Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ RIGINAL tattvacintAmaNau zabdakhaNDaM / zabdAmANyavAdAdi ucchana- pracchavavAdAntaM / zrImadgaGgezopAdhyAya viracitaM / zraumathurAnAtha-tarkavAgIza viracita-rahasranAmakaTokAsahitaM siyATIka sosAiTI samAjAnumatyA saMskRta vidyAlayAdhyApaka zrI kAmAkhyAnAtha - tarkavA gauzena parizodhitaM / kalikAtArAjadhAnyAM vApatita niyantre mudritaM / zakAbdAH 1818 | I0 1867 /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNa zabdakhaNDe zabdAprAmANyavAdAdi ucchanna-pracchannavAdAntabhAgasya sUcIpatra / eddN| 185 vissyH| zabdapramANalakSaya zabdAprAmANyavAdiyauimataM .... tatkharahanaM ... ... bhandAprAmANyavAdinaranbhaumAMsakamataM tatvahanaM ... ... zabdAprAmANyavAdiprabhAkarAdimataM tatkhaNDanaM ... ... khamate zabdasya pramANAntaratvavyavasthApana bAkAzAvAdaparvapakSaH dhAkAjAvAdasiddhAntaH yogyatAvAdaparvapakSaH yogyatAvAdasiddhAntaH bAsattivAdaH tAtparyyavAde paramatakhakha tAtparyyavAde khamatavyavasthApana tAtparyyavAde momAMsakamataM ... tatkhaNDanaM zamdAnityatAvAdaparvapakSaH zandAnityatAvAdasiddhAntaH uchama-pracchannavAdaH 205 212 sAtavAdA ... 316 325 2 20 // 150
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ BIBLIOTHECA INDICA A COLLECTION OF ORIENTAL WORKS PUBLISHED BY THE ASIATIC SOCIETY OF BENGAL. NEW SERIES.-Nos. 858, 866, 875, 883, 891. THE TATTVA-CHINTAMANI BY GANGESA UPADHYAYA, PART IV, VOLUME I. SAVDA KHANDA FROM SAVDAPRAMANYAVADA TO UCHCHHIA PRACHCHHANNAVADA FROM THE COMMENTARIES OF MATHURA NATHA TARKAVAGISA EDITED BY PANDIT KAMAKHYA NATHA TARKA-VAGISA. Professor, Sanskrit College, Calcutta. CALCUTTA PRINTED AT THE BAPTIST MISSION PRESS 1897.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM namaH zivAya / tattvacintAmaNau zabdAsyaturIyakhaNDam / atha zabdo nirUpyate / prayogahetubhUtArthatatvajJAnajanyaH zandaH prmaannm| zabdAsyaturIyakhaNDarahasyam / nyAyAmbudhikRta tuM hetu zrIrAmamakhilasampateH / tAtaM tribhuvanagautaM tahalakAramAdarAbasvA // 1 // zrImatA madhurAnAtha trkvaaaugdhiimtaa| viSadaulatya daryante turauyamaNipakkikAH // 2 // pAbaunikau paNDitamaNDalISu sattANDaveradhyayanaM vinaapi| madu kametat paricinya dhaurA nijAmadhyApanamAtanadhvam // 3 // pratyavAdipramANavayaM nirUpitamidAnauM gharamapramAzaM ganda:(1) (1) baulazrImatharAnAtheti kha. (1) rAnI pada iti /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvacintAmaNau . nirUpaNIyo'taH zivyAvadhAnAya pratijAnaute(1) 'ayetyAdimA, 'zraya' upamAnanirUpaNAnantarakSaNaniSThaM, 'zabda' bhAbdapramAkaraNaM, pathAzrute zraye pramANazabdasya lakSaNakaraNe antiratApatteH / "nirUpyata ityatra nirUpaNaM svakSaNa-svarUpa-prAmANyAdibhijJApana, lakSaNasvarUpa-prAmANyAdiprakArakajAnAnukulo vyApAra iti thAvata, pAkhyAtamya ca viSayatvamarthaH, tathAcoramAnavizeyyaka-lakSaNa-svarUpapAmANyAdiprakAra kajAnAnaka navyA pArAnantara kSanichAbhinno yolakSaNA svarUpa-prAmANvAdiprakArakajJAnAnukalavyApArataviSayaH pramANa zabdaH ityanvayaH / 'prathapadasya snaptaditIyAvibhakrikasya nirUpaNakriyAvizeSaNatayA loka pavanotyAdAvivAbhadasya maMmagamaryAdAvalanabhyatvAt, nAmnaH kriyAvizaSaNAvayale 'abhedAnvayabodhasyaiva mAkA chatyAna, vyApArazca zabdaprayoga eva sahiSayatA ca vyApArAnubandhiI (2) tena zabdara nirviSayakanve'pi na patiH / (1) athavahitottara kAlakanyatvaprakAraka-ziSyasamadhitabodhAnukUmadhAraH pratimAH , ma ca yadheyAdi nirupyata ityannaM vAra, nieuur-. ityatra vartamAnasAmIpyArtha kA naTa prAyam, vartamAnakAlAvya vajitAkAlArtha vAtvena jAdhetyAdi kAsya nirutanijhAvaM, azye nyAdinA ityatra abhede TIyA tathAca artha yAdivAkyAbhinnatijAnakUlAtimAn bhagikAra iti shaabdbodhH| (1) vyApArAnuSandhana) yApAra prayojyA, tathAca zabdaprayogasya nirviSayaka tve'pi bAcitabhaNDabhanyAmAt tajjanyajJAnarUpaNyApAraviSagatvebha tahimayAvanirvAha iti bhaavH|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyaturIyakhagar3e zabdAprAmANyavAdaH / , kecit / athAbdasya dhvaMmAdhikaraNakSaNasitvarUpAnantarakSaNakRttitvAzraye // dharmiNi na kirapi tu anantarakSaNattitve dharmaeva kriH anantarakSaNavRttitvatvarUpeNAnantarakSaNavRttilasya zakyatAvacchedakalamapekSyAnantarakSaNattivatvasya kevalasya zakyatAvacchedakalye lAghavAt tathAcAzrayAyibhAvasambandhenevAyathabodha: prabhadabhambandhenAnvayabodhe athapadamya dharmiNi lakSaNApateH, ataeva cAvyayAtirikramAnaH kriyA vizeSaNAnasthala eva abhedasaMbargakAnvayabodhaniyamo'vyayAtirikranthamna eva dhAtvartha-nAmArthayorbhadAvayavAbhAvaniyamaca, anthayA zrathAdipadamya dharmiNi lakSaNApateH / vstutm| 'prathAdipada sthAnantaracaNavRttitve'pi na mAkra: api tvanantaratva eva zakriH, anantaralaJca dhvaMbha eva, tathAca 'prathapadolaraM mAtamIlA pAt laptamaptamyartha bhamAmakAlInatve 'thapadArdhamyopamAnanirUpaNAdhvaMmasthApayaH(1) ma tu dhAtvartha, dhAtvarthe ca bhaptamyaryasyAnvaya iti prAH / nbhen, ghi bhaag maanr' blil anndaa vA kApi prakRte upamAnanirUpaNopamyApakapadAbhAvenopamAna nikapaNAnantarakSaNattitvamya upamAnanirUpaNAnantaralasya vA vizeSato lAbhAthe lakSaNAthA zrAvaNyakatvenAbhedAnvayabodhapaJcamyApi mamyakbAditi / (2) yaza pAbda svaMmAdhikaragAhasivAya ifa! 11) vyapi tyanantarakSaNa eva zaktiH pAna tamatvajJa adhikAgAta yA dhvaMsa vizikAvaM tayAcAyapadonaH saptamInIpAt lupta samaya nidhanAyAmevAdhapadArthasyoSamAnaniya gAdhvaMsavidhiya.kSaNamyAndhaya iri kha0 /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau aca 'na upajauvakatvameva saGgatirayaM gavayapadavAya ityupamityAtmakazakripada viSayakajJAnasya zAbdadhaukaraNatayA zabdamyAtidezavAkyArthajJAnAtmakopamAnopajIvakatvAdini bhAvaH / nanu upamityAtmakazabdapramANastha ati dezavAkyArthajJAnAtmakopamAnopajIvakatvatadati dezavAkyArthajJAnAbhakopamAnasyApi patidezavAkyajJAnAtmakazabdopajIvakatyenopajIyopajIvakabhAvAvizeSApamAnamevAdau kuto mirUpitaM zabdasnu pazcAnirUpyate vinigamakAbhAvAt / athopamAne zabdopajIvakatvameva mAsti yaca kIdRggavaya iti praznAnantaraM citralekhAdinA tAdRApiA'vadanaM tatrAtidegAvAkyaM vinApi mAdRzyajJAnAtAko panAnotpattiH / na ca citralekhAdinA gosadRzo-- pasthitAvapi tatra gavayAdavAcyatvAnupasyiteH tadapasthityarthamabhiprAya viSayaH zabdaptacApi kalpanIya iti vAcyam / cicalekhApasthite gosadaNe praznavAkya stharAvayapadopalApinasya gataSapadAyamasya manaseva bodho patteH zrAmiNAyikA anyanAyA anAvamyakatvAt / na ca pakyei najanyazAbdabodha vA icchAmattvAt tadviSayasampAdanAya gando'vayaM kanIya iti vaatt| yadA prAnimAce dnch| nandA zabdakalpanAbhAvAditi cet, taIi, zabdasyApi nopamAnopajIvakalaM sthAt vyavahArAdinApi zaktiyAhAtmaka zabdodayAt kvAcitkopajIvakatvaJca tulyamiti, bhaiva. mAnatAvacchedakadharmavyApakojonyatAnirUpitA yA svarUpopajIvakatA tasthA eva pramANAmArAbhidhAne (2) svarUpata upauvakateti kha0 /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayojakatvAt / mAnatAvacchedakadharmazca iSTriyatva- vyAptijJAnatva-varNajJAnatva-bhAdRzyajJAnatvAnyatamadharmAH sA ca 1) zabda evaM varttate na tupamAne mAdRyajJAnamAtrasyaiva upamityAtmakaza kripada viSayakA zAbdadhIkaraNatayA zabdasya upajIvyatvAt mandamAtrasya ca upamArga pratyanupajIvyatvAt upabhoktA va svarUpayogyatA bodhyA tena nilimAdRyajJAnasya zaktipadaviSayako mAnupadhAyakatve'pi ma cati: upamititvena prAdRzyajAnatvena kArya kAraNabhAvAt mAdRzyajJAnamAtra pratipadaviSayako mitisvarUpa yogyalAt / upajoSakatA ca pramANavibhAjakopAdhiniyatadharmAvikiyA bodhyA tenAtidevArthajJAnAtmavamAnasya varNajJAnatAvachopanIyatAnirUpita zAbdavAcnakAryAzrapi na natiH mabdasya upamitikaraNavAniyatatvAt mAlAtkAra-vAnupatvAdikaJca zramumatikaraNatva niyata tAnanena kiminiyana Analena anumitivena tA 3 ) kAryakAraNabhAvAna tena pratyanavakala shi zabdAkhyakhaNDe zabdAprAmANyavAdaH / n krtii| vAyAtkAla nAtrayavaceni 10 / rA sAnalana anumatitlana vajJAnalena tacikAnumA iti 600 cihnitapustakapAThaH vRtu yAnAmyAtma pachi nirbhara, parAmarzavizeSatya anumitinipro pratikArajAtyavyavasyAyane gavAnipranazubhaGgAt parAmarzastra kArArArthameva jAnavena anumiti kArya-kAraNAbhAvo na tu yAmivAnatvenAnumititvena na vA samAnatvena kAnumitivenetyavadheyam /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmayI bhajatyA na pratyakSAnantaramanumAnanirUpanAnupapantiH(1) / 10 kA oSadhau paraM intIti prazna dazabhulasadRzauSadhI jvaraM hantItyusare upamityA jvaraharaNakArya-kAraNabhAvagrahaH tacopamiteH bhakipadAviSayakatvena zAbdadhIkaraNatvAbhAvAdumititvamapi pramANavibhAjakazAbdadhIkaraNatvAniyatamiti vAcyam / upamiteH zakibhASaviSayakAvaniyamena(2) tavAnumAnAdinaiva kaarykaarnnbhaavphaaditi| etenopamAnaphalasyopamiteranidezavAkyajJAnAtmakazabdapAlasyAtidezavAkyArthajJAnasya upajIvakatathA phalataH zabdopaNIvakalasyopamAne sattvAt zabdanirUpaNAnantaramupamAnanirUpaNApattirityapi pratyukta, nirukSasvarUpopajIvakatAyA eva pramANAntarAbhidhAne prayojakatayA palata upajauvakatvamya tadaprayojakatvAta, yadabataraM yanirUpaNaM taniSThatadupajIvakatAyA eva lAghavAt taba bhayojakatayA phalaniSThaphalanirUpitopajauvakatAyAH kAraNAnantaraM kAraNAbhidhAne prayojakAvAsambhavAJca, phalamiDaphalopajIvakatAyAH kaaligul-jaalichminlaalaabaad naa ar'i smbr'dhena kAraNaniSThatva-kAraNanirUpitatvAbhyupagame'tiprasaGgAt gauravAcca / ataevAnumAnadaudhitau phantata iti vihAya svarUpatazcetyuktamiti smprdaayH| naNyAsa upajauvyopajauvakabhAvayostulyatve'pi na itiH zrAma (1) cAmatvena 'dhanu matitvena kAryakAraNabhAvAt pratyakSatyavyApakopajIvyatA__nirUpitopajIvakatvaM anumAnanyAjJatasisi sAtparyyam / (2) prativiSayakatvaniyameneti khaH /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAvaturoyakhaDe zabdAprAmAsthavAdaH / baniyo gAteraprayojakatvAt kinnu svatanvecchakheti nyAyema(1) racaiva kamaniyAmikA, mAnizAnantarAbhidhAnadhyApakatAyAmupadhuNyate anyathA mAdRzyaliGgaka-padaliGgakAnumiterapi lijAmavidhayA jJAnamAmAnyasthAnumitikaraNatayA vA anumAnatvena tadupaNIvyatvasya bhAdRzya jAnava-padajJAnatvAvacchedana mAvAna upamAna-samdayoH pUrvamanumAnanirUpane'pi kiM vinigamakamiti prADariti saMkSepaH / lakSaNa-svarUpa- prAmANya mirUpaNaya pratisAtatvAt prathamato lakSaNaM nirUpayati, 'prayogeti 'prayogahetubhUta' prathagakAraNIbhataM, cadarthanavajAma' yat arthaviSayakatAnyajJAnaM, nAnyaH 'pramANaM zabdaH' ityagvayaH, 'pramANaM zabdaH' iti lakSya nirdezaH, anyathA 'samrapadasya lakSaNAnargatatve, pramANamAmAnyasya lakSyatApattau arthAntarAyApyorApakte:(2) prathamato yema kenApi pramANena vArvAkyArthajJAnaM tato vAkyArthajJAnazAma tataH parasya vAkyArthajJAnaM bhavaviti vAkyArtha jAnechA tato vAkyArthajJAnarUpeSTamAdhanatAmAnAta vAkya ikA(5) tato vAkArUpeSTamAdhamatAjAmAt runisAdhyatAjAnamahakatAta. kaNThAbhidhAmAdau cikIrSA tataH kaNDAbhighAtAdimAdhikA kaNThA (1) khatantrecchamya parthanuyogAnahatyamiti nyAyenetyarthaH / (1) svarthAntaraM dhanAkAjitAbhidhAnaM, pramANa sAmAnyamya lakSyatve dhamAkAjitasya zabdAnirikSapramANasyAbhidhAnApattiriti bhaavH| pramANasAmAnyasya lakSyatve pramANasAmAnyAntargatapratyakSAdI prayogahetubhUtArtha satvajJAnajanyazabdatvAbhAvAdaNyAptiriti tAtparyam / (2) tisAdhyavAkye racA iti kh0|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ citAmaNI "dhupAdAnaka pravRttiH tataH kaSTAdiceSTA vibhAgAdikrameNa kaSTAbhi urnigraft: aatarairpattiriti praNAlyA prAcAM naye paraparavA vavAkayArthabuyodhathiSApUrvakavAkyatvAvacpriti vAkyA 'jJAnasya hetutayA ca sarvvatra lakSaNaM vaGgamanIyam / vahninA sicati ityapramANazabde'tivyAptivAraNAya 'tasveti yathArthaityarthaH / manu 'prayoga hetubhUteti jJAnavizeSaNaM vyartha na hi prayogAhetubhUtenApi jJAna zabdo janyate yadidaM vyAvarttayet zabdAcetubhRtaM zratha zabdaM jamayatIti (9) vadatovyAghAtAt / na cArthatatvajJAnAdijanyamaMskArAdivAraNAya taditi vAcyam / tathApi prayoga hetubhRtArthatattvajJAnaanyasaMskArAdAvativyAtitAdavasyAt / tadAraNAya zabdapadaM lakSyawater pravezamayamiti cet, kRtaM tarhi bhUtAntena / zrarthapadamapi yarthaM zrarthatvasya jJAnaviSayatvasvarUpasya kevalAtathA jJAnamAtrasyaivArthaviSayakatvenAvyAvarttakatvAt / ma ca vAkyArthajJAnadvArA vatRpadArthatatvajJAnajanye mAcAdozvarIyapadArthajJAnajanye ca vahninA mijhatItyAdibAdhitavAko tivyAptivAraturere vAkyArtha paramiti vAcyam / tathApi kaSTatAmvAdyabhibAtAdau tadvAkyarUpe mAghanatA dijJAnAtmaka vAkyArthatatvajJAnajanyaHer arraftaaris tivyAptitAdavasyyAt dRSTasAdhanatvAderapi yatkiJcidAkyArthatvAt / zrathArthapadaM svArthaparaM svapadaM prakRtavAkyaparamiti cet, tathApi vahikara eka se kA nukUlakRtimAnityAdiprakRta L (1) zabdAhetubhUtena yaca zabdojanyata itIti ka0 / zabdA hetubhUta are zabdajanyataiti ma0 /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvApi bajatA pramAlAn / sambandha tathA caniyAnie dabasyAt sArthavaM savanyapratipattiviSayatvaM tava padArthapyanIti , bArIzvarasya vA padArthatalabAnamAdAvApthativyApne9rilAya tazva mattvapadamapi vyarSa sdupaadaame'thticaapne?ritvaadini| pacate. radaM hina pramANazabdasAmAnyazakSaNaM zaramAvasyaiva pramA pratyeNa sAkA- : javhatyastra bhandatvamya vA talakSaNavAt vajinA mitItyasyApi kacidartha pramANavenArthatAtmetyAdarthatvApAca kintu kasminvayeM ki: vAkyaM pramANaM tasyeva lakSaNaM, tathAca arthatattvetyA deviyaka-nAma- / dharmaka-tamakArakayathArtha jJAnajanyo , yaH sa tadvizeSyaka-satsaMsargakatatprakArakapramANapanda ityarthaH, etamAbhAyaivArthapadaM, pazinA nidhatAtyAyogyavAyarasa seke vajhikaraekakhAMge pramANatvavAraNAya yathArthati, tAdRmajJAnajanyasaMskArekAdAvatiyAptivAraNAya prayokara hetubhUti janyavizeSaNaM, prayogahetabhUtavadha varNamAlA, 'prayoga' varNasya, 'yo henuH' yA mAmayI, 'tato bhUtaH nata utpA iti vyutpattaH, tathAca varNamAmagrIjanyatve. mapti nikalatattvajJAna, anyatvaM nirUlapramAvazabdasvamiti lakSaNaM phalitaM / saMskArezAdiza na varSamAmayaujanyaH staramAmayyA itarathAjanakavAditi nAtivyAptiH, svanivAraNAya gabdatvamapahAya varNatvenopAdAma, varNavA .. kavAdiyApaka-zamdalavyAya-dhvanivyAvRttamAtivizeSaH / na savarNaprAgabhAvajanyale matausyeva mamyak kiM kAraNakazApAtmakasAmagrIpravebheneti vaacym| yatra varNaprAgabhAvapratyace bAkyArthI'yupanautI bhAmate tatra varNaprAgabhAvapratyo'tipramAt tasya vAcyArthavizeSaNa
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ yA nizAmanavasyApi tacaH atra aratva saMskArA arthaviSayaka arrerana ca vAraNasambhavAditi vAcyam / yathAsaci vaissmyomaavaat| etaca jAyamAnazabdasya pramANatvapace, zabdama pramANapatre tu tAdRzaH jamyaviSayaka jJAnatvaM khacaNamavasecam / mono'vyAtiH yadA kadAcit yena kenacit kramagratefenaria aeropna mauninA arthakrameNAnusandhoSaattarai ne ca yasminnarthe yadarthAMze pramANamandatvaM - tadarthaprakArakayathArthajJAnajanyAvaM nAti tAdRzajJAnaam after reaftert ucArakasya ca tAdRzajJAnAbhAevaM vaca vA yadarthabodhayiSayA vAkyasucaritaM zrocA bhrameNa lacaNAdinA vA taditarogyAsaH taca zrotu vanatA mAyAprAmAyApantidvizebhya-taiprakArakajJAnajanyalAbhAvAt evaM zukArite pathathA mitItyAdivA'nyAbhiH pratavAkyArthAnabhijJatayA darda vAkAM mukhayAdhanamiti jereenaraideva tena tadAkyaprayogAditi cet, na teSApauvAdumAnyatayA lakSaNamanvayAt / caita ffer fractaresogyavAkyasyApi karaNAt vajJayaMze pramANatvApati evamauvarIyatAdRzajJAnajanyatathA ghaTamAnayetyA budAmonaaritart karaNa vaze pramANalApatiriti vAcyam / vaRineti bhAgasya (9) tadaMze pramANAvasyeSTatvAt siJcatItibhAgasya (1) vazineti bhAge iti la0 /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ vadhimAjamanAvamA jAna AmamAvAsayogAyoga savAt prataeva abhivAvattiya vAdavi kAya rati sapanogyatayA banAvano'pi bhAisa paraH karmatvamASaSanaM atirityAdarapijIriyA ghaTaprakArakavacAryajJAmajanyatayA karmale ghaTAMce pramA kati vAcam / ghaTabada-kIpAdipada aSaNayA ghaTaH kala samuditamAko ghaTapatkarmavarUpavibhiDe pani paTavArI bishbkhiilnmblghni e sibhilibaag sApi tAdRprabhAkharUpaprogya vimeta yAnAbhAya iti vaacm| vazimA bitItvAropa karaNakatvAne vAlamAyA yavanAt / ra mAyA zAya namAna vAkyAjJAnaM vivApi zaka-bAlabAyi paayyogaa| vAkAryazAnavena hetutvAt tApIcaromavAkyAjAnamaNi accam / tathApi vivAdizakAhinA vyabhicAraNan / nAbAlyArthabodhayiSApUrvakavAyalAyapi prati yavAkyArthajJAvaM hetu riti na vyabhicAra iti vAcam / mAnAbhAvAt / na ca vAkyaM prati vAkyArthajJAnasya mAdhAvato'pi upraNAcyA vAkyArthayubodhayiSApUrvakavAyalAvadhi prati khaviSayokAdidvArA vAkyArthajJAnaM itarAvazyaka iti vAcam / (pramAvasyeti kh0| (2) zukAdibhiriti / 1y
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ svcintaamnre| . praNAkhyA vAkyArthajJAmaya paramparayA tAdRzavAkyopayogive'pi aamaanthaaly' maalaamaadhaan aahmaal bilr'i mr'iandh-ngdhaajaaglngkiy' aaskhaanumaalaabilaa byaang jJAnajJAnAt vAkyArthajJAne rakAsambhavAt slaukikapratyakSaM pratyeva viSayasya hetulyAt yatra ca vAkyArthajJAnasya laukikamAkSAtkArAdeva tarekA tatrApi vAkyArthajJAnasya taddhetatve gAnAbhAvaH kaNThAbhidhAtAdinA anyathAmiddhatvAt, ataeva vAkyAryajJAmajJAnamapi na hetuH kaNThAbhidhAtAdinA anyathAmiddhatvAt anyathA jalAdharaNAderayukapraNAlyA kapAlasaMyogAdisAdhyakapravRttidhArA ghaTAdizetasvAporiti bhavyamate lakSaNamidamamavi payasA siJcatauti vAkye nirutArthatatvajJAnajanyatvavirahAdityapi nirastam / mAnavema Izva rauyatAdRzajAmajanyatAmAdAyaiva bhayaSa lakSaNasamanvayAt / na caivaM sattvapadavaiyarthaM ayogye lAdRzavAkyArthajJAnasya izvarIyasthAbhAvAt vAkRtAkyArIjJAnasya cAzanakatvAditi vAcyam / vakravAkyArthajJAnastha vAkyArthajJAnalenAjanakatve'pi mAnatvena kAlama ca janakatvAn / astu vA anyatvamAtra samAnakAlaunatvamAtra lAghavAt tema kAryatvApachi prati jJAnatvena kAlatyena ca kArya-kAraNabhAvAsattve'pi na vatiH / (1) tathAca yadipoSayoH kArya-kAraNabhAvaH tatsAmAnyayorapauti niyame mAga:bhAvena kAryavizeSa prati kAlavizeSamya jJAgavizeSasya ca kArayatve'pi kArthatvAvacchinnaM prati kAlasAmAnyasya zAnasAmAnyasya ca hetuba mAmAbhAva iti bhAvaH /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaanur'ii aay'aakhaal|' pherituH payArthajJAna mAnAve'pi bArAnupUrvAdhAna hetureva tathAca talapahAvayAdA zAninavAkyAnunau-bAdhitavAcAryobhayaviSayakasammAnajanya bAdhitavAko pratiyAgniH sbaasmuuliiy'aalbidhaa sr byaakhaay' ulaad sh khaalvena janakatvaM vivakSitaM yena nokadoSaH saahityaajH| tadasat, baaghaaghlssbaandiimaalngkaabi naambl saalaam vAmbAbhighAtajanye karaNApATavajanye ca vAkye vyabhicArAt / ga caivaM ghaTamAnayetyAcAmupUrbomavidagho'pi bhUkhAdaH tAmAnupUrvokavAkyaprayogApatiriti vAcyam / bhAnupUrvAjAnaM vinA kaNThAbhighAtAdau tAdRzavAkyarUpeSTamAdhamatAmAnasyaivAsanAvAt / khodezyakasissaaghssaaghlaabndi smmaanyuliikhnr'mm bliigiilil'pi kAraNaye mAnAbhAvAt kaNThA bhidhAnAdimA yathAmiddhatvAca anyathA svargAdizAmasthApi yAgAdimAyaka pravRttidvArA yAgAdianyavarga hetutvaaprini| kepita, prayogo ibhato yasyeti vyutpattyA prayogAtoH . bhUtamutpatramiti vyutpattyA vA prayoga hetubhUtapadaM zAbdavarUpAta vizeSaviziSTaparaM, nA darthatattvajJAnaM tadeva janyaM yasyeti rautyA bhAdapramAkaraNatvaM lakSaNaM paryavamitaM, arthapadazca svruupkthn| ma caivaM mAdhyatAvacchedaka lakSaNayorabheda iti vAyam / lakSyapraviSTasya vikSa (1) visaMvAdivAko iti / (1) vAkyArthazAnavadAnumA jAnamapi na vAkyahetuH mAgAbhAvAditi kh|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikAyoM manu zabdo na mamAya tathAvivaraNavizeSa pramANa, athghaaghlks), alimaa nr'njhi abibisA) pramAlaca pUrmavat bAsaMcarmaka-tattatpadAvaTinaM yogamiti pAriti saMveSaH // zakSaNamuzAmidAnauM mAmANyaM vyavasthApayituM prathamato bauddhamatamAmaJca nirAkaroti, nanvityAdinA, 'ma pramANaM na pramitikaraNaM, pAraNalazca palAyogavyavachinakAraNatvaM phalnopadhAyanasamiti dhAvat, maha vyApAravattve pati kAraNatyaM, pramAyogavyavacchedAmAsa vA mANadetoraprayojakatvApatteH / nana svapratyakSa-(2)sAliGgakAsumivyupadhAdhakatvAt bAdha iti vaacym| zabdAviSayakAnAminibhivAmityuphabhAekAnyAvA) mAdhyatvAt / patre ca zabdapadaM zabda jJAnapara, anvathA nyAyamaro'pi sabdajJAnasyaiva pramANatvAt pisAdhanApoH zAvamAbhazamdastha karaNatyapakSe tu yathAzrutameva sAdhu / na ca tathApi prajanitabhAbdabodhake bhakdajJAne tAdRzadhare vA aMzata: misAdhanaM -evaM bhAdo gupa iti zabde najAne vA aMzataH siddhamAdhamamiti vaacym| (1) lakSyapravivilakSaNapramAva yeti kA, ya0 / (1) tathAta vastugatyA lakSyata vacchedaka lakSaNayaurabhede'pi upadhitAnupa hitabhedAt lakSyatAvacchedaka lakSaNabhAvasaGgatiriti bhAvaH / (2) patra pratyakSapadaM laukikprtykssprm| (3) aag mustaabissy'ni mlilini ythaa niy'maanuss| samitibhinnA yA pramitiH tadupadhAmakAnchanova
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhabdAkhAturogAmAdi / basa eka 'nApratyaka pramANa' iti vAmavAli kimI amarate ti vAcam / ta anumAna pari + pramA nadA tena liyaDe eka bhandA pramAce bhaviSanIti abdoni pramANamityAyaH suprasanumAnaprAmAcaM tathApi phalavabhicAreNa karaNavAbhAvAt + pramANamityAaSaH / na zabdasa pramopadhApakatvAnandhupagame gandanavaNaNAraM viziSTAnubhavaH kathaM zAditi vAcyam / etamate zabda pravaNanammaraM vibhinubhavIvAmizaH vipApacititahasamargAbahamAcam / bahAra bhoga pratyeka satyApakhitau mamabhava maLaca sAkSAtkArAtmako vidhihAnubhAH tyabhiprAya iti ma kAyamupapattiH / a ba mAna vA zabdAviSayakA miti bhitramityupadhAyakaM na peti bisbiliH, angkshaay'aajaalaali bimb yaadakAvacchedena va niSedhasya sirahesyatvAt nANanitamAdayodhako zabda bhanoguNa pani breka vidhikoTAbaMzato bAdhobhiSeka koTAvaMzataH simAdhamamiti / kecitu, zabdatvaM sanjAnatvaM vA tAdRzAmityupadhAyakaktina deti vipratipattirmAto'sato bAdhAdhavakAzaH, gabdatvA gandapada.. ) tayAghAvacchedAvacchedanAnumitI sAmAnAdhikaragyabhAyesa sirapati bandhakatvAn na siisAdhanamiti bhaavH| (2) manu viziDamaterAnubhavikatvAt anubhavApazApa hababarasAdarA yti|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ : catAmaNI / karayA tat yasmin sati kriyA bhavatyeva / zabde sati prabhA bhavatyeveti nAyaM zabdaH pramANaM / na ca zabdo na pramANamiti (1) vAkyasya prAmANyApramANyayeArthyAghAtaH asyAprAmANye'pi eta pravRttinimittamubhayavAdisiddhameva kevalaM jAtirUpatve tayAvRtirUpatve ca vivAda ityAhu: ( 1 kuto na pramANaM tatra hetumAha, 'tathAhoti, 'karaNavizeSaH ' prabhAyAH karaNaM, 'kriyA bhavatyeva' kAryyamutpadyata evetyarthaH tathAca hardratani karavamiti bhAva:, 'pramA bhavatyeva' va pramA bhavati, zrAkAGgAdijJAnavirahadazAyAM padArthasmaraNAdivyApAravirahadazAyAJca zabdAt pramAnutpatteriti bhAvaH / tathAca pramopadhAyakatvAtyantAbhAvA hetu:, pramA ca zabdAviSayakatvena zranumitibhinnatvena ca vizeSaNIyA tena svaliGgakAnumiti svapratyacAdAya ma svarUpAsiddhiH / na ca sAdhyAvizeSaH tAdRzapramoyadhAya kAnyatvasya Starterer anyonyAbhAvAtyantAbhAvabhedena bhedAditi hRdayam / 'vAkyasya' bhavaduktavAkyasya, 'prAmANyAprAmANyayoH' pramopadhAyakatve " (1) nAyaM pramANamiti ka0 / (9) na ca na prAbdaH pramAdyamitIti ka0 / (9) zabdatvasya jAtirUpatvaM guNagAna kartRparamate vivAdaH zabdatvasya khaDopAdhirUpatve zabdatvasya jAtitvAGgIkarTa cAra pitye svamate vivAda hote samuditatAtyartham /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ - paavaahaa| - - dutvApyamAnAvisaMvAdAditi cet, na pAyAzAdimatA apramopadhAyakave ra, 'yAdhAtaH' zabdasya pramopacApakAyasavAdhAra pramopacAyakAle AyAtaM abdaca sAkSAdeva pramopapAthakAvaM, amamopapAcakAve hi apranopadhAyakalaM dhamApadhAyakatvaM, pramityanupadhApakAvaM vA, zrAce prAcAtaM mandamAvasyaiva pramopadhAyakatvaM, viSayamAnena mahatavAkyajanyamAnasya bhramavAn / anye zabdasya pramomadhAyakAnyAne mAmAbhAvaH bhavadubhavAkyasyeva tapa mAnavAditi bhAvaH(5) / 'prAmAsye'pi' pramityanupaMdhAyako'pi, 'etadutyAyamAmeti etatpandhapadAthApakhidi-mahasayamakatamanasa ityarthaH, atisaMvAdAt' patisaMvAdijJAnagamakavAt zabdamA pramopadhAyakAnyavadiSayakapramANanakalAditi yAvat, tathAca mana eva zamdasya pramopadhAyakAnyAne bAnaM, sunizca prAmAmAhAbhAyeti bhaavH| kadhica 'etadutyApAsumAgAvisaMvAdAdini pAThaH tacaitanjanyamAdhya-sAdhanAdisyapadAyA~pasthini-tahasaMgAMyAjanyAnamAnaNya zAmdapramopacAthakAnyAyasaalr'uulaaki, mthaanaalr' mi smaadhaan mAnamiti bhAvaH / ra cAlAnugAmasthApi prAmAkhamapa (1) rAtadusthApayAnumAnAvisadAdAditIti ka. ! (2), 'pratavAnya jJAnasya' zabdo ma pramANita sAjanA zAmastha, ____ 'bhramAcAt' baadhitnidhssktvaadilaayaa| 16) sAga yadi 'pradaH mAya iti bhavaMdusavAya pramithupadhAyaka sadA andamAcamya pramizanupadhApanatva niSpamANakamiti bhAvaH /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintAmaNI : padArthasmaraNAdivyApAravataH pramANatvena tathAbhUtAt pramotpaterAvazyakatvAt tathAbhUtatve ca phalAjanaka saM gamAdidamamaGgatamiti vAcyam / etatpAThapace saugatamASasya pUvipati hRdayam / svamate bhAgA siddhimAha, 'zrAkAGkSAdoti zrAkAGgAjJAnAdi viziSTasyetyarthaH. 'AdimA yogyatA jJAnAmattijJAna jJAna-virodhibhijAmAdipratibandhakAbhAvaparigraha: (1), 'padArthamaraNAdauti padArthamaraNAdirUpavyApAra viziSTatetyarthaH, 'AdimA zravAntaravAcyA nodhaparigrahaH zrAkAGkSA jJAnantu na padajJAnavyApAraH anumAnAdinA tAne'pi zAbdodayAditi tasya pRthanirdezaH, 'pramANavena' pramAmAmagrI viziSTa AvazyakalAditi, tathAca zabdenobhayavAdibhiddha heturiti bhAvaH 1 nvAkAGkSAdijJAnavazinde'pyAkAGkSA dijJAnarUpamA pauri 'dazAyAM proSadhAyakatvAbhAvAbhyupagata iti ma bhagAmiddhiritvahire, 'tAva prati ivAmayyamavadhAna ityartha, 'takAra: 'samyAdityanantaraM yonyaH, 'kalAjanakasya' pramAphIpadhAyakalAbhAvasya 'karaNAntareti karaNAntare catarAdAvapi mattvAcetyarthaH, Fera carAdau yabhicAra pratibhAvaH / zranyonyAbhAvasya sAtha (yAdinA yogyatAdhAnAvijJAna nihoni sAdipratibandhakA bhAvaparigraha iti sa0 / (1) tathAca pacatAvacchedakanAmAnAdhikaraNena helabhAvAt bhAgasiddhirivi mAtraH /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghaalaaluhiighssi amaamaar'aar'| 2 mulinliansh nt r'khaa mdiighliilaammaamaa khaal bilkini maar:| akss shdi glp smmaaminishir`saagr'uul daalaa , bhAvaH / na caivaM vAkAzravaNAnantaraM vAkyArthavodhaH kathaM syAditi vApyam / vAkyaghaTa kIbhUtatattatpadebhyatattApadArthApayitI mnomaamliimaalaar'ur'uur'kssaar'iissaa| ph ny'aath br'hmaar'jaanl anggsaanigifiagssaakaar'ii: r'uup braahmaatuy'aa sumissiidi thaarthbinimll| saandhl maalbigkhaadyaaly' alibini / khaaledhir'i laanii maanaamr'aann caalaanir'igaanshesn msbaamiililiaansyaa bhuuy'aa ghnaadaaghssmilaamaathaa jhaaliin shiissslaay'aadd'| ndl, gm maami athm: ddhaani buhaamblbi|aaH aalsaar maas| aph kns saani muy'aa anggammiaa: jaalaalaagiithi saabilaa kii| varUtamA anartha Trayogi zrutamavedaM purANAdibhya ityAkArAnu"; yaa bllaami:| n b sudaanii: maansmmnn er arg: aabgaani: ky' maatRgaalumti r'bi baan / sumiilaaln aar'u naar' anny ny' gy'aasumii(2) sty ass: sun by'aali+kssikaa o shaar'iikhbi saathii| (1) davaphilotpasiniyAbhikAyA itikh.,m| {*) "a r'aa mny'i aaN+nH '' bishbaambini , /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ referent | 1 vaca taca zAbde paNeti vAcyam / zruvaH pratyace lakSapetya sthApi(1) suvA / athAstu zAbdatvaM jAtirastu vA tadavaca prati padajJAnajanyapadArtha pavityAde hetutvaM tathApi yA jAtirmAnasatvavyApyeva tathAca cacurAdivacchando'pi pratyakSapramANAntaryaMta eva na tu pramANAntaraM / ma ta mAnasatvavyApyatve yAgAdeH zAbdabodhAnantaraM ari erware intravyavasAyApatiH taca dadaM mAnumitaM na vA ture fear tamevedaM padebhya ityanandanamAyAbhAvApatikheti (9) vAtham / laukika vizyatAsvarUpa mAcAtkAralAvacchinnaviSayatna:sadabhAvadviSayatvAt (") / zranyathA surabhi candanaM ityupanItabhAnAaari atri enarratitzanuvyavamAthApatteH maurabha na mAcAtkarImovAyAbhAvAtte (*) : ma sa tasya mAgasatvavyApyale upakRtaateferrerrararaf(1) yAgAdizAbdabodhe upanItabhAnApatiH tathAca yAgAdikaM praNamatyanuvyavasAyakA paTAdikaM paTaNomItyayamAH syAditi vAm / zAbdavAvakA viSayatAyAstanAbhAvena (1) zAbde zaktiH zrAvaNAtya se rAkSasyAmIti 0 0 // (9) sakhi, ga (3) laukikavitAtmaketi kha0, (4) mAyAv 'yAgAde do bhAvaH / ja0 / zAbdasya mAnasopanItabhAnAtmakatayA laukikaniSyatvAvAnaraM na mAgaM sAkSAt karomItyanuvyava sAkSAtkRta mityanuvyavasAyAnupapattiriti (4) ityanuSyavasAyAnupapateti kha0, ga0 / (i) padAnyaparitaghaTAdInAmapItyarthaH /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAlAropalo zahANAmAbAdaH / 28 nAmAtudhavAvAbhAvAt paraM kRtyA padajanyapadAvopasthityAdi abdhatvaM tavaiva tAdRNaviSayatAyAH matvAditi cet, na, zAbdabajAtemanimatasyApyatve mAnAbhAvAt tadavachi magi hattyA padajanyapadAdhApasthityAkAsA jAnAtitvasyAvazyakatvena mAdhava-gauravAnavakAmAt / na ca zAbdasAmagraudazAyA mAnamasAmayyAvazyakacAt mAnasabhAmaNyeva mAnamiti vAcyam / mAnasajAnaM prati jAbdamAmayyAH pratibandhakatyAbhAvasthAmiLUtayA naTAnauM bhAmabhamAmathyA api sndigdhvaat| na ra zAmatvasya mAnamatvavirustye mAnamatyApachi prati zAbdamAbhayaupatibandhakatvasya kampanIyatayA taDyApyanve kama nati bhAdhAna mahAna mAnasatvavyAyava tadabhAvAnyataramAdhyakaprameyatvahetukAnumAnameva pramANamiti vAcyam / ma hi mamApi bhAnamantAchina pani bhAbdamAmagautvena pratibandha katvaM, apitu anumityAdimAma sAdhAraNema mAnasaMtarajAmamAmayItvena, tazcAnumityAdhutpattidAyAM mAnamotpatsivAraNAya bhavatAmapyAvazyakamini no mAdhavaM parantu viparItameva gaurava tathApi mAinyamya mAnamataviruddhale mAmalera jAnamAbhaNyA mAnamatvameva pratibadhyatAvacchedaka navApyale tu bhAdetaramAmasatvameva pratiSayatAvacchedakaM anyathA manisAmagausanve bhinnaviSakalaukikAtyajasAmagrIsatve cASAghupanautabhAnAdimAmayo sattve va mAnamAnAravata mAdAtmakamAmAbhAgyanutpattyApatta. kicca mApdatyasya mAnasatvavyApyatve thatra padajanyayAgAdhupasthitimayamaghaTAyupasthitiya samUhasambanopasthitikamA . ( lApavazAmasahamiti kaa|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara S " . svastha karaNAntarasAmyAt / tathApi zabdo na pramA tata prAmAlA-bogyatAdimabhUcAlambanaM tato yAgAdeH zAbdabodhaH tatra bhAbdayodhamamaye uccavatopasthitaghaTAderapi mAnasApattiH / na ceSTApattiH, zAbdabodhAnantaraM ghara jAmAmautyanavyavamAyApatte, api ca. yogyatAmabhayadANAyAmapi zadazravaNAnantaraM vAcAryanizcayo'nubhava middhaH sa kathaM syAt ye gyatAmaMgAyeM mati mAnasamaMzayamAmayaumattvA... darthasaMyotpattyApatte. ekaradAyarapadArthavattvasya yogyatAvAditi kataM plviten| ... idAnauM vaizeSikamatamArate, 'tathApIti AkAGghAdijJAnaviziSTasya zabdasya zabdAviSayakapramopadhAyakanve'pautyarthaH, 'ma pramApAnaragiti, manu pramANAta ratvaM yadi khabhinapramANatvaM tadA nadabhAve sAdhye bhisAdhana(3) / atha pratyakSAnamAnabhinnapramANalaM tadA smmaan gsrssikti: bniighmaalaamaa , anumaannirmln tadA tadabhAye mAthe middhamApana cAyikairapi zabdanikAnumitau zabdasya karaNatvasvIkArAditi cet, na. pramANantaratvaM hi anumitibhinnazabdAviSayakapraminikara NAvaM, tadabhAvaH sAdhyaH svaviSayakapratyanakaraNAyA. bAdhadhAraNAya shbdaavissyketi| na ca pratyakSakaraNalameva mAsti vyApArAbhAvAditi vAcyam / svaviziSTabaddhau (1) kAraNAstarasAmyAditi kh.| . 11) tayAdha sammin vabhinna pramANAtyAbhAvasya sarbajAdi sammatatvamiti bhAvaH /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAlA padArthasaMsargasyAnumAnAdeva siddheH / tathAhiM ....... ............-.----...-----... - .....----- kara zavasambhavAt nirvikalpakasyaiva vyApAramAt / na caitra zabdaviSayakagAbdakaraNe zAdoguNa iti zabda naiyAyikAnAM aMzataH siddhasAdhana iti vAcyam / pacatAvacchedakAvacchedena mAdhyamikaddezyatvAttadadhibhAvena vA panatvAt / / yadA 'ma prabhANAntara' kRtapramANAmArgataM, pratAjJAnamityanyanaratvayANatAvacchedakAnabhavRttisvajanyatAtyakamiti yAvata, imindriyAdAyeva prasiddhaM, dhvaMmrAderapaundriyAdijanyatayA midinAraNAya anubhavavRttIti, smAtera yanamAnajanyatayA anu... bhAnamya pramANAntargatamampAdanAya jAnatvaM vihAyAnubhavatve mopaadaabh'| pataJca bhAyamAnazabdakaratApache. zabdabhAgakaraNatApakSe su zabdajJAnaM pakSoyodhyA, mAtra hetumAra, 'padAmimargamyeti, 'anumAnata ena middheH panuminisAmagrIta, eka gamAt, anumiti .' anumAna gata mariti hA, ayameva pATa. TIkAkArasamasa iti / nAbhinna gAumya javAdiyaH / 'yabhAvenovAdA milanantara priyamAdhAra tatvAbhAvAt tadanamAlavana tAdRzajanyajJAtvakAlamAtravikSaNe mAdhyAmidiH kAlAdinie, manakatAni pirajAtAmA abhi anubhavamivAla sadyaktimaya lamya ghaTAdijanyAyAmapi sattvAta tAdRzaMja-yamAvasya thApNatAvakaMdakatyAmAnAta bhAmAnAdhikaraNyasambandhanAnumavattityavidhijanyatAtpanya sApAcApyatApachedanAve tvanumAnapatya tAdRzAjanyatAvacchedena / tAdRzAnyataratyayAyalasijhavivAda yasyApi siddegiti parbakampa rava bhamiti dhoyaM' ityadhikaH pAThaH ka-cicitAmsa ke basale /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintAmayo / sAmagrI mizrAmayyA pragrahAditi yAvat evaJca anumitisAmayobhinnasAmayaujanyazabdAviSayakajJAnAkaraNavAditi heturiti bhAvaH / vayaM hetuH kharUpAsiddhaH ghaTamAnayetyAdimandajanyajJAnasyAnumitimAmaya bhimAmayajanyatvAdityatazrAha 'tathAhau ti / yadvA anumiti* bAmapobhitrasAmagrIjanya zabdAviSayaka jJAna karaNatvAditi heturakSA, navayaM hetuH svarUpAsiddhaH tAdRzasAmagrIjanyazabdAviSayaka jJAnaM padArthasaMsargajJAnameva tabdeva karaNatvAt zabdasyetyatazrAha 'padArthasaMsargakheti, 'middhe. grahAt tathAca tAdRzasAmayaujanyatvameva padArtha saMsargajJAne nAstIti bhAvaH / zranumAnaM middhiprakAramevAha, 'tathAhauti, yadyapi pramANAntargatatve sAdhye mAyaM hetuH sambhavati atIndriye paramANvAdau vyabhicArAt tathApi tambhin mAdhye 'anumAgamaH' zramu mAnavidhayA, 'sirddha:' mAdhakatvAdityarthaH tathAca padArthasaMsargAnumApakalAditi heturiti bhAvaH / padArtha saMsargakAnumApakatvameva kathaM . tadAda, 'tAti / * * kecittu zabdo na pramANAntara" hatyasya zabdavaM tajjJAnatvaM vA anubhavAsAcAcyA jAtyavacchinnakAryyatA pratiyogika kAraNanAvadakaM netyarthaH, tatve sAdhakAbhAvAditi turAH / mamu zabdazeSa pramANAntaraM tadA ghaTamAnayetyAdivAkyaprayogAnantaraM 1) padArtha saMsargabodhaH kathaM syAdityata cAha, 'padArthati, zranumAnataH siddhiprakArameva viNoti, 'tathAcatotyAjaH / (1)mA yetyA divAzranantaramiti 70 ga0 /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekhaadshpraamaamaabaad| gAmabhyAga daNDeneti(1) padAni vaidikapadAni kA tAtparyyaviSayasmAritapadArthasaMsargajJAnapUrvakANi padazravaNanammaraM padArthApasthitistadanantaraM padAni paunatya padArthAn pakSI kRtya vA padArthasaMsargaH bhopAnumauyate na tu padArSasaMmargasya zAbadabodhaH iti vaizeSikamataM tatrAdau padapakSakAnumAnaprakAra darzayati, 'dagar3aneti, padArthapakSakamavaye vakSyate, gurunaye laukikaH zabdo'nuvAdaka: vaidika eva pramANaM tanmAtanirAsAyaM vaidikapadAni pohatya vaidikasya ne 'pyanumAnAn padArthasamargasiddhiprakAraM darzayati, 'vaidiketi. atra vaidikazabdatvana na pakSatA kintu svargakAmo'miSTobhena yatetyAdikameNa anyathA padArthAde viziSTajJAnAmambhavAditi bodhyaM / 'tAtparyaviSayeti tAtparyaviSayobhatoyaH mamAritapadArthasamargaH namAnapUrvakANItyarthaH / na ca tAtparyaviSayImatoya: maMsargastajJAnapUrvANotyeva sabhyaka kiM smAritapadArthatyaneneti vAcyam / daNDena gAbhyAjeti prayogAnantaraM gopadArthAmpadArthAdiviSayakajAnamanubhavamihaM anumAnenApi tAdRkjAmaM karaNIyaM anyathA naviSayakajJAnArtha prazdamya pramANAmaratvApattiratamtadupAdAnAt / na ca samApi karmatye gomaMmagAMvagAvijJAnaM karmAnvaM gomana veti saMzayanivartakaM tama etadanamAnAnna vRtta sema zabdo'vayaM pramANAramaukAryamiti vAcyam / tAtparyyaviSayaH bhAritapadArthamaMmI yatra tajJAnapUrvakANautivyutpatyA tAtparyyaviSayasmAritapadArthasaMsarga- . (7 dahena gAmabhyAneloti kha0, etatpAThasyaiva TIkAkArasammatatvamiti /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. .. avadAnavAnapUrNakAlImie) bAdhyArtha( 1; pa mAhironi kA mAIdAdarAne acA padArthalarUpeNa mausaMvarga vatRkAlajJAnapUrNakAvara sijAti tathA padArtha peNa ghaTAdisaMvargavatkavijJAnapUrvakam / vipa kara tasaMsargasna tAtyAviSayatayA kathaM mAyAvatkAvijJAnapUrvakalaM satyatIti vAtham / thadA padArtha nA'pi tAtparyaviSayaH atha ca gavAdipadena sa ma sAritAdA abhizApa / ma pa praznapade samjhAmapUrvakatvasya bAdhAdeva na viddhiriti vaacym| yadA tajJAnamapi vastuH pUrvamasti tadA bAdhAbhAvAt, smAritalopAdAne tu tasya tadAnaumamAritatathA na tasaMvargavajyAnapUrvakalamitiH / na ca tatsiddhAvapi na patiH uddezyanya' karmAle mosamargAvagAhijJAnasya vRttavAdadhikantu praviSTamiti nyAyAditi vaacym| tathA sati daNDenetyAdiprayogAnagaraM ghaTAdyaviSayakajJAnamanubhavamiLU anumAnena ca tamba vRttamiti tadarthaM sadasya pramANAmAratApa evaM sarvaca yodhyA 3) / na ca ghaTAdirapi . (1) na ca tathApi tatsambandhena gomavanizcayasyaiva virodhityAt tasyAni... tAt taddoSalAdavamyAmiti vAyaM / tatsambandhena tAjJAnarayeva baba tatprayojakatatsambandhaktvajJAnasyApi virodhitvAditi bhAvaH / (1) sAdhyatvAditi ka. 13) evaM sarvatra bodhyaM' ityanantaraM ga ca tathApyanumitI jJAnapUrvakAtha muhaajir maan yulunrnihijr'iy'lmldinlimini vaayN| jhAnaparvakatvAcatirikazAbdaviSayavizeSyaprakArakarmasargAtiritavizeSyaprakArasaMsargAviSayatvamanyUnAnatiriktaviSayakatvaM tacca tAdRdhapUrvakabhAne'pi sAdRzAnumitAvazumityabhiprAyAditi dhyeyaM' adhikaH pAThaH kacinhitapumsa ke vartata iti /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaTAdipadene. cArita evaM "cama / tapasAritetyarthaH) prakalapArita ditIya varNa devaM anyathA vahA~ karapala-karmanobhavanigosaMva varNate ayaM cAmpadana karaNatvaM na sAritaM tadA nAtya gopadmAritArthasaMsargacApadArthatvarUpeNa karajJAnapUrvaka zApi vidyApateH siddho ca tadAnoM karaNatvAviSayaka jJAnAnubhavakhAnumAnAda nihAt ( ) tadarthaM zabdasya pramANAntarApatteH tya refore a vasivemA ritArtha saMsargastAn pA etadampa smAritAmA napakAri evaM tAtparyyavivacobhUtoM meM ta padasmAritArthamamargastadAn ya etaTTApadamA ritArthatajjJAnapUrvakA tyAdikrameNa nAva sAdhyaM smuuhaatNmbnaanumitiH| na ca yadA da netyAdiyukrena gopadaina mambandhividhayA zrAkAzamapi sarita intense arrparyaviSayaH tadA etadropadasmAritavA kAzAdisaMjJAnapUrvakatvayApi sAditi vAcama ever (9) etadropadasmAritatvasya vivacitatvAt evamamupaya mAi tamapi myA vivasaNIyaM, anyathA yAmpadena vAkavacita (2) prakRtapadasmAritetyarthAditi ka0 / " bAbu (9) karavatvAviSayaka jJAnasyAnumAnAdanirvAhAditi kha0 ma0 / (9) ca viM zakti-vakSayAnyatara sambandhatyaM tathAca sambandha grAmyatarasambandha dhAma janyapadakAritatvaM yatra vivacayo, ka utaers wratrena nanAtvatvena janakatvarUpasamma karizmA padAstitvamiti /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmayI sabandhana karaNavamapi bhAritaM taviSTagorsaso'pi tAtparyaviSayaH tadA tathApi midyApoH, tAtparyyaviSayavaM saMghargavizeSaNaca(1) cadAmapadArthakarmasvamihagopadArthasya samavAyarUpasaMmargatAtparyyaNa daNDenetyAdivAkyaM prayuktaM tadA etadgopadamAritArthamaMsargavarUpeNa ekakAlaunatyAdisaMsargavatkarmAsyajJAnapUrvakatvasyApi siddhivAraNAya ! tAtparyaviSayabaca etatpuruSIyA etatkAlaunA yA etddaakyjnyprsautaucch| tadviSayatvaM, yadA ekakAlonalAdau sayavAye va tAtparyeNa daNDenetyAdinAkyaM prayukaM tadA tAtparthaviSayobhUtaitagopadAritArthasaMsargatvarUpeNa ekakAlonatyAdisaMvargavatkarmatvajJAnapUrvakatvasyApi midbhiH zAdityAkAlaganirUpakatvamapi mamargavizeSaNaM deyaM,2) AkAGgAnirUpakatvaJca etagopadanirUpitetadampadaniSThAkAGgAnirUpakatvaM, anyathA ekakAlonavAdarapi kucidAkAsAnirUpakatvena sadoSatAdavasyAt / na ca vaizeSikaiH zAbdatvajAteranabhyapagamAt tanvaye zrAkAGkSAnirUpakala) durSacamiti vAcyam / tairapi zAbdatvajAtirabhyupeyataeSa parantu mA AtimnAnumitittinumititvavyApyetyevAbhyupagamAt, astu vA tattasaMsargabhinnasaMsargatvamevAkAcAnirUpakatvaM,' evaM yadA gavi kAle ca tAtparyeNa daNDenetyAdikaM vAkyaM prayukaM atha -......... ..... . (1) saMsargavizeSaNaJcetyasya vyagrimeNa siDivAraNAyetyanena sahAndhayaH / (3) zrAkAlAnirUpakatvasyApi saMsargavipoSaNAtvamiti kha0, ga0 / (2) zAbdabodhAnukUlAnupauMmattvarUpAkAmAgilpakatvasya bhAndavaghaTita.. khena tAdRzajAyamabhyupagame tasya durcacatva miti tAtparyyam / (4) pAkAsAnilpakasambandhatvamiti ka.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - pAkAhAdimatyadakadambatvAt ghaTamAnayetiyA ki pabhopadena savaNyA ghaTAdirapi mAritaH pampadena asalyA karaNavamapi smAritaM tayoH saMhago'pi tAtparyaviSayaH etadubhavantu na tAtparyaviSayaH tadA etagopadasmAritArthasaMsargavadetadampadArthalArUpeNa ghaTAdisaMsargavaskaraNavajJAnapUrvakatvasyApi siddhiH syAditi gopadamAritArthe'mpadamAritArthe ca tAtparyaviSayatvaM vizeSaNaM deNaM / manu gopadArthAmapadArthaghaTitamAdhye maMsarga tAtparyyaviSayatvavizeSaNaM vyarthaM tAtparyAviSayIbhUtakakAlo natvAdisaMmargasya prakRtasthale pAkAGgAyAamikapakalAdevAmiddheH iti cet, matyaM, tadubhayaSaTinavAthe ma deyameva tat, kintu yatrAbhyAjapadamapi pokataM tatra dhAnukUlavaviSayatvAkhyamambandhadvayamevAkAhAnirUpakaM tadabhiprAyeNa mUle sadupAdAnamiti sadhai rmnniiyN| AkAkSAdimatpadakadambalAditi gopadAkAGkSAdimadampadatvAn daNDapadAkAGgAdimaTTApadalAdityarthaH, samhAlambanaya parAmarza:, 'AkAzAdautyAdinA yogyatApariyAH, yatpadAkAhAyogyatAvatpadaM bhavati(e) tat sanmAtparyaviSayauto yaH vRttyA tatpadasmAritatAtparyaviSayaumatamyArthasyAkAGgAnirUpakamaMsargaH sadAm yo vRttyA tatpadopasthApitatAtparyaviSayaubhatArtha: tatrAmapUrNakamiti sAmAnyanukhI vyApti:(2) vizeSavyAptI 'ghaTamAna (1) yada yatpadAkAhAyogyatAvazyatyatpadaM bhavatIti kh.| / 1) are cinvaM yattayAM sAmAnyata udAharaNavAyAdhInasAmAnyacAti lAmaH tato vizeSahetuparAmarthaH, aca vA tAdRzodAharaNAnantaraM
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ bilaasii viti dRSTAnAmataH / evaJca pazinA mihatotyAdau yapadAkARTdimasiSpade vyabhicAraH mipadArthasya etaTTApadopasthApitArthasaMvargavattvAbhAvAdato yatpadayogyatAvAvaM hetAyupAtaM, tadarthaca na yApadArthApAdhitArthakatvaM, sathAmati yatpadadayena padArtho nopasthApitaH parasparamavAdhitArthakantu bhavati tacaiva yabhicArApatteH tadubhayapadamAritasyaivArthasyAprasiddharapi tu vRttyA yatpadasmAritArthAbAdhitArthava vRtyA smArakatvaM tat, avArthadvaya eva tAtparyaviSayatvaM vizeSaNaM deNaM, anyathA tAtparya tinaiva yatpadavyaM prayukta ayaM ca vRtyA smAritArthaka parasparamabAdhitArthakaca bhavati tatraiva vyabhicArApatteH tAtparyaviSayaumatasyaiva tadyAmida, abAdhitavantu bhAtparyaviSayasaMsargaNa bodha anyathA padArthamAne tAtparya yatpadadvayaM prayuktaM tasaMbhameM tAtparya nAsti kintu padArthApabhyApakatvaM pravAdhinArthakalaJca vartate tava vyabhicArApattestAsparthaviSayatatpadArthasaMmargasyaivApraziddheH / nana -------- ------- ------- --------..--. sAmAnyahato vyAnizAnaM tato'smadeva vyAtivizivizeSatoH pakSadharmamatAjJAnAt vizeSaramoda mAdhyasiddhiriti attaTinamAbhAnyAyAptikAyakarAmAnyodAharaNasthale kAryakAraNabhAvaH tayAca yatpadAkAGgA-yogyatAlaiyatpadaM bhavati tat tattApayyeviSayIbhUto yaH yA tatpadarasAritatAtparyavizayIbhUtasyArthasya cAkAhAnirUpaksamargaH tathA go sadhyA tatpadomasthApitatAtpaviSayIbhUtAH saajJAnamarcakambhavati ityudAharaNAnantaraM sAmAnyato bAhira amapadaM gomatkarmamatAjJAnapUrvakaM mozakAlAvadamyaktvAditi jny iim aami- angraad bsundhsblshmaa shbdiTila samUhAlambanAmakAnamitirmaviSyatIti /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogyatAsamadhye sati saMsRSTArthaparatvAta tapaFerrore saMsarga tAtparyyakanye satotyeva vizeSaNamupAdIyatAmiti vAcyam / tathApi yadA ghaTa-karmamayorabhedasaMsarga tAtyaye caTamiti prayukaM visarge tAtparyaM nAsti tadA tadampade vyabhicArApatteH ampadopasthApitArthasya tAtparyyaviSayabhUtasaMsargavasyAbhAvAt batA viSayavatoghaTatAdAtayamaMmargInAmpadArthaniSThaH campadArthaniSThaghaTayamaMsargaya na tAtparyaviSaya iti yadA cAdhArAdheyabhAva sambandhe tAtparyeNa ghaTaH katvamiti prayukaM tadA tatkAla pade) vyabhicAraH kanapadArtha ghaTapadArthasyAkAGkSA nirUpakA bhedasaMsargavA bhAvAt tadaGgavatvaM vizeSaNaM / na ca tathApi ma doSasadasyaH padasyApi tAdAmyasambandhenAnvayabodhajanane ghaTapadAkAGkSavattvAditi vAcyaM / zrAkAGgAnika pakasaMmargeSNabAdhitatvacya lAbhAya tadupAdAnAt tadayaM nirgalitArthaH kRSyA tyopasyApitatAtparyaviSayIbhUtArthatAtparyaviSayA kAmarUpakasambandhebhAvAdhitasya tAtparyaviSayabhUtArthasya tyA smArakaM catpadaM bhaktauti sustham / prakRtavAdhye molAvatokAroR hetudayaM dUSayati, 'yogyatemi, 'manu saMsRSTArthaparatvaM ekapadArtha saMsargavAn yo'parapadArthamA pratItauyocaritatvaM tathAca yogyatopAdAnaM vartha visaMvAdivAkAyo 'parapadArthasyekapadArtha saMsargavatvAbhAvAdeva bhAvenaiva vyabhicArakha bAdhita (9) taTa-sattvapade iti ka0 /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ sacintAmayI sanidhimatvAti na hetuH, saMsRSToSiyo'rthastatparatvaM tatparasavidhimatvaM vA asiI saMsargasya praagmtiiteH| bAditi cet, ga, saMsRSTArthaparatvaM hi ekapadA'parapadArthamaMsargapratItauchayodharitatvaM evaJca visaMvAdivAkye vyabhicAravAraNAya yogya, sopAdAna, yogyamatAtparya keNa vAkyena yatra padArthasAraNaM na jamitaM taba yabhidAravAraNAyAsattimAce satauti smArakavArthaka, 'tatpareti saMsRSTArthaparetyarthaH, tathAkapadArthe'parapadArthabhaMsargapratItauchayoJcaritavaM pati prAmattimattvAdityarthaH, pracApi yogytaanusscniiyaa| na ca hetvorabheda iti vAcyaM / vizeSya-vizeSaNabhAvabhedena bhedAt / ... kecittu ava yogyatA na pravebhanIyA / na cAtra yogyatAyA apraveo'yogyavAkye vyabhicAra iti vAcca / etadoSasyAmAptoktaityAdimA khayamevAye vakSyamANAt iti prADaH / yathAzrute dUSaNamAi, 'mamaSTo hauti ekapadArthasaMvargavAn tho'parapadArthastatparatvamityarthaH, 'natparati tatparatve mati manidhi matvavetyarthaH, 'vAkArazcArtha, 'zramiddha' prakRtAnumAnAt pUrvamajAtaM, viziSTajJAne vizeSaNajJAna itamAha, 'saMsargasyeti ekapadArthasaMsargaapasyAparapadArtha prAgapratau terityarthaH / na caivaM bhavatAmapi mAzyAprasiddhiriti vaacym| yattayAM bhAmAnyatonyAptisthale'pramiduHkhaiva mAdhyasya pakSadharmAtAvalAt siddheInuprasiddhizzAvazyamapeciteti bhAvaH / idamupalakSaNaM pUrvotakrameNa yogyatAvizeSaNamapi vyarthamityapi bodhyN| (1) vizeSaNa-vizeSyabhAvabhedeneti kha0, g0|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ KARAMERME HAMASTER saMsRSTatvaprakArakapratItiparatvaM sAkArakAtotiyarasa vidhimatvaM vA anAtokte nirAkAca vyabhicArita mavekapadArtha parapadArthasaMsargapratItauchayozcaritavaM saMsadhArthaparalaM zocaritave pati madhidhimAvaM tatparamavidhinAyamityata pAra 'saMhaSTayaprakAraketi ekapadA'parapadArthasaMdRSTavabhakAraketyarthaH, para prakArakatvaM viSayakatvamA anyathA kharUpAsiddha thAta, 'anApnokapati ayogya ityarthaH / na caitadayuta yogyatAyA hetughaTakavAditi vAcyam / 'dhanAprokapadasya sthirajalAbhiprAyeNa payamA siJcatatyAdhanApno kavizeSapara lAt / ma ca tacApi na vyabhicAraH tasyAyayogyatvAditi vAcyam / laumAvatIkAramate hi avadhaprayojakarupavatvaM yogyatA mA ca tatra vartata eva jalatvasya sekakaraNayAnvayaprayojakarUpatvena tasya karakAyAM bhAvAt, pAvitmate 'anAtoka iti dinIya henI dUSaNaM tara yogyatAyA anivezAta, 'nirAkAre ceti hesudaye dUSaNamiti dhyeyaM / 'nirAkA ceti ghaTaH karmAtyabhAmayanaM kRtirityAdAvityarthaH, ghaTapadArtha kammevapadArthasyAkAzAnirUpakamamApramiyA mAdhyAmattvAditi bhAvaH / mamu padAbhyAadhAtparyAsthAnArthayoviSayavarUpasaMvarga tAtparyaNadaNDenetyAdivAkyaM prayukta anukUlatvasaMsarga ca tAtyayaM nAsti tadA tadAkyaanyajAne nyAyamaye'nukUlatvamasamabhAmate bhavanmate matadAnImabhvAjapadArthasaMsargatvarUpeNa tadapi sihodityama prAi, mamargasyeti abhyA-- jadhAbaryAkhyAtAyayoH saMsargasyetyarthaH, 'paprakArakatve'pauti ko
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ after saMsargasya bahuprakArakatve'pi nAmabhimatasaMsargasivilasya / tAtpAviSayatvAt / anyathA zabdAdapyabhimatASayabodha na syAt / ataeva vizeSaNa-vizeSyabhAvavadarthakAni nabodhapUrvakANi vetira) na syAyaM / yatta smAritArthasaMsargavantauti sAdhya, matvarthazca patve'pautyarthaH, 'anabhimateti daNDenetyA divAkyajanyajJAnaviSayatayA medhAthikAnabhimatetyarthaH, 'tasya' anabhimatasaMsargasya, tathAcaitadarthameva mathA tAtparyyaviSayatvaM saMsargavizeSaNamupAttamiti bhAvaH / 'anyathA' tasya tAtparyyaviSayatve, 'zabdAt' daNDeneTAdivAkyAt, nyAyanaye iti zreSaH, 'abhimatASayabodha:' abhimatIyo'nvayabodha: ekamaMsargamAcaviSayakazAbdabodha iti 9) yAvat sa na syAdityarthaH, 'zrataeva anabhimatamamargasiddhiprabhAdeva, 'vizeSaNa-vizeSyetyAdi, sArthakAnautyetAvanmAcokau mamargasya na middhirityato 'vizeSaNa-vigeyyabhAvavaditi vizeSaNatA-vizeSyatAnyataravadityarthaH, vizeSaNatvamaparapadArthamiTavaibhikApratiyogitayA bhAmamAnatvaM, vizeSyatvacAparapadArthapratiyogika* vaiziSyAnuyogitathA bhAmamAnavamiti bhAvaH / 'sahodheti tAdRzA vayavodhetyarthaH / . prAcAryoyaM mAdhyamAzaya dUSayani, 'yattvityAdinA, pracApi tAtparyyaviSayocato yo vRttyA etatpadasmAritatAtparyaviSayArthasya (6) abhimatasaMsargasidina sthAditauti ka0 / (1) tarodhamakAgati veti kaa| ' ) asarmamAtraviSayakazAbdabodha itauti kh.|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ y __ Ale U MER ANE saMsargadatvamiti mAdhyArthaH, evaM pratyekaM tasatpadamAdAya bAneka pA pratyekamampadAdikameva paraH hetusa pUA eva samUha sambanau bama miti-parAmarmAviti botham / mavara mavarSaH kA samandha:(1), maMyoga-samavAyAdeH pache bAdhitatvAdityasa bAha, mamarthabeti, 'siGgalayeni, 'liGgapadaM pakSaparaM, anyathA padAlA ki bAbhAvena bAdhApana:, zara eva tAdAmyasambandhena nimityApraka nA, 'jJApakatva' kAraNIbhUtajJAmAvacchedakAva(2) / natu 'bhijanayati libha jJApakatvamAvasyaiva samandhave doSAbhAvAt / na nepAvikaiH misAdhanAvanauyaM tairapi sadasya bhApakatvasvIkArAdini vaaym| ma hi naiyAyikaH maha vivAda idamanumAna vinta vAkAzrota ziSikanaye yayA rotyA anumAnavidhayA zabdAta saMmagaMdhIH mA rautispadarbhase nApa neyAdhikaH middhamAdhamohAvamapramAbhAvAt anyathA 'liGgalayeyujhAvapi misAdhanolAvanamabhavAn naiyAthikaiH pracchanda liGgalayApi bhApakalasaukArAta pUrvI kasaMsargajJAnapUrvakatvAnumAne madApa maca gaiyAthikairapi nadIkArAditi cet, na, vaizeSikanaye padAnAM siGgAnidhayeva bhApakAye taya sampAyanamAparatvAt mammannanu jJApakatvamAcameveti dik| ti, pace bhApakatvasaMvargaNa etAdRzamargamijho tAhA th a sambandho matvartha iti kha., ga.. (1) jJAnavijJApA kAratAyA viSayavidhayApadakAvamiva /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAcikAmI namitihetutvena zranAditvAt / taca zAmakalamAsArthAsiddheH / pramApakatve tenaiva vyabhicArAna jApa kandhena tAdRzasaMsargasiddhiH dRSTAnte jJApakatvasambandhena engisargamiddhAveva pace jJApakatvasambandhena tAdRzasaMsargasiddhirityanyonyAzrayaH, anyonyAzrayAbhAve hetumAha pUrva pUrkheti pUret amarni uttarottaravAkaye tAdRzasaMsargAnumitau dRSTAnA'farer prayojakatvenetyarthaH, 'zramAditvAditi pacauyasAdhyasiddherdRSTAbhauSasAdhyasiddherAdAvana pecitatvAdityarthaH / kecittu 'nara' da:, tathAtha 'hetutvenetyantamanyonyAbhAve hetu:, artha pUrvavat / manyevamanavasyetyatazrAha 'zranAdisvAditi vajAravadanAdilAdityarthaH tathAca prAmANikI zramaear na doSAyeti bhAva ityAH / tadasat / paJcamyantemeva muza'hetuprayoganiyamAt tRtIyAyA zramaGgatatvApatteriti dhyeyam / 'arunaarve' jJApakatvasambandhena, skArita padArthasaMsargasya sAthaiti zeSaH, 'arthati ekapadArtha aparapadArthasaMsargA siddherityarthaH, pravarttakaJca tathA jJAnamiti bhAvaH / nanu smAritapadArtha saMsargavantauti va cAyaM karaNIyaM kinyekapadArtha saMmargavattha parapadArthoM cadekapadArthasaMsargajJAnaM tanakAmIti sAdhanIyaM tathAca mokradoSa ityata zrAha 'mApaka iti ekapadArtha saMsargavattha parapadArtha yadekapadArthasaMsargajJAnaM nana tyarthaH, sA iti zeSaH, 'tenaiva' zramAptokeneva, kara (t) damiti 20 20
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAmikApamA vicatotyAdivAkayeneveti yAvat, catarAmAnasyAcAcapalAttAte cAnyaprayojakarUpavanyasya yogyatAmA -yogyatAgarbhapUrvI tostatrApi satyAdekapadArtha saMsargavAvasthA para padAasarda arties arevAditi bhAvaH / bAdhAbhAvarUpayogyatAyAhetuvizeSaNatve tu 'pramApakatvaM pramopadhAyakatvaM pramA svarUpayogyalaM vA, Adye'namitazAbdabodhale zabde vyabhicAraH, zrama mirAkAGkSAderapi svarUpayogyatvenAkAGkSAdimanavizeSaNaM hetI vyarthaM yogyatAvasvamyaiva samyaktvAt yadi ca sAkAGkSandatlega mharUpayogyatA tadA. AkAGkSAvasvameva samyak yogyatAdivizeSaNaM vyarthaM pratyAdaumi dUSauraseyAni / kecittu 'jJApakatvamAtreNa' jJApakatvasambandhena, sAdhyatva iti zeSaH, 'artheti, 'artha:' uddezyaH saMsargAnumitiriti yAvat asyAsiddherityarthaH zrabhAvapratiyogitAvacchedakena hi mambandhena sAdhyaM mAdhayatyanumAnaM jJApakatvaca nAbhAvapratiyogitAvacchedakaM nRtya niyAmakatvAdeti bhAvaH / manu vRttiniyamAkasambandha eva mAdhyatAvacchedakamambandhathA, 'pramApakatva' iti dharmmiparonirdezaH, pramA viziSTajJAnaM ke sambandha vRttiniyAmakasambandhe iti yAvat sAdhyatAvaccheda meM iti zeSaH, 'tenaiva' padenaiva, 'vyabhicArAditi pade vRttiniyAma kasambandhena padArthasaMga sattvAt ityAjaH 1. bhAnuyAyimastu nanu 'AritArthasaMsargavatyA dArthasaMsargajJAnajanakatvamAcaM mAdhyaM ekapadArthe'parapadA badaparapadArthajJAnaM tajjanakatvaM vA zrAdye cAra 'jJApakati
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnAyacchedakatayA ca saMsargasiddhiH jJAnajJAnasya thipthvissyktvniymaan| zAkAvavAcakAlumAnamAtreNetyarthaH, 'arthati ekapadArtha parapadArtha gAdhirityarthaH, pravartakaca tajjJAnamiti bhAvaH / anye pAra, mAyakala iti ekapadArtha parapadArthasaMsargavati yasamAna mAnakara ityarthaH, sAJca iti bheSaH, 'senaiva' anAtokenaivetyAhu:(1) / adAla, saMsargadeva mAdhyatvAt bhApakatvasya , matvarthatayA pAvatApoda smbndhtvaat| manu bhavadukAnumAnADyApakalena hotaM saMsargajAmaM sidhAtu saMrSata kathaM siddhetasya vyApakatvenAgTahItalAdivyata pAra, 'zA'bhAvodakAnayeti parAmarza jJAnAMdhe saMsargasya vizeSaNatAvodakatayA jibhAnAnumitau vahnivadana(ra) tngkaanmityrthH| anumiteH vigAine pramANantarabhAi, 'jJAnajJAnasyeti, 'tadiSayeti mAnaviSayayAvaviSayakalAdityarthaH, yAvadityakaraNe thakicidiSayavikalamidvApi sNsrgvissykaalaasiddheH| manu nAyaM niyamaH bhAnamitipadakanye zAbdabAne prAtmA jJAnavAna pratyabumityAdau . bbhicaaraat| na viSayavibhiSTatayA tajAmAnAvagAdibhAnaya tajjJAnavAdiSayaviSayakatvamiti niyama iti vAcam / ghaTaH bhAma rati jAmaya ghaTanAmamityAdizabdatI pAne Pradhan (1) anvaSaprayogakalpakatvaM yogyateti bhAvaH / / 1) vAjatvavAdosi ka0, ga.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . / . ... Site saMsarge ra sambandhita evaM vizeSaNAtvA / yabhicArAt / na ca tajjJAnaviSayIbhUtathAvaviSayavizitaSA tabAnAgArijJAnasya tajjJAnayAvadviSayaviSayakatvamiti nicana iti vAtham / ukasaMsargajJAnAmumiteH saMsargajJAnaviSayobhanayAvadhipavavibhiSTatayA saMsargajJAnAvamAditvasyaivAmasiddheH tava vivAdA / ma. ra tajjJAmayAvadiSayopasthiteraNyavahitokravarti catajjJAnaviSayakaM jJAna tattajJAnayAvadviSayaviSayakamiti niyamaH anuSyabamAyAdau tathA darzanAt ukAnumityAdau ca mAnaviSayasya mopasitavaM anuvyavasAyAdau ca vyavamAyAdita eva tadviSayasyopasthitatvaM prabhAve ra padArthasaMsargajJAnAnumitijamakobhutaparAmarza naiva padArthasaMsarga bhAgathAvadiSayANAmupassiMtatvamiti vAcyam / tathApyayaM ghaTa ratyAdijJAnAvyavahitottarajJAnavAnityanumityAdau ) vybhicaaraaditi| maivaM, bAdhakAbhAve sati tajjJAnaviSayakaM yajJAnaM tatsamamAnayAvadiSayaviSayakamiti niyamAt uthale kArAbhAvAdereva bAdhaka mAvAna vyabhicAraH / manyevamapi sambandhinaH padArthasya bhAnaM kathaM thAdityata bAha, "saMsarga ceti vyApakavizeSaNavizeSaNaumatasaMbhoM cetyarthaH, 'sambandhinaH' padArthasya, vizeSakavAditi vizeSyate'neneti yutpanthA parAmarbha vizeSaNavAdityarthaH / nanu tathApi motvAdhAna-. mAdirUpeNa gavAdhAjanAdisaMmargamiddhiH kathaM syAt bhAritapadArtha bAdirUpeNaiva vyApakatAyAta pravartakazca takSAmA) ata pAra, (1) jJAmAyavahivottaretvasya dhamivAdAvidhana yA sAmanyaH / (2) tathA cAvamiti kha., ma .
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ M / pacadharmatA balAta vyApakatvenATa hotasyApi saMsargavize'vasya siddhiH / athaivaM bhrAntijJAnamapi bhramaH syAt / na peDApatiH, IzvarasyApi bhrAntatvApatteH / idaM rajatamiti bhramAdiva zuktau rajatajJAnavAnayamiti bhramasya jJAnAt bhrAntiyApattezva I a 'pacati, 'vyApakatveneti tAdrayeNetyAdiH, 'saMsargavizeSasyeti govAbhyAJjanatvAdiviziSTopasthita saMmargasyetyarthaH / zramaviSayaka bhrama ityabhiprAyeNAzaGkate, 'athaivamiti, 'evaM' jJAnajJAnasyetyAdifree, eith bhramasya jJAnamityarthaH, 'bhramaH syAditi ekavyAptivalAma viSayayAvadviSayakatvena tasyApi bhramaviSayabhUtAma haiyiviSayakatvAditi bhAvaH / bhramasyeva tajjJAnasyApi bhramale na afaroSa ityAzayavataH saMzayaM nirAkaroti, 'ma ceti, 'Izvarasyeti, tasya sarvajJatvena sarvabhramaviSayaka jJAnavattvAditi bhAvaH / manu anantara add vizeSaNAdeva nezvarajJAnamya bhramatvaM tasya samAjaviSayakatvenaiva dharmigrAhakamamA phema middherityasvarasAdAca, 'idaM rajatamiti, 'zukAviti, pravRtyApatterityanenAnvitaM 'jJAnAt' bhramAnuwiderert, 'bhrAntiti bhAnti puruSasyetyarthaH / bhramaviSaSayAvadviSayakave mobhayorapyavizeSAditi bhAvaH / etadapyApAtataH, rajatajJAnavAnayamitijJAnena rajatasvaviziSTedeviSayaka jJAnavAnayamiti jJAnaM vivacitaM idaM vizeAkarajatatvaprakAraka jJAnayAmiti jJAnaM vA, mahatAviSTApatireva tasthApi zukra rajatatvaprakArakatvena bhavatApi
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ S " / | F8' / jn| naaik-sntshikhiiir`ntir'i kaass lll lmbaandhilmi aambl| lghi mhubishi, maassssttrhmaasndhaandhlaa) lngkaa smbhaabynyjk naa akaalr' sndhaan| smth naak-sntdidhijbaalaalil sjlninisaal smbhaassnn,lpi tthaajiirss anaadaay'i bishb s shaakhaakt mstini sbaabhlii maalaaliihmaar'aa sri.. shikh yungnaar'hmaalmni / / maay'aajaal jiir`bi naambaar'aa saalaad imimihsiihmghssaandhbsaan: angkshaa sbthembl nuss iminnihmnnr' sntugir'issr' shaaessaaksnignjumaabissaamntriighll smbhlir'ib naaer`aar'uuesndhaar'laar' / l b munggeiinlaagaabniinikaanur`shnr' shbdlmbr'aahmn skimbaar ab skh mnisssaaabdhaaj dii mnggl saaH mkn maalaalngkli likhaa* ml muny'i maan bstu baa sndhaareNa sambhavatIti tasya pravRttiviSaye rajatalapakArakhAditi vAccamA anyr'i aadhaar' bniini yiy'bhbaassaay' gaaliimi , ekhnaaeNruumaabaamaabaahiri ,m| o aalbessiy'jibi , / ~~~~ ~~~----------- ---... :
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ stccintaam| yattu dhamaviSayaviSayakatvena na mamatva) aviSayANA) siddhyasiddhiparAhatatvAt iti, taba vkssyaamH| * ........................ ------- - -- --. .... kAviSayakAlAna bAdhabuddhirUpabAdhakamajhAvAt, ataeva zukrivize-. vyakA-rajatalaprakArakazAnavAmayaniti zAbdAdijJAnAt prakRttirApAdyate tavAsmanmate to rajatatvavaiziyopazyApakapadAbhAvAt ko na ramatatvaveziya tiSayaH tanmate va kAbilenAvazyaM tasya viSayatvAdilyapi parAstaM. tatrApi kAraNAbhAvarUpabAdhakasajhAvAditi mayaH / ___'athaivamiti pace abhaDiSaya katvameva bhramamiti svaukurvato vaizeSikadezinaH siddhAnamupAsya duSpani, (9'yacityAdinA, anyathA prathaivamiti pUrvapakSiNaM prati yattityAdinAja tanna vakSyAmaityasyAlama guNatApateH 'zevamiti pUrvapaliNA'gre siddhAntAnabhidhAnAna tadupari doSAbhidhAna tasyaiva siddhAntakaraNaunityAdi:yavaseyam() / 'bhamaviSayaviSayakatvena' bhramaviSayayAvadviSayakatvena, 'na bhramatvaM', zrApAdayituM zAmini poSaH, mihAsiddhIti bhramaviSathAMNAM yAvatAM mattyAmatvAnyA mityarthaH, 'parAhatatvAditi pApAdanasya thAhatavAdityarthaH, bhramaviSayANaM yAvatAM sattve taviSayakavena nAthaM .. (1) bhramaviSayaviSayakatvenAbhamamiti ka. 1) bhaviSayaveti kh0| (1) siddhAntyeta dUSayatIti kaa| (4) anyayevAdiravase yA yanta' pAThaH sva0-10citipustakahaye nAni /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyaturIyakhara shbdaapaamaannyvaad| . maivaM, asahiSayakatvena na bhramatvaM dhamaviSayANAM ...-----.......dhamatvamApAdanIyam sanmAtraviSayaka dhamatvayorvirodhAt, asattvavettathApi mata prApAdakatAtacchelkakoTipraviSTatvena zrapAdakasaakssusndhaandhaabaandhlaamaanaa baalaan assn: - gaMmadiyeva bhAnAGgIkArAditi bhAvaH / yaddA asAvaJcettadA saviSayakAtvabhapyamadeva nathAca tena kathamApAdanauyaM prati vyAsyabhAvenApAdakatvasyAnumApakatvasya vA prasannAditi bhAvaH / tatra' yAghAtApAyAM samAdhAnaTAkI, 2) vakSyAma rati dUSabhityAdiH, 'maivamityAdinA zramaviSayakalasya bhramarUpatAnirAkaraNAvasare'tupadamevetyarthaH, etatsamAdhAnaM tadA mambhavati yadyamadviSayakalaM bhramala 'bhavati anyazaH munnA vidhayakatva-rAdhikaraNaprakArakatvarUpapramAtra.. dhamatvayo:(2) virodhAbhAvenetatmamAdhAnAgambhavAt tava dUpaNI-- yatvAditi bhAvaH / zramaviSayakaleneti, dhAnyana dhanavA nityAdAvivAbhede tatauyA, 'bhamatva' bhramapadapratinimitaM, tathAca bhramapadapratinimittaM mAviSayakalarUpamiti samudinArthaH / kecittu mamatvaM yamapadaza kya, ratIyArtho'vacchinatyaM, tathAca dhamapaTAkyatvaM bhAmaviSayakatvA vizvamiti mamuditArtha ityAH / * 'dhamaviSayANA miti, zani-rajatatva-tAzAzAnA marveSAM pAra (5) asahiSayakacenAmamavamiti s| (1) nam' vyAdhAtApAyAM . sabhAdhAnayukAvinyayaM pAThaH gvA0ciniva pulakaMiye nAnti / (2) sanmAvaviSayakatya-mamatvayoriti sva. ma. /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintAmI / ma kintu vyadhikaraprakArakatvena / na ca bhramasya jJAne vyadhikaraNaM prakAraH rajatatvaprakArakatvasya ansfer nyathA bhrAntyucchedaH (") pramANAbhA artharoorrthaH / nave sadiSayakave'pi rajatatvabhramasya yathA tathA rajatamaviSayaka jJAnasyApi bhagatvamastvityata zrAha 'kiniyati 'vyadhikaraNeti vizeSyatAvyadhikaraNetyarthaH atrApi hRtauyA pUrvavat / nanu vyadhikaraNakAraka bhramanva eva bhramamya zAnaM kathaM na bhrama iti taTasthAmaGkAyAmAha 'na ceti, 'badhirAM prakAra iti / sa pratiyogivAcakapadam (2) zranuyogivAcakapadasamAnaliGgakalaniyamAt vyadhikaraNabhitra napuMsakaliGgakaagree prakAra ityasya paMkilAditi vAcyam / atrApi dhikaraNamityevAnuyogi vyadhikaraNamuddizya prakArabhedavidhAnAdataH sAmAnyato. napuMsakaliGganamevocinaM prakArarAbdasya ca brajafears agomiti bhAva: / 'rajatacabhakArakatvasyeti samam jJAne kA rAja prakArakatvasyetyarthaH, zuktivizeSyakaae araft atti, 'zranyathA' rajatatvaprakArakatvasya bhrame'sattve, 'nauti rahatatvAbhAvavadiSTakAvarajatatvaprakArakatvAzrayajJAnoccheda datyarthaH, ' pramANAbhAvAditi, 'pramANa' prabhAra sakhyAM raja " (1) moccheda iti kara (1) pratiyogitvamanuyogitvaJcAvayavodhagya anya sAmedaH sa ca prakArasyeti bhAvaH /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 zabdAstu dAprAmANyavAdaH / baah| nanu pratArakavAko vyabhicAraH vizeSadarzanena taMtra saMsargajJAnAbhAvAt / na ca saMsargamapratItya vAkya saMbhAvayakayAnvira atala prakArakatvAbhAvAdityarthaH bhramavijJAnamaprasiddhamiti bhAvaH / freekazAgamAtre zutyAdau rajatasya -- pramAtirikaM kecittu 'zranyathA' dedhikaraNasya prakArace, 'bhAntauti rajatalAbhAvavadvizeSyakaranasatyaprakArakajJAmoccheda ityarthaH pramANeti tathA saMti bhramagrAhakasya janasya zAdI janayAdivaiziSyAvAcitvena - zutyAdau tadabhAvavAvagAhamA jalAbhAvarati zAdI " . rajatatvaprakArakatvarUpamAtitvAvagAhanAsambhavAditi bhAva ityAjaH / tu 'anyathA zramadeziTyaviSayakalasya bhramAvarUpale 'bhrA myucchedaH namAvadaH prasAti nAnayetyAdivyAptiTera afare svAmiviyA mama viSasAdhakalAditi bhAvaityAH / vasat zukto rajatavasthA sadezi - viSayaka mAnamatvAM na pramAtvAnapAyAditi SaH / 'ma tArajati bastugatyA ghaTavata bhUtale parapratAratenchayA prayukta ghaTAbhAvavatamiti bhimAda tena 'khAsaprakArakatAko vyabhicAra ityagrimanthena na yaunamiti dhyeya, 'vizeSeti tAraka vardhamiti khasya nivasatyenestharya:, 'saMsargeti ghaTAbhAva-bhUtalayo: saMsargajJAmAbhAvAdikArthaH / (1) viziSTetyanena nirvikalpaka jJAnavyAH tathAca aMga-prabhAtiriktasya nirvikalpaka janasya pani kSatiH /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'referral | racanA na sambhavatItyAhArthaM tasya saMsargajJAnaM sambhavatauti vAcyaM / tAvatpadajJAnAdeva zukasyeva vAkyaraca na ca bAdhAbhAvarUpa yogyatAvizepita setostatrAbhAvAt kathaM vyabhicAra prati vAcyam / 'yogyatA virahAcetyanenAsya doSasyAgre svayameva mAtvAt / kecittu zranvayaprayojakarUpavattvaM yogyatA hetI praviSTheti bhrameNAhate, 'namviti, tathAca 'pratArakAye' ityasya karakAhemata meka iti jAnAnena parasya karakAkaraNakalena seka bodho bhavatviti pratAracyA prayate payamA siJcatIti vAk ityarthaH zragre ca bAdhAbhAvarUpayotA detau praviSTetyabhiprAyeNa *atrararati mAdhAsyata ityAjaH / yadyapi 'bha' ekapadArthe'parapadArtha 'vAkyaracanA' ko pravRttiH, 'cAyata, tasyApratibadhvAditi bhAvaH / zrAzArthajJAnamacaM'pi zramApUrvakanvayanamA yisAdhyAMvarahAbhiyAnastadavasya eva, tathApi sphuTatvAt tadupecya dUSaNAntaramAha, 'tAvatyadeti sukhAdirUpeAdhanatayA zrAnupUrvI prAmAdevetyarthaH, erraneant vinApIti zeSaH / ntu pakSyAdyatirikasya vAkyAkuto vAkyArthajJAnarUpeSTasAdhanatAjJAnameva heturiti svi ruarnekAdvArA pratAraNA sthale'pi vAkyArthajJAnamavazyamaye ji (9) tasya saMsargasya bhAgamastItIti ka0 / 2
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ daapraamaannyvaadH| . bhUdAyaturIyasaMpale bhabdAprAmANyavAdaH ! mopptteH| anyacApi tasyaiva tatratvAditi cet, na, emahAkyametasya padArthasaMsarga bodhayiSyatItyAzayena vAkyaprayogAt tasyApi saMsargajJAnAt yogyatAvirahAca / ataeva visambAdivAkye zukavaducarite na --- ----- ------ namityata bAi, 'anyatrApati pati-pazubhinnasya mUrva-bAlakAdevAkyAnakUlakatAvapautyarthaH, 'tasyaiva' sugbAdirUpeTamAdhamatvenAnupUrvIjJAnasyaiva / 'Azayaneti icchyotyrthH| anyathAzAtArthasthAnyathAbodhayipAyA: pratAraNatvAditi bhAvaH / 'tasthApi' pratArakasthApi, 'saMmargajJAnAditi padAthAMnA 2) parasparasaMsargajJAnAdityarthaH, saMsargabodhanecchA prati mamargajJAnajJAnadvArA saMbhargajAmasyApekSitatvAt saMsargajAmaM vinA pratAraNAyA zramambhavAditi bhaavH| na ca vizeSadarzanasattvAt kathaM samagaMjAmamiti vaacy| pAhAyaMsaMmargajJAnasya rathAkathaJcita saMsargajJAnasya(5) ca nahA ve'pi samAvAt / na ca tathApi saMsargajJAnajanyatvaM nAmyaveti vyabhicAra iti vAcyaM / saMsargajJAnapUrvakatvamA thanya mAdhavAdityabhiprAyAt / nanu tathApi prabhAparyavasAyimAdhyavirahATyabhicAra evetthamvaramAdAha, 'yogyaseti, bAdhaviraha eva yogyatA hetI praviSTeti bhaavH| ataeva' hetau bApAbhAvarUpayosthanA vizeSaNAdeva, ekavadurita iti ekapadArtha(1) ekaprakAre gA mAnArthamya prakArAntareNa tApanecchAyA ityarthaH / (2) prakkatapadArthAnAmiti ka / sa) zaukikAprAmANyAzrayasyetyarthaH / - -- . m m
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhicAraH zabdAt saMsargapratyayastu yogyatAbhramAt / www induri faar ratarrer vA sambafe parapadArtha saMsargajJAmavadanyeorita ityarthaH / yadyapi tAdRzayogyatAvizeSAmupAdAne pramAparyatramAthimAdhyavirahiNi tattAtapakasimbAdivAkAmAca evaM vyabhicAro bhavatoti zukavacaritatvayantaH nudhAvanaM vya aft arraria ekapadArthe'vara-. " padArthajJAnamA capUrvaka mAdhye'pi vyabhicAraH sambhavatIti tAvatyadhAvanaM / na ca tathApi karite ityasyaiva mA hafditi vyarthameveti vym| zakoncarite tAtparyAgamehetvabhAvena bhikArAmambhavAt vavami tu ekapadArthe'parapadArthamAmAbhAve'pi idaM vAka paktikaraNatva-saMmargIthoM jJAnaM janayatviti sAmAnyatastAtpayyamambhavAditi bhAvaH tatra na yogyatA tarhi kadAcit kathaM taca saMsargate: dekhabhAvAdityata Aha 'zabdAditi, prayojakatve paramau yojatAbhramAhiti phesabhramAdana] mitiriti bhagaH saMsargajJAnaM vineti zraparapadArthoM kapadArtha) vinertha, uccarite iti SaH / zukavAkI arrated ear bhivAroM na bhavatItyata zrAha 'zranyasya veti tathApi aparapadArthaM ekapadArtha saMsargajJAnAbhAve'pi idaM vAkyaM bhUtala - yaTa-magoNa jAnaM janayanviti sAmAnyatastApayyai tIti bodhyam 'zrAnneti gatyA ghaTAbhAvavati bhUtale ghaTavatalamiti bhrAntena pratAraNecchAmA prayukre ghaTA(1) padArtha saMsargajJAnamiti kha0 / 1
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'shbdaapraamaannvaadaa| 'vAko bhrAntapratArakavAkye ca vyabhicAraH kathaM vA taMtra saMsargamA vajJAnAnumAnAsambhavAditi () cet / n| yadi tatra saMsargapramA tadA vedatulyatetyuktaM / bhAvavadadbhutamiti vAka ityarthaH, yogyatAvaca lAbhAtha 'bhrAni 'afruit iti prakRtaikapadA saMsargavatprakRtAparapadArthajJAnapUrvakallAbhAvAditi bhAvaH / ma 'a arearraarma kathaM vyabhicAra: anyathA jJAtArthasyAnyayA bubodhayiSAmikAyA: (1) pratAraNAyAH saMjJAnajanyatvaniyamena pratAraNAnyathAnupapacyA ekapadArtha saMmargavadaH parapadArthajJAnamyA pArzvasyApi viSayAbAdhAt pramArUpasyAvazyakatvAt mAmAnyatastAdRza padArthajJAnapUrvakalasyaiva mAdhyatvAditi vASyam / mAdhye svArasikajJAnasya pramAtvena vivacitatvAt kAkatAlIyasambAdatvAdAhAryyajJAnasya pramANAta phalatvAt gadA 'bhrAnsapratArakatAko dvAbhyAntayatArakasyeva vA iti vyutpanyA karaNApATavajanyavAkya ityarthAditi mantavyaM / 'taMtra' teSu sthAneSu, 'saMsargapramA' saMsargajJAnaM pramAtyaparyantAnudhAvanasya vyarthatvAt jJAneti, bAdhAditi bhAvaH / 'vedasyateti vede yathA IzvarIyasaMsargabhyApUrvakatvamAdAya mAdhyama tathA prakRte'pItyarthaH, yadi na pramA - maMdA etadAkyajanyasatyamasiyA tAtparyyaghaTita hetvabhAvAdeva na " lRptAnAnumAnAsambhavAditi ka0 / (1) kanyArthabodhayiSAmikAyA iti kha0 / irtu. ityAdiH yataH pAThaH kha-ga-cihitAdaye nAti / 7.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ * samaya AkAGkSA- yogyatAsattizca jJAtopayujyate, anyathA bdabhramAnupapatteriti / ucyate / zraryajJAnaM pravarttakaM vyabhicAra iti bhAvaH / prakamiti pratyacakhaNDe utpattivAde ityarthaH / nama zrAkAGkSAdijJAnaM vinApi zabdazravaNAnantaramanubhavaddhiH padArthabodha: sa vaizeSikamate kathaM syAt hetuvizeSa bhUtAkAGkSIyajJAnenAnumAnAsambhavAt zrasaH zabdo'vayaM mAmAntaramaukA tera se zrAkAGgeti, bhavanmate'pi zAbdabodhe iti zeSaH / 'anyatheti yadi tAH svarUpamatyaH zAbdadhaukAraNAmaurya (1) zAbdati zAbdabodhayAkAGgAdibhrameNAnupapaterityarthaH, svarUpamadAkAGgAderabhAvAditi bhAvaH / yathAzrutantu na saGgate yogyatAyAH svarUpasadasyogile zAbdabhramAnupapattAvapi AkAGkSAtyoH svarUpamadupayogitve tadirAt vani micatItyAdau zAbdabhramasthale'pi svarUpa satyostayoH sattvAditi dhyeyam / tasmAdameneva prakAreNa sarvaca mandAt saMsargabodho bhaviSyati kiM zabdasya pramANAntaratvaneti vaizeSikANAM pUrvajaH tatra gUDhAbhimandhiH samAdhAnamAha, 'arthajJAnamiti vadanvAvacchinne tAdAtmyasambandhena rajataprakArakaM jJAnamityarthaH, 'pravarttaka' hRdaM rajataM na vetyAdi - maMzayAbhAvaprayojakaM tAdRzasaMzayapratibandhakamiti yAvat yathAzrutanku na bhaGganchate rajatAdiniSTeSTasAdhanatAdijJAnam upAdAnapratyacavidhayA hRdaM rajatamityAdipratyacasya prada (1) zabdadhau kAraNAnIti zeSa iti /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zabdAkhyaturIyakhaNDe zabdAprAmANyavAdaH / na tu tajjJAnajJAnaM gauravAt vyabhicArAca, ato 'rajatajJAnavAnayamiti jJAnaM na pravarttakaM kinvida rajatamiti jJAnaM idamapi jJAnaM rajataviSayakamiti S rajatamityAdivAkayazAbdabodhasya kApi pravRttyanupadhAyakatvAt / ear 'a' aratayasambandhena rajatAdiprakArakapraTattisvarUpayogyamityarthaH tathAca prAcAnaye tadvizevyaka-tatsaMsargaka-tatprakArakaprati tAdRzajJAnatvena zAbdabodhAdisAdhAraNena sAmAnyata: kArya kAraNabhAvAntarAbhyupagamAcchAbdabodho'pi tAdRzapravRttisvarUpayogya iti nAmaGgatiH, evamagre'pi / 'na tu taJjAma: jJAnamiti na tu tAdRzajJAnajJAnamityarthaH, 'vyabhicArAceti tAjJAnajJAnazvatve'pyukramaM prayotpAdAcetyarthaH caDhAkarape darda rajatamityAdyabhedapratyacAdhyAyamAnAyAM pravRtau vyabhicAracityarthaH / sAmA ma yojayati, 'rajatajJAneti rajatapadArthasargavadidampadArthajJAnavAniyAnumAnikaM jJAnamityarthaH, jJAnavAnayamibhidhAnAdamadAkyamathotva liGgakapuruSa racakAnumAnAbhiprAyeNA, prakRte tu tAdRzajJAnapUrvaka midamiti bodhyam, 'darda' 'rajatamiti dadaM rajatamityAkArakaM jJAnamityarthaH, zrarthajJAnaM pravakamityacArthajJAnapaTena rajataviSayakaM jJAnamukramiti azarate, 'idamapauti, saMsargavizeSaNatayA rajatapadArthava rUpeNa rajatasthApi (1) sAmAnyata uti kha0, ga0 / ?
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAvisAmo gheta, satyaM, na tu rajatatvaprakArakaM pravattakA tayA, anyathA bhAntasyeva bhrAntijasyApi pratiprasA bhAbhAditi bhAvaH / bhramanirAkaroti, 'matyamiti, 'ma tu rajatabaprakAra kamiti na sU rajatatvAtmakatAdAtmyasambandhena idanyAvacchinne rajataprakArakamityarthaH, yathAzrute 'kizcetyAdinA takSyamANama paunasatyApatteH, tayAca dara rajatamityAdivAkyanatraNAnantaramidaM rajataM na veti maMmayAbhAvasyAnubhavamiddhataya natpratibandhakobhUtajJAmasAvazyakaM namokonumAnAna nirvahanIti nanihAya zabdasya bhAnAntaratvaM / yd| idaM rajatamityAdigaka zravaNAnantaraM nAdAsyasambandhena rajataprakArakapratisvarUpayogyaM jJAnaM marvabhirddhaM taccokAnumAnAmbha nirvahanIti tadarthe zabdamya mAnAntaratvamiti bhAvaH / kesina 'na ta ramatatvaprakAra kamiti na vidamyAvadhika bhamavAyasambandhena rajatavarakArakarityartha ityAhuH, sadasat, tathA sami nyAyanaye'pi dUdaM rajatamiti vAkyAt tAdRzabhAbdabodhAsabhmavAdAmanApatte riti dhyeyaM / manu jJAnaM yatra yatra yadyatprakArakaM jJAnazAlamapi tana samakArakamiti niyamAduktAnumAnamapaudantyAvacchinne tAdAmya - bl jnsaaliy'n sbaasth, alini naamlimityarthaH, bhAmasyeva' padaM rajatamiti bhramaNyeva, bhAntijasya' sAdabhanamaviSayakajJAnamArasya, pravRttiprasaGgaH' nirutasaMzayapratibandha(1) asaNasavAyaritIti sva0, ga0 / (1) saca tAsaMgaka-tazaprakArakamitIti k.|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdArayaturIyakhaNDe zabdAprAmANyavAdaH / tadubhayasarApatti / etena lakSaNAdyanurodhAtAtparyyagra vAkyArthadhahetuH tAtparyyazva padArtha saMsargavizeSapratotyuddezyakatvaM tathAca tadgrAha kAnumAnAdeva tAtparyyajJAnAvacchedakatathA saMsargasiDirityapAstaM / (2) prasaGgaH nirukramaMzayapratibandharUpaphalopahitatvaprasaGga iti yAvat yadvAkanye 'pravRttiprasaGgaH' niruktapravRtisvarUpa yogyatvapramaGgaH, 'tadubhayeti bhramaviSayakezvara jJAna bhramayorabhedApattirityarthaH ubhayoreva vyadhikaraNaprakArakajJAnatvAditi bhAvaH / 'patena' davAva tAdAmyasambandhena rajataprakArakajJAnasyeva idaM rajataM na veti saMzayatibandhakale tAjJAnasyaiva tAdAmyambakena rajataprakArakamavRttirUpayogyatvena vA. 'iti parAsta mityagretanenAnvayaH, 'lakSaNAdIti vAcaNAdisyAne zAbdabodhe vinigamakAnurodhenetyarthaH zrAdinA nAnASTiparigrahaH, tAtparyyagrahetule yotyAdAvadhikathane yAMSTradharasva lAkSaNikArthasyaivAmyayabodhaH na tu zakyAyasyetyaca vinigamakA bhAvApateH evaM bhojanarumaye saindhavamAnayetyAdikaM samyevAnvayabodho na tu azvasyetyatrApi vinigamakAbhAtrApatteti bhAvaH / saMmagapratItyu - kalamiti (9) ekapadArthe; para padArthasaMga pratItaucchayozcaritatvamityarthaH, 'tAtparyyajJAnAvacchedakatayA' tAtparyyaghaTaka jJAnAvakedakatayA, 'saMsarga (1) rAti ka0, kha0 / (9) iti parAstamityapi pAThAntaraM rezapATha evaM TIkAkArasammata iti / " (2) padArtha saMsargavizeSapratoddezyatvaM' ityaca 'saMsargapratItya ekatvaM iti kasyacinmUlantakasya pAThamanuSTatya vRzaH pATho to mathurAnAtheneti bhASyate / " *
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ HTTAM cApakatAvacchedavakArikAnuminiratAH mAna / ritapadArthasaMsargamAnapUrvakANautyanumitiH sthAt na tu 4.. . middhiriti, ataH kiM zabdasya pramANAntaratveneti zeSaH, anyathA saMsa- : gaisiharanapAstAvenAlayakatApAtAt, 'parAstamiti, idaM rajataM maveti / slil naar`lml jnsndhaar'shilp' rUpayogyajJAnasya vA ato'sambhavAditi bhAvaH / manu tathApi shigbhy' nil shikssslir`ndhbiil naa l naamr'i invAvacchicavizeSyaka-tAdAtmyasaMsargakarajataprakArakajJAnavena api varadavAzraya-rajatayorabhedabhAvagAhijJAnatvena anya sAmAnyadhavina madhutvAdata eva idaM rajatayorabhedaH aba rajatAbheda ityAdizAnanyApi tAdRSasaMzayaprativandhakA tAdRzapravRttisvarUpayogyatvadheti manyate tamate zabdasya pramANAntaratvamanarthakameva ukAnumAnAdapi nAmajJAnanirvAhAdityarucerAha, 'kiJceti, 'thApakatAvace. davati vyApakatAvacchedakalena sautadharmaprakArikavetyarthaH, 'mArita- . padAti etadrajatapadamAritArthasaMsargavadetadidampadamAritArthajJAnapUrvakANItyarthaH, 'na tu rajatajJAneti na tu rajatAbhedavadidaMzAnevyarthaH, tathAca dhegedanyAzraya-rajatayorabhedamaMmagAvagAvidhAnasenedaM rabartana vaiti saMzavapratibandhakatvaM tAdAmyasambandhena rajataprakArakaantimarupayogyalaM vA abhyupagamyate tenApi rajatAM niravadhi bnsndhaabaaelijuli abl aalaaii .
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ MAAVATARIYAKHATAMIRRH SMSSONaresh AARAM TALAYA HTRU L AL. EMAIL OD RE .. jitamAnaparvakAlIti hasAt pravartaka zAnadAra devA zrataeva mahattvadhamanuvAdakatA zabdasyetyapAna kArivAmipitA thA idaM rajatAbhedavaditi bhauviSadhitA baredakakoThI pravezamauvA, anyathA pramevavat padArthavatpramevasabhargavat / padArthasaMsargavat ragatIvarameyavana atIyajAtimadityAdizAmasthAyAne saMbhaye pratibandhakavApatteH prakatAnumAnAca tatra hattaM rajatatvApekSA rajatasyAbhedakhena ra abhedasvAbhAnAt padArthalamaiva rajatasya saMvargasyeneva' pAbhedasta bhAnAditi bhAvaH / pravartakaM cAnamiti idaM rajatamiti vAkyazravaNAnAramanubhavasiddhamyedaM rajanaM ma vetyAdisaMbhathAmAvara prayojaka jJAnamityarthaH, yadvA tAdRzavAyanavaNAnantaramanubhavandri tAdamyasambandhana rajataprakArakamahattikharUpayogyaM jJAnamityarthaH, 'bhabdAdeveti, ukAnumAnandhavacchedamAce tAtparya mokAnumAmAdityarthaH, ataH zabdo mAmAnagaramiti medhH| arambhaumAMmakamataM nirAkaroti, 'zrata eveti yata evokAnumAne mArinapadArthatvameva prakAraH sa tu rajasatyAdikaM ana evetyarthaH, 'iti parAstamityanenAnvayaH, 'pratI radaM. rajatamityAdivAkya-zravaNAnantaramidaM rajanaM na detyAdisaMzayAbhAvasampatyarthaM sadAmoM tAdRzasaMzayapratibandhArthamiti pAvat, yadrA, naamyaal saabaal jnsaadhaasmi yogyajJAnArthamityarthaH, usApAnumAnAttadamanvavAdini mAyA - aanaa ini taalaal mngglbaar boyarSa, sarvacaukAnumitimAmosamayenopAnumiteH prAgavAvA - patrAmi parAsamiti maatthaa| ....HTS SARTAL
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAbdAnamityobhinnaprakArakatvAt ekadiSayavAbhAvena ------ . diti bhaavH| tathAca zabdoM meM pramANamiti zeSaH : pramAkaraNa hi pramANaM pramA ca hotabhAvAnumataH ra hotamA nAhItarAnubhavaiti pAvata, paTI minyAdijAnottara jAyamAnasya ghaTo dravyamilA dizAca mApAdanAya mAtrapadaM . svaramAmAdhikaraNakhAvyavahitaparvava ingaa| yA viSayakonAna dani phalitAH, bhAbdabodhaya najayA lagyo mikipAdanazayA viSayAviSathakalAt, bhagayomara prAduI bhanyo: prama mapAdanAtha mizyanenIpAdAna, vidhA ra sanmAnanAra ramanapayopAdaH-- bhanina bhA: / ' ma na pA sAyAnubhavAnaannakatvanAemA : jammAna sakate lokadoSa nayAvAdapramAgatvaM dikamnu sajinA punaH kaH / 'zAzvetyamA vivRNoti int. miti mAdavodha rajatavAde. pratvAdanabhitI na ra vanya prakArAdivarga:. 'ekavirA mAdenale mAnaniyamAvaliyara pAca tAsa nahI 17. grAhaka kI pAtragrAhitvamiti : nu la . "dhikaratA : tInaghAItaSayamAna .. dhamA ina yApana vyamityata mAha, caranu tasAra nAmanidAnagIti, niye pAna prtiyo|msv niyanyAla, tathAca svasamAnAdhikaraNAmAdhavahita yAnizcamAvi vidhAko yo yaH sasAmAnAdhikAkhAtyakSita vAyabhambayA viziya niyAviSayAnidhayako yo ya iti vA rakama tizayAnumataH pramA iti livArthaH laSada dvayaM bhI pratiyogya sumanapasaMmati /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsthApitahate rabdhANAmA 7 ananuvAdakatvAt tasyaiva pramANatvAt / nanthete padArthAvAbhAva netyarthaH, 'ananu vAdakatvAditi sTahautamAnagAhautaravAditya":, 'tasyaiva' tasyApi zabdamyApoti yAvat, 'pramANAtpAditi rahautamAyAhItarAnubhavakara zatvAbhiyarthaH, madana agabhamamAdhAnatvAina / vakhAstu mAtra zAbdabodhaparvamakarUpAnamitimAmagrImattva mAnAbhAdena patra pradhAnaM naitAdRzAnumitimAma tavaiva ehatamA bAkI tarAnubhavakara NalarAtaH / kizca svabhamAnAdhikAra e svAvyaktipUrvapartinizvayA viSaya viSaya tara nAtaM na pramAra tayA pAte ghara: matlAbAniyA mine: rAmAvimA viSayakanAramA sApanI: (1) paranA hotA hai ta -kArakA bhavana saca tata, mAla, bhUTa hogA ityaca ho taralaM / bhAnAdhikAraga - vyavacitpUna niyamamA kAra nizyaviSayAya taravayiti yAvat, para samAna bAyapUrva pani svamamAsAbhAranivinimItagata kAra + gamavA natra tatyamA tAdRzAnubhavakAsa para bhAsvamiti paniM, 1) pAma viSayamA 655 1.01 : yAvala pamA biga mA 35 kavanetyayaH / na kA dina miti 5.ra / mAnAyA ta mAnina: parAmarza viSayamAviSayakavana mAraH pratimA miha pari mAnava kA pata. gauyavaH zamabhAna rAma kAra lona mahInamIyAyAdivighaya janA samAna mitestAdR' viSayaparyanIya haviSaya katvanA mAlAsambhavAt /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ , o panMara tamama mAnAkAsambandha basin yAdRzau nadicakAyAcimatalakAritA bhAbhatariyakavAvazivatamakAritAmAzivaM, ityadhokA mAnaya zAbdayodhasamAnAkAratvameva mAsti zAbdayodhe tAvadakapadArtha parapadArthaH prakAra umAnumAne patasaMsargarati bhedAditi rAtaH bhAdabodhasthApramAvaM / etena tAtparyajJAnaM yadi zAmbadhIredakSadA zabdamAvasyeva rahautamAcagrAhyAnubhavamAnajanakatvAdapramANatvaM mAtparyyana tadizevyaka-nAprakArakapratItaucchayozcaritavarUpatayA tajbAma eva zAbdabodhaviSayobhUtasya sarvasyaiva prathamaM bhAnAdisyapi nirakhaM / yathokatAtparyajJAmasna bhAbdadhausamAnAkAratvAbhAgaditi shessm| nanu mA bhUdukAnumAnAdidanavAvacchinne rajatatvAdiprakAreNa ramatAdisaMsargajJAna tathApi viziSya padArthapakSakAdaudRzAnumAnAdbhavizcatItyAbhayenAzarate, 'nanviti, 'ete padArthA iti idayAsAdharaNatAdaya ityarthaH, 'tAtparyeti nAtyarthaviSayau to ya: parasyarasaMvargastabamA ityarthaH, atha idambAzrayarajanAdayastAtparyaviSayabhavana iti sAdhye idaM rajataM ma tyAdisaMzayanivartamAnasya na vAi idaM rajatasaMsargavadityAkArakanizcayasyeva tAdRzasaMbhavanivarkabalAilo yA yasya saMsargadhodho vastutaH bhandAjAyate taM parathimA. nAtyaviSayorbhavatatsaMsargaH sAdhanauyaH iti sAbhASa 'midhaH tayAra rahe. raNamiyAdau idaM ramatamadharmavaditvArikameSa arj, rajatamAnayetyAdau / karmalaM rajatasaMdharmakdAvana ragatakarma
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ __- _ : saMvargamAvale sato kAnayanasya viSayAyamaMcacANi pihimA adhika ni tAtparyaviSayeti saMvargavizeSam / nA malido pativira .. pradesasAnukUlanasamarmahAmaNya utsavAdadhikAra praviSTamiti vyApAra diti vAcam / narSi madAnauM naviSayakabuddhenubhavavidvAna anu mAnAdatakhAnAdatarodheneva prahassa pramANAvarabApate / evaM sarvara poca, nAtparyaviSavalaJca etatpuraSodhetatkAlaunA thA egabumA padananyasaMsargapranautIkA viSaya, tena na saMvargamAvasyeva puruSA bhAroSa-kAzAtarodha- vAkyAmArajanyapratItauzAviSayavAdAkAra- . nAdavasya / pAkAhAnirUpakatvamapi saMvargavizeSaNaM deyaM, inarapA, padA pratyAmathanaghora lAye bhamAnakAsImAbe varga nAma nadA tAvAmavanA samAnakAmInavasaMvargasyApi nihiH mAta pAkAmAnikapakavaca etatpadayAkAhAnirUpakAtvaM bAthama () * anyathA tathApi supapidAkAhAnirUpakAsAt / na vaizeSitaH bhAhalamAteraganyupagamAdAkAhAnirUpakalaM durvacamiti kAmanA tairapi pAvajAtirathupethata eSa parantu vA mAvikArAmiti ciranumitimavyAyathevAbhyupagamAt / na vA sampanika vargalavAkAhAnirUpakAnandhatvamiti , kApyanupapani rakalAnidhyAdau - kAramAnebhA VbocAmavika,
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 viSayatvaM saMsargavizeSaNamanupAdeyaM idaM rajatayorabhedasaMga samAnakAlotsarge ca tAtparyyadazAyAM samAnakAlInatvasaMvarga siddhiyAFoturari AkAGkSA nirUpakatvena saMsargI vizeSaNIyaH tathAca tata evAbhedasaMsargamAce tAtparyyadazAyAmapi tAtparyyAviSayasaMsargAtaravivAraNAt saMsargAntarasya tatrAkAGgAnirUpakatvavirahAt evaM rajatamAnayetyAdAvapi karmavapakSaka- rajata saMsargamAdhyakAnumAne sAthaviSayatvaM saMsargavizeSaNamanupAdeyam rajata- karmalayorAdhArAdheyabhAve samAnakAlInatve ca saMvarga tAtyaydazAyAM karmatve rajatasya saMbhaterraAnirUpakaliMga saMgai vizeSaNIyaH, tathAca rajata-karmatvayorAdhArAdheyabhAvamambandhamAtre tAtparyadazAgrAmapi tata eva tAtparyAviSayamamAnakAlInatvAdisargami raNAditi bodhyam / 'kAGkSAdIti rajatapadAkAGkSAdimatpadasmAritavAditA, zrAdinA yogyatAparigrahaH atra smAritatvamAtraM ghaTa-paTayorapIti rajatapada yogyatAvatpada smAritatvamukta, rajatapadaatarani padArthAvAdhitArthakatvaM / na ca rajatapadayogyatA - vapadasmAritatva rajatamAnayet cAmpado pamyApite karmale varttate tada rajatamityava yadidampada-rajatapade tadubhavanizakAGgA nirUpakatadbhayatAtparyaviSayabhUta ra jata saMsargI nAtIti vyabhihAra iti vAcyam / etadrajatapadArthAvaH dhitArtha jaitadidampadAAritatvasya hetutvAt yacadra.atapadArthAbAdhitArthakayatpadasmAritaM bhavati tatpadadayatAtparyaviSayautatva idaya niSThAkA nirUpakara atasaMsargavadbhavati rajatenekhAdivAkyasya TApadAdimA ritarajata niSTha karaNatvAdivaditi sAmAnya , cintAma " .
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zabdAsyaturImakha zamdAprAmANyavAdaH mukhau thAptiH / na ca tathApi rajatapadArthalaM rajatapadajanyamativizeSyatvaM taca lakSaNAdinA ghaTAdAvapauti ghaTAdilAkSaNikarajatapadaghaTitarajatamAnayetyAdivAkyasthAmaghopasthApite ghaTaniSTakAye sthabhicAra iti vAcyam / rajatAsaktimattvena rajanapadavizeSaNAta, rajatAmattizca rajatAnyaviziyAkasmatyanupadhAyakatvaM / na pa tathApi rajatamAmayetyatrAmpadena karmatvatvarUpeNa sArite gharaniSTha karmatve vyabhipAra iti vAzan / rajatapadArthAbAdhitArthakatvapadena rajatapadArthabAdhitAryApasthApakabhinnatvasya vivakSitatvAt ghaTaniSTakarmalana rajatapadArtha baadhittvaat| evaJca yada matAnyavizeSyakaratyanupadhAyakavAdajatapadajanyammativizeSyAdhitArthIpasthApakabhinayApadamAritaM bhavati tattatpadadvayatAtparyaviSayaubhUtApaDhdayaniSThAkAhAnirUpakarajatasama. gavadbhavatIti mAmAnyato vyAdhiH phlitaa| ma pa tathApi ko-- daurite'pratyAyo rajatamAmayetvAm padopasyA pite ramatajiSTakarmave yabhicAraH tatra tAtya yaMgarbhamAdhyApramiH tAtparyavatvena hetunizeSaNe'pi rajana-karmatyostAdAmyamaMsarganAtpathyake rajatamAmayetyatrAmapadosthApite rajaniSTha karmatve vyabhicAra: tAtparyaviSayobhUtarajatamamargamya rajatatAdAtmyasya rajatakarmatve'bhAvAditi vAcyam / idaM rajatamAnayetyAdau idakarmatvAdipakSaka-rajatasamagamAdhakAnumAme tAtparyayiSayatvasya bhaMsargavizeSaNatvAbhAvena vyabhicAravirahAt, yatra tu tAtparyaghaTitaM sAdhyamupAdIyate tatra yogyatAghaTakAnAdhinatvasya tattatpadaiyatAtparyaviSayobhatasabhargaNa vivakSaNIyatvAm / zrAkAlAvizeSaNIpAdAna rajataM kaunamityatra rajatapadArthAvAdhitArthopasthApakaka;
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvacigAmI apadopacApite ravAnihakarmale rajatapada-karmapadobhavanimakAbAnispakaramatamamargavayAbhAvena vyabhicAravArASa, karmapadasa rajatapadAkAhAvAvavirahAn / yadyapi karmavapade'pi sAdAmpasambandhaka rajatapadAkAjAvAvamasyeva. tathApi sattApadAyaniSThAkAsAniyAsAmanASAdhitatvaM yogyatAghaTaka vAcametamAbhAseva cAkAzApadamiti bhAvaH / itvanAradamAi, 'yogyateti etadramanapadayogyatAsatimace mati ramatasaMmargaparetadampada smArikalAdityarthaH, badabadramApadayogyatAbhaktibhAve bhati rajatasaMsargagarayampadamAritaM bhavati malApadAyatAtyaviSayaumatamamargavaGgavati rajatanetyAdidAkyapaTApadAdimAritarajAtanirAkaraNasvAdiditi mAmAnyamukhI vyAptiH patomAviSadRSTAnAmiddhiH, aba rajatamAmayetyAmapadena karmatyAvahameSa pArita ghaTaniSTakarmatva vyabhicAravAraNAya rajatapadayogyanAva vizeSaNaM, ramApada yogyatA ra rajatapadajanmatibizevAvAdhita, tathApi vAlA para rajatasaMvargapratItIzyA ragatamAkyetyA. divA prayukta zroSA ra lajapapA ragatapadeza ghaTaH bhAritaH pampadana / ghaTaniDakarmatvaM mArita taba ghaTabhiSThakamale thabhicAraiti ragatapadAmasimAvaM vizeSaNaM, tadarthava rajatapadavandharamatamApavizeSakatisamAnakAsaunasatigocara, mASapadopAdAnAvara raMjAmAna tvAhivAlAsaratapadena ramata-ghaTobhavavizeSakasamhAsapanasatimitA nA aTamiDakarmatve va vabhicAraH, satidayAvasakalena ca rajatapadaM vizeSaNe bhAtaH kamikarakta-paravizeSakaativamAdAya tadoSatAdavA vidhAtparSaNa ghaTAdisaMgharganA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAmANyavAdaH / ritatvAta varayatAsattimadhye sati saMsargaparapadasmAritatvAdavA, anApto yogyatAvirahAt na vyabhi-cAraH taca bAdhakasatvAt, tajjanyajJAnasya bhramatvAt paNa yA rajatapadottarAmAdipadena mArite rajataka maMva-karapAvAdI vyabhicAravAraNAya rajatasaMsargaparampraveza: (1) / yadyapyevamapi rajama-karmatvayoH tAdAmyasaMmarga eva tAtparyadazAyAmAdhArAdheyabhAvena rajatAbAdhite rajatakaraNatvAdau vyabhicArastathApi tAtparyaviSayasaMsargeNAvAdhitArthakatvavivacaNAna vyabhicAra etalAbhAya tadupAdAnamiti 9) dhyeyaM / nanu karakAbhiprAyeNa prayuke pathamA tina art affert ityata zrAha 'anAtola iti, yogyatAviraha eva kutaladAra, 'taceti, 'bAdhakamambhavAt '(9) bAdhakatvAt / nanvavayaprayojakarUpavattvameva yogyatA mA ca tathAstyevetyata zraha, 'tabjanyeti, tathAyAnyaprayojakarUpavanvasya yogyatAce tabbanvajJAnasya bhramalaM na syAt yogyatAbhramasya tatprayojakasyAbhAvAdato vA vira eva yogyateti bhAvaH / mamevaM dravIbhUtajanAbhiprAyeNa prayukraM payasA micatIti vAkyamapi pramANaM na syAdayogyatvAt meM hokAkAravA pa (1) saMsargaparatIti0, ga0 / (2) tAtpaparNyaviSaya sarge yA bAdhitatvalAbhAya tadupAdAnamirtIti kha0, ga0 / (5) TokAlA tRpAThadhArayeya 'bAkasa vAt' ityaca kumastike 'bAdhakasambhavAt' iti pATho vartata ityanumIyate / 0
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyacikAmayI . kAkAravAkyasyApi bAdhakasattvAsatvAbhyAM yogyaayogytvaat| atha pratipaturjijJAsAM prati yogyatA sI ca zrotari tadutpAdyasaMsargAvagamaprAgabhAvarUpA. kAjhA bAdhakapramAviraho yogyatA avyavahitasaMsargapratiyogijJAnamAmatiH tAzca svarUpa satyo hetavA na tu jAtAH gauravAt tadodha vinA'nvayAnubhave vilambAbhAvAt saMsarganirUpyatvena prathamaM daravadhAraNatvAceti na tAni liGgavizeSaNAnauni cet, na, yogyatAdi kyasya yogyatvamayogyatvaJca prabhAvatItAta Aha, 'ekAkAravAkyabhyeti, 'bAdhaketi viSayavAsabhAtyA datvAnyAmityarthaH / 'athati, yadyapi yogyatAdijJAnasya kAraNAvaM vyavasthA dhitameva tathApi mamapaTinatvena daryahatvAnna tAmAM jJAnAnAM zAdamAdhopayogitvamiti dRSaNoddhArAya punarAza ayaM / patipatnaH' motaH, 'jijAmA prati yogyateti, ajijJAmorapi vAkayArthavAdhAdyogyatA dudhAvanaM / . yogyanAmeva vidyayoni, 'tadutpAdyati prakRtavAkyotpAvetyarthaH, 'bAdhaketi ekapadAye'parapadArthamaMsargAbhAvanizcayAbhAva ityarthaH, andhavahineti ekasaMsargapratiyogijJAnAvyavahitAparasaMsargapratiyogyupasthitirityarthaH, 'hetavaH' arth khliiiin, 'l naani bhir'iy'aaliini, naa ------... --- (1) malA livizeSaNAnoloti sva0, ithe / pAThaH rakhacinhitamalapustake sartate /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyatugairasahe zabdApAmAsthavAdaH / anyatve'pi tadabhimAnena saMsargapratyayAdanyathA zamdAbhAsocchedamasaH / rAjA puSamAkAhati puruSaM veti saMzaye viparyayeca vAkyAyadhIpratibandhAza, yogyatA ------ -------------------------- --- -. ............. - sivizeSaNatve tAsAmajJAnadazAyAmapi vAlyArthayodho jAyate sa na syAditi tadanurodhena zabdasthAtirikapramANavApateriti bhAvaH / nagvidamevA siddhamityata pAi, 'anyayeti, tadabhimAnena maMsargApratyaya ityarthaH, 'bhAbdAbhAti nirAkAhAnAsanAyogyavAkyAt bhAgdA. 'bhAso na syAdityarthaH, tathA ukarUpA mAkAsAdayaH kintu tAtparyavizeSa bhAkAGgA, padAvyavadhAnamAmantiH,1) tadabhAvapramAvirahaH yatra yasya yena sambandhamAnvayaH saba tena saMsargaNa sadasya vAra) 'yogyatA, hetu niviSTamapIdameva bhAkAkSAdikaM, tanAJca nyAyamate'pi zAbdadhau heturiti bhAvaH / pAkAsAnizcayasya relave anlaa, "r'ngg mini gaa ghinaalsndhaa: puruSavizeSyakatAtparyaprakAro vetyarthaH, 'viparyaya rati rAjA puruSaM nAkAtauti yatirekanizcaya ityarthaH, 'vAkyArthadhauti ayameti. pubho rAjJaH puraSo'pasAryatAmiti vAkyAt purva rAjAvayadhIpratibandhAtyarthaH / tathAca yAsaMbhaya yatirekanikhayo yadutpatipratibandhako tapizyastaddheturiti niyamabalena zrAkAGgANiSayaH (1) padAvyavadhAnamAtramAsattiriti kaa| . ((2) vadabhAvapramAvirahaH patra yasya yena sambandhamAnvayadhIH tatra tasya tasaMsa vAyaM tena saMsargeNa taDavaM veti kaa|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ EP pramAviraha kacit nizcIyate'pi yaha ghaTe nAlI sthAna sabomyAnuyalabA ghaThAbhAvanimayanAnyasvAmi ghaTamamApiraho nithIyate / kacidbAdhakAmAmAca ....................... kAraNamiti bhAvaH / avyavadhAnasaMzaye zAbdabodhAbhAvAt nanirNayo'pi tariti bodhym()| manu parapramAthA ayogyatvena liGgavizeSaNobhatasva-paramAdhAraNatadabhAvapramAviraharUpayogyatAyAH sarvatra "nitamabhakyatayA kathamanumitirityata Aha, 'yogyatAyAzceti, hetuH anumitihetuH, bhavanmate yathA zAbdabodha iti bhAvaH / manu saMghadhamAdhAraNamityayakaM sabiSayasya kasyacidapyasambhavena(2). sarvadha tatsaMbhayasyaiva henutlAdityata pAra, 'sva-pareti, 'bAdhakAmAviraha tadabhAvapramAvirakSaH, 'anyasthApauti, ghaTAbhAvavatvena hetameti messH| manu tathApi tadabhAvapramAviraharUpAyA yogyatAyAH, bhayasAdhAraNaM jAnamanumitiheturityayuktaM tadabhAvapramAvirahasaMzathazAyAM tasaMsargAnumiterasambhavAttadabhAvapramAvirahasaMmayamAmapI- . "dazA tattadabhAvobhayakovyupasthiti-vizeSAdarzanAdiyAna nadabhAvasaMprathamAmayyA AvazyakatvAsadabhAvapramAvirasaMbhayasya tadabhAvaprayAtmakatvAsadabhAvajJAnasya pratibandhakasya satyAdivata pAra, H mame .. 11) avadhAnetyAdiH bodhyamiyamaH pAThaH ka-ciniekhakara baali| 1) kSacidAsambhaSeneti kA
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaye'pyanvayabAdhaH bAdhasaMzayasvA kaciditi, 'prameti tadabhAvaprametyarthaH, 'avayabodhaH saMbasumitiH, 'bAdheti tadabhAvasaMzayasyetyarthaH, tadabhAvanikhayateneva pratibandhakatvAditi bhAvaH / yadyapi sitAvacchedakaprakArakapaJcadharmatAniJcathamyAnutihetutathA yogyatAyAH saMzathasAdhAraNaM zrAnamanumitiheturityaGgataM tathApyetaddoSasya 'vathavityAdinA dhanyakRteva * vacyamANatvAnAmaGgatiH / kecittu liGgatAvacchedakaprakAreNa pacadharmatA miyonAnumitihetuH parvatavRttirayamAlokodhUmo vA ubhayathApi vativyApyatyana vatiyApyatAmayamiti parAmarzale (2) ca vyabhicArAt / kintu vyAptiprakArakapacadharmatA nizcayaH sa ca prakRte liGgatAvacchedakayogyatAthAH sandehe'pyasyeva / na cAvacchedakasandehAdyA tisandeSo bhavatIti vAbhyaM / prakasthala eva vyabhicArAditi (2) bhAvaH / ityAH / vasat / acetadabhiprAyakatve ' yatha svityAdinA vacjhamANasamAdhAnAsakRteH zramayA yuktayA liGgavizeSaNobhRtayogyatAthA zranikhaye'pi camitisambhavAt / (5) bAdhaka saMzayasyASakatvAditi ka0 / (1) bAmiyAna : sAdhyAbhAvavadatvarUpA, ** vyApaka sAmAnAdhikarAMsa vyAptitve niGgatAvacchedakamAnasyAvazyakatvAt anyathA dhUmanyApAantarfantarendrn parvata iti dhAmAdAtumidyApattiH (*) vyabhicAra itIti kha0 /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 . sAvacintAmo ki tavApi yogyatAdikaM prAmANye prayojaka prAptotAtvasya tathAtve gauravAt anAptoto'pi saMvAdena - mayAsta napasnu bhAkAhAdenimeva nyAyamaye zAbdabodhaheta. tu yogyatAyA zAnaM zabdabodhe kAraNaM sambhavati,(1) paramamAyAayogyatvena sva-paramAdhAraNabAdhakapramAviraharUpAyAsamyAH sarvaca nitamazakyavAdityata pAi, 'yogyatAyAkheti, 'hetuH' nyAyanaye bhabdabodhe hetaH, 'sva-pareti pUrvavat / nanu tathApi maMzayasAdhAraNamityayuta saMzayasAdhAraNaM hi jJAma tadA bhAmdadhauhetuH sambhavati yadi kacittasaMzayaH kAraNaM bhavati, ma se, ekapadArthe paradArthAbhAvapramAviraharUpabAdhakapramAvira saMzayasya(2) upreNa yAhyAbhAvajAnatathA viziSTabuddhimAnavirodhivAdityana prAi, 'kacitprameti, 'aSayabodhaH' nyAyanaye gAndayodhaH, 'bAdheni pAyAbhAvetyarthaH, iti '. manamanti prakArAntareNApi thogyatAdijJAnasya hetutvaM vyavasthApati, 'kizvetyAdimA tAmAM jJAnaM heturiyona, 'tathApi naiyAyikasthApi,(3) 'prAmANye prayojaka' zAbdapramAyAH prayojaka, 'prApnokatvastheti zrama-prabhAda-vipralimA-karaNapATAtmakadoSacatuSTayAmAvabadamAvasyetyarthaH, 'tathAle' zAhapramAprayojakale, 'anAtoke'pauti dhAntamatArakavAkye karaNApATavajanye cetyarthaH, 'saMvAdena' viSayA(1) yogyatAdhAca jJAnaM kathaM samaye zAbdabodhaheturivi 0, ga0 / (1) ekapadArthe'parapadArthAbhAvapramAvirahasaMzayasyeti kh.| (2) naiyAyikasya naye'pauti kha, ga /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAvaturoSakhar3e mhaapaamaannyvaadH| praamaannyaac| baca jAyamAnakarase prAmAsyaprayosakatayA bhAnamAvazyakamiti tAsAM jJAnaM hetuH, taba bAdhena / na ca tatra Izvara evApta iti vAcyaM / tathApyAnokalAbhAvAt, pratavAkyasya IzvarakaNTha-tAjyAbhighAtaanyatvAbhAvAditi bhAvaH / idamupalakSaNaM visambAdiekavAkye'tipramozetyapi modhyaM / 'evaJca zAbdapramAprayojakale ca, 'jJAyamAnakaro' iti saptamyarthomichatvaM, avadhazAsya 'prayojakatyamena, 'prAmANyaprayojakatathA' (1) zAbdapramAprayojakatayA, tathAca jAyabhAnakaraNazabdaniSThatve sati gAdapramAprayojakatatyarthaH, 'jJAnamAvazyakamiti bhAbdayodhakAraNIbhUtaM . jAna yogyatAdau viSayatAsambandhenAvazyakamityarthaH, jAganihAya. sbaasghnaa binaar'saar'r'uulaablini o ddhino'rthaH / cat zAyamAnakaraNaniSTale ati dhabbAtIyapramAprayojakaM n khaalstinaanaa atmaasndhaasaakaa bimaanbndr prathA pramAnumitiprayojaka myAtiviziSTa pakSadharmatvamiti sAmAnya mukhau vyAptiriti bhAvaH / kecittu 'jJAnamAvazyakamiti viSayatAsambandhena pAbdadhaukAraNajJAnavattvamAvazyakamityarthaH, yat jJAyamAmakaraNanihale pani pannAtIcapramAprayojaka tat viSayatAsambandhena nacAtaurAkSAmakAraNadhAmavat thathA pramAnumitiprayojakaM vyAptiviziSTapacadharmavamiti sAmAnyatoyAtiriti bhAvaH / ityAhuH / tadasat / bhagavadhAnamAdAya bhAda - - - (1) prAmANyAyogasyavAyA iti ambadhimApustakasya pAThaH /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatAmayI samabhivyAhAravizeSAdineti / maivaM / yatha vimala jalaM buddhisvarUpayogyaM kAlAntarauyapadArthasmaraNaM devAddyogyatAdividhacakamAdAya ca siddhasAdhanApatteH / bhUyo'vayavendriyamanika curAdiniSThe pittAMdyabhAve pratyacapramAprayojakatvamAdAya vyabhicAravAraNAya matyantaM, bhUyosrevendriyasannikarSAdi na jJAyamAnakaraNaniH, cacurAdejAyamAnakaraNatvavirahAt / jJAyamAna karaNatvaJca jJAnAvacchinnatajAtIyapramAkaraNatAvacaM, anyathA canurAderapi cacurAdiliGgakAnumitiM prati jJAyamAnakaraNatayA taddoSatAdavasththAt jJAyajAmakaraNadhUmAdiniSTharUpAdau pramAnumitimAdAya vyabhicAravAraNAya tajjAto yAmAprayokamiti, tajAtIyapramAprayojakatvaJca tajjAtIyapramAtvAvacchibhraprayojakatvaM tenAtmaliGgakAnubhitimAdAyAtma-mamaH saMyoga bAdhAbhAvAdau na vyabhicAraH / vyAptiviziSTapacadharmatAvaGgitvena pramAnumitivAvacitraM prati hetuteti matenedamanumAnamiti na dRSTAntAsaGgatiH / ma caivamAkAGkSAsamyoH svarUpAsiddhiH zrAvazyaka yogyatayA zranyathAsitA mAbdapramAtvAvacchinnaM pratyaprayojakatvAditi vAcyaM / zrAkAzAntivibhiSTayogyatAlena zAbdapramAtvAvacchivaM prati prayojakatvamiti matamAzritya tadabhidhAnAt (9) / prayojakatvaca kAraNa -kAraNatAvacchedakasAdhAraNaM taca kAraNatAvacchedakasyASTapatAnyathAmiddhi , . (1) prayojakatva (bhatimate tadabhidhAnAditi kha, ga 0 //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuntiisstt sthaanaar'aah| , ityazrutvaiva nadyAH kache mahiSazcaratauti zRNeti tacA catuSTayarAhitye mati niyatapUrvavartitva, anyathA prayojakatvaM yadi kAraNatAvacchedakalaM tadA pUrvapakSiNaye yogyatAdAvasiddhiH tena yogyatAdeH zAbdapramAyAM svarUpamAhAnatvasyaivAnyupagamAt / yadi ca jamakatvaM tadAsmannaye svarUpAmiddhivaizeSikogyatAdeH svruupmjjnksvaanbhypgmaat| zratha maliGgakaparamANe vyabhicAraH tasya pramAnumititvAvacchikaM prati hetutvAn viSayatAmambandhama jJAyamAmaniGganiSThatvAsa / na sa viSayatAtirikAsambandhanaiva jJAyamAmakaraNahatti vivakSitamiti vaacy| tathApi prAtmaliGgakapramAnumitikAraNIbhUtamaliGgakaparAmarga. vyabhicArAditi cet / n| * vyAptiviziSTapakSadharmatAvaliGgatvena pramAnumitivAvacchinna prati hetutAvAdinaye maniGga kaparAmarthatvena pramAnumititvAvacchinna prati hetutve mAnAbhAvAt jJAnAnyatve mati tyapi vA vizeSaNIyaM / na ca pramAnuminilAdeH kAryatAvacchedakalAbhAvAdasiddhiriti vAcyaM / prasva prAcInamatAnuyAyitvAditi / kacitta 'prAmANyaprayojakarUpavattayati pAThaH, taba jAyamAnakaraNe 12). ma cAtra kAraNatAvacchedakavyAvattAnyathAsidisAmAnyAbhAvaniyeponaya sAmaJjasye catuthyapadaM cardhamiti bAyaM / vyanyathAsinilasyAnugatamyAbhAvAt sattadanyathAmidyabhAvakUTanivezasyAvazyakatayA kUTalAghakArthameva tadupAdAnAt / etena tAdRzAnya dhAsigihityamApakaghanenaiva mAmaJjasye miyataparvavartivalpavizeSyadalaM vyamiti parvapakSo'pi nirastaH, paniyatapUrvArtagatAnyadhAsiyabhAvaghaTitakUTaniveze phUTavasya guNamaroratayA mahAgauravApattiriti vibhAvagIyaM /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ aafnait kAGkSAdikamasti / na ca nadI- kacchayeoH saMsarga iti, vyabhicArAt / ata eva na tanmAcaM prayojaka) prAmANye / atha zabde 'prAmANyaprayojakarUpavattayA jJAnaM zAbdapramAprayojakayogyatAdiprakAreNa jJAnaM, 'zrAvazyaka' zravazyaM kAraNamiti tAsAM jJAnaM heturityarthaH, tatprakArakajJAnasya hetutve tajjJAmasya sutarAM hetulAditi bhAvaH / tatprakArakajJAnasyaivAvazyaM hetutvamastu yajvAnAvacchinnavAtapramAkaraNatAvat tattajjAtIyajJAnakAraNIbhUtasya taSNAataratasyaprakArakajJAnasya niSayaH yathA li jJAnAafra mitipramAkara tAvadbhavati anumitikAraNIbhUtaM yadanumitiprayojakavyAptiviziSTapacadharmatAvatvaprakArakaM jJAnaM tadiSayo'pi bhavatIti vyAptiriti bhAvaH / manu upAyAbhAvAttAsAM jJAnaM kathaM syAdityata zrAha 'taceti, 'samabhivyAhAra vizeSa:' zrAkAGgAyAcakaH, 'zrAdizabdAdAvatti yogyatAmA ikocAnopadezaparigrahaH / 'yaceti, zrAkAGkSA sadbhAvArthaM 'naityakaM tapatrake 'jalamityanena janitAwitterdAkAGkSA na syAditi bhAvaH / vastutastu tacchravaNe'pi yaca arrumentfarera tena mamamanvayabodhojAtastatrApi vyabhicArobodhyaH, zrAkAGkSAdimatpadasmAritalopapattaye (1) 'TraNotItyukaM, 'nadIkacchayoH saMsarga iti tAtparyaviSaya iti zeSaH, anyathA vastugatyA nadI- kacchayoH sargamAdanakatApatteH, 'yabhicArAditi kacche (1) janmAnaM na prayojakamiti kha0 / (9) mAyopapattaya iti kha0, ga0 /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. khur'iiygumaanaa| cAlabhivyAhatetyapi siGgavizeSaNaM katipacAramAriNatu saMsargapratyayoliGgAbhimAnAditi cet / matsandeze'pi vAkyArthAvagamAt / taca saMsargadhAntirima m tAtparyaviSayamadausaMsargAbhAvAyabhicAra ityarthaH / ma ca sadhoH aMsameM vakusmAtparyAbhAve'pi IzvarIyatAtparyyamatyAg kathaM vyabhicAra rati shaay| anena vAkyena prtiiterjmnaadiishvrtaatpryysyaannbhaavaan| vadyayA nAtparyyaviSayasaMsargeNa yogyatAvatyamya hetau pravezAyabhicAro'pi na sambhavati / tathApi tAtpAMghaTita kSetapo rada dUSaNaM issttye| vastutastu etadarabAramenaiva 'nayanviti vanyatauti bodhyaM / nanvevamAkAGgAdimattvasya saba mate prAmANyaprayojakanA na syAt tatve'pi yathoktasthale pramAmutpAdAdityatAi, :zrata eveti zrAkAsAdibhAve'pi pramAnutpAdAdevendhayaH, tanmAcaM yogyatAdimAtra, kintu tAtyarthamapoti bhaavH| vyabhicArodArAya mate, 'athe thAdi, "thAvaditi zrUyamANayAmamabhivyAitapadavetyarthaH, zrUyamAnAmi pAyamabhivyAcamapadAmi yasyeti naSTanIhiH, 'lizati athamAeSAvAmamabhiSyacatapadakavacamAdityarthaH, 'namanapo'ni zrUyamANagAva* mlindhnbndhssdhiigrnth, mhaa s ny' ksilimkhaal liGgAvizeSaNamya miSitamyavAnumApakatvAditi bhaavH| idaM smaadhimaukaaduii| vanulo yacaM. mamabhiSyAtathAvatyada zravaNe'pi kAra- . pAntaravirahAna nadI-jalathora vayabodhaH tatra ko ekamayi babhi. pArastadavasya eotyavadheyaM / gRhAmipandhirAha, tanneti, bhAbhayama '. . 10
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ defeat " ma anya kAraNAbhAvena (1) padameva bhrAntijanaka herwiduSTaM satadevAzrAntiM janayat kena vArasIyaM / saMsargAgrastaceti cet / na saMsarge bAdhakAbhAvAt / zrathAptoktatvaM vivizeSaNaM tadeva vA liGgaM / na ca madI-yoH saMsarge zrAptoktatvaM zrAptoktatvacca prAmANye vidAnAca, 'ati vizeSaNasandehe siGgAbhAvAditi bhAvaH / 'padameveti, svAtantryepeti zeSa:, 'aduSTamiti doSAbhAvavacanamirtha, 'deva' padameva, tathAca bhramaM prati lAghavena pradazAnaneneva padajJAnasya kAraNatvakalpanAditi bhAvaH / zrAzayamudghATayati, 'ati, 'saMsarga iti saMsargagraha ityarthaH / na ca kAraNabAdha eva aree iti vAcyaM / tasya kAraNale mAnAbhAvAditi bhAvaH / vyabhicAroGkArAya punarAzaGkate, 'atheti, 'prAptokalaM zrAptokapadasmAritamvaM, AzokalaJca prakRtavAcyA gocarayathArthajJAnavadanusandhIyamAnalaM, tae mosyale prakRtavAkyajanyapratItyaprasidyA prAtavAnyArthAmaSi, prasiddhau ca bhagavattAtparyamAdAya tAtparyyagarbhamAdhyasyApi diti bhAvaH / evaM tarhi yogyatAdivizeSaNaM vyarthamata zrAha 'sadeva veti zrAptopadasmAritatvamevetyarthaH, 'nadI ko . nadI- cho: saMsargapakatavA kyA pAMge, 'zoka' zrathamApayAvatsamabhivyAhata padakalye sati yathArthajJAnatadutvaM karUpade iti zevaH / nanvAtvasya svarUpazata evaM zAbdapramAjanakatvAdAmazA(9) araareeAve iti / " y
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhandAkhavaroSa baapaamaannvaad| k tamiti tadattayA zAyamAnasya hetutvena saba pAka mAvaryakaM vyAptimattayA jJAtastheva liGgasya, tadavagamaya loke dhamAdhamUlakatathA mahAjanaparipakSaNa vede smRtI gheti cet / na / yatra kucidAptatvamanAptasyApi sarva------------ ------: ---------- ---- -- .......... bAmapi mama vAphyAdanubhavamiko bodhaH sa bhavanmate kathaM sthANivizeSaNasyAnizcitatvAdityata pAha, 'prAptotalani, 'pramANe samaya zAbdapramAjanakale, 'iti' to hetoH, 'tahakAyeti prAptIkAlaka.nayA zAyamAnasya padasya bhAbdabodha hetutvena navApyAptokAvajJAnaM bhAbdavodhAtpUrvamAvazyakamityarthaH, 'yAptimattayeni thathA sthAptima-- nayA bhAyamAnasya zikSasthAnamiti ketutvena vyAptizAgamanumiteH puurvmaavsykmityrthH,| na prApnotalamya prAmANnaprayogakA pUrva nirAkatamiti vAcyaM / bhramAdizUnyavaghaTitAtokAvasyaiva gauravAdinA prAmANyaprayojakatAnirAkaraNAditi bhaavH| mambAdikAdivAkye'pi tAdRzayathArthajJAnavatA paramezvarAdinA'numandhauyamAnatvasavenAptIkAlasatyAnna vybhicaarH| nacAptotatvajJAnaM kasaM smAdityata pAra, 'tadavagamoti, loke' laukikavAkye, 'bhamAdauni, 'AdinA pramAda-vipralipmA-karaNApATamparigrahaH, 'mahAjaneti viziSTayATriyamANArthabodhakAve netyarthaH / prAptavaM vikasya prApto : vivizeSaNaya dUSayani, 'yacaM kucaciditi, 'prAptatva' pacAsAna- 5 baca, 'panAprathApi' pratavAkyArdhagocarayathArthajAmananyasApi, namA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ fat satyamapramitaM bhrAnto puruSadharmatvAt prakRtArtha yathArthajJAnAtvaM prathamaM durgraI, amAyamUlakasvasya pratisaMvAdAdezva tadgrAhakasyAjJAnAt pravRttiya cAvyAvarttakatayA zrAptokatve bhinna vizeSaNe'yukravyabhicArasadasyaiti bhAvaH / 'sarvaceti sakalavAkyArthagocara yathArthajJAnavattvamityarthaH, 'amita' siddhaM praddhi hetumAha 'bhrAnteriti, sakalavAkyArthagocarajJAnasya yathArtha bhramocchedAt bhrAnte puruSadharmavAnupapateriti bhAvaH / 'prathamaM' vAkyArthajJAnAtpUrva, 'duryacaM' durbhikSeyaM micetumAnya ca na vizeSaNalaM civizeSaNamiyAbhAvenAnu-. facemarahtofair: / durniyatyameva upapAdayati, 'prakRtisaMpAdati nyAsaprayojakaletyarthaH zrAdipadAnAdacchAprayojakatvaparigrahaH, 'tArakasyeti zrAptatvAnumApaka siGgavizeSaNazrayaM prakRtavAkyA gocarayathArthajJAnavAn bhramAvamUlakenadavAkyaprayotvAt sambhAdipravRptiprayojake tadvAkyaprayotvAt ityAdikrameNa yatA sAmAnyatovyAcyA zrAptatvasyAnumeyalAditi bhAvaH / 'eminifafa sararti jJAnAdityarthaH pratisambAdasya vA kyArthabodhAzraumapravRttyutpateruttarakAlameva grAmavena vAkyArthajJAnAtpU tadajJAnAt tadajJAne ca tenaiva hetumA bhramAdyamatyanyAsumepatathA interreiraft jJAnAsambhavAditi bhAvaH / nanvevatavApi kathaMzAbdabodhaH jJAya moneyAdiSyAptivatAdA prophalaniyayatA tavApi dIvAdityatabhAra, pratiyeti pramada pratiyetyarthaH 15
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'prdaayraaylaamaabaad| .. U sndeshdpi| vica prakRtasaMsarge ayamacAno bArapAnavAnveti saMsargamapratItya cAtumazakyaM vAkvArthasyA pUrkhatvAt / vayantu brUmaH bAdhakapramANabhAvo yogyatA ---------- -------------------- pravRttizca phalajamana zAbdabodhajanakapamiti yAvat, 'sandehAdapi' prAptotatvamandezadapi, jJAnavicchityAdivyAptau nizcayatvasya gauraveNa mAdhyakoTAvapravebhAnayAptibalenApnokatvajJAnamAvasyaitra mAdadhau hetu-. tvAt nava va siGgavizeSaNatayA taviSayasyAvazyakatlAditi bhAvaH / . kecintu mama, yadi pravRttettarakAlameva pravRttimambAdagrahaH sadA sambAdipratijanakatvahetunA prAmANyanidhaye'nyonyAzrayaH prAmANyamizcayAnantarameva pravRtterutpAdamamavAdityata Aha, 'prahastiyati, 'bhandezAdapi' prAmANyamandehAdapi, niSkapapravRttAveva prAmApnanizcayamya prayojakatyAditi bhAvaH / iti vyAka: (1) / hetujJAmAbhAvena dunizcayalamukkA mAdhyAmasiyA durmivayavamAna, 'kikSeti, 'prakRteti pracArakarmatva-rajatayoH saMmarga ityayaH, 'yathArthati janamaMsargavati karmatve rajatamaMsargaviSayakazAnadAnayamityarthaH, samargamAtItyeti karmatva-rajatayoH saMsargamapratItya pUrvamityarthaH, 'vAkyArthasya . karmatve rajatasaMsargavattvasyAptatvaghaTakamya, 'apUrvatvAt' kamatva-rajatayoH saMsargapratIteca pUrvamajhAtatvAt / na caivamAptIkatvamanda eva tava / sthAt koTitAvacchedakarUpeNa kothupasthitivirahAditi vAcyaM / mama (1) nyAhuriti kha, ga /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ * satyacintAmaNau sA ca na liGgavizeSaNaM bAdhakapramANamAvavirahasya sarvaca mizvetumazakyatvAta, satsaMzaye'pi zabdAdambayabodhAca, -- -- -- -- ---------- lAghavAt yogyatAyA eva mAdapramAprayojakatvenAptokadasyAnathAtvAta tajjJAnasya zAbdadhau hetubAsavena mandekSAbhAve'pi cativirahAditi bhAvaH / nanu nadI yo tAtparyagarbha tuvirahAdeva na vyabhicAraityasvarasAdAi, 'vayaniyati, 'bAdhati ekapadA'parapadArthAbhAvanizcayamAmAnyAbhAva i.yarthaH, 'azakyatvAditi parapramAthA ayogyalAditi padayA) / tanizcayAmA palitAdadAkArakaliGganindhayAbhAvAdanabhitirna sthAditi bhAvaH / 'saMzaya pauti' yogyatAyAH aMzaya pautyarya:. tamyA nivigoSaNatvetu gavAyaM syAt liGgatAvacchedakaprakArakaliGgAnizcayasthAnamiti hetatvAditi bhAvaH / l o kaasssthaalisindht,maar'i phur' sndhaar' r'uuli taanayamAnuminiyeta va nA yogyatAyAH athadazayAmapi mabhavandheta urUpeNa yogyatAsande samaya mAdhyamandaraparyavamannatvA hi ni vANaM / gauravAt bhAzayApyasAdhya vanAmaMzA yAda nityApatte / na ru mAdhyaitabhedenAnumitikAryA-kAraNabhAbhadAdaca yogyatAMze saMAyamA dhAraNa jAmameva tapovanAmAvAprakArakatva vizeSa gauravAcaya. ceti shaay| zabdabhavaNAnantaravada tyacApi etatsAdhyavyApyetaddesumakAsaMdhyAdabhityApateH / idamueladAM yazoka itau vyabhicArajA (9) zAbTAnvayabodhAJcati kaa| (2) iti dhyebhiti va., .
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ . zabdAkhya turIyakhaNDe zandrAprAmANyavAdaH / zabdaprAmANye tu yogyatAyAH saMzaya - nizcayasAdhAraNaM jJAnamAcaM prayojakamiti zabdaH pramANamiti / sono mAyAmapi vAkyAdanubhavasiddho vodhaH kathamanumAbhAvyAdataH zabdo mAnAntaramityapi bodhyaM / natu bhavati yonAsaMzayadazAyAM kathaM vAkyArthabodha: tatriyasya zAbdastuvAdivyatA, 'zabdamAma citi zabde pramAjanakale tvityartha: ( atrAnivyavaizeSikA) tipadakaprakAraka liGgamizrayo nAmiti parvata satyamazokamA ubhayathApi vi vyApya dUtyaca vayApyavAna mityAdiparamate ca vyabhicArAt faag raatGganitraya evAnumitihetuH pacatehitAvacchedakayogyatAyAH saMzayapi / ki yogyatAyAH saMpradAyAta vyabhicArajJAmadagrAyAJca catridhAriNo'yabhicAriNo vA racavRtterapacahI devanArabhya jAnA devAnumitiH syAt kiM prabdasya pramANAntarama / natu pada-padArtha pakSakA numAnAt saMsargasiddhAvapi ghaTamAnayatyAdizravaNAnantu ghaTakarmakAdayanAnukUlakRtimAnityAdivizeSaNavizeSyabhAvena pratIteranubhavasiddhAyAzramabhavaH anumAne padArthaMstheva vizeSaNatayA bhAnAdataH zabdo'yaM mAnamaGgIkA / " sAnubhAnAnantaraM bhagamA tAdRzapratItapatra (1) saMzAdhAramAM jJAnamini / (i) mAnaka lArtha iti ka0 / (9) zrabhinavazeSikA iti la0, ga0 **
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ nacintAmaNo buni sbaacch| mthaa r'uupr' giiss saalaamaa laar' pradhamata eva tadAkAra bAlasthAnabhavasiddhAvAceti chan, karmatyAdika pacayitvA vastugatyA karmavAdI ghaTAdeAdRzaH saMsargaH pratIyase tatmabhagae ghaTAdikaM mAdhya, emAnayanAdikaM pacaukatya karmalAdika mAdhyaM samUhAnambagaera madvizayye vizeSaNamityAdinyAyegAsamAjayaratA tAdRzana mitiriti na ko'pi doSaH / ma saivaM ghaTaH kamabamAnayana atirityA diniramAyasthale'pi caTakarmakAnayanAnukakSArunimAmityAdibodhApattiH zamitA zrAkAjhyAH kAraNatvambhAdhAdi vAza / vyAyAdizAnanya saghAta mityAramakanA hasavodhasya neyAyika nApi yAda nvAna / atha ne patnItyAdI kathamamAye kanyAderanvayabodhaH tAdAtyanAbArAdheyabhAvena ca bhavana bhAdhAna bhAvadhegAnumAtamamakAlAt / na ca pratiyogyanuyonibhAvana bandhanAnumAnavyaM lathAzikamate'pi nenaiva sampadhenAnvayabodhAdigni vA / ma yAyanika pakavAt mAhAzA tirimatattvaniyAmakasambandhasyaiva vyApyanirUpakalAt / eka samAnayetyAdau ityAdAvAnayanAdeH kathamayabodhaH anuvAbhAvAde tyaniyAmakatvAditi cet : na / vRtyAnazAmakamambandhamApi bhyAptibhikaekatvAt / ma ca mathApi vyAyAdhajAna-- dAyAmapi lAvAdanubhavasiddho bodhaH ma ka nyAta kAraNAbhAvenAnumityamagmavAdini vAcyaM / tAdRzAnubhavasyaivI siddheH vyAyAdijJAmAnantarameva vAkyArthabodhasvIkArAn / na vAmantavyApyAdijJAnakanyane gauravAsAghavena prAbdasyaiva pramAkSAnnaratvaM kasyate iti vAyaM / vAsyArthAnumA sarvavAdibhiddhAyAH padAyA~pasthitereva niyamato
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ yunyjr'iiy' guhaamaans!naak| aaphraakibishbjniihmaahaatunir'ihmmaal siimaa| bndhn baagh-ssaamuulmnd bidyaay'-anir'uutmaaminunyjiilaa , ghthi r'iaadhn an daa-jaar'aay'ii n 'ghuss khaali kiaaimrdinii smaaplaakiy'aa ii: n su ghighaanaalinii aagraami'lnir' jil nir'ini sH', nbm sundaar' aamaar sbaamii '' laahisiddhaant hy'nsi sunm bubaaphaacchi yaa slillaar'#iinsnggmlaa| n nny'aasmiinussals binimini my"| issaa ydl / sbjn paash / n n maashaaon, saanir'iii: lini : lini naa| bll jaanaan, naay'aakhii shaaphin maalshor'nn smijaanpnslaan| g thaakinimaas naa, ny'aa me naam: sbaad baadii *ekhaa| gaalujhini kssn " ki saal| sh 'blumini, minaa ? blmin khi| suniniks #maasr' hnini maal diy'e bnybini , naam, sy'aabi naa maar'i : naanaamH maa maathaay' anini saa: dhaanmnnddi 3 maas| | jnggi aastaanaa jaamaa h mr'iaaminijl sbaasthliy'aashaa bimaathhissaasmiih k aa kh - 4. mghaassimelaaninaa buni , /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ '''' - * / phihinir'ikhr' / e bhir`ir'ikaa "iibihiighi athnaath slii(2) bi aagh|' aa. ebi bibhr'i-mntr'iissibisibhilm, anil shiil| sb biy'iaal l aarphnaar' sr'isstt athi sbaamimbhr'idbaar' r'uul : maalini o shiishnini, yaa / amaanr` shkssill jaan naa -aay'maanbiddhiiyuss buni mr'iaanilaabinyaa| lmb| gnt lisaamsi anaans mAnAbhAvAditi runaM pavitemA. * *** . (2) my'aath aadhaamiibghukh nin ghaamiini ', nisiliy'aabaann yaanni| * (2) mkhaa aadhlistugaadh sniliy'aan ajuhul bmi sh naamaalaalr' mRgh hRaay' shaant abdhi, yhi sndhir'hmaal ojiy'n nh| aadhliy'animsthaaliy'aanmnikaannyaanjjiaamaay' shngkhlil jaannaaphaay'el biliiy', bindhiibn 4/ maalbijy' gunnaabri mni s mgr anulinikaanntrnnaaly' dughndh jaayii, nmaami naastaamy'iir`n bcchinnaamr' mnyjil jaahaassss| mshaalikhaa"aassaay' yhi l jbiini naa maay'aamaakhaani, naakRy'aanmaalaacchillaamaa jaalaaniihmaa mhaakh shaay'uunysldd'e yubkey'aa maasskriy'aal, maassbillaamaakles jaamaal paassaar' laar'ungkaalbissmbngg mishaa | ' . = = =
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanyAsyaturIyakha zabdApramAdaH / janmImAMsakAstu loke vaktRjJAnAnumAnAdupa ghaTamAnayetyAdauna laukikavAko prAbdabodhAt pUrvamathe yA AdheyatAdisaMsargaka karmavAdiviSayaka ghaTAdiviziSTajJAnavAn yatA dikarmatvAdimAkAzaM yadghaTAdi tasya yajJAnaMtaanantarakyaM tatprayokRlAt yo saMsargaka-yAkAzapajjJAmajanya-bhramA rAjanyavAkya prayoktA va tatsaMsargaka-tadiSayakatabhiSTajJAnavAn ghaTenetivAkyaprayoktA zrAdheyatAsaMsargaka karaNAviSayaka ghaTaviziSTajJAnavAn zrahamivetyanumAnasya karmAdikamAdheyatAdimaNa ghaTAdimat tena saMsargeNa svaviSayakaghaTAdividhi bhavadupadaH ritAt ghaTAdikaraNAdivadityanumAnasya vA urautembhavena tAdRprAmumityanantarameva zAbdabodha iti laukikazabdo'nuvAdaka evaM na tu pramANaM gTahItAmubharakara patnI prAmAnyapadArthalAdede tu vaturabhAveneva tAdRzAnumAnAsambhavAt pramApatyamiti prAthamImAMsakamatavikamupanyasyati, 'jaraditi, and hearkya zAbdabodhAtprAganumitisAmagrI sambhavAdamityanantarameva zAbdabodha iti zaukikazabdo'nuvAdakaH, - armerarerabhave tu laukikantha zAbdabodhanirvAhaka meva - sAmAnumAnamiti laukika zabdo'nuvAdaka iti tato bhedaH / 'loka' laukikavAkye, 'vajAtiya vakArayetyarthaH / nanu vajJAnAnumAnAtkarmava-ghaTAosta saMsargasya ca siddhAvapi karmayAda ghaTAdi na mimityata zrAha tadupanovoti -
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. jASisaMsagAnumAnAhA vAkyAthAsakA zabdasyAdavAda kA bedai tu tadabhAvAta svAtantryeNa prAmANyamiti) '. nAnumAnopajIvautyarthaH, 'saMsargAnumAnAdini karmatvAdikamAdheyatAdisaMsargamaM ghaTAdimat tena saMsargeNa saviSayakaghaTAdiviziSTajJAnabadumapadamAritavAdityanumAnAdityarthaH / na ca bhramAtmadharmaziSTa jJAnamAdAya vyabhicAra iti vAcyaM / parerdhamAnandhupagamAdini bhaassH| etasya vavajJAnAnumAnopajIvitvantu karmatvaviSayakaghaTavimijAmasya hetughaTakavenaM tasmiddhidvArA bhothaM / 'vAkyArthasiddhI ghr'r' maandiikhaansaakssaarthssidd'ii, 'maa' jiindhikkaapraya, anuvAdakatva' TahItagrAhyAnubhavamAnajanakalyaM svamamAnAdhikaraNabAdhyavahitapUrvavarti-svabhamAnAkAranizcayaviSayaviSayaka-tavizeSakatamakArakAnubhavamASajanakatvamiti yAvat, svapadamanubhavaparaM, na su mamANamiti zeSaH, agTahI yAcanubhavakaraNatvamyaiva prAmANyapadArthatyAn / amahautAunubhavakaraNavaJca rahautagrAhItarAnubhavamA rakaraNAvaM, tasa khabhamAnAdhikaraNa-khAvyavacitapUrvavarti- samAnAkAra nizcayaviSayabissn-r`indh-nnsjaandaanumr'ghl, maalaalaal jngki rumii mr'iy'laar'mbi-naabilaa naaruy'aari vakalAvavidhatAprakAritAmAlitvamiti bhAvaH / tadabhAvAditi bakurabhASena valajJAnAdyanamAnAbhAvAdityarthaH, 'svAtamadhyeNa vaDA-- sAdhanumA vinApi zAbdabodhajanakatvena, 'veda iti vedakhale (1) pramAvanitIti kha.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ aaphaajyr'iiy' mrmaahH / shnibl| ik rumkaamiin jiibijlii pratyayAlyathAnuvAdakatApi na syAt liGgasya pUrvaka smi) jyaadi nissijn nthrilaa| anaarmaanii aami paanyjaabi aannsii l niskyini te---------------------------------------- kumaariin ghe:, 'sbaasyaakini kssughaalaaludaa ss sbiiy'aaniikhaaghi:, 'smthni mbil jmby'aa mayA khaukikambale virahe ityarthaH, 'anuvAdakatApauti rahautaaanthiy'aamiilii , kaam anaakaabini saa:| gnt sblpaanaamaalaalaar maastmmnniil sbmb - maalkhiiy'aa iimaalmbnkaaluminiy'aa: laalpibsh slnggaa khaambaasghttmby'aa jinisngg ghnyjimun smaa, ' bhini, 'muulmbi'2) iimaajkeikh - lli, sjinaa' alinir'ilaa, dbiindir'aa kintu baandhl gunmni naa| sbaadhgaadhini, ksslaamii jiicchimaatr du:, 'asindhaan mill smkaal r`imi aass, bhuni jiindhiruussaakt shngkaamiimaa s liaam jinn aam+llissnniiy'| dbiii jhir'uulaay' mngglkaablaal jiir'uuikssmaakssldhaarme * jiy'aa sulgnnmaadhaan sni ( khuniilcrmiini / " ( mujibiini /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ totA nA cakSurAdestathAnvena tacchAyAmapi pramApanatvAt / bhAyamAnaM karaNaM sandehe na nizcAyakaM liGgaaditi cet / na / saMzayo hi1) na vAkye tasya nivabAta na tajanyavAnaprAmANye tasya taduttarakAlI sAdAsomAyanikaye ca na satsaMzayaH prAyokalaca tApadArthavasatyadArthajJAnavadurutvaM, tathAca tanizcayAdeva vAkyAsidhA gabdazAsAdakAvamiti bhaavH| 'tathAlema' kacibhramajanakatvena, 'nachamAyAmapi pAirUpamAdhAraNadharmadarzanena dhamajanakatvamajhAyAmapi, cAca bhamAnakapamaMgayo na pramApati pratibandhakA vyabhicArAditi * bhAvaH / pramANavizeSaphano prati saMzayaH pratibandhaka ityAgakate, bhAyamAnamiti cakSurAdiya na jAyamAmakaraNamityarthaH, 'liGgabhini ny'aa bysstti-kaamnaamby'aahmaantlipinslnggmityarthaH, tathAca laukikavAkyena maMgavasattve kathaM niyojananIyaH / emacAptivalena saMbhayAya pratibandhakamAditi bhAvaH / manu vyAptivalena prahate kamya maMzayaH pratiyayaka ucyate, kimAnapUrvobhandehaH, nadavAyajanyajJAnamAmAyasandezaH, zrAptokAyasandehoveni krameNa dUSayati, . 'bhAmohauti, 'na vAkye' nAnupUrvI, 'ta' pAnupUrpha vizeSakha, 'tama' tannanyajJAnaprAmAdhamandehakhA, 'tayuttare ni tammanyajJAnottarakAlImalAdityarthaH, tathAca tasya kathaM pratibandhakateti bhAvaH(1) / (1) sandehohoti kH| (9) sasya nidhavasAvAdivi ka. bhara pAca tasya karSa saMzayaH pratibandhaka iti bhAva iti kha., m.| . 82. .
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ zavyAyAyuropataye zabyAprAmANyavAda / natyAna, nAMtotatve tavijayasyAnAvAtma nu vIra pAtoktasvasandohe vAkyArthadhaurneti tanizcayohetu tathA samAdhAgocarayathArthavAnajanyatvagrAhakAta) tadA bauvino'numAnAt vAkyArthadhauriti cet / n| veda ------ ------------------- 'nanizcayasthAnAlAditi, pramANAbhAvAditi bhaavH| tacApa atobhAvaniyayo yadi hetuH sAsadaiva tamivavidhaTamadvArA tayA: pratibandhakaH sthAna vevabhiti(1) tachaMbhayo'pi na pratibandhakaH / ra bhajanakatvamaMzaya evaM pratibandhakovalama iti vAcca / virodhyaviSayakatayA liGge'pyapratibandhakavema vyabhigArAditi bhAvaH / 'loke laukikavAkyasthale, 'prApnotavanya' tatpadArthatApadArthakAmaanyatvasya, mandahe vyatirekanilaye ca, taSizya iti, pAyo 'yadaSyatirekanizcayava paba pratibandhakaH naviSayatvAvacinArariti niyamAditi bhAvaH ? 'vAkyArthagocareti tApadArthavanapadArtha. zAmajanyavarUpAnokAlaya yAhakAdityayaH, 'sadupauvina iti - bISi) tadupauyAn mApadArtha tatpadArthAnumAnAdityaH, 'kA-' vArdhadhauriti sarvatra zabdayodhAtpU vAkyAyaurityarthaH, tathAcA ..................... (1) vAniyayasyAnikavAditi kaa| . (1) vAkvArdhagocarayadhArtha jJAnavAnandhatvagrAhakAditi kA 11) ba caivamitIti khata, m.| .. . (5) bada upanIti bakhya iti vAnIvirivaH / ..
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ LawRTER W.82 -- HOM TIVAH ' Amerion Paek . " ' .. LyrIRL sA kintrssi jaaNkaabaajaan nlinii mukAreNa madhamAnamAndAdivAkya'pauruSeyavAbhimAnita jogIDamImAMsakasvArthanizcayAna / na cAsau. mAliH, sAbhakAbhAvAt pauruSeyatvanizcayadazAyAmapi tasva. bAdakaH manda iti bhAvaH / pAnI kamiyayaH kiM zAbdapramAmAce(1) dbiaar'ii, ji baa jiindin ghaabii, jiir'uuinnl smaartt kaak mA.2), nAca ityAi, 'veda iti, 'taTrahitasyApi' viSayatayAH prAptoMASAnarahitasyApi, 'mAmaya ni bhAbdabodhajanakatvAnubhavAdityarthaH, tapaya pItyAdiH, na dvitIya ratyAha, sadanizcaye'pauti prApnolabAniya zaityarthaH, 'apauruSeyaveti puruSApraNItayetyarthaH, 'gauDeni, dAkSiNAtyAdInAM vedAbhijJatathA tatra vedavacamAbhAvAdamauruSeyatvacamoma sambhavatIti bhauDetyuko 'na cAso dhAntirini, tathApa dhiijihmraal saaniy'aa aamlliH baar'iir'i bhAvaH / amalAbhAve hetumAha, bAMdhakAmAvAditi viSayAnAdhAditi bhAvaH / bhramavAnA devasaramAi, 'pauruSeyatveti, 'nayamapAdivAkyAjanyazAbdabodhasya, 'tathAsAra apauruSeyatvAbhimAnadojnggilissaamaajaahr'laalbilaa, shmpaa dhni prItyaulamanubhayoti. bhAvaH / yahA napAlAn' tathAlApa: HERO Fat abdamAtra iti * gA ! ...(2) zaukikabAkA iti ka0 " 3.1.. ...
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturoparakhaNr3e zabdAprAmANyavAdaH / 6 na cAsaMsargAgrahamAcaM tana, arthasya tathAbhAve asaMsargAgrahatve sNsrgaacchdaayttH| na cAptotatvanizcayarUpakAraNabAdhAt saMsargajJAnabAdhaH, vyabhicAreNa hetusAyAmeva bAdhAt laukikanvena jAte tadaGgamiti --..-.-. .. . ------------ -- . .--..----...--. ... ... ... ... ... ... ... bhramavApattariti yAvat. viSayakRta lakSaNyAbhAvAditi bhAvaH / 'na sAsaMvargani, na caivaM tataH saMvAdinau pravRttina syAttasyAH viziSTajJAnasAdhya nAditi vaacy| gurumaye asaMsargAgrahasyaiva gaMvAdivRttApi hesulAt / 'anya' viSayasya, 'tathAbhAve'pi' abAdhitavApi, yadvA 'ayamya vAkyAthamaMsargaprasTa, tathAnye'pi anubhavabhinye'pi, 'maMsIkeda ni, mAnAbhAvAditi bhAvaH / "hatatAyA vati, maMsargajAnasyAnubhavasiddhalAditi bhaavH| batauyamAgate, 'laukikatveneti laukikatvena bhAte laukika ityarthaH, anyathA laukikalama cAtasya vedamA nuvAdakatApanaH / 'mAGga mahakAri, manvAdivAkyantu apauruSeyavAbhimAnadAyAM na laukikatvena jAtamiti mohayabhi dAra iti bhAvaH / 'mAnAmAvAditi / na ca yAsaMgatyAdivyAptireva(2) mAnamiti vAcya / tasyA vyAptaravyabhicAramaMzayapratibadhye vyAptijAne vyabhi ra tamokalena sAna iti / (2, 'samakadApati va maMsacchidaH' iti kasyacinmalapustakasya pAThaH IdRATIkAkAramAnAnumIyata iti / (3) yatasaMzaye yadyatira kanirAye ca yada nutpattistanizcayAtantra kAraNamiti sthAniya netyrthH| 12
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavantAmaNa cet / n| mAnAbhAvAta vAvArthasyAvatvena liGgAbhAvena tavAhAsammavAna / nanu anAsoktatvazaGkAvya-- dAso'Gga sa ca vede'paurapeyatvanizcayAt loke cA cArAna / grAvAsAvA vaga ivena vyArekanihAyavipa yAya itya3 yAvAyata: yogyatAlatire kanizzayasyApi mAyAmAnAmA hitayA gandA mAdAya yogyatAyAM vyabhicAramA dAyojaka lAgi AnaH / yArthasthati, vAkAryasya', 'alaga anvaya bodhAlA manona, tamimohatyA mAdhyAniyA mirU mAdhyayAsa honasya kanyA padAvanetyarthaH pradA vAya yastA / pUrva012 : kina yAbhirikA cintA , mA bhakArakatyA mavAdAdela kA prayodhAgAmAnAmA catyarthaH. 6kAraNA) para kaurajhama de yogya tA : sapa va prakArakA ja vAdi . 2. naH / ke 7 . mAyagati, li kAraNa, nAma: sadabhAvAdiyo na hAta: .. pUrvavityAH / / zrAma piyAjanaka 'pi prayojanAlAtadAdItyAma. (1) 'manviti, "mI saprethora puruSAyaNItatve kArgaH, sma' pAlo kanA 111 yazAt pAramAnini , - 1 layabAzA cakA paramAta jJAnAbhAvena cetyartha titaka taba mAMgA dtiyaa| (4 thAhotyAdiH nAvatItyantaH 8. 30, ga-vikipustakahaye nAsti /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturIyakhaNDe prAbdApAmAbAdaH / 61 totatvAvadhAraNAditi cet / n| tasyAzakyatvAt / yadi cApauruSeyatvanizcaye satyeva vedAdarthapratyayaH (1) tadA doSavat puruSApraNItatve satyAnAGgAdimatyadasmAritatvena vede padArtha saMsargasidvirasthiti vedo'pyanuvAdakA syAt / taduktaM, "vyastamudRSaNAzaGkaH mAstitvAta vadhAraNasya, 'azakyatvA diti cayabodhAt prAgityAdiH, vAkAyasApUrvavenAzomavAra, mAyApamiH tathAcAnApto mAvazA kAvyadAmA - nAGgamati bhAvaH / dadamupalakSaNa taka zAyudAmanthAitve'pi yatra kAra ra vira hA zahAvira hastacAganavAda kAyamambhavAce tyapi dra / dApanna ramAi, 'yadi aiti, 'tadeti, ene yadAyImtAtpa viSayamiyaHmargavanta iti mAdhyAdi, doSavA dati, yogyavAko zaniAravArapAya matyanna padoSaNaM / na ca raca yogyatAvirahAna rAbhicAra ti vaalaaN| zrAdipaTena yogyatAyA aparigrahAt / maca nimambAdikayA kye vyabhicAra dakSi nAya / prAdipardaina tAtyaryapari grahAn / 'pAkAhANyA hai vista pUrvama tyA kA pahA saMsargamiddhimiti, zAbdabodhAtprA gityAdiH / 'samiti prAcAryacara aura yauti zeSa: 9 / 'vyamati, 'yamnA' vigatA, 'dUSaNAzA' bakavaNAmakA yeSAM padAnAM etAdRze padeH mamAritatAta, 'pramo' ... .... - . 1) dAdamizcaya iti ya0 / 1) udynaacaarityrthH|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ satvacintAmaNau padairamau / anvitA iti) niau~ te vedasyApi na latkutaH / na caivaM zabdasya pramANatvamapi, anumAnAdeva vaakyaarthprmotpttriti| prAbhAkarAstu vyabhicArizabdavyAhattamavyabhicArya padArthAH, 'anvitAH' parasparasaMmargavantaH, 'dati niNoM te' ityanumAre bedasyale'pi zAbdabodhAn prAgarthe nirNote, 'veda sthApi'. 'nan' 'pranvAdakalaM. na kuna itya vayaH / dUSaNAntaramAha, na ceti na belArthaH, 'evaM sarvatra zAbdayodhA prApadArzasaMbhAramAnammAmyakade, 'pramANatvamapi vAkAryavodhajanakatvamapi, pihAnIti // / 'anumAgAdeveti, pAgdamAvayana evAnumAna devAbhimAnakyApramAtyale. zabdasya saMsargapramAjakatvaka manAyAM prayojanAmA mAtra kapiJjalAnAmna netA dI kapina naedAyaviSayakA banda kAra kapratotimini mAmAnyatastAtparyagraho'lita iti kamaJjamA - bhadAyAvana kiyA jAnA donAnunAda: lonayana ca vizi tAtparyajJAnasya pNcitt| gTahItagrAhimAdAnabharakaraNatayA laukikazabdo'nuvAdaka minaralAgyali, 'prAbhAkara svityAdinA.'5) 'yabhicAriza ti pragitisvarUpA govya yAvRtta matyarthaH, yadA cinma - (2 / 'pRTI / : aso ki yoSa iti ! // prayojanAbhAvAdityAya niva, ga0 / / / kamijala gAdiH prAmAsAra vivAdinyantaH pATha. khagacikita pustakAdaya nAsti /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAcakha zabdAprAmANavAdaH / nugatapramAprayojakamupeyaM yadabhAvAdanAtoktavAkyAda pramA anyathA kAryavaicicA) na syAt, taca jJAta , svAdipravRttihetujJAnajanakavyAvRttamityarthaH, na tvapramAjanaka vyAvRttamityarthaH tairapramAnabhyupagamAt 'zravyabhicArIti nikhilapramAjananAnItyarthaH kiJciditi zeSaH, 'zrapramA' pramAvirahaH, 'kAryacinvamiti kvacitpramA kacittadabhAva ityevaM rUpamityarthaH / na caivaM mandamAnAccha prati kizcitkAraNabhyapagame tanmate pramAthA - guNajanyatvApatti:(9) pramAtvaghaTitadharmAvacchinna kAryatAmaviyogikakAla raNAzrayasyaiva guNatvAt tathAca tambApamiddhAnta iti vAcyaM / zAbdajAmalameva hi tasya kAryatAvacchedakaM na tu zAbdamamAlaM gauravAt vyAvRttyabhAvAviti na tasya guNatvamiti bhAvaH / parizeSamokayyArtha tatsvarUpAbhidhAya tajjJAnakAraNAcaM mAdhayati, 4) 'tati tachabda 18) 19 mAt kArya ka0 / (2) tathA bhairamA khoziya teSAM mate kAryavaicityamya kAragAvaicityaprayojyadAtpramAzrayAvaicityArtha pramAtvAdaNinaM prati guNatvena prabhAtyAvamiM prati dovena kArayatyamavazyamupeyaM, kintu pramA nokriyate teSAM mane prasA-bhramayorvaicityAsambhavAt pramAtvAvaci pati guNatvena kAraNatvaM niSprayojana kamiti gugajanyatvApAdanaM sambhavaduktikamiti bhAvaH / mAmAvarttakaM yate vyapramA nAsti tanmate pramAtvamavyAvarksaafafa arra 1 (4) parityAdiH sAdhayatItyantaH pAThaH kha-cihitapukhakadaye nAti /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ citAmA vRttipramAprayojakamityarthaH, 'jJAtamupayubdhata rati zAbdabodha matotyAdiH, jAmavRttizAbdabodhakAraNatAyAM viSayatathA'vacchedakAmatyarthaH, prameyamAvasyaiva skhaliGgakAnumitau jJAnopayogivena siddhamAdhanavAraNaya bhAbdajJAneti / zAdajAmazca svAviSayakatvena vizoSoyona padAdijanyapadArthopasthitimiSThAyAH svaviSayakazAbdajAnakAraNatAyA viSayatAsambandhenAvacchedakatvamAdAya na giddhamAdharma / zAbdabodhajanakobhRtajJAnaviSayanta nArthaH bhagavajJAnaprAdAya naiyAvikama simAdhanAt tanmate'pi tacchAbdabaddhiM pati svarUpayogyasya jaanaar'iir'hmaal naa maanaany'n yimaambaani mantavyaM / 'jAyamAnakaraNa ini, patra mAnandhartha: niSThatvaM, acayasAmya vaizakSasyema, tathA bhAyamAnakaraNabhiSTatva bhari bhAnopayogivyabhipArivelapapalAdityarthaH, 'jAnopayogaudhana jJAnapada) zAbdayodhaparaM, anyathA vyAptau ybhicaaraan| bhAthe viziya bdibodha--- pravegAt yajjAyamAnakaraNaniSThale mati yajamAnopayogiyabhicArivalakSaNyaM bhavati tajjJAnavRttivAviSayatajAnakAraNatAyA: 1) viSayatayA avacchedakaM bhavatIti mAmA-yato kAptimlAbhAya mAmAkhato jJAnetyuktaM, hanurAdimira pittAdhabhAve bhUyo'vayavendriyasasika pa pratyakSamAdAya vyazidhAravAraNAya styntN| AyamAnakaraNatvaJca jAmAvacchinnatatpramAkaraNatAvatvaM, anyathA cakSurAderapi bhAyamAnatvena karaNatvena ca tavRttibhUyo'vayavendriyamantrikarSAdau -- - - (1) ditIyajJAnapadamiti k| (1) tajJAnattitamabhAnakAraNatAyA iti kha, g.|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ MAHESHARE mupayujyate bhAyamAnakaraNe, jJAnopayogivyabhicArivai yabhicAratAdavasthyAt curAdarapyanu miti prati jJAnAvacchinataskaraNatAyatvena tadoSatAdavasthyamiti tatprameti, jJAyamAnakaraNadhUmAdiniSTarUpAdau vyabhicAravAraNAya tajjAnopayogauni, upayogitvaM kAraNa-kAraNatAvacchedakamAdhAraNaM, to na dRSTAntAmaGgatiH / mAdhyAbhAvanizcayAbhAva-tavApyavatpakSanizcayAbhAvAdiSu(2) vyabhicAraH tasyApi jAyamAnakaraNaliGgamiSThatvAt tadanumitijanakatvAJca, evamAtmaliGgakAnumitau kAraNIbhUtaparAmAtmamanaHsaMyogAnumitimAgabhAvAdau ca vyabhicAra iti tadvAraNAya 'vyabhicArivalakSaNayasveti vyabhicArivyAvRttavetyarthaH, tadarthaca prametarazAnajanakAvRttitvaM, pramAtvamanubhavatvamAcaM, tathAca spatijanakAttitvaM paryavamito'rthaH, yathAate tanmate bhramApramiyA apramiyApatte:(2) / evaJca mAdhyAbhAvanikhayAbhAvAdI AtmaliGgakaparAmaryAdau tAdRzAnumitiprAgabhAvAdI pakSatAdau ca na kApi vyabhicAra : teSAM smnijmkaatmtttvaat| .. bhAtmA tu na zAyamAbhakaraNaniSTha iti ma tatra vyabhicAraH / na 1 saca sUryakriyAyAM kAlatyenAdhikaraNatvena vA sUryaliGgakA mitihetabhRtAyAM vyabhicAraH, taditaropayogitAyA etra shetkrnnaan| ketika 'yabhiSArivalakSaSyatvaM' dhamAjanakatvaM, bhramatvaM prametarajAnatvaM prabhAvamapyanubhavatvamAtrameva, tathAca satyajanakatvaM paryavasi (1) sAdhyAmAvanimayAbhAva-sAdhyAbhAvayApyavatpakSanizcayAbhAvAdiSviti (1) prametarajJAnAprasiddhyApattarityarthaH / kha, ga |
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyacintAmaNaiH ........ .. to'rthaH, prakiya ka padArtha tijanikA kintu tasyA jJAnameSeti na dRssttaanaamtiH| ajanakatvaJca janakatAvacchedakazUnyatvaM nAtaH sAtyatyanupadhAyikAthAmAtmaliGgakAnumitijanakobhUtaparAmarzAtmama-. naHsaMyogAdiSyako vyabhicAraH, jamakatA va jAyamAnaliGgatvAvajilhmnaam bhiighliiyjnklpnaa 2 aammaa bl vastumAvasyaiva jJAyamAnaliGgavidhayA prameyasAmAnyAtmakakUTaliGgakAmumitisthAnAbhiSikabhAdhyasmRtijanakatve'pi naaprsiddhiH| na vA vyAni-yathArthanAtparyakatvayorapi kutraciTu bodhakavidhayA smatijanakatve'pi dRSTAnnAmiddhi-svarUpAsiddhau / pacatA ca paranaye mAnmitimanikemi(1 na tatra vybhicaarH| na vA maliGgakapramAnumitibhAgabhAva vyabhicAra iti vaacym| prAgabhAvasya tairanabhyupagamAt tajajJAnAnadhikaraNalena vA jJAthamAnakaraNasya vizeSaNIyatyAdityA anye tu 'jhAyamAmakaraNa ityatra mAtamyarthaH janyatvaM, anvayazAsra jAne, tathAca 'lAyamAna karaNajalajAlopayogibhicArivaisAkSAnavAdityarthaH, yajJAyamAnakaraNajanyayajJAnopayogivyabhicAriyalakSaNabhaM bhavati najJAnavRttivAviSayakatajjJAgakaraNatAyAM viSayatayA avacchedakaM bhavatIti mAmAnyamukhau vyAtriH, bhUyo'vayavendriyamantrikarSa sakSurAdiniSThapittAdyabhAve ca pratyakSamAdAya vyabhicAravAraNAya jAyamAnakaraNamanyeti yajjJAnavizeSaNaM, madarthazca jJAyamAnatvaTi(i) parainumitidhAmasvIkArAt na teSAM mate. pakSalAyA hetutvamiti tAtpazya
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ t , n : sr' : , , ,' ' '.15 ' ' | / / ' saMvidhikArAta: panAmA adhurAdarapi zAMvamAkhAta aalaa aalikhaa sb9e gunyjlil phenaay'aakhaa, dil b mustaar'ikti| anulibi asmiiy'aar' maajaah miy'aa| mihiini, eshiy'aabissbly' khulnaa epril, phl dlbl, gaan skhi, khaalaal khlkhlaajl, mhaakh nilaambaar lmbinii, skaadhaabijhaanaar'iiti aatmaar'aa, adhii yubl| khaal buk laakh naamibiy'aay' e alikhaay' / esb adhiliminaaljisaashliH, ; bAdApi mAmAtA savicinavirodhaka-sAMvadhikA shsaabaahii misaakir'i khr`| : | 'sni, sbi khaagl, bl sbaalliig ami| y ni alngklingkaar'ikhr'hmaalaalaa liler gndhe abliini daalaalii aarssiH ssttl giissikaa the-ghnaalaa , sbnii n dhuuy'aa li| Rlir'ilaar'aay'nsr'liim khaalaarii akhir' r'ikh| ekhaamaakhilkhini "(9iinaamaalini , maa| 1 . ! | ' * ' 8 + -
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 tAdhinatAmayI anyathA zabdAbhAsocchedaprasaGgaH / na cAptoktatvaM tathA, saMvAdAta pramANe bhukodaurite bhrAntamatArakasaMvAdikAryatAnihApitopayogitAvaddhavatIti vikSaNIyatvAt / naca tathApi bhUyo'vayavendriyamadhikarSa bhitAra iti vAcyam / jAyalaalmnimjjihmbaandhakssmaapniiti bissrthii vAt / na pa tathApi parAmartha vyabhicAra iti vaacym| sAmAnyAve matautyanena itovizeSaNIyatvAt pakSatA-prAgabhAvAdizca maitambhate'numitiheturiti ma tatra vyabhidhAraH / acAnakutatarkamAi, 'anyatheti yadi varUpasadeva tAtparya hetuH na tu tanizcaya ityarthaH, 'zabdAbhAsodeti tAtparyagandehadAyAM bhatAtparthakazabdAt prAbdAsutpatyuvedaprasaGga ityarthaH,(2vastugatyA tAtparyata tana mAvena tadarthAnvayabobhasAvAdityarthaH / __ pare tu 'anyatheti bhavanmata hAta zeSaH / zabdAbhAmeti ghaTo'sIti vAkye ghaTAbhAvatAtparyabhrame ghaTAbhAvabodha: (2) ma sthAdityarthaH, tAtparya pariSayituM prayogakAgnaraM nirasthati, 'navetyAdinA, 'prApnotala pratavAkyArthagocarayathArthajJAnavadurutvaM, 'tathA' pramAprayA~akaM, 'saMvAdAna' saMvAdipattijanakalAt, abAdhitaviSayakalAdA, (9) (1) ityartha ityanAraM "yahA anyaparAdanyaparatvaname yatra tAtparya tadartha bodhAnutpattyucchedaprasA" ityadhika pAThaka-cihitapustake vasaMta iti / (1) ghaTAmAvabhama iti kha., g.| (1) bAdhitavidhayakayodhanamakavAditi kaa|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. 3 - AhN ' 1 " / -Kh AILOPM S ALL ( e TAMARHI sksip cAya beda padabhAvAsAvAnumAna yAbhApArika vyAtavimAnAvAcabhAve vA tahata eva mana "prtyaayktvaat| 'dhAnati, dhAnpratArakasya bhamarUpavizeSaudarbhanena vAkyArthagoparapathArthavAnavasvarUpAtatvasthAsambhavAditi bhaavH| 'veda iti mUrkhapatramAnada ityarthaH / nanu bhavanathe varNanAM nityekatavA ekAdivAko'pi bhivakamAdAyAnokatvamasti / na ca tathApi daivavazAmpace apUrvAsushiilaabilaassiiwssaangkmir'ili yaan| mjr'i tasyApramANatvAt vyavahArasvasaMmargApahAt anyathA vadhyamAevArthatAtparyahetunApo'pi tapAsataukArAt / evaM dhAnAmatArakavAyopiH pratavAcyArthAbhigokatAivAkyoMdabhinnatvAdApnotavamasti bhAgapranArakamAyokApUrvAnupUau kavAkyantu nAcayakoSaM janayatithikArastu pramANahAt mUrkhapagamAnavedo'pi kadAcit paNDitapacanAma: varNanAM nityaikatvAbhyupagamAt, anyathA vakSyamANatAtparSatatAyopi tapAmataukArAt ityasvaramAdAha,(2) bhAnojalAsumAga iti| manu rovAjanyAnapUrvokave pati arthazAmajanyatvameva(4) vihaM smArityatabAha, 'bhAve veti, 'tAna eva' naliyata eva, 'pratyAyakAvAditi (1) pramApakatvAditi k.| . (2) mAnyadhInagamiti kha, ga | 1) invaracarAheti kha., ga. dogAbhavAve saba dhaujanyavameveti sa., ga.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmamAtu mamama-pramAda-vipaliyA karaNA"svAnAM parakhara vyabhicArAt mikhitamAyApaka aMtyAvakalapramAdityarthaH / na gheSTApattiH, sammAdizakAdivAkye maumitroke ca nadabhAvAt carNanAM niyatakA zabdamA tadabhAvAceti bhAvaH / vApatakaNaM baddhavastu prAptokkalasya pravanavAkyArthagocara vAzAyadukAlarUpaya mAmdadhaujanako mAnAvAzyArthagodharaadyaalr'lr'iir'uulaajmaalaalaahm naamr'ikaaphi jr'iikaal: naathaaeghaanlaadhur'iir'uulmbiignn pale veda-maunikokoravyAptezca vedAnupUA nityavAdityeka igaNaM maar| citu dhamajabakadoSAbhAraH amAyAM hetuH zramajamakadoSaca ma bhamamamAdAdiH parasparaM yabhicArAta kimavApnokavAbhAva rati nr`ss sbaadhiikaal graasmaaiinubiy'aamiilngk sttl ghuur'uuijaaastavAtayupandhaka dUSayati, 'eteneti, 'dhameti, 'dhamaH' sadhAraNIvAkyArthagokarocakurbhasa ityarthaH, 'pramAdeti, pramAdaH' anavadhAnatA, mA rakSAkyArthajJAnavarUpagogyasya vAracAraNIyavAkyArthamizcadhanibndh, ghaag mujhbissaakssaaghdinibndhii bykti "vimakhiti, 'vipratimA' pratAraNA, mA ca ekarUpeNAvagatAnyarUpeNa bubodhayiSA, 'karaNApATaveti, ekAviSayIbhUtavarNAnasUcakaraNasaMyogAnutpAdakAkhauga-tadananukUlakaraNasaMyogaH karaNApA (1) samyagiti baa|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAma 411. mAga abhicArAviro" hetu sA sone bhramAdityAtvAnumAnAducciyate vede pauruSeyatvanimayeneti nirastaM / zrabhimatavAkyArtha mAhetutvaM ta diyaa| cAtoyada evaM, 'karaNa' kamhAdi, 'anthApakamAditi pratyekamapi zabdAbhAsarddhanAdityarthaH, "capramAtukhamiti toti zeSaH / bAdhitArthakalamaddhAvirahaH zAbdabodhe hetu, yA caukakavAkye prAptoktamma nizcayAbucchidyaye vede cApauruSeyalaniya pAhato bAdhitArthakatva zahAvirodhitvenAzokaniyo hetuH / na caivaM de vyabhicAraH, tatra bAdhitArthakatvazaGkAvirodhino'pauruSeyanyaniyacaiva bhAvaH / paData 1 mfdayapi mataM nirAkaroti, 'prataeveti zrAptolA prathama mamTatatvAdevetyarthaH / 'kamicara' bAdhitArthakalaM, 'bhramAdina leti vabhurbhramAdizAbhUletyarthaH, 'vacchidyate' notpadyate, 'nikhayeneti, Here arfunArthakalazahA virodhiyenAno nAma vikhayo heturini fe afternooner varahaH prAbdapramAturiti mei (v) nivAraniyogolika / (1) vihati
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ avacitAmayI sthApUrvatvena sAdhyAprasidhe veda sadoSapuruSAmasItapadasmAritatvena sNsrgsiddhrtvaadktaapttec| mApi doSAbhAvaH dhAntapratArakavAyajanyAne pratyakSeNAgRhItasaMvAde shbhaavaat| doSAbhAvasya hetutvAt taba vAkyaM mUkameva vyavahArastu pratyakSAditi cet / na / vadanti tanmata nirAkaroti,(1) 'ataeveti, bhUti yathAzrutagranthaM manAmayanti / tadamat, bAdhitArthakalaza kAvirahasya zabdAbhAsanAdhAraNatayA vyabhicAriyATAvAbhAvena tadUSaNasya pazcatAnupayogitvAt / abhimateti prakRtetyarthaH, 'apUrvatvena' anvayabodhAtpUrvamazatItatvega, 'mAdhyasya' ApokavarUpamAdhyasya / ma vadhyamANatAtparthamapi prathamaM duryahamnasthApi pratavAkyArthayAyAyaMTikatvAt ityarudherAna, 'veda iti, 'madoSeti ete padArthA miyaH mamargavandhaH sadoSapurudhAmaNetapadasmArinakhAdityAdikrameNetyarthaH, vyabhicAra prokchedArtha apauruSeyakhanizcaya svAvazakavena bhadoSapuruSApraNItatvaya vinambAbhAvAditi bhAvaH / zatra padaM matAtparyakatlena viSaNIyaM tema visampAdizakodauritapadArtheSu na vyabhicAra' iti theyaM / 'doSA bhAva iti, zAyadapramAprayojaka iti zeSaH / 'doSAH' thama-pramAdavipralipA-karaNapATavarUpAH! 'tadabhAvAditi pratAraNArUpadoSapratcAt doSAbhAvAsatvAdityarthaH / bharate, 'doSAbhAtasyeti, 'hetasvAt' bhAbdapramAyAM hetutvAt, 'bhUkameva' pramityajamakameva, 'vyavahAraH' :: (1) dUSayatIni rasa pA0 /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ P (1) tacetutve vivAdAna vedezya suvAdakatApatteya ki doSAbhAvasya pramA sarai doSaH kAraNaM tasya ca pratyekaM hetutve (1) vyabhicAra: militasya tave (1) ekasmAdapramA na syAt kSamApravRttyAdiH, 'pratyacAditi zrasaMmargagrahAdeti zeSa:, tena sarvatra pratyaccAsatve'pi ma vyavahArAnupapatti: / 'anubhaveti, tadAkyazravaNAnasaraM dadaM prAbdathAmItyanuvyavasAdhAditi bhAvaH / manu kRtakAraNabAdhAdanuvyavasAyasya tacApramAtvaM kalpyate ityata zrAha 'taddhetulaiti doSAbhAvasya zAbdapramAhetutva ityarthaH / nanu avidyamAnArthapratiSipAda viSArUpapratAraNa doSaH bhrAntapratArakavAkye ca sAnAstyevetyata zrAha 'bede'pauti, doSAbhAvajJAne sati sadoSapuruSAprayotapadasmAritatvena linena prathamaM saMsargasiddheH sambhavAditi bhAvaH / mana tujJAnamatve'pi sarvaca prathamaM vyApyAdijJAnasyAvazyakatve mAnAbhAvAt veda mAnuvAdakatetyakharasAdAca, 'kiceti, 'zramamAyAmiti, kAraNaM vakravya miti zeSaH, anyathA zrapramAprayojakAbhAvAt safe farmer vyAkopApaceriti bhAvaH / zrapramA ca tatraye saMsargAviziSTamangRhItabhedaM jJAnadayaM tasya ceti bhramAdedIyaspeyarthaH, 'tAye' tave / matu doSalena kAraNatA khityata zrAha (1) anubhavatApAditi kha0 / (1) tasya ca hetutve pratyeka vyabhicAra iti kha0 / (1) minitasya hetutva iti ka0 /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 11.. sAcinasamajhau dono matyevaM doSatvAnanugamaH mikSitasya tu tAle ekamAimmAnuyaprasakA samAna sAvadhAna pavArthatoparvakArya hAmdamamAmayojaka taba yabAryavAsAya 'dhamAdaumAmiti bhramavAdaunAmityarthaH, 'doSanne' doSarUpatve, 'anasugama iti pUrvajAbhiSAra ityarthaH, 'militasya' milanaya, savArUpApezAbuddhivizeSaviSayavasyeti thAvat, 'tapa iti tatpadena doSalaparAmarzaH tathAca doSatvava ityarthaH, yadi ca bhramAbhAvavAbil laahumaay'un sndhaar' smaandhr'naar'aajnyiapratiyogitAkAbhAvalena anugauzatAnaH dhamAdInAM apramAkssaany saalmnr' khr'aahmii baasnaar'nyjaabir'daal abishbaa tathApi vakSyamANatAtparyApecyA dhamAyabhAvavatuSTayAnya kAraNale gauravaM visambAdizakavAkye'nipramazvetyabhiprAyeNopamaM harati, sammAmAdhavAditi, sAdhavAdityupalakSaNaM visamAdizakavAkyavyAvRttavAatyapi bodhch| 'yathArthavAkyArthati yadizekSaka-yatprakArikA zAbdapramA phobhanA ndibhessyk-taaprkaarkthyaarthprtautipryojnktvmityrthH| na vananmate yathArthatvavizeSaNaM bAthai avyAvartakatvAditi vAcya / siddhAko 'gauravAdityamamAraM asyApi doSasyohanauyatvAt / manu mAdRzamatautiprayojanakala na tAdRzaH nautIkAanyatvaM varNamAbasyaiva teSAM nityatayA bhabdamAce. tadabhambhavAt / atha nAda . 11) tadhAtva iti kaa|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAvaturAbakhagaI suukdaapraamaannyvaad| pratItiprayojanakatvaM loka-vedasAdhAraNaM sadabhAvAdapramA sa eva doSaH, na hi jAtyaiva kazcidoSaH, tahizapratItochAjanyAnupUrvokavaM bhAnuparyoM ca tanaye zabdasamavetapadArthAntaraM sA ca varNAnAM nityatve'pyanityeveti mAmamA iti cet / n| laukikavAkyasasAhe'pi vedAmamahAt bedAmupUryAstanvaye nityatvAt / nApi tAdRzapratautijanakatva, tajjanakatvaM hi svarUpayogyatvA) phalopadhAyakatvaM vA, nAyaH lakSaNadinA sarvasyaiva sarvatra svarUpayogyatayA avyAvartakatvAt ekatAtparyakalaukikavAkyacApi anyaviSayakAtotisvarUpayogyatyA 'zrataevAnyaghaTAbhiprAyeNetyAdyagrimagranthAsaGga tezca / na dvitIyaH prathamanduhatvAt ekamyaiva zabdasya puruSabhedena kAlabhadena ca bhAnArthapratyAyakavAdavyavasthiteH, 'anaevAndavaTA siprAyeNetyAdyanimagranthAmaGgazca tena granthena vakuricchAniramAdeva gvanipaTAnancayabodhapratipAdanAditi / maivaM / sAzapratIto voccaritatvabhya tadarthatvAt, uccaritatvaJca bhApitatvaM na tu janmatvaM, tena varNAnAM nityatve'pi na hatiH na vA IzvarAnabhyupagame'pi maudiyoke'vyAptiH, iJca tanaye vede'yamti yathArthapranautIcchayA adhyApaneva jJApitatvAt mUrkhapaghamAnavadamta paNDitapadyamAnavedAdabhinna eva vedasya nityalAt nityAnumethavede ca tadarthajJApakatvena jAnameva pRyakasAmagrI vacyata iti tavaiva tamya vyabhicArI na dossaay| na ca tathApi tAtparyabhrameNa tAtpayAviSaye'pi viSayA (15 tasvarupayonyatvamiti sva0, ga /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. savacintAmaNe ghAtakatvAca dhamAdaunAM doSatvaM / ataeva mAntapratA mAt zAbdapramAjamake vyAptiriti vAcyaM / paranaye tAtparyabhrameNa zAbdabuddhyanabhyupagamAt svarUpamato yathArthatAtparyyasya lAdhavAn tadviziSTajJAnasya ra zAbdadhau hetutvAt bhramasya ca nannaye viziSTajJAnavAbhAvAditi bhAvaH / 'kAdivAkyaca pramANamiyAdyagrimagranthantu nacaivopapAdayiSyAmaH / nanu nadeva pramAprayojanaM yadabhAvAtpamityabhAvati kuto'sya zAbdaprayojakatvamityata zrAda, 'taMdabhAvAditi, 'zrapramA' pramityabhAvaH,11) jhamasya tairanaGgokArAt() / nanu doSAdevAprati niyamAtkathaM tataH mA syAdityata Ahe. "ga eva doSaiti, 'ma eva' yathArthatAparyajAnAbhAva enA, doSaH' zAbdaprabhAyAM doSaH / manu tadabhAvasya kathaM doSatvaM dApatya jAti palAdityata zrAha, 'na hauti, 'doSaH' doSavyavahAraviSayaH, tathAva doSapadazakyatAvacchedaka na AnirityarthaH, jAnavAdinA mAjhAditi bhAvaH(2) / bhaSeyaM tadabhAvasya doSale kathaM bhramAdiSu doSanyavahAra ityata gAha, 'nadidhAtakatvAJcati zAbdapramAkAraNaumatasya yathArthanAparyasya vidhAtakatvAcetyayaH, 'taviMdhAtakatvaM tadirodhitvaM, 'bhramAdaunA' bhamasamAda-vipralimA-karaNApATavAnA, 'doSatvaM' doSavyavahAra viSayatvaM / ..---.-..-..... ... . ....--- --- (1) pramAyA abhAva iti kha, ga / (2) tagaye'naGgIkAmAditi ka0 / (2) jJAnatva zUnye pittAdidoghe doSatvaM vartate doSatvazUnye doSAnAtmakajJAne jJAnatvaM vartate doSAtmaka jJAne jJAnatvaM doSatvaJca vartata iti sAiyyaM /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ shbdaasytraavruushbdaapraamaannyvaadH| rakavAkyaM zukAdivAkyacca pramANaM saMvAdAt / ataevAnyaSTAbhiprAyeNa mehe ghaTo'stItyukte yaca ghaTAntaraM dRSTvA tamAnayati tapAnyaparatvAcchando na pramANaM vyavahArastu pratyakSAdeva yaSTIH pravezayeti ca mukhyArthabodhe yadyapi svapratautaviparaunapratipipAdayiSAyAH pratAraNAyA na yathArthatAtparyatirodhitvaM bhAntapratArakAmyale tattve'pi yathArthatAtparyamattvAt, tathApi avidyamAnArthapratipipAdayiSArUpapratAraNeva doSa ityabhiprAyeNaiveda mukeN| 'ataeva' yathArthatAtparyamya zAbdapramAprayojakavAdeva, evamagre'pi, 'dhAntapratAraketi, tatrApi pratAraNAnurodhena prakRtavAkyArthagocara yathArthaprataulauchAyAH matvAditi bhAvaH / 'zakAdivAkyacati, yadyapi tavayaM IzvarAnanyupagAmAt zukAdivAkye na yathokratAtparyabhanmata:(2) tathApi kAdivAkyapadaM zikSakotavAkyasamAnAkArazakAdivAkyaparaM, tara naye vargAnAM nitya tathA zikSakapuruSamAdAya yathoktatAtparyasanAvAt / devazamampannApUrvArthakazukAdimAnoktavAkyantu na pramA kAvahAraslamargAgrahAditi bhAvaH / 'anyaghaTAbhitrAyaNa' naulaghaTA bhiprAyegaNa, 'ghaTAntara' paunaghaTa, 'anyaparatvAt' anyamAcatAtparyakatvAt naulaghaTatAtparyakatvAditi yAvat,(2) 'ma pramANaM' na pautaghaTe pramANaM, na paunaghaTaviSayakAmatijanaka (1) dhanyasavartighaTAbhiprAyeNeti kha0 / (9) na yathoklavAkyArthasya sambhava iti ka0 / / / pItaghaTAtAtyarakSakatvAditi yAvaditi kha0, ga0 /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sarafanat na pramANaM yatparaH zabdaH sa zabdArtha iti nyAyAt / taJca tAtparyyaM jJAtamupayujyate jJAyamAnakaraNe jJAnopa h' miti yAvat, 'vyavahAra sthiti potaghaTaviSayakavyavahArastvityarthaH / raft yathA zukAdivAko pi zikSaka vA kAmAdAya yathArthatAtparyasambhavaH varNAnAcaiikarUpalAbhyupagamAt tayA maulaghaTamAtrAbhiprAyapraya gaM ghaTo'stItivAkye'pi pautacaTAbhiprAyaka puruSAntarauyageheghaTo'stautivAkyamAdAya pItaSTatAtparyakatvAt kuto na pItaTe pramANaM, tathApi ghaTAntarapadaM na pItapaTaparaM zrapitu yaddhapratIto gehe ghaTanItika kadApi kenApi 7 novaritantadughaTayativizeSaparamityadoSati / 'yaSTau prave zayeti ceti, ataevetyanuSajyate, 'mukhyArthabAdhe' karmavizeSakaryAprakArakodhe, 'na pramANa' na pramiti, 'yatparaH darzanAtparyakra: (1) sa zabdArtha:' zabdajanyAmitiviSaya, tAtparyabhrameNa ca na zAbdaprameti bhAvaH / evaM sAmAnyataH zAbdAnAmayojakale pakSafear jJAtopayogi mAdhitamidAnIM viziSya tAtparyatna pacayilA jAtopayogilaM mAdhayati, 'taJceti zrato na paunaruAtha, 'jJAtamupayujyata iti jJAnaniSThakhA viSaya zAbdaboyakAraNatAyAH viSayatAsambandhenAva chedakamityarthaH, yathA zrute kakrameNa saGgateH, 'jJA-yamAnakara iti zrAdheyatvaM saptamyarthaH zranvayathAsya 'vailacale, 'jAnopayogI jJAnapadaM zAbdabodhapara tathAca jJAyamAnakara vRttitve (1) yatra yadarthatAtparyyaka iti kaH /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ padAmAmAlapAsa! yogivyabhicArivailakSaNyAdyAptivacchativaJca,(1) anyathA anyaparAdanyAnvayabodhIna syAt iti zabdAbhAsoccheda mati zAbdabodhopayogivyabhicArivalakSaNyAdityarthaH, yajJAyamAnakaraNavRttive mati yajJAnopayogivyabhicArivailakSaNyaM bhavati tajjAnavRttivAviSayakatajjJAnakAraNatAyA viSayatathA avacchedakaM bhavatauti mAmAnyatovyAptiH,(2) tena na 'vyAptipaditi dRSTAntAmaGgatiH, (2) pratyakyacyAttintu pUrvavodhyA(4) / tavAnakUlatarkamAi, 'anyatheti yadi svarUpamadeva yayArthanAtyayaM hetuH na tu tanizcaya ityarthaH, 'anyaparAt' anyaparalamA reNAnizcitAt ekaparatvena mandigdhAt anyaparavena niSitAditi yAvat, ubhayatAtparyakazabdAditi zeSaH, 'anyAvayabodho na syAt' anyamAvasyaivAncayabodhIna syAt, yatra tAtparyamandehaH tadApyanvayabodhaH syAditi yAvat, svarupasatoyathArthatAtparyasAniziditi bhAvaH / 'zabdAbhAmo aMdapramaGgaH' tAtparyamandehadAyAM zAndavodhAjanakAbdocchedapramaGgaH / nanu yathArthatAtparyanizvayamya gAdadhau hetutve tAtparyabhramAna mAndavodhona sthAt dhamamya tanmate viziSTajJAnatvAbhAvena miyayatvAbhAvAdityata pAi, 'tad (9) pUrA dhani pa0 / (2) sAmAnyamukhI vyAptimiti rava0, ga. / (3) tena yAtiditi dRSTAntamA gariti rava0, ga0 / (4) paJcavadavase yeti kha, ga | (5) bhavanbhata iti kha0, ga.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmo prasaGga, taddhamAtra zAbdabramaH / ataeva yaSTauH pravezayetyaca lakSaNA nAnArthe vinigamanA ca tyostaatprygrhmuulktvaat| yadi ca yatra vAstavaM tAtparyya taM zabdobodhayati tadA lakSaNAyAM mukhyAnvayAnupapattya dhamAzceti tAtparyabhramAcetya yaH, tAtparyanamazca upasinatAtparyAsaMsargAyahaH, (1) 'zabdabhramaH' zabdopasthitapadArthAnAM asaMsargAgraho na su zAbdAnubhavaityarthaH, sayAca dRSTApattiriti bhAvaH / 'ataeveti tAtparyanizcayastha hetulAdevetyarthaH, yaSToH pravezayetyavati zakya-lakSyobhayatAtparya yaSThauH pravegotyavetyarthaH, 'lakSaNA' kadA sindhyArthasyai-. bAncayabodhaH, anyathA svarUpamatoyayArthatAtparyamyA viziSTatvAt tatra bharvadevobhayorancayabodha:(2) sthAditi bhAvaH / pUrva svarUpastIyathArtha-- tAtparyasya hetutve upodastakamuktaM dadAnoM tajjJAnamyeti na paunaruktvaM, 'mAnArtha' mAnArthatAtparyake, 'vinigamanA' kadAcikinidarthamAdAyaivAndhayodhaH, 'tayoH' lakSaNA-nAnArthavinigamanayoH, 'nAtpagaIti tadarthamAce tAtparyayaItyarthaH / nAtparyajJAmasya hetu sAdhakAramAha, 'yadi seni, 'vAstavamiti na tu tAtparyabhicayo'pekSita ityarthaH, (2) 'lakSaNAyAM' lAkSaNikA cayabodhe. 'mukhyArthAnvayAnupapattIti mukhyA vayAnupapattijJAnasyetyarthaH, mukhyArthAnvayAnupapattijJAnena mukhyArthe (i) zAbda upasthitatAtpayIsaMsargAgraha iti kha, ga / (3, sarvadevAnvayabodha iti ka0 / (3) na tu tAtparyanizcaya ityartha iti ka
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAprAmAnyavAdaH / prayogo na syAt / zrataeva pacatItyukte'nyoktena svayaM smRtena vA kalAyapadenopasthite kalAyaM pacatItyanvayabodho na bhavati tAtparyyAnizcayAt / na ca tAtparyagrAhakasya prakaraNAdeH prAthamyAdAvazyakatvAcca zabdasahakAritA na tu tAtparyyagrahasyeti vAcyaM / teSAmananutAtparyAbhAvAtparyakatvAnumAnenaikavizeSavAdhamahazatena lakSyArtha tAtparyagraha iti krameNa (9) lakSyArthatAtparyyagrahadvArA tasya tatropayogivAditi bhAvaH / zrataeva ' tAtparyanizcayasya bhetutvAdeva, 'upasthitaiti kalAye upasthite pautyarthaH, 'tAtpayo nizcayAditi yadA tu tAtparyaniyastiSThati tadA tu bhavatyeveti bhAvaH / na caivamAvazyakatvAt yathArthatAtparya nizcayasyaiva hetunA kiM kharUpasatocacArthatAtparyasya hetutvena tanmate'nyathAkhyAtyabhAvena tAtparyazUnye tAtparyavidevAtivirahAditi vAcAM viziSTasya yathArtha - arrafoSayaka nizcayasya hetutAmA hakapramANanAmati bAdhake vizeSaNIbhRtasya yathArthatAtparyasyApi hetutAgrahAt ubhayoreva hetutA chanmitau parASTavyamANaliGgavaditi teSAmAzayAt / 'prakaraNAderiti, jJAnamyeti zeSaH zradipadADakaSTAvizeSAdiparigrahaH, prakaraNaM , bhojana- gamanAdi, 'prAthamyAt tAtparyagrahApecayA prAthamikatvAt, rs # 'zrAvakatvAt zAbdabodhaM prati zravata niyatapUrvavarttitAkalAt, prakaraNAdijJAnaM vinA tAtparyayAsambhavAditi bhAvaH / 'zramanugatakhe - (9) lakSyArtha ityAdiH krametyantaH pAThaH kha0 pustake nAsti /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 . tattvacintAmayau ... gatatvena parasparavyabhicArAdahetutvAt tAtparyyagrAhakatA tvananugatAnAmapi vyApyatvAt dhUmAdInAmiva / taba tAtparya vede nyAyagamyaM, yatra nyAyAt tAtparyyamavadhAryate sa eva vedArthaH, loke ca na kevala nyAyAnu neti, tajjJAnasyeti shossH| nanvevantAtparzagrAhakaleva prakaraNAdaunAM kathaM syAt ananugatatvAdityata Aha, 'tAtparyati, 'vyAdhyatvAditi. yApyatvAmanugase'pi na doSaH tattaniGgakAnumiti prati tattaliGgakaparAma nAkAralatAyAH maImammatatvAta, tadevAha, 'dhUmAdauti dhamAlokAnAmananagalAnAM kApyatayA rathA vahigrAhakavamityarthaH / etAvatA pravandhara laukiko'nuvAdakovaidika pramANamiti sAvalyApayitumAi,) 'naca nApa-mati, vede nedajanyamAdapodhe, 'nyAyagAmati, nyAyagamya bhatkAraNamityarthaH, nyAyagasTana mAkSAtaparamparayA nyAyaprayojyazAnaviSaya teka veda prAptavAnyAdinA tAtparagrahepi na niH / nAya: anAdimomAMsakaparamparAsindA thatiH, sA ra lAdhava-gaurava taka laTayarapadasamabhinyAhAra ityeva-- mAdirUpeti bhAvaH / aba hetunAha 'yati, bhAcAtparamparayA veti zeSaH, 'ma eva', 'vedArthaH' baMdajanyazAbdazodhaviSayaH, yata dati ghoSaH, tathAra vedajanyazAbdabodhaprati nyAyAyojyatAtparyagraho hetuH yatra nyAyAbhAvastaca padArthApabhiyAnarasaMtAMgrahamA miti bhAvaH / aca 'vedapadaM vedamamAnArthakasmAtyAdayupalanakamiti dhyeyaM / 'loke ceti, (1) vyApyatvetyAdiH yA yantaH pAThaH khaga cinhitapustakahaye nAsti /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAkhanubilakha prvdhaamaannyvaadH| 16 sAri tAtparya iti na nyAyagamyaM kintu pumabhiprAya niyantritaM, nyAyAviSaye'pi puruSecchAviSaye pratItianakatvAt puMvacasA / vaktA ca para kauyavAkyArthajJAnAtpAdanecchayA vAkyamuccArayati'' sA becchA yadi vA laukikavAkyasthale cetyarthaH, 'nyAyAnumAri' nyAyaviSayapatipAdaka, na nyAyagamyamiti ma sAkSAtparamparathA nyAyaprayojyajAnagocara madeva gAbdayaupramoakamityarthaH, 'pumabhiprAyamiyantritamiti nyAya-nadatiriktagamthamAdhAraNavakRtAtparyamAnAdhaumamityarthaH, taSa zAbdajJAnamiti zreSaH / paca hetumAha, 'nyAyAviSaye'pauti, apizabdAta nyAyaviSayamamuccayaH, nirdhAraNe matamo, 'puruSechAviSaya iti vadhikAviSayasyaiva pratau tijanakavAdityarthaH, 'puvAM' laukikavacamA / ma) vanastat padArtha viziSTajJAnaM kuno'numeyaM tAtparyAnurodhena vAsnapadArthavizavyakA-natyadArthaprakArakazAmasattve'pi tatpadAvibhijAnAbhAvena . bAdhitatvAdityato yathArthatAtpanarodheneva vakustasyadArthaviziSTajJAnasyAbAdhitatvamupapAdayati, 'votyAdinA nirvahatItyantena, 'vAkyArthajJAneti natpadArthavizeSyaka-tatpadArthaprakArakathathArthapranautIcchayetyarthaH, parakIyanAdRbhajJAmarUpaM yadiSTaM tatmAdhamatAvAnAdhiidlaa byaanaamidaamr'r'ini maadh| kaa (1) vAkyaM racayatIti kh|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAcanintAmA yathArthavAkyArthajJAnapUrvikA bhavati tadaiva paraM sadazAraNasya pumabhimetayathArthavAkyArthajJAnaparatvaM yathArthajJAnecchAvyApyaM nilahatauti vakturyathArthavAkyArthajJAna parakIyatAdRzajJAnagotarA , 'yathArthavAkyAryajJAnapUrviketi pUrvajaalaali-smaadhimkaa-naakhlaar'hmghaals mshniiy', masyA: pUrvakAle yadi vastAdRzajAnanti tauti samudAyArthaH, 'taducA- . raNasya' javAkyasA, 'pumabhipretayathArthazazyArthatAnaparatvaM tatpadArthavizesthaka-tatpadArthaprakArakayathArthapranautIcchayoccaritavarUpaM yathArthatAtparya, 'yathArthajJAnecchAyApyamiti dharakIyatatpadAvovyaka-sanpadArthaprakArakayathArthapratItiviSayakecjhAnyAyabhitdayaH, vyApyatA ca naTinavAt nirvahatoti vastAzecchApUrvakAle vannuH tAdRzajJAnavira he vyApakautAyAstAdRzAyA evAsana bAyaumRtasya avArthatAtparyastha sutagamayamA ta vyApakAbhAne vAyAbhAvasyAvazya kalAt / masa vyApakIbhatA vaktaH para kauyatAdRzAlInI stava mA napaM. sAdRzajAnaM vinAnu papAna vAyam / bana' para kauyatAdRzamatImaukA ghi ghaTamiti vAkyaM ghaTavaskarmavizeyakalAvacchinnaghaTaprakAratAzA mijAnaJjanayatityAkArA yathArthatvajya tadvattA ghaTita vAt tAdRgi chAyAM tAdRzannAma kAraNaM tara ca vizeSatadhaTavatkarmalAdika viSaya iti karmavAdivizeSyaka ghaTAdiprakArakajJAnaM vinA bhAnupapanetyabhiprAyaH / 'isIti, abAdhitAmiti zeSaH, abAdhitAM vakrayathArthavAkyArthajJAnavatAmityanvayaH / nanu yathArthanAkyArthatAtyartha
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsthAnuroSakhale zabdAprAmANavAdaH / 15 vattAmavijJAya yathArthapratItiparatvaM jJAtuM na zakthata prati prathamamAptavAkyATavaktRzAnAnumAnapUrvakamarthatadhAtvamanusandhAya yathArthatAtparyanizcayaH / anumAnaccedaM vAkya kAvaM tatpadArthavizeSyaka-satpadArthaprakArakayathArthapratItoccayocarita utsatpadArthavatta padArtha-nizedhyakatvAvacchimasatpadArtha-prakAratAzAzi panItIcchayoJcaritanamiti yAvat, taca zAbdabodhAtpUrvaM nizetumazakya tatya tApadArtha mApadArthavattAnAnAbhAvAt tatpadArthavattA * baay'aar biy'y'naal bimaaenaanttusndhaanggaas bhavizvaiziSzanAne hetutvAn / na ca tatpadArthaH tatpadArthavAna tatpadAvijJAnaviSayatvAditi kameSa vastapadArthaviziSTanAmaviSayAya havaya tatpadArthatattvAnumeyaM tato yathArthavAkyArthatAtpardhabhiNaya iti vAyaM / vanaH tatpadArthaviziSTazAmata prAgajJAnAt mAmA rAto yAptisthale pakSadharmatAvasanabhyamAthAmiddhesmannati vizeSatA hetuzAmasthAvazyakalAta rastyAta pAra, vakuriti, 'yathArthabhAnavatAmiti tatpadArthaviziSmAnamityarthaH, 'yathArthapatInipara yathArthapratautiparatAghaTaka satpadArthavattatpadArthavatvaM, 'jAtuM na shkyte| gadaghaTita hetunA jJAtuM na zakyate, 'prathama' zAmdayodhAtpUrva, avayaMyAnna vadhArthatAparyanirNaya ityanena, 'prAptavAkyAditi prAptavAkyavAra dinetyarthaH; zrAdipadAt pakSyamANadvitIya hetuparigrahaH, vAjaniti vakumtApadArtha vibhiTakAnetyarthaH, 'arthatathAtvaM tatpadArtha tatpadArthavA 'g' / anugmlimishaalmaar'
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ cau 196 bhramAdi - viziSTajJAnayoranyatarajanyaM vAkyatvAditi / * mAtra, 'anumAmazceti vakrustatpadArtha viziSTajJAnAnumAnazcetyarthaH, 'idaM vAkyamiti ghaTamityarthaH, 'bhramAdauti ghaTAdibhramAdi-viziSTajJAnayoranyatarajanyamityarga:, 'vAkyatvAt' zrAtavAkyatvAt ghaTAdi'jJAnajanyavAkAlAditi yAvat ghaTamityAdivAko zokaghaTamityAdivAkaye ca vyabhicAvAraNaya anyAnnaM, yadyajjJAnajanyaM vAkyaM bhavati tadbhramAdi-tadviziSTajJAnayoranyatarajanyaM bhavatIti yatrayAM vAmAnyatovyAptiH / ataeva ghaTAdiviziSTajJAnasyApamiddhayA mAdhyaprasiddhivirahAtkathamanumitiH tasya prabhiTTimaceca karyamidamanumAnaM karma ghaTamAnaviziSTajJAnaviSayatvarUpavatyamA he tumame - vAsyApekSaNIyAdini nigAM / yattadbhyAM sAmAnyatovyAptityale pacadharmatAmyasAdhyatAvacchedakaviziSTamAdhyamiddhira bhaGgamiti prAcAM middhAntAt viziSTapatIyahetumiddhiyApecitA tena taca yaca sAmAnyatayApagame'pi netadanubhAmavaiyarthamiti bhAvaH / dadava 'mavityAdinA zrAzaya granthakAra eva svayamanupadaM rUpamAnayetyAdI rUpapadoktarAmyade mAmAnyavyAptau vyabhicAravAraNAya mAdhye bhramAdipadopAdAnaM, bhramaya tadabhAvavatsAkAGkSa tajjJAnaM AkAGkSA ca tava padArthAntaraM mAtastatrayaM bhramAprasiddhiH / prAdipadAt bhrama- vibhiemAnabhinatajjJAmaparigrahaH tena kevalaghaTAdijJAnaja ghaTAdipade na vyabhicAraH / viziSTajJAnaJca tatraye tAkAcaM bhAna terviziSTavaiziSyabhAmAnabhyupagamAt / na * 4
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyanuropako dhakkSaprAmANyavAdaH / / 110 tato bhramAdinirAse sati parizeSAdAkyArthAnAnumAna, ayaM vaktA khaprayuktavAkyArthayathArthajJAnavAn bhramAdhajanyavAkyaprayoktRtvAt ahamiva, na tvAptatvAt sA -..-...- . - --- --- -------------- caivaM bhAmAnyato ghaTajJAnajanyamityeva mAdhyamasta kimanyataratvena sAthanayati vAcyaM / ghaTavimicAnavega ghaTaviziSTajJAnamiddherapekSitavAt lAdrayeNa vakSyamANAnumAne hetutvAt mAmAnyato ghaTajJAnajanyatvasya mAdhyatve mi mAdhanaprasaGgAna hetusiyathaM tAra vayasyAvazyakalAt / na caivaM ghaTajJAnajanyatvAdiyava hetarasta kiM vAkyalopAdAneneti vAcya / dhamaprAgabhAvavabhinnadharmikatvenAvayAryA diti bhAvaH / namvetadanumAnAt ghaTAdini zaTanAnasya middhapi ghaTAniviziSTazAnaviSayatvaM karmatyAdau na siTuM tasyaiva vakSyamANAnumAne hetutvaadinyruce| i, 'tata dA~ta, bAkAraH pUraNIyaH, tadanantaraM vetyarthaH, 'bhramAdinirAma mani' cA ghamAdhabhAvani yo mati, avApyAdipa. dAta bhramaviziSTajJAnetaratanAnaparigrahaH, vAkyArthAnAnumAnagi ti karmatAdiviSayakaghaTAdiviziSTa jAnAnuprAnamityarthaH,19) parigeSAt tadanumAnaprakAramaMva dayani, 'yamiti, svaprayuketi karmaviSakaghaTavigiTajAnadAnityayaH, karmasva viSayA ghaTaviziSTajJAna karmavasAkAGkSAkarmataviSayakaghaTAnaM, 'bhramAanyeni dhamAdya ( sathAca yathA dhamaprAgabhAvatvasya khAsamAnAdhikararAdhamatyadalaye'pi na vyarthavizeSaNaghaTitatvaM tathA yatrApi na parthavizeSATilatvamiti bhaavH| (3) karmatvAdiniziezanAnumAnamityarza iti /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 tApitAmayI dhyAvizeSAt / tata rate padArthA yathocitasaMsargavantaH janyakarmavAviSayakavaTaviziSTajJAnAjanyaghaTabhramAdiviziSTa jJAnAnyatarajanyavAkyaprayokalAdityarthaH, ghaTapramAdijanyavAkyaprayokari vyabhi'cAravAraNAya prathamamajanyAnta, bhramaca nirakta eva, zrAdipadArtho'pi pUrvavat, ghaTenetivAkyapramokari vyabhicAravAraNAya dvitIyamaNanyAntaM, paTamityAdivAkyaprayokkAra zakAdau ra vyabhicAravAraNAya jandAnna, ataeva ma pUrvAnumAnasyAyopayoga:(2) yoddhamAnajanyapadaviSayakathadibhijAnAjanyayabhramAdi-thadiziyajJAnAnyatarajanyavAkyAyokA bha tadviSaya nizigajAnavAniti) yattayAM mAmAnyatovyApsitena mAyApramihAna pana tiriti bhAvaH / 'bhAyAtazeSAditi, prAptamasya tavAkyArthayathArtha jJAnavavarUpavAna tasya / karmala viSaekaghaTaviSirajJAnavatarUpalAditi bhAvaH / anena karmace ghaTavijJAnaviSayatvarUpahetaSiddhau sena hetunA karma vavatyAnumAnamAcha, "tata dati, karmatyAdikaM zrAdhArAyabhAvamanvandhana ghaTAdimat tena sambandhena ghaTAdi viziSTa jJAnaviSayalAdityarthaH, tena mambandhena ghaTAdiviziSTajJAnaca lena sambandhana khamAkAjhaM ghaTAdizAnaM, samasthale ca jJAnayatAt ja taviSayavamiti bhAvaH / nan, (') sAdhyAbhedadoSapasamAditi gva0 / 1 pAtropayogAditi ma0, ga0 / (3) yo bhramAdyajanyayadaviSayakayadibhiyajJAmAnyatara anyavAkprayokA sa nr`issy'jr'ighiaalbaasiniini ne / /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAtundAprAmANyavAdaH / eka yathArthajJAnaviSayatvAt AtoktapadasmAritatvAdA maMdupadArthavaditi / nanu varjJAnavizeSo'numeyaH jJAne cArtha eMva vizeSaH na tvanyaH arthenaiva vizeSaH raatvarital after tathAca vAkyArthajJAnavizeSeo-. pUrvAnumAnAt karmatvAdiviSaSakaghaTAdiviziSTavAnabhiddhA karmaarat ghaTAdijJAnaviSaya na bhidamita samAnata saMvedyatvAbhAvAdityasvaramAdAya, 'zoti svaviSayaka ghaTAdivibhijJAnavadupadamA ritatvAdityarthaH, svaviSayakaghaTAdiviziSTajJAnaJca svamAkAGkSa svaviSayakaghaTAdiviziSTajJAna, madukreni ghaTAdikaraNatvatyarthaH / nanu ghaTAdiviziSTajJAnam prathamamapra mAdhya prasiddhivirahAtkayaM vyAptiyaH tamabhyupagame ca yathe tadanumAnamityAhute, 'nanviti, 'nAvazeSo'nuyaiti idaM samAdiviziSTajJAnayorAyata raNanya mityanena vAmiSTajJAna vizeSo'numeyapUtyarya:, 'arthaeva viSaya evaM 'varNavIna' ardhajanyaH, 'anyaH' AkArAjyavaiiyAkaraNApagatapadArthavizeSaH / nanu yadyartha eva vizeSaH tadA ''arthameva vizeyo hi nirAkAratayA yiAmina(1) karya datauyA janyatvasya datIyArthalAt tasya vAbhede'sambhavAdityata zrASa, 'zrarthe meveti zraca rikoti dhAndena dhanavAnityAdAvAdIpacArikautyarthaH, kSetreNa pacyate ityAdI bhAvAt kRtAveva tathAdhA: "6 (1) ityudayanAcArthakArikAyAmityarthaH /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 satvadhinAmI zaktikarupamA anyatvArthakAve'pi lAkSaNikatvasyAvizeSAditi bhaavH| yadyapi vizeSapadastha bhAvavyutpannatathA itarabhedajJAnArthakavAna janyakha- . meva batauyArthaH sambhavatIti tathApi karaNasAdhanaM vizeSapadamabhiprAya abhede hatIyAyA aupacArikamAbhidhAna(1) / -patra prAcaH batauthAyA api abheda pakireva bha tu lakSaNA evaM janyavAdAvapi / vyatyayAnugAmitAnirikArtha suvibhakto na lataaiti niyama prAmANikagauravasyAkiJcitkaratvAt / ma traM catuvibhanirgaNA ityAdI bahuvacanAderapekSAvuddhivizeSaviSyavarUpabahulalakSaNAvyAkIyaH rathena gamyate ghaTa jAmAtItyAdI vyApAra viSayatAyAtalIyA-ditIyayontakSaNAvyAkopati vAcyam / tatrApyanAthatyA teSAM nisvIkArAt, evaM ladhau garau vA yatra tAdRzArtha bhavavibhakke prasiddhaprayogo vartate natra mAtraiva tasyAH zAntiH / na caitAdRzaniyama evAsiddha ityastu ki guroH prAkAnAtAdaleTa kanvavIkAreNeti vAcAm / tathA bhani gatyarthadhAtayoge kArikha cAya! bighaassaaghaassl ajnyaarth smbniihaay'aa?rshlngkaa bhannamyartha SaSThau vidhAyakAdyanuyAmamA pasya na vyatyayAnusanapadheya-- rthApaH anuzAmabhaM vinApi galAyAM dhoSa ityAndAdi lakSaNayA catuya dimA karmatvAdipratyayopayatyA vyatyayAnugAmitAtirikAH suvibhapherna lakSati niyamapratipAdanasyaiva vyatyayAnuzAsagaphalavAt / ma.pa. karmatvAdAvapi caturthIdeH zakipratipAdanameva bhatyadhAnuzAsamaphasa manyathA zeSAH karmakaraNetyAdinA karmalAdau vitI51) abheTaupacArikatvAbhidhAnamiti kha, ga ! .
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabdAkhyaturIyasale zabdAprAmANyavAdaH! . 129, pAunu gAsanasya siMhAdau ryAdipadAnuzAsanasyApi ca vaiyapitte:(1) . tathApi ca kSaNathaiva karmalAdeH siMhAdezca pratyayopapatariti vaacym| . abhedAdergurutve'pi vyatyayAnuzAsanaveyarthabhiyA. anAyatyA natra hatIyAdeH zamisyau kAraH vyatyayAnuzAbhitArtha karmalAdau ca cata dina prakriH prasanAthAMpekSayA gumlAt svArabhikaprayogAbhAvAca kintu lakSaNevetyabhyupagamAt tathAca tAdRzaniyamAnabhyupagame kimamuzAsanenetyAiH / tadamat / vyatyayAnukA panaveyarthabhiyA abhedAdiSu vatIyAdeH zakikanyanAmadhyetaziyA vyatyayAnuzAsitArtha karmAtyAdau catuthyAMdeH mAlikalpanAyA eva manyaktvAt bahuSu garudharmANA zAkyatAvacchedakatvakalpanAmabhekSya kiyA gurudharmasta zakyatAvacchedakalakalpanAyA nyAyyatvAt tathA zanipratipAdanameva vyatyayAnugAmanaphasta / yadA vyatyayAnuzAmanabalAn yatyayAnuzAmitAniriktavibhAjyartha suvibhakerna lakSaNotyava kalyate tagAcAbhedAmI tAyA delakSaNAyAM bAyakAbhAvaH / anyathA gurudharmamya prakyatAvadaka va prabhaGgAt / ekaca vyatyayAnuzAmitArtha karmatvAdAnapi caturthyAdelakSaNeH / tamnu vyatyayAgazAsitAtirika vibhaktyartha suvibholaNAmita kintu yadibhAtyarthaM yadibhayaMtyayAnuzAsanaM ta vibhakyarthaM tadadhiyatirikaH / mavibhakarlakSaNA nAstItyeva vyatyayAnuzAsanabalAna kanyate / ataeva gamamAryakadhAtuyoge caturthava lAyA mAnI mAnyatyeva" maarN| amun. (1) vaikalyAyamiti ka /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 sacitAmayau 'numeyaH tasya cAprasiddhyA na vyAptigrahaH / zrataevAsmin vAkyArthe zrayamabhrAnta Apto veti jJAtumazakyamiti zabda eva tamarthaM bodhayediti cet na, tAtpathAvadhAra kecittu guNini zukAdipadAnugrAmanana DhilacaNApratipAdanameva vyatyayAnuzAsanaphalaM yAdRzalacaNayA prayoge trAdino na nigrahaH saiva nirUllavaNa aicchikalacaNayA prayoge vAdinAMkaMarathi: hatyAH / 'tathAceti vAkyArthajJAnavizeSa:' ghaTAdiviziSTattAnaM 'tamya prasiddhoti sAdhyaprasiddhivirahAditi zeSaH, tat siDyupagame pa yarthaM tadanumAnamiti bhAvaH / zrataeva ' mAdhyaprasiddhivinAdeva 'asmin vAkyArtha iti. 'zrayaM' ghaTAdiyamAbhAvAnityarthaH, 'mAtra' karmatvAdiviSayaka ghaTAdiviziSTajJAnavAn, 'jJAtumamiti zranu vAkyamityarthaH / ghaTAdibhramasya karmaviSayaka vi jJAnasya siddhatayA mAdhyapramidbhivirazattamamabhyupagane (9) tadanumAna phalya mihi(9) bhAvaH / vastuto middhinAe~, zrutaevetauti bodhyaM / yadyapi tAvAptatvamapi bhramAdityatvameva tathApi rUpabhedena pRthak / 'samarthamiti karmatyAdau ghaTAdimadhyamityarthaH, bodhayediti, na tu ete padArthoM yathocitamavan 6) (1) vAdino'thakkaH prAtapameriti kha0, ga0 / (9) miyupagame ceti kha0, ga0 / (9) sadanumAnavaikalyAditi 0 0 / ( * ) vastutAdiH yaguktamityantaH pAThaH khameM* citipustakaiye nAsti /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ dkkhndaamaannyvaad|| hArya vayApyazAbdA eva saMsargavizeSapratIteravaNyAbhyupeyatvAt anyathA kva tAtparyyanirUpaNaM / zramarava 8 ityanumAnasuRpramANAcyA hetusiyamambhavAditi bhAvaH / gUDhAbhisandhiH samAdhate, 'tAtparyyeti, 'saMsargavizeSapratIteriti bhAbhArAdheyabhAvAdirUpasaMsargakakarmatvAdivizeSyakaghaTAdiprakAraka va patIterityarthaH zraprasiddhAyA ati zeSa:, 'zravazyAbhyupeyatvAditi prathamamidaM arti ghaTAdivamAdi viziSTajJAnayoranyatarajanyaM ghaTajJAnajanyatAdhatvAditi yatA sAmAnyatovyAyAnumAnaM tato'yaM vakraH karmalavizeSyakathaTaprakArakafAnavAn ghaTadhamA andhakarmAtyAviSayaka ghaTaviziSTajJAnAjanya ghaTabhramAdi- vibhijJAnayoranyatarajanya- vAkyaprayo kukhAditi yattajJAM sAmAnyatovyathA'nugAnamiti meNAnumedhayA zrazvAbhyupeyatvAdityarthaH, 'anyathA' tAdRzAteranumAnAmabhyupagame, ka tAtparyanirUpaNamiti tAtparthasa tAdRzapratI vighaTitAtajjJAnaM vinA tajjJAnAmambhavAditi bhAvaH / tathAca aprasiddhyA tAdRzapratIteranumAnAnurodhena vAyAM bhAmArato yAtivyave yatrayAM sAdhAvAra-aivantarAryAprajJAnAt hetutAvacchedakarUpeNa prakRtapacaya hetoH pacadharmatAjJAnAdasiddhamapi prakRtapakSIyasAdhyaM padharmatAvAn vitatyabhyupeyaM mamApi tulyamiti gUDhAbhisandhiH | 'e' sabhAvatoyAyA zrasyAyanameya () abhyupayatvAditi kamalapustakasya pATha parantu TIkAkAravasena sa pATho na samI
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 120 nbndhilaamy'ii prAptotatvadhamAdhajanyatvanirUpaNamapi sukrN| zAbdantu saMsargajJAnaM prathamaM na bhavati bhAnAntarantu bhavatyeva / na caivaM zabdo na pramANaM tadarthasya prAgeva siddheriti lAdeva, 'zrApnoti karmatvAdiviSayakaghaTAdiviziSTajJAnavadukavetyarthaH, pramAdyajanthaleti ghaTAdidhamAdhajanya vetyarthaH, yattayAM mAmaanniigraa musr'igaanislaamirulghi' naamvanasya karmatyAviSayakadhaTaviziSTajJAnasvAmitve'pi tadvatvasvAnumAnasambhavAditi bhaavH| nan, tathApi tAtparyagrahAla pUrva mekapadArtha'parapadAca gatIti: jayaM syAdigata aAha, 'zAbdamiti, 'maMsargajJAna' ekapadArtha parapadAsargajAnaM. 'pradhA' tAtparyagrahAna pUrva, 'jamAntara sviti prAnabhAnikaja nanvityarthaH, tAtparyanizyasya zAbdAnubhavaM pratyeva hetulAditi bhAvaH / " caivamiti, 'evaM' tAtparyanizcayAt parva niyamAnarUtpadArya tatAdAgargajhAlAbhyupagame, 'na pramANaM' na viziSTAnubhavajanaka. 'tadaryasya gajanyAvamiSTAnubhavaviSayasyaikapadArthaparapadArthasaMghargasya, miH anmAnAgariheH, tathAca prayojanAbhAvAt zabdasya na vimiSTAnubhavajanakA miti bhAvaH / gaDhAbhisandhirAha, 'tavApauti, tAtparyaghaTakAta yA tada mAgAdeva tattatpadArthAnAnAttatmamargANAza midverini bhAvaH ! yadi va tattatpadAthAnAntatAsaMsargAnAcAnumAnAtmiAdhi ghaTadattayA karma zAbdayAmi ghaTabattayA kamatvaM zyomautyAhAnuvyavasAyAnapapatyA (1ghaTAdinamAsyAminatve'poti kama
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAzabdAprAmANyavAdaH / vAcyam / tavApi tukhyatvAt / nanu tathApi kathamartha'vizeSasiddhi: vizeSeNa vyAtyagrahAditi cet / na / yathA yo yaca pravarttate sa tajjJAnAnIti sAmAnyatovyAptijJAne mAkAdI pravRttidarzanAt pAkaviSayakakAryyatAjJAnAnumAnaM yathA ca ceSTAvizeSadarzanAt dazasaMkhyAbhiprAyamA jJAne ghaTe tavezadarzanAt ) ghaTe zabda viziSTAnubhavajanakatva svIkAra ityucyate, tadA mamApi tukhyamiti guddh'aabhimndhiH| tatpadArthe tatpadArthavatvAnumAne zaGkate, 'viti, 'arthavizeSeti kRtamargeNa yatpadArthAtirike yatpadArthavavo nAsti prakRtasaMsargeNa tatpadArthe tatpadArthavatvasiddhirityarthaH (1) 'vizeSeNeti dRSTAntAbhAvena vizeSeNa vyApyagrahAdityarthaH / 'yatheti, pAviSayaka vRttimattvasyAnyatrAyAmiti zeSa:, (2) 'pAkAdAviti pAkAdiviSayakaprada nimatvasya puruSe darzanAdityarthaH, pAkafarmara ai rafvaSayaka kAryamAjJAnavAna pAkaviSayakapravRttimanvAditi krameNa pAkaviSayakakAryatAjJAna (numAnamityarthaH, caSTAvizeSadarzanAditi zraGga peSTAvizeSadarzanAdityarthaH, 'dazamaMkhyA bhiprAyamAceti mAmAnyato damamAbhiprAyamAcajJAnasambhave'pautyarthaH, 'mAcapadAt ghaTaviSayakadazasaGkhyAbhiprAyajJAnavyavacchedaH, yo ghaTaviSayaka ceSTAvizeSavAm bha ghaTaviSayaka sahyAbhiprAyavAmiti vizeSato vyAptigrahAbhAvAditi bhAvaH / 'ghaTe ceSTA darzanAditi 125. (9) taceAvizeSadarzanAditi ka0 / (1) dazAyAma (1) iti bhAvaH iti kha0 / iti sa0 /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau vat, tata rate padArthAH parasparamaMsargavantaH) sAkAGgatve satyekajJAnaviSayatvAt satyarajatajJAnaviSayavata, evaM hetumiddheranantaramityaryaH, 'ete padArthA iti karmatvAdaya datyarthaH, 'parasparasaMmargavaH' zrAdhArAdhayabhAvamamvandhena vaTAdimantaH, 'bhAkAzAntve bhatauti anuyAgitayA zrAdhArAdheyabhAvAdinambadhAnacchinnaghaTAdyAkAhAnirUpakalle matItyarthaH, 'ekajJAne ti ghaTAdiviSayakaikabhaugaviSayatvAdilArtha:: yo'nuyogitayA yatsambandhAdachinnayadAkA ganirUpakala mati taviSayaka jJAnaviSayaH sa tavadanyena tadAnini bhAmAnyatovyAptiH, ki rajatanve datyAdinamahAnatranaviya kathAdau yabhicArazaraNAya matyanna / yadyayevamapi tatra vyabhicAratAravayaM * idaM rajatamityAdibhramatyAnA bhiSikara jatatvAdiprokagAviSayakaaanliHHHnggi-sniim khlichbiHnibjnmaan sndhe, tathApi mbanirUpitaghaTAdyA kAhagavadyadadhadiviSayaka jJAna tadviSayatvaM mazudAyena vivakSitaM, mAmAnyamukhau ca vyAniH bhramasthAnAbhiSikazakti rajanatvapratyekamAnaviSayakajJAnadayasya zukri-rajatalobhayanirUpitAkAsAvattve'pi zani-rajalobhayaviSayakramamahAlampanastha sAdRzAkAsAvatavirahAna vyabhicAraH, zani-rajatayobhayaviSayakamamUhAlambanasya zakti rajatatvobhayanirUpitAkAsAvatvAbhyupagame tAdAnAnanyeva tanmate viziSTajJAnatvenAnyathAkhyAtyApattariti bhAvaH / 'satyarajatajJAneni rajatatvaviziSTajJAnadiSayarajatatvAzrayavadityarthaH, 'evamiti vakrapaJcaka-vAkyapakSakAnumAnAnyatareNa vakruH krmvaadi|20 mithaH saMsargavanta iti k0| (2) matyaraala jJAnaviSayavaditIti ka.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ . zabdAlyanurodhakhaNDe zabdAprAmANyavAdaH / ...129 vakturyathArthavAkyArthajJAne'numite prakaraNAdinA vAbhipretayathArthapratItiparatvajJAnaM tato vedatulyatayAM zabdA. darthapratyaya ityanuvAdakaH zabdaH vatRbhAnavacchedakatayA saMsargajJAnAnumAnAt tadupauvisaMsargAnumAnAhA vAkyArthamya prAgeva siddheH| yatta saMsargAgraho bhramaH(1) viSayakaghaTAdiviziSTayAne sumite ityarthaH, tadanumitena hetamA kasailAdau ghaTAdimance ganubhine iti zeSaH, 'prakaraNAdineti, pAdipadAnuseSTAnizeSAdiparigrahaH, prakaraNana. bhojana-gamanAdi, 'vAbhipretayathArthapratItiparatvajJAna' pratavAkyArthapratIniparakhajJAnaM karmavAdinizeSyaka-ghaTAdiprakArakayathAryapratItIcchayoccaritatvajJAnamiti yAvat, 'vedatulyatayeti medasyale lagAbdAnubhavamAmagrIviziSTatayetyarthaH, 'zabdAn laukikazabdAt, 'anuvAdakaH zabda ini anuvAdako jhaukikaH zabda ityarthaH, anuvAdakatvaca samamAnAdhikaraNa-khAvyavahitapUrvavarti-svasamAnAkA nizcayaviSayaviSayaka-tadi gthaka-taprakArakAnubhavamAtraanakatvaM, svapadamanubhavapara, anuvAdakakhamevopapAdayati, vijJAneti vakRjAmavizeSagatayetyarthaH, 'saMsargajAnAnumAnAn' karmatvAdiviSayaka ghaTAdiviziSTajJAmAnamAmAt / manu karmavAdiviSayakaghaTAdiviSiyajJAnAnumAnAna karmatva-ghaTAyostasaMsargastha.pa siddhAvapi kamavAdI ghaTAdimatvaM na mimityatabhAi, 'tadupauvauti, saMsargAnumAnADeti karmatyAdau ghaTAdimatyAnumAnAvetyarthaH, sarvatreveti zeSaH, 'vAkyArthasya' svArthamya, vibhivyakti (1) yattvasaMsargAyaho bhama iti sva. / 17
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayacintAmaNau sadabhAvazca saMsargagraha eveti bhramAbhAve'numIyamAne saMsargajJAnamevAnumitaM ityAptatvAnumAnAntargatameva vaktajJAnAnumAnaM na tu varmAnAnumAne talliGga) iti / dathAt vedai tu tAtparyamya nyAyagamyatvena vedatvenAdhAdhitArthakatvanizcayena ca tadvimedhyaka-taprakArakapratItitvarUpeNa nirNayadanAthAM yathArthalamandehAcanakAzAditi laukikazabda evAnuvAdakaH yayArthavagrahArthaM tatpadArtha tatpadArthavatvagrahamyAvazyakatvAt yathArthatvaghaTakatayA napadArtha tatpadArthavatvasya tAtparyagraheNa viSayauhatatrAceti prAbhAkarAbhimAna iti praatH| 'saMsargAgraho bhrama iti pAThaH vibhiTajJAnAbhAyo bhaMga ityarthaH, 'tadabhAvazca bhramAbhAvaz, 'saMvargagaha eva viziSTajJAnameva / yadyapi samavAyasyAtaundriyanayA na vizijAnamya maMsargagocaratvaM tathApi yatra saMyogAdiH saMmargastadabhiprAyeNa 2) / 'dhamAbhAve ghaTAdibhamAbhAve, 'saMsargajJAnaseveti ghaTAdiviziSTajJAnasevetyarthaH, 'zrAptasvAnumAneti ghaTAdinamAbhAvAnumAnarUpamevetyarthaH, 'vajJAneti varghaTAdiviziSThajJAnAnumAnamityarthaH, 'vAnAnumAne kA karmavAdiviSayaka-ghaTAdiviziSTajJAnAnumAne, 'man' vaTAdidhamAbhAvAnumAna, 'liGga' prayojakama, tathApa prayaca vakA svaprayukta (1) na tu takSimiti kA (2) yadyapItyAdiH sadabhiprAyeNedamityantaH pAThaH kha, ga pustakahaye nAsti /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ muhaambhiirtaa mujjaamaay'aakaaeh| . 22 sana, bhramohi jJAnavayaM pragRhautabhedaM tadabhAvazca sagIta tyAdihatIyAnumAnaM idaM vAkyamityAdi prathamAbhumAna(1) nAgaukaraNIyaM, vakurghaTAdidhamAbhAvAnumAnAdeva ghaTAdiviziSTaAnasiddhau naviSayatvema hetunA karmavAdI ghaTAdimattvamiddheH sambhavAditi bhAvaH / kvacicca 'asaMsargAgrahotramaH' iti pAThaH, tatra cha 'asaMsargApahaH' maMsargagrahAbhAvAbhAvaH, 'abhrama ityakAramazleSAddhamAbhAtraityarthaH, 'sadabhAvazca' bhamargamahAbhAvAbhAvazca, 'saMsargayaha eveti, bhAvAbhAvastha pratiyogiphapattAditi bhaavH| anyatra pUrvavat / ghaMTAdibhamAbhAvAnumAnAt bhayAdiviziSTa jAnamiddhAvapi karmatyAdau naviSayatvaM na miLU tasyaiva satyamANAnumAne hetutvAditi batAyAnumAnamAvazyaka tadAvAkale ca tadvatamidyadhaM prathamA na mAnamAvabhayakAmati samAdhAne mAyapi sphuTataraM samAdhAnAntaramAi, 'bhramI hauni, 'agTahItabhedamiti eno viSayatazca bhedahAbhAvidhiemityarthaH, vaiziSmAna ekakAlAvadenekAmatila,19) 'gTahIta. bhedajJAnamiti raTautIviSayauTatobhado gheneti zutpattyA svarUpano viSayana(3) bhedajAmamityartha:(7) jAnadayAbhAvati bheSaH, viziSTAbhAvasya vizeSaNAbhAva-vizeSyAbhAcobhayarUpatvAditi bhAvaH / tathA(1, batauyAbhumAna prathamAnumAnaJceti kha0, ma. / 12 vaiziza ekakAlAvachikAtmastitvamiti kh| . (9) vizeSatazceti kara, g.| (1) bhedagrahavizivamityartha iti k.|| 10) vizeSaNAmAva-vizeSyAbhAvAnyataraha patvAditi kaH / ..........-.. ..-.-.-..- . . .-.-....-... - .. .....
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNe / bhedajJAnaM, na hi jJAnAbhAve suSuptau bhramavyavahAra, tato' dhamAbhAvanizcayAnantaraM vktjnyaanaanumaanN| kicca -~-~~-~~~-~~-~~~~- ---------- caitAdRzacamAbhAvAnamitAvapi na viziSTajJAnamiddhiriti bhAvaH / saMsargAgrahasya(1) bhramatvaM khaNDa yati, 'ma dauti, 'jAnAbhAve' vibhiTazAnAbhAve, 'supupto', asaMsargAyahada zAyAceni zeSaH / upasaMharati, 'tata iti tammAdityarthaH . hamAbhAveti ghaTAdibhramAbhAvetyarthaH, 'vRtajJAneti vaH pharmalAdiviSayaka ghaTAdiviziSTajJAnAnumAnamityarthaH, zrAvazyakamiti poSaH : 'zrAnokatvAnumAnamevezi vahika raNakAlAdibhamAbhAvavadukratvAnumAna sevatyA. 'va jAti varvaji.. karaNakallAdiviziSTajJAnAnumAnamityarthaH, 'tIla, nahiM yanikaraNakatvAdibhramAbhAvavadakatvasya anumApaka yatinaM tadeva manikaraNAkavAdizabdapramAkaraNamastu kiM yArthatAtparyahe gutvena bhavanAte vajhikaraNakalAdikSamAbhAvasya najikaraNakA lAditi prathamAnarUpatathA tadadukatvAnumApaka liGgasthApi vAbhicArizabdavyAsttalAt nama tu vahikaraNava sAdivamAbhAtamya vAkyamAdiviNijJAnarUpa-- tathA tadadukattA namApakasliGgasya zakAyudauritavahinA miJcanItyAdivAkye'pi matvAna zAbhicArizabdakAhattavamA ma gAbdapramAamakAlabhityarthaH / na sa bhavanmane'pi karmavAdiviSayaka-ghaTAdivibhiTajJAnAnumApakaliGgakoTipaviSTaghaTAdibhramAdyajanyanistavAkyavameva bhAbdapramAkanakamamA tasya vyabhicArizabdavyAhattatvAditi . saMsargagrahAmAvasyeti ma /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ SU dAsyaturAyA zabdAprAmANyavAdaH / 'yadyAtoktatvAnumAnameva vajJAnAnumAnaM, tarhi yA " liGga tAdRzameva gamaka mastviti / aMtrocyate / yathArthavAkyArtha dhauparatvaM na jJAtaM pramo yo'yamanuyoga iti dvAzam / gauraveNa tasyAhetutvA diti bhAvaH / * are or facedinyAyena dRSTApattimAha, 'kiceti, 'zrAptIFaraari Hai mAnaM ghaTAdivamAbhAvAnumAnamiti yAvat, 'vajJAneti vakuM / diviziSTajJAnAnumAnamityarthaH, 'tahati, tarhi yAdRzaM ghaTAdibhramAbhAvAnumAnaM vaktuH karmalAdiviSayaka ghaTAdivibhirajJAnAnumAne 'liGga' prayojaka, 'tAdRzameva' deva, 'gamakamastu' karmatvAdau paTAdimatvAnumAne prayogamantu, saudhAnumAnaM prathamAnumAnaJca nAGgIkariSyAma ityarthaH iti prAta: / J zranye tu 'zramAtyAdi ke vibhavat- 'yAdRzaM ni mityAdestu yAdRzaM ghaTAdivamAbhAvAnumAne zimeva va karmatvAdiviSayaka- ghaTAdiviziSTajJAnAnumApakamalitya rthaH, tathAca yadi bhramAbhAvamanumArtha H tAdRzajJAnamanumIyate tadeva bhramAbhAvAnumAneneva ghaTAdiviziSTajJAnabhirvakuH tAdRzajJAnAnumAnavaiyarthamAnIyaM bhramAbhAvAnumApakana vastAdRzajJAnAnumAne * naitasyAH : zaGkAyAH zravakAza iti bhAvaH / iti prAH / dUti prabhAkara pUrvapacaH /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 refera tpAdakaM gauravAt vAkyArthanirUpyatvena prathama . pratyarthaH, 'gauravAditi yathArthatAtparyamya tadadvizeyyaka - satmakArakayathArthapratItIcyoccaritatvarUpatathA yathArthatvapravezena gauravAdityarthaH, bhavanmate yathArthatvasyAvyAvarttakatathA vyarthatvAcetyapi draSTavyaM kintu lAghavArthavizeSaNatA virahAca tadvizeSyakaM tatprakArakaprataumaucchayo pAtparyanizaya va zAbdadhIjanakaH bhavanmate zranyathAH svAtmabhAvena vA citItyAdau tadvizeSyaka tatprakArakapratIteramilA devAtimaGgavirahAt / naca loka tAtparyaghaTakapratIto yathArthavamaMzaye zAbdabocAnudayAt yathArthaviMgamabhAvayakamiti vAndham / tasyaivAbhideH / tAtpadyAthArthasaMzayasya yogyatAsaMpavatitayA dhananuguvAca // na na tathApi tava naye zAbda- mamAvAvanaM prati yathArthatAtparyaniyoM heturAvazyakaH anyathA tAtparyaniyamAtrasya tadavacitraM prati tu vahninAmitI - tyAdAvapi bhAndamotyasyApateH bhramarUpata vizeyyaka prakArakapratIteH tacApi prasiddhAditi vAcyam / mama vahniA mitIvAdI prAbdAnubhavAnurodhena zabdAnubhavasAmAnyaM prati nirutAnizaa. hetu zAbdasamAyAvacchinnaM prati lAghavAt trayamisAdhAraNatatpadArthe tatpadArtharUpayogyatApramAyA evaM hetutvAdaarrearrafore tadapecyA gurulAditi bhAvaH / manu miruta- (1) tAtpayA yA saMzayasyetyAdiH vyananuguNatvAvevantaH pAThaH kha0 ga0 pustakadaye bhAti /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ mazaktyAe tasyApUrvadhAna / yaca loke mamAdita nirAsAnantaraM vajJAnAvacchedakatayA tadane svAtatva vA purmabhipretavAkyArthamAne tatpratItiparatvaM prakaramA dinA jJAyata ityuktaM, tanna, vAkyArthamasAtvA acAyamabhrAnta iti cAtuM puruSatvAitarbhama-pramAdasambhavena praka yathArthapratItaucchayoccaritatvaM na yathArthatAtparyyamapi tu tatpadArthavattatpadArthapratautaucchayozastitvaM tavAcyam, tathAca navizeSyakatatprakArakapratItaucchayoMJcarinavApecayA khAghavameva na vA vaiyarthamityarucerAi, 'vAkyArthati tatpadArtha satpadArthavatvanizcayAdhaunanizcAyakatvenetyarthaH, 'prathama' zAbdAnubhavAt pUrva, 'jAta' mizvetaM, 'tasthApUrvanyAditi tatpadArtha tatpadArthavattvasya mAbdazaMdhAna puurvmnithitvaadikaarthH| nanu pUrvAzakoNa gAndayodhAt pUrva tatpadArtha tatpadArtha- . vatvaM nizcitya tanizcayaH) syAdita prAra, thakSeti, 'pumabhipreteni / tatpadArtha tatpadArthavattvanizcaye itya, 'tattautiparatva" zakSArthaprato tiparatvaM, 'vAkyAtha ghaTAdika, 'atra' ghaTAdau, 'jAtamiti 'vAkyavAdityatanenAnvayaH / nandu zAbdadhaupUrva ghaTAdenimatyeva kathamanyathA tavApi tAtpathyadhaurityata Aha. 'puruSatvAditi, dhamapramAdasambhaveneti, puvAyalasya vyabhicAritvAdini bhAvaH) / manu mA bhUt puMvAkyatvena dhamAdhajanyalagrahastathApi maMvAdipravRttiprayo (9) nizya iti kha0, 0 / (2) vyabhicAritvAditi zeSa iti ka0 / .
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 satvacintAmaNau bhramAdyajanyatvasya grahautumazakyatvAt pratisaMvAdAde nottarakAlInatvAt bhramAdijanyavilakSaNatvena ca zabdasyAjJAmAt jAne vA-yAdRzoliGgatvaM tasyaiva pratyAyakatvaM avyabhicArAt vede'pi vAkyArthamavijJAya jayathArthapratItiparatvaM nyAyenApi cAtumazakyaM viSayanirUpyatvAt pratIteH loke tAtparyanirUpaNArthajakavAkyatvena liGgena tad iH syAdityata Aha. 'pravRttisaMvAdAdariti maMvAdipravRttyAderityarthaH, 'jJAnottarati grAJdajJAnottaretyarthaH, nathAca zAbdadhIpUrva tatprayojakalpago nAgnauti bhAvaH / nanu pramANazAbdabhramAdijanyazabdabAvataM kiJcidai lakSaNyamamti naiva bhramAdhajanyatamanumeyamityata pAi, 'bhramAdauti, 'yAdugaH' vailakSaNyasya, 'tasyaivetyevakArAdyazArthatAtparNavyavacchedaH, 'pratyAyakatva' zAbdadhaujanakavaM, tathAca rASTrasya mAnuvAdakatvamiti bhAvaH / idamApAtataH sAmavekSaNyastra bhAbdadhIjamakale nAnArthasyale tAtparyyAviSaye'pi yogyArtha prAmANyApatteH / vastutastu tAdRzavelanadhye bhAnAbhAvaH, ityeva tattvaM / (1) vizeSato yathArthatAtparyanizyasya vedasthale vyabhicAramapyAra, vede'pauti, 'vAkyAtha tatpadArtha tatpadArthavattvaM, 'avijJAya' vizeSato'mizcitya, 'tadyathArthati prakRtavAkyArthayathArthatyarthaH, 'jJAta' vizeSato niveta, 'viSayanirUpyavAditi tatpadArthaM tatpadArthavatvanizcayAdhImatvAdityarthaH, 'pratIteriti tatpadArthavatvarUpeNa tatpadArtha(1) ityeva tattvamityanantaraM vede aptakAraNatvAsoke'pi kAraNatvamityatre tyadhikaH pAThaH ka. pustake vrcte|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyaturopakhale shbdaapraamaannyvaadH| 19 mazAbdavAkvArthapratoteH prathamaM tvayApi sviikaaraat| anyathA vaktajJAnAnumAnara) na syAt / na ca lokaka mAnAntarAttadavagamaH, vedArthasya sadaviSayatvAt vedasva prathamaM bhUkatvAt, na ca nyAyasijhe vedArthe mAnAntarAtAtparyagrahaH, vedasyAnuvAdakatApatteH zabdasmAnamANaprakArikAyAH pratItarityarthaH / manvidamevAmiddhabhindhata pAha, 'lokaiti, 'tAtparyeti yathArthatAtparyyatyarthaH, 'vAkyArthapratIteH' tatpadArtha 'tyadAryavatvapratI teH, "vadhApi svIkArAditi, tathAca nAzapranautipratIterviSayanirUpyAsAbhAve bhavatAM tadabhyupagamo vayartha: syAditi bhAvaH / vAmapanautipratIteviSayanirUpyale yuktvantaramAi, 'anda yeni dRzapranautipratIterjiSaganirUSyatvA bhAve pratyarthaH, 'vakajJAnAnAnamiti, apiH meSaH, 'na sthAditi mArtha ka na syAdityarthaH, lApadArtha ttpdaarthvcnauluppaadnaaye| tadabhyupagamAditi bhAvaH / 'mAnAntarAt' anamAnAditaH, 'nadavagama ini vizitha tattatpadArtha tatpadArzavanAvamama ityarthaH, 'nadaviSayatvAditi vedaanyabhAbdadhIpUrva pramANAnarAviSayatvAdityarthaH... mUkalAditi bhAdabodhAjamakavAdityarthaH, yathArthatAtparyajJAnarUpakAraNabhASAditi bhaavH| nanu vedArthasya vedajanyazAdadhIpUrNa pramANa nArAviSayalamavAmimityArADa, 'na ceti na yetyarthaH, 'tAtparyayahaH' lokokakameNa vedajanyazAbdayaupUya nirukkathayAryatAtparyagrahaH, 'apramANatyA (1) anumAnApekSeti ka, kha /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkhikaamii| vAyA / acAne vAkyArthe trk-sNshyyorpybhaavaan| ayaM padArtho'parapadArthasaMmaSTo na veti saMzaye tavA ekakoThau saMsarga upasthita iti cet, na, amithile patteriti svaarthaanubhvaajnktvaapttrityrthH| loka-vedazorubhayauva saamaany shraathiighaay' phaakaa praathmilnlaamgame prayojanAbhAvAt pravRttyAdamtata evopapatteriti bhAvaH / nanu tarka-saMzayAnyataropasthite padArtha mAtparyanirUpaNamastu tathAca vedasya mAnavAdakatA najha-saMzayetara jAnATakonayAvijJAnamA jAnakAvasyaivA-' nuvAdakatApadArthatyAbhyupagamAt / na ca tathApi yathArthatAtyaprahamAdAyAnuvAdakatvaM ra miti vAcyam / tAtparyadhahamyApi paskiJcidaMge narka-maMgathAkAralAndhupagamA dikhA pAi, 'ajJAna iti anizcite vedArtha ityarthaH, ayaM puruSo yadyatatapadArthavadetapadArthajAmavAnna sthAdetavedaprayokA na syAdini tamya ayametatpadArthavadezapadArthajJAnavAnna veti maMzayasya ca vedArthanizcayAdhInatAditi bhAvaH / nanu tathApi yatra saMdhyAdau na pAkArSApayitiH kAraNaM nasaMzayAdhupasthito'nta vedArtha ityabhiprAthavAnAmate, 'prathamiti, 'narka veti artha padArtho yathetarapadArthamaMsRSTo na syAdetatpadamamabhizASanavedikapadArthI ma zAdipti tarka ityarthaH, 'pApAdakasyApi sake upanautabhAne bAdhakAmAvAditi bhAvaH / 'anithine iti mApadAryakatvena latpadArthe'nizcita ityarthaH, 'tAtpAniyathAn' tAtyanimnaar'mpr'aa, biginy'imaan sijnaar'hmaandh
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdazasyatu bakhaye shbdaapraamaannyvaadH| . tAtyAnizcayAta tayoragrahItAsaMsargaviSayatvenAsadarthaviSayakatvena vA vAkyAviSayatvAcca / anyathA loke'pi tAbhyAmevopasthitiriti kiM vajJAnAnu - ------ - .. .. .. . - ----- - ........ nizcayamya hetutvAditi bhAvaH / yadyapi tI nizcayavizeSa eva,1) tathApi tatpadArtha tatpadArthavattvaniyayo na ma iti padayaM / bhanu vizeSye vizeSaNamitiyAyena tAtparyyagrahaH syAdityata Aha, 'tayoriti tarka-maMgayayorityarthaH, 'agTahautAsaMsargaviSayatyeneti agrahItAmaMbhavizyakajAnaiyarUpatvenetyarthaH, radaJca tanmate, 'abhada viSayakeni asavaizizvaviSayakatvena vetyarthaH, dadazcAmaveziyaviSayakajJAnaM dhamaini TIkAkAramate, 'vAkyArthati prakRtamamarga tatpadArthe natpadArthAviSayakalAdityarthaH / na ca yatkoTidharmiNi varjane nadaMge maMzayasya viziSTajAnatvaM prakRtamavargaviSayakatvaJca varmata eveti vAgham / bhAnapratyAyattimanaGgIkurvatastasya mate dharmiNAstatkoTetha tadAnImamanikaTatayA nakoTerapi viziSTajAmavAbhAvAditi bhAvaH / maumAMganamate koTiyopasthitidhijJAnamamamargAgrahakAlInamityeva saMzayaH tatprakArakaM jJAnameva ca tasiJcayaH tathAca vidyamAnakoTiprakArakaM jJAnamapi na mAyane saMzayajanakadoSeNA prtibndhaaditybhimaanH(1)| 'upasthitiH' prakRtamamargaNA tatpadArtha tatpadArthavattvasyopasthitiH, 'kimiti, tathAra vedavalokasyApi nAnuvAda (1) mAnasaprandhavizeSa zyetyarthaH, tarkalasya mAnasatvayApyajAtitvAt / (9) maumAMsakebAdiH ityabhimAna ityantaH pAThaH kha0, ga* pustakadaye nAsti /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ sacinanAmago maanen| vastutastu yadi yathArthatAtparyyakatvaM jJAna zAadapramotpAdakaM tadA loka-vedayostAdRzapadasmAritatvena - padArthasaMsargAnumitisambhavAt na zabdaH pramANaM syAt / kateti bhAvaH / nanda vizeSato yathArthatAparyanizcayasya laukikavAkyajanyazAbdabuddhiM pratyeva hetutvAvedasyale tayabhicArI na doSAya veda nitvavaskayinalapadArthaparamidamityAdikrameNa mAmAnyataH kapi alapadArthasvAdiprakAreNa hamizyasyaiva hetutvAt tasya sa viziSya bhatpadAyeM tApadArthaka cI nevaH dinApi sAmAnatAtatyadArtha tatpadArthavayanizyAdeva mnbhvaat| na ca mAmAnyatastatpadA tatpadA ryavatvanizyaevaM prathamaM kathaM syAditi vAcyam / anumAnAdito'pi tatsambhavAt anumAnAdimA prathama dhAmAnyatastaniyAbhyupagame yanavAdakalApramAkarityasvarasAdA, ucita, lota-vedayoriti, zabdAt padArthopasthityanantaramiti bheSaH, tAdRSpadeti, karmatyAdikaM ghaTAdi mat khavizeSaka-paTAdiprakArAyaNArthapranItIcyAMccaritapada smAritalAt ghaTAdipadArthatana, svapranItIcyocaritapadamAritalAzA ghaTaniSTakaraNavavaditi krameNeti SaH, 'padArthabhargati bhAbdabodhA-- nyUmAnatirikaviSayakapadArthasaMsargAnumitisammavAdityarthaH / bhavannaye siddharanumitipratibandhakavAbhAvAttAtparyaghaTakatayA pUrva padArthasaMsargasiddhAvapi nAnumityasapapattiriti bhaavH| 'na zabdaH pramANaM sAditi anumitthanirikSAnubhavakaraNaM na sthAdityarthaH, tathA jitaM vaizeSikairiti bhaavH| nana vyAptismatyAdaranAvazyakatayA
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ .... bhadAyaturoSakhaDe shbdaapraamaannyvaadH| 133 apica puMvAkyasya doSa-viziSTajJAnAnyatarajanyatvenumite parizeSAddoSAanyatvanizcayadazAyAM vedatulyA sAmagrI puMvAkye'pi vRtteti tata svArthanizcayAt vedavanasyApi prAmANyaM, anumitAnumAnasya yAtisA sarvAnumAnAsambhavAchabdasya pramANAntaratvamityakharamAt pamate yathArthatAtparyanizyasya na hetulamapi tu prAthamikalAdAvazyakatvAca doSAanyatve mati doSa-viziSTajJAmAnyataraanyatvanizcaya eva itasta. matema samAdhatte, 'api cati, 'puMvAkyasya' laukikavAkyasya. 'doSaH' bhramAdiH, 'parizeSAt' dhamAbhAvavadakatve mani pramAdAdhabhAvabadukavAdigA, vedatulyA sAmanauti tAtparyagrahApekSayA prAthamikalAt tAtparyagrahArthamAvazyakatvAsa vedamAdhAraNagAndAnubhavamAmAnyaM pani hetutvena padoSAanyale mati doSa-libhiSTajJAnAnyatarajanyavanizcayarUpA sAmagrItyarthaH, visaMvAdizakavA tyavAraNAya vizeSyadalaM, 'puMvAkye' laukikavAkye, 'tata eva' tAdRzAnyatarajanyatva nizcayAdava, yathArthatAtyaryagrahapUrvamiti bheSaH,19) 'arthanizcayAt' laukikavAkyArthanizcayAt / nanu tAdRzAnyatarajanyatva nizayasya prAthamikale zrAvazyakatve'pi gauravAba tasya mAdadhauhetutvaM kintu yathArthatAtpanimaya eva heturiti yathArthatAtpaniGgyapUrva ma tasmAcchAbdazodhamabhava satyata bAha, 'anumitAnumAnasthati paramparayA doSAjanyavAnumAmAdhInasya yathAryatAtyayanityAnumAnasyetyarthaH, vyAptismatyAdIni vyApityAdaranAvazyaka (1) mathArthatAtpayaMnizcayAt parvamiti roSa iti g.|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 cintAmayo tyAdivilambitatvAt / etenAvAdhitArthaparatvaM loke saca zAbdabodhapUrvamamambhavitvAdityarthaH tathAca yathArthatAtparyanizcayasya laghutve'pi vyabhicArAca hetutvamiti bhAvaH / idamavyApAtataH vyabhicArAsphUrttidazAyAM lAghavAt yathArthatAtparya nizcayasya hetutva siddhau sarva vyAyAderAyakatvakalpanAdyatra tumayavAdimiddho vyAtismRtyAdyabhAvastaca zAbdabodhAmAtasyaivAbhyupagamAt anubhavasya - vAdayatvAditi / vastutastu tatpadArthavatpadArthapratItIcchayodharitatvarUpayathArthatAtparya bhicayanya lAghavAcAndabuddhihetule lokavaDeda syApyanuvAdakatvApattiH tatrApi tAtparyaghaTakatayA tatpadArthe tatpadAvasya zAbdabodhAt prAgeva siddheH / zratha vedaprAmANyAnyathAnupapatyA vedasyale padapadArthaparamidamityAdikrameNa mAmAnyatawafers: tathAca tAtparyaghaTakatayA tatvadA vitta padArthajJAnamya vedajanyajJAnasamAnAkArakatvAbhAvAdedasya nAnuvAdavAvaM loTa T paramidamityAdikrameNa vizeSatastabhizvaya eva hetuH zranyathA ghaTapadArthapara miti sAmAnyatAM nizcayamatve'pi paTavatkarjatafrere veti vizeSata: saMzayAdisambhavAttAdRzasAmAnyato nizcayamace tAdRza vizeSasaMzayAdisattve'pi zAbdabodhaprasaGga ityamAyatyA laukikaH zabdo'nuvAdakaiti cet / na / kArya kAraNabhAvayApatteH / kina vedasyale'pi cityavatkapiJjala padArtha para midamityAdikrameNa sAmA yacArthatAtparyaniyamAne vizeSato kAlAdirUpeNa raktachApara vA rakacchAgaparakheti saMzaya-yatirekamiyayayoH sapi "
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyaturIyakhaNDe shbdaapraamaannyvaad|| . 145 vede ca pramApakaM loke vAkyArtho bAdhito'pi dRSTa iti zrotuH pramANAvatAraM vinA na bAdhAbhAvanizcayaH sa ----------..-...------- - ---- -------. ... .......... ....... ......... . . .--. zAbdabodhaprasaGgAvizeSato niraMkayathArthatAtparyyanizcaya evaM zAbdadhI. heturvAcyaH bhinnaprakArakatayA bhAmAnyato yathArthatAtparyyanizayasya vizeSatastAdRzAsaMghayAdivirodhitve mAnAbhAvAdanyathA lokanthanle'pi mAmAnyato yathArthatAtparyanizayanleva hetutvasya suvacatvAdato vedaprAmANyAnyathAnupapattyA loka-vedanAdhAraNakArya-kAraNabhAvaikyalAghavAt') tatprakAraka-toidhyakapratItaurakayoccaritavarUpatattAtparyyasya garIragurutve'pi tanizcaya eva heturiti laukikazabdo'pi nAnupAdakatyeva naiyAyika siddhAntanigarvaH / eteneti nirastamityayetanenAnvaya', 'abAdhitArthati napadArthAta padArthapratItianakanna: mityrthH| nanyevaM bhavanno'pi bhoka-vedayoH pAdayodhasAmayyabhedaityata zrA, 'loka ti ghaTamAnavetyAdilaukikavAkya ityarthaH, 'nAkyArthaH pratavAkyaghaTakautAmA vipadArthaH, 'bAdhito'pi' vakta bhiprAyaviSayatvAbhAlavAnapi karmavAnirikko'poti yAvat, etaram.. padena lakSaNA dinA kadAcita karaNalAdipArthasyApi bodhanAdetavAda anyazAbdayauviSayatvarUpAMgatadampadArthatvaraya kArapavAdAtapi sattvAditi bhAvaH / 'pramANAnA dinA vidhi zAdhitAryakatye pramANAvatAraM vinA ghaTavatkarmatva prato tijanakamimiti vizeSato. bAdhitArthakAvanizcayaM vineti yAvA, ghaTava deta padArthaprAti. (1) loka-dasAdhAraNakAra yAbhAvako pAyAzceti /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmo nuvAdalatApattezca / tasmAt bhramAdyajanyatvaM prAptotatvaM abAdhitArthakatvaM yathArthatAtparyakatvaM nirastavyabhicArazaGkatvaM anyahA vyabhicArityArattaM yattamotpAdakaM tat svarUpasat na jaatN| anyathA tAdRzasya vAkyArthA - - - .. .. . . . . . . . -... --~-- vizeSato'pAdhitArthakatva nizcayasyeva hetundana vaktavyalAditi bhAvaH / upamaMharati, 'tasmAditi, bhimaadyjnytvmiti| yadyapyapi cetyAdinA bhramAdyajanyatvajJAnasya hetutvamabhyupagataM tathApyekadezimatena tadabhidhAmAmna doSaH / 'prAptotayA mati natyadArtha vizeSyaka-tatpadArthaprakA* rakayathArthapratItimadukavarUpaM tatpadArthavattatpadArthamanItimad RtvakA vA prAptokavamityarthaH. 'aAdhiteni anyadArthavattApadAryapratItijanakatvamityarthaH, 'yathAti nadi zeyaka tatprakAraayathArthapatItochayomaritalakapa satyadArthavattatpadArthapratItaudhayogitalarUpaM vA yathArthatAtparyyakatvAsatyarthaH, nirasteti nirastA vyabhicAraNA pramityajanakAzA yAstatvamiti vyutpattyA pramAjanakatvamityarthaH, nadi vyaka-tAprakArakayathArNapratItijanakatvamiti yAvat, 'anyahA' doSAbhAvAdikaM vA, 'yatpramotyAdakamiti yatpramotpAdakatayA parAbhimatamityarthaH, 'svarUpamaditi gaganAdivadavyavahitapUrvavarttimAvamityarthaH, zAda prabhotpAdakamiti zeSaH / 'anyatheti prAptokadhAdijJAnasya zAbdapramotpAdakatve ityarthaH, tAdRzasyeti prApnokkAdipadasyetyarthaH, smAritatvasambandheneti zeSaH, 'vAkyAti tatpadArtha
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAyaturIyakharale zabdAprAmANyavAdaH / 176 vyabhicAritayA tAdRzapadasmAritatvAt liGgAdeva saMsargasiddhiH syAditi jitaM vaishepikH| atha vyavahArAnumitavyavahata kAryAnvitajAve(2) upasthitatvena padAnAM hetutvagrahAdanvitAbhidhAyakatva ra gRhItaM na ta liGgamAnasya tadAnauM zabdasya liGgatvenAnupasthiteriti ..-.------------...--.-...------- ... ... ... ... .. .. .. ...------ napradArthatattvavyApyatayetyarthaH, 'tAdRzapadeti prAptomA dipadetyarthaH, karmatyAdikaM ghaTAdibhat khavizeSyaka-ghaTAdiprakArakayathArtha jJAnavadukkapadamAritatvAt ghaTAdimatvajJAnavadukrayadasmAritanyAhA ghaniSThakaraNatvA divadityAdikrameNeti bhAvaH / 'saMsargasiddhirite zASTra bolAnyUnAnatirikaviSayakapadArtha vAma sargazAnamanmayaH pyAdityarthaH, bhavanamate middhera bhitipratibandhakAnvAbhAvAdAtokavAdighaTakalayA napadAryavatvasya pUrva niya'pi nAnamityanupapaciriti bhAvaH / jitamiti, gabda gyAnumAnAntagatavanirvAhAditi bhAvaH / vaiddismnthnaal aar', arthni, yaaini gaaeltyAdivAyAdhaunaprayojyaddhapratyanumitetyarthaH, 'vyavardhvini prayojyasadasya ghaTAnayanaviSayakaM kAvyamityAkArakakAryavigaSyakazAnetyarthaH, 'padAnAM' prayojakara vighaTamAnayatyAdipadAnAM, 'hetuti bAlakasya hetutvagrahAdityarthaH, 'paviteti zabdasya svAlambyeNa padArthadaya margajAnajanakatvamityarthaH, 'liGgabhAnasya' liGgatayA zAnaya, nijAvaM . . (1) vyavahArAnumitavyavahArya kAryAnvita jJAna / ti ka. (1) adhinAbhidhAyiAmiti kA /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ satcacintAmaNau cet / na / liGgAbhAvenaiva zabdAdanvitajJAnopapatte kAGgAdimacchabdatvena kAraNatA gauravAt / zabdasya liGgatvaM sambhavadapi bAlena na jJAtamiti cet, so'yaM bAlasva doSo na vastuna ityAdi vkssyte| kizcaiva ) lokavade'pi anuvAdakatA) syAt / etena vAkyArthatAtparya grAhakAnumAnAt tAnyAvacchedakatayA tadapa zAptivibhiTapajJadharmatvaM / 'zAkAhodauti, vAlona kAraNa tAmAtraya yahAsopaNauvyavirodha dati bhAvaH / niyamiti, rasAritalasamvadheneti ghossH| 'bho'yamiti bAlakena tanya nihalamA hautametAtaida na rAmya liGgatayA janatAhAni revArtha: : ' kimiti, 'evaM' AlokratvAdijJAnasya zAbdiyauhetuce, 'vaMdepoti, prAptIkatvAdighaTakatayA tatrApi tatyaH tatpadArthayattasya prathama middherina bhAvaH / pUrvAnanyai vAyabhupamahAra iti na paunasatya, prAptIkatva bhiprAyeNeda miti na paunatyamityApi kazcit, eka vegeSikadUSaNaM prAbhAkaramata eva sthAnAsmAkamityAzAzena uGgalamapi dughaNaM punagaddharanAha 'etenepti, 6 vAkyAryatAtyayaMti prakRtavAkyArthayathAryatAtparyetyarthaH, 'avacchedakatayeti ghaTakAyetyarthaH, 'tadupajI vina iti (1) siGgAbhAvAdeveti k0| (1) na tu bastana iti vanyata iti kA / (2) kizvamapIti kha0 ( anuvAdakataiveti kha0 / . (1) kAraNamAtrasya grahAditi bhAva iti kha, ga / (6) evajetyAdiH etenetI yantaH pAThaH kha0, 10 pustaka naye nAsti !
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zabdAkhyaturIyakhA zabdAprAmANyavAdaH / 151 jIvino'numAnAt svAtantryeNa vAkyArthasirna zabdaH pramANamiti () vaizeSikamatamapAstaM / yathArthatAtyartha yathArthatAtparyyAnumAnopanauvina ittharka, 'anumAnAditi karmalaM ghaTavat sva vizeSyaka- ghaTaprakArakayathArthapratItIcchayoccaritapadasmArisatre) ghaTavat khamatItau cchayocca ritapadasmAritatvAhA ghaTaTTazikaraNatvAdivadityAdikrameNAnumAnAdityarthaH zAbdamAmayyapecayA anumitisAmayyA balavattvAt middheAtumitipratibandhakale mAnAbhAvAditi bhAvaH / 'khAtacyeNa' tAtparyyAghaTakatayA, 'vAkyArthamiddheriti sarvatra zAbdabodhAt pRveM tatpadArthe tattatpadArthavattvamirityarthaH, zabda iti loka- vedasAdhAraNaM zabdamAtramityarthaH, pramANamiti na zrananuvAdaka ityarthaH, 'vaizeSikamatamiti vaizeSikadezamanamityarthaH, momAMsakanaye laukikazabdasvAmuvAdakalame tanaye. va zabdamAtrasya tathAtvamiti matabhedaH / kecittu 'na zabda pramANamiti na laukikaH zabdo'nanuvAdakaityarthaH, maumAMkana vajJanAvacchedakatayA tadupajauvisaMbhargA-mAnA sarvaca prathamaM vAkyArthasiddhaukikazabdasyAnutrAdakatvaM etanaye ca yathArthatAtparyyAvacchedakatayA tadupajI vipadArthapaka margAnu yn (1) na zabdaH pRthak pramANAntaramiti OM0 / (9) vizeSyaka ghaTaprakArakayathArthapratItIckayocaritatvAditi pAThe uccafaraursya uccatamadasmAritatvamarthaH, dhanyathA kammalarUpArthe uccaftaarbhAvena kharUpAsidviprasaGga iti /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 sacintAmaNI grahasya vAkyArthabodhAhetutvAt / yatta jAyamAnakaraNe iti,1) nanna, ghaMthArthatAtparyakatvAdeH prathamaM nAtumazakyatvenAnumAnasya bAdhitatvAt vyAptyasiddhezca / na hi vyAptiH zabdazaktizca kAraNaM, kintu taDau,12) atIte'numinidarzanAt / apabhraMzAdau zaktibhramAda-. mAnAdA garvatra prathama vAkyAsiddhalaukika gabda myAnuvAdakapamiti matabheda ityAhuH / 'vAkyArthabodheti tatpadArtha tatpadAvavajJAnAbhAvena praya bharvatrAmabhaktiyA zAbdabodhAretuvAdityarthaH ! 'bAdhitalAditi, 'jAyamAnavaghaTitadharmAvacchinnamA dhakaraNalAzayA: rUpasya jAtopayA~ gitvasya tavAbhAvAditi bhAvaH / hevanAramAha, 'yApyasiriti yattAyAmuktasAmAnyavyApterabhirevetyarthaH, duSTAntAbhAvAditi bhAvaH / nanu vyApti-moreva vyAptiH bhilAta Aha, na hauta, 'kAra' anumini zAbdabodhakAra gaM, tathAca mAdhyamAnopayogautyaca upayogila kAraNatArUpatayA pAdhana tatha nAti bhAvaH / vyApneranumitidhenulAbhAve yunimAha, panauta iti zrautena liGganetyarthaH, anaute liGge tannidhayogAdirUpavyApteratItatvAditi bhAvaH / zAbdabodhADetatve yuktibhAha, 'apabhraMzAhApiti, idazca (1). ityAdIti ka0 ( pratiti kaH / (2) kinu nauH kAmamiti ka /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ J. P edAyatu vAle zabdAprAmANyavAdaH / 151 : vayavodhAca / na ca saivopayujyata iti sAdhyaM, prabarma sadasambhavAt / tasmAt yat arthAzyabhicAritvena zAma karaNaM tatra vyabhicArivaila kSaNyajJAnamupayujyate anyathA samate, tanmate. pratyasaMsargAgrahAt bhAbdAsaMsargAgrahasyaiva nA svIkArA-. diti dhyeyaM / 'seveti, 'enakAraH 'datizabdAdanantaraM yojyaH, 'mA' zatavAkyArthayathAryapratItiparatA, 'upayujyate' jJAnaniSTa zAbdabodhakAraNatAyA. viyatayA avacchedikA, ityeva sAyaM' ityevAnumedha- , mityarthaH, hetAvapi jJAnopayogitvaM kAraNatAvacchedakamAdhAraNa vAcyam, tathAca na mAtha-sAdhana vikalodRSTAnta iti bhAvaH / tadasambhAditi yathArthatAtparyajJAnAsambhavAdilI, tathAna tathAbhidhAne'pi bAdha eveti bhAvaH / anumAne upAdhimapyAra, 'tammAditi, 'yaditi yaDyabhicArivalakSaNyamityarthaH, yatra amitAviti zeSaH, 'arthAvyabhicAritvena' arthAvyabhicArikhajAnasahakAreNa, vyAptijJAnasahakAreNeti yAvat, 'tatra' pramito, 'yabhicArita janajAmamiti mayabhicArivalakSaNyasyaitra jJAnamityarthaH, vyabhicArivailavaNyatvenAbhidhAnaM kharUpakathanaM tameva jJAnamupayujyate ityeva prakana, tathAca jJAnaviSayatayA yAgnijJAnaanyatatpramitijamakatAvacchedakAlabhupAdhi: patra jJAnaniSThayajAnakaraNatAyA:(1). viSayatayA avacchedakatvaM taya tajjJAnaviSayatayA yAgnijJAnaanyana amitijanakatAvacchedakAvaM yathA (1) yatra zAyamAnakaralatAkathajJAna karaNatAyA iti ka0 / 20
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ miti cet / na / arthasaMzayasya tadanAdhasaMzayasva kA pramANApratibandhakAvAsa(1) / vahi-tadApayoH saMzayapi pratyakSAnumAnAdinA arthanizcayAt anyathA pramANamAdhocchedaH, tatpUrvamartha-tabAdhasaMzayAt / vinASyarthaM bhavasva pratibandhakatvamasahamAna Ae, 'arthasaMzayasyeti seko jalakaraNakatvavAna vetyAdigrAyasaMzayanyetyarthaH, 'tadAdhasaMzayasyetyAdi seko jalakaraNakatvAbhAvavAna vetyAdigrAhyAbhAvamaMzayasyotyarthaH prakArabhedAca maMzayayorbhadaH, 'pramANeti saviSayApratibandhakavAdityarthaH, 'pratlatAbhumAnAditi dhAdipadAcchabdokhabhaMskAra parigrahaH, 'arthanizcayA. * diti vahinizcayAdityarthaH, 'anyathA' grAhya tadabhAvayoH saMzayasyApi nizcayapratibandhakatve, baGgi-tabAdhayoM: maMzayadazAyAmiti meSaH, 'pramANamAtreti pramANamAtreNeva vahinicayAnutpantipasaGga ityarthaH, 'artha-sadAti vahi tabAdhayoH bhaMjyamna pratibandhakasya bhttyaadityrthH| nanu viparautajJAna-viziSTabuddhyoH oma kapeNa prativadhyaprativandhakabhAva iti cedana mApradAyikAH ghanTautAprAmANakataddharmadharmitAvacchedakakanadabhAvanizcayatvena prativasakatA tadaMze doSavizeSAjanyazAbdAnyatazI kikapratyakSa nizcayAnyAhAryapratyakSataratarnadhaHmitAvacchedakakataviziSTabuddhitvena pratibadhyatA, mandigdhAmAmANya-- kasya nizcitAprAmANyakasya vA tadabhAvanizcayAya sattve'pi tariziSTa 1) pramAmAparisthitvAditi ka0 /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyaturIyalaye shbdaamaamaakhyaavaadH| 150 apavAdamItAmAmAyaketi,. maMbhayo taralaukikAtyAya saMgA- . bottaropabhiti-saMzavakAlImaparAmarzaSyavahitosarakAlImAnumiyoH dhArAvAhikasaMbhayasya ca sampAdanAya sadhutaraM zAmAvamapahAya gurorapi nizcayalaya pravezaH / na caivaM saMgayosaraM vinApi vizeSadarzanaM prAtyavikanizcayApattiriti vAcya / vizeSada zana vimA saMzayAtmakavizepaNacAmAdikaeko TidayaviziSTadhaumAmayaumatvena koridayaviziSTabuddhezvotpAdAna micayasambhavaH(1) vizeSadarbhame caika koTivibhilabaddhipratibandhAdarthavasiddhA nizcaya dUSi(2) / na caivaM vizeSadarzanotyattimamaya eva prAsAcikaniyayApattiH pratibandhakAmAvasya kAryamahavartitayA hesulena nandA naumadhyabhayakoTiviziSTabudhabhanAditi(2) vAyam / tadAnI meya prAtyanikanizcayasthApagamAt kSaNavilambamya gapanirNayatvAt / na ca tathApi parvato vayabhAvavAmityAdibhamAbharaM vajhiyAyadhUmavAniyAdivizeSadarzane mati) kathaM parvatA vakimAnityAyAlaukikapratyacamini vAcya / vizeSadaMzamAtpanidazA) -------...- :-.--..--......... --- --- ... ... .. ...... -- (1) kATisapadizibuddharetyAdAt nizcayAsammavAdita kA / 1) anubhavasijo nisaya tIti rakha0. ga / 2) tathAca niyoSAgotyattipAna kSaNe nizepaTa nirUpapratibandhakAmAvasya sattve'pi tadatAttikSaNe tadabhAvasyAsatyAnna kAryakAravartino vizeSadarzavAbhAvarUpakAraNasya mattvaM yena kATiyaviziya landhi sambhavatIti maavH| 14) paJcAvacchedakobhUtadharmAstirNane satauti bu., g.| (5) avazedakobhUtadhammadanotpattidazAyAmiti kha, ga /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ vavacintAmo dhanAbhAvacame'prAmANyajJAnodayAt tadAnImamAmA jJAnAbhAye tu vizeSadarzanema(1) vayabhAvabhramanAza evaM) caturthakSaNe vajhipratyakSAbhyupagamAt caNavilambasyAkiniskaratvAt / zaGkhona pauna iti nizcaya satyapi pittAtmakadoSavazAt manaH pauta ityalaukikadhamasya vaMzonAraga iti nizcaye'pi vaMze'laukikAragatvabhramA yandika na prAcauti nizcaye'pi dayandika prAcautyalaukikabhramasya() dhAnubhavasiddhatvAt pratibadhyatAvacchedakakoTI doSavizeSAjanyeti, bhamasAmAnyajanakadoSavAraNAya vizeSapadaM, anyathA pramamAvasyevApratibadhyatvApattaH / mukhaM candra ityAdinAdhitArthakarUpakAdI dAdhanithaye'pyAhAryayogyatAbhamAdagadAlayabodhAderanubhavasiddhatvAcchAbdAnyeti, vahinA bhinnatItyAdau vAdhAnazcayadaMgAyAM bhAbdabuddhyabhAya tatpadArtha tatpadArthanavarUpayogyatA jJAnavirahAn. zrAhAyyayogyatA-- jAne ca bAdhanizcaye'pi rUpakAdivattatrApi zAbdabodhasyeSTatvAt / bAdhanizcayAhAryalaukikapratyakSodavAdA hAryaprala cena reti. pAhA-- ryalaJca svamagAnAdhikaraNa-taviziSTapratyahatva-tadiziyAnubhavatrAkArakecchAyavahinojaravartitvaM viziSTAnubhavojAyatAntaviziSTajJAnaM 'jAyatAmityAdauchAmattve'pi bAdhabuddhimatve anumini-smatyAdyanu (1) aprAmANyajAnAbhAva svityanantaraM avacchedako bhUtadharmadarzanenetyayaM pAThaH kha0, gadeg pustakavaye bhavituM yuktaH / (9) vanAmAvanamanAzatiramiti gaH / (2) mnnddkpsaanyjnvshaadityaadi| (3) digamamarUpa dossvshaadityaadi|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyaturIpakha bhndaapraamaannyvaadH| / 156 dayAvatyakSapadaM, nityatvasya gurutayA bAdhanizcayocara saMzayApAdayAtathA ca tadapahAya sAmAnyatobuddhivapravezaH, andhakAre ghaTAbhAvanizcayottaramAlokamamavadhAne vinAdhyaprAmANyamAnaM ghaTalaukikapratyakSamya kukhame gandhAbhAvanizcayottaraM vinAthaprAmANya jAnaM tailasaMyoge gandhalaukikapratyakSasya cAbhyupagamAt laukikapratyakSa nizcaya prati mamAnendriyajanyaviparItalaukikamizcayasyeva pratibandhakalAbhyupa-- ganAca laukikapratyakSabhiSayAnyeti, zrAnumAnikAditadabhAvanizcayasya indriyAntarajanyatadabhAvanizcayamya ca tAmauki kasaMzayavirodhisvAt pratiyogikoTau nizcayalapravezaH / vastutastu tatra talaukikapratyainirNayasyaiva kAryamabhAvena talau ki kasaMzayavirodhitayA matiyogikoTI nirNayo na pravezanIya:, kintu tokikapratyakSA satrameva vakravyaM / na ha talaukikarAvAnizAnyatvasya talaukikapratyakSAnyasya vA praveze sakSurAdinA tadabhAvanizcaye'pi cakSurAdinA anubhUyabhAnatadAropAnapapattiriti vAyaM / agTahotAmAmANyakatadindriyajanatadabhAvalaukikanizcayatvena pratibandhakAtA doSavizeSAmanyAnAkSArthanadindriyajanyataviziSTapratyakSatvena prAnabadhyateti pratibadhya-pratibandhakabhAvAntarAbhyugamAt / cakSuSA maNDakavasAcanadoSavazAduragalAbhAvAbhAvalaukikapratyakSAtmakaco'pi tvacora gatvAbhAvapratyakSasya, naSA darpaNAdau mukhAdyanAvAbhAvalaukikapratyakSAtmakadhamapi tvacA darpaNAdau sukhAdyabhAvapratyakSamya, andhakAre tvacA ghaTAbhAvAdilaukikapratyacaniye'pi pAlokasamavadhAne vinAthaprAmANyazAma ghaTabaukikapratyAzaya cAnubhavAdindriyajanyeni prativadhya pratibandhakatA.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ HAMAMI.. pacchedakaborvizeSaNaM, tacca tattadindriyAdijanyatAvacchedakazAnupakSA* diparicAyakaM / / vaivaM svacA ghaTAbhAvalaukikamiyo'pi paSuSA / ghaTAdivibhiSTacaukikapratyakSApatiriti vAcyam / iSTatvAt, eva-". mAsumAnikAditadabhAvanizcaye'pi taviziSTalaukikAtyasaSTatvAta samAnendriyajanyApanautabhAnAtmakatadabhAvaniyaye'pi tadhiziSTazaukikapratyakSodayAt pratibandhakatAvacchedake glaukiketi, pratibadhyatAvacchedake va tat na nivezanIyaM prathojanAbhAnAn, upanautabhAnaM pratyapi adhikanviti nyAyAt mamAnendriyajanyatadabhAvalaukikanizcayamAthi pratibandhakatvAm, 'cakSuSA prajagena potaH ayaM nauraga iti laukikapratyacanizcaye'pi natmamAnakAlotpannAt taduttarItyanAdA pina'maNDakasAnanAdhAtmakadoSAt zaGkhaH yautaH ayamuraga iti nAnuSabhramaya Tikona raka iti sAcupalaukikamizye'pi janmamAnakAloyanAt taduttarotpabAbA avAkusumabhAnidhyAtmakadoSAdra kaH sphaTika ravi pAzuSacamaNya codayAdoSavizeSAjanyeti, anyatsarva * pUrvavat / evameva sadabhAvavyApyavatyAdinizma tadviziSTabuyogya pratibadhya-pratibandhakamAvobodha ityAiH / tadamat / AhAryapratyacetarasaribhiSTabuddhivasya pratibadhyatAvacchedakale viziSTa pratyakSaM jAyatAmityAdauchAviradayAyAM pAnidhayasance prAcAryapratyakSataratadiziSTabuddharasambhade'pyAhAryapratyakSAtmakataviziSTabuddhiprasorduvAralAt / ma pAhAyepratyakSaM prati tanadikAnAM vizeSato hetulAttadabhAvAdeva' tadAnoM nAhAyapratyayodaya iti vAMcaM / ananta kArya-kAraNabhAva.. kshybhaaptH| evaM viziSTa pratya jAyatAmityAdaukAyAne bAdha
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ . BHAJAad sandAlatusevanale zabdAprAmANyavAda / budhabane bAMdhAyacetarataviziSbuddhiArayAmAnAzAya zaki sadizAbhAvAnAM vizeSatoDetanAyaseveti / ka baadhaayegaa| marala prativathatAra chedake na mivebhamauSamapi tu matavibhinatya mApatA nalAdimiyAnubhavojAyatAmitIcchAvirahasyottejakatvamupeyamiti yAcaM / tadibhiSTapratyakSabAyatAmitIcchAsace bAdhaniyA ve'pynumiti-spaadhaaptteH| kepi caNTahautAprAmAyakanadabhAvanimayatvena pratibandhakamA pratyakSa zAbdAnyataviziSTabhuddhityema pratibadhyateti atyanuminimAyAraNa() ekaH pratibadhya-pratibandhakabhAvaH, matya prati tu tadizinuna patyavatvAdiprakArevecchAvirahaviziSTAgrahItAprAmANyakatadrabhAganikhayatena pratibandhakatA tadaMge doSavizeSAjanya-talaukikapratyakSamitrayAnya-sadibhiSTapratyakSavena pratibadhyateti laukikAlaukikamaMgayogamautabhAnasAdhAraNa:(2) ekaH, aparazca tadiziSTa pratyakSatvAdiprakArakechAvirahakUTaviziyArahautApramANyakadindriyajanyalaukikatadabhAvanizcayatvena(4) pratibandhakatA tadaMge doSavizeSAjanyatadindriyajanyanaviziSTalaukikapratyakSavega pratibadhyateti laukikapratyakSamAtrasAdhAraNa - - - -- - - -- (1) sadizAbhAvAnA hetutvApaseveti kha. ga. / (1) satyanumityumitimAtrasAdhAraNa iti kaa| (1) cauSikAcauSimasaMyopanIlamAnobhaya sAdhAraNa prati ka0, gaukikA " boSikalaMyopagotabhAnapratyakSamAtrasAdhAna iti (1) parosammAmAyakavaddhibhiyapranakSatvAdiprakAra vezAviezakUTa vi. . minebilir`khiibiknshaar'bilni 43, mH||
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 tatvacintAmo iti pratibadhya-pratibandhakabhASacayaM, . evameva tadabhAvavyAmyavatyAdinistha-taviziSTayudyorapauti praanyjH| vasatastu sampradAyamatameva ramaNIyaM tadviziSTapratyakSatvAdiprakAraka kAvirabhakUTAnAM paramparaM vizeSaNa-vizeSyabhAve vinigamanAbhAvAdasarakArya-kAraNabhAvAvazyakanayA(1) tada pekSyAvyavahitottaravartitvasambandhena sAdRzatAdRzecchAvanAtyacAvAvacchivaM prati tAdRmatAdRzekAmA anAhAryapratyantaM prani tAdRzatAdRzecchAbhAvAnAca hetutvasyeva laghauyasvAt'12) / ma ca tAdRcchiAvirahakRTAnAM vizeSaNa-vizeSyabhAvabhedena pratiyogitAvaccheda kabhede'pi mamaniyatatayA prabhAvakAvAsAmantakArya-kAraNabhAva iti(3) vAyaM / prabhAdaya dharmiNa zakaveapi pratiyogitAvacchedakAbhedena tattatAtiyogitAvacchedakaghaTitadharmANa vinigamamAviraheNa kAraNatAvacchedakaumRtAnAM nAnAtvAnA ..... ... ... .....- -- ----- -- ----.. .. . . . . . . . ---- .. (1) na ca tattadicchAvirahakuTAleta tattadina vizAhakUTasya kAraganAvaccha dakatvasambhava viSaya vizemA rinigamanAvirahAt kathaM pArthakAraNamAvAjantyamiti vaayN| ekakAra parisabhattimiyA vyA' rAjyantikArazAtAvacchedakAvAnIkAreza yUvena tarichAviraha ghATasya kAragAtAracchedakalpAsambhavAt / (2) tAdRzatAdRzecchAvatpratyakSAlAvacchinna prati tAdRzatAdRNecchAyA hetu tvaradeva laghIyasvamiti thaa| . (9) tathAdha dicchAvirahavizizAparecchAvirahaviziSyatadabhAvanikSayatvA vacchinnAbharavasya aparacchAvira viziSTatadicchAvirahavizietadabhAvalilaacchinndaatr'ssnniy'nl amin l aahyymnmini bhAvaH / /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsthatu vakha prshpraamaannyvaad| nAkArya-kAraNabhAvasya duravAt() / na ca tAmitvena tadabhAvapyAItatvaM na tu pratiyogitAvacchedakAnAM kAraNatAvacchehake 'sirbhAva iti vAcyaM / prabhAvasya tavyaktitvena hetutve'pamidAmsAt pratiyogitAvacchedakapratiyogighaTitadharmaNaivAbhAvasya hetutvaniyamAdanyathA aTajhautAprAmANyakAvyabhicArAkAhAdinizcayasya hetutvamapekSya - nivitAprAmANyakavyabhicArajJAnAkAsAdivyAMtara kamAbhAgAvasyA), itutAyAM gauravAbhidhAnasAmaGgatatvApariti / ucchazalAsta talaukikAtyattAnyatvaM pratibadhyatAvacchedake na nimy'liiamthi o shriindhiaar`iindhiksssy'aaghaay'bilimisekameva(2) pratibadhyatAvacchedakaM vAcyaM / na vA gautabhAnAnumityAdyAtmakatadabhAvanizcayamattvaM indriyAntarajanyalaukikatadabhAvanikSayamattve'pi ca naviziSTalaukikapratyakSaM na syAditi vAcyaM / 'asatyaprAmANyAne tadAnoM sadanutpAda yeSTalAra tathAca mAmpradAyika (1) tathAna kAraNIbhUtamAbhAvamya ekAtya'pi 'kAraNatAvadakobhUtAnAM tattadicchAvira hANaH madhye ga kamya kAraNatAvacchedakatvaM aerasya kAra. gAtAvacchedakatAvacchedakatyaM ityatra viniyamAvena kA padutvamiti bhaavH| animmitAprAmAgayayabhicAracAkamAnasya anizcitApAmArapAkA. zAdizyatireka jJAnAbhAgya cena, mandigdhApAmA kayabhicAranizcayasya vyabhicAramaMzayapathyavamAnata yA nAdRzanizvayAyAM yanumitivAraNAya yAhItAprAmANyakatvamapahAya vAnapinAprAmANyaka tvvishessnnmuktmili| ( laukikAlaukikamAdhArakAnatvameveti 6. ga. /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdhinatAmayo matAnuvAvive ekaeva prativadhya-pratibandhakabhAvaH, kAthA uttejaaapth // shi-shnibjaar'kh jiir`isNgrnth sni dbthpratibadhya-pratibandhakabhAvakAemA, evaM zAndAnyatvamapi prativathamAvacchedake ma nivezanaugamapi tu sAdhavAcchAbdadhImAdhAraNameva prativadhyatAvacchedaka peyaM mukhaM candra ityAdivAdhitArthakarUpakAdau tu mukhAdiSu va indrAibhedAmvayabodhaH kintu candrapadasya candramadRzAdI lakSaNayA tadabhedAdareva mukhAdau bodha ityabhyupagamAn / na thevaM yogyatAmAnava zabdadhauhetutve mAmAbhAvaH vahimA mizcatIbAdau bAdhanizcayastha pratibandhakalyAdeva zAbdabodhAbhAvopapatteriti pAcya / tadyetAvAbhAvasyeSTatvAt, bAdhabhizcayastha pratibadhyatAvacchedake bhAdAmyatvaM pravezya zAbdabodhaM prati yogyatAzAnarUpakAraNAnarakapanAyA anyAyyatvAt prajJAvanA sautinyA yAt' ityAH / upAdhyavAsta parvatovaGgya bhAvavAnityAdibhramottara vaDivyAyadhUma-- vAnparvata ityAdivizeSadarzane mati vinApi yayabhAvabhrame'pramANajAnaM ratoyacae evaM parvatovahimAnitipratyayAnubhavamiddhatyAt sthAnurna vetisaMbhayottaraM vizeSada nAnimakSaNa evAyaM mamA nariti prAtyakSikanizcayo na tu vizeSadarzanAdyatpattimamaye ityasyApyanubhavamiddhatyAca saMzaya nizcayamAdhAraNaM vizeSadarzanAabhAvaviziSTAnidhi sAprAmANDakatadabhAvanAMnatvameva pratibandhakanAvadakaM na tu kevAmaMgTahItAprAmANavakatadabhAvanizcayavaM! na caitasya prativadhyatAvacchedaka padi tadame doSavizeSAjanya-zAbdAnya-talaukikapratyacanizyAnyA(1) prakSAlagADi pajasya dUrAdaspardhana varamiti nyAyAdityarthaH /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrandAturamakha zabdaprAmANyavAdaH / 195 'hAyapratyacetarAdabhiSTabuddhitvaM tadA saMzottaramapi bhayo na syAt saMprayopamitiH sati na syAt nAdhaniyayottaramapyanumitiH (1) parAmarzAtmaka vizeSadarzanasattvAditi vAcyaM / tadaMze doSavizeSAjanya-taukikapratyacAnyAhAryyapratyacetarata dviziSTapratyacanizcaya-s pratiSadhyatAvacchedakAt / na caivamapi bAghaniyo taramapi narratraM matyanumityApatizceti (9) vAcyaM / zrotApAmA katadabhAvabhizyalena pratibandhakatA tadaMze doSavizeSAjanya- zAndAnya- tatpratyacaniyayAnyAnA hAta viziSTabuddhima. pratibadhyateti laukikAlaukika saMzatha sAnumityupamitimAdhAraNapratiya-pratibandhaka bhAvAntarAmyupagamAt zratra ca vizeSadarzanAdenabheja doSavizeSajanyaM saMprayatyudAmAya doSAdazeSAjanyeti zrAhA sudAmAyAnAhAna, laukikapratyakSaM prati ca vizeSadarzanAabhAvaviziSTAnizcitA mAdhyaka tadindriyajanya-tadabhAvazaukika viFagan pratibandhakatA doSavizeSAjanyAmAhA tadindriyaanyatadviziSTalaukikapratyacamizrayatvena pratibadhyateti prativaSya-pratibandhakabhApacayamityAhuH / tadasat / cakavilambasyAdoSatayA bhramairatrapratyacasyale calekApalApAdeva saMpata pratibadhya-pratibandhakabhAvaprayakanpamasyA nyAyyatvAt vizeSadarzanAda AyaviziSTatvA pratibandhakatAvacchedakakoTipraveze gauravAca / -- (1) vizvottaranapyanumiyApati tikha0 ma0 / (1) pArakha dhanumityupabhayAbhikheti ma0 / >
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ - mizrAstu zrAhA-dipratyakSavat pratyakSanizcayamA pratyeva tadabhAvanizcayastadabhAvasaMzayazca na virodhI ataeva parvatovayabhAvavAnityAdidhamottaraM vizeSadarzane mati vinASyaprAmANyajJAnaM hatauyakSaNe eva parvato vahnimAnityAdipratyakSanizcayonAnupapannaH, evaJca agrahotAprAmANyakatadabhAvanizcayatvena pratibandhakatA tadaMbhe doSavizeSAjanyazAbdAnya-tatpratyakSanizcayAnyAhArthapratyacetarataM viziSTa buddhivena pratipazyatetyeka ena viparItajJAna-viziSTavuyoH pratibadhya-pratibandhakabhAvaH / na caivaM tadabhAvanizcayottaraM vinA pa vizeSadarzanaM nanizizapratyakSanizcayApantiH tadabhAvamaMgayottaraM vizeSadarzanotyatisamaya ena nadiziSTapratyakSanizcayApattizceti vAcyaM / talaukikAtyacanizcayAnyAhAtAprAmAyaka-nadiparotAnA vyavahitottaratanpratyakSanizcayatvAya chinnaM prati nr`ibr'iinaalgir'iighill bidhaay'haalaal aaanumaalikaaritadabhAvanizcayottaraM nadindriyAntaraanyatadazAvalaukikapratyakSottaraJca vinApi vizeSadarzanAdikaM talI tikanizcayodayAt tamau ki apratyakSanizcayAnyeti tatpratyakSanimayavizeSaNaM / na caivaM samAnendriyajanya-- sadabhAvalaukikapratyakSottaramapi vinA vizeSadazana tokikapratyakSanizayApattiriti vAcyaM / nadindriyajandhana dierotalnau kikapratyakSAvyavahitottaratadindrithajanyana laukikapatyacanizcayatyAvacchinnaM pratyapi sadriparautajJAnavirodhitvena vizeSadarzanAda tutvakalpanAt, avyavahitottaratvaJca(1) ubhayatraivotpantikSaNamAdhAraNaM rona viparItaniscaya ..................... ... .. ....................... ...................................... (1) khotpanikSaNasAdhAraNaM khAvyavahitottaratvaJca sarvasAdhikaraNasamaya dhvaMsAdhikaraNatve sati svaprAgabhAvAnadhikaraNatvamiti /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAstu zandAprAmANyavAdaH / * taziSTapratyayo yugapadutpattirityAjaH / tadatyantamat vizeSadarzanaM vimA~ bhramasaMzayottaraM viparItajJAnottaratatpratyacaniya yAnutyAde'pi tatpratyacabhizcayamAmAnyotpatyApateH (1) tadviparIrajJAnaM vinA kevalavizeSAdarzanAdidazAyAmapi tadviparItajJAnottaratapratyaca nicayApate / atha tadviparItajJAnAnuttaratatpratyakSa nizcayatvAvacchi prati tadabhAvajAnatvena pratibandhakatvaM vAcyamatonAdhodoSa:, tadiparautajJAnottarapratyacanicatvAvacchinnaM prati tadviparItAnamA pi * yugamA dvitospauti cet, kArya-kAraNabhAvanAbhasthAdupAdhyAyayatA pecayApi mahauravaM / zratha tadviparItajJAnAnutarapratyacaciyAvacchinnaM prati tadabhAvajJAnale pratibandhakalAdeva nAtha doSaH vA dvitIyo doSaH vizeSadarzanasya hi tadviparItajJAnottaratatprAnaniya na kAryyatAvacchedakamapi tu tadviparItajJAnavirodhimatpratyacalaM manvarthazvAvyavahitottaratvaM tacca kevalavizeSadarzanadazAyAM jAyata eveti / na ca tadviparItajJAnA nutara pratyava nizcayatvA prati tadabhAvajJAnale pratibandhakale sati tadabhAvanizvaye vizeSadarzanAdikaM vinApi viparItajJAnottarapratyacApattiriti vAcyaM / viparItajJAnavirodhisatpratyacAtirikrasya vipaterreirasarlokatayA vizeSadarzanAtmaka viparItajJAnavirodhino'bhAvAdeva tadanutpAdAditi cet evamabhidhAne kAryakAraNabhAvavAnyAbhAve'pi zravyavahitottaratvAdiprataprema upA sAmAnyasAmagrItvAditi zeSaH /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvacinlAmako vAkyaracanA sambhavatyata ratasyAyamoM na vA, etatsadarthaka dhApApekSayA kAryatAvacchedakagauravasya tuArakhAn15) / kicca vyApyadarzana-vyAvasakadharmAdidarzanamAdhAraNasya ndipriitvaanvirodhitaavcchedksykthaabhaavaanvipriitjnyaanvirodhitvmpymnugt| api / buGamAdau mandhAdhabhAvalaukikadhamottara lAdimayoge vinApi vyApyadarzanAdirUpataviparItajJAnavirodhinaM gndhaadilaukikmtyaanishcyodyaaybhishH| na ca maca nailAdimaMyoga eva viparItajJAnavirodhyastIti vaayN| tasya savirodhitve mAnAbhAvAt / tAprAmANyajJAnAnandhupagame saNekApalApAdevopapattiriti cet, kimetAvakusadhyA vanyabhAvabhramAdisyale'pi tathA vaktuM zakyalAditi majhepaH / / manu ma vayamuktamaMzayana pratibandhakatvaM brUmaH kinsUkramAmayI nArthanizcAthikA saMzayasAmagraulAdityaca parihArAnaramArU. 'vinApauti, vastutastu bhavatu yAyasaMzayaH prativandhakastathApi na hatirityanyupagamavAdina samAdhAbhAkaramAha, 'vinApoti, 'artha' jalakaraNakasvavatmekAdikaM, 'vAkyaracanA saMbhavati' zrAkAsAdimahAkyamayogo bhavati, akaraNakAvavAsekAcapratipAdakamapAkAsAdimavAkyamantauti yAvat, etenAkAlAdimadAkyatvaM tAdRzavAkyajanyajJAnatvaJca sAdhAraNadharmaiti darzitaM, jalena sihatItyAdivAkyaprayogaviSayo'pi ca mekAdikamalauti zeSaH, tena pratiyAcakhakoTikasaMbhaye zekavAdirUpamAdhAraNadharmalAbhaH, 'zrata iti, pAkAlAdimadAkyatvarUpasamAmadhamaMdarbha. (1) athetyAdiH durbArabAdityantaH pAThA kA pustake nAkSi /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ shbdpraamaannyvaad|| na vA etajjanyajJAnaM sahiSayakaM na veti saMzayasyA: mAditi zeSaH, 'ayamiti, 'etasya' vAkyasya, 'artha:' pratipApaH, 'ayaM na vA' jamakaraNakatvavAkAdirna metyarthaH tAdAmya sambandhema alaka ra kalavatmekA dikoTiriti bhAvaH / kecittu 'artha' jalakaraNakatvavasekAdi:, 'etasya' vAkyasya, 'artha' pratipAdyo ma betyarthaH ityAjaH / tadasat / etasya bhe jalakaraNatvAMze sandeharUpatve'pasiddhAntAt dharmitAvacchedaka maMtrayAkArasaMzathAmabhyupagamAt / tadaMze mizyAkAratve va grAdya maMtrayalAnapapateriti dhyeyaM / 1 " 'etaditi etadvAkyaM jalakaraNakatvavasekAdimatautijamakaM ma betyarthaH, 'eferekamiti jalakaraNakavalekA diviSayakaM na vetyarthaH, 'saMstheta, yAca saMzayaparyavasasyeti zeSaH dharmibhi mekala seka viSayakatvayornizcayasatyena pratipAdyadharmikasaMzaya--jJAnadharmikasaMzayayorapi seke astrakaraNa kalvasandehaparyyayamatratvAditi bhAvaH / 'arthAvagameti zAbdayuddheruttarakAla evaM sambhavAsetyarthaH tathAca zAbdabodhAtpUrvvamasambhavAzceti () kalitArthaH, maMyantropamautabhAnAarater aederer zabdimAmayyA mastavAcAdanyathA sarvopanauta bhAgasyaiva sambhavAcchAbdabodhasyaiva durlabhatvApateriti bhAvaH / mizrAstu 'arthAvagameti zAbdabodhapUrva mekAdo jalakaraNakAmA " (9) zAndamodhAt pUrvaM saMzayasAM madhyasambhavAditoti ka0 / 22
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 timI ararararaaunatvAca ) / tasmAdAptoktatvaM bhramAdyajanyatvaM zravAdhitArthakatvaM yathArthavAkyArtha pratItiparatvaM vA. jJAtaM zranugatamapi na hetuH prathamaM grahItumazakA 17. dinizcayAbhAvena zAbdabuddhettara kAla eva sambhavAcetyarthaH, vizeSaNasAdacchedakamakAraka nirNayaM vinA viziSTa zikSAmaMzayAsambhavAditi' bhAva:, ityAjaH / tadasat / uktasaMzayAnAM seke jalakara kalaze inerarder off zaTyA nAnAtmakanyA zAbdabodhaM vinApi tatpadArthajJAnAdeva vizeze vizeSaNamitinyAyena sambhavAt viziSTavaiziSyajJAnarUpale'pi pramANantarajanya-ta bizayanambhavAta dik / yathArthatAtparyyAdijJAmA andamopAhetule kiM zAbdabodhe kAraNamiti () pratipAdayituM punarupasaMharati sammAditi, 'zrApto* phalamiti tatpadArthavizeyyaka-tatpadArthaprakArakayatha / jJAnavadukalarUpaM tatpadArtha tatpadArthajJAbhavadatvarUpaM vA zrAlokayamityarthaH, 'anAdhi * tAkatvamiti tatpadArthava tatpadArthapratItijanakatvamityarthaH, 'yathAvAkyArtheti tatpadArthavizeSyaka-satpadArthaprakArakayathArthapratItIyo ritarUpaM satpadArtheya tatpadArtha prasautIchayocaritatvarUpaM vA yathArthatAtparyamityarthaH, 'prathamaM' zAbdabodhAtpUrNa', 'jJAtumazakayalA- (9) arthAvagamorakAlInatvAditi R0 / (1) kiM kiM zAbdakArayAmitIti kha0 /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ daroDe zabdAprAmANyavAdaH / tvAt, kintu tAtparyyagrAhakatvenAbhimatAnAM nyAyajanyajJAna-prakaraNAdInAmanyatarat tAtparyyavyApyatvenA dini (9) zAbdabodhAtpUM viziSya tatpadArthe tatpadArtha saMsargajJAnAbhAvAt zrAptoRtvAderyahItumazakyalAdityarthaH, 'tAtparyyayAhakatveneti etacca ekadezimatena, khamate tu tatpadArthavizeSyaka-tatpadArthaprakArakapratItIcchayocca stitvarUpatAtparyajJAnasyaiva hetutvena vacyamANa * yeyaM / 'nyAyajanyajJAneti vedAbhiprAyeNa, 'prakaraNAdInAM' prakaraNAdijJAnAnAM 'tAtparyayAthatveneti tAtyasya vyAyaM viSayatayA yati vyutpattyA tAtparyyavyAgyaviSayakalyenetyarthaH yathAzrute nyAyajanyajJAnasya tAtparyavyApyatvAbhAvAdananvayApatteH zraca tAtparyaM tayyaka tatprakArakatatocyoccaritatvaM na tu tatpadArthavasatyadArthapratItoScchayoccaritalaM, vahninA micatItyAdAvabhAvAt / idakSApAtataH tAtparyyavyApyaviSayaka jJAnatvena kAraNale tAtparyAyApye bhojanAdirUpakaraNa viSayAvAdhAt zAbdamamAnupapatteH zrameyatvAdirUpeNa tajjJAnAckAbdabodhApatte / na ca tAtparyavyApyatvaprakAraka jJAnatvena hetuvamiti vAcyaM / matra tena rUpeNa jJAnAbhAvena zrabhyApakatvAt / nApi tAtparyayAbhyatAvacchedakaprakArakajJAnelema hetutvaM prameyavadityAdijJAnAvyAvRtteH saMsargabhedena tAtparyavyApyatva- tadavacchedakatvayorapyananugatatvAzca / vastutastu tattatprakaraNA * (1) 'grahItumazakyatvAdityatra 'jJAtubhaprAvAditi kasyacinmUlapustakasya pAThamanusRtya vRzapAThadhAra samityanumIyate / .
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 tatvacintAmo bhugataM, tathAkAkAsattinizcayaH, taviparyaye saMzaye paM. shaabdjnyaanaabhaavaat| yogyatAyAzca jJAnamAcaM hetuH tatsaMzaye viparyaye pramAyAJca vAkyArthajJAnAt, tathA * vibhaktyAdisamabhivyAhAraH sambhUyocAraNaJca zAbda ....... ... ... ---- --- ... .............. dinA tattatAkaraNadijJAnaM tattachAbde viziSya hetu rityeva tatva) / pAkAsAsattinizcayayoItatve mAnamAra, 'nadiparyaya iti tayoyatirekanizcaye ityarthaH, 'saMgaye 'ca' tayoH saMbhaye ca, tathA yamaMzayetyAdivyAptivalAt) tayonizcayasta hetuteti bhAvaH / 'tatsaMzaye' yogyatAyAH maMgathe, 'viparya' tasyA nizcayAtmakabhrame, 'pramAyAM' tayA nizcayAtmakaprabhAyAM, vibhavAdauti karmAdivAcakavibhanyAdipadajJAnamityarthaH, tena padayoH mamabhivyA hArarUpAkAsAjJAnatobhedaH, 'pAdipadAnAma-dhAnAtmakapadaparigrahaH, 'samayeti ' (1) vastutastu idAnauM vaktara bhArthe na tAtparya dinAntare. tAtparyamAsIt , idaM vAkAM naitattAtparyyaka vAkvameva tAtparyakamityAditaH zAbdabodhAnudagAt tattakAlIga-tattatpuruSIya tattadAyakatvAdiprakArakatAtparyazAgatvena kAraNatvamyAnugatatvAbhAvAt kAryatAvacchedakasyApyamanugamena sattayaktitvena kArya-kAraNabhAvaparyavasAnAt tatoriti nyAyema sattatvakaraNatyAdinA tattatprakaraNAdijJAnameva tattacchAbdabodhe viziSya heturityeva tattvaM ityadhikaH pAThaH ka-gustake vartate / (1) yasya saMpAye anya vyatirekanizcaye ca yasyAnusAdaH sanilayaH tatra kAraNamiti yaatiblaadityrthH|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyaturauSamADe shbshaapaamaannyvaadH| jAnamAtra kAraNAni nAnArthe zliSTe cAnekopasthitAvapi prakaraNadivazadekamarthamAdAyAnvayabodhaH / la parasparamahakAreNaikAnvayabuddhijanakatvajJAnamityarthaH, idazca tAtparyyasya prakaraNAdervA jJAnakAle'pi manbhUyaikArthapratipAdakAni netatpadAnauti / jAnakAle'pi na zAbdabodha ityanubhavamanusatyAbhihitaM / vastuto'sya hetutve mAmAbhAva ityavadheyaM / kecinta sambhayekArthapratipAdanatAtparyyakatvaM etasthArzaH tacca jJAtamupayujyate iti tadbhamAdapyanvayabodhadarzanAdityAH ) / nanu yathArthatAtparyagrahasthA hetule kuto nAnArthAdAvanekArthopasthitAnapi prAyazaH ekArSamAdAyaivAnvayabodha ityata zAha, 'nAnArthadani yatrobhayatraiva prakaraNamambhavanakA tAtparya viraheM ubhayArthamAdAyAncayabodhe iSTApattiye / zaraNamiti zeya(2) / 'niSTe ceni zveta viziSTodhAvati yA dUto dhAvatItyarthaprayake gato dhAvatItyAdipAkA ityayaH, 'prakaraNAdiyaNAditi ekArthagrAhakAkaraNAdimAvamacAdityarthaH, 'ekamartha' eka mevAtheM / nana tathApi yathArthatAtparyyagrahassA hetutve yaSTauH pravezayetyAdilAuNikasthale vRttijanyoparisatyAdira viziSTatve'pi prAyazolakSyAthasya yaSTidharasvAvadhInaM tu kyAyA yaSTeriti kutI niyama ityata Aha, 'yA ceti ------ .. .. . . (1) citvityAdiH bArityantaH pAThaH kha0, ga. pustakAra ye nAsti / (2) tatretyAdiH dhyeyamityantaH pAThaH kha., ga. pustakadaye mAsti /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ " cintAma kSaNA ca na tAtparyyAnupapattyA kinvamvayAnupapattyaiva prakaraNAdbhojanaprayojanakatvenAvagatapravezanasya yaSTya - mvayAnupapatteH / ajahatsvArthAyAM prakaraNAdeva chaSi hwn lakSyArthasyaivAnvayabodhazcetyarthaH, zakyArthAnanvayabodhazceti yAvat, 'na tAtparyeti na mukhyArthatAtparyyagrahAgAvenetyarthaH, 'zrampayeti vini anvayitAvacchedakasambandhena gukhyArthAbhAva nizcayenaivetyarthaH / nanu yaSTIH pravezayeApa pravezanasyaiva yaSTiyadArthAnivitayA na tu zakyArthasya yahaTarafaar: Terapi pravezasambhavAdityata zrAha 'prakaraNAditi, 'avagatetyanenAnvayaH, 'bhoanaprayojanakatveneti bhojanAna phalatvenearrtha, vizeSaNe tRtIyA, tathAca prakaraNavizeSAt pradezenatvarUpenasthitasya bhojanAnukUlanapravezanasyetyarthaH zracina iti zeSaH, 'yaya " mvayAnupapatteriti pravezajatvarUpeNa pravezane karmatAsambansena yarabhAvanizcAdityarthaH / idamupalakSaNaM pravezane yaravayabodhe vilakSaNaprakaraNaM hetustadabhAvAt pravezane na yaranvayabodha ityapi savacam / yadyapi yaSTauH praSezayetyAdau pravezane karmatAsambandhena Teratho na ear karmasya padArthavena prakAratvaniyamAt dhAtvartha - nAmArthayorbhedAbhAvAca kintu karma ditIyArthasyaiva pravezame yaH syAtaca ca karmatAsambandhena yaca bhAvanikhayo na prakAratayA aditareyameva tat, tathApi dhAtvartha- nAmArthayorapi (9) * (1) lakSaNApoti ka0 / (9) dhAtvarthayorapautika, dhAtvarthayorapi nAmArthayorapi deti kha0 /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdazasyanuroSakhaDe zabdAprAmANyavAda / 15 taditarasya yAntItyanena gamanakartRtvamayaganaM tadanca bhedAnvayanuddhiraskheva parantu sAdRzAmpadhabodhe vibhakrijanyasaMsargApasthitiItaH tena vaicaH pacate taNDulaH pati ghaTamAnayotyAdau kartRtva-karmatvAdisambandhena caiva-taNDula-ghaTArna pAkAnayanAdAvanayaH, na vA codhanaM ghaTIrUpaM ghaTaH karmatvamityAdau malAdheyatvAdisambandhema caitra-ghaTAderdhana-rUpa-karmavAdAvamvayA, caitreNa paJcate taNDala pati ghaTamAmaya caitramya dhanaM ghaTamya rUpaM ghaTasya karmalamityAdau karTaya-karmatva-mattvAdheyatvAdisambandhena caiva-tapasna-ghaTAdeH pAkAmadhana-dhana-rUpa-karmalAdimvanvayabodhamta pani tAtyagrahe prakaraNavizeSa vA dayyata eva / na caivaM padopasthApitasvArthasya prakAratvamiyamo vyAhata iti vAcyam / kartRtva-karmalAdeH prakAratayA samayanayA ca dvidhaiva bhAmAbhyupagamAdabhayoreva mAmaghaumattvAt tAtparyavizeSAderniyAmakalAca ma marvaca jathAtvaM, ataeva ca nAmArtha-dhAtvartha yo dAmpayabodhe prakArobhUtavibhaktyopamviniH tantramiti prAcInasisi brn anythaa naashr'iir'r' r'ikulaan nmb vibhanyopasthitestantratvAbhidhAmasthAsaGgatatvApaseriti mApadAyikamatAnumAreNedamabhihitamityadoSaH, evaM marvatra bodhym| manSetra kaniyo yAnautyatra bhatyA citvena rUpeNa kuto nAnvayadhIH sapAvayAnupapattiviramAdityata pAha, 'jaditi, 'prakaraNAdeveti zaMtraviSayakApekSAbuddhivizeSaviSayatvarUpekamArthavAditvarUpeNAnvayabo1) prAcInavikhanaM machu saGgacchata iti kha. /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaast yAnupapattivimAtre, pacatItyasya kalAyamityanyoktena samaM nArthapratyAyakatvaM samabhivyAhArAbhAvAt, tavApi tasya tAtparyyagrAhakatvAt sahocaritAnAM sambhUyArthadhakagamanaprakaraNadityarthaH, 'kaci taditaramyeti sAvadhAraNaM, ityekasArthavAharUpeNeti zeSaH, 'zravagatamiti bhAvanAghanaM gamanakarTaFerart ityarthaH / zravadhAraNauyArthameva (1) sphuTayati, 'tadanvayAnupapatiriti gamanakartRtvAvayabodhAbhAvasyetyarthaH, 'chacimAne' iciva - rUpeNa chatrimAce, tathAcaiteSu yogyatAnupapattireka lakSaNAjInaM sagbhatauti bhAvaH / 'gauti paraspara sarakAre kAmyayavaddhijanakatva - jJAnAbhAvAdityarthaH, na tu yathArthatAtparyyagrahAbhAvAditi bhAvaH / nanu taja paraspara sahakAreNaikAndhavaddhimanakavajJAnamale'pi mAnyayabodhaatra wre, 'tavApIti, 'tamasa' paraspara sahakAreNe kAmcayabuddhijana - katvajJAnasya, tathAca tatsace tAtparyyagrahasyApi mattvAMktAmapi tatra zAbdabodhodurvAra iti bhAvaH / tAdRNajanakatAjJAnasya zAbdabuddhihetule manamADa, maheti sambhUyai kAmayajanakatvena jJAtAnAmetra padAnAmityarthaH, 'sambhUyeti paraspara sahakAre kAmbayabuddhijanakatAyAvyutpattitvAdityarthaH, yutpattiH yatsaMzaya ityAdivyAptiH, tAtyasya prakaraNadeva jJAnakAle'pi sambhUyekAnvayabuddhijanakAni maitatpadAnIti jJAne evametatpadAni samyekAnvayabodhajanakAni na veti saMzaye va zAbdabodhAbhAvAt yatsaMzaya ityAdi niyamabale tanizcayasya hetutvAditi bhAvaH / (1) vyavadhAraNArthameveti kha0, ga0 / 175 "
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ dArI mAsyavAdaH / pratyAdhakasya vyutpattisihatvAt / 'anye tu nAmAyeM lakSaNAyAzca niyatopathitvartha padArthe tAtparyyagrahApekSA tena vinA tadabhAvAt ma vAkyArthe, tadajJAne'pi prakaraNAdinA(?) saindhavapadaM 'nAmA lakSaNAyAzceti gRhItanAnArthavRttikapada iti mamudAyArtha:, tena gTahotanAnArthazaktikasya gTahItamAnArthalacaNakasya sahItavibhinnArtha phi-lacaNakasya saGgrahaH ekamAcagRhItalakSaNakasya cAma: taskamA krikatulyatvAditi dhyeyaM / 'niyateti vRttijJAnasyAviziSTatve'pi kamyacidevArthasya sAraNArthamityarthaH, 'padArthaiti vRttyA gTahotanAnArthavRttikapadajanyatatpatiM prati tatpratItayoJcaritatva hetumityarthaH, 'tena vineti tAdRzapadajanyapadArtha hetu vinA ta giyatopasthitera tiM prati padArthatAtparya mambhavAdityarthaH (9) / na caivaM tAtparyyagrahAt pUrvaM tadarthAnupasthitI kathaM tAtparyyanirUpaNaM tasyArthaghaTitatvAditi vAcyam / vRttyA tAdRzapadajanyatadupasthiterasambhave'pi zakrivatprakArAntareNa tadupasthitimAvAditi bhAvaH / 'na vAkyArtha iti keda:, na tu vAkyArthabodha vAkyArthatAtparyyagrahApecetyarthaH, na tu tatpadArthavizeyyaka-tatpadArthaprakArakazAbdabodhe tatpadArthavattatpadArthapratIto chayoccaritatvayA heturiti cAvat / 'tadacAne'pi' vAkyArthatAtyarthyAjJAne'pi (2) satyadArthavantathA 23 (1) prakaraNAdita chavi kha0 / (9) niyamasthiterasambhavAdRttijJAnasyAviziSTatvAdityartha iti ka trisulfa0 /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAdhikAmanA turagaparaM kAkapadaM upadhAtakaparamiti hi pratiyanti / anyathAmbayapratiyogyupasthitiH , tAtparyagraI vinaiveti ---------------- tatpadArthAjJAne'pauti thAvat, 'taragayaraM' tugamatautIcchayozcaritaM, evamaye'pi, 'datauti 'ratizabdaH paJcamyantaH, iti pratyeka padAryadayanAtparyajJAnAdityarthaH, 'hizabdo yasmAdityarthe, 'pratiyanti' vAkyAthai pratiyanti, tatpadArthavizeSaka-tatpadArthaprakArakazAbdabodhavano bhavanauti yAvat / 'anyatra' sTahautanAnArthavRttikapada bhinnapade, 'anvayeti vRtyA padArthasmatirityarthaH, 'nAtAya'graha vinaiveti, 'evakAno'pyartha / dhaDA niyatoyasthityartha niyanazAbdAnubhavArtha, vRttyA padajanyopasthiteraviziSTave'pi kasyacidevArthasya bhAbdAnubhavArthamiti yAvada, 'padArtha iti mahotanAnAttikapadajanyatatacyAbdAnubhavaM prati tattatpratItokyoharitalagrahasya hetulamityarthaH, "tena vineti tatra saddhetatvena vimA. 'tadabhAvAn' unasthale niyatamAcA bhavAsambhavAdityarthaH, zRttyA padanyopasthitera vipriSTatyAditi bhaavH| 'na vetyAdi pUrvavat, 'tAtparyyagraI vinaiveti, mAdadhIjaniti zeSaH, 'evakAro'pyartha / manvitamayukta padArthamani prati tAtparyayastha dehatva mAnAbhAvAt gTahItanAnAttikasthanne niyatopasthiterevAmidUtvAt gTahItattikAnAM sarveSAmevArthAnAM tava smaraNasyAnubhavAsa khAt sarveSAM zAbdabodhAbhAvastu zAbdAnubhavaM prati nAparyayahasya tAtparyagrAhakaprakaraNadivizeSagrahasya vA hetatayA tadabhAvAt anyathA sautanAnArthavRttikapadajanyatvabhimapahAya khAghavAhatyA padajanyapa
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ sikkha prdhdaapraamaannyvaad|| na tadapekSA / vastutastu itarapadasya itarapadArthasaMsa jJAnaparatvaM tAtparyaM taca vede nyAyAdavadhAryate loveM 10 dArthaspatimANaM pratyeva padArthatAtparyyagrahasya hetutvaM kuto nAbhyupeyate padArthatAtparyyayahaM vinApyanyatra vRtyA padArthasAraNasyAnubhavasiddhaarraforest vAt evaM yaddAkalpo'pi na yukraH khaH pratyekapadArthatAtparyyagrahasya hetutve (1) pacatItyAdau sarvadeva viSayitvAnukUlatvAdimakala saMsargeNAnvayabodhApatteH / na ca tatsaMsargakAnvayabodhe tatsaMsargAtparyyaya ho'pi heturiti nAyaM doSa iti ayam / pacan gacchatItyAdau pacavityaca viSayitAmadhe tAtpa gacchatItyacApi tamAdAyAnvayabodhAyanteH tadvizeSyaka-tatprakArakapratautiparatvamaMzaye taddhyatirekanikhaye vA zAbdabodhApaseM / tena prakaraNAdauna zAbdabodhahetutvaM yatpUrvamukaM tadapyayuktaM tathA mati tAdRzapratItiparatvasaMzayaM tadvyatireka mizaye vA zAbdabodhApatteH akaraNAdInAmananugatatayA'nantakArya kAraNabhAvApatte cetyasvaramAdAi, 'vastusthiti, 'itarapadasyeti ekapadasyetyarthaH, 'itara padArtheti prakRtamaMmargeNetara padArthavizeSyikA svArthaprakArikA yA pratItistadiccha arette mityarthaH, 'tAtyayyamiti, zAbdadhIprayojakamiti zeSaH, tatsaMsarge tadviSyaka tatprakAra kazAbdabodhaM prati tatsaMmargaka - tadvizevyaka tatprakAra kazAbde cyoccaritatvaM prayojakamiti tu phalitArthaH / " (1) zAbdAnubhavahetutvaM iti kha0, ga0 /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvapinAmayo gyAdhAt prakaraNAdervA / ata eva zAbdabodhe nAnibasahetukAvaM tazcetarapadArthasaMsargajJAnaM vAkvArtha inameveti sAmAnyAkAreNa tatparatvagrahaH( hetuna tu viziSya, taca svaparaMpadArthayoH saMsargAnubhavajananaM vinA anupa 'ata eva' etAdRzatAtparyasya zAbdadhIprayojakatvAdeva, 'aniyatahetukatvamiti ananugatahetukavamityarthaH, prakaraNAdeH prayojakale cAnanugatahetukavApattiriti bhAvaH / nanu prakRtazAbdaparatvarUpatAtya anthiir' aamiilaad ruuthnaathniinighr'r'nnii: saathiiherityata zrAkSa, 'taceni, 'datarapadArthati prakRtasaMmoNetarapadArthavizeSyaka-khArthaprakArakajJAnamityarthaH, 'vAkyAjJAnameta' prakRtazAbdajAnabheda, 'sAmAnyAkAraNehiM ghaTa padamapaTamAdheyatvasaMsargaka-karmavaviprovyakaghaTaprakArakapratautiparabhityAdilyeNetyarthaH,(2) 'tatparataraH nAdRzaMpratItiparatvagrahaH, 'na tu vizithati ma ha ghaTadatkarmavapratItigaramityAdirUpeza tAdRzapatautiparatvajJAnaM keturityarthaH, patra hetumAi, 'naceti targhaTavatkarmavaprataunivAdinA tAdRzamanauti paratvajJAnazvetyarthaH, khAvyavahitapUrvamiti ghoSaH, 'svapareti karmavAdau ghaTAdimatvAnubhavotpatti vinatyarthaH / manu zrutapadebhya eva tAtparyya 11) tAtparya iti kA (1) dhaTapadamAdheyatvasabhargeNa svArthaghaTaprakAraka-karmatvavizeSyakapatautiya ramityAdirUpeyotyartha iti kaH /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdArthAnuropasaye zabdApAmANyavAdaH / pamiti padAni sambhava anayanti, prata sva) nAnA vinigamanA, sadanupapattireva lakSaNAvIjaM tadanAkAdeva pacatipade) na mRtakalAyAnvayabodha iti siI zabdasya pramANAntaratvaM / saMsyaca nirAkAsAdau saMsaahAtpUrva karmavAdI ghaTAdimattvAnubhavaH sthAdityata Aha, 'gadAnIti, sambhaya' tAtpardhagraheNa sama militveva, tathAcAnyonyAzraya iti bhAvaH / idamupalakSaNaM vizizya tatparatvagrahasya detatve zabdamAvasyAnavAdakatApattezcetyapi bhodhyaM / 'ataeveti etAdRzatAtparyagrataya zAbdadhauhetutvAdevetyarthaH, na tu prakaraNadizAnanya setutvAditi bhAvaH / "vinigamaneti ganijanyopasthityAderitarasakasakAraNasyAviziSTatve'pi kadAcidekamarthamAdAyaivAnvayabodha ityarthaH, tadanupAtireveti, 'ata evetyanupajyate, 'evakAro'pyarthe, tAtparyyAnupapatirapItyarthaH, 'lakSaNAvaumiti yaSToH pravezayetyAdau zatyA vAkyArthamA-' raNama(2) zakyAyogyamAdijJAnasya ca mAce pi vakSyArthasyevASathayodhaityaca niyAmaka satyarthaH, tadAnauM tyA avayavodhAbhAve niyAmakaiti tu phalitArthaH, tathAca ma nAbhiddhAntayAghAta iti bhAvaH / 'tadabhAvAditi, 'prata evetyamuSajyate, "patipadadati prayukta iti zeSaH, 'mateti anyotakalAyapadAt satetyarthaH, "zabdasya' zokavedasAdhAraNazabdasya, 'pramANAmaratvamiti anumAnAdibhinnatye satyasajhautayApisvArthAnubhavajamakatvamityarthaH, / (1) sata ravevikA, kha. ) pacatIkSipada iti / " () bhakyAmaraNasyeti k|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..sAvacintAmaNI zAnAjanakatvAt AkAsAdika shkaaroti| : pracAbhinavavaiziSikaikadezinaH lAghavAttatpadArthavattatpadArthapratIlauthoccaritavarUpatAtparyyasya ghaTava-karmavAdinA nizeSatodhaureva koka-vedasAdhAraNazAbdadhIsAmAnya hetaH, vazinA siJcatotyAdau bksikaandhlssniinsssidhi : hr'iaa bnycinggraNakatvavamekAtautiparamiti bhramarUparajJAnasambhavAt na tu nahige. thaka-tatprakArakApratItocchayoddharitatvadhauH, nattamambandhAvaniprakAritAprave? 1) gauravAt, na vA vedasyale niyanakarSialapadArthaparamityAdikrameNa mAmAnyatastaviyohataH loke ca vaTavakarmavaparamityAdikrameNa vizeSatastanizcayohaturiti gaumAMsakAbhimatakAryakAraNabhAvabhedaH kArya kAraNabhAvadayakalAne gauravAt lokaraNale vizeSatastAdRzanizcayahetutvamAdhakapUrvI tayuktarukrakrameNa vaidasthale'pyavimeSAcca / tathAca loka-vedamAdhAraNa zabdamAcamevAnuvAdaka / na vevaM vedamyAnuvAdakatvAdaprAmANyApattiriti vA / agTahotabAhyanubhavajanakatvarUpaprAmANyAbhAve cagivirahAt tAvatApi yathArthAnubhavajanakatvarUpaprAmANya myAnapAdhAt / na / prAbdadhau pUrva tatpadArtha tatpadArthayattvajJAnAbhAvAttAdRzatAtparya duryahamiti vAcyam / khAdhavAtsAdRzatAtparyadhiyohetutve kApne'nAyatyA vyabhicAriNA ayabhicAriNA vA pakSadharmaNApakSadharmeNa vA yena kenApi liGgema amA ........................... ..................---------- (3) vizeSyatAditattatmambandhAvacchinaprakAritAdipraveza pratizaH /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAstu zandAprAmANyavAdaH / 3 bharIyodnu saMskAreNa manasA vA yena kenApi prakArAkArepa tatpadArthaM tatpadArthavatvajJAnasyApyavamyaM kalpanIyavAntavirahadumAyA~ zAbdabodhAnubhavasya cAsiddhatvAt / anyathA tavApi sarvatra prathamaM tadiyaka-taprakArakapratIterajJAnAtkathantadudghaTitatAtparyanirNaya ityaca duH samAdheyatvAditi prA: / tadasat / tatsambandhAvacchinnaprakAritAvyaktInAM svarUpataH saMsargavidhayA pravezena gauravAbhAvAt yathokatAtparyyayasyaiva hetutve karmatva vizeSyaka ghaTaprakArakapratItIckayocarita na vetyAdisaMye tAdRzapratautaucchayoJcaritaM netyAdivyatirekamiae ar araria mayAdizAbdabodhaprasaGgAcca tAtparyajJAnahetuater ward nirAkarttavyatAJca zakAditodAtpayryavyatireka nizcaye-'pi zAbdabodhodayAt / na yezvaraM taca tAtparyyaM phalekAnumeya - tayA prathamaM duravadhAraNAt / zrata evezvaraviraha nizaye'pi vede -. starata: vaH / na ca pUrvAdhyApakatAtparyyaM tatra mImAMmAnadhitimodIrite zAbdabodhApate / kutastaIi maumAMsopayoga iti cet, vedArthAnvayabodhe sAcAdeva zranvayavyatirekAbhyAntayeva kalpanAt / utaJca maNikatA nyAyajanyajJAnaprakAra NAdInAmanyatamamiti samAsaH (1) / mavetAdRzatAtparyayasya zabdadhItu kimAkAGgA-yogyaaretijJAmasya hetutvenetyata zrAha 'tasyeti niskatAtparyyanicayasyetyarthaH, 'nirAkAGkSAdau' zrAkAGkSAdyabhAvavatayA nicite, 'saMsarga (2) zukAdita ityAdiH samAsa ityantaH pAThaH kha0ma0 pustakaiye bhAnti /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma. bAdhinatAmo iti zrImadgozopAdhyAyaviracite tatvacintAmaNau zabdAkhyaturIyakhaNDe shbdaapraamaannyvaadH|| ........ zAmAjanakatvAt' zAbdabodhAjanakalAt, 'AkAzAdika' bhAkAhAdijAnaM, 'AdipadAdyogyatAsattiparigrahaH / rati zrImathurAnAthatanAgauzaviracite tattvacintAmaNirahasye . ...abdAsyataroyagaDarahaskhe zabdApAmAsyavAdarahasya /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhAkANa atha keyamAkAGgA, na tAvadavimAbhAvaH, nauvaM athAkAdvArahasyaM / * prabhaGgAdAkAjhA nirUpayituM pRcchati, 'atha keti 'pAkAhA-- dika sahakArI ti yadukaM tatra zrAkAGkSA ketyarthaH, 'avinAbhAvarati tatpadArthanaM vinA yo bhAvaH matvaM nadabhAva ityarthaH, tatpadArca tatpadArthAbhAvavavRttitvAbhAvastatpadArtha tatpadArthAkAheti bhAvaH / asti ca avaM ghaTa ityAdau idampadArthe ghaTapadArthAbhAvavaravRttitvAbhAvaH, vRttitvantAdAtmyasambandhena bodhyaM, anyathA caitraH parati rayogachatItyAdau vaicAdipadArthasyAkhyAtapadArthasAkAGgatA) na syAt caitrAdau tippadArthAbhAvavattitvAbhAvAbhAvAt 2) satpadArthAbhAvastu yatsambandhena yena rUpeNa tatpadA ryAmcayobhavizyati tamambandhAvadina (1 timapadArthasAkAteti kha0, gaH / (1) caitrAdeH kanyAdirUpatippadA bhAvavati bhUtalAdI vasamAnatvAditi mAvaH / nanu tathApi saMyogAdisambandhena viziyarUpAdinA vA anyAyabhAvavati khasmina vaktasambandhena caitrAdeva.testadoSatAdavasthAmitvabhAgo'pi pandhamivAvacchedakasambandhena tAdRzarUpeNa ca vAcya ityAra, tatpadAbhAvasviti / 24 ,
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 fernat sarojamityAdAvabhAvAt / vimalaM jalaM nadyAH ka afer ityava ) jalAmbitanadyA avinAbhASAt' kacche sAkAGgatApateH / nApi samabhivyAhRta padamA 1 tadrUpAvaccicapratiyogitAkovAthaH evaJca tatparArthaM sambale taddharmaviziSTatatpadArthasyAnvaye tatpadArthe tatsambandhAvacchinna- taddharmA citrapratiyogitAkata padArthAbhAvavadanyavamAkAGgati phalitArtha zrAkAGgAyA arthadharmavAbhiprAyeodantena zabdAniSThatve'pi na cati riti mantavyaM / nanu tatpadArthatAvacchedakAvacchedena tatpadArtha tatpa dArthAbhAvavadanyatvaM vivacitaM yatkicittatpadArthaM tatpadArthAbhAvavada vA. cAhe vAra, 'naulamiti, sarojavAna kaiTena maulAnyama badamyatvAbhAvAditi bhAvaH / naulaM samityAdI zrAdipadA" fretar: pota ghaTa ityAdeH vaGgaH, dvitIye zrAha. 'vima miti, 'nadyA iti SaSThyarthaMnada sambandhasyetArthaH, SaSThyarthasambandhena nahIM jalayoreva sAcAdaya iti sampradAyamate yathAzrutameva sAdhu / 'avi nAbhAvAt ' kaccha vizeSe'vinAbhAvAt, 'mAkAGganeti nadaupadottara padArthamatyarthaH, sampradAyamate vayasambandhena nadIpadArtha sametyarthaH idamupalacaNaM ghaTaH karmavyamityAdAvatiprasaGgaH (1) " (1) ritIti kha0 / (9) kA vimAbhUtatvAditi kha0 ma0 / (2) byAdineti kha0, ga0 / (4) karmavAdau zrAdheyatAsambandhena ghaTAdibhavAditi bhAvaH /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ / . AADHAADIMAN... . -LRAM. pAvAda UR mAbhivavAdhinAbhAvasAyika evaM simbAdini ghoSaNA yAtiH, yogyatAyAH aSaka prayojakalAnupapattiyatyapi yo| 'samabhiyAvateti samabhiyAvatapadamAritapadArtha zikSAmA samabhipyAhatapadasmAritapadArthavidhAmA rati saptamautatpuruSaH, 'samamiyAdhatetyasya bharatetyarthaH, 'padArthayatra na prAtaparamArityarthaH, tathA prakRtapadasamabhivyAhatapadasmArine pracalapahasmAritasya vinAmAkAvetyarthaH, pratapadasamabhiyAtayatpadamArita yA grena samboga prastapadasmAritasya yasyApathabodhaH tatpadaspArite tatra tema sambanga natpadasmAritasya nasya zAbdayodhechA tatpade natpadAkAyoti(2) va phalitArthaH, 'udAsaunapadamAritapadArthajijJAsAyAmativyAnivArakAya 'mamabhivyAhate ti, tazca sambhayekArthapratipAdakatAtparyakAla (1vAdanA siJcatItyayogyavAkye iyarthaH, atyAptiriti tathAcoktasthankSe vayA-" dikaragA kanyAgAvati mekAdo tAdAtmyena sekAderiti bhAvA / ' manAsthale sacyateva nAdriyate andhayAnubhAvakAvanta tasya nAkAzapathabhAdeveti cet sasya nirAkANasAvyavahAra sAha, syAdeveti veda cancayabodhayogyatAyAH prayojakAvilopAsanaH markAtraivAyogyamAne nirAkAsataryavAnvayAmanabhAvakatvamya mambhave yogyasvAbhAvara layameSa-'. katvakalpanAnIdhindhAdiyAzayenAi, yogyatAyA iti / 12) tathAca prayatapasmArite prakRtapadasmAritamya gizAsAbAva, nada sambandhena tatpadammArita taSa satyadamAritasya tasyAnvayabodhe tatsamma vega tatparamAritasya tasya zAmvodheza tatpade tatpadAkAsavita paSitArtha iti /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintAmaya rita padArtha jijJAsA, ajijJAsorapi vAkyArthabodhAt vizvajitA yajeta dAraM ityacApadArthayorapyadhikArigo'dhyAhRtasya pidhAnasya cAkAGgitatvAcca taca zabda 185 AargedhAnaviSayatvaM vimanaJjannamityAdAvatiprasaGgAt / na ca tatpadasmAritetavyarthaM tatra tasyAnvaye tatra tasya zAbdabodhecchA zrAkAPreranaarati vAcyaM / prakArAntareNopasthite (1) ghaTAdI prakArAntarorpAsyitasya nIlAdeH zAbde cchAyAmapi nauloghaTa datyAdiarter ghaTAdau naulAvayabodhApatterAkAGkSAsattvAt / na ca satrAkAGgAmatve'pi padajanyapadArtheaupasthitaH kAraNAntarasya viraha bodha iti vAcyaM / etAdRzAkAGkSAvAdinA padajanyapadApasthitaH pRthakkAraNatvAnabhyupagamAt / mAritatvaca vRttyA smAritatvaM bodhyaM tena kAla - kAraNatvAdisambandhena ghaTAdipadamAritAkAzAdijijJAmA (1) mAkAGgeti bhAva: / 'ajijJAmorapauti zAdekAzunyakhApItyarthaH, maugAMmakamatena dUSaNamAha, 'vizvajitati, zra dArthayorapauti padAmprAritayorapautyarthaH, 'adhikAriNa iti svargakAmasya kartturityarthaH, adhyAvatasyetyAdiH, 'akAGgitalAca' vidhyarthaM (1) udAsInetyAdiH prasAdayantaH pAThaH kha0 rA0 pustakahaye nAsti / (2) ubhayaca prakArAntareNetyasya cAtuSAditaH saMskAravazenetyarthaH / (9) etAdRzAkAGgAvAdina iti kha0, ga0 / (4) eka sambandhijJAnasyA para sambandhismArakatayA vAkAthAdijanyataTAdipadaprayojya stutiviSayatvamAkAzAderiti bhAvaH /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAnyakha zabdAkAGgAdAdaH / 188 kapanapakSepi ghaTaH karmmatvamAnayanaM zatirityaca jizAsitasyAnayanAderAkAGkSitatvApatteH / zratha jijJAsAyogyatA (9) sA, jijJAsA ca vizeSAjJAne bhavati, dvitIyArthamAkAGganyAsa, uttajijJAsAyA zrAkAGgAve tu tanna nyAt zradhyAtasvargakAmAdeH padammAritAbhAvena tajjijJAmAyAzrAkAGgAtvAbhAvAditi bhAvaH / svamatena dUSaNamAha 'taMtreti svargakAmAdizabdAdhyAhArapace'pItyarthaH, 'jijJAsitamyeti zrAdhArAdhebhAvasarga karmavAdipadamA ritakarmatvAdiprakAra kazAkAviSa yasya zrAnayanAdipadamA ritasyAnayanAderityarthaH, 'AkAGkSitalA-patteH' zrAdhArAdheyabhAvasambandhena (2) karmala padasmAritakarmatvamAkAGgalApatteH / atra yatpadopasthApite yatpadopasthitiprayuktA yatpadopakhApitAmya jijAmA tayorAkAGkSA iti pakSale nAyandoSaH / yadyapi ghaTaityuke karmavanna veti jijJAsAnudayastathApi jijJAmA sAmAnyamabhipretyedaM, vizeSa jijJAsAmAdAya 'atha jJApya taditaretyAdilacaNaM vacyati iti dhyeyaM ( ) / zrAcAyyIya lakSaNamAha, 'jijJAseti zAbdabodhecchA yogyatetyarthaH, 'sA' zrAkAGkSA | nanu yogyataiva kimityata - zrAta, 'jijJAmA ceti, 'ca' hetI, yasmAdivyartha, 'vizeSAjJAne' vizeSAjJana eva, zAbdabodhe'nutpanna eveti yAvat, anyathA siddhe icchAvirahAditi bhAvaH / bhavatIti zrataiti zeSaH, yatA yamanirUpatattvAdisaMsargasikha0, g0| (1) sAMprati yogyateti kha0 / (2) nirUpakatAsambandheneti kha0, ga- 1 (4) ataH pAThA kha0 0 pusakara ye nAsti / //
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma yogyatA 1 zrotari tadusaraNajanyasaMsargAvagama bhASyate tasyaiva tadyogyatAvaM / ma ra zAbdabodhe utpanne kadApi . bhAdezeti, tadabhAva eva yogyateti bhAvaH / zrotarauti, ghaTaH karmalamityAdAvanivyAneriNAya anyeti, taduccAraNa' tadAkAjJAnaM, atona mau ni kAvyAptiH / tathAca zrohaniSThatadAkyajJAnajanyatAhuzAbdabodhaprAgabhAvastadvAkyajJAnena tAdRzazAbdabodhe jamanauye zrAkAtyarthaH, ekasya puruSasya tAdRzazAbdabodhanAgabhAvasya sattve'pi dhanyapuruSasya tAdRzazAbdabodhAnutpAdAt sAmAnAdhikaraNyapatyAsatyA zAkAGgAyA hetutyalAbhAya zrotaniSThati prAgabhAvavizeSa, na ta zakSaNAmArgata, ghaTaH karmavamityAdau ghaTatatkarmatvamityAdibhedAnvaya maay'aa saakssaalgni| lmb' nr' nr`aakaanggaal jnmnaamiidmbindh naamr'maar' naakunnaathniissityabhimAnaH / taditi vAkAnAnavizeSaNaM na ta vAkyavizeSaNaM prayojanazAnupadaM sphuTaubhaviSyAta, ghaTaH karmatvabhityAdau tAdAtmyasaMsargakaghaTakarmalAcanyathabodhaprAgabhAvamAdAya ghaTavakarmAlva mityAdi ------- ----....---...--.--.-..--. (9) manu ghaTaH karmasvamityAdau prAgabhAvapatiyogini jJAne tahAkyajJAmaja yAvizeSAdAne'pi na kathaM bhedenAgvayabodhaH sadAvyamAnasya padArtho. pasthityAdirUpamAmagrIsahitatvAt tAdRzaprAgabhAvAbhAvasya ca bhedena sAvRzAvayabodhAnutyAdamAnanirvAhyavAdityAzA sadAkyajJAnasya tAdRzAnvayabodhanakatvAbhAvamukkA nirasyati, ityavetyAdinA, badhA sazAkyajJAnaM bhedAmvayaMvodha na janayatIti bhaavH| /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAyarI dhandAkAGgAvAdaH ! prAgabhAvaH, nimalaM jalaM nadyAH kacche mahiSa ityaca . tAtparyyavazAt kadAcit nadyAH kacche saMsargAvagamAta bhedatraratdhe sAkAGgatvavAraNAya tAdRzeti, (9) gavAkyArthayo dhAmamA khaNDavAkyArtha ghaTitamahAtrA kayArthabAdhotpAdAt nauloTaityAdI vaH kramikazAbdabodhadvayecchAyAM dhArAvAhikazAbdabodhadayotpAdAcca sAmAnyAbhAvatvamapahAya prAgabhAvatvenopAdanaM / na jJAnasyAvyApyaSTattitathA tAdRzAbdabuddhisattve'pi tAdRzAbdabuddhisAmAnyAbhAvavAn khaNDavAkayArthabodhAdyanantaraM mahAvAkyArthabodhAdyanupapattiriti vAyaM / tayAmati tAdRzeAM vinApi dhArAvAhikazAbdabodhApatteriti bhAvaH / nanvevamapi nadI jalAnvayabuddhizraheo vimale janaM nacAH kaM mahiSaratautya bhadau- jalayoravayabodhAnantaraM nadI- kacchathAH kathanAmvayabodhaH taDAkA jJAna gadau kakayoravayavo tAtparyyanadazAyAM nadIkacchayorapyagvayayodhajananAttadAkayajJAnajanyatAdRzAmyabuddhiprAgabhAva - mattvAt ! ma ca tAtparyajJAnAbhAvAca tadAnoM tAdRzAnyayavodha iti dAyaM / tadAmaumAkAGgAbhAvAtrAvayavodha iti sakalaprAcInaMpravA'davirodhApatterityata zrAha 'vimalamiti, 'tAtparyayAt tAtparyatauti ka0 / (2) tathAca tAdRzaprAgabhAvasya cAkAGgAtvavAdinaye uktavAkyAt 'bhedAnyabodha eva nAstItyabhimAnaH, anyathA tAdRzaparasyopAdAne'pi uktasAtiH tadAkyoyatazyAmamanyamedAn prAgabhAvase- ' vAditi bhAvaH / "
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 citAmayI tatprAgabhAvasave'pi zrotari taduccAraNena tAtparyyavazAt jalAmbitanadyAH kacche saMsargAvagamoneti na tatprAgabhAvaH ghaTaH katvamAnayanamityacApi tatheti cet / na / nirAkAGge taduccAraNajanya saMsargAvagamaprAgabhAvasya siddhyasiddhiparAhatatvAt / kiva yacaiko vimalaM jalami 9 1 " * jJAnavazAt, 'tatprAgabhAveti tadvAkyajJAnajanyanadau-kaMccAnvayabodhaprAgabhAvasatve'pItyarthaH, 'taduccAraNeneti tadvAkyaviSayaka yajjJAnavyazyA nadI-yorambavodhajanitastajajJAnavyazyetyarthaH asya ca 'saMsargaarattyamAnvayaH, 'tAtparyavAditi tAtparyyavazAt jalAnvitAyAnayA ityarthaH, 'gargAvagamoneti zranvayabodhona janyata ityarthaH, 'na prAgabhAva iti na tadvAkya viSayakatajjJAnavyatijanyanadI - kacchAbuddhiprAgabhAva ityarthaH tathAca taditi vAkyajJAnavizeSaNaM na tu vAkyavizeSaNamiti bhAvaH / dadamupalacaNaM tadityaca vAkyavizeSaNale nauloghaTa ityAdI vaktaH kramikazAbdavodayekA vinApi nauloghaTa: mauloTa ityAdidhArAvAhikazAbdabodhApateH tadAkyasyaiva maraNenAnyadA mologhaTaiti zAbdabuddherjananI yatvAntrIkoghaTa iti . zAbdabuddhidamAyAmapi tAdRzAbdabodhaprAgabhAvavattvAdityapi bodhyaM / 'tatheti taduccAraNAnyadhaTavatkarmalamiti bhedApayabuddhiprAgabhAvenetyartha: / 'nirAkAGkSa' iti ghaTa: karmavamityAdAvityarthaH, taduccAraNa * * anyeti tajjJAnajanyetyarthaH, 'saMsargAvagameti ghaTavatkarmalamityAdibhedAnvayabuddhiprAgabhAvasyetyarthaH, 'sisiddhiparAhatatvAditi tAdRza " .
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ mujaahiiji haajaanggaa| e tyatveva tAtparyadhameNa vA nadyAH kacchAnvayaparatvamavaiti, aparaH samastameva zrutvA madyA avAgvayaparatvamavadhArayati, tabobhayorapi taducAraNajanyasaMsargAkagamAt nadyA ityubhayasAkAra1) syaat| . bhAgabhAvasya mimiddhibhyAM ghaH karmavamityAdi vAkyaM ghaTakkarmamityAdibhedAnvayabodhe nirAkAjhamiti vyavahAravilopaprabhaGgAdiarthaH, svajJAnaanyanAmAvayava ddhiprAgabhAvakAlInatvAbhAvamaya bhAjaya tAdRzavyavahAraviSayalAn, khAdaM ghaTaH karmavamityAdyAnupUroMvizeSa viziSvAkyaparamiti bhAvaH / nanu tAdRzAgabhAvakAlIna sadarAtadinAvameva nAmavyavahAra viSaya iti bhAyandoSa ityaruNerAha, kaJceti, 'yani, nadI-ulAnvayabodhatAtpadeNa vimalaM jarma nadyAH kacche mahiSazcaratauti prayata iti zeSaH, 'ekA puruSaH, 'jalamitauti vimanne jalaM ityekadai zamazutvavetyarthaH, 'sAtparyabhramaNa veni nAtparyyasya bhramoyasamAdini vyutpattyA tAtparyavyAyavya prakaragAdarbhameNa yetyarthaH, yathAbhute nadyA: kachAnvayaparatvAvagamamyeva tAtparyavamata yA tatrAsya hetutvAmaGgaH, 'nadyA iti bhadau-kahAsvathayodhe tAtparyyamavetItyarthaH, 'aparaH' puruSaH, 'nadA ili nadIalAvayabodhe tAtparyamavadhArayatItyarthaH, 'ubhayospIti, jo ko cetyarthaH, 'saMsargAvagamAditi, madyA avayavodhAdityarthaH, 'ubhayavAkAsamini, yugapatradojanAnvayabodha-nadaukachAcayabuddhamayamAkAinA . . . ... ..... ....... (1) umayAkAmiti ka0, kh.| 25
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ api prAgabhAvAbhAvasya kAraNAntarAbhASayAna ahAraviSayaH syAdityarthaH, nadyA iti vAkyamidAnauM madIkahAvayabuddhimAkA nadIjalAnvayabuddhimAkAmaJcati vyavahAraH syAditi bhamuditArthaH, yugapat svajanyanadokacchAparabodhanAgabhAvaviziSTajJAnabajandhanadaujastAtrayabuddhiprAgabhAvaviziSTajJAnayorubhayoreva viSayatAsambandhana saJcAt viSayatAmambandhena tathAbhUta jAlanyaiva bhavanaye tAdRzavyavahAraviSayacAt vapadadathaM jJAnapara, vaiziyaJcaikakAlattitvaM / na va yugapat nathA vyavahAre iSTApattiriti vaayN| yasminnannathabodhe mAtparya nAsta tana nirAkAzavavyavahAra syaida mamiddhatvAt iti bhAvaH / nanu yavahAropayogyAkAhAlakSaNe vakratAtparyyaviSayatvenA-- vayabodhI vizeSaNIyaH / na caitraM yatra yatra nAtparyApramAchAbdabodhasatabaiva nirAkAsanavyavahArApattiriti vAcya / tatra nirAkAzavayavahArasya sakalaprAcInasammatatvAdilara nerAi, 'api ceni / kecitta 'ubhayamAkAjhaM sthAdityasya nadosa chAnvayabuddhimAkA nadIjastambhayabuddhimAkA macca syAditi yathAzruta evaarthH| na ceSTA- '. pattimabhayavAkAGgAvira he ubhayAnvayabodhasdaivAnupapatteriti vAcyaM / yasminnanvayanodhe tAtparya nAsti takAkAnAdhamAnyatAyA eva sarvasiddhalAditi bhAvaH / nanu tadujhAragajanyavakamtAtparyaviSayatAmAsvayadhuddhipAgabhAvastaduccAraNaanyatAdRzAnvayabodhe zrAkA ti vivakSazauyaM, tathAca tAtparyAze dhamAdeva tabAkAhAnama ityascerAha, (1) sarvasammatatvAditi /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ nvaadaa| vAt tata evAbhAva iti kimaavaahyaa| 'api ceti ityAH / tadasat etAdRzAkAGgAyAH zAbdadhau hetule prakRte madaukacchAmyabuddheranupapatteH tatra tAtparyyavirahAt / naM teyaM svarUpato na hetuH kintu jJAteti tAtparyyaye bhramAtmakatAmAnadaukacchAnvayadhIriti vAcyaM / zrasyAH svarUpamadetu eva 'zrapi cetyAdidUSaNamaGgateriti dik / 'prAgabhAvAbhAvasyeti (9) vimalaM jalamityAdau nadIvarodhotaraM nadIkaSNAvayavo dhAnutpattisthale taduccAraNajanyanadIka kAmvabuddhiprAgabhAvAbhAvasthe-tyarthaH, 'kAraNAntarAbhAveti zoninadIkacchAnthodhatAtparyajJAnAtmaka kAraNAntarAbhAvavyApyanayetyarthaH / gadhe tAtparya Ate nadI jalAnvayabodhAnantaramapi nadokAnpayavodhastra sarvvamAnavA"diti bhAva: / 'kAryyamavati nadIkAnyayodhAbhAvArtha:, (2) "kimAkAGkSayeti kiM tadacAraNajanyatAdRzApayatu dvipAgabhAvasvakapAyA zrAkAGkAyAlA yeNa hetu tathetyarthaH / pramANantara bhasbe prAnavAdAnyathAnupapattimA kAraNatvAsAvAditi bhAvaH (4) / (1) nadIcchAyayatrodhaH syAditi ka0 / (1) namunA ra madakAparodhApattivAraNAyAkAGgAyAhetutvaM vaktavyaM tadeva na ityAzayenAha pAgamavityAdi / (*) tathAca taduccArayabandhanAdRprAbdadhaprAgabhAvaviSo na vAdakA rferereprayoon afta na tasya kAraNatvamiti bhAvaH / (e) areareranaardivartha iti kha, ga / " *
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhikAmoM bombatAsattI api na hetU ayogye dhanAsabepatayaH cArajanyasaMsargajJAnAbhAvena tatyAgabhAvAbhAvAt / navaM bAdhAbhAvasyAnusityAdApi hetutvaM, prAgabhASA badhAzrutanta(2) ma bhaGga chate utpana punarutpAdasyale prAgabhAvetaramakasakAraNamaye'pi prAgabhAvaviraheNa vyabhicArAta(9) anyathA pAgabhAvasya. dekhateva na mioditi dhyeyaM / manu gadaujalA-vayabodhatAtAryake ho vimalaM jalamityAdI nadI-jalayorambayabodhAnantaraM nadI kacchAgvayabodhavAraNAya nobhAkAkSA heturapi tu ghaTaH karmavamityAdI ghaTavatkarmanvamityA digadAvayabodhasya ghaTamAnayetA do vakraH zAbdabodhadayecchA vinApi dhArAvAhikamAiyodhamA ca vAraNAya yA itastatraiva kAraNA karAbhAvarUpa vAmazakAtyAdako doSAntaramAna,. 'etati,4) 'na hea.', yAsAmiti meSa:, prayoga samAjanna pati ghaTaH karmAnamityAdAviveti zeSaH, 'tatprAgabhAgabhAvAna' ladAraNajanyamaMsargAvagamabhAgabhAvasyaivAbhAvAt, zAbdabodhAmAgepapAriti, zeSaH / lanu anumityA dizyale lAghavato vibhiTabuddhimAmAnya pratyeka sadabhAvanimayAbhAvasya hatuvakapamAchAbdabodhe'pi pAdhA (1) sAgabhAvAbhAvasatyAditi kA / (1) bhAgabhAvatvega prAgabhAvakAragratArakhaNTana vidhaa| (2) kAraNasAve kAryAnutpAdAdityayaH / (7) sAkAyA hetutve cetyarthaH /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ mumbaanur'iir' ghaandhaanggnnr'aa| bhASenaiva kAryAbhAvAt mAgabhAvasya ca kAryamA bhAvarUpayogyatAthA hetutvamityata bhAi, 'na jaivamiti, 'evaM prAgabhAvasya prAgabhAvala-tattApAgabhAvatvAtirikarUpeNApi hetune, 'itutvamini, sambhavatIti zeSaH / 'prAgabhAvAbhAvenaiveti tattatparAsajanyAnuminiprAgabhAvAbhAvenaivelArthaH, 'kAryAbhAvAt' kAbhAvasammatAt, tadacAraNajanyatA zazAbda chau tadavAraNajanyatApazAbdadhaupAgabhAdabhya hetutvavAntatya rAmazajanyAnumito tatparAmojanyAnumitibhAgamA dohari ti vacanAna / bhavanmale ananta kArya-kAraNabhAvakSya doSace umAkAGgAyA zrapi bhAbdacI hetutvAmaddherita bhAvaH / nanu gayA letAve'pi bAdhAbhAvarUpayogyatAyAH dadhI hemAvazyaka "anyamA patra prathamabhayogyatA-- nizcayAtmakavAkyAjAnaM tataH tAtpAdijJAnAtmakapadAraNa taH tago'yogyatAnizvayanAra: tamAlayabodhanamAyogyatA nizzyanAzakSaNeuparAyodhApatteH lacAraNacaturthana padAyopamyi tihAra prAndadhI. jananAttamA rAjanyasAbdadhaugabhAvanya sAyAta. evaM padajanyapadAthopasthitikapAmanirapi heturAvazyakI dAramA tAdRzAmatyavyavahitapUrvatpinnatAtpathyAdiviSaya koccAraNa kanastAdRzAmatyutpasikSaNoM bdabodhApaneta eva uccAraNAt batAyakSaNa pAbdayogotpAdena saJcAraNajanyamAnadhaumAgabhAvastha matAna, evamamiyAdAyapi bAdhAbhAvasya hetutvabhAvagnakam anyathA bAdhAvyavahitottarotpatraparAmAdivyaktio dvitIyo'namityApateH bAdhanA tata eva
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 hetutvAt / zabde nAsAdhAraNyaM utthitatyAcyAkAGkSayo 10 parAmarza DhatIyacaNe 1) catumityutpattestatparArzajanyAnumitiprAgabhAvasatvAdityarucerAka 'prAgabhAvasyeti, taduccAraNajanyazAndadhau prAgabhAvasyetyarthaH, prAgabhAvatveneti zeSaH / yatra tAdAmyasambandhena kAryaM tapa pratiyogitAsambandhena prAgabhAva iti tAdAmya-pratiyogitvaghaTitareferrere prAgabhAvale kAryatvena kArya-kAraNabhAvAditi bhAvaH / 'zabde nAsAdhAraNaya miti zrAkAGgAyA na zabdaanyajJAnanirUpitakAraNatA mAnavattvamivArthaH, prAgabhAvatvarUpeNAnyacApi hetumAditi bhAvaH / na veiSTApattiH zrAkAGgA zAbdabuddhAvasAdhAraNakAraNamiti prAmANikapravAdavirodhApateriti hRdayaM / manu zAbdabuddhinipita kAra NatAmA javatvaM na prAmAlikapravAdArthaH kintu zAbdabuddhimAcanirUpitavAraNAvattvaM taca prAgabhAardarnyaca hetutve'pi niruktaprAgabhAvatvena kAraNatAmAdAya mamsavatAtyata zrAra, 'utthini sambandhikapadanirUpitAkAGkSA utthitAkAGkSA. tAdRzapadAnirUpitAkA utyApyAkAGkSA 'utkarSati utthitotthAyavyavahAra niyAmaka utkarSApakarSo na syAtAmityarthaH, yathAgona bodhyaM tadabhAvAditi uSArambhavAdityarthaH, utka. darjAtitvAditi bhAvaH / idamanyayuktaM bhasambandhikapadArthatAtparyyakapadanAmaghaTitalAghaTitatvAbhyAmevotthitotthApyavyavahAropapaphera tirihtrafont mAnAbhAvAdanyA siddhAntalacaNe'vagateH / (1) satparAmarthAt nIyata iti gare /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyAsurIyaskhalhe zabdAcAralAdaH / . satkarSApakarSoM na syAtAM prAgabhAve tadabhAvAt / ...--------------------------- ..... .. .....---.-----.............. ... .. . .. madhyAstu taducAraNajanyatAdRzazAbdadhaupAgabhAvabhyAkAnAve ghaTaH, karyavamityAdau ghaTavatkarmatvamityAdibhedAnvayabodhApatirdArA taTudhAraNajanyatAdRzagAbdadhobhAgamAvasyAprasidmA tadamAnena tatra tA-- dRzazAbdabuddhyabhAvasya vakumazakyatnAta ghaTamAnayetyAyucAraNAntarajanyanAdRzagAbdadhaubhAgabhAnasya ca tatrApi satvAt(') kA bhAvamya kAraNAbhAvAdhInatvAt / atha ghaTavatkarmatvamityAdibhedAnvayabodhaM prati ghaTamityAdyAnupUrvo vizeSasya hetutvAt tadabhAvAdeva tatra tAdRzabhAbdabodhAbhAvaH / na caivamAnu', yo vizoSa evAkAsAsta ki mirukaprAgabhAvakApAkANAyAmAnvena itanati baa| ghaTamArayetyAdau minApi vanuH zAbdabodhayekAmekenepocAraNena dhArAvAhikadinAdizAbdabodhavAraNAya tena rUpeNa hetutvAbhyupagamAditi cet, na, tadAraNAya prAthamikazAbdabobhayani pati namAgabhAva stanaprAgabhAvavena hetutvamdhenocitatvAt taducAraNajanyamAbdabuddhAntarasyAprasiddhatayA prAthamikatA bhAgabhAvAbhAveneva dvitIyAdikSaNa taddhaar'naacchiaalipr'aa pr'aar' en hubuddhidayAjanannAt kArya kAraNabhAvavAnyasya tulyatvAt kAraNatAvacchedaka-kAryyatAvacchaMdakayorivandha punamtavAdhitavAn / tAdRzabhAbdabuddhimAmAnyApAdanaca navApi durvAraM taHcAraNAntaramanyatA (1) tathAca tAdRzazAmdayIpAgabhAvAbhAvo'pi nAgha kAryAbhAvamayojaka iti bhaavH|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmo dRzAmdadhaubhAgabhAvasya satyena vizeSamAmagrauvirahasya vAmamayakhAt tattaduccAraNabhAvena vizeSasAmagrovirahasya mamApi suvacatvAt / atha yatra zAdadayecchAvazAt ekoJcAraNadeva kameNa zAbdabuddhiithaM taca caturthAdikSaNe taduccAraNajanyatAdRzazAbdabuddAntarastha vArapAya taduccAraNajanyatAdRzazAbdabuddhiprAgabhAvasya taduccAraNajanyatAdRbhabhAbdadhauhetRtvamAvazyakaM / na ca sabApyutpannavyakkidayabhAgabhAvayoviraheNeva taduccAraNajanyatAdRA zAbdabujhamambhavaH(2; tadabhAraNajanyatAdRzazAbdabuDyannaramyApasi tvAditi vAcyaM ! utpannavyaktihayapAgabhAnayontattaya kitvAvalinakAraNatayAH tena tamgandhayAmiyamambhavAt bhatakriyAvadhi vizeSa kAraNena sAmAnya kAraNasthAnyatA siddhikaraNe janyadravyasAmAnya prati pinAmayogAderapi sAmAnya kArapAva vilopApattiriti cet, ma, tAvatA taba tasArajanyatAdRgabhAbdadhIprAgabhAvasya hetutvamivAvapi anyatra nacAraNajanyatAdRzabhAbdadhauprAgabhAvagya tATroNa hetutve mAnAbhAvAt / vastutastu tadapi na sadacAraNabhedenAnantakAryakAraNabhAvaH bhaGgAt tadacAra anyatATubhazAbdadhaupAgabhAvaviraheNa caturthAdikSaNe uccAraNajanyatAdRprazAbda. buddherutpatthamanve'pi tAdRzazAzvadhImAmAnyotpattiprasaGgAcca, parantu tAdRzazAbdadhIsAmAnye sAdulazAbdabuddhimAmAnyaM pratibandhaka tathAca mana eva caturthAdikSaNe nacAraNaanyatAdRzAzAbdadhIviraH / na ca / ") tathAca tAdRzAbdabuddhividhAgabhAdaviraha eva satra kAryAnutpAda prayojaka iti bhAvaH / (1) tanAktitvAvacchimadhizeSakAraNatayeti /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 1.. / : * ) ' : " # "' '. **; ", '' / 1m: * * * r' . - *p, *** nikaaejiliididiy'aanisskaajaagNgaail kii khoNhir'r' jaalaaliiy'aa | bimaar'iilikaa hb naa : wnggiikaal bi naa| mshaalilaajiraaphllaar`aalimssngg aamaakaabith nilaar' n sngkbhaallaagaammaa inushaadhitb| sh kh maanuss aay'mmaaH snimndhn arussaar'thiir' gaagraaph abhimaathaabyaaghr'iikhii r jhaahini baa sthaay'ii mthyaanggaatmiiy'sklaalbaasaa thljissaar' akssaaanlaam| a baa maalaakssaadbiinii anlijaa ei kaaliy'aar'iir`naamy'iigndh: nl akssu: hmbi maaniiy'nyjaabii gaaligaaliighr`r' maanuss| sh n bii gH ni aasiinr' baaghghinyjini: smRshaar' ni aawiimbiniyugdh: kaal nn yaashilpii H bbi maashlpi: mn: sbn: aadh ki aa shNghaaghkhillini: s bul: burjonggiii ghni maahmiidbii laal baajaamaanii sni baahini / mm maathshikssaaniinaay' anughghndh er naamghr'iikhaashbgm| er ly'aagiiakminiliilaa bhaahmnn yub sblpbujhinidhn ; naanaajaay'aaer'iiar'iighaassaanbiigndh shiighmili : gr'ini / / 2. .
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ . atha cApya taditarAnvayamakArakajijJAsAnukalApa dArthopasthitijanakatve satyajanitatAtparya viSayAnvaya __ sondaDIyaM lakSaNamAra, 'atha jJAyeti, 'jJApya taditarayoH' tatpadArthopasthApya-tatpadAvimyApyetara yoH, tho'nyathaH saMsargastatyakArikA yA vijJAmA tadanakUNetyarthaH, nadubhayapadArthayoH tasaMsargaprakArakatyAdikaM tadubhayapadArthayostatsaMvargAnvayabodhe zrAkAGkSA iti. paryavaminArthaH / bhApyetaralaniveza cara) prayojanAbhAvAt naulo ghara ityAdAvabhitrayorayA kazAsattAca jijJAbhAnukUlatvaM tatsvarUpayogyavaM denAjijJAmorapi avayadodhadhikAno na syA13) / patra matyagona ghaTaH karmasvamityAdimvarUpAyogdhamirAsaH, rAma putrayoravaya; zodhamAvatAtparyyaka'yamityAdau rAja-puzoravayabodhAnantaraM rAjapuruSaporambavoSavAraNAya vibheyyadakSaM / ma pa tatra tAtparyajJAnAbhAgAdeva na sadAnI rAja-puruSayora yathabodha: tAtparyAdhame jAte rAjapuSaborapathabodhAnantaraM rAja-puruSayorambayabodhaH sarvamiddha prati vAca / anyatevAmupada mela sadoSastha vakSyamANatvAt rAja-putrayorathayodhamApatAtparya ke prathametatyAdau tAtparyyabhrameNa rAja-puruSayo pathabodhAnAraM tAtparyyapramathA rAja-puruSayoravayodhamanpAdanAca jAparyaviSayetyapathabodhavizeSaNaM / na caivaM khaNDavAkyArthabodhAnantaraM ajavAbArSaghaTitamahAvAkyArthabodho ma syAt evaM rAja-puvAndhava (9) tatpadanyajJAnaviSaya-tatpadanyajJAnavivaminnatyaniveze varSa.. (1) anvayabodhoma vipana iti kha., ma.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ jamAkhAturopasame shikaajaavaadaa| . . . r'iikssaa, maathniimukh thlindii phiphaa nayati yati pAbAnayatItyukta kiM ghara bhanyahati jijJAsA bhavati / ghaTaH karmatvamAnayanaM kRtirityapA bodha-gaNa-purulAvayabodhobhayatAtparyyate'yametItyAdau tAtparyapaha. paupiya'krameNa rAja-putrayoravayodhAnantaraM rAjApuraSayoravayabodhaca na syAditi vAcyaM / tatkAlIna-tatpurucIyalaviziSTha-majamitavAbhAvayattAtparyaviSayAcathayodhakApasya vizazvadalema vivakSitalAt / ma caivaM tAdRzAvayoparatAvIke ayametatyAdau rAmapuSayora vayodhAmantaraM rAja-puruSayoravagabodhasamaye rAja-puSayorapi punaranvayanodhaH syAditi vA / khagar3avAkAryabodhAmasAraM svagaDavAkyArthaghaTitamahAvAkyArthabodhavadiSTavAditi bhAvaH / gharamANayatItyaca satyasandAlamatvaM pratipAdayati, 'dhaTamAnadhana mi, 'ghAmatyukta iti kevalaM ghamityukta itya:, "kimAnayatIti kimAnayanaM vaTakarmatAnirUpakaM darbhamaM betyarthaH, 'zrAmayatautyuko kevazamAnayatautyukta ityarthaH, kiM ghaTamiti 'kiM ghaTaniSTakona bhAnayanabhiSTamirUpakatAkamanyanikAyalaM pAnayanamikSya kalAkaM betyarthaH,(1) "jijAmA bhavati' prazno bhavati, to ghaTakammelyAnadhanayonirUpakAtmakamamantraprakArakajijAmAbAyogyapadArthApasthinijamakatva miti :(1) / vizAmA binA prabhAnupapanyA sevana ghaTamityAdisyale ghaTamityA ( ki ghanihAvamAmayananinispanAkamandharatyartha iti kha.. (E) invaya iti s.|
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ tima zAsyenopasthitiH cayANAM tukhyavat samara pra thamaM yato rAja iti puruSeNa nAnveti kintu puceNa tatawards vyarthaerfetAnvayabodhatvamiti / J ghaTaH katvamityAdivAcyasyaghaTAdipadajanyaghaTAdyupaM vinivelaca premetyarthaH tathAca vailanayamevAprasiddhamiti bhAvaH / 'prajanivetyAdesataprayojanaM dUSayati, 'jathANAmiti rAjaputra- puruSANAmitAH, 'tukhyaar' ekadA, 'prathamaM' janitAnvayavocadazAyAM, 'yataH' tA'virataH, 'tata eva ' tAtparyyadhIvirahAdeva, 'agre'pi' janinterest entermapi paruSeNAncitItyanuSajyate ''yarthamiti go prayojana kamityarthaH / yathAzrutantu na maGgacchate ghaTamAnayetyAdI dhArAvAhika zAbdabodhavAraNA yAjanitAnvayabodhakatvadalaNyAvazyakatathA beyabhAvAt ! are syarthamiti yathAzrutameva sAdhu / na ca ghaTamAnayetthAdau urierference ofraNAyaM tasyAdamyakatayA kumare vaiyarthyAmiti vAcyaM / anumitau svamAmAkAramiddheriva zAbdabodhe'pi svamamA' nAkArazAbdabodhasya pratibananara dhArAvAhika zAbdabodhAbhAva-' sambhavAt anyathA tadupAdAne'pi sajjJAnameva zAbdadhatutayA avinazvadavacyatajjJAnamAdAya: dhArAvAhikazAbdabodhaidyApaterakhAdityabhiprAya ityA: 1 navyAstu dhArAvAhikamA lasyeva dhArAvAhikamAndasyApyabhyupaga
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAGgAvAdaH / iti zrImadgaGgeopAdhyAyaviracite tatvacintAma maMbI zabdAsturIyakhaNDe bandAkAGgAvAdapUrvapakSaH 'mAyamityabhiprAya: amara miTTAsavaNe anitAmadha'tiarrerture farasi patra staffta prADa: iti zrImathurAnAtha tarkavA gauzaviracite tatvacinAmaNiraha zabdAkAGgAvAdapUrvapacara // (miti bhAva iti zra0 /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ "feat atha zabdAkAGgAvAda siddhAntaH / ucyate / zrabhidhAnApayyaivasAnamAkAGgA yasya yena vinA naM svArthAyAnubhAvakatvaM tasya tadaparyavasAnaM. atha zabdAkAvAdamivAntarahasyam // TIkAkAro lakSaNameva pariyAnAyati, 'amidhAnesi, abhidhAnapadaM karaNavyutpacyA zabdoccAraNamabhidhatte tApamAna phakhAnutpAda:, tathAca taduccAraNajanyatAdRzAbdabuddhI taduccAraNajanyatAmraprAbdadhoprAgabhAva AkAzeti patitaM taca pUrvI rUpeNa duhaM / na cAbhidhAnapadaM bhAvavyutpatsthA zAbdabodhapara tasyApavamAnaM zrabhAvaH tathAca tAdRzazAbdabodhe tAdRzazAbdabodhAbhAva zrAkAGketi phalitArtha dati vAcyaM / SaTaH katvamityAdAvativyAptirityataH pAribhASikamabhidhAnA pavanAmapadArthamAtra, 'yasyeti, yatpadanivayaM'padena vinetyarthaH, 'ma khArthAnvayAnubhAvakamyamiti meM tAdRzAmyatrodhaityarthaH, 'ta taditi tatpadakha tatpavasvamityarthaH, 'apayryavasAnaM ' tAdRzAmbavanodhe zrabhidhAnAparyavasAnaM tathAca catpadaniSyutpadavyatirekaprayukto yAdRzAcacanodhAbhAvastatpadakha tatyadavanaM tAbUzAabhidhAnAparyavasAnaM iti phalitArthaH / padmama
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ NinadMNAPOINTMKOr.. zramAsAnurImA shbdaacaahaavaad)| .. prAvadha kAraNAbhAvAt kAryAbhAva iti pratItimAdhikaH khasyasambandhavizeSaH, tamatiyogijanyapratiyogikalaM vA tanmayunAvaM, bhavati kAvyavahitapUrvavartitArUpasamabhivyAhArabhambandhena ghaTapada niSThasyAnukhArapadastha vyatirekaprayuko ghaTavakarmAlamiti bhedAnvayajubhAvaiti tAdRzAnvayabodhe ghttpdsthaamumbaarpdvcmaakaasaa| evaM vinig2amamAvirahAdadhyavahitottaravartitArUpasamabhiSyAhArasambandhamAnakhArapadaniSThama ghaTapadasya . vyatirekaprayulo'pi ghaTavatkarmatvamiti bhedAvayabuDAbhAva ityamubArapadamya ghaTapadavazvamapi tAdRzAnvayabodhe pAkAGgA, ghaTaH karmavamityAdI avyavahina pUrvavartitApanamabhithAhArasambandhena ghaTapadaNya karmavapadavattvamanyavahitottaravartitArUpasamabhivyAhArasambandhema karmatvapadamya ghaTapadavaca ghaTavata vArmasvamiti bhedAmyabodhe zrAkAsaga, avyavahitapaJcavattiArupamamaniyAhArasambandhena ghaTapadaniSThastha karmavapada myAna stiottaravartitAkapamamabhiyAhArabhambandhena karmalapadamiSTamya ghaTapaTavatvasya ca yatirekacordhaTavatkarmatvamiti bhedAnvayabodhAbhAvAprayojakatvAt kAraNAbhAvasyaiva kAryAbhAvaprayojakAlAn, 'mahitapUrvavartitAsambandhena ghaTapadaniSThasya karmatvapadasyAvyavahitottaratitAmamvandhana kahatvapadanihasya ghaTapadavatvastha vA sAdRzabhedAnvayabuddhAvaDetatvAt / na sa ghaTapaMda'nukhArapadavAlasthAnambArapade ghaTapadavattvasya ca ghaTavatkarmAtya miti bhedA vayavuzavAkAGkSAle jamnaM ghaTaityAdAvapi tAdRzAnvayadyApatiH . payavahitotsaravarmitAsambandhena ghaTapade mukhArapadavAvasyAyavarita varmitAsamandhemAmumbArapade ghara padavalasya ca ta mAyAditi
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathaM vA samabhivyAhArasambandhena yatpadaniSThaca pada vyatireka madhuko yAdRzAnyAbhAvastA prathamabhivyAhArasamAndhena tatpada satpavasvaM tAdRzAmbavabodhe cAkAta vivacitatvAdityakSa vyaka hita pUrvavarttitArUpasamabhivyAhArasambandhema ghaTapade anukhArapadavatyamontaravarttitarUpasamabhivyAhArasambandhenAnukhArapade ghaTapada meva vA tAdRzabhedAvayabodhe zrAkAGgA / na ca yAdRzamamabhi'kAhArasambandhena yatpadaniSTham yatpadasya janyo yAdRgrAvayabodha iti sAragarbhameva khacaNamastu lAghavAditi vAcyaM / nannabodhAbhASAmAya jJAnaM kAraNaM yena gauravaM dUSaNAvahaM syAt, zrapi tu sa saptapada tatpavanyamevAkAGkSA, tajjJAnameva zAbdadhIhetustatparicAyaka JcAnvayabodhAbhAvAntaM / na ca tatra gauravaM doSamAvahati paricAyaka zabdalAghava-gauravayorakizcitkaralAditi bhAvaH / raca jJAyamAnazabdakaraNatAmate, zabdajJAnakaraNatApace tu yAdRzasamabhivyAhArasambandhe yatpada vizeyyaka - catyadatrakArakopasthitivyati'dekaprayukto yAdRzAnpayabuddhyabhAva iti pUrvvadalaM vivacaNIyaM, uttaradasantu tumevAnyathA asambhavApatteH, padajJAnasyeva kAraNatayA ghaTavatkarmAlamiti bhedAnAbhAvAdau ghaTapadaniSThasyAnukhArapadAde tirekakhAprayojakatvAt kAraNAbhAvastheva kAryyAbhAvaprayojakatvAt / na caivaM padaH karmatvamityAdAvavyavahita pUrvavarttitAsambandhema ghaTapade kalapadavatyayAvyavahitottaravarttitAsambandhena kalapade ghaTapadastha ghaTavatkamamiti bhedAvayavAMdhe zrAkAGgAlApatiH tAdRzabhedrAmyAbhAvavyavahita] pUrvavarttitAsambandhena ghaTapadavizeSa-kamala A * *
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... 13. ... HINisha . . zabdakhatarAyapake bhabbAkhaturIpakha ke bhannakAzAvAdaH / . .. 2664 padaprakArakopathitaH avyavahitosaravartitAsambandhena kAlapadavika, saka-paTapaMdaprakArakopasthiteza vyatireNApi prayuktvAta avyavarita : pUrvavartitAsambandhenAsukhAratvarUpeNa vA svapadaprakArakaghaTapada vizazyaka bhamaNyAcavacitotsaravarttitAsambandhamAnusvAranarUpeNa karmavapadaviyogdhaka-ghaThapadaprakArakannamasya ra mAdRzAnvayabodhajanakatvAditi vaacch| satsaMsargaka- yatpadatvadharmitAvacchedakaka-yApadalAvizeSaNatAnacchadakakanizcayavyatirekAyako yAdRzAmpayabudhabhAvantatsambandhena natyadalaviziSTe , tatpadanaviziSTavatyaM tAdRzAmbadhabodhe bhAkAGkSati vivakSitatvAt / va tathApi avyavahitapUrvavartinAsambandhana gharapadalAninidhakarmavapadalAvacchikavAvAdAvatiyAtiH ghaH karmatvaM ghaTamiti mamUhAsambanarUra ghaTavata karmagiti bhedAnvayanovajanakAtayA ghaTapadatvadharmitAvacchedakakAvyavahitapUrtAvanitAsabhargaka karmasvapadAvAdanchina - kAraka nizyAdivyatire kegApi prayukalA tAdRzAnvayanu sAmAvasyeti vAcya : tathAvidhAniya vAniya tirekaprayumAtvastha vivacitatvAta sminaabndhaanimun niskaass batAdacchedakakaniyayalAyazcibhAbhAvapazuzca ma ghaTavatkarmamiti bhedAmayabodhAbhAvaH kAraNatAvacchedakAvapinAmA naiva prayukayAt kAryAbhAvasya, sAniyogijanyapratiyogiphala tatprayakAlamiti patre anyatvameva tAdRzaM vivakSaNIyamiti na kazidoSaH / evaM bAlazAbdAbhAvo'pi yAdRprazAndavaTitadharmAvacchinnAbhAvo vivakSitatena, .. tAnasamUhAsambanena ghaTAbhinaM ka tvaM ghaTa takarmatvamiti samU-- jlaadhiijnnaanaamsthaanelaakssdbnirmlnin
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ RA "cintAmayo bhedAmbavabodhAbhAvasya ghaTapadasya dharmitAvacchedakakA vyavahitapUrvavarttitA- karmAkhapada vizeSaNatAvacchedakaka nizcayatvAvacchinnAbhAvaprayutve'pi na catiH kAryyatAvacchedakAvacchinnAbhAvasyaiva kAraNatAvacchedakAvakibhAvaprayukatvena ghaTaTTattikamiti bhedAmbaya buddhilaghaTitaaffararata fnanicayamAvacchinnAbhAvAprayuktatvAt tAdR bhedAn vighaTitadharmAmya tatkAryyatAnanacchedakatvAditi nAti. svAtibhApi, itthaJca kala-kartRkaraNatvAdivizeSyakA dhevatAsaMsargaka ghaTapaTAdipakArakazAbdabodhe'vyavahitapUrvavarttitAsambandhena ghaTapaTAdipade'nusvArAdimavatottaravarttitAmanvenAnukhArAdipade ghaTapadAdikAGkSA tena ghaTaM paTaM ghaTena paTena ityAdAveva arguraratdho na tu ghaTa: katvaM paNa karmAle Ta: kalaM paTaH kalelaM ghaTaH karaNalaM paTaH karaNatvamityAdau tathAnvayabodhaH, evaM kRti - vyApArAzrayatvAdivizeSyakAnukUlava- viSayitvanimm pitatvAdisaMsargakAmayana-gamana-darzanAdipakArakakAbdabodhaM prati zravyavahitapUrvavatAsambandhena zrAnaya-gacchapazyadAda yAdipada vyavahitottaravarttitAsambandhena tyAdipade anaya-gadha-pakSa padAdimaJcAkAGkSA mAnayati gacchati pazyattautyAdAveva tADuzAnvayabodho na tu zrAnayanaM kRtiH gamanaM vyApAraH darzanamAzrayatvaM saarat tathApayavodha iti niTaM / na caiteSAM jAnasya hetule mAnAbhAva: katvAdivizeyyakAdheyatA saMsargakaghaTAdiprakArakazabda bodhe vibhatijanya kalAdyupakhite tulAbhyupagamAdeva ghaTaH karSa-mityAdau tAdRzAtvabodhAbhAvasambhavAdevaM kRtyAdi vizeSakA nukUla
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ bndaakaanggaavaadaa| gyAdisaMsargakAmathanAdiprakAra kazAbdabodhe tyAdipratyayajanya su sthiterhetubhyupagamenevAnayanaM kRtiH gamanaM vyApAra ityAdI tathA Praatararaarad vAcyaM / zraghaTa ghaTAm TA ghaTaM ghaTa-TA ityAdI ghaTo'sti cetreNa pacyate ghaTo'si pakSAnayetyAdau ca HeroesodhApateH zramAdi vibhatijanyakarmAnvAyupasthitimA evaM tirAmadhanaM zrAmathamaM tiriyAdau zrAmayanamasti pacati netyAdau ca tathAasterpatezca tyAdipratyayajanyahatyAyupasthitimatyAt / caitAdRzAkAGgAjJAnasya hetu viparItavyutpannagya caitraH karttRnaM ghaTaH kamityAdau caicaniSkalaM ghaTavRtti katvamityAdyanvayabodha. kathaM syAditi vAcyaM / viparItavyutpannasyAdipade 'nukhAra Adideva tAdRzAbdabodhodayAt / na hi vastugAthA na dAda zranukhArAdimattvasya zramasvAra ghaTA vA jJAnameva tAdRzAbdabodhe hetuH api na ghaTapadatvAditAdakakA mukhArAdivizeSaNatAvacchedakaM anamyadatvamitAva cchedakakaM ghaTapadatvAdivizeSaNatAvacchedakaM vA bhrama- pramAsAdhAraNaM jJAnameva tAdRzAbdabu hetuH yasya puMsaH pAdamAnasvAratvabhramaH tasya tu ghaTa-kalAdipadAt ghaTakAcorapatyA mAnaso'nyayabodhaH zabdaprayojyalamivanyamaJca gAndatyAnubhavaH / nacaiva ghaTavRttikatvamityAdyanvayabodhe ghaTamityAccAnupUrvyo vizeSa zrAkAGgA zrAnayamAnukUlakRti rityAdyavayavodhe ca zrAnayatautdyAdyanupakhavizeSa kati phalitaM tathAca ghaTamAnayatItyAdau dhArAvAhikazAbdabodhApati: tAdRzAnupUbrvI vizeSajJAnasya svaprayojyata tatpadArthoMpa
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra kSitidhAraiva hetutayA zrapathabodhe jAte'pi tAdRzapadArthoMpakhitidvArA tamAditi vAcyaM / zramati viSayAntarasaJcArAdau dhArAareninayat dhArAvAhikazAbdabodho'yogyata eva / zrastu vA feat samAtAkAramidbhiriva zAbdabodhe'pi ukrameNa samA mAkAra zAbdadhorvirodhinauti fut fad: 1 nanu tathApi karmatAvizeSyakAdheyatA saMsargaka ghaTaprakArakAmyayalodhe'vyavacita pUrvavarttitAbhambandhena ghaTapade'nukhAravavajJAnasya adhyatoravarttitAsambandhenAnukhAre ghaTapadavattAjJAnasya cobhayorhetuve paraspara vyabhicAraH kAmamAnAdapi tAdRzAbdabodhodayAt daNDa- cAvatsamuccayena kAraNatvasyAsambhavAt / kiJca ghaTaM ghaTI ghaTAn hari naat mezAn kumbhaM kumbha kumAnityAdI ghaTaNyAmaghamaM kalamasyAnayanaM kumbhadhyAnayana mityAdau ca tAdRzAnvayabodhe vyabhicAraH / na ca tatra ghaTamityAnupurvI smaraNAdeva tAdRzAnvayabodha dUti vAcyaM / vibhigamanAvirahAt ghaTAdipade zrIkArAdimattvaM kammamAdipade khArAdimameva vA tAdRzAncayabodhe zrAkAGkSA ghaTamityatra ca tatpraraNAdenAnvayabodha ityasya suvacalAt evativizeyakAkulavAdisaMsargakAmayana prakAra kazAbdabodha'cava isa pUdevatA mAnapade tipadavatva jJAnasya zravyavahitottaravarttitAsambandhena tipade zrAmaya padavanvajJAnasya cobhayahetule parasparaM vyabhicAraH, Anayati zrAmayataH zrAmayamti prApayaMti prApayataH prApayanti ityAdAvapi tAdRtAnyathabodhAt vyabhicAraca / zrathAvyavahitapUvi phitA sambandhema acturerave: katvopasthApaka vibhaktimatvasya zravyavahito
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ zandakAGgAvAdaH / 11 ghaTAm saravasambandhena kavopasthApaka vibhaktau ghaTopasthApaka nAmapadaawar ca dayorAkAGgatvaM itthaca ghaTaM paTau awi awa kamAn kumbhaM kukSau kummAnityAdau ghaTAyAmathanamityAdI arfe vyabhicAraH ghaTopanyA pakanAmapadatvena karmAllopasthApaka vibha tvena ca sarvveSAmanugabhAt / nApi yatra ghaTamityAdau ghaTAdipadava pade lavaNyA paTavRtti karmatvamiti bodhastacApi na vyabhicAraH / ma ca tathApyuktayordvayoreva parasparaM vyabhicAra iti vAcyaM / vinigamanAviraheNa ubhayojanasyaiva hetutvamiddhau mayobhayogAdeva nAmazabdadhau tu pratyeka mANajJAnAdityanAthatyAbhyupagamAt evakRtikAmukUtatvAdisarga kAmayamA damakAra kazAbdabodha'vyavi tavaiva saMtAsaMsargeNa zranayamopasthApakadhAtau kRtyupasthApakA khyAta zravyavahitottaravarttitAsaMsargeNa mRtyupamyApakAkhyAte zranayamo panthApaka dhAtumattvasya ca dathorAkAGgAnaM evaJcAnayati zrAnayataH zrAnayanti prApayati prApayataH prApayanti pratyAdau na kApi vyabhicAraH zrAnayamopamyApaka dhAtutvena yupasthApakAkhyAtatvena ca sarvveSA'manunagAt, nApi yaca pacatItyAdau pacAdidhAtorAmayame lakSaNacA nayanAnukalA katirityanvayabodhastatrApi vyabhicAraH / na caivaM ghaTamityAdadvanAdivibhakivirahAt kathamavayabodha dami vAcyaM / tatrAnukhAratvAdinA zramAdityA avayavo dati mAt anyathA pramukhArAdo kanve zaktivirahAt tataH karmavAdizAbdabodhAnupapattiH vRcyA padajanyapadArtheaupasthiteH zAbdadhahetutvAditi tU na ghaTAm ghaTam ityAdAvapi ghaTahattikamityAdyaya A 1
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ bodhApateH ghaTopasthApakanAmapada am-pramAdivibhaktimatvasya zabAna nAmatva-vibhakilpayordhAtvAkhyAtatvayozca masAdhAraNayoranugamayorabhAvAt tAdrayeNAnugamAsambhavAcca / apica ghaTAdhupasthApakamAmAdipade karmatyAdhupasthApakavibhattavAdimavasya yena kenApi rUpeNa zAma hetuH tAdRzamAmatva-vibhakvitvAdimA vA ghaTapadaskhAmpadavAdimA vA, bhAdyaH prameyatvAdirUpeNa bhAnAdapi gAbdajJAnApaneH, na dvitIyaH ghaTamityAdau ghaTAdipaDhamya nAmavAdikamamA dipadamya vibhakriyAdikamaviduSo'pi zAbdabodhodayAt, nAnyaH ananagamatAdavasthAta iti anAH adhyavaminaparvavanitAmamargaka ghaTapaMdatvadharmitAvacchedakakaajhaamaar'i biy'ssdhaanaanuruunnlikhl paar'aam naaniyaviziekolavizegyatAkAzecatAsaMmargaka-ghaTaprakArakazAbdabuddhivena kAryatA, evamavyavahitottaravartitAmasargakAnuskhAranadharmitAva'kedakaka-ghaTapadalavizeSaNatAvacchedakakamizcathavena kAraNatA tAdRzamizvaviziSTakarmatva vizeSyakAdheyatvamaMsargaka- dharaprakArakazAbdabaddhilema kAryatA, vaiziSyazca svAdhikarapAvacchedena gyAvyavadito tarakSaNavarsitvaM, saca saMsargavidhayA praviSTaniti tadananugamo na doSAya mvarUpamambandhanale sambanmAnanugamasthAdoSatAyAH saunasAta anyatamavAdinA thazAkayadhida sugamamambhavAca / evaM ghaTaM ghaTau ghaTAna kalasaM kalasau kalamAn kumbha kumbhau kumbhAnityAdau pacadAmpUrbotaH karmavavizeyyakAdheyanAsaMmargaka ghaTaprakArakA cayabodho'nubhavasiddhaH tanadAnupUcauM nizcayaviziSTanamevaM svAdhikaraNAvacchinnakhAmyavahitottaravartitAmambandhana kAryatAvacchedake pravezya tattadAnapUrtI vizeSA
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' / ' ' "', ++ East '.' muhaabiibii jaay'aandhaa| silbhiy'nggaaassd-ghsaay'aarii jaarm-gaar'aar' aaNr'aalii:') saalghushiighr'khiirssi niy'aapaal bhgnyjy' jaarm-jaalaamini l ab mimi:, ykhnr' r'uul- r'uulaadimbindh-gndhaa r'iir'i khn aaashaa ai: kaar'n kr'aa kaar'bighaa phuliibiy'aamaalilaa jbaalaaktibiss-baasindhaajaalii br yaa bs aph m bliiy'aaghaar'aanniisiaajokkaaninaa jaam- hmaassH| nthgi ythaabishobilaa nmukhii bimaanggaalilaay''pi zAbdabodhodanA hAbhicAra iti vAcchaM / svaprayojyatattapadApanyjinishpn n n nthi nl abl maan| etena nAprameyamityAdau sadAdiyadepi ghaTAdiniSTakAlAdhupakhinir'aa jaanaakibilaanaa gindhaakaashr'iikhnn lnt ghliy'aanaash bishbaajhaamaal lr'aair', r' : sy' shraahii kbilaathi . singgaalaahii sbtbaahi r'uumr'aa r'imshbaay'naaml-jaahimaahmaaslinaa naa ghnissaadbaantnushrii bissy'hmaandhaakkaa di gi| jaambindh thaakhi -i niin binaaml naar'iir'issinginaar'iir' sshrm nnaantmulii siaalaa nulaa mhaasinaajhumaar'aamlaam| | 21 mnnbaanulmmiaahi: kssnniiy' : dhaan 1 gh ghukh laanti|
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ Raftaarnat ma kacittu (9) kuloddezyaka- ghaTavidhedhakazAbdabuddhivasya ghaTamiarerapUrvI vizeSAtsakAkAGkSA nizcaya kAryyamAvacchedakatathA tadAdipadanyakarmala vizezyaka- ghaTaprakAra kazAbdabodhe na vyabhicAraH viziSTa padArthalena tAdRzogya-vidheyabhAvAyatvAbhAvAt (5) ghaTamityAdau ca karmavacchedena ghaTasaMzaya virodhiviSayitAvyApyatAdRbhaviSayitAyAanubhavamalenAbhyupeyatvAt ityAha (2) tadasat / tathApi ghaTaM ghaTau ghaTara hai rat heryAm ityAzcAnupUbrvIvizeSANAM parasparavyabhicAravAraNAyokrakramagyAvazyamanusaraNIyatvAt / ma yevaMrUpe hetuhetumadbhAve ghaTaH karmatvamityAdAvapi karmatvavizeSyakAdheyatva saMsargaka ghaTaprakAra kazAbdabodhApati: (4) ghaTaM kalamamityAdyAnupUbavizeSAtmakAGgAjJAnAnAM tAdRzajJAna vyavahitottarava tAdRzAbdabodhaM pratyeva tulAditi vAcyaM / ghaTaM kaSamizrAcAnupUrvyo vizeSajJAnAvyavahitottaravatiriktAdRzabhAbdanodhasyAprasiddhatayA tadAnupUbrvIvizeSajJAnAtmaka vizeSa sAmagrIvirahAdeva tatra tAdRzAbdabodhAnudayAt vizeSasAmagrIsahitAyA eva sAmAnyamAmayyA narratekatvAt / na ca ghaTaM kalarsa ityAdhAtu pUrvI jJAnAvyavahitottaravarNyatirikratAdRza zAbdabodhaH tatpadAdijanyatAdRzazodha eva prasiddhastasyaiva ghaTaH kalamityAdI utpattiprasaGgaH (1) ke visviti kha0, ga0 / (9) ekapadasyAdhyapadArthAnA uddezya vidheyabhAvAsvIkArAditi bhAvaH / (9) itvAriti kha0, ga0 / ( * ) yogyatA jAnavalAdevetyAdiH /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma-vibhakti-dhAtvAkhyAta-kriyA-kArakapadAnAM para rati vaac| tatpadAdijanyatAdRzazAbdabodhe vajanyaghaTaniSThakANAdhAtmakaviziSTopasthitidvArA tatpadAdizAmanya kSetatayA tadabhAvAdeva tsyaasmbhvaat| tAdRzopasthitidvArA tatpadA dizAnanya kArya nAvacchedakazca tatpadAdimAnaviziSTatAdRzazAbdabuddhitvaM vaiziyama svAdhikaraNAvacchedena svajanyaghaTamiSTha karmavaviSayakataMsadapasthityavyavahitonsaravartitvaM, ityaJca kRtyAdivizeyakAnukUlatvA disaMsargakAnayanAsindhaandhr`iibi sbnishminaaghaaNhmaaldghldharmitAvacchedakaka nipadatva vizeSaNatAvacchedakakaniyarAtvena kAraNatA tAdRzanizcayaviziSTakRtyAdivizeSyakAnukalasvAdisabhargakAnathamAdiprakArakazAbdabuddhivana kAyaMtA, evamavyavahitottaravartinAsaMmargakatipadatvadharmitAba chedakakAnayapadAvavizeSapAtAbachedakakanizcayatvena kAra NatA tAdRA nizvaviziSTakaraNAdivizezya kAnukUmatvAdimirgakA. nayanAdiprakArakazAbdabuddhivega kAyaMtA ityAdikrameNa zrAmayati pAnayataH bhAnanti prApayati prApayataH prApayantItyAdiyavadAnupUrlotaH tyA sAyA vA kRtyAdivizegyaka nukUlatvAdisaMmargajaanaasiy'aasmiiy'aar'mbi: nksaasuliinikhnr' kAryatAvacchanda ke prayezya pratyekAnupUrvoghaTakapadayorvizeSya-vizeSaNabhAvabhedAt kAryakAraNabhAvadayaM bhodhyaM, pAnayanaM atirityAdau 'tu vizeSasAmayau virahAdeva na tAdRzazAbdabodhodaya iti samAsaH / madhyeSu pakSaNaM saGgamayati, 'bhAma-vibhauti ghaTAdipadAnuskhArA
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvacintAmoM chuto na bhAbdabodhaH, evaM kSetra: pacate sADalaM paztotyAdau karTasyakarmavAdisambandhema pAkAdivizeSyakaH kSetra-taNDulAdiprakArakaH kuto ma zAbdabodhaH, evaM . pacati gacchati cetyAdau uttaravartivAdisambandhena gamanAdivizeSyakaH pAkAdiprakArakaH kutI ma zAbdabodhaH / maca nAmArthayonAmArtha-dhAtvarthayordhAsvarthayozca adena pAmparamavayavodhasya(1) avyutpannavAna tatra tathA bhAbdabodha iti vAcyam / lindaashrulmaar'iisulningaaln aandhaa snaaduzAbdabuddhAvanirvacanAt / aya tatpameyamityAdA veva tAdRzazAbdabodhaH prasiddhaH tadAdipadena tAdRzaviziSTopampinihArA tA. zAbdabodhajanamAt tathAca tAdRzazAbdanodhaM prati vajanyatAdRzavibhiSTopasthitisambandhena tadAdipadanAnasya hetutayA tadabhAvAdeva lokasyaleSu tAdRzazAbdabodhaH / na ca tathApi saMyogAdisambandhana ghaTAyuddezyako naulAdiviSayakaH kuto na zAbdabodhaH nAdRzoddezyavidheyabhAvApana jJAna prati tadAdipadanAnamyA hetutvAn viziSTasya padArthatve tu tAdRzavirSAyatAvirahAditi vAcyam / yatra hetasaMyukAdighaTa-sadIyadhama-tahatirUpa-tatkarTaka-tatkarmakaza kAdyAnAkasambandha eva ghaTatva-dhamatvAdirUpeNa prazyA svacaNyA kA SaSTayA divibhAvoM athA maulasya narahaM caitrasya bATau paTasya kRpatvaM taNDulasya katiH ca syaudanaM ityAdau tatraiva tAdRzodeNya-vidheyabhAvapanA bhAndabuddhiH prasiddhA, sampradAyamate ' mobasya ghaTaH caitrasya dhanaM ghaTastha rUpaM lagaDalaM pacati catreNa paJcate ityAdAvapi tApamA(1) parasparabhedAnvayabodhasyeti kha, ga,
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkAGgAvAdaH / dabuddhiH prasiddhA tamate ca tatra dhyArthasya saMyoga-svatvAdeH saMsargaH tathA prakAratayA bhAnAbhyupagamAt evaJca ghaTavRtti katvamityApodhe ghaTAdipade ditauyAdivibhaktimatvAdikamiva nIlAdipar3he divibhaktimeva tAdRzAzvayabodhe zrAkAGkSA, svaprayojya -- itijJAnajanyamIla-ghaTAdyubhayopasthitisambandhena ca tanizvayasya tAdRzApodhe hetutvaM tena tAdRzavibhakrimatvajJAne'pi tato nauveragesthitau na tathAnvayabodhaH, sampradAyamate pUrvavartti loptaravarttivvAnyatarasamabhivyApArasambandhena pazyAdyanta naulAdipade ghaTAdipadavattvamapi tAdRzAnvayabodhe zrAkAGgA, svapayojyavRttijJAnaanyavizeSya-vizeSaNasaMsargeaupasthitisambandhena ca tanizcayasya hetutvaM tena naulasya ghaTaH caitrasya dhanaM ityAdau paSTyAdinA saMyoga - svatvAdarUpa - sthitidazAyAM samAnakAlInatvAdimambandhena no cetrAdarghaTadhanAdau nAnvayaH samAnakAlInatvAdisaMsargasya SaSTyAdyanupasthApitalAt itthaJca thathA ghaTaH karmabhityAdau ghaTabhityAcAnupRvavizeSAkAGkSA nizcayarUpavizeSasAmagrI virahAiTanti karmAcamityAdyanvayanodhAbhAvastathA ntatre dAvapi tattadAnapUrvI vizeSa makAkAGkSA mizrayarUpavizeSasAmagrIvirahAdeva moddezya vidheyabhAvApacatAdRzAnvayabodha dahi cet, tarhi naulo ghaTo'sti nIlaM ghaTamAnayetyAdau tAdAmyasambandheva nokhAderghaTAdAvavayo na khAt (1) ghaTAdyuddezyaka-naulA dividheyaka zAbdabodhe nIlAdipade SaSTyAdivibhaktimattvasya svaprayojyocaTAbhavopasthitisambandhena hetutayA tadabhAvAt maka ghaTAdena (5) aereraman: kathaM syAditi ga0 /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...tatvacintAmayI vayabodhe zrAkAsAmanyattyarthamevetyarthaH, na tu tadarthava nauzalAyavAra bhena samamanvayabodha iti bhAvaH / yadyapi vizeSaNavibhorabhedAvara bodhe kathamAkAGgAmampAdakatvaM / na ca naulena ghaTamAnayetyAta abhedAnvayabodhe zrAkAzAbhAvAvizeSaNa-vizeSyavAcakapadayoH samA vibhakrimamabhivyAhArasyAbhedenAnvayabodhe zrAkAkSAvAlasya zrAkAzA manpAdakatvamiti bAthama / naulaghaTaH naulotpalamityAdimama * sasthale sundara dadhi dadhauda miyAdAdasamAsasyale cAbhedAnvayabodha supapatteH(9) / na ca tatra supavibhakismaraNAdevAvayabodha iti vAcyA tadasmaraNe'pi prabhedAnvayabodhAt rAjapuruSa ityAdiSaSThItatpuruSAra guptavibhahismaraNenApi samAvibhaktikalAnupapataca tatra SaSThyA / natvAt na tu prathamAyAH, evaM nIlotpanna svetyAdikarmadhArayAdAva suptavibhakismAragoma bhamAnavibhaphikalAmamAvaH tatra tatra prathamAyA luptatvAt ma tu sadhyAH / ma prathamAdalubhatve'pi nAkAraNA tacAnvayabodha iti vAcyam / muTatara (nubhavAvirodhAt / ata viruddhavimakrirAhityamabhedAnvayabodhe tanvamityapi niram ! ki vibhakrirAbhiyaM hi vizeSAvA'vakapade vigeyyavAnakapadotarI bhakibhinna vibhanirAhiAvaM, vizeyyavA cakapada vizeSaNavAcakapada kAravibhannibhinna vibhaktirAhityaM vA, nAdyaH sundaraM dadhautyAdA amiddheH pratiyogikoTau vibhakta praveza prasiddhi sambhave'pi tamA tyAbhAvAt sokaM pacatItyAdAvabhAvAMcca / na dvitIyaH, da. naulotpalamityAdau zramiddheH pratiyogikoTau vibhazyapraveza (1) babhedAndhayabodhAbhAparivi ga / /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadA samAnavibhaktikayorabhedAnubhavabalAt vizeSa hi mithimambhave'pi nadrAhityAbhAvAt stokaM pacatItyAdAvabhAvAca / ata eva vizeSaNavAcakapade vizeSyavAcakapadottarAnumandhauyamAnavibhaktibhitravibhaphirAhiya, vizeSyavAcakapadaM vizeSaNavAcakapadonarAnusandhIyamAnavibhaktibhimavibhaktirAhityaM vA tadityapi na, stoka pacanIyAdAvabhAvAt sandaraM dadhi dadhaudaM naulotpalamityAdau suptavibhaktimasArato'pyabhedAnvayavAMdhAca, ditIye rAjapuruSa ityAdipaSTautArApuruSAdau naulotpalasyetyAdikarmadhAraye ca lupta vibhakismAra bhASyanupapattezceti / tathApi thAdRzya-yAdRza vizeSaNa-vizayyavAcakanolapaTA dipadamamabhivyA dArAt naula-ghaTAdyorabhedAvAbodho'nubhavamiddhastAdRza tAdRzanola ghaTAdimamabhivyAhAra. ena nIna-ghaTAghorabhedAnvayabodha AkAga, mamabhiyAhArazca kacidavyavahitapUrvavatriM, karidavyavahitAsavartitvaM, kacidapUrvavartitattatpadapUrvavartivAdikaM, kazciduttaravartitattapadottaravartivAdikaM iti krameNa bodha tattanizcayasya ca svaviziSTano laghaTAyabhedAnnayabuddhivAvacchinnaM pari hetutvamiti na parasparaM nyabhicAraH, tAdRzabhamabhivyA hAramadhye / amAnavibhakikayoH samabhivyAcAro'pi praviSTa iti vizeSaNa vibha kerAkAkSAsampAdakatva yukamiti dhyeyaM / : . pracAtyarthatAvacchedakAvacchimAgvitAvArthabodhakatva sambhavati tatpa rityAgasthAnaucityAdAha, 'yati. 'abhedAnubhavabasAdini, abheda maMmargatayA prakAratayA caubhayAnubhavasyA kArAta ityarthaH, vizeSaNa
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 raftaar gAnvitavibhakte ramedArthakatvaM ato vizeSaNa- vizeSyabhAaratraari arpadayoH, na parasparaM vinA / dvArafarer dhyAeAraM vinA pratiyogyalAbhAt na svArthA sthiteti vizeSya-vizeSaNavAcakapadIptaraMprathamA- ditIyAderityarthaH, 'vizeSaNa vizeSabhAveti paraspara vizeSya-vizeSaNabhAvena svArthatAvachedakAvakinnAnubhavAdanamityarthaH, 'sampadayoriyanantaraM chedaH vizeSaNavAcakapada-taduttara vibhakto sthirthaH, na parasparaM vineti nakhArthanAvachedakAvacchinayoH parakharaM vizeSya-vizeSaNAbhAvaM trinAgabhavamakala mityata itya molapaTa ityAdAveka tAhunIlAbhedatrAMza) eko ghaTa ityanayabodha iti bhAvaH / namu zayyAdivizeSyakAnukUlana di saMsarga kAnayanAdiprakArakaprAbdabodhaM pratyAyanAdipade yAdipadAkAGkSA ke dvAramityukAva AjayamalAdirupAyAdArAt dArakAM kAmayanAnukUlakRtimAn ityavayabodhaH kathaM syAdghaTaH mityAdAviva yAvadvizeSaNamAyau virAdityata zrAha 'dvAramityaceti zradhyAhAraM vineti zranayatItyAdipadAyAdAra bimA, 'ja svArtheti na dvArakAmayamAnukula nimAn ityabodhajanakatvamityarthaH zra hetumAha pratiyogya lAbhAditi, kAraNIbhRtAnvayapratiyogpaterabhAvAdityarthaH vRthA padajanyapadArthepakhiteH zAbdabuddhI hetulAditi bhAvaH / nanu svargakAmo yatetyAdau svargakAmasya kAyyayAga 6. (1) ekapAdavAMzceti kha0 /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlA dAkAGgAvAdaH / 18 mubhAvakatvaM vizvajitA yajetetyaca mamedaM kArya-: fafa pravarttakatAtparyya viSayajJAnaM nAdhikAriNaM vineti tadAkAGkSA | arraftardhakAro'pi zrazeSAdeva lAbha 2 iti pratIteH khargakAma yajetetyAdau sahamatI vidyAya kAlena ma khargakAmAbhyayaM svargakAmAdipadyAdipadavatvameva kAkAGkSA vAcyA tayAca vicalitA gajenetyAdI vargakAmarUpAsafareranaar zrAvirahAditya Aha 'vizvaniti, 'mamedamiti svarga yatimAdhyamivyAkArakamityartha:, prati pravartakatAtparyaviSayabhUta grAmasiyarthI, 'nAdhikAri vijeta, mAladargakAmanA vinetyarthaH, 'mahAkAGkSati, nalAGgAjJAnavizeSaH / karturiveti pavatItibhAnaM prayuk tu kSetra ityAdita yA pAkakRtyopayodhAmAgganumAna vAdivizekApaatraanartha:, 'adhikAriNo'pi vizvaSitetyAdI svargakAmasyApi 'prAdeSAdeva' zranumAnAdeva, anumAnaM yAbhijJAyaM tena 'divAnamANika iti granyasya na ponaru, 'zAma' vidhArthakAryadoSaH, 'tadayathaH' vidhyArthyAMce taramyayaH, "anumAnikaH anumitirUpaH, yA 'lAbha' upasthitiH / nanu svargakAmasyAnumAnana upasthitAvaSi kAlena saha tadanvayaH jabdagatipAdya eveti doSa -
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ ya zrAnayanaM kRtirityAdau zrabhedena nAnvayabodho'yogyasvAt tattatpadebhyastAtparyaviSayata tatpadArthasvarUpajJAnazva padAntaraM vinaiva / ghaTamAnayatItyadeva bhrameNa tathAPararacarfu fayA kArakabhAvena nAnvayaH, nAma myAdivizezyakAdheyAdibhedasaMsargaka ghaTAdiprakArakApabuddhiM pratyeva ghaTamivAyAnupratI vizeSa paTaH yAdItA zAbdabuddhirbhAta bhedamaNa va kuto nAvayabodha yata zra 'ghaTa: katvamiti, ayogyatvAt' yogyatAjJAnavirahAt, yogyataH Mera Harditi bhAvaH / yadi yogyatA tadA taditi padAra padArthopasthatireva kuta ita bhArU, vimeveti kA tu kathA yogyAcA hA nan zrayavAdi supa vizeSAkA Tika- ghaTA dipakAraka bdabodhe ghaTamityAdyApaTaH satyAdAvapi kadAcitAizararatdhe nAgadazAyAM tAzAnvayabodho dAte kathaM after we, 'ghaTamiti bhrameNeti zrayathArthanetyarthaH zrabhede gayA, tathAcAthathArtha tathAmbavatAtparye'pautyarthaH, tadAkyAt tathAweatergreat afdakAyA zrayathArthatvamiti bhAvaH / kriyeti kAnayamAnukUlavatimA nityanyabodhaca kadApi netyarthaH, patra hetumAha nAmeti yata ityAdiH 'avayabAMdhe abhedAtirika (1) ghaTAdipavyamukhAzAdapadaM vinaivatyarthaH, yogyatAyAH kA kathA yaugyatAdya padArthopasthatiH sutarAM bhaviSyatIti bhAvaH /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. zabdAkAturIyasale zabdAkAGkAvAdaH / vibhakti-dhAtvAkhyAta-kriyA-kArakapadAnA anvayabodhe tAnyeva padAni samarthAni na tu tadarthakAni pdaantraanni| amiH karaNatvaM odanaH karmAtA yAkA kRtiH iSTasAdhanatA ityAdipadebhyaH agnidinaM pacetetyareSa anvayAnopAta, agnikaraNakaudanakarmakapaNAkaviSayakakRtiriSTasAdhanaM iti tu vAkyaM na padaM, atarava hAra.-- --- ----- -- sambandhana khAliyanodhe, 'tAnyeva padAni nAmAdipada divyAhatadimAlA dikapAleja ghaTA ni, 'mama jivssyogyaani| magaca ki pragANaM dAyata pAra, nirgata, 'zatira samAdhana ti. ho.. mAdhanavaM vidhyarthaH ityeka matAbhimAyada / nana nAma-visayA-- dyarthAnAmabhadA tiri kama bandhanA cayanAtha nAmAdi padasamabhivyA zatavibhatyAdareva svarUpayoga ke nikara ko danaka netyAdA naudanaM parevAnayodhaH kathaM yadi yata gAi, 'kiraNaketi, 'dati tu vAkyamiti dAta na vAmagAH, na padaM na na dazArthapratyAthakaM, agrinodana padiya mAminidhanAmApani vizeSaNatayA nayAyaMka gatve'nyeti, karaNalazca nikapa: mana vizeSaNatayA pAke, kAvyatvacA yAta aginikA pinAsa yaga vizeSaNatayA hanIyA kAntei, (2) tAnA-ayanAmAnandhena thioSaNatayA pAke, ebamodana niSThatAmambandhena vizeSaNatayA hitAyAH karmavi, kammatvaJca nirU -~-.. ......... ....-..--.---.-.... 1) anyanyanyeti sva / 80 , yArthajana sa iti khaH /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ aafcantAmaNI 234 mityaca pikSipadA*yAhAraH, kriyApadArthasyAnyata upaanarean vizeSaNatayA pAke, pAna fvaSayitAmambadhena vizeNear fart tAdRzapAkaviSayako vidherarthAntaramiTasAdhanalamAzrayatAyambandhena vizeSaNatayAnyati abhikaraNa yAdI padamyAninidha lakSaNa, karaNaya karatA nirUpake lacaNA, tadekadeze karatAyAJcAnAM hayA meTenAnvayaH, tAdRzavArAtAnirUpakasya tu yA pAkapadArthasya pAkanirUpitasyaikadeze pAkera, ramodanapadaM zrodananipAtAnirUpaye kiM tadekadezatAvA zramaniSTasyAmadenAnvayaH, tAdRprakAniekA vakapadArtha pAni pitaya ekadeze pApedenAnvaSaH mAtRnirUpitA tu lacaNyA viSayapadArthasya viSaritA nicitAyAmabhedenAnvayaH, viSayitAzrayamya tu kRtAtamedenAnvayaH pada para taca mApanapadArthaka deo vAdhanatAyAmabhedenAcavA, pana tyAdAvamedenAnvayaH zramadasambandhena ekadezAnvA iSNutAyAJca viSayapadasyevAminiSThakara patAnirUpakor3anA nakatA epa pAkaviSayiNi lakSaNA. anyat tAtparyyagrA, tAdRmaviSayiNi kRterabhedenAmya, dRSTapadamapi tAtparyyagAhaka mAnaNdaSTamAM dhanaparaM tasya ca kRtAvabhedenAnvayaH dati bhAvaH / taveti yato nAma ghAvAkhyAtAdibhirvAdRzAtrayadoghI janyate nAdRzAnvayabodhe tAnyeva padAni samarthAni na tu gadAntarANItyarthaH kriyApadArthasyeti dhAtvarthasyApidhAnArthaH, pakapadArthasya pAkanirUpitasyeti khaH / " :
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ pazabdAkhyaturI makhaNDe pAdAkAsAbAdaH / 235 sthitau api kArakAnanvayAta asAmarthyazca svabhAvAt / anAsanamapi AsannatAdazAyAM prasannatvamabheNa vA anvayabodhasamarthameva / pahinA siJcatItyatra kiyA-kArakapadayoravayabodhe sAmarthyapi ayogyatAmAnaM ...-.--------- - -----------. .. ....... ... ... ....... - ..- . . ... . ...- . 'anyata. dhAtuM vinA, "kAraketi karmAvAvayAsambhavAdityarthaH / nanu padatyAvizeSa'pi kicidava svarUpayogyaM kiJcinnatyaca ki giyAmakamityata pAha, 'sAmadhye ni, svarUpAyogyatvacatyarthaH, 'svabhAvAn' jAnupUrko visapA mAlAsakAyo yogyatAvacchedaka bhavirahAta ! bhanAbhananyA svarUpAyogyatvAdava gAyodhAjanakatvopapatteH kilAmateH pRSaka hetulanatyata zrAi, nAmasamapauti vyavahitoca ratamapItaya.. prAsAdAyAM' aAdhAnana cayaniyoyupasthivida mAyA. inAntapratiyogyupasthityaccaya-- mAnasya svarUpamA hetavAne, taljAnamaH hatatvAta tyAna, zAmabhavanamaNa pati, anvayayoM mabhabhavati yanvayabodhopadhAyaka mevetyartha., jayAra tasta pAyogyale gataH kadApi lomanAma na syAditi bhAvaH / nanu mAma-vibhaki bAyo mAta-kiraNa kArakapa . dArthAnAmabhedAtirikamambandhanAndhayabodha nAmA dinamAbhanyA matavibhayAdInAM varupayoya vahina sisto yaca kuto na tAdRzAnyathabodha inyata Ara, 'kineti, bhAmartha pi' svarUpayogyave:pi, 'ayogyatAjAna' ayogyatAniyA, 'ataeva' 'ayogyapi svarUpayogyattamattvAdeva / manu yogyatAbhamadazANaM svarupayogyatAbhamAdevAnvaya
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 sattvacintAmaNai pratibandhakaM dAhe samarthasyApyanermaNiriva / ataeva yogyatAdhamAta pratibandhakAbhAve tto'pynvybodhH| nahi svabhAvato'samartha AropitasAmarthya vA dahati pati veti, prakRte tu padArtha svarUpajJAnaM na vanvaya - bhrmeaa'pi| puruSapadaM vinApi rAja ityasya putreNa samaM svArthAnvayAnubhAvakatvaM iti na sdaakaalaa| bodha ityata Aha, 'na holi, ramArato'samartha' ustugatyA ghanamaka, 'AropitamAmartha' pAropitajanakatAkananu paTa: kamalamityAdaH svarupayogatva taba samAnuyAdapi dAmo jAdhata eva ma kathaM nyAdilyata AI, 'prajhate viti, ghaTa: karma babhinyAdAvinyarthaH / vibhAjanitA tApajanakAmanya zrAkSAvarihAdadhabhatotyAdI rAjapathoravAdhAna mAra dvitIya rAja-puruSayora yabodhApattirAkAsAsavAn puruSavizeSaka-rAjaprakArakAvadodhamyAjanitatvAdamitI sijheriva bhamAnAkArakamaar'aam snilnaamaa anti ns ny'naani aangg, 'puruSapadaM vinApoti puruSavigethyakarAjaprakAraka.nyavu janakanvepautyarthaH, 'svArthAnvayAnubhAkatvaM' janirasvArthAnubhAkalaM, 'na tadAkAGkSati na navAkAkSetyarthaH, rAja puruSayoranvayabAMdhajanikati zeSaH / tatpadAnyagAbdayodhe tatpadajanyazAbdabodhamAmAnyasyaiva pratibandhakavAditi bhAvaH /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ indAkhyakha zAkAGgAvAdaH / ear bayANa smaraNajanitAnvayabodhadazAyAM puruyAnvaye tAtparyyAbhAvAt nAnvayabodha ityagre'pi tathA / na ca putrasyotthitAkAGgatvAt tenaivAnvayabodha iti arti | antarngha prathamamanvayabodhAt / arrantaratamarthatve sati zranitatAtparyyavidha ( 1 ) nave rAjapucayoravayabodhottaraM tAtpanyaMbhrame'pi rAja puruvaitaraodho na syAt pratibandhakasalA vAdityaruna, 'yati, 'trayANAM' rAma puca puruSaitattrayANaM, praniteti puSeNa mamamajanitAnvayatobhadazAyAmityarthaH, 'tAtpayo bhAvAm' tAtparyaniyAbhAvAdeva 'pi putreNa mamamanvayabodha janite'pi, 'tathA puru SAvaye tAtparyaniyAmAvAdeva nAvayabodhaH, tatyaniyama bhavandhayetiruvaH / nanu putrayavodgAyAM prathamaM puruSeNa samadhI totthitAkAalameva varjana tu tAtpayyaMjana-viracau nibandhane ityAgate, na peti. 'utthitAkAkSavAt mamambandhikalAt mamamandhikalaca sambandhyupasthitito panikAle bhavati 1 svajanyasya dirUpaM putratvAdikaM rAjAdipaTinamiti bhAva: / 'tAtparyyavazAt' tAtyajJAnavazAt puruSAvati kacidityAdiH kavityeva pAThaH, tathAnotthitAkAGkSA vyabhicAriNIti bhAvaH / 'zrataeveti catu taya:, zrayametatyAdI rAjaputrayoranvayabodhAnakAraM rAja 1 (1) kacit ki0 / rAjAdighaTitamityarthaH /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ tacintAmau arrarararaara ti kecit / prakRti-pratyayAbhyA 238 puruSayoranvayabodhavAMra phAyaivetyarthaH zranvayabodhasamarthatve satIti tadvizeyyaka-satprakArakatasaMsargakAncayabuddhijanakatve satItyarthaH, 'AkAGkSA' tadvizeyyaka-tatprakAra-tatsaMsargakAmyabodhe zrAkAGkSA, zraca satyantena ghaTaH katvamityAdinirAmaH, janakatAvacchedakantu tattadAnupUrbIvizeSavizitvameSa, ''janitetyAdinA rAjapucAmvayabuddhimAtAresenttyAdI rAjaputrayoravayabodhAnantaraM rAja-puruSayoranmayabodhanirAma, rAjapucAnvayabodhamAcatAtparyake prathama tItyAdau tAtpabhrameNa rAja-puruSayoravayabAMdhe jAte'pi rAja-putrayoranvayabodhe AkAGkSAyAdamAya tAtparyaviSayetyanvayabodhavizeSalaM / na caivamamAdrAja-rayabuddhiH rAja-puruSayoranyabuddhi bhavavizcaritayametatyAdI tAtparyyagraha paurvAparyakrameNa rAjaputrayoravayabodhAmabhAraM rAja-puruSayoravayabodhe'pei AkAGkSA syAt evaM ghaTamAtyAdau vakuH kAmaruzAbdabodhadayecchAyAmapi zAbdabodhadaye zrAkAGkSA na syAditi vAcyaM / ''ajanitetyAdinA tatkAlIna - tatpurupauya-samanitAparyAptaryAtkazcintAtparyaviSayatAvachedakasya vivacitatvAt tatkAlInava-tatpuruSIyatvayoH janitatvavizeSaNatvAtkAlAntare puruSAntare vA tAdRzazAbdabodhajanane'pi na chatiH, tatkAlapadaM phalIbhUtazAbdabodhAvyavahitapUrvacaNaparaM / ma caivaM tAdRzasamhAlambamatAtpayryake 'yamaMtItyAdI rAja-putrayoravayabodhosaraM rAja-puruSayoravayabodhasamaye rAja - pucayorapi punaravaya
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturovADavaDe zabdAkAhAvAdaH / bodhApattiriti vAcyaM / khagaDavAkyArthabodhottara khaNDavAkyArtha- . ghaTitamahAvAkyArthabodhadiSTatvAt, tAtparyA viSayatvaJca vA-tadinarasAdhAraNaprakRtapadajanyatvaprakArakecchAviSayatvaM tena zukAdivAkyamale bhagavatAtparyyamAdAyAkAjAmaulanyaM / na caivaM rAjaputrAnvayabuddhimAnatAtparya ke'yametItyAdau rAja-putrayoranvayamodhAnamAramapi rAjapuruSayoranvayavodhe zrAkAzApattiH bhagavattAtparyyasya rAja-puruSAvadhabodhe'pi macAditi vAcyaM / tadAkona rAja-puruSayoravayaboghaasnlaar`aalnsaamaakisthaa r'aajmukaaliig virahAt bhagavadicchA yA ayathArthalAbhAvaniyamAt / na ca tenaiva vAkyena puruSAntarasya kAlAntare tasyaiva vA puruSasya rAjapuruSAgvayabodhajanamAt tadAkyajanyatvAkArakabhagadizchAyA api gaja. puruSAyabodhe sambhava iti vaacch| ya tasmAda vAkyAna puruSAnarasya kAlAntare tasyaiva vA puruSasya rAja-empayoracayabodhastava rAja-pucathoranvayabodhottaramapi rAja-puruSAnvayabodhe zrAkAGkSAmanyasya dRSTalAn, a-purupayoravayavodhAbhAvazca mano'pi rAjapuruSAnvayayodhe bhagavanAtparyyamya tadAnoM jAmAbhAvena tAtparyaghaTinAkAmajJAnavirahATaya vA tammAdAkyA ridAnau melamya puruSasya tadvizayyaka-etatprakArakAnya ddhivavilyA kArakaM na kAlaunAvatatpuruSoyatvaprakArakaM tAtparyyamatra ghaTakamiti mokdossH| 7 tathApi yatra vaH rAmaputrAnvayabuddhimAce tAtparya zroturudAmaunapuruSAmmaramya vA, rAjapuruSAnvayabodhe'pi tAtyavya tatra rAlapucAvayabodhAnAramapi rAjapuruSApayoMdhei zrAkAsApattiriti vA /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmo karmatvaM bhAmayanaM kRtirityevambidhapadAmanyapadArthopasthitiLa thAmatiranvayabodhAGgamityAsatyabhAyAdevambidhazabdAnAnvayabodhaH tvayApyevambidhapadArthopasthite mityapi bodhya5) / 'pada vizeSeti ghaTamAnayeraNAdyAnupUrvI vizeSaghaTakaumatatattaddhaTapadAbhyadAdijanyaghaTa karmatvAApazcitirityarthaH / nanve - yamapyamanugamavAyaM kAraNatAvacchedakagauravaM punaradhikaM lAghavAdaghaTamAnayetyAcAnupUyauM vizeSajJAnoda hetRtvaucityAt / na janapadajanyapadArthApasthiteH pRthaka kAraNatvasyAvazyakatvAdgauravamiti vAccha / ghaTaM kalamamityAdipratyekAnupurvI ghaTakanattatpadazakrima dana kArya-kAraNabhAvavAlyaM kAraNatAvakedakagauravasAya ghaTAdizAbdabodhamA prati vRttyA zabdaanyaghaTAzupasthitilena kArya-kAraNabhAvaikya kampamAyAeva laghuvAdityasara mAdATa, 'ghaTaH karmatvamityAdi, 'padArthIpasthitiH' ghaTa-karmatvAzupasthitiH, itthaJca bhedakUTasya kAraNatAva dalAdhara kalamamityAdimakalA nupUrvomAdhAraNa eka eva kArya kAraNabhAva. iti bhAvaH / ana vRtyA zabdajangatvena padArthapasthitivizeSaNothA ma yathAkrazcitpadApisthitimAdAya nAlipamaGgaH / arthAdhyAhAravAdinaye tu yathAzrutameva sAdhu / 'anvayabodhAGgamiti krmtvaadivishessyk-ghttaadiprkaarkaanvyvodhaanggmityrthH| ma caivaM ditIyApada-karbhavapadobhayagocaramamUhAlambanena yatra karmatropasthitistacApyasvayabodho na syAditi vAcyaM / tAdRzavibhatijJAnAjanyA yA karma ____(1) mRtyAdi dhyeyamiti kaa|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zabdAturoyakhaNDe zabdAkAzAvAdaH / 231 rAkAhAretutvenAvazyamabhyupeyatvAt, anitAndhayabodhAt nAnvayAntarabodhaH tAtparyyAbhAvAdityAkAkSAyAH kAraNatvameva nAsti, kintu svajanakopasthitaH pricaayktvmaatrmiti| ........................... ... ... ... ... ... . --- ...- .. .. ... ..... vAdipadajanyopasthiniH tadanyopasthitivena hesulbasva vivakSitatvAta, 'evambidha zabdAdivi ghaTaH karmavabhinyAdisvarupAyogyazabdAdityarthaH, 'zrAkAkSA hetuleneti zrAkAlAnimayasahakAritanetyarthaH, anyathA'glahautAmAdipadazakrikamya ghaTabhityAdinithayavato ghaTaH karmatyamityAderghaTa-karmatyAdhupasthitI tazApayako dhAya dabAravApatteriti bhAvaH / 'janitAnvayabodhAditi prathametolAdI puDhe janitAnvaramodhAdrAjapadAdilArthaH, nASayAntara bodha iti na praNAlayayodhaityarthaH, bhavanmata gatiSaH, 'tAtpaObhAvAditi tAtparyajJAmAbhAvAdigdharthaH, evaM dhArAvAmikAmAnAkArazAbdabuhAvapi bhavada va ganiriti bhAvaH / 'AkAkSAyAH' pAkAkSAzAnansa, 'svagamakopasthineH' mAbdabodhajanakoyasthitaH' / mantra 'nanyA ityasarabhodvAvalaM, nadIjantu bhedakaTAnA fuSya-vizedabhAve vinigamakAmAvAta rAstarAnantakArya-kAraNabhAvaprasaGgaH, anyathA ghaTAdipadavadanavArapadAdibhiyathAvarahita radyat tadavya va nAdhavAt hetutvaucityAta tyA ghaTa-karmavAyupasthita pAratvAJca mAtimmana yahApaumi dik /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacikAmagai iti zrImahozopAdhyAyaviracite tAvacintAmaNau zabdAsyaturIyakhaNDe zabdAkAhAvAdasiddhAntaH / smaapto'ymaakaasaavaadH|| iti zrImathurAnAthatarkavAgIzaviracite tattvacikAmaNirahasye zabdAsyatarIyakhaNDara hasye zabdAkAGkSAvAdarahasyam // bhamAnamAkAkSAvAdarahasyam //
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ zratha yogyatAvAdaH / nana kA yogyatA, ) ma tAvat sajAtIye'mbayadarzanaM, zratha yogyatAvAda rahasyaM / AkAGkSA mizraNa yogyatAM nirUpayituM pRcchati, 'nanu keti, (9) zrAkAGkSAdikaM karoti yat pUrvamu tatrAdipadagrAyA yogyatA ketyarthaH, zrama zAbdabodhalacapakakA yyanukUlatvameva saGgatiriti bhAva: / 'majAtoyeti, tatmajAtIye tatsRjAtIyasyAnvayadarzanaM saMsargafreeeena niraast yogyatetyarthaH zrasti ca payasA mitIarat ye payo'sara karaNakakSetra prApayaH karaNakaedit payosntarakaraNakatvasya sarga nizcayaH nAti-tyAdau tu sekasajAtIye kApi meke vanikaraNakalama AtI kasyApikaraNakatvamya saMsarganiyo mAnti bAdhitanAt / na ca taca tatsaMsarga nizcayastaca tacchAbdabodhe yogyatA ityaM kiM jAtIyatvaparyanta nivezaneti vAcyaM / getighaTonI ityAdI jeeracarat raaulavya keH zAbdabodhAnupapatteH nandabodhapU tI tavyaH saMsargavidhAbhAvAt sajAtIyapAdAne tu taghaTajAtIye vyatyantare tolayakrimajAtIyasya maustavyAntarasya (9) manu ke yogyaseti kha0 / (1) nanu keyamiti ka0, kha01 *
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ referrint yathAkathaJcit sAjAtyasyAvyAvarttakatvAt / padArthatA saMsarganiyo varttata eveti na kApyanupapattiriti bhAvaH / atra yena kemApi dharmo sAjAtyaM vivacaNI (1) anvayitAvacchedakadharmANa vA, (2) zradharmAvichi tannidhammavicchinnasya saMsarganiyatra tacchandabodhaM yogyateti phalitArthaH, dvitIye zrambavitAvacchedalaM yAdRzadharmaviziSTasya tathya phalIbhUtazAbdazodhaviSayalaM sAdRzadharmAvaM, tathA ca viziSTatadvizeyyaka-taviziSTata hi zeSaNakazAbdabodhe taddharmarUpeNa yatra kutracit taddharmarUpeNa yasya kasyacit saMsarganiyA yogyateti paryyavakhitArthaH / tatra na prathamaityAha 'yatheti, 'avyAvarttamAditi vakrimA micatItyAdau seko na vahikaraNaka iti vArdhanidyayadazAyAM zAndabuduravyAvarttakatvAdityarthaH tAdRzanAdha niyama be'pi kriyA kiraNA prameyaM vanikaraNakaM meko dravyakaraNakaH sekaH prameyakaraNaka: sekaH prameyavAn iyAkArakasya saMkramiSThadharmAvikiraNatvaniSThadharmAvacchinnasaMsarga nizcayasya mabhavAt / na ca tadAnIM tAdRzaniyamambhave'pi bAdhanizvayasya pratibandhakatvAdeva nAnvayabodha iti vAcyaM / tathA matyAvazyakatvAttadabhAva eva heturasta kimetA hetu w (1) vivacitamiti 0 (1) tatvasya vAkyArthatvAt padArthatAvacchedakatvAbhAvena padArthatAvachedakadharmayatyapekSyA vayitAvacchedakadharmaparyantAmudhAvanaM / 47
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturopakhADe yogyatAvAda / 20 bacchedakena sAjAtyasyAdyajAtaH payaH pivatItyAdAvabhAvAt vaakyaarthsyaapuurvtvaac| nApi samabhivyAhRta . . . ... ..... .. . . . . . . - -- - . veneti bhaav:(1)| nAkya ityAna, 'padArthatAvaccheda keneti, avayitAvacchedakadharmarUpeNa satmagAtauye'nvayitAvacchedakadharmarUpeNa janmaAtIyamaMsarganithathampatyarthaH, 'abhAvAdini, tatra zAbdabodhAt pU. yamadyamAnatvarUpeNa kAyadyajAte paya.pAmArTavarUpeNa payaHpAnakatvamamarganizcayAbhAvAhita bhA3: : 'padArthanAvaccheda keneti rathAzrutamnu na maGgacchane padArzatAvaccheda katvasya prakRtapadArthatApalaMdakA tvasya ca kevalAnvayitayA tega rUpeNa bhAjAtyavivakSaNe'pi vajhinA bhivatItyAdau kiyA vahikaraNikA prameyaM vakikaraNa meko drayakaraNaka ityAdAnazcayamAdAya mekaH gakaraNaka ityAdi nithayamAdAya patiprasaGga tAdavasyAt sandarbha virodhAta adyajAtetyAdiprakRtadUSaNA bhaGganyApattana prameyAna meM yanna dyAzramiSThastha nichApratyayArthatAvabaMda kAbalA) padArthanAvada katvAt (3) tena rUpeNAghajAtamaAtIya payaHpAnakatvamanizcayasya tatrApi macAditi dhyeyaM / dUSaNAntaramAi, 'kAryasthati, parabhA miJcanau (1) tayAca zAbdabadyo bAdhaba praliyA vaM kinta tAmA bAdhAbhAva.. - rUpayokhatAvihAna / ti bhaavH| (6. prameyatva-manuSyabAda nichAprathArthatAvacchedakAzrayatva theti kh.| .. prameyatva-manuSyatva-nichAmAyayArthavAvacchedakAzrayatvAderiti ga. (6. prameyatva-manuSyatyAzrayatvAdeH nanadhAtukta kapanyayArthatAko ttkvaadiyH|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.48 arraat tyAdApatyAdiH payasA micatItyAdAvapi vAkyArthasya sekatvAaaa payaHkaraNakA saMmarga misyApUlAca sarvvaSa zAbdabodhAt pUrvamabhAvAnetArthaH tathAca payasA micatItyAdAvapi badA tAdRzamiyo nAsti tadApi zAbdabodhasyAnubhavasiddhUlAibhicAra iti bhAvaH / dUSayamidaM darzanapadasya nizcayaparatvamabhipretya, saMzaya- viyAdhAraNa jJAnamAtraparatve tu naitaddoSa yAva kAza:, zrajAtyAdAvAdyajatatvAvacchinne pacaHpAnakartRtvasya vaMzayAmaka saMsargajJAnasambhavAt evaM pathamA micatItyAdAvapi sekaH pathaHkaraNakalamargavAniti nizcayavirahadagAyAM sekaH payaHkaraNakaraivars preti saMzayAtmaka saMsargajJAnasambhavAt / na ca yadA. tAdRzasaMprayo'pi nAsti tadApi tAdRzAbdabodhayabhicAraiti vAcyaM / tadAnoM zAbdabodhaH siddhaH, anyayA tAMtirUpaniSkRyogyatA cApi yabhicArasya durAt / vastutastu karakA bhiprAyapayukte payasA sisratItyAdau meko na jastvAyaitA kiraNaka iti seke karakAkara ekalabAgadazAyAmapi kalAva icakarA kanvatvaprakAreNa kara kAkaraekatvAnvayabodhApattiH, tATuzabAdhanizvayadazAyAmapi mekatarUpeNa seke amakaraNakatvarUpeNa jalakaraNakallasya saMsarganizcayAbhAvAt / na ceSTApattiH, sAmpradAyikamtadAnoM tAdRzAmyabodhayAnamyupagamAdityeva dUSaNaM, navyamate tu vakSyamANaniSkRSTa yogyalA pejacA gauravamevAca dUSaNamityavadheyaM / 1) , (1) jalatvarUpezA pharakAmadhenkyorita ityarthaH / 1
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturoSasarahe yogytaavaadH| 6 ... kecittu asya yogyatAtve vahinA mitautyAdau meko na vazikaraNaka iti nAdhanizcayadAyAM sekatvAvacchinne vahikara'ekalavarUpAcayitAvacchedakAvacchinnamargajAmAmambhavAt sekatvAka kine vahikaraNakanavarUpaviziSTadhanviyitAvacchedakakazAbdayodhAsambhave'pi vizodhye vizeSaNamiti nyAyena seko vazikaraNaka iti zAbdabodho duriH, tatra vahipa-karaNAtvanAdeH pratyekadharmIvAzyayitAvacchedakatayA yathokabAdhanizcayamattve'pi mekatvAvacchinne karaNasvAsAvacchinnasya karaNatyatvAvacchile vahilAvacchinnasya 1 bhamarganizcayasambhavAdityAH / tadabhat, andhayitAvacchedakalvakapeNa sakSaNe na praveza: paranA makavAvacchinne karaNavatvarupeNa karaNatvaM prakAraH karaNavatvAvacchinne vakritvena vahiH prakAraH ityAkArakazAbdabuddhiM prati seka vAvacchinne bajhikaraNakabatvarUpavibhipradhAvicchinnamasargabhAnaM zegyatetyAdikrameNa lakSAta vivakSitaM, to vizedhe vizeSaNamiti nyAyena viziSTa syaiva vaiziyamiti nyAyena ca meko vakrikaraNaka iti zAbdabodhasya yathokabAniyayamatve'sambhavAt ubhayabaaghaay'-bndhir'hmshkssindhaabaay'aa yaay'| jy'tAvacchedake pravemAt / cobhayamAdhAraNaviziSTa prakAratA sAnAbhAva iti vaacchN| tathA mati rakadaNDavAm puruSa ityAdiviziSTabuddhau puruSo na radagaDavAmityAdibAdhayuddhaH pratibadhyapratibandhakamA dayApakaH vakSyamANaniSkRSTa yogyatApaLa'pyukadoSasya chuvAranApatayeti dik / 'mamabhivyA itati pratetyarthaH, nadIyatatmabhargavyApyadharmatattvaM tasaM . 32
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyacintAmaNI padArthasaMsargaSyApyadharmavAvaM, vAkyArthasthAnumeyatvApatteH na ca vastugatyA saMsargavyApyo yo dharmastahavaM ta ? jAtamupayujyate iti nAnumeyaH saMsarga iti vAcyam yogytaabhrmaacchaabdbhrmaanupptteH| ataNvAnanSayani .. ...---..---...-------- . . . ------ . margeNa tadyogya neti phalitArthaH, 'vAkyArthasyeti etamaMzayavirahasthalIyA!bdayodhamAtrasyaiva pUrvamekapadArthe'parapadArthasaMsargasvAnumAnA patterityarthaH, enamaMzayavirahasyale yatra yatra zAbdabodhastatra tatraiH bhAbda vodhAt pUrva etanizcayastha tvayAdhupagamAt vyAghavattA nizcayamattvenAnu minisAmagrImatvAditi bhAvaH ! 'saMmaryavApyati, tadIyatAtmamargavyApyetyarthaH, 'tadvatvamiti, tatmasargeNa tadyogyateti SaH / 'yogyatAkramAditi, idaca zAbdadhamAnupapattau hetuH,') yahinA miJcalotyAdau to ninayogyatAyA bhramo na tu svarUpamatI mA ataH sAmdabhramAnupapattarityarthaH / na gheyaM zAdapramAyAM heturiti bAcchaM / vAdhanizcayadazAyo zAbdapramApateH vinaSTa vinaSTarUpavattAdAmyapratipAdakasamevarasyAdivAkya jamAyAmavyAkheti bhAvaH / ................................--..------------....---. .. . ............. .. . (1) zogyatAmabhAditrA paJcamyarthaH prayojyatvaM, andhapazcAsya zAbdabhamAna. papattau tathAca yogyatAbhramaprabhuktA yA prAbdabhramAnupatistata ityArthaH prayutatvaca savidhayayogyatvAbhAvaprayojyatvaM, bhavati cAyogyamyo nirakayogyatAyAH khalmasatyA kAraNatvavAdinaslava mate yogyatAvirahAyakaca bhAmdabhamAbhAvaH, siddhAntimate tu tAmAdeva zAbdamamaH iti bhaavH|
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAspataroyakhaNDe yogytaavaadH| . 255 sayaviraha va yogyatA svarUpasatI hetuH taba tahamA - kecittu nirutayogyatAyA bhramAdayaH zAbdabhramaH tadanupapatterityartha ityAdhaH / tadabhat, nirutayogyatAkramAdityatra hi paJcamyoM janyatvamuttaratvaM vA, mAdyaH zAmdabhrame nirutayogyatAkramajanyAvasyaivAmichaH yogyatAdhamajanyasvastha prahAtAnupayogitayA nadabhidhAnamya zarthatvApatteH / ata eva na dvitIyo'pi tadabhidhAnasya vyarthatvAditi dhyeya1) / _ 'zrata eveti vajhinA siJcatotyAdau zAndabhragAnupapatterevehArthaH, ta3(1) antatA bhagavata evAnavanizca yasya sarvadA mattvAditi bhAvaH / idamupalakSaNAM payamA siJcatotyAdAvekasya puruSasyA--- namvayamamamattve purAnAra syApi prAbdapramAnutyAyApattezyetyapi bodhyaM / 'ananvayanizca yeti, taddhanviyitAvacchedakasambandhAvakinanavicchinnapratiyogitAkAbhAvaprakAra kanizcayamAmAnyasya vishe(| tathAcAyogyasthale gatamale yogyatAvirahAdeva zAdAnupapattariya hasata vakta mucitatvAt tatsthalIyazAdA gyatAbhnamasya anyatAyAuttaratasitAyAma pradarzanAmarthakAditi bhaavH| vastutastu zAbdamamo. ma jAyata eva tatretyAkAmapanetuM yogyatAmamaanyatayA tamya prasiddhi zitetyevAtra dhAnavau mantazaM / (1) yatra seko na bAMha ke nAka iti nizcayamsana mAstu pazcimA sidhatauti bhATabhamaH yatra tu sa bhAsti tava tAdRzazAbdamamamya niSparipathikatvega va zAndaramA pani dhanvayAmAvanirNayAbhAvamyaiva yogyatAtvasya vaktazAvAdityAzayena yaduktaM yanandhayetyATi sadapi bha, IyarIyatAdRza nirga yamya sarvadaiva satvAdityAha soyAdimA /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 areferraat. bhAvanizraye tatprakAra kazAbdajJAnAnudadyAt iti para stam( ( ) / nApi samabhivyAhRtapadArtha saMsargAbhA vyatAvacchedakatAsambandhenAbhAvaH 1) tAdRgranizcayamAmAnyasya vize yatAvacchedakatvAbhAvo vA tadUrbhAva narbhAvasya yogya tetyarthaH, vA mitItyAdo mekatve'pi ghaTAdiniSThasya kira patvAbhAvaprakAraka nikSayasyAbhAvasatvAdativyAptivAraNAya sAmAnyapada 'wered heturiti, yatra vizeSyatAvacchedakatAm tAvi citraprakAra kazAbdabodhaH, taba vizeSaNatAvizeSamambandhena nirukoSara dati sAmAnAdhikaraNyapratyAsatyA svarUpamatI heturityarthaH madhyatireka sahacAraM asA gAyati, 'taceti, taddharmAvakina ityarthaH taddharmAbhAvanizraya iti svamya taddharmAvacchinnAbhAvakA rakanizcayArthaH, 'tatprakAraketi svasya tAnine taka prakArakaprAbdayodhAnudayAdityarthaH, 'parAnamiti / na 5 tarbhAva inavicchinnAbhAvaprakArakatatpuruSayanizcayamAmAnyAbhAvaryAvadhi satpuruSayatApakArakAmavayavo yogyateti viNIyaM zrato nokadoSa iti vAcyaM / khoyAnanvayanizcayavirahadazAyAmayogye'tivyAyApatteH kevalAnvayinyavyAyApattedurvAratvAceti bhAva: / 'samabhivyAhateti prakRtetyarthaH, nadIyatat (t) (1) tamava sambandhena tamityAditi bhAvaH / pAtamiti ka0, kha0 / tAdRyaniyasya sa eva tavapi vacchedakatA
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zabdAvatutIthakSaNa yogytaavaadaa| / vyApyadharmazUnyatvam, prameyamabhidheyamityAdau saMsargAbhAvasthAprasidhA nadanirUpaNAt gehaniSThaghaTAbhAve pra.. maMvargAbhAvavyApyadharmazUnyatvaM tena saMsargeNa tadyogyateti katitArthaH / idazca dhAtamupayujyate iti na gAbdabhramAnupapattiH mAndadhamasyale vastugatyetasthAsattve'pyetajamAdeva zAbdabhramopapatseriti bhAvaH / 'pramagiddhoti, prameyAditAdAmyamya kevalAnvayitvAditi bhaavH| 'tadAnarUpaNAt' unayogyatAjAmAmAvAt / navakapadArthApayitAvacchedakasaMmarga'parapadArtha niSThanvAbhAvayANadharmazUnyatvaM seni nokadoSa:(1) ityasarerAha, 'gehaniSTheti gehe ghaTAbhAvanizcaya ityarthaH, 'nizye'pi' uyogyatAniza ye'pi, 'ghaTostauti vAsyAt' gohe ghaTo'stIti baay'aan, sblpaalaarini biinnaa, ngaan yiishnaal gehe ghaTo'staulAdI bAdhanizcamamatve'pi nanizcayamace prAbdavodhA- . pttiH| na ca bAdhanizyamya viziSvuddhi bhAve pratibandhakatvAt tatgavAdeva na tadAnauM bhAbdavodha iti vAcyaM / nAI zrAvaNyakAlAttadabhAva eva detarastu kimetajjJAnasya hetulena tadabhAtamatve eka (1) prameyamabhidheyabhinyAdau na koyaM ko.pi pyabhicArinivAbhAvo yaH sanaahum siini, daasiini smn, maal dhaaneva prameyatAmAmyastha iti goktadoSa ityarthaH. jagattitvAt prameyatAdAtmyasya gagaNAdestu atathAlAditi bhAvaH / yahinA sikSotyAdau akSaNAsatva vazikaraNatvIyasA savayatvasya saMkraniyavAbhAvavyApyatvAt vahikaraNavIyakha emambandhasya se kAtivAditi bhAvaH /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ sacintAmaNI . mite ghtto'stautivaakyaattnishcye'pynvyjnyaanaanudyaac| nApi bAdhakapramANAbhAvaH, anyatra yadAdhakaM tadabhAvasyAyogye'pi satvAt / nApi prakRtasaMsargabAdhakasyAbhAvA, pratiyogisiddhyamiDivyAghAtAt / na ca zAmastha vyatireke etadabhAvajAne kA zAbdabodhAbhAvastha anubhavamitvAbhAvAditi bhaavH(1|| 'vAdhakapramANeti taca tatsamabhAvapramAvimyavAbhAvAtatra nadyogya te tyarthaH, etamyA jJAnaM zAbdadhauhetariti na gAndhamAnupapattiH, bAdhanimayadazAyA va netajjJAnamabhAva dati bAdhaniyAdazAyAM na prAbdabodhAtiprasaGga itya . bhimAgaH / keralAmvayinyaprasiddhitAdavamadhyana svayameva vadhyataiti na bhandarbhavirodhaH vimalAmAvAbhiprAyeNa doSamAi, 'zrayadeti, 'anyatra yahabAdhaka' anyaniSTaM yaha jhikara gavAdi samagIbhAvapramAvizeSyatvaM tadabhAvasya mekAdAvapi mattvA dityarthaH, nathAzatimaGgaiti bhAvaH / 'nApi teti taniSTaM yattatpamargAbhAvapramAvizeSa tasya sAbhAvamAtra tazogyatetyartha, evaJca bahinA minnatotyAdau mekAdiniSThaM yazikAraNatvAdisamabhAvapramAvizeSyatvaM tadabhAvastha mekAdAyasavAnAtiprasaGga iti bhAvaH / 'vyAghAtAditi(2) payamA (1) tapAca mAndhaya-vyatireka iti bhAvaH / (2) prayapAraNakatvasaMsargAmAvakArakapramAvizeSyatvaM yadi ca sekAdi- . niyaM tadA ma tadabhAvaH, yadi ca tatra nAsyeva tAdRzavizeSyatvaM tadA sekAdiniSThatAdRzavizeSyatvarayAlokatayA tadabhAvasyApyasijhirato yAdhAtAdityarthaH /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ _ zabdAkhyanuroSakhar3e yogytaavaadH| 24 prakRtasaMsarga anyatra sidasya bAdhakapramANasyAbhAkA prakRtasaMsargasya prathamamapratIteH ayogyApi tassa mizcatautyAdau yogyavyavahAravyAghAtAdityarthaH / mAmAnyAbhAvastu(9) 'nApautaretyAdinA aMgre nirAkArya iti maasnggtiH| 'pracArasaMsarga iti nadIyAkatasaMsarga'nyatra pramiddhAyAstavRttitvAbhAvapramAthA prabhAvastaca tadyogya netyarthaH, 'prakRtasaMsargamyeti, tadauyaprakRtasaMbhargasya tadIyaprakRtasaMsargatvarUpeNa zAbdabodhAtyAgapratote rityarthaH, gadauya kRtasaMmargavaM hi taniSThatadauthasaMsargatvaM gAbdabodhAtpUrvaJca ekapadArthaniSTatayA mA parapadArthamaMsargamya bhAnamiti bhAvaH / nanu prakRtatvamanvayitAvadakalamato nAyaM doSa ityata Aha, 'ayogye poti andhaniSThanAzapramAvyataramAvamAdAbAyogye'pi tatsattvAcetrAH, etama vizeSAbhAvAbhiprAyeNa, mAmAnyAbhAvamA api tyAdinA paye nirAkaraNIyaH / ----- . . ....... .. - ... (1) manu pramAvizeSyatvautizeSAbhAvAtmaka yogyatAbhiprAya nimAkaraNAmatA prastutasyApi sAmAnyAmA vamya narAkara mAnabhidhAnaM, abhidhAmaJca prakArAntarAbhAvanirAkaraNamya ityarAtirityeva na yatastamyApi vaktavavAdityA', 'sAmAnyAbhAvamipati ! ma nAmya vaktavyatvAt tatrAbhidhAnamatra tu na kuta iti vaannN| sara tadakteH sandarbha vipoSAyAtattvAt khatanvecchAdhInatvAcca / vastutoca tAdRpA vizeSyatAyAH mAmAnyAbhAvo vivakSIyasta vAyogye yogye dha na ko'pi doSaH kathamatrAnyathAbhidhAya tatra vyAghAtadoSakathanamityamAtimiti cet, ma, sAmAnyAbhAvasthApi nirAkaraNIyatvAdinyAca sAmAnyAbhAvamviti /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ . vAvacintAmo vaar| napa bAdhakamadhyastIti cet, tahi prakRtasaMsargabAdhakasyAbhAvaH tacAprasiddham / ataeva taba bAdhaka syApyanirUpaNam / nApautarapadArthasaMsargAbhAvamamA gahate, taMti ayogya ityarthaH, 'bAdhakamapyamtauti vazikaraNavAdhanvayitAvacchedakasambandhe sekAdivRttivAbhAvaprabhavAmautyarthaH, nathAca tadIyAnvayitAchedakAmbavaM tadIyAnvayitAvacchedakasambandhaniSThA. thAstadvantitvAbhAvapramAyA abhAvastatra sadhogyateti bhAvaH / bhAvArtha - sanUdha dUSayani, 'nahi prakRteti tadIyAnvayitAvacchedakasambanye tadauyAvayitAvacchedakasambandhaniSThAyAta tilAbhAnapramAyA abhAvaityarthaH, tatra tayogyasamiti zeSaH / tacca nadrUpaM yogyatvaca, 'apamiddha yogyasthasne pratiyogpaNiyA aprmiddhN| manu payasA siJcatItyAdI payaHkaraNakatvasaMgarga yadi paya:kara gatyasaMsarganiSTha kattibhAvapramAyA prabhAvo'pivastadA tAdRza pramAvattAjJAnaM kuto na bhavato tAtaAha, 'zrata eveti zAmilAdevetyarthaH, tatra' yogyamya le, 'bAdhakasthApyanirUpaNamiti payaHkaraNavAdya vayitAba kedakamambandhe payAkarapAvAdyavayitAvaccheda kasambandhaniSTha sekAditilAbhAvapramAvatya myAthazAmilArthaH, prayame mAmAnyAbhAvamAzaite, 9) 'mAponareti natra ----. ... ....-- -- ..---...------- . ... .. .................. - (1) prathame bAdhakapramAgabhAva iti lakSaNasya tatra tatsaMsargAbhAvaprakA. rakapramAvizeSyatvAbhAvarUpo'rthaH / tatra sAmpoM vaTakatvaM sAmAnyAbhAvamityavAnveti tathAca tAdRzavizeSyavAbhAvaghaTako romAH sa saamaanthaar' hb yini munnaa|
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAvaturIyakhya yogytaavaadH| .. 5.. viSayatvAbhAvo'parapadArthe, kevlaanvyinyprsijhe| ra. tena yacAsambandhamAkaM pramANaM nAsti tadyogyamiti nirastam / nApi bodhanIyasaMsargAbhAvapramAvirahA, pratiyogyaprasiddheH, bodhanIyasaMsargasya prAgapratauteH yogyatA ca na svarUpasatyupayujyate ityuktam, ayogye tatsadIyamaMgAMbhAvapramAviSyatvamAmAnyAbhAvasatra sayogyatetyarthaH, 'ke. vallAnvayinauti, prameyAditAdAmyasaMmargasya kevalAyitvAditi bhAvaH / etena' kevalAmbayinyA siddhatvema, 'asambanbhayAikati, yaSa yadIyApayitAvaccheda ke sambandhAbhAvapanAkaraNaM nAstItyarthaH, 'tayogyamiti taca sadyogyamityarthaH,(9) pUrvatra tattatmamargAbhAvapramAvimeMvyavAbhAvaH, atra va svajanyata samasamabhAvapramA vizeSyatvasambandhana(2) satkaraNAbhAva iti bhedaH / 'bodhanIyasaMsargati vodhanauyayordayoryo'vayitAvacchedakasambandhana matadayitAvacchedakamambandha iti yAvat, tadabhAvapramadhyAratavAbhAvastatra tadyogyatetyarthaH, 'pratiyogyamidveriti prameyamabhidheyamityAdau kevalAmvayini pratiyogyapramiddharityarthaH, prameyaniSThAbhidhayatAdAtmyamaMsargabhyAbhAvAmiddhariti bhAvaH / dUSaNataramAi, bodhamauyati, bodhanI yaikapadanihatayA vodhanIyAparapadArthamaMmargasya zAyadavodhAt prAgamatI ne rityarthaH / nazciyaM svarUpamatI heturiti nAyaM doSa ityata bAha, yogyatA ceti, unayogyatA (1) tattadyogyamityartha iti ka0, kha0 / (2) baca svapadaM tAdRzapramAkarAparaM /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ satvasyAnirUpaNAcA aphica svIyabAdhakAmAvi cotyarthaH, 'ratyutamiti ityatra yuni:(1) pUrvamevoktyarthaH, tathA mati vahinA siJcatItyAdau zAbdabhramAnupapattiriti bhAvaH / dUSaNansaramAi, 'ayogya iti, 'tatsattvamyeti mekAdiniSThasya vazikarazatvAdisaMmargasthApramiyA sekAdo mekAdiniSThastha vazikaraNatvAdisaMmargasya yA:bhAvapramA natama vasya jJAnAsambhavAcetyarthaH,(9). tathAca sAyogyatyavyavahArAmupapattiriti bhAvaH (9) / idamupalakSaNaM taniSThatatsamargastava tadyogyatetyauva samyakatvena zeSAM gasyAnatiprayojanakalAtyapi yoJcA) / naga tadauyAnvayitAvacchedakasambandha tadsuttitvAbhAvapramAthAmAnyAbhAvanatra jadanvayabodhe yogyateti vivamAzayamato vizeSAbhAvamAdAya na pUrvoktAtirasaGga ityarucerAha, 'api ceti, sAdRzaprasAmAmAnyAbhAvapadena tattatpuruSoya-tAza (1) pahimA siJcatatyAdau yogyatAbamAcchAbdabhamAnupapattirUpaya ktirityarthaH / 11 tathAca pratiyogyaprasiddhyA bhAvApraziddhistadaprasiyA tajamAnasyApya lokatvamiti bhAvaH / / (12) yavatazyasya tAdRzAmApAyogyatvasya bhAgAsammavAditi bhAvaH / (4) na ca yogye'pi zAbdayodhAt pUrva yogyatvyavahArAnupAttirapyabha doSa eva sekAdau sekAdinirupayaHkaraNakatvAdisamabhAvamAbhAvazAnAmAvAt vyavahAropayikatAdRzAbhAvarUpayogyatvAtmakathyavahazyatAvacchedakajhAgasya tatpadamapekSaNIyatvAt iti dArtha / prAbdadhaupAka tAdRzaSyavahArasya niSpayojanakatayA tamya zAbdAt parata rakha sIkArAt /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAzapAdana . .. . .. rahasyAyogyapi sattvAn bAdhakamamAmAMcavirahasya mAra gyapi dhAtumazakyatvAt paramamAyA ayogytvaat|| pramAkhAvacchinnAbhAvo vivakSitaH tAdRzapramAvAvacchinAbhAvo thA, Adhe sasthApayitAvacchedakamambandhe tattatpuruSoya-tattitvAbhAvapramAvAvachiyAbhAvastaca tattatpuruSoyatadanvayabodhe yogya te ni - kSaNaM phalitaM nahAyogye'tivyAptaM vahnimA mizcatItyAdAvapi yasya puruSasya zAbdanamaH vazikaraNatvAdisabharga tatpuruSoyamekAditityAbhAvapramAgAmAnyAbhAvasya mattvAdityAha, 'vAyeti yasya puruSasthA) zAbdabhramatatpurUSIyasekAdintivAbhAvapramAvAvacchinnAbhAvasyetyarthaH, 'ayogye'pi' vakiraNalA dimamarga:pi / na ca tatsatpura-- pauya-sadanvayabodhe yogyatApi tavAstIti vaac| majalapuruSa-sakarAkAlamAdhAraNAyogyatAyA eva tatrAgyapagamAditi bhAvaH / ditIye pAra, 'bAdhakapramAmAceti tanAvAbhAvaramAtvAvacchinnAbhAvasyetyarthaH, 'jJAna' pratyakSato zAdaM, 'ayogyasyAditi nAzapramAvAvacchi. bhAbhAvagyAyogyalgAdityarthaH, ayogyapratiyogikatvAditi bhAvaH / (1) vahimA sidhatI yAdI zasya pahika rAtvIya pika kara sAyandhe kadApi se kAditsityAbhAvapramA : nAtA tasyaiva tAdRza mAmAghamAdAyAtra doSaH / anyathA yasa variyA ekatvamAmbandhe kadAcit se kAdivRttikhAbhAvapamA jAya te kadAcit tAdRprasthako pAbdamabho'pi jAgate tasya mADhAsambandha sAdRzApramAmAmAnAmAvavirahAn tApAmAge doSA. bhAva iti dhyeym|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintAmaya svarUpa savayaM hetuH svauyabAdhakapramAvirahadazAyAM yogyatAbhrameNa zAbdabhramAnupapatteH zranvayaprayojakarUpavatvena bAdhakapramAmAtraviro'numeya iti cet / na / sekAnanvitatoye dravadravyatve satyapi bAdhakasattvena vyabhicArAt upajIvyatvena tasyaiva yogyatAtvApattetha | na caivameveti vAcyam / zrAkAGkSA satyanvayaprayojaka 2 'atarakaprameti kiraNakatvAdisaMsarge svIyamekAdivRttitvAbhAvapramAvimAyAmityarthaH, 'yogyatAsameta upayogyatAbhramasyaiva sattveneH yarthaH evakArAhastu yogyatAvyavacchedaH zranvayaprayojaseti zranvayasvarUpayogyatAvacchedakasambandhanvanetyarthaH, jalasaMsarga: sekakaraNatvavRttitvAbhAvaprabhA mAtravirahavAn dravadravyamamvandhayAdityanumAnaprakAra iti bhAvaH / 'mekAninviteti, nekAkaraNIbhUtatAye datvartha: (1) 'bAdhakamasvena' tatsambandhe sekakaraNalavRttitvAbhAvapramAsattvena dadamupalacaNaM bheka karaNIbhUtatoyasyApi lekakaraNatyAvRttisambandhe(9) vyabhicAro bodha: / 'upajIvyatvena' bhavadukyogyatAjJAnopajIvya jJAnaviSayatvena, 'tasyaiva' zraprayojakatvasyaiva " 1 (1) mekakara gAtvA vRttitoyasambandha iti yAvat / 'dravadravyatve' havadravyasambandhatve ityadhikaH pAThaH pustake varttate / (9) sekakara gaubhUtatoyasya vIyarUpAdivRttisamavAyAdau sekakarayAtvavRttitvAbhAvapramAsattvAditi bhAvaH /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ " dAsAturoSakhar3e thokhatAvAdaH . . 1 rUpavazva satyapyanAptavAkye) bAdhakapramAyAmandhayAbodhAt, bAdhakAmAviraho heturiti cettadyAvazyakatvAta saiva yogytaa| iti zrImadga zopAdhyAyaviracite tatvacintAmaNI zabdAkhyaturauyakhaNDe yogyatAvAdapUrvapakSaH // 'azvathaprayojakarUpavattve'pi' tajjJAnasattve'pi, 'anAptavAkye' sthalAjalAbhiprAyaprayukta payamA siJcatItyAdivAkye, 'vAdhakAmAyAmiti seko ma jalakaraNaka ityanubhava ityarthaH, 'bAdhakapramAvira iti .bAdhanizcayAbhAvo'pi svarUpasaddhecarityarthaH, seva' vAdhanizcayazanyateva, 'yogyatA' zAbdadhaujanikA, amviti zeSaH / kimetajamAnasya setutveneti bhAvaH / idamApAtataH tAdAtvasAmAnya lakSaNatyAsattijanyatAdRzapramAmAmAnyajJAnAbhAvatvamAmAnyalakSaNapratyAmaptijanyasadabhAvajJAna-tadamaMgAyahamahakatena tanjanyaviziSTAnubhavajanyamAtimakRtena vA manasevopanautabhAnAta kamA tanizathasya kvacit maMzayamya va sambhavAt prAptavAkyA dinA vyabhicArAdaragrahadAyAM vyabhicAriNA liGkana ca tajjJAnasya mambhavAJca : vahatA tilasyA- . dhikasya pravemAdakSyamANApekSayA gauravamevAtra dUdhaNamatra seyamini dik / iti zrImayarAnAtha-tarkavAgauNavirapite satvacintAmaNirahasse zamdAkhyatarIyakhagaDarahasye yogyatAvAdapUrvapakSarahasyaM // 19) anAtokta vAkya iti kha* :
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pa mI atha yogyatAvAda sicAntaH / 'ucyate bAdhakapramAviraho yogyatA, sA cetarapadArtha saMsarge'parapadArtha niSThAtyantAbhAvapratiyogitvapra zratha yogyatAvAda siddhAntarahasyaM / masu tamavacchinne'vayitAvacchedakasambandhAvacci pratiyogitAka-macchinnAbhAvapramAvizeSyatvasAmAnyAbhAvo bAdhakapramA-virahaH sa ca prameyaM vAcyamityAdAvaprasiddhaH tAdAmyambarena vAyatvAvacchinnAbhAvAprasiddhe, evaM prameyasya ghaTa ityAdau yaca prameyavAdilakSaNAbhedasambandha eva SaSTyarzasya ca vizeSalatA vizeSasamvandhena ghaTAdAvavayastaca yatra vA sa rUpavAnityAdau tadAdipadaM vizeSaNatAvizeSasambandhena prameyatvAdirUpeNa prameyaghaTAdiparaM tatra cAvyAptiH vizeSaNatA vizeSyasambandhena prameyatvAdyabhAvAbhirddha:, evaM bhagavaMtA jAyate (9) ghaTa ityAdAvapatyata Aha, 'sAveta bAdhakapramAvirUpa yogyatA cetyarthaH, 'itarapadArtheti zraca itaratvamaparatvaJcAvivacitaM maderahetulAt prayaM ghaTa ityAdau (9) vizeSaNa- " " (1) kapaTatIyArthaH katvaM tacAdheyalarUpa mAkta, chAtyarthI jJAnaM, viSayatvamAkhyAtAH, tadanvapaca svarUpa sambanoga ghaTe, tathAca bhagavadAteyacAnaviSayatAvAn ityeva bodhastaca sa tu na sambhavati tatha rUpamambanprema tAvRzaviSayatvAbhAvAsiyA nirutA yogyatAvirahAditi bhAvaH / T (9) tatvAvacchinnasyaiva ghaTatayA ghaTasyaiva idavAvatiyA ita tvAderiti bhAvaH /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . zabdAmaturI bohe yogytaavaadH| 269 maavishessytvaabhaavH| prameyaM vAyamityaca prameyanividheyadhorabhedasthale yogyatvAnupapattezca / parantu nadauyAnvayitAvakedakasambandhe taniSThAtyantAbhAvapratiyogilaprakArakA mA vizeSyasvasAmAnyAbhAvastaca tayogyatetyeva vivakSita, vazinA siJcatItyAdau vakiniSThakaraNatAyA nirUpakalarUpAnvayitAvacchedakasambandha sekaniSThAtya sAbhAvapratiyogitvaprakArakapramAvizeSyatvasyaiva matvAmAtivyAptiH / vahiniSThakaraNAsAyAM nirUpakatvarUpasaMsarga:pi sekabhiTA tyanAbhAvapratiyogitvapramAniyalasya ghAdiniSThamyAbhAvamattvAdanicyAptivAraNAya sAmAnyapadopAdAnaM / na ca zroturyadA viimaSTha-- karaNatAthA nirUpakalarUpagaMmarge kaniSThAtyalAbhAvapratiyogitvapramA nAsti tadAnivyA ptirini vAcyaM / sva-parasAdhAraNapramAmAma: vizeSyatvAbhAvasya pragAdanAdau gAra tadAnaumadhyavayaM kasyanit puruSasya taca tAdRzapratiyogitAmAmattvAda nato agvtprmaastvaac| . pathamA micatItyAdau gayogika gAtAyA nirUpalAtA rUpAnvayinAtacchedakasambanthe pi sekaniSThAtya gAbhAgapratiyogitvadhamavibhogyatvamAvAdamaavadhAraNAtha prabheni / na ca marvadA nAdRzannamavirahAdyadAkadAcit tAdRzajJAnanigethyalAbhAvamAdAyava tatra lakSaNasaGgAtiriti vAcyaM / anAdau sAre parvadaivAvazyaM kanyacit payoniSTakaraNatAnirUpakavatva prameyavAdinA yena kenApi paNa yAtaca tAdRzapratiyogitvacabhamatvAta, pramAvazca bhramabhinnatvaM tena payomiSThakaraNatAmamAkAgo sekaniSThAtyantAbhAnapatiyoginArityAdhikamamahAsambanapramAvizeSyatvamAdAya nAmambhavaH / na ca mayApi payoni
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ . tAvacintAmagyau pAtyantAbhAvapratiyogitvapramAvizeSyatvaM gotve prasiddha chakaraNatAsaMmargaH sekaniSThAtyantAbhAvapratiyogidharmavAnityAdipramAvizezyatayA asambhava iti vAcyaM / tAdRzapratiyogilaprakArakhAvachinAyAH pramAvizeSyatAyA abhAvasya vivacitatvAta, prakAratvaJca / vizeSaNatAvizeSamamvandhAvachina gAhya tena ekakAlaunatvAdimAbandhana tAdRzapratiyogitvaprakArakapramAmAdAya nAsambhavaH / prathevaM viSayatA lamapahAya vizeSyamAvena kathamupAdAnaM / na ca payaHkaraNAvamasargatvaM sekaniSThAtyantAbhAvapratiyogauti pramAviSayatvaM payaHkaraNavasaMgargalavaghaTakatayA payaHkaraNAtvamArge'pyastolAmambhavadhAraNAya(1) tena ma.. popAdAnabhiti vAzaM / tAmAMtayogilaprakArakalAvadhikalApiSayatA vivakSayeva nanirAsamammavAditi cet, na, viSayatAvavidhadhyatAtvayo:(2) mamagauratayA lAdhava-gaura nAmAvenAzo kavamikA nyA (1) tAdRzamasAtyatve'pyatAdRzamasargApi gira nAt sAta pAsaMsargatvanietAdRzAtautivizeSyatAyAstAnazasabha'vacchedakAvAkhyAviSayalAmye yetA yaH / 1) viSayatAyAM tAdRzapratiyogatvaprakArakavAvachinatvaM tApApratigogiyAnatirikattitvaM vanyadhA tAvRpA kArakatvasya dAnatsitvena aapni nisskhaaliibign' 'ynt kssaannitvAisaGgateH te na yukta tayA sAta atiriktatyapradeze gauravAta pramApadavaiyarthAbhAvAzca bhAganidhayatAyAH paya pArakatvAdinirUpakatve save'pi ga tabhyaH sekAdikSa prabhAvapratiyogitvAnatiritattitvamiti samAdAyAsambhavAnavakAzAt kintu prtiyogitvnisstthprkaartaaniruuvitmiti|
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ padAdhaturopabo yogytaavaaruu| bAna, pratiyogitvacAvayitAvacchedakasambandha tAmiyAmakamapanyAlil limnggiiy', 'l abhihmghaabnyci-maachum, pratiyogikha mAdAya nAmavaH / na ca nAdRzAniyogitvamAmAndhAbhAva evaM mamyak kiM pramAvizeSyatvapravezeneti vA / akhaNDAbhAvatathA vaiyarthAbhAvAt / manu. saca tamihAtyasAbhAvapratiyogityaprakArakapramAvizeSyatvasAmAnyAbhAvastaca tadyogyatetyevAstu kimanvayitAloda kasambandhamna anuyogikukSinikSepeNa, . pratiyonitvacAcayitAvaccheda kamabandhAvacchimAvena vizeSaNa nAto vyadhika-. raNasambandhAvacchimAbhAvapratiyogitvamAdAyAmAva: navApi mambandhavizeSAvaSkinavAvAsyAvazyakatvAditi cet, na, ayaM ghaTa ityAdAbabhedAnya ayodhasthale'nvayitAvaccheda katAdAmyasambandhAdhavinAtyamtAbhAvapratiyogivAna mahAnyAyAetteH / na jAyantAbhAvalena nopAdeyaM kinyabhAvaneneti nAya doSa iti vAvyaM / tathApi pati, paTo nAmtI. : syAdAvambayitAvacchedakArakulatya pratiyogityA diyaniyAmakabhanya yAvacchimapratiyogitAyA apamidvannAvyApyApatteH / atyanAbhAvala matiyogiyadhikara gatvena vizeSaNIyaH, anyathA mAlo ghaTa ityAdAvacyApyApaH tatrAdhAntimA maulApaNyaiva bholarUpaviziSTavAdAsyatvenAmyayitAvacchedakasambandhamAtra) lakSya ra utpattikAlAva(1) sarvatravAnvayitAvacchedakasambandhI yasambandhAnAM sampannatyaM cayitAva cchedakasambandhavidhi yasapAtasambandhatvena anyayA yogyamAvatiyA * sekAdityabhAvapratiyogisvapramAdiyAzabhAvasya vahikaraNakatvIya. nilpakatvarUpasambandhe'sattve'pi nirUpakatvatvena nirupako sAvanadhyatvahatvAt seke payAkaraNakAvIyanirUpakAtmabhyeva sAvAditi bhaayaa| 1 84
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'satvAcanamAmI keMdana rakatAdazAyAca ghaTe'tyanAbhAvasatvAt, evaM kAI pasautyAdau yatra tiko'nukUlamyApAre vakau. samakSA bhayogena ca nadanvayaH katari kASThAdau taba saMyogasyaivAnvayitAvacchedakasambandhatathA nasya kizcidavacchedena kAThAdAvatyantAbhAvAdayAyApatteH / etena iy'imbnslimjhmicchilpsnishiishishunaaaami naa nasya ca pratiyogiyadhikaraNalAbhAvAt / na ca tathApi yatrAvathinA1ccheda kasambandhI mAnA tama cAlanonyAyenAbhAvamAdAyAsAniriti vAcaM / tadvyakinirUpitAnyayitAvacchedakasambandha nakiniSThAtyanAbhAvapratiyogitvapramAvizeSyatvAbhAvatAtau nAnayogyatedi krameNa ghaTAyAhikatayA tattayAka reva lakSaNa ghaTakatayA cA sanau nyAyemAbhAvamAdAyAcyAptivirahAta anyathA padArthatAvacchedakarUpaNa padArthayo: sambandhatAvacchedakarUpeNa anyayitAvacchedakamambandhasya ca lakSaNa ghaTakatve naulo ghaTa ityAdAvalyAzyApateH maulanAdAmyasya ramaghaTAdinihAbhAvapratiyogatvena ghaTaniSThAtyantAbhAvAtiyogitAmA vizeSya- . svAbhAvavizat / na caivaM yadyaktiyoH parasparamanvayasta nAzi coreka prAtikhikarUpeNa parasparayogyatvajJAnaM tiriti phalitaM / tamA) yugamahaleSApyazakyamiti vAcyaM ! yogyatAyAH saMzayamAdhAraNabhAnasyeva hetatathA prAnikhikasakasavyaktInAM paraspara yogyatA nizcayavirahe'pi cativirakSAt / na ca .prAtivikanizcittavyakogA / parasparayogyatAsaMzayo'pi sarvaca duHsambhava iti vAcyaM / yadyaki . ) yogytvjnyaan| (2) tacaM yogyatAsaMzayAdeva zAndodha iti bhAvaH /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyatogaDa yogyatAvAdaH / .. 'dayoH parasparaM yogyatAzAnaM tayoreva parasparamavayo'nta payo-" 'stu maMzayAtmakaM nizcayAtmaka vA na tajjJAnaM tayoH bhAbdabodha .. viSayo'pi mAmAbhAva ityabhiprAyAt / na caivaM tataDyaktitvarUpezAyogyatA jAmasya hetutve sAmAnyataH padArthavAvacchedakarUpogAyogyatAnizvaye'pi zAbdabodhApattiriti vaacy| anvayitAvacchedakAprathalaviziSTataptabyaktitvarUpeNa yogyatAjJAnasya hetutvAbhyupagamAt / na tathApi sa pavAmityAdau yatra tadAdipadaM samavAvamambandhena rUpaprakAreNa rUpavAyuparaM tatrApi yogyatvApattiH vAyau rUpayaninirUpitatvaviziSTamamavAyAbhAvasattyepi tadabhAvasya samayAthAtmakAtiyogisamAnAdhikaraNatvAditi vAcyaM / lakSya kimimapitAmvayitAva blmbnaashkhinaar'mbaar'mililithinmeM-dharzibhAvasya vivakSitatvAt, dharma-dharmibhAvazca vRttiniyAmakAniyAmakasambandhena sattanmAcasAdhAraNa: svarUpasambandhavizeSaH, na svAdhArAdheyabhAvamAcaM, tana vRtyaniyAmakAnakamatyAdimambandhasyale'pi nAmasiddhiH / ataeva dharma-dharmibhAvaviSayakakamAnatvaM viziSTacAmAvamiti maumAMsakAH / itthaJca pratiyogitvaprametya pratiyogitvaM vizeSaNAnAvizeSamambandhAvacchinatyameva marvaca vizeSaNIyaM / na ca tathApi ma prameya ityAdo yA tadAdipadaM samavAyamambandhena guNAdyanyatvavi. ziramAnAvaguNaparaM tathApi yogyatvApatiH viziSTamastAyAH mattA nir'ihmn sbsuininissanlgghinyjil guNabhiTAbhAvapratiyogitvavirahAditi vaaNch| taca yogyavasTakhAt, yadA tu viziSTanirUpitAdhAratvasambandhana vibhiTamAlavara
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAma juri devAgyatvasyAbhyupagamAt / vastuta nRtyaniyAmakasammanyasyApyabhAvapratiyogitAvacchedakatvAt tAkau nAkrimiSThAtyantAbhAvapratiyogitvaprakArakapramAvizeSyatvAbhAvastAko tAkamyatetyeva aarrtha: / saMsargapadaJca pratiyogitvasyAnvayitAvacchedakasambandhAafratern anyathA vyadhikaraNasambandhAvacchinnAbhAvapratiyogilamAdAyAsambhavApatteH zratyantAbhAvatvaJca pratiyogitAvacchedakasamyavena pratiyogivyadhikaraNAbhAvalaM, (9) na tu mAnamargAbhAvatvaM, mAtastAdAmyasaMmargakAmyabodhasvaje vayitAvacchedakatA dAmyasambandhAdacicAtyantAbhAvapratiyogitvApramiyA zravyApti:, ghaTasya gTahamiharat er saMyogAdireva SaSyarthazAsya mamavAyena gTahe'nyastaca as an extrater fasclavyApAre saMyogAdI lakSaNA tasya ca samavAyena caitre'mpayamAtra ca saMyogAderavyApyadRttitayA gRhacaiivAdiniSThAbhAvapratiyogitvAdavyAptivAraNAya pratiyogivyadhikarapAmabhAvavizeSaNaM / svAnityAdau yatra tadAdipadaM mamavAasambandham rUpaprakAreNa kamavadvAparaM tatrApi vAyau mamayama'bhAvavirUpavyatyabhAvasya samavAyena rUpAtmakapratiyogivyadhikarapAtathA nAtivyAptirideva ramaNIyaM / kevalAnvayini pUrvIkA (1) tathAca pratiyogyanadhikaraM tadyaktiniSThAbhAvapratiyogitva pramAvizedhya aretaratanagyateti bhAvaH / * (9) tathAca rUpasamavAyasya samavAyAnatiriktatayA pUrvakalpe'tivyAptiriti * bhAvaH /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ Pin zabdAma bogyatAvAdaH / rain tadabhAvaH / " muddhati, 'prameyamiti, 'prameyaniSThAtyantAbhAveti prameyatvAzrayAdiniSThapratiyogivyadhikaraNAbhAvetyarthaH, 'gole' . golAdhikared, anyathA vizeSaNatA vizeSasambandhAvacchinnAbhAvasyaiva laca TakatathA tadavagotvAbhAvasya pratiyogitAvacchedakasambandhema pratiyogivyadhikaraNAbhAvAt gole pramiyamabhavAt vizeSaNatA vizedhamambandhena gotvastha pratiyogino'dhikaraNAprasiddheH / vyApyavRttisthale pratiyogivyadhikaraNatvamyAmupAdeyalamate vastutastu ca yathAzrutame sAdhu | 'vAya' vAcavarUpatAdAgya maMsavanadharmadharmibhAve, 9) vastutastukalpe va 'vAyA' vAcyavAda / cittu tAneva ghaTaka pUrvavyaktivizeSalAbha: zabdabodhe kApi na syAt evaM prameya ityAdau yaca tadAdiparaM mamavAyasambandhena guNAdhanyaviziSTabhattAlaprakAreNa tAdRzamatvaguNaparaM Furti sarvamiddhamatastatrApitatvaviziSTA vaSitAvacchedakamambandhe tavachinna niSTAtyantAbhAvapratiyogitvamakArahaarateeran vivacchinnasyAvayabodhe tho gyatetyetra lakSaNArtha: (9) / na caivaM ziMzapA vRtaH nauloghaTa ityAdAva (1) apatya ityarthaH / (9) aura far tAnitiviziSTa samayAyAdhikaraNatA na guNAdAviti bhAvaH /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ sama yAptiH bhiMgA-naulA ditAdAkAMca vRca-ghaTatvAdyamanihAyantAbhAvapratiyogitvAditi vAcyaM / tadbhabhavacchinnaniSThAtyAbhASapadena saddhabhAvacchinatvavyApakAtyantAbhAvasya vivacitatvAt / na caivaM prameyaM vAyamityaca gove gotvAdhikaraNatve vA pramibhidhAnama gola- tadadhikaraNatvayoH prameyatvavyApakAtyantAbhAvapratiyogitvavirahAditi vAkyaM / vizeSaNatA vizeSAvacchinnagolAbhAvasya kevastAmvathitvena prameyalavyApakatayA gove prasiddhisambhavAt prameyaM vAcyamityatra vizeSaNatA vizeSamyaiva lacaNaghaTakatvAt (9) / na ca vizeSaNatAvizeSa sambandhAvannigolAbhAvo na pratiyo gitAvacchedakasambandhena pratiyogivyadhikaraNa iti vAcyaM / vyApyavRttimthale tasyAnupAdeyavAt zravyApyavRttAvavyAptivAraNAya vyApyavRttitvasyaivAbhAvavizeSaNafare vyApyavRttitvaM niravanivRttitvaM / na caivaM vai ziSya vyAsajyavRttidharmAvacchinAbhAvamAdAyAsambhava iti vAcyaM / taddharmAvacchi nirUpitavaviziSTAnvayitAvacchedakasamvandhatAvaccheda tajIvacchinatvavyApakAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakapramAvizeSyatvAbhAvasya vivacitatvAt / na caivaM vahninA micatItyAdau pratiprasaGgaH vaftvAvacchinAdheyavatve karaNatvatvavyApakAtyantAbhAvapratiyogitA (1) raftarachedakasambandhatA niyAmakasambandhenAbhAvasya lakSaNe nivezanIyatathA vAcyatAdAtmyasya vAcyatvarUpa tathA takSiyAmakasambandhI vizeSaNasAvizeSa eveti bhAvaH / (5) prasAni pitAvacchedakatvaniSTha prakAratA ca paryyotisambandhAdimA urat aa garm doSa iti bhAvaH /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsturIyakhaNDe yogyatAvAdaH / vastu vitara padArtha saMsarge'parapadArthaniSThAtyantAbhAva chedakatvAbhAvasya evaM karaNatvatvAvacchinnanirUpakalale nekatvavyApakAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAbhAvasya 6 mattAditi vAcyaM / : vichinna- karaNatvatvAvacchinayoH mekatvAvacchinna kara tvatvAya-wiater pratyekAnvaye tacApi yogyatA asyeva vakiraNavatvarUpaviziSTa dharmAvacchinna saMkatvAvacchinnayoranyaye paraM yogyatA nAtItyupagamAditi na kopi doSaH / evamagrimalakSaNamapi bodhyamityAhu:, tadasat niSThapadasya vyApakatvaparatve utaralApateH karakAbhiprAyaprayuktapayamA siJcatItyAdAvapi akakaraNakatvatvaprakAre karakArabodhane yogyatApatezca anukaraNatvarUpaviziSTadharmAvi zranirUpitatvaviziSTatvayitAvacchedakasambandhatAvacchedake saMkatvavyApa kAbhAvapratiyogitAvacchedakatvAbhAvasattvAt na ceSTApatiH, jalakarapatvarUpeNa karakAkaraNavabodhane'pi sAmpradAyikaistatra yogyatvAmasyupagamAditi dik / zratra pramAvizeSyatvaghaTitatvena gauravaM tAdRzapratiyogitva pramAna tAdRzapratiyogitvapramAnupasthitidazAyAM durjayatvaJca na vi sarva zAbdabodhAt pUrvaM tAdRzapratiyogitva pramAtvAvactriopasthitiniyamaityatastadaMzaparityAgena lacaNamAca, 'vastuta sviti zrApotaratvamaparatvacAvivacitaM, (9) tathAca tamAtauyAnvayitAvacchedakasambandhe tasaM(1) vayaM ghaTa ityAdau vizeSaNavizeSyayorabhedasyale yogyatvAnupapariti zeSaH / 201
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAmo pratiyogitAvadanyatvaM yogyatA lAghavAt zakyajJAnatvAca |H kau vA tattatriniSThAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakadharmAzUnya to sattA yatetyarthaH, padArthatAvacchedakarUpeNa padArthayoH praveze ziMzapA vRca: nauloghaTa ityAdAnukrameNAvyAptiriti taka tvena praveza: / zratyantAbhAvavaca vyApyavRtyabhAvatvaM pUrvI kAvyApyavRttisthale'vyAptivAraNAya vyApyaSTattauti, vyApyahanatvaM niravacanavRttitvaM vaiziSya-vyAsaMSyavRtidhanavaSTinyabhAvasyApi vyApyavRttitvA pratiyogitAmAdAya sambhava vAraNA yAvacchedakAnukaraNaM / na tathApyasambhavaH tAdRzapratiyogitAvacchedakasya vaiviSaya yAsajyatusiMdha va sarvaca sattvAditi vA / 'itaraMpadAmaMgarga ityasya nAkauyaviziSTAnvayitAvacchedakasambandhatAvacchedaka ityarthaH, dUrapar3hArtha itara padArthatAvacchedakAzraye yasyeti vyutpattyA padArthatAvacchedakAzrayaniSThatAle iti vArya:, 'pratiyogitAvacchedakazUnyatvamityasya pratiyogitAvacchedakasya dharmaH atiyogitAbadakalaM tanyatvamityarthaH tathAca taphAkrauyala viziSTAnvaSitaravacchedakasambantAvacchedake tAki mahAbhiSTavyAyavRttyabhApratiyogitAvacchedakatvanyatvaM sau tAtyarthasya phalatatayA vaiziSyarUpAvacchedakamAdAyAmambhavavirahAt zeSaM darzitadizAvaseyaM / upaSavAditi pramAvizeSyatvApravezena lAghavAdityarthaH, 'zakya jAtIceti tAdRzapratiyogitvamAlenAnupasthitijJAyAmapi mAsetyarthaH / "
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ " ** . aamaa: abinaalil smunsii nmiln munsii lghujaay'naacunistaaghn, asbiikchunggiliilaay' smmilniiy'aar'jir' sb mt- limaay' smmaan au * bl dhaamaal: aaamaar'+haaliinaanibndi n yaair'ii r' maahr'iighaass' ghr'r' maay'lir'ikttrmi kssaabi dbni| bn abhimaanussr'iiy' naagmbi bndhubicchinnmuul maanushi nngunijjiaalii shaantnaa kl saanisskriy' muur'l maahiir' lininmunni nnmupimln in bni:| n b bjnyinaa sbiniinyaapatiprabhaGgaH karaNavatvAvacchima vakivAyaminasya sekatvAvadhi kaalnaami bslaakini yaay'| philaami-r'uulllaar'nyjilii: blaabr'ir`llaamiyiipt saakssy naarthi abdaar' mr'iy'elaacchil-jlaabchiy'mimichaa br' an laadin dhaanni dkssinneshlbimikhaar' likhittaay'-baan| smpnn biil snggi| jndh bukhiiy'maalikaay' naamaay' jisiniaan blaabnni br'uuir'r'r'ismighaanyjidaassii naa maay'aa blaabni bir'imikhaacchibks anlaa bhaassaannishbsn o naalaa, sim nimini aain baandhiy'aa baa snaan ruughllaabli angginaar'miln hy' sngglaasstti jllaakhlissnn ( bhhmaasnaalisur'thi anaabini * 35
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 mnnlinaamy'ii n j nmiHmiimaanaa miilii su yaar'iir' buni aagh| bhnggiihmaanii gh| / blaabli ruur'll r'uul sndhaar'H r'uur'laanti bli bmi: sndhaar' baandhaar'hmmukti str'r' sbr'uulaanskrin blil nirmipnsil anaalaar`imiy'e simphmini naakhn biy'sstt ditaamimi laail arth r'ii naagtbeiiy'aanaalisussmaasNbaa bhnyjniighiimaaNbisi bnaay' yntr nstraalnt laanaar'nyjr'uul| l b ruur'aamiashmmbaar'iddhsiiy'aar'di alaabhli: jlbndi kaandhllbibhighaassilaani baa| nthi sbr'cchil als| y r'ndhaakaaliin alngr' sbaar'aal jy' kaandhr'hmr'iikhn duliilaa thaakaa sbaamyijdH r' niyunggidlnaasthlaakini( saa:|' ____ ma ti naraziraHkapAlaM zuci prANyAkhAt mAtadityanumiaandhaadhmuussikaami:, '' sbaa, sbaamii aliighaass, snikhhmmbl tunggiiykssmaalaamaakaahini maass| jiini sssy'iibaanaan bhbliishriishrii kRssttaal ---------------- (2) shhiHssmiinumaanilkssmiis+hini / (2) bijihmbaadaay'ailbiniini 40, m|
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAstukhale bogyatAvAdaH / yatvena zabdasya balavattvAt tenaiva tadanumAnabAdhAt / mambAkA sattimazvena zabdasya pramANatA na tu yogyatApi tannivezino bAdhAbhAvasyaM pramAmAvahetutvAditi cet / na / bAghe hi pramANadoSo'vazyaM vaktavyaH, je zucita rUpamAdhyanizcAyako vedastakha nitiprAmA katathA jAtIyatvenetyarthaH, 'zabdasya' zrazaucabodhakavedasya, 'balavasyAt ' mitiprAmANyambAt 'tenaiva' tadvedajJAnenaiva, 'tadanumAnamAdhAditi gaudhAnumAnasyANAmA jJApanAdityarthaH / na ca vedAcchAbdabodhAnaramevAnumAne'pramAtvajJAnaM sa patra ca prathamaM kuta iti vAcyaM / phalabalena taddedajJAnamkheva bodhavAnidhayA zraprAmANyopasthApakatvakalpanAt canyAprAmANyopasthitimahatamanameva vinApi zAbda* vodhamapramAtvajJAnasambhavAt phalAnurodhijJAt kalpanAyA iti bhAvaH / 'AkAGkSAma timathena' zrAkAGgAmatijJAnamahakA ne pauva ''pramANatA' zAbdabodhajanakatA, 'yogyatApi yogyatAdharapi / na svatantrAmya vyatirekAnuvidhAnAda yogyatAjJAnasApi hetutvamiti vAcyaM / tasyaivAmiduriti bhAvaH / na far fcatItyAdau Traff kuto mAnvayabodha ityata zrAha bAgheti bAdhabrahmabhAvasyetyarthaH, 'pramAmAtreti viziSTabudvimAtretyarthaH, tayAca mAmAnyasAmayabhAvAdeva na tadAnoM zAbdabodha iti bhAva: / 'bAdhe hoti vahinA bhiJcatItyAdiSu bAdhabuddhAvityarthaH, 'pramANeti zAbdabuddhikAraNaubhUtajJAnasya prativandho bhavatItyavazyaM vAcyamityarthaH, . "
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvacintAmo anyathA pramANaviSaye bAdhAsambhavAt yathAnumAne vAdhAdupAdhikalpanadvArA vyAptivighAtaH, nirupAdhau bAdhAnavakAzAt / . .. 'anyatheti, 'pramANaviSaye' bAdhabuddhAvapi zAbdabuddhi kAraNIbhUtayAvajJAmasattve, 'nAdhAmambhavAditi bAdhabuddheH zAbdabuddhipratibandhakalAsambhavAdityarthaH, kAraNabhUtajJAnaM vidhaTayata eva jAnasya parokSAnubhavapratibandhakalAditi bhAvaH / tatra dRSTAntamA cha, 'yatheti, anumAne' anumitisthale, 'bAdhAditi bAdhAdyA ityarthaH, 'upAdhikanpaneti upadhijJAnetyarthaH, nyAzivadhAta:' anumitikAraNIbhUtavyAptizAnapratibandhaH, etaba yatra bAdhitamA dhanavAnaeumtaca bodhya, anyatra 'tu pakSadharmAtAjJAna pratibandhA bodhyaH / manu bAdhabuddhau kathamupAdhijJAnamityata Aha. 'nirUpAdhAviti pakSadharmAhetI nirUpAdhau mautyarthaH, 'bAdhAnavakAzAt' bAdhAbhatvAt, tathAca yAyena vyAyakAlumAnamiti bhAvaH / bAdho'ca mAdhyazivapadakatvaM tena gamAgabhAvakAlA . . vachiyo ghaTo gandhavAn pRthivItvAdityAdau bAdhite upAdhasatve'pi ma kSatiriti bodhA / idamApAtataH kAraNIbhUtazAnaM vighaTa yama-- eva jJAnasya garokSAnubhavaprativandhaka miti vyApteraprayojakalAt upamitisthale vyabhicArAt bAdhajJAnakha bhAdRzyAdizAmapratibandhakale mAnAbhAvAt gandhapAgabhAvakAzAvacchinno ghaTo gandhavAna (1) iti bhAva data ga.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyatughakhaDe yogyatAvAdaH / pRthivIlAdityAyanumitipratibandhake gandhaprAgabhAvakAmavizeSyaka . gandhAbhAvanimaye vyabhicArAcca / vastutastu zAbdadhausAdhAraNavibhihabuddhisAmAnyaM pratyeva bAdhanizcayastha pratibandhakalve mukhaM candraH ityAdisukha-candrAdyabhedAnvayabodhakarUpakAdau prahasanAdau ca bAdha-- nizcayasattve'pi anubhavasiddhasya bhAbdabodhasyApalApApattiH kalahAdau. midhyAbhizApavacanAcchAbdabodhAnupapattizca tatra prAbdabodhaM vimA krodhAcanupapatteH, ata evoka "atyantAmatyadhi artha jJAnaM zabdaH karoti hi / bAdhAtu na pramA taca zrataH prAmANapranizcayaH' / iti pAdhitatvena niyate'pyarya-zabdo jJAnaM janayati kintu tadAmoM tajjJAne prAmASAbhAvajJAnamAcaM jAyate zrataH prAmANya mizvayaM niSkampapravRttiprayojakaH, anyathA tatrApi pravRttyApaneriti tadarthAt, tathAca zAbdAnyaviziSTabuddhiM prt| bAdhanizyasya pratibandhakatayA yazinA miJcatItyAdau bAdhanizcayamatte zAbdabodhakAra pAya dhogyatAdhauH gAbdadhItarAvazyakI / na ca yogyatAzAnasya hetunva eva bAdhitArthakarUpakAdau kayaM zAbdadhIH vAdhanimayasApena saddhabhAvachinne takamaassbiliinaaghlssnn anythaa bli| dhisthtotyAdAvapi mAdhamivayasAce zAbdabodhasya duritvAditi vAcyaM / bAdhanizcayamattve'pyA hAryayogyatAjJAmAdeva natra gAbdayodhasammavAn, bksinaa, ssiniiy'aar'aar'thi maathlingraahiinaamaalaa kadAcit (9) zabdabodhasyeSTatvAt / na caivaM zahare na pauta ityAdinAdha (9) kasyaciditi ka.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 maadaanii nivavasatyApi maGkhaH pauta iti doSavizeSajanyayogyatAbhameNa zAH / / pauta iti zabdabodhaprasaGgaH bAdhanikhayavirahadazAyAM zaGkha pautaiti doSavizeSajanyayogyatAkramAccha pauta iti zAbdabodhodayAt doSavizeSajanyayogyatAjJAnasyApi hetuvenAbhyupeyatvAditi vAcyaM / asatyaprAmANyanizcaye iSTatvAt zrAhAryayogyatAjJAnatulyavAda evaM aithilinddnsilkhiiy'aalaalaalikAdivAbhizcayasattve'pi laukikAtyAkSAtmakayogyatAzAmaJca tadA nagApi bhAdavIdhe dRSTApattiH pAhAdhyayogyatAjAnatulyatvAt pravAdhitArthakarUpakAdau zAbdabodha evAhAyAtmako'bhyupeyatA tathAdhAhAryapratyakSataratvavadAdhAryazAbdetaratvasyApi bAdhanimbayapratinadhyatAvachedake pravezAdeva bAdhitArzakarUpakAdau Adhanizzayamace zabdabodhasya baDimA mihatotyAdau bAdhanizcayasattve zAbdabodhAbhAvasya ca sambhabe'pi ki pRthagyogyatAdhI hetutvena, tavApi zAbdanaralasya pratiyathyanAvacchedake pravezasyAvaznakalAt / na ca mama bhAbdenarala vAracchinapratiyogitAko'khaNDo bhedamnaya cAhAryazAbdetaratvaM ahAryavastrAnugatasyAbhAvAttattachAmdabuddhibhedkUTarUpamataH pratibadhyatAvacchedakagauravamiti vAcyaM / atirikakAryakAraNabhAvakalpanAmapekSya kAryatAvacchedaka-kAraNatAvaccheda kayoH garauragauravasya nyAmpatvAt . tasadaprAmANya jJAnAbhAvakUTaviziSTayogyatA jJAnava zAbdadhau hetutathA tavApi kAraNatAvacchedakazarIragauravasattvAcca kArya-kAraNabhAvAmArakalpanaM punaradhikamiti cet / m| bhAbdabodhasyAhA: yatvAbhyupagame'pamiddhAntAna pratyakSetarajJAnasyAhAryatvAnabhyupagamAt /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyatupauyakhakhe yogytaavaadH| kicAhAryamAletaratvastha pratibadhyatAvacchedakapraveze bhAbdezAvirAbabhAyAM bAdhaniyamale pAhAryazAbdetarazAndAnutpAde'pyAhAryazAbdabodhasya kuto bhotpAda ratyAhAryazAbdabodhaM prati tAmbechAnAM vizeSato hetRtvasyAvazyakatvAt evaM zAbdecchAmattve anAcArya zAbdabodhavAraNAya anAhAryazAbdabodhaM prati tattadichAbhAvAnAmapi hetutvamyAvazyakatvAdanakA kArya kAraNabhAvakalpanapramANAjhedakUTapravezena pratibadhyatAvacchedakagauravAca tadapekSayA pRthagyogyatAzAma hetutaiva laghauyau / atha lavAprAmANyajJAnAbhAvavimisa yogyatAjJAna 'bhAbdadhau hetugalaka ca sAmAnAdhikaraNameva vaiziyaM anyathA viSayamAbhaassaar'jjinniikhaarmaathaanaashnaa bibhaagsambandhena yogyatAjJAnavizeSaNatve tattagayIyatvasya kAryatA-kAraNatAvacchedake pravezapramaGgAgauravApatteH tathAca nAhagAmAyAmAmAbhAvAnAM sAmAnAdhikaraNyasambanjhena parasparaM vizeSaNa-vizadhyabhAve vinigaH manAbhAvAdgurutaradharmAvacinAnantakAryakAraNabhAvo durvAraH amAmAlyajJAnAbhAvAnAM vizeSaNa-vigovyabhAvabhedena viziSTabAddhi-bAdhanivayayoranantaprativadhya pratibandhakamAvazcAnumityAdisyalAsarodhena - 'yoreva tulyaH / na ca tabAhAryazAmdetarattasya tattacchAmdabuddhibhedakUTa rUpasya vizeSaNa-vizeSyabhAvabhedena pratibadhyatAvacchedakabhedAdugurutaradharmAvazivAmAprativadhya-prativandhakabhAvo'dhikaH, mama tu zAmtarakhamakhaNDo bheda iti nAnammapratibadhya-pratibandhakabhAva iti vaacN| mama parasarAsaMsthAnAM tattachAbdabuddhibhedakUTAnAM viziSTavuddhilamya cakatra iyamiti nyAyena vyAmadhyavRttipratiyadhyatAvacchedakatAbhyupaga--
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28. Free mau bhAdekatrAnyasyAvizeSaNatayA vizeSaNa- vizeSyabhAve ferrinkAbhAvavirahAt parasparaM vizeSaNa - vizeSyabhAve sAmAnAdhikaraNyarUpavaiziSyarain itaretara fvanigamakatvAt tava cAprAmAnyajJAnAbhAvaviziSTayogyatAjJAnasthale sAmAnAdhikaraNyarUpane ziSyapravezasyAvazyakaart vizeSaNa vizeSAveM vinigamakAbhAvAt / tattacchAdabuddhibhedakAnAM vizeSaNatA vizeSasambandhena viziSTabuddhilyA ca dhena jJAnaniSThatayA sammanvabhedena vyAsajjAdRtyavacchedakatva - syaikasyAsambhava iti vAcyaM / tattatAbda muddhibhedakUTAnAM (1) viziSThabuddhiardhikaraNatvasya ra vizeSaNatA vizeSasambandhena kAmAvRttya - cchedakAbhyupagamAditi cet / na / nizciMtA bhAkAdapi yo tAjJAnAcchAbdabodho jAyata evaM parantu tacchAdavo'pi - |mApranizcayo jAyata ityabhyupagamAt zraNamAjJAnAbhAvaviziSTa s mama kAraNatAvacchedaka kITAvapravezAt zranyA rUpakAdiyale zrArthayogyatAjJAnAcchAda vodhAnupapatteH zrAyeogyataH jJAne vi zeSato'pramANyanizcayasyAvazyakalAt / kiJca yadi nizitAprAmA yogyatAjJAnAtra zAbdabodhatA mAsASyajJAnAbhAvakUTayogyatAjJAnayoH dvayoreva khAtantryeNa daNDa- cakravatA na tu parasparaM vizeSaNa- vizeSAbhAva iti vizeSaNa - vizeyyabhAvabhedAnnAmantakAryakAraNabhAvaH / tava cAhAryyaprAbdabodhaM prati tatacchabdechA (9) kUTAnAmiti ga0 / 2) vizeSadarzanAbhAvanizvayasyAvazyakatvAditi ga0 /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhAturoyakhar3e yogyatAbAdaH / mAmanantakArya kAraNabhAvasyAvazyakatvAt / na ca tavANamanAyogyamAjJAnavyaktikampanamiti vAcyaM / tasya phalamukhatvAt padArthopasthitestAtparyajJAnasya kA niyAyogyatAviSayakavAyupagamenAtiriktakamyabhAbhAvAca / athAhAyyaMgAbdetaratvaM pratibadhyatAvacaMda ke na pravezanIvaM Rthi n naa nir'nthni saamlian sninshm bAcyaM tathA hAryazAbdabodhaM prati nata chAndechAnAM anAhAryamaa mni naajjaamaanaa s niHanii alimi mama nA gannakArya-kAraNabhAvaH / evamA hAmyanya dotararAjamapi na pratibadhyatAvacchedaka yA hAryatyakSaM prati tattapatra chAnAmanantakAraNalakanyamApaterapi ta balAhaka patira unlegaka iti ca / na / samAvi nakAzAda kAni vizeSaNa vigoyyabhAvabhedegAnantaprativadhya pratibandhakamAnamya durgaralA ama ra yovanayogyatAjA jaya dAha-camAtyAyana tattadasAmAjAnAbhAnakUTayogyatAbhAnayo IgorvA tulA / vizva tmch|deshaavirhaannaa tAsatpratyana chAvirahANaca uttejakAdamiyAmini smRtimAdhAraNoM naikaH pratibadhya-pratibandhakamAvaH tathA yati zAbdabodhA jAyatAmityAda chAmattve vAgizyamAnye yanabhitAmiti-smRtyaH 5 tteH zAbdabodho jAyatA milI kAmace'pi pratyakSAta yA jAyanAmitaucAsatve vAdhanizzayamace 'pi bhAdavIdhApana api tu pAdazAMbyetaravidhibuddhiyena prativazatA aAmA bAmaNAkavAnivayatvena pratibandhakatA ityekaH smRtyanumityupamitimAdhAraNaH patimadhya pratibandhakabhAvaH, pratyakSaM prati tu viziSTa pratya catvena pratibaMdhyatA
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNI tattatpratyarechAvirahaviziSTAgrahItAprAmANyakamAdhanizcayatvena pratibandhakatA evaM zAbdabodhaM prati tattacchAbdavena tattachAbdecchAvirahaviziSTAgTahItAprAmANyakavAdhanizcayatvena pratibandhakateti pratyakSamAvasAdhAraNaH prtibdhy-prtibndhkbhaavH| tathAca zAbdabodhaM prati naa jaar'ir'limiy'aatiinaasaamaanghniaamaar'nl kAraNatvamapecna lAghavAntaddhamAvacchinne taddhAvacchinnabattvarUpayogyanAjJAnatvenaiva hetu tocitA / na ca tathApi nizcitAprAmANyakayogyamAjJAnatvenaiva hetutayA tadapekSayA yathoktabAdhanizca dhAbhAvatvameva laghu apAmANyanizcayatvasya gurutarAnekapadAryaghaTitatvAditi vAcyaM / nikhitAprAmANyakAdapi yogyatA jJAnAcchAbdabodhAbhyupagamAt anicitAprAmANya kalvaM na kAraNatAvacchedakakoTI pravezagauyamitya katvAt, anizcitAprAmANyavatvasya tattayaktitvAvacchinnapratiyogitAkatattadaprAmANya mizcayavyaktyabhAvakUTaviziSTatvarUpatvenAnizitAprAmANyakatvasya kAraNatAvacchedakako Tipraveo'yaprAmANyanizcayavasthApravezAca / na caiva tattayatyabhAvakUTapraveza gauravamiti vAcyaM / tathApi tarachAbdechAvyatyabhAvakUTamya pravegAt abhAvaddayAvezasya nizcayatvapravezastha cAdhikatvAt bAdhanizcayavizeSaNIbhUtasyATahautAprAmANyakatlamya battadaprAmANyajJAnAbhAvakUTarUpatayA teSAM parasparaM vizeSaNA vizeSyabhAvabhedena tavAnantakArya-kAraNabhAvapramaMgAdha mama ta kebalayogyatAjAnasya daNDa-cakranyAyena tattadaprAmANyanizcayavyaktyabhAvakUTa-yogyatAjJAnayo(1) pratibandhakateti zAbdabodhasAdhAraNo naikA pratibadhya-pratibandhakabhAva iti kh0|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zabdAkhthaturodhakharADe yogyatAvAdaH / 25 iyorvA hetutvenAnantakArya-kAraNabhAvavira hAt / na caivamanumityAdAvapi yogyatAjAnasya hetutvApattiH pratyakSa -gAbda tara viziSTa - ddhitvAvacchinna prati. bAdhanizcayAbhAvatvena kAraNatvamapekSdha saMzayanizcayasAdhAraNaviSadhye vizeSaNavAdharUpayogyatA jJAnasya hetulve lAghavAt bAdhanizcayadazAyAM yogyatAjJAnavyatirekAdevAnamityAdizyatirekasambhavAdini vaay| yogyatAzAnaM vinApi sma teranubhavasiddhatayA smano vyabhicArAt pace mAdhyasandeza-tanizcayayorasattve'pi anumite ridanavAvacchine gavayapadavAcyatvAdisandeha-nizcayayorasave'pi umitezcAnubhava middhatvAcca / kizcaivamAhAryamAdhyamandehAtmakabAdhanizcaya bhatte 'pyanumityApattiH bAdhanizvayAnantaramAhAryabhAdhyamandehAtmakaparAmadinu bhityApattizceni) bhiddhAntAnuyAyinaH / * ucchavAlA manu mukhaM candra ityAdibAdhitArthakarUpakAdau bAdhanizcayadzAyAM mukhAdau candrAdenAbhadA cayabodhaH kintu candrAdipadasya candramadRzAdau lakSaNayA tathaiva mukhAdAvabhedAndhayaH prahasamAdau kalahAdiskhaloyamiyyA bhizApavacamAdau ca na zAbdanodho'pi tu tattatpadebhastattatpadArthApabhyito doSajanyomAnamoviziSTamAkSAtkAraH tathAca zAbdabuddhimAdhAraNaviziSTabuddhimAtra prati bAnizcayamya pratibandhakalA deva vahinA mizcatItyAdI bAdhanizcayadazAyAM nAnvayayodhaiti yogyatA jAnasya zAbdadhau hetutve mAnAbhAva: pAgizcayapratibadhyatAvacchedakakoTau zAbdAnyatvaM prabemna bAdhanizcayasthale zAbdayodhavAraNAyAtiriktayogyatAjJAnakAraNalakapanAyAH prakSAlamAdvauti nyAyenAnucitatvAdityAH /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintAmaNa seyaM na svarUpasatau prayojikA zAbdAbhAso kesa mukhaM candra ityAdivAdhitArthakarUpakAdau bAdhaniya dazAyAmapi sukhAdau candrAderabhedAnvayabodhamprApyanubhava miGkhalAcchAbdabodhe vAdhanipona pratibandhaka iti satyameva parantu yogyatAjJAnamapi na heturmAnAbhAvAt / na caivaM vahninAmitIyAdAaft bAghanizcayadazAyAM zAndavIdhApattiriti vAcyaM / tadAnI zAbdabodhojAyata eva kintu tasmin zAbdabodhe uttarakAlamapramAtvajJAnamAtre jAyana hatyabhyupagamAt tvavAdhAhAyyAtiyogyatAjJAnAce tadAnIM tatra zAbdabodhasvaSTatAta, na hi bAnasamaye zrAdAyogyatAjJAnaM vinA na zAbdAvodha datyanubhavolokAnAM tathA mati zravayavyatirekAdeva yogyatAjJAnasiddha mayA-* bADhIjAntarA rAnumaraNaprayAsane phalyApateH (1) / cemamayAdAa. vAghanizcayapratibandhakatApattiH vAnizAyAmanumiyAdirjAyata evaM kintu tayAmanumityAdivyakkAjAmAjJAnamAnaM jAyata ityasya suvAditi vAcyaM / 'zratyantAmanyapi Arya ityAdinA zabdayogyata eva tathAnubhavasya sakannaprAcInenitavAditi prAriti samAsaH zaGkate, 'seyamiti. 'prayojiketi zAbdabuddhimAmAnya ityAdiH, 'zabdAbhAga dativanA vitatyAdAvatisphuTaM svarUpayogyatAyA taMtrAtvAditi bhAvaH / na bhavati' sayaMtra zAbdayo dhAtpU na (9) ntarAnuprAsatraikalyAtariti sa0 /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhandAyaturIyala se yogyatAvAdaH / prsnggaat| tanizcayazca na bhavatyupAyAbhAvAt iti cet / 'n| saMzaya-viparyAya-pramAsAdhAraNasya yogyatAjJAnamAvasya kAraNatvAt / ayogyatAjJAnasya pratibandhakasya sarvadhAbhAvAt kvacittannizcayo'pi yogyAnupalabdha yaha ghaTo naastiiti| iti zrIgaGgagopAdhyAyaviracite tavacintAmaNI zabdAkhyaturIyadaNDe yogyatAvAdaH // sambhavati, upAyAbhAvAt ' rvatra mAdayodhAtpUbai nizayamAbhagro. virahAt, "viparyaya: nizakSaka yamaH, 'ma jisa yAtrA mA / nana, yogyatA: saMpAya na kara syAt 'ayogyatA niyanya pratiSa karata matvA damAta zrA, porAna zAnoti ayogyatA'mazayasyetyarthaH, yatra cAyogyatA nizzayona te satra gayodho'pi na bhavati bhAvaH / nana mAya nizthamA yAra yogyatA jJAnasya tadA hetutvaM samAvati yA tamiyo'pi kariddharbhavati, na caitaM. kutrApi tannizyamyAmAdityata zrAha, vAcaditi. tannirAyo'pi' nirakapratiyogitAva saza nyasvarUpayogyatA nizcayo'pi, yati ghayA ghaTAbhAvavati bhUlane yogya nupasnadhyA daha bhUtane ghaTo naardiini lisdaa sukh / iti zrImathurAmAdha-taka gauzAniracita tavanintAmagirahasye zabdAsyamayadaNDarahasya yogyanAthadara imyam //
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNau athAsattivAdaH / ------- -- AttizcAvyavadhAnenAnvayapratiyogyupasthitiH, mA -------------------- ... athAsattivAdara hastham / ddhaajaaliy'aa yaali: qnl aani nirUpayati, 'bAmasiyeti agyAtiyoginoH padAryayoravyavadhAnemopasthitirAsattirityarthaH, svAtyavaditatvamAndhena tattatpadAyA~pasthi-- timatI tattatpadArthopasthitinnapadArtha tatpadArthasthAmatiriti tu phalitArthaH / ma caivamAmajhAnAsanavibhAga eva vyAhataH mamAlambamarUpapadArthopasthitere va marcaca zAbdabodhopayoginayA giribhakkamamimAm devadattanetyAdApi zAbdAnubhavAvyavahitaparvavartisamUhAsambanarUpopasthitimAdAyAvyavadhAnenopasthitimattvAt upasthiterekavena vyvdhaanaasmbhvaat|| iti vAcyaM / bhedagIvyavadhAnasya pUryotarakSaNamAdhAraNamyA va pravedhAt, taca svadhvaMzAdhikaraNabhinnatve pati yaH svapAgabhAvAdhikaraNamamayaprAgabhAvAnadhikaraNAnAmnAdavacchedena kha------- - -- - --- ... ... ... (11 tAvatpadanyasamhAlampa ne koyasthitaLavadhAnAbhAvAditi mAvaH /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturIyakharaDe bAsativAdaH / samavAyidezotpattikale bhati svabhinnatvaM, ityaJca prathamaM yA pratyekapadebhyaH pratyekapadArthAnAM kramikasmRtiH maiyAsattiH, na tvssybodhaavyvhitpuurvvrtismshaastrmbnruupopsthiti:(1)| ata evAmatijJAnaM hetuH pratyekapadajanyapratyekrapadApasthitInAmAza vinAzinInAM yugapaMcchAbdayodhapUrvamasambhavena svruupaaddhetutvaasmbhvaat| na caivaM daNDau kuNDalI vAsakho devadatta ityAdAveja vizayaka-nAnAvizeSaNakA-. nayabodhayale zrAmattyabhAvapramazaH tatra vizeSaNopasthitervizeSaNAmaropasthitthA vyavadhAnAdi te vAcyaM / prakRtAnvayabodhAnanagaNo yaH svadhvaMsAdhikaraNakSaNasta bhinalamya mAnyavadhAmadhaTakIbhUtamAtyantadalArthalAt, viz:ghaNAntaropagthitijapa na prakRtAncayabuvAgaNaH, amanazugatvaJca phannayalakalyaM yAda gayA gaNazyavadhAne'pi anvayabodhounubhavasiddhasta lat jaNa bhinnakSaNAyanA nana gAvakapa vAt / ata eva giri kamiyAdI bhakAdi padApisthitikSaNo yatra vaikapadAra. NAnantaraM ciratara vilavyApara padamunnata taka vyAdhAyakakSaNo'pi cAnanaguNA: tatrAlayabodhAnutpAta riti tadabhayatra jAmattiH / na caivaM yatra padopasthiniyaMtadhAnena padArthopA yatisAvyavadhAnena tatrApyAsatyApaptiriti vAcyaM / natpadopamiyatyAvahitatapadopahininanyAyAstatyadArthopasthite rayAdhAnena tatpahAyapi myini: utpadadaya. janya tatpadArthayoravayabodhe atiriti vivajaNa cAt / evaJca yana padopasthitiraSyavadhAnena pradAyopariyati vyavadhAnena, yatra vA padArthopasthitiravyavadhAnena padopasthitizca vyavadhAnena satrobha(1) mAlambomyatare katayA sva bhannAlAbhAvAditi bhAvaH /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ thApi bhAmaMbhiH, kizvakapadopathitijanyapadArthoSasthitiraparapadopasthitizca samUhAlambanarUpA tato'parapadArthopasthitiH padAntaropasthitizca samUhAlambana rUpe tyAdikrameNa padArthopampitistatraivAsattiH, padopasthite ravyavadhAnamapi pUrvottarakSaNasAdhAraNaprakRtAmbayabodhAnamuguNahaNaghaTitaM bodhyaM / na cAmatibhramAkAntabodha iti mane yite sa kutreti vAcyaM / yatra vyavahitapadopanyitAyavyavahitatvadhIvyavahitAyAM padArthopasthitAvavyavahinautA tava tatmabhavAt / anyevaM zrAmattijJAnamya mAndabodhasUtve varUparAtyAH padajanyapadA-- pisthitaH pRthaka kAraNale kimaan| na na viSaNazAnAdhyaM viziSTajJAnamiti vizeSaNa jAgavena tatkAraNa miti vAcyaM ! zrAsatijJAnasyaiva padArthaviSayakatyendra vizeSa jAnavAditi cet, ga, savilamvenApi mAnadhovilambAt tasyApi kahetutlAt : na ca nayatirekasthale AmantivilambAdeva zAbdabodhavinaya dAta vAcha / na hyAmattiH svarUpamatI hetuH, kintu najanA zeva, tamya nAtirekasyante vi sammavAditi nirNadhakRtaH / tadanan, ekanaDupasyApyazati-vartamAna yoravayabodhasthale'vyAne:(1) yatra lipyAdinA ekadeva padabAtamanumitaM manaM vA tataH mamUhAmlambanaM padArthavargasamaraNaM jAtaM macAyAzca tatra pralokapadArthopasthiterabhAvAt / na ca tadApi kramikapratyekapadArthopasthitiH kanyau yati vAcyaM / anubhavavirodhAt pratyeka padArthopasthitimannAreNApi dara zAbdabodhasyAnubhavikatvAt / kica etasyAH svarUpamaddhetatvaM svayameva nirAhataM kramikapratyekapadA (2) maMdagarbhAvyavadhAnaviziSapadajanyayadAyA~pasthita rabhAvAditi bhAvaH /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...PINE pakhite podhAta. pUrva viravinaSTatvAt / nAyetanamAna * kAraNaM mAnAbhAvAt / pkssitijnyaamvilmbaacchaabdbodhkiyaa| bhAnubhavikaH / na ca devAdadRSTAdinA padArthasmatI padajanyamAneka bhAvabodhodayAt tajjJAnasyApi hetutvamiti vaacN| hatyA padajanyapadArthoparikhateH svarUpasattyA hetutvAta naddhame mAvdavodhAbhAvAt avyavadhAnogavaiyAha / na caitaddhamAnantaraM gAdAnubhavadarzanAdeva sajJAma heriti vAcyaM / ma hi yat kare yadutpattideva taskAraNaM, ghaTAyarvAhatapUrvavarjiyAvatpadAdhImAmeva ghaTaretullApataH / ca padajanyapadArthopasthito avyavahitalAvyavahitapadajanyavayoH saMzaye anil-shniskli gh yaaniikhaaldnsiii hetuH tayoH pratibandhakatvakanyane gauravAdini vAdhya / sAtyAdizAnasattve vyavahitapadajanAlagrahe'pi praaddhaudrbhmaadbhutpnerevaasiddheH| na caivaM vyavahitaera kadamyAtmakokAdau yojanayA kavitAyAmevAnvayabodho meM vanyathatyaya kiM voamiti vAcyaM / yogamAyAmnAtparyyagrAhakalA, aNva yasya yojanAM vimeva tAtparyayahastasya na yojanApekSA etena(anvayapratiyogipadaM tadupasyApakapadaparaM bhathAca tada pamyApakapadopazilAdhyavadhAnena sadupasthApakapadopasthitistayorAmaktiH, na tu padArthopasthitInAmayavadhAnamapetimiti keSAJcinmatamapAtaM / vakSyamANAnyonyAzrayamahAnuthineca 11) avyavadhAnena padabhanyapaTApasthiterAsamiviyA pAndamohe 21
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ -.. . m y samAlambanapadopasthitimAdAya sarvapAsyA:(4) - mAvenAsabAnAsaka"vibhAgaNyAcAtApaleca na ca bhedagarbhamanyavadhAnaM vivakSaNIyaM, prAgu doSAnuhante:(2) etajjJAnasya dharUpeNa kAraNale mAmAbhAvAcA ___opitu avyavadhAnemeti vizeSaNe tauthA, aSayapratiyogithr' anissiibil kliniksaabini sur'kssaa smiyogyuSasthApakacamdaparaM, tathAca nApadArthA titApadArthamAzdamukhau tapade tatpadAsyavadhAnamAbhattiH, na tu upasthitImAmavyavadhArtha vivakSitaM, mau nicokAdau ta siNyAdirUpadoSavizeSAdadhyavadhAnabhrameNavathakodhaH / na cainaM lokAdau yojanathAyavyayodhI na syAt bamA idaM vyavadhAnenocaritamiti vizeSadarzanena bhabhAsambhavAditi vaac| yojanayopammitavAkyAnnarAdeva tAnvayadodhA na su zokAdinaH, avyavadhAnadhAnanuguNaNema bhedAbhedamAdhAraNaM saparasAdhAraNaca nirvAcya) tenaikalaDAghupasthApitayoH kani-vartamAnakhAcoragbodhe'pi ma kApyamupapattirityAH / tadapyamat, vacchamANAnyonyAcAhAnutthiteH tAtparyAdiDAnamattve'yavadhAmabhAnAbhAnHkhi maalkinaa ? .. .. (1) ekAdupasyApyakati-vartamAgatvayorandharabodhasyale vyApneriyAdidoSa saamaadityrthH| (2) zAdiyodhAnanuguNA vadhvaMsAdhikaraNAnyatve sati khapAgabhAvAdhikaraNa samasamabhAvAvadhikaraNa yA pakSAdaya chedenotpattikAvaM na tu meda garbhamiti /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAyaturodhakhaye asattivAdaH / niliimiiliigy| R naanaaki'nayAsta vRttyA padajanyapadArthopasthitirAsattiH, vyaJca sarUpabhatyena hetaH / ataeva visUyA "zramattisya yadyapi svarUpamatyeva prayogivatyAdi prAbhAkaropAdhyAyemokaM / na caitasthA api kAraNa mAnAbhAva iti vAcyaM / tathA pati bhAnayetivAkyamAkarNayataH pratyAzeNa ghaTaM pazyato ghaTasya zASdanAdhApasaH ghaTamAmayeti vAkyamAkarNayataH kAraNatayA ghaTapAdAkA bhamaraNavata pAkAmadhya mAmdanAdhApatteJca / mUsArthastu 'avyavadhAnena' vRttimargakapadaprakArakabhAnAvyavadhAnena, tAmapadaprakArakajAnaanyeti thAvat, . 'anvayapratiyogyapasthitiH' padArthopasthitiriti / ataeva vadhyati patra vadajima manidhi padabAva nAdhe hetu riti, anyathA sadanasthiteH / ma caiva giri kasagnimAna dedanenetyAdito giriramimAn bhukaM devadatta nyAyambayodhApasiriti vAcya ! tathA tAtyayAdiyahasattve iSTApateH kadAcitaca tathA vayabodhasya mareveSTavAt / ma kakSiA yojanAyA: kamapekSeti paann| tAtpa-- yagrahArthaM tadupayoga banyukatAditi / / lmpttlaaniy'aa enir'aamnni r'aa nn - buddhirUpaiva, tathAru gAbdabuddhau jAtAyAM sajJAna najAne va bhAmdabuddhiH dhAmabhijJAnasya zAbdadhauretutvAdityanyonyAzraya ityAbhAra, 'mA ceti, 'nAnubhavaH' ma gAmdAnubhavaH / (1) tadapezetIti g.|
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ zreSaka-karma-kAta karaNAdhikaraNa-kriyAdinAmikA dazAnajanyakramikapadArthasmRtInAM na yogapacaM sambhavati pAthutaravinAzinAM kramikANAM melakAnupapatteriti kathaM tAvatpadArthAnvayabodhaH vizeSaNajJAnasAdhyatvAdi navyAstu mana vRttyA padajanyapadArthopasthitirAsattikA mA ca bhAbdadhaureva tathAca tasyAmayAmatti: kAraNa mApi prAbdabodharUpaiva salyAca. yadi aparAmatti: kAraNamucyate sadA anavasthA phalautA ktadAnyonyAzraya dUtyata Aha, 'mA tautyAH / - pramAt anvayabodhanirvAhakapadajanyapadArthopasthitiparipATauM pradarzayitamAzAte, 'pratheti / nayAstu vRtyA padadhIjanyapadAryopasthinizcedAmattistadA nAmA- . vizeSaNakasthale) kathamanvayAdhaH padArthopasthitaunAmekadAbhAvAdityAmate, 'pratItyAnaH / / 'mesa' milnN| na ca sakalapadagocarai kasmaraNAbhAve'pi pratyekapadAnubhavajaminapratyekapadArthasmaraNacitasaMskArabhya eva ma kasaMpadArthagocaramekammaraNaM sambhavati tathAra sakasapadagocarekaramaraNaparyantAsudhAvanaM viphalamiti vA / prakArAntareNa padArthopasthiteH bhAdodhAratatvAt padadhAnaanyalopapattave tathAnudhAvanAt / 'vimeMpaNajJAnasAdhyatvAdini 'vizeSaNa' padArthaH, tadupasthitimAthAnAdi (1) dahI khalI vAsako caitra vAdiyo /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ zivamAnasyeti deta, zrauSapratyekapadAnubhavajanya saMsAra ramezakAhekadaiva tAvatpadasmRtiH tata ekadaiva tAvara dArthasmRtau satyAM vAkyArthAnubhavaH / na cAnyaviSayaka tyarthaH, vRttyA padadhaujanyetyAdiH, 'viziSTajJAnasya' zAbdAnubhavasyA, 'metakAt' samUhAt, 'ekadeva tAvatpadasmRtiriti sakralapadagocarasmamirityarthaH / nanu, zroza pratyekapadAnubhavo'pi ma samvani nathA hi dhotpattiH, tato dvitIyakSaNe dhatvanirvikalpakamakArotyasica, atha hatauyakSaNe'kAra-tattvanircikanyakaM ghatvaniziSTayoH TopattirghakAranAzaya, caturthakSaNe atvaviziSTadhIH Ta-TatvamirthikanyakamakAranAzayaramAkArotpattizca tadAnIzca dhakArabhAnaM . sambhavati pratyakSaM prati viSayasthApi hetRtvAt, tAH paJcamakSaNe TatvaviziSTajA* namakAra-tattvanirvikalpakaM TakAnAH tadAnoM prAyamikA kAranAnaM ma sambhavati pratya prati viSayanyA pi hetutvAt / tataH SaSThakSaNe : avaviziSTabuddhi kAranASauM, tavAmI TakArabhAnaM na sambhavati tadabhAvAt / tathAca kathaM varNasamUhAtAkapadagovaragrocAnubhavaH / ma th ghulghur'isthinaadn penissaalklaar'iir'mr' buni vAJcha / vahirindriyajapratyace upanautaM vizeSaNatayaiva bhAmata iti bhi- . yamena pratyekavarNasamUhamukhyavizezyakapadapratyakSasyopanayamAdayA zrAvapalAsambhavAt padapratyace pratyekaM sarvasyeva vargasya mugyavizavyatvAt / nava pUrvavarNAkyavarNe vizeSaNatayAM tatra bhAmata iti vA / pUrva varNe'dhavarNavizeSaNatvaniyAmakamya ttsmbndhmaabhaavaaditi| maivaM / .
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ *sacintAmaNe saMskAreNa nAnyatra smaraNamiti vAcaM / bAyAcAnupapatyA phalabalena saMskArANAM parasparasahakAreNa dhAdibhamudAyamAtra na ghaTAdipadaM Ta-pAderapiM caTapadakhApatteH api nu avyavahitottaratvasambandhena pUrvapUrvavarNavaTuttarottaravarNa evaM padaM tazca zravaNana duryahaM pUrvapUrvavarNopanayamahakAreNAvyavahitotaratyasambandhanottarottaravaI vizeSaNatayA pUrvapUrvavarNagrahasambhavAt / andu daalaaliibaalaanishiilit maalaaliilmbandhena dharzvabhavaTatyaM vA ghaTapadAvamiti / tanna / dhapaTa ityasyApi ghaTapadabApatterityalaM visrnn| 'anyaviSayakasaMskAreNa' andhamAvaviSayakamaskAreNa, nAnyatra smaraNa' mAgaviSayakammaraNaM, tadaviSayakamaMgkAro na tatsmaraNajamakarati thAvat, yathAzrutantu na bhanachate dhaTanaviSayaka prakAreNa bhaTa - . bAnyaghaTaviSayakamArajananAt daNDau guruSa samiviziSTa saMskAreNa tAdRzaviziSTamAraNajamanAca vyabhicArAyaH(1) ghaTa-paTaviSayakapratyekasaMskArAbhyAzcama ghaTa-paTayo: bhmuuhaalynmmrnnmitybhimaanH| tathA bharkhaca kathaM samUhAlambanakapatAvatpadArthaspatiH nAmApadArthagocarasamUhamsamyanamaskArasthale tatsambhave'pi(2) pratyekapadArthamAviSayakamAbhAsaMskArasthale tadasambhavAt iti bhAvaH / 'phalabakhe (1) vAvRdhasaMkhArasya puradhAmbadagaiviSayakatvAditi bhAvaH / 13) tanmAtraviSayakasaMkhAreNaiva tadanyaviSayakasmatyatramanAtmamUhAlambana____khakhArAt samUhAlambanamanyutpako bAdhakAmAvAdivi mAvaH / /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ baad| makAmaraNakalpanAt / pratyekavarNasaMskArANAmiyA ayari - -- neti bhana sakalapadArthagovarekammaraNarUpasya phalasya pramANasihavenetyarthaH, tadanyathAlapapatyaiveti shessH| kapica 'phalakalpana idi pAThaH nA sarvaca sakalapadArthagocarekammaraNe pramANamiddhe ityA, 'saMsArANa' pratyekapadArthamASagocara saMskArANAmapi, 'taca' makalapadArtheSu, 'ekasmaraNakalpanAt' ekasmaraNaanakatAkalpamAt, idazca prpdyaanurshcnmaatr| vastutasta ghaTa-paTendriyamabhikarSAbhyAM pArthabhabhAmagrastaghaTa-paTasampUhAlambanapratyakSAt sarveSAmeva saMskArANAmekadaivohodhakalAbhAdArthasamAjagrastA ekadaiva tAvatpadArtharasatirityapApi na kimapi bAdhakaM / 'pratyekavarNati, varNapadaM padapara, 'padamAraNe' tAvatpadambharaNe, thathAzrute pratyekavarthamaMskArebhya yAnupUrtI vizeSavizidhAtmakasya padasya smrnnaanuppt| mana ghaTapadammaraNAmantara ghaTapadArthAmpadayoH samUhAlambanopasthitimataH karmatva-dhAnIpadayoH samUhAlambanopasthitistano'nubhavasAmathyA yastavavAghaTa-karmavayorapathar'iiH sm aaliighaaghssmiaansnmaanliijinir'aaniighnyjini samUzalammarUpA, tato'nubhazmAmayyA bamavattvAcaTavibhiSTakammasvasthAnayane nvayabodhaH. vRttyA padajanyapadArthopasthitimAtrasya spatyamujha vamAdhAraNaya gAbdadhau hetutvena ghaTa-karmayoH smaraNAsya nAro'pi bhAbdabodhAtmakavinamyadavakhanAdazopasthitimattvenAnayane nadacayabodhe / bAdhakAbhAvAt tata pANyAsArthakatyupasthitisto ghaTavaskAsvavibhiTAnabamaya satAvaSayavodha ityAdyAkAreza pravAsAravAkyArthAca
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavacikAmI manyagatikatayA pdmrnne| aba "yadyadAkAzita yogyaM sannidhAnaM prapadyate / tena tonAnvitaH svArthaH padairevAvagamyate / na caivamanvayAntarAbhidhAnaM na syAt viramya vyApArAbhAvAditi vAcyaM / evamapi prathamamananvaye hetvanupanyAsAta uttarasya haudaM sAmagrI ----------- -............... yodhapUrvakameva mahAvAkyArthAnvayabodhasambhavAn kiM padapadArthasamUhAsambanamAranetyAzaGkate, atheti, svArthAkAjitaM sArthayogyaM yAta mabhidhAnaM prapadyate svArthIpasthi lAvyavadhAnenopasthitiviSayo bhavati, tena tenaivAnvitaH svArthaH, "paderevAbhidhIyate' padaiH prathamamanubhAyate,(1) anantaraM mahAvAkyArthabodha ityandhayaH, tathAna kiM padapakSA rthayoH mamUhAlambanammaraNeneti bhaavH| na caivamiti, 'evaM' ghaTAdipadenaikavAramavAnAravAkyAryAnvayabuddhijamane, 'abhyayAnsareti punamAsmAnmahAvAkyArthajJAnaM na syAdityarthaH, 'viramyeti, abda-buddhikarmaNA (1) "viramya' ekavAraM phalaM jamathilA, 'vyApArAbhAvAt' punaH palAmmarajanakalAmAvAdityarthaH, zabdasya anitAnvayabodhatvena nirA. kAzalAditi bhAvaH / 'evamayauti anandhaye 'vAntaravAkyArthabodhAnutpAde, na hi prayojanakanibhiyA mAmagroM kAryaM nArjayatauti bhaavH| 'uttaralya hauti, 'uttarasya' mahAvAkyArthabodhasya, ........ ... ... ... ... ... .. . .. ------------- ---- --- --- ... (9) 'padairavAvagamyate' ityatra 'padairevAbhidhIyate' iti rahasyavasammata pAThaH / (2) zUTa jJAna-kriyeta tujhayANAmityarthaH / /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturoyasale vaasttivaadH| / vaikalyaM na pUrvasyeti cet, astu tAvadevaM tathApi carama tAvatpadArthaghaTitavAkyAnubhave unava gatirananya-------... ... .................... ... ... ... ... ......... ... - 'idaM nirAkAstvarUpaM, 'na pUrvasya' nAvAntaravA kyArthabodhasyetyarthaH, tathAca bhuvanmate'pi mAmagomavezavA karavAkyAryabodhasya duvAratayA nAtyaryAviSayAnvayabodhamyAja namAnna nirAkAGgatvamityavagyaM khaukara-- NIyamiti bhAvaH / prastu tAvaditi, kaciditi zeSaH / 'evamiti vinApi mamahAmanyanamAraNa khaNDavAkAryavodhedvArA mahAvAkyArthabodhaityarthaH 'paramamini saramora dhAlayamAdAya kArTa karaNAdhikaraNAdInAM padArthAnAmanvayavodha ityarthaH, patra mitho vizeSaNa-vizeSyabhAvAnApanAnAM karla karaNAdhikaraNAdInAM caramopasthitAyAmekamyA meva kriyAyAmekaca dvayamiti nyAyenAnvayavodhamAtreti phalitArtha:, 'ukaiva gatiriti mamhAlambanapadArthamAtire va gatirityarthaH, na hi tatra karmadInAM parasparamavAntarAnvayabodhaH sambhanati, parasparamayogyavAditi bhAvaH / yadA narama khaNr3avAkyArthaboyottara mikacaramapadopasthiti-caramapadAyApasthityAranantaraM, 'tAvatpadArthaTitavAkAryAnubhave' sahAvAkyAthabodhe, yatra gha2 karmatvayoranvayabodhAnantaraM mIpadArthasyaivopariyatina tu tipadopasthitimvodhakavirahAt, nato ghaTa. viziSTakarmatvasya naudhAtvartha'nvayabodhaH taduttarameva nipadopasthiti:(1) tataH tipadArthApasthitiH tadanantaraM mahAvAkyArthabodhastatra ti tu 13) niSNadopasthitiriti gv|
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28. areafterat kahitArthaH, 'ukreva gatiriti taca khaNDavAnAryAnubhavasya paraMmapadArthopasthatisamaye nAzAditi bhAvaH / pAJcastu zrastu tAvadevamiti bhavatu sAmagrIvazAtprathamaM khaNDavAkyArthabodhastathApItyarthaH, 'paramaM tAvatpadArthaghaTitavAkyArthAnubhavadUti mahAvAkyArthabodha ityartha, 'uktaiva gatiriti samhAlambanapadapadArthAtirdeva gatirityarthaH, padajanyapadArtha smRtereva zAbdadhautatayA vAkyAnubhavapadArthApati mahAvAkyArthabodhAsA vAt zrataeva sarvvatra vizeSyaM vizeSaNamiti nyAyenevodhana tu viziSTavaiziSThayavidhayA, padajanyavizeSaNatAvacchedakaprakAraka vizeSaTanerabhAvAt zrataeva ca "vRDA sutrAnaH zizavaH kapotA: male eerat yugapatpatanti / tathA hi sarve yugapatpadArthAH paraspareNAnvathimo bhavanti ( " iti prAbhAkarA vadanti / aya padArthoMpasthitevRtyA padajanyapadArthasmRtilena na kAraNatA kintu smRti-zabdAnubhavasAdhAraNapadamAna viziSTapadArtha pasthititveneva asa vyApaka dharmAce'pi nizcitAthabhicArakatvAt nezidhyakSa vRttilacaNasampandhena padArthakArakapada jAmIya-padArtha vi-zAbdAnubhavavRttita samAnyatAtmaka -- nyatAvizeSasambandhena tena padalAmajanyAnumitirUpapadArthopasthitaiH, antra sambandhitayA ghaTAdipadajanyAkAzasmRtezva na zAbdabodhahetutvaM tattanyatAnAmananugame'pi mambandhavidhayaiva pravezAdadoSaH / (9) bajjA yuvAnaH zivaH kapotaH patanti marce yugapadyathA ca / khale tathAmI sahitAH padArthAH paraspareyAnvayino bhavantauti ga0 /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ . zabdAkhAturIyakhaDe dhAsaktivAdaH / ityaca khAkyArthabodhAtmakapadArthopasthitito'pi mahAvAkyA.. bodhe bAdhakAbhAvaH, tasyA api tAdRzajanyatAsambandhena pada zAnavibhidhatvAditi cet, na, zAmdAnubhavamiSThajanyatAyAH kAraNatApachedakaghaTakatve gauravAt, spatimiSThajanyatAmAtramanvandhena padAnaviziSTha- . padArthasmatitvena tAmajanyatAmAcamambandhana padanAnaviziSTa padArthopasthitileja vA lAghavAdvetutvAnizcitAvyabhicAra karUpasthAgustAyAmeva mandigdhavyabhicArarUpeNa kAraNarakanapanAbhAvAt / vastutastu padazAnaviziSTapadArthasma tivAdikamapi na pravesane parantu vinakSaNatantadardhaviSayakalenaiva tattadaviSayakazApdalAvacchinnaM prati he. satA, vailakSaNayaJca pada janyapadAsmatiniTa prAbdabuddhimAmAnyajanakaHtAvacchedakatathA pajanya-tattatyadAya sTaniniH-tattApadArthazAbdabujinakatAvacchedakatathA vA lAdhanA mizaH sanitvayApyo jAtivizeSaH / smRti-gAdAnabhavamAdhArapadApasthinimAvasya tatve 'ca na vaijAyena hetutvasavaH svAdilAbhyAM bhAiyopatteH / ma ca tavApi vAraMyama hetutvaM satra padajanyapadArthamRtAyuddhodhakAravazAdacchaGkhalapadArthAntarasyApi bhAna tana tApadArthamyApi . ghAbdabodhApattiH AterAMzikatvAbhAvAditi vAcyaM / pAdayodhopapAyakapadajanyapadArthasmatAyukRzannapadArthAntarabhAne mAnAbhAzaditi * prAtaH / tadamat, astu sAdhavAt parvaca padArthasma tereva gAmdadhauhetutvaM tathApi vizeSye vizeSaNamiti nyAya neva zAbdayodhI na tu viziSTavaiziyavidhayetyukramayukrameva, yatra hi khaNDavAkyArthabodhotsaraM mamUhAsaMmAnapaDhArtha ma tiH navArthasamAjagramsamya viziSTa-- .
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNe gatikatvAt / aba vadanti, sannidhina padajanyaivAndhayabodhahetuH hAramityAdau adhyAhatenApi pidhAnAdinA anvayabodhadarzanAt / na ca pidhehauti zabda evA... ----- -- . . .----------- vaipizyavidhayA mahAvAkArtha zAbdabodhasya duritvAt khaNDavAkyArthavodhAtmakasyaiva vizeSaNAtAvacchadakaprakArakanizcayasya mattvAt / na hi sAmAnto vizidhvaizizabuddhitvAvacchinnaM prati vizeSaNatAva'chedakaprakArakanizyasya hettAyAmapi smalitvaM tantramiti kRtaM vistare / 'arca vadannauti, prAbhAkarA iti zeSaH / 'mammidhiH' padArthIpasthitiH. tachAbdasuddhau paidajanyaiva tadupasyi nirna heriti phalitArthaH, kintu tadupasthitimAtra navayapratiyogyupasyApakathAkiJcitpadajJAnaJceti bhAvaH / anyathA padamAvAno'pyucavalapadArthopasthitimAdAyAntrayabodhApatteH, 'adhyAhatenAgoti padajJAnaM vinA manApautyarthaH, 'anvayabodhadarzanAditi, tathAca kiM makalapadagocarasmaraNaneti bhAvaH / vasutastu tathAca kathAra. vRttyA padaanyapadArthopasthitirAmattiriti bhAvaH / atra zabdajJAnaanyadhaTopariyatitvaM ghaTa gAbda jinakatAvacchedakanna vetyAdivipratipattiH / yaddA ghaTamukhya vizeSyakazAbdabodhAvaM ghaTavRttatayA zabdajJAnaanyatva (1) 'anyathA' yanvayapratiyogyapasthAvakayatkiJcityada jJAmAgapekSatadupasthi timAtramya hetutve ityarthaH / (2) patra vyabhicArAdityAdiH /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAvaturauyakhaNDa aAsattavAdaH / 10 dhyAhiyate, anupayogAt / arthasyaivAnvayapratiyogitvenopayogitvAt aAvazyakatvAcca / arthApatterupapAdakaviSayatvAt / na ca zabdamAtramupapAdaka, api vyApyaM ma vetyAdi vipratipattiH, tena nyAyanayenApi jAtivizeSa- - sdaiva janakatAvacchedakatayA padajAnajanyatvAderjanakatAvacchedakakoTAvapraveze'pi na catiH / zracApi vidhiko TinaiyAyikAnAM niSedha-- koTirarthAdhyA hAravAdinAM prAbhAkarANAM, nyAyana'dhi ghaTavattapadajJAnaM vinApi ghaTasya bhaMsargavidhayA sAnAdAvAraNAya vizeSyatAtvenopAdAna, ghaTanivRttiAnaM vinApi dravyapadAdinA lanaNA-- yA ghaprakArepA ghaTavato bodhanAnaNyeti, yadi gha TrAlAdika pega paTAdau prakrigrahAdeva snAbhAzAlama hakAreNa dravyAdipadAyamAdirUpeNa ghaTAdenimabhyupagamyate tadA tu lAghavajJAnAjanyaye nApi zAbdabodhI vizeSa iti dik / 'na ceti, tani zeSaH, 'adhyAhiyate' samayaMte, 'anupayogAt' prayojanakatvAt,(2tathA ca pAdasmano mAnAbhAva iti bhAvaH / 'anvayAtiyo gitvena' anvayanodhaviSayatvena, tadupasthite reveti yaH, apisthitidvArA tasyApyapayogitvamastyevetyana gayAdAha,(2) 'zrAvazyaketi pidhanindopasthiti kalpayitvApi pidhAnarUpapadArthopasthitikalpanamyA katvAJcetyarthaH / hetvabharamAha, 'arthApatteriti 'arthApattaH' anupaktikaraNakAryApatteH, 'upapAdakaviSayakatvAt' bhAcAdapapAdakamAnaviSayakatvAt, tathAdhAmya (1) niSpayojanakatvAditi kha, ga / (2) itya kharasAdAheti ga. .
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ citAma 205 tu tadarthaH, avazya karaNyArtha sAhacaryeNa devavazasampannazabdasmRteranyathAsiveH, anyathA padabodhitasyaivArthasyAgeeta pidhAnopasthApakapadopasthiti vinA dAramiti vAkyAt vidhAnazAbdabuddhiranupapacetyanupapattikaraNakArthApatyai vidhetizabdapasthitiH kalpanIyA, taca na sambhavati zrarthApattaH mAcAdupapAdakabhA* viSayakatvaniyamAditi bhAvaH / idamApAtataH, evaM sati divAbhojino devadattasya paunatvAnyathAnupapatyA rAtribhojatvamapi na siddhAMta bhojanA mAcAtpaunavAnupapAdakatvAditi dhyeyaM / 'zabdamAtraM pidhAnopasthApakazabdapasthitiH, 'upapAdaka' bhAcAdupapAda kaM, 'tadarthaH' tadarthopasthitiH / vatu N yatra daivavazena mandara ne vArthati ta yadi pidhAnaprAbdaddhivAvaniM prati zabdajJAnaviziSTa vidhAnopasthivijeta kAraNa kutraM tadAnyacApi tad pasthApakadopasthitirabhvaM kalpanIyetyata zrAha zravasya kalpyeti pidhAnAndabuddhivAnaM prati kAraNatAvacchedakale mAgyaM kalpanauyetyartha:, () 'arthamAha zrayeopasthititvasya janyatAmantrandena sahacaritatvenetyarthaH, 'anyathAsiddheriti janyatAsambandhenAnyathAsiddhinirUpakalAdityarthaH, tathAca tavApi zabdajJAnaviziSTapidhAno pasthimitvena (9) kAraNatvamiti bhAvaH / 'anyatheti zratyanyathA vidya . freekale tyarthaH padadbodhitamyeveti padajanyapidhAnAdyupasthiti * (1) zabdajJAnaviziSTa vidhAnopasthitilena kArayatAvacchedakatvenAvizya hearted iti ga0 / (9) dAnaviziSTapadArthopasthititveneti ga0 /
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'mamdANyaturodhakhale caasttivaadH| 3.3 nvayabodhakatvamiti niyamazaktikalpanApateH / svArthAnvayaparatvAcchabdAnAM hAramiti na pidhAnAnvayabodhaka tvenaivAnvayavodhajanakatvamityarthaH, 'niyameti gurudharmeNa niyama ke kAraNatAyAH kalpanApanerityarthaH, gurudharmAmya kAraNavacchedakatvakaspanAeteriti tu phalitArthaH / .. __kecitta nA yatra daivavazena padArthayorubhayorevopariyatistaca yadi pidhAnagAbdabuddhivAvacchivaM prati vidhAnopamApakapadopasthiteH * kAraNAvaM kRtaM tadAnyAyi taduparadApakazabdopasthitiravazyaM kalpamauyayata zrAha, 'abakaroni vidhAna zAbdatvAvavina prati hetubenAvazyakalpyetArthaH, 'artha:' vidhAnopasthitiH / * tayAra tacApi pidhAnopasthApakapadopAya to kAra pAmiti bhAvaH / 'anyathe tyastha vivaraNa 'padako dhitamya ti, 'anvaSayodhakatvaM' anvayabodhaviSayatvaM, tauti iti svIkAra ratyarthaH, 'niyame ti, niyamaH' vizeSadharmaH, padajanyapadArthopasthitila bhini yAvA, haina : kAraNatAyAH kallA nApaterityarthaH / na nApattiH, gauravAditi bhAva ityAdhaH / tadamat, 'avazyakatyetyAdenacityAdinA vanyamANena paunasatyApatteH / pAkane, 'vArthali, 'svAryAnvayaparatvAt pratyupasyA pitArthamAcAvayayodhajanakalma) khAnupazyApinArthazakrapadajJAnaM vinA svAbhupamyApimArthabuddhAjanakallAditi yAvat, lacchapadajJAnasya tAbdayuddhau hetutlAditi bhaavH| 'na vidhAne ni pidhAna rAkraparajAnaM vimAna (1) pralayopasthApitamukhyArthamAtrAnvayavodhanamakatvAditi cha /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ SHREE W W .X... papatyA adhyAhate tAvAt / kathaM todaka pastItyA samabhivyAhatamAcAnvayaH kalAyAderadhi mRtavAt iti cet / na / tAtparyaniyamAdityavehi yAparaH zabdaH sa hiM zabdArthaH, anyathA tavApi daivavasamatakalAyapadopasthApitenAnvayabodhaH syAt arya devadatta danamityAdivAkye kriyApadAdhyAhArAbhAbaina karanabhidhAnAt vatIyA syAt iti cet / na / anitAnvayabodhavena nirAkAGkSatvAt, asmanmate tu zrutapade aAkAsAdivirahe'pi ma zatiH adhyAcatapade evAkAjhAmattvAditi bhAvaH / 'zrutAryAnvayAnupapatyeti tAtparyAviSapaubhatAmcayabodhAnupapattyetyarthaH, 'tAtpardhAt' zrAkAzAmattvAt / 'kathaM tau ti yAcchAlapadArtho pasthinirapi heturityarthaH, 'mamabhidhyAhateti ucchRGkhalakalAyAdhu'pasthitidazAyAmapi mamabhinyAitamAtrAvaya ityarthaH, 'tAtparyyamiya. mAna' tAtparya jJAnasya niyAmakalAt, 'that paraH' yatAtparyakA, bhandA gabdajanyajJAnaviSayaH, 'anyathA' tAtparyazAmasthAniyAmakA tathApauti, zrodarma pattItyati zeSaH, 'daivavAyapoti daivavAyatetyarthaH, kacit nathaiva pAThaH, 'upasthApitena' kasAyana, abhidhAnAditi zrAkhyAtAdinA prabodhanAdityarthaH, 'hatIti, 51) daivavazasampanakabAyapadosthApitakAndhayabodha iti kha.....
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ mina. INHER 1 2 : 11 | nAgapA. AN adhyAtipacatipadainApi turanabhidhAnAta, kAna saMsthAbhihiteti cet / na / devadattasya pAka ityacApi mRtIyApA, tAtparyatastatra vyavastheti cet, tulyaM / na* ___.......... kadAkhyAtAbhyAmanabhihite(1) kartari soyAbhidhAmAdimi bhAvaH / 'adhyAhateti pAkhyAtasya satAveva zakeriti bhAvaH / 'karjamoti, tathasvAmabhihite kasarautyadhikArasUtrasya sadAkhyAtAnyAM karsatahatamayAntarAnabhidhAne kartari batAyeti niSkRSTo'rtha iti bhAvaH / , anyataratvenopAdAmAdeva devadataH pAcaka ityAdau vuNapratyayAdimA kartRgasamakyAbhidhAne'pi na ratIyA karturevAbhidhAnAditi dhyeyaa| 'devadAsyeti, ana dhA kartustagatamayAyAmAna bhidhAnAdini bhaavH| nanu anabhihitAdhikArIyattauthA vidhAyikA matiretadanirikasthataparA dhAdivayoge pchyaasmRtauyaapvaadktvaat| na / tathApi devadattamba pAka ityartha yodhanauye yatra devadattasyetimASamuzcaritaM tatra batauyApavAdakakSa yogAbhAvAdAkhyAna-zayAM kartR-tagatamahAmabhidhAnAca bIyApattiriti vAcyaM / tathApi praannapAkA- / dipadasya bArabhiprAyaviSayatayA tadatirikramAtasyaiva banauyAvi-:. dhAyakasUraviSayalAdityata pApa, tAtparyata pati patIyAvidhAyaka- .. samatAtparvata ityarthaH, 'dugdhamiti devadattaza pAka ityAcatiri , (9) badAyAlAdyanyatamenAgamikSita iti 20 / .. ( iti bhAva iti ka..
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 savacintAmayI hAra pidhehotyAdau pidhAnazabdAnubhake pidhAnopasthApakapadatvena janakatvamiti cet / na / anvayapratiyogyupasthApakapadatvena janakatvAt na tu tadupasthApakayAvatpadatvena gaurvaat| evaM pidhAnAmbayabodhipi / kamvale yadha kartR-tagatamamAnyatarAbhidhAyakaSTadAkhyAtAmmAkriyApadaM bArabhipretaM taba na hatauyA yatra tu ma nadabhikSAyakaladAkhyAtAnta-- kriyApadaM baMkarabhipretaM kA hatIyeti vaiyAkaraNasmatephAtyadiva devadatta zrodanamityAdau na hatauyA tatra patipadasya kurabhipreta lAt / na caivaM zabdAdhAhAraH siddhota eveti vAcyaM / padaM tya vArabhipretave'pi zrocA tadanadhyAhArAdini mAvaH / amayapaniyogauti pidhAnAvadhAniyogautyarthaH, taTasthagavAM nirAkaroti, 'na viti. 'sadupasthApati pidhAnAmvathatiyoMgyupazApayetyarthaH, 'gauravAdityupalakSamA, gavatyadasya kucAisambhavAyapi draSTavyaM / evaM tAdRza padaM, pidhAnAvayapratiyogyupasyApakapadamiti dhAvat, 'pidhAbhA liigiiti abishbaalaaghr'iigii, naabi pidhAnAzvayapratiyogyupasthApakapadam dAramityasyeva sAnAditi bhAva manu lAghavAn sadupasthApakapadavema tAbdabuddhivena hetu-ketumahAvI padaM tadanvayapratiyogyupazcApakapadona gauravAdityata pAra, 'andhatheti tadanSayabodhaM prati tadupasthApakapadatveneva kAraNave 'ratyarSaH, 'gauNeti gauNa-bAlaeikaskhale azvayabodhAbhAvasparityarthaH, 'tayo gauNa-sAkSaNikapadayoH, 'ananubhAvakAlAta' padArthAnupacApakAlAta,
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAra anyathA gauSa-sAkSaNikamoracayabodhoM na syAt tayAra rnnubhaavklaaditi| pravAhAdirUpaNakyopasthitireva ladhyasmArikA na tu lAcANikapadopasthitiriti prAcInasiddhAntAditi bhAvaH / tadarthamAdhyAhArapUrvapadhaniSkarSaH, tacchAbdabuddhau padajanyeva tadupasthiti tariti na niyamaH nachAmdabuddhau padajJAnaviziSTatadupasthitivena vijAtIyatadviSayakatvena vA hetutvakalpanAmapekSya sAghavena tadupasthitiyana hetutyaucisyAt padajJAnaviziSTatvApravezAdatirikajAtikalpanAvirahAca dAramityAdau adhyAhatenApi pidhAmAdinA avayamodharmabena tathA kAryakAraNabhAve vyabhicArazca / ma ca tatrApi piMdhehipada evAdhyASTriyata iti vAcyaM / gauravAmAnAbhAvAJca / nara pidhAnazAbdabuddhiM prati bhakti-lasaNAnyatarasambandhena(5 vidhAnasndhaay'unnaajjaaliy'bihmgaasl inkaa pidhezizabdampatirAvazakauti vAcyaM / nAzakArya-kAraNabhAve mAnAbhAvAt / na caivamodanaM pacatItyukta kAraNatayA mAritasya bhAkAmasya pratyakSAdinopasthitasya kalAyAdevAnvayabodhApattirini vaacN| mati tAtparyAyahe iSTApattaH, anyathA tavApi zrodanaM pacatIthuka devavanasatakalAyapadopasthitena kalAbenApathabodhasya dubAralAditi dik / (9) ivikSayatabandheneti sva0, ga0 /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ iti zrImahopAdhyAyaviracita lApatAmaNI zabdAkhyatarIyakhaNDe bhAsattipAdapUrvapakSaH // iti omapurAmAdha-tarkavAgamavirapi tasvacintAmaNirAye .. bhAtabhivAdapUrvapakSarahassam // ..
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ "avaasttivaadsiholaa| ucyate, kriyApradoSasthApitA kriyA, kArakapadopasthApitaca kArakaM parasparamAMkAGgati na tUpasthiti. mA anyathA dAraM karmatA pidhehi hAraM pidhAnaM kRtirityacApi kriyA:karmAdhyAhAra iyAnvayabodhaprasAra .........." ___ * prathAmattivAdasidbhAmarahasyam / * 'kriyApadeti dhAtupadetyarthaH, 'kriyA pidhAnAdi, 'kArapadeti pramAdipatyathaH, 'kAraka' karmatvAdi. 'bhAkAzmIti parasparaM zAdezAviSayo bhavatItyarthaH, 'anyatheti yathAkathaJcidupasthitakriyAdimAvasyaiva parasparaM prAbdechAviSayatve ityarthaH, "kriyA-kAMdhyAhAra veti kriyA-karmavarUpAdhyAhAra velArthaH,15) ucca padamAritapadArtha jijJAsA AkAkSetyAcAryyamatena, navdhana sa karmacAdivizeSakAdheyatAsamargakadAraprakArakazAbdabodhe bAramiyAnupUrvovizeSasya kativizeSyakAnukUmbalasaMsargakapidhAmaprakArakazAmdabodhe / pigautyAmupUrtIvizeSasya zrAkAsAtvamAvazyakam, anyathA hAra karmaka pidhezi bAra pidhAnaM katirityacApi nAvRSAlayakoSApo ------------ ---- (2) biyA-kammarUpAdhyAhAra vatvartha isikhaa|
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4+reke... priyAyAH karmaNazcIpasthitetutyatvAt / ravaMvidhapadopasthApite parasyaramAkAmA nAstIti ceta, nAkAzAyAM padavizeSopasthApitatvaM tana na tUpasthitimAtra, arthavizeSe'sAdhutvAnnAcAnvayabodha iti cet, na, pidhe. nauti padaM vinA hAramityasyApyasAdhutvAta tadarthayoge sAdhutvasya tulyatvAt sAdhutvajJAna yAnvayabodhe ...----.... riti kevalaM pidhezIyuktau dAramityasya kevala dvAramityuktau pidheSipadasyAbhyAcAra Avazyaka iti dhyeyaM ! "evaM vidheti dvAraM karmasetyAdipadetyarthaH, 'zrAkAGkSA' zAbdabodhecchA, 'bhAkAkSAyAM' parasparaM bhaarbodhechaayaaN| nanu dvAraM karmavamityAdau bhedAnvayabodhe amAdhubajJAnameva pratibandhakamityAzaGkate, 'arthavizeSe amAdhutvAditi dvAraM katvamityAdau bhedAnvayavodhe asAdhulAdityarthaH, satrAmAdhutvaJca tadaamakatathA pANinyAyabhipretatvaM, 'sAdhuvAditi kriyA-kammebhAvenApathabudyanamakanayA pANinyAdyabhipretatlAdityarthaH / nanu mAdhutvasya(1) phaloyatayA yavAnvayanodhI ma dRzyate tatraivAmAdhutvaM kalyate, ma chi bAramityava pidhekSipadaM vinA mAgvayabodha ityubhayamikamityAce. rAha,(2) 'mAdhulajJAnasyeli mirakAmAdhutvAbhAvajJAnasyetyarthaH, tathA janakIbhUtaM zAmaM vighaTayata eva jJAnasya pratibandhakatayA nAmAdhuva- . (9) basAdhutvasyeti g| - (2) ityanubhavamiDaminyasaverAheti s.|
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ aAmdAkhyAturopakhale bhaavshivaadH| prayojakAvAcca gauravAdapa,zAdapyanvayabodhAcana cAlAsaMsargAmahaH, bAdhakAbhAvAt / tasmAt kriyA, jAna pratibandhakamiti bhAva:(1) / gaurabeNAnyayAsiddhimukkA sthabhibhAramapyAca, 'apabhraMzAdapoti mAdhutvegAbhAyamAnAdapotyarthaH, 'a'. apabhraMzasthale; 'bAdhakAbhAvAditi saMmargagrAhe bAdhakAmAvAdityarthaH, mAdhutva jAmasya 9) hetubAmiddheriti bhAvaH / nanu dAra' kItvaM pidhehi dvAraM pidhAnaM kRtirityAdAvekadezanirAkAGgasyale kriyA* karmabhAvenAnvayabodhe iSTApattiH satyeka dezamAkAGgatye aSayapratiyogyantarasya yathAkazcidupasthitereva zAbdadhaudhetutvAndhupagamena pratyakSAmumAnAdinA tadupakhitivanirAkAkSapadabhanyopasthiterapi zAbdabodhe bAdhavAbhAvAt / na cAnubhavavirodha iti vAcyaM / tathA mati padajanyapadArthopabhyikSi vinA : nAnyabodha ityamubhavAdeva.. . . zabdAdhyAhArabhidyA vivAdaparyApneH / na caivaM klItyAdivizeSakapidhAnAdiprakArakAmvayabodhe pidhetItyAdyAnupRthvauM vizeSAtmakAkAjhAlAmasya chetatvamu peyate na pA, prAdhe arthAdhyAhArasthale ekadeza. mirAkAGkSasthale ca vyabhicAraH, anaye dAraM karmatvaM pidhAna kAmarivAni nirAkAGgasthale'pi dvArakarmakapidhAnAnukulakatimAni ....... ......... ( angg yaay' absthaan d shaandhaa mnish mi . alagakobhUta zAnavighaTakatayeti bhAvaH / FM .. '
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ padasya kArakapadena kArakapadasya kriyApadena sahAsvayabodhakatvaM na tvekaM vimA'parasya / api ca sa-------- . . . . . ------- ----- ..... ----- - ------- ----------------------- tyAyapathavodhApattiH arthopasthite stulyalAditi vAcyaM / tattadAnupUrvI vizeSAta kAkAhAnizcayasya svAyabhitottaravarti-tAdRzatAdRzAnyamabuddhiM pratyeva hetutathA vyabhicArAbhAvAn arthAdhyAkSArAdisyatrIyA yathayodhasya tadavyAdhitottaravartivAbhAvAt / na caivaM marmanirAkAsya le'pi prAdhyA hArAdisya sAvat dvArakA kapidhAnAsukUlaGganimAmityamvAdhApatirdadhAre bola vAcyaM / dhArakarmakapidhA. bhAnukUlakatimAnityavathayodho hi vividhaH, dvArabhinyAcAnupUrvonizcayAcyavahitosaravarzitAraprakAra ka-kasalyavizezakAvayabodhavAzraa: bighr'iishlaahumuuliipikaaghsthiniikaar'shi-bibhaagsndhaanissimaaphaajjaaliighl| nibihblii: khaady mntrtaravizeSamAmayauvirahAdeva manirAkAGgasthale ma tAdRzAzvayabodhaH / etema(2) yathAkathaJcitpadApasthitimAnasya hetule pratiyogyapasyApakapadamAcAzravaNe'pi yatkiJcivarNajJAnadamAyA gurukRJjanmapadArthAekhitimAnAkAmdabodhaprasaGgaH nathAla bhaTTamatA vizeSaH / na ca sadavayapratiyogyupazcApakapadavena zetatayA na tnaavbodh....| byaathaa smpsnishiishilaamnaasnimgnyj (9) sadagavyavahitottaravartitvAditi sva0, yaH / (2) umAvizeSatAmagrausahakAravivakSanetyarthaH /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturauvatkhaNDe jyAsattivAdaH / kriyApadayogaM binA ditIyAnupapattiH, na sarveArthayoge dvitIyA, ghaTa zrAnayanaM kRtirityacAfe featurpatteH tathAca puSyebhya ityaca spRhayatti *) calA matadAnApecayA gurutvAcetyapi nirastaM / tatrApi vizeSasAmagrI virahAdeva zAbdabodhAbhAvopapatteritAkharamAdAya, 'api ceti / cintu manu padasmAritapadArthajijJAsA nAkAjJA nizAnIrapi zAbdabodhAt mANyAnupUrvI vizeSaH tasyAmanugatatacA anA kAryakAraNabhAvApateH, kintu ghaTaH katvabhityAdipada vizeSAanyapadArthosthitirevAkAGkSA mA cArthAbhyAhArasthale'pyasti nAsti sanirAkAGgasyale ekadezanirAkAGkSasthale ceti na tatrAmbayaM-. bodhaH kiM padAdhyAhAreNetyasvarAha, 'api zetItyAGgaH / tadabhat bhedabUTAna (1) vizeSaNavizeSyabhAye vinigamanAviraheNAnantakArthakAraNabhAvApatteH zranvayapratiyogyupasthApaka padamA cAzravaNe'pi padAcepisthitimAtrAcchAbdabodhasya durvAratvAca tadannadhapratiyogyupannApakapadatvena hetutasya ukameva vazumazakAvAditi dhyeyam / kathApaTyogaM vineti sakarmaka kriyApade kavAkyatAbhiprAyaviSayatvaM vinetyarthaH, 'dvitauyAnupapattiriti dvitIyAyAH sAdhulAnupapatiriktArtha: (1) pANini- cAndrAdyanuzAsanakarTabhicaiva nirNotamAdi ' (1) padavizeSAjanyevAnAmatabhedaSTAnAmityarthaH / (9) raati ankakriyApadama kAre svArthabodhakatvaM /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintAmaNI 1 padAdhyAhAraM vinA caturthyanupapattiH / yadi spRhayatipadArthayoge caturthI tadA puSyamicchatItyacApi syAt - spRhayatIcchatipadayorekArthatvAt / zratha sAdhutvArtha hAraM puSyebhya ityaca pahi-spRhayatipadAdhyAhAro'numanyate bodhArtha tasvAnnayapratiyogi vijJAnAdeoriti cet tarhi kiyApayogaM vinA na kArakavibhaktiH, kAra kapayogaM vinA na tadanvayayogyaM kriyApadamiti kevalakArakapade kriyApadAdhyAhAraH, kevala kiyAyAzca kArakapadAdhyAhAraH sAdhutvArthamAvazyaka iti tajjanyopasthitiranvayabodhopathiko tasmAna 316 " ti bhAvaH / mAtRtva dharmavizeSajanaka janakavaM vA 'kriyApadAyayoga iti vastugatya makarmaka kriyApadasta yo'sAdavinasvArthavAcakatvAbhiprAyaviSayatva evetyarthaH, 'dvitIyeti, mAdhvIti dvitIyApateH dvitIyAyAH mAdhulApatte, 'caturthanupapatiriti kaparacaturthyAH mAdhuyAnupapattirityarthaH, 'caturthI' katvaparavaturthI, sAdhvIti zeSaH / 'sAdhulArthamiti dvitIyAdeH mAdhukhArthamityarthaH kArakavibhaktiriti sAdhvIti zeSaH, 'tajjanyopasthitiriti dAra (9) sakarmaka kriyApada sahAre svArthabodharUpAdvitIyAyA uktatvAdityarthaH /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ muniim absthit| kriyA kArakapadopasthApitayoreva kriyA-kArakayo parasparamanbaya iti zabdAdhyAhAra ev| kacAkSepe tu pkssyaamH| mityAdAvadhyAhArasyale'pi padacAnajanyapadAzIpasthitira vayabodhIpayikautyarthaH, nathAca nokavyabhicAra iti bhAvaH / tasmAditi vyabhicArAbhAveneni ghoSaH / nanvevaM pacata tyAdau va cipasthale pamamitema caiyAdinA kathamanvayabodhaH tava naye paTajannapadArthopani tereva zAbdayodhAGgatlAdityaMna zrAi, 'kakSipa iti, samApi prathamAnnakSetrAdipadAdhyAcArAdevA cayabodhaH na vanumitacaitrAdigA, . katrAdepalanyatvapravAdamAga yamevArtha: (1) na banumAmaladhatva miti bhAvaH / idanApAnAH meha ityAdipadaM vinApi yatra ghaTo'tIyAcabhihitaM natra geha ityAdipadaM vinApi mAdhutayA padAthAnArAbhAvena vyabhicArasa kuriSAt makamekakriyAdiyogasya dinImAdI mAdhutAniyAmakalve'bhiprAyazUnyamurkhAdhyApakAthumaviSNupUjaye, dityAdividhivAkAcApyamAdhulApatte abhiprAyaghaTitamya sakI kiyAyogasa tathApyamAgat (2) / kiJca mAdhutArtha vAkurelavAla nAbhiprAyaviSayAlarUpazca : sakarmakariyApadAdiyoga . pyatvAkAthana ApadayogyasyAmAvAdila /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ "mndinii| : ni sbiimngglmhaakhaabini skhinaamntrii . sukaantiiy' sthaapikaa dbndhiikssikaathtishiil aadhur'saar'hmnhaa khaanaalaam maassaalmbndh sb baandhaa rni maa| mulaaly' aar'iidhaar'n maar'i nir'iaan, a baa yaaaasthaar' aaghaassi nyhaathlli nil bnii iidl aamaar' aaaghaanbinikhilr' gulii sbinaamkhaa Rn mRtbniikii shuni maay'ngg athithilpinaa-jaanaaighshshr'iir' r'aastb h bli / tumi miimaanaagh-bndhn+khr'ibin nlbilaakhi - smaajr'iir`r' maanissaad ! ------ - - (2) esibi sby'lir'i /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ aba taatpryyvaad| tAtparyAdhInaM zabdaprAmANyaM tava tatparatvaM na tatsAdhyakatvaM padArtha-tatsaMsargayoH zabdAsAdhyatvAt / atha --------------- ---- ---- ---- ---- . azA tAtparyyavAdarahasyam / zrAmattiM nirUpya tAtparya nirUpayitumAi, 'nAtparyyAdhaunamiti sAmAdhIna tAtparyajJAnasyAyadhInaM, 'zabdaprAmA' zabda ganubhavaja kAvaM, tAtparyamya jJAnamapi gamdamya bhaekAroni phalitAyaH / etenAmasyA samAbdabodhasAsakakArthAna kalAvaM mAsiriti prathinaM, yadyapItarasyetarapadatyAdilA tAtparya meva nirUpitaM, tathApi paramanirAkaraNAya punarayasArabha ti sAtavyaM / tat paraM yasya sanatyaratasya bhAvazAtparya, paramabdazca kAryavAcau, satAva tatkAzakatvameva tAtparya, bhavati ca ghaTAdipada ghaTAdipratautikAryakama zrato ghaTAdipratItiparamiti yathAzunazabdArthamAzA bharAkarIti, ati, viSavalaM matamyarthaH, apayazvAmya 'tatparalanityanena, nathApa viSayaubhUtaM tatparatamityarthaH, tatmAyakatva taskAryakatvaM / / padA 'na' tAtparya, giDavaM mAtamyarthaH, 'tatparatvamiti bhAvapradhAno nirdezaH, evaM 'namAyakavamityapi, sathAca taniSThaM tatparatna ma tasAdhakalavamityarthaH, 'bdAsAcatvAditi bhandAjanyamAdityaH
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ you samaya tovara praSTa tinitisAdhyakatvaM tatparatvaM taca bhASyA rdhasya sAkSAt bhUtArthasya tu prazaMsA - nindAvAkyasya mazastaninditArthapratipAdanadvArA lAkSaNikasya lakSaNIya vi prati-vaM tatparatvamiti cet, na satparatve tajjJAnaM janayitvA tatra pravarttakatvaM tatpravarttaka tathAca ghaTAdipadaM ghaTa- tatsaMbhargAdiparamiti vyavahAro na syAditi bhAvaH / ' tagocarapravRninivRttIti nahIvara prayatyarthaH, yathAzrute ekasya vAkyanyobhayAmAkavAdasambhavAgateH pratyekamAdhyakalamya baiMkapikalacaNAve tu paraparAvyAyApatteriti dhyeyaM ! 'tA' prayatnakAryakavaca, 'bhAvyArthabhya' vidhivAkya, sAcAt' iSTasAdhanalA dijJAnatArA, 'bhUtAryasya tviti prazaMsA - nindAantara fvazeSaNaM, vivibhinnasya prazaMsA - nindAvAkyamyetyarthaH taca pariNatiramaM zrAvaphalaM pariNativirasaM panamaphalamityAdivAkya miti bhAva: / 'prazastaninditeti STApakkaSTatvetyarthaH, suzabda-vizabdaSTApakaSTa'vAcitvAditi bhAvaH / nanvevaM lAkSaNikasya lakSaNauyagocaraprayatnAjamakalAlacaNauyArthaparatvaM na syAdityata zrAha 'lAkSaNikasyeti, 'naturabhavadvAreti zeSa:, 'tatparatvaM' lakSaNIyaparatvaM zrata ityAdiH, 'tatparakhe' tatparatyajJAne, 'tajjJAnaM' tacchazabdabodheM, 'tatra pravaka to paraprayajJaphalopadhAyakatvaM svarUpayogyatAyAH pUrvamapi mAna prAvadhAnapecitatvAdya cAzrutAmaGkateH 'tatpravarttakavaca' torama " A
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyakha tAtparyyavAdaH / * 321 tvacca tatparatvamiti parasparAzrayAt / lAkSaNikasyAnanubhAvakatve'pi lakSaNIyaparatvAt kAvyAdeH kharUpA yopadhAyakatvaJca, 'iti parasparAzrayAditi tagocaraprayatraphalopadhAne sati tadupadhAyakajJAnAttacchAbdabodhastacchAbdayAMdhe jAta eva tagocaraprathanopadhAnamityanyonyAzraya iti bhAvaH / na ca tagocaraprayatnasvarUpayogyatAvacchedakaparatvaM tatparatvamiti vAcyaM / tadavacchedakarUpAparicayAditi bhAvaH / manu tagocara prayatnopadhAyakatvasya laukikapratyacaM na heturyena tadupadhAnaM vinA tadupadhAyakatvajJAnaM na syAt kintu tagocarajJAnamAtraM tathAcAgretamanadupadhAyakatvasyApi error cidupanayAdivazAjjJAnaM bhaviSyatItyarucerASTra, 'lAvaNikati, 'zranubhAvakatve'pIti, anubhavajanakatvaM vinA prayatnAjanakatvAditi (9) bhAvaH / zakti-lakSaNAnyatarasambandhena taddana padajJAnatvapapekSya lAghavAcchatimambandhena tadanvayapratiyogimatpadajJAnatvenaiva hetutA zakrimapekSya lacaNAyAH zakayamambandhAtmakalena guruyAt, gaGgAyAM ghoSa ityAdau ca ghoSAdipadameva taurAdyanubhAvaka matu gaGgAdipadaM tasya taurAdhanyayapratiyogizaktatvAbhAvAn zranvayapratiyogitvaJca mAcAt paramparayA zranvayanirUpakatvaM taccAbhede'pi tena ghaTAdipadasya na ghaTAdyanubhAvakatvAnupapattiH sarvvalAcaNikampale ca 41 (1) anubhAvakatvaM vineti kha0 / (9) prayatnajanakatvAsambhavAditoti kha0 / (1) anya pratiyogima dityarthaH / }
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 329 tatvacintAmaNau sthAnamASaparatvenApi paryavasAnAca / nanu tabuddhijanakAvaM tatparatvaM prazaMsA-nindAvAkyamapi prazasta-ninditasvArthadhauhetutvena tatparameva, tacca jJAna prazaste sarvaH pravartate ninditAca nivartate iti svaviSaye pravRtti bhAbdabodha eva notpadyate kintu padArthApasthitimAtramiti lAkSaNikasyAnanubhAvakatvavAdinAM prAcAM nigarbhaH) / nanu gaGgAdilAkSaNikapadasyApi taurAnubhavajanakapadArthopasthitidvArA nahocaraprayatnaanakatvamasyeva, padArthApasthitirgaGgAdipadAdeva, zAbdAnubhavajanakatvaM pumarma tasya kintu tatsamabhivyAhata zanapada svetyeva prAcaunamiddhAntAdityakharamAdAha, 'kAyAderiti, 'svarUpAkhyAnamAnaparatvenApati(2) tagovarajJAnamAcajanakatvenApautyarthaH, mAtrapadAt prayatnavyavacchedaH, 'paryavasAnAca' tatparatvAJcetyarthaH, idamupalakSaNaM vidhyAderapi dRSTavAdhanatvAdiparatvaM na syAt tadgocaraprayatnAjanakatvAdityapi draSTavyaM / manyevaM pariNatisurasamAmaphalamityAdi pramA-nindAvAkyaM pravRttinivRttiparamiti vyavahAro na sthAt tasya pravRtti-nivRttigocara- . dhAmAjanakatvAdityata Aha, 'tatheti, 'jJAna' prazasta-ninditakhArthajJAnaM, 'prabhaste' prazastatvena jJAte, 'ninditA' ninditatvena jJAtAt, 'tatparamucyata iti prazaMsA-nindAvAkyaM pravRttinivRttiparamucyata (1) niSkarSa iti kha0 : nigarva iti ka0 / (2) svalpAkhyAnamAtretIti khaH /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zabdArakhaNDe tAtparyyavAdaH / 323 frent janayatIti tatparamucyata iti cet / na / gauNa- lAkSaNikayo rananubhAvakatvAt tadbujiname - paratvamityanyonyAzrayAca sajjamAnayogyatvamiti cet, kacAraNe nAnArthe nAnArthaparatvaM lakSaNAyAca mukhyArtha paratvaM syAt yogyatAyAH sattvAt / nApi tatpratipAdyakatvaM, tAtparyaM vinA na tathetyanyonyAzrayAt / jJAna ityarthaH tathAca tatparatvavyavahArobhAka iti bhAva: / 'gauNa lAna Nikayoriti gauNa- taditaralAcaNikayorityarthaH, go-vRSAvAnayeyA mAmbavena lakSaNa gauNauvRttiH yathA candrapadamya mukhe, 'ananubhAvakatvAditi / yadyapi tasvAnanubhAvakatve'pi padAyaupasthitimAdAya lacaNamAmrAjyaM tathApi lanaNe buddhipadamanubhavapara mityabhiprAyAt (1) / yadvA 'zrananubhAvakatvAt' margajJAnAjanakatvAt tathAca tayoH saMsargaparalaM na syAditi bhAvaH / evamagre'pi, 'tabuddhijamane' tadanubhavopadhAne, 'tatparatvaM' tatparatvajJAnaM lakSale buddhivena praveze zranyonyAzrayo'pi saMmargamAdAya bodhA: zranyathA par3hAsthitiM prati tAtparyyajJAnamyA hetutayA tAmAdAyaivAnyonyAzrayapArAdityavadheyaM evamagre'pi marvya bodhyaM / 'ekatrocAraNa iti ekamAtrapratItaucchayoccAraNa ityarthaH, 'lakSaNAyAzceti vakulacaNIyamAtrapratItIcchAyAJcetyarthaH, 'tatpratipAdyakatvamiti svajanyapratipatti (1) iti bhAva iti kha0 / ,
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 sattvacintAmo prazaMsA-nindAvAkyasyA) pratyAdyapratipAdakatvAt lANikasyApratipAdakatvAca / atha gaGgApadaM svArthAvinAbhAvi tauraM pratipAdayattatparamiti cet / na / viSayatAkatvamityarthaH, vizeSapA-vizeSyabhAvabhedAca pUrvato bhedaH anyat samvaM pUrvavat / 'pravRttyAdIni, tathAca tatparatvavyavahAro ma sthAditi bhAvaH / 'pratipAdakatvAt' ananubhAvakatvAn, 'svArthAvibhAbhAvauti svArthAvimAbhAvasambandhena tauraM pratipAdayadityarthaH, dadana nAdAvyasambandhAvacchinakhArinAbhAvarUpAkyasambandha eva lakSaNA mata gambandhamAmAnyamiti prAcInamatAnusAreNa, tathA tAtipattyanukUlasambandhavatvaM tatparatvaM, sambandhaH pAkirlakSaNa ca, pada-padArthasambandhagraha eva padArthaspatidvArA saMsargapratipasyanukUla iti saMsargamAdAyApi. bhAvyA niriti bhAvaH / tena vineti khArthAvimAbhAvena vinetyarthaH / manu maJcamAbandhau puruSastAdAtmyena maJcanyAya eva evaM puruSAtaramapi tAdAmyema yena kenacit sambandhena mazvavyApyameva hAvinAbhAvastha lakSaNAtve vyApyadizi nAdAmyasambandhaniyame'pi sthApakadizi sambandhAniyamAdityarucerAi, 'gaGgAdipadamiti gaGgAdipadaM bhasthAdiparaM tauraparaJca mukhye syAditi yojanA, 'mustha' mukhyamAtrAbhiprAye mukhyArthapranautIcchayozcAraNe dUti yAvat, 'matsyAdautyAdinA tauretarapariyahaH, taurasya pRthamupAdAnAt, 'avinAbhAvasya' svArthAvinAbhAvasya, idamupalakSaNaM sarvasyaiva sarvadA maz2aparatvaM / (1) prAsAdivAkyasyeti kh|
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturIyakhaLe tAtparyyavAdaH / 325 ----- ------ macAH krozantItya sena vinApi puruSe tAtyAta gAdipadaM matsyAdiparaM mukhye tauraparanca' syAta avinAbhAvasya tAdavasthyAt / mugye bAdhake satauti ceta, tarhi mukhyArthaparataiva na syAt .na syAca gaccha gacchasautyaca gmnaabhaavprtvN| ucyate / tatprayojanakatvaM tatparatvaM tadarthazca pratItiH pravRtti-nirattI ca. syAlakSaNAyA avyAvarttakavAdityAMpa bothN| pravatAtivyAptivArakavizeSaNamAite, 'mukhya bAdhake satauti mukhyAbhiprAya bAdhake matotyarthaH, mukhyArthapratItochayAnucaritale matauti yAvat, 'tauti, idamupalakSaNaM taurapratItIcchayocAraNe masya-hAdiparaM sthAt yena kenacit sambandhenAvinAbhAvasya tathApi mambhavAdityapi bodha / 'gaccha gacchamautyaceti / gaccha gacchami cet kAnta pandhAnaH mantu te zivAH / mamApi janma tacaiva bhUyAyana gato bhavAn // iti videzagamanodyataM bhari prati. utkaNThitAyAH priyAyA vAkyaityarthaH, 'gamanAbhASaparatvamiti vyananayA gamanAbhAvaparatvamityarthaH, mukhyAbhiprAyAbhAvavattva virahAditi bhAvaH / so kArthastu he kAnta vaM gacchami cat gaccha ne tava panthAnaH zivAH kanyANarUpAH santu kintu mamApi janma nacaiva bhayAdyaca bhavAn gata rati gamigyanautyarthe atyantamutkaNThitasyAt karaNApATabena tathAbhidhAnaM tammAavazAsaragamamAnantarameva mama maraNaM bhaviSyatIti layA na mAvyamiti vyaGgyArthaH / 'tadarthazceti 'tatprayojanakalamityatra taka
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 cintAmayI prayojanatvazca na sAdhyatvaM anyonyAzrayAt / nApi pratipAdyacchAviSayatvaM yasya yadicchAviSayaH taM prati tatparatvApatteH / tadarthasAdhyatvena icchAniyama iti cet / na / iha dhUma ityaca janya - jApyabhedena sAdhyasya vahu bdArthacetyarthaH, 'sAdhyatvaM' upadhAyakatvaM, 'anyonyAzrayAt' uktAnyonyAzratAdavasyAt, 'pratipAdyeti tovarapratipAdyeAviSayatvaM tatparamityartha, 'pratipAdya: zrotA, bhavati ca zramAcchabdAdepratItibhavannitipratItigocare cchAyAH zabdo'pi viSaya iti bhAvaH / 'yasyeti, zrotuH puruSasyeti zeSaH, 'yadicchA viSayaH' yadyadAnugadhdagocaramamhAlamvanecchAviSayaH, 'taM prati' tatpuruSaM prati, 'tatparatvApatteriti taptastu paratvApanerityarthaH / ' tadarddhamAdhyatveneti tattacabdArthavizeyaka sAdhyatvaprakArakatvenetyarthaH, khapadaM zabdaparaM tathAca svamAdhyatvaprakAraka - tore yAviSayatvaM tatparatvaM tacchandArthaH 'pratItiH pravRtti-nivRttI cetyukrameva bhavati cAprAbdAdamukagocarapratautirbhavatu amukagocaravRttyAdirvAtA pratIti-pravRtyAdau zabdamAdhyatvaprakArikA raja camvarthavAditi bhAvaH / 'ha dhUma dUtIti dUha dhUma zabdo dhUma - tatpravRtipara itivAkyasyaikadezo kIrttanaM tathAca ha dhUmazabdo dhUma-tatpravRtipara ityarthaH, 'sAdhyasya' sAdhyapadArthasya, 'vAkyabhedeti ekasyaiva parazabdasya vibhinnaprakArakajJAnajanakatvaprasaGgAdityarthaH, :, dhUmapara ityanurodhAt jJApyatvaprakAra ke cchAyA zrabhidheyatvAt
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyakhaNDe tAtparyyavAdaH / vidhatayA vAkyabhedaprasaGgAt pumicchAyA niyantumazakyatvAt, kintu pratipAdakecchAviSayatvaM tatparatvaM yaH zabdaH vaktA yadicchayA prayuktaH sa tatparaH, sA cecchA 320 dhUmasya dhUmapadajanyatvAbhAvena svajanya prakAra ke cchAyAstatra bAdhitatvAt dhUmapravRttipara ityanurodhAca svajanyatvaprakAra ke cchAyA abhidheyalAt dhUmagocara praSTatterdhUmapadajJApyatvAbhAvena jJApyalayaTitasya tatra bAdhitatvAditi bhAvaH / yadA vAkyabhedaprasaGgAt' parazabdajJAnabhedaprasaGgAt, parazabdasyAvRtiprasaGgAditi yAvat mahaduHkharitaityA divyutpatteriti bhAvaH / nagvitthaM vAkyabhede dRSTApattireva anyathA middhAnte'pyagatirityarucerdoSAntaramAha, 'pumicchAyA iti zroturicchAyA ityarthaH, tathAca yatra varekagocarapratItAnicchA zrotya tadviruddhapratIta ta viruddhapratItiparatvaprasaGga iti bhAva: / 'pratipAdakeni, 'pratipAdakaH' 'dUcchAviSayatvaM' janakatAsambandhena natmakArakecchA vizevyatnaM janyatAsambandhena tadvizeyyake cchrA prakAralaMyA, etadeva vivRNoti, 'yaH zabdaiti, 'yadichayA' janakatAsambandhena yatprakAra ke kyA janyatAsambandhena yadvizeSyakecchayA vA, 'prayuktaH' anumaMhitaH, tathAca amakatAmamvandhana araarthacchiA vizeSyatvaM janyatAsambandhena nahi vyavacchiA prakA ratvaM vA tatparatvaM vinigamakAbhAvAt bhavati cAyaM zabdo'mukapratItimAn bhavatvitIcchAyaH janakatAsambandhena pratItiprakArikAyA: (1) (1) kathaM zabdaH amukapratItimAn bhavatviti janatAsambandhena pratItiprakArake cchAyA iti kha0 / vratA,
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintAmaNI pratipAdyadhau pravRtti - nivRttiviSayeti tatparatvaM / nAnArthAt zliSTAdakapadArthAnvitaikakriyApadAt mukhyalAkSaNikaparAcAchattyA krameNAnekapadArthajJAnaM na tve 318 vizeSyaH zabdaH zramukagocarapratItiretacchabdAdbhavatvitau cchAyA janyatAsambandhena pratautiviyikAyAJca prakAra : zabda iti pratItiparatvaM zabdasya, etena pravRttyAdiparatvamapi vyAkhyAtaM, kintu pratItiparatvameva zAbdabodhopayoga na tu pravRttyA diparalaM paralavyavahArastu tadgocarapravRttiparatvanibandhanobhA iti bhAvaH / nanvevaM vaktRvAkyasya zrotuH zAbdabodhapravRttyAdiparatvaM na syAt vakturicchAyAH zrota zAbdabodhAcavi SayakatvAdityata zrAha 'mA ceti vaktuniSThA cetyartha:, 'pratipAdyaH' zrotA, 'viSayA' viSayApi / nanvevaM nAnArthAdau ekadA kuranekapratItIcyA zranekArthapratItiprasaGga ityata zraha, 'nAnArthAditi, 'nAnArthAt' harSyAdipadAt, 'viSTAt' zveto dhAvatItyAdau zvetAdipadAt, 'aneketi ghaTaM paTaJcAnayetyAdivAkyAdityartha:, 'mukhyeti mukhya- sAkSaNikatrodhAGgaGgAyAM ghoSa-mayostadUtyAdau gaGgAdipadAdityarthaH, 'zrAvRttyeti tat-sthAnasthitasya padasya punaranusandhAnamAvRttiH, nedIyaHsvalAntara sthitasya padasya punaranusandhAnamanuSaGgaH, davIyaH sthalAntara sthitasya punaranusandhAnamanuvRttiH, zvA ca siMhaguhAvalokana - maNDUkamuti- gaGgAzrotAvaditi vidhA, azrutazabdAnusandhAnamadhyAhAra iti bodhyaM (9) / 'mahaduJcarita(1) iti dhyeyamiti ka0 1.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsturIyakhaNDe tAtparyyavAdaH / kadaiva, duritasya sakadarthaparatvaniyamenaikocAraNe anekArthaparatvAbhAvAditi sakalatAntrikaikavAkyatA () vadanti / vayantu brUmaH (9) / anekapadArthapratItIcyA ekamuccAraNaM bhavatyeva pumicchAyAniyantumazakyatvAt / (9) stheti ekapada viSaya ke kajJAnasyetyarthaH, 'sakkadarthaparala niyamena' madarthamAcAnubhavajanakalaniyamanithena, anekArthamanubhAvakatvaniyamanizcayeneti yAvat, "maJcaduttaritaH zabdaH matadarthaM gamayatIti siddhAntAditi bhAvaH / 'ekaghocAraNe' ekasmin vAkye, "anekArthaM paratvAbhAvAditi ekadA anekArthapratIparatvAbhAvAdityarthaH uktaniyama nizcayarUpavizeSadarzanena vakurekadA anekArthapratItIcchAnutpatteriti bhAvaH / ma oner sUcayA dipratipAdaka puSpavantAdipadAne kRti-vamAnapAdipratipAdake lar3AdipadajJAne kRtimAdhyamAdhanatvAdipratipAdane vidhyAdipadazAne kalekalyAdipratipAdake ditIyAdipadajJAne divyAdipadajJAne cAyaM niyamovyabhicAroti vAcyaM / yadyapade ekaikapadamAtraviSayaka jJAnasyApi nAnA viSayakAnubhavajanakatvamanubhavasiddhaM tadatiriktapadasthala eva etatriyamAbhyupagamAt vaca ghaTapada-paTapadAdikameva (4) / na ca tathApi ghaTau ghaTA ityAdI eka (9) sakalatAlikAyAmekavAkyatayeti ka0 / (1) yatra zrama iti kha0 / (1) mekArthapratItIcyA ekoccAraNamiti kara / (4) ghaTapada-paTapadAkSapadAdikameveti R0 / 328 42
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ * * sasvacintAmayI yadi ca taduccAraNaM nAnekArthaparaM tadAtirapi na syAma tAtparyyanirvAhArthamAvRttikalpanAt / anyaMcaikapare'pi tadApatteH / ataeva taduccAraNasya ubhaya + ghaTapadamAtraviSayaka jJAneneva nAnA ghaTapratyAyanAyabhicAra iti vAcyaM / zrataeva tatra mapaikazeSAbhyupagamAt tathAca suptaghaTapadapratisandhAnAdeva ghaTAntarabodhaH sarUpekazeSaM tinA ghaTAdipadAdivacamA dito attractores stuvaprasiddha eveti prAcInamata nigaH / 1 'niyantuM' vizeSadarzanena nivarttayituM tasyecchApratibandhakale mAnAbhAvAditi bhAvaH / idamupalacaNaM vizeSadarzanasyAsAcikatvAcetyapi voyaM / 'tadAvRttirapi na syAditi tadAvRcikalpanApi na svAdityarthaH, 'tAtparyeti, 'tAtparyyaniSvAhArthaM' tAtparyaviSayAnvayabodhanihAyeM, 'AvRtikalpanAditi vayA zrAvRttikalpanAdityarthaH, 'anyathA' tAtparyyaviSayAnvayAnupapatiM vinApyAmpine, 'ekapare'pi' ghaTo'stItyAdAvapi 'tadApateH' tadAtRptikalpanApate: (1) idamupalacaNaM anekArthe tAtparyyamatve zrAvRtyaivAye kathamanvayabodhaH zrAdRttyA bodhamothe arthe vanustAtparyyAbhAvAt, kica vastAdRzAbhiprAyAbhAve'pi yatra vizeSAdarzanAt zroturubhayaparatvabhramastaca yugapadubhayAnubhavo dubbAra ityapi draSTavyaM / manu anekArthatAtparyyasave'pi na yugapadanekArthAnubhava: ekeka mAja viSayaka-zAbdabuddhitvasya zabdasyatAvacchedakatvAdityata zrAha 'zrataeveti yata -* (1) carefreApateriti kha0 /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ "zabdAkhyakhaNDe tAtparyyavAdaH / . paratAyAM nAtikalpaNaM tasmAttulyavadane kAryopasthitau tAtparyyAdijJAne yugapadanekAnvayabodho bhavati sAmagryAstulyatvAt prathamamekasyAnvayavodho na tadanyasyeti (9) niyantumazakyatvAcca / zratha vivAdAdhyAsitamakSapadoccAraNaM ekapadekazaktiviSayamekamevAnueva na tAdRzaM kArya kAraNabhAvo'ta evetyarthaH, 'tadaddAraNasyeti ekekasyaiva lar3Adipada- puSpavantAdipadasyetyarthaH, 'ubhayaparatAyAmiti kRti- varttamAnatva-sUryya-candro bhayAdiparatAgra he ityarthaH, 'tumyavaditi yugapadityarthaH, 'sAmayyAstukhyatvAditi ekadA sarvaSAmevAnubhAvakamAmagraumavAdityarthaH / nanu lar3Adipada puSpavantAdipadAtirikrastha tAdRkArya kAraNabhAva ityata Aha. 'prathamamiti / atheti ekamAvAnubhavajanakatayobhayadAdimiddhe zracapadocAraNa : middhamAdhanavAraNAya 'vivAda dhyAsitamiti vivAdAcyA vitatvaJcAnekArthatAtparyyakAGkSAdijJAnamamayabhitanvaM, 9 padajJAnasyaivAnubhAvakatayA vAdhavAraNAca 'uccAraNamiti, 'uccAraNaM' 'jJAnaM pacatAvacchedakamAsAnAdhikaraNyena sAdhyasiddheruddezyatvAJcAseNAcaM pazyatItyAdau mamahAlAnanAcapadrayAnamandhAne to bAdhaH, 'ekapadeti, garvasyaiva padajJAnanyAnyayapratiyogipadArthAntaraviSayakAnubhavajanakatvAdaprasiddhivAraNAya 'ekazakriviSayamiti / yadyapyekazaktiviSayatvasya kevalAnvayitayA taddoSa(1) prathamamekasyAmyabodho'nantaraM tadanyamyetIti ka0 / (2) vivAdapadamiti vAda padatvAne kArya tAtparyyA kAnAdijAnanamahatasvamiti kha0, ga0 / 321
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNI nAdavasya, tathApyekazaktiviSayatvaM svaviSayAkSapadaniSTazaniviSayAvaM, khApadaM pacautajAmaparaM, viSayatvaJca vizeSyatvaM, anyathA jAti-tatsaMvargayorapyanubhavajananAdaprasiyApattaH, middhamAdhamavAraNAya 'ekamebetyavadhAraNaM, aSayapratiyogipadArthAnAraM AtyAdikaccAdAyAprasidvitAdavasyAt 'ekamiti, nAnArthaviSayakasmatijamanAdvAdhaH sthAdityato'nubhavalenopAdAnaM janakalaJca phalopadhAyakanvaM, samayayogyatve sAdhye bAdhApatteH, tena svaviSayAcapadanirUpitazaktivizebaikamAcAnubhavopadhAyakAvaM mAdhyaM paryavamitaM / yadyapi tAdRzaikamAcAmubhavopadhApakatvaM ma tAdRzaikabhitrAnanubhAvakale mati tAdRzekAnubhAvakatvaM, anvayapratiyogipadArthAnnaraM jAtyAdikaJcAdAyApramizitAdayasthAt, tathApi tAdRzamanivizegyadvayAnanubhAvakale mati sAdRzAkrivizeSyAnubhAvakatvaM bodhyaM, tacca svaviSayAkSapadaniSThazakrivizeSyaM yatrUjanyazAbdayodhaviSayastaniSThA yonyAbhAvApratiyogivananyabhAbdabodhaviSayakhaviSayAlapadaniSTa zaktivizeSyakatvaM, na tu tAdRza kriviSyadayaviSayakAnubhavAjanakatve mati tAdRzAzaktivizeSyAnubhavajanakatvaM, kramikanAnAvipathakAnubhavajanakatvamAdAyArthAntarApatteH, anyonyAbhAvaca pratiyogyavRttiAdhyaH, tenobhayAnyonyAbhAvAdikamAdAya na doSaH(1) ! yadi cAkAzAdipadAtkAzrayatvAkhAzrayatvAdinA bhAnAmaniyakSAnantaraM maikadobhayaprakAreNavayavodhastadA vipreSyapadakhAne prakArapadaM nivezyApi mAdhyAnara bodhyaM, avaidha matyanta (8) sAdhAprasiddhiyo doSaH /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturIyakhaNDe tAtparthavAdaH 26 bhAvayati ekapadodhAraNatvAt ghaTapadoccAraNavat / pade vA(1) tasthApi niveza: kArya iti / 'ekapadoccAraNatvAditi ekAkSapadaviSayakajJAnalAdityarthaH, anyathA mAM viziSyAkSapadopAdAnAyabhicArApatteH, mAdhye hetI cAcapadasyale yattatpadaM nivesya mAmAnyatovyAziravaseyA, tena ghaTapadoccAraNasya na dRSTAntatvavirodhaH / akSeNAraM pazyatItyAdau samUhAlambanAkSapadadvayAnusandhAne vyabhicAravAraNaya ekatyakSapadavizeSaNaM, pakSatAvacchedakamAmAnAdhikaralena . mAdhyamiddheldazyatvAca bhAgAmiddhina doSAya / yadyaSyakAkSapadavidhayakatvaM nAkSapadatyAviSayakale pratyakSapadaviSayakatvaM,'2) akSaNa vibhItakaM pazyatyAdau vibhautakapadAcapadagocaramamUhAlAbane vyabhicArAta, nApyacapadamabhAnazakyatAdacchedakakapadavayAviSayako gatyakSapadaviSayakatvaM,(3) thapa pramikAmapada-vibhautakapada jAnAbhyAM kramikavibhimAkSapadanAnAbhyAM vA samUhAlambanamAnArthaviSayakazAbdabodharatatrAkSapadajAne vyabhicArApatteH / tathApi svaviSayAkSapadaniThAnyonyAbhAvapratiyogiyadakSapadamamAnazakyatAvacchedakakaM padaM tadviSayakakSAmA viziSTatve matyakSapadAbhivizeSyaniyamamabhiyAitapadAntara jaNAjAmA-- viziSTajJAnatvaM vivakSita, paramaviziSTAntopAdAnAdaraNa ghaTaM pazye: tyAdI ghaTapadasyAce lakSaNAdAyAM ghaTapadAcapadagottasamUhAsambane (1) atraiva vA sanyanta padeneti k| (2) bakSapadaviSayaka jAgatvamiti kha0 / (3) akSapadaviSayakamAnatvamiti sva. / .
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 - tatvacintAmaNau na vyabhicAraH, anyonyAbhAvazca pratiyogyavRttidhyaH,(1) vaiziSvandha svAvyavahitakAlAvacchedenaikAtmavRttitvaM, svAvyavahitasvaJca svakSaNapUrvIpharakSaNacayabhAdhAraNaM,1) tena yatrAnubhavamAmayyAdipratibandhakavazena vinamnadavasthAcapadamAraNAdibhautakAdipadasmRtyAtmikAkSapadAntaraHsmRtyAtmikA vA annapadArthasmRtistatovibhautakAdipadArthasmatistato miliyA zAbdabodhopadhAnaM tavAkSapadajJAne na vyabhicAraH, khabhivAkSapadajJAnAviziNavenApi vizeSaNIyaM, tenaikasyevAkSapadasya kramazAvAyA thA nAnArthaviSayakaH zAbdabodhAtaca na yabhicAraH / na ca tathApi acche prakSANotyAdau yabhicAramAtra ekemevAkSapadajJAnena nAnAdhabodhAditi vAcyaM / tatra svarUpaikazaSAbhyupagamena luptAkSapadasmaraNadeva nAnAkSayodhAt svarUpaika zeSaM vinA nAnAkSabodhasvamiGkhaH / na ca ghaTapadohAraNasya dRSTantatvAnurodhena yattayAM mAmAnyatovyAtirevAdaraNoyA tathAca tandra-sUryAdhubhayopasthApakapuSpavantA dipadajAne karaNatvakatvAdibodhakaratoyAdivibhatijJAne na zabhicAraiti vAcyaM / tattatpadAviSayakave satItyanenApi jJAnavizeSaNAt / yadi ca ghaTapadocAraNaM vyatirekeNa dRSTAntaH anvayadRSTAntaya ekamAcayodhakatayobhayavAdimiddhamakSapadanAnaM tadA sadvizeSAnupAdAne'pi na ptiH| ma ca tathApi kAraNAntaravilambena ghana phasavila (1) anyathA hetvaprasiddhiriti bhAvaH / . (2) tathAcAtra avyavahitatvaM sakSaNadhvaMsAdhikaraNasamaya caMsAdhikara yatve sati khaprAgabhAvAMdhikaraNasamayaprAgabhAvAnadhikaraNAtvaM /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhya tutIyakhaNDe sAtpayyaivAdaH / est easterraNe nAnAzaktyA nAnArthAnanubhAvaka 335 svastra vyabhicAra iti vAcyaM / zracapadavAcyaniSThatAtpayyakAcAdinavanApi vizeSaNAditi bhAvaH / 'ghaTapadocAraNavaditi ekaparaghaTapadajJAnavadityarthaH, mAnAparaghaTapadajjJAnasya pacamatvAMt 'yadeti zracAcapadameva pacaH, mAdhyeca 'nAnArtheti svarUpakathanaM, nAnAkyAnanubhAvakatvamAtraM vivacitaM tatrAnanubhAvakatvamAtrasya sAdhyale anubhavike'zatobAdha-vyabhicArAvataH 'mAnAzazyeti svIyamAnAzayetyarthaH zranyathA sarvasyaiva padasyAnvayapratiyogipadArthAntara viSayakAnubhavajanakatvendra taddoSatAvasyyAt, zaktipadaM zakyatAvacchedakaparaM tenezvarecchArUpAyAH zokale'pi na catiH, prakAratvaM carterrthaH, tathAca khoyanAnAza yatAvacchedakaprakArakA nubhavajanakatvAbhAvaH sAdhyaH, tathAca yAvanti zracapa zakyatAvacchedakAni prAtikhikarUpeopAdAya pratyekaM svagagyatAvacchedakIbhUtataprakAra kA nubhavajanakale sati taditarakhazakyatAvacchedakaprakArakA nubhava janakatvAbhAvakRTaH mAdhyaH samhAlamvanarUpaivAnumitiH, tAdRzavizigabhAvakUTatvameva vA sAdhyatAvacchedakamiti tu niSkarSaH / tAdRzAnubhavajanakatvaJcAkSeNAcaM pazyetyAdau cacapaddayaviSayaka samUhAlambane prasiddhaM ekamvA capadasyAvRttyAdikrameNAnekArthabodhakatvAt jJAnakAraNatAvAdinaye padasyAnanubhAvaka vAca bAdha vyabhicAra - siddhasAdhanApattirityata ukaM 'ekatroccAraNaiti svamAtraviSayaka jJAnamAmAnye ityartha:, () tAdRzaviziSTAbhAva IT (1) svamAtraviSayaka jJAnamAdAyetyartha iti kha0 ma0 / *
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ . tatvacintAmaNau na vyabhicAraH, anyonyAbhAvazca pratiyogyavRttirvAdhyaH,(1) vaiziSyazca svAvyavahitakAlAvacchedenaikAtmavRttitvaM, svAvyavahitasvaJca khakSaNapUrvIkarakSaNacayabhAdhAraNaM,(9) tena yatrAnubhavamAmayyAdipratibandhakavazena vinamnadavasthAchapadamAraNAdibhautakAdipadasmatyAtmikAkSapadAntaraHsmRtyAtmikA vA anapadArthasmRtistatovibhautakAdipadArthasmatistato militvA zAbdabodhopadhAnaM sAkSapadajJAne ma vyabhicAraH, khabhibAkSapadajJAnAviziNavenApi vizeSaNIyaM, tenaikasyevAkSapadasya kramazAyA thA nAmArthaviSayakaH prAbdabodhAtaca na yabhicAraH / na ca tathApi ace pramANotyAdau vyabhicAramAtra ekemevAkSapadabhAnena nAmAkSabodhAditi vAcyaM / tatra svarUpaikazaSAbhyupagamena luptAkSapadasmaraNadeva nAnAkSayodhAt svarUpaikazeSaM vinA nAnAkSabodhasvamiGkaH / na ca ghaTapadohAraNasya dRSTantatvAnurodhena yattayAM mAmAnyatovyAtirevAdaraNIyA tathAca candra-sUryAdhubhayopasthApakapuSpabantAdipadajAne karaNatvaikatvAdibodhakahatIyAdivibhaktijJAne na zabhicAraiti vAcyaM / tattatpadAviSayakatve satItyanenApi jJAnavizeSaNAt / yadi ca ghaTapadocAraNaM vyatirekeNa dRSTAntaH avayadRSTAntaya ekamAcaMyodhakatayobhayavAdimiddhamakSapadamAnaM tadA sadvizeSAnupAdA:ne'pi na ptiH| na ca tathApi kAraNantaravilambena yatra phalavila (1) anyathA hetvaprasiddhiriti bhaavH| . (2) tathAcAtra avyavahitatvaM sakSaNadhvaMsAdhikaraNasamaya caMsAdhikara yatve sati khaprAgabhAvAMdhikaraNasamayaprAgabhAvAnadhikara yAtvaM /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyaturIyakhaLe tAtparyyavAda / prakaraNAdimA bhinne tAtparyApramAyAM bhrame vA prati . pAdyayorekadaivAti vinAnekArthapratItirna tu taceko vilambate, evaM ghaTaM paTaM vA pAnayetyavAnayanasyobhaya- . paratve ekadaivAnvayabodho na tvAttiH vAkyabhedatvarthabhedAt na jnyaanbhedaat| gaGgAyAM jalaM ghoSazca prativasatItyaca) gaGgApadasya yugapatyavAha-taumyostAtparyagrahe tayoIyorapyekadopasthitau jala-ghoSayorekadaivAnvayabodhaH / na ca yugapattihayApattiH, iSTatvAta, devetyarthaH, 'pratipAdyayoH' zreSoH, tathAca yathA nAnApummastha ekadA nAnArthAnubhavastathA ekadApi anyathA lAghavAt ekadA nAnArthAna- . nubhAvakatvavyatpattyA nAnApuraSagyApi sa na syAditi bhAvaH / 'pAnarAnamya' zrAnayanapratipAdakapadasya,0, 'ubhayaparatve' ubhayavyakiparatvagrahe / nanvevaM bhinnavAkyatAvyavahAro na myAdityata pAra, 'vAkyati vAkyabhedavyavahAra svilArthaH, 'arthabhedAditi, na t jJAnabhedAditi bhAvaH / 'vRttidayApatti' vRttiyajJAnatya zAbdabodhajanakatvApani:, 'iSTatvAditi mukhyAnubhavamAmayo-nakSyAnubhavamAmayyoH mAlAvipanayat paraspara virodhitve mAnAbhAnAditi bhAvaH / namvevaM yaSTauH pravezayetyAdau mukhyArthAnvayAnupapativirahasyane lakSyArtha zAbdabuddhi... .....-----..--.---- ..-- - ----- (1) tiSThatItyati tv| (1) Amayanasyenyapa yAnayanapadamyeti pATaH yasmAmabdhamUlaestakatraye vasate / . . . . . .. .. . .. 43
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 . tattvacintAmaNau tAtparyyAhi dRttiH, na tu rattyanurodhAt tAtparya, gauNalAkSaNikayoracchedApatteH tAtparyanirvAhArtha etitvena ................................. . .. ... . dAyAM niyamatomukhyArthazAbdabodhApattiH lakSaNAyAH zakyasambandhAmakatvena lakSaNa-lakSyArthayorupasthitikAle prakri-makyArthayoravazyamupasthite rityata zrAi, 'tAtparyAvauti tAtparyajJAnasahakArAvItyarthaH, 'vRttiriti, zAbdabodhopadhAyiketi zeSaH, tathAca mukhyArtha tAtparyyajJAnAbhAvadazAyAmeva lakSyArthamAcazAbdabodha iti bhAvaH / nanu vRttijJAmArthameva tatparyajJAnasyApekSitatvAdanyataH middhe vRttibhAne tAtparyajJAnasattvamakiJcitkaramityata Ai, 'ma liti, 'vRtyanurodhAn' vRttijAbhAnurodhAt, 'tAtparya' tAtparyyajJAnaM, apevitamiti zeSaH kintu zAbdabodhahetutayeti bhAvaH / zAbdabodhahetule yuktimAi, 'gauNa lAkSaNikayoriti candraM pazya yauH prave yetyAdau mukhyArthAvayAnupapattiviraghasyale gau-mlAkSaNikArthazAbdayodhayorityarthaH, mukhyArthAnubhavasAmagrau-lakSyArthAnubhavasAmayoH manpratipakSavat parasparavirodhilavAdinastaveti zeSaH, 'ucchedApatte-- riti tAtparyyajJAnasya zAbdabodhAhetutayA mukhyAthai mAtparyyAsatye'yubhayAnubhavasAmagraumattvAditi bhaavH| nanu na bhavatyeva tatra lAcaNikArthazAmbodhaH kintu gaGgAyAM ghoSahatyAdau yatra mukhyAnvayAsupapattimAla tacaiva sAvaNikArthabodhadatyana pAha, 'tAtparyanidhIhArthamiti musthArthabAdhasthale tAtparyaviSayavadhyArthAnvayabodhArthamityarthaH, 'kRttivena zAbdabodhakAraNabhUtajJAnaviSayasambandhatvena, 'tayoH,
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturoyakhaNDe tAtparyyavAdaH / tayoH kalpanAt / mukhya- lAkSaNikayorekaikamAcaparatve tu yugapadRttidayavirodhaH / anekAnvayabodhapara mbe rativirodhasya doSatve paribhASApatteH yaca mukhyArthe zaughratvena prathamamanvayabodhaH zranantaraM lAkSaNikAmyayabodhaH tacAtireva tasmAt yugapattAtparyyagrahe sati nASTattiH kinekArthaparatve satyeva yaca tAtparyyagrahakamAdanvaya - * bodhakamaH tacAvRttiH prathamoccAraNasya paryyavasitatvAdi'ti / evaJca loke lRptatvAt vede'pIdaM tAtparyyamiti tasya pauruSeyatvaM / 338 gauNau-taditaralakSaNayoH / 'ekekamAtraparale tu ekaikamAtra paratvagrahe tu, 'vRttiyavirodhaH vRptidvayajJAnasya zAbdabodhajanakatvAbhAvaH, 'paratve' paratvagra, 'vRttiyavirodhasya' virodhivRttikSayAmadhya 'doSa' paraspara phalapratibandhakatvAbhidhAne, 'paribhASApateriti tadabhidhAnasya svazAstramAtra paribhASApatterityarthaH, 'zoSalena' prathamopakhiade, 'taSAvRtireveti, prAthamikapadajJAnasya malAditi bhAvaH / 'tAtparyyagrahakramAditi zAbdamA mayyantarasyANupala varNaNaM, 'prathamoccAra - yasya' prAthamikapadajJAnasya, 'payryavasitatvAditi naSTatvAdityarthaH, ' tAtparyyamiti vakruricchAgarbhatAtparyyamityarthaH, zAbdaprayojaka miti zevaH, 'tasya' vedasya, 'pauruSeyatvamiti puruSapraNItatvamityarthaH, ta puruSakaSTAdijanyatvaM puruSaprathama janyatvaM beti bhAvaH / namvastu tAtparyyAnurodhAdvedasya puruSapraNItatvaM tathApi nityazA
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ nnsikssaamntrii : aca mImAMsakAH yathocAraNapUrbakatvAt uccAraNa vede paratantra tathA mAtparyyamapi tAtparyyapUrvakameveti nAdimatpraNItatvantara) kutaH pUrvapUrvAdhyApakaparamparApraNItalenaiva taduprapatterityabhiprAyeNa zakate, 'aveti, maumAmakAH' Izvarasya vedakartatvAmabhyupagantumaurmAmakAH, 'uccAraNapUrvakatvAditi majAnIyoccAraNamApezalAdityarthaH, sAjAtyazca mamAnAnupUrvokatvaM, 'ucAraNaM jJAnaM, tatmApekSalaca tajjanyavAkyArthajJAnamya mAkSAtparamparayA vA prayojyalaM, 'uccAraNaM gheda iti karaNApATavAdyajanyaM veda syocAraNamAtramityarthaH, umAraNaJca tadanukUlakaNThAdyabhighAtaH tadanakRlaprathAno vA, 'paratamiti sajAtIyoccAraNAnapeSaM yattadanyamityarthaH, anyathA mAdhyAvizeSApatteH, prayaca mImAMsakasya svagate dRSTAnaH, neyAyikabhane IzvarIyavedoccAraNasyaiva bhajAtIyoccAraNabhA pekSayAbhAvAdvAkyArthajJAnaM tatovAkyArthapratItaukA natovAkyArthapratItirUpeSTasAdhanatAjJAnAyAkye chA tato vAkyarUpeTamAdhanatAjAnAt kaNTAcabhighAtAdau prayabastataH kaNThAbhighAta iti krameNezvarIyakaNThAdyabhighAtAdeH tatprayakSasya vA tajjanyavAkArthajJAnaprayojyalAbhAvAt / na ca paramaye'pi vAkyArthasmaraNAdhaunavedoccAraNasya kauyavedoccAraNasya ca na yayokrakrameNa bhajAtIyoccAraNajanyavAkyArthajJAnaprayojyatvamiti vAcyaM / smatisthale'pi mAraNamyevAvazyaM mAkSAtparamparayA majAtIyoJcAraNa 11) IzvarapraNItabanviti sva. /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAMkhyatuzaiyakhale taatyrthvaadH| . 21 paratantra na tu. kasyApi prathamaM tAtparya anAditvAt pUrvapUrvavAkyArthajJAnecchayoJcAraNamupajIvyAgrimAgrimastha . sadicchayocAraNAt tadicchayA taduccAraNameva hi tatparatvaM loka-vedasAdhAraNaM, sA cecchA svatantrA paratantrA ----------- --------- ----- -- .........--. ... ... ...... ... ---- kaassaajnyaantir'aaghiilll el saalbhbaan maandhaapAnupUrvI jJAmAna pUrvI gocarecchAdikrameNa vedokSAraNaM bhAnupUrvI zAmavazikSakamyAna pUrvI prayogAdhIna, tasyAnu pUrvI prayogazAvaNyaM mAcAparampara yA majAtIyocAraNajanyavAkyArthajAnAdhauna iti tatrApi paramparayA prayojyanvamammavAditi bhaavH| tAtparyabhapauti vedagocaratAtparyyamapautyarthaH, 'tAtparyapUrvakamiti majAtIyagocaravatAtparyajAnamApekSamityarthaH, mApenalaJca parcavattajanyavAbhyArthajJAnasya sAkSAtparamparayA prayAjyatvaM, 'paratatramiti majAtoyagocaravakRtAtparyajJAnAnapedaM yattadanyadivyarthaH, 'kasyApi' vedavaGgaH, 'prathamamiti majAtIyagocaravatAtparyajJAnanira pekSAmityarthaH, / nanu, sadyakAlInavedavakRtAtparyyasya majAnauyagocaravakRtAtparyabhAnamA pekSatvamanupapanamityata Aha, 'anAditvAdini margavicchedarahitatvAdityarthaH,(2) 'pUrvapUrveti pUrvapUrvAdhyApakamyetyarthaH, 'upanauvyeti vAkyArthazAnadvArA upajIvyetyarthaH / bhanu svatantratadicchayobhAraNameva tatparatvaM kathamadhyApakatAtparyaNa nivAMcyamityata Aha, 'tadicchati, 'loka-veda (9) sargavicchedavirahAditi gh0|
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sarafat gr beti na kazvidizeSaH, tadavadhAraNazcAnAdimImAMsA - parizodhita nyAyAdveda ityubhayavAdisiddhaM zratastAtpakhAnurodhena vedasya na pauruSeyatvaM / nanvarthajJAnaM vinocaritavedAt kathamarthadhIH vAkyArthajJAnaM vinA tadicchayocAraNAbhAvAt, pratipuruSamuccAraNabhedAditi cet, sahi padyamAnabhAratAdapi tathAbhUtAdarthadharna syAt vyAsena yatpratItIcchayA uccAraNaM kRtaM tajjAtIyatvAt jJAnaM vinApi padyamAnabhAratAdarthadhauriti cet, tarhi vede'pi tulyaM tattAtparyakajAtIyatvasya niyA 8 sAdhAraNamiti, zAbdapramAprayojakamiti zeSaH, lAghavAditi bhAvaH / 'tatreti jAtIyagocaravatAtparyajJAmanirapecetyarthaH, 'paratambeti tamApecetyarthaH, 'zranAdimImAMmA' lAghavAdijJAnAtmakatarka:, 'parizoSiteti mahakRtetyarthaH, 'nyAya' zranumAnaM, 'pauruSeyatvamiti nityajJAnAdimatpraNItalamityarthaH / yadyapi tanmate'prasiddhistathApi vedavanustAtpayryasya na nityatvamityartha: / 'arthajJAnaM vineti zakA carinAdityarthaH, 'arthadhoriti vizeSadarzano'rthadhIrityarthaH, 'tadicchayA ' vAkyArthajJAnecchayA / manu puruSAntarasya tayAkyArthapratItIcchA varttata eva tadicchayevozcarito'yaM veda ityata zrAha 'pratipuruSamiti, 'uccAraNabhedAt ' vAkAbhedAt, 'tathAbhUtAt' arthajJAnaM vimocaritAt, 'tajAtIyatvAditi, sAjAtya mAnupUrvyA vivacitaM, 'vede' tathA
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyayakhaNr3e tAtparyyavAdaH / makatvAt anyathA paThyamAna vedAttavApyerthadhInaM syAt IzvarAprayotatvAt / atha vedaH pauruSeyaH vAkyatvAt bhAratAdivat iti cet, ko vedaH, zranugatadharmmAbhAvena tasya zAkhAsu nAmArthatvAt, tathAhi na mukhyavedapadaprayogaviSayovedaH mukhyArthakathanAt / nApi zAkhAsamudAyaH, tasya vedanirUpyatvAt samudAyasyApratipAdakatvena vAkyatvAsiddhezra / nApi svargakAmAdivAkyaM, bhUtatrede, 'padyamAmavedAditi zuka- mUrkhAdipadyamAnavedAdityarthaH, 'tava' naiyAyikasya / nanu mama IzvarIyavAkyArthapratItI kAmAdAya tatropapatirityata zrAha 'Izvareti, pratipuruSaM vAkyabhedAditi bhAvaH / uccAraNasya svAtantrye middhe siddhameva tAtparyasyApi svAtavyaM svatantrocAraNavyatimUlabhUtavAkyArthapratItIcchA vyaktereva svatantratvAdityabhipretyoccAraNasya svAtantryameva sAdhayituM zaGkate, 'atheti 'koveda:' kiM vedatvaM, 'mukhyeti, 'prayoga' vRttiH tathAca mukhyA yA vedapadastidAzraya ityarthaH vedapadayatvamiti tu phalitArthaH, zakyatAvacchedakajJAnaM vinA zakya krijJAnaM na mambhavatItyabhiprAyeNAca 'mukhyArtheti zranugatazakyatAvacchedakajJAnAbhAvAdityarthaH, / 'nApati, saNa 'veda ityanuSajyate, 'bhasyeti, vedekadezasya zAkhAvAditi bhAvaH / wearnubhavopadhAcakatvaM vAkyatvamitya bhiprAyeSNa, 'samudAyasyeti, 'zrapratipAdakatvena' amyAnubhavAnupadhAyakatvena, 'zramiddheveti zranupaarrenaort bhAgAmivetyarthaH, yahA vyAmavyavRttyadhikaraNatAkAbhAva "
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 cintAmaNau smRti - bhAratAderapi tathAtvAt / nApi sandigdhakartRkavAkyaM vaadinornishcyaat| vAdyanumAnayostulyatvena madhyasthasya saMzaya iti cet, tarhyanumAnAbhyAM tasya saMzayo - madhyasthasaMzayapraznAnantaraSvAnumAnamityandhonyAzrayaH / nAmi vivAdAdhyAsitaM vAkyaM, anugatadha vinA vivAdasyApyabhAvAt bhAratAdAvapi tatsambhavAca / nApi mabhyupetyedaM tathAca svamhapAsiddhezzetyevArtha: / 'svargakAmA dauti zabdatadupajIvipramANatirikrapramANajanyamamitya viSayArthaka vAkAmityarthaH / 'sandigdheti sandigdhapauruSeyalaketyarthaH, 'nizrayAt anyatarakoTinizcayAt, 'vAcanumAnayoriti pauruSeyatvApISayatvasAdhakavAdyanumAnayorityarthaH, 'tulyatveneti zraprAmAkhamaMzayAditi zeSaH, 'madhyasthasya saMzaya dUti tajjanyakoTiyasmRtyA madhyasthasya mAnasaH saMzaya ityarthaH, 'anumAnAbhyAmiti koTidvayasmRtyeti zeSa:, 'saMzayapraznAnantaramiti praznottreyasaMzayAnantaramityarthaH, pacatAvacchedakajJAnaM vimA zranumAnAsambhavAditi bhAvaH / dadamupalacaNaM bhAratAdAvapi (1) kadAcit tAdRzasaMzayasambhavenAMzataH siddhasAdhanApattirityapi bodhyaM / 'vivA deti maumAMsakAnAmapauruSeyatvapratipattivizeyyavamityarthaH, 'anugata - dharmaM vineti zranugatadhoM vizeSyatAvacchedakaM vinetyarthaH, 'vivAdaspreti 'apauruSeyatvapratipattivizeSyatvasyApItyarya:, 'zrabhAvAt' zranugatalA (1) tAvatApauti ga0 /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturIyakhaNDe tAtparyyavAdaH / 05 mahAjanAnAM bedAkArAnugatavyavahArAt vedatvaM jAtiH, devadatauyatvAdyanumApakazabdaTattijAtibhiH saGkaraprasaGgAt / kizca pauruSeyatvaM na tadarthadhaujanyatvaM taduccAraNadhauprabhavatvaM vA adhyApaka- tadubhayadhaujanyatvena sivasAdhanAt / nApyuJcAraNasya sAditvaM pratyuccAraNasya * sAditvAt / nApi svatantra puruSa praNItatvaM, padyamAna veda bhAvAt, tattatvisya vizeSyatAvacchedakatve'pi vizeSyatAvacchedakadharmabhedena vizeSyatAbhedAditi bhAvaH / nanu tAdRzapratipattivizeSyatAvenAnugama ityata zrAha 'bhArateti, 'devadattIyatvAdyeti, idamApAtataH tAdRzajAtInAM kAryyatAvacchedakatayA nanAve'pi cativirahAt / vastutastu vedavaM jAtiH pratyekavarNaparimamAptA vyAmajyavRttiva zrAdye pratyeka vagrahe'pi tatpratyacApatteH / na ca pUrvapravanubhavasaMskAra mahakate ndriyavedyA caramavRttiriti vAcyaM / caramavarNAtirikramaka lavarNa'pi tadgrahAtkalAdinA sAGkaryyamya dubaralAca | na ca tva khatvAdivyApyaM nAmeti vAcyaM / zranugatatvAnupapatteH / na dvitIya:, jAteratathAtvAdityeva tanvaM / sAdhyaM vikalpayati, 'kiceti, 'tadartheti vedArthasyayeH, taduccAraNeti vedAnupUbba vizeSetyarthaH, 'sAditvamiti tathAca mAdhuccAraNajanyatvaM mAdhyamityarthaH, 'sAdimba' prAgabhAvapratiyogitvaM, uccAraNaM kaNThAdyabhighAta 'pratyuccAraNayeti uccAraNabhAtrasyaivetyarthaH tathAca middhamAdhanamiti bhAvaH / 'svatantreti jAtoyocAraNAnapecavaprathama janyatvamityarthaH, ataH 'nApItyAdinA 44 " " -
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ AR1 satyadhizAma 'bhAratayoladabhAvAn / sajAtIyaH svatantra puruSapraNItaprati cet, tAI padyamAnabhArata vyAsasya na mameti kavaM syAna, svAtantryaca yadhuzAraNavyaktau tadA mamA pyucAraNasAmAnye na vyaassyaapi| kiJca svatantrapuagretanena ma paunasato, 'payamAneti, tathAcAMgatobAdha-vyabhicArAviti bhAvaH / 'tajAtIya iti, tathAca svatantrapurukSapaNatajAtIyatvaM mAdhyamiti bhAvaH / 'nauti payamAnabhAratamA svatantrapuruSAzaitajAtIyavaM vadatA tat svatantra puruSapraNItaM na bhavatItyuktaM bhavati, tathAca payamAnabhArataM vyAsasyeti vyavahAro na syAt tadIyalayabazAraM prati sajAtIyoccAraNAnapekSatadIyaprayatnajanyatvasya miyAmakatvAt athAra) sAkSAtparamparayA nadIyaprayatnaprayojyatvameva nadIyatvyavahAraniyAmakaM tadA na mameti vyavahAraH kathaM sthAdityarthaH / bhAjAtthaM nAphilena vivakSitaM zabdatvena veti vikalpya dUSaNAnnaramAi, 'sAtavyatheti bAtamdhyaghaTakamANAtyanirUpakatvavetyarthaH, 'uccAraNakAviti mayAktitve ityarthaH, "mamApauti mamApi vedAnukUlathanaH pajAtIyocAraNAnapekSa ityarthaH, tathAcAsmadAdiprayabamAdAya siddhabhAdhanamini bhaassH| 'uccAraNamAmAnya iti zabdale ityarthaH, na bAsasthApauti na vyAmasthApi bhAratAnukUlaprayAmaH sajAtIyocAraNAmapekSavedohAraNasApekSavAdityarthaH, tathAca yabhicAra rati bhaavH| manu sAvAyamAnupUrdhyA vivacitamityarucerAi, 'vidheti, 'matau (1) baghenyasya pdovH|
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyaturopakhaDe taatpryyvaadH| ruSapraNItabhAtIyatvaM yadi sAdhyate tadAdyabhArate samatau ca vAkyatvamanaikAntikaM, na hi tajjAtIyaM svtnvpurussprnniitmsti| atha svatantrakRtasajAtIyaM svatantra puruSapraNItamiti sAdhyamainidhAritavizeSa) jaudI kvacidastIti paditi cet / na / payamAnabhArate vybhipaaraat| avArtha pratItya tadarthaparatayA pratisandhIyamAnapadavaM pauruSeyatvaM tasya prathamamAvazyakatvAt, ataceti prAdyasmRtI cetyarthaH, na hi tanmAnIyamiti, natpardhamiti zeSaH, * tathAca tannAnIyavasya bhedaghaTitavAn pratyayasya pAtItArthakavAya bhicAra rati bhaavH| nanu vedAtIya pakSaH svatantrapuruSapraNItAla mAdhyaM pakSatAvacchedakamAbhAnAdhikara gayena ca mAdhyamiddhirudesyA prata. padyamAnavede nAMgatobAdha ityAzaite, 'ayeti, svatantrazatamAtImiti vedamanAtauthabhityarthaH, 'iti mAdhyamiti iti paratAvachedakamAmAmAdhikaraNyenAnuyamityarthaH / nanu margAdhakAsonovedaH pakSa idAnImtatanovA, zrAce prAtrayAmidbhiH parame bAdha ityataukra 'anirdhAritavizeSamiti abhiyaulatapaniThavizeSa mitdharcaH, vedakheneva- pakSatvAditi bhAvaH / atra 6 mAdhanakriyAvizeSaNAtyAt dvitIyA, 'padyamAneti, aMzatobAdhAbhAve'pi vyabhicAra iti bhAvaH / 'atheti, 'artha pratItyeti svarUpakathanaM, 'tadarthaparatayaMti svArthapratInaupayetyarthaH, 'tasyeti svArthapratItauchArUpasya tatpara tvasyetyarthaH, (1) ityanirdhAritavizeSa sAdhyamiti kadeg, hadeg, ga0 /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 Sarafanat ataeva evAnucArito'pi maumizlokaH pauruSeya iti cet / na / arthajJAnavatAdhyApakena sisAdhanAt, anyathA padyamAna veda - bhAratAbhyAM vyabhicArAt / vedatvaM svatantra puruSapraNItavRtti vAkyahaMttidharmmatvAt bhAratatvavaditi nirastaM / svatantrapraNautatvaM hi vAkyArthagozvara yathArthajJAnacikhyApayiSayoccAraNaM tathAca tathAvidhAdhyApakena siddhasAdhanaM / etena vaktRtvAnuvaktR * 'zrataeveti uccaritatvamupecya pratisandhIyamAnatvopAdanAdevetyarthaH / nanu sajAtIyo cAraNAnapecatvarUpeNa svAtantryeNa pratItakA vizeSapauyetyata zraha, 'anyatheti svAtantryavizeSaNaprajepe ityarthaH, 'payamAnavedeti, idaJca pacasame'pi vyabhicArasya mandigdhAnaikAntikatayA doSatvanaye, 'ataeva' sidvebhAdhana- vyabhicArAbhyAseva. 'vAkyeti yogyatA viziSTavAkyetyarthaH ( ), tena mAdhyasya yathArthavatve'pyayogyavAkyavRttidharmo na vyabhicAra: / 'cikhyApayiSayA' jananecchayA, (1) ' tathAvidheti zrarthajJAnavatetyarthaH, utarUpeNa svAtantryeNecchAvizeSaNe tu padyamAnavedAdiSTattitadedavyaktivAdI, vyabhicAra iti bhAvaH / etemeti pazdyamAnabeda-bhAratayorvyabhicAreNetyarthaH, "vatvAnutatvayoriti sajAtIyadhvaMsAvyApyoccAraNakartRtvaM vatvaM tayApyoccAraNa kartavyamanu '' (1). yogyatA dighaTitavAkyetyartha iti kha0 / (9) vAkyArthajJAnajananecchyeti ka0 /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhya turIyakhaNDe tAtparyyavAdaH / tvayorbhedasya lokasiGghatvAt savaktRkatvaM sAdhyamiti nirastaM / nApi sajAtIyoccAraNAnapekSoccAraNaM pauru SeyatvaM padyamAna vede bAdhAt bhArate vyabhicArAcca / ucyate, zabda- tadupajauvipramANAtiriktapramANajanya 346 vaktRtvamiti bhAva: / 'bhedasya lokasiddhalAditi, tayAca nAdhyApAkena misAdhanaM tasya vaktRtvAbhAvAditi bhAvaH / 'sajAtIyati majAtauyasya yaduccAraNaM jJAnaM tadanapecaM tadaprayojyaM yaduccAraNaM kaSTAcabhighAtajanyatvamityarthaH, pUrvaM tAdRzaprayatnajanyatvaM mAdhyamiha ca tAdRza kaNThAdyabhighAtajanyatvamiti bhedAna paunaru, mAjAtyamAnupa vivacitaM, prayojyatvaJca svatranyavAkyArthajJAna-tadicchAdidvArA pUrvIkakrameNa bodhyaM pacamAnadeda iti pacatAcchedakasAmAnAdhikaraNyena mAdhyamiddheruddezyatve ca yatrAsmadAdInAM vedamamAnAnupUrvIkaM vAkyaM karaNApATavAdinA devavaza sampannaM tatrAMzata: middhamAdhanamiti bhAvaH / kiM vedatvamiti pacatAvacchedakapraye mamApate, 'zabdeti zabdAtirikaM zabdopajIvipramANatirikraJca yatpramANaM tajjanyapramitiviSayArthakoyastadanyatve mati madajanyavAkyArthajJAnenAjanyoyaH pramANazabdastatvamityarthaH tathAcedameva pacatAvacchedakamiti bhAvaH / zraca vyAmAdicAcuSAdipratyacajanye dRSTArthakabhAratAdau dRSTArthakA yurvedAdI cAtivyAptivAraNAya matyantaM, itthaJca tadubhayAtirikaM pramANaM caturAdireva tajjanyapramiti viSayArthakatayA tayornAtivyAptiH / na ca dRSTArthaka
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAlacintAmakhau . bedasya satyatayA kathaM tavAtivyAptiriti vA / parezaya vedavAnabhyupagamena tasyAlayabAdanyathA natra mAyApratIkAbhAvenAvyAyAdhata: natha vedalAbhAve'pi purANa-vedavyAsthAnAderivAthayaniSedhokAranikaH drAdInAM / yattu gehe ghaTostotyAdipratyakSajanye gehe ghaTo'stItyAdilaukikavAkye'tiyAptivAraNAya satyanamiti, taba, pakSyamaNayuktyA adRSTajanakAdhyayanaviSayatve bhatItyanenApi vizeSaNaiyatayA taativyaaptivirhaat| pramityaviSayArthakatvamAnokAvasambhava ini janyAnna pamitivizepaNaM, AndopatrIvyatirikatvamAtrasya pramANavizeSaNatve'pyasambhavaH zabdopauyatirikSana pramANena vedAdhAtmakazabdena vedArthasya pramApAdataH zabdAnirikatvamapi pramANavizeSaNaM, zabdapadazca zabdajJAnaparaM, anyathA prAbda-sadupajIvyatiriktapramANema vedAdyAtAkabhabdajJAnena vedArthasya pramANAdasambhavatAdavasyAt zabdasya . cApramANatvAca tamAdAyA mH, anaanir'iaalnaar'iikssaar'ghr'r' maanaalir'iaapramANenAnumAnena vedArthasya pramApaNadatastadubhayAtiriktatvamupAta, ratvaJcAnumAnena sAdhyAdipramiyartha vedasyApekSaNAbAsambhavaH / nanvatra / bhabdogamaubitvaM na zabdaanyatvaM vyaaptijnyaanaaderpytthaalenaasmbhvaaptH| nApi tanmulakAvaM, tathApi cakSurAdedIpadAnAdipravRtyAdimUlakAiSTadArA vidhivAkyamUlakatayA tambandhopanautabhAnamAdAthAsambhavAbhAbe'pi avareDiyajanyopanautabhAnaviSayArthakatvAdavyAyApatte zravaNasya nityatathA adRSTadArApi zabdAmUlakatvAt prAma-mana:pratinitya
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAvaturIyakhar3e tAtparyyavAdaH / .pramANajanyAnumityAdiviSayArthavatayA prmbhvaapnev| atha ditIyapramANapadamabhAdhAraNaprAmANaparaM tenAtma-manaHprabhRtipramANamAdAya mAsambhavaH, pramityaviSayArthakatyAca praginizca ubhayavAdimiddhatvena stranyajJAnamAmAmAkAratvena ca vizeSaNIyA, svapadamanyatvapratiyogivAkyaparaM tena zravaNaanyopanautabhAnamAdAya nAvyAptiH, ma vA prAtmA icchAtAnAtmavAdityAdyanumitiviSayayatkiJcidartha ke svargakAmocaotetyAdivede'vyAgniH, na vA abhidheyaM prameyAt abhidheyatvAdityAdimAmAnyapratyAbhattijamAnamUlakAnumitiviSayArthakatvAna (1) asa. bhavaH / na ca tathAmatyadRSTasya janyamAtra hetunayA cakSurAdenyapramANamAtrasyaivAdRSTadvArA vidhivAkyamUlakatvema zravaNasyaiva zabdamastakapramANAtirikAsAdhAraNApramANalAt zravaNAyogyArthakaduSTArthakabhAranAdAvatiyANyApattiriti vAcyaM / adRSTAdvArakamabdamUlakakhasya vivakSitatvena cakSurAderapi tAdRzapramANAtirikAmAdhAraNAmANatathA nnsnishir'iy'aal nmbaaninyaadhir'iaa, gaar`aar'zabdamUlakapramANazca vizeSapAjJAnAdividhayA zabdajanyapadArthApasthinivAkyAnubhavaprayobhyAnumAmavyakireta pramiddhA / ma vaM bheAdika zabdajanakamityAdidRSTArthake bhAratAdau nAmaveda pAtivyAptiH ambaalaanibihmnaamgndhsaanibihmaambaaghr' saaphl (1) sAmAnyalakSaNAnyAnubhAnajanyAnumitiviSayArthakavAdityarthaH, prada mUlakAtvavyAvartanAya sAmAnya lakSaNAanyeti abhidheyatvaprameyatvAdisAmAnya sAmanyevardhaH /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 . tattvacintAmaau . nyasvajanyajJAnamamAnAkAratadarthaviSayakobhayavAdimipramilerapramihe, zabdasya ca cakSurAdyayogyatvA -dezca zravaNAyogyatvAt mamApramatezca sAdhAraNatvAt anumAnAdevizeSaNazAmavidhayA zabdacAmajanyalenAdRSTAdvArakazabdamUlakatvAditi vAyaM / zabdamUlakatvapadena zabdavRttijAmaprayojyatAvizeSasya vivakSitatvAt tathAcAnumAnajanyapramitiviSayArthakatvAdeva na tatrAtivyAptiriti cet / na / nAdRzapramANAtirikAmAdhAraNapramANena vedaniSThAkAkSAdijJAnena vedArthasya zAbdabodhajananAdamammavApatteH, pAkAsAdijJAnagyAkAGgAdisliGgakAnumitikaraNatvena vinazyadavasthatayA dhArAvAhikahitIyazAbdabodhakAraNatvena 'cAmAdhAraNapramANatvAt, zAbdabodhAnyatvena pramiti vizeSaNe zabdajJAnAtiriktanyasya vaiyaryaprasaGgAt / atha yanjanyasvajnmaandhaandhaablmbnaa sbaamhaanighr'r' sbTAdArakazabdajJAnajanyajJAnaprayojyaM tattvaM zabdopajIvipramANatvaM, svapadamanyatvapratiyogivAkyapara, khajanyajJAnasamAnAkAratkhanna svajanyajJAnaM yatra yatra yena yena rUpeNa yadyaviSayaukaroti tatra tatra tema tena rUpeNa tattadavagAhitvaM, itthaJca manamo'pi ma vedasyale tadatirikapramANatvaM manamA vedArthagocarAnubhavajana ne'vazyaM mAcAtparamparayA pratiparamparayA vA vedajAnajanyavedArthajJAnApekSaNAt, evaM vedaniSThAkAzadizAmamapi na tadatirikapramANaM tenApi vedArthagocarazAbdabodhajamane'vazyaM zabdajJAnajanyapadArthApasthiterapekSaNat evaM krameNAtmamanoyogazarIrAderapi na vedasthale tadatirikapramANalaM, laukikavAkya-dRSTArthakabhAratAdisyale khaukikavAkya-bhAratAdijAnaM tanjanya
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAbdAkhyatu yakhaNr3e tAtparthavAdaH / 351 padApIpasthitivAkyAnubhavamUkhakAnumAnavyaktizca tAdRzaM pramANa 1) prasiddhaM, pasurAdinA kadAcita dRSTArthakabhAratAdijanyajJAmamamAnAjaamaaln bissy'lir'igh maalsaashimbi yaa mAdRzabhAratAdinAnajanyajJAnApekSaNAt nAgabhAratAdAvativyAptirataH sAmAnyapadopAdAma, (2) cakSurAdijanyajJAnamAmAnyasya zabdamAnaprayojyatvAbhAvAt caturAderapi tadatirikapramANatayA cakSurAdijanyopanItabhAnasAmAnyapratyApattimajJAnaviSayatvasya zrAtma-manaH-garaurAdarapi tathAtvena tajjanyAnumityAdiviSayatvasya ca vedArtha sasvAdasambhava iti khAnyajJAnamamAmAkAratvaM jAmavizeSaNaM, ratyakSa cacurAdinA zrAtmAdinA vA vedamamAnAkArajJAnajanane'vazyaM sAcAtyaramparayA vedajJAnajanyavedArthajJAnApekSaNAdisyale teSAmapi tadatirikratvAbhAvAtrAmambhavaH / na ca tathApi mAccAnyaMzAmupapanyA yogajadharmAsyApi nirvikalpajanakatayA yogAdharmajanyavedArthagocarajJAnAtmakopanayama hakAreNa cajurAdijanyavedajajJAnasamAnAkAramAnasya mAmAnyAntargatamya zabdajJAnajanyajJAnopayogitvAbhAvemAra) vedasyale'pi (1) bhanda-sadupajIviprama gaamityrthH| (*) hisaahaar'iaar' nir'ikhyumnlgnyaal prayojyatve'pi vizeSamajJAnasya zUndavRttijJAnajanyamAnatyena pragogAtvavirahAt jJAnalakSaNaprayAsatividhayA zabdajJAna manya jJAnaprayAyave'pi ubhayavAdyasidajJAmAprayojyatvavira hAt zabdajJAnaganyavAkyAkhaamr'mghaalys+di aallhur'saar'liy'aa laukikasagnikarSasya parairanabhyupagamAt sAmAnyapadaM vyarthamiti dhyeyaM / (3) zabdazAnanyajJAnaprayojyatvAbhAveneti kha0, ga1 /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmaNau sakSurAderbha nirutazabdopajIvipramANasamiti vaacy| ubhayavAdyasiddhajJAnAprayojyatvena tAdRzajJAnasAmAnyasya vizeSaNIyatvAt / zabdAnubhavajanitammatiparamparAdhaunAnumitiviSayatayA vedArthasthAsambhavaityataH paramparayAtiparamparayA veti, adRSTasya kAryamAtra hetutvena cakSurAdinA gehe ghaTostotyAdau laukikavAkyArthaviSayakajJAnajanane'pi niyamato'dRSTadvArA vidhijanyajJAnApekSaNAt tAdRzapramANAtiriktapramANajanyamitiviSayArthakasyAsiyA amambhava ityato'dRSTAhAreti, zabdajJAnaprayojyatvamAtroko bheAdikaM gabdajanakamityA'dizabdaghaTitadRSTArthakabhAratAdo tAdRzavede cAtivyAti pramANamAgheNaiva tadarthagocarajAnajanane'vayaM zabdajJAnA kSaNAdataH shbdjnyaanjnyjnyaaneti| na caivagapi tada tivyAnistadanyA pramANamAtreNaiva ny+ghnsaanaalii taamaanjnm a-lrigichaal niyamato'pekSaNAditi vaacy| vRttyA gabdajJAnajanyajJAnasya divshittvaat| ma cai zabdAtiriktavizeSaNatvavaiyarthaM vedAdyAtmaka zabdena vedArthagocarajJAnajamane(1) avazyaM zandajJAnAnanyapadArthopasthiterapekSaNAt zabdopajIvipramANAtirikavavizeSaNenaiva tasthApi vAraNAt zabdajJAnaanyavAkyAnubhavaprayojyamityutau ca vedagatapadajanyapadArthaspatijanyAnumAnena vedArthasya pramApadabhambhavApatte riti vAcyaM / yajanyapadena zabdajJAnAjanyajJAnadvArA yajanyatvasya vivakSitatvAt vedArthagocarazAbdabodhazca zabdajJAnAanyajJAnadArA na vedAdyAtmaka (1) vedArthago vasanubhava manana iti kha0 /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturIyakhagare tAtparthavAdaH / zabdajanya iti tadahirbhAvaH / akhaNDabhedapratiyogighaTakatayA janyatva vizeSasya maMsargatvaparicAyakanayA vA ativyApyAdyavArakAle'pi ma zabdajAmAjanyajJAnahAretyasya vaiSayaM, bhopAdeyameva vA zabdAtirikratvaM vizeSaNaM, mUle ca prabda-bhadopajIvItyatra dvitIya zabdapadatya jJAnaparatayA zabdajJAnopajonauti samudAyArthaH / na cAtmA zabdajanyajJAnavA nityAdizabda zAbdavodhaghaTitadRSTArthakabhAratAdau tAdRzyede cAtiyAgniH pramANamA yeNeva tadarthagocarajJAnajalane'vagyaM zabdajJAnaanyavAkyArthajJAnamya sAkSAta paramArathA vA apekSaNAta jAnajAne(1) mAtAtparamparayA vA vipatamA jhAnasya prayojakalAditi vAcyaM / yataH pramANantarajanyAne jagatvasmAttathaiva bhAmAnya lakSaNapratyAsattyA zabdajanyamAnasya jAna tatastajabhAna pahakAraNevAnumAnAdAmaniSTha zabdajanyajJAnavAvagahAveta tadanamAnajanyatadarthaviSayakamAnasa pandajAmananyajJAnaprayojyavAbhAvAnanyasamitiviSayArthakonAtinyA nirihAn / ditIyapramANapadazca kharUpakathanaM, pamitiviSayArthakeyAtra prAmetipada mvajanyajJAnamamAnAkArAnubhavamAcaparaM tAdRzajAgabhAvaparaM vA, pramAvaparyApraveza prayojanavirahAta, mhajanyajJAnamamAmA kAra niviNepaNAta prameyavAbhidheyatvAdibhAmAnyalakSaNApratyAbhatijJAmAdhAnena prameyamabhidheyavadityanumityAtmakajAnena marcasyaiva vedArthamya viSayaukaraNe'pi nAsampaba iti / maivaM / prAtmA sabdayAnityAdizabda tvaviziSTaghaTita () jJAnazamana iti kha0 /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAmaNau dRSTArthakabhAratAdau tAdRzavede pAtivyApneH pramANamAtreNaiva tadarthaviSakazAmajanane'vazyaM gAbdatvamAtenimapekSyate ukajJAne (9) mAdhAtparamparayA vA bhAbdabodhasya jJAna prayojakaM jAtigrahasya vyabhipahaprayojyatvaniyamAt, bhAndabodhaviSayakajJAne ca sAkSAtparamparathA kA viSayavidhayA bhAbdajJAnaM prayojakamiti tasthApi nirkshbdopjiiviprmaannaatiriktprmaannjnyprmitivissyaarthkaanyvaaditi| ucyte| gAbda jJAnaM parampara yA atiparamparakA vA zabdajJAnaprayojyazca yajJAnaM tadatirikajJAnaviSayArthakAnyatve satauti matyannArthaH, pramANa-tajjanyatvAdipraveze prayojanavirahAt, paramparayA atiparamparayA vA zAbdamAnaprayojyAtirikena vedAtmakazabdajanyazAbdabodhena vedArthasya viSayaukaraNAdasambhavavAraNAya zAbdaghaalaanir'ini, maanr'imss, maalaamir'ihmaannaalityAdinA vedArthasya viSayaukaraNAdayambhuva iti parampayA atiparamparayA kA zabdajJAnaprayojyAtirikrati jJAnavizeSaNaM, itthaJcAnumityAdeH sAdhyAmiyAdidvArA paramparayA vedjnyaanpryojytvaannaasmbhvH| abdajJAnaprayojyetyaca svajanyajJAnamamAmAkArakajJAnajanakAga bhabdIvizeSaNIyaH svapadamamanyattvapratiyogivAkyaparaM, tenAdRSTasya kArthamAce hetutayA jJAnamAvasyaivAdRSTadArA paramparayA gajAkhAmAdibodhakavidhivAkyajJAnaprayojyatve'pi na mAdRzajJAnAnyajJAnAmapiddhiH, ganAsAnAdibodhakavidhivAkyasya gehe ghaTo'stauti .) tajjJAne ceti /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ . zabdAkhyaturIyakhagar3e tAtyayavAdaH / 350 jiindhikssmaalaailaamaabaa, n yaa smaa gaanistaadAvatiyAptiH pAtmA zAbdavAnityAdimAnasalaukikapratyakSAnumityAderapi svasamAnArthaka zabdajJAnaprayojyAnirikatayA zAbdajJAnAtirikatayA ca tadiSayArthakatvAt zrAtmA zAbdavAdityAdimAnamapratyakSAdeH svaviSayazAbdabodhajanakaubhUta prabdajJAnaprayojyatve'pi tasya zabdasyAtmA zAbdavAniti vAkyAmamAnAryakatvAt / nApi vedagatapratyekapadajanyapratyekapadArthopasthitiprayojyAmitiviSayArthakatayA a-- sambhavaH pratyekapadasthApi vedajanyajJAnamamAnAkArakahAnajanakatayA padArthopasthitimUlakAna miterapi taadRshshbdjnyaanpryojytvaat| zrataeva zabdaghaTitadRSTArthakabhAratAdau) tAdRzadRSTArthakavede ca nAtivyAptiH tadarthaviSayakajAnamAcamya zabdajJAnaprayojyave:pi ) svjnyjaanmmaanaakaarjnyaanjnkgbdjnyaanaapryojytvaat| na ca tathApi vAtmA prAbda pratyakSasamavAyotyAdirUpazabdaghATanadRSTArthakabhAratAdau tAdRzadRSTArthakavede cAtivyAptiH zramA zabdapratyakSasamavAyautizabdasyApi tadarthAntargatatvena(2) tadarthaviSayakajJAnamAnasyaiva svajanyajJAnamamAnAkA (1) bheryAdikaM sabTaanakaminyAdidRyArtha kabhAratAlAyityarthaH / (3) vizeSaNazAnAdividhayA sAkSAtkAraNIbhUtapa-bda jJAnaprayojyatvagya tatha khaukAre vyApAra dvArA kAraNIbhUlazabdamAnaprayojyatvasya nikhilavedArthaviSayakazAbdabodhe nyAvyatvAt gharamavyAkhyAne zabdAtiriktapadaM vyarthameveti dhyeyaM yadi tana na khauniyaMta tadA yatrApi asvIkArAdata. evetyAdikamasAtamityapi dhyeyaM / (1) AtmetyAdivAkyArthAntargatatva netyarthaH /
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 tattvacintAmaNI rajAmajanakazabdajJAnaprayojyatvAditi vaacyN| zabdajJAnaprayojyapadena zabdattijJAnaprayojyatA vizeSasya vivakSitatvAt / na ca tathApyAtmA zAbdavAnityAdAvativyAptimtadavasthA zrAtmA gAbdavAnitivAkyaanyazAbdabodhamya aAtmA zAbdavAnitivAlyArthatayA tadarthaviSayakajAnamAtra va zAbdabodhadvArA(1) zrAtmA pAbdavAnitivAkAvRtti-- jAnaprayojyatvAditi' vAcyaM / yacAyaM ghaTa ityAdilkimichAnda bhAbdatvaM graholA tayeva sAmAnyalakSaNapratyAmattyA nikhinnagAbdavodhasya jAnaM tatamtenaiva jAnenAtmA gAbdayAniti nirivala mAndavodhAkA-- rikAnumitistatraiva tadanupritivyotadarthaviSayakA yA prAmA aalaalinir'aanggaaliy'aanaasshiilaam mmaalbaasaan viSayabhyA hetutvArA sAmAnyannakSaNAjanyajJAnazobhayavAdimitAbhAve'pi tadanu mitivyakarabhayavAdimiddhatvAt paranaye zAbdatvAkArakayatkiJcicchAbdajJAnAdeva nirivalakAndabodhaprakAra katadanumitiyakematpatteH / ma ca tathApi zabdavRttijJAnAprayojyayA sukhatvaM duHkhAmambhinatti sugnamA trattidhammaivAdityanumityA viSayauhatArthakavede'vyAptiH kiM bahunA prameyatvAbhidhayalAdimAmAnyalakSaNapratyAmattijalAnAdhInena prameyamabhidheyavadityanumityAtmaka jJAnena sarvasyaiva vedArthasya viSayaukaraNadabhambhava eveti vAcyaM / tadanyajJAnamya(2) khajanyajJAnasamAnAkAratvena vizeSaNIyatvAt, khajanyajJAnasamAnAkA (1) viSayavidhayA zAldavodhahAretyarthaH / (2) zabdavRttimAnaprayojyAtiriktajJAnasthati kha0 /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturIyakha tAtparyavAdaH ! - ratvaJca svajanyajJAna viSayitAdislatraNa viSayitAzUnyatvaM svajanyajJAna yatra yatra yema yena rUpeNa yadyadvipayIkaroti tatra tatra tena tena rUpeNa tattadavagAhikaM vA svapadamanyatvapratiyogivAkyaparaM zrataeva vedasyApi yatkiJcidarthasya yAgAdericchAnumityAdiviSayaMtre'pi mAvyAptiH, ataeva ca vedekadezo na vedaH yaviziSTabhAgasya tAzajJAnAviSayAryakatvaM tasyaiva tattvAt / na ca tathApi mAnyAnyathAsupapattyA yogajadhasthApi nirvikalpaka janakatayA yogajadharmAjanyasvatranyajJAnabhamAnAkArapratyaca viSayArthakatvAt veda myAdaH mocahetuzravaNAprayojyatvena tadanyajJAnAya vizeSaNe'pi sukhatvasAmAnyalacaNapratyAsattisvargIyasukhajJAnajanyena sukhaM duHkhAmabhinnaM sukhAdityAdikUTaliGgAnumAnena "yanna duHkhenetyAdivedArthasya karaNAdayAptiH tAdRzezvara jJAnaviSayArthaka vAdasambhavati vAcyaM / ubhayavAdimanApi tadanyajJAnasya vizeSaNIyatvAt yogajadharmApratyaca- - kUTaliMGgakAnumityorbhagavajJAnasya ca prAbhAkarAmivAt / na ca tathApi vedArthasya yogajadharmamUlakAnumAnaviSayatvAdamambhavaiti vAcyaM / kAraNabAdhena tadanumitivyakteH prAbhIrA milA, 'mokSa hetuzravaNa prayojyatvena vA tadanyajJAnaM vizeSaNIyaM / atha tathApi 'prameyatvAdisAmAnyalakSaNa pratyAsattyA vedagatapadArtha-vedgatapadArthatAvacchedakAnAM jJAnaM tataH prameyatvAdirUpeNa vedagatapadArtheSu prameyavAdirUpeNa bedagatapadArthatAvacchedakAnAM prameyatvAdizetunaH anumitistataH prameyatvAdimoSaNA kevala padArthatAvacchedakaprakAreNa kevalapadArthAnAM maraNaM tatastatsamara kama hakAreNAnumAnAdedajanyajJAnasamA 358
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. tattvacintAmaNau nAkArajJAnamiti krameNa vedArthasya tAdRzajJAnaviSayavAdasambhavaH / l o maamaaluljaannaalaalaamaal jaanaan ma prAbhAkaramiddhaM tena mAmAnyalakSaNAnanyupagamAditi vAcyaM / tena mAmAnyalakSaNAnabhyupagame'pi pakSatAvacchedaka-mAdhyatAvacchaMdakAdiprakAreNa krizciyaktijJAnAdeva pakSatAvacchedakAzraye yAvati mAdhyamAvacchedakAzrayANI thAvatAmanumityabhyupagamAt kAraNabAdhAbhAvAditi cet, na, moSasya bahudhA nivAritatvAt prAcAmasammatavAda / maca tathApi sukhatvAdisAmAnyalakSaNayA khaNDa: mukhAderupasthityA sukhaM duHkhAsambhinamityAdipratyakSa-tanmUlakAnumityAdigambhavena nadiSayArthakatvAdamambhava iti vA / tajjJAnAtirikatvenApi jJAnasya vizeSaNIyatvAditi satyantadala niSkarSaH / vahinAM siJcatItyAdyayogyavAkyajanyajJAnamamAnAkArAnastha bhamalaniyamena ubhayavAdyamiddhatayA tatrAtiyAptiH, evaM phadi. nyAdistotre'pyativyA ziH tamya nirarthakatvena satyanAdastasya tathApi sattvAt mantra--brAhmaNayorvedatvamityabhiyuktasya mAraNAttasyAlakSyatvAdataH pramANazabdatvamiti, stotramya ca nirarthakatayA na pramANazabdatvaM tasya vedatvAbhAve'pyadhyayananiSedho vAcanika eva gUdAdaunAmiti bhAvaH / pramANabhabdatvacca pramitijanakatayA.naiyAyikasiddhazabdatvaM tena paramayeM thi: mkrttktvbodhkvede(1)naavyaaptiH| na caivaM tanaye pramANaubhUtacitiHmakataketibadivAkye'tivyApti:(?) tasya zabdAprayojyakSitiH (1) yaso vA imAni bhUtAni jAyanta ityAdyAkAra vede ityarthaH / / (1) bhAratAdivAkye'tiyAririti kha..
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdArayaturIyakhaNr3e tAtparyavAdaH / sakarddhaketyAccanumitiviSayArthakatve'pi tAdRzAnumite rozvara vidveSiprAbhAkarAsiddhatvAt tenAsatyA teramaGgIkArAditi (1) vAcyaM / svajanyAntadalenaiva (9) tasya nirasanIyalAt tathAnupadameva sphuTabhi yati / svargasAdhanAdyanumApakAzvamedhAdau zrAtma-mana. prabhRti nityapramANavargeSu cAtivyAptivAraNAya zabdatvopAdAnaM, mambAditibhAratAdAvativyAptivAraNaya jandhAn tasya vedajanyavAkyArthajJAna janyatvAt vedAdarthaM pratautya smRtyAdipraNayanAt zabdapadaM vAkyArthapadacAtra svarUpakathanaM janyajJAnAnanyetyeva nirvAcitaM tathorniveze prayojanavirahAt, nyAyamaye vedazyApozvarI yajJAmadhanyavAdasambhavavAragAya anyapadaM, janyajJAnajanyatA ca phalnopadhAnarUpA yAzA tena devri pratyapi anyajJAnasya svarUpayogya)pi nAmabhAvaH / yattu zabdajanyavAkyArtha jAgelAsya zAbdajJAnetyarya:, iti takha, bhAratArthamaraNajanyabhArate'tiyAteH tamya bhArajanatina grAbdajAnAjanyatvAt zAbdajJAnAjanyatvapadena zAbdajAnAmayo alavivacaNe'pi bhAratagata pratyeka pada anya pratyeka padArthasAnimahakAreNa manamA anumA nAdinA vA viziSTabhAratArthaM pratItya prayukta bhArate'tivyApteH ! na cajanyajJAnajanyetyukta satyantavizeSaNaM pramANAndatyamityatra pramANavizeSaNaJca vyarthamiti vAcyaM / dRSTArthako ativyAptivAraNAya / errets phar3iyAdistIce prativyAptivAraNAya pramANana vizeSa * yopAdAnAt / (1) kAnyathAkhyAtera nakSIkArAdinIti 0 / (9) zabdamanyavAkyArtha jAnAjanyada leneyarthaH / 46 161 -
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 tatvacintAmaNau atha paranaye IzvarAmabhyupagamAt janyajJAnAanyatvaM na kApi vedatyasambhavaH / na ca tanmate vedasya nityatvAt nAsambhava iti vAcyaM / tathA mani varNAnAM nityatvaM vinA tadghaTitavedAnupUryA nityavAsambhavena zabdamAcasyaiva nityatathA bhAratAderapi nityatvAbhAratAdApativyAptitAdavasthAditi cet, na, anyajJAnAjanyatvapadena janyabhAnaanyatvena * yannaiyAthika mirddha tadanyatvasya vivakSitatvAt / zrataeva sammate'pi anyapadAnupAdAne'manbhava.iti anyapadaM mArthakaM, akhaNDA-- bhAvaghaTakatvAca na svamate naiyA kikamiddhetyasya vaiyadhya, khamatamAtramAdhAraNalakSaNarakSe tu tatra deyameva, rAmAdhukravedasamAnArthakasmatyAderapi sAvatpadaviSayakajanyajJAna janyatAnA tiyAptiH, evaM yatrAdi. sthale varNotpattimbaukanaye dhantrotthitasmatyAdAvapi nAtinyAptiH tasyApi vAdakajanya jJAnajanyatvAt, vAyvAdyabhighAtajasmatyAdau bhAgAbhAvaH vAyvAbhighAtasya varNatpAdakatve mAnAbhAvAt. natpUrvamavazyaM kasyacit janyajJAnasattvena tasyaiva phanopadhAnAtmakajanyatAyAstaca sattvAcca jJAnatvena varNatvena kAryyatvena ca kArya-kAraNabhAvAt / na ca tathApi bhagavaducaritamanusmatyAdAvativyAptiriti vaacy| tasya bhagavaduzcaritatve mAmAbhAvAt, bhagavahautA ca vedaeva tacaiva "bhagavadgItAkhUpaniSakhini zravaNAditi na tacAtivyAptiH, astu vA tadanyatvamapi vizeSaNaM vedAtirikne zabdopajauvipramAzamAcagamyArthake bhagavaTukravAkyAntare mAmAbhAvAt / atha mAsvativyAptistathApyAdhUnikokavede smRti-bhAratAdera) anautya prayuke daivavazamanpo bede cAvyAptiH tasya nyAyanaye janya
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyaturIyakhagar3e tAtparyyavAdaH / pramityaviSayArthakatve saMti zabdajanyavAkyArthajJAnAjanyapramANazabdatvaM vedatvam, IzvarIyapramAyA:(1ajanyatvAta, jAmajanyatvAditi cet, na, pramANazabdalapadena etAdRzapramANazAdajAtIyatvamya vivakSitatvAt mAjAnyaccAnupUtebha nAtiprasaGgaH, nayA mAjAtyalAbhAyaiva ca zabdatvapadaM ityaJcAdivedamAdAyaiva marvaca lakSaNasaGgatiH nityAnumeyavedazcobhayavAsiddhatayA na lakSyaH tena tacAnupathyo viraheNokajAtI yavAbhAve'pi na tiH / na ca bhagavadukavedavyAkhyAne vadaikadeza cAtivyAptiriti vAcyaM / adRSTajanakAdhyayanaviSayatAvacchedakAvannitve mata tyanenApi vizeSaNIya vAt vedavyAkhyAdaramyayana hi nAdRSTajanamiti / uttAnAmnu vadatvamA DopAmitamaca sAvagrahe vedavyAhAraH pramANamiddhamtAvatsa vyAsayatti tena pratyekavarNayaha na satpratyakSa, yahA krivizeSasambandhana padavattaM taH yathA dhAtutvAkhyAtatyAdi, vizeSapadopAdAnAmna vedapaka garauMga-dAvavivyApi mambandhAnanu-. nAmagyAdoSanayA prayatAvacchedakadama krikapanya sambandhamya nAnA-- tve'pi na tiH| granthamA prakRnaupAyakapakSanAvacna kamAvanirvacanapara ini prAkariti maneSaH / . . * nampidaM kuto veda vedAnAmauzvarIyavAkyArthajJAnaanyanyanAmanyAntadalasthAsambhavitavAdityata zrAi, 'IzvarIyAmAyA iti Izva ---...- -.-. . - ...- ... -- ............ 11) IzvarapramAthA iti ka., kha0 / (2. vedapadavatvameva vedasvamiti gva0 /
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 367 tatvacintAmo bedArthasyAnumAnAdiviSayatve'pi anumaanaarvedopjiivktvaat| smRtInAM bhAratAdibhAgasya ca vedasamAnArthakatve'pi zabdajanyadhaujanyatvAt vedArtha pratItya ttprnnynaat| sajAtIyoccAraNanapekSoccaritajAtI ---- --... ----- ...... rauyavAkyArthajJAnasyetyarthaH, tathAca pAbdajanyala vizeSaNaneva tadAraNAmiti bhAvaH / zabdopajIvyatirikatvadalasya vyAvRtti challato darzathati, 'vedArthamyeti, 'anumAnAdauti anumityAdautyarthaH, zrAdipadAdapamitiparigrahaH "yana duHkhenetyAdisvargapadAdizakriyAikabaidArthasyopabhitiviSayatvAditi bhaavH| 'anumAnAdeH' anumityaadeH| zrajanyAntadalasya vyAvRttiM chalato darzayati, smRtInAmiti, 'bhAratAdibhAgasya' bhAratAderbhAgavizeSamya dRSTArthaketarabhAratAcekadezasyeti yAvat, 'vedamamAnArthakatve'pi' tAdRzAmityaviSayArthakave'pi / kiJca pauruSeyatvamiti sAdhdhaprazne samAdhatte, 'sajAtIyeti svamamAnajAtIyavAkyasya yaducAraNaM jJAnaM tadamapekSaM tadaprayojyayadacAraNaM kaNThAdya bhighAtaH prayatno vA tajanyajAtIyatvamityarthaH, svasamAjAtIyatvaM tabjanyajAtIyatvacAmupUA vivakSitaM, itthaJcAdhyAprakocAraNamAdAtha na sirddhasAdhanaM; pUrvAdhyApakoccaritavedazAmA. vedArthajJAmaM tato vedArthapratItirupaiSTasAdhanatAzAnAdede ekA tato vedarUpeSTamAdhamatAjJAnAt tattadanukUlakaNThAdyabhidhAtAdau prayatnastataH kaNThAdyabhighAta iti krameNayApakoccAraNasya pUrkhAthApakokasbamamAmAnupUrvI kavAkyajJAnaprayojyatlaniyamAditi bhAvaH / vedAvAratArtha
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAturIyaDe tAtparyavAdaH / yatvaM pauruSeyatvaM, AdyabhAra te'pi tajJjAtIyatvAva vyabhicAraH / athavA vedatvaM sajAtIyoJcAraNAnapekSI 285 pratautyaivAdyabhAratapraNayamAdbhArate vyabhicAravAraNAya svamamAnAtauyeti, evaJca tasya vibhAtIyavedajJAnaprayo'pi svasamAnajAtI bhArata jAnAprayojyatvAnna kaminAra, padyamAmaveda - bhAratayoafa - vyabhicAravAraNAya sajAtIyatvamiti zrataeva vedamamAnAnupUrvI kabhArata- mRtyAdyorapi na vyabhicAraH, tatrAgyAdyavedamAdAya tajjAtIyatvamattvAt prayojyatvapadena svajanyavAkArthajJAnadvArA prayovyatvamena vivacitaM anyathA bhArate vyabhicArApatteH zrAdyabhAratIcAraNasyApi bhArataniSThabhAratArthapratotirUpezmAdhanatAjJAnAtmakasya bhAratajJAnamya prayojyatvAt / na cAsAdAdInAM samAnAnuprataka ari karaNApAvAdinA devanaM tatra tadvedavAkaye tAdRzatAkyocArajanyatvamavega tadvAkyamAdAyazata. viddhamAdhanaM evaM ghumAcaranyAyenoka ritasmRtyA ditIvAkyArthe pratItya devavazAca bedavamAnAnupUrvIkaM vAzvamuJcaritaM taca tAdRzo dhAraNajanyatvamalena tadvAkyamAdAyazataH siddhamAdhane dati vAcyaM / pacatAvacchedakAvacchedena sAdhyasiddheruhezvatvAt zrataeva nikhilavedAnAmekadhagrIvacchedena pacatve granthato niga iti (1) dik| 'tajjAtIyatvAditi, sajAtIyatvasya bhedAghaTitatvAt niSyApratyayArthAtItala cAtiva citatvAditi bhAva: / 'majAtIdhoccAraNeti sajAtIyo vAraNAnape 1 (1) nirbhara itIti kha0 / *
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvacintAmaNI caritatti pramANatAvacchedakavAkyattidharmatvAt smRtitvavat / yahA vedAH zabdAjanyavAkyArthagocarayathArthajJAnajanyAH pramANazabdatvAt bhAratavat / na ca padyamAne vede bAdhaH bhArate manvAdismatau ca vyabhicAraH teyAM dikartRkatvAt, tAdRzajJAnajanyajAtIyatvaM vA sAdhyaM, tavApyetadabhAvAdeva vede'paurusseytvvyvhaarH| --- ----- ---- --- -- ------- ------...--- voccaritajAtIyamAttitvaM, tena devavazamampanavedamAdAya na middhasAdhanaM, dvitIyabhuJcAraNaM vA pUrvavat arthajJAnaviziSTatvena vizeSaNIyaM, 'pramANateti, avedAnInnanavedAdimAtravRttitattayaNitvedAmauntanavedatvAdidharSa vyabhicAravAraNAya 'pramANatAvabaMdaketi, pramANatAvacchedakatvaM adhyayanAnuSThAnAnyataravidhiviSayatAvacchedakatva, bhavati ca "svAdhyAyo'dhyetavyaH" "smRtiradhyAtavyetyAdividhiviSayatAvacchedakaM vedatva-smRtilAdi, uccaritatvamya zabdadharmanAdazvamedhalAdau vyabhicAravAraNAya(1) 'vAkyavRttauti, azvamedhatvAderapi "azvamedhena yajetetyAdyanuSThAnavidhiviSayatAvacchedakatvAt / vastutastu pramANatAvacchedakalamadhyayanavidhiviSayatAvacchedakatvaM, 'vAkyavRttauti ca kharUpakathanamiti dhyeyam / 'zabdAanyeti zabdajAmAprayojyetyarthaH, tena na tAdRzasmRtyAdijanyatvamAdAyAMzataH miTThamAdhanamarthAntaraM vA, bhAnupUrvI yathArthajJAnajanyatayAMzataH siddhasAdhanasthAntarasya vAra 1) dhammatvAdazvametatvAdAvarthakhattidharme vyabhidhAravAraNAyeti ga0 /
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyaturIyakharahe tAtparyyavAdaH / nandhaprayojakamidaM vAkyArthagocarayathArthajJAnapUrvakatvameva zabdaprAmANye tantaM na tu tAdRzajJAnasya zabdAanyatvamapi gauravAta, anyathA vedepi tava vikaTakatvena prAmANyaM syAt loke tathA darzanAta, evaM . anAdimImAMsAsinyAyenAvagatatAtpAt vedAdarya pratautya pUrvapUrvAdhyApakena uccaritAhedAduttarottarasyApyadhyayanatadarthapratItirityanAditaivAtaH kiM svatanatra puruSamA tatprayojanasya paratantrAdeva siMhaH / kina NAya 'vAkyAni svavAkyAthaityartha iti dravyaM / 'tAdRti, patra khasajAtIyeti mandavizeSaNaM deyaM tena smRtau bhArate ca na vyabhicAratAdavasthyaM, 'etadabhAvAdini svasamAnajAtIyoccAraNAnapehocaritamAtIyatva-zabdAjanyavAkyArthajJAnajanyajAtIyatvayorabhAvAdityarthaH, 'anyatheti pratyakSAdinA grahautArthakalaukikatAkye tathA darzanena tatkalpane ityarthaH, 'loke laukikavAkye / 'maumAmAmiti sAghavAdijJAnamahakatetyarthaH, 'nyAya' anumAnaM, 'adhyayanatadarthapratautiriti adhyayane mati tadarthapratItirityarthaH, tato vedaprayoga rati shessH| 'svatantrapuruSeNeti sajAtIyocAraNAnapecavedoccArathikSapuragheNetyarthaH, 'paratantAdeveti tAdRzoccAraNamApekSavedodhArayivArapAdevetyarthaH / manu margAdyakAlInavedAyogasya vedajanyavAkyArthacAnaprayojavaM na sambhavati pralaye vedocchedAdato bhagavamiddhirityatapAha, "kiJceti, 'pUrvakAla iti henutAvacchedakAvadhibhinava
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ tavacintAmagrI: pUrvakAlo na vedaMzUnyA kAlavAna vartamAnakAlavat / navAMza bAdhA the pAzrayAsihiH, aMzatvenAnupAdA nAta, pUrvakAlo na vedazUnya ityuddezyapratIterasihe. * nozataH sihasAdhanaM, tathA pUrvakAlInaM vedAdhyayana .gurbadhyayanapUrvakaM adhyayanatvAt idaaniintnaadhyynvt| na ca lipyanumitavedAdhyayanena vyabhicAraH, liperdhyynpuurvktvaat| na caivaM bhAratAdhyayanamapi tathA syAta, tasya bhAratAdAveva vyAsAdikartakatvena kathanAditi / ucyate / bedaprAmANyAdhInaM tatprAmANyamityA--------------------------------------------- -----------------------... pakSatAvacchedakatvAt pUrvati etatpUrvakAha ityarthaH, 'na vedazUnya iti, yadyapi vedavAmityeva vakumucitaM tathApi parAbhimatavedazanyatvAmIvatvaprakArakasiMdyarthamitvamabhidhAma, 'aMge' pralayarUpe, 'aMza ceti margakAle cetyarthaH, 'pAtraNAmiddhiH' siddhasAdhanAt pakSavAbhAvaH, 'aMdhatvena' vibhizca pralayavAdinA, 'uddezyapratI teriti pakSatAvacchedakApacchedena pratIrityarthaH, 'garvadhyayaneti, 'pUrvakatvaM' prayojyatvaM, anyathA pUrvavargIyAdhyayanapUrvakatvena siddhamAdhamAt, 'garviti svarUpakathanamiti manAta 'adhyayanatvAt vedAdhyayanavAt, pato na 'yabhicAraH / 'viparapauti, sAcAnuparamparAmAdhAraNaprayoyalamASasya pravezAditi bhAvaH / kavamiti, bhAratAdhyayanaM bhAratAdhyayanapUrvakaM bhAratA, adhamalAdityAmAgavAvAditi bhaavH| 'toti, tathAca bAdhAna .. .
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAvatakhaNDe tAtyayryavAdaH / mAzrayaH / na ca pUrvvavedaprAmANyAdhInamuttaravedaprAmANyamiti vyaktibhedamAdAya nAtmAzraya iti vAcyaM / evaM tatpUrvvasyApi tatpUrvvaprAmANyAt prAmANyamityanavasthAnAt / anAditvAdayamadoSa iti cet / na / mUlabhUtapramANAntarAbhAvAt andhaparamparApAtAt / svataH pramANaM veda eva sarvvaca bede mUlamiti cet / na / sarvveSaNameva paravedApekSatvena svataH pramANatvAbhAvAt / cata eva AcArAt smRtiH smRterAcAra ityaca vizvAsabojaparAnapekSamUlabhUtapramANAbhAvAdandhaparamparAbhayena ta 16 siddhiriti bhAva: / ' zrAtmAzraya iti vAkyArthayathArtha jAna pUrva kalya vedaprAmANyaM tajjJAnaprAmANyazca pramANI bhUta vedajanyatvAdhInamiti paraparayA vedajanyaprAmANAdhInaM vedaprAmANya mityAtmAzraya ityarthaH, 'mUlabhUteti, bedajanyapramAyA mityAdau pUraNIyaM, "pramANAntarAbhAvAditi svataH prAmAyAbhAvAdityarthaH, 'andhaparampareti pramAsAmAnyasya svataH pramANamUlakatvavyAptibhaGgaprasaGgAdityarthaH, svatastvacca staramA - mAdhanaprAmANyataratvamityarthaH, 'vede' vedajanyajJAne, 'paravedApecatveneti paravedaprAmAyAdhaunaprAmAkhakatvenetyarthaH, 'vizvAsayojeni prabhAsAmAnyavyApaketyarthaH, 'parAnapeceti khetara prAmAcyA dhanamAmA retyarthaH, 'andhaparampareti RtijanyajJAnasyApramAjaprabhaGgabhayenetyarthaH / manu vedaprAmANyamapyaparavedaprAmANAdhInaM mahAjanaparigrahAdeva 47
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 fernat 'vedamUlakatvakalpanA / cannAdimahAjanaparigrahAdanAdivedapravAhaprAmANyAvadhAraNe'pi tannirvAhaketarAnapekSamUlabhUtapramANAbhAvenAnAzvAsa evaM anyathA smRtyAcArayorapyevaM prAmANyAvadhAraNe pramANamUlakatvakalpanA ( ) na syAt / tasmAdAzvAsavaujaparAnapekSezvarapratyakSamUlakatvAdeva vedasya prAmANyaM mahAjanaparigrahAdavadhAryyate / etenAnumAnamapi nirastaM / mUlabhUta pratyakSaM vinA vedaprAmANyAnupapattyA sAdhyAbhAvasiddhau bAdhAt / mAyAvadhAraNAdityata zrAha zranAdoti, parigrahAditi mahAparigrahAdityarthaH, 'parigrahaH' adhyayanAdhyApana- tadarthAnuSThAnAdi, 'samiti mahAjanaparigraha nirvAhakaM yanmahAjanAnAM jJAnajanakaM pramANaM tadrUpe taraprAmANyAdhInaprAmANyaketara mUlabhUtapramAekatvAbhAvenetyarthaH, 'anAzvAsa eveti vedajanyapramAyA zrapramAtvaamana evetyarthaH, 'evamiti mahAjanaparigraheNetyarthaH, ' 'pramANamUlakaveti vedamUlakatvetyarthaH, 'zrAzvAsavojeti prAmANyavIjetyarthaH, 'parAmapaceti nityetyarthaH, 'Izvarapratyaceti IzvarauyopAdAnapratyacetyarthaH, zrImAnamapIti zradhyayamapakSakAnumAnamapautyarthaH, 'pratyacaM vinA ' nityapratyacamUlaka vimA, 'prAmANyAnupapatyA' svataH prAmAkhAnupa " (1) pramANAntaramUlakalpaneti kha0, ma0 /
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAlyaturIyakhaNDe tAtparyyavAdaH / 11 nanu vodo na pauruSeyaH asmaya'mANakakatvAditi bAdhakamaviti cet / n| kapila-kaNAda-gautamastacchiSyaizcAdyaparyantaM vede sakatakatvasmaraNasya pratIyamAnatvAt / na ca mUlabhUtAnubhavAbhAvAt smaraNAnupapattiH, pauruSeyatvAnumAnAdevAnubhavAt / asmaraNameva tatra bAdhakamiti cet / na / evaM satyasmaraNAnanubhavayora ---- ----- --------...-.-- paayaa| matpratipakSamA mate, 'nanviti, vedatvaM na poSayatti adhyayanavidhiviSayatAvacchedakatve mani mAryamANakarSa kAttitvAta vyatirekeNa bhAratatvaM dRSTAnta ityatra tAtparya, yathAzrate "mA te bhavattityAdau vyabhicArAditi mantavyaM, ramamANaka kArya smRtibodhitapauSeyatvakatvaM, tAdRzAma terapracapatye'pi pilAdImA darzanakartRNAM tAdRzasmanijJAnasattvAddhetuH svarUpAmiddha iti samA. dhatte, 'kapileti, 'makarTakatvasmaraNasyeti pauruSeyatvabodhakasTa te rityarthaH / 'mUlabhUteti smatikratudai pauruSeyatvAnubhavAbhAvAdityarthaH, nabodhakamUlabhutazrutivirahAditi bhAvaH / 'mAraNAnupapattiH' smRtipraNayanAnupapattiH, 'anubhavAditi smRtikade pauruSatvAnubhavA - dityarthaH, napAcAnabhAnAvede pauruSeyatvamavadhArya smRtipraNayanamiti bhAvaH / 'ammaraNameveti patra maraNapadaM smaraNAyakajJAnaparaM, smRtikarvedai pauruSeyatvaviSayakasmaraNAbhAva evetyarthaH, 'taca bAdhakamiti vedagocarapauruSeSatvAnubhavAdibAdhakamityarthaH, smRtikartAdgocara mAraNabhAvena tadgocarAnubhavAbhAvaH sAdhanauyati bhAvaH / 'amma
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ gyondhAzrayAt / agre tadarthasmaraNAbhAve'pi pramANasyAnubhAvakatvAt / na hi bhAvismaraNamapekSya pramANamanubhAvakaM / "tasmAttapasnepAnAcatvAro bedA ajAyanta pacaH sAmAmi ajire" iti karTa zravaNat "pratimanvantarakSA zrutiranyA vidhIyate" ityAdikadsmaraNAJca / pauruSeyatve bAdhakaM vinA arthavAdamAtratvasya vanumazakyatvAt / "svayambhUreSa bhagavAn vedo gauta . raNananubhavayoriti amAraNAnanubhavasiyorityarthaH / mAraNAbhAvenAmubhavAbhAvamAdhane vyabhicAramayAha, 'zraye dati, upecAtmakajJAnasthale iti zeSaH, aprayojakatvamapyAha, 'na hauti, bhagavato vaMdakartRtve vedasya pauruSeyatvAnumAnaM pramANamukkA zrutiM smatimapi(1) pramANayati, 'tasmAditi, 'tapastepAmAt' paramezvarAn, 'k' bedabhAgavizeSaH, bhAmApi nathA, 'karTa zravaNAn' bhagavato vedakaTuvabodhakatvazruteH, 'dhanyeti vibhinnAnupUrvI ketyarthaH, iti sampradAyaH, vibhinnavyaktiketi tu paramArthaH, bhAnupUrvIbhedakalpanAyAM gauravAt, 'karTasmaraNAdini bhagavato vedakahatvabodhakasarityarthaH / 'arthavAdamAvatvastha' khatibhAvatvasya / manu vedamma nityatvabodhakabhAratAyega vedasya pauruSeyAne bAdhakamini taTasthAmAyAmAha, sababhUriti mitha ityarthaH, 'eka (2) ati-sAtau ayoti kh.|
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyakha tAtparyyabAdaH / 103 99 svayA puraa| zivAdyA RSiparyantAH karttAro'sya na kArakAH" iti mahAbhAgavatapurANauyavAkyasya zruti virodhenAnyaca tAtparyAt / na ca kAryyaparameva pramANa, kartRsmaraNasya sarvvavAvidhyarthatvAt sakartRkatvArthavAdasya svarga narakArthavAdasyeva " IzvaramupAsIta" iti vidhizeSatvAcca / sAdhayiSyate ca siddhArthasya prAmANyaM / na caivamAnando'pIzvare syAditi vAcyaM / tava mAnAntaravirodhAt / purupasya bhrama-pramAdAdibhUyiSThatvena vehe bhagavAnityapi vedasya vizeSaNaM / 'kAyyaM parameveti vidhimamabhivyAchatamevetyarthaH, 'tasmAdityAdi vidhyasamabhivyAhatatvAt na pramANAmiti bhAva: / 'kAra embeti kartRtvabodhakasmRterityarthaH, 'zravidhyarthatvAditi viSyamamabhivyAhRtavyA divyarthaH tathAca bhAratAderapi vyAmAdikarDakatA na syAditi bhAvaH / 'prakartakatvArthavAdasyeti "tasmAdityAdividhyasamabhivyAhRtavAkyasyetyarthaH, 'svargati "yasa duHkhenetyAdyarthavAdasyetyarthaH 'ridhizeSatvAceti, arthamAdamyAmAnAna vAdinApi vidhizeSobhUtArthavAdasya prAmANyAbhyupagamAditi bhAvaH / 'siddhArthasyeti vidhyamamabhivyA catavAkyasyetyarthaH / na caivamiti, "nityaM vijJAnamAnandaM brahmetyAdyarthavAdasattvAditi bhAvaH / ' tatreti, sukhatyAvacchedena puSpajanyatvakalpanAt tatrAnandapadena duHkhAbhAvAbhidhAmAditi bhAvaH / 'bhUyiSThatveneti bahutaradoSAzrayatve metyarthaH, 'veda'
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 tatvacintAmaNI nAzvAsa iti cet / na / dharmigrAhakamAnena nityasarvajJatvena sihe taca dossaabhaavaaditi| iti zrImadgaGgezoSAdhyAyaviracite tatvacintAmaNau . zabdAkhyaturIyakhaNDe tAtparyyavAdaH // kacide, 'anAyAsaH' zramAmANyaprasaGgaH, karbhamAdidoSajanyatvasambhavAditi bhAvaH / iti zrImathurAnAtha tarkavAgIzaviracite tattvacintAmaNirahasye zabdAkhyatarauyakhaNDara hasye tAtparyyavAdarahasyam / /
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdArayatuDe zabdAnityatAvAdaH / zratha zabdAnityatAvAdaH / manu tathApyaprayojakaM pauruSeyatvAnumAnaM nitya atha zabdAnityatAvAda rahasyam / 305 'mityati nityalena yanirdoSatvaM teneva prAmANyopapatterityarthaH / na ca nirdoSatvaM na prAmAprayojaka teSAM varNamAsyaiva nityatayA vimbAdivAkyamAne'pi samanvAditi vAcyaM / nirdoSala padena doSAanyAmupUrvIkasya vivacitatvAt zrAnupUrvIca tanmate zabdasamavetapadArthAntaraM sA ca vede kiyA anyatra nityA, anyathA varNAna sarvvatra nityatvena niyAnityavibhAgo na syAt / na caivaM mityavaM na nirdoSatvaprayojanaM madoSavAkye'pi tatsattvAditi vAcyaM / niyamapadenApi nityAnupUbrvIkasya vivacitatvAditi / kecintu nityalena nirdoSalena ceti prayojakayaparatayA (1) are: (1) tadat / nityatvaM yadi yathAzrutaM tadA vizramvAdivAkyamAce'tivyApteH zranupUbrvI viziSTAnAM varNAnAM sarvaca nityasvAt yadi ca nityAnupUrvI viziSTatvaM tadA laukikavAkyamAca evA (1) prayojakatvaparata yeti 0 / (9) vyAcakuriti kha0 /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 cintAma varNasya pratyakSamiti, tantra, ghajJAnAnantarajJAnaviSayatvaM syAnantaryyaM tayeArAnupUrvvaM sA ca manasaiva gRhyate ghaTa - . paTajJAnayoriva / tadupanItA ca zrocaviSayaH / nanu sa evAyaM gakAra iti pratyabhijJAbAdhitamidamityakaikAeva gakArAdivyaktayaH / yadyapi pratyabhijJAyA nityatvaM na viSayastathApi nAzakatvAbhimatazabdAntarAdaunAM mbitoccarite nAtiprasaGgaH, 'pratyacamiti zranupUrvI pratyacAdeva miimityartha:(1), 'ghajJAneti zranyathA maunilo kAvyApteriti bhAvaH / na cezvarotasthale jJAnAnantaryyAsambhavAdavyAtiriti vAcyaM / ghaJcAmAnannaramavyavadhAnena TajJAnaM bhavatvityabhiprAyaviSayatve tAtparyyAt, yatra ca zukAdivAkye na tathAbhiprAyasambhavastacA pauzvaramAdAyaiva tatsambhavaH / nanvevaM sA zrotragrAhyA na svAdityata zrAha 'mA ceti. 'ghaTa-paTa jJAnayoriveti ghaTa-paTajJAnayorAnantaryyamivetyarthaH, 'tadupa - nautA' mAnasopanautA, (9) padaM zRNomItyanuvyavamAye laukikaviSayatAnubhavo vizeSyamAtra eveti hRdayaM / dUdamiti zranitya-. tvAnumAnamityarthaH, 'ekaikAeveti ekaikA nityA evetyarthaH, "zabdAntarAdaunAmiti, 'AdinA taduttarotpannapadArthAntaraparigrahaH, (1) etena TasyotpattimatvaM siddhaM evaM varNAntarasyApItyarthaH / (9) tathAca mAnasopanayenaiva zrAvaNe tadbhAnamiti bhAvaH /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdogyaturIyakhagaDe zabdAniyatAvAdaH / 378 antarAsambhave'pi tAvatkAlaunatAM gakArasya rahAtauti "sAvatkAlaM sthiraJcainaM kaH pazcAnAzayiSyatauti parAbhimatAzuvinAzitvavyatirekAnnityatAyAmeva paryavasyati / na ca dharmiNo gakArasya bhedekhi 'ekajAtIyatvena pratyabhijJA, tathA sati tajjAtIyopamitiH syAnna tu sa evaaymiti| atha tAratva-mandatvavirudhamAdhyastaviSayatvena sA na prmaannN| na ca tAravAdInAM svAbhAvikatvaM viruddhatvaccAsiddha, mandasatAro gakArastAgammando'nya ityananyathAsiddhapratyakSAt tsiddheH| na jhapAM zaitya-dravatve svAbhAvike ityaca pratyakSAdanyat prmaannN| tat kiM yo yadgatatvena bhAsate 'tAvatkAlonatA" cirakAlInaga kArAbhinnatA, 'vinAzivavyatirekAdini, vilambAvanAzitvA dhamahakatAditi zaSaH, vinamnavinAzitvAbhAvasyobhayamammanalAditi bhaavH| 'paryavamyatauti varNa: / paryAvasyatItyarthaH, tathAta varNa nityaH vilamvavinAzitvAbhAve matyA zavinAzilAbhAvAdityanumeyamiti bhAvaH / bhA' abhedapratyabhijA, 'svAbhAvikatvaM' varNavRttilaM, svAbhAvikace hetamAha, 'manda iti mando gakArastAro gakAra ityarthaH, viruddhatve hetumAna, 'tArAditi, mandatvAvacchedena tArabhedagrahAditi bhAvaH / 'tat middhariti tayoH zamdavRttitva-viruddhatvayoH middharityarthaH / zrAgate, 'tat kimini,
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 * sattvacintAmaNau sanaIma eva tathA sati raktaH paTaH lohitaH sphaTikaityAdAvapi tathA syAdavizeSAt, na, raktatvAdInAmanyadharmavasthitau sphaTikAdaunAJca tabiruddhadharmale sthite japAkusumAdenvaya-vyatirekAnuvidhAnAbAdhena tava bhrAntatvAt / na ceha tAratvAderanyadharmatvenopa: sthitiH / nApi gakArAdaunAM nahirudharmavattvaM, nApyanyasya taartvaadidhrminno'nuvidhaanN| na cAvazyaM skhaulatavAyoreva dhAstAravAdayogakArAdigatatvena bhAmante iti vAcyaM / sparzAyade tvaco vyApArAbhAvena tvacA takSgrahAt / na ca avamA tadgrahaH, avAyavIyatvena vAyumAcadhAgrAhakatvAcAryat / tAratvAdayo 'tathA bhyAn' ratAvAdeH sphaTikAdidharmatvaM syAt, 'anyadharmAveti sphaTikAdautaradharmAtvavyavasthitA vityarthaH, pramANAntaramAha, 'sphaTiketi, hevantaramAha, 'jaba ti, 'andhopti, sphaTikAdau rakatvAtyaye ityAdiH, 'bAdhena' ratalAbhAvasya pramANabhiddhatvena, 'anuvidhAnamiti,' tAratvAdipratyaya iti zeSaH / 'na cAvayamiti bhaktAmapi tAramandazabdotpattau vijAtIyavAyuyogasya niyAmakatvAditi bhAvaH / 'sparzAyahe' sparzAviSayakasAkSAtkAre, 'yApArAbhAvema' anyatyAbhAvena, 'vAyavIyatvena' avAyavIyavahirindriyalena, tena manasi na vyabhi
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyaturaudharalagaDhe shuujdaanitytaavaadH| 185 vA na vAyudhAH zrAvaNatvAt kAdivat, vAyurNa na zravaNamAcagrAhyadharmAmUlatvAt paTavat, ataeva na tAratvAdayo vAyudharmadhvanidhamAH vAyudharmasya dhvnergrhaat| na ca dhvanikapaH zabdo nabhoTaktireva tathA sati taharmanAratvAdigrahaH zravati vAcyaM / tAro'yaM gakAra ityaca dhvanaunAmasphuraNAt ttkaarnnaabhaavaah| na ca vyatyA vinA jAtimkuraNaM, tasyA vyaktisamAnasaMvitsaM vadyatvAt / na ca smaryamANatAravAdyAropaH, ....... .. . cAraH,1) mAtrapadaM manA vyatvavAraNAya, enamuttaratra mapaMca yathAyogyaM mAtrapadamadhyA hAye / 'zrataeveti, vAma tane ra rAdhAditidoSAdevetyarthaH, 'zragrahAdini zramaNamA grahAmanavA dikhArthaH, tathA vyanigrahaM vinA kathaM Anigraha iti bhAvaH / manu tArakhAdiva baneH sphuraNamanpagamyatAmana zrA, tarakArati gakarAdyutpatisamaye dhvanikAraNIbhatAya saadgbhaavaadinaarthH| nana nAravAdikaM jAtivizeSastamya zabdatile'di tanniyAmakatayA vAyuniSTa vaijAtyamAvazyaka tayAca lAghavAt ta vAda, ki pAbdajAtyAnare .............. .. . .. . .. .... ... .......-... - (1) na cAgrAhakatvaM smokimatAna tvameva va manamo vyAptamiti vyarthaM vipoSaNamili nAyaM / manamAvasyA bhanobhanyatvAn, anna ca laukikviyitv| nijAkatAnavI vyabhicAmAvakAzAdipaSaNavaiyartha bodhyaM /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38. tavacintAmaNI citatvAt / manu tathApi tArabubhutmAvirahaviziSTamandabumutmAmAkatamandazamdasAkSAtkAratvena tArazamdagrahaM prati pratibandhakavAt mandatve'tipramaH / na ca mandazabdajJAnaM AyatAM mandazabdAnubhavo jAyanAmityAdibhedena nacchabdasAkSAtkAro AyatAM tatpuruSokazabdamAkSAtkAro AyatAmityAdibhedena ra mandabubhumAthA aganugamAt kathamekarUpeNa hetutva(1) mandazabdasAkSAtkAre kAlvenAnugame prameyaM jAyatAbhityAderapi manAporiti vAcyaM / nattadicchAnyamandamAkSAtkAre chAvenAnugamAditi cet, na, tattadicchAnyamandabubhutsAvaizizzAnavacchiyavena pratibandhakatAyA vishessnniiytvaat| . sAmpradAyikA manu tArabubhutsAvira viziSTamandabugumAna mandavubhutmaiva mAmAnAdhikaraghapratyAmacyA tArAdagrahAlibalikA na tu mandamAkSAtkAratvasyApi tatra pravA ityAsaH / tadamat / mandazabdAmattve'pi sAdRzecchAyAM tAramandAgrahaprabhaGgAdizApanau sAnu - bhvvirodhaat| . . prAzvasta pratibandhakAtAnacchedakatvaM pratibandhakatAvaccakalpaparyApya - dhikaraNavAyasAkSAtkAralakatvaM, mandamabdamAkSAtkAratvaJca na taza bubhutmAvirahavaizidhyAdera pi tatra pravezAt / ma caivaM tArakhepyamabhada: tatrApi bubhusAvirahavaiziSyasya pravezAditi vAcyaM / mandapucamAvirahavibhiSTatArazabdasAkSAtkAratvena hi na pratibandhakatvaM kintu nArazabdagrahakAlonamandazabdagrahe mandabubhutmA hetuH, kAryatAvacche (1) kathamanena rUpeNa hetutvamiti kha. /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhya turIyakhaNr3e zabdAnityatAvAdaH / gamaH, tadapratisandhAne'pi tAratvAnugatapratyayAt / tAratva - mandatve ca na zabdavRttijAtI sapratiyogikatvAt / B dakaJca na tArazabdagaha kAlo namandamandamAcAtkAratvaM tathA mati tArazabdAvaye'pi mandabubhutsAmace tArazabdagraDakA phona bhandazabdasAcAtkArApatteH kintu mandabubhutsottaramanda mandamAcAtkAratvaM itthaJca tArazabdagrahakAle sAmAnyamAmagraumI dayA mandamASAtkAravAraNAya tadakAlInamandamAcAtkAre kevalaM tArazavdamAdAtkArameva pratibandhakatvamiti tArazabdamAcAtkAratvasya tatparyyAyadhikaraNatvAdityAH / tadamat / kAryakAraNabhAvada yakanpame gauravAt mAnAbhAvAca / na ca tavApi vizeSaNavizeSyabhAvema vibhigamanAvirahAt kAryya-kAraNabhAvayamiti vAcyaM / tathApi tavApi kArya-kAraNabhAva catuSTayAt / tattadicchAnyamandabubhutsottaraatrarathaTakatayA kAryyatAvakedakagauravaM punaradhika 3 / " miti dik / 'tadapratisandhAne'pi tAdRzAvacchedakatvApratimantrAne'pi tAdRzapratyayasya kadAcidapalApasambhavAdAha, 'nAratva-mandale ceti. 'na zabda (9) mandabunatsAviziSTamandazandasAcA / tkAratvamiti va0 / (9) vizeSaNa - vizeSyabhAvasedena kArya- kAgyAbhAvayati / (2) mandabubhutsottaratva - mandasAkSAtkAra tvayostArAnuttaratva-mandamAnAtkAratvayova vizeSaNA-vizeSyabhAvamedAt ityarthaH / na cottaratyAvi pratyeva hetutvAnna vizeSyapraveza iti vAcyaM / anuttaratve'pi tathA sambha vAt pravAsateriti dhyeyam /
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' tattvacintAmo nApi tAratva-mandatvayorvirodhaH, ya eva gakArastArapAsIt sa ravedAnauM manda iti samayabhedena vaktabhedena ca tyorektvNprtiiteH| tAro'yaM na tAratarastArAmando'nya iti bhedapratItirastauti cet, na, dharmiNA'bhede bhAsamAne vishissttdhrmibhedprtotedhrmbhedvissytvaat| ekatra ghaTe lohito'yaM na zyAmadAnaumiti pratItivat / na ca tIvraNa gakAreNa mandagakArAbhi vRttIti, tathAca madattijAtitayA nAnugamamambhava rati bhaavH| 'zabdavRttauti svarUpakathanaM tena tanmane mAmiddhiH,(9) 'bhapratiyogikatvAditi sAvadhikalAdityarthaH, ayamasmAttAraH zrayamasmAnmandaityeva pratyayAditi bhAvaH / rasAdivRtyutkarSApakarSajAtestanmate'bhAvAna vyabhicAra rati bhAvaH / zabdavRttiAtitvamanyupetyAha, 'nApati, 'zrAmauditi upalabdha ityarthaH, anyathAtItatvAnamvayAt / 'vabhedena ceti, ya eva devadattena tAra uccaritaH sa eva caitreNa mandauccarita iti vakbhadena cetyarthaH, 'tayoH' tAratva-mandatvayoH, tAro'yaM na tAratara iti dRSTAntArtha, 'astauti, adhikaraNabhedapratyabhijJA bAdhiketi zeSaH / 'bhAsamAna iti pramANasiddha ityarthaH, 'dharmati tAratvAdidharmabhedaviSayavAdityarthaH, 'taubeNeti tauragakAramAdhAkAreNetyarthaH, mandabubhutmAvirahasahakatemeti zeSaH, 'abhibhavAditi - ----- (1) sambhate guNagatajAtyanaGgIkArAditi bhAvaH /
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAbdAkhyaturAyagar3ha zabdAnityatAvAdaH / 37 bhavAt tayorbhedaH na hi tadeva tadabhibhAvakaM tasyaiva tenaiva tadaiva grahaNAgrahaNayeorvirodhAt iti vAcyaM / tAratvavyajJja kavAyeArbalavattvena mandatvavyaJcakavAyvabhibhavAt mandatvasyAgrahaNAt / santu vA tAra-mandarupAdayosbhinna eva gakArAstatpratyabhijJAne bAdhakAbhAvAt / tasmAt vAyudhamI eva sAratvAdayaH zabdagatatvena mAcAtkArapratibandhAdityarthaH, 'abhibhAvakamiti mAcAtkArapratibandhakasAkSAtkAraviSayatAvacchedaka bhiyarthaH, 'aria' makAramyeva, 'tadeva' va kAla, 'tava' puruSeNaiva / 'balavana' prati Trade, 'vAyvabhimAnAditi vAyotana ma mAmAnAdhikaraNyAdityarthaH tathAca tIvragAramAcAtkAro na prativandhakaH kintu zrIcAvacchedena vijAtIyavAyumanya eva pratibandhaka dati bhAvaH / 'abhinnA eveti pAThaH tArarUpA kAgaH mantrI bhikSAH mandarUpAgakArAH sarvve'bhinnA ityarthaH, na tu tAra-mandavorabheda iti bhAvaH / 'pratyabhijJAna iti sa evAyaM tamanA manTItaratArayoH pUrvottaramandayozcAbhedaprA bhitrAyAH pramAtvaM bAdhakA'bhAvAdityarthaH, 'nApItyAdaramyupagamavAdanaiva vAt / svamatagopasaMharati, 'tasmAditi, 'vAyudhamA' vAyumamavetAnopAdhirUpAH, zabdasamavetatve galATinA makarapramaGgAt " mAnAlopagame kAra (2) tanmate sAGgayryasyAn gatadhagnamAvavAdhakatvamiti bhAvaH /
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyacintAmaNau bhAsante darpaNadhA iva mukhAdau tadgrahaNaca sparzapuraskAreNa karNazaSkulotvagindriyeNa tAra-mandajanakavAyUnAM tvayApyutkarSApakarSasyodbhUtasparzasya ca svIkArAt zrautreNaiva vA / cakSugaderyanna vAyudharmagrahastacAyogyatvabhupAdhiH, anyathA zrotreNa svaguNe na gRdheta indriye kakAramAdhAraNatArAkArAnugatapratyakSAnupapattiprasaGgAditi bhAvaH / na. caivaM gatvAdikamapi vAyudho'stu tArabAdivat varNaskhekaevAstu lAghavAditi vaacyN| ya eva gakArastAra zrAmaut saevedAnauM manda itivankakArAdau gakArAditvena pratyabhijJAvirahAna pratyata kakArAgakAro'nya ityAdipratauteriti padayaM / 'sparzapuraskAreNeti sparza viSayau katyevetyarthaH, 'karNati karNAvalyavacchedena svagindriyamavikarSaNetyarthaH, yathA cacustikAvacchinnatvagindriyanikarSasyaiva dhUmasparzagrAhakatvaM tathA karNanaSkulyavacchinnatvagindriyanikarSasyaiva tAdRzasparzagrAhakatvamiti bhaavH| ata evAnyAvacchedena tvagindriyamanikarSaNa na tdgrhnnmiti| 'utkarSati, anyathA kAryyavejAtyaM na syAditi bhAvaH / 'udbhUtasparzasyeti, tvaca rAmudbhUtasparmasya vAyoH jamdAjanakatvAditi bhAvaH / nanvevaM kuSThAdyupahatatvacA tana mahota(1) tAraM spazAmautyanuvyavasAyApattiyetyata pAha, 'projeNaiveti, 'tadpAhaNamityanuSajyate, 'anyatheti mahacAradarzanamAcAt kalpane ratyarthaH, (1) karNAvanikuThAdyapahatatvacA grAmAsvaM na syAditi kh.| ..
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyaturIyakhagaLe shbdaaniytaavaadH| . 38 tathA darzanAt, cakSurvA na pArthivarUpagrAhakaM apArthivendriyatvAt rasanavat ityAdyapi syaat| atha yogyoyogyena gRyate svaguNaH para guNo vA, yogyatA ca phalabalena kalparate, tarhi zrotrasyApi vAyudharmagrahe tulyaM / na ca tAro gakAra ityatra vAyorapratautiH, vAyutvenApratItAvapi tAravAdinaiva tatpatIteH, yathA amitvenApratItAyapi ayogolake lohita iti pratItiH / nanu vAyu-zabdayoktvacA zrotreNa vA grahe kena tAro'yaM gakAraityAropa iti cet, na, ubhayendriyagrAyayorasaMsargAgrahAt sNsrgvyvhaarH| astu vA tvagindriyopa 'tathA darzanAditi svaguNAgrAhakatvadarzanAdinArthaH, 'na pArthivarUpeti, rasanAdeH pRthivImamavetamattAyAhakatayA vyabhicAravAraNAya rUpapadaM, taca rasetaraguNaparaM, ataeva ghrANoM yabhicAratAra NAya hetAvapArthive ti, tvacaH pacamamatayA(1) vyabhicAge na doSAya, tvagagrAhyatvenApi vA guNo vizeSaNIyaH / 'na neti, nvak ca vAyugrahaM vinA na tadvRttijAtiyahasamarthati bhAvaH / tvacA tAratvagrahapatre dadaM, 9, "vAyabeneti, vAyutvasya tanmate tvaco yogyatve'pi doSAdagrahAti bhAvaH / tvacA tAratvagrahapakSe gazte, 'nanviti, paramanAha, 'astu veti, (1) pratibandhimudrayA tatrApi namya mAdhyamiti bhAvaH ! (1) anyathA vAyagrahApe nA na myAt /
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ sacinanAmI nautasya zrotreNAropaH zroSeNaiva yA tAratvagraho'pautyuktaM utpattimatvaJcAsiddhaM tatpratIteH zrutapUrvo'yaM gakAraiti pratyabhijJAmabAdhitatvAt / nanu pratyabhijJeva tayA bAdhitA gatvajAtyaupAdhiko'bhedapratyayo gakAre sambhavatItyuktamiti cet, na, gatva jAterasiddheH bhede bhAsamAne ybhedprtiitirnnaatimaalmbte| na ca gakArabhedapratItirasti, tAratva-mandatve api na bhedahetU ya eva tAraH sa evedAnauM manda iti pratyabhijJAnAta, gakAganityavepi tathA sambhavatIti cet, tarhi nityatve'pi karNakhamate'nyathAkhyAterabhAvAt / 'toti utpattipratItyetyarthaH, 'pAdhiteti vyatyabhedaviSayalena bAdhitetyarthaH, na vyaktyabheda vidhayeti yAvat, kintAI tamyA viSaya dUtyata Aha, gileti, 'gatvajAta riti gakArasyaikatvenaikavyaktimA vRttitvAditi bhAtaH / nana jAtera miDAvaSyabhugatadharmAntaramabhedapratyabhijJAviSayaH syAt yada grahe kolAhamladhIrityato doSAnaramAha, 'bheda iti, 'bhAmamAne' anubhavasiddhe, anyathA ghaTAdivyaktabhedapratyabhijJAnamapi dattamalAJcali(1) syAditi bhAvaH / nanu tAratvAdiviruddhadharmeNa bhedo'numeya ityata zrAha, 'tAraveti, bhedaheba' bhedAnumApako, kacit tathaiva pAThaH, 'ya eveti, tathA viruddhatvAbhAvAca bhedaliGgatvamiti bhAvaH / 'gakArAnityatve'pi' gakArasyotpattimattve'pi, 'tatheti vyaktyabhedapratyabhijetyarthaH, (2) ghaTAdivyatyabhedapratyabhijJAne'pi dakamalA bhiriti kha0 /
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhya tugeyakhaNDe zabdAnityatAdAdaH / 31 zaSkulItva gandriyo panautavAyudhamrmeautpaterupAdhitvaM sambhavati / na ca vAyorapratItiH, utpannatvenaiva satpratIteH lohitatveneva javAkusumasya sphaTike / astu vA prAganupalabhyamAnatve sati upalabhyamAnatvena utpannasya sAdRzyena smRtotpattimatvAropaH / na caivaM ghaTAdAvapi notpattiH siddhayediti vAcyam / kulAlavyApArAnantaramanubhUyamAnaghaTasya tadyApArAt prAganubhUyamAnena ghaTena nAbhedobhAsate kintu bheda veti taca prAgasatve sa sidhyati, gakAre tutpattipratItyanantaraM kaNThatAsvAdivyApArAt pUrvvamanubhUyamAnagakAreNa bhedapatyayAt () daupavat ma vyaJjaka eva / atha zabda utpadyate zrAropapatvAditi bhAvaH / tarhi tumanyAyanayotpalApi sambhavatItyA, 'nahati, upAdhilamiti zrAropyamityarthaH, tathAca vinigamakAbhAvAdutpattimattvaM mandigdhamiti bhAvaH / anusUyamAnAropaM niSedhati, 'na peti, 'sphaTika iti tAdAtmyameti zeSaH / manu tadAnauM niyamato vAyostAratvenAnubhavakalpane tvAnubhavapratibandhakadoSakanpaneca mAnAbhAvo gauravazcetyata zrA 'astu veti, sabhya vinA tAdRzadharamiveti bhAvaH / 'ma' kaNThatAsvAdivyApAraH, 'vyacaka eva' zabdasya vyavaka eva, utkarSota (1) abhedapratyabhijJAnAditi kha0, ga0 / (1) sandigdhAsiddhamiti bhAva iti saH /
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 tattvacintAmaNI utkarSavaye mati apakarSavattvAt mAdhuryavat zrataevAparamamahattve vyabhicAravAraNAya vizeSyaM, paramANuparimANe mahattvApecayApakRSTe vyabhicAravAraNaya stynt| na ca tathApi paramANeraNatvastha vyaNukANutvApekSayotkRSTatvAttaddoSatAdavasthyamiti vAcyaM / apakarSapadena svAzrayasajAtIyapratiyogikApakarSamya vivakSitatvAt svapadamapakarSaparaM, mAjAtyaJca guNatvavyApyavyASyajAtyA(1) / na caivaM mAtyantavaiyarthamiti vAcyam / agnimpazApekSayA'tyantApakRSTe gaumomAdyAramakaparamANugatoSA sparza vyabhicAravArakatvAt / khAzrayasamAnAdhikaraNadravyavibhAjakoSAdhimahattitvana sAtauyaM vizeSakoyaM tena zarkarAra sAdApekSayApakRSTa taNDalAdiramAdyapekSayA colASTe jana paramANurasAdau na vyabhicAra: jalarabhApekSayA tatrApakarSadirahAt, svpdmpkrssprN| yadi ca paramANuparimANe yaNakaparimANApekSayApi notko'sti kittvapakarSa eva tasyAtyantApakRSTatvena suprasiddhatvAt adhikadezavyApakatvenaiva parimANasyoskRSTatvamiti guNakiraNAnyAmAcAryera bhihitatvAsa. tadA tu sajAtIyetyanupAdAya tAdRzopAdhimantipratiyogikatvenApakarSa eva vizeSaNIyaH / kecittu pratyakSatve matotyanena vizeSaNAdha paramANuparimANadau vybhicaarH| na ca matyantavaiyathya, hetudaye tAtparyyAt. kinnatkarSavattvaSaTina hetau pratyakSaM vahirindriyajatvena vizeSaNIyamata zrAtmaparimANamya pratyakSavema na tatra vyabhicAra iti prAtaH / (1) mahatvanya parimANatvena sajAtIyatve'pi tadyApyA gatvAdibhAtyA ga tathAtyaM taca yAka eveti tadapekSayApakarSasati maavH|
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuhaattaantiiy' mlinaagaat| iN nityatvamiti cet| n| tAratva-mandatvayorutkarSApakarSayorgakAre pUrvanyAyenAsiIH siddhau vA jAtisakarabhayenotkarSApakarpayojAtyoH rasatva-zabdatvavyApyayornAnAtvena ra sazabdasAdhAraNyAbhAvAt / ataeva sajAtIyasAkSAtkArapratibandhakatAvacchedakasAmAnyamutkarSaH tatpratibadhyasAkSAtkAraviSayatAvacchedakasAmAnyamapakapa iti sAdhAraNo heturapAstaH / tAravAdergakArajAtitvAsiddheH / sAdhanAvacchinnasAdhyavyApakamUrtaguNatvasyAzrI anumitAnumAne gauravAdAha, 'ata eveti, 'anitAlabhiti, zabde mAdhanIyamiti shessH| 'mAdhAraNyeti, tathAca zabdavatyutkarSAekarSaghaTitavyAptirevAsiddheti bhAvaH / 'bhajAtIyati. ana hetudaye nAtparya, gagana-paramANaparimAgavRttijAtyonimkapratibandhakatAvacche dakatva-prativadhyatAvacchedakatvayorasa tvena vyabhicArAbhAlAdabhayAno prayojanavirahAditi cha / zrama tamAtravRttiniyAdI) mAdhyAvyApakatayA 'mAdhanAvacchinneti, dadazca manihita hetu dayApekSayA 'anyathA sukhAdau karmaNi ca mAgAvyApakatApAtAt, "gapANadazca samavAyena mUvattitAlAbhAya, dhvanizca vAyumameM dani manenedamiti na dhvanau mAdhyAyApakatA. 'bhauti zrobAyAzcamaNatvamyetyarthaH, mAtaH zroSamayogAdau vyabhicAra:. dhvanibhibhAvatvAvacchinna ....... .. ... . .. (1) attimAtrahitvAdAtiti kha.
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 . sAvacintAmaNai . batvasva bopAdhitvAt aprayojakatvAsa nalikA khAdhIna eva utkarSo'pakarSaca, paramamahati paramA, va parimANe pratyekaM satvAt / na cobhayasyaikaca sara kAraNaprayojyaM, rakaikavaddayorapi prtyekmektvaat| sya detat zrocavyApArAnantaramidAnauM zrutapUrvI gakAraM nAsti vinaSTaH kolAhala iti pratIteH pratyakSame zabdAnityatvaM vinAzibhAvatvenotpattimatvAnumAnAhA pratyakSapratiyogikAbhAvatvena hi pratyakSatvaM dhvaMsasya ghaTa sAdhyavyApakatva(1) bodhyaM tena dhvani-taddhaMsathorna pAdhyAyApakatA, asmabhave bhabdalAdestanyate dhvaneH SaDindriyavedyakAlasya ca vyAvarttanAba potaratvaM, utkarSavattve satauti pUcho kahetau doSAntaramAi, 'aprayojakatvAceti / 'sajAtIyetyAdihetuparatve 'paramamahatotyAdyagrimagranthavirodhAt anukUlatarkamAzaya nirAkaroti, na hauti / 'pratyekabhekavAditi,. tathAca pratyekasattAniyAmakAdeva ekatrobhayamattvopaphArma taba sakAraNakatvaM prayojakamiti bhAvaH / 'zroSavyApArAnabAramiti poca-mamaHsaMyogAnansaramityarthaH / manUtpattimattvamevAnityAvaM tazca na pratyakSamimityatabAha, vinAbhibhAvatveneti, 'utpattimattvAnumAnAdeti, 'zabdAnityavamityanuSavyate, "bhAvapena' dhvaMsavena, tena na mUrtamAmAnyAbhAve vyabhicAraH, 'vaMmasya' manda (1) dhvanibhibhavAratvAvacchinnasAdhyavyApakamiti kha0 /
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zabdAsturIyakhaNDe zabdAnityatAvAdaH / dhvaMsavat na tu vinAzagrahe pratiyogisamavAyipratyakSambaM aai dharmAbhAvasya pratyakSatvApatteH / tadindriyAgrAhI'pi pratiyogisamavAyini gandha-rasAbhAvayorgrahaNAca / nobhayaM gauravAt smRtaghaTasaMyogadhvaMsApratyakSatvA pAtAJca / na ca pratiyogiyogyatvasya tantratve vAyusparzadhvaMso'pi pratyakSaH syAt iti vAcyam / zrAzrayanAzajanyasya tasya 185 savta, 'vinAzagrahe' vinAzayatyace, 'dharmmAbhAveti dharmmadhvaMsetyarthaH 1 manu svagrAhakendriyagrAhyapratiyogisamavAyivRttinAza (1) dhvaMsapratyacatantramityata prAha tadindriyeti, 'gandha-rasAbhAvayoH' gandha-ramadhvaMmayoH : / nanu tadindriyagrAhyapratiyogikadhyaMmatvaM pratiyogitamavAyino laukikapratyacalaca dvayaM nAzapratyace tantramityata Aha 'nobhayamiti, 'mRtaghaTeti smRtaghaTayoryatsaMyogadhvaMsapratyacaM bhUtalAdau tasyAbhAvaprasaGgAdityarthaH, tadAnoM pratiyogi- samavAthinolaukikapratyacavirahAditi bhAvaH / yadA kadAcit pratyayaviSayapratiyogisamavAyika nAtvasya prayojakale ca mAnAbhAva iti cadayaM / 'pratyakSa: myAditi vAyau pratyayaH syAdityarthaH, anyathA kAlAdau tatpratyacAbhyupagamAdiSTApatteH sAvAt 'grAhakesi, vAyughaTitendriyama trikarSavirahAditi bhAvaH / mancetAvatA zabdadhvaMsapratyakSasambhave'pIdAnIM zro (1) khaM pratiyogitadugrAha kendriyagrAhyo yastasamavAyI tahakIyarthaH / (9) tathA gauravAdeva tadapi na vAcyamiti bhAvaH /
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 cintAma grAhakendriyasanikarSAbhAvAt / kiJca yasya satvaM yaca Tueforfvarodhi tasyAbhAvastatra gRhyate iti yogya zrutapUrvI gAro nAstItyatyantAbhAvapratyacAsambhavaH zradhikaraNataya ziyA vagAhyabhAvapratyace (1) tadyogyatA viziSTapratiyogimattvAnupala virUpAyA yogyAnupalabdherhetutvAt zranyathA jalaparamANau pRthivI mAtItyapi pratyaJcApatteH / na ca mahaduddhRtarUpavadindriyamambaddhavi * water evaM pRthivIlAdyabhAvagrAhakatvAttadabhAvAdeva na tAdRza pratyakSamiti vAcyaM / tathApi sthUlajale pRthivItvAbhAvasannikarSadazAyA supanItajalaparamANuprakAreNa tAdRzalaukikapratyakSamya duratvAt na ca tadAnoM tAdRzapratyakSe dRSTApattireva "jalaparamANau pRthivI vAbhAvamAcAtkAro na bhavatIti prAmANikapravAdasya ca jalaparamANughaTitanikarSeNa pRthivItvAbhAvamAcAtkAro na bhavatItyartha iti vAcyaM / jalaparamANasatrikarSadazAyAM pRthivItvazunyayogyavastvantarasannikarSasyAvazyakatayA pRthivItvAbhAvalaukika sAcAtkA ra syAvazyakatvena tatra jalaparamANughaTitasannikarSajanyatvAbhAvasya zapatha nirNeyatvApatterityato'tyantAbhAvagrahamapyupapAdayati, 'kiceti, 'yasya mattva - miti pratiyogitAvacchedakasambandhena yAvichinnasya sattvamityarthaH, '' zradhikaraNe, 'anupalabdhivirodhi' svAvacchinnavaiziSyAvagAhilaukikapratyaccAbhAvAbhAvApAdakaM svAvacchika vaiziSyAvagAhilaukikapratyakSApAdakamitiyAvat, 'tasyAbhAva:' taddharbhAvacchinnAtyantAbhAvaH, (9) vahirindriyeNa khAyogyamukhyavizeSyaka jJAnArjunamAt sarvvasAdhAraNyAyedam /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturIyakhaNDe zabdAnityatAvAdaH / nupalabdhArthaH / zrataeva pRthivItvAbhAvo jalIyaparamANau na pratyakSaH pratyakSazca vAyau rUpAbhAva: (1) / zrasti ca 360 'ta gRhyate' zrAdhArAdheyabhAvasambandhena tadviziSTatayA mAcAtkriyate / zraca bhUtalAdau magavAyAdinA ghaTasattvena samavAyAdinA ghaTopalambhasyApAdagamambhavAdataundriyasaMyogAdinA ghaTAbhAvapratyacApattivAraNAya pratiyogitAvacchedakasambandhenetyukaM yaddharmAvi pAdAnAnmamasi mahatvamamAnAdhikaraNoddhRtarUpAbhAvazcAnuSInotarUpatvAtavizrAbhAva ityavadheyaM / 'pRthivItvAbhAva iti jamnaparabhANI pRthivItvaM nAstIti na sAcAtkAra ityarthaH, jalaparamANurvedi pRthivItvAn syAt pRthivolavaiziSyAvagAhilaukika cAnuSaviSayaH syAdityApAdanasya jalaparamANvAdau vyabhicAreNasambhavAditi bhAvaH / 'vAya rUpAbhAva iti vAyAbudbhUtarUpAbhAva datyartha:, (9) vAyuryadi mahattve sati ca manikarSAdimatve ca matyutarUpavAn syAttado itarUpavaiziSyAvagAhilaukikAcadhaviSayaH syAdityApAdanamambhavAditi bhAvaH / yadyapyevaM jalaparamANAvapi pRthivItvAbhAvamAcAtkAro durvvAra: jalaparamANuryadi mahadudbhUtarUpavattve pati cakSuH sannikarSAdimattve ca sati pRthivItvAn syAttadA pRthivIlavantayopalabhyetetyApAdanasya sukaratvAt / na ca pakSAvRttidharmAvizaSitena yaddhavacchinasattveneti vivacitamiti vAcyaM / evamapi jalaparamANuryadi (9) mahati vAyau rUpAbhAva iti ka0 / (1) maRti vAmAvubhUtarUpAbhAva ityartha iti kha0 /
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ pApavinAmoM : nayA zande tasya sAle samadhAne ca pratItimAna niradhikaraNAbhAvapratItirnAstIti cet, na, badAnI gandhavadA bhinna matyutarUpavAce mati cumatrikarSAdimattve mati prathivIlavAn syAladA thiyautvavattayopalabhyetetyApAdanasammadhena tatra pRthivautvAbhAvavAghuSasya duhyaratvAt, tathApi pakSAvRttidharSaNa pratiyogigrAhakAtirikrana cAvizeSitena yaddhavicchinnasattveneti vivakSitaM gandhavadaNubhinnatvAdikaJca(1) pratiyogigrAhakAtiriktameveti mAtiprasaGga ityabhimAnaH / na caitasya yogyAnupalabyathatve(2) ghaTavati bhUtale ghaTAbhAvalaukikapratyavabhramAsambhavaH tatra kAstavaghaTasattenApAdanAsambhavAditi vAyaM / prasthA prabhAvalaukikapratyakSapramopayogitvAditi dik / vistarastvasmakatAnumAnarahasye vyatirekiMyanthe'numandheyaH / prakRte yojayani, 'amti ceti, 'tasya sattve' samavAyena zabdasya mattve, 'samavadhAne 'ca' manaHsaMyoge cha, 'prataunipramAditi zabdapratyakSApAdanasambhavAdityarthaH, yadi manaHsaMyukale sati bhandavAn syAttadA zabdavattayopalabhyatetyApAdanasya nirupadravasvAditi bhAva:(4) / 'niradhikaraNeti adhikaraNAnavagAdinautyarthaH, adhikaraNasya prakRte bhAmaM na sambhavati ojasyAdhikaraNasya zrotrA ----- - (1) gandhanitya iti kh0|| (1) gandhavazivatvAdikati khaH / (2) yogyAnuyalambhamadArthatva iti s.| (4) yadi mamatAle sati zabyAt syAt tadA zrAvamasAkSAtkAra viSayaH syAditvApAdAnasya nirupadravatvAditi bhAva tikha
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ sujjiiangk sunilunaah| zabdo mAstauti prlauteH| tasmAt yacAdhikaraNe dene samaya vA pratiyogyaca vartate taba tadabhAvo niruupyte| ataraNa sadbhyAmabhAvo nirUpyate ityuktaM, zabdAbhAvastha ca svatasvendriyasanikRSTatvAt nAzraye snnikrssaapekssaa| indriyavizeSaNatayA nAbhAvagrahaNamiti cet / na / ------------... ......-.---...yogyatvAdityAzayaH, 'iti pratau teriti ityupnautotraadivissykprtrityrthH| nanvevaM yogyapratiyogikadhvaMsasya kutraciTa dhikaraNe pratyakSaM bhavati kucacinnetyaca kiM niyAmakaM adhikaraNayogyatvasya natra mithAmakatvAnanyupagamAdityata Aha, 'tasmAditi, 'yatra' yava,) 'deze' digupAdhau, 'pratiyogI vartata iti pratiyogI pratiyogimatvopalambhamApAdayitaM gotItyarthaH, 'taca tadabhAva iti saceva tadabhAvo nirUpyata ityarthaH, na tu tasyApi yogyatvaM tantramiti bhAvaH / 'ataeveti yata eva adhikaraNayogyavaM na zabdAbhAvapratyakSe tantraM ataeva, 'mayA' prAmANikAbhyAmadhikaraNa-pratiyogibhyAM abhAvo nirUpyata ityevokaM na tu yogyAbhyAmadhikaraNa-pratiyogibhyAmityutamityarthaH / nanu zrotramya povAsambaddhanayA zabdAbhAve indriyasambaddhavizeSaNatvAbhAvAt kathaM pratyacalamityata bhAra, 'jandAbhAvastheti, 'svataeva' mAtrAdeva, zrAzraye' zroce, 'indriyati, tathAca , bhabdAbhAvo nAdhyakSaH prabhAvale mati sAkSAtkArakAraNendriyamambaddha (1) ambevamityAdiH yauvetvantaH pAThaH kapustake nAsti /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintAmayI 2 ayogyatvasyopAdhitvAt / anyathA guNastra saMyuktasamavAyena grahaNadarzanAt na samavAyene zabdagrahaH syAditi / maivaM / sata eva hi zabdasya vyannakavirahAdanupalandhimAcaM na tu dhvaMsaH, tattadyApyeta rasakalatadupa vizeSaNatArahitatvAdityanumeyamiti bhAva: / 'zra yogyatvasyeti zrayo - teri viSayatayA sAcAtkArAjanakatvaM yogyAnupalabdhirahitatvaM vA / 'anyatheti mahacAradarzanamAtreNa kalpane ityarthaH / ' khAdetaditi samAdhate, 'maivamiti, 'anupalandhimAtramiti kadAcidanupalandhimAcamityarthaH / manu makArAdeH sadA sacce loke dadAnoM zrutapUrvo gakArI nAstIti pratyacAnupapattirityata zrAha tata jhApyeti pratiyogi pratiyoginyAyetara pratiyogyupalambhakayAvatkAraNaviziSTapratiyogimAnupalandhirUpAcA yogyAnupalabhdherabhAvAdityarthaH, pUrvI gakAro nAstIti pratyacAsiddheriti zeSaH ca pratiafrangefasarcopAdAne zrandhakAradazAyAM nimIlitanayamadazAyAM suSupyAdidazAyAJcAbhAvapratyacApattirataundriyamANapratiyogikAtyantAbhAvapratyacApabhikhAto viziSTAntaM zratIndriyamANapratiyogikAtyantAbhAvale ca pratiyogyupalambhrAmasiyA nAtiprasaGgaH, pratiyogyupalambhapadasya tadindriyajanyapratiyogilaukikapratya caparatvAt, wraferred andhakArAdAvapi ghaTAdyabhAva cAcuSApattiH catu:saMyogAdilakSaNapratiyoniyA kayatkiJcitkAraNasattvAdatastadupAdAnaM, zrabhAvapratyacadazAyAM pratiyogi-tadindrivasatrikarSAdeH pratiyogi
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyaturIba shbdaanitytaavaadH| .. sambhakasamavadhAne tdnupldhiruupyogyaanuplbbrbhaabaat| pratiyogyupalambhakavyaJjakavAyorabhAvAt, vinaSTapAhakayAvadantargatasya sarvacAmabhavAdavyAnivAra zAyatarAntaM thAvatkAraNavizeSaNaM, pratiyogaundriyamadhikarSazca pratiyogivyApya eva / na caivamataunAnAgatacakSurAdivyaunAmapi nAdRzaghaTAdigrAhakavAna thAvapratiyogyupazambhakamamadhAnaM na kAyotyasambhava iti vAcyam / pratiyogi-taMyAdhyetaraniSThAni tadindriyajanyalaukikapratyayanirUpisaani khaali jaay'naajjaali bhaasmll nmihRlp vivakSitatvAt / nanu tathApyatra vyApyatAyAM vyApyadizi pratiyogyupalambhakatAvaccheda kasambandhaH pratiyogidiNi ca tAdAmyaM ghaTaka tenAtautAmAgataghaTAyabhAvapratyakSe pratiyoginiSTha mahattvodbhUtarUpAdarthavakedaH ityazca pratiyogaundriyamadhikarSAdarna vyavacchedaH tamyandriye'pi manvega pratiyogyavyApyatvAt pratiyogyapalambhakatantAnavyatitvAvadhibAnAmapi pratiyogiyApyetaratayA asamAnApateH svAzrayanAanya saMbhoganAzasya pratyace vyabhivArAJca vyAsanyattiyaNapratyavatIryAvadAzrayamadhikarSasya tAdRzAniyogyupastambhakayAvadantargatasyAbhAvAt, ataeva kAsnikasambandhana pratiyoginyApyatvAbhidhAne'pi na nimtAraH pratiyogaundriyamadhikarSAdeH pratiyogivinAza kSaNo'pi mattvena tasyApi kAlikasambandhana pratiyogyavyApyatvAt pAkhokAderghaTatvAdipyAyasathA'ndhakAre'pi ghaTatvAdhabhAvacAkSuSApaseveti cet, ma, pratiyomi-mahApyapadena pratiyogyupasAsAdhAraNakAraNasya vivakSitamAt pratiyogyupaladhAmAdhAraNakAraNavasa thAdRzapratiyogiyAhaka satyapi
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ PEARE " " ... HAK - M i l.02."" art va:.".'. .. T ... .. . . . UAL MAHAR 12.2016 InHE .. . .. .. . 1 1 . . Pr pratItiraphi tvagindriyopanItavyannakavAthusparzavasovA bhiksst| bAyunItpAdaka kintu vyAsa ityA ki vinimamamiti cetAnA idAnoM zrutapUrvA gakAroM - mAsti vinaSTaH kolAhalaiti pratItyanantaraM punaH / ava zrutapUrvo'yaM gakAraH punaH sa ravAvaM kolAhala." ..iti pratyabhijJAnameva, ghaTadhvaMsapratItyanantaraca sa evAyaM - ghaTaH iti na pratyabhijJAnamiti taba vinaSTapratItyA pAyAbhAvapratyakaM namalitvameva vAcyamidazca saMsargAbhAvapratyace taH atIndriyAnyonyAbhAvapratyakSasthale pratiyogyupalabhakAmabhiH .. upacapadasya baukikapatyacaparavAditi dik / nanu tathApi vinaSTaH kolAhala iti pratItyA sadasya dhvaMsasiddhirityana bhAi, 'vinaSTapratItirapIti, 'vAyusarmadhvaMseti, nyAyanaye vAcorataudiyatayA gANudhvaMyamapahAca vaayussrmaanudhaavnN| na ca vAyuparbhadhvaMso'pi kaSaM bagindriyopanautaH pAzrayanAmajanyasya tasya nAikendriyapatrikarSAbhAvAditi vaayN| kAsama paDindrivayAtacA kAlabaTitapatrikarSaNa kAle taba bacA pratyavasabhavAditi bhAvaH / vAmora. bacakale bhogyAnupacAmdiH sambhavatyevetyabhiprAyevAbharate, 'vAyuriti vinigamaka' kiM pramANaM / 'pratyabhijJAnameveti, 'vinigamakamilApaNate / ma paDhAderapi vAdhavA nityanamastu vinApatI(). baraca samatAnusArAduna, vacano vyApamo'mi vayA kalpane bApa khAvoniyAve'pi natijAmAta !..
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ ".. sidhyti| ataeva tAratva-tAratarakA mahalamandasarasvatItInAM bhamatvakalpanAhara pratya ..mivAnamAvasya dhamatvakalpanamityapAstam / etAnu satauSapyabhedapratyabhijJAnAt / sthAdetat zabdaH mayana.. sAdhaH tadanabhivyaJyatve sati tadanantaramupalabhyamAna teranyadauvadhvaMyaviSayalenevopaparityata pAra, 'ghttseti| pataeveti, 'cpaastmitypretnenaanvyH| 'etAsa matIgviti tAraNanArataratvAdipratItIno yathArthatve'pautyarthaH, 'abhedapratyabhijJAnAditi pApAbhedapratyabhijJAnasambhavAdityarthaH, tanmatItInAM svAzrayasthAyakhAtmakaparamparAmambandhena(1) vAyuniSThatAravAdyavagAhitvAditi bhAvaH / 'tadanabhivyacitya iti, pratibandhakavi nanadArA prayatna yAce SaTabAdau vyabhicAravAraNAya matyanta prayatnajanyalaukikasAkSAtkArAviSavalapara, kAcAdau vyabhicAravAraNAya 'tadanantaramupalabhyamAnavAditi nadacakthatirekAnuvidhAthilaukikapratyacaviSayatvAdityarthaH, yo yajanyabaukikasAkSAtkArAviSayave pati yadanSaya-vyatirekAnuvidhAyisaukikAMcAtkAraviSayo bhavati sa tabanya iti mAmAnyasucI thAptiAto banyamAcastha prayatnajanyatayA yadandhaya-thatirekAnuH vidhAdhilAkasa tadanannarapadasya vaivayaM, daNDAnimiyAce paTAdau dakhAdinanyasAbhAvena sAmAnyato bAptau vyabhicAravAraNAca du (prazAsanAlAmavAparamparAsambandhenevi kh.|
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ tvAt paTavat, abhivyanakAvaM hi iSTriyasambandhapratibandhakApanAyakatvAdimbhyisavidhApakatvAdA) kudyotsAraNeneva paTAdaunA, tadubhayamapi zabde na samabhavati nityasamavetatvenAvaraNApanayana-sabidhApanayorabhAvAt / pAdAnAt / na ca prayatnAnabhivyayAyAmapUrvadevadattavAdijAtI vyabhicAra iti vAcyam / jAtimattve saptauti vizeSaNAt, ityaca cAmAnyatovyAptau cakSurAdimAdAya ghaTAdivRttirUpAdau vyabhicAravAraNAya satyantaM / na ca zabdasyApi bubhutmAvazAt karNazaskulyava-- chinamanaHsaMyogadvArA prayatnavyamayalAdasiddhiriti vAcyaM / taGginazabdasya pacaukaraNaditi bhAvaH / sAmAnyatonyAyabhiprAyeNa du. zAntaH paTavadini, natra pratibandhakavidhunanadvArA prayavyayatve'pi mantusaMyogAdimAdAya mAdhya-hetamattvAditi bhAvaH(2) / matyantavidhepaNasya svarUpAsiddhiM nirAkaroti, 'abhivyannakala hauti, prayatnasati zeSaH / 'indriyambandheti viSayendriyasambandhetyarthaH, 'indriyamannidhApakatvAditi viSayasyendriyanikaTadezAnayanadvArA indriyapatrikarSajananAvetyarthaH, 'kudyotsAraNeneveti pUrvavadRSTAntaH, 'nityasamavetatveneti zrotrasamavAyarUpendriyamadhikarSasya nityatvenetyarthaH, 'bhAvaraNapanayaneti randriyamantrikarSastha pratibandhakApanayanetyarthaH, savidhApaneti viSayasyendriyamavikaSTadebhAnayamadvArendriyamantrikarSa - - - - ... 1) indriyavikarNadhAyakatvAdeti ka0 / .. (1) paTapratyakSe tantusaMyogasthAhetutve'mi satsava eva paTamatyakSAditi bhAvA /
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkha turopakhaNDe zabdAnityatAvAdaH / nApi zroSasaMskArAta, indriyasaMskArasya unmaulanAlokAdeH satadindriyasambandhayogya sarvvArthopalabdhyanukUlasaMskArajanakatvaM dRSTaM tadadvAyurapi sahadeva sarvvazabdopalabdhyanukUlaM zroce saMskAramAdadhyAt tathAca sarvvazabdopalabdhiH syAt / taduktaM "saca saMskRtaM zrocaM sarvvazabdAn prakAzayet / ghaTAyonmIlitaM pakSuH paTaM na hi / 405 jananetyarthaH, 'zro saMskArAditi zrocasaMskAradvAretyarthaH, prathamasya zabdavyaJjakatvamiti shessH| saMskArazca paramate padArthavizeSa:, ammAmate ca vAyumaMyogAdirUpamahakAriNA bhamavadhAnaM, 'indriyamaMskArasya ' indriyasaMskArakasya, kvacittathaiva pAThaH, 'mataditi yugapadityarthaH, 'iSTriyasambandheti indriyasambaddho yogyo thAvAmarthassadumItyarthaH, 'tadat' unmIlanAdivat, 'vAyurapauti, 'apinA prayanama:, tena na prakRtAGgati: (1) ' marudeva' yugapadeva, 'marvvazabdeti bhavanmate zabdAnAM nityetayA sarveSAmeva zabdAnAmizriyamamityAditi bhAvaH / ' tathAceti, yugapadeveti zeSa:, 'sahakSeti yugapadevetyarthaH, zabdAnAM nityaikatve ityAdiH / nanu yajibhAsayA maMskAra utpA ditastadeva bodhayatItyata zrAha 'ghaTAyeti ghaTa ajJAmayetyarthaH, 'na budhyata iti na bodhayatItyarthaH, yugapat parvvazabdopalA mirA " (1) vena prakRtasaGgatiriti kha0 /
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . sAdhane mAnAya-vyatirekAcyA mArthe pratini manakAmanyatvapacandapi pratiniyatavyAcavAvyatvAmati cet |n| varNA dina pratiniyatavyacakavyayAH kartumAzaGkane, 'atheti, 'pratiniyatajanaketi paratarAjanaketyarthaH, 'gabbe'pi' kakArAdimvapi, 'pratiniyateti parasparAvyacakavyaJyAvamityarthaH, 'varNa hauti, 'na pratiniyatavyacakavyAyAH' parasarApatrakacAcA ityarthaH, yamakavaM taviSayakasAzAskArajanakAvaM, bAla tananyasAkSAtkAraviSayatvaM / nanu parasparapadArthasvasya durcrbaabedmnumaan| na ta etadarNAvyaJcakamyavAbhAvaH, etabarSe marNavacakanyAJcalAbhAva eva parasparAvyacakAvyAzyatvaM tayAce prayogaH kakAraH sakArAvyacakavyayavAbhAvavAm cakArasamAnadenale pati tatsamAnendriyapAtratvAt() evaM khakAraM pacauhatya kakArA cakavyAcalAbhAvaH mAdhyaH sAmAnyamukhI vyAptiriti vAcyaM / tadurghaTekavasamAnadeyasamAnendriyagAca-tadurghaTekapathakve(9) vyabhiSArAta pRthakalaya ekAlAyacakAvadhijAnavyaGgyatvAt / na pa.pRthakalA ___(1) basAkSAtkArAtvAvacchimavilakSaNavAyusaMyogatvena hetulaM evamanyatra . hr'r' maay'shss ruuhmaahaar'ilish mhr' jur'i jiir`ndh... mataM, naiyAdhikamate gha vAyusaMyomAnAM varNatpAdakatvameva va sthAnakAvaM ... tathAca vyavasAyAta siddhiH| . . . . ... ... .. ... . (1) ekamAnieyavAlamekAethavAvaM, umayamAghaDacirathakAvaM ki. ethavAvaM samanbAdapi /
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArobasa shbdaanitytaavaadH| .. . . SAINM : a ndir deva samAnadezatve sati samAnendriyagrAmatvAna baMdhakamavadhijJAnamekatvAvyaJcakameva na pRthaktvasAkSAtkArastha niSamata ekalamAcAtkArarUpatvAditi vAcaM / tadavyacakavyAcalAbhAyo dina taviSayakasAkSAtkArAjanakajanyamAcAtkAraviSayavAbhAvaH, mihamAdhanApate:(1) kakAravyacakavilakSaNavAyusaMyogasyApi kakAraprhmaar'iir'iandhmuldhaar'aahmaandhll andhaar'aabaaskArajamamasvarUpayogyatvAt (1) kintu tatmAcAtkAratvAvacchinAjanakajanyasAkSAtkAraviSayatvAbhAvo vakrayaH, tathAca vyabhicAra eva / bhavati hokalasAkSAtkArabAvachinAjanakAvadhijJAnajanyasAkSAtkAraviSaya ekapRthaktvaM / na ca tadviSayakamAkSAtkArAnupadhAyakajanyamAzAtkAraviSayatvAbhAvastadarthaH, tathAca na misAdharma tanmate khakAraviSayakasAkSAtkArAnupadhAyakavAyusaMyogasyApi kakAramApAtkArajanakatvAdini(e) vAcyaM / tathApi tadurghaTakapRthaklasamAnadezasamAnendriyayA taddhaTekale vyabhicArAt, ekatvasya pRthakAvasApAaantrjaaminsaalbinggaabdiinaaliikhiil elaaditi, maivaM, ekavarNasya sAvyaJcakavyAcyAparavarNavAcakavyaJcabhivAva(A) maumAMsakamate'pi sAdhyasattve nirvivAdAditi bhAvaH / (1) khakArasAkSAtkArajanakatvAditi k.| tathAca tambhate'pi vAda": vivekavamA saghamakavAyusaMyomammAdhi sahiSayakasamUzanabanAtAkA .., savinayavATikacitsAkSAtkArajanakatveva sadazimedAsAMcA . (2) babAla vAbhimAsyApyekatvasAkSAtkAropadhAyakavAna babhicAra /
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ - sacinanAmI .. ghaTaikatvaparimANavatAnacAvayavasaMyoga-bahutvayanakAmeva hi parasparAvyacakAvyaGgyavaM, tathA prayogaH, kakAraH anyaal sbni hmaandh aksil khakArasamAnadezave mati khakAragAhakendriyayAcAvAt yadyat bhamAnadezale mati yavAhakendriyAyAcaM tat svAvyacakavyaJcatatkave mati tadavyacakavyayaM yadyattadanyaditi sAmAnyato vyAptiH, itthaca mokavyabhicAraH ekatvasya pRthaktvAvyanakavyaJcatvAbhAvAt / khAvyanakavyAyavaca svamAcAtkAravAvacchinAjanakattikAraNatApratiyogikakAryatAyAH (9) laukikamAkSAtkAraviSayAyA avacchedakatvaM, yathAzrute middhamAdhamApateH / khakAravyacakavAyumaMyogavizeSasthApi khakArakakArobhayaviSayakamamUhAlambanamAkSAtkArajanakatvena kakAramAyAskArajanakalAt sanmate'pi khakAre kakArAvyaJcakavyAcalAbhAvena khAdhyanakavyayakhakArakatve mati khakArAvyanakavyayatvasya kakAre'bhAvasattvAt / na ca middhamAdhamavAraNAya svasAkSAtkAratvAvacchibhAjanakajanyasAkSAtkAraviSayatvameva tadasviti vAcaM / tadghaTekalasamAnadeza-samAnendriyagAye taghaMTaikapRthaktve vyabhi vArAt / bhavati hipRthaktvamAkSAtkAravAvacchinnAjanakAtma-manaHsaMyogAdijanyamAkSAkAraviSaya ekatvaM ekatvAvyaJjakAvadhijJAnavyavamapyekapathakvamiti kAraNatA khetarabhAvattivema vizeSaNIyA, khapadaJca tacchandavAcyaparaM, anyathA sarghaTekatvamamAnadeza-samAnendriyagrAhye tadghaTekapRthakve (3) khasAkSAtkAratvAvacchinajamakAvRttikAraNatApratiyogikakAryatAyA iti kha.1
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ aanur'iisstt yshilaassaa| asitmaar'kaar'r' ly'aami laalaa aalii: dyaar'mi+r'iaamiilaa, ghr'uullllll l jaassttr-kaamaal kintu sntrshill sndhir'aadhaandhaabl, myr' andhndhiaaalslir'iilingkaassn nmlai n mikhaar', ynt smRngkhlaabi naambaar'aajnyiaaslbdhNlijaa mlishihmaamaa bhiindhikkaadbaandhaar'issd anyjsbr'uul, any smbnybi) jndhaanggliimnimaamby'aati jndhaa-aasnimbr'r'muhaalaabhaalaagnll hmaa laal ruuhmaa guhmaamill bissaaghlaabl:| sb bilbo naar'jaar'r'nyjinsilanyaakaar'bisskhl m n jndhaar' pr'aadhaandhaajbaalaani : kaandhaabsthaay+gbith ghss mngglaambaanil naamlaamaakaan birughllaahini baa| shkhaa dhni nmbnaathsslaalum-baalmbiy'aay' ykhn mithyaa| mli lhmaaghiaal bhmaandhlbhaar'aar'mmiaaglaabbiis-- bishbaandhilnini, bstr laathi r'aakhaajaanij aalp-slnsilHjlaa bmiaaH, gaassi jaanaa smaantmiln yijii bi sAthIbhatAnyonyAbhAvapratiyogiparaM, anyathA taddhaTekapathakvamamAna' (1) biimi /
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ tApacitAmayo deza-samAnendriyayAvatadghaTekatve pakravyabhicAratAvasthAt / bhavati chokatvamAkSAtkAratvAvacchinnAjanakAvadhijJAmavRttikAraNatApratiyogikakAryyatAyAH mAkSAtkAraviSayatayA avacchedakamekapRthaktvaM ekamRtbljbaalaangkiaal- sndhaanonimyakadoSavizeSAbhAvayoH mAkSAtkAraviSayatayA ayacchedakaJcakanyamiti(1) / picaraNastu tadavyatrakavyaGgyatva-svAvyaJakathyaGgyatatvatvobhayAbhAvaeva paramparAvyaJjakavyaGgyatvAbhAvaH / tathAcA prayogaH, kakAraH khakArAyacakavyaJcatva-khAvyacakAyacakhakArakayobhayAbhAvavAna khakArasamAnadezave mati khakAragAikendriyagrAhAtvAt, yadyatsamAnadezatve ani aaacchilp nddhbr'uul-bhaassaanliibhavAbhAvavadbhavatauti mAmAnyato vyaaptiH| prathamada lAbhAvamAnastha mAdhyatve taTaikatvamamAnadeza-samAnendriyagrAhye tadghaTekapRthaktve vyabhicAraH ekapRthaktvasyaikatvAyaJjakAvadhijAnavyajyatvAt, ityaJca sAvyacakavyAyakatvakatvAbhAvena(9) ubhayAbhAvasattvAna vyabhicAraH / paramadalAbhAvamAcasya mAdhyatve'pi etaddhaTekappathaktvamamAnadezasamAnendriyagAtaghaMTaikatve vyabhicAraH, ekatvastha khAvyaJjakAvadhizAnanyAyapathakatvakatvAt, ityaca pRthaktvAvyaJjakavyayatvAbhAvenobhayAbhAvasavAna vyabhicAra ini prAtaH / pracApi tadavyacakavyayalAdikaM pUrvavo / ((2) kAyaMtApacchedakazcaikatvamitIti kh.| (1) sAdhanakathayatatkAlyAbhASeneti khaH / /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyaturIyakhaNDe zabdAnityatAvAdaH / 15 .. "ekAvacchedeneti, tena samamekAvacchedena(1) matsamAnadezale pani tatsamAnendriyayAvatvAdityarthaH, idaca vyApyaterapyavacchedakasvAbhyupagamenAnyathA pareSAM zabdasya nityekatayA kAlikadaibhikAvyApyattitayorabhAvena varUpAmiyApatteH / atra sva-khAvadhijJAnamAcavyaJcayormyadhikaraNapRthaktvayovibhinnamamyAnavizeSadhIyathozca gotvAzvatvayoryabhicAravAraNAya 'samAnadezAtve matauti mamaniyatadezatve matItyarthaH, anyathA samAnAdhikaraNayorapi parasyarAbhAvasamAnAdhikaraNayormaThAvadhikaghaTa-paTa nidi pRthakatva-paTAvadhikaghaTa-maThavRttivipRthaklayoH sva-sthAvadhijJAnamAcavyAyayoryabhicArApatte:(2) vibhinna saMsthAnavizeSadhauvyaGgyayoH pASANAtyavyApyaghaTatvapASANatvayorvyabhicArApattezca / / na caivamapi bhinna bhinnAvadhinikapitamamaniyataikapRthaktvadvayaM vyabhicAra iti vaath| avadhibhedenekapRthakatvabhedAbhAvAt / mamaniyatadezAlaca mamavAyega vivakSita) temAbhAvamAkSAtkAra prati pratiyogijAmamya hetutve'pi ghaTa-paTatvathoranyonyAbhAvAlAntAbhAvayorna vyabhicAraH / ekagyaiva vastravaNAderaga-mUnAvacchinnakSamiSThasaMyogayoH svakhAvacchedakAvyadhayobhicAravaNAya ekAvacchedene ti) | na cAvacchedakAdigrako na saMyo(1) tena samAnAkAgajakaMTenAta kha. ! (1) imau chau asmAt pRthak ityAdipratItisihaM kiethakAtvAdikaM diya- . _____vadubhayavRttIti bodhyaM / (1) etena tadyApyadezalamapi nirAkRtaM / (1) ratena tadasamavAthyasamavetatve sati tatsamavAyisamavetavaM pavitaM / (1) samavAyAvazivAdheyatAyAM ekadezAvacchimAtya bodhyaM /
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma . sAnimI ...... gAdiyAitaH kinvAkavakalAdavacchedakAvacchedenendriyamadhikarSa eva hetu sa(1) kathaM vyabhicAra rati vA / taGketutvAbhimAnanetAdibheSaNopAdAnAt / namvevamekadezAvachinnalokAvayekamAkhAva dena parasadapAvacchinnAbhyAM zyenena saha vRkSamayogAbhyAM vanAvodakaparaNapratyayAbhyAM vyabhicAro dAraH tayoH gomacaraNadayAvadhi bAba'pyekazAsAvacchinnatvasya mattvAt ekadezAvacchinnalapadenAnyanAmatirikadezAvacchinnavavivadhaNe mamAnadezatvavizeSaNavedhAditi cet, bha, caraNadayAvacchinnayoH bhona-vRkSasaMyogayoryA saMyogavyakiryaddezabApinau taba paramvarayA naddezabhAgo'vacchedako na tu bhanyA mAbobhayavAvacchediketi thathAzrutenaiva tatra nyabhicAranirAma ityabhimApAt / vastutastu(2) prabhAvamAkSAtkAraM prati pratiyogijAnastha hetutavA ghaTatvAtyantAbhAva-ghaTAnyonyAmAvayorvyabhicAravAraNaya samAnadezatvapadaM samavAyasambandhana vRttimattvArthaka, sva-khAvadhijJAnamAcabAyoH samAnakAlauna-vyadhikaraNapRthaktvayonibhinna saMsthAna vizeSadhIbAyotviAzvatvayoryabhicAravAraNAya tena samamekAvacchedeneti dena samamanyUnAnatirikAvadakAvacchedyasve matItyarthaka, na tu tadavodakAvacchedyatve satItyarthaka(3) ato vyadhikaraNapRthakmayorapi ................... ......... ............................. .... .... .......................... ... . (1) tathAca samavAyasyai kyAdiziyasyApi nAvyacakatvaM vizeSyaravizivA___ yogikAbhAvAnamyupagamAt / (2) sampUrNazAkhAyA ekAvacchedakatvAnubhavAt vyApyavRtteravacchedakAvasya vijAtavirAjatvAcAha vastutaliti / (9) na tu tadavacchedyatve satItvamiti sa. .
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsturISakha zabdAnityatAvAdaH / a kAlarUpaikAvacchedakAvacchedyatmasatvAnna tahocatAdavasyaM tayoH bAhe samAzrayarUpavibhinAvacchedakAvacchedyalAt / na ca tatra kAlakAvacchedakamAdAya vyabhicAratAdavasthAvAraNAya ekadezAvacchedyameva vivacyatAM kimanyUnAmatiripratnapravezemeti vAcyaM / tathApi parAbhAvamAnAdhikaraNayoratha va samAnAdhikarayormahAvadhikaghaTapaTavRttidvipRthaktva paTAvadhikaghaTa maThavRttidipRthaktvayoH samAyavijJAnamAcavyaGgyayorthaM bhicArApatteH vibhinnasaMsthAna vizeSadhaumyAyoH pASANatvavyApyaghaTatva- pASANavayorvyabhicArApattekha meSAM kacidAzramAdAya kAle ekadezAvacchedyatvAt / na caikadezAvacchedena mamaareembandhena vRttimattvamarthe 'diti vAcyaM / paranaye varNAnAmekatA samavAyasambandhenAvyApyavRttitvAbhAvAt samavAyasambandhena vRttAvavaca dakaviraheNa svarUpAsiddhyApateH vyApyavRtteravaccheda ke mAnAbhAvAt, safederernta varNAnAM samavAyasambandhena vyApyavRtitve'pi kA kAlikasambandhenAvyApyatra ttitvAdAzrayarUpAvacchedakamAdAyaiva hetusambhavaH / na caivaM nyAyamaye bhAgAmiddhiH sarveSAM varSArNAnAmanyUnAatirikAvacchedakAvacchedyatvAbhAvAditi (1) vAcyaM / ekamAcAtkAraviSayabhUtAnAM varNAnAM pacatvAt evaJca khakAramAcAtkAra viSayaH kakAra ityAdikrameNa pacatA, anyUnAnatirikAvacchedakAvacchedhavazca svAnavaccheda kAnavacchedyatattve mati tadamavacchedakAmavacchedyAnaM / na ca paranaye zabdasyAvacchedakAma miyA anavacchedakatvamapramiddhamiti vAcyaM / puranaye'pi zabdasya kAlikasambandhena kA vRttAvAzraya(1) vibhAvotpattikAnAmatacAtyamiti mAvaH /
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvadakale tadavacchedakavirityeva / tatpuruSIcA bN| pecAbujinyAdisAcAtkAratAvacitraM prati tadIyApecAbuddhijanyadityAdinA hetutvAbhyupagamAt vibhinnapuruSovApecAbuddhijanyaditvAdyorvyabhicAravAraNAya tatsamAnendriyagrAhyatvAditi tadaya . tadvAhakavahirindriyavya kriyAhyatvamatI moktavyabhicAraH cadapekSAbulinyaM yat ditvaM tat tatpuruSendriyasyaiva grAhyamityekendriyayAlAbhAvAt grAhyatva grAhakatvayoH phalopadhAnagarbhatvAt tadiSayakalI-fhaererrarra viSayatvaM vA tadarthaH / na ca parasparAvyazyaka vibhinAvadhijJAnavyayayorvibhinnAvadhikadIrghatyeka pRthaktva dhorvyabhicAra iti vAcyaM / kharUpeza parimANagrahe nAvadhijJAnApekSA kintu hanta-vita(1) iti matAnuyAyitvAt / bhASye ca kAraNatA bhAvavRtitvena vizeSitA tena parasparAvyaJjakapittadUratvAdidoSA'bhAvajanyayoH mAcAtkAraviSayatayA zravacchedakayoH vaitya- parimANayorna vyabhicAra iti / * picaraNastu prakArAntareNApyanumAnaM pariSkurvvanti, tathAhi mAthe parasyarAvyakAvyayatvaM parasparAviSayaka sAcAtkArAviSayatvaM tadaviSacakasAcAtkAraviSayatya-svAviSayaka sAkSAtkAraviSayatatkatvo (9) tadAzrayasyaiva tadavacchedakatvamiti bhAvaH / (1) hastAdyavayavikatvaya ityarthaH tathAca yathA avadhijJAnaM vinApi rUpataH catvatvena na grahaH tathA na parimANatvena dorghatvena vA 'parama avadhijJAnaM vinApi dIrgha ityAdi vyavahArAt kintu patAdartha ityAdAveva tadapekSemamavAditi bhAvaH /
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ mandAturISakha baDe zabdAnityatAvAdaH / ht bhavAbhAva iti yAvat, tadaviSayaka sAcAtkAraviSayatya-vivacitAsambandhematatsAcAtkA ra miSThAnyonyAbhAvapratiyogitAvakedakatvobhavAbhAva : iti tu niSkarSa: / tadayaM nirgalitaprayogaH kakAraH kA rAviSayakamAcAtkAraviSayatva - viSayitAsambandhenakha kAraviSayakamAcAtkAraniSThAnyenyo bhAvapratiyogitAvacchedakatvobhayAbhAvavAn svakAreNa kAvacchedena samAnadezatve sati samAnendriyagrAhyatvAt iti pUrvvavat sAmAnyasukhI vyAptiH sAdhye ubhayadalaprayojanantu pUrvyavat taddhaTekakathaklayoryathAyathaM bodhyaM, ubhayacaiva sAcAtkArolaukikomabodhyaH anyathA alaukikapratyacamAdAya taddhaTeka leka pRthaktvayovyabhicArApate: alaukikaM pratyakSamAdAya bAdhApattezca / zratha nyAyanaye bAdhaH ekaikazo'pi varNasAkSAtkArAbhyupagamAt / na lekAvacchedena varphamAnAnAmeva varNAnAM pacatvamiti vAcyaM / varNAnA kramikotpatvekAvacchedena varttamAnAnAmapyekaikazaH mAlAtkArAditi cet, na, eka kAra viSayabhUtAnAM varNAnAM pacatvAt evaJca khakAramAcAkAraviSayIbhUtaH kakAra ityAdikrameNa pacatvaM (9) / na caivaM miDUaratmiti vAcyaM / paranaye kakAra khakArAdInAmekekatvena teSAmeva pratyekamabhivya, tau ca yantayAM mAmAnyatovyAptau mamanicatadeza-kAmayoreka puruSaca maMtrAlayoM vizeSayoryyabhicAravArawre samAnadezatve satIti samavAyasambandhena vRttimale satItyarthaka, mUlAgrAvacchinayoH sama niyatendriyagrAhyatatpuruSIyasaMyogAyoH saMyo (1) pacatvasiddhiriti kha0 / A) pacvaM bodhyamiti 70 / B Hao
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 arraftaar gayAzrayabhedajJAnavyaGgyatayA tAdRzadravya tadavayavadavamaMyogathorekatAsvAvacchedena carusyAvacchinnayoH yena-vRcasaMyogayorvibhinakAle. ekapuruSamA pratItayoya vyabhicAravAraNAya tena samamekAvacchedaleti tena samamanyUnAnatiriktAvacchedakAva dezale satotyarthaka, ataH kAlarUpaikAvacchedakamAdAya zAkhArUpaikAvacchedakamAdAya canadoSatAdavakhyaM zranyanAma tirikrAvacchedakAvacchedyavaJca pUrvvavadbodhyaM / zrathaivaM samaniyatendriyagrAhya-samamiyata kAlavyadhikaraNarUpadathAdiSu vyabhicAraH / na ca teSAM vibhinnAvayavAvacchedyatvAt na vyabhicAraiti vAcyaM / rUpAdInAM dezikAvyApyavRttitvaviraheNa teSAmatrayavAvacchedyatve mAnAbhAvAt ekatra dharmiNi bhAvAbhAvayorvirodhenaivAvacchedakabhedAbhyupagamAditi cet na, vyadhikaraNarUpAdInAM kAle kA freembandhena vRttau parasparabhinnAnAM svakhAzrayANAmavacchedakA ma vyabhicArAbhAvAt / samaniyatarUpa-rasAdyobhicAravAraNAya vizevyaM, sadartha parasparAgrAha kendriyavyayagrAhyatvaM svAgrAhakendriyavyatyayAyatatkane mati tadagrAhakendriyavyatyagrAhyatvamiti yAvat, na tu tadu'grAhakavahirindriyavyatigrAhyatvaM tadviSayayakalaukika sAcAtkAraviSa yA, vAcekapRthaktvasAkSAtkAra viSaya spardheka pRthaktvayorvyabhicArApateH avadhijJAnavirahadazAyAM vinA pRthaktvaM tvacA sparzasya vinA ardhaza cacuSekapRthaktvasya grahAt / indriyastha vyatitvenopAdAnAbhicapuruSApecAbuddhijanyasamaniyata dvityayo stAdRzaparatvAdyoca na vyabhicAraH grAhyatva- grAhakatvayoH phalopadhAnaghaTitalAt / tathApyeke kacacapratibandhaka doSavazena kadAcit parArAviSayakasAcA
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. zabdAkhyaturIyakha rahe zamdAnityatAvAdaH / dhyonAmayavinotpalatvavyaJjakadIpAvyayena tabaukhiyA ghaTasatipayakAvyaJjakAvyaGgyenaikatvena vA vybhicaarH| skAraviSayoH samaniyanendiyagrAhyayoH samaniyatasneha-dravavavyakivizeSayoryabhidhAra iti vAcyaM / doSavira hada mAyAM paramparAviSaghakasAkSAtkAra viSayatvasya mAdhyatvAditi bhalepaH / .. ekavarNasthAparavarNAvyacakavyayavAbhAva eva(1) pratiniyatamyanakavyavasvAbhAvaH sa eva ca sAdhya iti bhraseNa yattayAM sAmAnyato thAprAvadhaya vimamAdAyAvayavattisaMyoga-bahatvayorutpattinaukharUpamAdAyotpalatve ekatvamAdAya caikapRthakalve krameNa vyabhicAramAzajhate, 'na ghetyAdinA vyabhicAra ityanAna, 'avayavamayogeti avayavayogabaJjalayonakasyAzrayabhedazahastA vyaGgyenAvayavinA karatenetyarthaH, avayavayoga-bahalayo riti zeSaH, 'vyaricAra ityayetanena sambandhaH, tayoravayavavyaJja karavAzrayabhedana vAditi bhAvaH / avyAmajyazakSile satautyanena(3) hetIvizeSaNa'pyatA bhirabAra sAmabhivAdAha, 'utpanaveti, 'tabauniiti utpalanI ginA karanetyarthaH, utpanatva iti zeSaH, 'yabhicAra greganena mambandhaH, dIpo notpala nIlimavya sakaH (1) evakAreNa manyantada gavyavacchedaH / (2) avayavimamAdAyAvayavadayamayoga 'vayavAnA 4 tetyarthaH / (3) badha cAvyAsajyatti ne kamAvattidharmAvapiparyAptikatvaM maM yoge tadamAvAt paranta yAvadAzraya bhedana sApa kSaNaviSayatpAdikamityabhiprAyaH / 53
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvacintAmaNI avayavasaMyogA'vayavinonaulatvotyasatvayozcAvyApyavyApyarattinIrutpalatvasya (1) cAdhikarattitvanaikAvacche pratyuta tatpratyaye doSarUpatayA pratibandhakaH(1) tathAcoka "pradIpaiya'jyate jAtirna tu naurajamaulimeti, jAnirutyastatvAdi naurakamatpalamiti mtenedN| nanu sadavyacakavyaGgyatvaM tatmAkSAtkAratvAvacchinAjamakattikAraNatApratiyogikakAryatAyAH mAkSAtkAraviSayatayAvacchedakatvamato nAyaM vyabhicAra utpalatvamAkSAtkAratvamya dopakAryatAnavacchedakatvAdityata Ai, 'ghaTavRttauti ghaTavRttipRthaktvavyaJcakasya tattadavadhijJAnasyAvyajyena ghaTekatvena karaNabhRtenetyarthaH, ghaTaikaSTathakva iti shessH| chetvabhAvAdevAvayavyutpala naulamAdAyAvayavasaMyogotpalatvayorna vyabhicAra ityAha, 'avayavasaMyogAvayavinoriti, 'zravyApyavyAyattinorityagretanamAtraiva samvadhAte, 'ekAvacchedena vRttyabhAvAditi ekadezAvaccha denAnganAnatirikadezavRttitvAbhAvAdityarthaH,(9) yadyayavayavarmayogAvayavinorekadezAvacchedyatvabhanyUnAnatirikadezattikhavAsyeta, na hokadezAvacchedyatvamanyUnAnatirikradezAvacchedyasvaM, samAnadeyatvanizeSaNaveyarthApatteH, tathApyavayavasaMyogavyaktiryaddezadhyApinI paramparayA taddezabhAga eva tatrAvacchedako na tu samparNA ---------------...-. . . .-.-... --- 5) vyApyAvyApyattimotpalavasyeti / / t) rUpAviSayakalaukika pratyakSAnIkArAt rUpAntaraviSayakatvaM tasyA vAyakamiti bodhyaM / ) ekAvacchedenAnyUmAnatiriktadezattitvAbhAvAdityartha iti kha. /
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturoyakhagar3e zabdAnityatAvAdaH / dena atybhaavaat| bahutva-pRthakvavyaJjakavyayatvaJca vayavyekatvayoriti na parasparavyabhicArivyaJjakavyaGgyatvaM, ataeva naulA balAketyaca rUpa-parimANayoraInikhAta ............... ... ------ .............. kapAlikA avayavini tu kapAlikaiva mAtAdaracchediketi bhAvaH / idamupalakSaNaM mAdhyasya paraspara garbhatayA mAdhyamattvAdapi na tvybhitaarH| avayaSyutpasanIliyonirukAvayavasaMyogotpalatvAvyazAkavyayatnAbhAvAdityapi bodhyaM / avathavinamAdAyAvayavavahAve ghaTekatvamAdAya ghaTaikaSTathakale ca vyabhidhAraM paramparaghaTitamAdhyamAvenoddharati, bahaveni bahuva-pRthaktvanyacakavyaGgyatvaM bahutva-pRthaktvAyanakAyayatvaM tadabhayamAcAtkAratvAvacchinnAjanakattikAraNatApratiyogika kAryatAyAH bhAcAkAraviSayatayAvacchedakavAbhAva iti yAvat(1) 'na paramparavyabhidhArivyacakavyaGgyatyamiti ma nirakaparasparAvyanakavyayatvamityarthaH. 'ataeveti bhAvattikAra gatAghaTitaniskaparamparAvyaJcakavyaGgyavarUpamAdhyasattvAdevetyarthaH, 'nIlA banAti, 'ballAkA' vakapaMkiH, tasyAzca meghamavidhAnakapadopavAt gulAgrahe'pi parimAgagrahaH kadAciJcajuSA duratyAdidoSavazAt 2) parimANAgrahe'pi zukragraha ini parasparAvyacakatattaddoSAbhAvavyayitvATyabhicAramambhavo dhyeyaH / 'barddhanikhAteti baI nikhAtavaMze'rddhanikhamanarUpadoSa zAt parimANAyahe'pi (1) tathAca vivakSitasa yantada lAbhAvAt sAdhya samvamiti bhaavH| ((2) kadAcidaI niravAtAdidoSavazAditi ka0, IdRzapAThasya avira jAdidoSavazAdityarthaH, dhAdinA dUratvAdiparigrahaH /
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaMzasaGkhyA-parimANayorvA na vyabhicAra iti / maiva / bacAyA: doSavizeSAntaravazAcca saGkhyAyA agrahe'pi parimANayaharati parasparAvyacakatattadoSAbhAvavyaGgyatvADyabhicArasambhava iti bhAvaH / * piparaNAnAM mate tvekavarNasyAparavarNa viSayakamAcAtkAraviSayaaamaar' ar' sniliamngkhlaar' ni n ay'aa mAmAnyato vyAptAvavayavaniSThamaMyogabaGgatvamAdAyAvayavimi(9) utpAvRttinaukhamAdAyotpalatve ghaTattyekapRthaktvamAdAya ca tadekatve vyabhicAramAzahate, 'na cetyAdinA, 'avayavamayoga-bahutvavyanjakAvyazdheneti avayavasaMyoga-bahutvAviSayakamAkSAtkAraviSayeNetyarthaH, saMyoga-bar3avapohe pAzrayabhedayahasyApi hetatayA tena vinApyavayavino grahAditi bhAvaH / 'utpalatveti, naularUpAviSayakadIpajanyotyasamAkSAtkAraviSagheNotpalatveneti vyutkrameNa(2) yojanA, 'pRthaktvAvyacakavyaGgyeneti pRthakAdiviSayakasAkSAtkAraviSayeNetyarthaH, parasparAnavacchedakAnavacchedyamarUpahetuvizeSaNabhAvAdevAvayavasaMyogotpalamaulamAdAyAkyavyutpalavayorna vyabhicAra iti samAdhatte, 'avayavasaMyogeti, 'adhyAyaminorityubhayacaiva sambadhyate, maulasyotpattikAlAvacchedenAsyApyattimAt, thApyattitvacAvayavimo daizikaM utpalavasya kAlikaM prakvate vivacitaM etegAvaSavasaMyoganaularUpayoravayavyutyasavAnavacchedakAmavI cArya nAstItyabhihitaM, avayavasayogasyAvayavyanavacchedakadezAvacchedha... (1) pUrvakAlpe saMyogAdAveva vyabhidhAra ivi tahamarItvamiti / (2) vyutkramaca golimapadottaraDatoSAdhA utpjlpdottrmnusndhaan| .
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ mandArayaturIyakhamate mandAni tAvAdaH / maulaya potyavAnavacchedakakAlAvacchedyatvAt utpala sva nityatathA kAmasya tadanavacchedakatvAt / idamupalakSaNaM zravayavasaMyoge - 'vayavyanavacchedakAvayavyutpattiprAkAlAvacchedyatvamapi bodhyaM / utpana 'pi maularUpAnavacchedakAnavacchedyatvaM nAstItyAha, 'utpalatvasya ceti utpalatvasya nIlarUpAmAzraye'pi varttamAnatvenetyarthaH tathAcotpalatvasya kAle naularUpAna va cche kamA letara khAzrayAvacchedyalAt na maulAnavacchedakAmavacchedyalabhiti bhAvaH / ' ekAvacchedena vRtyabhAvAditi parasparAbhavaccheda kAnavacchedyatvAbhAvAdityarthaH, idamupalacaNaM utpAtle parasparAgrAha kendriyagrAhyatvarUpa hetu vizeyyadalAbhAvAt (9) sAdhyasya parasparagarbhatayA mAdhyamatvAcca na naularUpamAdAya vyabhicAraH utpalavRttiatespasyotpalatvAviSayakamAcAtkAra viSayatvAbhAvAdityapi bodhyaM / avayavavalamAdAyAvayavini (1) ghaTeka pRthaktvamAdAya ghaTekanve vyabhi cAraM parasparaghaTitasAdhyatvenoddharati 'bahuvati baDava - pRthaktvaniSayakasAkSAtkAramAtrasyaiva viSayatvacetyarthaH tathAca nava-pRthaktvaattarai kalAviSayakasAcAtkAra viSayatvAbhAvenobhayAbhAvarUpasAdhya miti bhAvaH / 'parasparavyabhicArivyakavyAtvaM' paramparAviSayakaererrarraviSayatvaM, 'ataeveti doSAbhAvagarbha sAdhyasatyA devetyarthaH, 'rUpa parimANayoriti, atra 'parimANapadaM balAkAniSTakkayAhadriyamAcAbalAkAparimANAvyakriparaM zranyaca niskasamAnendriyagrAhyatvAbhAvAdeva vyabhicArasyAsambhavAditi dik / , (1) utpatvasya golarUpAgrAhakatvagindriyagrAhyatvAditi bhAvaH / (1) vayavatvamAdAya tatsamaniyatakAle'vayavinoti kha0 / 421 - -
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvacintAmo varNAH pratiniyatavyaJjakavyayAH pAzrayeNa saha samAnendriyAgAyatvAt gandhavat ityApAsataH stprtipksstvaat| ___ 'varNa iti, pUrvopavarNitamAdhyasya pratiyogyevAca mAdhyaM, pakSo'pi pUrvavadeva, kakAratvAdyavacchedena mAdhyamijheruddezyalaM tena nyAyanaye mAMzataH middhamAdhanaM, 'AzrayeNeti khakArAdyAzrayagrAhakendriyAyAyatvAditi yathAzruto'rthaH, yadyadAzrayayAkendriyAgrAhyaM tantena mama niruktapratiniyatavyacakavyaJyaM yathA ramena gandha iti sAmAnyato vyAptiH / yadyapyatrApyataundriyayaNakAdau ghaTAdivRttirUpAdikamAdAya vyabhicAraH upanautabhAnamAdAya middhamAdhanApatyA pratiniyatavyacakavyajyatvasya mAdhyastha laukikamAkSAtkAraviSayavaghaTitatvena tatra sAdhyAbhAvAt, tathApi navyatyAsena laucikamAkSAkAraviSayasadAzrayAgAikendriyagrAhyatvaM hevaDhe vivacitaH, itthaJca yAkAdau9) yAhyAlvAbhAvAdeva na vyabhicAraH / baTAdivRttigurutvAdikamAdAya tavRttigandhAdau vyabhicAravAraNaya laukikasAkSAtkAraviSayeti nadityasya vizeSaNaM / na ca tathApi khakArAdyAzrayasya gagamasya grAhakAmiyA pakSe helamiddhiriti vAcyaM / paranaye gaganamyApi khakArAdyAzrayasya cAkSuSatathA grAhaka prasiddhisambhavAt, ayAhakendrithApAho laukikasAkSAtkAraviSayatadAyakatvaM vA vivakSaNIyaM laukikasAcAtkAraviSayeti ca tadityasya vizeSaNamiti dik / aba (1) atIndriyAdAviti kha. /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturIyakha zabdAnityatAvAdaH / vastutastu ananyathAsi pratyabhijJAnabalenAbhedasiyau pratiniyatavyaJjakavyaGgyatvasAdhakasyaiva balavatvaM zabdasya zabdajanakatvazca zabdanAzakatvaM vIcItaraGganyAyenotpattikalpanazva kalpanameva zabdasya zabde'janakatvAdanAzakatvAcca zrantyAdyazabdavat / etena sAmAnyavattve 123 samUhAlambanasAkSAtkAramAtra viSayayorgandhayoH prAmANikatve ca tatra vyabhicAro durvAra dati zeyaM / 'ApAtataH matpratipacalAditi dearer myAdhikavalatvena bhamAnavannatvAbhAvAna satpratipacatvamityata zrApAtata iti / 'ananyathA middheti zrabhedaM vinAnupapadyamAnatyarthaH / nanu zabdasya nityale zabdasya zabdajanakatvAdikaM kathamupapadyata datyata zrApa, 'zabdasyati, 'vIcI taraGgamAyeneti kadambagola kanyA roga zabdotpAdasya atraya earttyAgaH. 'kalpanameveti mAnAbhAvAditi bhAvaH / sAdhakAbhAvakA bAcakramapyAha, 'zabdasveti zranyAti varNAtmakaH zabdo na zabdajanako na vA zabdanAzakaH varNavAdanyazabdavadAdyazabdavatyaryaH, para naye pratiyogiprasiddhirdhvanijana ke tanAzake va zrandhatvaM zandAjanaka, prAdhatvaM zabdAnAzakatvaM, nyAyanaye zabdamAtrasya dRSTAntatvAsambhavAdubhayopAdAnaM / tatraye ca varNanAtrameva dRSTAntaH, 'ityapAstamiti iti varNAnityatvamAdhanamapAstamityarthaH / zraca jAtau dhvaM ca vyabhicAravAraNAya bhatyantaM paramANvAdI vyabhicAravArapAya vizeSyadalaM, alaukikapratyacamAdAya taddoSatA davasyyavAra pAya
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ "" satyamadAdivahirindriyajapratyakSatvAt ityapAstaM matyamitrAnanAdhAt zabdatva-gatvAderasiDetha, tasmAcchando nityaH vyomaikaguNatvAt tatparimANavat zroSagrAhyatyAt zabdatvavat, vizeSaguNAntarAsamAnAdhikara baiMka laukikatvalAbhArthaM 'asmadAdoti, zrAtmani vyabhicAravAraNAya 'bahiritoti dhyeyaM / 'etenetyeva vivRNoti, 'pratyabhijJeti, 'amiitheti jAtitvAsiddhezcetyarthaH, 'cAdipadAt sattA-guNatvAdiparigrahaH, tathAca matyantavizeSaNasya svarUpAsiddhiriti bhAvaH / maumAMkaH svamatamupasaMharati, 'tamAditi, vyomaikaguNatvAditi bomamA guNatvAdityarthaH, vyomIyamaMyogAdau vyabhicAravAraNNaya arepadaM vyomAnyAsamavetArthakaM zratastatraye samavAyasyAnityatathA TAdimamavAye'smatraye ca prAgabhAve vyabhicAravAraNAya guNapadaM samavetArthakaM vyomatvaJcASTadravyAnyadravyatvaM na tu zabdAzrayatvaM tathA aft tAdAtmyena zabdanyaiva hetutvasambhavAditarAMzavaiyarthyApatteH, dhvanikha arrate iti na tatra vyabhicAraH, vyApyavRttitve satItyanena vA vizeSaNIyaM dhvanizcAvyApyavRttiH varNAtmaka zabdasya ca pratyabhijJAbalena vyApyavRttitvamiti na ko'pi doSaH / 'zrojagrAhyatvAditi, dhvani karNazaSkukhyavanilagindriyagrA iti na taca vyabhicAraH, 'datvavaditi nyAyamaye dRSTAntaH, paranaye zabdatvayopAdhitathA zrAvAbhAvena hetorasiddhestanmate ca Sar3indriyavedyaH kAlo dRSTAntaH, 'vizeSaguNeti, atra ghaTAdiniSThagandhAdau vyabhicAravAra
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ muy'utiikhr' bstu ghaasinaar'aat| vRttiguNatvAt samayaparimANavata, pRthivItaranityamUtavizeSaguNatvAt apAkajatve sati nityaikasamavetatvAta NAya 'zramamAnAdhikaraNAntaM zabdabhitra vizeSaguNasamAnAdhikaraNArdhaka, sabdasyApi zabdAtmakavizeSaguNasamAnAdhikaraNatvAt varUyAmiddhivAraNAya zabdabhinneti, akhaNDAbhAvaghaTakatvAca na vaiya, (6) 'vizeSapadamapi svarUpAmiddhivArakaM, vAyusparzazca tAdRzAsamAnAdhikaraNa iti na tatra vyabhicAraH, kAlAkA maniSThadvitvAdau vyabhicAravAraNaya 'ekahattauti, ekattitvaM ekamAcatitvamubhayAsamavetatvamiti yAvat, samavAya 2) vyabhicAravAraNAya 'gugNapadaM mamavetArthakaM / naca manoniSThakarma-vega-paratvAparatveSu vyabhicAra iti vAyaM / tannaye manamo vibhutathA tatra teSAmanabhyupagamAt, manamo vibhutvAbhAve tu gaNapadaM vibhumamavetaparamiti na kApyanupattiH / 'mamayaparimANavaditi mahAkAlaparimAdityarthaH. 'thitotareni. paramANugandhAdau vyabhicAra vAraNAya thiyotareti bhUtavizeSaNaM, jalAvAvirUpAdau yabhicAravAraNAya 'mityeti bhUtaviSANaM, bhUta-- padaM jAnAdAvanaikAntikamyavAraNAya, bhUtatvamAtmabhiSAvamAtra, nabhoghaTasaMyogAdau vyabhi vAravAraNAya " niti, dhvanizca yadi vAyaparamANa muNo'pi tadA tada nyale mA pi vizoSaNIyaM, 'prapAkAnveti, (2) vyanyathA zabdabhinnatvasya vyabhicArAvAra kavipI paNatayA vaiyarthyasammava iti tAtparya / (1) sambhate vasya nAnAtvAniyatvAJceti bhAvaH /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaparamANurUpavata, bhavyAsajyattitve sati canAtmavibhuguNatvAt kAlaparimANavata, vipakSe bAdhakaca prtybhijnyaanmeveti| iti zrImadgaGgazopAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau zabdAkhyaturIyakhaNDe shbdaanitytaavaadpuurvpkssH| paramANugandhAdau vyabhicAravAraNAya matyantaM tejaHsaMyogAsamavAyikAraNakAnyatvArthakaM / na ca jamazarora-kaNThAdyabhighAtajanyavarNaSu nyAyanaye bhAgAmiddhiriti vAcyaM / tadatirikAsya pakSalAt, jalAvayavirUpAdau vyabhicAravAraNAya nityeti bhUtavizeSaNa, bhUtapadaccha jAnAdAvanekAntikatvavAraNAya,9) bhUtapadazUnyapAThe tu apAkajatvameva mAmAnyataH saMyogAsamavAdhikAraNakAnyatvaM vAcyamato jJAnAdau na vyabhicAraH / zrAdhazabdetarazabdamya pakSalyAca na nyAyanaye bhAgAsiddhiH, nabho-ghaTamayogAdau vyabhicAravAraNAya 'eketi, 'ekasamabetatvamaSyAmadhyavRttiguNatvaM tena jalaparamANudayamayoge paramANukarmaNi cana vyabhicAraH, vegazca gatimantAnaH, paratvAparatvamapi saMyukasaMyogabhayasvAlpauyasvameva zrataH paramANuniSTheSu teSu na vyabhicAraH, tadanyatvena vA vizeSaNIyamiti bhAvaH / 'avyAsajyeti, saMyogAdau vyabhicAravAraNAya satyantaM, jAnAdau vyabhicAravAraNAya 'anAtmeti, (1) 'nityabhUtakasamavetatvAditi mUlamAThamanusRtya bhUtapadasya vyAvRttidAna .. saat|
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAsyatumakha zabdAnityatAvAdaH / ghaTAdi vyabhicAravAraNAya 'vibhviti, tabhaye ghaTAdisamavAye vyabhicAravAraNAya guNapadaM mamavetArthakamiti dik / tadayaM zabdAnityatvapUrvvapaJcaniSkarSaH / lAghavAt kakArAdayo varNA nityA ekaikA evaM vinaSTa: kakAraH utpannaH kakAra ityAdipratyayastu prAgupalabdhyA`mupalabhyamAnatvarUpadoSavazAdbhramaH / na ca varNAnAM nityatve ghaTapadatvAdikaM dukhacaM zravyavahitottaratvasambandhena ghavaTTatvAdestatvAt zravyavahitottaratvasya nityatve'sambhavAditi vAcyaM / jJAnAnantaramavyavadhAnena TajJAnaM bhavatvityabhiprAyaviSayatvamambandhena ghavaTTatva sva tatvAt, zukAdyukte ca zitakasyezvaramya vAbhiprAyamAdAya tabhambhavaH / atha sarvveSAM kakArAdInAmekatve tAra-tAratara - manda mandatarAdivilakSaNapratyayAnupapattiH / na caikasyAmeva kakArAdivyakau tAratvatArataratva-mandatva- mandataralA dinAnAdharmAbhyupagamAna tAdRzapratyayAmupapattiriti vAcyaM / tAratvAdestulyavyaktivRttitve jAtirUpatyAnu papatteH / na ca bhavanmate'pi tAratvAdarjAtitvamamiddhaM katla gavAdinA makaraprasaGgAditi vAcyaM / kala gatvAdivyApyamAnAnAralAdisvIkArAt / na ca tAratvAdikaM vA nAmA kalva - galAdikaM betvaca vinigamanAviraha dUti vAcyaM / katva-satvAdernAnAve tAra mandasAdhAraNa- kaH-kha-ityAdyAkArAnugatapratyayAnupapatte:(1) adhikajAtihemorrha (9) / na ca mayApi tAra-tAratara- manda mandatarakakA - rAdivyatInAM parasparabhedo'bhyupeyata evaM parantu mamAnajAtItha 1 (2) tAra- mandasAdhAraNakakAra- khakArAnugatapratyayAnupapateriti ka // (9) kArya pATha : stake nAsti /
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 020 tattvacintAmo kakArAdivyAkInAmeva bhAbhedo'bhyupeyata iti vAcaM / tathApi nAraya-tArataratvAderjAtirUpatvAnupapattiH tAratvAdeH kakAra-khakArAdibhedena vibhinatvAbhyupagame ekavyaktikRttilAt anyathA kalakhaladinA saGkarAditi cet, na, tAratvAdeH kalAdivyApyamAnAjAtile kakAra-khakArAdisAdhAraNatArAdyAkArAnugatapratyayAnupapaneH / ma ca tadamiddhiH, anubhvaaplaapaat| tasmAttAratva-tArataratvAdikamanugatavAlAghavAcca kakAra-khakArAdimavamAdhAraNamekamevAkhaNDopAdhiH, taca sarvamekasyAmeva kakArAdivyAtrau vartata iti na taadRshprtythaanuppttiH| zrata eva ya eva kakArastAra zrAmaut ma evedAnoM manda iti pratItirapi mAdhu saGgacchate / vilakSaNavAyorvyaJjakatayA pa na sarvadA tAratvAdima-dharmagrataH tAra-mandAdhutpattimiyamArtha vAyumiSThavelaNyasya svayANabhyupagamAt / na caivaM tAro'yaM na tAratarastArAnmando'nya ityAdipratyayAnapapaliriti vAcyaM / zisvI vinaSTaityAdipratautivanimeSAbhedapratiyogitvasyaiva viziSTe tenaavgaahnaat| na ca tArakakArAdikSAkSAtkArasya kAryasahabhAvena mandakakArAdimAdhAtkArapratibandhakatvAt nayorbhadamiddhiriti vAcyaM / bhAratvaprakAraka kakArAdimAkSAtkArasya mannatyaprakArakasAkSAtkArapratibandhakakhenA de'pi tadupapaneH / astu vA tAratva-tArataratkhAdika vAyaniSTheva AtistadoSavizeSavazAcchandaniyatayA(1) bhAsate darpaNanighatathA mukhAdiriva, tAra-tAratarAdyutpattiniyamArthaM vAyumiSThavaizakSaNasya navApyAvazyakatayA tasyaiva lAghavena tAratva-tArataravAdi(9) vatsaddoSavazAcchandaniSThatayeti kha. /
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturIyakhagaDe zabdAginyatAvAdaH / rupalathocitatvAt / na ca tasya vAyudharmAtve zravazyA kathaM tadvataH karNAkulyavacchinnatvagindriyopanautamya tasya zravasopanautabhAnAbhyupagame tAratvaM pazAmautyanuvyavasAyApatteH 'TaNAmautyanuSyavasAyAnupapotheti vAcyaM / vAyuniSThadhantirasya zravaNAyogyatve'pi tAravAdestayogyatvAbhyupagamAt yogyatAyAH phAbalakalyavAn / na avamA vAyuniSThatAratvAdigrahAbhyupagame zrotrasaMyuktasamavAyasyAtirikapratyAsattitvakalpanApattiriti vAcyaM ! apratyAsatrasyeva tAratvAdeH avamA grahAt(1) vakSyamANakrameNa vilakSaNavAyumaMyogamya tAravAdiSyacakatvAdevAtipramAGgavirahAt / etena ekasminneva kakAre tArala-mandatvAdisakaladharmasvIkAre'mAt kakArAdayaM kakAramtAra* iti pratyayAnupapattiH khapratiyomikatAratvamya mvamiAnnamambhavAt svapratiyogikatAralasthApi svasminnabhyupagame nAratvenopajanyamAnakakAravyAvapi svApekSayA tAralapratyayapramajAta / na ca tavApi taarvaade||tiruuptyaa sapratiyogikala pratyayAnupapattitiH apratiyogikavAbhAvaniyamAditi vAcyaM / jAtyanaramya mAnAbhAvena bhamatiyogikatvavirahe'pi tAglAdijAra: mapratiyogikarave bAdhakAbhAvAdityapi parAmtaM / vAyuniSThatAratvAdeva kakArAdipratiyogikatayA kakArAdau bhramopapataH / pAMda ca kAgadI tAravAdipratyayasya tAro'yaM na tArataramtArAnmanTonya ityAdi pratyaghasya ca pramAlamapyanubhavasiddhaM tadA mantu tAra-tAratara-manda-manda (1) pratyakSaviSayatAyAH magnikarSaprayojyatve mAnAmAvAditi bhAvaH /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdhinatAmA saMvacintAmaNI narAdivyAya evaikaikA: tAra-mandAdayastu paraspara vibhinnA eva(1) / manu tathApi kakAra-gakArAdInAM nityatve kakArAkamabdasAkSAtkAradazAyAM gakArAdisarvazabdamAkSAtkArApatiH sarveSAmeva zabdAnAM sarvadA karNanaSkustyavacchedena sattvAditi cet, na, nyAyanaye kakArAdyutpAdakatattadvilakSaNavAyumaMyogasyaivAmAnmate kakArAdimAkSAtkArajanakatayA tadvirahAdeva yugapat marvazabdopalabdhayasambhavAt kaNDAdyabhighAtazca tattadvilakSaNavAyukriyAsampAdakatathA paramparayopayujyate / natu nyAyanaye yathAvacchedakatAsambandhena kakArAdyutpattistatra mamavAyasambandhena tattavilakSaNavAyumaMyoga iti mAmAnAdhikaraNyapratyAsatyA vAyumaMyogAnAM kakArAdihetutvamato na karNAntare vAyasaMyogAt karNAkare kakArAdyutpattiH tatpuruSobhabdalaukikamAzAtkAraM prati tatpuruSauyatrocasamavAyasthAvacchinnatvasambandhena tatpuruSauyakarNavivarasya vA viSayaniSThatayA hetutvamate na puruSAntarauyakarNavacchedenotpannazabdasya puruSAntareNa yahaNaM, bhavannaye ca tattadipakSaNavAyusaMyogAnAM kakArAdimAkSAtkAraM prati kayA pratyAsattyA hetutvaM avyavahitapUrvavarttitAmAtreNa hetutve yugapat sarvazabdopalabdheTu ratvAt sarvadevAvazyaM yatkiJcitkarNavacchedena tattavilakSaNavAyusaMyogasattvAt karNasya jJAmAnavacchedakatayA yatkarNAvacchedana kakArAdisAkSAtkArastaca vilakSaNavAyusaMyoga iti krameNa hetutvastha vanumazakyatvAt khauyakarNAvacchinnavilakSaNavAyusaMyogatvena hetutve prati(1) tathAca tArAkArAnugataSyavahArazca ghaTAdiyavahAravadupapAdanIya iti bhaavH|
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturIyakhaNDe zabdAnityatAvAdaH / kava tattatpuruSabhedenAnantakAryya-kAraNabhAvApatteH / na ca tattadvilakSaNavAyusaMyogaH samavAyaghaTitamAmAnAdhikarapayapratyAsattyAtmaniSTha eva kakArAdisAcAtkAra hetuH vilacaNavAyumaMyogasya phalnabalakalpayatayA kakArAdisAcAtkAradazAyAmeva tasyAtmani sattvAmnAtiprasaGga iti vAcyaM / zrAtmano vibhutvAt ekasya puruSasya karNAvacchedena vilakSaNayoH yogadazAyAM sarveSAmeva puruSANAmAtmani tadavacchedena vilakSaNavAyo: saMyogasyAvazyakatvAdatiprasaGgatAdavasyAt / na hi saMyoganiSThaM vailakSaNyaM janakatAvacchedakaM, kajanyatAvacchedaka-sayogajanyatAvacheda kAyormAnAtvApaterapi tu vAyuniSTameveti cet, na mamApi taca tattadvilakSaNavAyusaMyogAnAM zarIraniSThatayA kakArAdisAcAtkArahetutvAt / na caivaM hastAdyavacchedena vismayaNvAyoH saMyogamyApi (9) kakArAdisAcAtkArajanakatvApattiriti vAcayaM / kavicchinnavilakSaNavAyumaMyogalena hetutvAt puruSAntarIyakarNakha ma puruSAnsarozarIraniSThabhyo gAvacchedakaH vilakSaNavAyoH saMyogamya phalaba.. kasyatayA kakArAdisAcAtkAradazAyAmeva tasya zarIre pratvena hastAdyavacchinavilakSaNavAyumaMyogasya hetule'pi cativirahAca / itthacca zroSamamavAyAderapi na pratyAsattitvaM tattatitapAvAyumaMyo vyaJjakatvasyAvazyakatayA tata evAtipramaGgabhaGgAt / na ca tathApi nyAyanaye vilakSaNavAyamaMyogAnAM kanvAdikameva samatrAyamambandhema kAryatAvacchedakaM bhavanmate tu kamAcAtkAratvAdikaH 1) zrato gauravaM (1) vilakSaNayo: saMyogasya samve'pIti sva0 / (9) tava tu kakArasAkSAtkAratvAdikamiti kha0 / 031
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 tAvacintAmayau . . aasndhaabaar'ishilaal lnniiymjiir'aaithaa kAraM prati tatpuruSoyanocamabhavAyAdeI tuvakalpagacca phalamukhamiti vArtha / mamA pi laukikaviSayatAsambandhena kakArAdivyatarevAvakedakavAt kakArAdivyarekaikanayA kakAra-katvayoravizeSAt / na e mathApi laukikaviSayatvastha svarUpamambandhArthakasthAmamugatanayA kAryatAvacchedakatAmiyAmakamambandhagauravamiti vAcyaM / samavAyavat zaukikaviSayatvasyApyekasyaivAnugatasya lAghavenAbhyupagamAt tavApi samavAyasyekavena samavAyasambandhAvacchinakatvAdhAratvasyaiva prativyakibhinnasakapasambandhAtmakasya kAryyatAvacchedakatAnidhAmakasambandhatvena sasambandhAmanugamanibandhanagauravamya tulyatvAcca / na ca tathApi taka kavAdirUpeNa kAdivyaktiravacchedikA nyAyamaye tu svarUpataH kalAdiyatiriti lAghavamiti vAcyaM / mamApi svarUpataH kakArAdivyakaravacchedakatvAt / na ca jAtyatirikrapadArthasya kiJcidurbhaprakAreNaiva bhAmaniyamAn kathaM kAdivyaktaH svarUpato'vacchedakasamiti vaacchN| svarUpato'vacchedakatve'pi kArya-kAraNabhAvagrahe kabAdirUpeNaiva bhAnAt / ma hi AtyatirikapadArthasya kiJciddharmAprakAreNa bhAnaniyamavat kiJciddharmaprakAreNavacchedakatvamityapi niyamaH, mAmAbhAvAt / atha mathApi laukikaviSayatathA kathyamiravacchedikA laukikaviSayatayA katvaM vetyaba vibhigamakAbhAvAt tava kaary-kaarnnbhaavdyaapttiH| na ca kalazAvacchedakatve'pi vi paNavAyusaMyogAbhAvadazAyAM kakArasAkSAtkArApatteriNAya kakArayoravacchedakalAvaNyakAlameva vinigamakamiti vAcaM / evaM
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...... bhandAyaturIyakha zamdAniyatAvAdaH / pati vivaraNavAyusaMyogAbhAvadazAyAM katvamAkSAtkArApatteriNAya kalama avacedakalAvazyakatvAditi cet, na, kakArAdiviSayaka kAmakAjakAraNAcIkatavA kakAramAkSAtkAramAmayovirahAdeva tadAnoM kAvasAcAtkArAbhAvasambhavena katvasyAvacchedakatvAnAvazyakatvAna, koSAkhale kAvAviSayakasyApi sAcAtkArasya sattvena kavyakaravavedakAvara cAvazyakatvAditi majhepaH / ' iti zrImathurAnAtha-tarkavAgIzaviracite tattvacintAmaNirahasye zabdAvyatarIyakhaNDarahasye zabdAnityatAvAdapUrvapakSarahasyam //
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'satcavitAmaNI .. atha zabdAnityatAvAdasiddhAntaH / abocyate / gakArAdivyaktayonaikaikAH, asti ra zuka-sArikA-manuSyaprabhaveSu strI-puMsatavizeSa prabhaveSu gakArAdipu sphuTataravailakSaNyAt svarUpatobhedapratha iSukSaurAdimAdhuryavat / na ceyamaupAdhiko bhedanatautiH, na hi viditakuzmasya kuGkumAraNA taruNauti ---- -------------------- atha prAndAnityatAvAdasiddhAntarahasyaM / 'asti ceti coDeto asti hotyarthaH, 'tavizeSeti strIvizeSa-puruSavizeSetyarthaH, 'sphuTataravailakSaNyAditi anubhava middhatalakSaethena hetunetyarthaH, 'svarUpatobhedapratheti anyonyAbhAvasvarUpaparasparabhedapratInirityarthaH, 'icudaurAdimAdhuryaditi ikSumAdhurya-coramAdhuryyAdivadityarthaH, saptamyantAddatiH, 'mAdhuye' madhuroramaH, tathAca tatra prathAvalakSaNyena hetunA parasparabhedapratItirityarthaH, 'pAdhikauti paramparayAnyaniSTavaidharmyaviSayetyarthaH, 'bhedapratItiH' yathokagakArAdiSu vaivaSaNyAnubhavaH, anyaniSThavaidharmyaviSayatvaM dUSayati, 'nauti, 'mAruNa taruNaitivaditi kuDamAruNa taruNaitipratyaye kuGkumAraNyavadityarthaH, 'strI-puMsAdimabhedatvamiti strI-puM
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. zabdAsyaturIyakhakhe shbdaanitytaavaadaa| vat strI-muMsaprabhavatvamAnubhavikamupAdhiH,(2) indriyAsannikaNa strI-puMsAdibhedamavidupo'pi zabdamedapratyayAt, yato'numApayanti zukazabdo'yaM strIzabdo'yamityAdi anyathAnyonyAzrayAt, tatprabhavatve jAte bhedapratyayastasmAca tadanumAnamiti / na ca kRyAsAmbaya-vyatirekAnuvidhAnAt kRpANe mukhadIrghatvavat aupapattikamaupAdhikatvaM, andhaanuvidhaanaabhaavaat| prazna sAdimiSThaM vailakSaNyamityarthaH, strI-puMmaprabhavalamitipAThe'pyayamevArthaH, 'bhAnubhavika' anubhavamiddhaM, 'upAdhiritikarmavyutpattyA paramparayA AropaprakArojhalamityarthaH, indriyaamnikssai|' indriyamavikarSAdiviraheNa, 'zabdabhedeti, bhedaH' velakSaNyaM, nadajJAne'pi bhedapratyayaityatra mAnamAha, 'yata iti, tenaiva hetuneti zeSaH / anyathA namAnAmantarameva zabdabhedapratyaye, 'tatprabhavale' strI-puMmAdiniSThavailavaNe, "bhedapratyayaH' zabdaniSThavailakSaNana pratyayaH, 'tammAca' zabdaniSThavalakSaNyamAnAca, 'anumAnamiti ratau dhumAdigiSThale mahAyAnumAnamityarthaH, 'kRpANAnvayeti yadA jhapANe arthapratInistadaiva mukhe daurdhatvAropo na punarAdarzAdau tatpratyayadazAyAmityanvaya-vyatire* kAnuvidhAnAdityarthaH, 'lapANe bhukhadIrghatvavaditi kapANaniSThatayA bhAmamAnasya mukhasya dIrghatvapratyayavadityarthaH, pipattikamiti ::19) strI-sAdiprabhedatvamAnubhavikamupAdhiriti pAThAntaraM /
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ a vyAkavAyoreva vailakSaNyaM zukAdigakAragatatvena bhAsate vAyorupalabdhistenaiva rUpeNeti cet / na / gakAragatatve bAdhakAbhAvAt / na cAbhedapratyabhijJAnaM bAdhakaM, na hi ya eva zukazabdaH sa eva svauzabda iti pratyabhijJAnaM, anyathA teSu bhedajJAnAbhAvena vaktRvizevAnumAnaM na syAt / na cAbhivyaJjakavAyoreva vailakSaNyaM zukAdyanumApakaM tasya gakArAdRttitvAt taca anyAmvayavyatirekAnyathAnupapattyAdisiddhamityarthaH, 'aupAdhikalamati, zabdaniSThavailacaNyapratyayasya yayAkathaJcit mAryyamANAropapalamityarthaH / na ca pANe mukhadIrghatvAropamyAnubhrayamAnAropapatyameva na tu smaryyamANAroparUpalamiti kathaM dRSTAntatvamiti vAcyaM / yAdRzaM dIrghatvaM kRpANe tAdRzadIrghatvasya mukhe zrAropAbhAvena tasyApi aryamANadIrghAntarAropapatvamityabhiprAyAt / vyaJjakavAyori ti, vAyuniSThavenAcaNyasya tavApyAvazyakatvAditi bhAva: : 'gakAra - gatatvena bhArata iti, pratautita paramparAsambandhena pramArUpA sAkSAtsambandhe bhramarUpeva vetyanyadetaditi bhAvaH / vyaktyA vinA kathaM jAfree ityata zrASa, 'vAyoriti vAyutvantu doSAkA bhAmata iti bhAvaH / natu zabdasya dhvaMsAdikalpanA gauravameva bAdhakamityata zrAha 'zranyayeti, 'anyathA' tAdRzapratyabhijJAne, 'bhedajJAnAbhAvena' jJAyamAnavecakhAbhAvena, 'tamyeti, tathAca gakAraM pacIkRtya zukAdhunisAdhye vAyuniSThavaikhacayasya na pacadhatvamiti bhAvaH /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ zabdAsyaturIyakhaNDa zabdAnityatAvAdaH / pArope anumitemonttvaapaataat| tasmAt yathA kRSNA gauH gukA gauriti bhede bhAsamAne gakArAnugatamanautitvamAlambate tathA zukAdigakAreSu bhede bhAsamAne'yaM gakAro'yamapi gakAra iti buddhirgatvamA manu pakSadharmatAjJAnamupayujyate tAbAroparUpamevAvikalamityatabhAha , taba kSeti gakArAdiSu vAyuniSTavaibhavaNyasya pakSadharmatAropaityarthaH, 'anumiteH' anumityanuvyatramAyastha, 'cAnsalApAtAditi bhavanaye'nyathAkhyAtyabhAvena pacadharmatA nizcayAbhAvAdanumityutpAdAsambhavAditi bhAvaH / na ca paramparAmagbandhana vAyuttilaga liGgAmiti vAcyaM / paramparAmampannasya vyApyatAnavacchedakatvAditi bhAvaH(1) / 'anumite riti yathAzrutantu na maGgako viSayAbAdhena kUTaliGgakAnumiterapi pramAlamanAvAt / nanu zuka-gArikAdigakArAdaunA paraspara bhitro'yaGgakAro'yamapi gakAra ityAdipratyabhijJAnupapatti:(2) vyavabhedasya taviSayavAdinyA zakAmupamahArayAjena nirAkaroti, tasmAditi, bheda bhAmamAna iti ityanumatamiddhena vailakSaNana bhede middha ityarthaH, 'golamAlambata iti na tu vyatyabhedamityarthaH, 'bhAmamAne' middhe, gakAra iti buddhirgatvamAlambate na tu vyatyabhedamityarthaH / nanu paramparAmamvandhayApi vyApyatAvaccheda kanayA nAyuniSTa (1) iti hRdayamiti sv.| (1) pratyakSAgapattiriti /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambate pani pratyabhicA ca bhedaprathA copapadyate / kina matyAdika yadi na jAtistadA kolAhalapratyayo na sthAna tathA hi nagarAdau bahubhirvanAmekadocArase dUrasthenAnabhivyaktagakArAdivarNavibhAgaM kolAilamA shruuyte| na ca tatra varNAnyasya dhvanirUpasya zabdasya zrutiH vaizakSaNyenApi paramparayA zakAdyuccaritatvAnumAnasambhavaH / astu vA vAyu pakSauhatya kakaNThAdyabhihitatva(1) mAdhyau kRtya zakauyatvA - numAnamityasvaragAt kakArAderekaikatve katva-khatvAdijAtyanupapattyA teSAM bhedaM mAdhayati, 'kiJceti, 'gatvAdikamiti, gavAdijAterAvazyakatve vyaktibhedA'pyAvazyaka iti gUDhAbhimandhiH, 'kolAhalapratyayarati kolAhalavyavahAra ityarthaH, 'bahubhiH' janaiH, 'varNAnA' bahanA varNAnAM, 'dUrastheneti, dUrasthatvaM hamtAdyapekSayA na tu grAhyazabdApekSayA skhakarNavacchinnasyaiva zabdamya grahAditi dhyeyaM / 'anabhivyati anabhivyaktakavAdijAtikamityarthaH, 'kolAhalamA' zabdasamhamAcaM, 'zrayate' yat zrUyate, nadeva kolAhalavyavahAraviSaya iti shess:(2|| / tapAca varNavAvAntarakatvAdijAtimattayA apratIyamAnazabdasamUhavatvameva kolAhalatvaM tacca gatvAdijAtyabhAve na sambhavatIti bhAvaH / lmpsniinmnilaalsaanilibdhiss ss sbiikaadhyavahAraviSaya ityata pAha, 'ma ceti, 'tatra' kolAhalavyavahAra (1) zukakaNTAdyuJcaritatvamiti kha0 / (2) iti bhAva iti k.|
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ .... . taavcintaamoN|. . . saviSAvapi tathA pratyayaprasAcca / gakArAdiprApi teSAM parasparabhedAmahAt kolAhaladhauriti cet, na, neSu vaidhAbhAvAt tadabhAve'nyonyAbhAvasyAbhAvAta kharUpagrahaNAt samIpe bahugakAreSu bhedAbhAvena tadagrahe kolAhaladhIprasaGgAcca / anekavarNAcAraNasya to tutve dUre'pi tdprtyyaapktH| tasmAdavazyaM gatvAdiAtirupeyA yadagrahe gakArAdigrahepi kolAhalabuddhi vyavahAraviSaya ityAzahate, 'gakArAdauti, 'parasparabhedApahAditi parasparaniSTo yA bhedastasyAgrahAdityarthaH, vaidhAnyonyAbhAvasnarUpAn bhedAn krameNa vikalya dUSayati, teviti, gatlAdimAtespathAmabhyupagamAditi bhAvaH / tadabhAve' vaidhAbhAve, 'anyonyAbhAvasthAbhAvAditi anyonyAbhAvasya vaidhAvyApyatvAditi bhAvaH / manu vaidhAstarAbhAve'pi svarUpameva tAdAtmyena vaidharmyamastu svarUpameva vA bhedI nAnyaH tasya bhedakhenAgrahAt kolAhalapratyayaH sthAdityastarasAdavidhamAnabhedAgraho niyAmako vidyamAnabhedAyaho veti vikalpya zrAdye doSamAra, 'samIpa iti, bahugakAreSu' bahubhivakariteSu gakAreSu, 'tadagraha iti. tad he ca tavAnyathAkhyAtyApatiriti bhAvaH / dvitIye doSamAha, 'ameketi, 'tahetutve' kocAisadhauhetutve, 'dUre'pauti, bahubhirekadA gakArocAraNe'pauti meSaH, 'avazyaM malAdivAtiriti, gatvAdijAtyandhupagame'nekagakArAdibakiragatyA vidyatIti bhaavH| nanu santu kolAhalabuddhi-yapadezAnya
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdArayaturIca dAnityatAvAdaH / sAvati, tadabhivyanpravamerautAr3anAderabhAvAt / naca varNAbhivyaJjakA rava dhvaniSyaznakAH, sannidhAne'pi zrU mANe varNe sacchravaNaprasaGgAt / na ca varNAbhivyaJjaka vAyubhireva dUre dhvanimAcamabhivyajyate, kavyaJjakasya gavyanjana va varNavyaJjakasya dhvanivyaJjane'sAmathyAt tatsamarthazajJAderabhAvAcca / na ca tatra zabdatvameva pratIyate na zabdaH, vyaktyagra he jAtyagrahAt / na cAbhivyaJjako vAyureva kolAhalatvena pratIyate, zabdatvena pratyayAt sthale, ' tadabhivyaJjaketi dhvanyutpAdaketyarthaH, dhvanInAmanityatayA (1) yathAzrutAGgateH / ' dhvanivyaJjakAH' dhvanyutpAdakAH / 'dUra iti dUratvahakArAdityarthaH tathAca manidhAne'pi dhvaniyata eva vyaJjakAbhAvAt na zrUyata iti bhAvaH / nanu phalabalAddUratvopahiare varNavyaJjakAnAmeva tatra sAmarthaM syAdityata zrAha 'tatsama--. caiti dhvanijanaketyarthaH tathAca kRtakAraNaM vinA kathaM tatra dhvaniH syAt / na cAca dhvanau zaGkhAderna kAraNatvaM kintu etad vijAtauyadhvanAveveti vAcyaM / gauravAt mAnAbhAvAcceti bhAvaH / zra kSamAvyakrikazabdatvameva kolAhalatvaM syAdityAzaya nirAMca, 'na ceti : 'abhivyaJjaketi kakArAdivyaJjaketyarthaH zrAmANAnyomyabhedikAH parasparavibhinnA: gakArAdivyaktaya eva kolAhala - , (1) nAmanityopAditi /
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. zabdAlaturovakhayo zabdAniyatAvAdaH / vyapradezau / ali ca zabdasya ko'pi ca jAtivizeSa: zroSanAzaH yasmAt prAcyAdidigdezaviziSTazajAprabhavatvamanumoyate, avyapadesyatve'pi ikSudhaurAdimAdhuryAvAntaravattatsattvAt / anyathA digdezaviziSTazaGkAdaunAM grahe zrotrasyAsAmarthyAt tatpratItirna svAdeva / tathApi gatvAdinA parAparabhAvAnupapattyA zukAdi thAnupapattyA gatvAdikA jAtayaH evamapi zakAdibhavA ekaikA eka santu kakArAdivyAya dUtyata pAha, 'asti ceti, 'yasmAt' jAtivizeSAGketoH, 'prAdhAdauti, tathAca zatakakAravasthApi tatsaddeprabhavatvarUpavaijAtyabhedAbheda iti bhAvaH / nanu prAcauprabhavatvAderjAtirUpatva eva nadAzrayakakArAdInAM nAnAtvaM tadeva kuna iti cet, na, prAdhAdiprabhavakIyAyakaikakakArAdiviSayakatvameva tAdRzaSyakriya-- he'pi prAcyAdiprabhavat tadaprabhavatvamandehAt prANyAdiprabhavatvAdergabAdivyApyajAtivizeSatvAvazyakatvAn jAtivizeSasvIkAre ca doSavamAt tAdRzAtyagrahakAle eva tAdRAmaMzAzopapattaH, ityazca kadamagosakanyAyema zabdotpattau anyathA ekavyako prAcIbhavatvAderasambha-- vAt vauci-taraGganyAyanotpattau ca dezAntare'pi tAdRzazabdajaza hotpatyA dezAntara janyatAvacchedakajAtyA maramamAsa, maharita dRSTAntAdha, zakAdikamapi bodhyaM / 'travyapadesyatve'pi' kasyacit padayA, snsilililaabchi, 'naa' aatmsipi bhAvAn / 'nayA sAibhavelAbADIkAre, siyAmaramA KA .
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyacintAmaNe .... makArAdiSu na jAtivizeSA iti cet, zukakakA sadiSu katvAdivyAcyA nAnAjAtibhinnA tayA pratyeka zukakakArAdiSu zukAdiprabhavatvamanumAya tayavahAraH, na tu zukakakArAdiSu ekA jAtirasti zukaprabhavatvAdhanumApikA tayavahArakArikA vA, gatvAdinA sakaraprasaGgAta, gatvantu na nAnA ananugatatvena tato'nugatavyavahArAnupapatteH / ataeva tAratvamapi gatvAdi. vyApya-vyApakabhAvAnupapattyetyarthaH, gatvazUnye'pi khakArAdau zukAdiprabhavatvajAtisattvAt zukAdiprabhavatvazUnye'pyanyaprabhavagakArAdau matvA donA sattvAditi bhAvaH / 'tayA' gatvavyApyanAmAjAtyA, zakAdiprabhavatvaM zakAdiprayojyatvaM, evaM dezaprabhavatvamapi dezaprayogyatvaM, anyathA karNaprakulyavacchinne zabdajanyazabde tajjanyavAbhAvAdalamakatApatteH, zukaprayojyattizca jAtivizeSaH eka-taddezalanyatAvakedakajAtivyApaka eva, tAdRzajAteH zuka-taddezajanyatAvacchedakajAtyAnumAnaJca vyatirekiNevAnvayasahacArAbhAvAt, tAdRzajanyatAbacchedakajAtyanumAnanna tadanyademAprabhavatve'pi mati nahemaprabhavatvAdimA vyatirekiNaiva / 'tayavahAraH' zakAdiprabhavo'yaM gakAra iti vyavahAraH, 'maGkaraprasaGgAditi gatvAbhAvavati khakAre ekamabhavatvasya tadabhAvavati cAnyaprabhavagakAre gavasya ca satcAt ekamabhavagakAre nayoH samAvezAcceti bhAvaH / 'nAnA' zukaprabhavatvAdisyApya viruddha bhedena nAmA, amugamanayatavahArAnupapatteriti bhAvaH / pravarSi
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. ambAyaturomakharahe zabdAnityatAvAdaH / . vyApyaM nAnA na tu gatvaM, tanizcaye'pi gatvasandezya vyApyatAvacchedakarUpAnizcayAt / na cAnugatavyavahArAnupapattiH, sajAtIyasAkSAtkArapratibandhakatAvacchedakatvenAnugatena nAnAtAratveSvanugatavyavahArasambhavAta, sadamAne vyvhaaraasiddheH| tAratva-mandatve na jAtI sapratiyogikatvAt iti cet,na, tAratva-tArataratvAdayautkarSAdirUpA jAtivizeSA eva te cAzraye eyamANa eva gRhyante na tUtkarSAvadhyapekSAH yathA madhura kakAra-khakAramAdhAraNazukaprabhavatvaprakArakAnugatavyavahArAnupapotacApi mAnyameva tathApi tAdRzAnugatabuddhiraprAmANikautyabhipretyetyuktamiti bhAvaH / 'ata eva' gakArAnugatanyavahArAmupapattereva, 'na tu gatvamiti', nAneti zeSaH / nanu tAratvAdergavAdivyApyatve tanizcayo na sthAdityata pAna, tanizcaye'pIti tAratlAdinizcaye'pautyarthaH, 'vyApyatAvacchedaketi mAratvAdiniSThagatlAdivyANyatAvacchedakarUpAbhAdhAdityarthaH, tAratvAdervAyudharmavenAvyApyatvAditi bhAvaH / idantu pararItyA paraM pratyuttaraM, mvamate tu vyApyatvenAjJAnada zAyAmetAdRzanizcaye'pi maMza yopapasidhyA / 'anugatavyavahArAnupapattiH' kakAra-gakArAdimAdhAraNatAra-hatyAkArakAnugataSyavahArAnupattiH / 'mapratiyogikatvAt' avadhibhikapa'pAdhaunamitapaNakatvAt / 'ma tatkarSAvadhyapecAH' na vakAMvadhi
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 tAcintAmaMDI taratvAdaya utkarSavyavahAra itarasApekSAH kurvvanti tathA mandAdyapekSayA tAratvAdivyavahAra, utkarSastu jAtirUpAdanyo'sambhAvita eva, gakAre tu naivaM dhananyathAsiddhabhedapratyayabalena vaktRvizeSAnumAnavalena ca tatsitva-katvavyApyatanAnAtvasvIkArAt / tavApi . viSayiSyeva tatpratItiH / 'tAratvAdivyavahAramiti, tAratvAdijAtayaH kurvvantauti zeSaH / zrataH tAratvAdInAM jAtile siddhe vyavahArArthamavadhyapekSAyAM na doSaH / evaM vilakSaNapratItibalAttulyadRttikatve'pi tAratvaM mandatvaJca jAtidayaM ghaTatva - kalamavAdau mAnAbhAva iti ma letAdRNajAtidayamiti sampradAyaH / nanu nAnAkAreSu upAdhimeva gakArAnugatamatirastu tatkathamanugatavyavahArAfararuvar vyApakajAtitvaM gatvamyetyata zrAha 'gakAre tu maivamiti, 'mevaM' ma vyApakajAtikalpakAbhAvaH zraca hetumAra, 'ananyatheti mugadharmAvagAhipratyaya balenetyarthaH, kakAra - khakArAdimAdhAraNahtya ityAkArakAnugatapratautistvamiddheti bhAvaH / nanu devadatta - prabhavatvAdyupAdhinaivAnugata buddhyupapattau kintatprabhavatvajAtyetyata zrAha 'vakriti vaktAdivizeSo devadantaprabhavatvAdiH tathAca vaktRvizeSarUpopAdhirapi na jAtivizeSaM vinA sidyatIti tatsvIkAra zrAvazyaka - iti bhAva: / 'tamAnAtveti zukauyatvAdergala - katvavyApyamAnAjAtilamaukArAdityarthaH / cintu 'kAre tu naivamityasya yathA kala-balAdivyAmyanAmA
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAstu zabdAnityatAvAdaH / vAyurasitve zukAdikakAra - gakArAdivyaJjanavAyUma vijAtIyatvaM vAcyaM tathAca kakAravyaJjakavAyutvavyApyaM ( ) yadi zukaSarNAbhivyaJjakaSAyutvaM tadA zukakAravyaJjakavAyau) na syAt, atha vyApakaM tadA sarvvaM eva kavyaJjaka vAyavaH zukavarNAbhivyaJjakavAyavaH Qi Ni Shuang jAtyA zukaprabhavatvamanumAya koyakakAra - khakArAdisAdhAraNeSu zukayatvavyavahArastathA zakIye gakAre gatvavyApyamAnAjAtyA zukautha vamanumAtha na tadvyavahAro'pi tu gatvamyApyekajAtyaivetyarthaH, zukIyanavyApyatAyAM kiM pramANamata - vAha, 'ananyathA middhetyAdi, tathAcAnugata pratItinihAya gatvAdipratauti nirvAhAya ca gavajAteH zukatadanyagakAra sAdhAraNatve'nAyatyA tAyatvamiti bhAva ityAjaH / apare tu yatra eka eva zukauyo gakArastavaikavyaktiTatiyA zukIyatvasya jAtitvAbhAvAjjAtyA zukaprabhavatvamanumAya zukauyatvaarrer netyAha, 'kAre tu naivamiti etanmane gatvAdeH AntartivyApakatve kiM mAnamiti zaGkAyAM samAdhatte, 'ananyathetyAdi pUrvI kAryakamityAhu: / 'tavApIti, 'vAyuvRttitve' zukauyatvA dijAtInAM vAyuma 'vijAtIyatvaM' gakAravyazcaka vAyuvijAtIyalaM, 'na syAdityasya zuka (9) kakArAdivyavAgutvavyApyamiti ka0 / kakakAravyaJjakavAyAviti ka0 /
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ st ... satyacintAmachau ... sthastasmAdAyuttitve'pi tAsAM nAnAtvamAvazyakaM / athAstu strI-puMsAdigakArabhedastathApi yAvahatRbhedamanantA eva nityA varNAH pratyabhijJAnAditi cet, atyutpAda-vinAzamatIto satyAmapi sa evAyaM gakAraiti pratyabhijJA, asti hi tadanantaramapyutpAda-vinAzaprathA / na cotpAdapratItyabhedapratyabhijJayoranyatarasya parasparaM vihAyAnyabAdhakamasti, na vAnayoH parasparaM bAdhya bAdhakabhAve vinigamakaM yenai kabhrAntatvenAvirodhaH syAt / kathaM vA bhedAbhedajJAnayoranya ............. . ..... --------- varNAbhivyAcakavAyuvabhinyAdiH, 'tAmAM' zakIyatvajAtInAM, utpAdAdipratyaya-pratyabhijAyoH parasparapratibandhana pratyabhijJAyA vyatyabhedAvagAhityAsambhavenAnAyatyA tajjAtIyAbhedAvagAhanA chabdasya nityatAyAM na pramANalamiti samavadhatte, 'astyatpAdetyAdinA 'pramANayituM na zakyata ityantena / nanu yadi vyaktibhedajJAnA jJAne pratyabhijJA nadevAvirodhAya pratyabhijJAyA viSayabhedakalpanA yujyate tadeva na, parantu yadotpattyabhedavyApyatayA tajjJAnakAle kadAciyakribhedagrahaeva prathamato jAtastadA tatpratibandhakavazAt pratyabhijA na jAyataeveti vinigamanAviraheNobhayoreva pramANatayA pratyabhijJAyAmityatve pramANAvamabusamevetyata zrAha, 'kathaM veti, tathAca tAdRzabhedayo'pi taduttaravaNe'nubhavamiddhA pratyabhicAviSayabhedakalpanA
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAtvaturIvakha zabdAnityatAvAdaH / araiAritaM paraspara pratibandhakatvaM paribhUya prathamaM tayIresave'pyaparotpattiprasaGga iti saGkaTapraviSTatvena pratyabhijJAnaM zabdanityatve pramANayituM na zakyate / nabhyevamutpattimatvAdinApyanityatvasiddhiH kathaM, itthaM, utpAdAdibuddhi- pratyabhijJayorapyavazyaM viSayabhedaH, ekaviSayatve virodhenaikAnantaramaparAmutpattiprasaGgAt / evacca bhede bhAsamAne pratyabhijJAyAH sajAtIyatvaM viSayo na vyaktyabhedaH / na caivaM taJjAtIyo'yamiti syAt na tu so'yamiti vAcyaM / tajjAtIyatvapratIterapi so'yamityAkAradarzanAt yathA saiveyaM gAthA tadevedamauSadhaM bahubhiH kRtaM mayApi pratyahaM kriyamANamastItyAdau / na 1 989 vinA kathaM syAdityarthaH, 'iti maGkaTeti, tathAca pratyabhijJA tajjAtauyAbhedAvalamvaneti bhAvaH / nanUtpAdAdipratyayAnAmeva viSayabhedaH kalpyatAM vinigamakAbhAvAt itthaJca kathaM teSAM zabdAnityatve pramANatvamityAzaGkate, 'manviti, siddhAntayati, 'ityamiti, pratyabhijJAyAjAtIyatvAvagAhane sAdhakamAha, 'evacceti, 'vyaktyabheda: tAtviAvacchinnapratiyogitAkabhedAbhAva:, 'iti syAt' ityabhilApaH syAt / manu gAthAvRttitaititvamAnupUva itthaJca tAvadvarNasamUhasyAnupUrvI me tasya ca nityaikatayA tattvAvacchinnAbheda viSayatvaM naivopapattau tatpratyabhizrAcAyAtoyavAvalambanamasambhavad krikramevetyata zrAnupUrvyA nAnA
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ bangsongju tacintAmaNI fe crasrNamAcamAnupUrvI, jarA-rAja-nadI- donAdiSu tannAnAtvAt, kintu taduccAraNAnantaramuccAraNaM tajjJAnAnantaraM jJAnaM vA taca nAneti tahatau gAthApi nAmaiva / nacAmede bhAsamAne utpAdAdibuddhirevAnyasyotpAdAdikamavagAhate, gakAragatatvapratIterbhrAntatvaprasaGgAt / na veSTApattiH, abhede bhAsamAne taruiDadharmavazvabhramAnudayAt vinigamakAbhAvenobhayasyApi rana Hrayati, 'nauti, tacca nAneni, tathAca tAdRzAnupUrvyA tattatvAdibhedAbhAvasya tAdRzAnupUrvI rUpe dantvaviziSTabezizyAvagAchitvaM na sambhavati tAdRzAnupUrvyA idAnImamattvena vizeSaNaviSayaka tajJAnAsambhavAt zratastAdRzAnupUrvI samAnajAtIyAnupUva bhedAbhAva evaM viSayo vAcyaH tathAca tadeva tajjAtIyavAvagAhanamiti bhAva: / 'iti' itihetoH, 'tatI' tAdRzAnupUrvomato 'gakAragatatvapratIteH' pUrvAnubhUtagakArAdbhivo'yaM gakAraiti pratIte:, 'abhede bhAgamAne' prathamaM bhedAbhAvarUpavizeSadarzane virodhini sati, 'tadiruddhadharmAvannabhramAnudayAt tadviparItajJAnAnudathAt, "vinigamanAviraheNeti, (1) ubhayoryAthArthyAcca utpAdAdipratyayasya tadIyopAdAnAdiviSayakatve pratyabhijJAyAzca tAtIyatvA (1) vinigamakA bhASenetyatra vinigamanAvirahe yati kasyacinmUlapustakasya pATha: /
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... zabdAkhAturopa bhabdAniyavAvAdaH / yathArthatvAca, kutastahiM tasyA abhedo viSayaH, yA prathama nabhedaprathA atarava dasave tadadhAmAt cit sA bhAnatA, samAdhava bhedapratItiditarabAdhakAvAdhA kapa pratyAbhava na bhavati bhavantI vA tajjAtIyatvamAlambate, na tu bhAntA, vizeSadarzane shrmaanudyaat| api pa yathA zAdidhvanaunAM utpatti-vinAzapratyayAt bsthil hn sbiniini lmbaalmbiy'mini maa| shngk: pratyabhijJAyAH, 'vaca bheda pratItiriti, taditaravAdhakAnAthA' 'taditareNa pratyabhitareNa, vAdhakena' asAmAnyAnAdimA, 'vAdhyA bhAvanditA na bhavatItyarthaH, / nanu varNanAmutpAda vinAzakApanApekSayotpAdAdipratyAyAnAM bhamatvakalpaneva yusatyatAta, 'api ceti / mam gatvAdhaviSayakapratyAviSayavastImatvaM na kocA havaM nAdRzopAdhyapratisanmAne'pi jholA islApatyAdanyathA rUpavATkimapi pacuciyA baguekhAdyupAdhireva lamate'pi syAt kintu mandavamivAkhaNDadharmAntaraM koNAhasatvamata eva kAlAsaviSayakapratyacaviSayakhopanautabhAnadAyAmapi gTahItabheda kavarNastomaH kolAhala ratyA. kArako bhAnubhavaH tacca dharmAntaraM dUratvAdi yamataH mavidhAne meM rayate ityata zrAi, asti ni, 'zabdapya' varSasya, 'yAdidizA gaur3a-baGgAdidezAmAM, 'viziSTa zAsanadInAJca, 'prabhavalaM' prayovyAta, ghasAdanamauyata ityarthaH, tena zrUyamANavarNavyakImA tAhigAvaanyatve'pi ma vybhicaarH| gajhe vaiziyaM vilakSaNaputkArabastina,
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ cinmaya ': tAratvAdiviruddhadharmmasaMsargAJcAnityatve saiveyagurjarItyAdipratyabhijJA tajjAtIyatvaviSayA tathA varNa pratyabhizApi / anyathA dhvanayo'pi nityAH syuH utpatti-vi'dinA vipaJcaprabhRterupagrahaH, sahakArivizeSavazAt yantrAderapi varNotpAdakatvamate cedaM / nanu digdezaprayojya dhAsAdhAraNapad zakyatAvacchedakatvAcyA titvAnupapattirityata zrAha 'zravyapadezyatve - 'pauti zramAdhAraNapadazakayatAbhavacchedakatve'pItyarthaH, 'mAdhuryyAvAntaravaditi, 'anyathA' digAdiprayojyajAtInAmasattve, 'na nyAdeveti, tathAca tAdRzajAtyanurodhAt gakAravyaktaunAM nAnAtvAdavazyaM gakArAdyanugatamattharthaM gatvAdijAtiramyapetavyeti tadavacchinnAbhedviSayiSyeva prasthabhijJA bhaviSyatauti nyAyamatanigarbhaH / zaGkate, ' tathApIti, 'parApareti, zakayatvAdikaM kalvamamAnAdhikaraNajAtibhinnaM zravyabhicArikalavyabhicAritvAt rUpatvAdivaddaTatvAdivadeti bhAvaH / kakAragatazakayatvasya kavAvyabhicAritvAduhetoH svarUpAsiddhirityAzayena pariharati, 'zukreti / nanu katvAdivyApyAyAH zukauyatvajAtermAnAtve kakArAdAvanugataH zukauyatvavyavahAraH kathaM syAdata zrAha, 'tayA ceti (1) tAdRzamAnAjAtyA cetyarthaH, 'zukAdiprabhavatvaM' tatprayojyatvaM, zaGkhate, 'na ceti, 9) mirasyati, 'galAdineti, galaM vinA zukauyalaM kAre zukIya vibhA ca gatvaM svogakAre varttamAnaM zakIyakAre mithaH saurNabhiti bhAvaH / (1) 'satya' tathA 'tipAThaH kacimmanapustake varttata iti / (9) vRyAkhyAne 'na free 'ma cetipATho yujyate /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhandAkhaturIyakhaNe zabdAnityatAvAdaH / bhAnu bhAbhiyA gatvAdikameva zukauyatvAdiyA nAnA karSa mocate ityata pAi, 'gatvanviti, 'ananugatatveneti, yadyapi nAnAsir glsaanir'miaar' laar`aar'mbiy'shsaanmAya tenaiva gaNezazakatAvacchedakajAnimadarNatvenaiva kA(1) anugamagakAravyavahAraH sambhavatyeva tAdRzopAdhyapratisandhAne'pi gakArAnugatamatyA anugatatvamaukAre tu zukaprabhavatvAdyupArapratimandhAne'pi koka gakArAdinAnAvaNemvanugatamatyanurodhAt teSvapi zukaprayojyajAtiprasaGgo duriH, tathApi zakAditatsatprANiprayojyajAtiyadi kAvAdipaJcAzamAtiyApikA tadA prANizatamamucariteSu kakArAdipazcApadaNeSa tattatmANiprayojyajAtimatasvIkAre'tirikapanAnAtikanyanAgauravaM sthAt kalAdipazcA gajAtInAM sattatrANiprayojya. jAtivyApakatve tu prANizatasamuccariteyvapi kAdipaJcAzadarNaSa kalAdayaH paJcAdeva jAtayo na tu zatAni ityeva gatlAdijAtera nugatale mukhayuktiH, idantu bodhyaM katyavyAyazakarabhava-tattadRzaprabhavatAratvameka evaM khakArAdivarNAntarevapi janyatApacchedakamAterananupagame'pi satyabhAvAdanyathA ekoyatna-taraMgapramatva-tAravAdInAM jAtimAGga pitteH zukamabhavatva:tahezaprabhavatva-tArakhaMcAnIyamAkSAtkAra pratibandhakatAvacchedakazabdajAtityAdhupAdhibhireva kakArAdi civA yadezIyakakArAdicApa zakIyatvAdyanugatabuddheH sambhavAn zakakalameva mAmAnya nahyAppaJca tArakha-taddezaprabhavatvamekaM zukagakAram tadaMzaprabhavatAra camatvena jAtiyakhaukAre mAidityapi vadanti / ataeveti / 69) gayaTema gagozabodhanAditi bhAvaH /
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ laalnly', sntu naa ljjn mhissmtaa mnd n klaantihiikhini mulaan smaa, 'nnsi ti, aanaarklibini, maanuss biliin aamiaaksslaan ni maakh| aadhkhaanaalaathiy'aanimaai yaay' / sntu laal laalaam ruuhmaar'-jaabintu naar' mnsthaa: r'uury glaabiy'aam, 'l imi, mskimi, 'mAtoyeti, itthaca nagakArAdayaM zabdastAra ityaca paJcamyartha: tAdayoM, ny' maadhyaamnir'hmnaanggaanismndhi maaathm mlin, nn sndhaar'aassaay'ddhaandhaanianaabskraanimaam s aandhaar'hmaanggaalii| l tb jaabiniim naaloji sbaamgr'ihmn r'aamaamaakhilkm eks li baam| nkh ami naaiy'aa kbi arth mntraannaar'iiHkhmini siimaabndi maay'uumiikssmaani iy'aa saamaanthaasnimndhnaannyjl lhmaar'aar'khilaandh m maahr'ii mntr hy'ebi smblibaa shaa, ai dbi naay'aakkaatt maal sbaai'payA mandatvamityayupagamAna, zrataeva kuvalayamahalAdullaSTaM vizvamahatva hy'nyjaabi baa naagin sbni bibsbaabuH junaniy'tbi siimaabl: aliH daay'ii lilaakhillithnaath bimaar`sstt jl ityapi prayogo na yAdakamAlApekSayA utkarSasvAparamAvApekaaadhkhaan kintu sthaanaalilnguninmaaer'i
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ pamdAyaturIpakhar3e praabdaanitytaavaadH| . sAvarthameva pacamyarthaH, taJca paribhASAmAkSAtkArapratibandhakatAvacchedakImatanAtipayaMvamitasya utkarSapadArthasya ekadeze parimANe'sthita tena kubasayamahattvAtmakaparimANagocaramAdAtkAra prativandhakatApaledakobhatajAtyAyo vilyamahattvamityAkAra evaM sapAdhayabodhaH, aapilmlssnnmniieigy'aabddhmtbnaalaajaabsniy'mr'uulaabini mikhaanaathin| pare tu tumyavyaktitikamapi tAratvaM mandalaca mekaM kinta jAtivayameva vilakSAbhutimilAta gharava-kaNa mAviyobhaidai pramANAvirahAdekyakhaukArAtathAca gakArAdhi yanmandala narani sahakArAvadhikamma sAratvasya virahAsAgakA rAmadhikatAra cava rAmamanAbadhiyameva paJcavarSaH / na ca tArApanya sAvadhika jAnilaM ma syAt, aprayojakavAda nyathA saMyogAdeH bhAvadhika guNAvaM na sAditi saMyogAdayo'pi niSpaniyogikA prayeli kiMvA dUdhA:. eraca mukha mAyamacanvAdalAI virUpAkApamityatrApi nIjako pAyathayodhaH kathitadizA aSTamahatamyApamA mahatvamA ukAra manipratibandha kasye pramA. NAbhAvAt manikarSavira hAdeva mahattvAratamya mudramya parimANA sambhavAt anyathA navApyapratIkAra ghaTamacannA maganamAsamehikamukhAlA vargasukhamityAdI tAdRzAmagAvAn gaganamA cAdirghaTamahattvakAsAtkAra pratyAvirodhitvAya kina lAgavacityameva padhanyarthaH, sa coskarSapadavAcyAtmaka evotkarSapada myAmvitaH, tathAca sumanAmadhAlAvadhika yadutkarSapadavAtha nadidhyama satyamityAkArakaeva sAvazyodha: tamAmArghakapadottarapa myAmAnAnAvikamArthA
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ sacintAmane adhitvasya tadguNotkarSabhimAttikharUpamambandhenaiva utkarSapadArtha dharSiNi anvayabodhaM prati mAkAjavAdeva vizvamahatyAdurASTaM kuvalayamahAnamityAdiprayogasthAsambhavAditi prAjaH / svatantrAstu tAratvatyamutkarSatvAdikazcAkhaNDameva dharmAntaraM khaukuSA- ' zAmasyaiva sAvadhilamAzrayantaH kathitaSyavahAramupapAdayanti, saJciya / bhahate, 'tArakheti, 'sapratiyogikatvAditi khetarajJAnAdhaunapratyakSamAmAnyakatvAdityarthaH, brAhmaNatvAdilAtau vyabhicArasattve'pi svarUpAsiyA pariharati, 'tAratvetyAdinA, 'utkarSarUpA iti jAtile hetugarbhavizeSaNaM, ataeva vatyati, 'utkarSasvityAdi, 'na tini jndh abghiaalssaadbaa l buni durl:| naSevamAzrayagrahottaramevAyaM sAra ityAdivyabahAraH syAdata zrAda, 'utkarSaSyavahAramiti jatkarSArthakatara-tamAdiprayogamityarthaH, itarasApekSA iti vadharbhikayA sajAtIyagocaramAkSAtkArapratibandhakatAvacchedakAtimattvastakSaNotkarSala buddhyA sahakatA ityarthaH, 'kurvantItyasya madhurAdizabdottaramiti zeSaH, prakRtizayayorguNa-karmaNoranyatarasyoskarSa eva tara-tamayoranubhAmanAt iti bhAvaH / 'mandAdyapekSayeti mandAdijJAnamapekSyetyarthaH, 'tAratvAdivyavahAramiti, 'tAratva-tArataralAdayaH' 'kurvantauti ca dayamanuSajyate, tathAcAzrayamantrikarSAicchamANe'pi tAravAdau zabdasAkSAtkArapratibandhakatAvacchedakajAtisvalakSaNatAratvaM na sajhautamatamsadAnauM na tAratvavyavahAratA yeNeva tArakhAdaunAM tArapadazakyatAvacchedakatvAditi bhAvaH / nanu gakArasyotkarSavattve madhurataro rasa ityAdika dava gataraH zabda ityapi
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ : mujaahiid mujaaninaa| vyavahAra syAdata prAra, 'gakAre tu naivamiti gazabde tu na madhurAdibhakcha evotkarSArthakatara-tamAdivyavahAra ityarthaH, gakArasya gapadazakyatAbhavabhedakatayA majAtIyasAkSAtkArapratibandhakatAvachedakajAtimayamAnasya tara-tamAdinyavahAraM pratyakiJcitkaratvAditi bhaavH| nanu / 'gakAro notkarSavAm tara-tamapratyayAprakRtizabdalAdanyathA kalAdinA mahAraprasaGgAdata prAi, 'ananyatheti, 'bheda: vailakSaNyaM, 'vaktavizeSaH' shukaadiH| nanu zakIyatvAdyutkarSamya zabdattile katyAdibhiH mAjhya'bhiyA mAmAtvaM vAcyaM tadaraM vyaJcakavAyuniSThamekaikaM lAghavAt tatkalyatA pAzrayavyaGgyatvalakSaNaparamparAmambandheneta tAdRzokajAtyA gakArAdiSu zakIyatvavyavahAramambhavAdata pAha, 'tavApoti, zakIyatvAdijAteriti rossH| tAmAM' koyatvAdijAtInA, zakate, 'ati, anantA eveti, nityAbhireva tattavarNavyaktibhinadAranumAnamambhavAditi bhaavH| 'pratyabhijJAnAditi ma pavAyaM zakIyaH kakAra ityAdipratyabhijJAnAdityarthaH, nirasthati, asi hotyAdinA 'na zakyate' ityantena, 'bAdhaka' aprAmAeyajJApaka, 'anayoriti sa evAyaM makAro nAyaM tahakAra hatyAkArakabhedAbhedajJAnayorityarthaH, 'bhedo'tra vaidhamya, idAnImutpannatyAdikamityapi kcit| 'majhaTapraviSTatveneti nityatAyAhakadharmamAdhakatayA sandigdhavenetyarthaH / nanUkradizotpattimattvajJAnamapi masTapraviSTameveti tadapi kathamanityatve pramANIkarttavyamityAzaGkAte, 'namvevamiti, uttarayati, ityamiti, 'virodheneti, pUrvAnubhUtavyakribhedamvedAnI mutpAdasya pamiyo dhyAvartakadharmatvena paraspara yahavirodhitvAditi bhAvaH / vi., SayabhedamAra, 'evaJceti 'na vyAvabhedaH' na pUrvAnubhUtatAdAnAva
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ binAbhedaH, 'iti syAt' ityAkArAbhilApaH syAt, tambAtIyaseti / ma cai namAnIyo'yaM gakAraH so'yaM gakAraratyanubhavayolakSayAnubhavApaNApapramazaH, prathame tahattigatvamAtyavacchinnasya bitIdhe tahatigatvAcavasyAbhedaH manihATagakAre bhAmataratyeva sphuTataravephazayasambhavAt / yattu tabjAtIyo'yaM gakAra ityatra gavajAtyavachinnasya sa evArtha gakAra ityAca gatyAvacchinnasya cAbhedo bhAsate ityeva bailapaNamiti tanucha, tathA satyayaM ghaTo ghaTaityadevAyaM bhakAro gakAraityanvayasya uddezyavidheyatAvacchedakayorekyenAsambhavAporiti dhyeyaM / manu zrAmupUbauM vizeSAvacchinnatattavarNastomaparyAvamitayoH pUrvAparagAthAvyadhorevAbhedasambhavAt sevecaM gAthA ityA bhabdanityatAvAdinA mate tajjAtIyavasthAvagAhanamasiddhamata zAha, 'na hauti, maunilokasyAnupUvvauM sampAdayitumAi, 'tajJAneti, vyAkhyAtanAvametat / nanu sannikaTagakArasya pratyabhijJAyAH pUrthAsujhatavyaktyabhedasiddhAvutpantimatvAtItAvanyadauthotpattirbhAsate ityeva viSayabhedaH kiM na svAdityAmate, 'ma ceti, miraspati, 'gakAragataveti, 'abheda iti pUrvAbhabhUtavyayabhedasya nidhayadabhAyAM tadisadasyadAnaumutpadyamAnatvAdidharmasya camAsambhavA dityarthaH, pUrvAnubhUtatayaktitvasyAdhunAtanotpatyabhAvAvacchedakAthA taTyabhiAtvasyaiva vyAvasakadharmadarzanavidhayA'dhunAtanotpattimatvabhramavirodhitvAditi bhAvaH / nanu 'nAkiyAvacchedenAdhumAtanotpatyabhAvasthA nizcayadabhAyAmevAdhumAyama paSo gakAra iti bhrame bAdhakAbhAva isthata sAha, 'vinigamaveti, 'ubhayati sa evAyamidAnomutpatro'yamiti sAmAvotyarthaH /
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ : ghur'aanur'iiy'aa jaaninaa| nAza-tAratvAdipratItInAM prtybhijnyaanblenopaadhiktvaat| na ca varNeSu tAratvenaiva bhAsamAnA dhvanayaupAdhayaH sambhavanti, na tu dhvaniSu varNAstajanakakaNThasAlkhAdyabhighAtAbhAvAditi vaacc| varNoccAraNadazAyAmapi gurjarokAdijanakAnAmabhAvAt / tasmAt utpatti-vinAza-tAratvAdipratyayasya pratyabhijJAnasya ca tulyatve hayorapi nityatvamanityatvaM vaa| na cobhayorapi pRcchati, 'kutastauti, 'tamyA:' pratyabhijJAyAH, 'abhedaH' pUrvAnubhUtavyatyabhedaH, uttaraM, 'yati. 'kvacin' ektyAdau, 'mA' bhadrajatamitiprabhijJA, 'taditareti pratyabhijJetarasya bAdhakapramANasya bAdhyA netyarthaH / 'na tu bhrAntyasya vyaktyabhedAnavagAhitayetyAdiH, 'vizeSasya' vyaktyabhedasya, 'darzane' virodhini matauti zeSaH / manu gatvAdikamakhaNDopAdhirUpamavAsvityataH pratibandhimAi, 'api ceti / 'pratyabhijJAnabaleneti maitreyaM gurjarItyAdi pratyabhijAbale ne yarthaH, 'aupAdhikatvAditi bhAcAtparamparayA vaanynisstthotpaadaadivissykvaadityrthH| 'upAdhayaH sambhavantauti varNaniSThatathA pratIyamAnamyotpAdAderAzrayAH mambhavantItyarthaH, 'tajanaketi dhvanyutpAdadazAyAM varNajanakakaNThAdyabhighAtAbhAvAdityarthaH / na ca tadAnauM varNAnutpAdi'pi smayaMmAnataniSThotpAdAdireva sAkSAt paramparayA dhvamau bhAmata rati bAtham / tadAnauM varNAbhAve tasmAnidhyarUpadoSavirahAta AzrayamA(1) anu gatvAdyaviSayaketyAdiH pratibandhimAha api cetItyantaH pAThaH kvacit . TIkApulake vartate, paranvayameva pAThA samIcInatvena pratibhAti / 58
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ nityatvameva, uktanyAyena pratyabhiprAyAstajjAnIyatvadipayatvAt / kiSya yadi vyaGgyaH zabdaH svAt tadA lokabhASe ghaTasyeva vyaJjakAbhAve zabdasyAnupalambhAt tatsaMzayaH syAt, na tvidAnIM zabdo nAstauti nidhyarUpaparamparAsambandhavirahAcca sAcAt paramparayA vA na bhAnasambhavaityabhiprAyAt / 'varNaccAraNaMti, tathAca varNoccAraNaTzAyAmapi na dhvanerutpAdaniyama iti bhAvaH / idantu samAdhisaukaryyAdutaM / vastusastu varNAnutpAde'pi tAyuniSThotpAdAdestaniSThatAratvAdivai sacaSyasya dhvaniniSThotpAda- vimAza- tAratvAdipratItInAM sAcAt paramparayA vA viSayatvasambhavAdityapi bodhyaM / 'ubhayo:' dhvani-varNayo:, 'jananyAyeneti dhvanau sAcAtsamvannotpAdAdipratyayasya bhramatprasaGgenetyarthaH, 'pratyabhijJAyAH' seveyaM gurjarItyAdipratyabhijJAyAH, 'tajAtIyatva viSacatvAditi tajjAtIyatvAdiviSayakatvasyaiva tvayAnumatatvAdityarthaH, 'tajjAtIyatvAdipadAt sarjarItvAdyavacchinnapratiyogitAkatasAbhedaparigrahaH / nanu lAghavADanerapi nityatvAbhyupagame sAcAtsambandhenotpAdAdipratyayasya bhramatvamevopeyata dUtyascerAha, 'kiceti, 'vAhmAlokAbhAva iti vAhyA lokasya ghaTAdivyaJjakasyAbhAve ityarthaH, 'kAbhAva hRti vilakSaNavAyusaMyogarUpavyaJjakasyAbhAva ityarthaH, 'tatsaMzayaH syAditi zabdasaMzayaH syAdityarthaH, 'nikhayaH prAtyakSikacithaH, pratiyogi bhattasannikarSAdItara sakalapragiyomyupalambhakasadaaareparabhAvayA hikAyA prabhAvAditi bhAvaH / idamapyApAtataH
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ mandAsyaturIyasa ebdAnityatAvAdaH | niSayaH tasmAdavarSo na nityo'nityo vA sapane VE (9) zabdAbhAvapratyacale pratiyogimanikarSAdimadhye vyacakavA busaMyogasyApi pravezena tAdRzAnupalabdhisattvAt (?) prabhAvabhedena yogyAnupasadhibhedAt shaabdeyaanupaadeytvaat| vastutastu ghaTAdipratibandhireva zabdAnityatve mAnaM tathApyekajAtIyAnAM sarveSAM ghaTAnAmekatva nityatvasya ca lAghavenaucityAt zravayavamaMyogAdInAM vyaJjakatayaivopasambhakAdAcitkatva nirvAhAt utpAdAdipratyayasyAnyotpAdAdimAdAyaiva sambhavAt / nanu tAzavena tatsamavetanAzatvaMna ca nAzya-nAzakabhAvAt kapAlanAze ghaTamAzasya duritayA ghaTasya nityatvAsambhavaH / na ca jAtyAdinAzavAraNAya svapratiyogijanyatvasya nAzakatAvacchedakasambandhatayA ghaTAdernityatvena pratiyogijanyatvavirahAdeva na nAzaiti vAcyam / lAghavAt svapratiyogisamavetalava nAgakatAvacchedakamambandhatvAdanantaghaTAdikalpanAyAH phagnamukhalAt satyena dhvaMsana nAbhya-nAzaka bhAvAntarAdeva jAtyAderanAbhyavopapatteH anantapratiyogijanyatvasya nAzakatAvacchedakasamanyavakalpanAmapecyA tirivAnAdhyanAzakabhAvakalpanAyA laghutvAditi cet, na tulyayuktyA kapAla kapAslikAderapi nityalasya sutalAt tanAzena ghaTAdinAzasya durvvacasvAt / kiJcaitraM sugvAdipratibandhirapi tatra mAnaM tatrApi pUrvavarSAnubhUtameva sukhamapi varSe'nubhUyata iti pratyabhiprAmatvAdityAstAM vistaraH / 'na nitya iti na dhvaMsApratiyogItyarthaH, (1) sAdRzAnupalabdhisambhavAditi 70 /
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyutpattimata, asmadAdivahirindriyamA sati jAtimatvAta asmadAdipratyakSaguNatvAdA, zrAtmaikatvapratyakSatvapakSe pratyakSavizeSaguNatvAt vyApakasamaveta lAghavAdA, 'anitya iti dhvaMma pratiyogautyarthaH, 'sattve satIti, svamatenAthaM hetu:, 'asmadAdauti, nityaguNAdau vyabhicAravAraNAya satyantaM mAnasetaralaukikapratyacaviSayatvArthakaM zrAtmani vyabhicAravAraNAya mAnasetareti zrAdyAnyabhinnazabdasya pacatvAt pacatAva - chedakasAmAnAdhikaraNyena sAdhyasiddhesyatvAdA na bhAgAmiddhideoSAya, sAmAnyAdau vyabhicAravAraNAya 'jAtimattvAditi, jAtipadaM samaveta mAtraparamiti bhAvaH / lAghavAdAha, 'zrasmadAdIni laukikapratyacaviSayaguNatvAdityarthaH zrAtmani jAtyAdau vyabhicAraarture 'guNeti, nityaguNe ca vyabhicAravAraNAya viSayAntaM / myAtmakatva - parimANayorvyabhicAra ityatazrAha 'zrAtmaikaleti, tatparimANamapi bodhyaM, 'vizeSaguNatvAditi, kaukikapratyacaviSayetyatrApi sambadhyate, 'vyApakasamaveteti vibhumabhave tetyarthaH / yadyapyana vyApakasamaveteti vyarthaM, tathApi vyApaka samaveta vizeSaguNatvAt pratyacavizeSaguNatvAditi hetudvaye tAtpayyeM, prathame vyApakatvaM dravyatvavyApyajAtirahitatvaM tena bhagavAnAdau na vyabhicAraH / na ca dvitIyahetoH pUrvvAdabhedaH, ana vizeSapradasya saMkhyA - parimANAnyaparatvAt zrAtmasamavetAnyaparatvAdA, taca vizeSaguNapadasya paribhASikatatparamyAt zrataeva gauravAtparityAgenAnyakhopAdAnuM / yadA vizeSapadaM ,
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ +INSAHARAN : 1 - 1 pratyakSavizeSaguNatvAta, canAtmapratyakSaguNatvAt avyA pyattitvAta, rezvaranAmazca na tathA, tatprayokakAraNAbhAvAta, pahirindriyavyavasthA hetuguNatvAta, bhUtapratyakSa pratyakSAnvitaM tathAca pratyacavizeSaguNa iti SaSThIsamAsAt pratyakSavizeSaviSayaguNatvAdityarthaH phalitaH, pratyacasya vizeSomAnasetaralaukikavarUpa iti / na ca tanaye naulAderekaikatayA nityatayA ca ghaTAdirUpe vyabhicAra iti vaacyN| tasyApi pakSamamatvAditi(1) na kaapynuppttiH| eka eva hetuH parantu tanmate rUpAderekaikatayA nityatathA na tatra vyabhicAravAraNAya mamavetAntaM, pratyakSapadaJcAramantraye bhagavajJAnAdau vyabhicAraNAyetyapi draSTavyaM iti sujavaH / 'anAtmapratyavaguNatvAditi pratyakSatve satyAtmAnyaguNatvAdinyathaH, prAtmakavAdI vyabhicAravAraNAyAtmAnyeti, 'pratyakSapadAnantaraM 'vizeSetipAThe pratyavizeSolaukikapratyakSa ityarthaH, 'vyApyattitvAditi samavAyasambandhamAvacchinnatikavAdityarthaH, saMyogAtyantAbhAvAdI nityarUpAderapi kAle'vacchinnattikatvAt mityarUpAdau vyabhicAravAraNAya mmvaaysmbndheneti| 'na nathA' nAzApyavRtti, tatprayojaketi avyApyattitAsAdhaketyarthaH, 'kAraNAbhAvAt' pramANAbhAvAt, pareSAM mandasyAnyApyattitve vivAdAt / hetvantara mAha, 'vahiriti vahirindriyayAhyaguNavAdityarthaH, 'bhUtapratyakSaguNatvAditi pratyakSale mati bhutaguNavAdityarthaH, jAtmakatva-parimANayoryabhicAravAraNAya bhUteti, (9 tathAca pakSe pakSasame vyabhicArI na doSAyeti bhAvaH / .. ... ..... ... ..
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ "mayo: betatvaM upAdhiH sarvvaca varNAtmakazabdapakSIkaraNe vyomaguNeSanityeSu dhvaniSu sAdhyAvyApakatvAt sparzavatpadasya pakSamASavyAvarttakatvena pacetaratvAcceti / yadA ca varNA eva na nityAstadA kaiva kathA puruSavivakSAdhInAnupUrvyAdiviziSTavarNasamuharUpANAM padAnAM, kutastarAcca tatsamUharUpasya vAkyasya kutastamAzca tatsamUhasya vedasyeti / iti zrImadgaGgeopAdhyAyaviracite tattvacintAmaNau zabdAkhyaturIyakhaNDe zabdAnityatAvAda siddhAntaH // " vetatvamiti, mAdhanavyApakatA parihArAya 'svarNavaditi, 'sarvvaceti sarvvasAdhye ityarthaH, 'varNAtmaketi tathAca dhvaneH paJcavahirbhUtatvAttatra mAdhyavyApakatvamiti bhAvaH / dhvanerapi nityalamate vAyavIyatvamate ca taca sAdhyAdhyApakatvAsambhavAdAha, 'sparzavaditi, 'patramAtravyAvarttakatveneti Gararato madhye pakSamAcasyaiva vyAvarttakatvenetyarthaH, yathAzrute parimANAderapi vyAvarttanAdamaGgateH, 'pacetaratvAditi pacetaratvatulyatvAdityarthaH / manu mAstu varNo nityastathApi padaartidAstu nityA evetyata zrAha 'yadA ceti, 'tatsamUharUpasya ' padasamUharUpasya, 'tatsamUhasya' vAkyasamUhasya // iti zrImathurAnAtha - tarkavAgIzaviracite tattvacintAmaNirase zabdAkhyaturauyakhaNDarahasye zabdAnityatAvAdaviGkAntaracaM //
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ chandAsyaturISakhahe ucchamachamavAdaH / athocchamrapracchannavAdaH / tathApi paratantra puruSa paramparAdhInatayA pravAhAvi 69 athocchavapracchannavAdarahasyaM / 4000 nanu tathAtyaprayojakaM svatantra puruSapraNau tatvarUpapauruSeyatvAnumAne vedasya dhvamApratiyogitvarUpa nityatvAbhAve'pi pravAhAvicchedarUpanityAdeva prAmAyopapattyA prAmANyAnyathAnupapattirUpAnukUlatarkavirahAdityabhiprAyeNa guruH zaGkhate, 'tathApIti vedasya dhvamApratiyogirUpamityatvAbhAve'pItyarthaH, 'paratanveti khAyayocAraNAnapecocAraNanyApUrvI bhinnAnupUrvIkatayetyarthaH svapadaM bhedapratiyogyAnupUrvoparaM / vastutastu svAzrayetisthAne svajAtIyAzrayeti vakravyaM tena paranaye varNAnAmanityatvAbhyupagame varSAnAmiva tattatmamavetAnupUrvyAapi nAzAt vAkyabhedenAnupUrvIbhedasyAvazyakatve'pi na catiH ityaca svamaye pravAhAvicchedahetutvaM tena nyAyanaye tAdRzAnu pUrvI bhicAnupUrvvaprasiddhAvapi na catiH / keci 'parataletyAdeH svasajAtIyo cArapAnapeco cAraNakAnyatayetyarthaH padaM bhedapratiyogivAkAparaM dadacca nyAyanaye ghaTAdAveva "
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ referreat cchedameva nityatvaM brUmaH iti cet, na, smRtyAcArAnumisAnAM zAkhAnAmucchedadarzanAt / syAdetat, vivAdapada prasiddhamityAhu: / tadasat, pRthukasyApUrvI nupUbrvIkavAkyaM zruvoccarite tAdRzAnupUbakavAkye pravAhAvicchedavyabhicAritvAditi dhyeyaM / 'pravAhAvicchedameveti, khasajAtIyAnadhikaraNakAla kAnyatvaM 'pravAhAviccheda:', svajAtIyanvaJca svavRttitattadAnupUrvyAzrayatvaM svasyAnupUrvI sajAtIyAnupUrvyAzrayatvaM vA tena paranaye varNAnAmanityalAbhyupagame vAkyabhedAnupUrvyo bhedasyAvazyakatve'pi na catiH, mAjAtyeca tattadAnupUbvauSThativelaca prema bheTakUTapravezAJca na pravAhAvicchedAnamugama iti bhAva: / 'zAkhAnAmiti zraSTakA maGgalAdikarttavyatAbodhakAnAmityarthaH, 'ucchedadarzanAt' sajAtIyAnadhikaraNe taptakAledarzanAt tathAca pravAhAvicchedo'siddha iti bhAvaH / pratyacasiddhavedajAtIyA zranityA evaM smRtyAcArAnumitavedAstu yAvatkAlamanaghautA zrazrutAnumitakhabhAvA niyA eva nAvacchinnA iti matyantaramAzaGkate, 'svAdetaditi zratra vedatvaM adhyayana viSayatvavyApyaM na vA. pratyacaviSayatvavyApyaM na vA zramityatvavyANaM na betyAdivipratipattividhikoTiyAdhikArmA niSedhakoTirmaGgala holA kAdyAdyAcArAmumitavedAnAM zraSTakAdibodhakasAtyanumitavedAnAJca zratIndriyatva-nityasvIkartRNAM gurUNaM, 'vivAdapadamityAdi pratyakSavedamUlaka smRtAvaMzataH siddhasAdhanavAraNAya, 'vivAdapadamiti ucchannamUlataH vivAdapadaviSaya ityarthaH idAnomA napratyacaviSayaveda samAna viSayaketareti yA
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturauvakhakhe uccnnprcchnnvaadaa| " mapUrvakodhikA smRtiH smRtyarthAnubhavAnakavedamUcA pavigIta-mahAjanapariyahotasmRtitvAt pratyakSaveda vat, nAtaH pratyakSavedamUlake'pi kadAcidivAdasambhavAt sa doSastadayasthaH, sobhAdimUlakaspativAraNAya 'bhapUrvakodhiketi, 'apUrvabodhaka vedalakSaNIyamatyantadala vivakSitaM, vedasamAnArthakatvaM vA, zrato / nyAyanaye'middhiH tanmate mterpuurvbodhktvaabhaavaat| asmanmate zrApa beda tanmate nityAnumeyavede aMzato sAdhavAraNAya 'nauti, smatidetaravAkyaM / na ca pakSatAvacchedakAvacchedena mAdhyami rahemavena aMzataH mithasAdhanasyAdoSatvAdinAdapadatvavizeSaNavaiyarthaM tadavachedena mAdhyamidveruddezatvAbhAve aMzato bAdhamyAdoSalAdapUrvabodhakabavizeSaNavaiyarthabhiti vAcyaM / pakSatAvacchedakAvacchedena mAdhyamideradeNyatve'pi aMzataH middhamAdhanaM doSAyati prAcInanathe 'vivaadpdvvishessnnopaadaanaat| vastutastu 'vivAdapade tyAdi svarUpakayanamA / pakSatA tu aSTakA: kAryyA ityAdi vishissyaiv| 'smanyarthati, bhimaviSaya-- vedana nArthAntaraM yuktaM iti smRtyaryAnubhavajanaketi veda vizeSaNaM / na naiyAyikairapyaSTakAdibodhakasmatimUlabhUtavedAbhyupagamAt simAdhana. miti vAcyaM / na hi vedasyAnubhavavirodhaH / na ca kayamammAducchedasiddhiH smRtyupapattyanantaraM vedAdhucchede'pi nasAdhanasambhavAt iti vaacy| asmatraye grahamya samavAyena sattvAditi dheyaM / 'pavigauteti, smatitvamA sobhAdimUmaghaTamAnayetyA divAkyaya yabhicAri tathApi vedabhitravAkyatvarUpaspativAdataH 'pavigIteti, 'avinI
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ca afrat ''hi' wafaari, pratyacAdimUlaketaratvamiti yAvat, zabdopajIvipramANamUlakabhrAntavAko vyabhicAravAraNAya 'mahAjanaparigRhIteti, 'mahAjana' pramAtmakapravarttakajJAnavattvaM, 'parigTahotatvaM' tajjJAyamAnArthakatvaM / na caivaM maGgamapacakAnumAnavat samAdheyaM / pratyakSakhaNDadizAmanmate zrAyurvedasya tanmate tu nityAnumeyavedasya siddhatvena ca taca vyabhicAravAraNAya 'smRtivAditi vedabhinnavAkyatvAdityarthaH / manu vedamUlakatvaM vedajanyatvaM tathAca bAdhaH smRtiM prati vedArthajJAnava hetutvAt pratyavedamUlakAtAvapi tadabhAvena dRSTAntAsiddhiyetA, vedeti, (1) 'janyatvaM' prayojyatvaM zranyathA smRtitaH zrarthaM (1) 'tathApIti, na cainaM svataH pramANa puruSA vizrAmAdandhaparamparApattiH, teSAmupadezena vedArthadarzitayA svataH prAmANyAt tathAca tadadhInameva prAmAyamastu kimIzvareNeti bhAvaH / kecittu pravAhAvicchinnatvarUpaM yanityatvaM tena afresheri ra ra prAmANyamantvityarthaH ityAjaH / 'ucchedeti, tathAca pravAhA vicchedo'siddha iti bhAvaH / smRtyAcArAnumitacAkhAnAM khata eva pracchinnavedAt tadarthajJApakatvenAnumitAt satyAdyupapattirityAha, 'syAdeta - diti, tatra vedatvaM kAdhyayanaviSayatvavyApyaM na veti vipratipattiH / pratyakSa vedamUlaka mRtAvaMzataH siddhasAdhanamityata bAtha, 'vivAdeti, ucchinnamUlavivA devartha, pratyakSa vedamUlAnyetyaca tAtparyam / nyAyAdimUlaka smRtAvaMtI vAdhAdAca, 'apUrvodhiketi, apUrvapramANiketyarthaH, vedasamAnArthetyatra tAtpa apUrdhvasyaiva vedArthatvAt vedasyApi pakSale prato bAdhAdAca, 'smRtiriti, vAjUpyasiddhyarthaM 'janaketyantaM, anyathA tasyAnubhAvakatvAnupapatteH / yantu ucchinnabedamUlatvenArthAntarAdAha, 'anaketyantaM, ucchinnasyAsatvAnna janakatvaM iti, tana, vedamUlatvamadeneva sanirAkarA, ucchivedasthApi parvvatyarthAnubhava
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ . dAyaturIyakha upabhaprazcanavAdaH / mukSakasmRtivat, vedamUlakatvaJca vedajanyAnubhavamanyatvaM jAmahArA jJAyamAnasyaiva vedasya smRtihetutayAnumAnaM, pratItya smRtau vyabhicArApatteH, tathAca vedamUlatvaM vedaprayojyatvaM rati bhaavH| astu vA janakatvameva mUlatvamityata zAha, 'jAmeti vasvAnubhavetyarthaH, kAlo vA vaathH| manu jAmavyavahitasya kAraNatvaM janakatvAcca / 'avigauseti, lobhamUlakamA tervigItatyAnagayamUmakaramarormahAanAparirahautatvAddedasyAsmRtitvAn vitayamupAnaM / mahAjanasvAdRyArthipuruSa inyavadheyamityAH / taJcinyaM, evaM hi mahAjanapadenaiva lobhamUlaka spativAraNe 'avigautapadavaiyarthyApattaH, na hi lobhamUlaka sTatira pi adUzArthi puruSaparigrahautA, kintu lobhArthiparimAhIteva, mamAdinA tathA parigrahe nyAyamUlakasmRtAvadhi tathA mambhaye vyabhicAratAdavamyApoH / anye tu smRtitvaM pAbda-tadupajIvipramANAtiriktapramANaanyapramitiviSayAthaikabhinnatve sati zabdajanyavAkyArthajJAnajanyavAkyatyaM, tega laukikavAkye nyA. yAdimUlakasmatI vede ca na vyabhicAraH, evaJca caityaM vanda tyAdivoDAgamamUlasmRtau vyabhicArAdAha, mahAjaneti, zyene gAbhicaran yajete tyAdi360 mUlakasto vyabhicAraH sAdhye vedpds| vidhiparatvena tatrabhAdhyAsattvAdisyataghAi, 'yavigIteti, vidhitvaJca niSiddhamAnakA dRSTApatipAdakavedatvamato ma kalazaM bhakSayedityAdivedAntakamto bha vyabhicAra iti vadanti / kacitta alaukikAvigautasmRtitvAditi hetvarthaH, nyAya pratyakSama le tu laukiyadhI, yUpahastismatirvigIteti, smRtitvaJca RSipraNIta zabdatvaM, tena vedasyAsatitva, mANini-manvAdikantu smatirevatyAhuH / nanu vedamUlatvaM vedaparamparAkAraNatayAmi nirbahatIti uchinvedamUlatvanAkAramata bAha, 've detIvi thaavaantrN|
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. nAcintAmaNI..... kuvindasyeva bhAmAdizcavahitasya paTe, na tu kAraNakAraraNatA, vede satyeva tatpratisandhAne smRtipraNayanAta, vedArthasmRtitA ca prasiddhisiddhA, smRtyarthazca smRtita rava upsthitH| na ca smRtyarthabodhakavedAnumAne smRtyartha na kvApi dRSTamityata pAra, 'kuvindasyeveni, 'AdinA cikaurSAparigrahaH / pUrvamataM vyavacchinatti, 'na tu kAraNa-kAraNateti, vedamUlavamiti zeSaH / nanvevaM smRtito'rtha pratItya viracitedAnaunlanasmRtau yabhicAra ityata Aha, 'vede matyeveti, 'evakAraH 'tatpratisandhAne' ityanantaraM yojyaH, vedasattve tatpratimandhAna eva smRtipraNayanAdityarthaH, tayAca tAdRzamaterevAmiddhatvena na vyabhicAra iti bhAvaH / idamApAtataH vedajanyavAkyAryAnubhavaM vinApi smatito'tha pratItya smatipraNayamasyAnubhavikatvAt / aprayojakatvanirAsAyAha, 'vedArthati vedasamAnArthasna titA mahAjanapramiddhimivetyarthaH, tathAca yadIyaM vedajanyAnubhavajanyA na syAt tadA mahAjanAnAM vedamamAnArthakaprasiddhimiddhA na syAt ityevAnukUlatarka iti bhAvaH / __ kecittu dRSTAnte sAdhyavaikalyaparihArAyA ha, 'vedArthati vedamUlamatitA cetyarthaH, dRSTAnte iti zeSa ityAhuH / namu smRtyarthasya prAgajJAnAt tadarthAnubhAvakatvena vedasthAnumAnAbhAvAt kathaM tena rUpeNAnumitabedAt sarvatra vAkyAthadhauriyanapAha, 'smtyrthshceti| 'satyarthabodhaketi satyarthayodhakatvena vedAnu
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAyaturIyakhaNDe ucchannapacchannavAdaH / rUpavedArthasya viSayatvAt vedo'nuvAdakaH jJAnAntaropanautasya vizeSaNatvena viziSTabuddhisambhavAt, pAkakRtau mAnasapratyakSAyAM pAkasya saMjJAsaMtrijJAne saMjJAyA---------...-- - --- --- ---------... ---- . .............. .. mAna ityarthaH, 'anuvAdakadati, sarvabAnena prakAreNAnumitavedArthapratyaya ityaye vakSyamANatvAditi bhAvaH / 'jAnAntareti vidhiyyAgrahItAsaMmargakasya khAvyavahitapUrvavartijJAnAntaropanautasyaiva vizeSaNavanetyarthaH, anumiteH smRtyarthAviSayakatve'poti zeSaH, 'viziSTabuddhisambhavAt' tadviziSTavuddhisambhavAt, tadvadvigevyakayureva taDiziSTabuddhitvAt, ata eva vizeSaNAnAnAnantaraM tadarahautAmamargakavizeSyajAnaM vizeSaNA viSayakamapi viziSTabuddhiH tayAcAnumite: sptyarthaviSayakavAbhAvAbAnuvAdakatvamiti bhaavH| na ca tathApi tadeva jJAnAntarabhAdAyAnuvAdakatvamiti vAcyaM / na hi yadA kadAcita pratItapratyAyakatAmAtreNAnuvAdakatvaM, tathA mati masyaivAnuvAda tApattaH, api tu mamAnakAlaunAnubhavAntara viSayaviSayaka tonijanakalaM tat, jJAnAntaraM vedajanyAnubhavamamayati nAmamaya eva tannAbhAt, "viziSTabuddhiviSayatvAsambhanAditi kAcitkaH pAThana pAmAdikaH / tadaviSayatve'pi tadiziSTadhuddhilamiyatra tanmata neva dRSTAnamAra, 'pAkakRtAviti, SaSThyarthe maptamI, 'mAnamapratyakSAyAM' mAnamasAkSAtkAre, 'pAkasyeti, agrima vazabdo'tra majAyA ityatra / sambadhyate, pAkakRtermAnamAtyace yathA pAkasya viziSTabuddhitva bhivyarthaH, tathApi hipAko na viSayaH bahirviSayakasyaukikAtyavAnane mamaso
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ dentat jAnAyathArthatve tadanuSyavasAye bhramaviSayasyeva, anyathA bhrAnta-bhrAntirApattiH na tu zabdArtho'numAnasva viSayaH tasyAsiDatvenAjanakatayA smRtyavyApakatvAt / zramAmarthyAt alaukikapratyAsantergurubhiramaGgIkArAditi bhAvaH / na ca pAkakRtermAnasapratyakSaM kathaM pAkaviziSTabuddhiH tadvizeSaNakabuddhereva affrebuddhitvAt pAkakRtermAnasapratyace pAko na vizeSaNaM svAnyava - hita pUrvavarttijJAnaviSayasyaiva tammateM vizeSaNatvAt pAkajJAnasya ca pAkakRtikAle eva nAzAditi vAcyaM / kRtyanantaraM smRtirUpapAkajJAnasattvAt kathamanyathA naiyAyikamaye'pi taca pAkabhAnaM jJAnalacaNapratyAsatterabhAvAt / 'majheti nAmaviziSTanA mipratyace yathA nAmaviziSTabuddhitvamityarthaH tacApi hi sabjJA na nAmipratyacaviSayaH sajdAyAH zabdarUpatvena cakSurAdera yogyatvAt zralaukikapratyA saptergurubhiraGgIkArAditi bhAvaH / 'jJAnAyayArthatva iti jJAnAyathArthalamate, 'tadanuvyavasAye' bhramAnuvyavasAye, 'bhramaviSayasyeveti bhramaviSayasya rajatatvAderyathA viziSTabuddhilamityarthaH, jJAnAyathArthatve ityAda 'anyatheti, 'anyathA' bhramAnuvyavasAye'pi bhramaviSayasya rajatatvAderidama vizeSaNatayA bhAne, 'saGkaraH' abhedaH bhramanenetyarthaH, satyafara mitiviSayatve bAdhakamAha, 'na liti, 'tasya' vedArthasya, 'zramiddheneti sAtyutpattipUrvamamatvena mAmAbhAvena cetyarthaH, 'ajanakatathA' tyajanakatayA, 'satya vyApakatvAt' satyamanumeyatvAt kAryeNa kAraNAnumAne vidheyakoTau kAraNasyaiva viSayatvamiti tasiddhAn
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyaturIpakhagahe upacamacchavavAdaH / / sacadI nityamanumeya evAnumitAdevArthamavadhArya mAtipraNayanasambhavAt / manvAsaMsAramapaThitasya na. .......... ... -------------- ataeva gurunaye kAryeNa kAraNAnumAne vyApakatAvacchedakamapi na bhAmate kintu vyApakamAtraM tena vinApi ukrakameNa vibhiTabuka gambhavAditi bhaavH| nayAsta kAryakA kAraNAnumAna vidheyakauTau vidheyAMze mAvAdavizeSaNatvenAkAraNabhUtasya na bhAnamityeva nasiddhAntaH, ataeva yApakatAvacchedakasya vazitvAderakAramAve'pi na bhAnAnupapattiriti mantAvatASTakAbodhakAtimUlabhUtavedasidbhAvapi tasya kathanachedAbhAvabhiddhiH kathaM kA tasyAnucchannale idAnauM na pratyakSamityatabhAra, 'ma ca veda iti, mAghacAriti zeSaH, 'nityamanumeya eveti nityamevAnumeya eveti yojanA. nityamevetyastha bharvakAlamevenyarthaH, ko kuTilA nadItyAdivaJca vyApyakarmaNi dinIyA, 'anubhavaevetyevakAreNa aindriyakatvavyavacchedaH, nathAra lAghavatamatakArAdukAnumAmAdeva taducchedAbhAvamiddhiratIndriyatvopagamena na pratyakamiti bhaavH| nanu tasyAtIndriyale kayaM tato'rthaM pratItya smatimapayanamityata pAra, 'anumitAditi, matidhArAyA pramAditvana bhavAdisateH pUrvamapi satyantarastra manvena pakSamabhavAditi bhAvaH / capa pedo na paJcAzavarNAntargataH pratyeka seSAmanityanyasAdhanena mitvamavAdhAraniriNasthAbhAvAditi vaayN| tAvadAnAta evaM 60
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ W detvaM utpattito'bhivyaktito maunikhokavadabhimAyato vAnupUrvI homavarNamASasya nirarthakatvAt / jJAnajanakasamabhivyAhArasyAnekatve vizeSAnanumAnAceti cet / ma smRtyarthajJApakatvenaiva jJAtasya vedasya smRtyarthAnumA nityo'tandriyaH kadApi kenApyanuvAryyamANo yaH kazcidarNa eva sa bhyupagamAt zrathamANavareva vA nityatvasya zakyasAdhanatvAt / vastutastu tAvadvarNAtirikra eva saH / na ca tadatirikavarNAbhAva-iti vAcyaM / etadanumAnAdeva tasya siddhiriti tammata niSkarSaH / 'utpattita iti utpattighaTitAnupUrvyohona syetyarthaH syAt ekavarSotmatyanantaramaparavarNotpatiH, idaJca vyAcanaye, 'abhivyakti iti abhivyaktighaTitetyarthaH, syAcca ekavarNajJAnAnantaramaparavarNajJAnaM, hRdaya the, 'abhiprAyata iti abhiprAyaghaTitetyarthaH, syAca ekapadopaciteranantaramaparapadodasthitI tAtpayeM, idaJca ubhayamate, 'nirarthakavAt zranyayabodhAjanakatvAt / nanu zrAnupUbvavizeSaviziSTa evAtumeya itthata bhAra, 'jJAnajanakemi, 'anekatva iti bhraSTakAH kAryyAH, kAryyA aTakA ityAdyanekavidhatvasambhavena vizeSarUpeNAnumAnAsanAdhAdityarthaH, vizeSarUpeNa vyAptijJAnAbhAvAditi bhAvaH / 'sAtyartheti, a satyarthatvarUpeNa sAtyarthajJApakalajJAnaM na kAraNaM kintu viziva satadarddhajJApakalajJAnaM tattadarthazAbdabuH hetuH zranyayabodhaprakAraca pratyekatantadarddhajJApakatvaprakArakatajjJAnAt pratyekatattadathepakhitiH ta sumAra iti varttamAnatvayoreva ekapadopakhApyAnAmapi parasarama
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ muhaamukhii bhnnhullaah| bakatvAt / na hi zAbdabodhe niyatapadAnupUvauM hetu vyabhicArAt / padasya varNavizeSAnupUrtIniyame'pi sattavarNAnupUvauM kapadavizeSatvena na hetutvaM hasta karAdipadAnAM pratyeka vybhicaaraat| kinvavyabhicAritadaryajApakatvena jJAtasya lAghavAdAvazyakatvAca, tadarthanApakatvajJAnArthameva kvcidrnnkrmsvrvishessaannaamupyogH| ataeva varNalopAdau kuzamAnayeti sakArasandehe .... ........ .. ... . ... bodhaH / yadvA madhye tattadopasthiti vinA tattadarthAnSayAnubhavaH vizeSaNajJAnamya tanmate'hatutvAditi dhyeyaM / nanu tathApi prAmupUryapi hetuH tahatireke kathaM zAbdadhau rityatAha, 'padasyati. 'tasavarNati ghontaraTavAdinetyarthaH, 'hastali paryAyAntareNA zAbdabodhe tasyA bapi vyabhicArAdityarthaH, 'kinvavyabhicAroti, 'zyabhicAri' anugataM, sarvamAdhAraNamiti yAvA. lAghavAditi vyabhicArakhaNDanAtha vizedharUpeNAnupUrvyAdigA anekakArya-kAraNabhAvakanyage gauravAdityarthaH, 'AvazyakatvAditi, syAdi-tyAdivargAlopasthale stusavarNavizeSAniyathAktadarthajJApakatvajJAnasyaiva hetutvanAnumaraNIyalAditi bhAvaH / nanu yadyAnupUauM ma prayo jikA tadA yathA nadI gabdazravaNe nadyA ampayabodhaH tathA domenizravaNe'pi tadanvayavodhApatirityata zrAda, 'tadarthati, prakate ca tadinApi tadarthajJApakatvagraha iti ma tadapeveti bhaassH| 'saravizevANamiti avarNAdautyAdiH, 'ataevati yata eka sahabhApakatvajJAnamA prayojakamataevetyarthaH, 'varNalopAdAviti
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ ferungerraNe vA ita- karasandehe'pi vAkyArthodha* matu kramikapadavatvaM vAkyatvaM / na cAca padakramaH, catu cAryyamANatayoccAraNAdhInasya yugapadanumIyamAnatayA buddhyadhInasya vA tasyAbhAvAditi cet, na hi kramikapadavatvaM vAkyatvaM, gaurava ityAdAvabhAvAt kintu viziSTArthaparazabdatvaM tacAtrApyastyeva / zrathAnuccAryyamANasya ma vAkyatvaM na vA arthAnubhAvakatvamiti cet, na, syAdityAdAvityarthaH, luptavarNavizeSA nizcaye iti zeSaH, 'zrAdipadAvarNavikArasaGgrahaH, 'vAkyArthabodha iti, tadarthajJApakatvamya nizcayAditi bhAvaH / na ca saMprayasAdhAraNamAnupUrvI jJAnamAcaM heturaskhiti vAcyaM / sambandhitAvacchedakavidhayA hi padArthamupasthApayantau nvayabodhAyopayucyate / na ca sambandhitAvacchedakasaMzaye sambandhinizvaya iti / 'kamikapadavatvamiti kramavatpadaghaTitatvamityarthaH, 'uccAraNAdhInasyeti ekapadoJcAraNaviSayatvarUpacyocAraNaghaTitasyetyarthaH, 'buddhadhInasyeti ekapadajJAnottarajJAnaviSayatvarUpasya buddhigatasyetyarthaH, 'taya' padakramastha, 'prabhAvAt' vAkyalAbhAvAt tathAcAvyAptiriti bhAvaH / 'viziSTArtha para zabdatvamiti viziSTapratipattyanukUla zaktimattvamityarthaH, yathAzrute viziSTapratipattau yo caritatvarUpasyApi taca nityAnumesambhavAditi dhyeyaM / pUrvAparabhASenoccAryyamA papavasvA vAk vibhiprAyeSa mahate, 'ati. 'anudAryyamA pUrvAparabhA "
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAyaturopahale mAnavAdaH / liSyamitAnAmapi vAkyatvAt arthavodhakatvAca, ji. pitulyA smRtiH / kiJca vAkyamuccAryate na cArakhAdAkyatvaM, anyathA vAkyamuccArayetyavAnanSayApattiH, anucAritamaumizlokazca vAka na syAdaJcAraNadazAyAca vAkyatve vAkyasyAsattvameva syAt ekadA tAvatpa bhAnuccAryamANapadasamUhasya, 'lipyanumitAnAmapauti, kadAcidapi kenApyanucAritAnAM vAkyAnAmiti shessH| 'uccAryamApotyaca varkamAnatvasya bhaanprtyyaarthtvaat| pUrvAparabhAvena svajanakavartamAnocAraNaviSayapadamamUhatvaM vAkyatvavyApakamabhimataM ucAraNaM kRtirityabhiprAyeNa dUSaNAntaragAha, "kiJceti, 'vAkyamAcAryyate' vAkyalavimiTamuccAraNakarmA, 'na tu' na va, 'ucAraNAditi, pUrvamiti zeSaH, pUrvAparabhAvena vajanakavartamAnoccAraNaviSayapadasamUhatva na vAkyatvavyApakatayA vyApakAbhAyena vyAyAbhAvAt tathAca viziSTasya uccArapAkamaMtvAnupapattiH tena rUpeNa prAgasattA kriyAnimittasvarUpakArakatvAmabhavAt, ammanmane bhaMgAra syAnantatayA vAkyasyaviziSTaM pathAkathaJcidAkyaM pUrvamasyeveti bhAvaH / nanu viziSTasya nocAraNA--- karmatvamityata pAha, 'anyatheti vAkyatva viziSTasyoJcAraNAko ityarthaH, 'ananvayApattiH' dvitIyAkarmatve vAkyatva vishissttaanyaaptiH| nanu ghaTaM jAnAtItyAdAvivAbhApi ditIyArtho ma karyavaM anyathA tadAkyamuccArayedityapAzcayAnupapattistatrApi durvAretyaroeka "anucAriteti, kadAcidapi kenApautvAdiH, 'vAyaca
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvacintAmako dAnA uccAraNAbhAvAt / na ca kRta-kriyamANa-kariSyamANocAraNasya vAkyatvaM, samudAye pratyekasyAbhAvAt / tasmAdarthavizeSajJApakatvenaiva jJAtAdarthavizeSadhIH / zrata zvAsti vahiliGgaminizabdAt pratote dhUme bar3e vAkyavasya / na ca kati kata-kriyamANa-kariSyamANoccAraNaviSayapadaNamAsyetyarthaH, 'samudAya iti kutrApi pade uccAraNaviSayatvaM nAstItyarthaH, sAmAnyata uccAraNaviSayatvavyAptipAikamAnAbhAva iti bhAvaH / manu vizeSarUpeNAjAtaM jJAyamAnakaraNaM phalaM na tu janayatautyata Aha, 'zrata eveti yata eva vizeSarUpeNa jJAtamapi zAyamAnakaraNaM phalaM janayati ataevetyarthaH,(9) "liGga' cyApyaM, 'anumAna (1) manu vedArthapramApakatvaM smRtitvaJca smRtervedAnumAnAt prAganupasthitAnugatasmatipadapravRttinimittAparicayAcca dujJeyamata Aha, 'vedArtheti vedAcaMtA smRtitA cetyarthaH, tathAca yA vedArtharUpAdRSTArthapramApakatvena satitvena ca prasiddhA sAdRzyeva vedamUlakatvavivAdaviSayaH pakSaH / na ca vivAdaviSayatAvacchedakAparicayaH, ubhayasiddhAnyatarakoTikAnyatvasyaiva tattvAditi bhAvaH / sAdhyAprasiddhi pariharati, 'smRtyartha iti, "jJAnAnsareti / na ca tAdRzazAmagocarata yeva vedArthasya vedo'nuvAdaka iti vAcyaM nahi yathAkathavi. dupasthitArthabodhakatAmAtreNAnuvAdakatA / mA bhUdekadA vedArthAvagame enaseneva tadarthabodhanAt taddedasyAnuvAdakatA sabinApi tena kadAcidardhabodhAta papi tvavaNyApekSaNIyanirapekSapramANabodhitArthapramANakatayA, saM. prAya-taudoSAdikodhitArthapramApakatvAd pratyakSavedAnAM / na ca sAti
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAkhaNDe prasavAda / ranumAnaM na tu tadarthajJApakatvena jJAtAt padAdajJAnaApa syAt na tu saMsargadhauH ghaTaH karmatvamAnayanaM bhAvanA tadodhakamiti jJAne'pi ghaTamAnayetivAkyA , miti, bhavanmate ityAdiH, anyathA tanmate vyApyatAvacchedakajJAnayAmiti tacAnumitera siddherakhAdmakatApateH / 'jJAnamAtraM sAraNamAcaM, 'tadubodhakaM' ghaTa-kalAnayana - bhAvanAdInAM yodhakaM' tadarthabodhakathApi jJAnapradarzanAya idaM 'ghaTamAnayetauti vyatirekadRSTAntaH, tamAdyathAnvayabodhastathAnvayabodhAbhAvAdityarthaH, 'anvayaprakAreti zranvayapratiyogItyarthaH, 'padavizeSasya' ghaTAdipadasya, 'tadutyApiteti tatpadaghaTitetyarthaH, 'jJApakatvamAtreNa' tadarthajJApakatva nirapekSapramANaM avazyApekSaNIyA vA, smRtyarthagocarAcArAdapyanumAnasambhavena, durgardesyApi tadarthabodhakatvAditi bhAvaH ! 'sasyeti, kA kAraaramAne yakAraNasya na tadiSayatvamiti para siddhAnta iti prAgeva kathanAditi bhAvaH / ' utpattita iti nyAyamate, 'abhivyaktita iti guNamate, 'abhiprAyata iti ubhayamate / 'vyabhicArAditi, ghaTamAnayAnaya ghaTamivAkyAbhyAmanyayadhodarzanAditi bhAvaH / 'zravyabhicArIti anugate - reer | manu yadyAnupUrvIna prayojikA tadA naTI donetyAdAvavizeSApatiriyata mAha, 'tadartheti / uccAraNa garbhaM vAkyatvaM mA bhUduccAra yavthApyantu sthAvidyAzaGgate, 'atheti / nanu lipyanumitamapi kadAciduvAsa evedyayace "kizceti, uccAryamANatvaM varttamAnocArayaviSayatvamiti na tadarthAtavina dUSayamidaM na kevalaM zabde rautiriyamapi tu jJAyamAnakaraNamAcasva patvajJAna sAmagrItyAha, 'batarAvaMti, iti vyAkhyAmaram /
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ divAncayabodhAbhAvAt / evaccAnvayaprakAra karmatvAdyupasvApakavibhaktyA dimatyadavizeSasya tadutyApitAkAGkSAdeva jJAnaM vAkyArthadhaheturato na tairvinA jJApakatvamAtreNa jJAtAdarthadhIH, hasta - karAdisandehe kuzamAnayetyAdau vibhaktyAdijJAnAdeva vAkyArthAnubhava iti, maivaM, na hi tattadityAdimatpadavizeSanvena vAkyArthadhIhetutvaM ananugamAt, kintu ghaTaH karmmatvamityAdyanvayavirodhipadAjanya padArthopasthitistathA sA cehApyasti / vastutastu nAnApadAt padArthopasthityanantaraM vAkyArtha mAtreNa, hasta-karAdisandehasya varNAnupUrvvA vyabhicAre'pi vibhaktyAdijJAnasya na vyabhicAra ityata zrAha 'hasteti, 'tattadikIti zramAdivibhoH, 'padavizeSatveneti ghaTAdipadatenetyartha:, 'zramanugamAditi, kalamamAnaya ghaTAvAnaya ityAdito'yamayabodhAditi bhAvaH / 'ghaTaH karmatvamityAdauti, 'zranvayavirodhIti padavizeSaNaM ! namu amvayavirodhitvaM zranvayAnukUla tribhaktyA dizUnyatvaM vAcyaM tathAca vibhatyAdirahita nityAnumeyavedAt kathamanvayabodha dUtyasvaramAdAra, 'vastusthiti, 'tathaiveti tattadityAdimattattatpada vizeSajJAnatvenevetyarthaH, 'sAmagrI' tattatpadavizeSajJAnasya hetutvaM na zAbdabodhamAye vyabhicArAt zrananugamAcca kintu tattadambayAnubhavavizeSe evaJca mahatAle tadarthajJApakatvajJAnameva kAraNaM na tu tatra vizeSajJAna "
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturItharava roDe uha mcchmvaadH| . " bodhe sathaiva sAmagrI anumitavedAdAkyAnubhava vivakSaNaiva sA smRtyarthajJApakatvenaiva jJAtasya smRtyarthAnabhAvakatvAt dharmigrAhakapramANena tasya tathaiva siddhatvAt / tavezvarasyevAzarIrasya krtRtve| zrataeva varNapada vibhatyAdi vizeSaghaTitatvenAjJAtasyAkhaNDasya sakhaNDasya vA vAkyArthAnubhAvakatvAt padArthasthAnIyastasya ----------... ........ ... ... ... miti bhAvaH / 'tatheva' smRtyayAnubhAvakatvanaina, 'kaTala ini, dharmigrAhakamAnena mistvamiti zeSaH, yathA anyatra RptakAraNArauravirahiNo'pi Izvaramya karTatvaM dharmigrAhakamAnasiddhaM tathAnyaca klatamAmagrauvirahiNo'pi nityAnameyavedasyAnabhAvakalaM dharmiyAhakamAnasiddhamityarthaH, anyathA cAdikAryavizeSe viziSTa myaiva kartRtvaM dRSTamityaGkare'pi kaTavaM syAt kathamodharA, 'zrataeva' nazaiva dharmiyAsakamAnamiddhatvA deva, 'padArthamyA nIyamAsya vAkayArthaH' ityano naikogranthaH, 'aglaNDa mya' vaNAnArAghaTitamarAramya, 'sakhagaDasya tadghaTitabharaurasya, 'vAzabda ivArya, anenaiva varAtmayAnya nasya middheriti dhyeyN| 'padArthasthAnIyaH' padAthApayitIya:, 'tasya vAkyArthaH saJjayavAkyArthaH, yathA padApisthitau na padAnarApekSA tathA tannanye zAbdabodhe'pautyarthaH / - kecittu yasmin kSaNe padArthasmaraNaM tAlAneva kSaNe tammanye bhAdavIdhe na padArthasmaraNarUpacyApArAntarApekSeti bhAva ityAjaH / nanu tathAkhaNDatve varNamamUhalarUpaM padatvaM padamamUhatvarUpaM vAkyalaca 61
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ pura vAkyArthastaca varNasamUhaH padaM padasamUhovAkyamityacApi tato grahaH pramANazabdatvamAtreNa tasya si anyathA klRptahetuM vinA seo'nubhAvaka ityAdI tadasi'hAvAzrayAsiddhiH siddhau vA bAdhaH tena vinaiva sarvvAnupapattiM paribhUya tadanubhAvakatvasya dharmmigrAhakamAnasiddhatvAt / zrataeva kvacit stuti-nindAbhyAM kalpita kathaM syAdityata zrAha taceti nityAnumeyaveda ityarthaH, 'varNasamUhaH padamiti varNasamUhatvarUpaM padalamityarthaH, 'padasamUho vAkyamiti padmamUhatvarUpaJca vAkyavamityarthaH, zrastauti zeSa:, 'pramANazabdalamAceti, 'mAcapadAt padala vAkyavayorvyavacchedaH, 'siddheH' dharmigrAhakamAnasiddheH, 'zranyathA' zAbdabodhamAtre eva tattadibhaktyA dinamabhiyAtatatatpadavizeSasya hetutve, 'ma' nityAnumeyovedaH / vizadayati, 'teneti kRptahetumetyarthaH, kaptahetorapeti tacAnubhAvakatvasyaivAsambhavAdiziSTamabhivyAhAra vizeSa syAnumAtumazakyatvAditi bhAvaH / tvayedamavazyaM stuti - nindAsyale mantavyamityAha zrataeveti yataeva zAbdabodhamAye na tattadvibhaktyAdimamabhivyAhRtatattatpadavizeSasya hetutvaM zrataeva 'kacit tadarthajJApakatvajJAnamAcAdapyanvayabodhaityarthaH, 'stutauti "tarati mRtyuM tarati brahmahatyAM yo'zvamedhena paMjeta" iti vAkyetyarthaH, 'nindeti "yo brAhmaNAnavaguretaM zatema yAtayediti vAkyArthaH zraca vidhivAkaH svAzravaNAditi bhAvaH / "
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. zakAyaturIyakhagare ucchavapracchannavAdaH / . vidhi-niSedhakavedArthamadhigatya prti-nirttau| anyathA vidhi-niSedhakAnAM nAnAprakArakatvena vibhaktyAdivizeSavatpadasyAnumAtumazakyatvAt na tato'rthadhauH syaat| tathApi vaktajJAnAnumAnAnantara mivAnumitAnumA- . nAdeva vAkyArthasikikavAkyavada vedasyAnuvAdAtvaM syAditi cet, na, dhambhigrAhakamAnena smRtyarthajJApakatayA jJAtAt sambhUtasAmagrIkatvenAnupadameva vAkyArtha ca smRtyarthasya smRtita evopasthitervakanyatvAt kayitavedArthasya 1 . kuta upasthitiriti vAcyaM ! anAyatyA anamAnaparamparAyojyasmatyadhaunAnumAnasvIkArAditi na kApyanupapattiH / 'azakyatvAditi, viziSya vyApyAderajAnAditi bhAvaH / 'tataH' kalpitavidhi niSedhakavAkyAt / mate, 'tathApIti, 'vajJAne ti yathA laukikavAkyasthale ayaM vakA etatAkyAryagocarayathArthajJAnavAn matAtparyakAkAsAdimadetavAkyaprayokuvAdityanumAnAnantaraM ete padArthAH mAtparyyaviSayamithaHmamargavantaH etatyadAryagocara-padArzajJAnavadukkapadasmAritatvAdityanumAnAt zabdabodhAt prAgava vAkyArthabodhastathetyarthaH, 'anumiteti sArvedamUnakatAnumAnAnantaraM ete smRtyaryA mithaH saMsargavantaH vedamulakavAkyArthatvAt ityanumAnAdityarthaH, 'vAkArthasiha, zAbdabodhAt praagvetyaadiH| 'sambhUtamAmayokatvema' makalasahakArisampakAvena, 'amupadameva' anumitAnumAnAt prAgeva, 'yogya
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI / bAdhodayAta apekSaNIyAntarAbhAvAna, anumAnasya vyAtyAdijJAnApekSitatvena vilmbittvaat| na ca vedasthApi yogyatAdijJAnApekSitatayA vinambaH, tabirapekSabAdhakasyaiva dharmigrAhakamAnasiddhatvAt yogyatAdiviziSTasyaivAnumAnAhA, evaM maGgalAcArasyAvigItaziSTAcAratvena karttavyatAmanumAya sA karttavyatA vedabopitA alaukikAvigItaziSTAcArakartavyatAtvAditi tadodhakatvenAnumitavedAt karttavyatAdhIstataH pravRttiH / tAdijJAneti. 'AdipadAt tAtparyapariyaH / nanu bokatvamuktAmumAnAt siyati ma tu nirapekSabodhakatvamityata zrAda, 'yogyatAdauti, 'yogyatA' pravAdhitArthakatvaM, smRtisthanIyaM prakAramAcAre'pyatiditi, "evamiti, 'maGgalAcArasya' prAcAraviSayamaGgalasya, kacit maGgalasyetyeva pAThaH, 'karttavyatAmiti bannavadatiSThAnanuvandhaurabhAdhanatvasamAnAdhikaraNakRtimAdhyatvamityarthaH, hetau iSTasAdhanAtAM bhramAjanyatvaM miTatvaM, avigautalaM balavadaniSTAjanakatvaM etadvayanAcAravizeSaNaM, prAcAratvaM prAcAraviSayatvaM, prAcAraH katiH, vivedhitamidamasmAbhiH pratyakSara hsye| 'sA karttavyatA' maGgacaudhakartavyatA, 'alaukiketi karttavyatAvizeSaNaM, alaukikatvaM zabda-tadupajIvipramANAtirikapramANabhanyAmityaviSayatvaM, 'avigItatvaM ziSTAcAravizeSaNaM, 'pAcArapadaM prAcAraviSayaparaM, 'kartavyatAtvAt tasiMhakasaMdhyatAlA, 'kartavyamAghIH' majalakartavyatAdhIH / anumAna
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 zabdAkhyaturopakhaNDe ucchmprcchnnvaadaa| kl k kssaandhaabaaghimaanaaj: naamaaaaikhAdityamumita vedAt tatkartavyatAdhauH, vibhaktyAdika vinAnumitavedAt tatkarttavyatAjJAnAbhAvAt maGgalamA caraidityevaMrUpasya ca vedasya nAnumAnaM tathA vyAptyamA vyartha ekasmAdeva vakSyamANAnumAnAt prakRtanirvAhAditi kasyacinmataM dUSayati, 'namviti, 'ma prAcAraH' zrAcAraviSayo maGgalAdiH, 'tAdubhAcAratvAt' avigautamiSTAcAraviSayatvAt, hetamAha, 'vibhakyAdikamiti, 'anumitavedAt' 'ukarUpeNAnumitavedAt, 'tatkarttavyateti majalaviSayakakarttavyatAjAnAmambhavAdityarthaH / na devaM svamate eva kathamanumitavedAt vibhattyAdikaM vinA maGgalakartavyatAbodha: smasisthale eva vA kathaM vibhaktyAdikaM vinAnumitavedAdvAkyArthabodha iti vAcaM / amati vizeSabAdhake pakSatAvaccheda ke'pyanumitiriti niyamAdamanmate maGgalakartavyatAM pacayitvA vedabodhitalAnamAne maGgale'pi vedabodhitatvAnumAnAduttarakAlaM vedasya maGgalabodhakatvarAhamambhavAt vibhaktyAdikaM vinApi maGgastaviSayakakartavyatAbodhaH anyatarasyaiva sAmapautvAtanmate. kartavyatAyA vedabodhisatvara he'pi mAne vedabodhitatvAyanAt vedasya maGgalabodhakatvagrahAbhAvena vibhatyAdika milaa jaanaalaamaalmbaabi slnir'iighaass tajjJApakatvena jAtasyaiva tadanubhAvakatvAditi bhAvaH / nanu vibhajAdisamabhivyAtaveda eva ukrarUpeNAnumeya ityata pAha, ma miti, sthAyabhAvAditi, sAmAnyadharmasya detatvAditi bhAvaH /
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ". " " mAna, samAt tasya kakSyatAmanumAya tarodhakavedAbhumAnaM, prathamaM kartavyatAcAne'pi vedAnumAna avinaabhaavaat| na ca tata rava pratyakSavedAnumAnaM, pratyakSatve ucchedAnupapattaH zAkhAntaravat / 'tasya' maGgalasya, 'tadbodhaketi maGgalakarttavyatAbodhaketyarthaH / nanvecaM prathamameva pravartakajJAnotpattau kRtaM vedAnumAnenetyata pAi, 'prathamamiti, 'avimAbhAvAdityupalakSaNaM prAnumAnikakarttavyatAprAmANyabhayahasatvena tataH pravRttyasambhavAdityapi bodhyaM, etaJca tataH pravRttiriti prANukramapi mAchate iti theyaM / 'tata eva' uktavedamUlakatvasAdhakAdeva, 'pratyakSatva iti, pratyakSaviSayatvasya ucchedAbhAvavyApyatvAditi bhAvaH / tathAcAnumAne bAdha iti bhAvaH / 'ucchedaH' adhyadhanaviSayatvAbhAvaH, nAtastanmate'middhi:(1) / (2) 'iteti, tatra vibhaktyAdisamabhivyAhAra munnauyAnvayadhAstallopamajAnato'pyanvayadhaureva netyAzayaH / nanu ghaTaH kammatvamityAdAvabhedAnvayakharUpayogyatvAt tattadanyathavirodhipadAnanyatvaM vAcyaM tadhAnanugamantadavastha eveti lAdhavAdavibhatyAdimatpadatvenaiva sadagraho'svityakharasena matAntaramA cha, 'vastu tasviti, pratibandhAbhiprAyeNa dRSTAntamA, 'taveti, 'ataraveti tathA dhambhigrAhakamAnasiddhatvAdevetyarthaH, tadghaTitatvenAjJAtasthetyAnya vivaraNaM 'akhaNhasya', 'sakhaNDasya' saghaTitatvena jJAtasya, 'vAzabdo'nAsthAyAM ivArtho thA / "padArthati thAhatya vAkyArtha eva jJAyate na tu padArthasmaraNAvAntara. vyApArApekSetyarthaH, saIi kathaM vedasvaminyatabAha, 'pramANeti, tathAdha na ghaTita vedatvaM kintu pramANazabdatvaghaTitaM tacAtrApyasyeveti bhAvaH / tvayApyulasAmagro kalyebAka, 'ataeveti, 'anumiteti, rate savarthAH ................. ... ........... ..... .......
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ vitumakhara upra chadmavAdaH / 'yattu zraSTakAH karttavyAH kAryyA aSTakA ityevaMrUpameva vAkyamanumeyaM upasthitatvAt evaJca tamevArthe pratipuruSa 15 'upasthitatvAditi yasyAmumiti pUrvamamaye yadupasthitaM tasya tathAca paraspara saMsargavantaH vedajanyAnubhavaviSayatvAdityAdegyirthaH yatra nAviSayatvaM na vA prAdhAnyena viSayatvaM ityanuvAdakatAvazyakauti bhAvaH / 'yogyatAdijJAneti, 'yAdipadAt tAtparyyAdiparigrahaH / vyabhyupagamavAdegA, 'yogyatAdIti, uktarItimAcArasyate'pyatidizati, evamiti, etadanubhAnaM pratyakSa prakAze vyAkhyAtaM / 'sA' maGgalAcArIyetyarthaH, pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyasiddhiriti mate maGgalAcAra viziSTakarttavyatAyAM vedabodhitatvAmumitau samAna saMvitsaMtredyatayA samAcAravizikarttavyatAbodhakatvena vedaninAdaH tadartha jAyakatvajJAnamAtrasyevAtra sAmagrItvAt tadidamA, 'vazedhakatvenAnumitadAditi, 'nanviti zra karttavyatAmAnabodhakatvena vedasiddhena tato maGgalAcAraviziya karttavyatAbodha syAditi bhAvaH / na ca bahubrIhyartha paryAlocanayA yatrApi kartavyatAbodhakatveneva tatsiddhiriti vAcyaM / vastugA yA malakAtA tadbodhadr fasapi bodhakatvenAsi stodhakApateH / nAkAthaH zrAhyaguNa ityanumitAvAkAze'pi zrotragrAhyatvamAnasambhavati, afe maGgalaNaM vibhayAdisamabhivyAha / rarUpamAsazva bodhayatvityata zAha, 'vibhaktIta anumita vede vibhaktyAdimamabhivyAhArarUpasAmayyabhAvAdityarthaH / tarhi tatsamabhivyAhRta evAnumIyatAmityata vyAdha, 'faft, 'sasyeti maGgalAcArasyetyarthaH, 'tadbodhaka vicAraviziSTaka yitAbodhakasyetyarthaH, 'vinAbhAvAdityupalakSaNaM andhaparamparA nirAsanAzvAsArthacetyapi vayaM evaM "tataH pravRttiriti paktimapi saGgacchate iti dhyeyaM / atra ca kathaM mAmuaircrafafa cintyaM / iti vyAkhyAntaraM /
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcinI gandhAnyavedAnumAnaM na deomAya ekaarth| nekapadopasthitau vAkavAkyAnumAnameveti tanna, AcArato bedAnumAne maGgalamAcaredityAdyanyata ropasthitau niyamAbhAvAt / anekavedakalpaneca svAnubhavavirodhaH, manusmRtimUlazvAnekaM vAkyaM nAvazyakamiti kathamAdhunihrsmekamanuminuyAt / na ca smRtyarthabodhako vedaH smRtisadRza svAnumeyaH niyamataH smRterupasthitatvAt iti bAcchaM / tadarthasmRterapi nAnAprakArakatvAt tasya ca pradoSAdau zranuccarita vedasyeva vedatvaM zrograhAgAItadeva upanItaM madanumitau bhAsate dUti niyamAditi bhAvaH / 'na doSAyeti, sAmagovala bhitvena prAmANikagauravasyAdoSatvAditi bhAvaH / nanu yatra ekasminnevArthaM zranekavAkyopasthiti kA gatirityata zraha, 'ekArtheti, 'vedAnumAne' vedAnumAnadazAyAM, dUSaNAntaramAha, 'zraneketi 'khAnubhaveti zranumAtulaghavamaratenAnumAnAntareNa vedasya nAmAprakArakatvAbhAvanizcayAdityarthaH / evaM smRtimUlaka vedAnumAne'pyAca, 'manusmRtIti mambAdismRtItyarthaH, lAghavAdekasyaiva tanmUlA ya kalpanAditi bhAvaH / 'nAneti, tathAcAnekavedakalpane svAnubhavavirodha iti bhAvaH / vastuto'numitAvupanItabhAne mAnAbhAva iti dhyeyaM / 'tasya ca' nityAnumeyasya ca, 'pradoSeti yathA pradavikAle teSAmapyuccAraNAviSayame'pi sa vedastacAthamapautyarthaH, 'zroti svarUpa yogyatAvacchedakaJca varNatvaM zroSasamavetavizeSaNa-'
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyakhaNDe una pracchannavAdaH / tathA ca zabdatvaM vAkyatvamarthabAdhakatvAdityetadeva yukta smRtyAcAreNa cAnumito vedA'rthaM bodhayatIti pUrvapU yAnumitavedAt uttarottarasmRtyAcArAviti nAndhaparamparA zabdArthazaktigrahavat svataH pramANamUlakatvAt / tasmAnnityAnumeyatvaM vedasya na tuccheda iti / atrocyate / ucchinnavedAdarthaM pratItya smRtyAcArayorupapatteH na sAmayyantarakalpanaM ataeva nAzrayAsiddhirvAdhA vA smRtyA I vAt / na ca nityamya kharUpayogyale phalopadhAnaprasaGga iti vAcyaM ternityasya svarUpa yogyamya phalAvazyambhAvaniyamamyAnaGgIkArAditi bhAvaH / 'pUrvapUrveti pUrvapUrvasmRtyAdinetyarthaH, 'nAndhaparamparA' nAmAmA sandehaH, 'zabdeti yathA zabdazako vyavahAra liGgakAmumAnAdimulaM tathAcApi vedamUlamityarthaH, 'nityAnumeyatvamiti nityale manumeyamityarthaH, 'na tuccheda:' na tu dhvaMmaH / ' ucchinneti na ca tadarthajJApaka jJAnameva mayaM mAmayyaskhiti vAcyaM / tadabhAve'pi zrUyamANavAkyAt yogyatAdipratimandhAne'nvayadarzanAditi bhAvaH / kRptasAmagra vinA na so'nubhAvaka ityatra tadukaM doSamuddharati, 'zrataeveti (1) / nanvevabhidAnoM vibhaktyAdiviziSTamya maGgalamAcaredityAdivat tasya vedasyAnumAtuM zakyatvAdanumitavedAt karttavyatA w (9) 'maviti, tathAca vibhaktayAdisamabhivyAhAravata evAnumAnAna sAmaartieneoafafe bhAvaH / yadyapi tAdRzavedena samaM na vyAptistathApyupanItamAnamateneda bodhyaM / 'proceti, katvAdereva tadavacchedakatvAditi bhAvaH / 62
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ cArAnumitavedasyAsmAbhirabhyupagamAt / idAnImA smRterathaM pratItyAcArAcca kartavyatAmanumAya pratiH / na caivaM kiM vedeneti vAcyaM / tulyatvAt avinAbhAkAca tatkalpanaM tulyaM tathAca smRtyAcArayorvedajanyAnubhavamUlatvAnumAnAdeva pakSadharmAtAbalAt pratyakSavedamUlakatvasiddhiH / anyathA tasyAnubhAvakatvAbhAvena mUlatvAbhAmAsambhavena kathaM pravRttirityata Aha, 'idAnauzceti / 'evaM' smatyarthajJAnAditaH pravRttyupapattI, 'kiM vedeneti kiM vedAnumAnenetyarthaH, 'tulyatvAt' tavApi tulyatvAt, 'kalpana' vedAnumAna, 'pakSadharmateti apratyace vedamUlakatvena bAdhAdityarthaH, pakSadharmAtAlameva darzayati, 'anyatheti, apratyakSe mahakArimUlAnupUrvyAdijJAnAbhAvAt sAmayyantarakalpanasya gauravaparAhatatvAditi bhaavH| anubhitApakatAvacchedakaprakArakatvaniyamamabhipretya svapakSe sthApanAM darzayati, 'vAkyatvamiti, AcAramUlAbhiprAyeNedaM tega na paunrtymityaahuH| nanu satyAcAramUlatvaM smRtyAcArayorevAstu kiM vedeneti zahAM girasyati, 'smRtIti, 'ucchinneti, na ca tadarthajJApakatvadhAnameva sarvadha sAmagrAkhiti vArtha / sadamAve'pi zrayamANavAkyA yogyatAdipratisandhAne'nvayadhaudarzanAt vAkyArthasyApUrvavena tajjJApakatvena prAgajJAnAca iti bhAvaH ! 'dhanyathetyAdipAguktamuddharati, 'ataeveti / (2) bhandhidAnauM vibhaktayAdiviziyasyAnumAtumazakyatvAttadartha jJApakatvenaivAsumitasthocinavedasyAnubhAvakatvamiti sAmagrantarakalpanamAvazyakamityavabhAidAnIti, tathAca pratyakSatAdazAyAmeva paraM tasyAnubhAvakatvamiti pavatvalpanamiti bhAvaH / 'banviti, tathAca prAmAvikaM gauravamiti bhAvara.
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsyaturauyakhagaDe ucchanna praannvaadH| 69 tupapatteH / tasmAt smRtyAcArAnumito vedaH pratyakSAdhyayanaviSayazca vedatvAt sammatavat, anyathA sAmagryantarakalpane gaurvprsnggH| nanu stuti-nindArthavAdena kalpitAt vidhi-niSedhakavAvyAt kathamarthamavagamya pravRtti-niratto, na hi taba varNa-pada-vibhakti-vidhipratyayakramavizeSANAmanamAnaM sambhavati, vyabhicArAditi cet, na, stuti-nindAvAkyAbhyAM prati-nitiparAbhyAM pravRtti-niti heturartharAva kalpAte lAghavAt 'tasmAditi, adhyayanapadana adRSTajanakAdhyayanaM vodhate tena hetau na vaiyartha, prathamamAye tu vAkyatvameva helayA vicitaM / aprayojakavamAnavAha, 'anyatheti, 'manutauti stuti-nindArUpo yo'rthavAdastenetyarthaH, 'arthavAdaH' vidhimamabhivyAtaM bAkAM' 'klpitaa|' anumitAt, 'pravRtti-nivRttiheturiti pratyAdi hetajJAnaviSaya ityarthaH, ma ca darAmAdhanavAdikamaniTabhAdhanatvaca, 'kanyate iti momo rAjAnamamRtAt somo brAhmaNAnAM rAjA ityAdau moma dRSTamAdhanaubhUtopAsyako veda svayamAnatvAt vApUrva depiSTA devatA vAyavyaM zvetamAlabhetetyarthavAdaH, vAyuvadityanumIyate ityarthaH, 'momaH' candraH, 'svayamAnatvAt' utkarSavattvanAvadhAraNAt, "piThA' cipraphaladAtrI, 'bartha eveti ichasAdhanatyAdikaniyasAdhanatvaJcetyarthaH, 'gauravAdila, avazyakAryakalpanenaivopapatteriti bhaavH| 'uktati vibhatayA dimato'numAtuma zAkyatvAt sAmayAntarakalpane gauravamityarthaH, 'na viti, 'satkalpanApi' yartha kalpanApI
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 888 / satyacintAmago . kSazAkhAtvasyAprayojakatvAt / yadyapi vedasahasazAkhAvideo vyAsAdayaH santyeva, tathApyadhyayanAbhAva eva zAkhAcchedaH / nanu zAkhA~cchede varNa-padavAkyahAniza yA pratyakSavedAdapi vAkyArtha-prayogayoranizcaye vaidikavyavahAramA lupyeteti cet, na, zrUyamANamAvasyaiva mahAjanaparigRhItatvAt tanmAtrabAdhitAGgetikartavyatadaunAM matvAt kathaM naiccheda ityata Ai, 'yadyapIti, 'adhyayanAbhAva iti nimittamatamo uccAraNabhAvanimittaka uccheda ityarthaH, 'vAkyArtha-prayogayo riti, prayogo gantrAdizaroraM ! na ca zrUyamANarUpavAkyArthapratIto kiM bAdhakAmiti vaacchN| tAtparyyAgrahAt / 'parigrahItala' adhyayanAdhyApanaviSayatvaM, 'tanmAceni zrUyamANAmAtretyarthaH, 'itikarttavyatA' karmaparipATI, 'anuSThIyamAnalAt' karmaNaH kriyamANatvAt, varNAdihAnizaGkA viraheNeti zeSaH / yadi varNapadanAniza syAt tadA tadavacchinnasya zAkhAvAbhAvena teSAM tadadhyayanAdikaM tanAvabodhitAGgetikartavyatayA karmAnuzAnaca virudhdheteti bhAvaH / prayogaviSayo'pyevameva bodhyaH zrUthamANamAcasya mahAjanaparigrahItalAt anyathA yadi varNa-padahAniH syAt tadA tadana dAvataguNasagvizAnajanIhivazAdarthavAdAntare yatra tadadhagamastava na tatkaspanamatra tu tatkalpanamevetyAdhuH / vidheyatvavyAptiryadyasti tadA'stvavinAbhAvAt kalpanaM pratyarthantu na tathe yeva amaH / vastuto prayojakatvAdavinAbhAva evaM neti bhaavH| 'mAkhAtvasyeti, tvanmata iti shessH| anizcayo nAnumeyapadArtha
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAbdAkhya turau yakha rahe ucchakSaprada navAdaH / yaiva ziSTairanuSThIyamAnatvAcca tadarthanizcayAt / na vizAkhAbodhitetikarttavyatAzaGkayA ekasmikSapi karmmaNyanAzvAsaprasaGgaH, nAnAzA khetikarttavyatApUra goyatvAt tasyeti sAmprataM, santi hi tattatkarmmaNi nAnAzAkhAvodhitasakaleti karttavyatAbodhanAyainameva kAlakramabhAvinamanAzvAsamazaGkamAnairmaharSibhiH praNautA mahAjanaparigRhItAH smRtayaiti nAnAzvAsaH / anyathA cchinnasya mantralAbhAvena teSAM tadadhyayanAdikaM virudhyeteti bhAvaH / navaM racchinna zAkhAbodhitakarttatAzaGkayA ziSTAnAM karmamAcAnuSThAnameva na syAt ityAzaGkate, 'na ceti, 'anAzvAsa:' niSkampa praSTasyabhAva:, pUrvaM pratyavazAdegAvacchedena maGkAdhInaH kalopaH pariskRtaH samprati unAkhA bodhitArthazaGkAdhInaH sa pariSkriyata iti bhedaH / 'anAzvAmaH' ucchinnagAkhAbodhitatikarttavyatAmandehaH / 'nAmAvAma iti netikarttavyatAsandeha ityarthaH, idamupalacaNaM tanmAtrIdhitetikarttavyatayaiva ziSTairanuSThIyamAnalAtra sandeha ityapi bodhyaM / ata eva yatra smRtirnAsti tatrApi na sandehaH zranyayocchedAmamyupagame sarvvazAkhAdhyAyinAM zAkhAntarabodhitetikarttavyatA sandeza diti karttavyatAmicayo na syAdityAha, 'anyatheti, 'nArthanizcaya iti tataevetiityatayA, 'vedatvaM ceti, 'vyataevetyasya vivaraNaM, 'kAdhAditi, 'viziSyeti, yadi ca sAmAnyato'nyatamatvAdinA yakSatvaM yadi vA tAvadanyatamatvaM vedatvasamAnAdhikaraNamiti sAdhyaM tadA bAdha evaM mUlaM, yA etadakharasAdevAca, 'dharmeti, 'pratyakSatvAditi, upanayamarthyAdayedaM bodhyaM tathAca siddhasAdhanAnAmu " BEY **
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacintAmayI ekasya sakalazAkhAmavagamAt zAkhAnsarabodhitetikaH / saMdhyatAsaMzayenaikazAkhAto nArthanizcayaH syAt / / - yatu vibhaktyAdimattattatyapadAnAM tatsamudAyAnAJca pratyakSatvanteSvapi kazciddedaH tavAyaM samudAyo veda ityanizcaya eva nityAnumeyArthaH, vedatvaM vA tavAnumeyamiti, tanna, pratyakSavedAtiritavAkye tadabhiyuktAnAM mahAjamAnAM vedatvAbhAvanizcayAt / ataeva vedatvaM taba * -- .. ...... .. ... ... ... ... ... ... ... .. . -- - kartavyatAnizcayo ma sthaadityrthH| 'pratyakSatvamiti idAnImapi pratyakSavamityarthaH, tevapauti temvevelArthaH, 'kazciveda iti yaH kazcidedastavetyarthaH / nanu anizcayo na nityAnume yazabdArtha ityasvaramAdAha, 'vedatvaM veti, 'tama' yatkiJcide, tathAcAyameva nityAnumeyazabdArtha iti bhAvaH / 'vedAtiriktati vedatvena nizcIyamAnAtiriktotyarthaH, 'vAkye' pratyakSasiddhavAkye, 'vedatvAbhAvanizcayAditi, tathAca vedasya nityatvAsattvamamAyAtamiti bhaavH| yadyapi nizcAyaka pramANaM durvAcyaM tathApi pUrvapUrvaSAM vAkyameva tathetyabhiprAya:(1) / mAnamiti bhAvaH / na ca smatAvatiprasaGgaH, anapekSeti vizeSaNAdityAH / 'mAdhyayaneti adRrAhetvadhyayanaviSayamityarthaH / tadabhAvAditi, na hi tAdRzAhupUrvI viziraH kenacittathApAdyata iti bhAvaH / 'anabhyupagamAditi, devadasaprabhavasvAdyanumApakabhAtibhiH saparaprasaGgAditi bhAvaH / yadyapi zabdasadupauvotyAdirUpavedasvAnumAne nokadoSastathApi vedasya nityAnumeyata. vivAde vedatvasya tathAtvasAdhane barthAntaramiti tAtparya, iti vyaakhyaantrm|
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ HAANASinhasweta - . . DNA . mvaad| bA . BTAR SI - zabdAsyaturaubakhale ucchavapracchannavAdaH / mAnubhayaM bAdhAt viziSya pakSAjJAnAca dharmavedanAjanakatvamA vedatvaM nAnumeyaM tajanakatvasya pratyakSatvAt, mAdhyayanaviSayatvaM tadabhAvAt, na jaatirnbhyupgmaaditi| 'ataeveti, vipoti, 'bAdhAditi, viziStheti, vyApyavatayetyarthaH, kauzaca bedatvaM tatrAnumeyamityAha, 'dharmati dharmajJAnajanakatvamityarthaH / ra niSedhavAkyAvyAptiH tasya dharmAbodhaka tvAditi vAcyaM / dharmapadasthApUrvamAcaparalAt tasyApi niSedhApUrvabodhakatvAt / na ra satAvaniprasaGgaH, apauruSeyatvasya prayogopAdhitvAt / na ca stome'sthAniH tasyAlayalAditi dhyeyaM : 'pratyakSatvAditi upanayamanakAreNa manovezatvAdityarthaH, tathAca middhamAdhanAbAnamAnamiti bhAvaH / 'adhyayaneti adRSTavizeSajanakAmAyanaviSayatvamityarthaH, yathAzrutasyAtipramAvena vedarUpatvAsambhavAt adhyayamaniSayatamAcasya pratyakSamiddhakhena tadabhAvAdityuttaragranthAmaGga tezca / pAdhamAi, 'tadabhAvAditi, 'anabhyupagamAditi layA guNagatabhAroranabhyupagamAna kAma-khatyAdinA vAtimA-beti bhAvaH / bhaTTAstu smatyAcArAnumito vedaH idAnImapyatrAdhyayamagocarI ma. banyati vedaH prabuddha eva na tu nityAnumeyo na vA. ucchanaratyAH / tadamat gauravAnmAmAbhAvAceti draSTavyaM / 68
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlacitAmaNI .. svAdetat satyAcArayorvedamUlatve sacocchedAdivivAdastadeva tvasiddhaM, tathA hi bedasamAnArthI mahAjanaparigRhItA ca smRtiH svArthIpasthityanantaraM smRtyarthAnabhAvakavedAnumAne liGga tathAca prAthamyAt mAdhyamasiDyarthamupajIvyatvAJca samaterevApUrkhAdivAkyArthajJAnamastu kiM vedena tadarthasya smRtita eva siddheH apUrvasyApi taTasthaH zakate, 'syAdetaditi,(1) 'vedeti dedasamAnArthakAvemAbhimatetyarthaH, 'liGgamiti pacaubhUya tadanumAnaprayojiketyarthaH, tAdAmyena spatireva vA liGgamityAbhayaH, 'prAthamyAditi prathama mateH smRtyarthasya vAvaNyakopasthitikavAdityarthaH, 'mAdhyamiyarthamiti matijJAnaM vinA smRtitaH mAdhyaghaTakIbhUtasmRtyarthajJAnAsambhavAditi bhAvaH / 'tadarthasyeti dRSTamAdhanavAdijAmadArA vedaprayojanasya pravRttyAderityarthaH, kiJca utarUpeNAnumitavedArthapratyaye smRnijajJAnamAvasya zApakatvena vedasyAnuvAdakatApattirityAha, 'apUrvasyApauti apUrvasya yadi vedekagamyatvaM sthAttadA vedasya matito jAtabhASajJApakatvaM na syAnacevaM, kintu bhandaikagamyatvamataH 'smanito hAtasya' spatijJAtamAtrasya jJApakatvenetyarthaH / () vaTasthaH pratyavatikate, 'syAdetaditi, 'tadarthastheti vedaprayojanavaM . pratyAritvacarcA, vedaM vinApi apUrvopasthitAvapUrbatvayAghAta ityasa paE. 'pAIketi, na tu zabdavizeSaSedaikavedyatvaM, gauravAditi bhaavH| nanu vedaM /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAsturISakhar3e una machatavAdaH / candakagamyatvena smRtite| jJAtasya jJApakatvenAnuvAdakatApatezca sA ca smRtyantarAdityanAdireva smRtidhArAbazyakau / anyathA manusmRteH pUrvvantavApi vedAnumAnaM na syAt / sarvvA ca smRtiH smRtijanyavAkyArtha pramAjanyatvena mahAjanaparigrahatatvena ca pramANamiti nAndhaparamparA, pratyakSA va smRtiH smRtimUlaM nAnumitA anumi 6 upAdhyAyAstu manusmRtito yadi apUrvAdivAkyArthajJAnaM tadA pUrvvasya vedaikagamyatvamAyAtamityata zrAha 'asyApi zabdakagamyakheneti, tathAca dekatvameva prasiddhamiti bhAvaH / tRtIyAntaM svatantra granthaH, dUSaNAntaramAha, 'smRtita itItyAGgaH / 'anuvAdakatApattezcati, vedasTetyAdi:: nanu vedamantareNa mamvAdismRtireva kathaM bhaviyyati vAkaprayogaM prati vAkyArthajJAnasya hetutvAdityatatrAha 'mA ceti prayAdikaM nAstIti bhAvaH / 'tavApIti nityAnumeyatAvAdinastavetyarthaH, pacabhratasmRtyantarAbhA'vAditi bhAvaH / nanvevaM vedAmUlakatve tAnaprAmANyazakA syAdityata zrAha 'sarvvA ceti, 'pramANa' nizcitaprAmANyakaM / na caivaM mUlabhUtanAnAskatikalpanApecayA va ekaTakalpaneva laghIyasauti vimA mUjAbhAve smRtireva na syAdityata vyAdha, 'mA ceti, praNayAdika mastItyabhimAnaH / utpAdakamukkA prAmANyakSApakamapyAha, 'mahAjaneti, paratIndriyA cet tadA kimaparAddhaM nityAnumeyavedenetyasa prAtha
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ citAma tvedvttsyaannubhaavktvaat| vedArthasmRtitAprasiddhistu pratyakSavedamUlasmRtisAhacaryeNa bhramAt pratyakSavedAbodhisalobha-nyAyamUlasmRtAviva tAntrikANAM liGgAbhAsajanyavedamUlatvabhramAddA bhavantau na sambhavambhUlAntarASA ghedamUlakatvaM kalyayati / atha smRtiriva taDedamUlaka tvaprasiddhipi mahAjanaparigRhotA evaJca sA vedamUlatvanibandhanA avigItamahAjanaparigRhItavedamUlatvana baay| siddhAnte'sya yodhyatvAt / smRtirapi nityAnumeyaiva ramatimUlamasvitthata pAha, 'pratyakSA ceti, kathaM naIi tasya vedasamAnArthakatvapramiddhirityata bAha, 'vedArthati, prabhiddhiH' vyavahAraH, vedAbodhiteti vedAbodhitArthaketyarthaH, pratyakSacamamuktA bhAnumAnika tamAha, 'li ti spatitvAdiliGgAbhAsajanyavedamUlakatvamAdityarthaH / nanu mahAjanaparigTahItatayA vedamUlakatvaprasiddharbhamamUlakatvakalpanamazakAmiti zahAne, 'atheti, 'mahAjaneti, 'parigrado'ca prAmANyanizcayobodhyA, 'vedamUlakatveti vedamUlakatvayathArthadhaujanyetyarthaH, 'avigauteti, avigotavedamUlakatvapramiddhitvAt mahAjanaparirahautavedamUlakatvapramiddhitvAt iti hetudvaye tAtparya, anyathA 'vigautetyasya vaiyarthA'pratyakSA ceti, tarhi vedamUlatvena mahAzanAnAM kathaM tatprasiddhiritthata'bAha, 'vedArtheti, 'sAhacaryeNeti pratyakSamnamAbhiprAyaM, 'namAt', veda mUlakAvanamAdityarthaH, 'vedAbodhitatva' ghedAbodhitArthatvaM, 'sijheti vivAdA-.. "spadaM smRtirvedabhUSA spatitvAt iti mmaadisvrthH| manu sakSimeva sAja..
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhandAsyaturoyakha ucchannapracchannavAdaH / sitvAt pratyakSavedamUlasmRtau tatprasiviyat evaM vedArthatAprasiripi / zranyathA mahAjanaparigRhItAmAdare veda- smRtyorapi prAmANyaM na syAditi ceta na, pahalyA dismRtestatprasiddha vyabhicArAt, kRptaleAbhAdita eva tatsambhavAt vicArakANAM vipratipatteva ae aaprasiddhat vigAnaM mahAjanAnAmiti cet, na, pateH zravigItatvaM vedamUlakatvabhramAnadhInatvena ziSTamizrIya mAmalaM, mahAjanaparigTahotatvaJca mahAjanernipataprAmApakatvamiti devodaH, 'tatprasiddhivaditi, 'vedArthateti vedamamAmArthatApamiddhirapautyarthaH, bedasamAnArthatA yathArthadhI anyeti zeSaH / zranukUlaM tarkamAha, 'anyatheti, 'zranyathetyasyaiva vivaraNaM 'bhAjanaparigrahAnAdara iti / 'yupeti thupe yupe hastino baddhavyA itilobhAdimUlakastA vityarthaH, 'tatprasiddhau' vedamUlakatvapramiddhau / zaGgate. 'kRpteti 'tatsambhavAt hakhyAdeH patisambhavAt, 'vigAnaM' vedamUlakatvapramAdhaunalema mizrayAbhAvAt prA (1) mahAjanaparigRhItAmAdara ityatra mahAjanaparigrahAnAdara iti pAThAntaraM / kuta ityata Aha, 'sambhavanmUleti tathAcAsambhavanmAntarAyameva tatropAdhirityAbhAsatvameveti bhAvaH / evamiti vedArthatAprasiddhi: vedArthatva nibandhamA sAdRzavedArthatAprasiddhitvAdityarthaH, 'kAnyathetyabhya vivarayAM 'mahAjanapari mahAnAdara iti / gUDhAbhisandhirAdha, grapeti, vyasambhavanmAntaratvamavimatatvaM vicArakANAM tattvena pratipatyaviSayatvaM vA liGgavizeSayamityAzaGkate, 'ameti, abhisandhimudghATayati, 'yatrApati, tathAca kharUpAsiddhiriti
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintAmayI cApi mUlAntarasambhavAvipratipattezca vimAnameva teSAM / zrataeva smRtInAM nyAyamUlambe sambhavati vedamUlatvaprasiddhAvapi na vedamUlatvaM / na ca vedamUle'yamiti kRtvA smRtermahAjanaparigrahAt tanmUlatvaM vedamUleyamiti prathamaM jJAtumazakyatvAt zakyatve vA kimnumaanen| na ca vedamUlatvena prakAreNa mahAjanaparigrahaH, siha, manvAdismRtitvena pUrvvamahAjanaparigraheota mAniyAbhAva:, ' teSAmiti, tathAca hetudvayameva svarUpAmamiti bhAva:, 'prasiddhAvapi' prasiddhisatve'pi / mamviyaM smRtirvedamUlA vedamleyamiti kRtvA mahAjanaparigRhItatvAditi tadanumeyamityAzaGkate, 'na ceti, 'parigrahaH' nizcaya:, 'tanmUlatvaM' vedamUlatvaM / nanu kiM vedamUlatvaM tadvizeyyaka - vedamUlatvaprakAraka mahAjana nizcaya viSayatvaM vedamUlakatvaprakAramahAjana nizcayavizeSyatvamAcaM vA zrAha vedamUlakatvavadeta di tyeva prathamaM durgrahamityAha, vedeti, prAyamyaM tadanumAnApecayA, tathAca hetorajJAnarUpAsiddhiriti bhAvaH / zranyamAzaGkya nirAkaroti, 'na ceti, 'parigrahaH,' nizcayamUlabhedakatvasAdhaka iti zeSaH, 'zramiddhariti tAdRza nizcayasyaivAcAmabhyupagamAditi bhAvaH / nanu tadasiddhau prAmANyanizcayAsambhavena kathaM mahAjanAnAM tadarthAnuSThAnaM bhAvaH / na cAvigItatvaM vedAniSiddhatvamiti nAsiddhiriti vAcyaM / tathA sati nyAyAdimUlakasTatestatprasiddha vyabhicArApatteH / vastuto'prayojakatvaM bodhyaM / kAjJAmahapAsiddhimudbhAvya svarUpAsiddhimAha, 'ma ceti / yacAre'mi
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradAsyaturIyakhaNDe ucamamacchaGgavAdaH / rogareSAM parigrahAdanuSThAnAdyupapatteH, evaM holAkA cA cAre'pi vedaliGgenaiva karttavyatAjJAnopapatteH kiM vedena, tadarthasya liGgAdevopapatteH / zravigautAlaukikaviSa ziSTAcArasya vedamUlatvadarzanAt vedAnumAne cAvigautaziSTAcAratvena bhojanAdyAcA ro'pi vedamUlaH syAt, vedaM vinApi tatkarttavyatAdhIsambhavAt na tadarthaM veda vedamUlaka niyAdeva prAmANyanizcaya ityata zrAha 'manvAdIti, manvAdismRtitvena pUrvamahAjanaparigraheNa ceti hetudayaM zrata eva saferencembalito'pi pATha: / 'uttarottareSAM' mahAjanAma, 'parigrahAt' prAmANyanizcayAt sarvvaH smRtivedAcAro'pi na vedamanumApayatIti vyavasthApayati, 'evamiti, 'holAkA cAcAre'pi' starkAdikriyAyAmapautyarthaH, 'vedaliGgena' zravigautaziSTAcAravivayatvena, 'tadarthasyeti karttavyatAdijJAnadvArA vedaprayojanasya pravRsvAderityarthaH, 'zravigIteti, 'zravigotatvaM balavadaniSTAnanubandhilaM paradArAdipravRttau vyabhicArAdivAraNAya 'alaukikatvaM pratyakSa videonatAka viSayAnyatvaM bhojanAcAcAre zabhicAravAraNAya, 'ziSTeti, 'ziSTatvaM dRSTamAdhanatAMze bhramarahitatvaM cecavandanAdyAcA re. yabhicAravAraNAya, enamalaukikatvavizeSaNamapi tyajyatAM gauravadivyatA, 'vigIteta 'na tadarthaM veda itIti, tathAcA damUlatvaM nirasyati, 'evamiti, 'tulyamiti, tathAcAprayojakAtmata nAka / siddhasAdhanamAha, 'anumAnasyeti, 'anyathA' mApekSamyApramANe, 'ka
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ iti dApi tulyaM / prAcAra-kartavyatAnumAnayoramA divenAcArANAM kartavyatvAnumAnamUlakatvAt mAndhaparamparA / na ca pUrvAnumAnasApekSamuttarAnumAnamiti svatantrapramANamUlakatvAbhAvAt sA, vyApti-pakSadharmAtAsamvena sarveSAM svatantrapramANatvAt / nApautaramAmAnyAdhaunaM sarvasya prAmANyamiti na nirapekSatvaM, pratyakSAderapi tathAtvApoH / ratena vivAdapadamAcAro nirapekSapramANamUlakaH avigautamahAjanAcAratvAt pratyakSavedamUlAdhAravaditi nirastaM / anumAnasya nirapekSaprayojakatvamiti bhAvaH / 'nAndhaparampareti na bhramamUlakatvamahatyarthaH, 'yA' andhaparamparA, svAtanvyaM hi pramArUpe phale jananauye pramANAnaranirapekSatvaM, svato'pi namAmANyAnadhaunaprAmAyakatvaM vA, AdhaM prakRte'pyastotyAha, "yAptIti, 'marceSAmiti karttavyatAnumAnAnAminyarthaH, ayaM nirasthati, 'mApani, 'sarvasya' kartavyatAnumAnasya, 'tathAleti asvAtavyApattarityarthaH, pratyakSAdiprAmANyasyApi anumAnaprAmANyAdhaunamiddhikatvAditi bhAvaH / adhaunatvasyApi durvacavAcetyapi bodha / 'avigIteti, pracAvigItalaM bakhavadaniSTAnanuvavivaM, mahAjanavaM raSTasAdhanAMza bhramazUnyatvaM, prabhArUpe phale jananIce pramANAtarAnapekSavaM svAtavyamityabhiprAyeNAra, asumAmadhyeti, vi, pAcAro vedabhUlakaH vedamUlakatvena prasiddharityarthaH / patra prAmANika prasibirvivakSitA prasiddhimAtraM vA, pAghe doSamAra, paviriti pandhavarA.
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ indAvAda pramANatvAt pramANamUlatvenaiva hetorupapatteH nirapekSa tvasya gauraveNAprayojakatvAcca / na ca sApekSatvena ma pramANatA, vyAtyAdisattvAt / anyathA pramANe nairapekSasya vaiyarthyAt / na cAcAre. vedamUlatvaprasizvestadanumAnaM, asiddheH vyabhicArAdanyatheopapattezca / na ca vedamUlatvenaiva mahAjanaparigrahAttathA na hi vedamUlo'ya tathAca siddhamAdhanamiti bhAvaH / 'heto:' zravigauta mahAjanAcAratvasya / 'sApecalema' pUrvvaM pUrvAnumAnasApecatvena, 'na prabhANatA', uttarottarAnamanasyeti zeSaH, 'anyathA' mApecasya pramANatvAbhAve, 'nairapekSasya' nirapecatvavizeSaNasya, pramANa deneva mApekSA vAraNAditi bhAvaH / na veti mAcAro vedamUlakaH vedamulakalaprabhivAditi prakAreNaivetyarthaH, 'zraddheriti tAdRzaprasiddhereva tairanabhyupagamAditi bhAvaH / 'vyabhi cArAditi lobhamUlake zrAcAre vyabhicArAdityarthaH, zraprayojakatAmAha, 'anyatheti nyAyAdimUlakA cAravadanyathopapatterna vedamUlatvabhityarthaH / 'parigrahAt' nizcayAt, 'tathA' vedamajalaM, pUrvasmRteH sAtimUlave idamAzaGkitaM idAdInAmAcArasyale iti na gaunaruktvaM / pUrvvaM vedAjJAnarUpAmiddhimAha, 'na hauti / na vedamUlakaprakArakasiddherityarthaH ye tvAha, 'vyabhicArAditi, nyAyAdimUlakAcAra iti zeSaH / 'vyanyatheti, nyAyAdimUlakAcA ravambhUtAntarasambhavAttathAcApayojakatvamiti bhAvaH / pUrvvavadasiddhimAna, 'na hoti / 'ma ceti vedamUlatvena mahAjanatrialsmiti kRtvA mahAjanaparigrahamAtrasyaiva hetutve'dhikasya vyartha 0. 64
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ miti kRtvA mahAjanAnAM tatparigraha, vedamUlatvasya prathamaM jAtumazakyatvAkyatve vA kimanumAnena na ca vedamUlatvenaiva mahAjanaparigRhIteo'yamAcAra iti jJAtvA tatra mahAjanaparigrahaH, gAravAdasiddhezva / pUrvvamahAjanaparigrahAdevottarottareSAM parigrahAdanuSThAnApapateH / tAdRzamRtyAccArayorvedamUlatvena vyAptervedasiddhi mahAjana nizcayaviSayatvena mahAjananizcayo heturastu ityata zrAha, 'na afa, 'mahAjanaparigrahaH', parigrahe heturiti zeSaH, 'gauravAditi mUlabhUta kalpane gauravAdityarthaH tathAcAprayojakatvamiti bhAvaH / kecittu vedamUlatvena mahAjanaparigTahotatvasyaiva hetule dvitIyamahAjanaparigrahasya vaiyarthyAdityartha ityAjaH / 'zramiveti tAdRzanizcayasyaivamiddherityarthaH / nanu mahAjanapravRttAveva tadviSayatvena karttavyatAjJAnaM syAt seva ca kathaM svAttasya karttavyatAjJAnAbhAvAdityata zrAha purkheti pUrvapUrvamahAjanAbhAraviyayatvenaivetyarthaH, 'uttarottareSAM parigrahAditi uttarottaramahAjamAnAM karttavyatA nizcayAdityarthaH, 'anuSThAnaM' pravRttiH / ' tAdRzeti zravigautAdirUpetyarthaH / yadyapi AcArasthale idamAzaGkitaM tathApi " tvAdityartha', 'vedamUlatvakalpane gauravaM tathAcAprayojakatvamityanye / 'asi riti vedamUlatvajJAnaM vinApi parigrahopatestadudghaTita hetorasiddherityarthaH / deva spayati, 'pati, pUrvvazaGkitamapyupAdhidAnAya prAGgate, 'lAvRzeti / [parokta rAtirityAdikrama ukta idAnImAcArAt vaH
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAva riti cet, na asambhavanmUlAntaratvasyopAdhitvAt / anyathA lobha-nyAyamUlasmRterapi vedamUlatvaprasaGgaH / astu vA smRtyAcArayoranAditvaM / na cAcArAt smRtiH smRterAcAra ityandhaparamparA mulabhUtapramANAbhAvAt iti vAcyaM / smRtyAcArayeorubhayorapi pramANatvAt / anyathA na tato vedAnumAnamapIti / ucyate / pralaye pUrvvasmRtyAcArayorucchedAt sargAdA nityasazvaramagautavedamUlatvaM smRtyAcArayoH / anyathA mUkhAbhAve - dUSaNAntaradAnAya tatrApyudbhAvitamiti dhyaMyaM 'zramavaditi, manvidaM pratyavedamUlakasmRtimUlana mAdhyavyApakaM / na ca vedatadupajIvipramANa tiripramANamRnakalamargaH mAghanaSyApakatvAditi, maivaM, sAdhanavyApakatAmaMzayena mandigdhopAdhimanbhavAt pratyacayedamUlakatvaM vA tasyArthaH, 'atyayeti alaukikatvaM vihAya zravigItamahAjanaparigTahotapatitvena hetu ityarthaH pravyaMpUrvasmRteruttarottarasmRtiriti pUrvvamukaM dadAnImAcArAt smRtiH smRterAcAra ityAha, 'wafa | naiyAyikaH samAdhante pralaya iti, 'vedamUlatvamiti vedajanyajJAnajanyatvamityarthaH, tadAnoM bhRtyAcArAntarayora bhAvAditi bhAvaH / manu mamvAdonAM pUrvasargAnubhUtatattadarthamaraNa devAcArAde , terAcAra ityAha, 'vyastu treti, 'ucchedAditi, nityAnumeya vedavAdimatepadaM bodhyaM / ' manvAdInAmiti tathAca tatprItasmRtireva tanmUlamastu kiM vedanetyarthaH /
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.pa tAmayI nAndhaparamparAprasaGgaH / na ca manvAdInAmatIndriyArthadarzitvaM tadupAyazravaNAdestadAnImabhAvAt / pUrvvasarga. sisarvvamanvAdaya eva te iti cet, na, pramANAbhA-vAt / smRtyAcAryoH pramANamUlatvameva tatkalpakamiti cet, na, pratisarga teSAmanyAnyatvakalpane gaiAravamityekasyaiva nitya sarvvajJasya kalpanAt / na ca smRtya eva tatpraNatAH, tAsAM manvAdikartRkatvena smRtau bodhanAt rupapatteH kiM vedenetyata zrAha 'zranyatheti sargAdau zrAcArAdijanaka - tajjJAnasya vedajanyatvAbhAve ityarthaH, 'mulAbhAvenAnyaparampareti tasminnajJAte zranAzvAsaprasaGga ityarthaH, vedamUlakatva - smRtimUlakatva - ziSTAcAramUlakatvAdijJAnAnAmeva vizvAmamUlatvAditi bhAvaH / 'na ca manvAdInAmiti, tathAca pratyacamUlalAt tasmin jJAne nAmAmAyaketi bhAvaH / 'pUrvasati sarvvajatva varttamAnayogajadhamita vizvaviSayasAcAtkAravanta ityarthaH, ' pramANAbhAvAditi mamvAdonAM sarvvajJale iti zeSaH / ' teSa' manvAdonAM, 'nityasarvvazasyeti nityasaviSayaka jJAnavataH kalpanAdityarthaH, tadacanAdeva sargAdau smRtyAcArAviti bhAvaH / 'tatpraNItA' Izvara praNItAH, tathAca kiM vedeneti bhAvaH / ' smRtAviti " vakAro dharmazAstrANAM manu 'ekasyaiveti, tathAca manvAdInAM sarvvatvazrutiH zAbdasarvva viSayakA :vayaviSayeti bhAvaH / 'tAsAmiti, 'mRtAviti " vaktAro dharmazAstrAyAM
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ . mumbaanur'iiy' ujjbljbssh| 4 smRtAveva smRtInAM vedamUlatvasmaraNAcca / evaca mRtyApArayormahAjanaparigrahAvedamUlatvasAdhakamapi bhagapati prmaannN| ataeva "pratimanvantaravaiSA zrutiranyA vidhIyate" ityAgamo'pi / evaJca pUrva pratyakSamUlAveya smatyAcAro, agre ca kAlakrameNAyurArogya-bala-zraddhAgrahaNa-dhAraNAdizataraharaharapacIyamAnatvAt tadadhyayanavicchedena zAkhecchedAt smatyAcArAbhyAmeva katta................. -~-~~~. ..-. - --- -... ... ...... ..... ..... vidhA-yamo'GgirAH" / ityAdismatAvityarthaH, 'smatAveveti "yaH kazcit kasyaciddhabhI manunA parikIrtitaH / ma bho'bhihito vede" ityAdi sahatA vityarthaH, 'bhagavatIti parampara yA bhagavati pramANamityarthaH, 'ataeveti yata patra pralaye vicchede bhagavatA vedaH praNauyate .. ataevetyarthaH, 'upasaMharati, 'evaJceti, pravRttiriti, bhAnupAdiviziSTasya vedasyAnumAdamazakyatvAt tasyAnanubhAvakatvAditi bhAvaH / mandhidAmaumAcAraliGgakajJAnAdeva pratistaIi sargAdAvapi tathA mnurvissnnurymo'nggiraaH"| ityAdi mAtAvityarthaH, 'smatAveveti "yaH kazcit kasyaciddhI manunA samprakIrtitaH / sa sarvA'bhihito vede" ityAdAvityarthaH / zrataeveti yataH smRtyAcArAdeovaragyotocchinnavedamUlatvaM tata. evetyrthH| upasaMharati, 'evaJceti, 'pra riti, bAnupAdiviziSThavedyasthAnumAtumazakyatvega tamyAnanubhAvakatvAditi bhaavH| 'balyApAreti, etaghopalakSaNaM vastuta IzvarAcArasambhave'pi tatra skheramAdhanatApasAdhyaprati amApema vRzAntamUlavyAptyA nAcArAntarasambhava ityAhuH /
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ bdhatAmadhigatya prvRttiH| nanvevaM smRtirastu vedamUlA maGgalAdyAcAralvauzvarAdeva bhaviSyati ghaTa-lipyAdi sampradAyavaditi ceta, na, bahuvyApAraghaTitasya tattadAcArasya gurutvena (1)maGgalamAcaredityAdivAkyasyaiva lAghavena kalpanAt / na ca maGgalAdipadazaktigrahArthamAcAra Avazyaka iti vAcyaM / svargAdipadavadvAkyArthe tadupapatteH / ataeva yaca vacanamAcAt parapratipattistava svini prAyate, 'nanvevamiti, 'maGgalAdyAcAraH' zrAdyamaGgalAcAraH, 'Izvareti IzvarasyAcArAdityarthaH, 'ghaTa-lipyAdIti, yadyapi smRtirapyAcAravadauzvarAcAramUlA sambhavati tathApyadRSTArthakasmatervedamUlakakhAnurodhena smRtau nAgazitaM / 'bahuvyApAreti vAkyApekSayA bahutarakAyAdivyApAramAdhyasyetyarthaH, 'tattadAcArasyeti pUjAdirUpamaGgalAdikriyAyA ityarthaH, 'maGgalamiti, tatrAnupUrvI vizeSo'vivakSitaH tadanumAnasyAsambhavAt, 'zakrigrahArthamiti, Izvarasyaiva prayojya - prayojakadehaM parigrahya prathamaM zaktiyAhakatvAditi bhaavH| 'svargAdipadavaditi, yathA svargAdipadasya "yanna duHkhema sambhinamityAdivAkyasthamya bhaktiyahastathA maGgalA dipadasthApi tadupapatteriti, tathAca vAkyaghaTakIbhUtasya zaktiyaH prakArAmArAditi bhAvaH / maGgalapadaM nati-stutyAdiparaM, 'zrataeveti yata eva vyApArApekSayA / . (1) 'malamAcarediti devatAstutyAdikamAgharedityarthaH, tadapi vAstavA- . bhiprAya, vakhata idAnImAnupUryanizcaya eva vedatvenaiva tadanumAnamiti / ataraveti vAkyA pekSayA thAcArasya gurutvAdevetyarthaH / nagdhastu vAkyasya
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturoyakhaNDe ucchmprcchnnvaadH| . mAcAraH parIkSakANAM, tasya ca vedatvaM nezvarapraNItatvena zaktihaNArthatahacane vyabhicArAt, kintu sAhazAcArasya vedmuultvniymaaditi| syAdetat, pralaye satyevameva tat sa eva tu nAsti pramANAbhAvAt iti vAkyasma laghutvagataevetyarthaH, 'paraukSakANAM' paNDitAnAM / manu margAdau smRtyAcArAnyathAnupapattyA mUlabhUtaM middhaM tasya vedatvaM kutaH Izvara praNItatvamya zanigrahArthatavacane vyabhicArAdityata pAha, 'tasya ceti, 'tadvacana iti ghaTamAnayetyAditavAkya ityarthaH, 'kinviti, idamupalakSaNAM tasya IzvarajJAnajanyavAdeva zabdajanyavAkyArthazAnajanyatvaM dRSTArthakatvAbhAvAdeva satyannAdalaM tathAca kimapara Azayane vedatve ityAdi draSTavyaM / 'prannaye matIti kAle kAryadravyAdhikaraNabhede matotyarthaH, 'evametaditi, 'etan' aSTakA divodhakaM smRtyAdikaM, 'evaM' bedamUlamityarthaH, 'ma eta' kAle kAryadravyAdhikaraNabheda eka, yathAvate kalpanaM tathApi tasya vaMdatvaM kuta ityata Aha, tasya ceti, 'tavacana' ghaTamAnayetyAdau, 'kinviti / na cAvAprayojakatva tathAca zaktigrAhakatahanavat tanbhala-tahAphAsyApi vedatvaM sAmviti vAcyaM / zabda-tadapajIvI. vyAdilakSaNAkrAmatvena tamya vedatvAdanyathAzvamedhena yale tetyAderapyavedatvamA sthAditi bhaavH| upodhAtasaGgatimAha, 'syAdetaditi, 'kAlenyuma- : lakSaNaM kAlopAdhi-digumAdhyAdikamadhi bodhyaM / etaca ghaTaprAgabhAvasyAkAma... bakSitayA arthAntaraM mA bhUditi bAdhasphoraNAya, tega kAryadavyAnadhikaraNa- . sveva kAryavyAdhikaraNabhinnatvasya vivakSitatyAt kapAlamyAtadhAtvAt pakSa
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvacintAmaNau cet, ma, kAla-kapAlAnyAsattighaTanAgabhAvaH kAryadradhyAnAdhArAdhAraH kAryadravyAnadhikaraNakA-dhikaraNa siyasiddhivyAghAtAt / tathAca kAlo na kAryAdravyAnAdhAraH tadattApramityaviSayatvAditi phalitaM / atra sukhAdi siddhimAha, 'kAlakapInyati, kAryadravyAnAdhAratvaM kAryadravyAnadhikaraNavRttitvaM tathAca kAlAdeH gaurAlokAdikAryadravyAdhAratvasAmAnyAbhAvena tavRtti dhammatAbalena tAdRzakAlasiddhiriti / na ca dipArthAntaraM tAdRzakAlAsiddhau dino'pi tAipyAsiddhe, ma haudAnI kApi dik sakalakAryatravyazunyA, tathAca tAdRzakAlAvacchedakatvanaiva dizo'pi tApyasiddhiriti tatsaddhirapratyU haiva / ma ca bhUtalAdittitvenArthAntaraM, ghaTaprAgabhAvAdhikaragIbhUtabhUtalAdeH kAryavyAdhikara yAtvaniyamAt prAgabhAvamA pratiyogisamAnadezatvAt / na ca kAlasyApi kAryyadravyAdhikaraNatvena tamitvAbhAvAdvAdha iti vAcyaM / akhaNDasya tathAtve'pyekakAlopAdhiH tathAtvena bAdhAbhAvAt / ghaTanAgabhAvaH etatkAlInaghaTasya prAgabhAvaH tena vRttapralayasiddhiH, ataeva prAgiyapi, ekadaiva marca mANDanAza iti matenedaM / kecittu etadbrahmANDavRttitvaM kAryapraye vizeSaNamityAchuH / ataeva khagaDapralayasiddhaye hitoyasAdhye kAryAdhikaraNapadaM tasyaiva khaNDapralayapadArthatvAt / yattu mahApralathenAntaravAraNAya 'saditi, tama, prAgabhAvasya mahApralayattitvAbhAvAdeva sadasambhavAt, kA. AdhikaraNatvaJca bhAvakAryAdhikaraNatvaM, 'abhAvatvAditi / nandhidaM kAryaadhyAdhikaraNAnyonyAbhAve vyabhicAri anyonyAbhAvasya pratiyogitAvacchedakAsamAnAdhikaraNalema satra sAdhyAmattvAditi cet, na. tasyApi kArthazyAmadhikaraNe sipAdhayiSitakAle sattvena pakSasamatvAt anyathA nityaavthaadhaataa|
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturoyakha ucchadrapracchannaSAdaH / entertaine artefta tadvRttile yAdhoraNAya pace 'kAma' merororetiriti, kAla-kapAlAnyAvRttitvaJca svapratiyogisama arfafe vRttAaft mAzrayAsiddhiH / yadyapi kapAlasyApi kAlIpAfuner kAlAnyATattasyAvazyakaM, tathApi zabda eva kAlopAdhiriti niSkRSTamatenedaM, kapAlapadazca svapratiyogiSamavAciparaM tenodAmAdRkapAlAntarasiyA mArthAntaraM / ghaTadhvaMsaprAgabhAve bAdhaarture were ghaTaprAgabhAvalAvacchedena va kAryyadravyAmadhikaraNadRtilasiddhiruddezyA tena bhAvipralayavidyA mArthAntaraM, 'hastareesAdhanAdityanupadaM vacyamANatayA asyAnumAnasya dhRtapralayamAdhakatvAt, khaNDapralaye kAryyaguNAdisattvAnmahApralaye prAgabhAvAHert svamate bAdhavAraNAya mAdhdhe dravyapadaM / na vaivamapi tadAnoM antare kAryadravyamattvAdvAdhaH yugapat sarvvazANyA bhAvAditi vAcyaM / kAryadravyasya etadbrahmANDIyatvena vizeSaNAt / vastutadAnoM brahmANDAntaramattve mAnameva nAstItyanenaiva tadabhAvasyApi sAdhanAt / kAryadravyAnadhikaraNatvaJca sambandhasAmAnyena boSyaM, anyathA iute andrea vA zranadhikaraNatvoko sRSTikAlIna mhAdyAtreetwetitathA siddhasAdhanaM, kAlikasambandhena tahako janmamAnava kAlopAdhitvAnaGgIkarTamate kapAlavRttitayA siddhasAdhanApateH / vRttitvaJca pratiyogisamavAthimi yAdRgavizeSaNatA vizeSeNa prAgabhAvastAdRzavizeSaNatA kAlikAnyatarasambandhena vivacitaM, anyathA afterward vRttavAbhidhAne tasyaiva prAgabhi:, saMyoga samavAwrat tadabhidhAne prAgabhAvasya pacatve bAdhApatteH, sambandhasAmAnyena 65 "
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ madabhidhAne vizeSaNatA vizeSe zAkAzAditimAdAyAryAkaratApatteH yathoktAmyatarasambandhana kAla - kapAlAnyATa simakheva pacavizecapalAt / na caivamapi kathaM prathasiddhiriti vAcyaM / kapAlakha kAryyadravyAnadhikaraNabhitratvasambhavAt pacadharmatAbalena kAlasyaiva tAdRzasya siddheH / na ca kAlabhinna dig vizeSa siyArthAntaraM, tadanyAvRtitvavizeSameva tadAraNAditi / namba mahAmAcapUrvacaNatatvamAdAyArthAntaraM pralaye dravyaguNAdInAM krameNa nAzAbhyupagamAt tatpUrNasyApi kAryyadravyAnadhikaraNatvAt / na ca prAgabhAvasya tadureferdhAdeva mArthAntaramiti vAcyaM / guruNA tasyAvinAzino'bhyupagamAdityasvaramAt sAdhyAntaramAha, 'kAryadravyeti, utarautyA mahApralayaM tatpUrvvacaNaJcAdAya zrarthAnmaravAraNAya 'kAryAdhi karoti, 'kAryyapadaJca zravinazyadavasyavinAziparaM tena dhvaMsaM vinazyavastraguNAdikaM vAdAya na taddoSatAdasthyaM / zeSaM darzitadizA vaseyaM / mizrAsTa prAgabhAvasya mahApralaya - tatpUrvvacaNTa tilavAdhAdeva pUrvvasAdhye'pi mahApralaya- tatpUrvvakSaNamAdAya nArthAntaraM kintu kAryadravyAnadhikaraNatvaviziSTakAyryyAdhikaraNatvasyaiva khaNDapraNavasya khaNDapraNayatvarUpatayA tatsAdhanAya dvitIyasAdhyA'bhidhAnamityAGa:: (9). 1 tadasat / prAgabhAvasya mahApralaya-tatpUrvvacaNadRttile khAghavAt kAryadravyAnadhikaraNale sati prAgabhAvatvasyaiva khaNDaprAyala rUpatathA vita] khaNDapraNayatvAnAtmakatvAditi / (1) tapasyAvAntarapraNayapadArthatayA tatsAdhanAya viziSTa praki mAmI kAryeti zvamita mizraH /
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAyaturoSakhale ucchmpcchmvaadH| saryA prabhAvatvAt AkAzattyanyonyAbhAvavaditi HARSta naca kAryadravyAnadhikaraNAnyonyAbhAvAdI kAryadravyAnadhikarabAlapramAvizeSyatvAdhikaraNAnyonyAbhAvAdau ca vyabhicAra iti vAcyaM / pralayakAle'pi kAlikamambandhena teSAmanyonyAbhAvasatvAt daizikavibheSaNatAvizeSeNaiva pratiyogitAvacchedakAnyonyAbhAvayAvirodhAt / na ca dvitIyasAdhye mahApralayAtmakadhvaMme mahApralayAvyavahitapUrvavRttipadArtha_me ca vyabhicAra iti vAcyaM / etatkAlImAbhAvatvasya sapa hetutvAt / na ca tanmate vyarthavizeSaNatvaM mahApralayAnaGgIkArAditi vAcyaM / khamate va tadabhAvAt / 'zrAkANeti, sAdhyasattvapradarzanAcAkAmahaptilopAdAnaM, laJcopalahaNaM pAkAgatizabdaprAgabhAvavaditi Sa dRSTAnAntaraM bodhyaM ! na cAkAzasya maurAlokAdikAryadravyAdhAratayA dRSTAnnAbhiviriti vAzthaM / tathA pratItyabhAvena tasya tadAdhAravAsiddhaH kAryadravyayogitAmAtreNa kAryoTyAdhAratye veparautya sthApi durvAralApanariti bhAvaH / 'tapralayagAdhanAditi vRttaprasayatvena vRttAzayamAdhanAdityarthaH, ghaTanAgabhAvatvAvacchedena kAryadravyAmadhikaraNavRttitvasya vRttapralayaM vinAnupapattyA pakSadharmatAbalAttaprasvadhatvarUpeNa tamiddheH, vRtatvaca mainatmargAvyavahitapUrvavartivamapi tu nasarga pUrvavartitvamA tena dhaTaprAgabhAvalAvadaina sAkhayattivaM na bAdhitamiti bhAvaH / bhAvisargoyaghaTapAgabhAsthApi vRttapralayamAdAyaiva kAryavyAnadhikaraNavRtitvamambhavena ghaTabhAgabhAvapakSakAnumAnAba bhaviSyatprazcayatvena middhimambhava ityato
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ * cintA "rAlayasAdhanAna / (ekmeka ghaTavAsaM pakSotyA . gAmipralayasAdhanaM / yahA ghaTaH kAryadravyAmadhikaraNa. dhvaM parIkatva bhAvipralayaM sAdhayati, 'evamiti, atra kArya zyAmadhikaraNakAryAdhikaraNavRttitvaM mAdhya, prathamasAdhye mahApralayenArthAntarApatteH pakSe ghaTapadaM tatkAlInaghaTaparaM, to na gharama se vAyo navA vRttprlye'rthaantrN| na caivamapi mahApralayapUrvakSaNeka disAdhanaM pramaye dravyaguNAdInAM krameNa nAzAbhyupagamAditi vaacN| kAryAdhikaraNatvaM hi avinazyadavasthavinazyadhikaraNalaM prahAkha itvadRSTAdhikaraNatvaM vA / na caivaM cAkAzavRtyanyonyAbhAvasya kathaM dRSTAtatvaM trAkAzasthAdRSTAdhikaraNavAbhAvAditi vAcyaM / paTTachAdhikaraNAnyasyApi prazte dRSTAnAtvasambhavAt / etatkAlaunapadArthapratiyogikavaca hetau vizeSaNaM deyaM anyathA prabhAvatvamAtrasya mahApraNayAvyavahitamotpanaghaTadhvaMse vyabhicArApatteriti dhyeyaM / 'pAmAmiprazvayamAdhanamiti bhAvipralayatvena bhAvipralayamAdhamamityarthaH, etatkAlaunaghaTabaMse kAryadravyAnadhikaraNakAryAdhikaraNahattilasya bhAvibhakSayaM vinAnupapattyA pakSadharmatAvazAbhAvipralayatvena bhAviprakadhamiddhiriti bhAvaH / prakArAntareNAgAmipralayaM sAdhayati, 'yadeti, . . (1) na caivamanyonyAbhAvasya pratiyogitAvacchedakavirodhaniyamabhaGgApattiA, ... kAmavizeSa kAryavyAdhikaraNabhinna iti pratItyabhAvega dezavayA vasa. taradhikaravAyemi idAnI kAryavyAmadhikaraNAnyonvAbhAva ravi pratIbA. kAsana tathA badadhivArayAtvAbhyupagamAt / ataeva kAlAbonbAmAvasaniya ..
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturIyakha kAdhikaradhvaMsapratiyogI kAryatvAccandavat / 'caTa: etatkAlInaghaTaH, ato na mahApralayAvyavahitasasiTe bAdhaH, kAlakapAlAnyavRttidhvaMsApratiyogitvenApi ghaTo vizeSaNIyaH tena digAkAzAdititvena nArthAntaraM mahApralayenArthAntaravAraNAya ar 'kAdhikaraNeti, kAryyapadmavinayavasyavinAzikApara, tena vimabhyadavasvakAryyamAdAya na taddoSatAdavasthyaM, na vA mahAprastathAvyavahitaprAkkAlamAdAyArthAntaraM tatsamaveta guNanA zAdRSTAdinAzayoryugapadeva svIkAreNa tatkAlasyAvinazyadavasyenAdhikaraNakhAbhASyAt prAgabhAvopAdAnena bhAvipralayasiddhirato 'dhvaMsetoti bhAvaH / 'kAryatvAditi etatkAlInabhAvakAlAdityarthaH tena dhvaMse mahAzayAyavahitasayakA na vyabhicAraH / zratItAnAgata vAdaH / tayA kAlaesfpa dezatayA kAlo nAdhikaraNaM kAlaH kAnabhinna iti pratItyApatteH / nanvetadeva kathamiti cet, na, ananyagayA vRttibhedena tathAeuro dityAH / dvitIyasAdhye tvabhAvatvamamAdyabhAvatvamataevAnyonyAbhAvazva tamu dRSTAnte tena mahApralayAyavahitapadArthadhvaMsena vyabhicAraH / kecittu etatkAlInAbhAvatvAdityaca tAtparyamityAjaH / na cAkAzamya saurAlokAdikArya vyAdhAratayA dRSTAntAsiddhiriti vAcAM / tathA pratIyamAna tasya tadadhikaraNatvAnupapatteH, saMyogitAmAtreNa tathAtye vaiparItyaparivi bhAvaH / prasaGgAdAha, 'ghaTadhvaMsamiti, na ca etatka | lomanyanAzakAlenArthAntaraM guNAdInAM krameNa nAzAditi vAcaM / kAlopAdhibhilena vAyadhikaraNatvasya vizeSaNAt yugapadeva sarvvamA ityanye / na ca mahApramathAvyavahita kAryyadhvaM me vyabhicAraH, etatkAra kAlInAbhAvatyAdina vat / 'kAryeti pUrvvavana mahApralaya pUrvvaye mArthAntaraM', 'kAlA'
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasyacintAmayI yahA kAryadravyAvaM kAryadravyAnadhikaraNakAryAdhikaraNarazidhasapratiyogiSTatti kAryamApatitvAt zabdatva khanDanamAcaM sAdhayati, 'kAryyadravyatvamiti, kAryatvamAtrasya pakSale zabdattivamAdAya siddhamAdhamamato dravyapadaM, svarUpAsiddhivAraNaya 'kAryapadaM, pUrvavadAkAzAdimAdAyArthAntaravAraNaya samAnadravyasamavAyibhitratidhvaMsapratiyogitvena ca kAryadravyatvaM vizegaNIyaM, mAdhye mahApralayamAdAyArthAntaravAraNAya 'kAryAdhikaraNeti, kAryapadazca, avinazyadavasthavinAziparaM, tela na dhvaMbhamAdAya taddoSatAdavasthya, na vA mahApralayAvyavahitatathAkAryamAdAyArthAntara, 'kAryamAtreti, amantale vyabhicAravAraNAya 'bhAcapadaM sAdhAraNarthakaM / ga ca dhvaMbhave vyabhicAraH 'kAryyapadasya bhAvakAryaparatve mAnapadaveyArthyApatteriti vAcyaM / tAdAtmyena bhAvavRttive satItyanena vizeSaNAt tathAca dhvaMsatve na vyabhicAraH, na vA mAcapadaveyarthaM zrAkAzadhvamAnyataratve dhvamApratiyogitvarUpAnamatve ca vyabhicAravArakatvAt, mahApralayAvyavahitamargIya kAryamAvRttau tatakriyAle tAdRzAdRSTalAdijAtau vyabhicAravAraNaya idAnaulaneti bhAvavizeSaNaM, 'gabdavavaditi khanaye, paramaye sukhatvAdikaM dRSTAntaH tanaye varNava idAnontanabhAvakAryatvAt, etena mahApralayAvyavahitakArye dhaMse cana vybhicaarH| 'rAmdavaditi idAnIntanazabdavadityarthaH, 'kAryabhavatvamiti, patrApi pUrvavanAryAntaraM, tAdRzasakhAdivRttitvenArthAntaravAraNAya pakSe abamadaM, 'kAryamAceti / namu dhvasatve vyabhicAraH, na ca kAryapadaM bhAvakArya
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAdAsyaturauyakha ukaaprchaavaad|| 518 vt| yahA ekakAlImAH sarve paramANavaH samagropAdeya prabandhazUnyA prArambhakatvAt naSTapavanArambhakaparamANu mityatvAt / 'paramANava iti, aca paramANutvaM nityapRthivIlAdikameva ma ta nityANuparimANavatvaM maumAmakamate zrApayAmi raeparimANAnabhyupagamAt khopAdeyavyApramiddhatvenAMzataH mAthApramiyApattazca / 'samagreti yAvatsamavetaprabandhazanyA ityarthaH, 'enyatmatyannAbhAvaH, atra yatkiJcitsamavetaprabandhapratiyogikAbhAvamAdAya middhamAdhanavAraNAya 'samayeti samavetasAmAnyAbhAvazAbhAya / na ca pralaye'pi guNAdeH mattvAbAdhaH prabandhapadasya kAryamAcaparatvAditi vaacy| samavetaM kArya prabanAtauti vyatyayA prabandhapadasya dravyaparatvAt, samavAyasambandhAvacchinnapratiyogikAbhAvalAbhAya samaveteti sambandhAntarAvacchinAbhAvamAdAya na middhasAdhanamiti dhyeyaM / 'zrArambhakalAt' dravyamamavAyikAraNatAvachaMda __.. ... ... ... ....... -- -- paraM, mAtrapadavaiyApatteH / na ca bhAvattitva mati kAryatitvamarthanathAdhAgantave vyabhicAravAraNAya bhAnapadamiti vAzaM / tathApi dharamakriyAvAdI vyabhicArApatteriti cedavADaH mAtrapadasya kAyaparatvena kAryyayadamya bhAvaattivibhAgakopAdhyavacchinnaparatvena ca bhAvattivibhAjakopAdhyacchimayAvatkAryattitvAdityarthaH, tega noktadoSaH / na ca vyarghavizeSaNatvaM vizeSyamApatha kharUpAsimiti vArdha / vikAzakavizeSaNe tasyAdoSatvAt goladhamavat sabodhakavizeSaNa eva sathAtvAt iti / yastu kAryatAvacchedakadharmamatvAditya : iti, tana, mahApralayAvyavahitayisambandhicatraprabhavatvAyanumApakAndA ittikAtau vyabhidhArApattaH / na ca vyomaiva kAryavyAdhikaraNamAdA
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ vt| sarvaca pakSatAvacchedakAci sAdhaM pratIyate iti ekakA andhatA sabhyate / na ca pavanaparamAthanAmapi pakSatvenAMzataH siddhasAdhanaM, pakSadharmAtAbalalabhya kAvannitvAt DragyatvAditi yAvat / na ca mAdhyastha kevalAvadhitayA prameyatlAdityeva kathaM na kRtamiti vAcyaM / tathApi helamtaravAt / na ca mahApralayamAdAyArthAntaraM, adRSTAdhikaraNatvena pacatAvacchedakakAcavizeSaNAt, kAlapadazca sthalakAlaparaM tena tAdRzakSaNamAmidyA nArthAntaramiti mantavyaM / 'bharvaceti, bAdhAdyagavatAradazAyAmiti bheSaH / 'ekakAle' ekakAlAvacchedena, 'pavanaparamANUnAM' maSTapavanArambhakaparamANUmA, 'aMzataH siddhasAdhanamiti, tasya dRSTAntalAt apakSale pralayAsiddhiriti bhAvaH / uddezyapratIterasiddhenabhitaH siddhamAdhAnamityAha, 'paceni ekakAlAvacchiasAdhyetyarthaH / manu mA bhUt siddhasAdhanaM tathApi kathaM tasya dRSTaH-- sattAmasatvamiti vAdhyaM / zabdabaddhaTAdAvadhi kumdhakArAdivizeSaprayojchamAvisambhavena taba tathApi bhidhArAv / mecittu abAditAvacchedaka. dhammatvAdityarthaH, anAditvaca khajAtIyadhyakSasthAyyaprAgabhAvaviyogitamiyAGaH / 'ekakAzInA iti, sparzavanta ityapi mUragoya, anvadhA manasi ... sasparNavati bhAvAyatteH, 'umAdeyayadasya khoyAdepadavyaparatvAdanyathA bAdhApatte guNAdikhatvAt banyopAdeyazUnyatvAbhASAcha, zUnyapadasya kAdAcinkAbhAvaparasyAt, ataeva 'bhArambhakAvAditi hetumakkA, anyathA meyatvAdi... vAva biyeveti bhaavH| pArthasamAnakAjovatAzabandhakadAcita mAvata va sAdhaM tena va mahApralayenArthAntaraM, 'bArabhavAlAda' - - - - - . . .
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... zabdAkhyaturauyakhaNDe ubhapracchannavAdaH / sAdhyAmatIteH, abhedAnumAnavaca pakSasya dRssttaanttvaavirodhH| yahA paramANavaH kAryadravyAnadhikaraNatikAryavantaH nityadavyatvAt AkAzavat, bhUgolaka ntavaM parasya dRSTAntatvavirodhAdityata Aha, 'abhedeti dhUmavAn vahimAn zrAlokAt yathA mahAnabhamityAyanumAnavadityarthaH, micitasAdhya-mAdhanatattvaM hi dRSTAntalaprayojakaM na tu pakSAnyatvamapauti bhAvaH / 'paramANava iti, yadyapyekaparamANupakSatve'yuddezya mivAti tathApi marca eva pralaye dodhUyamAnAH kAryadravyavirahiNa ena tiSThanti iti bodhanAya bahuvacanaM, 'kAti, paramANanA kAryyadravyAmadhikaraNatvAbhAvAt tAdRzakAlamiddhi:. patra diganyalaM kAryyadravyAnadhikaraNe vizeSaNaM tena na tAdRzadizAntiraM na tu paramAvAkAzasaMyogamAdAya middhamAdhanaM, dvitIyakAryapadasyakAzritakAryaparatvAt ato na dhvaMsamAdAya mahAprayenApyayAntara, "nityadravyatvAditi, kapAlAdo vyabhicAra vAraNAya 'nityeti, gaNAdau vyabhicAravAraNAya 'drtheti| na cezvare vyabhicAra ni vAcyaM / nitye'pi avyasamamAthikAraNavAna, anyathA uktamA yAbhAvati manaHprasato vyabhicArApaH, 'sarvati, yathAvaM tathoktamanumAnaprakAze : 'ma cati, vyaya kSatveyauchayA middhiriti bhaavH| uddezyapratItyasiddhenIMzataH (maisAdhanamiyAi, 'pakSeti, 'yabhedeti, nizcitamAdhyavatvaM dRSTAntave prayoga na tu pakSAnya. sampati bhAvaH / 'paramANava iti, yatraiva pArthivaparamANapakSatve'pIyamiti kiti bodhyaM / atra 'kAryavanta ityatra 'kAryapadamazyAsa nyanibhAvakAryapara 66
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ StaMMAVE sammAno'yaM bhUgolakasantAnAmadhikaraNaniyasapratiyogI kAryatvAt ghaTavat / yahA satatkammotiriktAti kAlikAdhAratvAbhyupagamena tathApi mAdhyamacAditi bhAvaH / IzvarAnyatvena prAtmAnyatve vA vizeSauyaM iti kazcit, tadasat, paramAgAveva vyApyatvAsiyAsiyoranyatarApatteH / __ kecittu kAryadravyAnadhikaraNavRttisyavaddhRttyanekAzritAnyabhAvakAryavatvaM mAdhyata ityAkAzezvaravRttitvAdikamAdAya mAdhyamayAtra vyabhicAraH sAdhye coparacakavizeSaNaM na doSAyetyAH / 'bhUgoleti, 'bhUgolaH' brahmANDaM, DyaNukaM vA, 'santAnaH' samUhA, dadazca svarUpakathamamAtra pratyekapakSanAyAmapyuddezamiddheH / 'kAryavAn' idAnIntanabhAvakAryatvAt, tena caramamargotpanne dhvaMse na vyabhicAraH / 'etaditi, kriyata iti kAryyadravyaM, na tu spandaH, pralaye paramANukarmaNAmabhyupagamAt / yadyapi kAlAvacchedena yatkiJcitkarmapratibandhakatvamAdhane'pi uddezyamiddhirbhavati, nathApi pacAtirikasyeva vena paramAgavAkAzasaMyogAdinA na siisAdhanaM na vA mhaaprlyenaarthaantrN| kapAlAdo vyabhicArAdAda, 'nityati, gotyAdau vyabhicArAdAi, 'pratheti, na cezvare vyabhicAra, tadanyatvenAmi vizeSaNAt / vastuto 'bhAvamadaM na deyaM; 'kAryapadaM jAtimatparaM, tathAca jJAnAdikamAdAya Izvare sAdhyasAyAnna thabhicAraH / bhAvakAdhikaraNatvamapi kAryavyAnadhikaraNavizeSAM to mahApralayakAlInaguNamAdAya bhArthAntaramiti / 'bhUgolaketi, avayavAgAmAvApoAreya bhUgojakatyAdhunA nAzAdarthAnAramiyata ukta 'santAneti, kAryAdhikasthalamapi vizeSAM deyaM tena mahApralayena mArthAntara, 'kAryavAt' bhAvakArya
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAkhyaturIyakhaNhe ucchannapacchamavAdaH ! karmANi etatpatibandhakapratibadhyAni karmatvAt etakarmavat / na cAca vyabhicArazaGkA, sarveSAmevarUpasvAdanevambhAve ca svabhAvapracyavAt / anyathA niya dRSTAntatvamityabhimAnena 'etatkAtiriktAnauti pakSavizeSaNaM, 'etatpratibandhaketi, etAvatA pakSadharmatAbalAt makalakAryadravyapratibandhaka ekaH kAlaH siAtauti mizrAH, tadamat, etAvatA sakasakAryadravyotpattipratibandhakaprasiddhavAvapi kAryadravyAnadhikaraNAkAlAmiyA pralayAmiddhe tadAnauM dravyAnutpAde'pi utpannadravyANAM sattve bAdhakAbhAvAt / vastutastu 'etatkarmapratibandhaketyasya etatkanidhikaraNakAletyarthaH, tatpratibadhyatvaJca kAlikavizeSaNatayA taniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM, evaJca sakannadravyAnadhikaraNa ekaH kAla: pramiddha iti tatvaM / 'na cAceti. 'maSAmiti marcaSAmeva zedanA, 'evaMrUpatvAt' mAyAvyabhicaritatvanicitatvAt, 'amevambhAve' mAdhyavyabhicAritve, 'svabhAvaH' anaupAdhikatvAnubhavaH, 'pracyavAt' pracyavApattaH, tathAcAnaupAdhikatvameva vyabhicArAbhAvanizcAya mAt, 'tatkarmeti, atra pratibadhyatvaM pratinandhakharUpayogyatvaM bodhyaM tena tena bhAgena naze'pi karmaNi sAdhyamattvAnna bAdho vyabhidhAge vA, tathAca mmitAvalena sakalakammapratimandhakatayA ekA kAnaH sidhyatIti bhAvaH / kammatvameva pakSatAvacchedakamasviti vAcyaM / pakSAnyamyeva dRSTAntatvamitigomavAdityeke / vyAptigraha eva mAdhyasiddhipramAdityapare / 'evaMya. vivi etprvibndhkhruupyogytvaadityrthH| 'samAvevi, karmavAvareTe
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ arafa mespi sumevArtha saMvatadati taM prasaktAnuprasaktvA // ' ---- kArApekSAyAmavasthitaH / cAgamo'ya-: Adyrym hyhvdy kamiti bhAvaH / namu nirupAdhiravyabhicAra ityatra niyame ko niyAmaka ityata zrAha 'zranyatheti / namvanaupAdhikatvAnubhava evAmaudhAmasiddhaH / na na pacetaratvAdapi tAdRzaH sambhavatIti vAcyaM / kAryyadravyAnupAdAnadeza kAlavAdeH sambhavAt pacetaratvasyAmyamatyanukUlasarbhe sandigdhopAdhitvamambhavAt zranyayA zrayaM ghaTaetadrUpAdyatiriktadharmavAn ghaTatvAt zraparaghaTavadityato rUpAdyatirikAtIndriyadharmasiddhedurvArApatteH / atha zrAstAM keSu keSucit vyabhicArazaGkA na tu ekakAlIna paramANava ityaca tathA hi dravyamevAsamavAyikAraNamanyatayAnyanikhiladravyaguNamityavivAda, zrAdAvapi dravyotpattiprAksamaye nikhiladravyaguNAmityaca keSAmapi sandehaH / na ca tathApi anukUlatarkAbhAve kathaM vyAptiyaha iti vAcyaM / karmaNyavyAptigrAhakatvAditi cet, (9) na etAdRzAnumAnAdapi vyAptisiddhau prAgabhAvAdhikara ekAlomAH sarve paramANavaH yAvatsamaveta kAryazUnyA dravyatvAt utpattikA sAvana ghaTavadityanumAnAt prAgabhAva (9) tathA hotyAdiH cedityantaH pAThaH zrAdarzAnurUpa eva mudritaH paramavara pAThaH samyaka parizuddhatvena na pratibhAti / naiva vAvRzasvabhAva nirNayAditi bhAvaH / ganu tAdRzasvabhAva eva kiM niyA mitA 'wafa, aeft niyAmakAntarAbhidhAnaprasa mI bAdhAtarAvatAro na syAdityanavasyArthaH / tadivasa 'zata
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdArayaturogakhakhe ucchmchmvaadH| iti zrImadgaGgezopAdhyAyaviracite tatvacintamayau zabdAsyaturIyakhaNDe ucchadma-pracchanavAdaH // // RE mAyAvacchedenApi sakalaparamANunAM yaavtsmmetkaaryyshuunyvidyaa| dravyaM hi yatraiva sAvavayavaM niravayavaca tathAcaM utpattikAcicchedena nikhitasamavetakAryyazUnya mityavivAda andhamapi mahAbacchedena nikhilakAryyazUnyamityacApi bhavatAM na vipratityasvarasAdAha, 'Agamo'pIti, 'saMvadati' makhuditaM pramAasminneva pace pramANaM yAvat, zrUyate hi "sadeva saumyedadikamevAdvitauyamiti khArtha:, 'eka' ekalasajJAyogi, meva, 'a' prAk, 'saumyeti sambodhane, tena prAk kAryyadravyamityAgataM prAgabhAvAdhikaraNarAcirityAgame'yanusandheSa iti para ise
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
_