, svadharmI sahayoga evaM samAja sevA ke saMskAra virAsata meM prApta kara Apane inheM sadaiva vRddhigata rkhaa| do varSa kI Ayu meM hI Apake pitAzrI kA dehAvasAna ho jAne se ApakI zikSA meM vyavadhAna upasthita ho gayA aura Apa nau varSa kI Ayu meM kalakatte pdhaare| vahA~ se lauTakara zivabAr3I rahane lage aura tadanantara apane agraja zrImAn
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 jaina-vibhUtiyA~ agaracandajI ke pAsa bambaI meM rahakara vyAvasAyika jJAna prApta kiyaa| sAtha hI aMgrejI, gujarAtI Adi bhASAe~ bhI siikhii| san 1891 meM Apa kalakatte cale gaye aura vahA~ manihArI tathA raMga kI dukAna kholI evaM golI sUtA kA kArakhAnA prArambha kiyaa| apane adhyavasAya, parizramazIlatA, namratA, vacana kI dRr3hatA, svabhAva mAdhurya, sUjha-bUjha evaM vyApArika jJAna kI badaulata ApakA vyApAra camaka utthaa| kramaza: Apane prayAsa karake boljiyama, sviTjaralaiMDa, barlina Adi ke raMga ke kArakhAnoM kI tathA gaoNblaoNja AsTriyA ke manihArI kArakhAnoM kI sola ejeMsiyA~ prApta kara liiN| phalata: ApakA kAryakSetra vistRta ho gyaa| Apane 'e.sI.bI. seThiyA eNDa kampanI' nAmaka pharma sthApita kii| dakSa tathA yogya karmacAriyoM evaM apanI pratibhA se vyavasAya nirantara vRddhigata rhaa| apane vyavasAya ko navIna AyAma dene hetu Apane raMga va rasAyana kSetra meM praveza kiyA aura hAvar3A meM 'dI seThiyA kalara eNDa kemikala varksa limiTeDa' nAmaka raMga kA kArakhAnA kholA, jo bhAratavarSa meM raMga kA sarvaprathama kArakhAnA thaa| Apa isake mainejiMga DAyarekTara the| kArakhAne meM nirmita mAla kI khapata ke lie Apane bhArata ke pramukha nagaroM-kalakattA, bambaI, madrAsa, karAMcI, kAnapura, dillI, amRtasara, ahamadAbAda meM apanI pharma kI zAkhAe~ kholiiN| sAtha hI jApAna ke ausAkA nagara meM bhI Apane oNphisa kholA aura aneka TraivaliMga ejenTa niyukta kiye, jisase adhikAdhika oNrDara mila skeN| / san 1914 ke prathama vizvayuddha ke daurAna bhAvoM meM AzAtIta vRddhi ho jAne se Apane raMga ke kArakhAne meM apratyAzita lAbha haa| cU~ki Apane zrAvaka vratoM ko dhAraNa kara cala-acala sampatti kI maryAdA kara rakhI thI ata: nirdhArita sImA se vRddhi hone para Apane vyavasAya se nivRtta honA prArambha kara diyaa| prabhUta arthopArjana ke pazcAt Apane samAja-sevA kSetra meM praveza kiyaa| Apane bIkAnera meM san 1913 meM dhArmika pAThazAlA, kanyA pAThazAlA, seThiyA prinTiMga presa, seThiyA jaina granthAlaya Adi kholakara zikSA-prasAra, naitika saMskAra jAgaraNa evaM samAja sevA kA sUtrapAta kiyaa| samAja meM zikSA
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ evaM dharma pracAra ke lie "agaracanda bhairoMdAna seThiyA jaina pAramArthika saMsthA" sthApita karane kA nirNaya liyA / 321 Aja se karIba 91 varSa pahale unhoMne bIkAnera meM kanyA pAThazAlA sthApita kI aura kAmakAjI logoM kI dakSatA aura adhyayana ke lie pahalA rAtri kaoNleja kholaa| bIkAnera ko Una maNDI ke rUpa meM vikasita karane meM unakI hI pahala aura preraNA thI / bIkAnera meM pahalA chApA khAnA unhoMne sthApita kiyaa| pahalI bAra rojagAra dene ke lie khAdI kA dhAgA banAnA zuru kiyA aura isake lie 'hunarazAlA' sthApita kii| unhoMne bIkAnera meM pahalA homyopaithika aspatAla kholaa| janatA ko kAnUna kA jJAna karavAne ke lie saMkSipta kAnUna saMgraha prakAzita kiyA / aise vilakSaNa aura dUradarzI the zrI bhairoMdAna seThiyA / unhoMne pAramArthika saMsthA ke nAma kalakattA meM acala sampatti dAna meM dI, jisake kirAye va saMcita rAzi ke byAja se saMsthA nirantara gatimAna hai| saMsthA ne pAThazAlA, chAtrAvAsa, mahilAzrama, seThiyA nAITa kaoNleja, granthAlaya Adi dvArA jJAna prasAra kI alakha jagAI hai| samprati isakI naitika, dhArmika sAhitya prakAzana, homiyopaithika auSadhAlaya, granthAlaya, siddhAnta zAlA, svadharmI sahayoga Adi pravRttiyoM dvArA sevA, zikSaNa evaM jJAna -prasAra kI bhAgIrathI satat pravAhamAna hai| zrI seThiyA lakSmI ke varad putra the phira bhI Apane sarasvatI kI sadaiva upAsanA kii| sAhitya meM ApakI gaharI rUci thii| mahAdevI varmA Apase milane bIkAnera AI thI aura kaI dina taka ApakA Atithya grahaNa kiyA thaa| ve ApakI bar3I prazaMsaka thii| zrI ilAcandra jozI Apake yahA~ kaI bAra Ae aura mahInoM rahe / unakI pustaka 'vijayAsana' kA Apane prakAzana bhI kiyaa| zrI kizoralAla vAjapeyI bhI Apake sAtha kucha varSa taka rhe| bIkAnera ke sAhitya jagata se Apake AtmIya sambaMdha the / Apane apanI saMsthApita saMsthAoM meM yogya evaM vidvAn karmacAriyoM kI niyukti kara zikSA-prasAra kA mahattvapUrNa kArya kiyaa| seThiyA jaina granthAlaya meM
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 jaina-vibhUtiyA~ naitika, dhArmika va jaina sAhitya ke durlabha, mahattvapUrNa granthoM kA saMkalana haiN| yaha granthAlaya eka jJAna tIrtha hai| Apa svayaM dharma parAyaNa the aura niyamita rUpa se sAmAjika, svAdhyAya va anya dharmAnuSThAnoM meM saMlagna rahate the| Apane saikar3oM thokar3e, bola, stavana-sajjhAya saMgrahita kara unakA prakAzana kraayaa| Apane jJAnopadeza ikAvanI, Atma hita zikSA Adi svAdhyAya sahAyaka graMthoM kI racanA kii| ApakI jainAgamoM evaM tAtvika granthoM meM vizeSa ruci thii| pustaka prakAzana samiti gaThita kara apane nirdezana meM Apane zrI jaina siddhAnta bola saMgraha nAmaka vizvakoza (ATha bhAga) prakAzita karAyA, jo jaina sAdhakoM, sAmAnya pAThakoM evaM zodhArthiyoM ke lie anupama grantha hai| aise sandarbha grantha ke lie jaina samAja hI nahIM, sAhityika/sAdhaka jagata bhI ApakA RNI hai aura rhegaa| ApakI karuNa bhAvanA atyanta zlAghanIya thii| samAja kA koI vyakti abhAvagrasta chAtra yA nirdhana unake pAsa apanI samasyA lekara pahu~ca jAtA to kabhI nirAza nahIM hotaa| ApakI dAnavIratA, samAja aura dharma sevA Adi kA sammAna kara zrI akhila bhAratavarSIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kaoNnphreMsa ne san 1926 meM Apako bambaI meM hone vAle saptama adhivezana kA sabhApati cunaa| Apake netRtva meM sampanna yaha adhivezana aneka dRSTiyoM se mahattvapUrNa va saphala siddha huaa| apane adhyakSIya abhibhASaNa meM Apane jaina dharma ko vizvadharma rUpa meM pratiSThita karane kI apIla kI, jo samayocita thI aura Aja bhI prAsAMgika hai| adhivezana meM liye gaye ullekhanIya nirNayoM meM pramukha the - zvetAmbara sthAnakavAsI jaina samAja ke hita ke lie apanA jIvana samarpaNa karane vAle sajjanoM kA eka 'vIra saMgha' sthApita karanA, sthAnakavAsI jaina zikSA pracAra vibhAga kI sthApanA, jaina DAyarekTrI banAnA evaM tInoM jaina sampradAyoM kI eka saMyukta kaoNnphreMsa bulaanaa| seThiyA jI ne jana-kalyANa kAryoM, yathA- prinsa vijayasiMha memoriyala haoNspiTala nirmANa, akAla sahAyatA evaM pazudhana bacAne hetu Arthika sahayoga pradAna kiyA aura svayaM agraNI bhUmikA kA nirvAha kiyaa| samAja
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ aura dharma kI sevA ke sAtha Apane bIkAnera nagara aura rAjya kI bhI ullekhanIya sevAe~ kIM / lagabhaga eka dazaka taka bIkAnera myunisipala borDa ke kamiznara rahane ke anantara san 1926 meM Apa sarvaprathama janatA kI ora se sarvasammati se borDa ke vAisa presiDenTa cune gaye / 323 san 1931 meM bIkAnera rAjya sarakAra ne Apako oNnarerI majisTreTa niryukta kiyaa| Apa lagabhaga savA do varSa taka beMca oNpha AnarerI majisTreTsa (Bench of Honorary Magistrates) meM kArya karate rhe| ullekhanIya hai ki Apake phaisale kiye hue mAmaloM kI prAyaH apIleM hI nahIM huii| isase ApakI nIra-kSIra vivekinI nyAyabuddhi svataH pramANita hotI hai| san 1938 taka Apa myunisipala borDa kI ora se bIkAnera lejisleTiva esembalI ke sadasya cune gye| Apane niHsvArtha bhAva se janatA kI sevA kii| san 1930 meM seThiyA jI ko punaH audyogika kSetra meM praveza karanA pdd'aa| bIkAnera meM bijalI kI zakti se calane vAlA Una kI gA~TheM bA~dhane kA eka presa yogya TaiknIziyanoM ke abhAva meM banda par3A thaa| Apane ise kharIdakara bIkAnera meM Una vyavasAya kA sUtrapAta kiyA / jahA~ kaccA mAla sIdhA vilAyata niryAta hotA thA aba vaha bIkAnera meM hI prosesa hone lgaa| san 1934 meM Apane vUlana phaikTarI sthApita kI aura yahAM banA mAla amerikA aura lIvarapUla jAne lagA / bIkAnera ke zAsaka mahArAjA zrI gaMgAsiMhajI ne Apako viziSTa sevAoM, svAmibhakti, jana-kalyANaka kAryoM hetu sammAnita kiyA / dinAMka 6 akTUbara, 1927 ko unheM hastAkSarita muMhara aMkita kara 'khAsa rukke' kA sammAna bakhzA gyaa| 30 sitambara, 1941 ko mahArAjA kI tarapha se unheM kaiphiyata kA sammAna va chaDI / caparAsa inAyata hue / nagaroM kI sAmAjika saMsthAoM bIkAnera, byAvara, kalakattA Adi dvArA unheM dharma bhUSaNa, samAja ratna, samAja bhUSaNa Adi upAdhiyoM se vibhUSita aura abhinandita kiyA gyaa| Apa lokaiSaNA se dUra sAdagIpUrNa jIvana meM vizvAsa karate hue svayaM ko samAja kA sevaka mAnate rahe /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 jaina-vibhUtiyA~ osavAla jAti kA itihAsa, bhAratIya vyApAriyoM kA itihAsa, bhArata ke vyApArI, sAdhu sammelana kA itihAsa, jaina kaoNnphreMsa kA itihAsa, kaoNnphreMsa gaurava grantha, bIkAnera rAjya meM mAravAr3I varga kI bhUmikA, revenyU DipArTamenTa bIkAnera kI san 1932 kI riporTa, kAryavAhI rAjyasabhA rAjya zrI bIkAnera Adi meM samAviSTa ApakI jIvana-gAthA preraNAspada va anukaraNIya hai| san 1961 meM bIkAnera meM ApakA dehAvasAna huaa|
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 325 jaina-vibhUtiyA~ 80. seTha cenarUpa sampatarAma dUgar3a seTha samparAmajI dUgar3a janma : saradArazahara, 1866 pitAzrI : cainarUpajI dUgar3a divaMgati : 1928 (seTha sampatarAmajI dUgar3a) saradAra zahara kA cainarUpa sampatarAma dUgar3a kA khAnadAna osavAla samAja meM naitika mUlyoM kA pratisthApaka mAnA jAtA hai| vahA~ se 40 kilomITara dUra tolyAsara nAmaka gA~va kA eka bAlaka "cainA'' saradArazahara Akara majadUrI karane lgaa| eka dina vilamba se Ane para mistrI ne krodha meM bAlaka ke sara para karaNI de maarii| svAbhimAnI bAlaka ne apanA hI vyavasAya karane kA saMkalpa liyaa| san 1814 meM sAr3he tIna mAsa kI kaThina yAtrA kara cainarUpajI kalakattA ge| apane adhyavasAya se kapar3e kA vyApAra sthApita kiyA evaM canda varSoM meM pramukha vyApAriyoM kI koTi meM gine jAne lge| videzoM se kapar3A AyAta karane vAle ve pahale vyApArI the| san 1893 meM ApakA svargavAsa huaa| inake putra seTha samparAmajI apanI bAta ke dhanI evaM bar3e ImAnadAra vyakti the| bIkAnera ke mahArAjA gaMgAsiMha jI kI una para vizeSa kRpA thii| ye rAjagharAne ke pramukha sAhUkAra the| gaMga nahara pariyojanA evaM ratanagar3ha se saradArazahara taka relave lAIna bichAne ke lie seTha sampatarAmajI ne vizAla dhanarAzi byAja mukta RNa ke rUpa meM rAjya ko dii| rAjya kI tarapha se unheM aneka suvidhAe~ va bakhzIzeM prApta huiiN| mahArajA zArdUlasiMha ne bhI unheM aneka sammAna bakhze-siropAMva, siMhAsana ke nikaTa baiThane kA adhikAra, rukke, tAjIma (AbhUSaNa), adAlatoM meM hAjira hone se muAphI, jakAta-talAzI
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 jaina-vibhUtiyA~ Taiksa Adi kI muAphI, caparAsa, hAthI kI savArI, svarNa-rajata-daNDa aadi| jaina matAvalambI hote hue bhI vibhinna dharmoM ke sAdhu sanyAsI ApakI satsaMga meM Ate the| Apa dhArmika paramparA ke viruddha saMgIta ke zaukIna the| (saradArazahara sthita dUgar3a nivAsa kI mahaphila) yahI saMskAra unake putra evaM pautroM meM vikasita huaa| apane putra sumeralAlajI ke vivAha ke avasara para Apane 'mahaphila' kA nirmANa karAyA, jisake videzI jhAr3a-phAnUsoM kI zAnadAra sajAvaTa dekhane aba bhI dUra-dUra se loga Ate haiN| seTha sampatarAmajI ke putra seTha sumeramalajI (janma san 1893) bar3e nirabhimAnI, vicArazIla evaM vyavahAra kuzala vyakti the| inakI ImAnadArI kI aneka kathAe~ pracalita haiN| adhikArI ko bhUla batAkara atirikta kara cukAnA unakI sadAzayatA kA dyotaka thaa| cInI ke kanTrola ke samaya kisI bhI (seTha sumeramalajI) kImata para bleka se cInI na kharIdanA, yahA~ taka ki vizeSa paramiTa bhI na lenA, anukaraNIya udAharaNa thaa| vivAhoM meM sarakArI niyamoM kA ullaMghana kara
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 327 kabhI adhika vyakti AmaMtrita nahIM kie| eka bAra pautra milApacanda ko DiptheriyA ho gyaa| usake iMjekzana cora bAjAroM se hI upalabdha the| Apane ijAjata na dii| kahate haiM karAdhikArI unake hisAba kitAba ko zata-pratizata sahI mAnakara asesameMTa karate the| san 1968 meM purAnI havelI kI marammata ke samaya sone kI char3eM evaM cAMdI kI silliyA~ bar3I mAtrA meM divAloM meM gar3I huI barAmada huii| seThajI ne turanta usakI sUcanA adhikAriyoM ko dii| gaharI chAna-bIna huii| antata: unakI milkiyata sAbita huI aura sonA-cA~dI unheM lauTA diyA gyaa| unheM Ayurveda kA gaharA jJAna thaa| ve kavi hRdaya the| dohoM, soraThoM evaM chandoM ke prayoga vAlI unakI racanAoM meM AtmotthAna ke preraka tattva samAhita the| ve saMskRta, hindI, aMgrejI, urdU, baMgalA Adi bhASAoM ke acche jAnakAra the| san 1974 meM ve svargastha hue| zrI bhaMvaralAlajI dUgar3a janma : 1918 pitAzrI : sampatarAmajI dUgar3a divaMgati : 1961 saradArazahara ke cainarUpa sampatarAma dUgar3a khAnadAna ke seTha sumeramala jI ke do putra hue- bhaMvaralAla jI aura kanhaiyAlAlajI donoM hI putroM se osavAla samAja gauravAnvita hai| seTha bhaMvaralAla jI kA janma san 1918 meM huaa| kahate haiM, mAM (rAjaladesara ke zrI jayacandalAla jI baida kI putrI) icaraja devI ne putroM ke janma se pUrva do siMha zAvakoM kA svapna dekhA thaa| bar3e hokara donoM bhAI samAja sevA ke kSetra meM agraNI bne| san 1948 meM seTha bhaMvaralAlajI ne saradAra zahara meM seTha sampatarAma dUgar3a vidyAlaya kI sthApanA kii| kAlAntara meM inhoMne hI seTha budhamala dUgar3a DigrI kaoNleja kI sthApanA kii| Apa bar3e AdarzavAdI aura svapnadarzI the| samAja hita kI aneka yojanAeM Apane kriyAnvita kii| gAMdhI vidyA mandira ke antargata bAlavAr3I, besika rIsarca TreniMga kaoNleja, mahilA vidyApITha, gozAlA, pazu cikitsAlaya,
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 jaina-vibhUtiyA~ anusaMdhAna kendra Adi aneka pravRttiyaM vikasita kii| san 1954 meM "grAma jyoti kendra'" aura "Ayurveda vizva bhAratI'' kI sthApanA kI evaM do lAkha rupayoM kA avadAna diyaa| Ayurveda kA gaharA jJAna unheM pitA se virAsata meM milA thaa| rogiyoM kI ni:svArtha sevA ko unhoMne jIvana kA dhyeya banA liyA thaa| bApA sevA sadana kI sthApanA isI kI eka kar3I thii| Ayurveda cikitsA paddhati ko unhoMne naye AyAma die| kahate haiM, ve rogI kI vyathA se dravita ho use apane Upara le lene se bhI nahIM cUkate the| eka bAra mohanalAla jI jaina kI lar3akI ke jvara grasta hone para ve itane dravita hue ki baccI kI nAr3I dhare baiThe hI rahe-phalata: lar3akI to acchI ho gaI para unheM kaI dina jvara pakar3e rhaa| san 1960 ke jala pralaya ke samaya saradAra zahara kSetra meM aneka makAna dharAzAyI ho ge| lAkhoM loga beghara ho ge| usa samaya unhoMne jIjAna lagAkara sevAkArya kA niyojana kiyaa| isa taraha zikSA, cikitsA aura sevA kI triveNI ke ve sUtradhAra the| saradAra zahara meM iNDasTriyala isTeTa kI sthApanA unakA aMtima svapna thA jisake lie jayapura jAte hue san 1961 meM eka kAra durghaTanA meM isa karmavIra kA asamaya nidhana hone se samAja kI apUraNIya kSati huii| zrI kanhaiyAlAlajI dUgar3a janma : saradArazahara, 1920 pitAzrI : sumeramalajI dUgar3a sanyAsa : vRndAvana, 1985 saradArazahara ke suprasiddha cainarUpa sampatarAma dUgar3a parivAra meM janme zrI kanhaiyAlAlajI ko dhArmika saMskAra virAsata meM mile / ApakI zikSA pArivArika pAThazAlA meM hI huii| san 1948 meM mahAtmA gA~dhI kI nRzaMsa hatyA ne pUre rASTra ko jhakajhora diyA thaa| taruNa kanhaiyAlAla kI A~khoM meM bApU kA dikhAyA grAmAMcala ke Adarza zikSaNa saMsthAna kA svapna sAkAra hone ko
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 329 ifertilitilit (saradArazahara sthita gA~dhI vidyA mandira) macalane lgaa| unhoMne san 1950 meM pA~ca lAkha rupaye evaM jIvana ke amUlya dasa varSa kI prathamAhuti pradAna kara gA~dhI vidyA mandira kI nIMva rkhii| zrama evaM niSThA se 35 varSoM ke satata prayAsa evaM 50 lAkha rupaye se adhika kI samarpita rAzi se yaha paudhA lahalahA kara vaTavRkSa bana gyaa| Aja 1200 ekar3a bhUmi para hajAroM vidyArthiyoM ke lie prI-prAimarI se posTa grejueTa evaM pI-eca.DI. kI zikSA, chAtrAvAsa, gau-sevA sadana, anAthAzrama, Ayurveda vizvabhAratI Adi ke mAdhyama se zikSA, cikitsA evaM grAmotthAna kI vibhinna pravRttiyA~ vahA~ saMcAlita hotI haiM / udAracetA zreSThiyoM, kendra evaM rAjya sarakAra ne karor3oM rupae vahA~ lagAe haiN| kanhaiAlAlajI ne sAhityika abhiruci se prerita ho aneka maulika nATya kRtiyoM, lokagItoM evaM AdhyAtmika kAvya kA sRjana kiyaa| unake racita sarasa bhaktigIta ve svayaM apane madhura kaMTha se satsaMga kAryakramoM meM prastuta karate haiN| isa bIca san 1979 meM ve kaiMsara kI bhayaMkara vyANi se grasita ho ge| prabhu kI kRpA se unheM jIvanadAna milaa| san 1985 meM vRndAvana meM svAmI zAradAnandajI se unhoMne pUrNa sanyAsa kA varaNa kiyA evaM 'svAmI rAmazaraNa' nAma se saMbodhita hue| puSkara ke nikaTa unakA majhovalA Azrama Aja tyAga aura tapasyA kI puNya dharA banakara apanI suvAsa se mahaka rahA hai|
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 jaina-vibhUtiyA~ ___81. zrI cA~damala Dhar3hA (1869-1933) janma : 1869 pitAzrI : udayamalajI Dhar3hA pada/upAdhi : sitAre hinda divaMgati : 1933 bIkAnera ke osavAla vaMza ke Dhar3hA gotrIya zreSThi tilokasI ke tIsare putra seTha amarasI nai haidarAbAda (dakSiNa) meM 'amarasI sujAnamala' nAma se vyAvasAyika pharma sthApita kii| thor3e samaya meM hI isa pharma ne bar3I pratiSThA arjita kii| nijAma haidarAbAda ke javAharAtoM kA kraya-vikraya ApakI hI mArphata hotA thaa| surakSA ke lie nijAma kI ora se Apake rahavAsa evaM vibhinna pratiSThAnoM para eka sau javAna tainAta rahate the| rAjya meM Apake dAve binA sTAmpa phIsa aura binA avadhi sImA se sune jAte the| Apake dAvoMmukadamoM ke lie nijAma sarakAra ne eka spezala korTa 'majalise sAhubAna'' niyata kara rakhA thaa| Apake putra na thaa| dattaka putra nathamala ke putra sujAnamala hue| unake tIna putroM kI ni:saMtAna mRtyu ho gii| cauthe putra samIramala bhI ni:saMtAna the| unhoMne udayamala ko goda liyaa| udayamalajI ke putra cAMdamala jI hue| inakA janma saM. 1869 meM huaa| cAMdamalajI ne madrAsa, kalakattA, silahaTa evaM paMjAba ke anekoM zaharoM meM sAhUkArI vyApArika pratiSThAna sthApita kie| jAvarA rAjya ke Apa khajAMcI manonIta hue| haidarAbAda ke nijAma evaM anya riyAsatoM ke nareza ApakA bahuta sammAna karate the| nijAma ne Apako darabAra meM kursI evaM cAra ghor3oM kI bagghI meM baiThane kA sammAna diyaa| briTiza sarakAra ne unheM sI.AI.I. (sitAre hinda) kI
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 331 jaina-vibhUtiyA~ upAdhi se vibhUSita kiyaa| Apane sAr3he tIna lAkha rupayoM kI lAgata se dezanoka ke karaNI mAtA ke mandira kA abhUtapUrva kalAtmaka toraNa dvAra banavAyA jo advitIya hai| ve bar3e samRddha aura udAra hRdaya the| san 1902 meM bIkAnera nareza ne Apake ghara jAkara Apako sammAnita kiyaa| Apako vibhinna rAjyoM kI ora se prazasti-patra mile / san 1933 meM ApakA svargavAsa huaa| O
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 jaina-vibhUtiyA~ 82. seTha mANikacanda je.pI. (1851-1914) janma : san 1851 pitAzrI : hIrAcanda jauharI (hUmar3a) mAtAzrI : bijalI bAI upAdhi : jaina kula bhUSaNa (1961) divaMgati : san 1914, mumbaI MMIT A . isa zatAbdI meM aneka jaina zreSThi hue haiM, jinhoMne apanI dhana-sampadA kA upayoga mukta hasta samAja kI unnati evaM saMskRti ko zreSThatama banAne meM kharca kiyaa| aisA hI anukaraNIya jIvana jIne vAle the zrI mANikacanda hIrAcanda jauhrii| seTha mANikacanda jaise nirAbhimAnI, udAra, nirvyasanI, karmayogI evaM dharmapremI virala hote haiN| bahudhA loga dhana sampadA ko apanA evaM apane purakhoM kA puNya phala mAnakara use apane evaM apane parivAra kI svArthasiddhi, vilAsitApUrNa saMsAdhana juTAne evaM unakA atizaya upabhoga karane meM hI kharca karate haiN| seTha mANakacanda ke pitAmaha gumAnajI rAjasthAna ke udayapura saMbhAga ke bhIMDara grAma ke nivAsI the| apane vyApAra ke vikAsArtha saMvat 1840 (san 1783) meM ve sUrata A bse| unakA sitArA cmkaa| unheM Arthika sudRr3hatA milii| bIsA hUmar3a jAti ke maMtrezvara gotradhArI gumAnajI ko putra lAbha huaa| suputra hIrAcanda bar3e hokara vyavasAya meM pitA ke sahayogI bne| saMvat 1908 hIrAcanda jI kI dharmapatni bIjala bAI kI kukSi se eka bAlaka kA janma huaa| bAlaka kI janma patrikA meM bAlaka ke aizvaryazAlI evaM yazasvI banane kI ghoSaNA thii| bAlaka sundara evaM cittAkarSaka thA, nAmakaraNa huaamaannikcnd| pitA unheM mandira le jAte / dharme zikSA unake vikAsa kA sopAna bnii| jaba ve mAtra ATha varSa ke the mAtA kA dehAMta ho gyaa| saMvat 1920 meM hIrAcandajI muMbaI A ge| taba mANikacandajI mAtra 12 varSa ke the| ve eka sarApha kI dUkAna para hisAba kitAba sIkhane lge| unake anya
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ bhAI eka jauharI ke yahA~ . javAharAta kA kAma sIkha rahe the| zanaiH-zanaiH unheM motiyoM kI parakha hone lgii| mANikacanda jijJAsuvRtti ke the / ve jaldI hI isa vidyA meM niSNAta ho gye| ve ImAnadAra aura satyavAdI the| bAjAra meM ina bhAiyoM kI sAkha jamane lgii| unakI udyamazIlatA raMga laaii| arthopArjana ke sAtha hI ve sabake vizvAsa - pAtra bhI bana gae / saMvat 1924 meM unhoMne apanA svataMtra vyavasAya prArambha kiyA / saMvat 1927 meM mANikacanda pAnAcanda verI nAma se muMbaI per3hI sthApita kI / prAmANikatA unakA mUlamaMtra thA / pArivArika ekya evaM parizrama se puNyodaya huA / canda varSo meM unakA vyApAra samasta bhArata meM agragaNya mAnA jAne lgaa| videzoM meM bhI unake mAla kI khapata bddh'ii| unake satya niSTha vyavahAra ke kAraNa vyApAra caugunA bar3hA evaM vipula dhana lAbha bhI huA / 333 saMvat 1932 meM iMglaiNDa aura yUropa meM unhoMne zAkhAe~ sthApita kii| canda varSoM meM lAkhoM rupae ke hIrA motI videza bhejane lge| unake mAla kI sundaratA evaM camaka advitIya mAnI jAtI thii| 1 jaise-jaise mANikacanda jI kA vaibhava bar3hA, unakI dAnavRtti jAgRta huii| ve vinaya evaM sAdagI kI pratimUrta to the hI, sAmAjika uttaradAyitva ke prati bhI sajaga the| apane sajAtIya jainI bhAiyoM kI sahAyatA ke lie sadaiva tatpara rahane lge| samAja ke sarvAMgINa vikAsa ke lie unhoMne mukta hasta dAna diyaa| samUcA jaina samAja isase lAbhAnvita huA / saMvat 1937 meM hIrAcandajI svargavAsI hue / unakI smRti meM mANikacandajI ne saMkalpapUrvaka dharmArtha vizeSa pravRttiyA~ prArambha kii| unhoMne 'jubalI bAga' nAma kI AlizAna ImArata samAja ko samarpita kii| hIrA bAga meM 'seTha hIrAcanda gumAnacanda dharmazAlA' bnvaaii| pAlItANA meM maMdira evaM dharmazAlArtha hajAroM rupayoM kA dAna diyaa| ilAhAbAda evaM ahamadAbAda meM jaina borDiMga evaM auSadhAlaya ke lie avadAna die / sammeda zikhara meM tIrthoddhAra ke lie, kolhApura meM vidyAmaMdira ke lie, sUrata meM kanyAzAlA ke lie, ratalAma meM borDiMga ke lie, AgarA, jabalapura va hubalI meM borDiMga ke lie dAna diyA / saMvat 1956 ke chapaniyA duSkAla meM pIDA gasta parivAroM ke saMkaTa nivAre /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 jaina-vibhUtiyoM seTha mANikacanda kA prathama vivAha saMvat 1930 meM huA jisase unheM do putrI ratna prApta hue| dvitIya vivAha se eka putra ratna prApta huaa| vidhi kA vidhAna isa kauTumbika sukha ke pratikUla banA to saMvat 1937 meM pitA kI mRtyu ke bAda eka putrI ko vaidhavya dekhanA par3A aura kucha samaya bAda hI prathama patni kA svargavAsa ho gyaa| seTha mANakacanda ina vipadAoM se raMca mAtra bhI na ddige| unhoMne apane laukika uttaradAyitva nibhAne meM kiMcita mukha nahIM modd'aa| apane parigraha parimANa ko bhI vratAdhIna rkhaa| Arthika anudAnoM se bhI adhika mahattvapUrNa unakI vyaktigata sevA thI, jisake phalasvarUpa sAmAjika unnati kI aneka yojanAe~ kriyAnvita ho skii| saMvat 1945 meM paMDita gopAladAsa baraiyA kI preraNA se muMbaI meM "jaina sabhA'' kI sthApanA kii| isa sabhA ke antargata aneka dhArmika evaM sAmAjika hita kI yojanAeM saMcAlita huii| jaina pAThazAlAe~ kholI, unameM dhArmika zikSA va parIkSA cAlU kI, vividha maMdiroM meM zAstra bhaMDAra khole, prAcIna evaM hastalikhita graMthoM kA saMgraha huA, tejasvI chAtroM ko skaoNlarazipa dI jAne lagI, Ayurvedika auSadhAlaya khule, tIrthoM ke jirNoddhAra hue| saMvat 1956 meM saMsthA ke adhivezana meM prAMtIya zAkhAe~ kholane kA nirNaya huaa| saMvat 1956 meM seThajI ne paM. gopAladAsa baraiyA ke sampAdakatva meM "jaina mitra'' nAmaka jaina sabhA kA mAsika mukha patra nikAlanA zuru kiyaa| saMvat 1959 meM Apa hI kI preraNA se mathurA meM saMyojita bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA ke adhivezana meM tIrtha kSetra kamiTI kI sthApanA huI, jisake mahAmaMtrI pada para seThajI ne varSoM apanI sevAe~ dii| saMvat 1962 meM banArasa meM syAdvAda vidyAlaya kI sthApanA huii| isake preraNAsrota brahmacArI zItalaprasAda the| seThajI ke varadahasta se isa vidyAlaya kA udghATana huaa| yaha vidyAlaya jaina jagata ke hajAroM vidyArthiyoM evaM ucca koTi ke vidvAnoM kA nirmANa sthala siddha huaa| paM. nAthUrAmajI premI kI preraNA evaM nirdezana meM jaina zAstroM ke sampAdana kA kArya seThajI ne saMcAlita krvaayaa| prakAzita graMthoM kI pratiyA~ deza ke
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ vibhinna jaina maMdiroM evaM graMthAgAroM meM bhijavAI, cetyAlayoM meM dhArmika pustakAlayoM kA nirmANa karAyA, jaina vidyA meM agragaNya vidvAnoM ko puraskRta kara dharma kI prabhAvanA kI / bhArata ke vibhinna nagaroM meM chAtrAlayoM (borDiMga hAusa) kI zrRMkhalA nirmita kara dI / 335 seThajI sAmAjika krAMti ke sUtradhAra bne| unhoMne bAlavivAha, kanyA vikraya, jAtIya saMkIrNatA Adi rUr3hiyoM para prahAra kara paramparAvAdI logoM kI AlocanA shii| isa taraha samAja kI bikharI zakti ko ekatrita kara use racanAtmaka dizA pradAna kI / seTha mANikacanda ne apane caupATI sthita bhavya 'ratnAkara pailesa' meM eka cetyAlaya kA nirmANa kraayaa| briTiza sarakAra ne unakI dAnavIratA kA samucita sammAna kara saMvat 1963 meM unheM je. pI. kI mAnada padavI se vibhUSita kiyaa| saMvat 1967 meM jaina samAja ne unheM "jaina kulabhUSaNa'' kI upAdhi se sammAnita kiyA / saMvat 1971 meM muMbaI kI prasiddha spezI baiMka divAliyA ghoSita huI / isake pariNAmasvarUpa seThajI kI Arthika rIr3ha TUTa gii| unake lie yaha prANa ghAtaka hI siddha huI / eka rAta ve asahya pIr3A se chaTapaTA utthe| DaoNkTaroM ke pahu~cane se pUrva hI unake prANa pakherU ur3a gaye /
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 jaina-vibhUtiyA~ 83. rAjA vijayasiMha dUdhor3iyA (1881-1933) janma : ajImagaMja, 1881 pitAzrI : vizanacanda dUdhor3iyA pada/upAdhi : lArDa iravina dvArA 'kAuMsila oNpha sTeTa' ke sadasya manonIta (1929), rAjA (1908) divaMgati : 1933 N __murzidAbAda (ajImagaMja) kA dUdhoriyA gharAnA kisI samaya bulandI para thaa| san 1918 meM suprasiddha prakAzaka 'Thakkara spiMka dvArA prakAzita monogrApha pustikA 'dI dUdhoriyA rAja phemilI oNpha ajImagaMja' ke anusAra kSatriyoM kI cauhAna vaMza paramparA kI 13vIM pIr3hI meM dUdhorAva hue| ve zaiva matAvalambI the| samvat 222 meM unake jaina dharma aMgIkAra kara lene ke uparAnta unake vaMzaja 'dUdhoriyA' kahalAne lge| san 1774 meM isa khAnadAna ke hajArImalajI dUdhoriyA rAjaladesara se ajImagaMja Akara base / inake vaMzaja harakacandajI ne khUba samRddhi hAsila kii| inhoMne aneka zaharoM meM apanI gaddiyA~ sthApita kii| san 1862 meM unakI mRtyu huii| unake do putra the-buddhasiMha evaM vishncnd| donoM hI medhAvI the| unhoMne mahAjanI vyApAra baMgAla pradeza meM khUba phailaayaa| dhArmika evaM sAmAjika satkAryoM meM unhoMne pracura dhana arpita kara yaza kmaayaa| rAya buddhasiMhajI san 1904 meM bar3audA meM hone vAlI akhila bhAratavarSIya jaina zvetAmbara kaoNnphreMsa ke (rAya buddhasiMhajI dUdhor3iyA)
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 337 jaina-vibhUtiyA~ sabhApati cune ge| Apane aneka sthAnoM para jaina mandira evaM dharmazAlAe~ banAne ke lie avadAna diye| sarakAra ne unheM rAya bahAdura kI upAdhi se sammAnita kiyaa| isa gharAne ke rAya vizanacandajI pratiSThita jamIMdAra the| unake putra vijayasiMha jI osavAla samAja hI nahIM samasta jana-sAdhAraNa evaM briTiza sarakAra ke cahete vyaktiyoM meM se the| unakA janma ajImagaMja meM san 1881 meM huaa| san 1906 se 1921 taka lagAtAra ve ajImagaMja myunisipAliTI ke ceyanamaina rhe| san 1908 meM sarakAra ne unheM 'rAjA' ke khitAba se sammAnita kiyaa| Apane zikSaNa saMsthAoM ko lAkhoM rupae dAna die| bAlUcara, pAlI, jodhapura Adi sthAnoM para Apane dharmazAlAoM evaM skUloM kA nirmANa krvaayaa| sArvajanika kAryoM evaM saMsthAoM ko ApakA sahayoga hara samaya upalabdha rahatA thaa| san 1911 meM bambaI evaM san 1929 meM sUrata meM Ayojita akhila bhAratIya jaina pariSad ke Apa sabhApati nirvAcita hue| san 1919 meM tUphAna pIr3itoM kI bharapUra sahAyatA karane ke upalakSa meM sarakAra ne Apako sanada dekara sammAnita kiyaa| inake putra zrI indracanda aMgrejI bhASA meM pAraMgata ho san 1889 meM vilAyata ge| isa kAraNa unheM jAti bahiSkRta kara diyA gyaa| dezI-vilAyatI vivAda se tAtkAlIna osavAla samAja ko bar3I trAsadI jhelanI pdd'ii| Apa AnandajI kalyANajI per3hI ke mAnya sadasya the| sammeda zikhara tIrtha ke vivAda meM zvetAmbara evaM digambara sampradAyoM kI paTanA meM huI kaoNnphreMsa ke Apa presiDeMTa nirvAcita hue the| impIriyala lIga, kalakattA leMDa holDarsa (jamIMdAra) esoziyesana, bharata jaina mahAmaNDala Adi aneka saMsthAoM ke Apa sadasya the| san 1929 meM lArDa Iravina dvArA kAunsila oNpha sTeTa ke sadasya nAmajada hone vAle ve prathama osavAla zreSThi the| san 1933 meM ApakA 52 varSa kI avasthA meM svargavAsa huaa|
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 jaina-vibhUtiyA~ 84. seTha sohanalAla dUgar3a (1895-1968) janma : phatahapura (zekhAvATI), ___1895 pitAzrI : joharImalajI dUgar3a divaMgati : 1968 Adhunika bhArata ke jisa itihAsa puruSa ne sarvAdhika yaza kamAyA, ve the zrI sohanalAla duugdd'| isa auDharadAnI kA janma san 1895 meM zekhAvATI (rAjasthAna) ke phatehapura nagara meM huaa| Apake pUrvaja sUrajamala jI mAravAr3a se uThakara phatehapura aaye| yahA~ ke navAba ne unheM kuzala yoddhA aura dIvAna kI pratiSThA dii| Apake pitA zrI jauharImala jI nagara ke pratiSThita vyakti mAne jAte the| sohanalAla jI ke koI apanI saMtAna na thii| unhoMne do putroM ko goda liyaa| mukhya vyavasAya kSetra kolakAtA rhaa| vyavasAya ke nAma para saTTA pramukha thA-kucha hI kSaNoM meM lAkhoM kI khoI-kamAI ! bambaI, dillI evaM kalakattA ke rUI, cAMdI evaM jUTa ke saTTA bAjAroM para ve hAvI rhe| parantu paisA baToranA unake jIvana kA lakSya kadApi nahIM rahA, unakA rasa to use bA~Tane meM thaa| ___ dAnI to vizva-itihAsa meM aura bhI hue haiM, jinhoMne binA hicaka apanA sarvasva nyauchAvara kara diyA hai, para seTha sohanalAla adbhuta evaM bejor3a the| jahA~ jarUrata samajhate, binA bulAe hI svayaM thailoM meM noTa bharakara pahu~ca jaate| bhArata kA hara konA vizeSata: zekhAvATI evaM thalI prAnta kI skUloM, sAmAjika saMsthAe~, harijana parivAra evaM jarUratamanda vidhavAe~- sabhI unake dAna se anugrahita hue| unhoMne jitanA diyA usakA lekhA-jokhA taka karanA asambhava hai| aise diyA ki dAhinI hAtha se dete hue bA~e hAtha ko khabara taka na hone dii| aise nispRha dAnI the duugdd'jii| jaba AcArya rajanIza ne kahA'abhI AvazyakatA nahIM hai jarUrata hogI taba maMgA leMge' to phaurana javAba milA- 'kauna bharosA, usa samaya mere pAsa ho na ho| yaha to rakha hI liijie|
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 339 Apa nahIM rakheMge to mujhe pIr3A hogii|' rajanIza jI ne pUchA- 'kyA matalaba' / sohanalAlajI bole- 'bahuta garIba AdamI hU~, sivAya rupaye ke mere pAsa kucha bhI nhiiN|' usa dina pravacana meM rajanIzajI ne kahA- "dAnI to bahuta hue haiM, para aise kImatI zabda kahane vAlA koI nahIM milaa|' '(eka janasabhA meM zrI jayaprakAza nArAyaNa ke sAtha dUgar3ajI) dUgar3ajI par3he-likhe na the, para vidvAnoM kA bar3A Adara karate the| gA~dhI, jayaprakAza nArAyaNa aura vinobA ke bar3e bhakta the| sampradAya, jAti yA dharma unake kAryakalApa meM kabhI bAdhaka nahIM bne| gorakSA Andolana meM tana-manadhana se agraNI rahe, jela gye| sarala hRdaya itane the ki hara kisI ke du:kha se (jaina muniyoM kI dharmasabhA ko saMbodhita karate dUgar3ajI)
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 jaina-vibhUtiyA~ kAtara ho uThate the aura sarvasva luTAne ko tatpara rahate / jaina the parantu dharmAcAryoM ko bhI kharI-kharI sunAne se nahIM cUke / lADanUM meM Ayojita dhArmika krAnti sammelana ke svAgatAdhyakSa ke nAte 30 janavarI, 1961 ko unhoMne do TUka bAta kahI ki, 'Aja dharma ke nAma para AcArya, sAdhu-saMta, maThAdhIza, paMDe-pujArI ityAdi apanI pUjA aura sevA karAne meM lage haiN| isase samAja aura rASTra ke jIvana meM nirbalatA AyI hai| samaya A gayA hai ki aba sabakA vighaTana kiyA jaay| hama purAne dharma se nikalakara naye dharma ko dhAraNa karane ke lie parizrama aura sevA kareM / deza kA sAdhu samAja jAge aura samAja meM Akara sevA ke jariye rASTra ko navIna jyoti se jagamagA de|" (phatahapura sthita AjAda bhavana) saMvat 1998 meM unhoMne apanA phatahapura sthita vizAla 'AjAda bhavana' lokArpita kara diyA, jo kAlAMtara meM nagara kI zaikSaNika, sAmAjika evaM rAjanatika pravRttiyoM kA kendra bnaa| thalI ke vibhinna nagaroM meM bAla mandiroM kI zrRMkhalA hI khar3I kara dii| akAla se vipanna yA agnikAMDa se trasta logoM ke lie binA bhUkha-pyAsa kI paravAha kiye noTa bA~Tate phire| saMvat 2021 meM bhArata jaina mahAmaNDala ke sAMgalI adhivezana kA adhyakSa cunakara samAja ne unakA samucita sammAna kiyaa|
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 341 jaina- vibhUtiyA~ saMvat 2025 meM ve divaMgata hue / AcArya tulasI ne unheM 'niSkAma karmayogI' evaM- amara muni ne 'sUkhI dharatI kA megha' kahakara zraddhAMjali arpita kii| zrI kanhaiyAlAlajI seThiyA ne dUgar3a jI kI 'kAlajayI' vizeSaNa se abhyarthanA kI kalakattA meM osavAloM kI pratinidhi saMsthA 'osavAla navayuvaka samiti' ke bhavana nirmANa ke lie ve kabhI svayaM candA mA~gane nikale the| samiti ne saMvat 2042 meM unakI saMgamaramara kI vakSa pratimA apane prAMgaNa meM sthApita kara apane ko dhanya mAnA / saMvat 2036 meM akhila bhAratavarSIya abhinandana samiti kI ora se ApakI smRti meM eka vRhad smRti grantha prakAzita huA, jisameM sabhI premiyoM ke zraddhA sumana hI nahIM, Apake kriyAkalApoM kA sahI Akalana evaM dAna-varSA kA anokhA kintu apUrva lekhA jokhA darja hai|
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 jaina-vibhUtiyA~ 85. seTha kastUra bhAI lAla bhAI (1894-1980) janma pitAzrI mAtAzrI pada/upAdhi divaMgati : ahamadAbAda, 1894 : seTha lalabhAI : mohinI bAI : padmabhUSaNa (1969) : ahamadAbAda, 1980 Adhunika bhArata ke udyogapatiyoM meM gujarAta ke osavAla zreSThi kastUra bhAI lAlabhAI agragaNya the| Apake pUrvaja zrI zAMtidAsa jauharI kI mugala darabAra meM bar3I Avabhagata thii| bAdazAha jahA~gIra ne unheM nagaraseTha kI padavI bakhzI evaM hamezA 'mAmA'' kahakara bulAte the| bAdazAha zAhajahA~ ke 'mayUrAsana' ke nirmANa meM dhana evaM ratna muhaiyA karAne kA zreya seTha zAMtidAsa ko hI thaa| inake prapautra seTha lAlabhAI prasiddha udyogapati the| unhoMne san 1896 meM rAyapura mila kI sthApanA kii| seTha lAlabhAI samAja ke pratiSThita vyakti the evaM saradAra kahalAte the| unakI dharmaparAyaNA patni mohinI bAI kI kukSi se ahamadAbAda meM 19 disambara, 1894 ke dina kastUrabhAI kA janma huaa| hAI skUla kI maiTrika parIkSA san 1911 meM pAsa kii| bacapana se unameM rASTraprema ke saMskAra pdd'e| acAnaka jaba ve mAtra 18 varSa ke the to Apake pitA divaMgata ho gye| tabhI se Apane kArobAra sambhAlA evaM jalda hI unnati ke zikhara para pahu~ca gye| ___Apane TAIma kIpara va sTora kIpara ke padoM se kArya kI zuruAta kI evaM apanI mehanata ke bala para udyoga ke sabhI AyAmoM kA pratyakSa anubhava liyaa| jiloM meM bhramaNa kara kapar3A udyoga ke sabhI pahaluoM evaM bArIkiyoM kA anubhava hAsila kiyaa| san 1914 meM vizvayuddha chir3a jAne se kapar3e udyoga meM khUba uttejanA aaii| rAyapura mila bhArata kI zreSTha miloM meM ginI jAne lgii| san 1915 meM ApakA vivAha ahamadAbAda ke agragaNya jauharI zrI cimanalAla kI suputrI zAradA bahana se huaa| san 1921 ke kA~gresa
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 343 adhivezana meM ApakA paricaya rASTrIya netAoM se huaa| ve sabhI isa 27 varSIya yuvA udyogapati kI kAryadakSatA se prabhAvita hue| kastUrabhAI ne samaya kI mA~ga samajha kara kapar3A miloM kI eka zrRMkhalA hI khar3I kara dii| rAyapura, azoka, sarasapura, aravinda, nUtana evaM nyUkATana milsa Apake adhyavasAya evaM sUjhabUjha kI kahAnI haiN| 1926 meM Apa jainiyoM kI pramukha saMsthA AnandajI kalyANajI TrasTa ke TrasTI manonIta hue| pAlItAnA zatrujaya tIrtha ko ApakI mahatI sevAe~ prApta huii| dvitIya vizvayuddha ke bAda kastUrabhAI rAsAyanika udyoga kI ora mur3e evaM 18 karor3a kI pU~jI aura amarIkA ke sahayoga se bahuta bar3A sAmrajya khar3A kara diyaa| san 1948 meM atula proDakTasa nAmaka saMsthAna kI nIMva pdd'ii| paM. javAharalAla neharU ne isakA udghATana kiyaa| san 1956 meM bhArata sarakAra ke tIna karor3a rupae ke sahayoga se isa udyoga kA khUba vikAsa huaa| videzoM meM saMsthAna ke mAla kI khapata se udyoga camaka utthaa| . gAMdhIjI kA Apa para bahuta prabhAva thaa| pAlItAnA ke rAjA se zatrujaya tIrtha ke vivAda para Apane satyAgraha kA sahArA liyaa| san 1923 meM Apa rASTrIya esembalI ke sadasya bne| Apa aneka jana-hitakArI kAryoM se jur3ezAntiniketana, banArasa hindU yUnivarsiTI Adi rASTrIya mahattva kI saMsthAoM ko lAkhoM rupae dAna meM die| san 1937 se 1949 evaM 1957 se 1960 ke bIca Apa rijarva baiMka ke nirdezaka bhI rhe| gavarnara ke pada para zrI sI.DI. dezamukha kI niyukti Apake hI sadprayatnoM kA phala thii| rASTrIya udyogoM ko bar3hAne kI dRSTi se Apane videzoM kI yAtrAe~ kii| san 1954 meM rUsa jAne vAle udyoga aura kRSi sambaMdhI bhAratIya ziSTamaNDala ke Apa netA cune ge| kAMDalA ke naye bandaragAha kI nirmiti meM Apa pramukha preraNAsrota rhe| tadartha 1948 meM bhArata sarakAra dvArA nirmita vikAsa samiti ke Apa caiyaramena banAe ge| prazAsana kI khAmiyA~ DhU~r3hane ke lie sarakAra dvArA banAI gaI kameTI ke Apa adhyakSa rhe| gA~dhI smAraka nidhi ke lie ApakI adhyakSatA meM pA~ca karor3a rupae ikaTThe kie gae the| Apa dvArA saMsthApita ahamadAbAda ejukezanala sosAITI aneka kaoNlejoM kA saMcAlana karatI hai| gujarAta
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 jaina-vibhUtiyA~ yUnivarsiTI kI sthApanA meM bhI ApakA pramukha hAtha thaa| anekoM zodha saMsthAnoM ke Apa janmadAtA the| Apa AnandajI kalyANajI per3hI ke adhyakSa rahe haiN| giranAra, raNakapura, AbU Adi tIrthoM evaM mandiroM ke punarUddhAra meM ApakA sahayoga stutya rhaa| Apake sadprayatnoM se jaina mandiroM ke daravAje harijanoM evaM achUtoM ke lie khola diye gye| Apane samAja hitakArI kAryoM ke lie apanA jIvana arpaNa kara diyaa| san 1955 meM Apane muni zrI puNya vijayajI ke sahayoga se bhAratIya prAcya vidyAoM ke vikAsArtha evaM jaina zAstroM ke prakAzanArtha "lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyA maMdira'' kI sthApanA kii| isa saMsthAna ke saMgrahAlaya meM 45000 hastalikhita prAcIna graMthoM kA abhUtapUrva saMgraha hai| san 1985 meM gujarAta yUnivarsiTI parisara ke sAmane isake naye bhavana kA udghATana huaa| yahA~ aneka zodhArthI DaoN. dalasukhabhAI mAlavaNiyA ke nirdezana meM zodhakArya meM saMlagna rahane lge| pIeca.DI. kI upAdhi ke lie yUnivarsiTI ne isa saMsthAna ko mAnyatA dii| san 1969 meM bhArata sarakAra ne apako ''padmabhUSaNa'' kI sammAnita upAdhi se vibhUSita kiyaa| 20 janavarI, 1980 ko ahamadAbAda meM hRdaya gati rUka jAne se ApakA dehAvasAna huaa| Apake suputra zrI zreNika bhAI ke kuzala nirdezana meM parivAra dvArA saMsthApita sabhI audyogika zaikSaNika evaM dhArmika saMsthAna sucArU saMcAlita ho rahe haiN|
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 345 jaina-vibhUtiyA~ 86. seTha bAlacanda hIrAcanda zAha ( -1953) janma pitAzrI : hIrAcanda divaMgati : 1953 seTha hIrAcanda jaina samAja ke pramukha zreSThi the| bambaI ke seTha mAnekacanda pannAlAla ke sAtha milakara unhoMne akhila bhAratIya jaina kAnphreMsa kI nIMva ddaalii| ye zolApura meM sarakAra dvArA mAnada majisTreTa niyukta hue| unhIM seTha hIrAcanda ke suputra bAlacanda the| bAlacanda kI prArambhika zikSA solApura meM huii| ve adhyavasAyI evaM saMkalpavAna the| san 1906 meM rASTrIya kA~gresa kA aitihAsika adhivezana kalakattA meM huaa| taruNa bAlacanda ne usa adhivezana meM bhAga liyaa| dAdAbhAI naudojI ne bhArata kI Arthika daridratA ke lie aMgrejoM ko to kosA hI, unhone deza ke audyogika evaM Arthika vikAsa ke lie bhAratIyoM ko Age Ane kI apIla kii| bAlacanda bhAI ne tabhI se isa Arthika asahAyatA ko dUra karane kA saMkalpa liyaa| unhoMne kAMgresa ko vividha kAryakalApoM hetu lAkhoM rupayoM kA avadAna diyaa| unhoMne nirmANa ke kAma meM bahuta unnati kI aura relve ke lie bar3ebar3e brija banAne ke ThekoM se prathama vizvayuddha ke samaya apAra sampatti arjita kii| yuddha samApta hone para ''siMghiyA sTIma nevIgezana kampanI'' ke saMsthApana meM seTha bAlacanda kA pramukha hAtha thaa| isa kampanI ne jahAjarAnI udyoga meM naye kIrtimAna sthApita kiye| antata: sarakAra ne isa saMsthAna kA adhigrahaNa kara liyaa| san 1924 meM Apane ''iNDiyana hyUma pAIpa kampanI'' kI sthApanA kI jo sImeMTa krAMkrITa ke bhArI pAIpa banAtI hai| pUre bhArata meM isa
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 jaina-vibhUtiyA~ kampanI kI sATha se adhika zAkhAe~ haiN| videzoM meM bhI isa kampanI kI bar3I sAkha hai| seTha bAlacanda bahuta dayAlu aura milanasAra the| samAja hitakArI pravRttiyoM ke lie unhoMne aneka Arthika avadAna die| iNDiyana cembara oNpha kaoNmarsa ke Apa sabhApati rhe| san 1953 meM ApakA dehAvasAna huaa|
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ 87. zrI gulAbacanda r3har3hA (1867-1952 ) janma 347 pitAzrI pada/ upAdhi : jayapura, 1867 : sAgaracandajI r3har3hA : dIvAna ( jhAbuA), mukhyamaMtrI (khetar3I) 1952 divaMgati sudhAra yuga ke agraNI zrI gulAbacanda Dhar3hA kA janma jayapura meM san 1867 meM huaa| Apake pitA zrI sAgaracandajI kA jalda hI dehAnta ho gayA / ApakI prArambhika zikSA jayapura meM huii| san 1889 meM unhoMne aMgrejI meM bI.e. oNnarsa kiyA evaM 1890 meM ilAhAbAda yUnivarsiTI se ema. e. kI DigrI lI / ve osavAla samAja meM prathama snAtakottara DigrI dhArI the / hindI, saMskRta, aMgrejI, urdU evaM phArasI bhASAoM para Apako samAna adhikAra prApta thaa| ve jayapura riyAsata meM muMsipha niyukta hue / unhoMne vibhinna padoM para riyAsata kI sevA kI / antata: mAuMTa AbU meM mahAmAnya gavarnara janarala ke rAjapUtAnA sthita ejeMTa ke yahA~ jayapura darabAra ke pratinidhi kI haisitaya se kAryarata rhe| isa bIca kucha samaya taka khetar3I rAjya ke mukhyamaMtrI kA pada bhI sNbhaalaa| ve bIkAnera rAjya ke lekhAdhikArI, jAmanagara mahArAjA ke nijI saciva, jhAbuA rAjya ke dIvAna Adi vibhinna padoM para bhI kAryatara rhe| usa samaya jaina samAja nirakSaratA ke caMgula meM phaMsA huA thaa| samAja ko isa kamajorI se chuTakArA dilAne ke lie san 1902 meM phalaudI meM jaina zvetAmbara kaoNnphreMsa kI sthApanA huii| kaoNnphreMsa ke pitA rUpa saMsthApaka hone kA zreya gulAbacandajI ko hI hai| san 1907 meM ve akhila bhAratavarSIya jaina yuvaka esoziyasana ke adhyakSa cune ge| ve zrI pArzvanAtha ummeda jaina bAlAzrama ke vyavasthApaka the / ve san 1933 meM mahArASTrIya jaina zvetAmbara kaoNnphreMsa, ahamadanagara ke adhyakSa cune ge| san 1935 meM ve AtmAnanda jaina
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ gurukula gujarAnavAlA ke bhI adhyakSa cune ge| san 1938 meM maMDolI meM Ayojita mAravAr3a prAMtIya jaina kaoNnphreMsa kI Apane hI adhyakSatA kii| 348 Apane vyApAra ke kSetra meM baiMkoM kA saphala saMcAlana kiyaa| muMbaI marceMTa baiMka kI raMgUna bAMca meM Apa ejenTa kI haisiyata se evaM pUnA baiMka kI mumbaI zAkhA meM mainejara kI haisiyata se kAryarata rahe / Apa gvAliyara rAjya ke korTa oNpha vArDsa ke sadasya rhe| bAMsadA (gujarAta) meM Apa rAjya ke spezala oNphisara niyukta hue| san 1937 meM caturtha akhila bhAratavarSIya osavAla mahAsammelana ke kalakattA adhivezana ke Apa adhyakSa manonIta hue| isa sammelana meM deza ke vibhinna bhAgoM se Ae pratinidhiyoM ke alAvA anya jAtiyoM evaM rASTra ke zIrSastha netAoM ko AmaMtrita kiyA gayA thA / mahArAjA bhAvanagara, mahArAjA tripurA, lakSmI nivAsajI bir3alA, bhAgIrathajI kAnor3iyA prabhRti sajjanoM kA mArgadarzana bhI samAja ko milaa| isI sammelana meM samAjabhUSaNa chogamalajI copar3A Adi sajjanoM ne "jaina dharma kI saMskRti evaM Adarza" ko ostravAla jAti kI mUla preraNA evaM Adarza rUpa meM mAnyatA die jAne sambandhI prastAva rakhA thA jo sammelana ne asvIkAra kara liyaa| isI sammelana meM eka krAMtikArI prastAva bhI pArita huA-jAti bahiSkAra kI vighaTanakArI prathA ke viruddh| zrIsaMgha-vilAyatI vivAda kI amaMgalakArI prathA kI purajora zabdoM meM bhartsanA kI gaI / san 1931 meM rAjya sevAoM se nivRtti ke bAda Apane apanI janmabhUmi mAravAr3a meM vidyA prasAra ko apanA mizana banA liyaa| unhoMne ummedapura evaM phAlanA meM eka AvAsIya skUla kI buniyAda rakhI jisane bAda meM kaoNleja starIya sakSamatA hAsila kara lii| san 1952 meM zrI gulAbacandajI Dhar3hA kA pArthiva zarIra paMca tattva meM vilIna ho gyaa| unake suputra prasiddha sarvodayI netA zrI siddharAjajI r3har3hA rASTra sevA meM saMlagna haiM /
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 349 88. zrI lAlacanda DhaDhA (1898-1968) janma : phalaudI, 1898 pitAzrI : suganamala Dhar3hA divaMgati : 1968 araba dezoM meM eka kahAvata hai- eka AdamI ko samudra meM DubA do taba bhI bhAgya ne sahArA diyA to vaha baca nikalegA aura vaha bhI DheroM machaliyA~ lekr| karAmAta pUrva janmoM meM arjita kie puNya phala kI hai| zrI lAlacandajI Dhar3hA kI kahAnI bhI "kucha nahIM' se ''saba kucha'- apane adhyavasAya evaM saubhAgya se arjita karane kI kahAnI hai| ___ 'r3har3hA' gautra mUlata: solaMkI rAjapUtoM se ni:sRta hai| ve bahAdura aura kAryakuzala hote the| inake pUrvaja sAraMgadAsajI jaisalamera chor3akara phalaudI A bse| apane zarIra kI majabUtI ke kAraNa siMdha ke amIra se unhoMne 'Dhar3ha' kA viruda paayaa| isI kAraNa unake vaMzaja kAlAntara meM 'bar3hA' khlaaye| san 1660 meM luMkA gacchIya zrI bhAgacandajI svAmI ke upadeza se unhoMne sthAnakavAsI sampradAya kI AsthA grahaNa kii| inhIM sAraMgadAsajI ke putra raghunAthadAsa hue| unhIM ke vaMzajoM meM zAha suganamala Dhar3hA hue| san 1900 meM ve vyApAra ke nimitta madrAsa Ae aura yahA~ mahAjanI kArobAra karane lge| unake tIna putra hue-lakSmIcanda saubhAgamala aura laalcnd| baccoM kI zikSA nAma mAtra kI huii| donoM bar3e bhAiyoM ne madrAsa meM 'kemisTa eNDa DragisTa' kI eka dUkAna para naukarI kara lii| usa samaya taka parivAra bahuta sAdhAraNa sthiti meM thaa| lAlacanda jaba paitRka nivAsa phalaudI se madrAsa Ae to bhAiyoM kI siphAriza para dukAna mAlika ne lAlacanda ko bhI rahane, khAne evaM kAma karane kI ijAjata de dii| sAla ke aMta meM jaba selerI dene kA avasara AyA to dUkAna mAlika unheM selerI dene
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ se sApha inkAra ho gyaa| tInoM bhAiyoM ko bahuta burA lgaa| unhoMne turaMta naukarI chor3a dI aura nijI vyavasAya karane kA saMkalpa kiyA / 350 san 1914 meM mAtra eka sau rupaye kI pU~jI se "r3har3hA eNDa kampanI' nAma kA apanA Draga sTora kholA / dUkAna cala niklii| san 1920 taka usakI dainika bikrI ATha hajAra taka hone lgii| jaldI hI unheM videzI kampaniyoM kI davAiyoM kI ejensI bhI mila gaI / kucha samaya bAda hI lAlacanda ke donoM bhAI kAla-kavalita ho ge| parivAra evaM vyavasAya kA sArA bhAra taruNa lAlacanda ke kaMdhoM para A par3A / san 1930 meM lAlacanda ne ekAkI ho jAne evaM kAryabhAra kama karane ke khyAla se dUkAna eka choTI jagaha para sthAnAntarita kara lii| yahI unake lie maMtra varadAna siddha huaa| 'prAmANika davA aura vAjiba kImata' kA unakA mUla kAragara sAbita huaa| unakA kArobAra dina dUnA rAta caugunA bar3hA / dUkAna kI zAkhAe~, prazAkhAe~ khulii| dvitIya vizva mahAyuddha ke samaya jarmanI ko mitra rASTroM kA duzmana ghoSita kara diyA gayA thA / madrAsa meM davAiyoM ke sarvapramukha vikretA jarmanI kI Bayer & Company the / lAlacandajI ne kor3iyoM ke mola Bayer kA sArA sTaoNka kharIda liyaa| yuddha ke samaya Vital drugs kI kamI ho jAne se r3har3hA eNDa kampanI kA kArobAra bahuta bar3ha gyaa| madrAsa meM 'akhila bhAratavarSIya kemisTa eNDa DragisTa pheDarezana' sthApita karane kA zreya lAlacandajI ko hai / san 1922 meM Dhar3hA eNDa kampanI ne Avazyaka davAoM ke bhArata meM nirmANa kI zuruAta kii| bar3I-bar3I videzI kampaniyoM ke sAtha anubaMdha kara ve isa kSetra meM agragaNya ho gye| san 1968 meM unhoMne aspatAloM meM kAma Ane vAlI anya sAmagriyoM kA nirmANa zuru kara diyaa| - sampatti arjana ke sAtha-sAtha lAlacandajI meM sAmAjika sahakAra kI bhAvanA bhI vikasita huii| unhoMne apanI pharma ke svarNa jayaMtI avasara para eka TrasTa kI sthApanA kii| isa TrasTa kI Aya se aneka jana hitakArI pravRttiyoM kA saMcAlana hotA hai / madrAsa kI prasiddha sevAbhAvI saMsthA "jaina meDikala rilIpha sosAITI' kI sthApanA kA zreya lAlacandajI ko hI hai| yaha saMsthA nagara meM aneka davA -1 - vitaraka kendroM kA saMcAlana karatI hai|
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 351 jaina- vibhUtiyA~ san 1968 meM lAlacandajI kA dehAvasAna huaa| unake suputra zrI mohanacandajI r3har3hA ne sampUrNa kArobAra kI Dora sambhAla rakhI hai| unake prayatnoM aura sUjhabUjha se 1972 meM rAjya sarakAra ke sahayoga se " tAmilanADa r3har3hA phArmAsyUTikala' kI nIMva pdd'ii| san 1977 meM TrasTa ke phaMDa se "lAlacanda milApacanda r3har3hA skUla' kI sthApanA huI /
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 jaina-vibhUtiyA~ 89. seTha AnandarAja surANA (1891-1980) janma : jodhapura, 1891 pitAzrI : cAMdamala surANA pada/upAdhi : prANImitra (1970), (1971), samAja bhUSaNa, (1972) divaMgati : 1980 '000 ApakA janma jodhapura meM san 1891 meM huaa| Apako ahiMsA evaM AdhyAtma se lagAva paitRka virAsata meM milaa| Apake pitA seTha zrI cAMdamala surANA sArvajanika hita ke kAmoM meM sadaiva tatpara rahate the| ve jodhapura piMjarApola ke saMrakSaka the| zrI AnandarAjajI jaba 32 varSa ke the tabhI rASTrIya Andolana meM kUda pdd'e| bIkAnera mahArAja ne Apako rAjya se nirvAsita kara diyaa| jodhapura kA sAmantI zAsana bhI unheM bardAsta na kara skaa| Apane loka pariSad kI sthApanA evaM san 42 ke bhArata chor3o Andolana meM sakriya bhAga liyaa| aneka bAra jela kI yAtanAeM shii| Apa dillI dhArA sabhA ke san 1952-57 taka sadasya rhe| Apane nijI kArobAra zuru kiyaa| chApekhAne kI mazInoM ke AyAta evaM nirmANa kA bahuta bar3A audyogika pratiSThAna Apake hI adhyavasAya kA phala thaa| sAtha hI, rAsAyanika udyoga meM bhI Apane bhAgya AjamAyA evaM samRddhi hAsila kii| Apa deza kI aneka samAjasevI saMsthAoM se jur3e rahe, jinameM mukhya haiM-bambaI kI hyUmenITeriyana lIga, gItA zizu vihAra, bhAratIya zAkAhAra kaoNnphreMsa, bhArata go-sevaka saMgha, vizva ahiMsA saMgha aadi| surANA vizvabaMdhu TrasTa ke Apa saMsthApaka TrasTI the| Apake hRdaya meM jAnavaroM evaM prakRti ke prati bahuta prema thaa| logoM kA jAnavaroM ke prati krUra vyavahAra dekhakara ApakA mana sadA du:khI rahatA thaa| Apane unake viruddha jihAda cher3a diyaa| jodhapura rAjamahala meM lAkhoM pazuoM ko katla se bacAne ke lie satyAgraha kiyaa|
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 353 hisAra meM akAla kI vibhISikA se pazuoM ko bacAne ke lie kaimpa lgaae| bihAra va rAjasthAna ke akAla pIr3itoM kI sahAyatArtha ghara-ghara jAkara dhana ekatrita kiyaa| bhagavAn mahAvIra ke 2500 veM nirvANa mahotsava ke samaya unhoMne 2500 gAyoM ko katla ghara se bacAkara gau sadanoM ke havAle kiyaa| Apa akhila bhAratIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kAnphreMsa ke 25 varSa taka mahAmaMtrI evaM TrasTI rhe| sammAnita ekatA aura naitika mUlyoM kI sthApanA ke lie unhoMne kaoNnphreMsa kI gatividhiyoM ko nayA AyAma diyaa| dillI meM bhagatasiMha mArga para nirmita vizAla 'jaina bhavana' Apa hI kI sUjha-bUjha kA phala hai| bhArata-pAkistAna ke ba~TavAre ke sAtha visthApita huI bahanoM ke punarvAsa hetu ApakA sahayoga cira-smaraNIya rhegaa| Apa dillI kI aneka saMsthAoM ke sabhApati rhe| bhArata ke rASTrapati ne san 1970 meM unheM 'prANImitra' kI upAdhi se vibhUSita kiyaa| san 1971 meM unheM bhArata sarakAra dvArA padmazrI kI upAdhi se sammAnita kiyA gyaa| jaina samAja ne san 1970 meM unheM 'samAja ratna' evaM san 1972 meM samAja bhUSaNa ke viruda se vibhUSita kyaa| ve san 1980 meM svargastha hue| AR ( SIM LaikalM
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 jaina-vibhUtiyA~ 90. seTha acalasiMha (1895-1983) janma : AgarA, 1895 pitAzrI : pItamala corar3iyA (seTha savAIrAma boharA ke dattaka Aye) divaMgati : 1983 janma unakA sArthaka hotA hai, jinakA jIvana arthavAna ho / seTha acalasiMha ke vyaktitva meM eka mahApuruSa kI kalpanA caritArtha huii| atyaMta sajjanatA, sahRdayatA, nirabhimAnatA, vinamratA, para-du:kha-kAtaratA, kartavya parAyaNatA, anuzAsana priyatA, mita bhASitA Adi guNoM kA saMgama unake vyaktitva ko bhavyatA pradAna karatA thaa| vizAla dehayaSTi, zizu sarIkhI bholI AkRti, zubhasmiti unakI zakhsiyata ke abhinna aMga the| bIsavIM zadI ke lokapriya rASTrIya evaM AMcalika jaina karNadhAroM meM ve agragaNya the| unhoMne yaha lokapriyatA apanI bhASaNa-paTutA ke bala para nahIM, apitu kAryakSamatA evaM karmaThatA ke bala para arjita kI thii| Aja ke yuga meM jaba rAjanIti sattA kI anugAminI aura kursiyoM kI uThA-paTaka kA paryAya bana cukI hai seThajI isa daladala se kosoM dUra rhe| AgarA kI janatA ne unheM behada pyAra evaM sammAna diyA evaM bAra-bAra dhArA sabhA evaM lokasabhA ke lie cunaa| Aja aise mahAjana durlabha haiM jinameM dharma ke sabhI tattvoM kA samAveza ho / seThajI ke vyaktitva meM mana, vacana aura karma kI ekarUpatA thii| ve Arthika dRSTi se hI mahAjana nahIM the, apitu dhArmika evaM naitika dRSTi se bhI asala meM mahAjana the| seTha acalasiMha kA janma 5 maI, san 1895 ke dina AgarA nagara ke eka samRddha evaM pratiSThita jaina osavAla boharA gotrIya dharma premI parivAra meM huaa| AgarA ke seTha savAIrAmajI boharA kI samAja meM pratiSThA thI para unake koI putra na thaa| unhoMne AgarA ke hI pItamala corar3iyA ko dattaka liyaa|
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 355 pItamalajI ne apane adhyavasAya se khUba sampatti arjita kii| Apako dhaulapura mahArAja ne 'seTha' kI padavI se sammAnita kiyaa| Apake tIna putroM meM acalasiMha sabase choTe the| AgarA meM maiTrika taka zikSA prApta karane ke pazcAt acalasiMha ne nainI evaM kAnapura ke kRSi vidyAlayoM meM adhyayana kiyaa| ve 1916 meM prathama bAra akhila bhAratIya kA~gresa kameTI ke lakhanaU adhivezana meM sammilita hue aura usI samaya se deza sevA tathA jana sevA ke kArya meM jIvana arpaNa kara diyaa| Apane sana 1917 meM zrImatI ainI beseMTa dvArA saMcAlita 'homarUla' AMdolana meM bhAga liyaa| san 1918 meM 'roleTa ekTa' kA bahiSkAra kiyaa| isa prakAra sArvajanika jIvana kA samArambha huaa| ve rASTra ke svataMtratA Andolana ko samarpita ho gye| san 1928 meM 'acala grAma sevA saMgha' nAmaka saMsthA kI sthApanA kara grAmoM meM zikSA va svAsthya ke lie kArya prArambha kiyA tathA san 1932 taka 300 rupae prati mAha isa kArya ke lie vyaya kiyaa| unake isa sevA kArya ne gA~voM meM krAMti kara dii| gA~voM ke utthAna meM ApakI sevA avismaraNIya rhegii| san 1930 meM 'namaka satyAgraha' meM pahalI bAra 6 mAha ke lie jela ge| isake pazcAt 1932 meM satyAgraha AMdolana meM aThAraha mAha, san 1940 meM vyaktigata satyAgraha AMdolana meM eka varSa evaM 1942 meM 'bhArata chor3o Andolana' meM DhAI varSa ke lie jela yAtrA kii| san 1934 meM Apa bihAra kI kendrIya bhUkampa sahAyatA samiti ke sadasya cune ge| isI varSa Apa lakhanaU meM bhArata jaina mahAmaNDala tathA ajamera meM hone vAle akhila bhAratavarSIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina navayuvaka sammelana ke adhyakSa cune ge| isI varSa ajamera meM hI hone vAle akhila bhAratavarSIya dvitIya osavAla mahAsammelana ke adhayakSa nirvAcita hue| san 1935 meM eka lAkha rupae dAna se 'acala TrasTa' kI sthApanA kii| saMprati isa saMsthA se saMbaddha acala bhavana meM pustakAlaya evaM vAcanAlaya cala rahe haiN| san 1953 meM AgarA meM hone vAlI akhila bhAratIya kAMgresa kameTI ke adhivezana ke Apa svAgatAdhyakSa cune gae the|
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ ve AgarA nagarapAlikA ke upasabhApati cune ge| AgarA nagara kA~gresa evaM prAMtIya kA~gresa ke ve san 1930 se 1948 taka lagAtAra adhyakSa rahe / san 1952 meM Apa prathama bAra lokasabhA ke sadasya cune ge| 356 san 1953 meM Apa dillI ke akhila bhAratavarSIya mahAvIra jayaMtI kameTI ke adhyakSa bane / san 1957 meM dillI meM hone vAle vizva dharma sammelana ke Apa pradhAnamaMtrI cune ge| san 1958 se 1966, 1970 va 1974 se 1977 taka Apa akhila bhAratIya kaoNMgresa kameTI ke sadasya rahe / nArI zikSA ke kArya ko Age bar3hAne ke lie seThajI ne apanI dharmapatnI zrImatI bhagavatI devI jaina ko protsAhita kiyaa| zrImatI bhagavatI devI ne apanI samasta cala-acala saMpatti dAna kara kanyA vidyAlaya kI sthApanA kii| seTha jI isa saMsthA ke adhyakSa rahe / Ajakala isa zikSA saMsthAna ke cAra stara haiM - mahAvidyAlaya, hAIskUla, prAimarI skUla evaM bAla maMdira / I AgarA zahara kI aneka vikAsa mUlaka pravRttiyoM kA unhoMne saphala saMcAlana kiyaa| san 1936 se osavAla mahA sammelana ke mukha patra 'osavAla sudhAraka' kA prakAzana Apa hI kI dekha-rekha meM hotA thA / bhagavAna mahAvIra ke 2500veM parinirvANa mahotsava samiti ke Apa sadasya the| - san 1974 meM Apake 80veM janma-divasa para bhArata ke tatkAlIna rASTrapati ne ApakA abhinandana kiyaa| san 1983 meM seTha acalasiMha kA nidhana huA /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 91. sara seTha hukamacanda (1874 - 1959 ) 357 janma : 1874, indaura pitAzrI : seTha sarUpacanda kAsalIvAda mAtAzrI : jabarIbAI upAdhi : rAyabahAdura, sara, jaina samrATa divaMgati : 1959 anupama sAhasa viziSTa buddhimattA evaM prabala puruSArtha se deza ke audyogika, Arthika, sAmAjika evaM sAMskRtika kSetroM ko samRddha karane vAle seTha hukamacanda bIsavIM zadI ke jaina kIrtiAkAza ke ujjvala nakSatra the / unhoMne apAra bhautika sampadA arjita kI evaM use dharma evaM samAjoddhAraka kAryoM meM lgaayaa| apanI avicala sahiSNutA, udArata, nirabhimAnitA, paropakAritA evaM vidvat-prema ke lie ve mazahUra the 1 pitA seTha sarUpacanda kAsalIvAla ke ghara mAtA jabarIbAI kI kukSi se san 1874 meM eka bAlaka ne janma liyaa| bAlaka ke Agamana ke bAda se hI parivAra para lakSmI kI kRpA hone lgii| seTha sarUpacanda apanI tIkSNa buddhi ke lie prasiddha the / hukamacanda ko yaha saubhAgya virAsata meM milA / pA~ca varSa ke nanhe bAlaka ke lie ghara hI para vidyArjanArtha eka gurU kA prabaMdha kara diyA gyaa| ve 15 varSa ke hue taba apane parivAra ke vyApAra meM hAtha ba~TAne lage the| san 1886 meM seThajI kA prathama vivAha huA jaba ve mAtra 12 varSa ke the / vidhi kI aisI lIlA banI ki seThajI ne cAra vivAha kie - dUsarA san 1899 meM, tIsarA 1906 meM evaM aMtima 1915 meM unakI aMtima sahadharmiNI zrImatI kaMcana bahana sAkSAta lakSmI kA avatAra thI / ve paropakArI evaM viduSI thIM / 1 usa vakta madhyapradeza evaM gujarAta meM aphIma bahutAyata se paidA kI jAtI thii| indaura aphIma ke saTTe ke lie prasiddha thA / seTha hukamacanda saTTe ke sarvocca khilAr3I the / unhoMne isa dhaMdhe se karor3oM kI sampatti arjita kii|
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 jaina-vibhUtiyA~ TAImsa oNpha iNDiyA ne unheM 'Merchant Prince of Malwa' ghoSita kiyaa| ve yaha jAnate the ki saTTe kI Aya asthira hotI hai| unhoMne apane baccoM ko sadaiva saTTA na karane kI sIkha dii| san 1925 meM seThajI ne mumbaI meM Atma preraNA se kucha kAla taka saTTA khelanA banda kara diyaa| unhoMne apanI samajha-bUjha, samRddhi evaM sAhasa ke bala para aneka bAra akele hI bedhar3aka bhArata ke samasta bAjAroM ko kaoNrnara kiyA thaa| unake eka lakSI saudoM se videzoM taka meM sanasanI phaila jAtI thii| ve saude itane ekAntika hote the ki logoM ko unake asaphala ho jAne kI AzaMkAe~ hone lagatI thii| jIvana-maraNa kI sI uttejanAoM kI una ghar3iyoM meM bhI seTha sAhaba hamezA prasanna mukha rhte| ve AdhI-AdhI rAta sthira mana se AgAmI kala kA progrAma bnaate| rAtoM-rAta kisI ko khabara lage binA dUsare dina unake nirdeza bAjAroM meM phuNcte| bAjAra kA sArA saMtulana ulaTa-pulaTa ho jaataa| Azcarya yaha thA ki hara aise maukoM para vijaya zrI unhIM ke hAtha lagatI evaM karor3oM kI sampadA unake bhaNDAra meM praveza krtii| unhoMne 22 lAkha rupayoM kA eka dhArmika TrasTa banA diyaa| unake dattaka putra seTha hIrAlAlajI kAsalIvAla ke anusAra seTha sAhaba kI isa tejasvitA evaM yazasvI jIvana-mahala kI nIMva rakhane kA zreya unakI prathama dharmapatni ko thA, jinake alpavayasIya saMsarga ne seTha sAhaba kI jIvana saraNI ko Alokita kara diyA thaa| sara seTha ke rezamI kurate yA aMgarakhe para gale meM moTe pannoM kA bahumUlya harA kaMThA, sara para mahArAjAoM kI sI kiztInukA lAla pagar3I sadA zobhAyamAna rhtii| aMtima varSoM meM unakI jIvana zailI AmUlacUla badala gii| unako naMge pAvoM, khulA sira, deha para mAtra eka dhotI bA~dhe aura oDhe sArvajanika kAryoM meM bhAga lete dekhakara loga dA~toM tale aMgulI dabA lete thekyA yahI seTha hukamacanda haiM jo kabhI jhalledAra sAmantI jarI kI pagar3I aura malamalI acakana, gale meM hIroM-pannoM ke galahAra aura hAthoM meM amUlya hIroM kI jhalamalAtI aMgUThiyA~ pahane sabase mukhAtiba hote the| nirAlI Ana, bAna, zAna aura sAhUkAroM kA betAja bAdazAha kahalAte the| sAre vaibhava vilAsa ko
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359 jaina- vibhUtiyA~ ucchiSTa mAnakara ve nitAMta sAdagI aura sAdhu-saMtoM ke samparka meM jIvana bItAne lage / seTha hukamacanda krAMtadarzI the| unhoMne arjita sampatti ko udyoga sthApita karane meM lagAyA / baMgAla kI prasiddha TaiksaTAIla evaM sTIla mila sthApita karane kA zreya unhIM ko hai / ve khAdI aura sUtI kapar3e ke udyoga ko mahattva dene ke pakSadhara the / videzI kapar3e kI khapata ko rokane evaM bhAratIya mudrA 'bacAne ke uddezya se unhoMne indaura meM moTe kapar3e kA nirmANa zuru kiyA / ina kArakhAnoM ke lagane se karIba 15000 takanIziyanoM evaM majadUroM ko rojagAra milA / seTha sAhaba vyApAra meM naphe evaM nukzAna meM sadaiva samAna rhte| unhoMne bahuta utAra-car3hAva dekhe / ve bhAgya ke prati AzAvAdI rahate the| deza-videza ke bAjAroM ke utAra-car3hAva para ve najara rkhte| unakA vizleSaNa adhikAMza sahI rhtaa| unakI saphalatA kA sabase bar3A kAraNa thA - saahs| bar3A se bar3A dAMva khelane kI kSamatA / isI kSamatA ne unheM " marceMTa kiMga'' banA diyA / svadezI udyoga dhaMdhoM meM ve agraNI the / seTha sAhaba kI audyogika saphalatA ne unakI udAratA aura paropakArI vRttiyoM ko paMkha de die| mAtA se virAsata meM mile dhArmika saMskAra ujAgara hue| unhoMne zIzamahala, indrabhavana, ItivAriyA nUM maMdira Adi bhavya ImAratoM kA nirmANa karavA kara samAja ko samarpita kara diyA | vizrAMti bhavana, mahAvidyAlaya, borDiMga hAusa, kaMcanabAI zrAvikAzrama, auSadhazAlA, prasUti gRha, bhojanazAlA Adi aneka saMsthAnoM kA nirmANa unakI dAnazIlatA ke jvalaMta udAharaNa haiM / bacapana se hI unheM dharmacaryA meM rUci thii| ve dharmapremI baMdhuoM ke sAtha hara roja pUjana, svAdhyAya karate / tyAgI evaM vidvAn vyaktiyoM kA satsaMga unheM rucikara thaa| san 1942 meM indaura meM zAMtimaMgala vidhAna evaM aSTAnikA parva ke daramyAna unheM mAnapatra bheMTa kiyA gyaa| sonagar3ha ke digambara jaina yAtrAdhAma kI unhoMne tIna bAra yAtrA kii| ve pUjya kAnajI svAmI kI AdhyAtmika saMhitAoM se bahuta prabhAvita the| unhoMne vahA~ jaina mandira nirmANa ke lie eka
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 jaina-vibhUtiyA~ lAkha rupaye kA avadAna diyaa| jaba sammeda zikhara tIrtha para saMkaTa ke bAdala maMDarAe aura aMgreja sarakAra ne vahA~ videzI zAsakoM ke lie koThiyA~ nirmANa karane kA hukma nikAlA taba seThajI ne jaina samAja kA netRtva kara purajora virodha kiyA evaM sammoda zikhara ko videzI hAthoM meM jAne se bcaayaa| san 1902 meM unhoMne indaura ke pAsa hI zrI pArzvanAtha ke bhavya jinAlaya kA nirmANa krvaayaa| isameM raMga-biraMge kA~ca kI paccI kArI sRjana ke lie IrAna se kArIgara bulAe the| indaura meM jaba plega kI mahAmArI ne pA~va pasAre to seTha sAhaba ne ahasAya jaina bhAiyoM kI sahAyatA ke lie hara sambhava prayAsa kiye / san 1913 meM zrI digambara jaina mahasabhA ke pAlItANA adhivezana meM seTha sAhaba adhyakSa manonIta hue| tIrtha kI surakSA ke lie unhoMne cAra lAkha kA avadAna diyaa| san 1917 meM dillI ke leDI hArDiMga meDikala haoNspiTala ke lie unhoMne cAra lAkha rupae avadAna diye| deza ke kaune-kaune meM aise avadAnoM kI jhar3I laga gaI thii| jaina-jAgaraNa ke agradUta ke lekhaka zrI ayodhyA prasAda goyalIma ke anusAra- "yadi katipaya paNDita Apako rUr3hivAdI vicAroM meM na pha~sAye rahate to jo sthAna Aja bauddha dharma meM azoka ko, jainadharma meM samprati aura khAravela ko prApta hai, vahIM aitihAsika sthAna sara seTha ko milA hotaa|" prasiddha sAhityakAra zrI kanhaiyAlAla mizra prabhAkara ne sara seTha ke vyaktitva kI viziSTatA ukerate hue kahA thA, ''sara seTha kI karmanIti cANakya vAlI hai, saphalatA aura vijaya avazya mile, cAhe jaise bhI mile| jarUrata ho to tIrachI bA~kI vyUha racanA bhI kara sakate haiN| isameM kuTila hokara bhI ve jIvana meM sarala haiN| apanI yuddha nIti meM ve virodhI ko phusalAnA bhI jAnate haiM-bhrama meM DAlanA bhI, jhapaTTA mAranA bhii| ve virodhiyoM ko parAsta karane meM hI kuzala nahIM, apanoM ko Azvasta karane meM bhI pravINa haiN|'' digambara jaina mahAsabhA ne 1952 meM unheM abhinandana-graMtha bheMTa kara samAja kI kRtajJatA jJApita kii| isI graMtha meM unake kula 80 lAkha rupayoM ke dAna kI sUci bhI hai|
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 361 britAniyA sarakAra kI ora se unheM 'rAya bahAdura' evaM K.T.I. (Sir) ke khitAba bakhze ge| prathama vizva mahAyuddha ke samaya unhoMne briTiza sarakAra ko eka karor3a rupae kA Warloan diyA thaa| jaina samAja ne samaya-samaya para 'dAnavIra', tIrthabhakta ziromaNI, jaina dharma bhUSaNa, jaina divAkara jaina samrATa, rAjyabhUSaNa, rAva rAjA, zrImaMta seTha Adi virudoM se unheM vibhUSita kiyaa| san 1959 meM 85 varSa kI vaya meM bhArata ke audyogika evaM vyAvasAyika gaganamaNDala kA yaha pratApI nakSatra asta huaa| TERS R A SONM MANANE NAHIGH AR:
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 jaina-vibhUtiyA~ 92. seTha ambAlAla sArAbhAI (1890-1967) janma : 1890, ahamadAbAda pitAzrI : maganabhAI karamacanda sArAbhAI pada/upAdhi : kaisare-hinda divaMgati : 1967 dasA-zrImAla khAnadAna ke seTha ambAlAla sArAbhAI kA janma san 1890 meM huaa| Apake pitA seTha sArAbhAI maganabhAI karamacanda 30 varSa kI alpAyu meM svarga sidhaare| usa samaya ambAlAla mAtra 5 varSa ke bAlaka the| cAcA cimana bhAI nagInadAsa kI dekharekha meM ApakI zikSA ahamadAbAda meM hii| 17 varSa kI Ayu meM Apane pArivArika kArobAra dekhanA Arambha kara diyaa| bIsa varSa kI vaya meM ApakA vivAha rAjakoTa ke zrI harilAla gosAliyA kI putrI saralA devI se huaa| Apane vilAyata meM kapar3A udyoga kA gaharA adhyayana kiyaa| san 1915 meM Apa gAMdhIjI ke samparka meM aae| ahamadAbAda meM mila majadUroM kI mA~goM ko lekara hue saMgharSa meM Apane majadUroM kA pakSa liyaa| ApakI sUjha-bUjha evaM adhyavasAya se kapar3A udyega ke kSetra meM ApakA pratiSThAna zIrSastha pratiSThAnoM meM ginA jAne lgaa| kelikoM milsa kI prabaMdhaka ''karmacandra premacanda kampanI'' ke Apa variSTha DAIrekTara the| rAsAyanika davAoM ke mukhya nirmAtA bar3odA ke sArAbhAI kemikalsa, suhRda gIgI, sArAbhAI marka sInobAyoTiksa Adi kampaniyoM kI mAlika yahI kampanI thii| sTepTomAyasIna evaM penasalIna ke nirmAtA sTeMDarDa phArmAsyUTikalsa bhI usI samUha meM zAmila haiN| jalda hI apane buddhi-kauzala se Apa bhArata ke pramukha udyogapatiyoM meM gine jAne lge| Apa ahamadAbAda mila mAlika saMgaThana ke adhyakSa cune gye| briTiza sarakAra ne Apako kaisare hinda svarNa padaka se sammAnita kiyaa| mahAtmA gA~dhI ke asahayoga Andolana ke samaya yaha padaka Apane
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 363 sarakAra ko lauTA diyaa| Apane samAja kI anaika zaikSaNika aura hitakArI saMsthAoM evaM pravRttiyoM ko protsAhana kiyaa| rASTrIya kA~gresa ko dila kholakara rASTrIya samRddhi ke lie dhana diyaa| kavi gurU ravindranAtha ThAkura, sI.epha. enDUja, netAjI subhASacandra bosa, prasiddha citrakAra gaganendranAtha evaM avanIndranAtha Taigora, nandanalAla bosa, prasiddha vaijJAnika zrI jagadIzacandra basu evaM prasiddha itihAsakAra jadunAtha sarakAra se Apake acche vyaktigata samparka rahe / ApakI dharmapatni zrImatI saralAbena bhI videzI vastroM evaM zarAba kI dukAnoM para dharanA dete hue jela gii| san 1967 meM Apa divaMgata hue| Sube HYSI M
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ 93. suzrI candAbAI ArA (1889 - 1977 ) 364 janma : vRndAvana, 1889 pitAzrI : nArAyaNadAsa agravAla (vaiSNava ) mAtAzrI : rAdhikA devI divaMgati : ArA, 1977 bIsavIM zadI kA prArambha bhArata ke sAMskRtika mahAkAza kA kRSNa pakSa thA / nirakSaratA evaM aMdhavizvAsoM kI tamisrA se samAja vikAsa avaruddha ho rahA thaa| samasta nArI samAja rUr3higrasta thA, kanyA mA~-bApa ke lie eka bojha thI, eka nirIha pazu kI taraha usakA zoSaNa ho rahA thA aura tabhI rAjA rAmamohana rAya, Izvaracandra vidyAsAgara aura rAmakRSNa paramahaMsa jaise jJAna sUryoM kA udaya huaa| aise hI samaya eka mahimAmayI nArI kI mUka sAdhanA evaM loka-kalyANakArI sevA se samAja dhanya huaa| vaha vibhUti thIM brahmacAriNI paMDitA candAbAI | candAbAI kA janma vRndAvana ke eka sambhrAnta agravAla vaiSNava parivAra meM san 1887 meM huaa| pitAzrI nArAyaNadAsa evaM mAtA zrImatI rAdhikA devI kI lADalI putrI kA bacapana rAdhAkRSNa kI rasamayI bhaktidhArA meM avagAhana karate biitaa| saundarya aura divya oja to vaha bhagavAna se lekara paidA huI thii| mA~ se zraddhA aura pitA se karmaThatA baccI ko upahAra meM mile the| tatkAlIna sAmAjika rItyAnusAra mAtra 11 varSa kI umra meM usakA vivAha suprasiddha goyala gotrIya raIsa khAnadAna meM paNDita prabhudAsajI ke pautra evaM candrakumArajI ke kaniSTha putra zrI dharmakumAra se huaa| ve jaina dharmAvalambI the| sabhI khuza the| para honI ko kucha aura hI maMjUra thaa| eka varSa bAda hI dharmakumAra kA svargavAsa ho gayA aura mAtra 12 varSa kI umra meM candA bAI saubhAgya sukha se sadA ke lie vaMcita ho gaI / dharmakumAra ke agraja zrI devakumAra, choTe bhAI kI akAla mRtyu se candAbAI para AI isa vipatti se atyaMta vyathita the / devakumArajI dharmaniSTha,
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 365 paropakArI jIva the| sAhitya, zikSA aura darzana zAstra meM unakI vizeSa ruci thii| unake protsAhana se candAbAI ne jJAnArjana kA saMkalpa kiyaa| dAsatva kI jaMjIroM meM jakar3I bUMghaTa kI galaphAMsa meM baMdhI ajJAna kI kurItiyoM se pIr3ita nArI ke samasta sAmAjika rogoM kI ekamAtra rAmabANa auSadhi zikSaNa hI to hai| zikSaNa hI use svataMtra AjIvikA evaM pratiSThA pradAna kara sakatA hai| nArI kI asmitA aura Atma gaurava kI rakSA ke lie zikSA atyaMta Avazyaka hai| devakumArajI ke nirdezana meM anekAneka muzkiloM kA sAmanA karate hue candAbAI ne kAzI kI 'paMDitA' parIkSA uttIrNa kii| kanyA zikSA ke pracAra-prasAra ko unhoMne apanA lakSya banA liyaa| san 1907 meM ArA (bihAra) zahara meM unhoMne eka kanyA pAThazAlA kA zubhArambha kiyaa| zAMtinAtha bhagavAna ke maMdira kI eka orar3I (kamarA) meM do adhyApikAoM kI sahAyatA se zikSaNa krama cAlU huaa| samaya ke sAtha nAnA anya nArI-upayogI pravRttiyA~ saMcAlita kI gii| san 1921 meM dharmapurA (bihAra) meM "jaina bAlAzrama'' kI nIMva pdd'ii| taruNa tapasvinI candAbAI kI satata sevA evaM sadprayAsoM se yaha saMsthA deza kI viziSTa saMsthAoM meM ginI jAne lgii| yaha unakI loka-kalyANa kI sAdhanA kA mUrtimaMta svarUpa thaa| isa banitA vizrAma ke prAMgaNa meM padhAra kara mahAtmA gA~dhI bahuta Anandita hue the| jaina samAja kI zikSaNa-saMsthAoM meM yaha advitIya hai| yahA~ nyAyatIrtha sAhityaratna, zAstrI Adi kI parIkSA pAThyakrama ke adhyApana kA sucArU prabandha hai| candA bAI kI dhArmikatA apUrva thii| unhoMne aneka dharma prabhAvakasRjana krvaaye| rAjagRha ke ratnagiri parvata para jamIna kharIda kara eka divya jinAlaya kA nirmANa bar3e utsAha va dhUmadhAma se kraayaa| bAlAzrama ke ramya udyAna meM san 1937 meM zravaNa belagolA sthita gommaTTa svAmI kI pratikRti 13 phITa U~cI manohArI pratimA banavAkara eka kRtrima pahAr3a para pratiSThita krvaaii| sAhitya ke kSetra meM unakA anupama yogadAna smaraNIya hai| ve eka saphala lekhikA aura sampAdikA thii| san 1921 meM "jaina mahilodaya' nAmaka
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 jaina-vibhUtiyA~ patrikA prakAzita kI evaM varSoM isakA kuzala sampAdana kiyaa| mahilopayogI aneka pustakoM kA sRjana kiyaa| ve jaina dharma ke ujjvala prakAza se vizva ko Alokita karane ke lie sadA tatpara rahatI thii| san 1948 meM "sarcalAITa'' nAmaka patra meM jaoNrja barnArDazA kI jaina dharma ruci viSayaka saMvAda chpaa| ve jainamata ke siddhAMtoM evaM gAMdhIjI dvArA pratipAdita ahiMsA ke vivecana ke prati utsuka the| unhoMne gA~dhIjI ke putra zrI devadAsa gA~dhI se isa kArya hetu samparka kiyA thaa| jaise hI caMdAbAI ne yaha saMvAda par3hA, unhoMne seTha sara hukamacanda, seTha bhAgacanda sonI evaM sAhU zAMtiprasAda ko khata likhakara eka jaina vidvAn jaoNrja barnArDazA ke nirdezana hetu videza bhejane kI preraNA dii| tapa:pUta caMdAbAI kA mAnasa karuNA se ota-prota thaa| vanitA Azrama ke vidyArthiyoM para unakA apAra prema thaa| ve unake roga-zoka meM 'mA~' kI bhA~ti sadA zarIka rahatI thii| apane svAsthya kI paravAha kie binA ve sadA unakI sevA meM tatpara rhtii| san 1942 meM trikAla sAmAyika, pUjana ke sAtha saMsthAoM ke kAryabhAra evaM atyadhika parizrama karane se ve svayaM rugNa rahane lgii| DaoNkTaroM ne balavardhaka iMjekzana tajabIja kie| para ve kisI bhI taraha rAjI nahIM huii| unakI Atmazakti evaM jAgRti abhUtapUrva thii| jaina saMskRti kI ve mUrtimaMta pratIka thii| rAjabhogoM se mahAbhiniSkramaNa kara tyAga kA kaMTakAkIrNa patha unhoMne svayaM cunA thaa| ahiMsA aura satya kI sAdhanA karate hue unhoMne vRddhAvasthA meM praveza kiyA evaM san 1977 meM eka dina zAMtipUrvaka svargArohaNa kiyaa|
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 367 jaina-vibhUtiyA~ 94. seTha rAmalAla golachA (1900-1983) janma : navAbagaMja (baMgalAdaza), 1900 pitAzrI : tanasukhadasajI golachA pada/upAdhi : pravAla gorakhA dakSiNa bAhu, 1963 divaMgati : 1983 ___ apane adhyavasAya se samRddhi hAsila kara osavAla samAja ko gauravAnvita karane vAle seTha rAmalAlajI golachA kA janma san 1900 meM navAbagaMja (baMgalAdeza) ke sAdhAraNa vyApArI parivAra meM huaa| zikSA bhI adhika nahIM paaii| Apake pitA tanasukhalAlajI ne alabattA mahAjanI meM putra ko dakSa kara diyaa| pandraha varSa kI alpavaya meM ApakA vivAha ho gyaa| do varSa bAda hI mAtA-pitA kA dehAMta ho gyaa| yahIM se unake jIvana ne alaga mor3a liyaa| ghara kI jimmedArI Apake kaMdhoM para A pdd'ii| Apa navAbagaMja chor3a sundaragaMja A gaye evaM vahA~ jUTa kA kArobAra zuru kiyaa| thor3e samaya bAda phArabIsagaMja meM bhI zAkhA khola dii| san 1926 meM unhoMne virATanagara meM praveza kiyA, tabhI se bhAgyazrI una para muskarAne lgii| tatkAlIna virATanagara eka jaMgala evaM pichar3A pradeza thaa| vahA~ jUTa kharIda kara kalakattA kI miloM meM denA zurU kiyaa| unheM saphalatA to milI hI pUrA pradeza isa vyApAra se lAbhAnvita huaa| san 1935 meM unhoMne seTha rAdhAkizana camar3iyA ko virATanagara meM jUTa mila sthApita karane ke lie rAjI kara liyaa| ni:svArtha sevAe~ dekara unhoMne jUTa mila ko nepAla kA zIrSastha udyoga banA diyaa| golachA jI ne san 1942 meM virATanagara meM nepAla rAjagharAne ke sahayoga se raghupati jUTa mila kI sthApanA kii| lAkhoM rupaye kA ghATA svayaM bardAsta kara unhoMne ise coTI ke lAbhaprada udyoga meM badala diyaa| san 1959 meM unhoMne himAlaya jUTa presa kI sthApanA kii| jUTa niryAta ke vyavasAya meM
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 jaina-vibhUtiyA~ unheM khUba saphalatA milI aura sarakAra ko videzI mudraa| ve pahale udyogapati the jinhoMne nepAla se jUTa kA niryAta zuru kiyaa| ve 'nepAla ke jUTa kiMga'' nAma se prasiddha the| san 1962 meM unhoMne virATanagara meM svayaMcAlita cAvala mila kI sthApanA kI jo pUre nepAla meM apanI taraha kI eka hI hai| san 1963 meM unhoMne sTenalesa sTIla ke bartanoM kA kArakhAnA lagAyA jo deza hI nahIM videzoM kI mA~ga sampUrti bhI karatA hai| Aja isa udyoga-samUha dvArA oNTomobAIla, kAgaja, elokaTraoNniksa, cInI, vanaspati Adi ke aneka udyoga saMcAlita hote haiM evaM lagabhaga 17000 vyakti kAma karate haiN| unakI satpreraNA se nepAla tarAI kSetra meM ucca zikSA kA sUtrapAta huaa| mahAvidyAlaya hetu unhoMne vRhata bhU-khaNDa dAna dekara chAtroM kI suvidhA hetu eka dumaMjile chAtrAvAsa kA nirmANa karAyA / nepAla ke aneka anya kSetra unake zikSA anudAnoM se lAbhAnvita hue| apane puztainI nagara ratanagar3ha meM eka vizAla bhU-khaNDa para ''golachA jJAna mandira'' ke nAma kA eka bhavya upAsanA kendra banavAkara use loka-kalyANArtha samarpita kiyaa| lADanUM vizva vizruta dhArmika kendra "jaina vizva bhAratI'' kI sthApanArtha prathama Arthika anudAna
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 369 jaina-vibhUtiyA~ unhIM kA thaa| san 1982 meM sarvajana hitArtha ''netra cikitsAlaya'' kA nirmANa karavAkara ve virATanagara kI janatA ke lokapriya nAyaka bana ge| nepAla ke rAdhAdhirAja mahendra ne nepAla ke vikAsa meM sahayoga dene ke lie unheM san 1963 meM 'pravAla gorakhA dakSiNa bAhU' kI upAdhi se sammAnita kyaa| jaina sUtroM ke prakAzana ke lie golacchA jI ne lAkhoM rupayoM kA anudAna diyaa| san 1983 meM Apa svargastha hue| nepAla sarakAra ke zikSA vibhAga ne unakI jIvanI skUlI pAThya-pustakoM meM eka aMtarrASTrIya vibhUti ke bataura sammilita kara unheM sammAnita kiyaa| AcArya tulasI ne zrI rAmalAlajI golachA ke dhArmika avadAna kA sammAna kara mRtyoparAMta unheM 'zAsana-bhakta' ke viruda se vibhUSita kiyaa| Apake suputra zrI haMsarAja jI golachA bhI san 1985 meM nepAla sarakAra dvArA ukta upAdhi se sammAnita kiye ge| dvitIya putra zrI hulAsacanda jI golachA jana-kalyANakArI kAryoM meM yogadAna hetu sadA tatpara rahate haiN|
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ 95. zrI harakhacanda nAhaTA (1936-1999) 370 janma pitAzrI mAtAzrI upAdhi divaMgata : : bIkAnera, 1936 bhairUdAnajI nAhaTA : : durgAdevI : udyoga ratna 1999 jIvana ke pratyeka mor3a ko sahajatA se svIkAra kara tadanurUpa apane Apako DhAlanA aura pratyeka kSaNa ko pUrNa antaraMgatA evaM jIvantatA se jInA hI unakI jIvana yAtrA kI kathA hai| , marudharA rAjasthAna kI zAna, aitihAsika nagara bIkAnera ke susampanna evaM susaMskRta nAhaTA parivAra kI yazasvI paramparA meM isa kuladIpaka kA janma 18 julAI, 1936 ko seTha bhairUMdAnajI nAhaTA ke ghara zrImatI durgAdevI kI ratnakukSi se huaa| jIvaTa svAbhimAnayukta oja evaM vidyA prema kI samRddha paramparA inheM virAsata meM milii| prabala puruSArthI purakhoM kI adamya icchAzakti evaM jIvaTa kA pratiphala thA ki 175 varSoM pUrva sudUra AsAma ke gvAlapAr3A, silacara, silahaTa (vartamAna bAMglAdeza), karImagaMja, agaratallA, kolakAtA, kAnapura Adi sthAnoM meM apanA vyAvasAyika sAmrAjya sthApita kiyA / inheM apane pitAmaha seTha zaMkaradAnajI se dAnazIlatA tathA pitAzrI bhairUMdAnajI se vinamratA, sahiSNutA evaM sevAbhAva virAsata meM mile| mAtuzrI durgAdevI dvArA saMmpreSita dhArmika va sadAcAra ke saMskAra kI chApa inake jIvana meM spaSTa parilakSita hotI thii| inake cAcA sva. agaracandajI nAhaTA evaM agraja 'sAhitya vAcaspati' zrI bhaMvaralAla nAhaTA prAkRta bhASA, sAhitya, jaina Agama sAhitya, kalA tathA anya dharmagranthoM ke khyAti prApta adhikArI vidvAna the / nAhaTA parivAra ke itihAsa va kalA prema kI akSaya kIrti patAkA phaharA rahA hai bIkAnera sthita saMgrahAlaya 'abhaya jaina graMthAgAra, jisameM 85,000 se adhika amUlya graMthoM, durlabha hastalikhita pANDulipiyoM tathA kalA citroM ke
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 371 advitIya saMkalana ne bhArata hI nahIM, sudUra iTalI, rUsa Adi ke manISI vidvAnoM ko mugdha tathA staMbhita kiyA hai| saMkalpazIla evaM karmavIra nAhaTAjI ne bIkAnera meM zikSA pUrNa karane ke uparAMta kolakAtA meM kaoNleja zikSAkAla ke daurAna hI apanA vyApArika jIvana prArambha kiyaa| eka dUradarzI yuvA udyogakarmI, jo lIka se haTakara kucha nayA karane ke sapane saMjAe hue thA, ne sudUra tripurA ke durgama kSetroM meM sar3aka parivahana kA vyavasAya prArambha kiyaa| tripurA kI sabase bar3I relave oNuTa ejensI-tripurA TAuna oNuTa ejensI kA saMcAlana karate hue apane vyaya evaM jokhima para parivahana hetu sar3akoM kA nirmANa karAyA, jisase usa durgama va janajAti bahula kSetra evaM usake nivAsiyoM ke Arthika vikAsa ko gati milii| apane paitRka vyavasAya se pare inhoMne philma nirmANa ke kSetra meM bhI kadama rakhA evaM kolakAtA meM TaiknIziyana sTUDiyo ke mAdhyama se pUrvI bhArata meM philma nirmANa meM mahattvapUrNa yogadAna diyaa| satyajita rAya, Rtvika ghaTaka, bAsu bhaTTAcArya jaise vizva vikhyAta nirdezaka inake sTUDiyo se jur3e hue the, jinake nikaTa saMparka se inakI kalAtmaka abhiruci, udAravAdI dRSTikoNa tathA sarvadharma samabhAva vAle saMskAroM ne abhivyakti kA nayA mAdhyama paayaa| apanI sRjanAtmaka AkulatA tathA kalA prema kI abhivyaMjanA ko rUpAntarita kiyA unhoMne 'yuga mAnava kabIra' kA nirmANa kr| kAlAntara meM unhoMne dillI ko apanI karmasthalI banAyA tathA philma phAineMsa evaM bhUmi vyavasAya meM padArpaNa kara apanI dUradarzitA, vyAvasAyika cAturya evaM spaSTa vyavahAra ke kAraNa AzAtIta saphalatA prApta kii| udyoga va vyavasAya kSetroM meM unakI bahuAyAmI sevAoM kI svIkRti svarUpa bhArata ke uparASTrapati dvArA unheM 'udyoga ratna' alaMkaraNa se vibhUSita kiyA tathA dillI ke uparAjyapAla ne bhI unheM sammAnita kiyaa| gauravarNa, lambe, sudarzana va saumya svabhAva ke zrI nAhaTA jI jahA~ eka kuzala jananAyaka the, vahIM aDiga saMgharSazIla netA the, jo mAnavIya asmitA, samAnatA tathA sammAna kI rakSA hetu satat tatpara rahate the| ve samAja va isake vibhinna ghaTakoM ke viruddha hone vAle anyAya, vibheda, atyAcAra, asamAnatA, vaimanasya kA pratikAra karane ke lie sadaiva jAgarUka va saceSTa rahate the|
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 jaina-vibhUtiyA~ deza ke agraNI samAjanetA, niSkAma sevAbhAvI va dAnavIra zrI nAhaTAjI 60 se bhI adhika zIrSa sAmAjika-dhArmika saMsthAoM se vibhinna staroM para, vibhinna rUpoM se jur3e hue the| Arthika susampannatA kA ahaMbhAva unameM lezamAtra bhI nahIM thA tathA samAja va saMsthAoM ke akiMcana vyakti se bhI ve jisa AtmIyatA, sahRdayatA se milate the, vyavahAra rakhate the, vahI nirAbhimAnitA evaM sahajatA unakI sAmAjika va dhArmika kSetroM meM amiTa pahacAna kA kAraNa bnii| jAti, sampradAya, dharma kI sImAoM se pare unakI dAnavRtti koI vibheda nahIM rakhatI thii| bhAratavarSa ke lAkhoM jainoM kI pratinidhi rASTrIya saMsthA-akhila bhAratIya zrI jaina zvetAmbara kharataragaccha mahAsaMgha ke ve 1990 se adhyakSa the, vahIM unhoMne seTha kalyANajI AnaMdajI per3hI, prAkRta bhAratI, zrI zvetAmbara mUrtipUjaka jaina tIrtha rakSA TrasTa, vIrAyatana, bhArata jaina mahAmaNDala, vizva jaina pariSad, RSabhadeva phAunDezana, hArTa keyara phAunDezana oNpha iNDiyA, zAMti mandira-bIThar3I zrI aMbikA niketana TrasTa, mimajhara, ahiMsA inTaranezanala, jaina mahAsabhA, pArasa paramArtha pratiSThAna Adi anekoM saMsthAoM ke mAdhyama se loka-maMgala ke vibhinna prakalpoM tathA sAmAjika dhArmika samarasatA ke lie anukaraNIya kAma kiyaa| 'sarvadharma samabhAva' ke adamya pakSadhara ve dhArmika vaimanasya va unmAda va isase janita rugNa mAnasikatA tathA IrSAvRtti ke prakhara virodhI the| vaiyaktika va sAmAjika jIvana meM krAMti yA pratikrAMti nahIM apitu utkrAMti kA AhvAna karane vAle zrI nAhaTAjI eka svapnadRSTA, dUradarzI nAyaka the, jo yuvA varga kI aparimata UrjA, utsAha evaM nArI zakti ke vyAvahArika jJAna ke racanAtmaka upayoga hetu vibhinna sAmAjika, dhArmika prakalpoM meM unakI sahabhAgitA evaM agraNI bhUmikA ke mukhara samarthaka the| apanI vyAvahArika kuzalatA, vilakSaNa smRti, pratibhA, sasmitA, muskAna evaM AtmIya sahajatA ke kAraNa choTe se choTe kAryakartA se lekara zIrSa samAja va rAjanetA unheM kabhI vismRta nahIM kara ske| zrI nAhaTAjI kalA evaM sAhitya premI the, vyakti kI antarnihita pratibhAoM ko pahacAnane meM pAraMgata the| unhoMne apanI paripakva salAha, saMrakSaNa
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 373 jaina - vibhUtiyA~ evaM sahAyatA dvArA philma, nATya tathA sAhitya kSetra kI ubharatI huI vibhinna pratibhAoM ko prazraya, protsAhana va saMrakSaNa pradAna kiyaa| unhoMne anekoM sAhityakAroM kI racanAoM kA nijI vyaya para prakAzana kiyA, protsAhita kiyaa| ve eka medhAvI vizleSaNAtmaka mastiSka ke dhanI, sahRdaya pAThaka va lekhaka the, jinhoMne vividha viSayoM para Alekha likhe, jisameM unakA talasparzI jJAna parilakSita hotA hai / ve eka kuzala vaktA bhI the, jinakA apane viSayoM para Adhipatya evaM vaktRtva zailI zrotAoM ko maMtramugdha kara detI thI tathA unheM ciMtana, manana karane ke lie anuprarita bhI / ve janmajAta jaina the, parantu 'sarvadharma samabhAva' kI jIvanta mUrti the| sabhI dharmoM va dharmAvalambiyoM ko samAna Adara denA evaM sahiSNu vyavahAra unake vyaktitva kA abhinna aMga thA / sva zramopArjita dhana kA sadupayoga unhoMne vibhinna dhArmika va sAmAjika kAryoM, saMsthAoM ko muktahasta se dAna dene meM kiyaa| binA bhedabhAva ke jAta-pAta athavA dharma kI sImAoM se pare ve vibhinna dhamoM ke dhArmika sthaloM ke lie sahRdayatA se sahAyatA kiyA karate the / ve isa siddhAnta ke kaTTara pratipAdI the ki dharma vyaktiyoM ko Apasa meM jor3ane vAlA honA cAhiye, na ki vibhedkaarii| unakA mAnanA thA ki sabhI dhArmika prasaMgoM meM sahRdayatA, sahanazIlatA, samAnatA, sammAna tathA ApasI sadAzayatA hI vyavahAra kA AdhAra honA cAhiye evaM isI uddezya pUrti ke lie ve satata prayatnazIla rahe / AtmajJAna prApti kI ciraMtana jijJAsA ne unheM manISI saMtoM se sAkSAtkAra ke lie sadaiva prerita kiyaa| unakI jijJAsAvRtti, vinaya, zraddhA bhAva tathA aMtaH prasphuTita UrjA ko pahacAnakara vibhinna saMta AcAryoM ne jJAna va dharma se saMbaMdhita unakI anekoM jijJAsAoM kA samAdhAna kiyA tathA mArgadarzana pradAna kiyA / vastutaH zrI nAhaTA jI lakSmI ke varad putra the, to sarasvatI ke mAnasa putra / ve svapnadraSTA the, to karmavIra bhI / jIvana meM aisA adbhuta sAmaMjasya viralA hI dikhAI detA hai| racanAtmaka kriyAzIlatA udAtta hRdaya evaM samadRSTi ne unheM lokapriya banA diyaa| isa bahuAyAmI vyaktitva ke jIvana kA pratyeka kSaNa sRjanAtmakatA kA itihAsa hai /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ jIvana ke sabhI pahaluoM ko samagratA se evaM santuSTipUrvaka jIte hue alpakAla kI vyAdhi ke uparAnta 21 pharavarI, 1999 ko yaha daidIpyamAna nakSatra tirohita ho gayA / stabdha raha gaye sabhI parijana, antevAsI, anuyAyI evaM prazaMsaka, jinake lie kalpanAtIta thA usa saumya, prasannacita AtmIya kA bichoha, jo poSaka thA, AzrayadAtA thA vibhinna pratibhAoM kA, saMsthAoM kA evaM prakalpoM kA / vastuta: vyakti rUpa meM ve eka saMsthA hI the / 374
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ 96. zeTha zAMtilAla vanamAlI dAsa (1911 - 2000) janma pitAzrI divaMgata 375 : jetapura (saurASTra), 1911 : vanamAlIdAsa zeTha : 2000 zrI zAMtilAla zeTha kA janma 21 maI, 1911 ko saurASTra ke jetapura gA~va meM huA thaa| prArambhika zikSA ke bAda munizrI caitanyajI kI preraNA se unhoMne 1927 meM jayapura se "jaina - vizArada' kI parIkSA pAsa kii| 1930 meM kalakattA se "nyAyatIrtha' kI upAdhi prApta kI evaM 1934 meM vidyAbhavana, vidyAbhAratI, zAMti-niketana se eka 'risarca skaoNlara' ke rUpa meM 'vidyAbhUSaNa' kI upAdhi prApta kI / jaina Agama aura prAkRta kI zikSA prApta karane ke lie paM. becaradAsajI dozI evaM paMDita sukhalAlajI ke nirdezana meM rhe| isa adhyayana meM jainadharma ke eka aura prakANDa paMDita 'padmabhUSaNa' paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA unake sAtha the| yaha sAtha jIvana paryaMta aTUTa banA rhaa| apane jainadharma ke jJAna aura dRSTi ko aura vistAra dene ke lie zrI zAMtilAla zeTha 'zAMti niketana' gaye aura vahA~ para unhoMne jaina evaM bauddha dharma, saMskRti kA tulanAtmaka adhyayana kiyA / buddha-dharma ke graMthoM ke avalokana ke lie unhoMne 'pAlI' bhASA bhI siikhii| pAlI bhASA kA jJAna unhoMne paM. zrI viduzekhara evaM paM. zrI kSitimohana sena se prApta kiyaa| zAMti niketana meM ve 1931 se 1935 taka rhe| unhoMne 'dhamma - suttama' kA saMyojana kiyA jisameM bhagavAna mahAvIra kI vANI va zikSAe~ eka anUThe DhaMga se peza kI / isa saMyojana meM bhagavAna mahAvIra kI zikSAoM kI tulanA eka tarapha bauddha vicAroM ke sAtha evaM dUsarI tarapha 'sanAtana dharma' ke vicAroM ke sAtha kii| yahIM zraddheya zrI 'gurudeva' ravIndranAtha ThAkura kI vizvabhAratI evaM vizva - kuMTuMbakam kI bhAvanA se ve prerita hue / paNDita sukhalAlajI ke samparka se yaha bhAvanA aura jyAdA vikasita huI /
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 jaina-vibhUtiyA~ vahI bhAvanA pU. kAkAsAheba kAlelakara kI preraNA se vizva-samanvaya ke rUpa meM jIvana meM pariNata huii| san 1935 se karIba dasa sAla taka ve lekhana evaM sAhityika pravRtti se jur3e rhe| isa bIca unhoMne kaI kitAbeM likhI, kucheka patra-patrikAoM kA saMpAdana kiyA aura bahuta se dhArmika lekhoM/pustakoM kA anuvAda bhI kiyaa| ve karIba cha: mahIne taka jaisalamera bhI rhe| vahA~ unhoMne jaina-bhaNDAra meM sthita tAr3a-patra para likhita pAMDulipiyoM kA gahana adhyayana kiyaa| tabhI bihAra meM bhayaMkara bhUkaMpa huaa| unakI samAja-sevI AtmA ko bhUkaMpa pIr3itoM kI sahAyatA karane kA maukA milaa| unakI sevA bhAvanA kI kadra karake bihAra meM unheM 'samAja-sevI' ke viruda se vibhUSita kiyA gyaa| 1934-35 meM ajamera sAdhu-sammelana huA jisameM unhoMne apanI tana-mana-dhana se sahAyatA kii| isI sammelana ke lie saurASTra meM paribhramaNa kiyaa| giranArajI kI yAtrA ke daurAna junAgar3ha ke dIkSotsava meM 'zikSA aura dIkSA' - viSaya para vyAkhyAna diyaa| 1934 meM dayA kumArI ke sAtha khAdIparidhAnoM meM ApakA lagna sampanna huaa| Izvara ne mAno unhIM kI vicAra-dhArA ko protsAhana dene vAlI patnI aura dhArmika vicAroM-zAstroM evaM jaina-dharma kA dRr3hatA se pAlana karane vAlI sahacAriNI ko khAsa unhIM ke lie isa pRthvI para mela karAyA ho| saurASTra kI yAtrA samaya dAmanagara meM AdhyAtmika saMta kAnajI-svAmI ke prathama darzana se hI ve bahuta prabhAvita hue| unake prabhAva se hI zrI zAMtilAla zeTha ke vicAroM meM parivartana huA aura ve dhIre-dhIre pU. gurudeva ke pravacanoM aura zAstroM meM ruci lene lge| aba unake jIvana kI kriyAe~ AdhyAtmikatA kI ora Dhalane lgii| zrImad rAjacandrajI kI vicAradhArA se bhI ve vizeSa prabhAvita hue| aba ve svAdhyAya aura cintana para jyAdA samaya dene lge| niyamita svAdhyAya aura manana aba unake jIvana kA dhyeya bana gyaa| apane jIvana ke uttarArdha meM adhyAtma-abhyAsa ke lie sonagar3ha, jayapura evaM devalAlI meM jyAdA dina rahane lge|
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 377 ___ 1934 meM unakI saMsAra-yAtrA zuru huii| isake lie unhoMne byAvara (rAjasthAna) meM gurukula kA kAryabhAra sNbhaalaa| yahA~ ke chAtrAlaya kI vyavasthA dekhI aura tIna varSa paryaMta zikSaNa-kArya kiyaa| vahA~ jaina-zikSaNa saMdeza evaM sAhitya kA prakAzana kArya kiyaa| 1937 se 1944 ke bIca baMbaI, morabI, rAjakoTa, jAmanagara Adi sthAnoM para rahakara graMthoM kA saMpAdana kArya kiyaa| apane bar3e bhAI ke sAtha raMgUna gaye vahA~ bhI apane vyAkhyAnoM dvArA logoM ko prabhAvita kiyaa| bauddha dharma ke 'mahAyAna' mata ke sAdhuoM se dharmacarcA kii| puna: byAvara-gurukula meM saparivAra aae| yahA~ mAnava-sevA evaM dharmapracAra kA kAryArambha huaa| pU. gA~dhIjI kI satpreraNA se sarvodaya ke kArya meM ruci huI aura mAnavasevA ke kArya meM juTa gaye / jaisalamera meM prAcIna hastalikhita-jJAnabhaNDAroM ke durlabha-graMthoM kI pratilipi-lekhana tathA saMzodhana kArya ke jJAnAyajJa kA Arambha huaa| jaisalamera jaise retIpradhAna udyAna meM cha: mAsa rahakara jJAna-puSpoM kI saurabha se apanA jIvana suvAsita kiyaa| jaisalamera ke 'amarasara' aura 'lodravA' tIrtha ke darzana kie| yahA~ mahArAvajI kI adhyakSatA meM mahAvIra-jayantI meM vyAkhyAna aura jJAnacarcA kA lAbha milaa| san 1945 se 1950 taka ve pArzvanAtha vidyApITha, banArasa meM saMcAlaka rhe| unake saMcAlana kAla meM saMsthA ne bahuta unnati kii| yahA~ unhoMne 'jaina kalcarala risarca sosAyaTI' kI sthApanA kI evaM garIboM ke lie 'jayahiMda ko-oNpareTIva sosAyaTI' kI sthApanA kii| bhAratIya akhabAroM evaM patrikAoM kI eka pradarzanI Ayojita kii| aneka jaina-patrikAoM kA saMpAdana bhI kiyaa| 1951 se 53 ke bIca banArasa se apanI zikSaNa-yAtrA pUrNa karake baMbaI vyApAra karane aae| yahA~ unheM hatAzA hI milii| isa sthiti meM unakI patnI ke dhairya evaM naitikabala ke kAraNa hI viSama vAtAvaraNa aura Arthika ciMtA meM bhI apane Apako sNbhaalaa| 'svarga meM se naraka meM kyoM Aye ?' patnI ke isa upAlaMbha ko sunakara ve vibhrAMta ho gye| jaise Izvara ne unake hRdaya kI vyathA ko suna liyA ho, vaise puna: unheM byAvara presa meM kAma karane kA AmaMtraNa milA aura ve saparivAra turanta hI bambaI chor3akara byAvara A gye|
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 jaina-vibhUtiyA~ yahA~ bhI unakI AzAe~ aura parizrama vyartha gayA / byAvara se zrI zAMtilAla seTha, dillI Akara puna: samanvayasevI bana gye| kyoMki dillI meM unake AzIrvAda se hI unake suputroM ne vyAvasAyika kSetra meM, deza-paradeza meM bahuta prasiddhi paaii| apane pUjya pitAjI zrI zAMtilAla seTha ko bhI unhoMne deza-videzoM meM bahata yAtrAe~ krvaaiiN| unake parivAra ke sabhI sadasya aise ni:svArthI zAstrajJa mAtA-pitA ko pAkara svayaM ko dhanya samajhate haiM aura tanamana-dhana se usake lie apanA sarvasva nyauchAvara karane meM svayaM ko kRta-kRtya mAnate haiN| dillI meM zrI zAMtilAlajI ko anukUla paristhitiyA~ prApta hotI gaI, jisase unakA utsAha dugunA bar3hatA gyaa| dillI meM akhila-bhAratIya jaina kaoNnphreMsa ke mukhapatra 'jaina-prakAza' sAptAhika hindI-patra kA unhoMne 20 varSa taka saMpAdana kArya sNbhaalaa| gA~dhI-smAraka nidhi, gA~dhI adhyayana kendra evaM kAkAsAheba kI saMsthAoM ke saMcAlana se jIvana meM nayA hI mor3a A gyaa| kAkAsAheba kI svataMtra samanvaya-vicAradhArA, pUjya bApUjI aura vinobAjI kI sarvodaya dhArA aura mAnavatA ke maharSi zrI jainendrajI kI AtmIya-amRtadhArA kI pavitra triveNI meM snAna kara vAstava meM ''maiM 'snAtaka' bana gayA'' - aisA unheM ahasAsa huaa| unheM apane dharmoM kA tulanAtmaka adhyayana evaM sarvadharma samabhAva ko jIvana meM utArane kA yahA~ 'svarNAvasara' milaa| pU. kAkAsAheba kI aura samanvaya kI sAkSAt mUrti raihAnA bahinajI kI jIvanasparzI 'pArasamaNi' ne jaise unheM svarNima banA diyaa| iMdaura meM 'jaina-kaoNnphreMsa' ke hIraka-jayanti samAroha meM pU. zAMtilAla zeTha ko 'samAja-gaurava' kI upAdhi se vibhUSita kiyA gyaa| 1956 se 1967 ke unake dillI ke sthAyI nivAsa meM ve bahuta sI sarvodayI saMsthAoM, jaise - 'gA~dhI-hindustAnI sAhitya sabhA', 'maMgalaprabhAta', 'vizva samanvaya saMgha' se jur3e rahe / yahA~ unhoMne 'hindI-jApAnI sabhA' dvArA jApAnI baccoM ko hindI saMskRti evaM bhASA kA jJAna diyaa| hindU evaM bauddha-dharma kI samAnatA jAgRta karake, hindI-jApAnI samanvayatA sthApita kii| unake kAryakAla ke daramyAna unake vicAroM meM bhASAvAda, dharmavAda yA
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 379 jaina- vibhUtiyA~ sAmpradAyikatA kI jar3atA kI gaMdha kahIM bhI nahIM thI, vaha unake hRdaya kI vizAlatA kA bahuta bar3A pramANa hai| AcArya sAheba ke utkRSTa nirdezana meM zrI zAMtilAla zeTha ne rAjaghATa ke pAsa evaM vizeSata: harijana bastI meM lokasevAkendra, harijana bAlavAr3I, aMbara - carakhA kendra, bApU - buniyAdI zikSA niketana, vizva- samanvaya kendra, gAMdhI- vicAra kendra, gAMdhI - sAhitya bhaNDAra Adi aneka pravRttiyA~ saMcAlita kI / Kingsway Camp meM priMTiMga presa kI sthApanA karake vahA~ ke harijana baccoM ke lie udyoga kendra kholakara unake Lodging aura Boarding ke saMcAlana kA kArya unhoMne khuda sNbhaalaa| bApU - buniyAdI zikSA niketana, zrama sAdhanA-kendra evaM jaina- kaoNnphreMsa ke maMtrI, 'jaina - prakAza' ke maMtrI, bhagavAna mahAvIra 25vIM nirvANa zatAbdI, rASTrIya samiti ke eka maMtrI, mosko meM vizva zAMti - pariSad ke jaina* pratinidhi Adi rASTrIya, sAmAjika evaM dhArmika-sevA kAryoM ke samuccaya ne hI unheM isa sanmAna ke yogya banAyA / 1967 meM mAsko meM Ayojita antarrASTrIya vizva-zAMti - pariSad meM, jaina- pratinidhi ke rUpa meM gaye aura jaina - siddhAMtoM ke anurUpa 'yunivarsala ko ekjisTeMsa' para jo nibaMdha par3hA vaha bahuta sarAhA gyaa| bhagavAna mahAvIra ke 2500veM nirvANa mahotsava ke vibhinna kAryakramoM meM ApakI aham bhUmikA rahI evaM taba unheM 'viziSTa - samAja sevI' kI padavI dI gii| - - 1986 meM unakI yAtrA dakSiNa bhArata kI ora bddh'ii| beMgalaura meM sthiravAsa karane kA nirNaya hote hI unhoMne apane jainadharma ke pracAra aura zikSaNa kA kAryakSetra vahA~ phailA diyaa| baiMgalora meM unhoMne 'sanmati - svAdhyAya pITha' kI sthApanA kI / vahA~ bhI unhoMne madrAsa, maisUra, dharmasthala, mUDabidrI, bijApura, zravaNabelagolA Adi choTe-choTe gA~voM kI bahuta yAtrAe~ kI, vahA~ bhI apane sacoTa maMtavyoM se logoM ko prabhAvita kiyA / unakI preraNA se maisUra jaina saMgha ne prAkRta va jainolojI para eka sammelana kA Ayojana kiyaa| unakI aMtarbhAvanA thI ki jina saMsthA ne unake jIvana meM "jainatva" ke saMskAroM kA siMcana kiyA, aisI koI jaina prazikSaNa dene vAlI 'prAkRta - vidyApITha' kI sthApanA ho aura sarvahitaMkara sarvopayogI sanmati sAhitya kA saMpAdana evaM prakAzana ho /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ 1985 meM unake jIvana ke 75 varSa pUre hone ke upalakSa meM dillI meM Ayojita samAroha meM unake parivArajanoM aura unake hitecchuoM ne unakI dIrghAyu kI kAmanA kii| unake jIvana kA saMkSipta paricaya saMkalana unakI 'smArikA' meM prakAzita kiyA gayA / dillI meM Ayojita samAroha meM unhoMne eka lAkha rupaye kI rAzi 'pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna' meM 'sanmati sAhitya zrRMkhalA' ke lie arpaNa kI / 380 1993 meM zikAgo meM huI 'vizva dhArmika saMsada' meM unhoMne jaina pratinidhi ke rUpa meM bhAga liyA evaM 'vizvazAMti evaM jaina siddhAMta' para jo utkRSTa bhASaNa diyA usakI sarvatra sarAhanA kI gii| 82 varSa kI umra meM bhI unakI vANI ke joza evaM zAstroM ke zlokoM kI smRti se vahA~ ke dharmAnuyAyI Azcaryacakita hue the| 90 varSa kI umra meM bhI unake mana meM jaina dharma ke 2600veM janmakalyANaka ke bAre meM ciMtA thI / apane aMtima samaya taka ve sakriya rhe| eka Adarza jIvana kaise jiyA jAye, usake ve anukaraNIya udAharaNa the| jo bhI vyakti unake samparka meM AyA, vaha unakI buddhimattA, pANDitya se prabhAvita hue binA nahIM rhaa| aise meM bhI unakA sarala va sAdA jIvana bahutoM ke lie preraNAsrota rahA hai aura rahegA / jaina-dharma ke marmajJa zrI zAMtilAla vanamAThI zeTha kA 11 julAI 2000 ko zAma 7 baje svargavAsa ho gyaa| " aba aMtima samaya meM apane eka-eka pala kA sadupayoga kara lU~ aura aMta taka mahAvIra smaraNa karate-karate saMsthArA karake prANa tyAga dU~-yahI unhoMne mana-hI-mana nizcaya kara liyA thA / mAno unheM apane aMtima samaya kA sAkSAtkAra ho gayA ho - dopahara do baje snAna kara, nae kapar3e pahanakara 'mRtyu- mahotsava' kA smaraNa aura paThana zuru kara diyA thaa| sAyaM 7 baje, sUryAsta samaya aisI mahAna AtmA ne hamAre bIca se vidA lii| unake dvArA kiye hue sAmAjika kArya aura deza-videza meM kI huI jaina dharma kI prasiddhi eka yAdagAra hai / unake jaisA vizAla hRdayI zAstrAdhyAyI aura spaSTa vaktA pAnA muzkila hai| 1 - -
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 381 jaina-vibhUtiyA~ 97. seTha campAlAla bAMThiyA (1902-1987) janma pitAzrI : bhInAsara, 1902 : hamIramala bAMThiyA : javAhara bAI mAtAzrI divaMgati : 1987 advitIya kSamatA aura bejor3a pratibhA ke dhanI zrI campAlAlajI bAMThiyA ne dharma aura samAja kI jo apratima sevA kI usase utprerita hokara samAja ne unheM samAja-bhUSaNa ke viruda se vibhUSita kiyaa| zrI campAlAlajI kA janma bhInAsara (bIkAnera) ke osavAla zreSThi zrI hamIramalajI bAMThiyA kI dharmapatni javAhara bAI kI kukSi se san 1902 meM huaa| bacapana se hI unheM dhArmika saMskAra mile / mAtra 12 varSa kI vaya meM unakA prathama vivAha huaa| unakI prArambhika zikSA bhInAsara meM hI huI para vaha mAdhyamika stara se Age nahIM jA skii| unhoMne apane paitRka vyavasAya ko khUba vikasita kiyaa| ve baiMkiMga vyavasAya ke atirikta jUTa, minarala, kapar3A, lakar3I, bijalI evaM mazInarI vyApAra meM bhI saMlagna rhe| ve AkarSaka vyaktitva ke dhanI the| madhyama kada kAThI, sughar3anAkanakza, ghanI mUche, banda gale kA koTa, sara para rAjasthAnI pagar3I, cehare para gAmbhIrya, muskAna evaM oja kI trivennii| ve lakSmI ke varada putra to the hI, sarasvatI ke bhI upAsaka the| paramparAgata rUr3hiyoM evaM dhArmika asahiSNutA se ve sadaiva saMgharSa karate rhe| spaSTavAditA aura sAmpradAyAtIta dharmAnurAga unakI ragoM meM kUTa-kUTa kara bharA thaa| ve sevA aura saujanya kI pratimUrti the| ___ vyavasAya kI bahumukhI vyastatA ke bAvajUda sAhitya saMrakSaNa, zikSA prasAra, saMskAra nirmANa, samAja sevA, mahilA svAvalambana evaM anyAnya janopayogI pravRttiyoM ke lie unhoMne tana-mana-dhana se sahAyatA dii| guruvarya
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 jaina-vibhUtiyA~ AcArya javAharalAlajI (sthAnakavAsI jaina sampradAya) kI preraNA se unhoMne bhInAsara meM javAhara vidyApITha kI sthApanA kii| usake bahumukhI unnayana evaM vikAsa ke lie niSThA evaM samarpaNa se ve AjIvana prayatnazIla rhe| AcAryazrI ke pravacanoM ko 35 khaNDoM meM 'javAhara kiraNAvalI' nAma se prakAzita kara unhoMne jaina dharma kI prabhAvanA kii| vidyApITha ke alAvA unhoMne jaina pauSadhazAlA kA nirmANa karAyA, mIThe pAnI ke do kue~ khudavAe, vidyApITha ke chAtroM ke lie aneka suvidhAoM kA nirmANa kraayaa| ve san 1952 meM akhila bhAratavarSIya sthAnakavAsI jaina kaoNnphreMsa ke sAdar3I adhivezana ke adhyakSa cune ge| bhInAsara nagarapAlikA ke varSoM adhyakSa rhe| bIkAnera rAjya udyoga saMgha ke bhI adhyakSa cune ge| unake sAmAjika avadAnoM kA sammAna kara bIkAnera ke mahArAjA gaMgAsiMha jI ne unheM viziSTa sevA meDala evaM svarNa jayaMtI samAroha ke rajata padaka se sammAnita kiyaa| san 1944 meM unhoMne seTha hamIramala bAMThiyA kanyA ucca prAthamika vidyAlaya kI nIMva rkhii| san 1947 meM unhoMne javAhara-hAIskUla kI sthApanA kii| ve bIkAnera nyAyAlaya ke aneka varSoM taka oNnarerI majisTreTa niyukta hue| ve lagAtAra cAra varSoM taka bIkAnera rAjya vidhAnasabhA ke sadasya manonIta hue|
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 383 ve aMdhavizvAsoM evaM kuMThita mAnyatAoM ke kabhI pakSadhara nahIM rhe| unakA ciMtana krAMtidarzI thaa| abodha baccoM ko dhArmika sampradAyoM meM dIkSita karane ke prazna para unhoMne 'bAla dIkSA' kA purajora virodha kiyaa| san 1943 meM bAMThiyA jI ne rAjya sabhA meM isa hetu eka bila bhI prastuta kiyaa| seTha sohanalAlajI dUgar3a (phatehapura nivAsI) paM. sukhalAlajI saMghavI, muni jina vijayajI, zrImatI vijayalakSmI paNDita, pro. zyAmAprasAda mukharjI prabhRti aneka vidvAnoM ke samarthana ke bAvajUda bila pAsa na ho skaa| isa prazna para unheM mAnanIya DaoN. gaurIzaMkara ojhA, sara sI.bI. ramana, zrI kanhaiyAlAla mANikalAla muMzI, sara mirjA ismAIla, sara siremala bAphanA prabhRti sajjanoM kA bhI samarthana prApta huaa| bhUtapUrva sAlIsITara janarala, bambaI rAjya zrI cImanalAla cAkUbhAI zAha ne to bAla-dIkSA ko samAja kA mahAn kalaMka batAyA thaa| samaya kI zilA para apane sazakta hastAkSara kara san 1987 meM campAlAlajI samAdhimaraNa ko prApta hue|
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ 98. zrI megharAja petharAja zAha (1904-1964) 384 janma : dabA saMga (kaccha), pitAzrI : petharAja zAha pada 1904 : rAjya sabhA sadasya, 1955 divaMgati : 1964 galiyoM kI garda se uTha apane adhyavasAya se aizvarya ke mahala khar3e kara sampatti kA jana-kalyANa ke lie sahI upayoga karane vAle zreSThi kI yaha anupama yaza gAthA hai| kaccha se pravasita hokara saMvat 1597 ke karIba jAmanagara (kAThiyAvADa) ke halArI tAluka meM basane vAle bIsA osavAloM meM zAha gharAnA bhI thaa| dabA saMga grAma meM base petharAja mAmUlI khetI bAr3I kara dina gujAra rahe the| saMvat 1961 meM meghajI bhAI kA janma huA / unakA bacapana abhAvoM meM biitaa| pAMcavI kakSA taka zikSA pAkara ve gAMva ke hI skUla meM ATha rupae mAhavAra para adhyApaka bana ge| saMvat 1975 meM unakA vivAha jaisiMha zAha kI suputrI mAMgI bAI se ho gyaa| prathama mahAyuddha ke samApta hote-hote saurASTra ke aneka bIsA osavAla pUrvI aphrIkA jAkara basane lage the| kizora meghajI bhAI meM bhI lalaka jgii| mA~ ke jevara giravI rakhakara kisI taraha paisoM kA jugAr3a kiyA aura saMvat 1976 meM meghajI bhAI mombAsA Ae / vahA~ 'kAnajI mepA kampanI' meM tIna sau rupae sAlAnA pagAra para khAtA bahI likhane ke kAma para laga ge| taba pUrvI aphrIkA meM hindustAnI rupaye kA hI calana thaa| tIna varSa bAda mAlikoM ne meghajI kI ImAnadArI evaM kArya kuzalatA se prasanna hokara pagAra pandraha sau rupae sAlAna kara dii| kucha varSoM bAda pharma banda ho gii| meghajI nairobI cale gae evaM mombAsA se phuTakara sAmAna le jAkara nairobI meM becanA zuru kiyA / saMvat 1979 meM unake do bhAI
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 385 approarinews zrI zAha ke suputra zrI vipina keniyA ke presiDeMTa jomo keniyATA ke sAtha bhI aphrIkA A gae evaM rAyacanda brAdarsa nAma se svataMtra pharma kAyama kii| saMvat 1987 meM meghajI bhAI kI patni kA dehAMta ho gyaa| unakA dUsarA vivAha nAthUbhAI zAha kI suputrI manI bena se huaa| pitA evaM prathama putrI kI mRtyu kA mAnasika AghAta jhelane ke bAda meghajI bhAI ke dina phire| vyavasAya dina dUnA rAta caugunA bddh'aa| kaI udyoga sthApita kie evaM pUrvI aphrIkA ke samRddha zreSThiyoM meM gine jAne lge| saMvat 2000 meM jaba bhArata meM baMgAla kA akAla par3A, meghajI bhAI rIlIpha phaMDa ke koSAdhyakSa manonIta hue| tabhI putra vipina kA janma huaa| meghajI bhAI ne use akAla ke lie kiye sevA kArya kA puraskAra maanaa| tabhI se zikSA evaM asahAyoM kI sahAyAta karane ko meghajI bhAI ne apane jIvana kA lakSya banA liyaa| jyoM-jyoM sampatti bar3hI, meghajI bhAI ke sevA-avadAnoM kI rakama bhI bar3hatI gii| saMvat 2010 meM unhoMne vyavasAya se sanyAsa le liyaa| usa samaya unakI kula sampatti 25 lAkha pAuMDa yAni 7 karor3a 50 lAkha rupaye thii| unake avadAna 3 karor3a rupayoM se kahIM / adhika the|
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 jaina-vibhUtiyA~ LIST OF DONATIONS Ahmedabad MP Shah Cancer Hospital, Ahmedabad 3,75,000 Sarvodya Medical Society Rupees 60,000 Jamnagar District MP Shah Medical College Rupees 1,500,000 MP Shah TB Hospital Rupees 400,000 MP Shah Municipal College of Commerce and Law Rupees 176,000 Kasturba Stri Vikas Griha Rupees 162,000 Visa Oshwal Boarding Rupess 125,000 Kunverbai Jain Dharmashala Rupees 100,000 Topagooch Upashraya Rupees 65,000 Oshwal Shikshan & Rahatsangh Rupees 101,000 Indian Conference of Social Works (Vradhashram-Old Peoples Home) Rupess 40,000 Jain Hitwardhak Mandal Rupees 25,000 Dabasang Mitra Mandal (Giral School) Rupees 19,200 Gramya Jivan Vikas Mandal Rupees 75,000 Gau Seva Samaj Rupees 50,000 Shri H.V.O. Sarvajanik Panjarapole Rupees 125,000 Jilla Sankat Nivaran Samiti Rupees 100,000 Surendranagar District Vikas Vidyalaya, Wadhwan Rupees 551,000 MP Shah Technical Training Centre Rupees 300,000 MP Shah College of Arts and Science Rupees 250,000 MP Shah College of Commerce, Wadhwan Rupees 100,000 Smt. MM Shah Mahila College, Wadhwan Rupees 100,000 Saurashtra Medical Centre (Eye Hospital) Rupees 100,000 Surendranagar Education Society Rupees 56,000 Orphanage Rupees 55,000 Limbdi Kelvani Mandal, Limbdi Rupees 55,000 Manav Seve Sangh Rupees 31,000 Mansukhbhai Doshi Lok Vidyalaya Rupees 35,000
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 387 jaina-vibhUtiyA~ Bhavnagar District MP Shah Leprosy Sanatorium Rupees 400,000 Maniben MP Sha Kanya Vidyalaya, Palitana Rupees 100,000 Oshwal Charities, Palitana Rupees 51,000 Junagadh District Institution for the Blind, Junagadh Rupees 150,000 Shishu Mangal Trust(Kindergarten) Rupees 100,000 Rajkot District Government of Gujarat Health Department (for glucose saline Plant Rupees 600,000 Mahsana District MP Shah Education Society, Kadi Rupees 125,000 Bombay MP Shah All India Talking Book Centre Rupees 1,800,000 Bhagini Seva Mandir Kumarika Stree Mandal Vile-Parle Rupees 511,000 Shrimati Maniben MP Shah Women's College of Arts and Commerce and MP Shah Junior College of Arts and Commerce for Women Rupees 700,00 Bhagwan Mahavir Kalyan Kendra Rupees 127,000 Bharatiya Vidya Bhavan Rupees 35,000 Shushrusha Hospital Rupees 25,000 Oshwal Shikshan and Rahat Sangh for Bhiwandi Rupees 75,000 Allahabad Kamla Nehru Smarak Hospital Rupees 100,000 In Addition Schools and Chhatralayas (Boarding Schools) in various places in Saurashtra, nursing centre in Rajkot, Balkan-Ji-Bari in Jamnagar, Scholarships and for medical relief Rupees 2,500,000 800 Village libraries in Saurashtra Rupees 400,000 Vaghodia Yuvak Mandal Education Trust Rupees 452,000 ;
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 jaina-vibhUtiyA~ Delhi Gujarati Samaj forMP&CUShah Auditorium Rupees 250,000 Scholarships to 20 Oshwal Students per annum for 1962 to 1987 Rupees Central Relief Fund Rupees Janmabhoomi Patrorahat Nadhi Rupees 260,000 51,000 25,000 DONATIONS IN KENYA MP Shah Hospital, Nairobi incoroporating : The Maniben MP Shah Premature Baby Unit The Maniben MP Shah Block shs. 1,500,000 Royal Technical College shs. 200,000 Sonapuri Rath (3), Cutchi Gujarati Hindu Union, Nairobi shs. 125,000 Halari Visa Oshwal Mahajanwadi, Nairobi shs. 125,000 Health Centres shs. 2,000,000 MP Shah Wing, Nurses Home Kenyatta National Hospital shs. 200,000 Murang'a College of Technology shs. 50,000 MP Shah High School, Thika (including Boys Hostel and Primary School) 300,000 MM Shah School, Kisumu shs. 200,000 MP Shah Dispensary, Mombasa 200,000 MM Shah Primary School, Mombasa shs. 250,000 DONATIONS IN THE UNITED KINGDOM Meghraj Lecture Theatre, Consulting Rooms and Basic Research Cardiovascular Laboratories.Hammersmith Hospital, London PS100,000 Bharatiya Vidya Bhavan, London PS40,000 Oshwal Association of the UK, London PS60,000 Jain Centre, Leicester, Maniben M.P. Shah Hall PS50,000 DONATIONS IN JERSEY MP Shah Geological Room, Jersey Museum PS2,500 La Preference Vegetarian Home PS3,000 shs.
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 389 ukta sUci se yaha sApha parilakSita hotA hai ki aise dAna dAtA vizva ke itihAsa meM gine cune hI hue haiN| saMvat 2005 meM unhoMne apanI samasta bhAratIya sampatti ko eka TrasTa ke supurda kara diyaa| yaha meghajI petharAja cairiTebala TrasTa nirantara zaikSaNika avadAna detA rahatA hai| isase meghajI bhAI kI smRti sarvadA akSuNNa rhegii| meghajI bhAI paNDita neharU, jAmanagara kI mahArAnI evaM mahArAja ke sAtha saMvat 2012 meM unheM bhArata kI rAjyasabhA kA sadasya manonIta kara unakA samucita sammAna kiyA gyaa| saMvat 2021 meM acAnaka hRdaya gati avarodha se isa nara puMgava kA dehAvasAna ho gyaa| Apa do putroM evaM pA~ca putriyoM se bharA-pUrA parivAra chor3akara svargastha hue|
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ 99. zrI mohanamala corar3iyA (1902-1985) 390 janma 1902 : nokhA, pitAzrI : siremala caurar3iyA ( dattakasohanalAla corar3iyA) mAtAzrI : sAyara kaMvara upAdhi : padmazrI (1972) divaMgati : 1985 sevA, sAdhanA aura samarpaNa kI mUrti padmazrI mohanamalajI caurar3iyA sthAnakavAsI jaina samAja ke anamola ratna the| zikSA, dharma aura samAja kI sevA ke sAtha-sAtha vyakti-niSThatA aura siddhAMta-priyatA caurar3iyA jI ke mahanIya guNa the| akhila bhAratavarSIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kaoNnphreMsa ke upAdhyakSa evaM adhyakSa pada para rahate hue Apane sthAnakavAsI samAja ke lie anekAneka kArya kiye| Apake saprayAsa se kaI saMsthAoM ko janma, poSaNa evaM abhivRddhi prApta huii| zrI mohanamala caurar3iyA kA janma 28 agasta san 1902 ko jodhapura jile ke nokhA nAmaka grAma ke nivAsI zrI sIremala caurar3iyA ke sAmAnya parivAra meM unakI dharmapatni sAyarakaMvara kI kukSi se huA thaa| san 1917 meM harasolAva grAma ke nivAsI zrI bAlacanda zAha kI suputrI nenIbAI se unakA vivAha huA / vivAha ke turanta pazcAt ve madrAsa A gye| unakI sadAcArI tathA dhArmika bhAvanA ko lakSya karate hue san 1918 meM zrI sohanalAla caurar3iyA ne unheM goda le liyaa| isa prakAra ve eka dhanI parivAra meM A ge| ApakI vyAvahArika dRSTi, kArya kuzalatA evaM sUjha-bUjha se vyApAra kI khUba abhivRddhi huI / zrI caurar3iyA ne san 1926 meM zrI sthAnakavAsI jaina pAThazAlA ko janma diyA, jisase kAlAntara meM zrI zvetAmbara sthAnakavAsI jaina
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 391 ejyUkezana sosAyaTI (jilA madrAsa) kI nIMva pdd'ii| Apa varSoM taka isa saMsthA ke adhyakSa rhe| Apane esa.esa. jaina borDiMga hAusa, madrAsa tathA e.jI. jaina hAI skUla, madrAsa kI bhI sthApanA kii| ve bar3e kartavyaniSTha evaM dharmaparAyaNa the| vibhinna jana-kalyANakArI pravRttiyoM ke lie san 1939 meM jodhapura mahArAjA ne unheM pAlakI evaM siropAva bakhza kara sammAnita kiyaa| san 1947 meM zrI caurar3iyA ne ''zrI amaracaMda mAnamala seMTeMnarI TrasTa'' bnaayaa| san 1942 meM unhoMne agaracaMda mAnamala jaina kaoNleja kI sthApanA kI, jo Aja madrAsa ke coTI ke kaoNlejoM meM ginA jAtA hai| ve bhagavAna mahAvIra ahiMsA pracAra saMgha evaM rIsarca phAunDezana phaoNra jainolojI saMsthAnoM ke adhyakSa rhe| rAjasthAna ke kucerA nAmaka grAma se caurar3iyA jI ko sadA vizeSa prema rhaa| vahA~ unhoMne san 1927 meM eka ni:zulka Ayurvedika auSadhAlaya kI sthApanA kii| unhIM dinoM apanI janmabhUmi nokhA meM bhI unhoMne eka Ayurvedika auSadhAlaya kI sthApanA kI, jo kAlAntara meM sarakArI aspatAla bana gayA aura Aja 'seTha zrI sohanalAla caurar3iyA sarakArI aspatAla'' ke nAma se prasiddha hai| san 1950 meM akhila bhAratavarSIya zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kaoNnphreMsa ke madrAsa adhivezana ke avasara para zrI mohanamala caurar3iyA svAgatAdhyakSa rhe| san 1971 aura puna: san 1981 se 1984 taka caurar3iyA jI kaoNnphreMsa ke adhyakSa pada para rhe| jaina bhavana, naI dillI meM unhoMne caurar3iyA blaoNka banavAyA jo sadA unakI yAdagAra rhegaa| zrI caurar3iyA kI sAmAjika, sAMskRtika evaM dhArmika sevAoM tathA bhAratIya udyoga meM unake dvArA eka kIrtimAna sthApita karane ke kAraNa bhArata ke rASTrapati ne unheM 26 janavarI, 1972 ko 'padmazrI'' ke alaMkaraNa se sammAnita kiyaa| 5 pharavarI, san 1985 ko caurar3iyA jI kA dehAvasAna ho gyaa| koTyAdhIza hote hue bhI Apa nirabhimAnI karmayogI the|
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 jaina-vibhUtiyA~ 100. zrI navalamala phirodiyA (1910-1997) janma : pUnA, 1910 pitAzrI : kundanamala phirodiyA divaMgati : 1997, pUnA zrI kundanamalajI ke manjhale suputra navalamalajI bhAratIya praudyogikI ke * kSitija para eka nakSatra banakara ubhare / unakA janma san 1910 meM huaa| pitAzrI kundanamalajI phirodiyA kI rASTrIya bhAvanAoM ke anurUpa ve gAMdhiyana AdarzoM ke DhA~ce meM ddhle| apane skUlI jIvana se hI unhoMne khAdI apanA lii| san 1932 ke asahayoga Andolana meM ve eka chAtra netA banakara ubhare evaM jela gye| svatantratA yajJa meM Ahuti dene kI prabala AkAMkSA ke kAraNa hI unhoMne apane sunahare bhaviSya ko dAMva para lagA diyA evaM iMglaiNDa ke 'phairADe hAusa insTITyUTa' ke elekTrikala iMjIniyariMga vibhAga ke snAtakIya korsa meM saphala praveza ke bAvajUda bhArata meM rahakara vidhi snAtaka bane evaM vakAlata kA pezA cunaa| navalamala jI sAmAjika krAti ke sUtradhAra the| jaba rUr3higrasta osavAla paMcAyata ne eka vidhavA kA vivAha saMyojita karane para samAja sudhAraka zrI kanakamalajI muNota ko 'samAja-bahiSkRti' kA fatavA diyA to navala malajI ne pUre manoyoga se usakA virodha kiyaa| san 1942 meM ve gA~dhIjI ke 'bhArata chor3o Andolana' meM zarIka hue evaM jela gye| jela se mukta hue to unakI A~khoM meM bhArata ke svarNima audyogika bhaviSya kA sapanA laharA rahA thaa| unhoMne vakAlata evaM rAjanIti se vidA lI evaM sampUrNata: bhArata ke audyogika vikAsa ko samarpita ho gye| tabhI mahArASTra vidhi maNDala meM uThe 'mAnavIya hAthoM' se khIMce jAne vAle rikzA cAlakoM kI trAsadI se sambandhita vivAda ne navalamala jI kI vicAradhArA ko naI dizA dii| unakI
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 393 soca cAlita vAhanoM (Auto Rikshaw) ke utpAda evaM vikAsa para kendrita ho gii| isa hetu unhoMne iTalI kI eka kampanI se anubandha kiyA evaM bhArata meM hI do evaM tIna pahiye ke vAhanoM ke nirmANa meM laga gae, ve safala hue| prathamata: inakI nirmiti bajAja grupa kI sAjhedArI meM zuru huii| san 1958 evaM 1960 meM kramaza: bajAja Tempo evaM bajAja oNTo pratiSThAna sthApita hue| sAre bhArata meM unake zrRMkhalAbaddha vitaraNa kendra sthApita karane kA zreya navalamalajI ko hI hai| ve vAstava meM maulika sUjha-bUjha vAle krAMtadraSTA the| san 1975 meM udyoga se nivRtta hokara ve sampUrNata: sAmAjika evaM zaikSaNika sevA kAryoM meM laga gye| san 1985 meM ve annA sAhaba hajAre ke sevA kAryoM se judd'e| ve hinda svarAjya TrasTa kI sthApanA meM sahayogI bne| jaina darzana evaM prAkRta bhASA ke sanvardhanArtha 'sanmati tIrtha' kI sthApanA kii| mahArASTra meM osavAla jAti kI hajAroM mahilAe~ isa saMsthAna se upakRta huI hai| jainolojI meM zodhArtha unhoMne mukta hasta avadAna diye| pune ke bhanDArakara orienTala risarca saMsthAna ke prAkRta-AMgla bhASA zabdakoza ke nirmANArtha sahayoga gata 15 varSoM se cala rahA hai| isa hetu dasa zodhArthiyoM ke nirantara sat-prayAsa ke lie artha saujanya kI vyavasthA kara ve samasta jaina samAja ke ajasra sAdhuvAda ke pAtra bne| ve upAdhyAya amara muni mahArAja ke krAMtikArI vicAroM ke prazaMsaka evaM sakriya sanyojaka the| usa svapnadraSTA muni ke AdhyAtmika anuSThAna rAjagRha meM 'vIrAyatana' kI sthApanA aura vikAsa meM unakA do zatAbdiyoM kA sakriya sahayoga stutya thaa| munijI kI smRti ko akSuNNa rakhane ke lie navalamalajI ne pUnA ke kher3a sthala ke samIpa 25 ekar3a jamIna dAna dekara 'amara preraNA TrasTa' kI sthApanA kii| yahIM unhoMne je. kRSNamUrti phAunDezana ke RSi velI skUla kI Adarza saMracanA se prabhAvita hokara 70 ekar3a kA eka bhUkhaNDa phAunDezana ko usI taraha ke eka naye skUla kI sthApanArtha pradAna kiyaa| san 1997 meM yaha camakatA sitArA sadA-sadA ke lie asta ho gyaa| ve saMyukta parivAra kI TUTatI paramparA se trasta samAja ke mahilA varga kI
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ sahAyatArtha mUlyaparaka zikSA ke pakSadhara the| unakI mRtyoparAnta unake isa svapna ko sAkAra karane ke lie unake suputra zrI abhaya phirodiyA ne AcArya candanAjI ke nirdezana meM 'navarala vIrAyatana' nAmaka saMsthAna sthApita kara 394 (zrI navala vIrAyatana pUnA) apane pitA kI smRti ko akSuNNa kara diyA hai| zrI navalamalajI dvArA sthApita 'phirodiyA TeknolojI TrasTa' rASTra kI praudyogika aura vaijJAnika zodha evaM vikAsa kI ajastra dhArA ko pravAhamAna rakhane meM sArthaka bhUmikA nibhA rahA hai|
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 395 jaina-vibhUtiyA~ __ 101. lAlA lAbhacanda jaina (1909-2002) janma : gujarAnavAlA, 1909 pitAzrI : lAlA cunnIlAla munhAnI mAtAzrI : rallA devI upAdhi : samAja ratna, 1993 divaMgati : 2002 sarvadharma samabhAva ke poSaka lAlA lAbhacandajI jaina (munhAnI) ne jIvana paryaMta 'sevA' ke mahAmaMtra kI ArAdhanA kii| ApakA janma san 1909 meM gujarAnavAlA (pAkistAna) nivAsI lAlA cunnIlAla jI munhAnI kI dharmaparAyaNa pani rallAdevI kI kukSi se huaa| paMjAba ke bhAvar3A osavAloM meM bhunhAnI gotrIya zreSThiyoM kI bar3I dhAka thii| isI gotra meM jhagaDU zAha hue, jinake pautra jauharI zAha bar3e nAmAMkita vyakti the| unhIM ke prapautra lAlA lAbhacanda the| mAtra sattaraha varSa kI Ayu meM ApakA vivAha kasUra nagara ke lAlA pannAlAla jI kI suputrI lAla devI se huaa| Apa alpAyu meM hI apane pArivArika vyavasAsa sarrAphA meM niSNAta ho ge| san 1947 meM vibhAjana hone ke pariNAma svarUpa Apako gujarAnavAlA chor3anA pdd'aa| sarvaprathama ApakA parivAra ambAlA AyA, kucha samaya bAda AgarA Akara basa gyaa| yahIM 'cunnIlAla lAbhacanda' nAmaka pharma kI sthApanA kii| apane parizrama va ImAnadArI se alpAvadhi meM hI ApakI pharma ne sarrAphA bAjAra meM yaza arjita kara liyaa| taiMtIsa varSa ke adhyavasAya meM vizvasanIyatA evaM sadbhAvanA kI chApa chor3a ApakA parivAra san 1980 meM pharIdAbAda Akara basa gyaa| AgarA ke aitihAsika zrI cintAmaNi pArzvanAtha mandira evaM jaina tIrtha zaurIpura meM ApakA avadAna sarAhanIya rhaa| jaina paMjAbI saMgha, AgarA ke Apa cavadaha vaSoM taka koSAdhyakSa rhe| pharIdAbAda AvAsita hone ke bAda Apako vahA~ jina-mandira kA abhAva sadaiva akharatA thaa| san 1991 meM AcArya vijayendra dinna sUrijI ke
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ AzIrvAda se zrI saMgha dvArA jina mandira banAne kI yojanA bnii| lAlAjI ne hariyANA sarakAra ko bhU-khaNDa mUlya dekara mandira hetu mukhya zilA sthApita kara garbha-gRha nirmANa kA puNya lAbha arjita kiyaa| lAlAjI ne pAlItAnA, pAvAgar3ha zaurIpura, AgarA, kobA Adi tIrtha sthaloM evaM gurudhAma (laharA), zrI vallabha smAraka (dillI) evaM AcAryazrI samudra sUri samAdhi mandira ( murAdAbAda) ke nirmANArtha avadAna dekara puNyArjana kiyA / unhoMne pharIdAbAda meM aneka bAra niHzulka kaiMsara jA~ca zivira Ayojita krvaae| mahAna tapasvI, upAdhyAya muni basaMta vijayajI kI preraNA se hastinApura meM sAdhanA hetu eka guphA kA nirmANa krvaayaa| zrI vallabha smAraka sthAI nidhi meM pA~ca lAkha rupae kI rAzi pradAna kI / padamAvatI cairiTebala TrasTa ko savA lAkha rupaye avadAna dekara use dRr3hatara bnaayaa| 396 lAlAjI lakSmI kI mahatI kRpA ke bAvajUda sAdA jIvana, ucca vicAra ke hAmI the| san 1941 se 1960 taka prativarSa unhoMne svayaM aThAI tapa kiyaa| san 1987 meM AcArya zrI vijayacandra dinna sUri ke sAnnidhya meM upadhAna tapa sampanna kraayaa| san 1976 meM Apane tIrtharAja siddhAMcala kI yAtrArtha saMgha samAyojana kiyaa| san 1997 meM ApakI dharmapatni zrImatI lAladevI kA svargavAsa ho gyaa| taba se Apa nirantara sAdhanA ArAdhanA ko hI samarpita rhe| san 1997 meM zaurIpura tIrthanyAsa evaM zrI jaina zvetAmbara navayuvaka maNDala AgarA dvArA unheM 'samAja ratna' ke viruda ke sammAnita kiyA gyaa| san 2002 kI 24 janavarI ko unhoMne 'zvetAmbara jaina' patrikA ke mAdhyama se samasta AcAryoM, zramaNa zramaNI vRnda evaM AtmIya svajanoM se kSamA yAcanA kii| taba ve apanI AyuSa ke 93 varSa pUrNa hone ke najadIka hI the / suputroM, bahuoM, putriyoM, pautra, prapautra Adi parivArajanoM kI paripUrNatA meM 11 mArca, 2002 ko unhoMne aMtima sA~sa lekara prabhu smaraNa karate hue svarga gamana kiyaa| unake suputroM ne paccIsa lAkha rupayoM kI rAzi se dharma evaM samAja hitArtha zrI lAladevI lAbhacanda jaina memoriyala TrasTa kI sthApanA kii| san 1967 meM unake suputra zrI rAjakumAra evaM zrI zAMtilAla dvArA pharIdAbAda meM sthApita pharma 'osavAla ilaikTrIkalsa' ne dina dUnI rAta caugunI unnati kI hai|
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 102. zrI rAjarUpa TAMka (1905- 397 ) janma : cir3AvA, 1905 pitAzrI : mANakacandajI osavAla (dattaka-chaganalAlajI TAka, zrImAla) divaMgati : jayapura ke prasiddha ratna pArakhI zrImAla zreSThi zrI rAjarUpa jI TAMka pramukha svataMtratA senAniyoM meM se the| logoM meM 'cA sAba' ke nAma se lokapriya zrI TAMka ratna vyavasAya meM agraNI the| ApakA janma saMvat 1962 meM cir3AvA grAma meM huaa| Apake pitA zrI mAnakacandajI kA osavAla samAja meM pramukha sthAna thaa| cha: varSa kI umra meM rAjarUpa jI zrI chaganamalajI TAMka ke goda ge| Apake pUrvaja zrI sAvaMtarAma jI ne jhuMjhunUM meM dAdAbAr3I evaM zekhAvaTI pradeza meM pyAsa bujhAne ke lie aneka kuoM kA nirmANa karAyA thaa| rAjarUpa jI ne javAharAta ke puztainI vyavasAya ko khUba cmkaayaa| Apane jayapura meM hIre evaM anya kImatI javAharAta tarAzane kI phaikTrI sthApita kii| raMgIna pattharoM-mANaka evaM panne ke Apa vizeSajJa mAne jAte the| aneka javAharAta karmiyoM ko Apane protsAhana dekara vyavasAya dakSa bnaayaa| san 1970 meM unake ziSyoM dvArA unheM causaTha hajAra rUpae kA parsa (thailI) bheMTa kara sammAnita kiyA gyaa| Apane javAharAta para 'iMDiyana jemolojI' (aMgrejI) va 'ratna prakAza' (hindI) graMthoM kI racanA kii| unake saMgraha meM aneka prakAra ke prAcIna arvAcIna viziSTa ratna saMgrahita hai| Apa saMskRta evaM Ayurveda ke jJAtA the| 'cA sAba' meM apane deza ke prati pragAr3ha prema thaa| svataMtratA saMgrAma meM unakA vizeSa avadAna rhaa| svabhAva se sarala evaM milanasAra to the hI, unakA pahanAvA khAdI kA kurtA aura dhotI unheM jana-sAdhAraNa ke aura nikaTa lA detA thaa| Apa saMvat 1995-96 meM rAjya prajAmaMDala ke
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 jaina-vibhUtiyA~ koSAdhyakSa rhe| saMvat 2005 meM kAMgresa ke jayapura adhivezana ke ve saMyojaka manonIta hue| rAjyoM ke ekIkaraNa ke bAda saMyukta rAjasthAna meM lokapriya sarakAra kA gaThana huA to ve rAjya esembalI ke sadasya nirvAcita hue| Apa gAMdhIjI ke harijana sevaka saMgha se hamezA jur3e rhe| aneka anya loka hitakArI pravRttiyoM evaM saMsthAoM ko unakA sahayoga evaM varada hasta prApta thaa| saMvat 1982 meM unhoMne hindU anAthAzrama kI sthApanA kii| bhArata jaina mahAmaMDala kI jayapura zAkhA ke Apa sabhApati rhe| saMvat 2011 se hI Apa rASTrabhASA pracAra samiti ke koSAdhyakSa rhe| zrI TAMka rAjasthAna pIMjarApola gozAlA saMgha, jayapura cembara oNpha kaoNmarsa, jayapura jvailarsa esoziyesana Adi mahattvapUrNa saMsthAoM ke adhyakSa cune ge| Apa haribhadra sUri memoriyala ke koSAdhyakSa, rAjasthAna sTeTa inDasTriyala ko-oNpareTiva baiMka ke koSAdhyakSa evaM rAjasthAna jyotiSa maNDala, rAjasthAna heMDIkrAphTa borDa, Ala iNDiyA kharatara gaccha Adi saMsthAnoM ke sadasya rhe| ___san 1925 meM zrImAla saMgha kI saMsthApanA ApahI kI preraNA se sampanna huii| san 1927 meM sAdhvI svarNazrI jI kI preraNA se zrI TAMka ne jayapura meM zrI vIra bAlikA vidyAlaya kI sthApanA kii| yaha aba DigrI kaoNleja bana gayA hai evaM 3000 se Upara bAlikAe~ yahA~ zikSA pAtI haiN| Apane jayapura zahara meM eka dharmazAlA kA nirmANa krvaayaa|
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 399 jaina-vibhUtiyA~ 103. seTha rAjamala lalavAnI (1894- ) janma : AU (phalodI), 1894 pitAzrI : rAmalAla lalavAnI (dattaka : lakkhIcanda lalavAnI), san 1906 mAtAzrI : bhAgIrathI bAI divaMgati : vyakti ke caritra kA vikAsa paristhitiyoM ke ghAta-pratighAta, vipatti aura sampatti ke parivartanazIla cakra ke saMdarbha meM hI hotA hai| eka anUThA satya yaha hai ki ina sabhI anukUla-pratikUla sthitiyoM meM bhI manuSya ke naisargika guNa ujAgara ho uThate haiN| yaha manuSya kA sAhasa aura saMkalpa hI hai jo use unnati patha para agrasara karatA hai| seTha rAjamalajI lalavAnI ke jIvana prasaMga isa tathya ke mUrta gavAha haiN| ApakA janma rAjasthAna ke phalaudI jilA antargata AU grAma meM zrIrAmalAlajI lalavAnI kI sahadharmiNI kI kukSi se saMvata 1951 (sana 1894) meM huaa| khetI bAr3I kA kAma thaa| jaba ve 8 varSa ke the tabhI pitA jIvikopArjana ke lie parivAra sahita khAnadeza ke mur3I grAma A ge| vahA~ marAThI bhASA meM rAjamala dUsarI kakSA taka pddh'e| tabhI eka Akasmika ghaTanA ke kAraNa unheM ghara chor3anA pdd'aa| unakA eka sahapAThI lar3akoM se paise Thagane ke lie devatA ko zarIra meM lAne kA r3hoMga kiyA karatA thaa| rAjamalajI usake cakkara meM pha~sa ge| ghara se paise lAkara use dene lge| devayoga se yaha bAta bar3e bhAI ko mAlUma ho gii| unhoMne khUba maaraa| rAjamala vahA~ se bhAge aura 15 kosa paidala calakara varula bhaTAnA grAma phuNce| vahA~ nImAjI paTela ke Azraya meM dUkAna kara lii| zanai:-zanai: kamAI hone lgii| isa vakta unakI umra 11 varSa thii| pitA ko jaba mAlUma par3A to ve bhI bhaTAnA Akara usI dhaMdhe meM laga gye|
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ isa bIca jAmanera ke dhanapati seTha lakkhIcandajI lalavAnI goda lene ke lie eka bacce kI talAza meM the| bAraha anya ummIdavAra bhI the / lakkhIcanda jI ko jaba rAjamala kI khabara lagI to ve milane Ae / lakkhIcanda jI unake pratibhA se AkarSita hue| unhoMne bar3I prasannatA se rAjamala ko san 1906 meM goda le liyaa| isake bAda hI unakA bhAgya camaka utthaa| 400 rAjamala aizvarya ke bIca bhI karmavIra bane rahe / ahaMkAra ne unheM sparza taka nahIM kiyaa| balki vinayazIlatA evaM jAgRti dinoM-dina vikasita huI / san 1907 meM seTha lakkhIcanda kA svargavAsa ho gayA / mAtra 13 varSa kI vaya meM rAjamala ne pUrI jimmedArI se jamIMdArI sNbhaalii| dUradarzitA aura buddhimAnI se unhoMne vyAvasAyika pravRttiyoM kA saMcAlana kara thor3e hI dinoM meM khyAti arjita kara lii| san 1914 meM haidarAbAda ke mazahUra dhanapati dIvAna bahAdura seTha thAnamalajI lUNiyA kI suputrI se unakA vivAha huA / prathama mahAyuddha meM mahAtmA gA~dhI kI apIla para seTha rAjamala ne pacAsa hajAra rupae sarakAra ko 'vAra lona' rUpa meM pradAna kie| sarakAra ne prasanna hokara unake tatkAlIna nivAsa jalagA~va meM unakA eka Statue banavAkara sthApita krvaayaa| jaba bhArata kA svataMtratA saMgrAma chir3A to Apa tana-manadhana se usameM kUda pdd'e| san 1921 meM mahAtmA gA~dhI ne asahayoga Andolana cher3A to Apane utsAha se usameM bhAga liyA / phalasvarUpa sarakAra kA kopabhAjana bananA pdd'aa| Apake parivAra ke sabhI nijI hathiyAra jabta kara lie ge| san 1922 meM jalagA~va meM bambaI prAMtIya kA~gresa kamiTI kA adhivezana huA to Apa usake adhyakSa manonIta hue| lokamAnya tilaka jaba kAle pAnI se lauTa kara mahArASTra Ae to Apa svAgata samiti ke adhyakSa the| do varSa pUrva 'svadezI pradarzanI' Ayojita huI taba bhI Apa hI svAgatAdhyakSa the| san 1922 meM hI Apa bambaI lejisleTiva kauMsila ke sadasya cune ge| khAdI ke vastra pahanane kA vrata thaa| san 1936 meM ve kA~gesa kI tarapha se prAMtIya esembalI ke sadasya cune ge| isI se unakI lokapriyatA ujAgara hotI hai| Apane sAmAjika stara para osavAla jAti meM sudhAra kI lahara paidA kara dii| khAnadezIya osavAla sabhA kI sthApanA kA zreya Apako hI hai / muni
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ padamAnandajI ke sahayoga se unhoMne akhila bhAratIya muni - maNDala banAyA evaM "muni' nAma se eka mAsika patra kA zubhArambha kiyaa| akhila bhAratIya osavAla sabhA kI sthApanA meM ApakA pramukha hAtha thaa| san 1934 meM ajamera meM Ayojita akhila bhAratIya osavAla sammelana ke prathama adhivezana ke Apa svAgatAdhyakSa cune gae the | mAlegA~va meM huI sabhA kI kAryakAriNI kI baiThaka meM eka hajAra pratinidhiyoM ne bhAga liyA thA / jalagA~va meM Apane jaina borDiMga kI sthApanA kI / khAnadeza ejukezana sosAyaTI' nAmaka zikSaNa saMsthAna kA prArambha Apa hI ke bIsa hajAra rupayoM ke avadAna se huaa| isa saMsthAna ne hajAroM rupae jarUratamaMda osavAla chAtroM meM vitarita kiye / jAmanera meM apanI mAtA zrImatI bhAgIrathI bAI kI smRti meM eka graMthAgAra banavAyA / cAdaMvar3a ke "neminAtha brahmacaryAzrama ke Apa adhyakSa rahe / 401 san 1916 meM jaba anAja bahuta maha~gA ho gayA aura akAla kI sthiti bana gaI, jAmanera kI garIba prajA jaba tabAhI se grasta thI, usa samaya Apane lagAtAra bAraha mahIne taka janatA ko saste dAmoM meM anAja saplAI karane kA bIr3A uThAyA aura janatA kI prazaMsA ke hakadAra bne| isI taraha plega aura inaphlUeMjA mahAmAriyoM ke samaya bhI Apane garIba janatA kI sevA kI / paMcAyatoM kI samasyAe~ sulajhAne ke lie jaina evaM itara samAja ke loga bhI ApakI guhAra lagAte the| Apane jAmanera meM egrIkalacara phArma evaM keTala brIDiMga phArma khole / Apake pUrvaja jaina zvetAmbara sthAnakavAsI sampradAya ko mAnane vAle the| Apane sarvaprathama sabhI dharmoM kI mAnyatAoM evaM siddhAMtoM kA bhalI prakAra adhyayana kiyaa| jaina darzana ke alAvA vedAnta, pAtaMjali darzana, muslima va IsAI dharma graMthoM, Arya samAja kI mAnyatAoM kI bArIkIyoM ko smjhaa| apane bagIce meM eka yogazAlA kA nirmANa kraayaa| Apane anubhava kiyA ki isa jagata meM tIna prakAra ke dharma pracalita haiM - IzvarIya dharma, prAkRtika dharma evaM manuSyakRta dharma / satya, ahiMsA aura nirbera zAMti bhAvanA IzvarIya dharma hai, bhUkha aura pyAsa miTAnA prAkRtika dharma hai / parantu manuSyakRta dharmoM kI bhitti svArtha aura bhedabhAva para sthita hai| ata: sabhI manuSyakRta dharma vikRta ho jAte haiN|
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 jaina-vibhUtiyA~ _104. zrI zAMtiprasAda sAhU (1911-1977) janma : najIbAbAda (yU.pI.), 1911 pitAzrI : dIvAnasiMha sAhU mAtAzrI : mUrti devI divaMgati : dillI, 1977 - 20vIM sadI ke sadgRhastha jaina dharma-prabhAvakoM meM sarvopari zrAvaka ziromaNi seTha zAMtiprasAda sAhU mAne jAte haiN| dharma, artha, kAma va mokSa kI samanvita sAdhanA ko samarpita sAhUjI ne apanI bahumukhI pratibhA evaM dUradezI se sAmAjika, rASTrIya, sAMskRtika, sAhityika evaM dhArmika-sabhI staroM ko apane satkAryoM se suvAsita kiyaa| uttarapradeza ke bijanaura jile meM himAlaya kI talahaTI meM baseM grAma najIbAbAda meM san 1911 meM sAhU dIvAnasiMha ke ghara unakI sahadharmiNI mUrtidevI kI kukSi se eka bAlaka kA janma huaa| nAma rakhA gayA- zAMti prasAda / pitAmaha salekhacandra usa pradeza ke vikhyAta samAja-sevaka the| bAlaka kI prArambhika zikSA najIbAbAda meM huI, taduparAMta banArasa hindU vizvavidyAlaya evaM AgarA yUnivarsiTI se snAtakIya parIkSA prathama zreNI meM pAsa kii| dhArmika saMskAra unheM mAtA-pitA se virAsata meM mile / unakA vivAha prasiddha udyogapati zrI rAmakRSNa DAlamiyA kI putrI ramA rAnIse huaa| alpAyu meM hI mAtR viyoga hone se ramArAnI kA lAlana-pAlana mahAtmA gA~dhI ke parama bhakta seTha jamanAlAla bajAja ke sAnnidhya meM huaa| deza prema, AtmavizvAsa evaM sarvadharma samabhAva ke saMskAra unheM bacapana se mile / sAhU parivAra isa maNi-kAMcana saMyoga se thor3e hI samaya meM bhArata ke samAja sevI kuTumboM meM agragaNya ho gyaa| apanI kuzAgra buddhi, sahI sahAyakoM kI parakha evaM udAra nIti ke kAraNa sAhUjI ne vividha vyavasAyoM evaM udyogoM meM abhUtapUrva saphalatA arjita kii|
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 403 jaina-vibhUtiyA~ sAhUjI ne udyogoM meM zodhaparaka Adhunika TeknolojI kA istemAla kiyaa| san 1936 se 1954 ke daurAna unhoMne Daca IsTa inDIja, AsTreliyA, rUsa, amarIkA, jarmanI, iMglaiNDa evaM yUropa ke vibhinna pradezoM kA daurA kiyA evaM bArIkI se vahA~ ke udyogoM kA nirIkSaNa karane ke bAda deza meM simeMTa, kAgaja, vanaspati tela, cInI, esabesTosa, jUTa, rAsAyanika padArthoM, khAda, plAIvuDa, koyalA khadAnoM ke vibhinna udyoga sthApita kiye| paNDita neharU ne unakI yogyatA evaM dUradarzitA kA sammAna kara unheM rASTrIya plAniMga kamIzana kA sadasya manonIta kiyaa| ve iNDiyana cembara oNpha kAmarsa, iMDiyana sUgara mila esosiezana, iMDiyana pepara milsa esoziesana, bihAra caimbara oNpha kaoNmarsa, rAjasthAna cembara oNpha kaoNmarsa Adi saMsthAnoM ke adhyakSa cune ge| ve sAhU jaina li. rohatAsa inDasTrIja li., deharI rohatAsa lAIMTa relave li. Adi kaoNraporeTa saMsthAnoM ke ceyaramaina the| sarvaprathama san 1929 meM hastinApura meM hue akhila bhAratIya digambara jaina yuvaka sammelana meM sAhUjI eka sAdhAraNa sadasya kI taraha zAmila hue| phira sana 1940 ke lakhanaU meM saMyojita digambara jaina pariSad ke vArSika adhivezana meM ve sapatnIka zAmila hue| usa vakta taka jaina samAja unheM apanA preraNAsrota mAnane lagA thaa| samAja kI tAtkAlIna samasyAoM, yathA-vidhavA vivAha, antarjAtIya vivAha, daheja nivAraNa Adi ke samAdhAna khojane meM sAhUjI ne samAja kA mArgadarzana kiyaa| samasta jaina sampradAyoM kI ekatA ke lie prayAsarata bhArata jaina mahAmaNDala jaisI sarvamAnya saMsthA ke bhI ve karNadhAra bana ge| zaikSaNika saMsthAnoM, aspatAloM evaM janahitakAriNI pravRttiyoM ke lie unhoMne mukta hasta avadAna diye| sAhUjI dvArA saMsthApita jana-hitakArI saMsthAoM evaM pravRttiyoM kI sUcI bahuta lambI hai| inakI zuruAta sAhUjI ke bacapana meM hI san 1921 meM parivAra dvArA saMsthApita najIbAbAda ke mUrtidevI kanyA vidyAlaya se huii| san 1944 meM bhAratIya jJAnapITha kI sthApanA huI evaM mUrtidevI graMthamAlA kA prArambha huaa| zrImatI ramA rAnI isa saMsthAna kI TrasTI thii| ina saMsthAnoM se ucca koTi kA prAcIna evaM arvAcIna sAhitya saMskRta, hindI, prAkRta,
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 jaina-vibhUtiyA~ aMgrejI, tamila, kannar3a Adi vividha bhASAoM meM vipula mAtrA meM prakAzita huaa| bhArata ke saMvidhAna dvArA mAnya sabhI bhASAoM meM prakAzita mAnavIya mUlyoM evaM saMskAroM kI saMvardhanA meM sahAyaka sarvazreSTha sAhityika kRti ko isa saMsthAna kI ora se hara varSa 'jJanapITha puraskAra' se sammAnita kiyA jAtA hai| puraskAra kI rAzi zuru meM Der3ha lAkha rupae the| bhArata ke itihAsa meM rASTrIya stara kA yaha sarvocca sAhitya sammAna hai| 'sAhU jaina TrasTa' ke antargata ema.e., pI-eca.DI. Adi uccatama zikSaNa ke lie mUrtidevI chAtravRttiyA~ dI jAtI haiN| inake pariNAmasvarUpa deza-videza meM bhAratIya darzana ke pracAraprasAra ko gati milI hai| vizAla audyogika prasAra ke lie sAhUjI ne presa kI mahattA ko pahacAna kara san 1945 meM dillI se 'navabhArata TAImsa' kA prakAzana zuru krvaayaa| san 1955 meM bambaI sthita unake kAraporeTa saMsthAna 'beneTa kAlamena kampanI' ke antargata 'TAImsa oNpha iNDiyA' kA prakAzana zuru huaa| ina donoM hI samAcAra patroM ne patrakAritA ke kSetra meM kIrtimAna sthApita kie haiN| ina saMsthAnoM se aneka mAsika, pAkSika megajInoM kA prakAzana huaa| dharmayuga dinamAna, parAga, Economic Times, Youth Times evaM philmapheyara patrikAe~ isI prakAzana samUha kI dena thii| san 1968 meM banArasa saMskRta vizvavidyAlaya dvArA saMyojita Ala iNDiyA oriyaMTala kaoNnphreMsa meM sAhUjI ke saMprayatnoM se jaina vidyA para viziSTa saMgoSThI kA Ayojana huA, jisameM deza ke mUrdhanya vidvAnoM ne sahakAra kiyaa| anekAneka dhArmika va sAMskRtika saMsthAna unake avadAna se saMsthApita va saMcAlita hotI rahI unameM mukhya haiM-vaizAlI sthita prAkRta zodha saMsthAna, banArasa sthita syAdvAda mahAvidyAlaya, sasArAma sthita S.P. Jain College, maisUra yunivarsiTI meM jaina vidyA ke adhyayanArtha sthApita "sAhU jaina ceyara'', kalakattA sthita ahiMsA pracAra samiti, sAgara sthita varNI saMskRta vidyAlaya, devagar3ha sthita sAhU purAtattva myUjiyama, najIrAbAda sthita sAhU jaina kaoNleja, mUDavidrI sthita bhAratIya kalA vidyA jaina zodha sNsthaan|
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ bhagavAna mahAvIra ke 2500veM nirvANa mahotsava meM rASTrIya evaM prAdezika staroM para sAhUjI kA sakriya sahayoga abhUtapUrva thA / rASTra ke mukhya rAjanetA ina utsavoM meM sammilita hue| bhagavAna mahAvIra ke rASTrIya smAraka hetu dillI meM sarakAra dvArA jamIna upalabdha karavAne kA zreya sAhUjI ko hI hai| ina mahotsavoM meM sAhUjI adamya utsAha se sammilita hote rhe| jaina samAja ne unheM dAnavIra, samAja ziromaNi evaM zrAvaka ziromaNi virudoM se abhinandita kiyaa| san 1975 meM unakI sahadharmiNI ramArAnI kA viyoga huaa| isase unheM mAnasika AghAta lagA / san 1977 meM ve svayaM isa pArthiva deha ko chor3akara svargavAsI ho ge| samAja vizeSata: digambara sampradAya netRtvahIna ho gyaa| unake bhrAtA zreyAMsa prasAdajI suputra azokakumAra evaM suputrI alakA ne unake pada cihnoM para calakara samAja ko apanI sevAe~ arpita kii| 405
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ 105. sara seTha bhAgacanda sonI (1904 - 1983 ) 406 janma pitAzrI : rA. ba. TIkamacanda sonI pada / upAdhi : rAya bahAdura (1935), OBE (1941), Knight (1944), Hon-Leutinant (1945) : 1904 divaMgata ajamera kA sonI parivAra bhAratavarSa ke samRddha jaina parivAroM meM agragaNya mAnA jAtA hai| isa parivAra ke pUrvaja 180 varSa pUrva kizanagar3ha se Akara ajamera meM base / seTha javAharamalajI ne pharma 'javAharamala gambhIramala' kI sthApanA kii| unhoMne san 1855 meM apane nivAsa sthAna ke sAmane mahApUta jaina mandira kA nirmANa kraayaa| isa mandira meM bhagavAna kI samavazaraNa racanA svarNa raMga se racita hai| unhoMne san 1847 meM sammeda zikhara jaina tIrtha ke lie eka hajAra zrAvakoM kA saMgha samAyojana kiyA, jise apanI yAtrA pUrI karane meM sAta mAha lage evaM lAkhoM rupae kharca hue / : 1983 isI parivAra ke seTha mUlacanda sonI ne bahuta prasiddhi paaii| unhoMne apane vyavasAya vikAsa hetu kalakattA, mumbaI Adi bar3e zaharoM meM apanI koThiyA~ nirmita kii| ve jaina vidvAnoM kA bar3A Adara karate the / zAstra pravacana evaM jaina pAThazAlAoM ke lie unhoMne muktahasta dAna diyaa| briTiza sarakAra ne unake sAmAjika avadAnoM ke lie unheM rAya - bahAdura kI upAdhi se sammAnita kiyaa| unhoMne san 1865 meM ajamera jaina naziyA~ kA nirmANa karAyA jo aba bhI eka dArzanika sthAna banA huA hai| isakI svarNa citrakArI sampUrNa karane meM deza ke prasiddha citrakAroM ko 25 varSa kA samaya lagA thaa| unhoMne akhila bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA kI sthApanA kii| san
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 407 1867 meM unhoMne giranAra tIrtha ke lie saMgha samAyojana kiyA evaM rAha meM Ae jaina mandiroM ke jIrNoddhAra ke lie mukta hasta dAna diyaa| unake suputra seTha TIkamacanda udAra hRdaya vyakti the| unhoMne naziyA~jI meM eka 82 phITa U~ce mAna-stambha kA nirmANa kraayaa| san 1927 meM unhoMne sammeda zikhara tIrtha ke lie saMgha samAyojana kiyaa| unhoMne pAvApurI evaM mandAra giri tIrthoM para yAtriyoM ke Thaharane ke lie koThiyoM kA nirmANa kraayaa| ve digambara jaina mahAsabhA ke do bAra adhyakSa cune ge| jayapura mahArAjA evaM jodhapura darabAra ne unheM rAjakIya sammAna bkhshe| seTha TIkamacandajI ke suputra bhAgacandajI kA janma san 1904 meM huaa| unakI prArambhika zikSA ajamera meM hI huii| hindI, saMskRta, urdU evaM aMgrejI bhASAoM para unakA acchA adhikAra thaa| unakA prathama vivAha indaura ke sara seTha hukamacanda kI suputrI tArAdevI se huaa| seTha bhAgacanda kA dvitIya vivAha burahAnapura ke seTha kezarImala luhAr3iyA kI putrI se huA, jinase do santAneM - zrI nirmalacanda evaM zrIsuzIlacanda huii| seTha bhAgacanda ne apane baiMkiMga vyApAra ke atirikta TaiksaTAIla mila aura jIniMga phaikTarI sthApita kii| unhoMne khanija evaM javAharAta utpAdana ke kSetra meM bhI pahala kii| deza ke vibhinna nagaroM meM apanI pharma kI zAkhAe~ kholakara unhoMne samRddhi evaM prasiddhi hAsila kii| ve tAtkAlIna relve saMsthAnoM evaM aneka riyAsatI rAyA ke khajAMcI niyukta hue| dholapura, bharatapura, zAhapurA, gvAliyara, jodhapura mahArAjAoM se unheM bar3A sammAna milaa| san 1935 meM briTiza sarakAra ne unheM rAya bahAdura kI padavI se sammAnita kiyaa| ve san 1941 meM OBE evaM 1944 meM Knighthood kI upAdhiyoM se alaMkRta hue| san 1935 se 45 taka ve kendrIya vidhAnasabhA ke sadasya manonIta hue| san 1953 meM unheM bhAratIya sthala senA kA mAnada 'kaipTina' manonIta kiyA gyaa| seTha bhAgacanda rAjasthAna ke aneka zaikSaNika, sAmAjika evaM dhArmika saMsthAnoM ke sabhApati yA upasabhApati rhe| digambara jaina mahAsabhA ke to ve saMrakSaka hI the| unhoMne samAja meM kalA aura kheloM ke vikAsa hetu mukta hasta
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 jaina-vibhUtiyA~ avadAna die| ajamera saMgIta kaoNleja ke ve varSoM taka adhyakSa rhe| samAja ne unakA samucita sammAna karate hue unheM samaya-samaya para dAnavIra, jAti ziromaNi, dharmavIra Adi virudoM se alaMkRta kiyaa| ve san 1983 meM svargastha hue| Koin SERS
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 409 jaina-vibhUtiyA~ 106. zrI kaMvaralAla surANA (1928-1996) janma : 1928 divaMgati : AgarA, 1996 surANA vaMza osavAla jAti kA gauravazAlI vaMza hai| jaina dharma ke abhyudaya evaM prabhAvanA meM surANA zreSThiyoM kA mahattpUrNa yogadAna rahA hai| isa vaMza kI utpatti siddhapura pATaNa ke mahArAja siddharAja jayasiMha ke rakSaka jagadeva paMvAra ke saMvat 1205 meM jainAcArya hemacandra sUri ke prabodhana se jaina dharma aMgIkAra kara lene se huii| __ AgarA ke zrI kaMvaralAlajI surANA ne isa zadI meM apane adhyavasAya se bahuta nAma kmaayaa| unakA janma san 1928 meM huaa| sAmAnya zikSA pAne para bhI unake taruNa mana ne aneka sapane saMjoye the| ve sthAnIya impIriyala baiMka ke kaiziyara niyukta hue| kAlAMtara meM sTeTa baiMka oNpha iNDiyA meM keziyara rahe evaM apanI lagana va ImAnadarI ke bala para padonnati pAkara aneka varSoM taka heDa keziyara ke pada para kAryarata rhe| ve sadA kucha nayA karane kI socA karate the| apane putroM zrI azoka kumAra evaM dilIpa kumAra ke lie ve samRddha vyApAra virAsata meM chor3a jAnA cAhate the| unake suyogya putra azoka kumAra ke mana meM bhI aisA hI eka sapanA AkAra le rahA thaa| kaMvaralAlajI ne putroM ke ujjvala bhaviSya kI kAmanA se baiMka ke heDa keziyara ke pada se tyAga-patra de diyA evaM san 1972 meM AgarA meM 'osavAla imporiyama' kI nIMva rkhii| apanI svastha chavi, ImAnadArI evaM parizrama se imporiyama ne jaldI hI apanI sAkha jamA lii| yaha imporiyama aba . bhArata kA nambara eka imporiyama mAnA jAtA hai| ___ unheM sarakAra dvArA isa kSetra ke sarvocca puraskAra se sammAnita kiyA gyaa| prazaMsA-puraskAra to hara sAla milate rahe haiN| osavAla imporiyama se
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 jaina-vibhUtiyA~ bhArata ke hastazilpa evaM loka kalA kI vastue~ videzoM ko niryAta kI jAtI . hai| videzI paryaTakoM ke lie imporiyama ke eka kakSa meM tAjamahala kA 6 phuTa U~cA maoNDala nirmANa karavAkara dhvani evaM prakAza ke mAdhyama se cA~danI rAta meM vAstavika tAjamahala darzana kA sA Ananda upalabdha karavAyA gayA hai| amarIkA ke tAtkAlIna rASTrapati zrI bila klIMTana apanI putrI evaM patni ke sAtha imporiyama paridarzana kara AhlAdita hue the| yU.pI. ke udyoga vibhAga ne zrI azoka surANA ko 'gorlDa kArDa' se sammAnita kiyA hai| zrI kaMvaralAlajI ne sAmAjika evaM dhArmika saMsthAnoM ko ullekhanIya avadAna die| ve rAjagRha meM upAdhyAya amaramuni kI preraNA se saMsthApita vizva ke abhUtapUrva dhArmika saMsthAna 'vIrAyatana' ke varSoM upAdhyakSa rhe| ve dIna-du:khiyoM kI sevA ke lie sadaiva tatpara rahate the| san 1996 meM zrI kaMvaralAlajI svargastha hue| zrI kaMvaralAlajI kI dharmapatni zrImatI vimalA devI dharmaniSTha mahilA haiN| unhoMne AgarA meM ''bAlikA vidyAlaya'' kI sthApanA kara zrI ka~varalAlajI kI smRti ko akSuNNa banA diyA hai| san 1950 meM janme unake suputra zrI azoka kumAra surANA ne apanI lagana evaM adhyavasAya se imporiyama kI zrIvRddhi karane meM koI asara nahIM chodd'ii| unhoMne betavA nadI ke kinAre 'orachA rijorTsa' nirmANa kara hoTala udyoga kA prArambha kiyaa| san 1989-90 evaM 1990-91 meM sTeTa eksaporTa pramozana kauMsila dvArA unheM sarvocca puraskAroM se navAjA gyaa| ve rAjagRha sthita dhArmika saMsthAna 'vIrAyatana' ke upAdhyakSa haiN| zrI surANA aneka anya sAmAjika pravRttiyoM evaM jana-hitakArI kAryoM meM saMlagna haiN|
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 411 jaina-vibhUtiyA~ 107. zrI vallabharAja kumbhaTa (1922-2002) janma : jodhapura, 1922 pitAzrI : bizanarAja kumbhaTa divaMgati : jodhapura, 2002 jodhapura rAjya ke gA~va daIkar3A se kedAradAsa jI kumbhaTa ke putra mAIdAsajI jI jodhapura aaye| mAIdAsa ke vaMzaja premarAjajI ke bar3e putra bisanarAja the| zrI premarAja kA javAharAta kA vyApAra thaa| pUrA parivAra sarala, suhRdaya, ImAnadAra tathA dhArmika pravRtti kA thaa| zrI premarAja kI vyavahara kuzalatA, lagana aura ImAnadArI ke kAraNa jodhapura rAjya parivAra se inheM 'pAlakI siropAva' se sammAnita kiyA gyaa| yaha eka aisA rAjakIya sammAna thA, jisameM parivAra meM lar3akoM ke vivAha para sUcita karane para rAjakIya pAlakI bhejI jAtI thI, vivAha ke pazcAt vara-vadhU ko pAlakI meM baiThakara vara ke ghara lAyA jAtA thaa| zrI bisanarAja dharmaniSTha vyakti the| zrI bisanarAja ke sabase choTe putra ballabha rAja kA janma 20 julAI, 1922 ko huaa| ballabharAja prArambha se medhAvI the| unhoMne san 1938 meM dasavIM parIkSA uttIrNa kii| apanI mehanata evaM lagnazIlatA se 1940 meM kaoNmarsa meM inTara kI parIkSA pAsa kii| vallabharAja ne ucca adhyayana ke lie ilAhAbAda vizvavidyAlaya meM praveza liyaa| jahA~ se 1942 meM bI.kaoNma., 1944 meM ema.kaoNma. tathA 1945 meM ela.ela.bI. kI parikSAe~ uttIrNa kiiN| san 1945 meM adhyayana pUrA karane ke pazcAt jodhapura meM jAgIra seTalamenTa vibhAga, uttarI relave tathA rAjakIya jasavanta mahAvidyAlaya ke rikta sthAnoM kA vijJApana niklaa| Apane tInoM jagaha apane Avedana-patra
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 jaina-vibhUtiyA~ bheje| tInoM sthAnoM para ApakA cunAva ho gyaa| parantu Apako svaccha tathA nirmala jIvana pasanda thA tathA samAja-sevA karanA cAhate the ata: apane svabhAva evaM ruci ke anurUpa Apane vyAkhyAtA kA pada cunA aura ApakI niyukti jasavanta kaoNleja meM vyAkhyAtA ke pada para julAI, 1947 meM ho gii| san 1948 meM tatkAlIna jodhapura nareza hanavantasiMhajI ke putra huaa| isa avasara para eka naI kaoNleja ''zrI mahArAja kumAra kaoNleja' sthApita kI gii| pariNAmasvarUpa zrI kumbhaTa kA sthAnAntaraNa julAI 1948 ko mahArAja kumAra kaoNleja meM kara diyA gyaa| zrI mahArAja kumAra kaoNleja se ApakA sthAnAntaraNa mahArANA bhUpAla kaoNleja, udayapura ho gyaa| isa kaoNleja meM vANijya vibhAga ke vibhAgAdhyakSa pro. Ara.ke. agravAla ke sAtha Apane eka pustaka 'inTaramIDieTa buka kIpiMga' likhii| samUce rAjasthAna kI kaoNlejoM tathA rAjasthAna ke bAhara bhI yaha pustaka bahuta lokapriya huI aura isake kaI saMskaraNa chpe| pro. ela.Ara. zAha ke sAtha Apane 'bAjAra samAcAra' nAmaka pustaka likhii| yaha pustaka bhI bahuta lokapriya huI tathA isa pustaka ke bhI bahuta saMskaraNa chpe| mahArANA bhUpAla kaoNleja, udayapura se ApakA sthAnAntaraNa mahArANA kaoNleja, jayapura meM ho gyaa| 1954 meM ApakA cunAva Ayakara adhikArI ke pada para huA tathA prazikSaNa ke lie Apako dillI bhejA gyaa| prazikSaNa ke pazcAt Apa cAhate the ki ApakA sthAnAntaraNa jodhapura ho jAe tAki apane pitAjI kI sevA meM raha skeN| lekina aisA karanA Ayakara adhikAriyoM ke niyamoM ke viruddha thaa| ata: Apako jodhapura niyukti nahIM milii| isa para Apane adhikAriyoM ko likhakara de diyA ki agara unakI niyukti jodhapura nahIM kI jA sakatI hai to Apako puna: unake mUla vibhAga, rAjasthAna ke kaoNleja meM bheja diyA jaay| Ayakara vibhAga ke adhikArI yaha nahIM cAhate the ki aisA ImAnadAra, mehanatI, sarala prakRti vAlA hoziyAra vyakti Ayakara vibhAga chodd'e| phalata: zrI kumbhaTa kI jodhapura niyukti ke lie vizeSa mAmalA banAkara ucca adhikAriyoM se vizeSa svIkRti prApta kI gaI tathA ApakI
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 413 niyukti jodhapura meM Ayakara adhikArI ke pada para ho gii| yaha niyukti eka apavAda hI rhii| jodhapura meM tIna varSa ke pazcAt ApakA sthAnAntaraNa bIkAnera, dillI, ratalAma Adi kaI zaharoM meM huaa| san 1961 meM ApakA promozana prathama zreNI ke Ayakara adhikArI ke pada para huA tathA 1972 meM Apa sahAyaka Ayakara Ayukta ke pada para phuNce| isa pada para ApakA sthAnAntaraNa ajamera ho gyaa| Ayakara Ayukta ke rUpa meM Apako kSetra ke Ayakara vibhAgoM ke nirIkSaNa ke lie vibhinna sthAnoM para jAnA par3atA thA, Apane kahIM bhI kisI vyakti kA Atithya svIkAra nahIM kiyaa| sahAyaka Ayakara Ayukta ke pada para ApakA antima sthAnAntaraNa kAnapura huaa| yahIM se Apane 1980 meM avakAza grahaNa kiyaa| kAnapura meM Apa raca-basa gaye the| yahA~ Apako bahuta sammAna aura lokapriyatA milii| kAnapura zahara evaM Asa-pAsa meM Apane sArvajanika aura janahitArtha aneka kArya kiye| dharmapatni zrImatI narmadA kumbhaTa ke dehAvasAna ke bAda Apa nitAnta akele ho gye| ghuTane meM bahuta darda rahatA thA, calanA-phiranA bhI kaThina ho gayA thaa| 17 sitambara, 2002 kI vaha manahUsa saMdhyA thI, jaba Apane sabase alavidA kahA tathA arihanta zaraNa pahu~ca gye| jodhapura meM osavAla siMha sabhA ke adhyakSa pada se Apane jodhapura jaina samAja kI bahuta sevA kii| isake atirikta Apane jodhapura ke anya sArvajanika saMsthAnoM kA adhyakSa yA saciva pada suzobhita kiyA, jinameM mukhya thI- gavarniMga kAunsila, saradAra kaoNleja, rAjasthAna esoziyesana, zrI pArzvanAtha mitra maNDala, ratalAma, zrI bIzana-sugana kumbhaTa TrasTa, jodhapura, kumbhaTa bandhu saMgha, pazu krUratA nivAraNa saMgha, jodhapura, sevA maNDala, jodhapura, rAjasthAna jaina pariSad, jodhpur|
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 jaina-vibhUtiyA~ unhoMne zrI jaina zvetAmbara mahAsabhA, yU.pI., hastinApura evaM zrI vardhamAna jaina sArvajanika cikitsAlaya, kampila (yU.pI.) ko bhI apanA nirdezana diyaa| zrImatI narmadA devI kI smRti meM Apane san 2002 meM jodhapura ke rAjakIya vakSa-kSaya cikitsAlaya meM eka vizrAma-gRha kA nirmANa karavAyA, jo sabhI Adhunika suvidhAoM se yukta hai| __ zrI kumbhaTa ne apane pitAjI tathA mAtAjI kI yAdagAra ko cirasthAyI banAne ke lie 'zrI bizana-sugana kumbhaTa ceriTebala TrasTa'' kI sthApanA kii| Apane apanI sampUrNa sampatti isa TrasTa ko samarpita kara dii| yaha TrasTa kaI jarUratamanda chAtroM ko skaoNlarazipa tathA vittIya sahAyatA pradAna karatI hai| isake atirikta yaha TrasTa jodhapura ke guroM ke tAlAba kSetra meM ''zrI pArzvanAtha kalyANa kendra'' ke nAma se eka bar3I sArvajanika dharmazAlA kA nirmANa karA rahA hai| Y M ..HICH ANG
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 415 jaina - vibhUtiyA~ 108. zrI khairAyatIlAla jaina (1902-1996) janma : jehalama (pAkistAna), 1902 pitAzrI : lAlA narapatarAya mAtAzrI : rAdhA devI divaMgati : 1996 dillI nivAsI lAlA khairAyatIlAla jaina bIsavIM zatAbdI ke dAnavIra dharmaparAyaNa, karmaniSTha evaM sevAbhAvI zrAvaka hue haiN| ve bAraha vratadhArI zrAvaka the| bhagavAna mahAvIra ke sacce pujArI tathA paMjAba kesarI jainAcArya zrI vijaya vallabhasUri jI mahArAja ke parama anuyAyI the / vinaya, viveka, samatA, sahiSNutA, paropakAra kI bhAvanA se ota-prota the / rAga, dveSa, IrSyA, abhimAna evaM vaira-virodha se ve kosoM dUra rhe| 1 lAlAjI prANImAtra ke kalyANa kI sadaiva kAmanA karate the / apane jIvana kAla meM unhoMne sadkArya hI kiye | deva mandiroM ke bhUmipUjana, zilAnyAsa, nirmANa, pratiSThA evaM auSadhAlaya, vidyAlaya tathA dharmazAlAoM kI sthApanA meM Apake vipula yogadAna se ApakI dharma bhAvanA spaSTa jhalakatI hai| dIna-du:khiyoM, sAdharmika bhAiyoM tathA sevA saMsthAoM meM Arthika evaM anya yogadAna denA Apa apanA karttavya mAnate the / aneka logoM ko Apane audyogika kSetra meM prazikSita kara unake udyoga khulavAe tathA unheM svAvalambI banAyA / - lAlA khairAyatI lAla kA janma 15 pharavarI, san 1902 meM dharmamUrti, lAlA narapatarAya evaM rAdhA devI ke parivAra meM huA thA / Apa jehalama (pAkistAna) ke rahane vAle the / skUlI vidyA miDala kakSA taka grahaNa kara Apa 12-13 varSa kI Ayu meM apane pitA ke san 1876 se cala rahe vyApAra meM zAmila ho ge| 18 varSa kI Ayu meM hI Apa gujarAnavAlA nivAsI suzrAvaka lAlA banArasIdAsa jI barar3a kI suputrI zrImatI devakI (apara nAma -
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 jaina-vibhUtiyA~ phUla kaura) ke sAtha pariNaya sUtra meM baMdha ge| lAlAjI eka kuzala vyApArI the| dhIre-dhIre ve jehalama nagara ke zIrSa vyApArI bana gae the| gujarAnavAlA meM kapar3e kA thoka vyApAra bhI khUba kiyaa| deza vibhAjana ke kAraNa ghara, sampatti-vyApAra Adi se vaMcita ho ge| parantu deva-guru tathA dharmakRpA se AtatAiyoM se jAna bacAkara parivAra sahita dillI meM A bse| sAdhanoM kI kamI se lAlA jI kabhI hatAza nahIM hue| puruSArtha tathA parizrama karate-karate ve Age bar3hate ge| sadara bAjAra dillI meM purAne pharma nAma narapatarAya khairAyatI lAlA jaina ke antargata unake jyeSTha putra zrI bIracandajI ne san 1948 meM puna: vyApAra zuru kara diyA aura svayaM Apane 1949 meM dillI zAhadarA upa nagara meM eka rabar3a udyoga sthApita kiyaa| Apa eka kuzala udyogapati the| rabar3a tathA kheloM ke sAmAna ke utpAdana meM Apa agraNI rahe haiN| vyApArika evaM sAmAjika kSetra meM ApakA vyavahAra prAmANika thA tathA aneka svastha paramparAe~ Apane sthApita kI haiN| utpAda kI guNavattA ApakA parama lakSya rahA hai| Apa "enake iNDiyA rabar3a kampanI" tathA "kAsko iNDiyA limiTeDa'' dillI evaM gur3agA~va ke mAlika the| niryAta meM Apake pratiSThAnoM ne aneka rASTrIya tathA niryAta saMvardhana puruskAra prApta kiye haiN| nyUjilaiNDa se lekara amarIkA, jApAna evaM yuropa Adi vikasita dezoM meM Apake utpAdana guNavattA tathA dAma ke AdhAra para sarvatra saphala rahe haiM evaM Apake pratiSThAnoM ko antarrASTrIya khyAti milI hai| dharma ko Apane AcaraNa meM utAra liyA thaa| Apane apane jIvana kAla meM, aneka mandiroM ke bhUmipUjana, zilAnyAsa evaM nirmANa tathA dharmazAlAoM hetu vipula yogadAna diyaa| dillI rUpanagara kA zrI zAntinAtha jaina zvetAmbara mandira ApakI hI preraNA se banA thaa| pAlItANA kI paMjAbI dharmazAlA ke zilAnyAsa evaM prabandha meM Apa bhAgIdAra the| sundara nagara ludhiyAnA meM nirmita jaina mandira tathA zrI badrInAtha, RSikeza, haridvAra, zAhadarA evaM pharIdAbAda Adi sthAnoM para aneka jina mandiroM ke zilAnyAsa meM Apane vizeSa bhUmikA nibhAI hai| hastinApura ke pAvana zrI pAraNA mandira kA zilAnyAsa tathA pratiSThAna kA sampUrNa lAbha Apane hI liyA thaa| gur3agA~va ke zrI zAntinAtha jaina
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 417 mandira, mAtA padmAvatI mandira tathA sevA sadana bhavana nirmANa tathA pratiSThA meM ApakA yogadAna sarvopari rahA hai| dillI meM nirmita advitIya kalAtmaka zrI vijayavallabha smAraka kA Apa dvArA zilAnyAsa, bhagavAna vAsupujya jaina mandira meM muni suvrata svAmI jina bimba pratiSThA tathA narsarI skUla kA nirmANa smaraNIya rheNge| bhagavAna zrI RSabhadeva jI kI nirvANa sthalI aSTApada kI pratikRti kA zAstrokta rIti se Ayojita mandira nirmANa ke lie bhUmi pUjana zrI hastinApura meM Apake hI kara-kamaloM meM huA thaa| lAlAjI vallabha smAraka nidhi ke AjIvana TrasTI hone ke atirikta zrI AtmAnanda jaina sabhA rUpanagara, dillI, zrI Atmavallabha jaina yAtrI bhavana pAlItANA Adike pradhAna raha cuke the| zrI AtmAnanda jaina mahAsabhA evaM zrI AtmAnanda jaina gurukula gujarAMvAlA kI kAryakAriNI samiti ke ve varSoM taka sadasya rahe the| __ lAlAjI dRr3ha saMkalpayukta mahApuruSa the| guru AtmArAma aura guru vallabha ke parama bhakta the| upAdhyAya zrI sohana vijaya jI mahArAja jaba 1923 meM jehalama nagara padhAre to Apane unake dharma upadeza se prabhAvita hokara sUryAsta pazcAt bhojana sadA ke lie tyAga diyaa| jIvana meM 'kama khAnA, gama khAnA aura nama jAnA" to unhoMne gurudeva vijayavallabha sari jI mahArAja se hI sIkhA thaa| unhIM ke kramika paTTAlaMkAra AcArya vijaya samudra sUrIzvara jI tathA AcArya vijaya indradinna sUrIzvara jI kI Apa para apAra kRpA rahI hai| vijayavallabha smAraka praNetA kAMgar3A tIrthoddhArikA mahattarA sAdhvI zrI mRgAvatI jI kI preraNA se Apane 20 ekar3a jamIna meM avasthita vijaya vallabha smAraka evaM sambandhita saMsthAoM meM lAkhoM rupayoM kA yogadAna diyA hai| sAtha hI apane eka putra zrI rAjakumAra jaina ko vallabha smAraka ke kAma ke lie samarpita bhI kara diyA jisane apanA vyavasAya chor3a diyA tathA tallInatA pUrvaka apanI kAryakuzalatA se smAraka ke kArya ko vizva starIya saMsthAna kA rUpa dekara gurU Atma tathA vallabha ke nAmoM ko aura ujjvala kara diyA hai|
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 jaina-vibhUtiyA~ lAlA khairAyatIlAlajI ne apane jIvanakAla meM dharma, samAja, zikSA tathA jIvadayA Adi kSetroM meM nirantara sahayoga dene ke lie nijI yogadAna se dharmArtha TrasTa sthApita kiye haiM, jisase anya aneka dAnavIroM ko bhI preraNA milI hai| apane cha: putroM tathA parivAra ko susaMskAra dekara dharmaparAyaNa banAyA hai, jinhoMne lAlAjI ke nAma ko aura adhika camakAyA hai| 20 mArca 1996 ke dina ApakA dehAvasAna huaa| 22 mArca, 1996 ko Ayojita unakI vizAla zraddhAMjali sabhA meM guNAnuvAda ke lie, hajAroM zraddhAluoM ne bhAga liyaa| upasthita jaina samAja ne lAlA jI ko isa bIsavIM zatAbdI kA sarvazreSTha zrAvaka batAyA aura "zAsana ratna'' kI upAdhi se maraNoparAnta alaMkRta kiyaa| unakA Adarza jIvana bhAvI santAnoM ke lie anukaraNIya tathA anusaraNIya rhegaa| PM KAND KHARA
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vibhUtiyA~ pariziSTa ( D
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 419 jaina-vibhUtiyA~ parama saMrakSaka 1. AcArya padma sAgara sUrijI anupama pratibhA evaM madhura vANI se lAkhoM zrotAoM ko dharmAbhimukhI banAne vAle, jina zAsana prabhAvaka jaina AcArya padmasAgara sUrijI kA janma san 1935 meM murzidAbAda ke ajImagaMja zahara meM cauhAna jagannAthasiMha kI bhAryA zrImatI bhavAnIdevI kI ratnakukSi se huaa| bAlaka kI prArambhika zikSA bhI ajImagaMja meM huii| una dinoM ajImagaMja jainoM kA prasiddha dharma-kendra thaa| prArambhase hI bAlaka ko jaina saMskAra mile| AcArya kailAsa sAgara sUrijI kI divya vANI ne bAlaka ke mana meM vairAgya bIja aMkurita kara diyaa| aneka jaina tIrthoM kA bhramaNa kara antata: san 1955 meM dIkSita hokara ve sUrijI ke ziSyaratna kalyANasAgarajI ke paTTadhara ziSya bne| kuzAgra buddhi to ve the hI, pravacana pratibhA bhI Apa meM thii| san 1974 meM ve gaNipada se alaMkRta hue| san 1976 meM panyAsa padAsIna hue evaM usI varSa 1 disambara ko mahesANAnagara meM ve AcArya pada se vibhUSita hue| AcArya padmasAgara jI ne dharma kI sAMskRtika virAsata prAcIna hastalikhita graMthoM ke saMgraha meM abhUtapUrva yogadAna diyaa| lagabhaga 8000 bahumUlya graMtha unhoMne seTha kastUrabhAI ke ahamadAbAda sthita ela.DI. insTITyUTa ko bheMTa kie| isI hetu Apane san 1980 meM ahamadAbAda ke nikaTa kobA meM zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra kI sthApanA kii| yaha kendra vikasita hokara vizva kA pramukhatama pratinidhi saMsthAna bana gyaa| yahA~ dharma darzana, sAhitya, saMskRti kalA, zilpa evaM sthApatya saMrakSaNa evaM saMvardhana ke adhunAtana saMsAdhana upalabdha haiN| yaha saMsthAna aba tIrthabhUmi tulya hai| sampUrNa deza ApakI dharmasthalI hai| jainadharma kI prabhAvanA ke lie satat pratyazIla rahakara AcAryazrI ne lAkhoM logoM meM arhatI jyoti jagAI hai| Apake pravacanoM ke aneka saMkalana prakAzita hue haiN| 2. muni jayAnandajI janma : mundrA nagara (kaccha), 1933 pitAzrI : dAyajI bhAI mAtAzrI : caMcala bena dIkSA : bhuja, 1959
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 jaina-vibhUtiyA~ kharatara gaccha vibhUSaNa zrI mohanalAlajI mahArAja ke samudAya ke gaNivarya zrI buddhi muni se dIkSA lene ke uparAnta bhArata ke vibhinna prAntoM meM cAturmAsa kie| Apane nUtana jinAlayoM meM bimba pratiSThAe~ karavAI evaM jirNoddhAra krvaae| anekAneka nagaroM meM Apane upadhAna tapa evaM dhArmika anuSThAna sampanna kraae| ApakI anta:karaNa sparzI pravacara zailI evaM ojasvI vANI dharmAnurAgI logoM ko AkarSita kara unheM Atma-kalyANa kI ora prerita karatI hai| 3. sva. seTha takhatamala bhUtor3iyA, lADanUM lADanUM ke bhUtor3iyA parivAra zrI gaMgArAmajI ke vaMzaja haiN| seTha bherUdAnajI ke suputra seTha takhatamalajI jabaradasta adhyavasAyI the| ve baMgAla meM vyavasAyoparAMta zrI gaMgAnagara meM vyavasAyarata rahe / vahA~ tAtkAlIna vyavasAyI saMgha ke ve adhyakSa evaM sarapaMca rhe| donoM pakSoM ko samajhA-bujhAkara vivAda sulajhA dene meM unheM mahArata hAsila thii| kAnapura meM navIna Ar3hata vyavasAya sthApita kara ve san 1976 meM svargastha hue| unakI dharmapatni zrImatI sUvaTI devI evaM suputrI sohanIdevI dharmaparAyaNa mahilAe~ thii| seTha takhatamalajI ke dvitIya putra zrI campAlAla kAnapura meM evaM tRtIya putra zrI saroja kumAra dillI meM vyavasAyarata haiN| jyeSTha putra zrI mAMgIlAla kalakattA meM apane saphala vakAlata peze se riTAyara ho pUrNata: sAMskRtika lekhana ko samarpita haiN| unake dvArA likhita "osavAla jAti kA itihAsa' kI dasa hajAra se bhI adhika pratiyA~ vitarita ho cukI haiN| graMtha ke prakAzanArtha saMsthApita 'priyadarzI prakAzana' aba taka hindI, aMgrejI evaM gujarAtI bhASA ke aneka graMtha prakAzita kara cukA hai| pitAzrI kI smRti meM saMsthApita 'zrI takhatamala bhUtor3iyA anudAna TrasTa' se prativarSa rajanIza-sAhitya deza ke vibhinna graMthAgAroM ko bheMTa kiyA jAtA hai| priyadarzI parivAra kI rIr3ha zrImatI kiraNa kI kAvyakRtiyA~ "cetanA ke par3Ava' evaM The Glimpse supreme ko manISI kAvya premiyoM kI prazaMsA prApta huii| 4. zrI mohanalAla khArIvAla baiMgalora kI prasiddha cArTarDa ekAunTeMsI pharma "khIMcAkhArIvAla'' ke pArTanara zrI mohanalAlajI khArIvAla kA janma san 1927 meM rAjasthAna ke grAma devalIkalA~ meM huaa| ApakI prArambhika zikSA jaina gurUkula, byAvara meM huii| banArasa hindU yUnivarsiTI se snAtaka parIkSA uttIrNa kara Apa baMgalaura cale ge| cArTarDa ekAunTensI parIkSAoM meM saphalatA hAsila kara san 1954 meM Apa zrI khIMcA ke cArTarDa ekAunTeMsI saMsthAna meM pArTanara bana ge| Apa dharma, samAja evaM sAhitya kI prabhAvanA ke lie sadaiva tatpara rahate haiN| baMgalaura meM hindI zikSaNa saMgha evaM zrI jaina zikSA samiti kI sthApanA kA zreya Apako hI hai| bhAratIya vidyA bhavana ke baMgalaura kendra ke Apa upa ceyaramena haiN| zrI bhagavAna mahAvIra jaina zikSaNa TrasTa ke Apa adhyakSa haiN|
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 421 jaina-vibhUtiyA~ 5. zrI abhaya kumAra navalamala phirodiyA pUnA ke phirodiyA khAnadAna ne deza ke rASTrIya evaM audyogika itihAsa meM apanI alaga pahacAna banAI hai| san 1944 meM janme abhayakumArajI ke pitAmaha zrI kundanamalajI ne gA~dhIjI ke 'bhArata chor3o Andolana'' meM sakriya sahayoga diyA evaM jela ge| ve 1946-52 meM mumbaI rAjya dhArA sabhA ke spIkara cune ge| abhayakumAra jI ke pitA zrI navalamalajI svataMtratA Andolana meM sakriya rahe evaM jela ge| audyogika jagata ko unakA "oTorikzA'' avadAna kabhI bhulAyA nahIM jA sktaa| dhArmika paramparA, rASTrIya vicAra evaM audyogika kSamatA ko virAsata meM pAkara abhayakumArajI ne uttarottara unakA vikAsa kiyaa| ve 'bajAja Tempo limiTeDa' ke ceyaramena evaM menejiMga DAIrekTara haiN| anekAneka dhArmika, audyogika, sAmAjika evaM zaikSaNika saMsthAnoM ko unakA saMrakSaNa evaM sahayoga hAsila hai| gA~dhI nezanala memoriyala sosAITI, sanmati tIrtha, amara preraNA TrasTa, zrI phirodiyA TrasTa Adi saMsthAnoM ke ceyaramena evaM navala vIrAyatana (pUnA), vIrAyatana (rAjagRha), ejUkezana sosAITI (ahamadanagara) ke presiDeMTa haiN| unheM ahiMsA kIrti nyAsa (naI dillI) osavAla baMdhu samAja (pUnA) Adi saMsthAnoM ke TrasTI hone kA zreya prApta hai| san 2001 meM unake sAMskRtika avadAnoM ke lie mAnanIya pradhAnamaMtrI zrI aTala bihArI vAjapeyI ke hAthoM 'jaina ratna' evArDa se navAjA gyaa| 6. zrI bhaMvaralAla jaina (corar3iyA) Adhunika jalagA~va ke nirmAtA kahalAne vAle zrI bhaMvaralAlajI jaina osavAla vaMza ke daidIpyamAna nakSatra haiN| unake vaibhava kI kahAnI anUThI hai| unake pitA sAdhAraNa kRSaka the| yuvaka bhaMvaralAla kirosina kI TaMkI bailagAr3I para rakha ghara-ghara, galI-galI ghUmakara tela becA karatA thaa| medhAvI to ve the hii| bI.kaoNma., ela.ela.bI. hone ke bAvajUda aphasarAnA pada ThukarAkara unhoMne svataMtra vyavasAya ko ahamiyata dii| zuru meM ve kisAnoM ko tela, bIja aura urvaraka saplAI karate rhe| san 1978 meM kele kA pAuDara banAne kI eka khastAhAla audyogika ikAI kharIda lI evaM mazInoM kA navInIkaraNa kara papaiyA se pepIna banAne kA sakSama udyoga sthApita kiyaa| yahIM se bhAgya ne palaTA khaayaa| jaldI hI ve pepIna ke ekamAtra nirmAtA evaM niryAtaka bana ge| vizva kI bIsa pratizata mA~ga bhArata pUrI karane lgaa| kendriya evaM rAjya sarakAroM ne Apako isa audyogika krAMti ke lie puraskRta kiyaa| san 1980 meM unhoMne apanI audyogika rUjhAna kA lakSya pIbIsI pAIpa ko banAyA, jo kRSakoM ke siMcAI kA mukhya sAdhana hai| siMcAI ke saMsAdhanoM meM krAMti lAne kA zreya bhI Apako hai| Apane sarvaprathama DripaTenolaoNjI vikasita kara samUce deza meM nAma kmaayaa| isa paddhati
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 jaina-vibhUtiyA~ ne haritakrAMti kA sUtrapAta kiyaa| Aja deza kI lAkhoM ekar3a bhUmi isa paddhati se upaja bar3hAne evaM deza ko harA-bharA karane meM saphala huii| Apane 400 karor3a kI pU~jI se 1000 ekar3a ke phArma para saMsAdhanoM se saMsthApita TizyU kalcara evaM grIna hAusa se harita krAMti ke vikAsa meM bhI aham bhUmikA nibhaaii| Apake artha-sahayoga se anekoM mandira, kaoNleja, skUla, aspatAla evaM asahAya nAgarika lAbhAnvita hue haiN| aMtarrASTrIya krApharDa rIDa memoriyala evArDa (1997) se sammAnita hone vAle ve prathama bhAratIya evaM dvitIya eziyAI haiN| 7. zrI azoka kumAra jaina (surANA) deza kI sAMskRtika virAsata se samasta vizva ko avagata karAne meM AgarA ke zrI azoka kumAra surANA kA stutya yogadAna hai| unake pitAzrI ka~varalAlajI surANA dvArA san 1972 meM saMsthApita "osavAla imporiyama'' apanI svastha chavi evaM abhUtapUrva saMgraha ke lie eziyA kA pramukha saMsthAna mAnA jAtA hai| hastazilpa evaM kalAkRtiyoM ke videzoM meM niryAta kA isa saMsthAna ne eka kIrtimAna banAyA hai| Apane saMsthAna ke eka kakSa meM tAjamahala kA 6 phITa U~cA maoNDala kA nirmANa kara use dhvani evaM prakAza ke mAdhyama se dezI-videzI paryaTakoM ko cA~danI rAta, barasAta aura dhUpa meM vibhinna koNoM se tAja kaisA lagatA hai, samajhAne evaM dikhAne kA prayatna kiyA hai| amarIkA ke bhUtapUrva rASTrapati bila kliMTana apanI patni evaM putrI ke sAtha imporiyama dekhakara daMga raha gaye the| uttarapradeza sarakAra ke udyoga vibhAga ne bhAratIya zilpa ko videzoM meM lokapriya banAne meM yogadAna ke lie zrI surANA ko 3 sTAra kaiTegarI evaM golDa kArDa se sammAnita kiyA hai| san 1989-90 se lagAtAra unheM niryAta saMvardhana pariSad dvArA aneka puraskAroM se navAjA gayA hai| zrI surANA aneka saMsthAnoM ke adhyakSa evaM sadasya haiN| ve rAjagRha meM sthita dhArmika saMsthAna "vIrAyatana'' ke upAdhyakSa haiN| unhoMne betavA nadI ke kinAre orachA rijorTsa kA nirmANa kara hoTala udyoga prArambha kiyA hai| zrI surANA aneka anya sAmAjika pravRttiyoM evaM jana-hitakArI kAryoM meM saMlagna haiN| 8. zrI rAjakumAra jaina lAlA lAbhacandajI jaina (munhAnI) ke jyeSTha putra zrI rAjakumAra kA janma mAtA zrImatI lAladevI kI kukSi se san 1936 meM gujarAnavAlA (pAkistAna) meM huaa| san 1947 ke vibhAjana ke bAda parivAra AgarA AvAsita huaa| Apane snAtakIya zikSA AgarA meM hI sampUrNa kii| ApakA vivAha ludhiyAnA ke prasiddha 'osavAla vUlana' parivAra meM huaa| ApakI dharmapatni zrImatI rAjarAnI suyogya dharmaparAyaNa mahilA haiN| Apake kaniSTha bhrAtA zrI zAMtilAla evaM tIna putra suzrI kamala, cA~da evaM rAjana vyavasAya meM Apake pUrNa sahayogI haiN|
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 423 zrI rAjakumAra ne san 1967 meM pharIdAbAda meM jisa audyogika pratiSThAna "osavAla elekTrikalsa'' kI nIMva rakhI thii| vaha aba pallavita puSpita hokara kSetra kA pramukha saMsthAna bana gayA hai| san 1987 meM iMsTITyuTa oNpha TreDa eNDa inDasTriyala DevalapameMTa kI ora se rASTrapati zrI jelasiMha ke kara-kamaloM dvArA Apako udyoga-evArDa se sammAnita kiyA gyaa| Apa aneka khyAti prApta dhArmika, audyogika evaM sAmAjika saMsthAnoM ke padAdhikArI evaM sadasya haiN| pharIdAbAda meM kalAyukta jina mandira, upAzraya evaM jJAna-bhaNDAra kA nirmAjha ApakI dekharekha meM ho rahA hai| san 1999 meM Apako AcArya vijaya dharma dhuraMdhara sUri dvArA 'zrAvaka ratna' ke viruda se navAjA gyaa| Apa jaina mahAsabhA, dillI evaM mahAvIra inTaranesanala, pharIdAbAda ke saMrakSaka, zrI zve. mUrtipUjaka jaina tIrtha rakSA TrasTa ke TrasTI evaM aneka anya jana-kalyANakArI pratiSThAnoM kI kAryakAriNI ke sakriya sadasya haiN| 9. zrI kanhaiyAlAla jaina (paTAvarI) janma : 1947 pitAzrI : sumeramalajI paTAvarI mAtAzrI : indirA bAI rAjasthAna meM cUrU jile ke momAsara grAma ke zrI kanhaiyAlAla / jaina (paTAvarI) ne samagra jaina samAja meM vaibhava evaM pratiSThA kA nayA kIrtimAna sthApita kiyA hai| apane adhyavasAya evaM lagana se dillI meM pI.vI.sI. kampAuMDa kA zIrSa udyoga sthApita kara arjita sampadA kA zikSaNa evaM dharma kI janahitakArI pravRttiyoM meM saphala sadupayoga karane kA zreya Apako hai| inake pitAmaha zrI jAlamacanda rAjaladesara ke sarapaMca evaM pratiSThita sajjana the| unake pautra sumeramalajI bar3e milanasAra, sarala evaM nirabhimAnI satayugI puruSa the| unhIM ke suputra kanhaiyAlAlajI ne apane puruSArtha se san 1947 meM nayA udyoga sthApita kiyaa| inhoMne apane pitA ke nAma para san 1979 meM 'zrI sumeramala paTAvarI TrasTa' kI sthApanA kii| yaha osavAla samAja kA sabase bar3A jana-hitakArI TrasTa hai| dillI meM sthApita cakSu aspatAla evaM ucca mAdhyamika vidyAlaya ne dillI kI sArvajanika svAsthya evaM zikSaNa saMsthAoM meM apanI sAkha banAI hai| kanhaiyAlAlajI svayaM pragatizIla vicAroM ke poSaka haiN| unake Arthika avadAnoM se jaina samAja hI nahIM, samasta dezavAsI lAbhAnvita hue haiN| unheM terApaMtha dharmasaMgha kI ora se 'yuvAratna' alaMkaraNa se vibhUSita kiyA gayA hai| unakI mAtAjI zraddhA kI pratimUrti' evaM bahana zrImatI tArA surANA 'nArI ratna' alaMkaraNa se vibhUSita huI haiN| san 1982 meM bhArata ke uparASTrapati dvArA unheM 'udyoga patra' se sammAnita kiyA gyaa| ve jaina zvetAmbara terApaMthI sabhA, dillI ke upAdhyakSa evaM dillI kI plAsTika menu phekcararsa saMsthAna ke adhyakSa rahe haiN| ve aNuvrata nyAsa evaM jaina vizvabhAratI ke mukhya TrasTI haiN| unakI dharmapatni zrImatI suzIlA a.bhA. terApaMthI mahilAmaNDala kI adhyakSa manonIta huI haiN|
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 jaina-vibhUtiyA~ 10. zrImatI sudhA rAmapuriyA janma pitAzrI patizrI : kolakatA, 1956 : jeThamalajI surANA : sva. pradIpakumAra rAmapuriyA : sAhitya ratna zikSA sAMskRtika pariveza meM palI sudhAjI ne yuvA pati kI akAla mRtyu ke bAvajUda himmata na haarii| zvasura sAhitya manISI zrI mANakacandajI rAmapuriyA kI satpreraNA se unhoMne hindI sAhitya sammelana, prayAga kI vizArada evaM sAhityaratna parIkSAe~ uttIrNa kI evaM kAvya-sRjana jArI rkhaa| dhArmika evaM sAhityika pustakoM ke paThana-pAThana evaM mahattvapUrNa tIrtha sthaloM kI yAtrAoM ko ve jIvana kA saMbala mAnatI haiN| pariSkRta rUciyoM kI dhanI sudhAjI samAja evaM sAhitya sevA ke lie kRta-saMkalpa haiN| . 11. DaoN. kAntIlAla hastImala saMcetI DaoN. ke.eca. saMcetI eka aisI vilakSaNa hastI haiM, jinakI ginatI vizva ke aurathopeDiksa cikitsA kSetra ke zikhara puruSoM meM AtI hai| 24 julAI, 1936 meM sAdhAraNa vyApArI parivAra meM janme DaoN. saMcetI meM rASTra prema yA svadezI kI bhAvanA bacapana se hI AplAvita thii| samAja ke sAdhAraNa varga ke lie unake hRdaya meM apAra karuNA kA zrota hai| apane kArya meM niSThA, samarpaNa tathA utkarSa ke lie nirantara prayatna inake caritra kA svAbhAvika guNa hai| 1961 meM yUnivarsiTI oNpha pUnA se ema.bI.bI.esa. kI DigrI prApta kara unhoMne bhArata va vizva ke zaikSaNika upalabdhiyoM ke kaI kIrtimAna sthApita kiye| 1988 meM yUnivarsiTI oNpha pUnA ne unake zodha-prabaMdha 'rihebIlITesana oNpha oNrathopeDIklI henDIkepDa cilaDUnasa ina rurala iNDiyA' para unheM pI-eca.DI. kI DigrI dekara sammAnita kiyaa| DaoN. saMcetI kaI zaikSaNika, svAsthya sambandhI va paropakArI saMsthAoM se sakriya rUpa se jur3e haiN| saMcetI insTITyUTa phaoNra oNrathopeDiksa eNDa rihebIlITezana, puNe ke Apa janaka haiN| ghuTane ke TrAnsapleMTa kI ApakI takalIka kAphI kAragara siddha haI hai| jisase na kevala bhArata balki videzoM meM pracalana bar3hA hai| deza-videza ke kaI cikitsAlayoM ko ApakI sevAe~ upalabdha rahI haiM tathA naye ArthopeDika sarjanoM ke lie Apa preraNA zrota rahe haiN| ApakI sevAoM ke sammAna svarUpa bhArata sarakAra ne Apako 'padmazrI' upAdhi se alaMkRta kiyaa|
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 425 jaina-vibhUtiyA~ 12. zrI bIracanda rAjakumAra jaina sva. lAlA khairAyatIlAla jI jaina ke suputra zrI bIracanda kA janma san 1925 evaM zrI rAjakumAra kA janma san 1927 meM jhelama zahara (pAkistAna) meM huaa| san 1947 ke vibhAjana ke bAdaunakA parivAra pahale deharAdUna, phira AgarA aura antata: dillI meM basa gyaa| lAlA jI ne bar3e adhyavasAya se zahAdarA meM rabara ke nAnA padArtha nirmANa karane kA kArakhAnA kholaa| sana 1961 meM isakI dUsarI zAkhA gur3agA~va meM kholii| san 1971 meM isa kArobAra ke phailAva ko JlakSya kara Enkay (India) kI sthApanA kI gii| donoM bhrAtA isa kampanI ke svayaMbhUta DAirekTara haiN| isa kampanI dvArA nirmita vastuoM kA videzoM meM niryAta hotA hai| bhArata sarakAra dvArA mAnyatA prApta ye vastue~ vizva ke prAya: chahoM mahAdvIpoM meM apanI sAkha banAe hue haiN| rabara ke bane khela sAmAna evaM jUtoM ke lie nirmita rabara sola ke niryAta para kampanI kA prAya: ekAdhikAra hai| phuTabAla ke bleDara Latex sambaMdhI peTeMTa kI mAlika yahI kampanI hai| zrI rAjakumAra apanI niryAta sambaMdhI upalabdhiyoM ke lie aneka rASTrIya inAmoM se navAje gae haiN| san 1999 meM unheM "svataMtratA svarNa jayaMtI udyoga vibhUSaNa" evArDa se sammAnita kiyA gyaa| ve anekAneka janahitakArI saMsthAoM se jur3e rahe haiN| san 1996 meM unake zaikSaNika evaM sAmAjika avadAnoM ke lie unheM 'samAja-ratna' viruda se sammAnita kiyA gyaa| 13. zrI hulAsacanda golachA zrI rAmalAlajI golachA ke suputra zrI hulAsacanda golachA san 1991 se nepAla meM pauleNDa ke avaitanika mahAvANijyadUta haiN| ve nepAla ke sarvocca cembara 'nepAla udyoga vANijya mahAsaMgha' ke saMsthApaka evaM 10 varSoM taka upAdhyakSa rhe| nepAla meM anekoM sthAnIya evaM rASTrIya stara ke vyApArika saMgaThanoM ke saMsthApaka, mahAsaciva tathA adhyakSa Adi padoM para rahe haiN| nepAla-briTena cembara oNpha kaoNmarsa eNDa iNDasTrI nAmaka dvi-rASTrIya cembara ke bhI saMsthApaka adhyakSa rhe| dakSiNa eziyA ke vyApArika saMgaThana "sArka cembara oNpha kaoNmarsa eNDa iNDasTrI' ke saMsthApaka rahe evaM san 2002 se ve usake upAdhyakSa haiN| vyAvasAyika rUpa meM ve golachA oNrganAijezana evaM sagaramAthA insyorensa kaM. li. ke adhyakSa haiN| vizva ke 51 dezoM kA unhoMne vyApArika evaM vyAvasAyika bhramaNa kiyA hai| pA~ca vAra hRdayaghAta hone ke bAvajUda apanI sakArAtmaka soca ke bala para ve dina meM 16 ghaMTe sakriya rahate haiN| unhoMne jaina dharma evaM hindutva se jur3e anekoM dhArmika saMgaThanoM ke saMsthApaka kI bhUmikA nibhAI hai| ve nepAlI dharma saMsada pratiSThAna ke saMsthApaka adhyakSa haiM, nepAla meM mukhyAlaya vAle vizva hindU mahAsaMgha ke saMsthApaka saciva evaM vartamAna meM usakI antarrASTrIya kAryasamiti ke
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 jaina-vibhUtiyA~ sadasya haiN| dillI sthita bhagavAna mahAvIra memoriyala samiti ke cIpha paiTrona evaM akhila bhAratIya aNuvrata nyAsa ke TrasTI haiN| jaina zvetAmbara terApaMtha ke sarvocca nikAya terApaMtha vikAsa pariSad ke nivartamAna saMyojaka evaM vartamAna meM prabandha maNDala ke sadasya haiN| ve jana-kalyANakArI kAryoM meM mukhyata: golchA oNrgenAijezana dvArA sthApita evaM saMcAlita cairiTI TrasTa, A~khoM ke aspatAla evaM golchA jJAna mandira ke adhyakSa kI haisiyata se kAryazIla haiN| laoNyansa evaM roTarI jaise klaboM ke adhyakSa evaM malTIpula Donara haiN| navajIvana apAMga kendra ke ve cIpha paiTrana evaM niyamita mejara Donara haiN| unakI sAhityika abhiruci ullekhanIya hai| anya pustakoM ke alAvA unhoMne karmavIra (apane pitAzrI) kI vistRta jIvana gAthA nepAlI bhASA meM likhakara 500-500 pRSThoM ke do khaNDoM meM svayaM saMpAdita kI evaM golchA jJAna mandira dvArA prakAzita kii| ve kavitAe~ evaM gIta bhI likhate haiN| 14. sva. seTha sohanalAlajI bAMThiyA osavAla jAti ke suprasiddha bAMThiyA gotra kI utpatti raNathambhaura ke paramAra kSatriyoM (rAjapUtoM) se mAnI jAtI hai| saMvat 1167 meM AcArya jinavallabha sari kA dharmopadeza hRdayaMgama kara unhoMne jaina dharma aMgIkAra kiyaa| isa gotra ke bhInAsara (bIkAnera) nivAsI seTha maujIrAmajI bAMThiyA ne san 1882 meM kalakattA meM apanA vyavasAya sthApita kiyaa| unake putra pannAlAlajI ne pharma 'maujIrAma pannAlAla' ko AyAta kArobAra meM bulaMdI para utthaayaa| pannAlAlajI ke putra hammIramalajI hue| seTha hammIramalajI ke putra sohanalAlajI bar3e udyamI the| isa pharma ke 'siTIjana' brAMDa pholDiMga chAtA evaM usakI ribsa/TyUba Adi kA niryAta hotA hai| sohanalAlajI ke suputroM suzrI jeThamalajI evaM surendrakumArajI ke adhyavasAya se siTIjana chAtA deza bhara meM lokapriya ho gayA hai| aba Asa-pAsa ke dezoM meM isakA niryAta bhI hone lagA hai| isa pharma kI dillI evaM mumbaI meM bhI zAkhAe~ haiN| jeThamalajI ke suputra suzrI surezakumAra, sunIlakumAra, surendrakumAra evaM surendrakumAra jI ke suputra suzrI mahendra kumAra, narezakumAra evaM jIteza kumAra pharma ke kArobAra meM sahayogI haiN| zrI sunIla kumAra mumbaI meM javAharAta niryAta ke kArobAra meM saMlagna haiN| yaha parivAra dharma prabhAvaka evaM samAja hitakArI kAryoM meM sadaiva sahayogI rahA hai| seTha sohanalAlajI kI dharmapatni zrImatI rAyaku~varI devI dharma parAyaNa mahilA thii| zrI jeThamalajI kI dharmapatni zrImatI mANakadevI sevAbhAvI mahilA haiM / rikI paddhati se UrjA sampreSaNa meM unheM mahArata hAsila hai| 15. zrI lakSmIpata manota curU ke seTha zrI mAnikacanda manota ke suputra zrI lakSmIpata kA janma san 1946 meM huaa| ApakI zikSA apUrNa rahI para jisa saMgharSamaya jIvana se ve gujare usane unheM eka anubhavI
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 427 kAnUnI salAhakAra banA diyaa| san 1978 meM apanA puztainI rasAyana udyoga chor3akara ve pUrNata: kAnUnI salAhakAra bana gae evaM san 1983 meM unahoMne isa hetu "ela.pI. manota eNDa kampanI' pharma kI sthApanA kii| kAlAntara meM apakI suputriyA~ suzrI maMju, aMju evaM suputra bajaraMga ne laoN parIkSAe~ uttIrNa kara pezevara vakIla bana gae evaM kalakattA hAIkorTa meM kAryarata haiN| lakSmIpatajI zuru se osavAla samAja kI pratinidhi dhArmika evaM zaikSaNika saMsthAoM se saMbaMdhita rhe| jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA, kalakattA evaM vidyAlaya ke bIca saiMtAlIsa varSoM se cale A rahe vivAda kA sarvamAnya hala nikAla dene kA zreya bhI Apako hI hai| san 1976 meM baMgAla sarakAra ke samakSa dhArmika mAInoriTI saMcAlita zikSaNa saMsthAoM meM sarakArI dakhala kA saMvaidhAnika prazna uThAkara Apane deza ke zikSaNa jagata kI abhUtapUrva sevA kii| kalakattA hAIkorTa ke san 1981 meM die aitihAsika nirNaya (AIR 1982, Cal. 101) se dhArmika mAInoriTI saMcAlita zikSaNa saMsthAnoM ke bhUla bhUjA adhikAroM kA prathama bAra khulAsA huaa| aba to aneka anya rAjyoM meM ina adhikAroM ko mAnyatA de dI gaI hai| zrI manota ne san 1976 meM apane kAnUnI anubhava kA samAja hitArtha upayoga karate hue zikSaNa saMsthAoM ke saMcAlanArtha 'vizeSa niyama' banAe, jinakA upayoga anya dharmoM kI zikSA saMsthAe~ bhI kara rahI haiN| ve a.bhA. manota mahAsabhA ke upAdhyakSa rahe haiN| zivapura lAyansa klaba ke presiDeMTa/maMtrI rahakara Apane san 1997 kA antarrASTrIya puraskAra jiitaa| ve jaina sabhA, jaina zve. te. mahAsabhA, mAravAr3I rIlIpha sosAITI, mitra mandira, cUrU nAgarika pariSad Adi vibhinna saMsthAoM ke sadasya haiN| Apa "seTha sohanalAla dUgar3a cerITebala TrasTa" ke TrasTI haiN| ApakI mAtA campAdevI manota dharmaparAyaNa mahilA thii| terApaMtha dharmasaMgha ke AcAryazrI mahAprajJa ne unheM "zraddhA kI pratimUrti' viruda se sammAnita kiyaa| 16. sva. seTha budhamalajI bhUtor3iyA lADanUM ke hI bhUtor3iyA parivAra ke seTha zrI budhamalajI bhUtor3iyA (1906-1992) apanI milana sAritA evaM sulajhe hue vicAroM ke lie prasiddha the| unhoMne bahuta jalda vyavasAya se sanyAsa le liyaa| dhArmika krAMti evaM sAmAjika sudhAroM ke lie hue AndolanoM kA pramukha kendra unakI havelI hI thii| ve satyonmukhI sAdhanA ke pakSadhara the| dhArmika kaThamullApana evaM aMdhavizvAsoM kI kArA se mukta hue sAdhakoM ke lie to vaha Azraya sthala thii| unakI dharmapatni zrImatI mAMga kumArI ina samasta gatividhiyoM kI pradhAna saMcAlikA thii| ve bar3I jIvaTa vAlI mahilA thii| sAmAjika kurItiyoM kA bahiSkAra, pardA-prathA nivAraNa, rASTrIya svataMtratA, zikSA-prasAra Adi unakI AsthA ke kendra bindu the|
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- vibhUtiyA~ unake suputra suzrI candanamala sadaiva vaicArika evaM sAMskRtika krAMti ko samarpita rhe| unakA vivAha pazcimI baMgAla ke upamukhyamaMtrI rahe, zahara vAlI osavAla samAja ke agraNI zrI vijayasiMha jI nAhara kI suputrI se huaa| tRtIya putra zrI chatarasiMha evaM caturtha putra nirmalakumAra kalakattA meM vyavasAyarata haiN| unakI suputrI sujAnagar3ha ke zrI manoharamalajI lor3hA ko byAhI hai| dvitIya putra zrI madanacanda ko lADanU~ ke prasiddha sarvodayI netA mahAlacandajI botharA kI suputrI kAntA byAhI hai| unhoMne 'AlTaraneTiva meDIsina' meM ema.DI. kI DigrI hAsila kI hai| ve nAr3I vizeSajJa haiM / 'dhyAna' kI garimA se veSThita madanacandajI samprati ekyUpaMkcara evaM anya paddhatiyoM se ilAja karate haiM / unake putra aruNa evaM anila kalakattA meM hI vyavasAyarata haiN| jyeSTha putravadhU sucandrA ko zAstrIya gAyana meM mahArata hAsila hai| choTI putravadhU rekhA ne itihAsa para zodha kara DAkTareTa (Ph.D.) kI DigrI lI hai| 428 17. zrI rikhabacanda jaina bIkAnera ke suprasiddha baida khAnadAna meM jesarAja jI hue jinake suputra rikhabacandajI deza ke vastra udyoga meM mahattvapUrNa bhUmikA nibhA rahe haiN| ApakA janma bIkAnera meM san 1944 meM huaa| 1964 kalakattA vizvavidyAlaya se snAtaka hokara Apane 1966 meM cArTarDa sekreTarIzipa evaM 1967 meM MBA parIkSAe~ uttIrNa kii| Apake zodhapatra anekAneka dezI evaM antarrASTrIya kaoNnphreMsa meM par3he gae / vesTa inDIja kI bUrke yunivarsiTI ne san 2003 meM Apako Business Management viSaya meM mAnada Ph. D. upAdhi dekara sammAnita kiyA / "sekreTeriyala prekTisa' nAmaka ApakA graMtha varlDa presa ne prakAzita kiyA hai| san 1985 meM Apane "25 varSoM kI bunakarI udyoga' graMtha prakAzita kiyA, jisakA vimocana tatkAlIna uparASTrapati DaoN. veMkaTaramana ne kiyA thaa| Apane san 1964 meM suprasiddha vyAvasAyika pratiSThAna TI. TI. inDasTrIja kI nIMva rkhii| canda varSoM meM hI pahanane ke vastra nirmANa karane ke kSetra meM yaha saMsthAna evaM isake banAe vastra deza hI nahIM, videzoM meM bhI khyAti arjita kara cuke haiN| aba isa pharma kA sAlAnA Tarna ovara 150 karor3a se bhI adhika hai| Apane apanI vyAvasAyika saphalatAoM kA lAbha sampUrNa samAja ko AvaMTita kiyA hai| aneka janahitakArI pravRttiyoM ke saMcAlana meM ApakA yogadAna rahatA hai| baMgAla hojiyarI esosiyezana evaM naI dillI hojiyarI menuphekcararsa esosiyezana ne ApakI upalabdhiyoM kA samucita sammAna kiyA hai| bIkAnera saMsthApita "suganI devI jesarAja baida haspatAla evaM risarca seMTara'' ApakI yazagAthA kA mukhara vAcaka hai| Apa anekAneka sarvajanika pratiSThAnoM ke adhyakSa/upAdhyakSa, koSAdhyakSa, sakriya sadasya rahe haiM, jinameM mukhya haiM - AcArya nagarAja sprIcuala seMTara, bIkAnera mAtR maMgala pratiSThAna, jaina vizvabhAratI lADanU~, mahAvIra iMTaranezanala, ahiMsA kIrtinyAsa Adi /
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ 18. prophesara DaoN. kAMti marDiyA : sirohI (rAjasthAna) 1935 : zrImatI saMdhArI bena nathamala siMghI 429 janma mAtA pitA : zrI varadIcanda mANekacanda marDiyA upalabdhi : M.Sc. (statistics & Pure Mathemation) 1957/1961; Ph.d. (New Castle ) 1967; D.Sc.1973 pada : prophesara (yUnivarsiTI oNpha lIDsa) 1973-2000 alaMkaraNa : rajata padaka (royala sTeTisTikala sosAITI) 2003 mUrdhanya osavAla manISI zrI kAMti marDiyA ne parigaNana vidyA evaM zuddha gaNita ke kSetra meM videzoM meM bhArata kI kIrti patAkA phaharAI hai| rAjasthAna ke sirohI nagara meM san 1935 meM zreSTha varadIcanda mANekacanda marDiyA kI dharmapatni zrImatI saMdhArI bena kI ratna kukSi se janme kAnti bhAI ne muMbaI evaM pUnA vizvavidyAlayoM se M.Sc. kI DigriyA~ hAsila kii| san 1965 meM rAjasthAna se parigaNana vidyA meM DaoNkTareTa kI upAdhi se sammAnita ho san 1967 meM yUnivarsiTI oNpha nyU kAsala se phira pI-eca.DI. kI upAdhi se sammAnita kie ge| parigaNana vidyA ke kSetra meM apane zodhapUrNa avadAna ke lie vizva vidyAlaya ne san 1973 meM unheM 'DaoNkTara oNpha sAInsa' kI upAdhi arpita kii| san 1973 meM hI yUnivarsiTI oNpha lIDsa ke 'prayukta parigaNana vidyA' vibhAga meM prophesara pada para ApakI niyukti huI, jahA~ san 2000 taka unhoMne apanI mahattvapUrNa sevAe~ dii| sevA nivRtti ke bAda bhI vizva vidyAlaya meM unake lie vizeSataH nirmita pada " variSTha zodha prAdhyApaka' pada para ve anavarata kAryazIla haiN| san 1993 se 2001 taka kAMtibhAI ne vizva vidyAlaya ke 'meDikala imejiMga rIsarca kendra' ke nirdezaka kA padabhAra sNbhaalaa| Apake 200 se bhI adhika zodha-patra vizva kI ucca starIya zodha-patrikAoM meM prakAzita hue haiM, jinameM tIna gumphAkSarIya prabaMdha to vizva vizruta haiM / unakI cikatsakIya praticchAyA evaM parimANa - jIvikI sambaMdhI zodheM mahattvapUrNa haiN| san 1973 meM unhoMne isa hetu eka karmazAlA kA Ayojana - nirdezana bhI kiyA, jise antarrASTrIya mAnyatA evaM khyAti milI / vizva ke mAnya vizva vidyAlayoM, yathA-priMsaTana, hArvarDa (amarIkA), roma (iTalI), genADA (spena) AI esa AI, kalakattA Adi ne unheM abhyAgata- prophesara niyukta kara unakA samucita sammAna kiyA hai| san 2003 meM 'royala sTeTisTIkala sosAITI' ne parigaNanavijJAna sambaMdhI mahattvapUrNa avadAna ke lie unheM rajata padaka arpita kiyA / san 2004 meM vaNika saMsthAnoM kI rASTrIya pariSad dvArA marDiyA jI sammAnita hue| san 2001 meM marDiyA jI ne lIDsa meM jaina mandira kI sthApanA krvaaii| ve "yorkazAyara jaina phAuMDezana' ke saMsthApaka / ceyaramaina haiN| ''jaina vidyA kI vaijJAnika pRSThabhUmi" nAmaka racanA pro. mArDiyA ke pAMDitya kA dharmAlokita zikhara-bindu hai /
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 jaina-vibhUtiyA~ graMtha-saMrakSaka 1.zrI IzvarabhAI lalavAnI suprasiddha svataMtratA senAnI akhila bhAratavarSIya osavAla mahAsabhA ke janaka evaM jalagA~va ke prasiddha jauharI 'rAjamala lakhIcanda' pharma ke mAlika sva. zrI rAjamalajI lalavAnI ke suputra zrI IzvarabhAI ne sarvadharma samabhAva ke saMskAra virAsata meM pAe haiN| unakI dekharekha meM pharma ne vyAvasAyika bulaMdiyA~ chuI haiN| sAmAjika sauhArda evaM sahakAritA ko Izvara bhAI ne jIvana maMtra banAyA huA hai| 2. sva. tArAdevI campAlAla bAMThiyA bhInAsara ke suprasiddha samAjasevI zrI campAlAlajI bAMThiyA kI dharmapatni tArAdevI dharmaparAyaNa evaM dAnazIla mahilA thii| unake suputra zrI dhIrajalAla evaM zrI sumatilAla kalakattA evaM bIkAnera meM vyavasAyarata haiN| dhIrajalAlajI ke suputra zrI AzISa ne jaina karma siddhAMta para AdhArita grAphiksa evaM enImezana vidhA se amarIkA meM snAtakottara upAdhi lii| ve samprati LIN T.V. meM kalAnirdezaka haiN| 3.zrI mohanacanda r3hadA cainnaI ke suprasiddha davA pratiSThAna r3har3hA eNDa kampanI ke adhinAyaka zrI mohanacandajI Dhar3hA kA janma san 1936 meM phalaudI meM huaa| Apake pitA sva. lAlacandajI DhadA ke adhyavasAya se isa pharma ne apAra sampadA arjita kii| davA nirmANa evaM vikraya meM yaha saMsthAna samUce deza meM agraNI hai| zrI mohanacandajI sadaiva janahitakArI pravRttiyoM se jur3e rahate haiN| Apake dvArA saMsthApita TrasTa cainnaI meM do ucca mAdhyamika | vidyAlayoM kA saMcAlana karatA hai| Apake dhArmika avadAna preraNAspada haiN| Apa ahamadAbAda sthita seTha AnandajI kalyANakArI saMsthAna ke sadasya haiN|
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina - vibhUtiyA~ 431 4. zrI rAjakumAra seThI mApura ke zrI phUlacandajI seThI ke suputra zrI rAjakumAra seThI zrI bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA kI vibhinna pravRttiyoM se jur3e haiN| Apa kendrIya mahAsabhA ke upAdhyakSa haiN| Apane apane pitAzrI kI smRti meM paitRka grAma chabar3A meM cikitsAlaya kA nirmANa kraayaa| tIrtha kSetroM meM vibhinna prakAra se sahayoga karane ke lie Apa sadaiva tatpara rahate haiN| apanI mAtAzrI kI smRti meM saMsthApita graMthamAlA meM jinadharma viSayaka 25 pustakeM prakAzita kI haiN| 5. zrI mahendrakumAra jhUmaramala bachAvata sva. jhUmaramalajI bachAvata bar3e adhyavasAyI evaM milanasAra vyaktitva ke dhanI the| ve dakSiNa kolakAtA, jaina zvetAmbara terApaMthI sabhA ke adhyakSa evaM zrI jaina zvetAmbara terApaMthI vidyAlaya sosAITI ke mukhya TrasTI the| cUrU nAgarika pariSad, kolakAtA ke adhyakSa evaM mitra pariSad ke TrasTI hone kA bhI zreya unheM prApta thaa| jaina vizvabhAratI lADanU~, osavAla navayuvaka samiti, kolakAtA Adi aneka saMsthAe~ unake sakriya sahayoga se lAbhAnvita huii| cUrU ke pratiSThita bachAvata parivAra ke stambha mAtra 62 basanta hI dekha pAe the ki eka eksIDeMTa meM unakI mRtyu ho gii| unake suputra zrI rAjendra, surendra evaM mahendra unake AdarzoM kI mazAla thAme haiN| 6. zrI kezarIcaMda seThiyA bIkAnera ke zrI jeThamalajI seThiyA ke suputra zrI kezarIcandajI kSetriya, prAdezika aura rASTrIya aneka saMsthAoM se jur3e hue haiN| madrAsa jaina samAja ko eka sUtra meM lAne kA ApakA prayAsa sarAhanIya hai| bIkAnera meM zrI agaracaMda bhairoMdAna seThiyA jaina pAramArthika saMsthA ke Apa maMtrI pada para varSoM se kAryarata haiN| bhagavAna mahAvIra ahiMsA pracAraka saMgha, madrAsa ke Apa maMtrI haiN| sAtha hI sthAnaka vAsI sAdhu mArgI jaina saMgha ke adhyakSa haiN| Apa yuga cintAmaNI dvArA san 2001 meM 'samAjaratna' upAdhi se alaMkRta hue / 7. zrI bI. Ara. begavAnI jIvana ke 61 vasanta dekha cuke / lADanU~ (rAjasthAna) nivAsI zrI bI. Ara. begavAnI ne maiTrIka kI parIkSA uparAnta kolakAtA ko apanA kAryasthala bnaayaa| ela.ela.bI. kolakAtA meM hI pAsa kii| samprati vibhinna sAhityika evaM samAja hitakArI saMsthAoM evaM pravRttiyoM se jur3e haiN|
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 jaina - vibhUtiyA~ 8. zrI ke. ela. jaina grAma lakar3avAsa (udayapura) nivAsI zrI ratanalAlajI jaina ke suputra zrI ke. ela. jaina snAtakIya parIkSA uttIrNa kara baiMka sevA se judd'e| sevAkAla meM zramika saMgaThanoM ke zIrSa padoM para kArya kiyaa| bhArata sarakAra ke kendrIya zramika zikSA borDa dvArA saMcAlita zramika zikSA yojanA ke antargata zramika zikSaka ke rUpa meM prazikSaNa diyaa| 1995 baiMka sevA nivRtti ke bAda akhila bhAratIya sevAnivRtta baiMka karmacArI saMgha udayapura saMbhAga ke maMtrI pada para kAryarata haiN| samprati samagra jaina samAja kI saMsthA zrI mahAvIra jaina pariSad udayapura ke sahasaMyojaka evaM koSAdhyakSa, mahAvIra vikalAMga sahAyatA samiti ke saMsthApaka / koSAdhyakSa, zrI mevAr3a mandira jIrNoddhAra kameTI udayapura ke maMtrI, zrI kezariyAnAtha tIrtha rakSA kameTI, zrI rAjasthAna jaina saMgha saMsthAna ke maMtrI pada para sevArata haiN| * 9. zrI baccharAja abhAnI bIkAnera ke zrI bhikhanacaMdajI abhAnI ke suputra zrI bacharAjajI bambaI, sUrata, ahamadAbAda Adi kI prasiddha mIloM ke ejeMTa rUpa meM vyavasAyarata haiN| Apa vIrAyatana ( rAjagRha), mahAvIra vikalAMka kendra (bIkAnera), zrI jaina kalyANa saMgha, zrI jinezvara sUri bhavana bhavAnIpura, zrI jainasabhA (1997 se 1999 ) ke adhyakSa rahe haiM evaM zrI jaina haoNspiTala evaM risarca seMTara habar3A ke AjIvana TrasTI haiN| 10. zrI sundaralAla dUgar3a bIkAnera ke zrI motIlAlajI dUgar3a ke suputra zrI sundaralAla jI bhavana nirmANa ke kSetra meM agraNI haiN| Apa zrI jaina vidyAlaya, hAvar3A ke adhyakSa zrI zve. sthA. jaina sabhA, kAryakAriNI samiti ke sadasya, jaina kalyANa saMgha ke saMrakSaka, mahendra muni mizana ke TrasTI, bIkAnera kA . ke. saMgha TrasTa ke TrasTI, zrI jaina sabhA, kolakAtA ke kAryakAriNI samiti sadasya, jaina gautama samiti ke kAryakAriNI sadasya, zrI jItayaza sa. TrasTa ke TrasTI, zrIkaraNI gauzAlA ke upAdhyakSa, ma. A. vidyAlaya ke saMrakSaka, dezanoka nAgarika saMgha ke saMsthApaka/adhyakSa, jaina zve. zrI saMgha, kolakAtA ke TrasTI evaM kAryakAriNI adhyakSa, AdinAtha jaina zve. zrI saMgha TrasTI, bhagavAna mahAvIra zve. zrIsaMgha ke TrasTI evaM maMtrI evaM esa. ela. dugar3a dAna TrasTa ke TrasTI haiN|
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 433 jaina-vibhUtiyA~ 11. zrI rikhabadAsa bhaMsAlI seTha zrI nemacanda bhaMsAlI ke suputra zrI rikhabadAsajI vastra vyavasAyarata haiN| Apane zrI zvetAmbara sthAnakavAsI jaina sabhA ke sahamaMtrI, maMtrI, upAdhyakSa, adhyakSa evaM TrasTrI ke rUpa meM anupama yogadAna diyaa| zrI jaina vidyAlaya, kolakAtA ke kAryakAriNI sadasya, adhyakSa evaM vartamAna meM parAmarzadAtA ke rUpa meM nirantara 40 varSoM se jur3e haiN| samprati zrI jaina vidyAlaya, phaoNra baoNyaja evaM zrI jaina vidyAlaya phaoNra garlsa hAvar3A ke saMsthApaka sadasya, zrI jaina haoNspiTala eNDa risarca senTara hAvar3A ke saMsthApaka sadasya evaM TrasTI, vIrAyatana-rAjagIra ke kAryakAriNI ke sadasya evaM cembara oNpha TeksaTAilsa TreDa eNDa inDasTrIja, kolakAtA ke pUrva adhyakSa rahe haiN| 12. ridhakarana botharA zrI tolArAmajI botharA ke suputra zrI ridhakaraNajI botharA vastra vyavasAyarata haiN| Apa zrI zvetAmbara sthAnakavAsI jaina sabhA, kolakAtA meM sahamaMtrI, maMtrI aura vartamAna meM upAdhyakSa pada para AsIna, zrI jaina vidyAlaya, kolakAtA ke kAryakAriNI sadasya, pUrva maMtrI, zrI jaina vidyAlaya phaoNra baoNyaja evaM zrI jaina vidyAlaya phaoNra garlsa hAvar3A ke saMsthApaka sadasya, kAryakAriNI sadasya, zrI jaina haoNspiTala eNDa risarca senTara ke saMsthapaka sadasya, TrasTI evaM kAryakAriNI sadasya, zrI harakhacaMda kAMkariyA jaina vidyAlaya ke saMsthApaka sadasya haiN| 13. jayacaMdalAla minnI zrI tolArAmajI minnI ke suputra zrI jayacaMdalAlajI minnI vastra vyavasAyarata haiN| Apa zrI zvetAmbara sthAnakavAsI jaina sabhA ke pUrva adhyakSa, vartamAna meM TrasTI, vastra vyavasAya saMgaThana ke saMrakSaka evaM zrI jaina haoNspiTala eNDa risarca ke TrasTI (AjIvana) hai| 14. zrI saradAramala kAMkariyA zrI kizanalAlajI kAMkariyA ke suputra zrI saradAramalajI kolakAtA meM pATa, Una, bhavana nirmANa, vastra, kemikala ke vyavasAya meM saMlagna haiN| Apa akhila bhAratIya sAdhumArgI jaina saMgha, bIkAnera ke pUrva maMtrI, zrI zvetAmbara sthAnakavAsI jaina sabhA ke ttrsttii| zrI jaina vidyAlaya,
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 jaina-vibhUtiyA~ kolakAtA ke maMtrI, zrI jaina vidyAlaya phaoNra garlsa ke saMsthApaka sadasya evaM 11 varSoM se maMtrI, zrI jaina vidyAlaya phaoNra baoNyaja ke saMsthApaka sadasya evaM 11 varSoM se maMtrI, zrI jaina haoNspiTala evaM risarca senTara, hAvar3A ke maMtrI (prazAsanika) nirmANa, sthApanA evaM saMyojana meM agraNI, zrI jaina buka baiMka evaM zrI harakhacaMda kAMkariyA jaina vidyAlaya, jagatadala ke maMtrI evaM zrI jaina sabhA ke pUrva adhyakSa rahe haiN| 15. zrI surendra bAMThiyA zrI sohanalAlajI bAMThiyA ke suputra zrI surendrajI bAMThiyA chAtA vyavasAya meM saMlagna haiN| Apa zrI zvetAmbara sthAnakavAsI jaina sabhAkAryakAriNI sadasya, zrI jaina vidyAlaya phaoNra baoNyaja ke upAdhyakSa, zrI jaina vidyAlaya phaoNra garlsa ke upAdhyakSa, Anandaloka haoNspiTala, vizuddhAnanda haoNspiTala, bhInAsara nAgarika pariSad, jaina kalyANa saMgha ke sadasya haiN| 16. zrI pannAlAla kocara DaoN. pIracanda kocara ke suputra zrI pannAlAlajI TrAMsaporTa vyavasAya meM saMlagna haiN| Apa zrI zvetAmbara sthAnakavAsI jaina sabhA ke kAryakAriNI sadasya evaM zrI jaina vidyAlaya phaoNra garlsa hAvar3A ke adhyakSa haiN| 17. zrI vinoda minnI zrI jayacandalAlajI minnI ke suputra zrI vinoda vastra vyavasAya meM saMlagna haiN| Apa zrI zvetAmbara, sthAnakavAsI jaina sabhA ke maMtrI, jaina vidyAlaya, kolakAtA ke upAdhyakSa, jaina vidyAlaya phaoNra baoNyaja kAryakAriNI sadasya, jaina vidyAlaya phaoNra galarsa ke kAryakAriNI sadasya evaM jaina haoNspiTala eNDa risarca senTara, hAvar3A ke TrasTI haiN| 18. zrI mahendrakumAra karanAvaTa zrI bhaMvaralAlajI karanAvaTa ke suputra zrI mahendrakumArajI vastra evaM tirapAla vyavasAya meM saMlagna haiN| Apa hindustAna klaba evaM zAsa inTaranezanala ke sadasya, zrI jaina vidyAlaya phaoNra garlsa ke upAdhyakSa, zrI zvetAmbara sthAnakavAsI jaina sabhA, kolakAtA kAryakAriNI ke sadasya, hanumAna pariSad evaM zrI jaina haoNspiTala evaM risarca senTara ke sadasya haiN|
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 435 19. zrI DAlacanda jaina sAgara (madhyapradeza) ke seTha bhagavAnadAsajI jaina ke suputra zrI DAlacandajI jaina kA janma san 1928 meM huaa| san 1945 meM ApakA vivAha bairisTara zrI jamunAprasAdajI kI suputrI se huaa| chAtra jIvana se hI Apa svataMtratA saMgrAma ko samarpita rahe / sthAnIya nagarapAlikA ke pA~ca varSa taka Apa adhyakSa rhe| san 1967 evaM 1972 meM Apa kA~gresa vidhAyaka cune ge| san 1984 meM damohapannA saMsadIya kSetra se Apa lokasabhA ke sAMsada cune ge| Apa madhyapradeza kA~gresa kamiTI ke koSAdhyakSa haiN| bhagavAna mahAvIra ke 2500veM nirvANotsava para Apako ullekhanIya sevAoM ke lie svarNapadaka se sammAnita kiyA gayA / 20. zrI campAlAla sakalecA dAna-puNya ke Ananda ko jIvana maMtra banAne vAle zrI campAlAlajI sakalecA kA janma san 1927 meM baluMdA ( rAjasthAna) meM huaa| Apake pitA zrI ghisUlAla jI dharmapremI sajjana the| san 1945 meM jAlanA (mahArASTra) Akara Apa vahIM basa ge| lagAtAra paccIsa varSa taka Apa sthAnIya sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha ke adhyakSa rhe| Apa akhila bhAratavarSIya zvetAmbara jaina kaoNnphreMsa ke maMtrI raha cuke haiN| sabhI jaina AcAryoM evaM muniyoM ke AzIrvAda se Apa sadaiva samAja hitakArI pravRttiyoM se jur3e rahate haiM / 21. zrI zArdUlasiMha bhUtor3iyA lADanU~ nivAsI sva. seTha AzakaraNajI bhUtor3iyA ke suputra zArdUlasiMhajI ne apane adhyavasAya evaM sadvyavahAra se kalakattA ke sArvajanika jIvana meM prazaMsanIya upalabdhiyA~ hAsila kI haiN| kalakattA yunivarsiTI se snAtakIya parIkSAe~ uttIrNa kara san 1959 meM Apa kalakattA hAIkorTa ke eDavokeTa bane / tabhI se bataura 'Teksa kalsalTeMTa' Apa sevArata haiN| Apa aneka vyApArika pratiSThAnoM ke saMcAlana meM mArgadarzaka haiN| ApakI saMcAlana kSamatA ke sAkSI haiM ye sArvajanika TrasTa, jinake Apa TrasTI haiM, yathA- zrI satyAnandajI mahApITha, udbodhana TrasTa, seTha gaMgArAma bhUtor3iyA jana-kalyANa TrasTa, zrI sacciyAya mA~ sevA TrasTa, lADanU~, nAgarika pariSad evaM osavAla navayuvaka samiti TrasTa / abhinava bhAratIya hAIskUla evaM saMgIta zyAmalA ke koSAdhyakSa evaM rAjasthAna pariSad evaM osavAla navayuvaka samiti ke Apa mAnada maMtrI haiN| sArvajanika sevA ke kSetra meM ucca starIya pratimAna sthApita karane kA zreya Apako hI hai /
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 jaina-vibhUtiyA~ 22. DaoN. jatanarAja kumbhaTa . bizana sugana kumbhaTa cerITebala TrasTa, jodhapura ke menejiMga TrasTI DaoN. jatanarAja kumbhaTa kA janma san 1929 meM huaa| sampUrNa zikSA jodhapura meM hI huii| rAjakIya mahAvidyAlaya meM vyAkhyAtA pada para rahate hue Apane "amarIkI artha sahayoga kA bhAratIya artha vyavasthA para prabhAva'' viSaya para DAkTareTa kara pI-eca.DI. kI upAdhi hAsila kii| 1984 meM prAcArya pada se avakAza grahaNa kara Apa samAja evaM dharma prabhAvanA kI pravRttiyoM se jur3e haiN| 23. zrI rugalAla surANA lADanUM ke zrI zivarAja jI surANA ke suputra zrI rugalAla surANA ubharatI yuvA zakti ke pratIka haiN| kalakattA ke do pramukha zikSaNa saMsthAnoM, yathA-zrI jaina zvetAmbara terApaMthI vidyAlaya evaM bAlikA vidyA bhavana kA saMcAlana ApakI dekharekha meM ho rahA hai| samprati Apa rAjasthAna pariSad, kolakatA ke saMgaThana maMtrI evaM lADanU~ nAgarika pariSad ke upAdhyakSa haiN| 24. zrI abhayasiMha surANA cUrU ke zrI baccharAjajI surANA ke suputra zrI abhayasiMhajI apane chAtra jIvana se abhUtapUrva pratibhA ke dhanI haiN| Apane vikAsonmukha ciMtana se samAja meM apanA apratima sthAna banA liyA hai| suzrI runu guhA niyogI ke baMgalA upanyAsa 'gorA AmiM kAlA Ami' kA hindI anuvAda Apane prakAzita krvaayaa| Apake sampAdakatva meM prakAzita 'cUrU patrikA' ne kAphI lokapriyatA hAsila kii| AcArya tulasI racita 'agni parIkSA kA vivAda sulajhAne meM ApakI sarAhanIya bhUmikA rhii| Apa aneka sArvajanika pratiSThAnoM ke saMcAlaka, TrasTI evaM adhyakSa haiN| 25. DaoN. nirmalA priyadarzI zrI mAMgIlAla bhUtoDiyA kI suputrI nirmalA priyadarzI ko osavAla samAja meM pahalI mahilA iMjIniyara (Electronics) hone kA zreya prApta hai| saMyogavazAta unakI ruci AlTaraneTiva meDIzana meM huii| unhoMne kalakattA saMsthAna se M.D. kI upAdhi hAsila kii| ve nAr3I vizeSajJa haiN| samprati mumbaI meM ekyUpaMkcara paddhati meM cikitsA karatI haiN| unakI cikitsA prakriyA meM yoga, dhyAna, Asana evaM prANAyAma kA mizraNa rogI ko eka naI UrjA yukta jIvanazailI 'pradAna karatA hai|
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ 437 26. zrI subhASa priyadarzI snAtakIya upAdhi hAsila kara zrI mAMgIlAla bhUtoDiyA ke jyeSTha putra subhASa zuru se hI pitA ke vakAlata peze meM sahayogI rahe haiN| kanjyUmara korTa kesoM meM gaharI peTha hai| grITiMga kArDsa kA nirmANa, sikkoM evaM sTAmpoM kA durlabha saMgraha unakI haoNbI hai| "priyadarzI prakAzana'' kA samasta kAryabhAra inhIM ke kaMdhoM para hai| 27. DaoN. saMdIpa priyadarzI zrI mAMgIlAla bhUtor3iyA ke maMjhale putra saMdIpa vaijJAnika haiN| unhoMne Cyto Genetics meM DaoNkTareTa kii| samprati pUnA meM unakI apanI TIzyU kalcara leboreTrI evaM grIna hAusa haiN| ve Dripa erIgezana TekanIka ke vyAkhyAtA haiN| papItA, kelA, gannA, sTrAberI evaM vibhinna phUloM ke paudhe parakhanalI meM Cell paddhati se paidA kara jamIna meM ropane kI adhunAtana praNAlI ko dezabhara meM lokapriya banAne meM saMlagna haiN| 28. DaoN. zivama priyadarzI - zrI mAMgIlAla bhUtor3iyA ke kaniSTha putra zivama ne kalakattA vizvavidyAlaya ke ema.bI.bI.esa. parIkSA ke 10 viSayoM meM vizeSa yogyatA ke lie 17 padaka jIte evaM tadartha philjara evArDa se sammAnita hue| ema.esa., ema.sI.eca. evaM DI.ena.bI. kI DigrIyA~ hAsila kara samprati savAI mAnasiMha aspatAla, jayapura meM yUrolaoNjI vibhAga meM esosieTa prophesara pada para bataura sarjana sevArata haiN| unakI dharmapatni DaoN. varSA usI aspatAla meM bataura 'enesathesisTa' esosieTa pada para sevArata haiN| 29. sva. prakAzacanda jaina pU. zrIgaNezaprasAda varNI ke ananya bhakta khaNDelavAla luhADyA parivAra meM janme zrI prakAzacandajI ne sAsanI (alIgar3ha) meM kA~ca udyoga sthApita kara khyAti arjita kii| zikSA, svAsthya evaM dharma prabhAvanA ke lie Apane prazaMsanIya anudAna diye| sammeda zikhara jaina tIrtha kI surakSA evaM jIrNoddhAra hetu ApakA yogadAna anurakaNIya thaa| san 1995 meM Apa svargastha hue| samAja ne mAnavIya mUlyoM
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-vibhUtiyA~ ke isa pratiSThApaka kA sammAna kara unheM maraNoparAnta 'samAja ratna' ke viruda se alaMkRta kiyaa| unake suputra unhIM AdarzoM ke unnayana hetu saMkalpabaddha haiN| 438 30. sva. mahAlacanda botharA (1908-2002 ) zrI kanhaiyAlAla botharA dharma evaM samAja kI rUr3hiyoM evaM aMdhavizvAsoM ke kaTTara virodhI lADanU~ ke zrI dhanasukhadAsajI botharA ke suputra zrI mahAlacandajI dhArmika evaM sAmAjika krAMti ke sUtradhAra the| unhoMne bhArata meM briTiza zAsana evaM riyAsatI rAjyoM meM rajavAr3oM ke julmoM ke viruddha nirantara saMgharSa kiyaa| lADanU~ nagara meM unake krAMtikArI gItoM kI mahaka basI hai| ve gA~dhI, vinobA se jur3e rhe| nazA mukti, gau-sevA, harijanoddhAra, khAdI, zikSA, sAhitya evaM khela jagata unake sakriya sahayoga se sadaiva lAbhAnvita hote rhe| unake suputra zrI kanhaiyAlAlajI khAdI udyoga se jur3e rahakara usa rASTrIya paramparA ko akSuNNa rakhane ke lie prayatnazIla haiN| 31. zrI ratanacanda jaina san 1939 meM janme zrI DUMgaragar3ha (rAjasthAna) ke osavAla zreSTha zrI sohanalAlajI DA ke suputra zrI ratanacanda dharma evaM samAja meM vyApta rUr3hiyoM evaM aMdhavizvAsoM ke viruddha kalakattA meM taruNa saMgha ke netRtva meM hue AndolanoM kI paramparA ke yuvA pratinidhi haiN| ve nirantara saritA, AcAra Adi patrikAoM meM likhate rahe haiN| hAla hI meM 'sarjanA' prakAzana bIkAnera se unake do graMtha 'preraka sUktiyA~' evaM 'preraka prasaMga prakAzita hue haiN|
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 439 jaina-vibhUtiyA~ graMtha-saMyojaka sva. zrI hajArImalajI bAMThiyA dharma va sevA ke kSetra meM prazaMsita va rAjanIti, sAhitya, kalA, purAtattva ke kSetra meM sadaiva agraNI zrI bAMThiyA jI ne 22 varSa kI vaya meM bIkAnera chor3a diyA aura hAtharasa ko apanA karmakSetra bnaayaa| ve 10 sAla niraMtara bhAratIya janasaMgha, hAtharasa ke ekachatra netA aura nagara adhyakSa rhe| zrI kalyANasiMha (pUrva mukhyamaMtrI, uttarapradeza) ko prathama bAra vidhAyaka banAne meM bharapUra sahayoga diyaa| Aja ke bhArata ke pradhAnamaMtrI mAnanIya zrI aTala bihArI vAjapeyI jI va sva. zrI dInadayAlajI upAdhyAya jaise netAoM se prazaMsita-puraskRta bhI ho cuke haiN| Apane san 1972 se sakriya rAjanIti se sanyAsa le liyA aura taba se sAhityika, sAmAjika aura dhArmika kAryoM meM pUrNarUpeNa rUci lene lage haiN| zrI bAMThiyA ne gvAliyara meM san 1857 kI krAMti ke amara zahIda zrI amaracanda bAMThiyA kI tathA kAnapura aura bIkAnera meM iTalI nivAsI rAjasthAnI bhASA ke purodhA sva. DaoN. ela.pI. TaissITorI kI mUrtiyA~ sthApita krvaaii| bIkAnera meM rAjasthAnI sAhitya kI samRddhi hetu 'seTha sva. zrI phUlacanda bAMThiyA rAjasthAnI raskAra' kI sthApanA kii| iTalI sarakAra ke nimaMtraNa para sana 1987 aura 1994 meM 'taissItorI samAroha' meM do bAra iTalI va anya yUropIya dezoM kI yAtrA kii| bIkAnera aura udIne (iTalI) meM banane vAle 'jur3avAM zahara' projekTa ke prAraMbhika sUtradhAra Apa hI the| akhila bhAratIya mAravAr3I sammelana se ApakA 44 sAla kA lagAva rahA aura sammelana ke aneka padoM para saMsthApita rhe| akhila bhAratIya zrI jaina zvetAmbara kharataragaccha mahAsaMgha, dillI jaisI sarvocca saMsthA ke rASTrIya adhyakSa rhe| uttarapradeza meM jaina tIrthoM (kalyANaka bhUmi) ke jIrNoddhAra va vikAsa meM inakI hamezA se abhirUci rhii| paMcAla janapada kI rAjadhAnI kampila ko bhagavAna zrI vimalanAtha kI cAra kalyANaka bhUmi hone kA zreya prApta hai| Apa usake sarvAMgINa vikAsa ke lie kRtasaMkalpa the| Apa ne vahA~ eka dAtavya cikitsAlaya bhI sthApita krvaayaa| ___ zrI bAMThiyA jI ke prayAsa se venisa evaM pAdovA (iTalI) ke purAtattvavid prophesaroM ne kampila meM utkhanana kArya prArambha kiyA hai| vahA~ para mahAbhArata-kAlIna saMskRti ujAgara huI hai| braja bhASA ke lie bhI Apane sarAhanIya kArya kiyA hai| braja kalA kendra, mathurA ke Apa rASTrIya upAdhyakSa rhe| zrI bAMThiyA jaina samAja kI sarvocca saMsthA seTha AnandajI kalyANajI per3hI ke prAdezika pratinidhi aura zrI zvetAmbara mUrtipUjaka jaina tIrtha rakSA TrasTa kI gavarniMga kAuMsila ke uttarapradezIya sadasya the| sAhitya sRjana, prakAzana, saMpAdana aura anusaMdhAna kArya bhI Apane pracura mAtrA meM kiyaa| itihAsa ke garta meM khoI huI jarmana jaina zrAvikA DaoN. zArleTa krAuje ke sampUrNa sAhitya kA saMgraha kara eka vRhad pustaka Apane pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI se prakAzita krvaaii|
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 jaina-vibhUtiyA~ pratibhA ke dhanI, lakSmI aura sarasvatI ke varad putra zrI bAMThiyA sevA aura sAdagI ke pratIka the| varSa 1995 meM zrI hajArImala bAMThiyA sammAna samAroha samiti, alIgar3ha ne eka vizeSa samAroha meM inheM 'zrI hajArImala bAMThiyA abhinanda graMtha' nAmaka eka vizAla graMtha kAnapura meM bheMTa kiyA thaa| prastuta graMtha kI kalpanA evaM saMyojana kA zreya bAMThiyA jI ko hI hai| dinAMka 15 pharavarI, 2004 ke dina acAnaka hAtharasa se kampila jAte hue rAste meM hI unakA dehAvasAna ho gyaa| saha-saMyojaka zrI lalita kumAra nAhaTA ___ kharataragaccha mahAsaMgha ke purodhA zreSThi zrI harakhacandajI nAhaTA ke suputra zrI lalita kumAra ajastra yuvA zakti ke pratIka haiN| Apane kapar3e, galle, kirANe, oNTomobAIlsa, namaka, cAya Adi ke thoka vyApAra karate hue phAinainsa va philma-phAinainsa taka kA kArya kuzalatApUrvaka karane ke uparAnta jamIna-jAyadAda ke kAma meM mahAratha prApta kii| Aja 25 se adhika pharma/kampaniyoM kA kuzalatApUrvaka saMcAlana kara rahe haiN| 1985 meM naI dillI ke rAjyapAla ke hAthoM 'jaina udyoga vyApAra ratna evArDa' ke sammAna se sammAnita hone vAle sabase choTI umra ke udyamI haiN| Apa tIna patrikAoM 'jyoti saMdeza vArtA', 'sthUlabhadra saMdeza' va 'Namo titthassa' kA saMcAlana kara rahe haiN| Apa 'jaina kuzala yuvaka maNDala' ke 1996 se 1998 taka adhyakSa rhe| akhila bhAratIya jaina zvetAmbara mUrtipUjaka yuvaka mahAsaMgha ke rASTrIya adhyakSa, akhila bhAratIya zrI jaina zvetAmbara kharataragaccha mahAsaMgha ke upAdhyakSa (uttara bhArata), zrI zvetAmbara mUrtipUjaka jaina tIrtha rakSA TrasTa ke saMyojaka (uttara bhArata), ahiMsA kIrti nyAsa ke mahAmaMtrI, zrI jaina zvetAmbara mahAsabhA, uttarapradeza ke TrasTI, zrI vardhamAna jaina sArvajanika cikitsAlaya kampila ke maMtrI, zrI ahicchatrA pArzvanAtha jaina zvetAmbara mandira per3hI ke TrasTI, zrI jaina devasthAna saMrakSaNa TrasTa, ratanagar3ha ke TrasTI, jaina kharataragaccha samAja, dillI ke saMyojaka, zrI jinakuzala sUri ejyUkezanala TrasTa ke TrasTI, paMcAla zodha saMsthAna, jaina soziyala grupa pheDarezana (indaura), jaina mahAsabhA, jaina samAja, zrI jina kuzala sUri kharataragaccha dAdAbAr3I TrasTa mandira jirNoddhAra samiti, RSabhadeva phAuMDezana, nyUja pepara esosiezana, zrI jinakuzala sUri jaina sevA saMgha, jaina ekatA mahAsamiti Adi kI bahuAyAmI gatividhiyoM ke kendra puruSa zrI nAhaTA svayaM meM hI eka saMsthA haiN| prastuta graMtha ke saha-saMyojana kA zreya zrI nAhaTA ko hI hai| samAja ko isa yuvA zakti se aneka apekSAe~ evaM AzAe~ haiN|
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI mAMgIlAla bhUtor3iyA : lADanU~, 14 sitambara 1934 : zrI takhatamala bhUtor3iyA mUla nivAsa : lADanU~ (rAjasthAna) - 341 306 : sAhityaratna -- 1651 zikSA janma pitA bI. e. - 1657, ema. e. - 1656 ela. ela. bI. - 1660 (svarNa padaka) : adhivaktA-ucca nyAyAlaya (hAIkorTa) kolakAtA evaM uccatama nyAyAlaya (suprIma korTa) naI dillii| racanAkarma : kumAra priyadarzI evaM kizora upanAma se vividha lekhana taruNa, dharmayuga, zramaNa, caurAhA, muktA, samAja vikAsa vigraha, vizvamitra Adi meM prakAzita / : tulasI prajJA, zodhAdarza, zramaNa, Journal of Asiatic Society, All India Reporter Adi meM prakAzita prakAzita graMtha : osavAla jAti kA itihAsa zodha patra (prathama khaNDa - 1688, parivamarddhita - 1665 dvitIya khaNDa - 1662, parivarddhita-2001 gujarAtI saMskaraNa- 1668 aMgrejI (saMkSipta ) - 2001) bhUtor3iyA vaMza - 2000 Healthy Habits-2001 artha karma sampAdana patA : zeSa azeSa - 1686, sAdhu zreSThi- 1663 cayanikA - 2000 lADanU~ (canderI) kA itihAsa - 2001 : 7 olDa posTa Aphisa sTrITa kolakAtA - 700001
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre anya prakAzana mUlya 1. osavAla jAti kA itihAsa (itihAsa kI amara bela-osavAla) lekhaka : zrI mAMgIlAla bhUtor3iyA prathama khaNDa (dvitIya parivarddhita saMskaraNa) rU0 175.00 pRSTha-410, citra-100 dvitIya khaNDa (dvitIya parivarddhita saMskaraNa) rU0 225.00 pRSTha-510, citra-150 2. osavAla jAti no itihAsa (gujarAtI saMskaraNa) lekhaka : zrI mAMgIlAla bhatoDiyA anuvAdaka : zrI pArzva bhAI (pRSTha-510, citra-150) (saMrakSita mUlya) rU0 200.00 3. History of Oswals (Abridged) Author : Shri Mangilal Bhutoria rU0 150.00 4. zeSa - azeSa (zrI rAyacanda kuDaMliyA smRti graMtha) rU0 50.00 5. sAdhu zreSThi (zrI rUpacanda seThiyA smRti graMtha) rU0 30.00 6. bhUtor3iyA vaMza (vaMza vRkSa sahita) rU0 30.00 7. cetanA ke par3Ava kAvya : zrImatI kiraNa bhUtor3iyA rU0 50.00 8. Healthy Habits Author : Kumar Priyadarshi rU0 100.00 9. The Glimpse Supreme rU. 50.00 Poems : Smt. Kiran Bhutoria 10. cayanikA (saMta kAvya) rU0 100.00 11. lADanUM (bUr3hI canderI) kA prAcIna itihAsa rU0 150.00 12. History of Oswals (Enlarged) Author : Shri Mangilal Bhutoria rU0 500.00 In Press 13. "Historicity of 24 Jain Tirthankars" Author : Shri Mangilal Bhutoria rU0 100.00 PRIYADARSHI PRAKASHAN 6th Street, Ladnun (Rajasthan) - 341 306 7,Old' 7,Old Contact Phone: T -700001 act Phone - Contas17. Jaipur : 2654631 tPhone-none Pr tPhone-Cor actract F2137 Pun DEMY PRA DRA DEL 12. PRA PRA PRAKD:-30201 ISBN-81-900940-0-9