Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ KAVYAMALA., GOMEN THE ALANKARA-KAUSTUBHA OF VIS'VES'VARA PANDIT with his own gloss. EDITED BY MAHAMAHOPADYAYA PANDIT SIVADATTA Head Pandit and Superintendent, Sanskrit Department, Oriental College, Lahore, AND KASHINATH PANDURANG PARAB. . . PRINTED AND PUBLISHED BY - TUKARAM JAVAJI, PROPRIETOR OF JAVAJI DadaJI'S "NIRNAYA-SAGARA" PRESS. BOMBAY. 1898. Price 3 Rupees.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ (Registered according to act XXV of 1867.) (All rights reserved by the publisher.)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA. 66. - - - zrIvizvezvarapaNDitaviracitam alaMkArakaustubham / khopazavyAkhyAsaMvalitam / / wooomjayapuramahArAjAzritamahAmahopAdhyAyapaNDitadurgAprasAdArakakedAranAthakRpAGgIkRtazodhanakarmaNA mahAmahopAdhyAyapaNDitazivadattazarmaNA, mumbApuravAsiparabopAhvapANDuraGgAtmajakAzInAthazarmaNA ca . saMzodhitam / taca mumbayyAM nirNayasAgarAkhyayantrAlaye tadadhipatinA mudrAkSarairaGkayitvA prAkAzyaM nItam / 1898 (asya granthasya punarmudraNAdiviSaye sarvathA nirNayasAgaramudrAyantrAlayAdhipate __ revaadhikaarH|) mUlyaM rUpyakatrayam /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkAra kaustubhasthaviSayANAmakArAdikrameNAnukramaNikA / viSayaH / aGgAGgibhAvasaMkaraH.... atadguNaH atizayoktiH adhikam ..... ananvayaH anumAnam anyonyam apahutiH aprastutaprazaMsA arthAntaranyAsaH arthAlaMkAroddezaH asaMgatiH AkSepaH 9.30 .... .... .... .... .... .... .... .08. .... .... .... .... .... 0800 .... 0.00 uttaram utprekSA udAttam upamAdvaividhyam upamAnaluptopamAviSayaH .... .... .... .... .... .... upamAlakSaNam upameyopamA .... UrjasvI ekadezavivartirUpakam ekAvalI .... .... .... .... viSayaH / pRSThe / .... 409 ekAzrayAnupraveza saMkaraH 405 kAraNamAlA 277 | kAvyaliGgam 379 | kriyAdIpakam 168 | tadguNaH 352 |tulyayogitA 360 dIpakam .... .... 8000 .... .... .... .... .... .... .... .... 235 | dRSTAntaH . 218 dharmaluptopamAviSayAH .... .... .... .... .... .... .... ... .... .... 110 paryAyaH .... .... .... 28 | parisaMkhyA.. 40.6 307 | nidarzanA 362 paramparitarUpakadvaividhyam 363 | paramparitarUpakalakSaNam 180 | parikaraH 349 parivRttiH 0000 .... 0000 4 paryAyoktam .... .. 288 104 132 318 | dharmavAcakaluptopamAviSayAH 3 dharmavAcakopamAnaluptopamAviSayAH 139 366 dharmopamAnaluptopamAviSayAH .... 134 262 217 175 pUrNopamAbhedAH 416 | prativastUpamA 219 |pratIpam 384 | pratyanIkam .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... pRSThe / .....414 360 337 291 402 295 . 290 .... .... .... .... .... .... .... .... ... .... .... .... .... .... 333 . 398 .... .... 349 *..* 341 47 285 390 . 380 .... .... 217 354 .... ....
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 20. 0 0 Morm * 80Cer 5 5 . vissyH| pRsstthe| | vissyH| pRsstthe| preyaH .... .... 416 viSamaH .... .... .... 373 bhAvazabalam vyatirekaH .... bhAvikam .... vyatirekabhedAH .... bhAvodayaH.... vyAghAtaH ......... bhrAntimAn | vyAjastutiH maGgalAcaraNam 1 vyAjoktiH mAlAdIpakam 294 zrotyAryupamAviSayAH mAlopamA .... 141 zleSaH .... mIlitam .... | saMdehasaMkaraH .... yathAsaMkhyam saMsRSTiH razanopamA .... .... 144 samam .... .... rasavat .... .... .... 416 samAdhiH .... rUpakabhedAH samAsoktiH rUpakam .... .... 2 samAhitaH luptopamA .... .... ....104 | samuccayaH .... ..... luptopamAbhedAH .... .... 104 sasaMdehaH .... .... vAcakaluptopamAviSayAH .... 117 sasaMdehabhedAH vAcakopameyaluptopamAviSayAH 133 sahoktiH vinoktiH.... .... .... 331 sAmAnyam vibhAvanA .... .... 311 sAraH .... virodhaH .... .... sUkSmam .... ...... .... 364 vizeSaH .... .... .... 399 smaraNam .... .... vizeSoktiH .... ....315 svabhAvoktiH .... ... 326 2 roo - - - or.00 mm Mor or or rrrr - - 321 .... 386
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 14 116 139 shuddhiptrm| asmadoSAdakSarayojakadoSAdvA yatra vacanAzuddhiH sthitA jAtA vA, tasyAH sarvasyAH sUkSmasamAlocanAmantareNa jJAtumazakyatvAt sUkSmasamAlocanAyAmidAnImanavakAzena sthUladRSTayA yatra.kvacanAzuddhiravalokitA tatpradarzanA kriyate. sUkSmasamAlocanA dvitIyAvRttau kariSyAmaH. adhunA sahRdayaiH kSantavyam. pRsstthe| pddau| ptthniiym|| 13 kAraNamAlAnyonyottarasUkSma ekaSaSTividvatpravarai vatAvivArthe ca sA zrautI 104 dharmavilupzrautyArthI kanprakaraNe caJcadbahato sAmAnyalub trayANAM lopaH samAsa TippaNyA 'itone-' ityAdi: 'mupalabhyate' ityaMntA TippaNI 142 pRSThe TippaNyA 'paribhASitA' kha' ityuttaraM yojayitvA / evaM ca mUle 'candravatsaMprakAzante' ityasyopari tritvasaMkhyAbodhako. 'Gkazcatu:saMkhyAsthAne yojayitvA / 153 upamAdUSaNAyAlaM 157 zleSamaryAdayA yatra. tatrApi 206 upamaiva tirIbhUtAbhedA rUpaka 241 devaH patirviduSi naiSadharAjagatyA 268 same tasya abhedenAbhidhA heturhetorhetumatA saha 285 damayantI kilakiJcitaM 297 ubhayoH sAmyaprokto 18.22. puSpeSuceSTita 'sti cetsa paryAyaH sAbhiprAyavizeSaNavinyAse parikaraH dutkarSiNyuttarottare proke 373 saMbandhAnupapattAviSTArthA gaticyutaste 411 anekAlaMkArakoTikasaMzayo yathA 416 bhAvazame. tu samAhita 304 354 389
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| - - - zrIvizvezvarapaNDitaviracitaH alNkaarkaustubhH| svopjnyvyaakhyaalNkRtH| dattastanyarasaM karAgrimabhuvA vakrAntareSvAdarA horvikSepaniSiddhakumbhavicaranmattadvirephotkaram / ambAyA dhayatoH payodharayugaM tiryagmithaH pazyato aulyasnehavijRmbhitaM vijayate dvaimAturaskandayoH // vAgdevatAM dviradavakramapi praNamya lakSmIdharasya viduSazcaraNAvupAsya / bhAvAnalaMkaraNakaustubhagumphitAnsvAnvizvezvaro vivarituM yatate samAsAt // abhimatakarmArambhasamaye sadAcArAnumitazrutibodhitakartavyatAkaM prAripsitapratibandhakaduritanivRttaye kRtaM maGgalaM ziSyazikSArtha nibanAti-dattastanyeti / karasya zuNDAyA agrimabhuvA puSkarabhAgena skandasya SaNmukhatvena ekamukhena stanapAne mukhAntarANA tadalAbhakRtavaimanasyanivRttaye teSu stanyarasadAnaM bhagavato lambodarasya ca gajamukhatayA kumbhalagnamadalubdhabhramarANAM skandena bahubhujatayA vAraNamiti / parasparasnehavarNanaM tiryagdarzanaM tadavasthAyAM bAlakasvabhAvaH / skandasya alpActve'pi 'bhrAtuAyasaH' iti dvai. mAturasya pUrvanipAtaH / gaNezvaraguhayorvighnavinAzakatvaM prasiddhameva / tathA ca smRtiH'Adityasya sadA pUjAM tilakaM svAminastathA / mahAgaNapatezcaiva kurvansiddhimavApnuyAt // ' tatprasaGgena sarvavAGmayarUpiNyA jagadambikAyA api pratisaMdhAnam / taduktaM vAyusaMhitA. yAm-'zabdasvarUpamakhilaM dhatte zarvasya vallabhA / arthasvarUpamakhilaM dhatte bAlenduzekharaH // ' atroktaparamadevatAviSayakabhAvadhvaniH pradhAnam, gaNezaguhayoH parasparaviSayaka
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / lokasvAntaghanAndhakArapaTaladhvaMsapradIpAGkarA vidyAkalpalatApratAnajanane bIjaM nijAsaGginAm / madhyemauli mamAsatAM suvimalA mAlAyamAnAzciraM zrIlakSmIdharavidvadaGgrinalinodItAH parAgANavaH // arthAlaMkArANAM bhUrigranthasthitaM sAram / saMgRhNAti sukhena jJaptyai vizvezvaro'nyeSAm // dhiyo vaidheyAnAM bhavati viSayo'sAvaviSayo budhAnAM svAdhAnaM naca kutukmetaadRshkRteH| bhAvazca tadaGgam / svabhAvoktirarthAlaMkAraH // svagurupraNAmamAha-loketi / andhakArapadena vastuvivekapratikUlatvasAdharyeNa ajJAnasyApi lAbhAttasya timirAbhedasUcanaM zaktilakSaNAbhyAmupasthitayorapyarthayoH 'gaGgAyAM ghoSaH' ityAdAvabhedapratyayAbhyupagamAt / tanivartakatvena parAgeSu pradIpatvAropaH / vidyaiva kalpalatAnekadurlabhArthapradatvAt / bIjatvaM tadutpattihetutvAt / nijapadaM parAgaparam / madhyemauli ziromadhye / 'pAre madhye SaSThayA vA' ityavyayIbhAvaH / mametyasya maulinA sahAnvayaH / AsatAM tiSThantu / 'Asa upavezane' ityasya loTi prathamapuruSe bahuvacanam / zrIpadamutkarSasUcakam / lakSmIH sarvavAGmayarahasyAvagAhanajanyAtizayavizeSastadanyApekSotkarSadhIjanakatayAnubhavasiddhaH / yadabhiprAyeNa 'zobhate'sya mukhaM ya evaM veda' iti gargatrirAtrabrAhmaNavAkye yogyAnupalabdhidoSanirAkaraNAya bhagavatA jaimininArthavAdAdhikaraNe 'vidyAprazaMsA' iti sUtritam / gaGgAdharAdivatsAdhutvam / etena zleSopasthitanArAyaNAbhedasUcanam 'AcArya mAM vijAnIyAnAvamanyeta kahicit' iti zrIbhAgavatAt / abhinalinetyupamitasamAsaH / udIteti 'Ila kAntigativyAptikSepaprajanakhAdane' iti kavikalpadrumapaThitasyotpUrvasya rUpaM 'priyasmRteH spaSTamudItakaNTakAm' ityAdivat // cikIrSitaM pratijAnanneva prayojanAdyAha-artheti / alaMkArA dvidhA zabdArthabhedAt / zabdAlaMkArA yamakAdayaH, arthAlaMkArA upamAdayaH / AyeSu tathA vicAraNIyA bhAvAdarthAlaMkArA eva vicAryante / anekavipratipattigahanatvAt / aprAmANyazaGkAnirAsAya bhUrigrantheti / paunarauktyavAraNAya sAreti / prayojanamAha-sukheneti / tadbodhakAmazcAdhikArIti sAmarthyAdeva labhyate / tathA cAhuH-'siddhArtha siddhasaMbandhaM zrotuM zrotA pravartate / zAstrAdau tena vaktavyaH saMbandhaH saprayojanaH // ' paramaprayojanaM tu yatkAvyasya tadevAsyApIti bodhyam / taccAnyatra kAvyaprakAzAdau spaSTamiti nAtra prapazyate // asya granthasya mandadurbodhatAmAha-dhiya iti / 'mUrkhavaidheyabAlizAH' ityamaraH / etena mandArthametannirmANanirAsaH / vinayArthamAha-budhAnAmiti / sukhena AdhAtuM zakyaM svAdhAnam / sukrmityrthH| 'Ato yuc' iti
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / tathApIdaM pAriplavayati mano me sumahatAM nibandhAnAmekIbhavitumabhisaMdhAnanivahaH // 3 atha teSAmuddezaH upamAnanvaya uktaH syAdupameyopamotprekSAH / saMdeharUpakApahnutayaH zleSaH samAsoktiH // 1 // proktA nidarzanAprastutaprazaMsA tvatizayoktiH / prativastUpamayA saha dRSTAnto dIpatulyayogitve // 2 // vyatirekazcAkSepo vibhAvanApyatha vizeSoktiH / tadanu yathAsaMkhyArthAntaravinyAsau virodhabhAvoktI // 3 // vyAjastutiH sahoktirvinoktiparivRttibhAvikAnyapi ca / atha kAvyaliGgaparyAyoktodAttAH samuccayastadvat // 4 // paryAyo'pyanumAnaM parikarakitavoktiparisaMkhyAH / kAraNamAlAnyottayottarasUkSmaM sAra itya saMgatyA // 5 // sasamAdhI samaviSamAvadhikAkhyaM pratyanIkamIlitavat / ekAvalismRtibhramapratIpasAmAnyavAnvizeSazca // 6 // AdantAddhAtoH zakyArthe yuc / budhAnAM jJAnasya siddhatvAttadarthaM tAvadetadArambha iti vyAhatameva / camatkAro'pi teSAmetAdRzasvalpArthAnna syAdevetyarthaH / pAriplavayati caJcalaM karoti / granthe pravartayatItyarthaH / nibandhAH kAvyaprakAzAdayaH / abhisaMdhAnamabhiprAyaH / tattadabhiprAyANAM tattadrantheSu vyastatvAdekatra saMgrahaH saukaryArtha kriyata iti bhAvaH 1 tatra 'arthopakArakadvArA rasopakArakatvamarthAlaMkAratvam' iti sAmAnyalakSaNaM prasiddham ! sAkSAdrasopakArakeSu guNeSu vyabhicAravAraNAya dvArAntam / tatspaSTatvAdupekSya kAvyaprakAzasaMmatAlaMkArANAmevAtra vyavasthApanIyatA sUcayan - 'etadanyatamatvarUpam lakSaNAntaramapi dyotayannAha - atheti / bhAvoktiH svabhAvoktiH / kitavoktiH vyAjoktiH / pratIpetyatra saMyogasya pAdAdigatatvAt tasminparato bhrametyatrAkArasya na gurutvam / taduktaM vRttaratnAkare - ' pAdAdAviha varNasya saMyogaH kramasaMjJakaH / puraH sthitena tena syAllaghutApi kvacidguroH // ' nanvalaMkArAntarANyapi granthAntareSu dRzyanta iti tadanabhidhAnA nyUnate 1. ' vyAkhyAta' ka kha 20 'tyatratyasya akA' kha-ga. *
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA | tadatadguNavAnsyAdvyAghAtaH sRSTisaMkarau ceti / kathyanta ekaSaSTi vidvatmavarairalaMkArAH // 7 // tatra 'yatkicitkAvyabandheSu sAdRzyenopamIyate / upamA nAma sA jJeyA varNAkRtiguNAzrayA // ' iti bharataH / tatprakRtibhUtatvena sarvAlaMkAreSvabhyarhitatvAdupamA tAvannirUpyata iti tallakSaNamAha tatraikavAkyavAcyaM sAdRzyaM bhinnayorupamA / tatra nirUpaNIyeSvalaMkAreSvityarthaH / upameyopamAvAraNAya -- eketi / vyaGgayopamAvAraNAya -- vAcyeti / ananvayavAraNAya -- bhinnetyAzaGkayAha -- vidvatpravarairiti / teSAM tu vidvaddezIyairevAbhyupagamAnnirasanIyatvAnna tatheti bhAvaH / yadyapi uddezakrameNaiva vibhAga ityupamA nirUpaNaprAthamyamarthAdeva siddham, tathApi prathamoddeza eva kiM prayojakamityAkSepamAzaGkaya tatra niyAmakamAha -- tatra yatkicidityAdi / bharatetyalaMkArazAstrasya prAmANikatvasUcanam / ananvayAdAvapi sAdRzyapratItiparyavasAnaM spaSTameva / bhaGgibhedAttvalaMkArabheda iti bhAvaH / evaM ca bharatazAstre'pi upamAyAH prathamoddeze idameva niyAmakaM bodhyam / yadyapi prakRtitvaM na vacana - sAdhyaM tathApi tatsaMmatatvasUcanAya bharatavacanopanyAsaH / lakSaNamiti / lakSaNajJAnAbhAve dharmiNa eva samyagbuddhAvanArohAtsAmAnyanirUpaNAnantarameva 'vizeSasya nirUpyatvAdityarthaH / Ahetyatra kArikAkRditi zeSaH / kArikAyAM tatretyasya lakSaNAntarbhAve prayojanAbhAvAnnirdhAraNaparatayA yojayati-tatra nirUpaNIyeSviti / nirUpaNaM ca svarUpabhedAdibodhajanaka zabdaH / alaMkArAH ziSyabodhaviSayIbhavantvityAkArakecchAvizeSyatvaM viSayatvarUpeNa kRtyapratyayArthaH / vyApArAnubandhinIM viSayatAmAdAya prakRtyarthasya pratyayArthe - 'nvayaH / ' upameyopamApi lakSyaiva' iti / citramImAMsAmatanirAsAyAha -- upameyopamAvAraNAyeti / ekapadopAdAne tu tatra 'candra iva mukham ' ' mukhamiva candraH' iti vAkyadvayabodhyatvAnna vyabhicAraH / na caivamapi vyabhicAratAdavasthyam / pratyekamekavAkyavAcyatvasattvAt, vAkyabhedarahitAyAmupameyopamAyAM tu sutarAmeva tathA, tatraikavAkyavAcyasvasattvAditi vAcyam / upameyatvAbhimatapratiyogikopamAnavRttisAdRzyAviSayakajJAnaviSayatvena tAtparyaviSayatvasya tadarthatvAt / vAcyetIti / vAkyArthajJAnaviSayIbhUtetyarthaH / tena lakSyasAdRzyasyApi saMgrahaH / nanvevaM sati 'upameyatvAbhimatapratiyogikopamAnavRtti 1. 'nirUpaNatvAt ' ka-ga.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / ti / phalitArthastu-yatsAdRzyapratiyogitAyAmupameyatAvacchedakAvacchinnatvasvAzrayamAtravRttisvAnavacchedakadharmasAmAnAdhikaraNyobhayAbhAvaH sopamA / yacchabdabodhyAyAM sAdRzyapratiyogitAyAmityarthaH / 'candra iva mukham' ityatra candraniSThasAdRzyapratiyogitAyAmubhayAbhAvasattvAllakSaNasamasAdRzyAviSayakajJAnaviSayatvena tAtparyaviSayatve sati bhinnanirUpitasAdRzyamupamA' iti paryavasitam, tathA ca 'zailA ivonnatAH santaH kiM tu prakRtikomalAH' ityAdau vyatireke vyabhicAraH / tatrApi sAdRzyasya yathoktatAtparyaviSayatvAt / na ca vyatireka eva kavestAtparya na tu sAdRzya iti vAcyam / dharmAntaraprayuktasAdRzyAbhAvasyaiva vyatirekapadAthatayA sAdRzyasyApi tadviSayatvAnapAyAt / vidheyatayA tAtparyaviSayatvaniveze'pi 'sa yayau prathamaM prAcI tulyaH prAcInabarhiSA' ityAdAvanuvAdyasAdRzyarUpopamAyAmavyAptezcetyAdidoSoddhArAyAha-phalitArthastviti / arthAlaMkAratvanirvAhAya vyAcaSTe-yacchabdabodhyAyAmiti / yasyAM zabdabodhyAyAmiti karmadhArayaH / zabdabodhyatvaM ca tajanyabodhaviSayatvamAtram / tena 'candra iva' ityAdau pratiyogitAyAH saMsargavidhayaiva bhAsamAnatvAcchabdArthatvAbhAve'pi na kSatiH / yacchabdArthasya zabdavizeSaNatve vidheyaparAmarSiNA tacchabdena tasyaiva parAmarSe zabdoddezenaivopamAtvavidhAnApattAvasaMgatiprasaGgAt / uktarItyA tu pratiyogitAyA eva yacchabdenopAdAnenAnupapattiH / tathA ca zabdabodhyatvamapi pratiyogitAyAM vizeSaNaM deyamityarthaH / 'upamAnavRttisAdRzyapratiyogitvamevopamA' iti matamAzrityedam / 'sAdRzyamevopamA' iti pakSe tu yatsAdRzyetyasya yasya sAdRzyasya pratiyogitAyAmiti yatpadArthaH sAdRzyavizeSaNam, sAdRzye ca zabdabodhyatvaM vizeSaNaM pUrvavat / 'sA upamA' ityatra seti strItvaM tu vidheyaliGgagrAhakatvAt / taduktaM kaiyaTAdibhiH'uddezyapratinirdezyayoraikyamApAdayanti sarvanAmAni paryAyeNa talliGgamupAdadate' iti / kvaciduddezyaliGgatA, kvacicca vidheyaliGgatA / vivakSAbhedAditi tadarthaH / evamanyatrApyavaseyam / ubhayAbhAva iti / ubhayapratiyogiko'nyataratvAvacchinnapratiyogitAko'bhAva ityarthaH / natUbhayatvAvacchinnapratiyogitAkaH, tathA satyananvaye upameyatAvacchedakAvacchinnatvasattve'pi svAzrayamAtravRttisvAnavacchedakadharmasAmAnAdhikaraNyaM nAstItyubhaMyatvAdyavacchinnapratiyogitAkAbhAvasattvAt , vyatireke ca svAzrayamAtravRttisvAnavacchedakadharmasAmAnAdhikaraNyasattve'pi upameyatAvacchedakAvacchinnatvaM pratiyogitAyAM nAstIti tAdRzAbhAvasattvAdyabhicAratAdavasthyApatteH / anyataratvAvacchinnapratiyogitAkastvabhAvo'nyataravati na saM. bhavati iti na tadubhayatra vyabhicAraH / na cobhayAbhAvapadenobhayatvasyaiva pratiyogitAvacchedakatvaM labhyata iti vAcyam / 'bhUtatvamUrtatvobhayatvAnmUrtatvAdityAdau dvitvAdyavacchinAbhAvasya tathAtve'pi' iti dIdhitivAkye--'dvayavRttivyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaparatayApi vyAkhyAnadarzanAt / utsargasya bAdhakatve - sati aprayojakatvAt /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| nvayaH sphuTa eva / ananvaye'tivyAptivAraNAya-upameyatAvacchedakAvacchinnatvAbhAva uktaH / tatra tUpameyatAvacchedakacandratvAvacchinnatvasattvAnAtivyAptiH / vyatireke'tivyAptivAraNAya--svAzrayetyAdi / ubhayatra svapadaM pratiyogitAparam / tatra tUpameyApekSayopamAne'pakarSavarNananiyamAtpratiyogitAzraya upamAnam / tanmAtravRttiH pratiyogitAnavacchedakazca dharmo'pakarSaprayojakaH, tatsAmAnAdhikaraNyameva sAdRzyapratiyogitA. yAmiti na vyabhicAraH // na caivamapyanupAttApakarSahetudharmakavyatireke vya. bhicAraH, alaMkArasAkSAdvibhAjakopAdhyavacchedena tathAtvasya vivakSitatvAt / uktadharmazca tadvAkyopasthApyo grAhyaH, anyathAsaMbhavApatteH / 'candra iva mukham' ityatrApi candramAtravRtticandratvasAmAnAdhikaraNyaM sAdRzyapratiyogitAyAmastItyasaMbhavavAraNAya--svAnavacchedaketi / candratvasya tu sAdRzyapratiyogitAvacchedakatvamastyeveti na doSaH / tatraiva tAdRzapratiyogitAnavacchedakAlAdakatvAdidharmasAmAnAdhikaraNyaM pratiyogitAyAmastyevetyasaMbhavatAdavasthyamevetyata uktam-svAzrayamAtravRttIti / tatrApi mAtrapadAnupA sphuTa iti / tatra candratvasya sAdRzyapratiyogitAvacchedakatayA candravRttisAdRzyapratiyogitAyAmupameyatAvacchedakamukhatvAvacchinnatvAbhAvasyoktapratiyogitAzrayIbhUtacandramAtrattipratiyogitAnavacchedakadharmasAmAnAdhikaraNyAbhAvasya ca sattvAdityarthaH / nanu svAzrayamAtretyAdivivakSAyAmasaMbhavApattiH, candramAtravRttiH pratiyogitAnavacchedakazca dharmastanmAtravRttibhedavyaktyAdiH, tatsAmAnAdhikaraNyasya pratiyogitAyAM sattvAdityata Ahauktadharmazceti / tadvAkyeti / upamAzrayatvAbhimatavAkyArthabodhaviSayIbhUtetyarthaH / tathA ca tAdRzabhedAdezcandramAtravRttitve'pi 'candra iva mukham' ityetadvAkyabodhyatvAbhAvAna doSa ityarthaH / nanvevamapi 'candra iva mukham' ityatra candramAtravRttiH pratiyogitAnavacchedakastadvAkyopasthApyazca dharmo'prasiddha eva, mukhatvasAdRzyayozcandretaravRttitvAt, candratvasya sAdRzyapratiyogitAvacchedakatvAt, anyasya ca tadvAkyAnupasthApyatvAt / maivam / pratiyogitArUpasyaiva tAdRzadharmasya sulabhatvAt / na ca tasyAM tatsAmAnAdhi. karaNyasyaiva sattvAdasaMbhava eveti vAcyam, bhedagarbhasAmAnAdhikaraNyasya tatrApyabhAvopapatteH / candratvAvacchinnapratiyogitAyAzcandretarAvRttitvasyApi sattvAt / vyadhikaraNadharmAvacchi. nAbhAvAnabhyupagamAt / abhyupagame vA tasya saMyogAdyavacchinnatayA sAdRzyapratiyogitAyA atathAle na tadbhinnatvAt svapadena sAdRzyanirUpitapratiyogitAyA eva dhAraNAt / na
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / ttAhAdakatvAderapi candravRttitvAddoSa evetyata uktam-mAtreti / tasyo(tro)pameyavRttitvasyApi sattvAnna pratiyogitAzrayamAtravRttitvam / nanu 'candra iva candro mukhaM ca ramaNIyam' ityatrAtivyAptiH, candraniSThasAhazyapratiyogitAyAmupameyatAvacchedakAvacchinnatvAbhAvasattvAt / atra hyekaiva candraniSThA sAdRzyapratiyogitA mukhaniSThopameyatAnirUpitA candraniSThopameyatAnirUpitA ca / na cAtropamaiveti vAcyam, ananvayopamAsamUhAlambanarUpatvenAtathAtvAt / na copamAMze lakSaNamastyeva / ananvayAMze tUpameyatAvacchedakAvacchinnatvasattvAdeva na doSa iti vAcyam, pratiyogitAyA ai. caivamiti / evaM tadvAkyopasthApyasyApi dharme vizeSaNIkaraNa ityarthaH / anupAtteti / 'vyatireke hi kvacidapakarSahetu: zabdopAttaH, kvacidarthalabhyaH' ityagre vakSyate / tatropamAnavRtterapakarSahetudharmasya zabdopAttatvena tasyApi tadvAkyopasthApyatvena tatsAmAnAdhikaraNyAbhAvaH sAdRzyapratiyogitAyAM nAstIti vyabhicAravAraNe'pi tasyArthagamyatve dharme tadvAkyopasthApyatvAbhAvaprayuktasya tAdRzadharmasAmAnAdhikaraNyAbhAvasyaiva sattvAdativyAptiriti bhAvaH / nacA(nva)pakarSahetudharmopAdAne'pi tasyopamAnamAtravRttitvAbhAvAtkathaM nAtivyAptiH, kalaGkAderanyatrApi sattvAt / maivam / tadvAkyArthe upamAnetaravRttitvena pratIyamAnatvAbhAvasyaiva taditarAvRttitvasya vivakSitatvAt / yadvA-upameyAvRttitvameva tena vivakSaNIyam / tadarthastu vizeSyatvaprakAratvAnyatarasaMbandhenopameyavRttidharmAbhedAropavadyatadanyatvam / anyathA candramukhAdivRttiramaNIyAdervastuto'bhinnatayAsaMbhavApatteH / 'pANDyo'yam' ityAdau hAranirjharAderabhedAropasyAvazyakatayA nirjharasya yathoktopameyavRttitvAbhAvAnnAvyAptiH / na caivamapi sAdRzyapratiyogitvarUpatAdRzadharmasAmAnAdhikaraNyasya sAdRzyapratiyogitAyAM sattvAdasaMbhavatAdavasthyamiti vAcyam / bhedagarbhasAmAnAdhikaraNyanivezasyoktatvAt / sAkSAditi / tathA ca vyatirekavizeSe tathAtve'pi tattvasyAlaMkArasAkSAdvibhAjakatvAbhAvAdyatirekatvAvacchinnamAtrasya coktalakSaNAnAkrAntatvAnna vyabhicAraH / tatazca 'yasyAM pratiyogitAyAmalaMkArasAkSAdvibhAjakopAdhyavacchedena yathoktAbhAvaH' iti paryavasyatIti bhAvaH / vastutastu-tadvAkyopasthApyatvaM tadvAkyatAtparyaviSayatvamAtram, na tu tajanyazAbdadhIviSayatvamAtrameva / ato'nupAttApakarSahetAvapi vyatireke'pakarSaprayojakadharmasya tadvAkyabodhyasAdRzyAbhAvaprayojakatayA tadvAkyatAtparyaviSayatvasattvAttAdRzadharmaniSTatadvAkyopasthApyatvAbhAvaprayukto'pi tAdRzadharmasAmAnAdhikaraNyAbhAvo nAstIti na vyabhicAraH / candrAdimAtravRttibhedavyaktyAdezca vastutazcandretarAvRttitve'pi tadvAkyatAtparyaviSayatvAbhAvAttatsAmAnAdhikaraNyasya pratiyogitAyAM sattve'pi
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA | kyasyoktatvena candraniSThopameyatAnirUpitasAdRzyapratiyogitAyA mukhaniSThopameyatAnirUpitasAdRzyapratiyogitA rUpatayA candraniSThopameyatAnirUpitasAdRzyapratiyogitAyAmapyupameyatAvacchedakAvacchinnatvAbhAvasattvAdativyApterdurvAratvAt / anyathopamAMze'pi lakSaNagamanAsaMbhavAcca / na ca tatra candraniSThopameyatAnirUpitA mukhaniSThopameyatAnirUpitA ca sAdRzyapratiyogitA bhinneti vAcyam, pratiyogitAvacchedakabhedAdeva pratiyogitAbhedAt / bhUtalaniSThAtyantAnyonyAbhAvanirUpitAyA ghaTaniSThapratiyogitAyA bhedAbhAvAt / nanvevaM candravRttisAdRzyapratiyogitAyAmupameyatAvacchedakAvacchinnatvAbhAvo nAstItya saMbhava eveti cet, maivam / tadupamAvAcakapadAnvayicandrapadavodhyAyA eva pratiyogitAyA vivakSitatvAt / uktasthale tvevaMvivakSAyAmapyanAsaMbhavAvakAza iti dhyeyam / pratiyogitAvacchedaketi / dharmasaMbandho bhayaparam / samavAyena ghaTapaTAdyabhAvasya saMyogasamavAyAbhyAM ghaTAbhAvasya ca pratiyogitAyA bhedAt / na tu svanirUpakAzrayabhedenApi tadbheda ityAha- bhUtaleti / tadAdItyarthaH / bhUtalapatAdiniSTho yo ghaTAtyantAbhAvastAdRzazca yo ghaTAnyonyAbhAvaH tatpratiyogitayoH svanirUpakAzrayabhUtala parvatAdibhedena bhedAbhAvAt / saMyogena ghaTatvAvacchinnAbhAvIyapratiyogitAyAstAdAtmyena ghaTatvAvacchinnabhedIya pratiyogitAyAzcAbhAvAdhikaraNabhede'pi bhedAbhAvAditi yAvat / atyantAnyonyAbhAvIyaghaTatvAdyavacchinnapratiyogitayostu saMyogAditAdAtmyarUpAvacchedakasaMbandhabhedAdbhedaH / bhedIyapratiyogitAyAH saMbandhAnavacchinnatvapakSe tadavacchinnatvAnavacchinnatvAbhyAmevetyanyadetat / prakRte ca sAdRzyasya padArthAntaratve pratiyogitAyAH saMbandhAvacchinnatvameva nAsti / tadbhinnatve satItyAdirUpatve'pi tAdAtmyAvacchinnatvanavacchinnatvameva vA / sarvathApi avacchedakasaMbandhabhedAbhAvAccandratvarUpAvacchedakadharmaikyAcca na sAdRzyAzrayabhedAdbhedaH saMbhavatIti samudAyArthaH / nanvevamiti / 'candra iva candraH' ityatro - pameyatAvacchedakIbhUtacandratvAvacchinnatvAt 'candra iva mukham' ityatrApi pratiyogitAyAstadabhAvo na syAdvAkyabhedena pratiyogitAbhedAbhAvAdityarthaH / tadupameti / taditi padavizeSaNam / tathA ca ivAdipadaM tattavyaktitvena dhRtvA yatpadopasthApyaM sAdRzyaM yatpratiyogitvena gRhyamANaM sadyatra vizeSaNIbhavati tadvRttidharmo'tra upameyatAvacchedakapadena vivakSita iti nAsaMbhava ityarthaH / uktasthale tviti / tadayaM pUrvapakSasya phalitArthaH -- uktasthaleM - 'zataH klRptAlaMkAradvayAbhyupagamo na yuktaH, upameyopamAyA apyupamApratIpAbhyAM gatArthatA - patteH / nApyatrAMzata upamA saMbhavati, uktarItyAnanvayAMze'tivyApteH / ivapadasyaikyAdAvRttau ca mAnAbhAvAttenaiveva padenopasthApyaM candrapratiyogikatvena gRhyamANaM candre mukhe ca vizeSaNam / evaM ca candraniSThAyAM pratiyogitAyAM mukhatvAvacchinnatvAbhAvamAdAya lakSaNa
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / tivyAptistadavasyaiveti cet, ucyate--ubhayavivakSitasAdRzyapratiyogitAyA atra bhedAbhyupagamena doSAbhAvaH / na ca tadasaMbhavaH, atirikta pratiyogi nayaneM zAntara etaddurvAram / candratvAvacchinnatvAttadvAraNe tvaMzAntare'pi taddurlabhamiti / 'candra iva mukham' ityaMze lakSyatvAnnAtivyAptiriti pariharati -- ucyate iti / uktarItyA aMzato'pi lakSaNAbhAvamAzaGkayAha - atirikteti / mukhaniSThopameyatAnirUpitatvaviziSTAyAM pratiyogitAyAM mukhatvAvacchinnatvAbhAvasattvAdityarthaH / anupapattyabhAvAditi / aMzato lakSaNAgamanarUpAyA aMzAntare'pi lakSaNagamanarUpAyAzca anupapatterabhAvAdityarthaH / tena pratiyogitvamatiriktamiti pakSe'pyavaccheda kaikye tadbhedAnabhyupagamAdasaMgatiranAzaGkayA / nanu 'ata eva - ' ityAdikathanaM prakRtAnupayuktam, asaMbaddhaM ca / tasya hi pratIyamAnAyAzcandrasAdRzyapratiyogitAyA aikyAttAdRzabAdhasattve mukhaniSThasAdRzyapratiyogitvena candramavagAhamAnaM jJAnamapi na syAdityarthaH / yathoktabAdhabuddhau ca tAdRzapratiyogitAzrayabhedaH tAdRzapratiyogitAtyantAbhAvo vA candre vizeSaNam | 'candra iva candra:' ityatra tu candraH pratiyogitayA sAdRzye, taccAzrayatayA candre vizeSaNam / candra vizeSyakapratiyogitvAbhAvajJAnaM ca sAdRzyavizeSyakapratiyogitvasaMsargakacandraprakArakatAjJAne na pratibandhakam, pratiyogitvasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkacandrAbhAvaprakArakasAdRzyavizeSyakabodhasyaiva tathAtvAt / ata eva uktabAdhasattve 'candra iva candraH' ityetadvAkyArthabodhe'pi bAdhakAbhAvaH / sutarAM tu 'candra iva mukham' ityatreti cet satyam / prakArAntareNa vyAkhyeyatvAt / tathA hi- 'nanu zabdabodhyatvaM tAvatpratiyogitAyAM vizeSaNaM dattameva, tacca prakRteH saMsargatayA zAbdabodhaviSayatvarUpaM pratiyogitAyAM vAcyam / tasyAzca pratiyogitAtvenaiva saMsargatvam, na tUktaviziSTapratiyogitAtvena mAnAbhAvAt / tathA ca ' yanniSThopameyatva nirUpitatva viziSTAyAM yasyAM pratiyogitAyAm' ityayuktaM tAdRzarUpeNa tasyAH saMsargatAnabhyupagamena tasyAM zabdabodhyatvAnvayAt / maivam, nirUpitatvasya zabdabodhyatvasya ca tasyAm 'ekatra dvayam' iti rItyA lakSaNavAkyArthabodhe bAdhakAbhAvAt vahnisaMyogatvasya saMsargatAnavacchedakatve'pi 'parvato vahnimAn' ityAdau 'vahnisaMyogaH 'saMyogatvena saMsargaH " ityAdi vyavahArAt / atastatra candra iva mukhami - tyaMze lakSaNasaMgatirnAnyatra / na hi tatpratiyogitAnirUpakAnuyogitAvacchedakamAtramupameyatAvacchedakapadena vivakSitam tvaduktarItyA aMzato'pi lakSaNaM nIyate, yenAnanvayAMze'pi tatsyAt / kiM tu yanniSThopameyatAnirUpitatvaviziSTAyAM pratiyogitAyAmupameyatAvacchedakAvacchinnatvAbhAva iti vivakSitam asti cedupamAMze, natvananvayAMze / na hi tasyAzca - ndraniSThopameyatAnirUpitatvaviziSTapratiyogitAtvena mukhaniSThopameyatA nirUpakatvam, kiMtu pratiyogitAtvenaiva / tathA ca yanniSThopameyatAnirUpitatvAvacchinnoktapratiyogitA niSThanirUpakAnupayogitAvacchedakAvacchinnatvAbhAvo lakSaNe niviSTa iti bhAvaH / na copamApratIpasa 2 *
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / tApakSe'nupapattyabhAvAt / ata eva 'candro na candraniSThasAdRzyapratiyogI' iti bAdhadhIsattve'pi 'candra iva candro mukhaM ca ramaNIyam' iti vAkyAt 'mukhaM candraniSThasAdRzyapratiyogI' iti bodho'nubhavasiddha iti / upamAnopameyatvaM cAtra tattvena lokaprasiddhatvam / ato na pratIpe vyabhicAraH, tatra mukhapratiyogikasAdRzyasya candre varNanIyatayA sAdRzyapratiyogitAyAmupameyatAvacchedakatvasattvAt / evamupameyopamAyAmapi nAtivyAptiH, upamAnopameyayorlokaprasiddhayorevopAdAnamityasyAbhimatatvena tatra 'mukhamiva candraH' ityaMze upameyatAvacchedakIbhUtamukhatvAvacchinnatvAtsAhazyapratiyogitAyA iti dik / mahAlambanarUpAyA upamevopamAyA asaMgrAhyatvam upamAnanvayasamUhAlambanarUpasyoktasya tu saMgrAhyatvamityatra ki mAnamiti vAcyam / tatrAlaMkArAntaratvaM tAtrikairuktaM na tvatre. tyasyaiva mAnatvAt / lakSyAlakSyatvavyavasthAyAM ca prAmANikavyavahArasyaiva mAnatvAt / ta. detadAha-ata eveti / uktarItyA candra iva mukhamityaMze lakSyatvAdevetyarthaH / candra iti / 'candrapratiyogikasAdRzyAbhAvavAMzcandraH' iti bAdhasyopalakSaNam / apizabdo bAdhakAbhAvasamuccayArthaH / tathA ca candravizeSyakacandrasAdRzyaprakArakajJAnakAlInastadabhAvakAlIno vA mukhaM candrasadRzamiti yatra bodhastatropamaiva / upameyopamAyAM tu mukhasAdRzyaprakArakatvAbhAvavadvRtticandrasAdRzyaprakArakatvavadyadA jJAnaM tadA saivAlaMkAraH / anyataramAtraprakArakatvavad jJAnasthale tu upamApratIpaM cAyathAyogaM saMbhavati tathA copamAtvaprayo. jakabodhasya tadubhayajJAnakAle'pi susthatvAttadaMze lakSaNagamanAditi heto tivyAptiriti zeSaH / ataeva candra iva mukhaM mukhamiva candra ityatrobhayAMzajJAne nopamA, pratIpaM vaa| kiMtvekAMzamAtrajJAne iti pUrvoktasthalAdvaiSamyamabhipretya tatra vyabhicAravAraNAyopAyamAhaupamAnopameyatvaM ceti / tvapratyayArthasyobhayatrAnvayaH / 'dvandvAtparaM zrUyamANaM padaM pra. tyekamabhisaMbadhyate' iti vyutpattau padazabdasya zabdamAtraparatvAt / 'vyAptiviziSTapakSadharmatA-' ityAdau tathA darzanAt / 'paTImRdayate' ityAdau dvandvottarakyapratyayArthasyAcArasyobhayAnvayitAyA bhASyAdisaMmatatvAcca / tattveneti / taniSThasAdRzyapratiyogitvena, tatpratiyogikasAdRzyAzrayatvena cetyarthaH / upameyopamAyAmapi pratyekAMzasya nopamApratIpalakSaNa 1. 'sAdRzyasya pra.'. 2. 'tvAsattvAt'.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / athaivam 'candrabimbAdiva viSaM candanAdiva cAnalaH / paruSA vAgito vakrAdityasaMbhAvitopamA // ' . ityuktomAyAmavyAptiH, candraprabhavaviSAderaprasiddhatvAd iti cet , na / tatra candraprabhavaviSAdervAgupamAyA avivakSitatvAt / kiM tu 'yathA candrabimbAdviSamasaMbhAvitam, tathA tvanmukhAtparuSA vAg' ityupamAsvIkArAditi nyAyapaJcAnanAdayaH / evaM ca 'asaMbhAvitopamA' ityasya-asaMbhAvitopamAnakatvaM nArthaH, kiM tu-asaMbhAvitatvaM tadupamAyAM sAdhAraNadharma ityeva / tathA ca viSaparuSavacanayorupamAyAM candracandanAdermukhasya ca bimbapratibimbabhAvaH / tena--'candrAdiniSThakAraNatApratiyogikakAryatvAbhAvaprakArakajJAnavizeSyaviSasadRzI tvanmukhaniSThakAraNatApratiyogikakAryatvAbhAvaprakArakajJAnavizeSyabhUtA paruSoktiH' iti paryavasitArthaH / yatra tUpamAnatAvacchedakaviziSTamupamAnamaprasiddham, tatrotprekSaiva / taduktaM cakravartinA 'yadAyamupamAnAMzo lokataH siddhimRcchati / tadopamaiva yenevazabdaH sAdRzyavAcakaH // yadA punarayaM lokAdasiddhaH kavikalpitaH / tadotprekSaiva yenevazabdaH sNbhaavnaaprH|| iti / lakSyatvamiti pUrvoktayuktibalAdAha-upameyopamAyAmapIti / athaivamiti / aprasiddha dharmiNyupamAnatvAdiprasiddhyasaMbhavAdarthato dharmiNo'pi lokaprasiddhatvaparyavasAnAt / na ca candanaprabhavavarlokaprasiddhatvameveti vAcyam / analapadasya tApaparatvAt tasyobhAbhyAmapyAdaraNIyatvAt / teneti / jJAnaM tu pUrvatra pramArUpam / uttaratra na tathAtvaniyama iti vizeSaH / uktakAryatvaM ca tadrUpAdAveva prasiddham , tadabhAvazca prasiddhaviSAdAveva grAhya iti bhAvaH / nanu saMbhAvanAviSayArthakasaMbhAvitapadena naJsamAse asaMbhAvitapadasvArasyAduktajanyatvaprakArakajJAnaviSayatvAbhAvasya sAdhAraNadharmatvaM yuktam, na tUktajanyatvAbhAvaprakArakajJAnaviSayatvasya vyabhicAreNa tananyatvAbhAvAnAkSepakatvAt jJAnaviSayatvAbhAvasya ca tadAkSepakatvAt / tajjanyatve kasyacittAdRzajJAnAvazyakatvAt / maivam / 1. 'vinopametyAdAvavyAptiH'. 2. 'bhAvitaM'.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| etena "svataHsiddhena bhinnena saMmatena ca dharmataH / sAmyamanyena vaya'sya vAcyaM cedekadopamA // ' iti vidyAnAthIyopamAlakSaNamanUdya 'khataHsiddhena' ityanenotprekSAyAM vyabhicAravAraNam / 'na nityamasminparipUrNateti tyaktvA nabhaH kSoNitalAvatIrNaH / Anandayanninduriva svadhAmnA vibhAti loke navakAkatIndraH // ' ityutprekSodAharaNa upamAnasyendoH svataHsiddhatvAt / induH kSoNitalAvatIrNatvAkAreNa kavikalpita iti cet, tArha 'candrabimbAdiva viSam' ityAdyupamAyAmavyAptiH" iti ciMtramImAMsoktadUSaNamapAstam / tatra bhUtalAvatIrNatvaviziSTacandrasya svataHsiddhatvAbhAvAt / candrabimbajanyaviSatvaM nopamAnatAvacchedakamiti vyavasthApitatvAcca / yadapi tairuktam'ubhau yadi vyomni pRthakpravAhAvAkAzagaGgApayasaH patetAm / tenopamIyeta tamAlanIlamAmuktamuktAlatamasya vakSaH // ' ityatropamAyAM vizeSyasya kavikalpitatvAdavyAptiH-iti, tadapyasat / tatrAtizayokterevAGgIkArAt |prvaahsy(yoH) svataHsiddhena pRthaktvena pAtasyaiva kaivikalpitatvAt 'vizeSyasyApi kavikalpitatvAt-' ityukterasaMgatatvAcca / vakrajanyatvAbhAvajJAnasyaiva rasAnuguNatvAt / eteneti / upamAnAvacchedakaviziSTa. syAprasiddhatve nopameti vyavasthApanenetyarthaH / svataHsiddhatvAditi / tathA ca tatrApyupamAlakSaNagamanAdativyAptirityarthaH / vyavasthApitatvAcceti / upamAnatAvacchedakaviziSTopamAnasya svataHsiddhatAyAmevopameti kathitatvAdityarthaH / prasaGgAtprAcInalakSaNe dIkSitoktadoSAnirAkartumAha-yadapItyAdi / atizayoktereveti / yadyarthoktau ca kalpanamityevaMrUpAyA ityarthaH / pravAhayoriti / yadyapyeka eva tat pravAhaH prasiddhaH, tathApyekapravAhotpattyanantaraM pravAhAntarAbhiprAyeNedaM vastugatyoktam / 1. 'Na evopamAna'. 2. 'citramImAMsAyAM dIkSitoktadUSaNa'. 3. 'mityasya'. 4. 'vizepyasyApi'. 5. 'kavikalpitatayA'.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / yacca tatraiva-'bhinnena' ityananvayavyAvRttAvapi 'anantaratnaprabhavasya yasya himaM na saubhAgyavilopi jAtam / - eko hi doSo guNasaMnipAte nimajjatIndoH kiraNeSvivAGkaH // ' ityupapAdakopamAyAmavyAptiH, tatropameyabhUtAnAmaGkakiraNAdInAmupamAnabhUtadoSaguNAbhinnatvAt / doSaguNAnAM ca tatsAmAnyatvAt / aGkakiraNAnAM ca tadvizeSatvAt / naca- 'upameyatAvacchedakabhinnatvamupamAnatAvacchedake vivakSitam, atra ca doSoGkatvAdInAM bhedo'styeva-' iti vAcyam, 'anavaratakanakavitaraNadhRtajalalavakarataraGgitArthitateH / bhaNitiriva matirmatiriva ceSTA ceSTeva kIrtirativimalA // ' iti razanopamAyAmavyApteH / matitvAdyupamAnatAvacchedakAnAmupameyatAvacchedakabhinnatvAbhAvAt / upameyopamAyAmupamAnatAvacchedakayodvayorapi tadbhinatvAbhAvAduktavizeSaNenaiva tavyabhicAravAraNe 'ekadA' ityasya vaiyarthyApapattezca / na ca-'khopameyatAvacchedakabhinnadharmAvacchinnatvamupamAnasya vivakSitam, 'bhaNitiriva matiH-' ityatra copamAnAbhinnatvAdupameyatAvacchedakamatitvAdyanyatvaM bhaNititvAdInAmiti na doSaH' - iti vAcyam, 'upAdade tasya sahasrarazmistvaSTrA svayaM nirmitamAtapatram / sa taDhukUlAdavidUramaulirbabhau patadgaGga ivottamAGge // ' ityatrAvyApteH / atra zivatvasyaivopamAnopameyatAvacchedakatvAt / na ca--'atrApi dukUlaviziSTaparamezvaratvamupameyatAvacchedakam , gaGgAviziSTaM tadupamAnatAvacchedakam, iti bheda eva'--iti vAcyam, 'dvAraM dvAramaTanbhikSuH zikSatyevaM na yAcate / adattvA mAdRzo mA bhUrdattvA tvaM tvAdRzo bhava // ' tadvizeSatvAditi / aGkasya doSavizeSatvAt , kiraNAnAM ca guNavizeSatvAt / vizeSe ca sAmAnyAvacchinnapratiyogitAkabhedAbhAvAt 'ghaTaH pRthivI bhinnaH' ityapratyayAdityarthaH / bhedo'styeveti / doSatvAvacchinnapratiyogitAkabhedasya aGke abhAve'pi doSa 1. 'kiraNAdInAM'. 2. 'doSatvAGkatvAdInAM'.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 kaavymaalaa| ityatrAvyApteH / na ca-'ayamananvaya eva-' iti vAcyam, tasya hi dvitIyasadRzavyavacchedaH phalam, se cAtra bAdhAnna-" iti tairuktam / tadapyasat, upamAnatAvacchedakatAparyAptyadhikaraNasyopameyatAvacchedakatAparyAsyanadhikaraNatvasya vivakSitatvAt 'tvaM tvAdRzo bhava' ityatra kAlAdikRtabhedavivakSayA tedabhAvAt / anyathopamAtvasyaivAnupapatteH / tathA ca'etatkAlottarakAlavRttistvametatkAlInatvatsadRzo bhava' ityarthaH / anyathA-aikasminneva kAle tatsAdRzyavidhAne siddhasAdhanApatteH / yadapi-"zleSavyAvRttyartha 'dharmataH' iti vizeSaNamapyayuktam , 'sakalakalaM purametajjAtaM saMprati sudhAMzubimbamiva / ' ityAdi zleSe'pi dharmasAmyasattvAt / na ca-ekatra kalAsAkalyam, anyatra ca kolAhalavatvam, ityanugatadharmAlAbhaH--iti vAcyam, tayorabhedAdhyavasAyena dharmekyasaMpatteH 'pANDyo'yamaMsArpitalambahAraH kluptAGgarAgo haricandanena / AbhAti bAlAtaparaktasAnuH sanijharodgAra ivAdrirAjaH // ' ityAdau hAranirjharAdInAM bhede'pi bimbapratibimbabhAvena sAdhAraNyasvIkArAt / na ca-dharmasAmye 'sakalakalam' ityAdAvupamaiva syAt-iti vAcyam, zabdasAmye'pyupaimAtvasya durvaartvaat| 'yathA prahlAdanAccandraH pratApAttapano yathA / tathaiva so'bhUdanvartho rAjA prakRtiraJjanAt // ' ityAdAvanugatArtha(nAmarUpa)zabdasAmye'pyupamAdarzanAt-" iti / tadapyasat, dharmapadasya 'prasiddhaguNAdisAmya evopamA na tvanyatrApi / yathA 'catvAitvayorbhedasattvAt / anyathA sAmAnyavizeSabhAvAnupapatterityarthaH / bAdhAnneti / tA. dRzadAnaprayuktotkarSavati tAdRzadAnakarvanyasAdRzyAsaMbhavAttenaikajAtIyAdRSTasyaiva jananAditi sAdRzyavidhAnasaMbhavena dvitIyavyavacchede tAtparyAbhAvAtsAdRzyasya vaiyarthya eva tatkalpanAdityarthaH / dharmapadasyeti / zabdAdhikyAdarthAdhikyamiti nyAyenetyarthaH / nanu saMmatapadenaiva 1. 'tasya cAtra'. 2. 'tadanapAyAt'. 3. 'etasmi'. 4. 'ityuktaM tadapyasat'. 5. 'bhAvaH'. 6. 'pamAyA'.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 yena prakRtenAnyApana varNyasya' iti kSituM zakyatvAcca / alaMkArakaustumaH / ndravatkalaGki mukham' ityetadarthakatvAt / saMmatapadena copamAnasyaivAsaMmatasya vyAvartanAt dharmapadasya zabdetaraparatAyA vivakSituM zakyatvAcca / ___ yadapyuktam- 'anyena varNyasya' iti pratIpavyAvRttyartha vizeSaNam, tatra vayena prakRtenAnyasAdRzyavarNanAnna doSaH / tatra cAnyapadasya 'vAakRtAdanyenAprakRtena' iti yadyarthaH, tadA 'itarANyapi rakSAMsi peturvAnarakoTiSu / rajAMsi samarotthAni tacchoNitanadISviva // ' iti samucitopamAyAmavyAptiH, tatra samarAGgatvena rajasAM zoNiteSu pAtasyApi varNyatvAdrajasAmaprakRtatvAbhAvAt / yadi tu 'svayaM vayenAvayena vA kutazcidvAdanyena' ityarthaH, tadAtyutkRSTaguNatvAdupamAnabhAvamapyasahamAnasyopaimAnatvakalpanAtmake pratIpe'tivyAptiH / yathA-- 'ahameva guruH sudAruNAnAmiti hAlAhala tAta mA ma dRpyaH / nanu santi bhavAdRzAni bhUyo bhuvane'sminvacanAni durjanAnAm // ' atra varSyAnAM durjanavacasAmapraikRSTena hAlAhalena sAmyavarNanAt-" iti, tadapyasat / sAdRzyaprayojakatatpratiyogitvAnuyogitvatadavacchedakatadvAraNamityata aah-sNmteti| tuSyatviti nyaayenaapyaah-shbdetreti| pUrvokta eva tAtparyam / anyena varNyasyeti / pratiyogitvaM tRtIyArthaH / anyapratiyogikaM varNyaniSTaM sAmyamityarthaH / pratIpe vyabhicAravAraNaprakAraM drshyti-ttreti| vyeneti| garvamasaMbhAvyamimaM locanayugalena kiM vahasi bhadre / santi sadRzAni dizi dizi saraHsu nanu niilnlinaani||'itytr upamitikriyAniSpattigarbhe, 'AkarNaya sarojAkSi vacanIyamidaM bhuvi / zazAGka. stava vakreNa pAmarairupamIyate // ' iti tadaniSpattigarbhe ca pratIpe varNyapratiyogikasAmyasyaivAprakRte varNanAdityarthaH / evaM prayojanamanUdya anyapadArthavikalpena dUSayati-tatra ceti / anyatvasya pratiyogisAkAGkSatayA varNyapadasamabhivyAhArAdvarNyapratiyogikameva tallabhyate, varNyatvaM ca prakRtatvamiti / anyapadamaprakRtArthakamityatra duussnnmaah-tdetraannypiiti| varNyatvAvacchinnapratiyogitAkabhedavattvaM nArthaH, api tu varNyapratiyogikabhedavatvameva / tatazca rajasAM svato varNyatve'pi varNyarakSobhinnatvamastyevota na doSa ityAzaGkate-yadi tviti| evamapi tRtIyapratIpabhede'tivyAptirityAha-tadeti / upamAnabhAvamiti / anyaniSTasAdRzyapratiyogitvamityarthaH / upamAnabhAvamapyasahamAnasyopamAnatvam / sAdRzyapra 1. 'patanasyA'. 2. 'pameyatva.' 3. 'prakRtena'. 4. 'halasAmya'.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 kAvyamAlA / tadanyadharmaprakArakadhIvizeSyatvenAvivakSitasyaivAnyapadArthatvAt / uktapratIpe tu darpAbhAvaprakArakadhIvizeSyatayApi hAlAhalasya vivakSitatvAt / vivakSopAdAnAttadanyadharmANAM tatra sattve'pi na kSatiH, nApyuktopamAyAmavyAptiH / vastuto rajasAM varNyatve'pyuktavidhAnyatvasya tatrAnapAyAt / yaccoktam -- "varNyasya sAmyaM vAcyam' ityasya ko'rthaH kim -- anyapratiyogitvena varNyasya sAmyaM vAcyam, kiM vA yathAkathaMcidvarNyAvayabhayanirUpitam, uta--varNyAnuyogikatvena, iti / nAdyaH ' sarasijamidamAnanaM ca tasyAH samamiti cetasi saMmadaM vyadhatta / ' ityubhayavizrAntasAdRzyopamAyAmavyApteH / na dvitIyaH - pratIpe'tivyApteH / na tRtIyaH, 'varNyasya sAmyaM vAcyam' ityata eva vivakSitArthalAbhAd 'anyena' ityasya vaiyarthyApatteH - " :-" iti, tadapyasat / uktavidhAnyapratiyogikasAdRzyAdhikaraNopameyakatvasyaiva tadarthatvAtkasyApi doSasyAbhAvAt / 'sarasijam' ityatra hi mukhapratiyogika padmAnuyogikasya padmapratiyogikamukhAnuyogikasya ca sAmyasya pratIteH / tatra niruktamanyatvaM padmatve'styeva / tapratiyogikasAdRzyAdhikaraNaM ca mukhamiti / pratIpe tu tAdRzAnyatvaM nAstItyuktameva / anyAdipadakadambenaivaitAdRzArthalAbhAnna tadvaiyarthyam -- iti / ------ yojaketi / tAdRzazca ramaNIyatvAdiH / tatpadadvayaM tAdRzyaparam / tRtIyatatpadaM pratiyogitvaparam / 'candra iva mukhaM ramaNIyam' ityAdau 'sadRzacandrIyaM mukham' iti bodhAbhyupagame pratiyogitva saMbandhAvacchinnasAdRzyaprakAra kazcandra vizeSyakaH 'yAdRzaramaNIyatvavAn candrastAdRzaramaNIyatvavanmukham' iti bodhe ca sAdhAraNadharmaprakArakaH, 'sarasijamidam' ityAdau cAnuyogitvasaMbandhAvacchinnasAdRzyaprakArakastAdRzo bodhaH sulabhaH / candra ityatra candra vizeSyakacandratvAdiprakArakastu sphuTa eva / pakSAntare tu sAdhAraNadharmaniSThavizeSyatAnirUpitaprakArakatvasaMbandhena sAdRzyaniSTavizeSyatAnirUpitapratiyogitvAvacchinnaprakAratvasaMbandhena sAdRzyaniSThaprakAratA nirUpitAnuyogitvasaMbandhAvacchinnavizeSyatAsaMbandhena ca bodhavattvenAvivakSitatvamityarthaH / vastutastu tadvattvenAvivakSitatvamAtre tAtparyam / dhIviSayatvavivakSAyAM prayojanAbhAvAt / ata eva tadanyadharmAbhAvavattvamevocyatAmityAzaGkayAha -- vivakSeti / tadanyadravyatvAdidharmANAM tatra sattvAdasaMgatirityarthaH / anapAyA 1. 'vizeSyakatvenApi'. 2. ' vaiyarthyAt ' .
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ . alNkaarkaustumH| yadapyuktam-'ekadA' ityupameyopamAvAraNArtham-'upameyatvAbhimatapratiyogikasAdRzyavarNanakAlAnavacchinnaM sAmyam' ityarthakatayA nivezi diti / sAdRzyapratiyogitvAnyadharmavatvenAvivakSitatvasya tatra stvaadityrthH| yathA zrutaikadAzabdenopameyopamAyAM vyabhicAravAraNAttadabhiprAyamanuvadanti-upameyatvAbhimateti / tatra tu pUrvavAkya upameyatvAbhimataM yanmukhaM tatpratiyogikasAdRzyavarNanaM 'mukhamiva candraH' iti, tatsamakAlInameva 'candra iva mukham' iti sAmyamiti na vybhicaarH| varNanamatra samAnAdhikaraNaM grAhyam / anyathA dvAbhyAM vaktRbhyAM yatropamApratIpavivakSayA bhAgadvayamuccAritaM tadupamAyAmavyApteH / nanu-tathApi 'candra iva mukham' ityetadvarNanakAle 'mukhamiva candraH' ityetadvarNanAbhAvAdativyAptireva / naca-tadvaktRkatAdRzavarNanaprAgabhAvAsamAnakAlInatvaM vivakSitam-iti vAcyam , tenaiva vakrA pratIpAbhiprAyeNa taduttaratAhazavAkyaprayoge tadupamAyAmavyApteH-iti cet, satyam / upameyatvAbhimatapratiyogikopamAnavRttisAdRzyaviSayakajJAnaviSayatvena tAtparyaviSayatvasya vivakSitatvAna ko'pi doSaH / upameyopamAyAM parasparapratiyogikasAdRzyAzrayatvena mukhacandrau pratIyatAmiti vaktRtAtparyasya sattvAnna vyabhicAraH / 'candra iva mukham' ityupamAbhiprAyeNa prayogAnantaraM pratIpAbhiprAyeNa 'mukhamiva candraH' iti prayoge tUktatAtparyAbhAvAnopamAyAmavyAptiH, paraspara* pratiyogikatvAbhAvamAtrasya sAdRzyavizeSaNatve tu 'candra iva mukham' ityAdAvasaMbhava eva syAt, tatrApi vastuto mukhapratiyogikatvasyApi candravRttisAdRzye satvAt / ata eva parasparapratiyogikatvena pratIyamAnatvAbhAvamAtramapi na ramaNIyam , mukhapratiyogikatvenApyarthatastasya pratIyamAnatvAt / tatpratiyogaka sAdRzyAzrayasya tadvRttisAdRzyapratiyogitvasyApyavagAhanAt / ata eva 'candra iva mukham' ityetadvAkyAdevArthavazAnmukhapratiyogikasAdRzyasyApi candre pratItatvAnmukhamiva candra ityaMzavaiyarthaparihArAya parasparAtiriktasAdRzyavyavacchedaH phalatIti sakalAlaMkArikasaMpradAyaH / na ca zAbda eva tadviSayatvAbhAvo vivakSitaH candrapratiyogikasAdRzyAzrayatvena mukhamavagAhamAne zAbdabodhe vRtte mukhapratiyogikasAdRzyaprakArakacandravizeSyakabAdhastu mAnasa eveti sAdRzye mukhapratiyogikasAdRzyaprakArakacandravizeSyakazAbdaviSayatvAbhAvo'styeveti vAcyam, mAnasasAdRzyajJAnasyApyupamAtvasvIkAreNa tAdRzavizeSasyAkiMcitkaratvAt / atha tasya bimbapratibimbabhAvAdAvupamAtvasvIkAre'pi upameyopamAyAM / vyabhicAravAraNasya yathoktamAtreNa saMbhavAt ubhayarUpaparasparAMzanivezo'dhika eveti vibhAvyate / evamapi 'mukhamiva candraH' iti pratIpAnantaraM candra iva mukhamityukte tadupamAyAmavyAptiH / na ca yogyatAjJAnAdinA tAvatparyantaM pUrvazAbdasya nivRttyA na doSaH, tatkAlInasamAnAdhikaraNazAbdaviSayatvAbhAvasya vivakSitatvAditi vA.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / tam / tena 'khamiva jalaM jalamiva kham' ityAdiparyAyapravRttAyAmupameyopamAyAmativyAptivAraNe'pi 'tadvalgunA yugapadunmiSitena tAva tsadyaH parasparatulAmadhirohatAM dve / praspandamAnaparuSetaratAramanta zcakSustava pracalitabhramaraM ca padmam // ' iti yugapatpravRttAyAM tasyAmativyApyanirAsAt-iti / ' tadapyasat / 'sarasijamidam' iti, 'tadvalgunA-' ityAdezcaikazIlatayA-'Aye-u. cyam / pratyekAbhiprAyeNa yatra vAkyadvayaM prayuktaM tatra samUhAlambanAtmakazAbdabodhavi. SayatvAdavyApteH, yatra ca pratIpavAkyArthabodhotpattikSaNe candra iva mukhamityetadyogyatAjJAnAdikaM jAtaM taduttarakSaNe candra iva mukhamityetadvAkyabodhyAyAmupamAyAmavyAptezca / yatra vA mukhamiva candra ityetacchAbdasAmagrIpratyakSAtmakacandra iva mukhamityetadyogyatAjJAnasAmagrI candrapratiyogikasAdRzyaprakArakamukhavizeSyakapratyakSaM jAyatAmitIcchA ca vRttA, tatra pratyakSasAmagryA balavattvAtpratyakSAtmakayogyatAjJAne vRtte taduttarakSaNe vAkyArthadvayabodhotpattyA tatrApyavyAptezca / ato yathoktameva ramaNIyam / paryAyapravR. ttAyAmiti / vAkyabhedasahitAyAmityarthaH / tadvalguneti / raghuvaMze vaitAlikoktiH / yugapatpravRttAyAmiti / vAkyabhedarahitAyAmityarthaH / anirAsAditi / tatra varNanakAlabhedAbhAvAdityabhimAnaH / ekadetyasya yathoktamarthamabhisaMdhAya tadRSaNamapAsyati-tadapyasaditi / sarasijamiti / na ca tatrApi tenopameyopamaiva svIkAryeti vAcyam / sakalanibandhavirodhAt / pUrva tatropamAlakSaNAvyApterdIkSitai. revoktatvAcca / nanu tathApi parasparapratiyogikatvenAnayoH sAdRzyaM bhAsatAmityAkArakatAtparyaviSayatvasya ekadA padArthatAyAstvayoktatvAtsarasijamityAdau tadvalgunetyAdau ca avyAptiH, tatra yathoktatAtparyaviSayatvAt iti cet / satyam / tRtIyasadRzavyavacchedaphalakatvAbhAvasya vivakSitatvAt uktasthale ca bIjAbhAvena tRtIyasadRzavyavacchedapratyayavirahAt / na caivaM bhinnetyAdivizeSaNavaiyarthyApattiH, vyavacchedAphalakatvasyAprasiddhAvapi. sadRzavyavacchedAphalakaM sAdRzyavarNanamupametyata evAnanvayavyAvRtteH, tatra dvitIyavyavacchedasyaiva phalatvAt , tRtIyapadaM tvananvayavyAvRtyartham, vizeSaNAntaradAnasya saMdarbhaviruddhatvAditi vAcyam / tasya lakSaNAntaratve'pi kSativirahAt / na caivame. 1. 'iti'. 2. 'nirastAt'.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkAra kaustubhaH / 19 pamA, dvitIye -upameyopamA' iti vibhAge bIjAbhAvAttadvadasyApi lakSya * tvAt / ata eva sAhityadarpaNAdau - upameyopamAvAraNAya ekavAkyavAcyatvameva nivezitam / anyathA tvaduktodAharaNe'pyativyAptestato'pyanirAsAttadasaMgatyApatteH / yadapi -- 'jyotsneva nayanAnandaH sureva madakAraNam / prabhuteva samAkRSTa sarvalokA nitambinI // ' iti bhinnasAdhAraNadharmamAlopamAyAmavyAptiH, tatrAnekadA sAmyapratipAdanAt -- iti / tadapyasat / uktasyaikadApadArthasyAtrApi sattvAt / tasmAtsvoktameva vismRtya dUSaNametaditi na kiMcidetat / yacca 'rajobhiH syandanoddhatairgajaizca ghanasaMnibhaiH / bhuvastalamiva vyoma kurvanvyomeva bhUtalam // ' iti parasparopamAyAmavyAptiH -- iti / tadapyasat / pratyekaM lakSaNasattvAdupamAdvayasyaiva tataH pratIteH / yacca -- "vyaGgayopamAvAraNAya ' vAcyam' ityuktamapyayuktam, 'na padmaM mukhamevedaM na bhRGgau cakSuSI ime / iti vispaSTasAdRzyAttattvAkhyAnopamaiva sA // ' ?? ityatrAvyApteH / atra sAmyasyAvAcyatvAt - iti / tadapyasat / bhrAntApadutAvevaitadantarbhAvAt / daNDinA tu (nastu) sAdRzyasya pratIyamAnatAmAtrAbhiprAyeNopamAvyavahArAt / anyathA-- 'candrAravindayoH kakSAmatikramya mukhaM tava / AtmanaivAbhavattulyamityasAdhAraNopamA // ' ityAderapi lakSyatve'nanvayAdivilopApatteH / tannirmuktasya dvitIyalakSaNasyopameyopamAyAmavyAptireveti vAcyam / anyena vAcyamityasyAnyamAtrapratiyogikatvena vAcyamityarthakatvAt / upameyopamAyAM ca svapratiyogi 1. 'nistArA'.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| evaM ca___ 'tvadAnanamadhIrAkSamAvirdazanadIdhiti / / bhramadbhaGgamivAlakSyakesaraM bhAti paGkajam // ' iti viziSTopamAkSiptavizeSaNopamAyAmavyAptiH, 'zastrI zyAmA' iti vAcakaluptAyAm, 'candrasuhRnmukham' iti sAmyalakSakapadavadupamAyAM cAvyAptiH-iti yaduktam / tadapi na sat / bhRGganetrAdInAM bimbapratibimbabhAvApannatayAbhedasyaiva vivakSitatayA tadupamAyA avivakSitatvAt / vAcyapadasya vyaJjanAbhinnavRttiviSayatvasya vivakSitatayA doSadvayasyAbhAvAca / yadapi--sAmyaM vidheyatayA vAcyamucyate, anuvAdyatayA vA / Aye 'sa karSanmahatIM senAM pUrvasAgaragAminIm / ___ babhau harajaTAbhraSTAM gaGgAmiva bhagIrathaH // ' ityAdAveva lakSaNaM syAt / 'sa yayau prathamaM prAcI tulyaH prAcInabarhiSA / ____ ahitAnanilodbhUtaistanayanniva ketubhiH // ' ityAdau na syAt / antye--vyatirekAlaMkAre _. 'mukhena niSkalaGkena na samastava candramAH / ' ityAdau nissedhaanuvaadaadtivyaaptiH| na ca-niSedhApratiyogitvena 'vAcyam' iti vAcyam, ___ 'asimAtrasahAyo'pi prabhUtAriparAbhave / naivAnyatucchajanavatsagarvo'yaM mahAdhRtiH // ' katvenApi vAcyatvAdanativyApteH / upamAyAM tu svapratiyogikatvasyArthAdavagAhane'pi tasya vAcyatvaviraheNAnyamAtrapratiyogikatvena vAcyatvasatvAt / evamanyadapyUhyam / tadvalgunetyasya lakSyatve'bhiyuktasaMmatimAha-ata eveti / sa karSanniti / babhAviti bhAnarUpasAmAnyadharmasyAtra vidheyatvAtsAmyasya ca sAdhAraNadharmarUpatvAdityarthaH / sa yayAviti / yayAviti gamanasyaiva vidheyatvAdindratulya iti sAmyasyAnuvAdyakoTipraviSTatvAdityarthaH / anuvAdAditi / pratiyoginaM vinA taniSedhasyAzakyatvAt / niSedhApratiyogitveneti / na samastava candramA ityatra tu sAmyasya niSedhyatvena 1. 'vizeSaNIyam' iti citramImAMsA.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 21 iti vyatireke tathApyativyApteH / na ca-niSedhapratiyogikoTyanupraviSTatvena niSedhyam-iti vAcyam, __'vRthA carasi kiM bhRGga tatra tatra vanAntare / mAlatIsadRzIM vApi bhramannapi na lapsyase // ' ityupamAnaluptAyAmativyAptiH, tatra sadRzIlAbhaniSedhe sAdRzyasyApi pratiyogikoTiniviSTatvAt iti / tadapyasat / 'svAbhAvaprayojakAbhAvapratiyogikoTyapraviSTatve sati' iti vizeSaNAt / svapadaM sAdRzyaparam / sahazIlAbhaniSedhasya ca na sAdRzyAbhAvaprayojakatvamiti nAtivyAptiH / sagarvatvaniSedhasya ca tatra tucchasAdRzyAbhAvaprayojakatvameveti na vybhicaarH| etena dIkSitAnuyAyino rasagaGgAdharakRto'pi nirastAH / ityalaM vicArAntareNa / sarakhatIkaNThAbharaNe tu 'prasiddheranurodhena yaH parasparamarthayoH / bhUyo'vayavasAmAnyayogaH sehopamA matA // ' iti / tatrApi dIkSitA AhuH 'sasaJjurazvakSuNNAnAmelAnAmutpatiSNavaH / tulyagandhiSu mattebhakaTeSu phlrennvH||' ityAdiguNakriyAdInAM parasparasAmyavarNanAtmikAyAm, 'udgarbhahUNaramaNIramaNopamarda bhugnonnatastananivezasamaM himAMzoH / niSedhapratiyogitvameveti nAtivyAptiH / tathA ca vidheyatvamanuvAdyatvaM vA kimapi na vivakSaNIyam, kiM tvaniSedhyatvameva, tena nAtivyAptiravyAptirvetyarthaH / vyatireka iti / anyatucchajanavatsagarvo nAstItyatra sagarvatvasyaiva niSedhapratiyogitayA vatyarthasAdRzyasya niSedhapratiyogitvAbhAvAdativyAptirityarthaH / niSedhapratiyogikoTIti / uktasthale ca sAdRzyasya niSedhAbhAve'pi anyatucchapratiyogikasAdRzyAdhikaraNasagarvatvaniSedhena sAhazyasya niSedhapratiyogikoTAvanupravezo'styeveti nAtivyAptirityarthaH / na sAdRzyAbhAveti / alAbhe'pi vastunaH satvAdityarthaH / tucchasAdRzyati / dharmaniSedhe tatprayuktasAdRzyaniSedhasyArthasiddhatvAdityarthaH / guNakriyAdInAmiti / teSAM niravayava1. 'hima'. sata7)
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 kaavymaalaa| bimba kaThorabisakANDakaDAragaurai viSNoH padaM prathamamagrakarairvyanakti // ' 'sadyomuNDitamattahUNacibukapraspardhinAraGgakam' ityAdau prasiddhirahitopamAyAmavyAptiH / tadapyApAtataH, sAmAnyapadasya dharmamAtraparatvAdguNAdInAmityAdyadoSAbhAvAt / 'prasiddharanurodhena' ityasya ca 'yadupamAyAM yasya pratiyogitvAnuyogitvAdikaM prasiddhaM tadanatikrameNa' ityarthaH / ato na pratIpAdau vyabhicAraH / 'udgarbha-' ityAdau na hUNaramaNIstanAdikamaprasiddham, kiM tu tadupamAnatvamAtram / tatkalpane'pi prasidhyanatikramasya sattvAnna dossH| nahi teSAmupamAnatvAbhAvo'pi prasiddho yena tadvirodhaH syAt / yadapi-"taiH svayaM lakSaNamuktam, 'vyApAra upamAnAkhyo bhavedyadi vivakSitaH / kriyAniSpattiparyantamupamAlaMkRtistu sA // ' iti / upamitikriyAniSpAdako vyApAra upamitikriyAniSpattiparyantaM vivakSitazcet, upamAlaMkAraH / vyatireke tu sAkSAtparamparayA vopamitikri tvena yavagodhUmAdivadavayavasAmyAbhAvAdityarthaH / prsiddhirhiteti| tathA ca tatra prasiddharanurodhenetyaMzo nAstIti bhAvaH / sAmAnyapadasyeti / avayavasAmAnyapadasyetyarthaH / dharmamAtreti / tatazca tatrApi tatsaMbhavAnnAvyAptiH / yadyapi guNAdInAM janyadharmA(nA)zrayatvAddharmAntaraM tAdRzaM tatra nAstyeva, tathApi tadvRttivaijAtyamAdAyaiva tatra sAmyanirvAha iti bhAvaH / dvitIyadoSamuddharati-prasiddheriti / pratiyogitvAdyaza eva prasiddhyanurodha ityasya phalamapyAha-ato neti / dhayezaprasiddhiparatve tu tatrApi tatsattvAdvayabhivAro durvAraH syAt / upamAnAkhya ityasya vyAkhyAnamAha-upamitikriyetyAdi / kriyAniSpattItyatratyaM kriyApadaM vyAcaSTe-upamitIti / vyabhicAravAraNaprakAramAha-vyatireke tviti / sAkSAditi / 'mukhena niSkalaGkena na samastava candramAH' ityatra sAmyasyaiva niSedhAt / paramparayeti / 'naivAnyatucchajanavatsagarvo'yaM mahAdhRtiH' ityatra sagarvatvaniSedhenArthataH sAdRzyAbhAvaparyavasAnAt / 1. 'vA sAdRzyavarNanAyAH'.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 23 yAyA atipatterna vyabhicAraH / ananvaye'pi svetaropamAnaniSedhe vastuto'nupamatva eva tAtparyAttadaniSpatteH / taduktaM bhAmahena 'yatra tenaiva tasya syAdupamAnopameyatA / asAdRzyavivakSAto vadanti tamananvayam // ' pratIpe'pi 'AkarNaya sarojAkSi vacanIyamidaM bhuvi / zazAGkastava vakreNa pAmarairupamIyate // ' ityAdau yatra tadaniSpattirna tatra vyabhicAraH / yatra tu 'garvasaMbhAvyamimaM locanayugalena kiM vahasi bhadre / santi sadRzAni dizi dizi saraHsu nanu nIlanalinAni // ' ityAdau niSpattiH, tatropamaiveti na tadativyAptiH / upameyopamAyAmapi lakSyatvAttathaiva / na ca-sAdRzyavarNanAyA avizeSAtkathamananvayapratIpAdivaiSamyam-iti vAcyam / pratIpAdAvupamitikriyAyA niSpatteH, ananvaye ca tadaniSpatteH, upamApadapravRttinimittasattvAsattvayoreva vaiSamyaprayojakatvAt / ata eva kAvyaprakAzAdAvananvayavyAvartakameva vizeSaNaM dattam, na tu pratIpAdivyAvartakamapi-" iti / __ atra nyAyapaJcAnanAdayaH- "upamitikriyA nAma sAdharmyaniSpattiH / sA cAnanvaye'pyastyeva / bhedagarbhatapratItizcet, bhedanivezena tadvAraNameva kiMmUlakam / bhedagarbhatajjJAnAdeva vijAtIyopamitikriyAniSpattiH-iti cet , 'gosadRzo gavayaH, kumudamiva mukham' ityAdAvapi syAt / vilakSaNasAdharmyajJAnAt-iti cet, ananvaye'pyastu / naca-tatra nirupamatvapratIvastuta iti / svasAdRzyena tathAnutkarSAt / anupamatvatAtparyoze prAcInasaMmatimAhataduktamiti / pratIpAlaMkAre dvitIyabhede kvacitsAdRzyaniSpattiH kvacicca neti vazyate / tatrAntye lakSaNAbhAvAdevAtivyAptiparihAramAha-AkarNayeti / Aye lakSyatvAdeva nAtivyAptirityAha-yatra tviti / tathaiveti / nAtivyAptirityarthaH / evaM citramI. mAMsoktadIkSitalakSaNaM savyAkhyAnamupanyasya tatra jayarAmabhaTTAcAryoktadoSamupanyasyatiatra nyAyeti / svetarasAdharmyavirahasya svasAdharmyasya ca yugapatpratItisaMbhave'pi Adyasyaiva 1. 'tanArthameva'. 2. 'sAmya'.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / ternaivam-' iti vAcyam / khetarasAdharmyaviraharUpasya nirupamatvasya svasAdharmyasya ca yugapatpratItyavirodhAt / kiMca-upamitikriyAvaijAye maanaabhaavH| tadvainAtyaprayojakAdrasavaijAtyasyaivocitatvAt / nahi rUpakoprekSAdau kriyAvaijAtyamalaMkAratvaprayojakam-" iti praahuH|| rasagaGgAdharakRtastu-"varNanasya vilakSaNazabdAtmakasya vilakSaNajJAnAtmakasya vA zabdavAcyatAviraheNArthAlaMkAratAbAdhaH / varNanasya sarvathaivAvyagayatvAt 'svaniSedhAparyavasAyi aduSTavyaGgayasAdRzyavarNanamupamA' iti taduktaphalitalakSaNe'vyaGgayatvavizeSaNaM vyarthamityarthaH / yadi tu-varNanaviSayIbhUtaM tAdRzasAdharmyamupamA-ityucyate, tadApi 'gauriva gavayaH' ityAdau 'kAlopasarjane ca tulyam' iti pANinisUtroktasAdRzyAdau cA camatkArajanakatvAdalaMkAratvam , nAntyasyetyaparitoSAdAha-kiM ceti|vaijaaty iti / bhedagarbhasAdRzyajJAnajanyatAvacchedakatvena tadabhimata ityarthaH / nanu tato rasavaijAtyasyopamitikriyAvaijAtyasya vA kalpane vinigamakAbhAva ityata Aha-nahIti / tathA cAlaMkAratvAnupapAdakakriyAvaijAtyasya kalpanAnupayogAdrasavaijAtyakalpanamevAham, rasasya sarvapradhAnatayA tadaGgopakArApekSayA pradhAnopakArasyaivocitatvAditi bhAvaH / ghaTa iva paTo dravyamityAdivAraNAya vilakSaNazabdati / jJAneti / tAdRzazabdaprayogahetubhUtetyarthaH / ubhayatrApi vailakSaNyaM camatkArajanakatAvacchedakatvenAnubhavasiddham / bAdha iti / varNanasyaiva dIkSitoktarItyA vizeSyatvAttasya cArthAlaMkAratvAnupapatteH / zabda. vyApAragamyasyevArthatvAditi bhAvaH / na ca zabdajJAnayorapi tatpadavAcyatvamastyeveti vAcyam / tadupamApratipAdakapadabodhyatvavirahAt / sarvathaiveti / vAcyAyAM vya yAyAM copamAyAmityarthaH / avyaGgayatvAditi / vyarthamiti vakSyamANe hetutvenaanvyH| zabdasya vaktRniSThajJAnasya vA tayaGgyatvavirahAt / aduSTavyaGgayeti / naarthasyobhayatrAnvayaH / uktadIkSitakArikAyAmavyaGgayatvavizeSaNAbhAvAdAha-phaliteti / kArikAvyAkhyAne dIkSitaistathA phakkikAlikhanAdityarthaH / vyarthamiti / vAcyopamAvyAvRttyarthe hyavyaGgayetyuktam / varNanasyaivopamAtve tu tasya sarvadApyavAcyatvAdatiprasaktarevAbhAvAttadvArakamavyaGgayatvavizeSaNaM vyarthamityarthaH / vizeSaNavizeSyabhAvavyatyAsena lakSaNavivakSAyAM doSAbhAvamAzaGkayAha-yadi tviti / nanu na deyamevopamitikriyAniSpattivizeSaNam, yadvA camatkArajanakavarNanaviSayIbhUtaM sAdRzyamupamitikriyAniSpatti 1. 'jAtyAtpra'. 2. 'sya'.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / - tivyAptiH / nai ca -- 'camatkAriviSayaka kavivyApArasyaiva varNanapadArthatvAt, prakRte ca camatkArAbhAvAnna doSaH -- iti vAcyam / camatkAritvasya niveze upamitiniSpattivizeSaNavaiyarthyAt / aniSpannenApAtataH pratIyamAnena sAdRzyena camatkArAnupapatteH / kiM ca / 'stanAbhoge patanbhAti kapolAtkuTilo'lakaH / zazAGkavimbato merau lambamAna ivoragaH // ' ityAdau mukhyavAkyArthabhUtatvenAnalaMkArabhUtAyAmupamAyAmativyAptiH, upamitikriyAniSpattyAdisattvAt / naca iyaM lakSyaiva -- iti vAcyam, dhvanyamAnopamAvAraNaprayAsavaiyarthyAt / nahyatropamAnopameyasAdRzyAdupamAkharUpAdatirikto vAkyArthaH, yenopamAnamalaMkuryAt / kiMca -sAdRzyopAdAnamanarthakam, 'upamitikriyAniSpatimadvarNanam' ityata eveSTasiddheH - " ityAhuH / tatredaM cintyam--'stanAbhogaH -' ityutprekSaiva, uktavidhoragasyAprasiddheH / yattu -- kavikalpitopamAyA nirviSayatvApattiH -- iti, tanna, upamAnatAvacchedakaviziSTopamAnatvAbhimatasya prasiddhau tadupamAnatvakalpanasya tadviSayatvAt / ata eva sarvatra 'UgarbhahUNaramaNI -' ityAdikameva kalpitopamodAharaNaM likhitam / anyathA 'na nityamasminparipUrNatA - ' ityAdInAmapyutprekSAtva bhaGgApatteH / abhyupetyApi brUmaH - "alaMkAryavAkyArthasyAbhAvAdanalaMkAratvam -' ityayuktam / nahi ' vAkyArtha evAlaMkAryaH' iti niyame pramANamasti / sAdRzyena mukhasyaivotkarSAttasya vibhAvatayA 25 matsAdRzyavarNanam vA upameti lakSaNadvaye tAtparyamityasvarasAdAha - kiM ceti / mukhyavAkyArtheti / kriyAyA eva vAkyArthe mukhyavizeSyatvAt bhAnarUpasAmAnyadharmAtmakakriyAyA evAtropamAtvAdvAkyArthe tasyAH prAdhAnyamityarthaH / analaMkAreti / parotkarSAdhAyakasyaivAlaMkArasvAtprAdhAnasya ca tadabhAvAdityarthaH | vaiyarthyAditi / vyaGgayopamAyA alakSyatve hi prAdhAnyameva bIjam / tasya ca vAkyArthabhUtopamAyAmapi satvena vaiSamyasyAyuktatvAt / padArthotkarSakatvenaivAlaMkAratvamityatra bIjamAha - tasya 1. 'nApi'. 4
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 kAvyamAlA | tadutkarSeNaiva rasotkarSAt / ata eva 'yatrAnyasAdRzyaprayuktopameyotkarSa vivakSA, tatropamA' iti nyAyapaJcAnanAdayaH / kiM caivam -- 'svapreSu samareSu tvAM vijayazrIrna muJcati / prabhAvapraNataM kAntaM svAdhInapatikA yathA // ' iti kAvyaprakAzakAroktamapyudAharaNamasaMgataM syAt / evam - 'haMsIva kRSNa te kIrtiH svargaGgAmavagAhate / ' ityAdyapi / kiM bahunA - 'vibhAti vadanaM tasyA nAsAgrasthitamauktikam / alakSitabudhAzleSaM rAkendoriva maNDalam // ' iti tvadIyopamodAharaNamapyanupapannaM syAditi krameNa sakalamAkulaM syAt / tadAhu: 'bAlasya dIpakalikAkrIDayeva nagaradAhaH' iti / atha - 'prAcInAnAM vyaGgayopamAvyAvartaka vizeSaNAnupAdAnAtpradhAnabhUtopamAyA apyalaMkAraitvaM svIkartumucitamiti nAnupapattiH, dIkSitAnAM tu vibhAvatayeti / rasotkarSo hyalaMkAreNa na sAkSAdAdhIyate, na vA dvArAntareNa, kiM tu rasAGgabhUtotkarSAdhAnadvAreNaiva tadaGgabhUtAzca vibhAvAnubhAvavyabhicAriNa eva tatsamUhAlambanatvAdrasasya / taduktaM bharatena -- 'vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyogAdrasaniSpattiH' iti / tatazca vibhAvAdibhUtasya mukhAderupameyotkarSajanane paramparayA rasotkarSaH, aGgotkarSeNa pradhAnotkarSasya yuktatvAt / ' upakurvanti taM santaM ye'GgadvAreNa jAtucit / hArAdivadalaMkArAste 'nuprAsopamAdayaH // iti / arthopakAradvArA rasopakArakatvasyaivArthA`laMkAralakSaNasyoktatvAdityarthaH / tatraiva prAmANikasaMmatimAha - ata eveti / vAkyArthabhUtopamAyA analaMkAratve granthavirodhamAha -- kiM caivamiti / kAvyaprakAzodAharaNavirodhamuktvA kuvalayAnandodAharaNavirodhamapyAha -- evaM haMsIveti / pranthAntaravirodhamuktvA rasagaGgAdharoktatadIyodAharaNasyaiva virodhamAha -- kiM bahuneti / dIkSitamatAdeSAM vizeSamAzaGkate - atha prAcIneti / spaSTamanyat / yadapi citramImAMsAyAM pratIpasyopamAlakSaNalakSyatve prAcInasaMmatirdarzitA / yatkAvyaprakAze ananvayavyAvartanAya bhedarUpameva vizeSaNaM dattam, na tu pratIpavyAvartakamapIti / taccintyam / 1. 'dhavalA'. 2. 'sthiti'. 3. 'ratvamucitam ' .
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 27 vyaGgayopamAyA alaMkAratvamasaMmanyamAnAM mukhyavAkyArthabhUtopamAyA api nAlaMkAratvaM svIkartumarham / ubhayoH prAdhAnyavizeSaNatvavaiSamye pramANAmAvAt -' iti cet, na, 'mukhyavyaGgyasyAnalaMkAratayaiva dharmigrAhakamAnena tadvyAvRtterapyavazyaM tadabhimatatvAt / anyathA pratIpasya pRthagvyutpAdanAnupapatteH / yattu tairuktam --' upameyopamAderupamAntargatatve'pi vyaGgayAdikRta vaicitryavizeSeNa pRthaggrahaNaM na virudhyate, pariNAmasya rUpakAntabhIve'pi tasya pRthagupAdAnavaditi / tadapyasat / pariNAmasya pRthagupAdAnasya tAvatkAvyaprakAzakAraM prati dRSTAntayitumazakyatvAt / tena pariNAmasyAlaMkAratvAnabhyupagamAt / nanu pariNAmasyAlaMkAratvAnabhyugamAdityayuktam, pArthakyAnaGgIkAre'pi upamAdyantarbhAvena tasyAlaMkAratvAbhyupagamAt / satyaM alaMkArAntaratvAnabhyupagamAdityarthe tAtparyAt / evaM pariNAmasya pRthagupAdAnaM kAvyaprakAzakRto nAstIti sAdhyavaikalpaM dRSTAntasyeti / kiM ca citramImAMsottalakSaNasyopameyopamAlaMkAro'pi lakSya iti tAvadasaMgatameva, tasya tRtIyavyavaccheda eva tAtparyamiti tatraiva vyavasthApitatvAt kriyAniSpattiparyantaM vivakSitasya sAdRzyatya ca tairupamAlakSaNatvAGgIkArAt / kathaM hi svAtiriktopamAnavyavaccheda phalako'nanvayo lakSyakakSAbahirbhUtaH, parasparAtiriktopamAnavyavacchedaphalakastu upameyopamAlaMkAro lakSyAntarbhUta iti vaiSamyaM syAt / Adye mukhe sAdRzyapratIteH, paryante tvanyopamAnavyavacchedapratIterubhayatrApyavizeSAt / vyava - cchedyaniSThaikyAnaikyayozcAprayojakatvAt / yadapi tatrAbhihitam ' upamAnopameyatvayogyayorarthayordvayoH / hRdyaM sA dharmyamupametyucyate kAvyavedibhiH / / ' iti prAcInalakSaNe dvayorityanenAnvaye vyabhicAravAraNe'pi upamAnasyopameyatvakalpanAtmake pratIpe dvayoH paryAyeNopameyatvakalpanAtmikAyAM upameyopamAyAM cAtivyAptiH, tayoH sAdRzyavarNanasattvAt / upamAtvena saMgrAhyatve tathaivAnanvayo'pi saMgrAhyaH syAditi tasya bahiSkaraNamanarham / iti / tadapyasat / upamAnopameyatvayogyayoriti vizeSaNasya sarasvatIkaNThAbharaNIyalakSaNoktarItyA prasiddhyanurodhArthakatvAtpratIpopameyopamayozca prakRtapratiyogikasAdRzyasya aprakRtAzrayatvena varNanAduktadoSAsaMbhavAt / etena kAvyaprakAzIye 'sAdharmyamupamA bhede' iti lakSaNe'nanvayavArakaM bhedagrahaNaM vyartham, pratIpAdAvativyApteH / tasya saMgrAhyatve'nanvayasyApi tathAtvApatverityapi parAstam, prakRtotkarSaprayojakatvasyApyalaMkArasAmAnyalakSaNagatasyAtrAnvayAt / pratIpe copamAnatiraskAraprayukta evotkarSo mukhAdeH / upameyopamAyAmapi ubhayoH parasparAtiriktopamAnavyavacchedaprayukta evAtizayaH, na tu sAdRzyaprayukta iti doSAnavakAzAt / nanvevamananvayavArakaM bhedapadamapi vyartham, ananvaye svetaropamAnavyavacchedasyaiva camatkAraprayojakatayA sAdRzyasya tathAtvAbhAvAditi cet, sa I 1. 'vAcyArtha'.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 kaavymaalaa| prasiddheH, vAkyArthasya ca rasAdyaGgatayA sarvAbhyupagatatvAt' iti bIjasattvA dityAdi khayamUhyamiti dik / etAM prathamaM dvidhA vibhajate vAcakadharmasamatvapratiyogyanuyoginAM grahe pUrNA // 8 // yathA-'candra iva mukhaM ramaNIyam' ityatra / iha hi--'ivapadamupamAvAcakam, ramaNIyatvaM sAdhAraNadharmaH, candraH sAmyapratiyogI, mukhaM tadanuyogi', iti caturNAmapyupAdAnam / ata iyaM pUrNA / tatra sAdhAraNadharmasya kvacidanugAmitayA pryogH| yathA'ukkhaadumaM va selaM himahaakamalAaraM va lacchivimukkam / pIamairaM va casaaM bahulapaosaM va muddhaandavirahiam // ' utkhAtadrumatvamatra samudrazailobhayAnugatam / tyam / vyabhicAravAraNamAtre tAtparyAt / yadvA bhidyate utkarSavattayA bodhyata iti vyu. tpatyA prakRtasya mukhAderupAdAnam / tatazca prakRtamAtrAnuyogikatvena pratIyamAnaM sAdhahmupametyarthaH / prakRtotkarSaprayojakatvaM ca sAmAnyata eva prAptam / pratIpe ca prakRtAnuyogikatvena sAmyasyAnavabhAsAt / upameyopamAyAM ca tadanyacandrAdyanuyogikatvenApi tasya pratyayAt / prakRtamAtrAnuyogikatvena bhAnamubhayatrApi nAstIti na vyabhicAraH / ananvaye vyabhicAravAraNaM tu sAdharmyaghaTakabhedapadArthenaiva bodhyam / nanvevaM bhedagrahaNamananvayavyavacchedAyeti tadvantho na saMgacchata iti cenna, ananvayapadena na vidyate lakSaNasyAnvayo yatreti vyutpatyA lakSyatAvacchedakAvacchinnatvAnabhimatetyarthakatayA pratIpAdiparatvena vyAkhyAnAt / athavAstu yathoktagrantho yathAzruta eva, kiM tu prakRtAnyAnuyogikatvenApratIyamAnatvaM pratIpAdivAraNAya pRthageva vizeSaNaM deyam / ityAdisarvamabhisaMdhAyAhaityAdIti / saMkSepaH / prathamamiti / catuSTayaghaTitapUrNopamAvyutpAdane tadanyatamalo. pinyA luptAyAH sugrahatvAt / tathA ca luptopamAprayojakalopapratiyogighaTitatvena pUrva tadvayutpAdane lAghavamityarthaH / ukkha iti / setukAvye samudravarNanam / 'u. tkhAtadrumamiva zailaM himahatakamalAkaramiva lakSmIvimuktam / pItamadiramiva caSakaM bahu. lapradoSamiva mugdhacandra virahitam // ' 'atha prekSate raghutanayaH' ityAdiskandhakasthaM samudramiti padenaiSAM vizeSaNAnAmabhedAnvayaH / bahulaH kRSNapakSaH / tatrApi rAtrI bhAgAntarAva 1. 'gAmiprayoga
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 29 syAdetat -- atraikarUpeNa dharmasyobhayAnvayAbhAvAtkathamanugAmitvam / evam -- 'vAgarthAviva saMpRktau vAgarthapratipattaye / jagataH pitarau vande pArvatIparamezvarau // ' ityantrApi / atra hi -- vAgarthayorvAcyavAcakabhAvarUpaH saMbandhaH, pArvatIpa ramezvarayostu saMyogarUpaH, iti saMbandhabhedAt / naca -- saMbandhatvena tat - iti vAcyam, 'yena rUpeNa yasya dharmasyopamAnagAmitvam tenaiva rUpeNopameyagAmitvam' ityanugAmitvalakSaNamavazyaM vAcyam / anyathopacArasya vidhAntaratvottyanupapatteH / 'udbhavantamuditAciSaM tato bhAnumantamiva hemabhUbhRtaH / paGkajairiva kumAramIkSaNairvismayena vikacaiH papurjanAH // ' ityatra vikacatvaM puSpadharma IkSaNeSUpacaritaH / na ca tatsaMbhavati / mukhyalakSyobhayasAdhAraNavikacatvasyobhayatrApi sattvAt / tadarthaM ca puSpeSu vikacatvaM vijAtIyapatravibhAgavatvam, netreSu copacArAnnimeSarAhityaM vAcyam, ata ekena rUpeNa vikacatvamubhayatra nAstIti tadbhedo vAcyaH / evaM 'saMpRktau' ityatrApi yena rUpeNa saMbandhasya vAgarthayorbodhaH, na tadrUpeNa pArvatIparamezvarayorapIti kathamanugAmitvasaMbhavaH / atha " saMbandhatvaM 'saMbandhau' iti ghIsAkSikaH saMyogAdisAdhAraNo dharmavizeSaH / tathA ca paryavasitadharmayoryatraikadharmAvacchinnatvaM sa evAnugAmitvapadArthaH / asti ca vAcyavAca cchedena candrasatvAt - pradoSeti / zuklapakSe pradoSe'vazyaM candrasatvAt -- bahuleti / pArijAta lakSmImadirAcandrANAM samudrAnmanthanena nirgamo vRtta ityevaM varNanam / anugAmitvanirvacanAya zaGkAmavatArayati - syAdetaditi / ekatrotkhAtatvaM vijAtIyabhUsaMyogarahitatvaM samudrapakSe coddhatatvamiti vizeSAt / citramImAMsodAharaNamapi vicArayitumupanyasyati -- evaM vAgarthAviti / setuzloke bhinnadharmanibandhanA mAlopamA, atra tu zuddhopameti bhedaH / anugAmitvaM tUbhayatra tulyam / nanu vikacairityatra mithaH saMyogajanaka - kriyArAhityasyobhayasAdhAraNatve'pi tasya zAbdabodhe prakAratvAbhAvAnna doSaH, ityAzaGkaya 1. 'saMbandhatAvacchedakabhedAtkathamanugAmitvam'. 2. 'ca nimeSa'.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 kAvyamAlA / kabhAvasaMyogasaMbandhayorapi saMbandhatvAvacchinnatvam-' iti cet, tahiM 'vikacaiH' ityatrApi mithaHsaMyogajanakakriyArAhityamubhayatrApyaviziSTamiti taddoSatAdavasthyam / tatra saMyogasya patrapakSmAdighaTitatayA bhedaH iti cet / saMbandhasyApi vibhAgAdinirUpyatayA tadavizeSAt / kiM ca-anugAmidharmasya kIdRzenobhayasAdhAraNadharmeNAvacchinnatvaM vivakSitam / na tAvayena kenacideva, prameyatvAdinA sarvadharmANAM sAjAtyAtprakArAntarANAM vilayApatteH / nApi dravyatvAdinA tattaddharmeNa, bimbapratibimbabhAvasthale dravyatvasya hAranirjharobhayavRttitayA tatrApyanugAmitvApatteH / nApi svajanyazAbdabodhaprakArIbhUtadharmeNa, vastuprativastubhAvasthale'pyanugAmitvApatteH / 'yAntyA muhurvalitakaMdharamAnanaM ta dudvattavRntazatapatranibhaM vahantyA / digdho'mRtena ca viSeNa ca pakSmalAkSyA gADhaM nikhAta iva me hRdaye kaTAkSaH // ' ityatrApi valanodvartanayorabhedena svajanyazAbdabodhaprakArIbhUtadharmAvacchinnatvAt / nApyekapadajanyabodhaprakArIbhUtadharmeNa, tadoSAnapasaraNAt / naca'bhinnavRtyekapadajanyaprakArIbhUtadharmeNa uktasthale tu valanodvartanayorabhedena valanatvasya na bhinnavRttitvam, bhinnatvaM ca svAvacchinnapratiyogitAkabheda tatrApi doSamabhidhitsamAnastaM pakSamavatArayituM vikalpamukhenAha-kiM cetyAdi / prakArAntarANAmiti / upacArabimbapratibimbamAvAdInAM vakSyamANAnAmityarthaH / vilayeti / pRthakparigaNanAnupapatterityarthaH / tadoSAnapeti / valanatvasyaikapadajanyabodhaprakAratvasattvAt ityarthaH / bhinnavRttIti vizeSaNAduktavyabhicAravAraNaM darzayatiuktasthale tviti / abhedeneti / valitodvRttapadAbhyAM bimbapratibimbabhAvApannakaM dharAvRntobhayavizeSaNatvena ekasyaiva padArthasyopasthApanAt / anyathAtra vastuprativastubhAva iti durlabhaM syAditi bhAvaH / nanu valanaghaTobhayabhedasya valane'pi satvAddoSatAdavasthamevetyata Aha-bhinnatvaM ceti / svaM dharmatAparyAptyadhikaraNaM evaM satyavyAptirityAha 1. 'pyastIti'.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 alaMkArakaustubhaH / vatvam / 'vAgaviva' ityAdau tu vAcyavAcakabhAvasaMyogayorbhedaH, tadubhayatra ca saMbandhatvam-' iti vAcyam / saMyogAderapi saMbandhatvAvacchinnapratiyogitAkaparasparapratiyogikabhedavirahAt / bhedapratiyogitAvacchedakasaMyogatvAdezcaikapadajanyabodhaprakAratvAbhAvAcca / na ca-parasparavRttidharmAvacchinnapratiyogitAkabhedabhedavatve sati tAdRzapadananyabodhaprakArIbhUtadharmAvacchinnatvameva tathA--iti vAcyam, tathApi ramaNIyatvAdyasaMgrahaprasaGgAt / atha--sAdhAraNadharmavAcakapadajanyabodhaprakArIbhUtadharmasya sAdhAraNadharmadvaye sattve'nugAmitvamiti vivekaH / 'saMpRktau' ityatra ca tAdRzaprakArasya saMbandhatvasyobhayatra vRtteH / hArAdau tu hAratvAdenijharAdAvavRtte tivyAptiH / dvayatvaM cAvivakSitam / ato yatraikarUpeNaiva sAdhAraNadharmaparyavasAnam, tatrApi nAtivyAptiH / yathA-'ukkhaadumaM va selam' ityAdau tvaduktodAharaNe / na caivaM zleSe'pyanugAmidharmaH syAt / ___ 'narasiMha mahIpAla sarvopari gaNastava / pArAvArasamAnatvaM dadhAti svapadacyutaH // ityatra 'svapadacyutapadajanyabodhaprakArIbhUtadharmasyAcyutatvasya padabhraSTatvasya ca pratyekamubhayatra sattvAditi vAcyam / ' pratIterekapadajanyatvasya vAcyatvAt 'svapadacyutaH' ityatra pratItebhinnabhinnapadajanyatvAt / na caivamapi saMyogAderiti / vAcyavAcakabhAvasaMyogayoyorapi saMvandhatvAvacchinnatvAtsAmAnyasya khAvacchinnavRttibhedapratiyogitAvacchedakatvAnupapatterityarthaH / prakAratvAbhAvAditi / etadanupAdAne tu bimbapratibimbabhAvAdAvuktAtivyAptitAdavasthAdityarthaH / evaM zA. bdabodhaprakArIbhUtadharmAvacchinnapratiyogitAkatvameva bhedavizeSaNamiti pakSe ayaM doSa uktaH, adhunA tadaprakArIbhUtenApi paryavasitatadvRttinA dharmeNAvacchinnapratiyogitAkatvameva bheda. vizeSaNamityatra doSAbhAvamAzaGkate-na ceti / saMyogatvAvacchinnabhedasya vAcyavAcakabhAve tattvAvacchinnabhedasya ca saMyoge sattvAt / zAbdabodhaprakArIbhUtasaMbandhAvacchinnatvAcca dvayordoSAbhAvaH / bimbapratibimbamAvAdau tu vizeSaNasatve'pi zAbdaprakArIbhUtadharmAvacchinnasvAbhAvAdeva nAtivyAptiH / tathApIti / candramukhavRttiramaNIyatvayo ramaNIyatvAvacchinnapratiyogitAkabhedavirahAttatrAnugAmitvaM na syAdityarthaH / ekapadajanyatva. syeti / pratItijanakapade ekatvavizeSaNasya deyatvAt / tathA ca sAdhAraNadharmavAcakaika. padajanyabodhetyAdi paryavasitam / padajanyatvasya pratItau prAgevoktatvena punastaduktau prayo
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / 'gate tava bhrAtari vatsa paJcatAM cirAya nazcAndramasaM kulaM mahat / adRSTasaMtAnatayA na zobhate vanaM hareH prAGmathanAdivodadheH // '. ityatra saMtAnapadajanyabodhaprakArIbhUtayorapi dharmayostathAtvena tatratyazleSe'nugAmitvaprasaGgasya durvAratvamiti vAcyam , tatra putrapArijAtayoH sAdhAraNyaparyavasAnAtpArijAtatvaputratvayozca sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt iti / na ca-dvayatvasyAvivakSitatvokteH kathamevam-iti vAcyam, yatra dvayoH sAdhAraNyaparyavasAnaM tatra dvayatvasyApi vivakSitatvAt / ato na doSaH-iti cet, maivam / 'pItaghaTa iva guNavAnraktaghaTaH' ityatrAnugAmitvAbhAvaprasaGgAt / guNatvajAtimanaGgIkurvatAM guNapadAdrUpatvarasatvAdiprakAreNaivAnvayabodhAt / rase rUpatvasya rUpe ca rasatvasyAbhAvAt / vastuprativastubhAvasthale'pyanugAmitvaprasaGgAcca / nanu-paryavasitasAdhAraNadharmayordvayorapi yatropamAna upameye ca saMbhavaH / yathA rUparasayoH, tatra sAdhAraNadharmAvacchedakIbhUtayo rUpatvarasatvayomithaH sAmAnAdhikaraNyAbhAve'pyanugAmitvameva / yatra tu paryavasitasAdhAraNyayo!pamAnopameyobhayavRttitvam / yathA'saMtAna' ityatra, pArijAtasya candravaMze'patyasya nandane'satvAttatra nAnugAmitvaM kiMtu zleSa eva-iti cet, tattuccham / tathAhi-dvayoH sAdhAraNadharmayorupamAnopameyobhayavRttitvaM kiM paryavasitasAdhAraNadharmaniSThadharmeNa vadasi, uta sAdhAraNadharmavAcakapadajanyabodhaprakArIbhUtadharmeNa / na prathamaH, 'vAgarthAviva saMpRktau' ityatrApi paryavasitasAdhAraNyayorvAcyavAcakabhAvasaMyogayoH sAdhAraNadharmaniSThasaMyogatvAdidharmeNobhayAvRttitvAt / ata eva na dvitIyaH, saMbandhatvenApi saMyogAdervAgadAvavRtteH / kiM ca dvayatvaM janAbhAvAt / bhinneti / khapat zayAno'cyuto viSNuryatra svasya padAdAjyAt cyuta iti bhinnAnupUrvakazabdapratisaMdhAnajanyatvAdityarthaH / tathApyakhaNDazleSasthale vyabhicAraH syAdityAzaGkate-na ceti / ekasyaiva zabdasyobhayArthakatvAbhyupagamAdityarthaH / anaGgIkurvatAmiti / navInAnAmityarthaH / nanu camatkArajanakasyaivAlaMkAratvAttatprayojakadhamasyaiva cAtra nirUpaNIyatvAnnAyaM doSa ityasvarasAdAha-vastuprativastubhAveti / nanvekadharmavRttizAbdaprakArIbhUtadharmAvacchinnatvamAtraM vivakSitam, asti ca vAcyavAcakabhAvavRttitAdRzazAbdaprakArIbhUtasaMbandhatvAvacchinnatvaM saMyogasyApItyata Aha-kiM ce
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustumaH / vivakSitaM na vA / nAdyaH, 'candra iva ramaNIyaM mukham' ityAdAvanugAmitvAnupapatteH / nAntyaH, vastuprativastubhAvasthale'pi tadApatteH / atha-sAdhAraNadharmavAcakapadajanyabodhaprakArIbhUtadharmAvacchinnasAdhAraNadharmayoryatra pratyekobhayavRttitvam , tatra tAvataivAnugAmitvamiti saMtAnapadajanyabodhaprakArIbhUtaputratvapArijAtatvayozca nobhayAvacchedakatvam-iti cet / na / dvayatvasyAvazyamavivakSINatayA vastuprativastubhAve'tivyApte / atha--sAdhAraNadharmavAcakapadajanyabodhaprakArIbhUtadharmAvacchinnasAdhAraNadharmasthala evoktavibhAgaH, saMtAnetyatra tu saMtAnatvaM na vAcyatAvacchedakam, api tu putratvAdyeva, saMbandhapadasya tu saMbandhatvaM vAcyatAvacchedakam, evaM ca sAdhAraNadharmavizeSavAcakapadajanyabodhaprakArIbhUtasAdhAraNadharmasya yatra tatsAmAnyavAcakapadajanyabodhaprakArIbhUtadharmAvacchinnatvam, tatraivoktavibhAga iti na doSaH / saMtAnetyatra hi sAdhAraNadharmavizeSavAcakaputrAdipadananyabodhe prakArIbhUtaM putratvAdikaM tatsAmAnyavAcakasaMtAnapadajanyabodhe'pi prakAraH, saMpRktAvityatra tu saMyogAdipadajanyabodhe saMyogatvam, saMbandhAdipadabodhe ca saMbandhatvamiti zeSAt / vastuprativastubhAve tu dharmekyaniyamena sAmAnyavizeSavAcakapadabhedAbhAvAnna doSaH-iti cet / maivam / yatra tu tatpadaM vahnighaTobhayaparatayA vivakSitaM yathA 'bhUtalamiva parvatastadvAn' iti, tatra vahnighaTapadabodhaprakArIbhUtaM vahnitvaghaTatvAdikameva tatpadajanyabodhe prakAraH, sarvanAmnAM buddhisthatvarUpeNa tena tenaiva prakAreNa zakteH / tato ghaTatvAdiprakArakasyaiva bodhasyodayAt / tathA ca tatrAnugAmitvaM na syAditi / evaM 'candra iva mukhaM tadvat' ityAdau ramaNIyatvAhlAdakatvobhayapare'pi / kiMca ramaNIyatvA ti / na vAcyatAvacchedakamiti / putratvAdiprakAreNaiva bodhAdubhayasAdhAraNaikasaMtAnatvakalpane pramANAbhAvAtsaindhavAdipadavaditi bhAvaH / sarvanAmnAmiti / buddhisthatvasyopalakSaNIbhUyazakyatAvacchedakAnugamamAtraparatayA tatprakArako bodho na bhavati, kiMtu ghaTatvAdiprakAraka evetyarthaH / tatrAnugAmitvAbhAve'pi pUrvoktarItyA kSativirahAdAhaevaM candra iveti / kAvye etAdRzacamatkArasyAnubhavakalahabhayAdanugAmitvAbhAvasya iSTApattyApi parihartuM zakyatvAccAha-kiMceti / dharmeti / dharmavRttitvaM sAmAnyavize 5
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| dAvanugAmitvAbhAvApattireva durvAraiveti / tasmAt 'vAgarthAviva saMpRktau' ityAdAvanugAmitvanirvacanaM duSkaramiti paryavasitam / ucyate / dharmavRttisAmAnyopasthApakapadaikya evAnugAmitvamiti vyavasthA / dharmatvaM ca taddharmatAvacchedakatAparyAptyAdhikaraNatvam / ata eko'neko vetyatra nAdaraH / taditi tatpadanirvAhyetyarthaH / ato bahUnAM mizraNasthale nAnupapattiH / bimbapratibimbabhAvavAraNAya 'ekam' iti sAmAnyavizeSaNaM deyam / tata eva zleSasyApi vAraNam / dharmazca paryavapsitaH, candravirahitamityatra paryavasitasyaivopAdAnam / 'saMpRktau' ityatra taduttaraM paryavasAnamiti tu vizeSaH / aikyeti vastuprativastubhAvanirAsaH, tatra dharmaikye'pi padabhedAt / atazca sAmAnye'pyekapadaM zleSavAraNAyaiva deyamityalamatipallavena / SaNam / saMpRktAvityAdi saMgrahArthamAha-dharmatvaM ceti / taddharmateti / dharmatAvacchedakatAyAH paryAptiryatra ramaNIyatatvAdau tadadhikaraNatvamityarthaH / yathA zrute'vacchedakatAyA ramaNIyatvAdivRttitayA ramaNIyatvAdirUpadharmalAbhAnupapatteH / yadvA bhAvArtho na vivakSitaH / tatazca dharmatAvacchedakasya ramaNIyatvatvAderyA paryAptistadAdhAratvamityarthaH / athavA dharmatArUpA cAsAvacchedakatA ceti karmadhArayaH / tathA ca dharmatA paryAtyadhikaraNatvamiti phalitam / nAdara iti / dharmasyaikatve ekasyaiva dharmatAparyAtyadhikaraNatvAdanekatve dvayoreveti bhAvaH / nanvevaM 'candra iva saMkocitakamalaM ramaNIyaM ca mukham' ityAdau mizraNasthale ramaNIyatvAderanugAmitvaM na syAt , tanmAtrasya dharmatAparyAptyanadhikaraNatvAt / saMkocitakamalatvasyApi dharmatvAdityato vyAcaSTe-tatpadeti / tathA ca ramaNIyapadanirvAhyA ramaNIyatvasyaiva dharmatA, na tu saMkocitakamalatvAderapIti na doSa ityarthaH / deyamiti / nanu tatra 'padaikye' ityanenaiva vyabhicAravAraNAtsAmAnye'pyekavizeSaNaM vyarthamiti cenna, hAravRttihAratvopasthApakahArapadasya nirjharavRttinirjharatvopasthApakanirjharapadasya caikatvasattve na vyabhicArasaMbhavAt / evaM tu tatra dharmadvayavRttyekasAmAnyopasthApakapadAbhAvAnna doSa ityarthaH / zleSasyApIti / tatrobhayavRttyekasAmAnyAbhAvAdityarthaH / nanvaikyapadaM vyartha bimbapratibimbabhAve pUrvoktarItyaiva vyabhicArAbhAvAdityata Aha-aikyetIti / nanu tarhi sAmAnye ekatvavizeSaNaM vyartha bimbapratibimbabhAve padaikyAbhAvAdeva vyabhicAravirahAt / na ca pratyekamekatvamastIti prAgeva samAhitamiti vAcyam, pratyekArthasya hArAderdharmatAparyAptyanadhikaraNatvAt / dharmatAparyAptyadhikaraNavRttisAmAnyopasthApakapadaikye'nugAmitvamityasya prAgevAbhihitatvAt ityata Aha-atazceti / tatazca bimbaprati
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / kvacidvimbapratibimbamAvena dharmoktiH / sa ca vastuto bhinnayorapi sArUpyAdekatvAdhyavasAnam / yathA 'ua NiccalaNippandA bhisiNIpattammi rehai valAA / NimmalamaragaabhAaNaparihiA saGkhasutti vva // ' atra hi bisinIpatramarakatabhAjanayorekatvenAdhyavasAnam / kvacidarthagamyo'pi bimbapratibimbabhAva iti navyAH / yathA 'malaya iva bhAti pANDurvalmIka ivAdhidharaNi dhRtarASTraH / ' atra hi candanapANDavAnAM sarpaduryodhanAdInAM ca bimbapratibimbabhAvo gamyate / ayaM cAtra vizeSaH-ubhayamadhye pratibimbasyaivopAdAne upamAne dharmahAnirdoSaH, tatra ttsthaaniiydhrmaanukteH| bimbamAtropAdAne tUpamAne dharmAdhikyaM doSaH, upameye tatsthAnIyadharmAnukterityagre sphuTIbhaviSyati / tasmAdvimbapratibimbabhAvApannayordvayoreva zAbdatvam, dvayoreva vArthatvaM vivakSitam, na tvekasya zAbdatvamanyasyArthatvamiti tattvam / / kvacidvastuprativastubhAvena / sa ca pratiyogibhedenaikasyaiva dharmasya dvirupAdAnam / sa ca zuddho na saMbhavatyeva, kiM tu bimbapratibimbabhAve vizeSaNatayA vizeSyatayA veti dIkSitAH / tatra vizeSaNatayA yathA bimbabhAve padaikyopAdAnAdeva vyabhicAravirahe'pi saMtAnetyAdizleSe dharmatAparyAptyadhikaraNaputrapArijAtobhayavRttiputratvapArijAtatvobhayasAmAnyopasthApakasaMtAnapadaikyasatvena tatra vyabhicAraH syAdataH sAmAnye'pyeketi vizeSaNam / tatazca tasya putratvapArijAtatvo. bhayasAmAnyopasthApakatayA dharmatAparyAptyadhikaraNakRtyekasAmAnyopasthApakatvaM nAstIti padaikyasatve'pi na vyabhicAra iti bhAvaH / 'pazya nizcalaniSpandA bisinIpatre rAjate balAkA / nirmalamarakatabhAjanaparisthitA zaGkhazuktiriva // ' nizcalanirudyameti nAyakasaMbuddhiriti kecit / calanamavayavakriyA, spandastvavayavavikriyeti bhedaH / tato nizcalA cAsau niSpandA ceti karmadhAraya ityanye / nizcalaH parvatastadvaniSpandetyapare / zaGkhazuktiH zaGkhanirmitaM zuktyAkArakapAtram iti kAvyapradIpaH / atropameyavRttidharmasya bimbatAupamAnavRttezca pratibimbatetyAlaMkArikasaMpradAyaH / dvirupAdAnamiti / padabhedastvatra paunaruktyaparihArArthaH / yadyapi upamAnopameyavRttirave sAmAnyadharma ityucyate, ayaM ca sAmAnyadharmavRttireva, na tUpamAnAdivRttirapi / tathApi saMpradAyA.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 kAvyamAlA | 'zarvaparvatamAzliSTacandrikazcandramA iva / alaMcakre sa paryaGkamaGkasaMkramitapriyaH // ' atra mIcandrikayorvimbapratibimbabhAvaH / AzliSTAGkasaMkramitapadAbhyA meva dharmo vizeSaNatayoktaH / vizeSyatayA yathA - 'saMjhA utthaio dIsai gaaNammi paDivaAando | rattaduUlantario vva NahaNihAo NavavahUe || ' atra saMdhyArAga raktadukUlayorvimbaprativimbabhAvaH / utsthagitAntaritapadAbhyAmeka eva dharmo vizeSyatayoktaH / saMdhyArAgadukUlayoH sthagitAntaritapadArthavizeSaNIbhUtatvAt / yathA ca 'ajjAi NIlakaJcaabhariduccariaM vihAi thaNavaTTam / jalabhari ajalaharantaradaruggaaM candavimbaM vva // ' iha nIlakaJcukajaladhara yobimbapratibimbabhAvaH / uccAritodgatapadAbhyAmeka eva dharmo vizeSyatayA nirdiSTaH / anye tu -- 'vimalaM vadanaM tasyA niSkalaGkamRgAGkati / ' ityAdau zuddho'pi vastuprativastubhAvaH saMbhavati / na hyayaM vimbapratibimbabhAvaH, vaimalyaniSkalaGkatvayorbhedAbhAvAt / na ca - saundaryAdinaivAtro - nurodhena dharmatvaM tadavacchedakasAdhAraNameva grAhyam / vastutastu bimbapratibimbabhAvApanno dharmaH kvacicchuddhaH kvacicobhayasAdhAraNadharmAntaraviziSTa iti tasyaiva dvaividhyadarzana tAtparyam / 'saMdhyArAgasthagito dRzyate gagane pratipadAcandraH / raktadukUlAntarita iva nakhanighAto navavadhvAH // ' nakhanighAtapadamardha candrAkhyanakhakSata param / spaSTArthamAhayathA ceti / ajA navayuvatyAM dezI / 'navayuvaternIlakaJcukabharitoccArito vibhAti stanapaTaH / jalabharitajaladharAntaradarodgataM candrabimbamiva // ' atra kazukajaladharayobimbapratibimbabhAvaH / kaJcukAMze nIlatvaM zabdopAttam / jaladharAMze tu jalabharitatvagamyaM iti bimbapratibimbabhAvavizeSaNatayA vastuprativastubhAvaH / tadvizeSyatayA tu mUla eva vyAkhyAta ityubhayeorekatrodAharaNametaditi vizeSaH / upamAnAdivRttitvamapi vastuprativastubhAvasthale kutracidAnayatAM matamAha -- anye tviti / evaM ca kvaciddharmavRttitvamapi pUrvoktazchale'styeva / paraMtu dIkSitoktaniyama evaM niSpramANaka ityeSAM vizeSaH / -
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 alaMkArakaustubhaH / pamAsiddhyA na tasya dharmatA-iti vAcyam / 'yAntyA muhuH-' ityAdAvapi tdbhaavaaptteH-ityaahuH| kvacidvimbapratibimbabhUtayoranyataravizeSaNasya zAbdatve'nyasyArthatvamapi / yathA 'zarakANDapANDugaNDasthaleyamAbhAti parimitAbharaNA / mAdhavapariNatapatrA katipayakusumeva kundalatA // ' * atra mAlavikAlatayorupamAyAM gaNDapatrayoralaMkArakusumAnAM ca bimbapratibimbabhAvaH / tatra gaNDAMze pANDutvaM zabdopAttaM vizeSaNIbhUtam, patrAMze tu pariNatatvagamyaM pANDutvam / evam 'sabhA nalazrIyamakairyamAdyairnalaM vinAsIddhRtadivyaratnaiH / bhAmAGgaNaprAghuNike caturbhirdevadrumaiauriva pArijAte // ' atra svargasabhayorupamAyAM yamAdInAM kalpadrumAdInAM ca nalapArijAtayozca bimbapratibimbabhAvaH / tatra ca nalapratiyogikAbhAvavattvena sabhoktiH / bhAmAGgaNavRttitvaM ca pArijAtasya vizeSaNaM dattam / tatazca sabhAvRttyabhAvapratiyogitvaM nalasya, svargavRttyabhAvapratiyogitvaM pArijAtasyArthalabhyam / evaM ca khAdhikaraNavRttivijAtIyazobhAvirahaprayojakasvAbhAvakatvamubhayavizeSaNatayA paryavasyatIti saMkSepaH / ___ kutraciccheSeNa yathA 'utkaNTakAvilasadujjvalapatrarAji rAmodabhAganaparAgatarAtigaurI / evaM ca / 'muktAbhiH salilarayAstazuktipezI muktAbhiH kRtarucisaikataM nadInAm / strIlokaH parikalayAMcakAra tulyaM palyakaivigalitahAracArubhiH svaiH // ' ityAdau muktAruciratvahAracArutvadharmayorapi bhedAbhAvAtsAkSAdeva vastuprativastubhAvo draSTavyaH / zarakANDeti / mAlavikAgnimitranATake mAlavikAmavekSyAgnimitrasyoktiH / pANDutvaM nAyakavirahAt / parimiteti / virahadaurbalyena bahUnAmalaMkArANAmagrahaNAt / mAdhavo vasantaH / pariNateti / pANDutvAkSepaH / arthalabhyamiti / nalAbhAvasya sabhAyAM pratItau sabhAvRttyabhAvapratiyogitvaM nalasya tulyavittivedyam, pArijAtasya bhAmA
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| rudrakrudhastadarikAmadhiyAnale sA vAsArthitAmadhRta kAcana ketakIva // ' atrotkaNTakAdIni vizeSaNAni damayantIketakyoH zliSTAni / yathA vA mama'ghanavizadAruNakarayA saMpannapayodharodayayA / praNayinyA ghanasamayazriyeva cetaH samucchasiti // ' kvacidupacAreNa yathA'acchIi tA thaissaM doa vi hatthevi tammi didvammi / aGgaM kaambakusumaM va mauliaM kahaM Nu Dhakissam // ' iha mukulitatvaM puSpadharmaH, aGgeSUpacaritaH / kvApi samAsabhedena yathA_ 'viasiatamAlaNIlaM puNo puNo calataraGgakaraparimaTTham / phullelAvaNasurahiM uahigaindassa dANalehaM va Thiam // ' atra vikasitatamAlanIlatvaM phullailAvanasurabhitvaM ca tRtIyAsamAsena velAyAm, 'upamAnAni sAmAnyavacanaiH' ityupamitasamAsena dAnalekhAyAm / kvacittveSAM dvayomizraNena / tatrAnugAmitvabimbapratibimbabhAvayomizraNaM gaNavRttitvapratItau ca mUrtasya yugapadubhayadezAnavasthAnAtpArijAtasya svargavRttyabhAvapratiyogitvamAkSepalabhyamiti bhAvaH / ghaneti / atisvacchau aruNau raktavarNI karau hastau yasyAH / pakSe ghanA meghAH tatra pravizanta AruNA aruNasaMbandhinaH karAH kiraNA yatra / payodharaH stano meghazca / 'payodharau strIstanAbdau' iti zAzvataH / AdyavizeSaNe sabhaGgazleSo dvitIye tvabhaGga iti bhedaH / upacAreNeti / sa ca sAdRzyalakSaNeti spaSTameva / 'akSiNI tAvatsthagayiSyAmi dvAbhyAmapi hastAbhyAM tasmindRSTe / aGgaM kadambakusumamiva mukulitaM kathaM nu chAdayiSyAmi // ' mAnavatyAH sakhI pratyuktiH / priyadarzanajanyavikAsena mAnatyAgagopanAya netrachAdane'pi taddarzanaromAJcadanturitamaGgaM vilokya mAnatyAgapratItirbhaviSyatyeveti bhAvaH / upacarita iti / tatsadRzaromAJcavattvenetyarthaH / 'vikasitatamAlanIlAM punaH punazcalataraGgakaraparimRSTAm / phullailAvanasurabhimudadhigajendrasya dAnalekhAmiva sthitAm // ' setukAvye velAvarNanam / taraGgAkAraH karaH, taraGga eva kara ityatrApi samAsabhedo bodhyaH / tasya sAkSAdvelAnanvitatvena tu dvayameva vizeSyodbhAvi
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / yathA 'aha gamia NisAsama gambhIrattaddiDhaTuammi samudde / roso rAhavavaaNaM uppAo candamaNDalaM va vilaggo / ' atra vilagnatvamanugatam / rAghavavadanacandramaNDalayorbimbapratibimbabhAvaH / anugAmitvavastuprativastubhAvayoryathA'vaivasvato manurnAma mAnanIyo manISiNAm / AsInmahIbhRtAmAdyaH praNavazchandasAmiva // ' atra manupraNavayorupamAyAM chandomahIbhRtAM bimbapratibimbabhAvApannAnAmAdyatvaM vizeSaNatayoktam / manISimAnyatvamubhayAnugatam / anugAmitvazleSayoryathA'nAhUtApi puraH padaM racayati prAptopakaNThaM haThA tpRSTA na prativakti kampamayate stambhaM samAlambate / vaivarNya svarabhaGgamaJcatitamA mandAkSamandAnanA ___kaSTaM bhoH pratibhAvato'pyadhisabhaM vANI navoDhAyate // ' atra pRSThetyAdAvanugAmitvam, padamityAdau zleSaH / anugAmitvopacArayoryathA mama 'atisukumAraH saurabhavizeSabharito'tiramaNIyaH / . cumbati kapolabimbaM yuveva karNAvataMso'syAH // ' atra sukumAretyAdyanugAmi, 'cumbati kapola-' ityavataMse upacAraH / anugAmitvasamAsabhedayoryathA'saMkhohiakamalasaro sNjhaaavambdhaatukddmiamuho| ThANapphiDio vva gao ratti bhamiUNa paDiNiutto diaho / ' tam // atha gamayitvA nizAsamayaM gambhIratvadRDhasthite samudre / roSo rAghavavadanaM utpA. tazcandramaNDalamiva vilagnaH // ' setubandhAya samudraprArthanArtha zrIrAme sthite samudre kimapyakRtavati iyamuktiH / rAghavavadaneti / prakRtatvena roSasyaivIpameyatvAttena copAttasyaivopamAnatvAditi bhAvaH / 'saMkSobhitakamalasaraH saMdhyAtapatAmradhAtukardamitamukhaH / sthAnabhRSTa iva gajo rAtri bhramitvA pratinivRtto divasaH // ' setukAvye prabhAtavarNanam /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / atra saMdhyAtapeti samAsabhedaH, saMkSobhitetyAdyanugAmi / bimbapratibimbabhAvavastuprativastubhAvayoryathA'ia NiamiasuggIvo rAmanteNa pacalio pitAmahataNao / parimaTThamerusiharo sUrAbhimuho vva palaadhUmappIDo // ' atra rAmasUryayobimbapratibimbabhAvApannayoreka eva dharmo'ntAbhimukhazabdAbhyAM nirdiSTaH, sugrIvameruzikharayobimbapratibimbabhAvazca / zleSabimbapratibimbabhAvayoryathA mama'saMprakAzitabalAhakavRndo vyaJjayankSaNikabhAvamanehAH / hetubhAvamupalambhitasattvo bodhisattva iva satvarameti // ' atra varSApale kSaNikamA vidyut, tasyA Avo dIptiH / pakSe kSaNikabhAvaH padArthAnAM pratikSaNavinAzitvamiti zleSaH / meghasattvayorbimbapratibimbabhAvazca / ubhayoryathAkramaM vidyutkSaNikatvasAdhakatvAt / upacArabimbapratibimbabhAvayoryathA mama'nitAntapAriplavatAratArake rasena sA nartayati sma locane / paribhramadgarbhagabhRGgasaMgate nizAvasAne nalinIva paGkaje // ' atra tArakAbhRGgANAM netrapaGkajAnAM rasaprabhAvatayo(1)zca bimbapratibimbabhAvaH / nartanaM netre padme copacaritam / samAsabhedazleSayoryathA'khuDiuppaDiamuNAlaM dahUNa piaM va siDhiliavalaaM NaliNim / muhuarimahurullAvaM mahumaaambaM muhaM va gheppai kamalam // ' atra madhukarImadhurollApamiti samAsabhedaH, madhumadAtAbhramiti zleSaH / saMkSobhitatvaM pUrvAvasthAvailakSaNyam / tacca vikasitonmarditatvAbhyAm / saMdhyAtapa eva tAmradhAturiveti dinapakSe / saMdhyAtapavattAmro rakto dhAtugairikaM sindUraM ceti gajapakSe / 'iti niyamitasugrIvo rAmAntena pracalitaH pitAmahatanayaH / parimuSTameruzikharaH sUryAbhimukha iva pralayadhUmotpIDaH // ' pitAmahatanayo jAmbavAn / utpIDaH samUhaH / jAmbavaDUmayorupamA / 'khaNDitotpatitamRNAlAM dRSTvA priyAmiva zithilitavalayAM nalinIm / madhukarImadhurollApaM madhumadatAnaM mukhamiva gRhyate kamalam // ' setukAvye zaradvarNa
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / samAsabhedabimbapratibimbabhAvayoryathA'vaNadavamasimailaggo rehai vijho ghaNehi dhavalehiM / khIrodamanthaNucchaliaduddhasitto vva mahumahaNo // ' atra vanadavetyatra samAsabhedaH, dhavalaghanadugdhayorbimbapratibimbabhAvaH // vastuprativastubhAvazleSayoryathA mama'surasatarA hasitamukhI vibhAti varavarNinI nitarAm / unmIlitAravindA sarasIva vinirmitotkalikA // ' atra bimbapratibimbabhAvApannayormukhAravindayoreka eva dharmo hasitonmIlitapadAbhyAM vizeSaNatayA nirdiSTaH, prathamAntyavizeSaNadvaye ca zleSaH // samAsabhedopacArayoryathA mama'mAlatImukulakomaladantA mattabarhikulakezakalApA / jIvayatyasamasAyakameSA kAminIva jaladAgamalakSmIH // ' atra mAlatItyAdau samAsabhedaH, jIvayatItyupacAraH // samAsabhedavastuprativastubhAvayoryathA mama'dhanaprasavasaMkulA sthagitazarvarIvallabhA virAjati balAhakAgamanakAlikI dyauriyam / paraM vihitagocarIbhavanapuNDarIkacchaTA ___tamAladalamecakAvayavasaMnivezeva bhUH // ' atra ghanaprasavetyAdau samAsabhedaH, candrapuNDarIkayorbimbapratibimbabhAvApannayoH sthagitatvaM vihatagocarIbhavanatvaM caikadharma uktaH // mam / samAsabhedazleSayoryathA atrottarArdhameva prakRtodAharaNam / pUrvArdhe mRNAlavalayayo. bimbapratibimbabhAvasyApi sattvAt // 'vanadavamasImalinAGgo rAjati vindhyo ghanairdhavalaiH / kSIrodamanthanocchalitadugdhasikta iva madhumathanaH ||[iti cchaayaa|] jIvayatItyupacAra iti / AtmavizeSaguNajanakamanaHsaMyogarUpamukhyajIvanasya tatrAbhAvAdityarthaH // ghanaprasaveti / ghanAnAM meghAnAM prasava utpattiH / pakSe dhanaprasavo jalam / vihitamaniSiddham / gocarIbhavanaM pratyakSopahitatvaM yasyAstAdRzI puNDarIkacchaTA yasyA iti bahuvrIhigarbho
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / zleSopacArayoryathA 'asthAnagAmibhiralaMkaraNairupetA bhUyaH padaskhalitanihutiraprasannA / vANIva kApi kukavermadhupAnamattA gehAnnipAtabahulaiva vinirjagAma // nirgamanasya vANyAmupacAraH, anyatra zleSaH // kvacittveSAM mizraNena / tatra samAsabhedAnugAmitvopacArANAM yathA'muhalaghaNavippaiNNaM jalanivahaM bhariaNahamahIviaram / NaimuhapajjahatthaM appANa viNiggaaM jasaM va piantam // atra mukharetyatra samAsabhedaH, bhRtatamomahIvivaratvamanugAmi, vinirgatamiti yshsyupcaarH| anugAmitvopacArazleSANAM yathA'uddAmotkalikAM vipANDurarucaM prArabdhajambhAM kSaNA dAyAsaM zvasitodgamairaviralairAtanvatImAtmanaH / adyodyAnalatAmimAM samadanAM nArImivAnyAM dhruvaM pazyankopavipANDuradyuti mukhaM devyAH kariSyAmyaham // ' atrotkaliketi zleSaH, vipANDuretyatra AyAsetyatra cAnugAmitvam, prArabdhajRmbhAmiti latAyAmupacAraH / bahuvrIhiH / adRzyapuNDarIketyarthaH // 'mukharaghanaviprakIrNa jalanivahaM bhRtasakalanabhomahIvivaram / nadImukhaparyasyamAnamAtmano vinirgataM yaza iva pibantam // ' setukAvye samudravarNanam / mukharetIti / mukharaigarjadbhirghanairmedhairvRSTam , pakSe mukharairbandyAdibhirghanaM bahukRtvA vaNitam // vinirgatamiti / niskramaNAkhyasya bahiHsaMyogajanakakarmaNo mUrtamAtradharmatayA yazasyasaMbhavAtprakAze lAkSaNikatvAdityarthaH // uddAmeti / dohadabalAtpuSpitA mAdhavIlatAM dRSTvA ratnAvalyAM vatsarAjasyoktiH / uddAmA udgatAzca kalikAH korakA yasyAm / pakSe uddAmA atizayavatI utkalikA utkaNThA yasyAH // kopeti /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 43 upacArasamAsabhedazleSANAM yathA'sarae sarammi pahiA jalAi kandoTTasurahigandhAiM / dhavalacchAi saalA pianti daiANa va muhAI // ' atra pibantIti mukhapakSe upacAraH, nIlotpalasurabhIti samAsabhedaH, 'dhavalAcchAni, dhavalANi' ityarthakatayA 'dhavalacchAi' ityatra zleSaH // anugAmitvabimbapratibimbabhAvasamAsabhedAnAM yathA mama'sphuTanayanapaGkajA sA svacchamukhI me manaH prasAdayati / kumudAkaraM zaradiva navasamuditazItakiraNabimbA // ' atra 'prasAdayati' ityanugAmi, mukhacandrayorbimbapratibimbabhAvaH, sphuTanayana-' iti samAsabhedaH // ataH paraM mamataidviSaye zlokAHanugAmitvasamAsabhedazleSANAM yathA'tArAmuktAhArA samudaJcitacandrarucicarcA / vikasitakairavahAsA jyotsnIva vadhUvaraM vidhunoti // ' atra 'jvaraM vidhunoti' ityanugAmi, 'tArA-' ityAdau 'vikasita-' ityAdau ca samAsabhedaH / 'candra' iti zleSaH // upacArabimbapratibimbabhAvasamAsabhedAnAM yathA'vijRmbhamANonnatakorakastanI sarojinIM cumbati vAsarezvaraH / samullasatkuGkumapaGkalohito yuvA navInAM varavarNinImiva // ' atra 'vijRmbhamANa-' ityatra 'samullasat-' ityatra ca samAsabhedaH, sarojinIvaravarNinyorbimbapratibimbabhAvaH, 'cumbati' iti ravipakSe upcaarH|| devIparigRhItalatApekSayA rAjaparigRhItAyAstasyAH prathamameva puSpitatvAt // kandoI nIlotpale deshii| 'zaradi sarasi pathikA jalAni nIlotpalasurabhigandhAni / dhavalAcchAni(kSANi) satRSNAH pibanti dayitAnAmiva mukhAni // ' [iti cchaayaa| dhavalAni zvetava. rNAni ca tAnyacchAni prasannAni ceti dhavalAcchAni / pakSe-dhavalAkSANi dhavalanetrANi / mukhapakSa iti / mukhyapAnasya dravadravya eva saMbhavAdityarthaH // bhedAntarANAM 1. 'atra' ka.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / upacArabimbapratibimbabhAvazleSANAM yathA'rasabharasA vayavaH parirabhate ketakI pavanaH / kaThinatarakaNTakotkarakaJcakitAM kAminImiva sakAmaH // ' atra pavanapakSe parirambhopacAraH, ketakIkAminyorbimbapratibimbabhAvaH, rasakaNTakapadayoH zleSaH // anugAmitvabimbapratibimbabhAvopacArANAM yathA'marudgRhItAmalamAlatIkaH sImantayatyeSa tamAlavallIm / prANezvaro jIvitavallabhAyAH zlathAkRti zreNimivAlakAnAm // ' atra 'gRhItA-' ityAdiranugAmI, tamAlAlakAnAM bimbapratibimbabhAvaH, maruti sImantakartRtvopacAraH // anugAmitvabimbapratibimbabhAvasamAsabhedAnAM yathA'taralayati mAnasaM me kumudamanojJA smitazrIste / nAthaM dvIparvatInAM jyotsneva manodacApabhrUH // ' atra 'taralayati' ityanugAmI, mAnasasamudrayorbimbapratibimbamAvaH, 'kumudamanojJA' iti samAsabhedaH // vastuprativastubhAvasamAsabhedopacArANAM yathA'kuTilagatA sarasIruhasukumArakarA sudhAMzumukhI / vakrataraGgAkulitA saridiva sAnandamavagAhyA // ' atra gatataraGgayorbimbapratibimbabhAvApannayoH kuTilavakratvAbhyAmekadharma ukta [iti vastuprativastubhAvaH], 'sarasIruha-' iti samAsabhedaH, avagAhanasya kAminyAmupacAraH // vastuprativastubhAvasamAsabhedazleSANAM yathA'samIraNodaJcitakiMcidaJcalaM stanaM dadhAnA sumRNAlabAhukA / gulucchamabhyucchrasitaikapallavA sarojinIvAsi visArisaurabhA // ' atra-bimbapratibimbabhAvApannayoH stanagulucchayorudaJcitocchasitetye1. patInAM' kha. 2. ka-pustake nopalabhyate. 3. 'tanaupi saurabham' ka.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 45 kadharmanirdezAdvastuprativastubhAvaH, 'sumRNAla -' iti samAsabhedaH, 'saurabhA' iti zleSaH // vastuprativastubhAvasamAsabhedAnugAmitvAnAM yathA'darasphurita komalAdharatalA manAgIkSaNakSaNaikaviSayIbhavadvizadamugdhadantAgrabhUH / pariplevitapalavA kimapi dRzyatkorakA lateva harati priyA kisalayAgrahastA manaH // ' atra bimbapratibimbabhAvApannAnAmadharapallavAnAM dantakuDmalAnAM ca sphuritapariplavane IkSaNaviSayIbhavanadRzyatve ca pRthagupAtte [iti vastuprativastubhAvaH], haraNamanugAmi, 'kisalayA -' iti samAsabhedaH || vastuprativastubhAvazleSAnugAmitvAnAM yathA'ghanasArasAravizadAM kaNTakitAM sA tanuM dhatte / puSpAlImiva ketakavalI dhUlIsitAM mRdvIm // ' atra bimbapratibimbabhAvApannayordhana sAradhU lyoviMzadasitatvarUpa ekadharmaH pRthagukta [iti vastuprativastubhAva]:, kaNTaketi zleSaH, mRdvImityanugAmi // vastuprativastubhAvAnugAmitvopacArANAM yathA-- 'mohayati pihitavadano bAlAyA eSa kuntalakalApaH / prAvRSa ivAmbuvAhachannavidhurbAndhavastamasaH // ' atra vimbapratibimbabhAvApannayormukhacandrayoH pihitacchannarUpa eka eva dharma ukta iti vastuprativastubhAvaH, mohayatItyanugAmI, bAndhavetyu pacAraH // evamanye prakArAH svayamUhyAH sulabhalAdupekSitA iti dikU // ayaM cAtra vizeSaH - dharmasyAnugAmitve padArthatAvacchedakaprakAreNopasthitau satyAM tadrUpeNaivopamAnopameyayostadbodhaH prasiddha eva / bimbaprativi 1. 'zaH, sum' ka. 4. ka- pustake nAsti. 2. 'plavani' ka; 'lavini' kha. 3. 'pallavatve' ka. 5. ka-pustake nAstyayaM pAThaH 6. 'vihita' ka.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 kAvyamAlA / mbamAvasthale tu -- 'marakatabhAjanazaGkhazuktipratiyogikasAdRzyAzrayo balAkAbisinIpatravRttiH' iti bodhaH / tadAdhAratApannayozca bhAjanapatrayorbhede sati tadvRttitvena dharmeNa tatsAdRzyAbhAvena marakatabhAjanabisinI patrayoramedAropeNaiva paryavasAne tannimittasAdRzyajJAnaM mAnasameva / na ca -: - zvaityenaiva tatsAdRzyanirvAhaH iti vAcyam, tadA zaGkhazuktau marakatabhAjanavRttitvavizeSaNavaiyarthyApatteH tAdRzaghaTakAtiriktopamAnavizeSaNopAdAnasya vaiyarthyAt / ekadharmaghaTitasAdRzyApekSayA bahudharmaghaTitasya tasya camatkArAti zayajanakatvAcca / ata eva 'yAntyA muhurvalitakaMdharamAnanaM tadudvRttavRntazatapatranibhaM vahantyA / digdho'mRtena ca viSeNa ca pakSmalAkSyA gADhaM nikhAta iva me hRdaye kaTAkSaH // ' ityAdAvapi vastuprativastubhAvasthale nirvAhaH / anyathA saundaryeNaiva dharmeNa sAmyaniSpattau kaMdharAvRntayoraikyAropeNa sAdhAraNyAnupayogApatteH // ayaM ca vizeSaH - ' utkhAtadrumamiva zailam' ityatra zailadumayordharmAntaraprayojyacamatkAra kasAdRzyasyAprasiddhyotkhAtadrumatvasya sAdRzyaprayojakatvAnusaMdhAnaM vinA na pratItiparyavasAnam / 'yAntyA muhu:-' ityAdau tu kaMdharAvRntAdInAmaikyabodhAbhAve'pi saundaryAdinA sAdRzyadhIparyavasAnaM bhavatyeva / paraM tu kaMdharAvRntAdInAmabhedabuddheH sAdRzyajJAne utkarSakatvamA - 1 tram -- iti // evaM bimbapratibimbabhAvasthale'pi yatra bimbapratibimbabhAvApannadharmavyatirekeNa sAdRzyamaprasiddham, tatrApi bodhyam / yathA 'komalAtapabAlAbhrasaMdhyAkAlasahodaraH / kuGkumAlepano bhAti kaSAyavasano yatiH // ' ityAdau / natra dharmAntareNa yatisaMdhyAkAlayoH sAdRzyaM prasiddham, api tu -- abhedAdhyavasAyaviSayIbhUtako malA tapakuGkumAdidharmeNaiveti //
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / evaM zleSe'pi 'narasiMha mahIpAla sarvo'pyarigaNastava / pArAvArasamAnatvaM dadhAti khapadacyutaH // ' ityatra vairisamudrayoH svapadacyutatvadharmanimittakameva sAdRzyam // evamupacAre'pi -- 'zatakoTikaThinacittaH so'haM tasyAH sudhaikamayamUrteH / nAkAri vimitraM sa vikalahRdayo vidhirvAcyaH // ' ityatra kAThinyasya pRthivIguNatvena citta upacAraH / dayAvirahavattvAt / tatazca dayAvirahe kAThinyAbhedAdhyavasAyena kulizacittayoH sAdRzyapratItiH, anyanimittakasAdRzyasyAprasiddheH / tasmAtkazciddharmaH sAdRzyanirvAhakaH, kazcittu tadutkarSakaH - iti siddham // idAnIm -- 'upamAyA budhairete bhedA jJeyAH samAsataH / ye zeSA lakSaNe noktA saMsAdhyAste'pi lokataH // ' 47 iti bharatavAkyamabhisaMdhAya tAM vibhajate- zratyArthI sAdvividhA vAkye vRttau ca taddhite tadvat / 'candra iva mukham ' ityatra zAbdabodhe tAvatkecidAhuH yadyapi - yathevAdizabdAnAM tulyAdipadAnAM ca sAdRzyabodhakatvAvizeSAcchrautArthatvavibhAgAnupapattiH / na ca - ivAdibhirubhayatra dharmasaMbandhaH zatayA pratyAyyate, tulyAdibhistu dharmamAtram, iti vizeSaH - iti vAcyam, ivAdIvakSyamANAnAM mUlAnumatatvadarzanAya bharatavAkyaM darzayati - upamAyA iti / upamAyAH zrautArthatva vibhAgasya zAbdabodhanibandhanatvAtprathamaM bodhameva vicArayitumAha-candra iveti / yadyapItyAdibadhakatvAbhAvAdityantA zaGkA // bodhakatvAvizeSAditi / sAdRzyapratyayasyobhayatrApi sattvAdityarthaH / vaiSamyaM zaGkate - na ceti / ubhayatreti / upamAnopameyayorityarthaH / vakSyamANarItyA candra iva mukhamityatra ubhayatra tatsaMbandhabodhopapatterityarthaH // zaktyeti / tAdRzobhayAnvitasAdRzyabodhakatvasvAbhAvyenetyarthaH / sarvatra dharmapadamatra sAdRzyaparam // dharmamAtramiti / pratiyogitayopamAne vizeSaNatvA 1. 'padAnpram' 2. 'zabdAnAm' iti bhavet. -
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| nAmupamAnavizeSaNatvaniyamena tairapyupamAna eva dharmasaMbandho bodhayituM zakyate, na tUpameye'pi / anyavizeSaNasyAnyatra saMbandhabodhakatvAbhAvAt / tathApi 'yathA caitrasya dhanam' ityatra caitrapadottaraSaSThayA caitrasya svAmitvam, dhanasya ca svatvaM bodhyate zabdazaktisvAbhAvyAt , tathAtrApIvapadenobhayatra tabodhanAnnAnupapattiH / na caivamapi kathamupamAnopameyayorbhedAnvayaH-iti vAcyam / prakArIbhUtavibhaktayarthasaMbandhasyeva phalAnurodhAnnAmArthayorbhedAnvaye prakArIbhUtanipAtArthasaMbandhasyApi hetutvakalpanAt / 'sadRzacandrIyaM mukham' iti zAbdabodhaH 'caitrasyedaM' dhanam' ityatra 'svAmicaitrIyaM dhanam' itinApannameva sAdRzyamityarthaH // tathA ca vakSyamANarItyA candra ityatra sadRzacandrIyaM mukhamiti ubhayatra sAdRzyabodhaH / candreNa tulyamityatra tu candrasAdRzyavanmukhamiti sAdRzyasya nopamAne vizeSaNatvam, kiMtu upameya eveti vaiSamyamityarthaH // nAmArthayorbhedAnvayAnupapattyA sAdRzyasaMbandhena candrasya mukhe'nvayo'nupapannaH / ataH kathaM 'sadRzacandrIyaM mukham' iti bodhaH syAdityabhiprAyavAnpariharati-ivAdInAmiti // upamAnavizeSaNatvati / upamAnaniSTavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAzAlisvArthakatvenetyarthaH // natviti / uktarItyA ivArthasAdRzyasya candrAdAvupamAne'nvayopagame upameye tadanvayAnupa. patterekatra janitAnvayabodhatvena nirAkAGkatvAt ataH sadRzacandrasadRzaM mukhamiti na zAbdabodhasaMbhavaH, tadetadAha-anyavizeSaNasyeti / na ca-ivArthasAdRzyasya candra evAnvayaH, tasya ca sAdRzyasaMbandhena mukhAdAvanvayaH iti sAdRzyaM saMsargIbhUyaiva sAdRzyaviziTacandraprakArakamukhavizeSyakabodhe bhAsatAm iti vAcyam , bhedasaMbandhena nAmArthaprakArakazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati vizeSyatAsaMbandhena vibhaktijanyopasthiteH kaarnntvklpnaat| upameyasya ca nAmArthatvena vibhaktijanyopasthitivizeSyatvavirahAt / anyathA 'nIlo ghaTa:' ityAdau nIlaghaTayorapyabhedAtiriktasaMbandhena viziSTabuddhyApatteriti zaGkArthaH // smaadhttetthaapiiti||kthmiti / nAmArthayorabhedAnvaya eva vyutpatteH // 'nIlo ghaTaH' ityAdAvuktarItyA kalpanAdityarthaH / prakArIbhUteti / nAmArthAntaraniSThavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAzAlinAmArthaniSThavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAzAlItyarthaH / caitrasya dhanamityatra hi svAmitvaM SaSTyarthaH, tasyAzrayatayA caitre'nvayaH, caitrasya ca svAmitvasaMbandhena dhane'nvayaH / tatra dhananiSThavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAzAlicaitrarUpanAmArthaniSTavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAsvAmitvarUpavibhaktyarthasyAstIti tena saMbandhena caitrasyApi dhane'nvayaH // evaM candra iva mukhamityatra sAdRzyaM ivArthaH, tasya pratiyogitAsaMbandhena candre'nvayaH, candrasya ca sAdRzyasaMbandhena mukhe, mukharUpanAmArthaniSTavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAzAlicandrarUpanAmArthaniSThavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAzAlitvaM ivarUpanipAtArthasA 1. 'ti' ka.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 49 vat / ata eva zrautItvaM sAdRzyapratiyogitAkhyasyopamAnatvasyevapadena bodhanAt-iti / ___ atra kecidevamAhuH--mImAMsakamatamatamabhisaMdhAyaivAtra samAdhAnam / tathA hi---candrapratiyogikasAdRzyamivapadArthaH 'ghaTo na' ityatra ghaTapratiyogikAbhAvasya naarthatAvat / naca-sAdRzyamevAtrevAderarthaH-iti vAcyam, 'candrasya sAdRzyam' ityAdivat 'candrasyeva mukham' ityAderapyApatteH / 'ghaTasyAbhAvaH' itivat 'ghaTasya na' ityAderapyApatteH / ivapadasya sAdRzyamAtravAcakatayA tataH SaSThayarthasaMbandhAlAbhena tadbodhArtha paSThIprayogadRzyasyAstIti tena saMbandhena candrasya mukhe'nvayaH iti praghaTTakArthaH / tatazca prakArIbhUtavibhaktyarthanipAtArthAnyatarasaMbandhena nAmArthaprakArakazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati vizeSyatAsaMbandhena nAmajanyopasthiteH kAraNatvaM kalpyate / na ca nipAtArthasyApi kAryatAvacchedakasaMbandhapraveze gauravamiti vAcyam / prAmANikasya tasyAdoSatvAt / prakArIbhUtavibhaktyarthasya tathAtve bIjabhUtasyAnubhavasya prakArIbhUtanipAtArthe'pyaviziSTatvAt / bodhanAditIti / ivArthasAdRzyasya pratiyogitvena candrAnvaye sAdRzyapratiyogicandrIyasAdRzyamiti bodhodayAdityarthaH / tadevaM pratiyogitvasya saMsargatvena bodhaH, sAdRzyasya ca candrAdAvanvayaH, sAdRzyapratiyogitAyAH zAbdabodhyatvAcchautatvam / candreNa tulyamityAdau tu sAdRzyapratiyogitAyAzcandrAdAvanavagamAdArthatvam, candrapratiyogikasAdRzyavanmukhamityeva tatra bodhAt / tulyatvasya nAmArthatayA tatra pratiyogitvena tasya candrAnvayAnupapatteH / atastatra sAdRzyapratiyogitopamAnasya na zAbdabuddhau bhAsate, kiMtvarthatastaduttaramAnasajJAna eveti tanmatarahasyam / saMprati matAntaramAha-atra keciditi / atra zrautArthatvabhivAgarUpe viSaye / kecinmahezvarAdayaH / evamanyathA tadvivekamAhurityarthaH / mImAMsaketi / ghaTamAnayetyAdi padAnAmitarapadArthAnvitasvArthabodhakatvamiti tatsiddhAntaH / atra tu nipAtasthala evAnvitAbhidhAnaM na tu tulyAdipadeSvityaMze tadanusAraH / tulyAdisthale tadanabhyupagamasya vakSyamANatvAt / anyathA 'ivAdiprayoge zrautI, tulyAdiprayoge tvArthI' iti vyavasthAnupapatteH / candrasyeveti / sAdRzyapadajanyasAdRzyopasthitau nAmArthasyopamAnasya sAdRzyo'nvayArtha yathA pratiyogitvArthakaSaSThayapekSA nAmArthayoH sAkSAdbhedAnvayAnupapatteH / tathA ivArthasAdRzye'pi nAmArthatvAvizeSAdupamAnasya pratiyogitvasaMbandhenAnvayAnahatvAdvibhaktijanyatadupasthitirapekSiteti pratiyogitvabodhArthe SaSThI syAdeveti bhAvaH / nanu bhedasaMsargakanAmArthaprakArakazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati vibhaktijanyopasthiteriva 1. 'kAryatAvacchedakatve'.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 kAvyamAlA / syAvazyakatvAt / asmadrItyA tu sAdRzyapratiyogitAyA ivAdipadavAcyatayA SaSThyanapekSaNAt / naca -- avyayasthale vilakSaNavyutpattibalAnna SaSThI -- iti vAcyam, tathAsati tasyaiva gauravasyApatteH / ato'vyayasthale'nvitAbhidhAnam, na tu tulyAdipadAnAmapi -- iti / tanna asamastanaJo. 'bhAvamAtraparatvena pratiyogitAMzasya saMsargamaryAdayA bhAnasaMbhavAt / na ca-- 'ghaTasya na' iti SaSThayApattiH, 'naJpadajanyAbhAvopasthitau pratiyogitAM - zasya saMsargatayaiva bhAnam, abhAvapadajanyAyAM tu prakAratayaiva' iti niyamAbhyupagamAt / na ca gauravam, tvayApi 'ghaTo na' ityatra paTAbhAvavAraNAya 'samabhivyAhRtapadArthapratiyogika evAbhAvo bhAsate' ityasyAbhyupagantavyatayA tadapekSya 'abhAvamAtraM naJarthaH, pratiyogitvaM saMsargatayA bhAsate' ityasyaiva yuktatvAt / 'ghaTapadasyaiva ghaTapratiyogikAbhAvaparatvaM naJpadaM tAtparyagrAhakam' nipAtajanyopasthiterapi vizeSyatAsaMbandhena kAraNatvaM kalpyate / evaM ca 'candrasya sAdRzyam' ityatra sAdRzyasya nipAtajanyopasthityabhAve na tatra pratiyogitvena candrasyAnvayAnaItayA tatra pratiyogitvabodhArthe SaSThayapekSA | candra ivetyatra tu sAdRzyasyevArthatayA nipAtajanyopasthitirvizeSyatAsaMbandhena tatrAstyeveti tatra pratiyogitva saMbandhena candrasyAnvayopapatterna SaSThayapekSA / ato vyarthe pratiyogitvasyApi ivArthatvakalpanam / na caivamapi ivArthasAdRzyasyAzrayatayA kathaM mukhAvanvayaH, nAmArthaprakArakazAbdatvAvacchinnaM prati nAmajanyopasthiteH kAraNatAyAM kAryatAvacchedakasaMbandhatayA tAdAtmyasyaiva nivezAt / bhedasaMbandhena nAmArthaprakAra kazAbdabuddhau ca vizeSyatayA pratyayajanyopasthiteH kAraNatvakalpanAt mukhAdeH pratyayajanyopasthitivirahAt nipAtajanyopasthiterapi tatrAbhAvena candrasya pratiyogitvena sAdRzyAnvayavatsAdRzyasyAzrayatvena mukhAdAvanvayAnupapatteriti vAcyam / nipAtAtiriktanAmArthaprakArakazAbdabuddhAveva tathAtvAt ityAzaGkate--naceti / tasyaiveti / nipAtajanyopasthitihetutvakalpanAdirUpasyetyarthaH / niyameti / tathA ca pratiyogi niSTaprakAratA nirUpita pratiyogitvaniSThasAMsargikaviSayatAnirUpitAbhAvavizeSyakajJAnatvaM naJpadazaktijJAnasya, pratiyoginiSThaprakAratAnirUpita pratiyogitvaniSTavizeSyatvAbhinnaprakAratAnirUpitAbhAvavizeSyakajJAnatvaM cAbhAvapadazaktijJAnasya kAryatAvacchedakaM kalpate / ata eva mizrairapyuktam - sa evArthI bhA - vasadRzAdipadenAnyathA bodhyate, kvacitsaMsargavidhayA kvacitprakAratayA saMbandhabhAnAt / ataH paTo netyAdau na SaSThI, paTasyAbhAva ityAdau tu SaSThIti bhAvaH / samabhivyAhArasya tAtparyagrAhakatvakalpane gauravavizeSAbhAvAdvinigamakAbhAvamAha - ghaTeti / ubhayakA
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 51 ityasyApi suvacatvAcca / anvitAbhAvabodhamapekSyAbhAvaprakArakabodhasyaiva naUpadajJAnakAryatAvacchedakatvAt / evaM ca pratiyogitAMzasya saMsargatayA bhAnasaMbhave na tatra naJAdeH zaktiH, anyalabhyatvAt / naca - 'ghaTo'bhAvaH ' ityatrApi tathA bhAnasaMbhave SaSThayapekSA na syAt iti vAcyam, samAnavibhakti nAmArthayorabhedAnvayasyaivAkAGkSitatvena tatra ghaTasya pratiyogitvenAbhAvAnvayAsaMbhavAt / anyathAbhAvapadasyApi ghaTapratiyogi kAbhAvAcakatvasaMbhavena tavApi tatra SaSThIprayogasya duHsamAdhAnatvAt / naca- - nipAtasthala evAnvitAbhidhAnam - iti vAcyam / tvayAnvitAbhidhAnaniyAmakatvaM yasya vaktavyam, tasyaiva mayA SaSThIprayoganiyAmakatAyA vAcyatvAt / ' taddheto :-' iti nyAyAt / tasmAt - 'candra iva' ityAdau pratiyogitvasya saMsargatayA bodhAnna SaSThI, 'candrasya sAdRzyam' ityatra tu saMsargatayA tadbhAnAsaMbhavAtSaSThI -' ityasya susthatayA na candrapratiyogikasAdRzye ivAdeH, na vA ghaTapratiyogikAbhAve naJAdeH zaktiH - iti siddham / tasmAt -- nipAtAtiriktanAmArthayorbhedAnvayabodha eva prakArIbhUtavibhaktyarthopasthitestantratvam -- iti naiyAyikAH / ryakAraNabhAvakalpanApekSayAtrApi gauravAbhAvAdAha - anviteti / tathA ca prathamAvatI - rNalAghavAnurodhena abhAvatvaprakAraka bodhatvasyaiva kAryatAvacchedakatve kRpte pazcAtkAraNatAdvayakalpane'pi na doSaH / phalamukhagauravasya dUSakatvAbhAvAt / ata eva tatpuruSe pUrvapade saMbandhilakSaNAprasaGgAt tadapekSayA laghubhUtaM karmadhArayamevAzritya pazcAdApadyamAnaM niSAda - syApUrvavidyAkalpanamapyaGgIkRtam / niSAdasthapatyadhikaraNa iti bhAvaH / anyalabhyatvAditi / 'ananyalabhyaH zabdArtha:' iti nyAyena saMsargatayApi bodhasaMbhave tatra zakterakalpanAdityarthaH / samAneti / bhinnArthakavibhaktyanavaruddhetyarthaH / tathA cAbhedasaMsargAvacchinnanAmArthaniSTaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhena zAbdabuddhitvAvacchinnaM prati tannAmottaravibhaktyarthaviruddhArthaka subvibhaktyasamabhivyAhRtapadajanyopasthitiH kAraNam, nIlo ghaTa ityatra dvayorekavibhaktikatvAt / stokaM pacatItyAdau kriyAvizeSaNe ca dhAtostadviruddhArthaka subvibhaktyasamabhivyAhRtatvAdubhayatra nAmArthasyAbhedasaMbandhena prakArakatA / rAjJaH sutasya dhanamityatra samAnavibhaktikayorapi rAjasutayorabhedAnvayabodhavirahAt viruddhArthakateti bhinnArthakaparam / tatra caikA janyajanakabhAve SaSThI, parA ca svasvAmibhAve, ityadoSaH / pacatItyatra dhAtorapi AkhyAtarUpakriyAbhinnArthaka vibhaktisamabhivyAhAro'stIti tatra viziSTAbhAvasaMpAdanAya 'sub' iti vibhaktivizeSaNam / evaM ca 'jyotiSTomena yajeta' ityAdAvapi jyotiSTomAderyAgAdAvabhedAnvayaH saMgacchate / naiyA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| __kecittu-ivasthale tathAbodhasaMbhave'pi 'yathA candrastathA mukham' ityAdau na tadupapattiH / tatra 'yAdRzadharmavAMzcandraH, tAdRzadharmavanmukham' ityupamAnopameyobhayavizeSyakabodhAt / tena 'candra iva mukham' ityatrApyubhayavizeSyaka eva bodhaH / ata eva 'haMsIva dhavalazcandraH' iti duSTopamA tatrApi yAdRzadhAvalyavatI haMsI tAdRzadhAvalyavAMzcandraH' iti bodhaH puMliGgadhavalapadasya haMsyAmanvayAsaMbhavAt / ata eva zrautItvam / dvayorekavibhaktikatvenobhayatra sAdhAraNadharmasaMbandhasya zAbdatvAt / 'candreNa tulyaM mukhaM manojJam' ityAdau tu vibhaktibhedAnna tathA / 'padmaM mukhaM ca manojJam' ityAdau tu vibhaktisAmye'pyupamAnopameyabhAvasya prasiddhibalAdeva lAbhaH--ityArthatvamityAhuH / tanna / 'candra iva mukhaM ramaNIyam' ityatrApyupamAyA duSTatvaprasaGgAt / tatrApyupamAnopameyayobhinnaliGgatayA manojJatvasya mukhAnvitasya candre'nvayAsaMbhavAt / yikA iti / tathA ca uktahetuhetumadbhAvoktyanantaraM navAdaziromaNAvabhihitam'ata eva ivAdyarthAnvayabodhe na SaSTayAdyapekSeti / saMprati--'yatropamAne upameye ca sAdhAraNadharmasaMbandhaH zAbdabodha eva bhAsate, tatra zrautI, anyatrArthI' iti cakravartimatamAha-kecittviti / tathA bodheti / upamAnaprakArakopameyavizeSyaketyarthaH / nanu yathA candra ityatra prakArArthakathAlpratyayavazAyattacchabdAbhyAM vAkyabhedAvagamAccobhayavizeSyakabodhAbhyupagamaH, atra tu na tAdRzapramANamasti, ye na vAkyArthabodhadvayamaGgIkurma ityatastadAvazyakatvamAha-ata eveti / anyathA tu haMsIsadRzazcandro dhavala iti bodhe bAdhakAbhAvAlliGgabhedasya doSatvAnupapattirityarthaH / prakRtamAha-ata eveti| ubhayavizeSyakabodhAbhyupagamAdevetyarthaH / vibhaktibhedAditi / nAmArthayorabhedabodhe bhinnavibhaktyanavaruddhatvasya tantratvAditi bhAvaH / padmaM cetyanantaraM tulya miti zeSaH, tadvinirmuktasya yathoktavAkyasya dIpakAlaMkAra eva vizrAmAt / mukhAnvitasyeti / samAnaliGgakatvAdityarthaH / anvayAsaMbhavAditi / vizeSyasya candrasya puMlliGgatvAt / aniyataliGgavacanakanAmArthaprakArakatAdAtmyasaMsargakazAbdabodhe samAnaliGgavacanAvaruddhanAmajanyopasthiterhetutvakalpanAditi bhAvaH / niyataliGgavacanAttadbhede'pi abhedAnvayadarzanAt aniyateti / ata eva zabdakhaNDe maNikArairuktam-'bhinna vibhaktikayoriva bhinnaliGgayorapi sAmAnAdhikaraNyena vizeSaNavizeSyabhAvAbhAvAt ajahalliGge tu liGgani. yamAnuzAsanAna tathA' iti / 'napuMsakamanapuMsakenaikavaccAsyAnyatarasyAm' iti pANinIyasUtraM napuMsakasyAnapuMsakena saha dvandve napuMsakameva ziSyate, itarasya tu lopaH, tasya ca
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / yattu-tatra 'ramaNIyaM ca ramaNIyazca' iti dvandve 'napuMsakamanapuMsakena' ityekazeSe ekavadbhAve ca puMliGgaramaNIyapadasya candre, napuMsakasya mukhe'nvayAnna doSaH--iti / tattuccham / 'kuvalayamiva zyAmaH kaTAkSaH' 'dhvAntamiva kezo nIlaH' ityAdau duSTopamAtvaprasaGgasya tathApi durvAratvAt / na ca-tatra duSTatvameva-iti vAcyam , mAnAbhAvAt / 'dRSTaH punapuMsakayoH prAyeNa' iti vAmanokterubhayatra sAmyAt / 'prANA iva priyo'yaM me' 'vidyA dhanamivArjitA' ityasyApi daNDinAdoSeNAGgIkRtasya duSTatvaprasaGgAcca / __ atredaM tattvam-tadbhinnatve sati tadgatadharmavattvaM hi sAdRzyam / tatra tadbhinnavRttitve tadvRttitvamAtramivArthaH / tadgatetyatra vRttitvasya, dharmavattvamityatrAdhikaraNatvasya ca nivezApekSayobhayavRttitvanivezanasyaiva yuktatvAt / ta vikalpenaikavadbhAvo bhavatIti tasyArthaH / tathA ca ramaNIyamityatroktarItyA ekazeSeNa puMlliGgaramaNIyapadasyApi saMgrahAttasyaiva candre'nvaya iti na doSaH ityeSAmAzayaH / kuvalayamiveti / puMlliGgopameyaklIbopamAnakasthale sAdhAraNadharmasyopameyasamAnaliGgatvaniyamena tatrApyuktarItyA ekazeSAzrayaNe'pyuktaikavadbhAve tatrApi napuMsakasyaivAzrayaNApattestatraikazeSasya khIkartumazakyatvAdilyAzayaH / evaM sarvatrApyaduSTatvaprasaGgAt prAyazabdavirodhAccAduSTatvenAbhiyuktaprasiddhameva sthalamAha-prANA iveti / idaM vacanabhedasyodAharaNam / vidyAdhanamiti tu liGgabhedasyeti draSTavyam / prakArAntareNa zrautArthatvavibhAgaM vyavasthApayiSyanprathamaM naiyAyikAdyabhimatasAdRzye viziSTazaktipakSamAzritya vicaaryitumupnysyti-atredmiti|tdbhinneti / bhavati ca mukhaM candrabhinnaM candra. gatAhlAdikatvAdidharmavacceti bhAvaH / vakSyamANayuktibalAdAha-tatreti / dharma e. vArthaH, na tu tdvttvmpiityrthH| yadyapi tadvattvamapi dharma eva, tathApi bodhe vaiSamyamastyeveti bhAvaH / nanvevaM tadbhinnatvaM dharmeNaiva samanveti, na tUpameyena tathA ca candra iva candra i. tyapyupamA syAt, tatrApi ramaNIyatvAdidharmasyopamAnabhinnatvAdityata Aha-tadbhinavRttitveti / tatazca dharme na tadvRttitvaM vizeSaNam, kiMtu tadbhinnavRttitvameveti bhAvaH / na caivamapi taddoSatAdavasthyaM tadbhinnamukhA divRttitvasyApi dharme sattvAditi vAcyam , tadbhinapadena upamAnatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkabhedavadupameyasya vivakSaNAt / yuktatvAditi / ekatrAdheyatvasya paratrAdhAratvasya ca nivezApekSayA ubhayatrAdheyatvanivezasyaivocitatvAdityarthaH / yadyapyAdhAratvAdheyatvayordvayorapi samavetatvAdisakhaNDapadArthatve'tiriktapadArthatve vA zarIrasAmyamevetyekatra vRttitvasyAparatrAdhAratvasya ca niveze ubhayatrApyAdheyatvasyaiva vA niveze na kiMcidgauravaM lAghavaM vAvatarati tathApyekatra
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / dbhinnavRttitvanivezastUbhayatra samAnaH / na ca tadbhinnavRttitvasya tatpratiyogikAnyonyAbhAvAdhikaraNavRttitvarUpasya niveze tavApyadhikaraNatvanivezaHiti vAcyam , tadbhinnatve satIti bhedanirUpitAdhikaraNatvasyApi vizeSaNasAmyAt / na ca tadbhinnavRttitve satItyatra tadanyonyAbhAvadharmayoH sAmAnAdhikaraNyaM saMbandhaH, tacca vizeSaNatAsamavAyAdighaTitam , tena bheda eva dharme prakAraH, tava tUktasaMbandhaghaTitasAmAnAdhikaraNyasyaiva prakAratayA tatraiva tanivezaH; paraM ca vRttitvasya kharUpAtmakasaMbandhena vRttitve'pi vaiziSTayamiti mahadgauravam iti vAcyam , tavApi dharme tadvRttitvavizeSaNasya sattvena tatra samavAyAdinivezAllAghavAnavakAzAt / na ca manmate saMsargIbhUtasAmAnAdhikaraNyaghaTakatvena vizeSaNatAvizeSasamavAyAdyoH tadvRttitvetyatratva (1) samavAyAdeH pravezaH, tava tu prakArIbhUtasAmAnAdhikaraNyaghaTakatvena vizeSaNatAvizeSasamavAyAdyovRttitve, vRttitvavaiziSTayaghaTakatvena ca svarUpasya nivezaH, dharme tadvaiziSTyaghaTakatvenApi svarUpasya nivezaH, iti gauravam-iti vRttitvaviSayatAkalpane paratrApi tatkalpane lAghavamityAzayaH / ata evAdhikaraNatvAMzasya bhinetyatra tvayApi nivezAt / tasyApi viSayatA klRptaivetyAzaGkate--na ceti / nivezamAtreNa sAmyamAha-bhedanirUpiteti / tadadhikaraNatvanivezasAmye'pi taduttaraM vRtti. tvanivezastavApyadhika ityAzaGkate-na ceti / prathamaM bhinnatvasyopameyatvavizeSaNatvamuktam / adhunA bhedasyaiva dharmavizeSaNatvamucyate iti vishessH|saamaanaadhikrnnymiti| vizeSaNatAvizeSeNa candrabhedavati mukhe samavAyena rUpavizeSAtmakaramaNIyatvAdeH sattvAt tadubhayaghaTitasAmAnAdhikaraNyena bhedasya dharme prakAratvam / samavAyeti / prakRtAbhiprAyeNa / anyatra yathAsaMbhavaM saMbandho grAhyaH / uktasaMbandheti / vizeSaNatAsamavAyobhayetyarthaH / prakAratayeti / tadbhinnavRttitvasyaiva vRttitve vaiziSTayAbhyupagamAt / tasya ca bhedasAmAnAdhikaraNya eva paryavasAnAt / tasya prakAratvena bhAnam / saMsargatA tu tatra kharUpasyoti svarUpasaMbandhanivezo'dhika iti bhAvaH / sAmAnAdhikaraNyasya saMsargatvasvIkAre hi tadviziSTatvaM nApekSeta, na hi saMsargasyApi saMsarga viziSTabuddhiravagAhate, 'daNDI pu. ruSaH' ityAdau saMsargIbhUtasaMyogasya samavAyAtmakasaMsargAnullekhAt / anyathAnavasthAnAditi bhAvaH / vRttitvanivezamAtrasya tavApi satvAtsAmyamiti samAdhAnAbhAsamAhatavApIti / pakSAntaravAdI gauravakharUpamAha-na ca maditi / mUlayuktimAha
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / vAcyam / dharmavatvetyatrApi samavAyasaMsargatAyAstvanmate sattvAt / na ca dhamasyopameyavaiziSTye samavAyAdikaM saMbandhastvayApi vAcya eva-iti vAcyam, ivArtha eva lAghavagauravayorvicAryatvAt / kiM ca tadbhinnavRttitve sati tadttidharme ivapadasya zaktikalpane--candraniSThaprakAratAnirUpitapratiyogitvanidharmavatveti / tvayApIti / ivArthadharmasya samavAyAdinA upameyAnvayasya vAcyatvAdityarthaH / bodhasvarUpakathanena bodhaviSayapadArthasvarUpaM spaSTayitumAha-kiM ceti / prasiddhodAharaNamAdAya bodhamAha-candreti / candrabhinavRttitvaM candrabhedAdhikaraNavRttitvam , AzrayatvasyoktapratyayArthatvAt / tacca candravRttitvopari sAmAnAdhikaraNyena vizeSaNam / asti hi dharme candrabhinnavRttitvaM candravRttitvaM ceti svarUpasaMbandhena tayoH sAmAnAdhikaraNyam , atazca sAmAnAdhikaraNyasya svarUpaghaTitatayA candrabhinavRttitvaniSThaprakAratAyAM kharUpasyaiva saMsargatayollekhaH / etAdRzabodhasyAyamAkAro draSTavyaH / tathAhi tatra candraH pratiyogitAsaMbandhena bhede vizeSaNam , bhedazca abhAvIyavizeSaNatAvizeSyasaMbandhenAdhikaraNe, tacca vRttitve, ityAdi / tatrottaratra prakAratApadamuttarapadArthaniSThavizeSyatAnirUpakatayoktaM pUrvapadArthaniSTaprakAratApekSayA tasyA viSayatAyA vizeSyatAtvamapi bodhym| vRttitvaprakAratAnirUpitetyasya dvitIye vRttitvaniSThaprakAratetyatrAnvayaH / uktarItyA tatra kharUpaM saMsargatayA nivezitam / yadyapi candravRttitvamityatra candraniSTaprakAratAnirUpitAyAM vRttitvaniSThavizeSyatAyAM samavAyasya na saMsargatvam / api tu nirUpitatvAtmakasvarUpasyaiva, na hi Adheyatvamapi samavAyena vRttimat / atazca kathaM tatra samavAyasya saMsargatayA nivezaH / tathApi prakRte candravRttitvarUpavizeSAtmakaramaNIyatvAdirUpadharmaniSTaM grAhyam / vRttitvaM ca varUpasaMvandhavizeSAtmakamiti ramaNIyatvAdirUpameva / tasya ca candre samavAya evetyabhiprAyeNa samavAyasya saMsargatAvidhAnaM na viruddham / nanvatra candrasya vRttitvasaMbandhena dharme'nvaya ityevamuktam / candrasya ramaNIyatvAtmakavRttitve tasya ca ramaNIyatve prakAratAyAM ramaNIyatvavadramaNIyatvamiti bodhApatte: ramaNIyatve samavAyena candrasya prakAratAyAM bhAsamAnaM yatsamavAyarUpaM vaiziSTayaM tatprati. yogitvAnuyogitvAbhyAM ramaNIyatvasya candre prakAratvam , candrasya vizeSyatvaM ca syAditi cet / maivam / akhaNDazaktipakSe vRttitvasya padArthatAyA AvazyakatayA saMsazaitAnupapatteH / vRttitvenaiva bodhAdramaNIyatvaprakArakatadvizeSyakabodhasyApyanApatte: anuyogitvamukhena samavAyasya saMsargatAyAM tu doSAnavakAzAcca / vastutaH svarUpasyaivAtrApi saMsargatA vAcyA, ata evAdhikaraNAdiniSThaprakAratAnirUpitAyAM vRttitvaniSTavizeSyatAyAM svarUpameva saMsargatvena nivezitam / dvitIyapakSIyaM bodhamAhacandraniSTheti / atra sAmAnAdhikaraNyena dharme bhedo vizeSaNaM tacca vizeSaNatAvizeSeNa khAdhikaraNe samavAyena vRttitvaM tato bhedasya dharmopari prakAratAyAM vizeSaNatAvize
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 kAvyamAlA | SThasAMsargikaviSayatAnirUpitabhedaniSThavizeSyatAkhyaprakAratAnirUpitavizeSaNa tAvizeSaniSThasAMsargikaviSayatAnirUpitAdhikaraNa niSThavizeSyatAkhyaprakAratAnirUpitA yA svarUpaniSThasAMsargikaviSayatAnirUpitA candraniSThaprakAratAnirUpitasamavAyAdiniSThasAMsargika viSayatAnirUpitavRttitvaniSThavizeSyatAkhyaprakA ratA tannirUpitakharUpaniSThasAMsargikaviSayatAnirUpitadharmaniSThaniSThavizeSyatAzAlijJAnatvam ivapadazaktijJAnasya kAryatAvacchedakaM kalpyam, tadbhinnatve sati tadgatadharmavattve zaktikalpane tu --- candraniSThaprakAratAnirUpitapratiyogitvaniSThasAMsargikaviSayatAnirUpitabheda niSThavizeSyatAkhyaprakAratAnirUpitA yA vize SaNatAvizeSaniSThasAMsargikaviSayatAnirUpitAdhikaraNaniSThasAMsargikaviSayatAnirUpitasamavAyaniSThasAMsargikaviSayatAnirUpitavRttitvaniSThasAMsargikaviSayatAnirUpitA candraniSThaprakAratAnirUpitasamavAyaniSThasAMsargikaviSayatAnirUpitavRttitvaniSThavizeSyatAkhyaprakAratAnirUpitakharUpaniSThasAMsargikaviSayatA nirUpitadharmaniSThavizeSyatAkhyaprakAratA tannirUpitasamavAyaniSThasAMsargikavi SayatAnirUpitAdhikaraNaniSThavizeSyatAkhyaprakAratAzAlijJAnatvaM tatkAryatAvacchedakaM kalpanIyam / dharmavatvamityatra ca dharmavaditarAvRttitvAdighaTitadharmavatvatvena dharmavattvajJAnaM taddhaTakavaiziSTacAdInAM ca zaktijJAnaviSayatvaM cAdhikaM klpniiym| manmate tu dharmasyaiva vizeSyatayA tatra dharmatvasya svarUpeNaiva prakAratvamiti na tadbhaTakAnAM jJAnaviSayatvakalpanamiti lAghavam / kiM caSAdhikaraNasamavAyavRttitvAnAM caturNAM sAMsargikaviSayatAtvenaiva nivezaH / bhedaniSThaprakAratAnirUpitetyasya vRttitvaniSThasAMsargikaviSayatAnirUpitetyasya ca dharmaniSThaprakAratetyatrAnvayaH / atrApi candrasya vRttitvopari prakAratAyAM samavAyasya saMsargatve pUrvotaiva rItiranusartavyA / evaM dharmaniSTaprakAratAyAmapi adhikaraNatvaniSTavizeSyatAnirUpitAyAM samavAyasya ca saMsargatve'pyavadheyam / adhikaraNamiti matubarthollekhaH / tvapratyayArthamAdAyApi gauravAdhikyamAha - dharmavatvamiti / dharmavaditarAvRttitve sati dharmavadvRttitvaM dharmavatvatvam iti dharmavatpadArthAntargatatadvaiziSTyAdInAmapi tadbodhaviSayatvakalpanamiti gauravamiti bhAvaH / dharmatvasyeti / padArthAntaramityabhiprAyeNedam / svarUpeNeti / niravacchinnasyaivetyarthaH / dharmatvamapi tatpratibaddha (dhya ) saMyogAzrayatvAdirUpa - miti pakSe tvAha- kiM ceti / vastutastathApi dharmavatvApekSayAtra lAghavameva dharmatvasya tatrApi pravezAnmatvarthAdestvAdhikyamiti bhAvaH / vastutastu dharmazaktipakSe candrabhinna
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / prathamapakSe ramaNIyatvAdidharmasyaikatve tatrAbhedena dharmAnvayasaMbhavaH, na tu dvitIye, iti / tasmAdviziSTazaktipakSe dharma eva zaktikalpanamucitam / idaM cAtra pakSadvaye tulyaM vibhAvyam-akSAdipadavadivazabdasya nAnArthataiva / tattatsamabhivyAhArasya niyAmakatvAcca tathA tathA bodhaH / yena saMbandhena dharmasyopamAnopameyavRttitvaM tatra tasyaiva saMsargatvam, yatra copamAne'nyasaMbandhena, upameye ca saMbandhAntareNa dharmasya vRttitvam-yathA--'vAgarthAviva saMpRktau' ityatra vAgarthayorvAcyavAcakabhAvakharUpeNa vRttitvam, pArvatIparamezvarayostu saMyogasya samavAyena (?), tatra tattatprakAratAyAM tasya tasya saMsargatvam / na caivaM candrAdipadavaiyarthyApattiH, tAtparyagrAhakatvena tadupayogAt / tvapratyayAdInAM viziSTazaktimate ghaTAdipadavat / 'candra iva candraH' ityAdau bhinnazaktikalpanAdvilakSaNo bodha iti dik // atha-bhedaH, tadgatadharmazce vRttitvaM candravRttitve na vizeSaNaM na vA dharme kiMtu candrabheda eva sAmAnAdhikaraNyena dharme vizeSaNaM tatazca candraniSThaprakAratAnirUpitayathoktasAmAnAdhikaraNyaniSThasAMsargika. viSayatAnirUpitadharmaniSTavizeSyatAzAlijJAnatvamatra ivapadazaktijJAnasya kAryatAvacchedakam / dharmatvazaktipakSe tu yathoktadharmaniSTavizeSyatAkhyaprakAratAnirUpitAdhikaraNatvaniSThavizeSyatAzAlijJAnatvaM tatheti spaSTameva gauravam // upasaMharatitasmAditi / sAdRzyaM yadyapi tadbhinatve sati tadgatadharmavatvameva, tathApi ivapadasya dharma eva zaktiH kalpyate vivakSitavivekena tathA paryavasAnAditi bhAvaH / ubhayatrApi phalitArthamAha-idaM ceti / nAnArtheti / candrabhinnatvAdirUpeNaiva zaktisvIkArAt // nanvevaM gauravamanantazaktikalpanAdityata Aha-akSAditi / prAmANikatvena gauravasyApi soDhavyatvAdityarthaH / vAgarthAviti / paryavasitabodhAbhiprAyeNedam / saMbandhapadAtsaMyogatvAdirUpeNa saMyogAderanupasthitatvAt / tvapratyayAdInAmiti / tenaiva ghaTetarAvRttitvAdirUpArthabodhanAdityarthaH / nanvevaM candra iva candra ityAdAvananvayAlaMkAro na syAt, bhedasya tatrAbhAvAdityata Aha-candra i. veti / bhinneti / tacca tatraiva vAcyamiti bhAvaH // viziSTazaktipakSamuktvA khaNDazaktipakSamAzritya vicArayati-atheti / candrAdipadAnAM svArthaparatvaM zaktitrayakalpanenAnantazaktiparihArazcAtra pUrvasmAdvizeSaH / ananvayAlaMkAravyAvRttyarthamAha-candratvAvacchinneti / idaM ca candra iva mukhamityAdAveva saMbhavati na tu candra iva candra 1. 'ivapadasya nAnArthataiva / akSAdipadattattatsamabhivyAhArasya' ityevaM pATho bhavet.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 kaavymaalaa| vArthaH / candratvAvacchinnapratiyogitAsaMbandhena candrAderbhade'nvayaH, tasya ca vizeSaNatAvizeSasaMbandhena mukhAdau, dharmasya samavAyAdinA mukha eva / tathA ca-'candrabhinnaM mukhaM candragatadharmavat' iti bodhaH--iti cet / maivam / tathAhi-kimatra 'viziSTe vaiziSTyam' iti rItyA bodhaH, uta 'ekatra dvayam' iti / nAdyaH-candrabhedaviziSTe mukhe candragatadharmavaiziSTyabhAnasya candrabhedaM dharmitAvacchedakIkRtya candragatadharmaprakArakajJAnarUpatayA mukhatvadharmitAvacchedakacandrabhedaprakArakAvAntaravAkyArthajJAnasya pUrvamabhyupagamyatvAt / mukhatvAvacchinnavizeSyatAkacandrabhedaprakArakajJAnarUpavizeSyatAvacchedakaprakArakajJAnasyAvAntaravAkyArthajJAnapUrvamapi yogyatAjJAnavidhayApekSaNIyatvAcca / candrabhedAvacchinnamukhaniSThavizeSyatAkacandragatadharmaprakAraka ityAdau, candratvAvacchinnapratiyogitAkabhedasya candre abhAvAdityarthaH / tasya ceti / bhedasyetyarthaH / dharmasya ramaNIyatvAdeH / samavAyeti / prakRtAbhiprAyam / yadyapi tadgatadharma evAtrevArtha uktaH, tathApi vRttitvaM dharmazca pRthageva tadArthAvityavadheyam / ata evAgre 'tathA ca bhinnavRttitve dharme ca ivapadasya zaktiH' iti vakSyati / vRttidharme ekazaktisvIkAre'pi padArthaikadezatayA vRttau candrAnvayo na syAt / candrAdezca candrAdiH padenaiva lAbhena candravRttidharme zaktikalpanAnaucityAdanantazaktikalpanApattezca / viziSTa iti / ekavizeSaNaviziSTe vizeSaNAntaravaiziSTayamiti rItyA daNDI caitrakuNDalIti daNDaviziSTacaitratvaM dharmitAvacchedakIkRtya kuNDalavaiziSTayabodhAt / candrabhedaviziSTamukhatvaM dharmitAvacchedakIkRtya tadgatadharmaprakAraka ityarthaH / ekatreti / caitro daNDI kuNDalIti zuddhacaitratvaM dharmitAvacchedakIkRtya daNDakuNDalobhayaprakArakabodhavat zuddhamukhatvaM dharmitAvacchedakIkRtya candrabhedatadgatadharmobhayaprakAraka ityarthaH // mukhatvasyobhayatrApi dharmitAvacchedakatayA vicArAnantargatatvAccandrabhedasyaiva dharmitAvacchedakatAM darzayati-candrabhedamiti / yadviziSTe vizeSaNAntaravaiziSTayaM bhAsate tasyaiva dharmitAvacchedakatvAdityarthaH / mukhatveti / mukhaM candrabhinnamityAkArasyetyarthaH / avAntareti / viziSTe vaiziSTayamiti viSayatAzAlibodhe vizeSyatAvacchedakaprakArakanirNayasya hetutvAt vahivyApyadhUmavAnna vA parvata iti saMzaye vahvivyApyadhUmavAnparvatI ghaTatvAt iti jJAnAnudayAt / candrabhinnaM mukhaM candragatadharmavaditi bodhahetutayA mukhaM candrabhinnamiti nirNayo vizeSyatAvacchedakaprakArakanirNayavidhayA pUrvamapekSaNIya iti bhAvaH / tathA ca mahAvAkyArthabodhAtpUrvamavAntaravAkyArthajJAnasyoktavidhayA tato'pi pUrva yogyatAjJAna vidhayA zAbdasamAnakArakasya mukhaM candrabhinnamityasyApi jJAnAntarasyA
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 59 yogyatAjJAnasya mahAvAkyArthahetutayApyapekSaNIyatvAcca / tatpadArtha dharmitAvAntaravAkyArthajJAnavidhayApekSeti bhAvaH // nanu tAdRzabodhe tathAvidhajJAnahetutAyA kRptatvAttadapekSAyAM ko doSa ityata Aha-tatpadArthamiti / bhedo dharmazca dvayamapi ivArthaH / tatazca ivapadArthabhedaM dharmitAvacchedakIkRtya mukhapadArthavizeSyakadharmarUpeva padArthaprakArako bodho vyutpattivirahAna svIkartuM zakyata ityarthaH / ata eva 'grahaM saMmASTi' ityatra ekatvakarmatvayovibhaktyA yugapadeva bodhAnaikatvaviziSTagrahoddeze na saMmArgavidhiriti mImAMsakAH // nanvadarzanamAtramaprayojakamiti cet , na, tatpadArthaprakArakazAbdabuddhitvAvacchinnaM prati vizeSyatAsaMbandhena padAntarajanyopasthiterhetutvakalpanAt / tatra caikasya dharmitAvacchedakatvAkhyA prakAratA, anyasya ca vidheyatvAkhyeti vaiSamyAnaucityAt / yugapadeva tadarthadvayopasthityA vaiSamye pramANAbhAvAt bhedaprakArakavodhe mukhapadajanyopasthite: pRthakAraNatvaM kalpayitvA dharmaprakArakabodhe bhedaniSThadharmitAvacchedakatAnirUpitamukhaniSThavizeSyatAsaMbandhena mukhapadajanyopasthiteH kAraNatvakalpane cAtigauravAt // nanu caitraH pacatItyatra ekatvaviziSTazcaitraH pAkAnukUlakRtimAnityAkhyAtAIMkatvadharmitAvacchedakatadanyacaitrapadArthavizeSyakAkhyAtArthakRtiprakArakabodhaH prasiddha eveti / na ca tatraikatvasya prathamaikavacanArthatvAnnAkhyAtAthaikatvam , AkhyAtAthaikatvasya sAdhutvamAtrArthatvenAnanvayAt / caitrasya samAnAbhidhAnazrutyA khottaravartivibhaktyarthasaMkhyAvaruddhatvenAkhyAtArthasaMkhyAyAstadanvayAbhAvAditi vAcyam , naiyAyikairAkhyAtArthasaMkhyAyA eva tatrAnvayopagamAt / yaM yaM bhAvanAnudhAvati taM taM saMkhyApIti tatsiddhAntAt / na coktarItyA sa siddhAnto niyuktika iti vAcyam, prathamAyAH prAtipadikArthamAtre vidhAne tAtparyagrAhakatayA ekatvasyApi tadarthatvAbhAve kSativirahAt tanmate'pi sarvatrApyadhyAhArasyAvazyakatayA AkhyAtArthasaMkhyAyA eva tAdRzasthale sarvatrAnvayopapatteH prathamAyAstAtparyagrAhakatvasya kuptatayA saMkhyAMze'pi tatkalpane lAghavAcca / ata eva 'zuddhaprAtipadikArthapratipipAdayiSAyAM prathamA' iti mahAbhASyAdigranthAnukUlyamiti cetsatyam, ekazaktatAvacchedakAvacchinnavAcakatAyA vivakSitatvAt / tatra hyekatvavAcakartA tipa ekavacanatvAvacchinA, ghaTamityAdAvapyekatvabodhAt / kRtivAcakatAkhyAtatvAvacchinnA pacata ityAdAvapi kRtibodhAt / prakRte tvivapadatvAvacchinnaiva ivapadasyobhayavAcakateti bhedAt / vastutastu tatrApyekatvasya kRtidharmitAvacchedakatve mAnAbhAvaH, pAkAnukUlavartamAnakRtimAnekazcaitra i. tyeva bodhasaMbhavAt / zyAmazcaitraH pacatItyatra jhyAmatvaM dharmitAvacchedakIkRtya caitrapadArthavizeSyakAkhyAtArthakRtiprakArakabodhadarzanAduktam-tatpadArtha dharmitAvacchedakIkRtyeti / tatra zAmatvasyAkhyAtArthatvAbhAvAdadoSaH / caitra eva pacatItyatra caitrAnyaH pAkAnukUlakRtyabhAvavAnityevakArArtha bhedaM dharmitAvacchedakIkRtya evakArArthAbhAvaprakAraka 1. 'tA prAtipadikatvAvacchinnA.'
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| vcchedkiikRtyaanypdaarthvishessykttpdaarthprkaarkshaabdjnyaansyaaprsiddhtvaacc| 'candrabhinnavRttitvaviziSTo yazcandravRttidharmastadvat' ityasmatsaMmate bodhe tu candrabhinnavRttitvaviziSTacandravRttidharmasya mukhe vaiziSTyaM viSayaH / tatra ca 'candrabhinnavRttitvaviziSTazcandravRttidharmaH' iti vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnamavAntaravAkyArthayogyatAjJAnavidhayA cApekSitam / athavA-mukhe candravRttidharmasya tatra ca candrabhinnavRttitvasya vaiziSTyamiti vizeSye vizeSaNaM tatra ca vizeSaNAntaramiti nyAyenaiva bodhaH / tathA ca 'candra iva mukham' iti zAbdabodhasAmagryAH 'mukhaM na candra iva' iti cAkSuSAdikaM prati pratibandhakatve kalpanIye bhavatA 'mukhaM na candrabhinnam' ityAdibAdhAbhAvAdinivezanaM bodho bhavatyevetyata uktam-anyapadArthavizeSyaketi / dharmitAvacchedakAntarAvacchinnavizeSyatAketyarthaH / tatra caitrAnyatvenaiva tasya bhAnaM na tu rUpAntareNa vizeSyati bhAvaH / ekapadArthadharmitAvacchedakAnyapadArthavizeSyakabodho'pi zyAmazcaitraH pacatItyAdAveva prasiddha ityetaduktam-tatpadArthaprakAraketi / yasya padasyArtho dharmitAvacchedakatvena bhAtastasya tatpadArthasyetyarthaH / kRtistu na zyAmapadArtha iti na doSa iti bhAvaH // saMprati svoktaviziSTazaktipakSasamAnAkArakabodhamaGgIkRtya khAbhimataM viziSTasya vaiziSTayamiti nyAyena bodhamAha-candrabhinneti / raktadaNDavAnpuruSa ityatra raktatvaviziSTadaNDasya puruSa iva candrabhinnavRttitvaviziSTacandrAvRttidharmasya mukhe vaiziSyam etAdRzabodhe ca vizeSaNatAvacchedakaprakAranirNayaH kAraNam , rakko daNDo na veti saMzayasatve raktadaNDavAniti bodhAnudayAt // vizeSye vizeSaNaM tatra ca vizeSaNAntaramiti nyAyenApyAha-atha. veti / yathA raktadaNDavAnpuruSa iti jJAne puruSe daNDasya, daNDe ca raktatvasya, vaiziSTayaM bhAsate tathA mukhe candragatadharmasya, dharme ca candrabhinnavRttitvasya vaiziSTayaM bhAsata i. tyarthaH // candrabhinnaM mukhaM candragatadharmavaditi bodhe mukhaM candrabhinnamityAdijJAnApekSAbhidhAnAtprayuktagauravopanyAsamukhena dUSayitumAha-tathA ceti / candra iveti / candrabhinnaM mukhaM candragatadharmavaditi candrabhedAvacchinnaM mukhaniSThavizeSyatAkacandragatadharmaprakAra. kazAbdabodhajanikAyAH sAmagryA ityarthaH / mukhaM na candra iveti / mukhavRtticandrasAdRzyAbhAvaviSayakacAkSuSetyarthaH / samAnaviSaye pratyakSasAmagryA eva balavatvAnmukhaM candra iveti cAkSuSaM prati tAdRzasAmagryAH pratibandhakatvamicchAM vinA aprasiddha miti cAkSuSasAmagryA abhAvaviSayakatvamuktam / tathA ca sAdRzyaviSayakazAbdasAmagryAH sAdRzyAbhAvarUpabhinnaviSayakacAkSuSaM prati pratibandhakatvam / bhinnaviSaye pratyakSasAmagryapekSayA zAbdasAmagryA eva balavattvakhIkArAditi bhaavH| bAdhAbhAveti / anyathA tadatiriktamukhaM candra ityetAdRzazAbdasAmagrIsattve'pi mukhaM na candra iveti cAkSuSasyaivotpattyA tAdRza
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 61 kArya mukhatvAvacchinnavizeSyatAkacandrabhedAbhAvaprakArakanirNayasya mukhatvAvacchinnavizeSyatAkacandrabhedaprakArakajJAnapratibandhakatayA tadAnIM 'mukhaM candrabhinnam' iti vizeSyatAvacchedakajJAnAbhAvena zAbdabodhAnudayAt / manmate tUktabodhasya candrabhedAMze nirdharmitAvacchedakatvena mukhatvAvacchinnavizeSyatAkacandrabhedAbhAvaprakAraka nirNayapratibadhyatAvacchedakAnAkrAntatayA tAdRzazAbdabodhotpattau bAdhakAbhAvena tadabhAvanivezane prayojanAbhAvAt / na ca -- 'candravRttidharmo na candrAnyavRttiH' iti bAdhAbhAvastvayApi sAmagrI pratibandhakatAyAM nivezanIyaH-- iti vAcyam, tannivezasya tavApyAvazyakatvAt / tAdRzajJAnasattve 'mukhaM candragatadharmavat' iti jJAnasyApyanutpatteH / candrAnyavRttitvAvacchinnAbhAvasya tadviSayatvAt / vastuta idaM pratibandhakameva nAsti dravyatvAdezcandratadbhinobhayavRttitvAt / tanmAtragarbhaM ca grAhyAbhAvAna cAkSuSe tAdRzazAbdasAmagryabhAvahetutAyAM vyabhicArApatteH // nanu tadApi zAbdabodha eva kuto na bhavatItyAha - mukhatveti / mukhaM candrabhedAbhAvavaditi jJAnasya mukhaM candrabhinnamityAkArakajJAnaM prati pratibandhakatvAttAdRzajJAnasattve mukhaM candrabhinnamiti jJAnAnudayAt tadvyatirekeNa ca vizeSyatAvacchedakaprakArakajJAnaviraheNa cAndrabhinnaM mukhaM candragatadhamavaditi zAbdabodhAsaMbhavAt / tathA cAhuH - ' avAntaravAkyArthAyogyatvanirNayadazAyAM mahAvAkyArthajJAnAnudayAt ' iti // atra mukhaM candrabhedAbhAvavaditi jJAnaM mukhatvAvacchedena candrabhedAbhAvaprakArakamavazeyam / anyathA vizeSyatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena bAdhajJAnasya vizeSyatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena viziSTabuddhipratyayavirodhitayA mukhatvasAmAnAdhikaraNyena candrabhedAbhAvagrahe'pi mukhatvasAmAnAdhikaraNyena candrabhedaprakArakajJAnasaMbhavAt / mukhatvAvacchedena tadabhAvagrahe tu mukhatvasAmAnAdhikaraNyenApi na candrabheda - grahasaMbhavaH, vizeSyatAvacchedakAvacchedena tadabhAvavattAjJAnasya vizeSyatAvacchedakAvacchedena vizeSyatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena ca tadviziSTabuddhau virodhitvAt // nanu tAdR bAdhAbhAvo bhavatApi nivezya eveti sAmAnyamevetyata Aha- manmate tviti / uktabodhasyeti / candrabhinnavRttitvaviziSTacandragatadharmavadityarthaH / nirdharmiteti / candrabhinetyatra hi candrabhedaprakAraka eva bodhaH, na tu mukhatvAdikaM dharmitAvacchedakIkRtya vahnivyApyavAnparvata iti dhUmatvAdyanAliGgitavyAptiprakArakajJAnavadityarthaH / anAkrAntatayeti / taddharmAvacchinnavizeSyatAkatadviziSTabuddhiM prati taddharmAvacchinnavizeSyatAkatadabhAvavattAjJAnasyaiva pratibandhakatvAt / mukhaM candrabhedAbhAvavaditi mukhatvAvacchinna vizeSyatAkacandrabhedaprakArakajJAnasya kiMciddharmAnavacchinna vizeSyatAkacandrabhedaprakArakajJAne
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 kAvyamAlA | vagAhitayaiva na tathA / nahi candragatadharmAbhinnadharmo grAhyaH, api tu tatsajAtIya iti / tAdRzAbhAvAvagAhi na eva tarhi niveza Avazyaka:iti cet / tavApi tulyamiti dattottaratvAt / evaM 'mukhaM na candragatadhamavat' iti bAdhAbhAvAdayo'pyubhAbhyAmeva nivezanIyA iti / na ca ' mukhaM na candrabhinnam' iti mAnasaM prati 'candra iva mukham ' iti zAbdabodhasAmagryAH pratibandhakatvAkalpanena mama lAghavam / tatkAle vizeSyatAvacchedakaprakArakanirNayavidhayA 'mukhaM candrabhinnam' iti nirNayasyAvazyakatayA tata eva mAnasavAraNAt -- iti vAcyam, 'candrAnyavRttidharmo na candravRttiH' iti mAnasaM prati tAdRzasAmagryAH pratibandhakatvAkalpanaprayuktalAghavasya mamApi samatvAt / sAmagrIpratibandhakatAyAM tAdRzAbhAvanivezApekSayA sAmagrIpratibandhakatvakalpane'pi lAghavasaMbhavAcca // nApi dvitIyaH - candragatadharmasya vidheyatvapratItivaccandrabhedasyApi mukhe vidheyatvena pratItyApatteH / na ceSTApattiH, anubhavavisaMvAdAt / ata eva 'mukhaM candragatadharmavanna vA' iti saMzayasyaiveto nivRttiH, na tu 'candrabhinnaM na vA ' ityasyeti / mama tu 'vizeSye vizeSaNam' iti nyAyena mukhe dharmasya tatra candrabhinnavRttitvasya ca dharme mAnAbhyupagame'pi mukhe dharmasyaiva vizeSaNatayA mukhoddezyakadharmavidheyakapratItinirvAhAnnAnupapattilezo'pi / tathA ca bhinne pratibandhakatvAsaMbhavAdvizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnasattvena tAdRzazAbdabodhotpattau bAdhakAbhAvAt // tvayA tUktarItyA mukhatvAvacchinnavizeSyatAkacandrabhedaprakArakajJAnakhIkArAnmukhatvAvacchinnavizeSyatAkacandrabhedAbhAvaprakArakajJAnasattve ca tAdRzajJAnAnudayAt / vizeSyatAvacchedakaprakArakajJAnAbhAve ca tAdRzaviziSTabodhAnupapatteravazyamuktabAdhAbhAvo nivezya ityaashyH|| ubhAbhyAmeveti / mukhe candragatadharmavaiziSTayasyobhayamate'pi grAhyatvAbhyupagamAdityarthaH / lAghavasaMbhavAditi / sAmagryAM bAdhAbhAvaniveze itara - kAraNaiH saha vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa gauravamityarthaH // pratItyApatteriti / caitro daNDI kuNDalItyAdau daNDakuNDalayordvayorapi vidheyatvapratIteH // visaMvA dAditi / dharmasyaiva vidheyatvAnubhavAnna tu bhedasyApIti // ata eveti / vizeSye vizeSaNamiti rItyA bodhAbhyupagamAdevetyarthaH / ata evAtra candrabhedAMze nirdharmitAvacche 1. sAmrAjyena.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / vRttitve dharme cevazabdasya zaktiH, tvayApi zaktitrayasyaivoktaviSaye kalpyatvAt / naca-mama bhede zaktiH, tava tadvatIti vAcyam , bhedavatyapyekasyA eva zakteH kalpyatvAt / na ca-bhedatvaM zakyatAvacchedakam, tava tu bheda iti vAcyam , tasyApi bhedaghaTitatvAt / tatra ca pratiyogitAsaMbandhena tadekadeze bheda upamAnasya candrAderanvayaH / bhinna padArtha]sya ca vRttitve candrasyApi vRttitve'nvaya AkAGkSAbalAt / na ca-candrabhinnasya vRttitvAnvayo madapekSayAdhikaH-iti vAcyam ; vRttitvaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAsaMsargeNAnvayabodhaM prati candrAdipadajanyopasthititvena hetutvasya tvayApi kalpanIyatayA tatra candrAdikamabhinivezya bhedapratiyogyanuyogyanyatarArthakapadajanyopasthititvenaiva kAraNatAkalpanAt |upmaanaanaamnnttyaa taddhaTitakAryakAraNabhAvAnAmAnantyena tadapekSayoktarItereva lAghavenAdaraNIyatvAt / na ca daka eva bodhaH , ata eva mukhaM candrabhinnaM na veti mukhatvAvacchinnavizeSyatAkasaMzayo na nivartate / mukhaM candrabhinnamiti bodhAbhyupagame tu so'pi nivarteta ityarthaH / tadvatIti / bhedavatItyarthaH / ekasyA eveti / zaktibAhulyasyaiva gauravAvahatvAdityarthaH / viSayagauravamudbhAvayati-na ceti / bheda iti / tathA ca tvayA bhedavataH zakyatve bhedasya zakyatAvacchedakatA bhedatvasya ca zakyatAvacchedakatA(vacchedakatA) kalpyA, jAtyatiriktapadArtha niSThAvacchedakatAyAH kiMciddharmAvacchinnatvaniyamAditi gauravamiti bhAvaH // ta. syaapiiti|bhedtvsyaakhnnddopaadhitve pramANAbhAvena bhedaghaTitasakhaNDopAdhireva bhedatvamiti tannivezasya tavApi sattvAdityarthaH // tasmAtpUrvamate vRttitve zaktiratra tu bhinne dharme vRttitve ca matadvaye'pi zaktiriti dhyeyam / ata eva pUrva vRttitvaM pRthagevArtha ityatroktagranthasaMmatirapi drshiteti| bhinnapadArtheti / bhedavataH padArthatve bhedasya tadekadezatvAt / anyathA ivapadArthatvena bhinnapadArtha ityasaMgataM syAt / tathA ca bhinnarUpo yaH padArtha iti karmadhArayaH / na ca padArthaH padArthenAnveti na tu padArthaikadezeneti kathametaditi vAcyam, sa saMbandhikasthale caitrasya bhrAtetyAdAvekadezAnvayAbhyupagamAt / atastAdRzasthale tatpadArthaprakArakazAbdabuddhau avacchedakatAsaMbandhena ttpdjnyopsthiterhetutvmbhyupeym||mdpekssyti| candrasya bhedAnvayo vRttitvAnvayazcobhayatra tulyaH, bhinnasya vRttitve punaranvayastu tavAdhika iti gauravamiti bhAvaH / bhedapratiyogIti / yadyapyetadapekSayopamAnArthakapadajanyopasthititvena kAraNatvakalpane gauravabhedAbhAvastathApyupamAnatvasya sAdRzyapratiyogitvarUpatayA sAdRzyasya tadbhinnatvAdibahudharmaghaTitatayA gauravamevetyavadheyam // yadi tu candrAdipadajanyopasthititvenaiva kAraNatA kalpyate tatrAha-upamAnAnAmiti / na ca maditi /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / manmate vRttitva eva na zaktiH sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena candrabhedasya dharma evAnvayAbhyupagamAt, tathA ca 'sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena candrabhedaviziSTo yo dharmastadvanmukham' ityeva dhI:-iti vAcyam , mamApi 'khAzrayavRttitvasaMbandhena bhinnaviziSTo yo dharmastadvat' iti vaktumavyAghAtAt / ___etAvAnparaM vizeSaH--tava vizeSaNatAsamavAyAdhubhayaghaTitaM sAmAnAdhikaraNyaM saMsargaH, mama tvabhedasamavAyAdighaTitaM taditi vizeSaNatApekSayA ca tAdAtmyasya lAghavamiti sAMpradAyikasiddhatayA tAdAtmyasya sAmAnAdhikaraNyaghaTitatve lAghavaM paraM mamAtiricyate / atha candrabhinnAzrayavRttitvabodhenaiva mukhasya tadvattvadhIsiddhayA mukhe tadvattvasya paunaruktyApattiH--iti cet / sAmAnAdhikaraNyasaMbandhena dharme candravaiziSTayabodhe'pi tulyametat / sAMsargikaviSayatAyAH sattve'pi tatprakArakabodhAbhAvAnna tatheti cet / mamApi samAnameva samAdhAnam / evaM sati candragatatvabodhAnupapattiH / tathAca--- tannirUpitasAdRzyabodhAnupapattiH--ityapyAvayostulyam / candravRttitvaprakArakabodhAnurodhena tatra zaktirevetyapi tulyameva / na ca-candrabhinnavRttitvabodhe mukhe tadvattAjJAnaM na syAt anAkAGkSatvAt-iti vAcyam , mukhavizeSyakataddharmaprakArakabodhasya tato'bhAvena paunaruktyAbhAvAt / ata eva tathA ca vRttitvaniSThetyAdihetuhetumadbhAvo siddha eva / tvayA tu vRttitve zaktistatra bhinnAnvayAya hetuhetumadbhAvazca kalpya iti gauravamiti bhAvaH / sAMpradAyiketi / vizeSaNatAyAH svarUpasaMbandhatve'tiriktatve vA gurutvameveti tatra tatra granthadarzanAt / tathA cANurapi vizeSo'dhyavasAyakAra iti nyAyena manmata eva lAghavamityarthaH / idaM cAbhyupetyoktam // vastutastu etatpakSe vRttitvasaMbandhamAtreNa bhinnasya dharmAnvayaH / tathA ca sAmAnAdhikaraNyApekSayA tasya saMsargatve spaSTameva lAghavamiti nAnupapattiH // paunaruktyApattiriti / candrabhinnAzrayavRttitve dharmasyAvagAhyamAne mukhasyApi candrabhinnatayA tadvRttitvasyApyavagAhanAt // sAmAnAdhikaraNyasaMbandheneti / vizeSaNatAsaMbandhena candrabhedAdhikaraNe samavAyAdinA ramaNIyatvAdervRttitve saMsargatayAvagAhyamAne mukhasyApi tAdRzabhedAdhikaraNatayA tatrApi dharmasya vRttitvagrahAt / sAmAnAdhikaraNyasya ubhayatrApi saMsargatvAvizeSAdityarthaH // sAMsargiketi / yadyapi tatrApi mukhe dharmavaiziSTayaM viziSya na bhAsate iti na paunaruktyAvakAzastathApi tadabhyupetyedamuktam // mukhvishessyketi| ayamAzayaH-paunaruttayaM hi zAbdasamAnAkArakajJAne ca tatpUrva satyeva bhavati / ata eva
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 'ghaTatvam' ityatra bhAvapratyayasya samavAyasaMbandhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkaghaTavRttyanyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvArthakatayA ghaTavRttitvasya lAme'pi samavAyasaMbandhena ghaTavRttitvasya ghaTatve prAptyabhAvena prakRtyarthaghaTasya ghaTatve samavAyenAnvayo'GgIkRtaH / nahi candrabhinnavRttitvena dharmasya mukhavRttitvabodho bhavati, tadanyavRttyApi ttpryvsaanaat| nahi tadbhinnatvAvacchinnavRttitvaM tadartho bAdhAditi yatkicidevaitat / athaivamananvayavilopApattiH, tvanmate bhedasyopameyAnvayAbhAvena tatrApi candrabhinnavRtticandravRttidharmavAMzcandra iti bodhasaMbhavAt-iti cet, 'candrabhinnatve sati candragatadharmavAn' itibodhavAdinastavApi kathaM naitadoSAvakAzaH, ubhayabhedasya candre'pi sattvAt / 'zAbdapramAyAM yathArthayogyatA jJAnaM hetuH' iti vyutpattivAdasthamaNikAravyAkhyAnAvasare bAdhAbhAvasya yogyatArUpatayA vAkyArthajJAnajanakatvApattirityuktvA pakSadharamitrairuktam - 'anumAne siddhasAdhanavat zabde punaruktasya doSatvAt' iti / zabdakhaNDe'pi vaizeSikAnumAnaprakaraNe 'kvacidyogyatAnirNayasyApi zAbdadhIhetutvam' iti mUlamadhikRtya tathA sati vAkyArthabodhasatvAtkathaM zabdasya tadbodhakatvamityAzaGkaya zAbdaM jAyatAmitIcchAmAzritya zAbdabuddhiH samarthitA / atra ca candrabhinavRttitve buddhe'pi mukhatvaM vizeSyatAvacchedakIkRtya tAdRzadharmaprakArakaH zAbdabodho vivakSitastatsamAnAkArakabodhasya pUrvamasiddhayA na ttheti| ata eva visakalitayoreva padArthatatsaMsargayostAtparyagraha iti na tadarthamanumAnapUrva viziSTopasthisirabhyupayeti vadadbhiH pakSadharamizrastAtparyaviSayatvasya saMsargagrahe vizeSaNatve hetujJAnadazAyAmeva vAkyArthabodhApattyA kathaM zAbdarUpAnumitiriti doSo nirAkRtaH / tAtparyajJAnasya zAbdadhIhetutAvAdibhirapi naiyAyikaistAdRzarIterevAnumRtatvAditi dik // lAbhe'pIti / ghaTatvasya ghaTavRttitvaM vinA ghaTavRttyanyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvAnupapatteH / tadavRttighaTavRttitvaM vinA dharmasya tadvRttibhedapratiyogitAvacchedakatvaniya. mAt / ghaTAvRtteH paTatvasyeva ghaTavRttibhede paTatvAvacchinnapratiyogitAkabhedasya ghaTe satvAditi bhAvaH // aGgIkRta iti / rAmakRSNabhaTTAcAryAdibhiriti zeSaH / evaM ca yatra vastutastadvRttitvaM bhAsate tatrApi zAbdasamAnAkArakabodhAbhAvAna paunaruktayamiti sthitiH| atra tu mukhabhinnavRttitvaM vinApi candrabhinnavRttitvajJAnaparyavasAnamiti kutastadAdAya paunaruttyaprasaGgavArtApItyabhiprAyavAnAha-nahIti / tadanyeti / mukhAnyetyarthaH / bA. dhAditi / tAdRzaramaNIyatvAderghaTAdAvabhAvAdityarthaH // vilopApattiriti / tatrApyupamAyA eva saMbhavAt / tavApIti / dharmavizeSye bhedAnvayavAdina ityarthaH / nanu candrabhedasya candrAnvayAnarhatvAccandrazcandrabhinnatve sati candragatadharmavAniti bodho matpakSe tatra na saMbhavatIti kathaM sAmyamityata Aha-ubhayeti // ghaTacandrobhayabhede'sya vyAsa
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| vyAsajyavRttidharmAdyanavacchinnapratiyogikatvAdinAnyonyAbhAvavizeSaNAditi cet, tAdRzaM vizeSaNameva kimartha dIyata iti paryanuyogAt / tatra vivakSitabodhanirvAhArtha bhinnavyutpattisvIkAra iti tu mamApi tulyam / nahi 'ivArthe bhede tAdRzapratiyogitAkatvaM vizeSaNaM deyameva' iti niyamaH, bhedavivakSAyAM tatropamAtvasyApi svIkArAt / na cAtra mAnAbhAvaH, prAmANikairbahuzo'GgIkArAt / pratyuta dharme candrabhinnavRttitvabodhena candrasyAnyaniSThasAdRzyapratiyogitvalAbhena candraniSThasAdRzyapratiyogyantaravyavacchedavyaJjanAnuguNatvAt / anyathA--upamAnAntaravyAvRttivattadupameyAntaravyAvRtterapi vyaJjanaprasaGgAt / na ceSTApattiH,--candrasyAnyaniSThasAdRzyapratiyogitvAnyapratiyogikasAdRzyAnAzrayatvobhayabodhe camatkArotkarSasyAnubhavasiddhasyApahrotumanaha. tvAdityalaM bahunA / idaM cAtra vibhAvyam-sAdhAraNadharmasya zAbdatve tadrUpeNaiva sa ivArthaH / anyathA dharmatvenaiva / tathA ca 'candra iva mukhaM ramaNIyam' ityatra 'candrapratiyogikAnyonyAbhAvasamAnAdhikaraNaM yaccandravRtti ramaNIyatvaM tadAzrayo mukham' iti bodhaH / 'candra iva mukham' ityatra tu 'tAdRzacandravRttidharmavanmukham' iti / ata evAtra zrautItvamupapadyate / sAdhAraNadharmasyopamAnopamejyavRttidharmAvacchinnapratiyogitAkabhedasyetyarthaH / vyAsajyavRttidharmeti / ubhayatvakharUpetyarthaH / AdipadAtkicidviziSTacandratvAdisaMgrahaH / vizeSaNAditi / upamAnAnvayAbhyupagamAt / tathA ca upamAnasya candrAdipadArthasya upamAnatAvacchedakadharmAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhena ivArthabhede'nvayakhIkArAt ubhayatvAdezvopamAnatAvacchedakatvavirahAttadavacchinnapratiyogitAkatvena viziSTasyAnyonyAbhAvasya candrAnvayAnarhatvAnna doSa ityarthaH // vizeSaNamiti / ivArthabhede upamAnasya upamAnatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvenaivAnvayo bhavatIti na vaktuM zakyamiti bhAvaH // nanUpamAnopameyatAvacchedakayoraikya upamA na khIkriyata evetyAzaGkate-na cAtreti / upamAnopameyayoraikye'pyupamAkhIkAre'nanvayocchedApatterityarthaH |praamaannikairiti / vAcaspatimizrAdibhirityarthaH / daharAdhikaraNAdau upamAnopameyAbhede'pi kalpitaM bhedamAzrityopameti bhAmatyAdAvaGgIkRtatvAt / taccAnanvayaprastAve darzayiSyate bhinnavyutpattIti / tatra vRttitvasya dharmasya ca ivapadArthatvaM upamAnatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkabhedavadupameyakatvaM vivakSitamityapi prAguktaM na vismartavyam / yathoktabodhasvIkAre'pi na tatra kSatirityabhyupagamavAdenAha-pratyuteti / prakRte saMgamayati-ata eveti / yatazca
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / yobhayaniSThatAyA ivapadena pratipAdanAt / tatra samAnAdhikaraNAntenopameyavRttitvam , vRttyantenopamAnavRttitvamiti vivekaH / na ca-candrAnyavRttitvasya tato lAbhe'pi mukhavRttitvasyAbodhAtkathametat-iti vAcyam , upameyasyApi candrAnyatayA sAmAnyatastadvRttitvalAbhAt / tAvataiva prakRtavyavasthopapatteH / nanu sAdhAraNadharmaprayogasthale tasyaivevapadena ramaNIyAdipadena ca bodhane ekasya nirAkAGkSatvAdanvayAnupapattiH / na ca--ubhAbhyAmeka evopasthApyate-' iti vAcyam , tAvatApi 'candra iva mukhamAhlAdayati' ityAdAvanupapattyanuddhArAt / AhlAdakatvasya dhAtvarthatayA nAmArthe mukha AzrayatvAdibhedasaMbandhenAnvayAyogAt / dhAtvarthanAmArthayoH sAkSAr3hedAnvayasyAvyutpannatvAt / na ca-caitreNa na supyate' iti bhAvArthakapratyayasthale dhAtvarthasya pratiyogitAsaMbandhena nArthe 'na kalazaM bhakSayet' ityAdau nArthasya vizeSaNatAvizeSasaMbandhena bhakSaNe cAnvayadarzanAnna doSaH-iti vAcyam , tAvatA ndravRttitvena dharmasyopamAnavRttitvaM candrabhinnavRttitvena ca mukharUpopameyavRttitvaM bodhyate, ivapadena ata ityarthaH // zrautIti / zrutyA zabdazaktyaiva ubhayavRttitvasya dharme bodhAdityarthaH // sAmAnyata iti / candrabhinnatvarUpeNetyarthaH // ivapadeneti / ramaNIyAdipadaprayogasatve ramaNIyatvAdirUpeNaiva dharmasya ivapadAdvodha ityuktatvAt / nirAkAGkatvAditi / ramaNIyatvarUpeNa vAradvayamupasthitau tayoH parasparamanvayAnupapatteH, ekaramaNIyatvAnvayenaiva nirAkAGkSatayA dvitIyasya tasya mukhAdyanvayAnupapatteH tatrApi dharmatvenaivopasthityabhyupagame tu bhinna prakArakopasthitisatve ramaNIyatvAderabhedena dharmAnvayasaMbhavAttAdRzaramaNIyatvAbhinadharmavaditi dhIsaMbhavAt / eka eveti / ekasya tAtparyagrAhakatvopagamAt ivAdereva ramaNIyatvAdirUpeNa dharmopasthApakatvopagamAditi bhAvaH / tadetadanAkalayya pratyavatiSThate-tAvatApIti // candra iva mukhaM ramaNIyamityAdau (ramaNIyatvAde ramaNIyAdipadArthatvAnmukhAdAvanvayopapattAvapi AhlAdayatItyAdau) tadasaMbhavAdityarthaH // nanu tatrApi dhAtvarthasyAhlAdakatvasyAzrayatayA mukhAdAvananvayaH kuto na syAdata Aha-dhAtvartheti // taNDulaM pacatItyAdau vibhaktyarthakarmatvAnvayadvArA nAmArthasya taNDulasya dhAtvarthapAkAnvayAGgIkArAt sAkSAdityuktam / vibhaktyarthAvizeSaNIbhUyetyarthaH / stokaM pacatItyAdau nAmArthasya stokasya tAdAtmyena pAkAnvayadarzanAt bhedenetyuktam / abhedAdatiriktasaMbandhenetyarthaH // na supyata iti / tatra pratyayasyAnarthakatvena khApAbhAvasyaiva bodhAt // vizeSaNateti / balavadaniSThAnanubandhitvAbhAvavatka.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| dhAtvarthanipAtArthayoranvaye'pi nipAtAtiriktanAmArthadhAtvarthayoranvayasyAdarzanAt / anyathA 'taNDulaH pacati' ityatra karmatAsaMsargeNa taNDulasya pAkAnvayApatteH-iti cet , na / tAdRzasthale AhlAdakatvAdikamivArtha eva, dhAtustu tAtparyagrAhakamAtramiti vAcyatvAt / athaivaM 'haMsIva dhavalazcandraH' ityAdeH kathaM duSTatvam , uktabhede liGgabhedasyApratikUlatvAt-iti cet, maivam / nahi zAbdabodhapratikUlatayaiva doSatvam / ataeva yatra puMliGge'pyupameye nityastrIliGgasyopamAnasya na puMliGgatAsaMbhavaH, yatra caikavacanAnte'pyupameye nityabahuvacanAntasyopamAnasya naikavacanAntatvasaMbhavaH, tatra ca liGgavacanabhede'pi na doSaH / taduktamAcAryadaNDinA 'na liGgavacane bhinne nai nyUnAdhikatApi ca / upamAdUSaNAyAlaM yatrodvego na dhImatAm // strIva gacchati SaNDo'yaM vaktIyaM strI pumAniva / prANA iva priyo'yaM me vidyA dhanamivArjitA // ' iti // sahRdayodvegabIjaM tUktarItyA prakRtAnupayuktaliGgavacanavizeSopAdAnameva / na ca tanniyataliGgavacaneSu, iti na tatrodvega ityarthaH / evameva laJjabhakSaNamiti bodhodayAt // anyatheti / nipAtAtiriktanAmArthadhAtvarthayorapi sAkSAr3hedAnvayakhIkAre ityarthaH / taNDula iti / na ca tAdRzArthe prathamAyA asAdhutvAna doSa iti vAcyam / asAdhutvajJAnAbhAvadazAyAM tadApatteH / karmatvaprakArakabodha eva tatra dvitIyAyAH sAdhutvam / ataH karmatvasaMsargakabodhaH syAdevetyanye // ivapadena viziSyadharmopasthApane ramaNIyAdipadAnAmeva tAtparyagrAhakatvamiti pUrvoktAbhiprAyaM vizadayati-tAdRzasthala iti // ivArtha eveti / tathA ca dhAtvarthatvavirahAna tasya nAmArthAnvayAnupapattirityarthaH / na cAtra AzrayatvasyAkhyAtArthatvAttadanvitasyAhlAdakatvasya mukhAnvayaH saMbhavatyeveti kimartha dhAtostAtparyagrAhakatvakalpanamiti vAcyam , evamapi candrasya vRttitvasaMbandhenAlAdakatvAnvayAnupapatteH // candrabhinnavRtticandravRttyAhlAdakatvAzrayo mukhamiti bodhAsiddheH // na ca ivArthavRttAveva candrAderanvayaH, tatazcandravRttitvasya AlhAdakatvAnvayaH nipAtArthasya dhAtvarthAnvayavyutpatteriti vAcyam / nApi zAbdabodhapratikUlatayaivopamAdoSatvamiti niyamo'pyastItyAha-hInatAdhIti / kvacitsahRdayodvega: kvacinetyatra kiM niyAmakamata Aha-sahRdayetyAdi / na ca tditi| tatra tAdRzaliGgavacanAntarAbhAvenAnyathAnupapattyA vyadhikaraNayorapi liGgavacanayoH prayoge 1. 'hInatAdhikatApi' iti pAThaSTIkAsaMmataH.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / ca kAvyAdarzavivaraNakRdbhirmallinAthAdibhirapi vyAkhyAtam / niyatavacanatvaM ca svazakyArthAbhidhAnAniyatasvakatvam / tattvenAnuzAsanatAtparyaviSayatvamiti yAvat / prANA dArA ityAdezcaikasminnapi prayogeNa bahutvAbhidhAnAniyamAt / tena prANazabdasya koSAdAvekavacanAntatvenAnuzAsane'pi 'puMsi bhUmyasavaH prANAH' iti bahuvacanAntatvenApyanuzAsanamastyeveti na doSasaMbhavaH / _ 'candreNa tulyaM mukham' ityatra tu tulyapadasya sAdRzyavAnarthaH, kevalasAdRzye tadaprayogAt , 'sAdRzyAbhinnaM mukham' iti bodhApattezca / nAmArthayo prayokturazattyanunayAdoSAbhAvAdityarthaH // nanu kAvyAdarzakArikAyAM sahRdayodvegAbhAva ityeva doSatvAbhAvabIjamuktam, na tu tvadukto liGgavacanAntarAbhAvastatkathaM tvayA khoktArthe tatsaMmatirdarzitetyata Aha -evameveti / tatazca bIjAntarasyAnupapattevRddhasaMmatatvAcca yathoktameva tadvIja miti bhAvaH / nanu prANazabdasyaikavacanAntasyApi sarvasaMmatatvAt 'prANA iva priyo'yaM me' ityatra tvaduktau dUSakatvAbhAvo vacanAntarAbhAvamUlakAnyathAnupapattirUpo nAstIti kathaM mUlAnumataM taduktaM vyAkhyAnamityata Aha-svazakyeti / ubhayatra khapadamekavacanAdiparam / niyatavacanatvaM cetyasya ca vacananiSThaM niyatatvaM cetyrthH| ekavacanAdInAmekatvadvitvabahutvAni zakyArthAH / 'dvayekayordvivacanaikavacane' 'bahuSu bahuvacanam' ityAdivacanAt / tadabhidhAne aniyataM khaM yeSAM tatkatvam / tadeva vakSyati'prANA hA(dA)rA' ityAdi bahuvacanasya bahutvaM zakyArthaH tadvinApi dArA ityAdAvekasyAmapi bahuvacanasyaiva vidhAnena tatrayasya bahuvacanasya tadvidhAnAniyatatvamityarthaH / nanvabhidhAnaM pratipAdanamAtraM, tatazca lakSaNAdinA ekavacanAderapi bahutvAdipratipAdakatvAt , padAntarottarasyApyekavacanAderaniyatatvaprasaGga ityata Aha-tattveneti / nanvevamapi na nistAraH 'jAtyAkhyAyAmekasminbahuvacanamanyatarasyAm' ityAdyanuzAsanasaMmatatayA bahuvacanasyApi bahutvAbhidhAnAniyatatvAt tatazca 'sarAMsIvAmalaM nabhaH' ityAdivacanabhedasya duSTatvAbhidhAnavirodhApattiriti cenmaivaM prakRtivizeSapuraskAreNa tadanumatatvasya vivakSitatvAt / asti ca tathA prANAdArAdizabdeSu 'puMsi bhUmnyasavaH prANAH' ityAdyanuzAsanadarzanAt / jAtyAkhyAyAmiti tu sAmAnyata eva tatheti nAnupapattiH / evaM ca yacchabdasyAthaikye'pi bahuvacanAntatvaM viziSyAnuzAsanasaMmataM tatra vacanabhedo na doSa ityatra tAtparya na tu tatsamAnavacanAntazabdAntarAnupapattirapi, vakturazaktestAvataivAnunayanAt / anyathA prANA ivetyAdairadoSatvAbhidhAnAnupapatteriti phalitArthaH // tulyAdipadaprayoge ArthI kathamityAzaGkayAha-candreNeti / tulyapadasyApi sAdRzyamAtraparataiva kuto na syAdata Aha-kevaleti / ivapadasyApi kevalasAdRzye prayogAbhAvAdAha-sAdRzyAbhinnamiti / nipAtAtiriktanAmArthayorabhedAnvayasyaiva vyutpannatvAdi
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / bhaidAnvayasyAvyutpatteH / tadekadezasya sAdRzyasya ca candrapratiyogikAnyonyAbhAvasAmAnAdhikaraNyaM dharmazvArthaH, AzrayatvaM pratyayAMzArthaH, tRtIyArthazca vRttitvam , 'tulyArthairatulopamAbhyAM tRtIyAnyatarasyAm' iti sUtrAt / ata eva 'candra iva mukhaM bhAti' 'candramiva mukhaM pazyAmi' 'candreNeva mukhena kRtam' ityAdAvupamAnasyopameyasamAnavibhaktikatvaniyame'pi 'candreNa tulyaM mukhaM bhAti, candreNa tulyaM mukhaM pazyAmi' ityAdau na mukhavRttivibhaktiniyamaH / anyathA ca dharmamukhayornAmArthatayAzrayatvasaMbandhena dharmAnvayo na tyrthH| ivArthasAdRzye tu nipAtAtiriktanAmArthatvAbhAvena bhedAnvayasaMbhavAnna dharmiparatvakalpanamiti [vizeSaH / tadekadezeti / tadarthaMkadezasya sAdRzyasyetyarthaH / khasAmAnAdhikaraNyaM kharUpamiti zeSaH / yadvA sAdRzyasya tadarthakatulya(lA)zabdasyetyarthaH / anyathA padabodhyasAdRzyasya sAmAnAdhikaraNyamartha ityanvayAnupapatteH / tulyazabdastAvat 'nauvayodharmaviSamUlasItAtulAbhyastAryatulyaprApyavadhyAnAmyasamasamitasaMmiteSu' iti sU. treNa tulayA samitamityarthe yatpratyayAntatvena vyutpAditaH / tacca yadyapi vyutpattimAtramiti siddhAntastathApi candrabhedasAmAnAdhikaraNyaM Azrayazca tulyapadArtha ityatraiva tAtparyArthaH / tulyAthairiti / tulopamAzabdavyatiriktatulyArthakapadayoge upamAnArthakapadAttRtIyA vikalpena bhavatIti sUtrArthaH / yadyapi tRtIyAvidhAnamAtreNa 'vRttitvaM tRtIyArthaH' ityatra sUtrasaMmati yAti, tathApi tatrAnugato vibhatyartho'vazyaM kalpya ityapekSAvazena vRttitvameva tRtIyArthaH kalpata ityabhiprAyaH / idamevAha-ata eveti / ivAdisthale upamAnottaravibhakteH sAdhutvamAtrArthatAyA vakSyamANatvAttatropameyavibhaktireva / atra tu niyatArthaparatayopameyaliGga tiraskRtyaikaiva tRtIyA vibhktirityrthH| AzrayasyApi tulyapadArthatvakalpane prmaannmaah-anytheti| Azrayasya tulyapadArthatvakalpanaM vinetyarthaH / na syAditi / AzrayatvasaMbandheneti shessH| dharmamukhayornAmArthatayA AzrayatvAdibhedasaMbandhenAnvayAsaMbhavAditi bhAvaH / AzrayasyApi tadarthatve tu abhedasaMbandhena tasya mukhAnvaye dharmAzrayAbhinaM mukhamiti vakSyamANabodhaH saMbhavatItyarthaH / nanvevamapi sAmAnAdhikaraNyasya dharmasya ca tulyarUpanAmArthatvAtkathaM tayoH parasparaM bhedAnvayaH / evamAzrayatvasya tulyapadArthatve AzrayatvAbhinnaM mukhamityeva bodhaH syAt / athobhayatra bhAvArthasyAvivakSitatvAttatsamAnAdhikaraNaM Azrayazca tadarthaH / tena Adyasya dharma, dvitIyasya ca mukhe abhedAnvayaH / ata eva dharmAzrayAbhinnaM mukhamiti samanantarameva vakSyatIti bhavadAzayaH / tathApi dharmasya AzrayabhedAnvayAnupapattirastyeva na hi dharmAbhinnAzrayeti bodha iSTa iti cetsatyaM dharmAzraya eva tulyapadArtha ityatra tAtparyAt / atraikadeze dharme samAnAdhikaraNAntasya abhedAnvaya: / candreNetyatra candrasya vRttitve tasyApi dharma evAnvaya iti yathoktabodhopapattirityavadheyam / vRttitvamapi tulya
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 71 syAt / ata eva vRttitvasyApi tulyapadArthakalpanayA na nistAraH / nAmArthatAsAmyAt / tatazca candrapratiyogikAnyonyAbhAvasamAnAdhikaraNatvasya ca - ndravRttitvasya ca dharme'nvayaH / tasya cAzraye tadarthAntare / tathA ca ' candrAnyonyAbhAvasamAnAdhikaraNacandravRttidharmAzrayAbhinnavanmukham' iti dhIH / atropameyavRttitvaM dharmopasthApakapadasya, upamAnavRttitvaM ca tRtIyAyA arthaH / ata ubhayaM dharmavAcakapadArtho na bhavatItyata ArthI upametyucyate / na ca-- ubhayatra bodhasAmyAtkathamayaM vibhAgaH ---- iti vAcyam, 'ivAdau sAdRzye zaktiH, tulyAdau lakSaNA' ityatrApi 'kathamevam' iti tulyatvAt / pratyuta bhinnapadapratipAdyatvenAsmatpakSa eva vizeSAt / ' candramiva mukhaM pa padArtha eva kalpyatAM kutastasya tRtIyArthatvaM vaiSamyasyAnarhatvAdityata Aha- ata eveti / nAmArthayorabhedAnvayApatterevetyarthaH / tathA ca tatra candrapadArthasya bhedAnvayo na syAditi tasya tRtIyArthatvakalpanamiti prakRtyarthacandrasya pratyayArthavRttitvAnvaya upapanna ityarthaH / vRttitvasya dharmAnvayo na syAdityarthabhramastu na kAryaH / vRttimata eva tulyArtha - tvakalpanayA tAdAtmyAnvayopapatteH / ata evAgre vRttitvAdInAM nAmArthatvena tatra candrAderbhedAnvayAnupapattiriti svayameva vakSyati / idamupalakSaNam - bhedasamAnAdhikaraNamAtrasya tulyapadArthatvakalpane'pi nAmArthasya candrasya pratiyogitA saMbandhena bhedAnvayo na syAditi candrapratiyogikatvaviziSTabheda eva tulyapadArtha ukta ityapi bodhyam / prakRtamAha -- atreti / dharmopasthApaketi / tulyapadasya candrabhedasamAnAdhikaraNatvamAtra bodhakatayA upameyavRttitvamAtraM tena dharmasya bodhyate / upamAnavRttitvaM tu candreNeti padena ata upamAnopameyobhayavRttitvaM dharmavAcakatulyapadasyArtho na bhavatIti ivapadAdatra vaiSamyamiti phalitArthaH // ivAdAviti / teSAM sAdRzyArthakatayA dharmamAtraparatvAt // tulyAdAviti / teSAM sAdRzyavatparatayA vizeSaNIbhUtasAdRzye lakSaNAGgIkArAt / tathA ca bodhavaiSamyaM zrautatvArthatvayorna vyavasthApakaM tanmate'pi vRttibhedasvIkAre'pi ubhayatrApi bodhasAmyena tadyavasthAnupapatteriti bhAvaH / tathApi tvatpakSe kiM vinigamakamityata Ahapratyuteti / sAdRzyaM tAvatpratiyogyanu yogyubhayanirUpyamiti sarvasaMpratipannam / tatra ca phalato dharmasyobhayaniSThatvaM bhAsate / tacca yatra dharmavAcakapadAdeva nirvahati sA zrautI, yatra tu padadvayena sA ArthI / padadvayasamabhivyAhAragamyatvAdityeva vivekaH sAdhIyAn / ata eva zrIhInavahantItyAdau dvitIyayA nirapekSayaiva vrIhINAM kriyAjanyaphalazAlitvabodhanAttasyAH zrutitvamiti mImAMsakasaMpradAyaH / yadAha - 'abhidhAtuM pade'nyasmin nirapekSo ravaH zrutiH' iti // na cAtrevazabdasya nirapekSatvena sAdRzyabodhakatvamasiddham / candrAdipadasamabhivyAhAreNaiva tadbodhakatvAditi vAcyam, dvitIyAderapi kriyAyAH prakR ,
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 kaavymaalaa| zyAmi' ityAdAvupamAnapadottaravibhaktizca vizeSyasamAnaliGgatvasyautsargikatayA sAdhutvArthA / naca-prathamopasthitatayA sAdhutvArtha prathamaiva syAtiti vAcyam , vizeSaNAtiriktasthale tathAtvAt / naca-candrasya mukhA. nvayAbhAvAnna tathA, vizeSaNavizeSyayorabhedAnvayArthamevaikavibhaktarupayogAtiti vAcyam, vizeSaNavizeSyayoH samAnaliGgatvameva hyautsargikam , tatra ca sAkSAdanvayo'bhedenetyanyadetat / naca-paramparayA vizeSaNasyApi tezca samabhivyAhAreNaiva bodhakatayA tasyA api zrutitvavirahApatteH / padAntarasamabhivyAhArApekSaNe'pi vivakSitArthabodhakatvasAmarthya tatra dvitIyAmAtrasyAstIti cet , tIhApi candrAdipadasApekSatve'pi ubhayavRttitvabodha ivapadena nirvahati // tulyAdipadAnAM tUbhayabhayavRttitvabodhArtha padAntarApekSApyastItyadhikasyApekSaNIyatvAt vaiSamyamiti Aye zrautI dvitIye tvArthIti kuto'tra pradveSaH // na ca candrapadasApekSatvaM ivAdau tulyAdau ca samAnameveti vAcyam / tathApi tatra pratyayArthasya vRttitvasyAdhikasyApekSaNAt candra IvetyAdau ca vibhakteH sAdhutvamAtrArthatayA tadarthAbhAve tadarthasyAnapekSaNIyatvAt / na ca syAdapyevaM yadi candrabhinnavRttitve sati candravRttidharmaH sAdRzyakharUpa: syAt , tadbhinnatve sati tadgatadharmavatvasyaiva tatsarUpatvAditi vAcyam , tasyApi phalatovivakSitavivekena tadbhinnavRttitadvattidharma eva paryavasAnasya prAgeva vyavasthApitatvAt / 'anekavRttitvaM sA. sAdRzyam' iti mUlagranthavyAkhyAnAvasare 'anekavRttisAmAnyameva sAdRzyam' iti lIlAvatyupAye varddhamAnopAdhyAyaH kaNThata evAbhidhAnAcca // anekavRttitvaM hi naikajAtIyAnekavRttitvamAtram, kiMtu bhinnajAtIyAnekavRttitvam / tacca candrAdibhinnavRttitve sati candrAdivRttitvameva paryavasyati / ata uktasAdRzyasya ivAdipadaistulyAdipadApe. kSayA anyapadasApekSatvena pratipAdanam / tulyAdipadaistu ivA dipadApekSayAdhikapadasApekSa. tveneti yathoktarItyaiva zrautatvavyavasthApanaM yukta miti tadetatsarva manasi kRtvAha-bhinapadeti // autsargiketi / vibhaktyantarakalpane niyAmakAbhAvena pradhAnabhUtavizedhyavibhaktereva tatra prayogAt / ata eva 'kaTaM karotIti bhISmamudAharaM darzanIyam' ityAdau karmatvasya kaTapadottaradvitIyayaiva pratyAyanAtkaTasAmAnAdhikaraNyAdeva bhISmAdipadAdapi dvitIyeti anabhihitasUtre mahAbhASye spaSTamityarthaH / uktAbhiprAyamavidvAn zaGkate-na ceti / vibhaktyantarakalpane vinigamakAbhAvo hi tvayA viziSyavibhaktikatve muulyyuktH| asti ca vinigamakaM prathamAtyAge kAraNAbhAvAditi sarvatrApi prathamaivAstIti bhAvaH / tadapekSayA vizeSyavibhaktarupasthitinibandhanAniyAmakAtprAbalyamityabhiprAyaM prakaTayati-vizeSaNeti / mukhAnvayAbhAvAditi / sAkSAditi zeSaH // na tatheti / na vizeSyasamAnavibhaktikatvamityarthaH // anyadetaditi / vizeSaNasya 1. 'miva' kha. 2. 'alpa' kha.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 73 talliGgatve 'udbhUtaM raktaM dadhatA daNDena viziSTaH' ityAdAvudbhUtAderapi tRtIyApattiH 'nAmArthAntarAvizeSaNIbhUta-' iti vizeSaNe vizeSaNasya deyatvAt / na ca-candrAderapi pratiyogitvenevArthabhedAdyanvayAtkathaM vyAvRttiHiti vAcyam , 'nipAtAtiriktanAmArthAntara-' iti vAcyatvAt / evaM ca 'candreNa tulyaM mukhaM pazyAmi' ityAdAvapi nAtiprasaGgaH-iti // nanvevamapi 'avyayavizeSaNAnAM napuMsakatvaM bhavati' ityanuzAsanAdivArthavizeSaNasya candrAdeH klIbatvApattirdurvArA-iti cet , maivam / 'zastrIva zyAmA zastrIzyAmA' 'mRgIva capalA mRgacapalA' ityAdibhASyakArAdiprayogasAmarthyAdupamAnavRttiliGgasiddheH / ata eva 'pArtha eva dhanurdharaH' ityAdAvapi nAnupapattiH, aniyataliGgaviSayatAyA uktAnuzAsanasya bhASyAdisaMmatavizeSyaliGgatAyAM vizeSaNatvameva prayojakaM na tu sAkSAdvizeSaNatvam / gauravAditi bhAvaH // prAmANikagauravAbhiprAyeNa zaGkate-na ceti / nAmArtheti / udbhUtAdestu raktAdirUpanAmArthAntaravizeSaNIbhUtatvAnna doSa iti bhAvaH / nanu candra IvetyatrApi ivAdirUpanAmArthAntaravizeSaNIbhUtatvAccandrAde: sAmyamevetyAha-na ceti // nipAteti / tathA ca nipAtAtiriktanAmArthAntarAvizeSaNIbhUtatvaM vAcyam / tatazca candrAdernAmArthAntaravizeSaNatvAbhAvavirahe'pi nipAtAtiriktanAmArthAntarAvizeSaNatvamastyeveti bhAvaH // candraNeti / tatra candrasya nipAtAtiriktatulyarUpanAmArthavizeSaNatvAna tatheti bhAvaH / yadyapyetAdRzaM niyAmakaM na pramANasiddham , tathApi vakSyamANapramANAnugRhItatvAtkalpanAyA idamuktam // nanu nipAtAtiriktanAmArthAntarAvizeSaNIbhUtavizeSaNasya vizeSyavibhaktikatvakalpanApekSayA sAkSAdvizeSaNatvasya vizeSyasamAnavibhaktikatvakalpane lAghavamiti cet, satyam / ata evAparitoSAdbhASyaprayogAdirUpameva prakRte pramANaM vakSyatItyadoSaH / zastrIva zyAmeti / 'upamAnAni sAmAnyavacanaiH' iti sUtre bhASyakRtAmayaM prayogaH / tathA ca ivArthe vizeSaNatvApannAyA api zakhyA napuMsakatvAdarzanAt na klIbatvamityarthaH / avAntarasamAdhimuktvA vAstavasamAdhimAha-aniyateti / niyataliGgAnAM liGgAnapekSatayA tatsApekSavizeSyanighnaparatAyA eva vacanasya yuktatvAt / 'AkAsita. vidhAnaM jyAyaH' iti nyAyAt / ata evAdiH pacatItyAdau Adizabdasya 'puMsyAdiH pUrvapaurastya-' ityAdikoze niyatapuMliGgatAdarzanAt kriyAvizeSaNatve'pi na klIbatvamityabhiyuktAnAM siddhAnta ityarthaH / upamAnasyopameyavibhaktikatve pUrva pramANAnupanyAsAtsihAvalokitanyAyenAha-bhASyAdIti / yadyapi bhASyakArAdanyeSAM kavInAM prayogo 1. vizeSaNatvAduktA' ka; 'viSayatvAt' kha. 2. 'saMbhavatAt' ka; kha-pustake tu nAstyeva. 1. 'miva' kha. 10
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 kAvyamAlA / tvAt / candrasya tulA' ityAdau tu tulAzabdasyeva zabdavatsAdRzyamAtrArthatve'pi tadarthe bhedAdau pratiyogitvAdisaMbandhena candrAderanvayAsaMbhavAttatra SaSThIprayoga iti vizeSaH // tatra zrautArthatvavizeSAstu dharmaluptAvasare vakSyante iti // 'candro mukhaM ca tulyam' ityAdau tu tulyapadArthasya cazabdavAcyetaretarayogabalena candramukhayoryugapadanvayAvagamAt 'candrapratiyogikAnyonyAbhAvasamAnAdhikaraNatadvattidharmavanmukham' 'mukhapratiyogikAnyonyAbhAvasamAnAdhikaraNatadvattidharmavAMzcandraH' iti bodhaH / ata eva 'mukhaM candrasadRzaM na vA' 'candro mukhasadRzo na vA' iti saMdehadvayasyApi tato nivRttiH| tulyapadArthakadezasya sAdRzyasya cazabdabalenobhayatrAnvaye'pi sAdRzyavAcakapadasyobhayatra dharmAnvayavirahaH spaSTa eva // tasmAdyatra dharmopasthApakapadasyaivobhayatra saMbandhabodhakatvam , tatra zrautI-anyatrArthIti siddham / upamAnAdivRttitvaviziSTaniyatazAbdabodhaviSayatvaM zrautItvam , ivAdau tathA niyamAt / tulyAdau tu candreNa tulyamityatra tathAtve'pi candro mukhaM ca tulyamityatra prakRtitvAdinaivopamAnopameyabhAvapratItevilambAditi prakAzasiddhAntaH // na svAtantryeNa pramANaM sUtravArtikakArayozcaitAdRzaprayogAbhAvastathApi bhASyaprayogasya khAtantryeNa prayogAntarANAM ca tAtparyagrAhakatvenopayogAdAdItyuktam // yadvA niruktakArAdiparamAdipadam iti tatvam // nanu zastrIva zyAmA' ityuktau mahAbhASyaprayogo nopamAnasyopameyasamAnavibhaktikatve pramANaM bhavitumarhati, pakSadvayasAdhAraNyAt / prathamopasthitatvena prathameti vAdino'pi tasya virodhAbhAvAt // satyam / vibhaktyantarAntAnAM tadIyAnAM prayogAntarANAmevAtra pramANatvenAbhimatatvAt / kiMca 'upmaanaadaacaare| iti sUtre 'adhikaraNAcca' iti vArtikamatra pramANam / taddhi prAsAdIyati kuTyAmityupameye saptamIzravaNAdupamAnamapi saptamyantamiti karmavivakSAyAmetatprayogAsaMbhavAdArabhyata iti kaiyaTena pratipAditam // kiMca 'tatra tasyaiva' iti sUtramapyatra mAnam , tacchabdena saptamyantena SaSThayantena copamAnaparAmarSAnupameyeti tatra saptamISaSThIprayogAdityalaM bahunA // anvayAsaMbhavAditi / tulApadavAcyasAdRzyasya nipAtAtiriktanAmArthatvAnedAnvayAbhAvAdityarthaH / cazabdabaleti / tathA ca cazabdasya yugapadanekAryAnvayitvarUpasamuccayArthakatayA tulyapadArthadharmasyobhayAnvayo na tu tulyapadamahineti na zrautatvApattirityarthaH / khoktaM zrautArthatvavibhAgamupasaMharati-tasmAditi / upamAnAdIti / pratiyogitvAnuyogitvetyarthaH / ivAdAviti / candra iva mukhami 1 sthitam' ka.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / dIkSitAstu - sAdRzyamukhyavizeSyakajJAnajanakapadaprayoge zrautyanyatrArthItyAhuH // 75 ivAdibhiH sAdRzyamanuyogitvasaMbandhena bodhyate / tulyAdibhistu sahazAbhedeneti vibhAga ityanye / tulyAdipadeSvapi prAptAprAptavivekena sAdRzyasyaiva vidheyatvAnnedaM samyagityapare // atha dharmopasthApakapadasyobhayatra sAdRzyasaMbandhabodhakatve zrautIti pakSe tulyArthakavati pratyayayoge'pi zrautI syAt / tathAhi -- tulyAdipadopAdAne vRttitvAdInAM nAmArthatvena tatra candrAderbhedAnvayAnupapattyA candravRttitvAdikaM candreNetyAdipadAnAmartha ityuktatvAttatra candravRttitvAdikaM tulyapadArtho netyAdau candre sAdRzyapratiyogitvarUpopamAnatvasya mukhe ca tadanuyogitvarUpopameyatvasya niyamataH pratIteH / tathA ca yatra yacchabdabodhyasAdRzyavizeSaNatApannapadArthasya niyamata upamAnatvaM tatra zrautI / tadanyatrArthIti bhAvaH / tulyArthakavatipratyaya prakRtyartha syopamAnatvapratItiniyamAttatrApi upamAyAH zrautatvApattiriti / etanmate'paritoSamudbhAvayaMstadapahAya citramImAMsAmatamAha - dIkSitAstviti / sAdRzyamukhyeti / yadyapi padAntarasamabhihAre ivAdipadAnAmapi sAdRzyamukhyavizeSyaka (tA) jJAnajanakatvamasiddham / sAdRzyasya tatrAzrayatvasaMbandhena mukhAdivizeSaNatApannatvena mukhyavizeSyatvAbhAvAt / tathApi yeSAM sAdRzyamAtre zaktistatra zrautI, yeSAM tu tadvati tatrArthI bhAvaH / vakSyamA - NayuktyA vatipratyayasyApi sAdRzyamAtrazaktatayA sAdRzyamukhyavizeSyakajJAnajanakatvamastIti tatrApi zrautatvaM syAt evaM (ca) vatipratyayenApi sAdRzyamanuyogitvenaiva bodhyate, na tu sadRzAbhedeneti zrautatvaM syAditi ekenaivAparitoSeNa dIkSitapadasyAnyapadasya copAdAnam // anuyogitveti / candra ivetyAdau candrapratiyogikasAdRzyAzraya iti bodhAt / sadRzAbhedeti / candratulyamityAdau candrasAdRzyavadabhinnamiti bodhodayAt / tathA caikatra sAdRzyaM vidheyam, paratra tu sadRzAbheda iti vidheyabhedAdeva vaiSamyaM ityeSAmAzayaH // prAptAprApteti / na hi yAvadvAkyArthe bhAsate, tAvatyeva tAtparya vAkyabhedAdiprasaGgAt / apitvaprApta eva tadeva ca vidheyam / tadAhu: - ' yatparaH zabdaH sa zabdArtha:' iti / ata eva 'dadhnA juhoti' ityAdau dadhiviziSTahomAdeH pratItAvapi dhAtvarthasyAgnihotraM juhotItyAdinaiva prAptatvAt / dadhyAdirUpaM dravyameva vidheyatayA paryavasyatIti guNavidhitvavyavahAro mImAMsakAnAm // evamatrApi sAdRzyAbhina iti pratItAvapi dharmyaMze na tAtparyam, kiMtu sAdRzyamAtra iti naivamivAditulyAdInAM 1. 'nAhRtya' kha. 2. 'saMbandhabodhakatvena' ka. 1. 'sadRzo' kha.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| tyuktam / vatipratyayArthe tu vRttitvAdau candrAderbhedAnvayasyopapannatvena tatra teSAmeva zaktikalpanAt / tatra vRttitvaM bhedo dharmazca vatyarthaH / pUrvavadevAnvaye 'candrAnyonyAbhAvasamAnAdhikaraNacandravRttidharmavanmukham' ityeva bodhH|| na ceSTApattiH / tatrArthI upameti sakalagranthavirodhApatteriti cet / ucyate / 'tena tulyam' iti tulyArthe vatividhAnam // tathA ca-yAvadeva tulyapadena bodhayituM zakyate tAvadeva vatinApyAnuzAsanikAtiriktArthabodhakatve sarvatrAvyavasthApatteH // evaM ca tatrApi candrapadasya tadvattitve lakSaNA / uktarItyAnuzAsanasaMmatatvAt // ato nAnupapattilezo'pi // ata eva 'pUvaiSamyamiti bhAvaH // upapannatveneti / prakRtyarthasya pratyayArthe bhedAnvayavyutpatteH // nanu lakSaNApekSayA vRttitvasya vatipratyayArthatvakalpanameva yuktam na cAtra zrautatvApattireva bAdhikA, prakArAntareNa zrautatvAdivyavasthAyA eva tAvatA kartumucitatvAt / vakalpitaprayojanAnurodhamAtreNa tadAzrayaNasyAzakyatvAdityata Aha-uktarItyeti // saMmatatvAditi / yadyapi vatipratyayavidhAyakazAstrasya prakRtestadvattitve lakSaNetyatra zAbdasaMmatirAyAti, tathApi tulyArthasya vRttitvAtiriktasyaiva prAgeva vyavasthApitatvAt / tadarthasyaiva tato lAbhena vRttitvasya tadarthatvakalpanAyAM sUtravirodhApatterarthatastatsaMmatirAyAtIti bhAvaH // vatyAdInAM sadRzArthakatayA sAdRzyamAnArthakatvaM nAstItyArthIti tvaduktavyavasthAyAmapi prakRte dUSaNasyAne mUla eva vAcyatvAt // vatipratyayaprakRtyaMze lakSaNApi prAmANikIti lakSaNAMze saMmatiM darzayati-ata eveti / yadvA AnuzAsanika evArthe zaktiH kalpyate, tadanyatra prakRtereva lakSaNetyatra saMmatimAha-ata eveti / evaM ca yatra svatantrapramANatayA vAcanikatvenApi samarthayituM zakyasya sUtrakAraprayogasyApi sUtrAnurodhena lakSaNayaiva samarthanam, tatra kA kathA pareSAmiti bhAvaH / yadyapi bhASye pUrvasmAdiveti kaNThato noktaM tathApi paJcamyantasanzabdasamabhivyAhArAt vatipratyayaprakRtisamarpakapUrvazabdasya paJcamyantatvaM spaSTameva / 'kimidaM pUrvagrahaNaM sanapekSaM prAk sano yebhya AtmanepadamuktaM tebhyaH sannantebhyo'pi bhavati' iti bhASye'pi yebhyaH iti paJcamyantena tadarthavivaraNAdbhASye'pi paJcamyantatvaM vyAkhyAtamityAzaGkAyAM uktakaiyaTabhanthAvatArAdarthagatyA parikalpitabhASyavAkyasya pUrvasmAdivetyanuvAda iti dhyeyam / tulyArthe ityAdimUlopanyastakaiyaTagranthAdavyavahitapUrvameva hi kaiyaTaH prAha-'pakSadvaye'pi 'tena tulyam' iti tRtIyAntAdvatiH na tu paJcamyantAt lakSaNAbhAvAt' iti // pakSadvaye'pIti / pUrvapadasya sasaMbandhikatvAt pUrvatvaM sanpratyayApekSayA yogApekSayA veti bhASyokte rityarthaH // paJcamyantAdapi vatiH kuto na syAdata Aha-lakSaNeti / tRtIyAntAdeva vatevidhAnena 1. 'mityatra' ka.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 alaMkArakaustubhaH / rvavatsanaH' iti sUtre pUrvasmAdiveti bhASyaM paJcamyantAdvatividhAnAbhAvenAnupapannamAzaGkaya kaiyaTenoktam-'tulyArthe vihitA tRtIyA sarvavibhaktyarthAnantarbhAvayatIti paJcamyarthasyArthagrahaNamupapannameva / yathA brAhmaNavadvaizyAdadhIte brAhmaNAdiva vaizyAdadhIta ityarthaH / vaizyApAdAnakasyAdhyayanasya brAhmaNApAdAnakAdhyayanamupamAnamiti tatra ca brAhmaNazabdo vartate / tena brAhmaNena tulyaM vaizyAdadhIta iti tRtIyAttAdvati, evamihApi pUrvavat' iti // atha vatipratyayaprakRtyarthasyopamAnatvaniyamAJcandravRttitvamevopamAnaM syAditi cenna // prakRtivAcyasyaiva tathAtvAt // anyathA candrAderapyupamAnatvApatteH / na caivaM 'brAhmaNAdhyayanamupamAnam' iti granthavirodho'dhyayanasya lakSyatvAditi vAcyam , bhAvAnavabodhAt / pratyayotpattidazAyAM yadarthabodhakatvam , tasyopamAnatvaniyamAt / na caivamapi vRttitvasya dharmAnvayAnupapattiH prakRtyarthatvAbhAvAditi vAcyam , 'pratyayAnAM prakRtyAnvitakhArthabodhakatvam' iti niyamena zakyalakSyasAdhAraNaprakRtyarthopAdAnAt / anyathA 'gaGgAyAM ghoSaH' ityAdau tIrAdeH saptamyarthAdyanvayo na syAt / tasmAt-tulyArthe vatividhAnAttadartha eva tacchaktiH --iti siddham // yattu-'brAhmaNavat vRSalavat brAhmaNA iva vRSalA iva' iti nirukte dRzyate, tatphalitArthakathanamAtraM prathamAntAdvatividhAnAbhAvAt // kiM ca tulyAdipadAnAM sAdRzyamAtrArthatve nAmArthatvAbhAvAdbhedAnvayAnupapattirUpabAdhakAbhAvena tvanmate'pi tatra paJcamyantAttadanuzAsanavirahAt / nanvevaM paJcamyantasAmAnAdhikaraNyamanupapannaM syAdata Aha-tRtIyeti // antarbhAvayatIti // tattadvibhaktyarthe prakRterlakSaNAsvIkArAdityarthaH / nanu brAhmaNApAdAnakAdhyayanasya kuto lAbhaH ityAzaGkayAbhiprAyaM vizadayatitatra ceti / brAhmaNApAdAnakAdhyayana ityarthaH // vartata iti / brAhmaNapadasya svArthApAdAnakAdhyayane lakSaNayA tatparatvAditi kaiyaTasyArthaH / nanu tulyArthavihitavatiprayoge'pi zrautI syAt , tatrApi niruktAdau ivapadena vivaraNadarzanAditi bhrAntAzaGkAM prasaGgAnirAkaroti-yattviti |prthmaantaaditi / SaSThIsaptamyozcAtrAnupapattyA tAdRzavateranaGgIkArAt ivArthakavati pratyaye zrautatve iSTApatteriti bhAvaH / etatpakSe tulyArthakavatiprayoge zrautatvamApAdayatA pareNa sAdRzyArthakapadaprayoge zrautI, sadRzArthakapadaprayoge tvArthIti svoktA vyavasthA nirdoSetyabhimatam ||atH khapakSe doSaM parihRtya parapakSe'tra tamudbhAvayati-kiM ceti| nAmArthatvAbhAvAditi ||tddhitaantsy nAmatve'pi taddhitamAtrasya nAmatvAbhA
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| zrautItvaM syAt / upamAnAdiviziSTaviSayatvaniyatazAbdabodhaviSayatvasyApi vatipratyayatvAvacchedena vyabhicArAbhAvena sAdRzyamukhyavizeSyakajJAnajanakatvasattvAt / anuyogitvasaMbandhena tadbodhakatvasyApi vatipratyayasya tulyArthe vidhAnena tadyoge yathA ArthI tathA vatipratyayaprayoge'pIti tvayA kalpanIyam / tadAnuzAsanikameva tulyapadasamAnArthakatvaM vatipratyayasya mayAzrayaNIyamiti nirmUlakalpanopajIvinA tvayA samAlambitadRDhataraprAmANyAvaSTambhasya mamopari codyAbhAsa udbhAvyata iti mahatsAhasam // taduktamvAditi bhAvaH / vastutastu-vatyarthasAdRzyasya nAmArthatve'pi 'taddhitazcAsarvavibhaktiH' iti sUtrAttasyAvyayatvena nipAtAtiriktanAmArthatvAbhAvAdbhedAnvayopapattirityatra tAtparyam / nipAtAtiriktetyatra nipAtapadasyAvyayamAtraparatvAt / ata evAvyayanipAtAtiriktyapi kaizcittatra tatra likhyata eveti ivArthavihitavatipratyayasya sAdRzyamAtrArthakatvaM svIkurvatA tvayApi tadarthasyAnvayatvena mukhAnvayasyAnumatatvAt // bhedAnvayAnupapattIti / tulyAdipadAnAM sAdRzyamAtraparatve tasyAzrayatayA upameyAnvayo na syAdityatastatra sA. dRzyavadarthakatvam , vatipratyayArthasAdRzyasya tu nipAtarUpanAmArthatvenAzrayatayA mukhAdAvanvayaH syAdeveti dharmiparatvakalpanAbIjabhUtAnupapattiratra nAstIti kutaH sAdRzyavatvaparatvaM vatipratyayasya, yena tAvanmAtreNa tatra tvadabhimatA ArthI vyavasthA syAditi bhAvaH // nirmUleti / na hi tulyapadavatipratyayayorarthavaiSamye tadarthavihitatvamAtreNa ArthItyatra kiMcitpramANamastItyarthaH // samAlambiteti / tulyArthe vihitasya vatestatsamAnArthakatAyA anuzAsanasaMmatatvAdityarthaH / vastutastu tvatpakSe tulyArthavatipratyayayoge ArthIti na saMbhavati, tasya dharmamAtraparatvAt , dhayaMzaparatve ca gauravAt / ata eva ca 'vadvA yathA tathaivaivaM sAmye' ityamaraH / vaditi / vatipratyayamAtrasya grahaNam / avizeSAdivArthatulyArthe vizeSAnAdaraNAt / rAyamukuTAdau vaveti pAThopanyAse'pyasya kSIrasvAmyAdyabhiyuktasaMmatatvAt // yattu 'IdUde dvivacanaM pragRhyam' iti sUtre zabdakaustubhe manoramAyAM ca bhaTTojidIkSitairuktam-'prAtipadikaprakrame taddhitasya vateranuguNatvAt' iti, tadupekSyam / yathAdizabdAnAmapi taddhitatvAvizeSAdanupAdAnApatteH / avyayatvasya ca tAvatApyavizeSAt / etAvAMstu vizeSaH thAlapratyayasya prakRtivizeSaniyatatvena yathA tatheti saprakRtikasyaivopAdAnam , vatestu prakRtivizeSaniyamAbhAvAkevalasyaiva taditi / ata evAkhyAtavAdaziromaNivivaraNe-'dhAtvarthaprAtipadikArthayoH sAkSAr3hedAnvayo nAstIti tattatkAryakAraNAbhAvavicArAvasare 'atra prAtipadikamavyayAtiriktatvena vizeSyam' iti prakramya ata eva jJAnavadicchetyAdAvapi vatyarthasya dhAtvarthe'nuyogipratiyogitayA sAkSAdanvayo nAnupapannaH' iti mathurAnAthabhaTTAcAryairabhihitam / iha hi jJAnena tulyeti tulyArtha eva vatiriti tadarthasya pratiyogitvAdinA
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 79 'AzAmodakatRptA ye ye copaarjitmodkaaH| rasavIryavipAkAdi tulyaM teSAM prasajyate' // iti dik // kecittu--sAdRzyaM padArthAntaramabhyupagamyaivaM bodhamAhuH--'aravindasundaram' ityatrAravindapadasyAravindanirUpitasAdRzyaprayojakatve lakSaNA tasya cAbhedasaMsargeNa sundarapadArthaikadeze saundarye'nvayaH / 'caitrasya naptA' ityAdAvekadezAnvayasya bahuzo darzanAt / tathA ca-'aravindanirUpitadhAtvarthAnvayAbhidhAnAt sAdRzyasyaiva tadarthatvamabhimataM sadRzArthatve tasya tAdAtmyasaMbandhenaiva icchAnvayopapattyA anuyogitvasya tatsaMbandhakatvakalpanAnupapatteH / tulyAdipadAnAM tu bhedAnvayAnupapattyaiva dharmiparatvaM kalapyata ityuktatvAt / 'vyaktaM ca vatipratyayena vyaktijJAnayoH sAdRzyamabhidhIyate' iti lIlAvatyupAdhe sAmAnyaprakaraNe e. kavyaktivaditi mUlavyAkhyAvasare vardhamAnacaraNairuktam // ataH kathaM sAdRzyArthapadasatve'pi tulyArthakavatAvupamAyA ArthatvaM syAt / asmanmate tu candravRttitvasya vatipratyayArthatvAbhAve'pi dharmamAtraparatvena tasya yathoktavirodhAbhAvAt / vRttitvasya vatipratyayArthabahirbhAvastu tulyArthe tadvidhAnAnurodhAditi yathoktarItyaiva zrautArthatvavibhAgo niravadhya iti AzayavAnupasaMharati-digiti / mImAMsakaiH sAdRzyasyAtiriktapadArthasvIkArAtanmatena vicArayitumupanyasyati-kecittviti / sAdRzyamiti / sAdRzyapadenAdhilapyamAnaM vastvityarthaH / padArthAntaramiti / tadgatadharmabuddhivyaGgayaM tadatiriktaM sapratiyogikaM bhAvamityarthaH / ekadeza iti / sundarapadasya saundaryavadarthakatvAt / nanu 'padArthaH padArthena' iti vyutpattairghaTaM pazyetyAdau ghaTatvaniSThaprakAratAnirUpitakarma. tvIyavizeSyatAzAlijJAnavAraNAya padArthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratayAnvayabodhaM pra. tivizeSyatAsaMbandhena padajanyopasthitehetutvamiti kalpitatvAtkathaM padArthasya tadekadezAnvaya ityata Aha-caitrasyeti / svajanyapuruSajanyapuruSasya naptRtvapadArthatvAt tadekadeze janye caitrasyAnvayAbhyupagamAt vizeSye puruSe tadanvaye caitraputre'pi caitrasya napteti prayogaprasaGgAt / svapitRjanyacaitrarUpapuruSajanyatvasya tatputre satvAt / aMta u. ktarItyA caitrasaMbandhijanyatvAzrayapuruSajanyapuruSa iti tatra bodha iti bhAvaH // atha tatra janyatve puruSe ca natRpadasya dve eva zaktI lAghavAt / tatra caitrasya janyatve, tasya puruSe, tasya punarjanyatve, tasya ca punaH puruSe'nvaya iti yathoktadhIsiddheH / tatra janyatvasya padArthaikadezatvAbhAvAtpadArtha eva tadanvaya ityata Aha-ityAdAviti // caitrAdanya ityAdAvityarthaH / anyapadasya bhedavatyeva zaktestadekadeze bhede pratiyogitayA caitrAderanvayaH / na cAtrApi bhede Azraye ca zaktidvayameveti vAcyam , bhedaprakAreNai1. "dikU' iti kha-pustake na dRzyate. 1. 'kathanA' ka.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / sAdRzyaprayojakAbhinnasaundaryavadabhinnaM mukham' iti dhIH // 'samudAyasyaiva tAdRzaviziSTArthaparatA' ityeke' || 'aravindapadasyaiva lakSaNayA sarvo'rthaH sundarapadaM tAtparyagrAhakam' ityanye // atrocyate ---- pakSatraye'pi 'aravinda - sundaram' ityatra samAsagatavAcakaluptopamAtvaM siddhAntasiddhamasiddhaM syAt, sAdRzyavAcakapadasattvAt / na ca - sAdRzye lakSaNeti na tadvAcakapadasatvamiti na tadvirodhaH - iti vAcyam, vAcakatvaM hyatra vRttyA tadupasthApakatvameva, na tu zaktyantarbhAvaH, gauravAt / anyathA 'tena tulyam' ityAdinA vihitasya vaityAderapi dharmizaktitayA padArthatAvacchedakIbhUtasAdRzye vAtrAnubhavena AzrayatvaprakArakAnubhavAbhAvAt / ata eva bhinnapadAdanyapadasya vizeSaH / bhedAzrayayoH krameNa prakRtipratyayArthatayA bhinnapadasya bhedAzrayaparatvAdanyapadasya ca bhedaviziSTaparatvAt / ata evAvayavadIdhitau itarabhedAnumAnasthale itarANi na, itarebhyo bhinnAni itarebhyo bhidyante, itarebhyo'nyAni ceti pratijJAcatuSTayamupanyastam / atra prathamapakSe --bheda eva pakSe prakAraH, AzrayatvaM saMsargaH, naJarthabhedasyAnuyogitva saMbandhena pakSe'nvayAt / dvitIye - niSThArthasyAzrayasya bhedAzrayatvena rUpeNAbhedo bhAsate / tRtIye - AkhyAtArthasyAzrayatvasya sAkSAtpakSe prakAratvam dhAtvarthanAmArthayoH sAkSAdanvayAbodhena prakArIbhUtavibhaktyarthopasthiterAvazyakatvAt / caturthe - itarabhedaprakAreNa tAdRzabhedavadabhedo bhAsate iti anyabhinnapadayorvizeSasya vyAkhyAtatvAt // samudAyasyeti // astamitapadapadArthavibhAgasyAravindasundaramiti samAsavAkyasyetyarthaH // eka iti / vaiyAkaraNamatAnuyAyina ityarthaH / taiH samAse viziSTazaktisvIkArAt / sundarapadamupalakSaNaM sundarapadasyaiva tAvAnarthaH, aravindapadaM tAtparyagrAhakamityapi bodhyam // nanu mAstvatra vAcakaluptAtvamityata Aha - siddhAnteti // upamAnasya sAdhAraNadharmeNa saha samAsasthala eva samAse vAcakaluptopamAyAH sarvairgranthaprakArairudAhRtatvAt // sAdRzyavAcaketi / yena yatraiva sAdRzye lakSaNA svIkriyate tanmate tatpadasyaiva sAdRzyArthakatvAttasya ca zrUyamANatvAt / vAcakapadasya ca bodhakamAtraparatvAditi bhAvaH / mukhavAcakatvamAdAya zaGkate - na ceti / tathA ca sAdRzyArthakapadasattve'pi tasya lAkSaNikatayA vAcakaluptatvamavyAhatamevetyarthaH / abhiprAyamAha - vAcakatvaM hIti // gauravAditi / vRttitvasya sAmAnyarUpatayA tadapekSayA zaktervizeSatva nibandhanAdityAzayaH / nanu tatraivAyaM vivAda iti kathametadityata Aha- - anyatheti / sAdRzye lakSaNAsthale'pi vAcakaluptatvasvIkAre ityarthaH / vatipratyayAderiti / AdipadAttulyAdipadasaMgrahaH / tathA ca 1. 'vatipratyayAderiti' iti TIkAsaMmataH pAThaH. 1. ' sAdRzyArthaketi' kha. 80
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / zaktyabhAvAttatrApi vAcakaluptatvApatteH / na ca-vRttitvasya zaktilakSaNAnyataratvarUpasya nivezApekSayA zaktiniveze kuto gauravam-iti vAcyam , zaktijanyabodhasya lakSaNAjanyabodhAtprakRte vailakSaNyAbhAvena vizeSanivezAnupapatteH / camatkAraprayojakarUpasyaivopamAvibhAjakatvAt / naca-tvanmate'pi vatyAdInAM sAdRzye zaktilakSaNAnyatarAbhAvena doSasAmyam-iti vAcyam, vRttyA tadviSayatAniyatabodhajanakatvasya vivakSitatvAt / ata eva 'mRganayanA harate munermanaH' ityatra vAcakadharmopamAnaluptAmudAharatA kAvyaprakAzakRtA 'saptamyupamAna-' ityAdinA samAsalopau yadA bhavatastadedamudAharaNam-ityuktam / kaiyaTAyuktarItyA 'mRgapadasyaiva mRganayanasadRze lakSaNA' iti yadi khIkriyate, tadA tadarthakamRgazabdasatvenopamAnalopAbhAvAt-iti hi tadAzayaH / yadapi tairuktam-tatrApi triluptaiva, lakSaNApakSe 'vRtteviziSTArthavAcakatvam' iti vaiyAkaraNamate'pi vakhamAtrabodhaka'candratulyaM mukham' ityAdAvapi vAcakaluptatvApattirityarthaH // shktybhaavaaditi| anya. thA tatrApi zrautatvApattau tvatsiddhAntabhaGgApatterityarthaH // tamanAkalayankharUpagauravaM tatrodbhAvayati-na ca vRttIti / svAbhiprAyaM vizadayati-zaktijanyetyAdinA // ata evAha zaktiniveze iti // tathA ca kharUpalAghavApekSayA saMgrAhakalAghavameva balIya iti vRttitvaniveza eva yukto vizeSaniveze prayojanAbhAvAdityarthaH // cama. kAreti / yadyapyevaM ivAditulyAdipadabhedenApyupamAvibhAgo na syAdvijAtIyacamatkArasya tatrApyanudayAt / tathApi sAdRzyArthakazabdabhedAdinaiva upamAvibhAgaH, na tu vRttibhedenetyatra tAtparyam / na ca yanmate tulyAdInAM sAdRzye lakSaNetyArthI ivAdInAM tu sAdRzye zaktiriti zrautIti vibhAgaH, tatra vRttibhedenApyupamAvibhAgo'styeveti vAcyam / vRttibhedena luptatvAdivibhAgo nAstItyatra tAtparyAt // zaktilakSaNAnyatareti / dharmiNyeva zaktisvIkAreNa sAdRzyarUpadharme zaktivirahaH spaSTa eva, tata eva sAdRzyabodhopapattau lakSaNAyA api tatra viraha eva viziSTazaktipadAnAM vizeSaNabodhArtha tatra lakSaNAnaGgIkArAt / sAdRzyazaktyA zrautatvaM tallakSaNAyA cArthatvamiti vibhAgasya ca tvayAnabhyupagamAt / yena mameva tadartha tavApi lakSaNA syAditi bhAvaH // tadviSayateti / tathA ca tatra zaktyabhAve'pi sadRzabodhasya sAdRzyaviSayitAniyamAt tajanakatvamastyeveti na vAcakaluptatvApattirityarthaH / nanu tatra vAcakaluptatve iSTApattirityAzaGkaya tatrApi siddhAntamudbhAvayati-ata eveti // upamAnalopAbhAvAditi / vAcaka1. 'yadA' iti ka-pustake'dhiko dRzyate pAThaH.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 kaavymaalaa| padAbhAvAtrayANAM lopAt-iti / tadapyasat , mAtrapadopAdAne bIjAbhAvAgauravAcca / svetarAbodhakatve sati khabodhakatvasya tadarthatvAt / asiddhezca / upamAnAdipadAnAmapi candrAdyanyacandratvatatsaMbandhabodhakatvAt // atha-svaviSayakatvAbhAvavadvattiviSayitAkAnyajJAnajanakatvaM tadarthaH-iti cet / tarhi prastute'pi vastunyastu dRSTiprakSepaH / ata eva 'kAvyasya sadRzam' ityatra sadRzapadasyopamAne lakSaNAM kRtvA tadAnIM sAdRzyavAcakapadAbhAvena dviluptatvaM syAdityAzaGkaya sAdRzyapratiyogitvarUpopamAnatvArthakasadRzapadasattvena vAcakalopAbhAvaH-iti vyAkhyAtaM nyaayaalNkaaraadibhiH||tvdriityaa tu lakSaNAgamye'pyarthe luptatvavyavahArAllakSyatAvacchedakIbhUtasAdRzyasya sutarAM tadarthatvAbhAvAdanupapattiH syAt / 'aravindavatsundaram' ityatra 'tena tulyam-' iti vihitasya vateH 'sAdRzyavadarthasya sAdRzye lakSaNA' ityuktvA lakSaNayA lopAbhAvAdityapi draSTavyam // tathA ca lakSaNAyAM luptatvAbhyupagame tatra vAcakopamAnobhayaluptatvApattiriti tadvirodha iti bhAvaH // nanu tatrApi triluptatve iSTApattireveti rasagaGgAdharoktimanuvadati-yadapIti / asiddhezceti / svetarAbodhakatvasyeti zeSaH / tAmeva darzayati-upamAnAdIti // candratveti / candratvaprakArakacandravizeSyakasamavAyAdisaMsargakajJAnatvasya candrapadazaktijJAnakAryatAvacchedakatvAbhyupagamAt / atha sveti / khaM upamAnAditadviSayakatvAbhAvavat ghaTAdijJAnaM tadvRttiviSayitAkAnyat jJAnaM candrAdijJAnaM tajanakatvaM candrAdipadAnAmastyeva candratvAderadhikasya bhAne'pi candrAdiviSayakatvasyApi tatra sattvAdadhikamiti nyAyAditi bhAvaH / evaM sati prakRte'pi khetarAbodhakatvaM na nivezyata ityaah-tiiti||itrbodhktve'pi sAdRzyabodhakatvasyApi sa. vAdityarthaH // nanu upamAnaviSayakatvavyApakaviSayitApratiyogizAbdabodhaviSayatvameva vivakSitam , candrAdipadajanyazAbdabodhasya candratvAdiviSayakatvaniyamAt / sAdRzyAdikaM tu na, tajjJAnaviSayatvaniyatamityakharasAddoSAntaramAha-kiMceti // caturNAmiti yathA sAdRzyAdimAnArthakapadAbhAvAttatra triluptA, tathopameyamAtrArthakapadAbhAvAdupameyaluptApIti caturlaptApi tatropamA syAt / na ceSTApattiH, tvayApi tasyA anabhyupagamAt / pranthAntaravirodhamAha-api ceti / granthAntaravirodhasya tathA dUSaNatvAbhAvAttanthavirodhamevAha-kiMceti // na cArthatve'pi vAcakaluptatvaM tatra kuto na bhavatIti vAcyam, luptopamAyAM tasya parigaNanApatteH, tenApyaparigaNanAcca / tasmAdaravindasundaramityAdau samAsavazAt azrUyamANo'pIvazabdaH smRta eva sAdRzyaM bodhaya 1. 'api ca' ka. 2. "kiMca' ityadhikaM ka-pustake.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 83 tadabhidhAnAdArthatvam' iti svayamevoktam / atratyarItyA tu tatrApi vAcakaluptatvaM syAditi svagranthavirodho'pi duSparihara iti dik // (yaidapi--) 'aravindamiva bhAti' ityatrevArthaH sAdRzyam / tatrAravindasya nirUpitatvasaMbandhenAnvayaH, sAdRzyasya ca prakAratAsaMbandhena dhAtvarthe jJA (bhA) ne'nvayaH / tathA ca - 'aravinda nirUpitasAdRzyaprakArakadhIvizeSyaH' iti bodhaH / saundaryeNetyasyApyupAdAne tRtIyArthaH prayojyatvaM dhAtvarthe bhAne, ivArthe sAdRzye vAnveti / tena 'saundaryaprayojyAravinda nirUpitasAdRzyaprakArakadhIvizeSyaH' iti bodhaH - iti // atra brUmaH - ' prakAratayA sAdRzyAnvayabodhaM prati tadanuyogyupasthApakapadajanyopasthititvena hetutA' iti kAryakAraNabhAvo lAghavAtkalpyate, 'aravindamiva mukham' ityAdi sAdhAraNyAt / ' aravindanirUpitasAdRzyavanmutItyevAlaMkArikANAmAzayaH / tadanabhijJasya sAdRzapratyayastvasiddha eva / upamA ceyaM zrautyArthI vetyatra vidvAMsa eva mAnam / aravindavatsundaramiti tulyArthakavati pratyaye - nApi tadarthollekhadarzanAt / vastutastu zastrIva zyAmeti bhagavatAM mahAbhASyakArANAM 'upamAnAni sAmAnyavacanaiH' iti sUtre prayogANAM bahulamupalambhAt tadanurodhenaiva nirNayo yukta iti sahRdayairvicAraNIyam / vaiyAkaraNAstu -- pUrvapadaM tadarthasadRze lAkSaNika sUcayitumeva vigrahavAkye ivazabdaprayogaH / ata eva mRgIva capalA mRgaca sAmAnAdhikaraNyanimittaH puMvadbhAvaH - ityAhuH / tadetatsarva dhvanayannAha - digiti // rasagaGgAdharoktaM bodhAntaramapi vicArayati - yadapIti / nirUpitatveti / nipAtArthanAmArthayorbhedenApi sAkSAdanvayAbhyupagamAt / prakArateti / nipAtArthadhAtvarthayoH prakArIbhUtavibhaktyarthopasthitiM vinApi sAkSAdeva bhedAnvayasya 'na kalajaM bhakSayetyAdau' vyutpannatvAt // dhAtvartha iti / bhAdhAtorjJAnArthatvasyApi prasiddheH / taduttarAkhyAtasya tu vizeSatvamarthaH, tadAhaha - dhIvizeSya iti || anya spaSTameva // anvaya iti / tRtIyArthaprayojyatyasyeti zeSaH / vodhadvayaM tantreNa darzayatiteneti / atra prayojye tasya dhIpadArthena samanvaye AdyaH sAdRzyenAnvaye dvitIyo bodha iti vizeSaH // prakAratayeti // sAdRzyaniSThaprakAratA nirUpita vizeSyatAsaMbandhena sAdRzyAnvayabodhaM pratItyarthaH / lAghavameva darzayati- aravindamiveti / tathA ca, tatra ivArthasAdRzyaprakAraka bodhe mukhAdirUpopameyArthakapadajanyopasthitirhe1. pustakadvaye'pyanupalabdhaM TIkAnurodhAdvardhitam. 1. 'kaNThoktameva' ka.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| kham' ityeva bodhAt / sundarAdipadopAdAne'pi tAdRzasAdRzyavanmukhaM sundaram' ityeva bodhAt / sAdRzyaprayojakadharmAkAGkSAyAM saundaryasyaiva mAnasena tattvena viSayIkaraNAcca / saundaryeNetyuktau ca 'saundaryaprayojyAravindasAhazyavanmukham' iti bodhaH // na ca--'mukhaM na candra iva' ityAdau sAdRzyasya pratiyogitAsaMbandhena naJarthe prakAratvAvyabhicAraH-iti vAcyam / pratiyogitvAtiriktasya kAryatAvacchedakasaMbandhe'bhidheyatvAt / evaM 'candrasAdRzyaM mukhavRtti' ityatrApi na vyabhicAraH / atra prakAratAsaMbandhena sAdRzyasyAnvayAbodhAt // nanu-evaM sati-'aravindamiva sundaraM mukham' iti zAbdabodhAt 'mukhavRttyaravindIyasAdRzyaM saundaryaprayojyaM na vA' iti saMdehanivRttirna syAt, tvadrItyA saundaryaprayojyatvasya sAdRzye mAnasagamyatvAt / na ca-tatra mAnasottarameva saMzayanivRttiH, na tu zAbdabodhA vyavahitakSaNe kSaNavilambasya turiti hetuhetumadbhAvasya tvayApyavazyaM kalpanIyatvAt 'aravinda miva mukhaM bhAti' ityatrApi sAdRzasya mukha evAnvayo yukto na tu dhAtvarthe jJAna iti bhAvaH / nanu tvaduktarItyA sAdRzyasya saundaryaprayojyatvaM na labhyetetyata Aha-sAdRzyaprayojaketi / mAnaseneti / tathA ca, tAdRzasthale sAdRzyaniSThasaundaryAprayojyatvajJAnasya zAbdatvamasiddhamevetyarthaH // na ceti / tatra ivArthasAdRzyasya pratiyogitAsaMbandhena naarthAbhAvAnvayAt , abhAvasya ca vizeSaNatayA mukhAnvayAt 'candrapratiyogikasAdRzyAbhAvavanmukham' iti bodhodayAt / kvacitsAdRzyasyopameyabhine'pi vizeSaNatvaM dRSTameveti bhAvaH / pratiyogitveti / tathA ca, pratiyogitvAtiriktasaMbandhena sAdRzyaprakArakazAbdabodhakatvaM kAryatAvacchedakaM kalpyate, abhAve ca pratiyogitvasaMsargeNaiva sAdRzyaprakArakabodhodayAna vyabhicAraH, saMbandhasya tu tadatiriktatvena sAdRzyasya tena saMbandhena dhAtvarthAnvaye vyabhicAraH syAdeveti bhAvaH / nanvevamapi 'candrasAdRzyavAnkAla:' ityatra kAlikasaMbandhena sAdRzyaprakArakabodhe vyabhicAra iti cet, satyam / ivapadajanyopasthitiviSayasAdRzyaprakArakazAbdatvasya kAryatAvacchedakatvopagamAt / atra ca sAdRzyasya ivapadajanyopasthitiviSayatvavirahAt kAlikavizeSaNatAvivakSAyAM 'candra iva kAlaH' iti zabdastu na prayujyata eva, tAdRzasAdRzyasyAnuyogitAvizeSasaM 1. 'tottara' ka. 1. 'zAbdatvam' ka.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / durghahatvAt-iti vAcyam, tatkalpane mAnAbhAvAt-iti cet, na / 'aravindamiva bhAti' ityatrApi 'aravindanirUpitasAdRzyaprakArakadhIvizeSyaH' ityetadbodhAdapi 'aravindasadRzaM na vA' iti saMzayAnivRttiprasaGgasattvAt / kSaNavilambakalpanasya cobhayatra sAmyAt / evaM ca 'aravindamiva bhAti' ityatrApi 'tAdRzasaundaryavanmukhaM jJAnaviSayaH' ityeva bodhaH / anyathoktakAryakAraNabhAve vyabhicArApatteH / tAdRzasaMbandhena bodhe dhAtujanyopasthitikalpanagauravAcca // nanvevam-caitrIyasAdRzyaprakArakajJAnAbhAve'pi 'aravindamiva mukhaM caitrasya bhAti' iti prayogaH syAt, tAdRzasaundaryavato mukhasya jJAnaviSayatvasattvAt / mama tu sAdRzyaprakArakatvasya jJAne'lAbhAnna tathA--iti cet // iSTApatteH / rUpAntareNa mukhaprakArakajJAnasattve'pi 'mukhaM caitrasya bhAti' ityAdi prayogAt // na ca--'mukhatvavanmukhaM bhAti' iti na tadA prayogaH-iti vAcyam, bAdhakAbhAvAt , prakAratvArthakavibhaktyAbandhenaivAnvayaniyamAt , yathA rajatatvasya kAlikavizeSaNatayA kAle grahe'pi 'kA. lo rajatatvavAn' iti rajatatvena rUpeNa rajatatvavattAvagAhibodhajanaka eva zabdaH prayujyate, na tu rajatatvAMzaniravacchinnaprakAratAkabodhajanakaH 'kAlo rajatam' i. tyAdirapi rajatazabdazaktau rajatatvAMze samavAyasyaiva saMsargatayA nivezAt / tathA prakRte'pi / nanvevaM 'candrasAdRzyaM mukhavRtti' ityatra sAdRzyasya prakAratayAnvayabodhavirahAyabhicArasamAdhAnamanupapannam , tatra tasya ivapadArthatvAbhAvAdeva tacchaGkAnudayAditi cetsatyam, tasya yathA zrutaparatvAt / paraMtu prakArakatvamanivezya sAhazyaviSayakAnvayabodhatvamAtrasya kAryatAvacchedakatvopagame candrAdipadasyApi pratiyogitayA tadanvayitvAtsAdRzyaviSayakAnvayabodhatvAvacchinnasya tatrApi jAyamAnatvAt tasya tadanuyogitvAbhAvena vyabhicAraH syAt / ataH sAdRzyaprakArakatvaM kAryatAvacchedake nivezitamityatraiva tAtparyam // vyabhicArApatteriti / tadanuyogyupasthApakapadajanyopasthiti vinApi tatra ivArthasAdRzyaprakArakabodhatvAvacchinnotpatteH // nanu tadanuyogyupasthApakapadadhAtve tadanyatarajanyopasthitereva tatra hetutvaM kalpyatAmata Aha-tAdRzeti // jJAnAbhAve'pIti / mukhajJAnasatve ceyapi draSTavyam // jJAne'lAbhAditi / uktasthale ca sAdRzyaprakArakajJAnAbhAvAna tadbodhazabdaprayoga ityarthaH / rUpAntareNeti / dravyatvA dinetyarthaH / prakAratveti / tRtIyArUpetyarthaH / tajjJAne mukhatvAdeH prakAratve tadullekhAya tadviSayakazabde'pi 'mukhatvena mukhaM 1. 'maitrIya' ka.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| divirahAcca / vastuto 'mukhatvavadyanmukhaM tadbhAti' iti bodhAt / ata evoktabodhAt 'caitro mukhatvaprakArakajJAnavAnna vA' iti saMzayAnivRttiH / atazca-'aravindasAdRzyavanmukhaM bhAti' ityatrApi vastutaH 'aravindasAhazyavanmukhaM jJAnaviSayaH' ityeva bodhaH, 'mAnAntareNa caitrIyajJAnasya sAdRzyaprakArakatvanizcaye 'tatsAdRzyaprakArakajJAnavAnna vA' iti saMzayanivRttiH, na tvanyathA' ityanubhavasiddhametat // tadavacchinnaprakAratAkajJAnanizcayasyaiva tadavacchinnaprakAratAkajJAnAbhAvabuddhipratibandhakatvAt / 'aravindasundaraM mukhaM mama bhAti' ityuktau tu vAkyArthajJAnavidhayA vaktari sAdRzyaprakArakatvaM jJAnasya labhyate / ata eva 'aravindasundaramukhaM bAlAnAM yathAvasthitameva bhAti' ityAdAvapi na jJAne tatprakArakatvalAbha iti spaSTameva // __ api ca 'aravindamiva bhAti' ityasmAt 'aravindasadRzaM na vA' iti sNshynivRttirnubhvsiddhaa| sA ca tvaduktarItyA durghaTA / na ca kSaNavilambakalpanAnnistAraH, tatprakArakadhIvizeSyatvasya tadvattvavyabhicAreNa taduttaramapi 'aravindasadRzam' iti mAnasAsaMbhavAt / na ca-tatra pramAvizeSyatvaM tadarthaH--iti vAcyam , 'kumudamiva mukham' ityAdau tadasaMbhavAt, jAnAtItyeva prayoga: syAt , 'mukhatvena mukhaM bhAti' ityatra yathA jJAne mukhatvaprakArakatvaM labhyate, naivaM 'mukhatvanmukhaM bhAti' ityatra, tatra vastuto mukhatvavattayA mukha evAnvayAditi bhAvaH / ata eveti / tAdRzazabdena caitraniSThajJAne mukhatvaprakArakatvAnullekhAdityarthaH / vastuta iti / vRttitvollekhanaM jJAnasya sAdRzyaprakArakatvAbhAvadarzanamAtrArtham , na tu jJAnasvarUpAntargatamityavadheyam // vAkyArtheti / vAkyaprayogahetubhUtazAbdabodhasamAnaviSayakajJAnAntaravidhayA tAdRzayoge tadbodhasya hetutvAt / ata IdRzasthale jJAnasya sAdRzyaprakArakatvalAbhAdanyatrApi tathaiva syAditi na bhramitavyamityarthaH / vyabhicAreNeti / rajatatvaprakArakadhIvizeSyabhUtAyAM zuktau rajatatvA. bhAvAdityarthaH / prameti / tadvattvaM vinA tadviSayasya tatprakArakapramAvizeSyatvAnupapatteH / tadabhAvavati tatprakArakajJAnatvasya bhramatvaniyamAdityarthaH // kumudamiti / tatra duSTopametyAlaMkArikasaMpradAyAdityarthaH // tathApi tatra sAdRzyamastyevetyata Aha 1. 'atra ca' ka. 2. 'yathAsthita' ka. 1. 'vastutastu' ka. 2. 'khollekhyajJAnasya' ka.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / pramAyA dhAtvarthatvAbhAvAcca / asmAkaM tu 'aravindasadRzaM mukhaM jJAnaviSayaH' iti bodhe pratibandhakajJAnanirvAhAnna kApyanupapattiH / na ca-evamapi 'mukhamaravindamiva bhAti' ityatra 'aravindasAdRzyaprakArakadhIvizeSyaH' iti dhIrAvazyakI-iti vAcyam , tatrApi 'svaprakArakajJAnaviSayatvasaMbandhena sAdRzyavat' ityeva bodhAt / dhAtoruktasaMsarge tAtparyagrAhakatvAt / na ca-sAdRzyaprakArakadhIviSayo na vA' iti saMzayAdyanivRttiprasaGgaH tatprakArakatadabhAvajJAne tatsaMsargakabuddherapratibandhakatvAt-iti vAcyam , tAdRzasyApi pratibandhakatvAbhyupagamAt / kSaNavilambakalpanAdvA / iti dik // pramAyA iti / jJAnamAtrasyaiva dhAtvarthatvAt / tallakSaNAyAM ca gauravAnmAnAbhAvAccetyarthaH // nanu tatprakArakadhIvizeSyatvasya tadvayabhicAre'pyaravindasAdRzyaprakArakadhIvizeSyatvazAbdabodhAnantaraM 'aravindasadRzaM mukhaM' iti jJAnAntarotpattI kiM bAdhakam , nahyatra-mukhamaravindasAdRzyavat , tatprakArakadhIvizeSyatvAt' ityanumAnavidhayAravindasadRzatvaM mukhe grAhyam , yena-tatra vyabhicArajJAnaM virodhi syAt / kiMtu mAnasameva tAdRzajJAnamapekSitam / tatra ca tadviSayatApannAnAM padArthAnAmupasthitimAtramapekSyate, taccAstyeva / aravindasAdRzyamukhayoH zAbdabuddhau bhAsamAnatvAt / atastAdRzazAbdabodhottaramaravindasAdRzyaprakArakamukhavizeSyakamAnasotpattau bAdhakAbhAvAt kathamevaM saMgacchate-iti cet, satyam / niyatapratItirna syAdityatra tAtparyAt / anumAnena tadupAdAne coktavyabhicArajJAnasatve tadasaMbhavAt // na caivamiti / tatra mukhAnuvAdena sAdRzyasya vidheyatvena bodhAdityAzayaH / svaprakAraketi / khapadaM sAdRzyaparam / evaM ca sAdRzyasya vidheyatvAnubhavo rakSito bhavatIti bhAvaH // nanvevaM bhAtItyananvitaM syAdityata Aha-dhAtoriti / nanu pUrvamanuyogitAvizeSasaMbandhenaiva upameye sAdRzyAnvayo vyavasthApitaH, tatkathaM khaprakArakajJAnaviSayatvasaMsargeNa mukhe tadanvayaH // ucyate-kAlikavizeSaNatAvyAvRttereva tena vivakSitatvAt / na caivaM candra ive. tyAdAvapi uktasaMbandhena sAdRzyaprakArakajJAnApattiriti vAcyam , bhAtItyAdisamabhivyAhArarUpatAtparyagrAhakAbhAvAt // athaivamapi-aravindasadRzaM na vetyAdisaMzayanivRttiruktazAbdabodhAnna syAditi cet / tavApi tatsAmyAt / aravindasAdRzyaprakArakadhIvizeSyatvaprakArakajJAnasyApi tAdRzasaMzayaM pratyavirodhitvAt / na ca yatrAravindamiva bhAtItyupameyArthakapadarahitameva vAkyaM prayuktam , tatra tasya padajanyopasthiterabhAvena sAdRzyasyAnuyogitvenAnvayAsaMbhavAttatra prakAratAsaMbandhena tasya dhAtvarthe jJAna evAnvayo'vazyaM vAcya iti vAcyam / tatrApi tadadhyAhArAvazyakatvAtsAdRzyasya pratiyogyanuyogyubhayanirUpaNaM vinA nirUpayitumazakyatvAt / anyathA AkhyAtArthavizeSyatvasyApi prathamAntapadopasthApyarUpavizeSyAbhAvenAnanvayApatteH / tadetatsarva dhvanayannAha-digiti /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 kaavymaalaa| ata eva 'aravindatulyo bhAti' ityatrApi nAnupapattiH / tvanmate sAdRzyasya nipAtabhinnanAmArthatvena dhAtvarthe bhedenAnvayAnupatteH / na ca-tulyapadasya tulyatvaprakArake lakSaNA tasya cAbhedasaMbandhena dhAtvarthe'nvayaHiti vAcyam , tathA sati 'kriyAvizeSaNAnAM karmatvaM napuMsakaliGgatA ca vaktavyA' ityanuzAsanAtklIbatvApatteH // yattu-stokaM pacati' ityAdi viSayatvamAtreNAnuzAsanopapattiH-iti / tadasat, saMkoce pramANAbhAvAt / api ca- 'aravindatulyo bhAti, aravindavadbhAti' ityAbhyAM tulyaviSayako'nubhavaH / tava tu prathame-aravindatulyatvaprakAra(katvaprakAra)kAbhedasaMsargakajJAnavizeSyakaH, dvitIye tu-aravindasAdRzyaprakArakatvasaMsargakajJAnasAdRzyasya dhAtvarthajJAnAnvayasvIkAre dUSaNAntaramapyAha-ata eveti / nAnapeti / upameyasya puMliGgatayA tulya ityasyApi tathAtvopapatteH / mukhapadasya napuMsakatvAttatra tulyapadasya klIbatvAvazyakatvAt tatra kriyAvizeSaNatvaprayuktaklIbatvApAdAnaM iSTApAdAnameva syAdityatastatra puMstvasaMpAdanArthamaravindapadamuktam / idaM ca prasiddhAbhiprAyeNa / hastAdeH sahajapuMliGgasya sulabhatvAt // nanu tathApi sAdRzyasya prakAratvasaMbandhena jJAna evAnvayo bhaviSyatItyAzaGkayAha-vanmata iti / bhedeneti / abhedAtiriktasaMbandhena nipA. tAtiriktanAmArthaprakArakabodhe vibhaktijanyopasthiterhetutvAt / jJAnasya ca dhAtvarthatvena yathoktahetvabhAvAditi / [a]bhedAnvaye tu sAdRzyAbhinnajJAneti bodhaH syAt , sa cAyogyatAparAhata eveti bhAvaH / lakSaNeti / tathA ca, sAdRzyaprakArakasya nAmArthatve tasyAbhedena jJAnAnvayaH; stokaM pacatItyAdau nAmArthadhAtvarthayorabhedAnvayasya vyutpannatvAdityarthaH // saMkoca iti / kriyAvizeSaNAnAM napuMsakatvasya vAcanikatvAdityarthaH / tacca vacanaM uktarUpaM, 'tato'nyatrApi dRzyate' iti vetyanyadetat / nanu kriyAvizeSaNAnAM karmatvaM tAvanyAyasiddhameva, na tu vAcanikam , stokaM pacatItyatra pAkaM karotIti dvitIyAntapAkapadena dhAtvarthavivaraNAttadvizeSaNatayA tatsAmAnAdhikaraNyena stokasyApi karmatAyA evocitatvAt / ata eva 'yajeta' ityatra vidhibalena dhAtvarthasya karaNatvAvagamAt tatra tadvizeSaNatayA jyotiSTomeneti tRtIyaiveti vaiyAkaraNamatamabhisaM. dhAya doSAntaramAha-api ceti // tava tviti / 'aravindatulyo bhAti' ityatra sAdRzyasya prakAratvasaMbandhena jJAnAnvayAnupapattyA tulyapadasya tulyatvaprakArake lakSaNetyuktatvAt / tulyatvaprakArakavizeSaNatayA, abhedazca saMsargatayA, jJAnaM vizeSyatayA bhAsate / 'aravindavadbhAti' ityatra tu sAdRzye lakSaNAkhIkAre'pi tasya vatipratyayArthatayA jJAnAtiriktanAmArthatvAbhAvena tasya prakAratvasaMbandhena jJAnAnvayaH saMbha 1. 'nipatirikta' ka.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ _ alaMkArakaustubhaH / / vizeSyakaH-iti vaiSamyApattiH / 'aravindatulyo na bhavati' iti zAbdabodhottaram 'aravindavadbhAti' ityetadvAkyajanyazAbdabodhApattizca, grAhyAbhAvAnavagAhijJAnasya pratibandhakatvAt // yadapi dhAtoreva lakSaNayA sAdRzyaprakArakajJAnamarthaH, tulyAdipadaM tAtparyagrAhakam-iti // tadapyasat / tulyAdipadasya sAdRzyAnupasthApakatve uktopamAyA ArthatvavyavasthityabhAvAt na ca-sAdRzyatAtparyagrAhakatAmAtreNa tathAtvam-iti vAcyam, tAtparyagrAhakatvasya zrautArthatvavyavasthApakatve mAnAbhAvAt // kiMca tathApi klIbatvApattiranivAryaiva-khArthaparavizeSaNasyaiva samAnaliGgatvam-iti cet / tarhi 'sAmAnye napuMsakam' iti klIbatvaparAhataM puMstvaM kathaM samAdadhIyAt / tasmAdAlaMkArikasiddhAntAnurodhinAM yathoktarItyAzrayaNameva yuktamityalaM bahunA // vatyeveti sAdRzyaM vizeSaNatayA, prakAratvaM ca saMsargatayA, jJAnaM ca vizeSyatayA pra. tIyate / tatazca vizeSaNAMze saMsargAze ca viSayabhedApattiriti bhAvaH // vaiSamyaM jJeyameveti / vatipratyayaparyantAnudhAvanaM tu tulyArthavihitatvAtsAmAnaviSayakabodhasyaivocitatvAditi dhvananArtham / aravindamiva bhAtItyanenApi saha vaiSamyaM jJeyameva / ivAdau sAdRzyamAzrayatvasaMbandhena tulyAdau tu tadvAnabhedasaMbandhena upameye'nvIyata iti vaiSamyAGgIkAre'pi 'aravindavadbhAti' 'aravindatulyo bhAti' iti dvayoruktarItyA vaiSamyAGgIkAre pramANAbhAvAt / 'etAvanmAtrasyApi tathA doSatvAbhAvAdAha-aravindeti / aravindatulyatvaprakArakajJAnAbhAvajJAnasyAravindatulyatvaprakArakajJAnajJAnaM pratyavirodhitvAdityarthaH / kriyAvizeSaNatvaprayuktaklIbaparihArArtha keSAMcitkalpanAM siM. hAvalokitanyAyena dUSayitumanuvakti-yadapIti // tAtpayati / tathA ca-kriyAvizeSaNAnAmiti napuMsakatvApattiriti doSabhAva iti bhAvaH / nanu tathaiva paribhASAkaraNe doSAbhAvaH / kiMca sAdRzyamAtrasya dhAtvarthatvAbhAvAtpUrvoktamapyArthatvamavyAhatamevetyata aah-kiNceti||tthaapiiti // kriyaavishessnntaatprygraahktve'piityrthH| thiiti| yadapi tulyapadaM kriyAvizeSaNam , tadA tatvena klIbatvApattiH / yadi tAtparyagrAhakamAtram, tadApi puMliGgavizeSaNatvAbhAvena tadApattiH, liGgavizeSAvivakSAyAM napuMsakameva prayujyata iti sAmAnye napuMsakamiti mahAbhASyakArAdibhirvyavasthApitatvAt / tadAha-sAmAnya iti // tathA ca vizeSAnizcaye vaktAro vadanti 'kimasya jAtam , strI pumAnvA' ityAdi / atastulyapadasyaiva sAdRzyAdikamarthaH / tasya ca mukhAdAvanvaya ityeva yuktamityarthaH // api ca-pUrvoktaviSayavaiSamyarUpadoSo'trApyavaseyaH / tathA hi-sAdRzyaprakArakajJAne 1. 'vaiSamyaM jJeyameva' iti TIkAsaMmata pAThaH. 2. 'yattu' ka. 12
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| _____ 'gaja iva gacchati' 'pika iva rauti' ityAdAvapi gajapadasya tadgamane lakSaNA, tasya pratiyogitvena sAdRzye'nvayaH, tasyAnuyogitvena dhAtvarthe gamane / tathA ca 'gajagamanasadRzagamanAnukUlakRtimAn' ityAdirbodhaHiti kecit // lakSaNAbhyupagame prakAraketi saMsargollekhaH, vizeSaNaM vA / Aye prakAratvasaMbandhena sAdRzyaprakArakajJAnavizeSyakasya, dvitIye ca tAdAtmyasaMbandhena sAdRzyaprakAzakajJAnavizeSya. kasya zAbdabodhasya pUrvavadevodayAt / dvitIye tAvadaravindamiva bhAtItyetadvAkyajanyAtsAdRzyaprakAratvasaMsargakajJAnavizeSyatvAvagAhinaH zAbdabodhAdvaiSamyaM spaSTameva / Aye tu viSayasAmyarakSAyAmapi tulyapadasya tAtparyagrAhakatAbhyupagame tadyoge'ravindAdipade tRtIyAnupapattiH / 'tulyArthaiH' iti sUtreNa tadarthakapadayoga eva tadvidhAnAt / yadi tu prathamaM tulyapadasya svArthavivakSayA tadyoge tRtIyAM vidhAya pazcAdeva tasya tAtparyagrAhakatAkalpanam , ata eva 'gauNamukhyayormukhya kAryasaMpratyayaH' iti nyAyAt 'gaurvAhIka:' ityAdau gozabdasya gauNatvAtkathaM tatra vRddhyAdikAryamityAzaGkaya mukhya eva khArthe gozabdasya vRddhyAtve, tataH pazcAdeva gauNatvam / na cAntaraGgatvena pravRttaH padasaMskAro bahiraGgagauNatvapratItAvapi nivartita iti samAdadhire zAbdikAH, evamihApIti na tRtI. yAnupapattiriti vibhAvyate / tadApi sAdRzyasya dhAtvarthatvAttatra nirUpitatvasaMbandhenAravindAdipadArthAnvayAnupapattiH / dhAtvarthanAmArthayoH sAkSAdbhedAnvayAbhAvAt / arthanirUpitatvaM tRtIyAthai kalpayitvA tadvArako'ravindAde: sAdRzyarUpadhAtvarthAnvayaH klpyte| evamapi ekadezAnvayo durvAra eva / yadi tu sAdRzya eva lakSaNA, jJAne tu zaktireva, ato'naikadezatvaM sAdRzyasyetyucyate, tarhi sAdRzyasya mukhyapadArthatvAdupamAyAH zrautatvApattiH / na ceSTApattiH, tvayApi tadanabhyupagamAt / atha sAdRzye lakSaNAyAmapi na zrautatvaM tatra zaktAveva zrautatvopagamAt / yadvA sAdRzyajJAna eva lakSaNA, sasaMbandhikasthala ekadezAnvayasyApi vyutpannatvAt / yadvA aravindamapi tAtparyagrAhakameva tathA cAravindasAhazyajJAna eva lakSaNA ityAdikaM vibhAvyate / tathApyasmadapekSayA gauravaM spaSTamevetyAdikaM dhvnynnaah-almiti|| pUrvoktasthale'pi sAdRzyasya dhAtvarthAnvayabAdhakayuktiM pradarzayiSyan anyatrApi sAdRzyasya dhAtvarthAnvayaM vArayitumAha-gaja iveti / gajanirUpitasAdRzyasya gamane bAdhAdgajapadasya tdgmnprtvaashrynnm| tasyeti / gjgmnsyetyrthH|| pratiyogitveneti / nipAtArthanAmArthayorbhedAnvayasyApi vyutpatteH / tasyeti / sAhazyasyetyarthaH / ityAdIti / pikazabdasya tadIyarute lakSaNA, tasya ivArthe sAdRzye pratiyogitvena, sAdRzyasyAzrayatayA dhAtvarthe rute'nvayaH / tena pikarutasadRzarutAnukUlakRtimAniti bodhaH / evamanyatrApIti bhAvaH / sAdRzyasya dhAtvarthAnvayavAdinAmekeSAM mataM 1. 'sAdRzyaprakArakaprakAratva' ka.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / dhAtvarthaniSThavizeSyatAnirUpitapratAsaMbandhenAnvayabodhaM prati vizeSyatayA vibhaktijanyopasthiterhetutvasyAvazyakatayA sAdRzyasya dhAtvarthAnvayAsaMbhavAtsAdRzyasya gamanakataryevAnvayaH / kartari gajasAdRzyaM ca svagamanasadRzagamanakartRtvam-ityanye // kecittu-evaM sati sAdRzyasya vidheyatayA pratItiranubhavasiddhA na sidhyet / 'gaja iva yaH puruSaH sa gacchati' 'puruSo yaH sa gaja iva gacchati' ityAdivAkyAbhyAM bhinnavidheyakapratItijananAt / 'vanaM gaja iva gRhaM devadatto gacchati' ityAdau vanAderananvayApattezca / 'gajanirUpitasAdRzyapra matAntaropanyAsamukhena dUSayati-dhAtvarthati // tatazcaitAdRzakAryakAraNabhAvabalena dhAtvarthavizeSyaka ivArthasAdRzyaprakArako bodho na khIkartumarhaH sAdRzyasya vibhaktyarthatvAbhAvAt dhAtvarthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAsaMbandhenAnvayabodhakhIkAre vyabhicAraprasaGgAt / atra prakAratAsaMbandhenAnvayabodhe vibhaktijanyopasthitirheturityuktau 'nIlo ghaTaH' ityAdau vyabhicAraH, nIlasya prakAratayAnvayabodhAttasya ca vibhaktyarthatvAbhAvAt / evaM 'ghaTaH' ityAdau ghaTatvasya prakAratayA bodhAduktadoSo draSTavyaH / ato dhAtvarthaniSThavizeSyatAnirUpitetyuktam / tatra tu ghaTAdirUpanAmArthaniSThavizeSyatAnirUpitaiva nIlAdiprakAratetyadoSaH / nanUktakAryakAraNabhAvo nAGgIkartavya ityata Aha-avazyeti / ghaTo na pazyatItyAdau ghaTAnvitasyAbhAvasya viSayatAsaMbandhena dhAtvarthadarzanAnvaye ghaTAbhAvaM pazyatItivat ghaTAbhAvaviSayakadarzanazAbdabodhApattestadvAraNAya yathoktakAryakAraNabhAvaH ka. lapyate / tatkalpane cAbhAvasya nipAtArthatayA vibhattyarthatvAbhAvAddhatvabhAvAdeva na tathA bodha iti bhAvaH / gamanakartayaiveti / gajasadRzo gamanAnukUlakRtimAnityarthaH / na. nvevaM dharmAntareNa tayoH sAdRzyaM siddhyena tu gamanenetyata Aha-gajasAdRzyaM cetyAdi / svagamaneti / gajagamanetyarthaH / anye iti / AkhyAtavAdadIdhitivivaraNe rudrabhaTTAcAryAdaya ityarthaH // atra rsgnggaadhroktduussnnmaah-kecittviti.| bhinnavidheyaketi / gaja iva yaH puruSaH sa gacchatIyatra gajasAdRzyaviziSTapuruSAnuvAdena gamanasya vidheyatvam , puruSo yaH sa gaja iva gacchatItyatra tu zuddhapuruSAnuvAdena gajagamanasa. dRzagamanasya vidheyatvaM pratIyata ityarthaH / evaM ca vidheyatayetyasya vidheyakoTipraviSTatayetyarthaH / ananvayeti / gajasadRzo devadatto gamanAnukUlakRtimAnityatra vanasyAnvayAbodhAt / evaM bimbatvApannakArakamAtrasyApyananvayo bodhya iti bhAvaH // nanu dhAtvarthaniSThetyAdikAryakAraNabhAvasya klRptatvAtkathaM dRzyasya dhAtvarthAnvayaH ataH pratItimAtrama
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| yojakagamanAzrayaH' ityeva bodhaH / uktakAryakAraNabhAvazca nAGgIkAryaH / na ca-'ghaTo na pazyati' ityatra 'ghaTAbhAvaM pazyati' ityAdibodhavAraNAya tadAvazyakam-iti vAcyam , dhAtvarthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAsaMsageMNAnvayabodhaM prati naJpadajanyopasthitimAtrasya prtibndhktvklpnaatityaahuH|| kiMcitkaramityata Aha-ukteti / nanu yathoktakAryakAraNabhAvAnaGgIkAre ghaTo na pazyatItyatra ghaTasya pratiyogitayA naarthAbhAvAnvaye tasya ca viSayatayA dhAtvarthadarzanAnvaye ghaTAbhAvaM pazyatIti bodhaH syAdityAzaGkate-na ceti // dhAtvartheti // tathA ca ghaTo na pazyatItyatrAbhAvasya najanyopasthitiviSayatvena tatra dhAtvarthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAsaMbandhena nAnvayabodhaH / na caivaM pAko na yAga ityatra najarthAnyonyAbhAvasya pAkAdAvanvayo na syAt / pAkasya dhAtvarthatayA taniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAsaMbandhenAnyonyabhAvasyAnvayavodhAyogAditi vAcyam / nAmArthAtiriktatvena dhAtvarthasya vizeSaNAt , uktasthale ca dhAtvarthatve'pi pAkAdernAmArthatvAt , dhAtvarthaniThavizeSyatAnirUpitaprakAratAsaMbandhenAnvayabodhaM prati vibhaktijanyopasthitehetutvaM kalpayatApareNApi dhAtvarthasya nAmArthatvabhinnatvenAvazyaM vizeSyatvAt , anyathA 'pAko na yAgaH' ityAdAvapi uktakAryatAvacchedakAvacchinnasya najathe sattvena vibhaktijanyopasthitezcAbhAve na vyabhicArApatteriti tanmatazeSaH // ___ atredaM bodhyam-etAdRzapratibadhyapratibandhakabhAvakalpane 'na kalazaM bhakSayet' ityatra vidhyarthasya balavadaniSThAnanubandhitvasya pratiyogitvena naarthAbhAvAnvaye tasya bhakSaNe dhA. tvarthe vizeSaNatAvizeSasaMbandhenAnvayo na syAt, abhAvasya naJpadajanyopasthitiviSayatvena dhAtvarthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAsaMbandhenAnvayabodhAsaMbhavAt / na ca tvadu. ktarItyApyetadanupapannam , abhAvasya vibhaktyarthatvAbhAvAditi vAcyam / tatra viziSya dhA. tujanyopasthititvena kAraNatvAntarakalpanAt / na ca mamApyevameva nistAra iti vAcyam / pratibandhakasatve hetvantareNApi kAryAnudayAt / vanaM gaja iva gRhaM devadatto gacchatItyatra ca vanagRhayorabhedAnvayaH, devadatte gajasAdRzyaM ca vanasaMyogAnukUlagamanasadRzagRhasaMyogAnukUlagamanakartRtvam / tathA coktadharmeNa gajasadRzaH puruSo vanAbhinnagRhakarmakagamanAnukUlakRtimAnityAdiH zAbdabodhaH / evaM ca dhAtvarthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratayAnvayabodhe vizeSyatAsaMbandhena vibhaktijanyopasthitehetutve'vazyaM kalpanIye'ravindamiva bhAtItyAdAvapi prakAratayA sAdRzyasya jJAnAnvayo'pi tanmate prathamamupanyasto nirasto veditavyaH, ityAdyakharasame tanmate sUcayanneva pUrvamatameva samarthayamAna Aha
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / vastutastu-'gajapratiyogikasAdRzyavAnpuruSo gamanAnukUlakRtimAn' ityeva dhIH / sAdRzyasya ca dharmAntaranimittakatve tAtparyajJAne uktadhiya evAvazyakatvAt // yatrApi gamanaprayojyameva sAdRzyaM vivakSitam, tatrApi sAdRzye gamanaprayojyatvajJAnaM mAnasameva / ataeva dharmAntaraprayojyasAdRzyavivakSAyAM 'puruSagaMmanaM na gajagamanasadRzam' iti bAdhajJAnasattve'pi 'gajasadRzaH puruSo gamanAnukUlakRtimAn' iti dhIrbhavatyeva // ayaM cAtra vizeSaH-dharmAntaraprayojyasAdRzyavivakSAyAM 'gaja iva gacchati' iti dharmaluptA / gamanaprayojyasAdRzyavivakSAyAM tu na tathA--iti // naca-gamanasya sAdhAraNadharmatAyA mAnasagamyatvAttvanmate gamanaprayojyasAdRzyavivakSAyAmapi dharmaluptatvApattiH-iti vAcyam , sAdhAraNadharmasya zAbdatvAdeva tadabhAvAt / nahi 'zAbdabodhagamya eva dharmasya sAdhAraNatve na dharmaluptatvApattiH' iti niyame pramANamasti / bimbapratibimbabhAvAdau zAbdabodhottaramubhayodharmayorabhedasya mAnasaviSayatayA tatrApi tadabhAvApatterasaMbhavApattezceti na kiMcidetat // evaM 'pika iva rauti' 'cakranda vigrA kurarIva bhUyaH' ityAdAvapi pivastuta iti / dharmAntareti / sthUlatvavatvAdirUpetyarthaH // AvazyakatvAditi / sthUlatvAdiprayuktasAmyavivakSAyAM gajagamanasadRzagamanetyAdibodhAnupapatterityarthaH / tathA ca-dharmAntaraprayuktasAmyavivakSAyAM tasya karbanvayakhIkArasyAvazyakatayA tvaduktarItyA dhAtvartha eva sAdRzyAnvayAbhyupagamo nirbIja iti bhAvaH / nanvevamapi gamanaprayojyasAdRzyavivakSAyAM tasya dhAtvarthAnvayo'pi svIkArya ityata Aha-yatrApIti / mAnasameveti / uktavidhayA dhAtvarthe sAdRzyAnvayAsaMbhavAditi bhAvaH / nanu dharmAntareNa sAdRzyavivakSAyAM gaja iva gacchatIti prayogo na bhavatyevetyata Aha-ata eveti // dharmalupteti / tatprayojakasthUlatvAdidharmavAcakapadAbhAvAdityarthaH // na tatheti / gamanArthakagamirUpadhAtuprayogasatvena na dharmaluptetyarthaH // asaMbhaveti / candra iva ramaNIyamityAdau ramaNIyatvAdibodhe'pi tatsAdhAraNatAyAH shaabdbodhaavissytvaat| tasyAH padArthavAkyArthatvAbhAvAdityarthaH // uktarItimanyatrApyatidizati-evaM pika iveti / atraM rutatvAdidharmeNaiva sAdRzyaM camatkArajanakatayA kaviprasiddham, 'gaja iva' ityAdau tUpAttagamanAdivyatiriktadharmeNApi tathetyatra vizeSaH // cakrandeti / raghuvaMze ... 1. 'gajagamanasadRzaH ka,
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 kAvyamAlA / karutasadRzarutAnukUlavyApAravAn' ityAdireva bodhaH / 'pikapratiyogikasAdRzyavAn rauti' ityAdireva bodhasya svIkArAt / taduttaraM sAdRzyasya rutanimittakatvajJAnaM mAnasameveti sarvanirvAhAt // nanu -- etadanupapannam / tathAhi -- yatra 'gajasAdRzyAbhAvavyApyavadgamanam' ityAdyapekSA buddhyAtmakaH parAmarzaH 'gaja iva gacchati' iti zAbdabodhasAmagrI ca, tatra ' zAbdabodho jAyatAm / ' itIcchAsattve icchAghaTitatvena zAbdasAmagryA balavatvAt 'gajasadRzo gacchati' iti bodhaH / taduttarakSaNe 'gajagamanasadRzaM na gamanam' ityanumiterevotpattyA 'gajagamanasadRzaM gamanam' iti mAnasaM na saMbhavati / evaM tadrUpabAdhajJAnasattvAttaduttarakSaNe'pi na tAdRzamAnasasaMbhavaH / tathA ca sItAM vAlmIkitapovane parityajya lakSmaNe gate iyamuktiH // evaM sAdRzyasya gamanaprayojyatvajJAnaM na nirvahet / pratIyate ca tadavazyam / ato gamanasAdRzyaM zAbdabodhaviSaya eveti svIkAryam, tacca na, sAdRzyasya dhAtvarthAnvayaM vinetyarthAt tathA setsyatItyabhiprAyavAnAzaGkate - nanvetaditi / gajasAdRzyetyatra gajapadaM gamanaparam / tathA ca gajagamanasAdRzyAbhAvavyApyavadgamanamiti parAmarzAkAraH / 'gajagamana' ityAdipAThe tu spaSTo'rthaH / atra cokta parAmarzaH zAbdasAmagrI cetyekaH kSaNaH, taduttaraM zAbdaM jAyatAmitIcchAdhikaraNaM dvitIyaH, zAbdabodhotpattyadhikaraNaM tRtIyaH / tathA ca - jJAnasya kSaNadvayAvasthAyi tayA zAbdotpattikSaNe parAmarzanAzAttaduttaraM gajagamanasAdRzyAbhAvavadgamanamityanumitirna syAt tatpUrvakSaNe parAmarzarUpakAraNAbhAvAt / ata uktaM apekSAbudhyAtmaka iti parAmarzavizeSaNaM tathA cApekSAtmakajJAnasya kSaNatrayAvasthAyitayA zAbdabodhotpattikSaNe vinazyadavasthaH parAmarzo'styeveti taduttaraM uktAnumityupapattiH anumitikSaNe parAmarzAbhAve'pi tadavyavahitapUrvakSaNe tatsatvAditi bhAvaH / nanu bhinnaviSaye anumitisAmagryA jJAnamAtrasAmagrIto balavatvAtkathaM tatra 'gaja iva gacchati' iti zAbdabodho bhaviSyatItyata AhazAbdaM jAyatAmiti / icchAghaTitasAmagryA balavatvakalpanAtsvabhAvataH zAbdasAmadhyA durbalatve'pi icchAghaTitatvena tasyA balavatvamiti icchAvacchAbdabodha upapadyata iti bhAvaH / bodha iti / 'gajasadRzo gamanAnukUlakRtimAn' iti tvadabhimataH sAdRzyaprakArakakartRvizeSyaka ityarthaH / mAnasaM neti / mAnasasAmagryAH sarvato durbalatvakalpanAdityarthaH / nanu tAdRzAnumityanantaraM zAbdabodhAttRtIyakSaNa eva 'gajagamanasadRzaM gamanam' iti mAnasaM bhaviSyatItyata Aha - evaM tadrUpeti / gajagamanasAdRzyAbhAvavadgamanamityanumitirUpetyarthaH / tathA cAnumitijananakSaNe virodhisAmagrIvidhayAnumitisAma
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 95 sAdRzye gamanaprayojyatvajJAnaM sarvAnubhavasiddhaM na nirvahet / mama tu gamane gajagamanasAdRzyasya zAbdabodhaviSayatayA zAbdabodhakAla eva tadbodhAvazyakatvAntAnnAnupapattiriti cet / ucyate-tatrApi zAbdabodhAccaturthakSaNa eva sAdRzye gamanaprayojyatvajJAnAbhyupagame kSativirahAt / kiMca 'gaja iva gacchati' ityetadvAkyajanyazAbdabodhAt 'puruSo gajasadRzo na vA' iti saMzayanivRttiranubhavasiddhA, 'gajasadRzo na' iti jJAne satyetacchAbdabodhAnudayazca / etacchAbdabodhe sati 'gajasadRzo na' iti buddhayanutpattizceti nirvivAdam / tvanmate ca gamane gajagamanasAdRzyabodhe'pi puruSa gajasAdRzyasyaitadaviSayatvAtsarvamidaM durghaTam / mama tu puruSe gajasAdRzyasyaitadviSayatayA nAnupapattiH / na ca-dharmasAdRzyena dharmisAdRzyasiddhayA kSaNavilambakalpanAdadoSaH-iti vAcyam / 'gajasadRzo na' iti bAdhajJAnasattve etajanyazAbdabodhApattestathApyavAraNAt / na ca tvanmate'pi 'gamanaM na gajagamanagryA pratibandhAna tathAvidhamAnasaM bhavitumarhati, taduttarakSaNe'pyanumityaiva virodhajJAna vidhayA pratibandhAna tatsaMbhava iti bhAvaH / nanu tAdRzasthale gamane gajagamanasAdRzyaM mA pratIyatAmityata Aha -sarvAnubhAveti / 'gaja iva gacchati' ityetadvAkyArthabodhAnantaraM gamane gajagamanasAdRzyagraha niyamAdityarthaH // mama tviti / tatra 'zAbdaM jAyatAm' itIcchAvazAd 'gaja iva gacchati' ityetadvAkyAt zAbdabodha utpadyamAne tasya gajagamanasadRzagamanAnukUlakRtimAnityAkArakatvasya mayA khIkArAt, gamane gajagamanasAdRzyagrahasiddheH, tvayA tu zAbdabodhasya 'gajasadRzo gamanAnukUlakRtimAn' ityAkArakatvasyAbhyupagamAdicchAbalAcchAbde jAte'pigamane gajagamanasAdRzyasya tadaviSayatvAna tatpratItinirvAha iti bhAvaH / samAdhisaukaryAdAhaucyata iti / bhukssnnvilmbklpnpryuktaapritossaadaah-kiNceti| durghttmiti| gamane gajagamanasAdRzyagrahe'pi puruSe zAbdabodhasya gajasAdRzyaviSayakatvavirahAt gajasAdRzyAbhAvaprakArakasaMzayaM pratyavirodhitvAt , 'gajasadRzo na puruSaH' iti bAdhajJAnapratibadhyatvAnupapatteH, tAdRzajJAnaM prati pratibandhakatvasyApyasaMbhavAt , grAhyAbhAvAnavagAhanAt / adoSa iti / saMzayanivRttyanupapatyApi rUpadoSAbhAva ityarthaH / zAbdabodhottarabhAvinA puruSavizeSyakagajasAdRzyaprakArajJAnena tannivRttyAdinirvAhAt / tathApIti / 'gajasadRzo na puruSaH' iti jJAnasya 'gajagamanarasadRzagamAnAnukUlakRtimAn' ityetAdRzabodhAvirodhitvAt, viSayabhedAt / evaM ca saMzayanivRttyAdirUpakAryasya zAbdottarajJAnena kSaNavilamba 1. 'virodhisAmagrIvidhayAnumitisAmaghyA prati' kha.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 kAvyamAlA / sadRzam' iti jJAne satyapi uktazAbdabodhApattistulyA - iti vAcyam / mama zAbdabodhAtpUrvaM gajasadRza iti yogyatAjJAnasattAyA AvazyakatvAt, tatsattve ca tadgamanasAdRzyabodhasyApi sAmagrIsattvenAvazyakatayA 'gajagamanasadRzam' iti bodhasya pUrvamaniyamAt tadbodhe'pi bAdhakAbhAvAt / 'na gajagamanasadRzam' iti jJAne sati ca gajasAdRzyajJAnarUpayogyatAjJAnAbhAvAdeva tadanutpatteH / na ca mamApi 'gajagamanasadRzam' iti yogyatAjJAne kalpayitvA kathaMcitparihArasaMbhave'pi 'gajasadRzo na' iti jJAnasattve 'gaja iva gacchati' ityetadvAkyajanyazAbdabodhAnutpattyanubhavo na samAdhAtuM zakyaH / na ca -- atrApi tAdRzajJAnottaram 'etadgamanaM na gajagamanasadRzam iti jJAnenaivoktazAbdabodha pratibandhaH saMbhavati' iti vAcyam / gajasadRzo neti jJAnottarameva tadApatteranivAraNAt / na ca tAdRzabAdhadhIsattve 'gaja iva gacchati' ityetadvAkyArthabodhapratibandho'siddha eveti vAcyam / anubhavApalApe upekSaNIyatApatteH / vakSyamANarItyA mayA tvadabhimatabAdhadhIkAle'pi zAbdAnutpattyanubhavasya rakSaNAt / tadarthameva tAM zaGkAmavatArayati - na ceti / puruSagamanavizeSyakagajasAdRzyAbhAvaprakArakajJAnasya puruSavizeSya kagajasAdRzyaprakArakatvadabhimatabodhe pratikUlatvAbhAvAdviSayabhedasAmyAdityarthaH / sAmagrIti / gajasadRza iti jJAnasya etadgamanaM gajagamanasadRzamiti jJAnamAtreNAsaMbhavAt / dharmasAdRzyaM vinA dharmasAha - zyAnupapatterityarthaH / etacca nahItyAdinA sphuTaM purastAt / na ca dharmAntaraprayuktasAmyavivakSAyAM gamanasAdRzyajJAnaM vinApi dharmAntarasAdRzyena gajasadRza iti jJAnaM saMbhavatyeveti vAcyam / tadA tvaduktabAdhadhIsattve'pi 'gajasadRzo gacchati' ityetadvAkyArthabodha iSTApatteH / yadA tu pUrva ' gamanaM na gajagamanasadRzam' iti bAdhabuddhirasti, tadA 'gaja - sadRza:' iti yogyajJAnAnutpattyA tadabhAvaprayukta eva 'gaja iva gacchati' ityetadvAkyArthabodhAbhAvo na tu bAdhabuddhipratibandhakatAprayukta iti na doSaH / evaM ca sati manmate tvaduktabAdhajJAnasya janakajJAnavighaTakatayA 'na gajasadRzam' iti jJAnasya ca grAyAbhAvAvagAhitayA 'gaja iva gacchati' ityetadvAkyArthabodhe pratibandhakatvamupapadyata iti, bAdhadvayakAle'pyuktazAbdabodhAnutpattyanubhavasamarthanam / tvanmate tu zAbdabodhasya 'gajagamana sadRzagamane tyAdirUpatayA tatra 'gajagamanasadRzaM na gamanam' iti bAdhajJAnasya pratibandhakatvasaMbhave'pi 'gajasadRzo na' ityasmaduktabAdhajJAnasya pratibandhakatvAsaMbhavAdanyatarAnubhavavirodha:' iti phalitArthaH / ata eva yathA tvanmate dharmisAdRzyAnupapattyA dharmasAdRzyAnupapattyA dharmisAdRzyabhAnaniyama iti ubhayAnubhavakSArthatayA ' zaGkate - na ceti / evaM ca gajagamanasadRzagamane tyAdizAbdabodhAt / pUrva gajagamanasadRzaM gamanamiti yogya 1. 'rakSArthamA ' ka.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / g2ajasAdRzyajJAnasyApi sattvenoktarItyaiva nAnupapattiH -- iti vAcyam / dharmasAdRzye dharmisAdRzyaniyamAbhAvAt / na hi dharmisAdRzyaM vinA dharmasAha - manupapannam, api tu dharmasAdRzyaM vinA dharmisAdRzyameva, upapAdakasyopapAdyaM vinAnupapattyabhAvAt / anyathopapAdyopapAdakAbhAvavyAghAtApatteH / tathA ca gajasAdRzye tadgamanasAdRzyaM vinAnupapannamiti tasya tadAkSepakatvamucitam, na tu gamanasAdRzyasya gajasAdRzyAkSepakatvam / atazca gajagamanasAdRzyasyaiva mAnasatvakalpanamucitamiti // yadi tu gamanasAdRzyAbhiprAyeNaiva 'gaja iva gacchati' ityAdi prayoga iti zapathaH kriyate, tarhi pratiyogitvAtiriktasaMbandhAvacchinnaprakAratAsaMsargeNa sAdRzyAcayabodhaM prati tAjJAnasyAvazyaM sattvAt, tatsattve ca ' puruSo gajasadRzaH' ityasyApi jJAnasyoktarItyA sattvAtpUrvaM 'puruSo na gajasadRzaH' iti bAdhadhIsattve ca dharmisAdRzyAbhAve dharmasAdRzyasyApyabhAvena 'gajagamanasadRzaM gamanam' iti jJAnAsaMbhavAttvadabhimatabAdhajJAnasya yogyatAjJAnavighaTakatayA gajagamanasadRzaM na gamanamityasmadabhimatabAdhajJAnasya ca grAhyAbhAvAvagAhanavidhayA 'gaja iva gacchati' ityetadvAkyArthabodhaM prati ekasya janakajJAnavighaTakatayA, ekasya ca virodhiviSayakatayeti bAdhadvayasyApi pratibandhakatvasaMbhavAdubhayAnubhavasamarthanaM sughaTamiti bhAvaH / etadvizadayati -- dharmeti / niyamAbhAvAditi / mRganAyikayoH sAmyAbhAve'pi tannetrasAmyAGgIkArAt / nanu dharmasAdRzyaM vinA dharmisAdRzyavat dharmisAdRzyaM vinA dharmasAdRzyamapyanupapannamevetyAzaGkAmapArka tumAha-na hIti / vyAghAteti / upapattivyatirekaprayojakavyatirekapratiyogI hyupapAdakaH, tadvyatirekaprayojyavyatirekapratiyogI copapAdyaH, taduktaM nyAyakusumAJjalAvAcArya caraNai: - ' aniyamyasya nAyuktirnA niyantopapAdaka: / ' iti parasparasya parasparopapAdyatve caitadanupapannam / nahi pInatvena rAtribhoja - namiva rAtribhojanena pInatvamapi kalpata iti bhAvaH / tatazca 'gajasadRzo na' iti jJAnasya janakajJAnavighaTakatvavidhayA gamanasadRzagamanetyAdibodhaM prati pratibandhakatvaM na saMbhavatIti tvanmate'nyatarAnubhavavirodhaH / mayAnubhavadvayasyaivoktavidhayA samarthitatvAditi phlitaarthH|| evaM 'gaja iva gacchati' ityetadvAkyAdgajasAdRzyagajagamanasAdRzyobhayapratItyupapAdanAnu* rodhAdapi sAdRzyasya kartaryevAnvayo yukta ityAha- ata iti / 'gajasadRzo gacchati' iti zAbdabodhAbhyupagame gajasAdRzyazAbde gajagamanasAdRzyasya ca tadAkSepeNopapattyA 1. 'bodhatvAvacchinnaM' kha. 1. ' dUSayati' ka. 13
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 kAvyamAlA / tadanuyogyupasthApakamadajanyopasthititvena hetutvamiti kAryakAraNabhAve padaM zabdamAnaM bodhyam / ato dhAtorapi saMgrahaH / evaM ca gamanasya sAdRzyAzrayatayA dhAtvarthe'pi tatra sAdRzyAnvayaH / tathApi 'aravindamiva bhAti' ityAdau jJAne sAdRzyAnvayo'nucita eveti dik / pratItidvayasamarthanam / tvanmate tu gajagamanetyAdizAbdasvIkArAt gajasAdRzyapratItisamarthanaM na saMbhavatIti bhAvaH // nanu mAbhUdAkSepeNa gajasAdRzyasiddhiH, mAnasAdeva tadhasaMbhavAt / satyam, tathApi niyatA pratItirna syAdityatra tAtparyam // shbdmaatrmiti| tathA ca, pUrva padeti nAmaivAnumatamityarthaH // anucita eveti / uktasthale jJAnasyopameyatvAbhAvAditi bhAvaH / idaM cAbhyupeyoktam / vastutaH pUrvoktakAryakAraNAbhAvAnurodhena sAdRzyasya dhAtvarthAnvayo'nucita eveti tAtparyam // nanu gajapadasya gajagamanalakSaNayA 'gajagamanasadRzagamanAnukUlakRtimAn' iti bodhavAdinAmastu nAmedaM dUSaNam / gajasAdRzyaprayojakagamanetyAdibodhavAdinAM sAdRzyaprayojakatvasaMbandhena gamanAnvayamUrIkurvatAM rasagaGgAdharakRtAM kiM dUSaNamabhihitaM teSAM gajasAdRzyabodhasya nirvAhAditi cet / ucyate-ekaM tAvaduktameva dhAtvarthe sAdRzyasyAnvayAnupapattirUpam / paraM ca gajasAdRzyagajagamanAnyatarazAbdabodhasyAnupapattirUpaM tat / tanmate gajasAdRzyaprayojakatvasyaiva zAbdabodhaviSayatvAt / anyadapi pUrvoktasaMzayanivRttyanupapattyAdikamatrApyavadheyam / nayuktavAkyArthabodhAd 'gajasadRzo na vA' iti saMzayanivRttiH saMbhavati, gajasAdRzyasya tvadrItyA puruSavizeSaNatvAnavamAt / 'gajasadRzena' iti bAdhajJAnasya etadvAkyArthabodhapratibandhakatvaM ca na syAt / etadrAhyAvirodhiviSayakatvavirahAt, evaM uktazAbdabodhAt gajasadRzo neti buddhiM prati bAdho'pi na syAt iti spaSTameva // kiMca 'mRgo na bhImaH kucaro giriSThAH parAvata AjaganthAparasyAH / mukaM saMzAya pavimindratigmaM vi zatrUn tALi vimRdho nudakha // ' iti vAjasaneyake mantraH paThyate / atra siMhena indra upamIyate, nazabdasya vede upapadavadupasargArthakatvAt 'neti pratiSedhArthIyo bhASAyAmubhayamanvadhyAyam' iti niruktakRtAbhidhAnAt / anvadhyAyaM vede tu ubhayaM niSedhArthakatvaM sAdRzyArthakatvaM cetyarthaH / kucaraH pRthivIsaMcaraNAt / yadvA kvAyaM na caratIti kucaraH devatAyAH prabhAvAtizayena sarvatra mAnatvAt / siMhasyApi svavIryAhaMkAreNa tathAtvAt / girau parvate tiSThatIti giriSThaH / parAvata iti dUranAma chAndasam / Ajagantha Agacchasi / mRkaM prasaraNazIlam / tigmaM tIkSNam / paviM vajram / saMzAya samyak nizAtIkRtya zatrUn vitALi mAraya / vItyupasargasya tALIti kriyayAnvayaH / 'vyavahitazca' iti chAndasasUtreNa tathAbhyanujJAnAt / evaM mRgo vinudakhetyatrApi / atra tAvanniruterbhagavatA maharSiNA yAskena vedabhASyakArAdibhizcAbhiyuktairmImAdivizeSaNAnAM indra
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| . spaSTArtha kIdRzasya padasya yoge zrautI kIdRzasya cArthItyAha syAdivaryathAdiyoge vatAvivapadArthe ca sA zrautI // 9 // tulyAdikapadayoge vatau tadarthe'pi cArthI saa| - ivazabdasya yathAzabdasya AdizabdAdvAzabdAdInAm / 'tatra tasyeva' ityanena SaSThIsamarthAtsaptamIsamarthAcca ivArthe vihitasya vatipratyayasya copAdAne zrautI / tulyasadRzAdipadayoge tulyArthavihitavatiyoge cArthItyarthaH // upamAnArthakAH proktA daNDinA kAvyAdarze 'ivavadvA yathAzabdo samAnanibhasaMnibhAH / tulyasaMkAzanIkAzaprakAzapratirUpakAH // pratipakSapratidvandvipratyanIkavirodhinaH / saksadRzasaMvAdisajAtIyAnuvAdinaH / / pratibimbapraticchandasarUpasamasaprabhAH / salakSaNasadRkSAbhAH sapakSopamitopamAH // kalpadezIyadezyAdi prakhyapratinidhI api / savarNatulitau zabdau ye vAnyUnArthavAcinaH // samAsazca bahuvrIhiH zazAGkavadanAdiSu / spardhate jayati dveSTi druhyati pratigarjati // AkrozatyavajAnAti kadarthayati nindati / viDambayati saMrundhe hasatIrNyatyasUyati // siMhobhayAnvito'rtho vyAkhyAtaH / atra bhImAdibhirdharmeH 'siMhasadRzastvamAgacchasi' iti bodhe sAdRzyasya cendra evAnvayo'vagamyate / tvadrItyA tu siMhasAdRzyaprayojakagamanetyAdibodhasvIkAre kucarAdipadAnAM siMhAnvitArthaparatvoktiranupapannA syAt / atastatropameya eva tadanvayakalpanasyAvazyakatayAnyatrApi tathaiva yuktam / vaiSamye bIjAbhAvAt / ityA. dikaM sphorayannAha-digiti // itIvAdyarthabodhaprakaraNam // yathAzabdasyeti / 'syAdivayathAdiyoge' iti kArikApAThAbhiprAyeNa 'ivapadAdi' iti pAThe tu yathAzabdo'pyAdipadasaMgrAhyaH / vAzabdAdInAmityAdipadAdvakArAdisaMgrahaH / ivArthavate: svarU1. 'padAdi' ka-kha. 2-3. 'prayoge' kha. /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 kaavymaalaa| tasya puSNAti saubhAgyaM tasya kAnti vilumpati / tena sArdha vigRhNAti tulAM tenAdhirohati // tatpadavyAM padaM dhatte tasya kakSA vigAhate / bandhuzcauraH suhRdvAdI kalpaH prakhyaH samaprabhaH // dezIyadezyahRdyAmasodarAdyA ivArthakAH / ' 'va vA yathA tathaivaivam' ityamare vazabdo'pIvArthaH / 'zAtravaM va papuryazaH' iti kAlidAsaH / 'kAdambakhaNDitadalAni va paGkajAni' iti pUrvaprayogaH / atra nipAtasaMjJA ivAdayaH / vaditi ivArthe tulyArthe ca vatipratyayaH / kalpadezIyadezyAstaddhitapratyayAH / te ca yadyapi 'ISadasamAptau' ityAdisUtreNa vihitAstathApi tulyArthA eva / ISadasamApterapi sAdRzye paryavasAnAt / taduktaM kaiyaTena--'guDa iva ISadarthasamAptA drAkSA guDakalpAH, yadyapyatropamAnagrahaNaM nopAttaM tathApi sAmarthyAdupamAnopameyabhAvaH' iti / 'vAcyaliGgAH samastulyaH sadRkSaH sadRzaH sadRk / sAdhAraNaH samAnazca syuruttarapade tvamI // nibhasaMkAzanIkAzapratIkAzopamAdayaH / ' ityamaraH / tatra pratyayAnAmupamAnottarameva prayogaH / tasyaiva tatprakRti peNaivopAdAnAt / pratyayA iti / svAtantryeNa sadRzAdizabdavat prayogavAraNArtham / teSAM sAdRzyArthatvAbhAvamAzaGkate-te ca yadyapIti / 'ISadasamAptau kalpabdezyadezIyaraH' iti sUtreNetyarthaH / sAmarthyAditi / ISadasamAptatvena kiMcidvailakSaNyalAbhAttena cAtyantasAmyasya lAbha iti kaiyaTasyAzayaH / sAdRzyArthakatvAbhAvazaGkAM madhya eva samAdhAya pratyayatvakathanaprayojanamAha-tatreti / pratyayAnAmiti / vatipratyayakalpabAdipratyayAnAmityarthaH / yadyapi vatipratyayo'pi taddhitasaMjJa eva tathApi tasyAvyayasaMjJAyA api sattvAtkalpAdibhyo bahiSkRtya ivAdInAM kalpabAdInAM ca madhye pradAnAt / ivAdivadavyayatvaM kalpabAdivattaddhitatvaM cAyAsyatIti lAghavArtha pRthagabhidhAnam / samAdi. padAnAM 'candreNa samam' iti vAkyena, 'candrasamam' iti samAsena ca, prayogAnibhA.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 101 tvAt / nibhAdInAM tu nityasamAsaviSayatvAt 'candreNa samaM candreNa nibham' ityAdirItyA vigrahaH kAryaH / taduktaM kSIrasvAminA-'uttarapade ityuktezcandreNa nibhamiti na bhavati' iti / vairivAcakAH suhRvAcakAzca sAhazyArthA jJeyAH / zazAGkavadanetyatra 'saptamyupamAnapUrvapado bahuvrIhiH' iti samAsaH / pratibimbaH spardhata ityAdayaH sAdRzyAkSepakA jJeyAH / tatra vAkye zrautI yathA 'itIdRzairnaiSadhasUnRtAmRtairvidarbhajanmA bhRzamullalAsa / RtoradhizrIH zizirAnujanmanaH pikakharairdUravikasvarairyathA // ' atra vasantazrIrupamAnam / bhaimyupameyA / yathetyupamAvAci / ullalAseti sAdhAraNadharmaH / na caiSAM kasyApi samAsa iti vaakygaa|| yattu prAcInaiH vAkyagAyAM yathAzabda evodAhRtaH / tanna / ivenApi samAsasya nityatvAbhAvAt / anyathA 'udvAhuriva vAmanaH' ityAdyanupapatteH / 'jImUtasyeva bhavati pratIkam' ityatra zAkhAntare samAsena, zAkhAntare cAsamAsena padakAraiH pAThAca tatra nirNItatvAditi bodhyam / dAvapi tathA bhramo mAbhUdityabhiprAyeNAha-nibhAdInAM tviti / vigraha iti / 'avigraho'svapadavigraho vA nityasamAsaH' iti siddhAntAt / avigraha iti tasya vigraheNa vivaraNameva na kAryamityarthaH / asvapadeti / samAsAntargatakhapadena vigraho na kartavyaH, kiMtu tadarthakapadAntareNetyarthaH / tadAha-candreNa nibhamiti na bhavatIti / samAsaM vinA kevalanibhapadasyAsAdhutvena prayogAnarhatvAdityarthaH / 'adazramiti vibhrALi' ityanuvAke sUryastutiriti tadviSayakaratyaGgatvAdatropamAyA alaMkAraka. tvam / vItyasya adazramityatrAnvayaH / 'chandasi pare'pi vyavahitAzca' iti sUtrAtketavaH pradhAnabhUtA asya sUryasya razmayaH kiraNA janeSu vizeSeNa dRzyante jvalanto'naya ivetyarthaH / atra bhrAjanam , prakAzArthatayA sAmAnyadharmaH / prAcInairiti / 'ivena saha nityasamAsavidhAnAt tatprayoge upamAyA vAkyagatatvodAharaNavirodhAditi teSAmAzayaH / anyatheti / 'vAmana iva' ityevameva prayogApatteH / jImUtasyeveti / 'jImUtasyeva bhavati pratIkaM yadvarmI yAti samudAmupasthe / anAviddhayA tanvA jaya tvaM sattvA varmaNo . mahimA pipartu // ' iti mantraH / varmI kavacI samadAM zatrUNAM upasthe saMnidhAne yadA yAti gacchati tadA tasya varmiNo jImUtasya meghasyeva pratIkamaGgaM bhavati / nIlamegha iva 1. 'saptamyupamAnapUrvapadasyottarapadalopazca' iti hi vArtikam,
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 vAkye ArthI yathA mama - 'jaladodarAdadItA bhAmini saudAminIlekhA / nIlanicolAdAvirbhUtA kAntizca te samA ramyA // ' kAvyamAlA | atra samaprayogAdArthI / samAse zrautI yathA 'AvirbhavantI prathamaM priyAyAH socchrAsamantaHkaraNaM karoti / -------------- saha samAsaH / saMtApadagdhasya zikhaNDiyUno vRSTeH purastAdaciraprabheva // ' atra iyaM hIti pUrvazeSAtkAmandakI upameyA / aciraprabhavetyatra ivena ArthI yathA mama - 'tInAM do bahu viSadayantI daza dizo harantI saMtApAnupagatavatI sparzaviSayam / prayAtA svacchandaM dRzamadhi sudhAdIdhitikalA samAneyaM keSAM na harati manaste tanulatA // ' atra samAnapadaprayogAttasya samAsAntargatatvAcca / taddhite zrautI yathA mama - 'sukumAratvamaruNatA dRzorvazIkArakAraNatvaM ca / bhAtIha mattakAzini pANiyuge tAmarasavatte // ' atra ivArthe saptamyarthe vatiH / dRzyate ityarthaH / anAviddhayA vairipraharaNairakSatayA tanvA dehena tvaM jaya zatrUn, sa prasiddho varmaNaH kavacasya mahinA zastrakSatapratibandhakatvarUpastvAM pipartu pAlayatu / parazastrebhya ityarthaH / samAseneti / jImUtasya iveti padadvayAnavacchedenetyarthaH / asamAseneti / pRthak padadvayapAThAdityarthaH / samAsasya nityatve tu pRthak padadvayapATho na syAt / samAse pUrvapade pRthagavagrahAkaraNAt / avAntarapadasaMjJAnekatve taduttarakAla - prakRtikAmeva padasaMjJAmAdAyAvagrahaH kriyate iti vaidika saMpradAyAt / etadabhiprAyeNaiva 'grISmacaNDakara maNDala bhISmajvAlasaMsaraNatApita mUrteH / prAvRSeNya iva vAridharo me vedanAM haratu vRSNivareNyaH // ' iti vAkyagatapUrNopamAyAM rasagaGgAdhare'pyudAhRtatvAditi bhAvaH // 1. 'tatrArthI' kha.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 __ alaMkArakaustubhaH / SaSThayarthe tatraiva yathA... 'pratyagrameghavadiyaM kezakalApasya te chAyA / saMtApitajananayanA tirayati saMtApasaMtAnAm // ' meghasyeveti vatiH / vede'pi yathA-- 'priyamedhavadatrivajjAtavedovirUpavat / aGgirasanmahIvRttapraskaNvasya zrudhIvaham // ' priyamedhasyeveti vatiH / eteSAmRSINAmAhvAnaM yathA tvayA zrutaM tathA praskaNvasya muneH zRNu ityarthaH / ArthI yathA 'unnatimAnatikaThinaH samuditanakSatramAlo'yam / - bAle payodharastava kanakAcalavadvarIvati // ' iha tulyArthe vatiH / tadevaM SaDDidhA pUrNA vyAkhyAtA // atredaM zaGkayate / citrakAvyamiha nirUpyam / tacca vyaGgayarahitatve sati / yaduktam- . 'zabdacitraM vAcyacitramavyaGgyaM tvavaraM smRtam / ' iti / asti codAhRteSu sarvatra vyaGgayamiti / atrAhu:- rasAdirUpaM vyaGgayaM sarvatrAstIti tasyAvarz2anIyasaMnidhitayA tadanAdareNaivopamAdaya u 'yathaiteSAmRSINAmevaM praskaNvasya zaNubAnam' iti niruktamAzrityArthamAha-priyamedhAdInAmiti / Adipadena atrivirUpAGgiraHsaMjJakAnAM munInAM grahaNam / aGgirakhadityatra aGgirovaditi vktvye| 'ayasmayAdIni chandasi' iti bhasaMjJatvAdrutvAdyabhAvaH / jAtaveda ityagnisaMbuddhiH / praskaNvo nAmaka eva putra RSivizeSaH / 'praskaNvaharizcandrAvRSI' iti nipAtaH / atrAgniviSayakapraskaNvaniSTaratyAkhyabhAvotkarSatayA upamAyA alaMkAratvam / nakSatreti / 'saiva nakSatramAlA syAtsaptaviMzatimauktikaiH' ityamaraH / nakSatramAlA muktAvalIvizeSaH / merupakSe samuditA nakSatrANAM tArakANAM mAlA patiryatretyarthaH // yaduktamiti / kAvyaprakAzakRteti zeSaH / rasAdIti / Adipadena bhAvarasAbhAsabhAvAbhAsabhAvodayabhAvasaMdhibhAvazabalatvAnAM saMgrahaH / sarvatreti / tadabhAve camatkAraviraheNa kAvyatvAnupapatterityarthaH / tadanAdareti / rasAdirUpavyaGgaya. rAhityaM na vivakSitam , kiMtu tadatiriktavyaGgayarAhityamevetyarthaH / nanu rasAyatirikta.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| dAhriyante / vyaGgyabodhanAnna tatra camatkAraH, kiM tu vAcyavaicitryAdeveti // kecittu-tAtparyaviSayavyaGgayarAhityameva citratvam / taduktam 'rasabhAvAdiviSayavivakSAvirahe sati / alaMkAranibandho yaH sa citraviSayo mataH // ' ityAhuH // atha luptA nirUpyate anyatamasya caturNA virahe luptAM vadantyAptAH // 10 // caturNAmupamAnopameyavAcakadharmANAmanyatamasyAprayoge luptA / sA ca tridhA saMbhavati / ekalope dvilope trilope cetyarthaH / tatra vizeSamAha anyatamasya ca lope vAcakadharmopamAnAnAm / dharmAJjakayoraJjakasamayoH samadharmayoH samAnyeSAm // 11 // atra pUrvArdhe ekaluptAyAstrayo bhedAH / vAcakalope dharmalope upamAnalope cetyarthaH / uttarArdhe SaSThayantatraye lope ityasyAnuSaGgaH / sAmAnyadharmavAcakayoH, vAcakopameyayoH, dharmopamAnayozca lopAvilopAtridhetyarthaH / samAnyeSAm upamAnabhinnAnAM trayANAmupameyadharmavAcakAnAM lope trilopA ekavidhetyarthaH / samAnyeSAmityatra samapadaM sAdRzyapratiyogiparam / pratyekametadbhedAnAha dharmalupzrautyArthI vRttau vAkye ca taddhite khaarthii| asyArthaH-vAkye samAse ca zrautyArthIbhedena catvAraH, taddhite tvAyeM veti dharmaluptAyAH paJca bhedAH / nanu taddhite dharmaluptA zrautI kuto nocyate mapi vyaGgyaM tatrAstyevetyata Aha-vyaGgayeti / tathA ca rasAdyatiriktacamatkArajanakavyaGgayarAhityameva citratvamiti bhAvaH / evametanmate rasAdInAM citratvaprayojakAbhAvapratiyogitAbahirbhAva uktaH / saMprati rasAdInAmapi viziSTAbhAvaM citrasthale ye samAnayanti, tanmatamAha-kecittviti / tAtparyeti / tathA ca tatra rasAdirUpavyagayarAhityAbhAve'pi rasAdivyaGgayatAtparyaviSayIbhUtavyaGgayarAhityamastyeveti bhAvaH / taduktamiti / dhvanikRteti zeSaH // SaSThayatheti / tatprakArakabodhaM prati nAmajanyopa
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| . 105 iti cet, na / 'tatra tasyeva' iti sUtreNa vihitasya vateH prayoge hi zrautI saMbhavati / na ca dharmalopaH saMbhavati / upameye upamAnasaMbandhabodhakasya tasya sAdhAraNadharmaprayogaM vinAnupapatteH / na hi 'mathurAyAmiva sunne' iti saMbhavati / saptamyarthAdyananvayApatteH / kiM tu mathurAvatsughne ityeva / tasmAt SaSThayarthasaMbandhavizeSaNasya saptamyarthAdhAratvavizeSaNasya sAdhAraNadharmarUpasya prayogaM vinA ivArthavaterasaMbhavAnna taddhite zrautI dharmaluptA / nanu mA bhUdivArthakavatiyoge dharmaluptA zrautI, tathApi ivArthakataddhitAntare sA durvArA / tathA hi / 'ive pratikRtau' ityadhikAre 'kuzAgrAcchaH' iti sUtreNa kuzAgramiva kuzAgrIyA buddhirityatra chapratyayavidhAnena etAdRzasthale tatsaMbhavAditi cet / atrAhuH-'ive pratikRtau' ityadhikAre vihitAH pratyayAstulyArthA eva / 'kuzAgratulyA buddhiH' ityabhedAnvayadarzanAt tasya sAdRzyamAtrArthatve tadvatparatvAbhAvenopameyasAmAnAdhikaraNyAsaMbhavAt / na ca-ivArthe tadvidhAnavirodhaprasaGgaH-iti vAcyam / sAdRzye vidhAnamapi sadRze paryavasyatItyabhiprAyeNa sUtre ivArthe tadvidhAnena tadavirodhAditi / atha sAhazyAdipadaprayoge zrautyArthI vA yathA / _ 'parasparAkSisAdRzyamadUrojjhitavartmasu / __ mRgadvandveSu pazyantau syandanAbaddhadRSTiSu // ' ityAdAviti cet / atra diikssitaaH| zrautyeveyam / SyaJpratyayaprakRti sthitehetutvakalpanAt / saptamyartheti / yadyapi naiyAyikamate vRttitvameva saptamyartho na tu AdhAratvaM 'bhUtalavRttirghaTa' iti bodhasya tairabhyupagamAt, tathApi prAcInamatAbhiprAyeNedam / adhikaraNatvasya saptamyarthasya nirUpakatvasaMbandhena ghaTAdAvanvayasya tairaGgIkArAt / navyamate AdhAratvamityeva vyAkhyeyam / ubhayathApi sAmAnyadharmaprayogAvazyakatve tAtparyam / ive pratikRtAviti / tathA ca tasya ivArthavihitatvena tAdRzavatipratyayavatprayoge upamA zrautI syAdityarthaH / etAdRzeti / 'zilA iva' shileym| 'dadhizilAyA' iti DhapratyayaH / dRDhamityarthaH / puNDarIkamiva pauNDarIkaM mukhaM ityatrApItyarthaH / vatrApi kaThinatvaramyatvAdidharmaprayogaviraheNa taddhite zrautI dharmaluptA syAdityarthaH / ta. dvatparatvAbhAveneti / nipAtAtiriktanAmArthatvena bhedenAnvayAsaMbhavAdityarthaH / paryavasyatIti / dharmArthakazabdasya vivakSate dharmiparatvAdityarthaH // ivAdIti / i. 14
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA | 106 bhUtena sadRzazabdena sAdRzyavadabhiyAne'pi bhAvapratyayasya prakRtyarthatAvacchedakazaktatayA taduktasAdRzyasyaiva vAkyArthAnvayitvAdityAhuH / nyAyapazcAnanAdayastu / yatpadArthavizeSaNasyopamAnatvaniyamastatraiva zrautI / ivAdivizeSaNIbhUtasya candrAderupamAnatvaniyamAt / sAdRzyAdipadavizeSaNasya ca nopamAnatvaniyamaH / candrasAdRzyamityAdau tathAtve'pi candramukhayoH sAdRzyamityAdau vyabhicArAt -- ityAhuH // tasmAddharmaluptA - yAH paJca bhedAH sthitAH / - atra dIkSitAH - dvirbhAve'pi dharmaluptA dRzyate / yathA paTupaTuriti / 'prakAre guNavacanasya' iti sUtreNa sAdRzye dvirbhAvavidhAnAt paTusadRza ityarthaH / vastuto'paTAvayaM prayogaH / na ceyaM vAkyagA / 'karmadhArayavaduttareSu' iti sUtreNa tatraikapadyavidhAnAt / nApi samAsagA, vAstavasamAsatvAbhAvAditi // tanna / AtidezikasamAsasAdhAraNyenaivAtropamAvibhAgakaraNenAtidezikakarmadhArayavadbhAve'pi samAsagAyAmeva tadantarbhAvasattvAt / ata eva paTupaTurityAdau samAsatvaprayuktAH puMvadbhAvAntodAttatvAdayo'pi sidhyntiiti| kecittu -- vAcakadharmaluptAyAmetadbhedasyAdhikyam, na tu kevaladharmaluptAyAm / na ca atra dvirbhAvasya sAdRzyavAcakasya sattvAnna vAcakalopaH -- iti vAcyam / sAdRzye dyotye dvirbhavata iti darzanAt dvirbhAvasya vAcakatAyA bhASyakaiyaTaviruddhatvAdityAhuH // tanna / dyotakatve'pyubhayaluptatvA vAdyarthetyarthaH / dharmaluptAvibhAgasya nyUnatvamAzaGkate - yattviti / prakAra iti / prakAre sAdRzye vivakSite guNavAcakazabdasya dvirbhAvo bhavatIti sUtrArthaH // vAkyageti / padadvayarUpatvAditi bhAvaH / nanu samAsatvenaikapadye samAsagatadharmaluptAyAmeva tadantarbhAvaH syAdityata Aha-nApIti / paTupaTurityAdAvapIti / paTupaTuH strItyAdAvityarthaH / evaM ca yathA 'samAsasya' ityAdiSu antodAttatvAdividhAyakasUtreSu AtidezikasamAso'pi gRhyate tadvadatrApi mukhyasamAsasyaivagrahaNe bIjAbhAvAdityarthaH // citramImAMsAkAramataM dUSayitvA rasagaGgAdharakAramatamAha -- kecittviti / bhASyakai 1. 'draDhayitvA' ka.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 107 saMbhavAt / anyathA ivAdInAM dyotakatvapakSe candra ivetyAdAvapi luptopamAnatvaprasaGgAt / padAntareNa tAdRzArthabodhe sahakAritvarUpasya dyotakasya sattve tadvAcakatvasya padAntare svIkArasyAvazyakatvAcca / yadIyamekaluptA, yadi vA dviluptA, ubhayathApi samAsamadhye'ntarbhAvAnna doSaH - iti tattvam / tatra vAkye zrautI dharmaluptA / yathA mama - 'Alokya candramasamiva varavarNini tAvakaM vadanam / na bhavanti manasi keSAM vyApArAH paJcabANIyAH // ' atra mukhacandrayorupamAyAM sAdhAraNadharmasyAprayoga eva lopaH / na ca - e - tAdRzasthale sAdhAraNadharmasyevazabdenaivopasthitiriti prAgabhidhAnAtkathametat-- iti vAcyam / tatra dharmatvenaiva dharmopasthitervyavasthApitatvenAhlAdakatvAditattadrUpeNa dharmAnupasthiteranupapattyabhAvAt / ata eva candra iva mukhamityasmAt 'mukhamAhlAdakaM na vA' iti saMzayo na nivartata iti bodhyam / ata eva tattaprakAreNaiva dharmopasthiti vadanto granthasvarasAnabhijJA iti bodhyam / ArthI yathA mama--- 'pratyUSakAlarajanIkaramaNDalena tulyena sundari kapolataladvayena / 1 Teti / vAcakatve saMmate hi dyotye iti vyAkhyAnaM virudhyeteti bhAvaH / dyotakatvapakSa iti / vaiyAkaraNasaMmata iti zeSaH / 'sa vAcako vizeSANAM saMbhavAt dyotako'pi vA' iti vAkyapadIyokteH / sahakAritveti / tAtparyagrAhakavidhayeti zeSaH / tadvAcakatvasyeti / tadbodhakatvasyetyarthaH / tathA ca tatraikapadasya sAdRzye lakSaNAdvirbhAvazca dyotaka ityavazyamAzrayaNIyamityarthaH // atra dIkSitairdharmaluptAdhikyamApAditam / etaistu dviptAdhikyamiti / kAvyaprakAzakAropari dvayorapyayamAkSepastulya evetyabhisaMdhAya ubhayathApi nAdhikyamityAha -- yadIti / tathA ca prAcInakRtavibhAgasya naitadanuktyA nyUnatvamiti bhAvaH // ' labdhAvAdena ciraM suravandI parigrahe nizAcarapatinA / sItA rAkSasavasatiM dRSTiviSagrahaM viSauSadhIva upanItA // ' [iti chAyA / ] viSauSadhIvetyatra pakSe iva padena saha samAsaH / setukAvye bibhISaNaM prati zrIrAmavAkyam / evaM ca yathA sarpagRhe viSauSadhIsaMbandhe teSAmaniSTam, tathA sItAnayanena rAkSasAnAmapi bhaviSyatIti bhAvaH // 1. 'samAse' kha. 2. bodhyamityantaH pATho nopalabhyate kha- pustake. 3. 'tatrArthI' kha.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 kaavymaalaa| unnamratAM sukRtasaMtatimaJjarINAM tvaM vyaJjayasyahaha dhanyatarasya kasya // ' samAse zrautI dharmaluptA yathA'laddhAsAeNa ciraM suravandipariggahe NisAaravaiNA / sIA rakkhasavasaI diTThivisaMgharaM visosahivva upaNIA // ' atra sItAviSauSadhyoH sAdharmyamanupAttamarthagamyam / ArthI yathA'agghAi chivai cumbai Thavei hiaammi jaNiaromaJco / jAAkavolasarisAi pahiu mahuaupphAiM // ' atra jAyAkapolasadRzAnIti samAsaH / sadRzapadaprayogAdArthI / taddhite ArthI dharmaluptA / yathA mama'mukhamamRtadyutikalpaM kapoladezo mukuradezyaH / / tasyA dRzAM vilAsAH kuvalayadaladAmadezIyAH // ' * 'tena tulyam' iti vihitavatiprayoge tu dharmaluptA na saMbhavati / tasya kriyAsAmye vidhAnena kriyArUpasAdhAraNadharmaprayogaM vinAnupapatteH / sAdharmyamiti / svavirodhyaniSTahetutvarUpamityarthaH / na cAtra rAkSasavasatidRSTiviSagRhayorbimbapratibimbabhAvo'pyastIti kathaM dharmalopa iti vAcyam / tasya tatsAdRzyAnupapAdakatvAt // 'Ajighrati spRzati cumbati sthApayati hRdaye janitaromAJcaH / jAyAkapolasadRzAni pathiko madhUkapuSpANi // ' [iti chAyA / ] gAthAkoSe kasyacidvirahAvasthAvarNanam / kriyAsAmya iti // 'tena tulyaM kiyA cedvatiH' iti sUtreNa kriyAniSThatvenaivopameyatvasya bodhanAditi bhAvaH // nanvevaM sarvagrantheSu tulyArthakavatiyoge nAmArthasya upameyatvakathanamasaMgatamayuktaM ca, vatyarthasAdRzyasya kriyAyAmevAnvayasya vAcyatvAt / tathA ca vaiyAkaraNAH-'saMbodhanAntaM kRtvorthAH kArakaM prathamo vatiH / dhAtusaMbandhAdhikAraniSpannamasamastanaJ // ' tathA 'yasya ca bhAvena SaSTI cetyuditaM dvayam / sAdhutvamaSTakasyAsya kriyayaivAvadhAryatAm // ' asyArthaH / saMbodhanAntasya kriyAyAmevAnvayaH / brUhi devadatteti / 'ekativAkyam' iti kAtyAyanoktaH / evaM ca 'samAnavAkye nighAtayuSmadasmadAdezAH' ityekavAkyavihitaH 'tiGkaH tiGaH' iti nighAtaH 1. 'visahara' ka. 2. 'sAdhAraNadharmo'rthagamyaH' kha. .
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 109 siddhyti| taduktaM hariNA-'saMbodhanapadaM yacca takriyAyA vizeSaNam / vrajAni devadattetinighAto'tra tathA sati // ' iti / kRtvorthAnAmapi kriyAyAmeva saMbandhaH / yathA sakRtpacati, dviH pacapti, pazcakRtvaH pacatItyAdi / 'saMkhyAyAH kriyAbhyAM vRttigaNane kRtvasuc" iti vacanena kriyAyoga eva tadanuzAsatAt / evaM kArakasyApi tsyaamevaanvyH| karotIti kArakamityanvarthasaMjJAvijJAnAt / 'tandulaM pacatItyAdau kriyAnvathAbhAve kArakatvAnupapatteH / prathama iti-'tena tulyam' ityanena vihito vatiH pra. tyayaH / tasyApi kriyAyAmevAnvayaH / 'yattulyaM sA kriyA cet' ityavidhAnAt / yathA devadattavatpaThati ityAdau / caitravatsundara ityAdAvapyanuzAsanAnurodhAtsAdhutvArthamadhyAhRtabhavatItyAdikriyAyAmeva tadanvayaH / 'dhAtusaMbandhe pratyayAH' ityadhikRtya videhitAnAM tumunAdInAmapi kriyAyAmeva saMbandhaH / yathA bhoktuM pacatIti / pAtuM jalamityAdau adhyAhRtAnayanayAdipadabodhyAyAmAnayanAdikriyAyAmeva tadanvayaH / asamastano'pi 'na tvaM pacasi' ityAdau kriyAniSedhasyaiva bodhAttatraivAnvayaH / 'ghaTo nAsti' ityAdAvapi ghaTAstitvapratiyogikAbhAvabodhAbhyupagamAt / 'yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam' ityanena vihitA saptamI 'goSu duhyamanAsu gataH' ityAdau tasyA api bhAveneti kriyArthakabhAvapadAnurodhAttatraivAnvayaH // evaM 'SaSTI cAnAdare' iti sUtreNa vihitA SaSThI / rudatirudato vA prAvrAjIdityAdau tasyA api kriyAyAmevAnvayaH / cakAreNa yasya ca bhAveneti pUrvasUtrAnukarSaNAt / AstAmaprakRtamanyat / vatipratyayasya tu nAmArthAnvayaH katham / ata eva 'mahAnasavat' iti. dRSTAntavAkyopAttavatyarthasya pakSIbhUte parvatAdAvapyanvayo'nupapanna eva / ata eva 'vahnimAn bhavitumarhati' iti kriyApadayuktAmeva pratijJAM sAMpradAyikAH kurvnti| yadi tvanuzAsanamapyavadhUya vatyarthasya nAmArthAnvayo'bhyupagamyate tarhi 'puSpebhyaH' ityukta 'spRhayati' ityadhyAhAro'pi na syAt / na ceSTApattiH, tatra sAdhutvArtha tadadhyAhAra Avazyaka iti tvatsiddhAntAt / etadapyuktam / yadi pakSe'pi vatyarthakArakaM vAnaAdiSu / anveti tyajyatAM tarhi caturthyAM spRhi kalpana iti vaiyAkaraNabhUSaNe / ata eva kriyAvizeSaNatvAdvatipratyayasyAsatvavAcakArthAvidhAyakatvenaivAvyayatvasiddhau vateravyayamadhye pATho na kartavya iti bhASyakaiyaTayorvyavasthApitamiti cet / satyam / paryavasAne punastadvatoreva sAdRzyaM phalatItyabhiprAyeNoktagranthAnAM tadavirodhaH sNpaadniiyH| ata eva 'sthAnivadAdezo'nalvidhau,' 'asiddhavadannAt' ityAdau sAdRzyAnvayo nAmArtha eva paryavasitamAdAyaiva pratIyate // vastutastu 'tena tulyam' iti sUtre mahAbhASyakAraiH kriyeti prakRtyarthavizeSaNaM pratyayArthavizeSaNaM veti pakSadvayaM vyAkhyAtam / yena tulyaM sA kriyA cediti sAdRzyapratiyoginaH kriyAtvavivakSAyAM Adyasya sAdRzyAnuyoginaH kriyAtvavivakSAyAM dvitIyasya, pakSasya samullAsAt / tatrAdyapakSe pratyayArthasya sAdRzyAnuyoginaH kriyAtvena vizeSaNaM nAstIti tRtIyAsamarthAt / kriyAvAcino guNatulye pratyayaH syAt / yathA 'putreNa tulyaH sthUlaH' ityAdau / dvitIyapakSe'nusArasya(?) pratiyoginaH kriyAtvavize
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 "kAvyamAlA / athopamAnaluptAmAha-- vAkya samAsobhayagopamAnaluptA I / iti / vAkye samAse copamAnaluptetyarthaH / na tu taddhite'pi vatyAdestaddhitasyopamAnavAcakapadottarameva vidhAnenopamAnAnupAdAne tadasaMbhavAt / nApi zrautIyam / ivAdipadAnAmupamAnAnantaryaniyamenopamAnapadaM vinAnvayAbodhakatvAt / ata ArthI dvividhaiveyam / tatra vAkye yathA - 'saalakaraNaparavIsAmasiriviraaNaM sarasakabassa / dIsai ahava Na subai sarisaM aMsaMsametteNa // ' SaNaM nAstIti tRtIyAsamarthAt kriyAvAcino'pi kriyAtulye pratyayaH syAdityAzaGkaya tulyapadamahimnA prakRtyarthapratyayArthayordvayorapi vizeSaNasiddheH / tathA hi- yadA tAvatkriyayA prakRtyartho vizeSyate tadA pratyayArthasya kriyAtvalAbhaH sAmarthyAt / yadA tu kriyayA pratyayArtho vizeSyate tadA prakRtyarthasya kriyAtvalAbhaH sAmarthyAditi kriyAyA: kriyAsAdRzyAnupapatteriti / tatra pratyayArthavizeSaNapakSe kriyAyA: sAdhya (svabhAva) tvena tasyAM vidhIyamAno vatirasatvabhUtArthAbhidhAyakatvena liGgasaMkhyAnanvayAtsvayameva " yannavyeti tadavyaya"miti liGgasaMkhyAnanvayitvamavyayatvamiti lakSaNayogAdavyayatvaM pratipadyata iti tadarthaM tadguNapATho na kartavyaH / vatinA ca kriyAsAmAnyasyaivAvidhAnAtpacatItyAdikriyAvizeSaprayogaH / prakRtyarthavizeSaNapakSe tu kriyAgrahaNena kriyAvata upalakSaNe kriyAdvArakaM kriyAvataH sAdRzyamAzrayaNIyam, tacca kriyAvAnpratyayArthaH / tato liGgasaMkhyAvadarthAbhidhAyakatvAdavyayatvaM vaterna prApnoti tadartho vateH pATho'vyayamadhye kartavyaH / pAThasAmarthyAcca sattvavAcitve'pyavyayasaMjJeti spaSTaM kaiyaTe // tato dvitIyapakSAbhiprAyeNa tasya nAmArthAnvayoktirityalamiti bahunA / evaM bahucpratyayayoge'pyArthI dharmaluptodAhAryA kalpavAditulyArthakatvAt / yathA - 'indumukhAdbahutRpyaM tava yadguNanti nainaM mRgarUpajAtitanmRgatRSNayaivaM / atyeti mohamahimAna himAMzubimbalakSmIviDambimukhavRttiSu pAzavISu // ' tRNena sadRzaM bahutRNam / 'vibhASA supo bahucpurastAttu iti sAdRzyArtha kabahu pUrvaprayogaH' tadasaMbhavAditi / ' na kevalAprakRtiH prayoktavyA na kevalaH pratyaya:' iti prakRtivinirmuktapratyayamAtrasya prayogAnarhatvAditi bhAvaH / kAvyaprakAzakArokta vicArasaulabhyAya tadudAharaNamevopanyasyati - sajaleti / 'sakalakaraNaparavizrAmazrIviracanaM sara 1. 'lope' ityalaMkAramuktAvalyAm, atra kha- pustake ca pAThaH.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 111 atraiva 'kavassa' ityatra 'kakkasamam' iti, 'sarisaM' ityatra ' ca NUNam' iti pAThe ca samAsageti kAvyaprakAzakRt / nanviyaM kathamupamAnaluptA / candrasya sadRzamityatra candrasyaivopamAnatApratIteH / kAvyasya sadRzamityatrApi kAvyamevopamAnamiti cet / atrAhuH----- kAvyasya sadRzamityasya kAvyapratiyogikasAdRzyAnuyogIti nArthaH kiM tu kAvyaniSThasAdRzyapratiyogItyeva / kAvyasya prakRtatayA tadukarSAyopameyatvasya vivakSitatvAt / athaivaM tadvRttisAdRzyapratiyogino'sattve'nanvayaH syAt / kiM ca bhedagasAdRzyasyAprasiddhatayA kathaM niSedhaH / na cAtra bhedagarbha sAdRzyaM svasmi nneva prasiddhamiti vAcyam / upamodAharaNavirodhAditi cet / na / darzanazravaNAviSayatayotkRSTaguNasyopamAnatvavivakSaNAt / darzanazravaNaviSayasyaivopamAnatvaniSedhAt / ato'trAnupAdAnamAtramupamAnasya vivakSitaM na tu vastuto'pyasattvam / ananvaye tvasattvamevAbhimatamiti / anye tu -- sadRzapadamatropamAne lAkSaNikam / na caivaM tadupAdAnaM nAstIti vAcyam / yAdRzapadenopamAnopAdAne taduttaravartinA ivAdipadenopamAnatvaM bodhyate tAdRzapadenAnupAdAne ityarthAt / na ca sadRzAdipa 1 sakAvyasya / dRzyate athavA na zrUyate sadRzaM aMzAMzamAtreNa // ' [iti cchAyA / ] lAghavAdAha--atraiveti / vakSyamANA paritoSAdAha - kAvyaprakAzakRditi / jayarAmabhaTTAcAryavyAkhyAnena samAdhimAha - atrAhuriti / kathamiti / aprasiddhapratiyogikaniSedhasya nirUpaNAbhAvAdityarthaH / virodhAditi / 'sAdRzyamupamAbhede' iti bhedagarbhasAdRzyasyaiva upamAtvAdityarthaH // mahezvararItyA samAdhimAha - anye tviti / lAkSaNikamiti / sAdRzyAzrayasyaiva tadvAcyatayA sAdRzyapratiyogini lakSaNetyarthaH / yAdRzeti / upamAnatAvacchedakarUpAvacchinnopamAnabodhaketyarthaH / na ca sadRzeti / nahi candra ivetyasmAt yathA sAmyapratItistathA sadRza ivetyasmAt, viziSya upamAnatAvacchedakAnupasthiterityarthaH / tathA copamAnatvAtiriktaprakAreNa tadupasthApakapadaprayoga 1. 'mAnasya' kha.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 kaavymaalaa| denopamAnopAdAne taduttaramivAdeH saMbhavaH / na cAtroktarItyA sadRzapadasyopamAnaparatve sAdRzyabodhakapadAbhAvena dviluptatvaM syAditi vAcyam / sAdRzyapratiyogitvasyopamAnapadArthatayA sadRzapadasyaiva sAdRzyArthakatvAt / na ca sAdRzyapratiyogitArUpasyopamAnatvasya sadRzapadArthatve zrautatvaM syAditi vAcyam / upamAnavizeSyabhUtAyA eva pratiyogitAyA upamAtvAt / prakRte ca padArthatAvacchedakatayA tasyA upamAne vizeSaNatvAt / sadRzapadasyopamAlAkSaNikatvena zrautatvAbhAvAcceti vyAcakhyuH / kAvyapradIpakArastu cintyamevaitadityAha / tasyAyamAzayaH / prakRtatayA kAvyasyaivopameyatvamutkarSAyetyasaMgatam / khaniSThasAdRzyapratiyoginiSedhasyaiva khapratiyogisAdRzyAnuyoginiSedhasyApyutkarSaparyavasAyitvAt / yathA'rakSAMsIti purApi saMzRNumahe vIrastu kastAdRzo yo jAgarti jagatrayI vipadalaMkarmINadorvikramaH / evAtropamAnaprayogo vivakSita iti bhAvaH / padAbhAveneti / sAdRzya vizeSyakabodha. janakapadAbhAvenetyarvaH // sadRzapadasyeti / lakSyalakSatAvacchedakobhayasasAdhAraNasAdRzyArthakatvasatvAdityarthaH / zrautatvamiti / sAdRzyapratiyogitA yatrazabdena budhyate tatraiva zrautItyetanmatavyavasthApanAt / na ceSTApattiH / upamAnaluptAyA ArthatvaniyamasvIkArAdityarthaH / upamAneti / upamAnaniSThavizeSaNatAnirUpitavizeSyatAzAlinyA ityarthaH / prakRte ceti / sAdRzyapratiyogitAzrayasyopamAnapadArthatayA pratiyogitAyAH padArthatAvacchedakatayA upamAnavizeSaNatApannatvAdityarthaH / sarvatrAvarasaM suucynmtaantrmvtaaryti-kaavyprdiipeti| etadabhiprAyavivaraNadvArA tatpUrvAvarasaM vizadayati-tasyAyamiti // upamAnaluptAyA ArthatvaniyamabhaGgabhayena yatropamAnaluptatva miti parairiSTApattirna kartuM zakyate tAdRzodAharaNamAha-rakSAMsIti / anarghyarAghavanATake vidyAdharasya vidyAdharAntaraM pratyuktiH / nanu 'artizrudRzibhyazca' iti vArtikena saMpUrvAt zRNoterakarmatva evAtmanepadasyAnuzAsanAdatra 'saMzRNumahe' ityAtmanepadamanupapatram / 'rakSAMsIti' karmaNa: prayogasattvAt / satyam / pramAda evAyamiti kecit / anye tu kathayadbhayaH ityadhyAhRtya rakSAMsIyasya tatraivAnvayaM kalpayitvA rakSasAM karmatvAvivakSayA 1. 'prakAza' ka. 2. nto vakSyasImahi mari' iti kha.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| . . 113 zazvadvArabhuvi prazastiracanAvarNAyamAnekSaNa zreNIsaMbhRtagotrabhinmayajayastambho yathA rAvaNaH / / atra hi rAvaNasadRzasyAzravaNoktyA yathoktArthalAbhaH / / yathA vA'tvamiva ko'pi parApakRtau kRtI na dadRze na ca manmatha zuzruve / ' ityatra prakRtaH kAmaH / tathA ca 'kAmapratiyogikasAdRzyavAnanyo darzanazravaNaviSayatvAbhAvavAn' iti bodhaH / evaM vede'pi 'indrANImAsu nArISu subhagAmahamazravam / na hyasyA aparAM ca na / ' ityatra 'na cAsyA aparAM samAm' iti niruktakArokteH / indrANI AtmanepadaM samarthayante / na ca tathApi karmaNaH satvAtkathamakarmakatvamiti vAcyam / avivakSitakarmatvasyaivAtrAkarmakatvAt / vastutaH karmAbhAvasya sakarmakeSvasaMbhavAt / taduktam-'dhAtorarthAntare vRtterdhAtvarthenopasaMgrahAt / prasiddharavivakSAtaH karmaNo'karmikA kriyA // ' iti // bhAraM vahatItyatra sakarmakatve'pi, nadI vahatItyatrAkarmakatvam / arthAntare syandarUpe dhAtovRtteH / 'jIvati' ityatra dhAtvarthAntarbhUtakarmatvAt / 'jIva prANadhAraNe' iti karmIbhUtasya prANasya dhAtvarthAntarbhAvAt / prasiddhariti megho varSatItyAdau jalasya tata eva lAbhAt / avivakSeti neha gamyata ityAdau bhAve lakArAt / vastutastu prakRte rakSAsItyasya prathamAntatvasya sarvasaMmatatvAttAni santItivAkyArthasya karmatvaM kalpanIyameva / ataH sAkSAtkarmasaMbandhAbhAvAt vinApyadhyAhAraM AtmanepadaM samarthayituM zakyam / avidyamAnakarmakatvasya tvanmate'pi bAdhAt / azrUyamANakarmakatvasya mamApi satvAditi na ko'pi dossH| 'karmakSamo'laMkamA'NaH' itymrH| tathA ca jagatrayavipadrUpakarmakSaya ityarthaH // yathA zabdaghaTitamuktvA ivazabdaghaTitamAha-tvamiveti / naiSadhe bhaimyAH kAmopA. lambhaH-khamadanadahanAt jvalanAtmanA jvalayituM parirabhya jagati yaH' ityuttarArdham / atrApyupamAnaluptatvasvIkAre tu ivAdipadasattvAt zrautatvaM syAditi bhAvaH / yadvakSyati atha(tra) kathaMcidityAdi / atra 'dadRze' 'zuzruve' ityubhayatra karmAkhyAtasya saviSayakArthadhAtvantaravartitvena lakSaNayA viSayatvamarthaH / tvaM padArthasya kAmasya pratiyo. gitayA ivapadArthe saadRshye'nvyH| tasyAzrayatayA ko'pIti padArthe'nyasmin AkhyAtArthaviSayatvasya pratiyogitayA nAmArthAbhAve tasya vizeSaNatayA anyapadArthe iti padArthAnvayaH iti / naiyAyikamate prathamAntavizeSyakabodhakhIkArAdodhAkAramAha-tathA ceti / vede'pIti / apizabdAt 'na deveSu na yakSeSu tAgU rUpavatI kvacit /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 kaavymaalaa| samAM nAzrauSamityatrApi indrANIpratiyogikasAdRzyAzrayanArIviSayakajJAnAbhAvavAnahamityevArthaH // atha kathaMcittatrApi 'kAmavRttisAdRzyapratiyogyanyo darzanIyaviSayaH' iti bodhaM khIkuryAH / tarhi 'ivAdipadAnAmupamAnapadottarameva prayogaH' iti niyamavyAghAtApattiH / zrautyA apyupamAnaluptAyAH prakRte saMbhavena Aryuveti niyamakSatizca / 'ivAdipadAnAM yaduttaraM prayogaH tasyaivopamAnatAdhIH iti niyamabhaGgazceti dik // ata eva DhuNDo latto mAnuSeSvatha vAnyeSu dRSTapUrvAthavA zrutA // ' iti bhaimIparaM mahAbhAratamavadheyam // kAmavRttIti / tvaMpadArthasya kAmasyAnuyogitAsaMbandhena ivArthe sAdRzye tasya ca pratiyo. gitAsaMbandhena anyasmin iti rItyeti bhAvaH / candra ivetyAdau sAdRzyaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAyAM pratiyogitAyA eva, sAdRzyaniSThavizeSaNatAnirUpitavizeSyatAyAM cAnuyogitAyA eva saMsargatvamiti sarvAnubhavasiddhatvAt / prakRte ca kAmaniSThavizeSaNatAyAM sAdRzyaniSThavizeSyatAnirUpitAyAM Adheyatvasya saMsargatvaM sAdRzyaniSThavizeSaNatAnirUpitAnyaniSThavizeSyatAyAM ca pratiyogitvasyeti tadvirodhAt / anubhavasyApi kharasavAhinastathA virahAtvakalpitaniyamAnurodhena tatkalpane cAtiprasaGgAt ityAdyaparitoSasUcanAya kathaMcidityuktam // nanUpamAnottaramevevAdInAM prayoga iti niyamo nAstyeva, 'udbAhuriva vAmanaH' ityAdau vyabhicArAdatastadbhaGge'pISTApattirevetyata AhazrautyA apIti / yadi tu khaniSThasAdRzyapratiyoginiSedhasyaiva prakRtotkarSahetutvamiti khoktirakSaNamAtranibandhena pUrvokta pratijJAvirodhadoSamapyanAkalayya upamAnaluptAyAH zrautatvamiSTApattyaiva parihartumicchettatrAha-ivAdIti / nanvetatprathamameva dUSitaM 'u. bAhuriva vAmanaH' ityAdau udbAhupadottaramivAdInAM prayoge'pi tadarthasyopamAnatvAbhAvAt iti, tatkathaM punarapyayameva doSa udbhAvyate iti cet, satyam / yathA dUSitArthAbhiprAyamabhyupetya tadaskharasAdupamAnaluptAyAH zrautatvamApAditam / idAnIM tu tatreSTApattimapyAzaGkaya tasyaiva niSkarSaH kathyate / tathA hi-yaduttaramityAdi / yatpadArthaniSThavizeSaNatAnirUpitavizeSyatAzAlikhArthakatvamityarthaH / ivAdipadArthasAdRzyaniSThavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAzAlino'rthasya upamAnatvaniyamAt / nahyatrApi vyabhicAraH udAhurivetyAdI prayogapaurvAparye'pi sAdRzyaniSThavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAzAlinAM vAmanAdipadArthAnAmupamAnatvasya satvAt / na ca tvamivetyAdAveva uktavyabhicArazaGketi bAcyam / pakSIyasya vyabhicArasaMzayasya pramANamAtrocchedakatvena dUSaNatvAbhAvAt / ata eva upamAyAH zrautatvavyavasthApakamidameva tairaGgIkRtam / yadupamAnatvAdiviziSTazAbdabodhaviSayatvamiti ata iSTApattiriyamaniSTApattireveti nAbhyupagantuM nyAyyeti / etena tvamivetyAdinaiSadhazlokasya upamAnaluptopamAnatvena AdhunikacandrAlokavivaraNe kutracidudAharaNaM nirastam / tadetatsarva prakAzayannAha-digiti / nAtropamAneti / mAla 1. 'nto vakSyasImahi mari' kha.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 115. marihasIti vakSyamANe nAtropamAnalopa ityalaMkAraratnAkaraH / etena tatropamAnasyAsattvaM nAbhimatamapi tvaprAptirevetyupamAnalopa eveti taduttararasagaGgAdharadRSaNamapAstam / uktarItestatrAbhidhAnAt / tasmAdetadudAharaNIyam / 'candasarisaM muhaM se sariso amaassa muharaso tissA | sakaaggaharahasAalacuvvaNNaM kassa sarisaM se // ' tIkusumasadRzamityuktau mAlatI kusumasyaivopamAnatvAdityarthaH // eteneti / khapratiyogikasAdRzyAzraya niSedhasyApi khotkarSaparyavasAnamiti vyavasthApanetyarthaH / yadi hi tenAtropamAnasyAsattvamevAbhimatamityupamAnatvamevAtra nAstItyabhiprAyeNopamAnaluptatvAbhAva ityucyate, tadA 'asattvaM nAbhimataM ' 'api tvaprAptireva' iti tadupari doSaH prarohamAsAdayet / tena tu mAlatIkusumasyAtropamAnatvAttasya ca zrUyamANatvAtkathaM upamAnaluptatvamityeva vivakSitam / tatra ca upamAnasya aprAptireva vivakSiteti samAdhAnam bhuktavAntiprAyamevetyarthaH / tadetadAha-uktarIteriti / kalpitaM hi svapratiyogikasAdRzyAzrayaniSedhasyApyutkarSaparyavasAyitvam / upamAnatvena prasiddhe vastuni upameyapratiyogikasAdRzyaniSedhAtmake pratIpavizeSe iti bhAvaH / kiMbahunA tadvRttidharmavizeSasyAnyatra niSedha utkarSa heturiti sarvasiddham / tathA ca zrutAveva 'na tadanyo maghavannAsti mAhendraM bravImi te vAcaH' iti / atra indrAnyasmin sukhajanakatvAbhAvottyA indrastutiprasiddheH // nanvevamastu taduktarItyA prakRtotkarSaparyavasAnam, tathApi kathamatropamAtvaM prakRtAnuyogikasAdRzyasyaiva upamAtvAt iti cet, tavApi kathaM tat / upamAnatAvacchedakarUpAvacchinnapratiyogitAkatvasyApi 'candra iva' ityAdau darzanAt / upameyaniSThavizeSyatA nirUpitavizeSaNatAzAlitvasyApi sAdRzye darzanAt prakRte ca tadabhAvAt // atha darzanamAtre'pi na tadupamAtvaprayojakam / kiMtu prakRtotkarSakatAmAtramiti cet, tulyaM mamApi / tathApi yatsAdRzyapratiyogitAyAM upameyatAvacchedakAvacchinnatvakhAzrayamAtravRttikhAnavacchedakadharmasAmAnAdhikaraNyobhayAbhAvaH sA upameti tvaduktalakSaNasyAtrAvyAptiH / pratiyogitAyA upameyatAvacchedakAvacchinnatvena tadabhAvAditi cet, nUnamadyApi kAmAdInAmupameyatvameveti zraddhAjADyaM na tvayA parityaktam / asmAbhistatropamAnatvasyaivAbhyupagamAt / upameyatAvacchedakAvacchinnatvAbhAvasya pratiyogitAyAM sattvAt / nahi prakRtatvAprakRtatva evopameyatopamAnatAprayojake, kiMtu sAdRzyAnuyogitvapratiyogitve eveti bahusaMmatatvAt / agre yathA sthAnaM vakSyamANatvAccetyalamativistareNa / evaM pUrvoktamudAharaNaM nirasya udAharaNAntaramAha - candeti / 'candrasadRzaM mukhaM tasyAH sadRzo'mRtasya mukharasastasyAH / sakacagraharabhasahaThacumbanaM kasya sadRzamasyAH // [ iti cchAyA / ] atra kasya sadRzamityuktyA tatra vizeSyatApatterityevArtho labhyate iti nAnanvayazaGkA
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| atra sakacagraharabhasahaThacumbanaM kasya sadRzamiti upamAnasyAprayogaH / samAse yathA 'yattulanAmadhirohasi lokottaravarNaparimalodgAraiH / __ kusumakulatilaka campaka na vayaM taM jAtu jAnImaH // ' dvividheyamiti prAcInAnusArAduktam / vastutastu upamAnaluptA taddhite'pi saMbhavati / yathA-'caJcatkaH, bRhatkaH' iti / tathA ca kaiyaTaH-acaJcannapi yazcaJcanniva lakSyate sa caJcatkaH / yathA maNiH syandamAnaprabhavatvAt / abRhannapi bRhanniva prasRtaprabhAvatvAdyo dRzyate sa bRhatkaH' iti / atra hi caJcattvaM bRhattvaM ca dharmaH, maNyAdirupameyaH, kanpratyayazca vAcakaH, paJcatvAdyAzrayasya cAprayogaH / na ca-iyamutprekSA / maNau caJcatvAdyabhAvAt sAdhAraNadharmasyobhayavRttAvevopamAkhIkArAt / tathA ca 'ayaM maNiH caJcatvaprakArakasaMbhAvanAviSayaH' iti vAcyam / AropitenApi caJcatvena sAdhAraNyopapatteH / vAstavavRttitvasya cAlaMkAratAyAmaprayojakatvAt / vastutaHutprekSA tvazakaiva nAsti / tathA hi-'kena prakAreNa caJcaddahatorupasaMkhyAnam' iti vArtikam / 'ive pratikRtau' iti kan ca sAdRzyArtha eva bhvti| anyathA caJcetyAdInAmapyupamAtvamasiddhaM syAt / nApIyamatizayoktiriti vAcyam / maNyAdeH prayogasattvAt / 'AyaHzUlikaH' ityatra Thakpratyayasya kAryA / atropamAnasya kasyeti sAmAnyazabdenaiva nirdezAt / upamAnatAvacchedakarUpAvacchinnopamAnopasthitijanakaprayogAbhAvAdupamAnaluptatvam // paraMtu dharmasyApyaprayogAtkathamupamAnamAtraluptatvamekaluptAyA evAtra prakRtatvAdityaparitoSAt / 'yasya tulAm' iti pAThe vAkyagApi bodhyeti vakSyati-yathA caJcatka iti / kanpratyayavidhAyakavArtikasya agre vakSyamANatvAdatra tadanupanyAsaH // AropitenApIti / ata eva 'tameva bhAntamanubhAti sarvam' ityatra sUryAdInAM brahmAnukArasamarthanAya ayodahanayoH kharUpasAmyAbhAve'pi kriyAsAmyaM bhavatyeva / yadyapi dahana kriyA vahnimAtravRttistathApi vahau kharUpeNa, ayaHpiNDe tvAropeNeti tasyA ubhayavRttitvAtsAmyaM ityupapAditam uttaramImAMsAyAM prathamAdhyAyatRtIyacaraNe vAcaspatyAdiSu // vAstaveti / vAstavapadasya bhAvapradhAnatvamAzritya tadasyAstItyarthe Thak // asiddhaM syAditi / na ceSTApattiH 'taM jagatyabhajanmartyazcazcAcandrakalAdharam' iti citramImAMsAyAmevopamAtvAGgIkArAt / asmAbhistu tadbhedasyAdhikyamAnaM nirAkariSyata ityanyadetaditi bhAvaH / prayogasattvAditi /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 117 ivAdyarthe'nuzAsanAbhAvena krUrAcArAdyupameyaprayogAbhAvena tathAtvasvIkArAt , rAmakaH ityAdInAmapyupamAtvocchedaprasaGgAcca, prakRte prakRtyarthe pratyayavidhAyakenAnuzAsanena sAdRzyArtha eva tadvidhAnAcca / anyathA sarvatrApyanavasthApattAvunmattakalahaH syAditi dik / atha vAcakaluptAmAha __ na vAkyajAJjakaluk / dyotakaluptopamA vAkye taddhite ca na saMbhavati / mukhaM candro ramaNIyamityataH sAdRzyApratIteH / kalpabAdInAM dyotakatayA tatprayoge dyotakalopasyaivAsaMbhavAt / vAkyapadaM taddhitasyApyupalakSaNamityarthaH / ata eva tadbhedavyutpAdanamukhenoktArtha darzayati vRttau karmAdhArakyaci kyaGi syAdvidhA Namuli // 12 // vRttau samAse karmakyaci, AdhArakyaci, kyaGi, karmaNamuli, kartRNamuli ceti SaDDidhetyarthaH / tatra samAse yathA_ 'dIsai vidmaambaM sindUrAruNagaindakumbhacchAam / mandaradhAukalaM kia vAsuimaNDalaNiakkalaM rahabimbam // ' iha vidrumavattAmramiti 'upamAnAni sAmAnyavacanaiH' iti samAsaH / atizayoktau copamAnatAvacchedakarUpeNaiva upameyabodhAbhyupagamena upameyArthakapadAprayogAditi bhAvaH / sAdRzyArtha eveti / yadyapi sAdRzyArthavihitAnAmapyutprekSAparyavasAnaM bhavatyeva, tasyA api sAdRzyopajIvakatvAt / 'kastUrItilakaM lalATaphalake devyA mukhAmbhoruhe rolambanti tamAlabAlamukulottaMsanti mauliM prati / yAH karNe vikacotpalanti kucayoraGke ca kAlAgurusthAsanti prathayantu tAstava zivaM zrIkaNThakaNThatviSaH // ' ityAdau upamAprakramotprekSetyalaMkArasarvakhakArAdibhiraGgIkArAt / tathApyatra saMbhAvanArthatve sAdhakAbhAvAdautsargikasAdRzyaparataiva kalpyata ityabhiprAyaH / idameva sphorayatnAhadigiti / ata eveti / vAkyapadasya taddhitAnupalakSakatve taddhite'pi dyotakaluptAbhedAnvyutpAdayedityarthaH / dvidhetyanena pUrvopakrAntakarmAdhArarUpabhedadvayaM gRhyata iti bhramo mAbhUdityabhiprAyeNa kartRkarmaparatvena vyAcaSTe-kartRNamulItyAdi / 'dRzyate vidrumAtAnaM sindUrAruNagajendrakumbhacchAyam / mandaraghAtukalaM kila vAsukimaNDalavatulaM ravibimbam // ' [iti cchAyA / ] setukAvye sAyaM sUryamaNDalasyottarottaraM raktatvamA1. 'prasaGgAdu' kha. 2. 'vAsuiphaNa' kha.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 kaavymaalaa| upamAvAcakasya samAsAntargatatvAdaprayogaH / atropamAnadharmayoH samAsaH / kacitrayANAmapi / yathA'jitamiha bhuvane tvayA yadasyAH sakhi bakulAvali vallabhAsi jAtA / pariNatabisakANDapANDumugdhastanapariNAhavilAsavaijayantI // ' atra bisakANDamupamAnam , pANDutvaM sAdhAraNadharmaH, stana upameya iti trayANAM samAsaH / yattu 'kokilAlApinI' ityatra kokilavadAlapatItyarthe 'kartaryupamAne' iti sUtreNa Ninipratyaye vAcakaluptAtiriktA / tathA ca citramImAMsAyAM vAcakaluptAzlokaH'yaM pazyandIpadarza sapadi manasijaH kITanAzaM sa naSTaH svAnte yo'ntaHpurIyasyati bhajanakRtaste kumArIyati drAk / mUlastambhAyate yastribhuvanabhavane kokilAlApinI drA gvAmAGke kalpavallIM zlathayati kuvalazyAmalAM tAM bhajAmi // ' ndhavarNanam / gajendraH airAvataH / NiakkalaM vartule dezI // trayANAmapIti / yadyapi trayANAM samAse'pi 'upamAnAni sAmAnyavacanaiH' iti yAvadaMze samAsaH tatraiva dvitIyasamAsapUrvapadabhAge upamA, na tu dvitIyAMze'pi, tathApyupameyasyApyekasamAsAntaH rgatatvamityabhiprAyeNAyaM pRthagupanyasta iti dhyeyam // uktavibhAge citramImAMsodbhAvitaM nyUnatvamAzaGkate-yattviti / dIpadarzamiti karmaNamul / kITanAzamiti kartRNamula / antaHpurIyatItyAdhArakyac / kumArIyatIti karmakyac / stambhAyata iti kyaG / kokilAlApinIti NiniH / kuvalayazyAmaleti samAsaH / evaM ca vAcakaluptAyAM NinipratyayasyApi dIkSitairgaNanAdatra ca tadanukte,natvamiti bhAvaH / upapadamiti upamAnarUpasyopapadasya NinipratyayAntena samAsAditi bhAvaH // yadyapyevaM Namulo'pi pRthagupAdAnamanahe tatrApyupapadasamAsasadbhAvAt / yadi ca tatra samAsasatve'pi tasyopamAnArthakatvAbhAvAt Namula eva sAdRzyArthe vidhAnAcca pRthaggaNanaM sAdRzyArthakatvenaivAtra vibhAgakAraNAdityucyate, tarhi prakRte'pi Ninereva sAdRzyArthe vidhAnaM na tu samAsasyeti Ninirapi pRthageva gaNayitumarha iti tulyam / tathApi anavyayasamAsatvamatra vibhAjakopAdhitayA vivakSitam / Namulantasya cAvyayatvAtpRthagupAdAnamiti rahasyam // 'upamAnAdAcAre' iti sUtraM upamAnAtkarmaNaH subantAdAcAre'rthe kyac syAt / 'kAdambinImiva,' 'saudAmanImiva, ca AcAratItyarthaH / 'calanavAbhramAlA tu budhaiH kAdambinI
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 119 iti, tanna / 'upapadamatiG' iti samAsasya tatrApi sadbhAvena samAsaganenaiva tatkroDIkArAt / vibhAjakatAvacchedakadharmAnavacchinnatva evAdhikyasyodbhAvayitumucitatvAt / na caivaM vatyAdInAmapi taddhitatvAdinA vibhAge nyUnatvApattiriti vAcyam / iSTApatteH / vibhAgasyaicchikatvAt / iyAneva hi vizeSaH / taddhitatve sAkSAdvibhAjakopAdhau vatitvAdayastatra paramparayA vibhAjakAH / vatitvAdinaiva vibhAge tu tayaiva vibhAjakopAdhaya iti / kiM tu samAsatvameva vibhAjakatAvacchedakaM vadatAM kathaM tadavacchinnasthala evAvyAptirudbhAvyata iti navInametadbhavadIyapANDityaM na vidma iti / karmakyaci yathA mama-- 'gharmAgamApagamakAlasamutsukAnAM maNDalI sapadi daNDakabarhiyUnAm / kAdambinIyati tanUM raghunandanasya saudAminIyati mudA janakendrakanyAm // ' atrobhayatra 'upamAnAdAcAre' iti karmaNi kyac / adhikaraNakyaci yathA mama 'bhUdharIyati payodharadvaye candramasyati mukhe tavAsya dRk / vidrumIyati radacchandAntare darpaNIyati kapolamaNDale // ' iha sarvatra 'adhikaraNAcca' ityadhikaraNe kyac / bhUdhare ivAcaratItyA - dirarthaH / atrAcAraH pratyayArthaH / kyaGi yathA'candrazcaNDakarAyate mRdugatirvAto'pi vajrAyate mAlyaM sUcikulAyate malayajAlepaH sphuliGgAyate / "ay'lokaM stimitAyate vidhivazAtprANo'pi bhArAyate ho hanta pramadAviyogasamayaH saMhArakAlAyate // ' - smRtA' iti halAyudhaH / 'taDitsaudAminI vidyut' ityamaraH / ' adhikaraNAcca' itItipUrvasUtrasthavArtikAdityartheH // nanu 'kartuH kyaG salopazca" iti sUtre sakAralopasaMniyogaziSTa: kyaG sakArAntAdeva prAtipadikAtsyAt / tatazca 'caNDakarAyate' ityAdAvakArA 1. 'sthala' kha.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 kAvyamAlA / ___ atra 'kartuH kyaG salopazca' ityanena upamAnAdAcAre kartari kyaG bhavati.upamAnavAcakapadasya sakArAntatve sati sakAralopazcetyarthakena sUtreNa kyaG / atrAcAraH pratyayArthaH / adhyAhRtasyevapadasya ca tadbhinnAvRttitvaM tadttitvaM cArthaH / tathA ca meghabhinnavRttimeghavRttizrIrAmaviSayakAcArAnukUlakatyAzraya ityarthaH / prakRtyarthasyevArthe vRttitve tasya cAcAre pratyayArthe'nvaya iti paryavasitam / na ca tadyuktam / pratyayArthAnanvitasya prakRtyarthasyAnyatrAnvayAsaMbhavAt / pratyayArthe prakRtyarthabhinnasyAnvayavirahAceti cet, na / uktasthale upamAnAditi vacanasAmarthyAt ivArthavizeSaNIbhUtasya prakRtyarthasyA tAtkathaM kyaGittImAmAzaGkAM pariharansUtraM vyAcaSTe-upamAnAditi / pUrvasUtrAdupamAnAdAcAre iti padadvayAnuvRtteH upamAnAdityanantaraM kartuH subantAditi padadvayamadhikaM bodhyam / upamAnavAcaketi / tathA ca vAkyabhedAt, cakArasya ca anvAcayaziTatvAt pratyayaH sarvato'pi bhavati, salopastu sakArAntasthala eveti na doSa ityarthaH / yadyapi kyaGAdayo vaikalpikAH pakSe vAkyasyApi draSTatvAt , tathApi prakRtAnupayogAt vikalpo'tra sUtrArthamadhye nokta iti dhyeyam // bhedAdAviti / meghAderupamAnasya pratiyogitvena bhede nirUpakatvena ca vRttitve anvayAbhyupagamAt // pratyayArtheti / 'prakRtipratyayau svArthe saha brUtaH' iti kAtyAyanoktyA prakRtipratyayAnyatarArthaniSTavizeSyatAprakAratAnyatarasaMbandhena bodhaM prati vizeSyatAsaMbandhena tadanyatarajanyopasthiteH kAraNatvakalpanAt / prakRte ca meghAdiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAsaMbandhena zAbdabodhasya bhedAdAvutpatteH / prakRtipratyayAnyatarajanyopasthitezca tatra vizeSyatAsaMbandhenAbhAvAt / bhedAdInAM ivapadArthatvAbhyupagamAdityarthaH / vRttitvarUpasya ivapadArthasya AcArAnvayamapyutarItyA dUSayati-pratyayArtha iti / pratyayArthaniSThavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAsaMbandhena zAbdabodhaM prati vizeSyatAsaMbandhena prakRtijanyopasthite: kAraNatvakalpanAt / 'caitraH pacati' ityatra kRtezcaitravizeSaNatvena bhAnAt pratyayArthaniSThaprakAratAnirUpi. tavizeSyatAsaMbandhaH kAryatAvacchedakatayA na nivezanIya iti pratyayArthaniSThavizeSyatetyAdikamevoktam / prakRte ca pratyayArthe AcAre vRttitvAderivArthasyAnvayAt / vRttitve pratyayArthaniSThavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAsaMbandhena zAbdatvarUpakAryatAvacchedakAvacchinotpattyA tasya ivapadArthatvena prakRtijanyopasthitezcAtrAbhAvena vyabhicArApattariti bhAvaH // vacanasAmarthyAditi / yadyapyanvaye AkAGkSava bIjaM na tu vacanam , tathApi vacanarUpapramANopaSTambhena tathaivAkAGkSonIyata iti tAtparyam / tathA ca meghAdeH sAkSAt AcArarUpapratyayArthAnvaye'pi bhedAdivizeSaNatApannasya prakRtyarthasya meghAdeH paramparayA tatrAnvayasattvAnna doSaH / ata eva prakRtyarthAnvayamAtre vyutpatteH / sa ca yathAkathaMcitU
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH nvayAbhyupagamAt / AkhyAtArthakRtau tadarthavartAmatkAnkyena dvittIya niyamAbhAvAca / saMbandhamAtreNeti dravyopAyavivaraNe mitrairapyudbhAvitam / evaM ca sthalavizeSe prakRtyarthaprakArakabodhaM prati pratyayArthAnvayArthakapadajanyopasthiterapi vizeSyatAsaMbandhena kAraNatAvacchedakIkRtya kAryakAraNAbhAvaH / kalpyaH prAmANikatvAt / ata eva 'nAtirAne SoDazinaM gRhNAti' ityatra SoDazigrahaNAbhAva iSTasAdhanamiti bodho dIdhitikArAdibhiH khIkRta iti bhAvaH // dvitIyadoSaM vyabhicAreNa dUSayati-AkhyAtArtheti / 'caitraH pacati' ityatra pAkAnukUlavartamAnakRtimAMzcaitra iti bodhAt / kRtivartamAnatvayoH pratyayArthayorapi parasparamanvayAtpratyayArthaniSThavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAsaMbandhena zAbdatvAvacchinnasya vartamAnatve'pi sattvAt prakRtijanyopasthitezca tatra virahAditi bhAvaH / na cai. vamapyuktasaMbandhena zAbdatvAvacchinnaM prati prakRtikhavAcakapratyayAnyatarajanyopasthitereva hetutvaM kalpyate, vartamAnatvasya prakRtijanyopasthitivizeSyatvAbhAve'pi vartamAnatvavA. cakapratyayajanyopasthitevizeSyatAsaMbandhena tatra sattvAt / tatazca ivArthavRttitvasya A. cAre pratyayArthe'nvayo na yuktaH / vRttitvasya prakRtipratyayAnyatarArthatvAbhAvAditi vA. cyam / prabhAkaranaye 'na kalajaM bhakSayet' iti vAkye kalaabhakSaNAbhAvaviSayakaM kArya iti bodhAbhyupagamAt / kAryasya tanmate liDarthatvAt pratyayArthatvAt / pratyayArthaniSTha. vizeSyatAnirUpitavizeSaNatAsaMbandhena zAbdatvAvacchinnasya NijarthAbhAve'pyutpattestatra prakRtijanyopasthiteH khavAcakapratyayajanyopasthitezcAnyatarasyApyabhAvena tathApi vyabhicArapratIkAravirahAt / kiMca caturthAdhyAye'bhAvakAraNatAvicArAvasare 'nAnupamRdya prAdurbhAvAt' iti nyAyasUtram / anupamRdya kAraNamavinAzya prAdurbhAvo na bhavati kAryasya, na hi bIjamanupamRdya aGkuraH prAdurbhavati / ataH kAryakAle kAraNasya sattvavirahAdabhAvasya kAraNatvamAgatameveti tasyArthaH / tatra nAnupamRdya prAdurbhAvo yatastasmAditi vyAcakSANairvAcaspati mitrairdIdhitikArAdibhizca kaNTharaveNaiva prAdurbhAvasya naarthAnvayaM kRtvA nana* rthasya paJcamyarthahetutvAnvayaH khIkRtaH / anupamRdya prAdurbhAvAditi / tathA ca hetutvarUpapratyayArthaniSThavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAsaMbandhena zAbdasya naarthAbhAve. 'pyutpattyA tasya ca prakRtipratyayAnyatarArthatvAbhAvena durvAra eva vyabhicAraH // evaM 'teSAM mohaH pApIyAnAmUDhasyetarotpatteH' iti sUtre'pi itarotpattyabhAvAditi anvayabodhAbhyupagamAt / na ca tatrApi prAdurbhUtapadottarapaJcamyarthahetutve naJarthAbhAvasya nAnvayaH, kiMtu nampadottarapaJcamyartha eva tathA ca no hetvarthakapazcamyAH prakRtitvena abhAve prakRtijanyopasthitirastyeveti na vyabhicAraH / na ca taduttarapazcamIzravaNApattiriti vAcyam / 'avyayAdApsupaH' ityanuzAsanabalena tasyAlopasaMbhavAt / na ca prAdu. rbhAvapadottarapazcamyA ananvayApattiriti vAcyam / tasyAH pratiyogitvArthakatvAt / 16
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ . kaavymaalaa| .. atra vadanti-'pauraM sutIyati' ityAdau kyajAdInAmAcAramAtrArthatve sutAdyanvite AcAre paurAdikarmakatvAnvayAsaMbhavaH / na ca-sutAdyananvitasyaivAcArasya paurAdyanvayaH-iti vAcyam / prakRtyAnvitapratyayA bodhAt / anyathA 'caitro na pacati' iti bAdhadhIsattve 'caitraH pacati' na ca pratiyogitvasya saMsargatayaiva bhAnAt tadvaiyarthyameva nipAtAtiriktanAmArthayorbhadAnvayakhIkArAt , anyathA ghaTo na' ityAdAvanupapatteriti vAcyam / tathApi sAdhutvArthatvasaMbhavAt / maivam , avyayottaravibhaktareva sAdhutvArthatvAt / prathamaikavacanamevAvyayebhya utpadyate-tasyaiva lopa iti pakSasyaiva mahAbhASyakAraiH siddhAntitatvAt / naJattarapaJcamyatpattI prANAbhAvAt / yatta evakArasya tadanvayipadasamAnavibhaktikatvamiti lIlAvatIziromaNau pratipAditam // yattu avyayebhyaH sarvavibhaktyutpattiriti abhyuccayapakSamAzritya samarthanIyam / na caivaM khapazyetyAdInAM kharAdInAM karmatvapratItiH kathamiti vAcyam / teSAM sattvavAcitvena sarvavibhaktyutpatteH na caivamavyayatvaM na syAtsattvavAcina eva tathAtvAditi vAcyam , pAThasAmarthyAMdavyayasaMjJA pravRtteH / evaM ca yathoktavyabhicAraH sphuTa evetyalamiti prapaJcena / evaM adhyAhRtasya ivapadasya bhedAdikamarthaH / iti sthitam // saMprati bhedo'pi kyaDAderevArtha iti jayarAmabhaTTAcAryamatamAha-atra vadantIti / pauramiti / kAvyaprakAzopanyastodAharaNAbhiprAyeNa 'pauraM sutIyati janaM samarAntare'sAvantaHpurIyati vicitracaritracaJcaH / nArIyate samarasImni kRpANapANerAlokya yasya lasitAni sapatnasenA // ' sutIyatIti karma kyac , antaHpurIyatItyadhikaraNe kyac , nArIyata iti kyaG, iti trayANAmekazloka evodAharaNam // kyajAdInAmiti / AdipadAtkyasaMgrahaH, vicArasAmyasUcanAya svayaM kyapratyaye bodhamuktvA kyajAdau etadvipratipattyupanyAsa iti draSTavyam // AcAramAtreti / mAtrapadAr3hedavyavacchedaH // sutAdyanviteti / pratyayArthasya prakRtyarthenaiva samusthitAkAGkSatvena tadanvayasyAntaraGgatvAt |pauraadiiti| ekakarmAnvayAdeva nirAkAGkSatayA karmAntarAkADAvirahAt / na ca pratyayArthAcArasya nirAkAGkatve'pi pauramityAdipadAkAGkSayaiva tadanvayaH syAditi vAcyam / anvayapratiyoginormadhye'nyatarasya nirAkAGkSatve parapadArthAnanvayAt // taduktamAcAryacaraNaiH-'na cAnyadAkAGkSAnvayabIjam, api tUbhayAkAGkSA' iti ||shbdkhnndde mitrairapyuktam-'dvayAkAGkSAyAM cAnvayadhIH, na tvanyatarAkAGkSAyAm' iti // sutAdyanaviteti / tathA ca AcArasya karmAnanvayena tatsAkAGkSatvAt / tatra pauramityAdInAmanvayopapattiriti bhAvaH / na caivaM paurAdyanvayasaMbhave'pi sutAdiprakRtyarthAnanvayatAdavasthyaM nirAkAsatvasAmyAditi vAcyam / paurAdyanvayopapAdAnamAtre tAtparyAt / tadAkAGkSayA antaraGgatvena punastatrAnvaya ityabhiprAyAdvA // prakRtyatheti / prakRtyarthanirUpitavizeSyatAprakAratAnyatararahitapratyayArthasya padAntarArthAnvayAnahatvAt // anyatheti / prakRtyarthAnanvitasyApi pratyayArthasya padAntarArthAnvayakhIkAra ityarthaH ||n
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| iti vAkyAt 'caitraH kRtimAn' iti bodhaaptteH| kiM ca-azrutasyevAdipadasya kalpanApekSayA kyajAdizaktikalpanamevocitam / na ca gaurvm| sanpratyayAderapi icchAdizaktivilopApatteH / tatrApi icchatItyAderadhyAhArasaMbhavAt / atha tatrAnuzAsanAdvinApyadhyAhAraM bodhAcca zaktiriti cet kyajAdAvapi pacatIti / pAkAnukUlakRtyabhAvavAnityarthaH // caitraH kRtimAniti / caitravizeSyakapAkAnukUlakRtitvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaprakArakabAdhajJAnasya caitravizeSyakakRtitvAvacchinnaprakAratAkabodhaM pratyavirodhitvAt / nIladaNDAbhAvavAniti jJAnasyeva daNDa. vAniti jJAne bAdhabuddhau pratiyogitAvacchedakatAparyAptyadhikaraNaM yo dharmastaddharmAvacchinnaprakArakajJAnatvasyaiva pratibadhyatAvacchedakatvAt , tAdRzaM cAtra pAkAnukUlakRtitvam, pra. kAratAvacchedakaM tu kRtitvameva, tacca pratiyogitAvacchedakatAyA paryAyadhikaraNameva / ataH 'caitraH pacati' iti vAkyAt caitraH kRtimAniti bodhastAdRzabAdhakAle'pi durvaarH| uktaniyamasvIkAre tu pAkarUpaprakRtyarthAnanvitAyAH kRtezcaitrAdau anvayAsaMbhavAt / pAkAnukUlakRtimAniti bodhasya ca yathoktapratibandhasatvenAnutpAdanAttAdRzabAdhadhIkAle tadvAkyasya na vAkyArthabodhajanakatvamityarthaH / evaM ca padAntarArthaniSThaviSayatAnirUpitaviSayatAsaMbandhena zabdabuddhitvAvacchinnaM prati prakRtyarthAvacchinnaviSayatAnirUpitaviSayatAsaMbandhena pratyayajanyopasthitiH kAraNamiti paryavasyati / ataH sutAdyananvitasyaivAcArasya paurAdyanvayAnarhatvAdAcAre prathamaM sutAdi prakRtyarthAnvayAbhyupagame ca nirAkAGkatvAttatra paurAdyanvayAnarhatvAcAre prathamaM sutAdiprakRtyarthAnvayAbhyupagame ca nirAkAGkSatvAttatra paurAdyanvayatAdavasthyamiti phalitArthaH // nanu 'caitro na pacati' iti bAdhajJAnasatve 'caitraH pacati' iti vAkyAcaitraH kRtimAniti bodhAnutpAde'pi prakRte prathamamAcAre paurAdhandhayaH syAdeva / tatra pazcAdapi kRteH prakRtyarthAnvayavirahAt / atra ca paurAdyanvayAnantaraM sutAdAvapi tadanvayAbhyupagamena vaiSamyAt // yattu prakRtyarthAnanvitapratyayArthasthAnyatra nAnvaya ityuktam / tadakiMcitkaram / devadattena dRSTa ityAdau devadattakRtiviSayadarzanaviSaya iti bodhadarzanAt , niSThApratyayArthasya tRtIyArthakRtyanvayAnantarameva prakRtyarthadarzanAnvayAbhyupagamAt / tathA coktavyutpattyasiddhimeva likhitvA adya sthitvetyAdau ktvApratya. yArthasyAvyavahitapUrvakAlasyApetyanena samamabhedAnvayaH samarthito dravyakiraNAvalyupAya vivaraNe. pakSadharamizrajaladaDhakurAdibhistasmAtprakRtipratyayArthayoH parasparAnvaya eva Avazyako natu prakRtyarthAnvayAtpUrva pratyayArthasyAnyatrAnanvayo'pi / tAvataiva na pacatIti bAdhakAle pacatItyasmAtkRtimAniti bodhavAraNAdityaparitoSAdAha-kiM ceti // kyajAdizaktIti / kyajAdiniSTazaktItyarthaH // na ca gauravamiti / zaktikalpanamapekSyAdhyAhAra eva lAghavAdityarthaH // icchAdizaktIti / icchAdiviSayakazaktItyarthaH / vilopApatteriti / na ceSTApattitadvAcakatvasyaiva bhASyakArAdyabhiyuktasaMmatatvAt //
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 kAvyamAlA / smaanm| ataH kyaca AcArajAtIya AcAro bhedshvaarthH| ata eva ca 'sutaM sutIyati' ityAdirna prayogaH / tathA ca 'pauraM sutIyati' ityAdeH sutabhinnapauravRttiryaH sutAcArajAtIyAcArastadanukUlakRtimAnityAdirarthaH / evaM ca sutapaurAdeH sAdRzyavizeSyakabodhAt zrautI pUrNopamaiveyaM na tu vAcakalupteti, tanna / 'sutamivAcarati' ityAdivivaraNAnurodhena ivAdikalpanasya prAmANikatvAt / AcAre vAcye upamAnavAcakapadAtkyacpratyayo bhavatItyanuzAsa. nArthaH / sa ca ivAdyadhyAhAre'pyaviruddhaH / na hi sanpratyayasyecchAyAM vidhA ata eveti / bhedasyApi kyajAdyarthatvAditi bhAvaH / yadyapi bhedasya ivapadArthatve'pi 'sutaM sutIyati'ityAdiprayogApattirnAstyeva sutAdibhedasya sutAdyanvayAnarhatvasAmyAt ,tathApi kyajAdisthale bhedo'vazyaM pratIyata ityatraivAyamupaSTambhaH / sa ca lAghavAtkyajAdyartha evetyuktamityanyadetat / sutabhinneti / atra prakRtyarthasya sutAdeH pratiyogitayA pratyayArthabhede, tasya ca vizeSaNatAsaMbandhena upameye paurAdau, tasya vRttitve dvitIyArthe, tasya mukhyavizeSyabhUte dvitIyAcAre, punaH prakRtyarthasya sutAdeH prathamAcAre, evaM sutabhiapaurAdivRttitvaviziSTasya sutaviSayakAcArajAtIyAcArasya dhAtvarthasya kRtAvanvaya iti kramaH / evaM ca ekatrAcAre prakRtyarthasyAnvaya ekatrAcAre paurAderiti ubhayatra tadanva. yopapattiH / padajanyopasthitibhedasattvAditi phalitArthaH // sAdRzyavizeSyaketi / kyajAdiprakRtyarthasya upamAnatvaniyamAt , yatra sAdRzyavizeSaNIbhUtasyobhayamAnatvaniyamastatraiva zrautIti pUrvametanmatavyavasthApanAdityarthaH / pUrNopameti / kyajAdInAmeva sAdRzyArthakatvena teSAM zrUyamANatvena ca vAcakaluptatvAbhAvAdityarthaH / tadeva darzayatina tviti / vivaraNeti / yadyapi vivaraNamanumAnavidhayA kyajAdInAM sAdRzyArthakatva eva sAdhakaM na tviva padAdhyAhAre, tathApi sAdRzyapratItyAvazyakatvadarzanArthameva taduktam / na hi tadvAkyArthabodhaviSayatvavirahiNo'rthasya vAcakena padena tadvAkyArthoM vyAkhyAyata iti tAtparyAt / na ca sAdRzyapratyaye vivAdAbhAvAttatra kRtaM sAdhakopanyA. sena / kiM sAdRzyaM kyajAderevArthaH, uta adhyAhRtasya ivapadasyetyatraiva vipratipatteriti vAcyam / sAdRzyapratyaye uktarItyA dRDhIkRte kyajAdInAmeva tatra zaktikalpane gauravAt / ivAdikalpane ca teSAM tadvAcakatvasya kalpitatvAttata eva tatpratItau lAghavAdityabhiprAyAt / ata eva satpratyayAdericchAdizaktivilopapratipattiM nirasyannAha-AcAre ityAdi // sa ceti / AcArasya kyajarthatApratipAdakaH sUtrArtha ityarthaH / aviruddha iti / ivAdhyAhAre'pi kyajAdInAmAcArArthakatArakSaNAdityarthaH / sanpratyayAdasya vaiSamyamAha-na hIti / tathA ca icchAsthAnIye sUtropAtte AcAre mayA zaktirabhyupagamyata eva 'sAdRzyaM tu pratIyamAnaM adhyAhRtapadArthaH, uta pratyayArthaH' iti
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustumH| navatkyaco'pi bhedAdau zaktirityartho'nuzAsanAllabhyate, yena tatra zaktiH syAt / ataH kyajAdeH sAdhAraNadharmamAtrArthatvAt dyotakaluptatvaM durvAramiti dik // ___ yadyapyetadadhikRtya caNDIdAsAdaya AhuH-nanu nArIyate ityAdau kathamaupamyapratipAdakaprayogAbhAvaH / kyaGAdInAmeva tadarthavihitatayA tatkarmakSamatvAt / athaiSAM pratyayatvenAsvatantratayA prayogAbhAvena vA na samyagaupamyapratItiriti cet / tarhi vatikalpabAdAvapi tathaiva prasajyeta / na hi pratyayatayA taddhitAnyayoH kazcidvizeSaH / kalpabAdaya ivAditulyatayaupamyavAcakAH / kyaGAdayastu dyotakA evetyapi na / ivAdInAmapi vAcakatvasaMdehAt / astu vA teSAM vAcakatvaM tathApi samuditameva padaM vAcakam / prakRtipratyayau svakhArthavAcakAviti matadvaye'pi vatyAdikyaGAdyoH sAmyameveti / satyamevam / tathApi prAcInoparodhaniyantrito'yamAcAryoM vidvAnapi IdRzAni duryazaHsaMkucitAni saMkaTAni pravizatItyatra kiM brUmaH // ___ yattu kenaciduktam-vatyAdaya ivAdyarthe'nuziSyante kyaGAdayastvAcAre iti vaiSamyam-iti, etadapi riktataram / na hi kyaGAdaya AcAramAtrArthAH kiM tu sadRzAcArArthAH-iti, tadapyata eva parAstam / saha vIkSAyAM pratyayazaktikalpane gauravAdanuzAsanavirodhAcca, bhedAyupasthitiradhyAhRtAdivapadAdeva yukteti bhAvaH / kiM ca sutAdyanvite AcAre paurAdyanvayAsaMbhava ityayuktam / prathamamuktarItyA sutAdiprakRtyAnvite AcAre-punaH 'sanAdyantA dhAtavaH' iti cAnena kyajAyantasya sutIyatyasya dhAtusaMjJAyAM satyAM viziSTe tatra paurAdikarmakakhAnva. yasaMbhavAt / sutamivAcaratItyanena dhAtvarthena karmAntarasyAvazyamAkAGkitatvAditi dyotayannAha-digiti // caNDIdAsAdaya ityAdipadena tadanuvAdisAhityadarpaNAdisaMgrahaH / vAcakatvasaMdehAditi // teSAM dyotakatvamiti / vaiyAkaraNAbhyupagamAt / samuditameveti / padasphoTAbhiprAyakaM rAmamityakhaNDapadasyaiva rAmaprakArakakarmatvavizeSyakabodhajanakatvaM natu rAmapadena rAmasya, pratyayAMzena ca karmatvasya, pratipAdanamiti tatrAbhyupagamAt // svasvArtheti / ubhAbhyAM pratyekaM khakhavAcyArthopasthApane tadanvayabalena viziSTapratItisaMbhavAt iti naiyAyikairaGgIkRtatvAt // tadapyata eveti / ivAdyartha eva sAdRzyamiti vyavasthApanAdevetyarthaH / sAdhakAbhAvamuktvA
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'kaavymaalaa| zAcArasya kyaDAdyarthakatvakalpane pramANAbhAvAt / api ca 'upamAnAdAcAre' iti hyadhikAraH / upamAnArthakapadottaramAcArArthe kyaGAdayo bhavantIti sUtrAntaraikavAkyatayArthaH / tathA ca yadi ivAdyadhikAro na kriyate tadA prakRterupamAnArthakatvameva na syAditi kyaGAdaya eva taduttaraM durlabhAH syuriti kyajAdInAmupamAnaparatAniyamavyutpattyA teSAM zravaNamAtreNaupamyasya tadvAcakasyevAdervA AkSepalabhyatvAt / ata eveyaM zrautyeva kyajAderupamAnottaratvaniyamAditi nyAyapaJcAnanAdayaH // prakRtyaiva lakSaNayA sAdRzyapratipattiriti matenedam / samudAyasyaiva tatsAdRzyaprayojakAcaraNakartRzaktatvamiti naye'pi sAdRzyaviziSTAnyataramAtrabAdhakamapyAha-kiMce(api ce)ti||adhikaar iti| nanu 'upamAnAdAcAre'iti sU. trasya kyacpratyayavidhAyakatvAtkathamadhikAratvoktiH, kAryavizeSopAdAnena paidA(rA)rtha. tvAbhAvAt / satyam / vayaM kyacpratyayavidhAyakatve'pi 'kartuH kyaG' ityAdAvupamAnAdAcAre iti padadvayAnuvRttyA tathAtvokteH / ata evAha-sUtrAntaraikavAkyeti / paraMtu caNDIdAsagranthe kyapratyayamevopakramya vicArAt tadvidhyekavAcyatApanatvamukhenaiva 'upamAnAdAcAre' iti sUtramudbhAvitam // tasmAditi / ivAdiprayogAdeva sAdRzyapratiyogitvarUpopamAnatvanirvAhAt / sadRzAcArasya kyajAdyarthatve tu taduttaramupamAnatvaprayogAvapi tadutpattidazAyAM tathA na syAttadabhiprAyeNaiva upamAnatvopapAdane tu upamAnAditi padAnarthakyaM syAt / na ca tatsAmarthyAdeva kyapratyayAdInAM sadRzAcArArthakatvasiddhiriti na tadvaiyarthyamiti vAcyam / evamapi sadRzAcAre ityeva sUtranyAsApatteH / asmadrItyA ca yathAnyAsameveti suutropptteH| upasaMhArapranthapAlocanayojanayA jayarAmabhaTTAcAryANAmapi ivAdyadhyAhAranirAsanirbandho nAstIti pratIyate ityabhiprAyavAnAhakyajAdInAmiti // lakSaNayeti / evaM hi tatra khIkRtam , kyAcAro dharmamAtraM upamAnapadasya tanirUpitasAdRzye lakSaNasAdRzyasya ca padArthAntaratvanaye tasya prayojakatAsaMsargeNa, samAnadharmAtmakatve tvabhedasaMsargeNa dharme'nvayaH / tasyAzrayatayA upameye. 'nvayaH iti, evaM ca sAdRzye zakkyAbhAvAdvAcakaluptatvamiti bhAvaH // viziSTasyaiva padasya viziSTArthe zaktiriti pakSe sAdRzye'pi zaktisattvAtkathaM vAcakaluptatva mityAzaGkayAhasamudAyasyaiveti / etAvAnprakRteretAvAnpratyayasyeti vibhAgasyAtrAnabhyupagamAt // sAdRzyati / zrautopamAyAM sAdRzyamAtravAcakapadasatvam / ArthopamAsthale tu sAdRzyaviziSTArthamAtravAcakasadRzAdirUpapadasatvamiti / tatraiva vAcakasatve'pi atra tatsAdRzyaprayojakAcaraNakartRzaktatvena prayojakatvAdirUpArthavAcakatvasyApi satvAt / na tadanyata. 1. 'tasmAt' iti pATho bhaveTIkAnusArAt. 1. 'adhikAratvA' kha. 2. mUlapustakadvaye tu tathA ca' ityeva dRzyate.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 alNkaarkaustubhH| vAcakapadAbhAvAt vAcakalupteti kecit / tadasat / vipo'pyubhayaluptodAharaNatvAnupapatteH / tatrApi prakRteH sAdRzye lakSaNAsaMbhavAditi / ata eva 'tadvAcakasyevAdervAkSepalabhyatvAt' ityuktaM nyaaypnycaannaadibhiH| kyaGAdInAM vaackmaatrluptodaahrnnvirodhaacc| yathA hi 'sAdRzyamAtravAcakatvAbhAvAttalloramAtravAcakatvamiti vAcakaluptatvamavyAhatamiti bhAvaH // vipo'pIti // nanu pra. kRteH sAdRzye lakSaNAyAmapi tasya vAcakaluptatve kiM bAdhakaM sAdRzye tasya zaktyabhAvAt / tAvataiva etanmate vAcakaluptatvavyavahArAt // tathA ca rasagaGgAdhara eva-'kucakalazeSvabalAnAmalakAyAmatha payonidheH puline / kSitinAtha kIrtayaste hAranti haranti hIranti // ' iti kvivante vAcakadharmaluptAmudAhRtyoktam, tatra hArAdizabdAlakSaNayA hArAdisAdRzyaM bodhayanti / lupto'pi smRtaH vibAcAramiti pakSe vAcakadharmalopaH spaSTa eva, hArAdizabda eva lakSaNayA tAdRzasAdRzyAbhinnamAcAramiti pakSe'pi sAdRzyasyeva dhamasyApi bodhAttanmAtrabodhakAbhAvAllopa eveti tatko'yamupAlambha iti cet||ucytesaadRshye lakSaNAkhIkAre'pi vAcakaluptatvAnupapatterityaravindasundaraM mukhamityetadvAkyArthabodhavicArAvasare prapaJcitatvAt / tadabhiprAyeNAtra kyavibAdisAdhAraNyenAnupapattyudbhAvanAt / samudAyasyaiva viziSTArthe zaktiriti pakSe'pi sAdRzyamAtrabodhakatvAbhAvAdvAcakalopa eveti dvitIyapakSaM dUSayati-vAcakamAtreti / idaM ca kyAdikamevAdhikRtya bodhyam, kvibante vAcakamAtraluptatvAbhAvApatteriSTApattyaiva parihArAt / tatrobhayaluptatvAGgI. kAreNa ekamAtraluptatvAGgIkArAt / nanu kyAdikamapyadhikRtya rasagaGgAdharopari nedamaniSThApAdAnaM kyaGAdAvapi tairubhayaluptatvAGgIkAreNa vAcakamAtraluptatvA[na]bhyupagamAt / tathAhi kyackyaDorvAcakaluptodAharaNatvaM prAcInoktamayuktameva tanmAtraluptAyA eva vAcakaluptapadArthatvAt / atra ca dharmalopasyApi saMbhavena dviluptAntarbhAvasya nyAyyatvAt / na ca kyaDAyuktAcAra eva sAmAnyadharmo'stIti vAcyam / dharmamAtrarUpasthAcArasyopamAyAmaprayojakatvAt / 'nArIyate samarasIni sapatnasenA' ityAdau prakAkArAntareNopasthitAnAM kAtaratvAdInAmAcArabhedAdhyavasAye satyeva sAdhAraNyakhIkArAt / anyathA 'triviSTapaM tatkhalu bhAratAyate' ityAdau suprasiddhatvAdirUpAcAropasthitimAtreNopamAniSpattiprasaGgAt / na ceSTApattiranubhavavirodhAt / 'suparvabhiH zobhitamantarAzritaiH' ityAdibodhottarameva tadullAsAt / ata AcAramAtrarUpo dharmo nopamAnirvAhaka iti dharmalopo'pyatrAvazyaka upamAnaprayojakatAvacchedakarUpeNa dharmavAcakapadazUnyatvasyaiva dharmalo. pazabdArthatvAt / anyathA 'mukharUpamidaM vastu praphullamiva paGkajam' ityAdau vastutvAdirUpadharmopAdAnena pUrNopamApattariti tatra vyavasthApitatvAt // ataH kyaGAdAvubhayaluptatvApAdAnamapISThApAdAnameveti kathaM dUSaNatvena tadupanyAsa iti cet-satyam / tathApi 1. 'vAcakadharmamAtra' kha.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 kAvyamAlA | prAcInamatAnusAritvadazAyAM tatra tathA vyAkhyAtatvena tadAnIM yathoktasyAniSTApAdanaparyavasAnasaMbhavena doSatvenodbhAvitumarhatvAt / avizeSyate sa tu paramArthato'tra kathaM vAcakamAtralopa uktarItyA dharmalopasyApi satvAditi / tadetaccaNDIdAsenApyudbhAvitameva / tathA cAha - vastutastu 'sutIyati' ityAdau snehanirbharatvAdergamyamAnatayA dharmalopodAharaNAnyamUni, evaMvidhavicAravirahadazAyAmapi cobhayalopodAhRtiyogyAnIti // kyaGAdInAmeva aupamyapratipAdakatvamiti vyavasthApya tadanantaramayaM granthaH / tathA ca vAcakasya satvAddharmasya cAnupAdAnAddharmamAtra lopodAharaNatvameva yuktam / yadApi kyaGAdInAmaupamyArthakatvaparyantaM na vibhAvyate, tadApi dharmasyApyupamAnirvAhakasyAnupAdAnAdubhayalopodAharaNam / sarvathApi na vAcakamAtraluptatvamiti tasyArthaH / tatkathaM nAtra dharmalopo'pIti // tatrAyaM prAcAmabhiprAyaH / dharmatvavyApyarUpeNa dharmabodhakapadopAdAnasthale na dharmalopo vaktuM yuktaH / ivAdipadaistu dharmatvarUpeNaiva tadbodha iti 'candra iva mukham ' ityAdau dharmaluptamadhyAhRtam / vyApyatvaM ca tadanatiriktatvamAtraM na tu nyUnavRttitvam, vastutvAdeH kevalAnvayidharmasyopAdAne tasya dharmatvanyUnavRttitvAnupapattyA dharmalopApatteH / na caivaM 'mukharUpamidaM vastu' 'ghaTa iva paTo dravyam' ityAderapi pUrNopamAtvaM syAt vastutvadravyatvAdirUpeNa dharmasyopAdAna satvAditi vAcyam / iSTApatteH / tathA hi kimatra upamAtvamApAdyate, uta pUrNatvam AhosviccamatkAraH / nAdyo draSTatvAt, nAntyaH ApAdakAbhAvAt / pUrNatvasya upamAtvasya vA camatkAraprAyojakatvavirahAt / kiMtu viSayavizeSasyaiva tathAtvAt // yattu 'triviSTapaM tatkhalu bhAratAyate' ityAdau suprasiddhatvAdirUpAcA - ropasthityA upamAniSpattiprasaGga iti // tadapyasat / tatrApyupamA niSpattau bAdhakAbhAvAt / paraMtu suparvatvAdidharmaprayuktasAdRzyapratItAveva camatkArollAso na tu prasiddhatvAdiprayuktatadbudvimAtrAt / tatropamAyA eva niSpattau 'upamAnAdAcAre' ityAdisUtrANAm ubhayasya ca virodhApatteH / na hi kyaGA disthale dharmalopasvIkAreNApi nAtropamAniSpattiriti vaktuM za kyam / dharmaluptopamodAharaNatvaM kyajAdInAmiti tenApi svIkRtatvAt / dharmalopodAharaNAnIti caNDIdAsapranthasya dviluptAntarbhAvasya nyAyyatvAditi ca rasagaGgAdharapranthasya prAgevo - panyAsAt / na hi vyApakadharmAnavacchinnasya tadvyApyadharmAvacchinnatvaM vaktumarhati / pRthivItvAdyanavacchinnasya jalAderapi pRthivIvizeSamadhye parigaNanasyAnuktisahatvAt / na ca nArIyata ityAdAveva tairupamA niSpattirabhyupagatA, na tu bhAratAyate ityAdau iti vAcyam / viziSya dharmAnupAdAnasyobhayatrApyavizeSaNavaiSamyAnupapatteH / virodhasyAntarAvagamottaramapi tadanudayaprasaGgAt / tasmAnnArIyata ityAdAvAcArasyaiva dharmatvAdviSayavizeSamahinA camatkArollAsAcca na dharmaluptatvam / idaM ca sUtrakarturbhagavataH pANinerapyabhimatam / na hyAcArarUpasya dharmasya srAdRzyAnupapAdakatve 'upamAnAdAcAre' iti sUtrANAmukti saMbhavaH / vastutastu tattadupamAnopameyasamabhivyAhAravazAtkyaGAdibhyo vizeSyaprakAreNaiva AcAropasthitirbhavati / AcAre iti tu nAnAvidhazakyatAvacchedakAnugamamAtram, na tu tena rUpeNa zAbdabodho'pi
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 129 paH tathAcArAdimAtravAcakatvAbhAvAttallopaH' ityasyApi suvacatvAditi dhyeyam / upamAnopameyaniSThasadRzadharmasyopamAprayojakatvAttatprayojyasyopamAnopameyayoH saMbandhasya sAmyasya tato'nyatvAttadavAcakatvaM kyaGAdInAmiti cakravartinaH / atrApi sAdharmyAtiriktaH sAmyarUpaH saMbandho'nveSaNIya iti nyAyapaJcAnanAdayaH / ubhayaniSThasamAnadharmabuddhigrAhyasAdRzyaM padArthAntaramityabhiprAyeNa cakravartinAmuktiriti tattvam / karmArthakaNamuli yathA mama-- 'sAMvartikatIkSNadyutidarza pazyati sudhAkaraM bAlA / viraheNa nidhinidhAyaM nidadhAti svanagataM nakhAGkaM te // atrobhayatrApi 'upamAnAtkarmaNi ca' iti sUtreNa Namul / NamulprakRti tadAdipadeSu buddhisthatvAdivat nArIyata ityAdau kyaGAcAratvAdinA dharmasya yathoktasamabhivyAhArabalAduktarItyA lAbha iti na dharmalopApattiH / yathA hyupamAnAdityupamAnatvena rUpeNa nAnAvidhAnAM saMgrahaH / tathA AcAratvena rUpeNa tattaddharmANAmapi / etAvAMstu vizeSa :- : - yatra dharmaH prasiddhastatra tadupAdAnamanAvazyakam, yathA haMsAyate nAyiketi / kka citspaSTArthaM tatprayogo'pi yathA - 'haMsAyate cArugatena kAntA' ityAdau / yatra tu na tathA prasiddhistatra tadupAdAnamAvazyakam / yathA - 'triviSTapaM tatkhalu bhAratAyate' ityAdau suparvabhiH zobhitamityAdeH / na caitAdRzAnubhave mAnAbhAvaH, AcAratvenaiva tadupasthiteriti vAcyam, tAvanmAtrasya sAdRzyAnirvAhakatvamiti taduktarItyA sUtrAdyasaMgatyApatteH / tadAzayenaiva prAcInairapi kyaGAdInAM dharmavAcakatvAGgIkArAt / ata eva tatra bhASyakA - rairapi kuTIyati prAsAde, prAsAdIyati kuTyAm iti dharmArthakazabdAntarahIna mevodAhRtam / evaM 'ojAyamAnaM yo ahiM jaghAna' iti bhASyodAhRtazrutAvapi tathaiva prayogaH / ojaH padaM lakSaNayA tdvtprm| 'ahirvRtrAsure sarpe' ityabhidhAnam / tadevamupanyastanAnApramANAnugRhItAnubhavabalAtsvIkuru, vA AcAramAtrasyopamA nirvAhakatvaM, pratijAnIhi vA kyaGAdibhyo vizeSaprakArakaM bodhamiti / sarvathA kyaGAdayo dharmavAcakA iti siddhamityalamati nirbandhena / prakRtamanusarAmaH // kyaGAdInAM sAdRzyabodhakatvanirAsAya matAntaramAha - u. pamAneti / etanmate jayarAmabhaTTAcAryoktaM dUSaNamAha- atrApIti / anveSaNIya iti / samAnadharmasyaiva naiyAyikamate sAdRzya padArthatvAditi bhAvaH / mIsAMsakamatamavalambya pUrvamataM yojayati - ubhayaniSTheti // upamAnAditi / yadyapi 'upamAne karmaNi ca' ityeva sUtrakharUpaM karmaNi / kartari copamAne upapade dhAtorNamula bhavatIti sUtrArthaH / tathApi karmaNi cetyaMza evAtra sUtrakharUpakathanaparaH tena caikadezadvArA 'upamAne karmaNi 17
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 kaavymaalaa| bhUtasyaiva dhAtorAkhyAtAntasyAnuprayogo'nuzAsanasAmarthyAt / puurvvdevaatrevaaderdhyaahaarH|| ___ yattu-bhedaH sajAtIyazca Namulo'rthaH / bhedaH sakarmakakriyAyoge karmaNi anyatra sajAtIyakriyA kartaryevAnveti / / tathA ca 'mRdhe nidAghadharmAzudarza pazyanti taM pare / ' ityasya 'nidAghadharmAzubhinnaM tatkarmakaM yannidAghadharmAzudarzanasajAtIyadarzanaM tadvantaH pare' ityarthaH / 'sa punaH pArthasaMcAraM saMcaratyavanIpatiH / ' ityatra tu pArthabhinnatve sati pArthasaMcArasajAtIyasaMcAravAnityarthaH / ata eva 'dharmAzudarza ghAzuM pazyati' 'pArthasaMcAraM pArthaH saMcarati' ityAdirna prayogaH / ataH pUrNopamaiveyamiti // tanna / bhedAdau NamulazaktibodhakAnuzAsanAbhAvAt // kiM ca / anvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAvacchedakatvasaMbandhena prakRtyarthasya bhedAnvayo na niyataH / dezakAlAdikRtabhedavivakSayA tathAprayogasyApISTatvAt / ca' iti sUtraM vivakSitam / upamAnAditi tUpamAnopapadAddhAtorNamulapratyayaH pratIyate / yadvA upamAnaM atati prApnoti svaprakRtibhUtadhAtupUrvavartitvasaMbandheneti / 'ata'dhAtoH kkippratyaye prathamAnta eva Namulo vizeSaNam / yadvA upamAnazabdo bhAvavyutpattyA sAhazyaparaH / anyatpUrvavat / nanu 'tIkSNAtidarza pazyati' ityatra dRzervAradvayaM prayogaH punarukto vyarthazcetyata aah-ttprkRtiiti|ysmaaddhaatornnmul prayujyate tsyetyrthH| anu. zAsaneti-yasmAddhAtorNamul vihitaH sa evAnuprayoktavya ityarthakena 'kaSAdiSu yathAvidhyanuprayogaH' iti sUtreNetyarthaH // Namulo bhedazaktikalpane'pi nidAghadharmAzuM darza nidAghadharmAzuM pazyatIti prayogo durvAra eva ubhayavyAsajyavRttidharmAdyavacchinnapratiyogitAkabhedasya khasminnapi satvAt ityabhiprAyeNAha-kiM ceti / nanu prakRtyarthasya pratyayArthe bhede anvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbandhenAnvayAbhyupagamAt kathamuktaprayogApattiH / vyAsajyavRttyAdidharmasyAnvayitAnavacchedakatvAt / tadavacchinnapratiyogitAyAH saMsargatvAsaMbhavAt / nidAghadharmAzutvAdirUpatAdRzadharmAvacchinnapratiyogitAkabhedasya nidAghadharmAzuprabhRtAvasattvAdityAzaGkayAha-anvayiteti / tathA ca Namularthabhede prakRtyarthasyoktapratiyogitayAnvayaniyamAbhyupagame yatraikasyaivopamAnopameyatvaM tatrAnvayA. nupapattiH uktasaMsargeNa prakRtyarthabhedAnvayasya tatra bAdhitatvAt // nanu Namulsthale tAdRza
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 'laGkApurAdatitarAM kupitaH phaNIva nirgatya jAtu pRtanApatibhiH parItaH / kruddhaM raNe sapadi dAzarathiM dazAsyaH saMrabdhadAzarathidarzamaho dadarza // ityananvayAlaMkAre bhedApratItyA na bhede'pi zaktau pramANamasti // na ca tatra bhedasyAnanvaya eveti vAcyam / pratyayArthatvaM kalpayitvA tadananvayakalpanAyAmanaucityAt / anyathAtItakRtike caitre 'caitraH pacati' iti prayogApatteH / vartamAnatvasya bAdhena kRtAvananvayAtpAkAnukUlakRtimAniti bodhasaMbhavAt / zakyatAparyApyadhikaraNatAvacchedakasyaiva zakyatvAcca / ata eva 'zrotavyaH zrutivAkyebhyaH' ityatra zrutipadasya pramANazabde lakSaNA / prayogo nAstyevetyAzaGkAM pariharannAha-laGketi / rasagaGgAdhare'nanvayodAharaNametat / 'nairRto yAturakSasI' ityamaraH / cavargIyajakArAdirapi jAtuzabdo rAkSasArtha iti tavyAkhyAtAraH // nanu tatra bhedasyAnanvaya eva, ivapadAdhyAhAravAdinA tvayApi ivArthabhedasya tatrAnvayabodhavAraNAya tathaiva vAcyatvAdityAzaGkate-na ca tatreti / klpyitveti| tathA ca ivapadasya bhedazaktirubhayasiddhatvAttatrAnupapattyA bhedAnvayakhIkAre'pi Namulapratyayasya bhedazakteH pramANatayAsiddhatvena tacchakti kalpayitvA tadanupapattyAnanvayakalpanamayuktamevetyarthaH / kiMca yugapadubhayArthabodhakapadAnAmekArthAnanvaye'rthAntarasyApyananvayavyu. tpattivirodhAdapi naivamityAha-anyatheti / ekArthAnvayAbhAve'pyanyArthAnvayasvIkAre ityarthaH // nanu yatra tadarthAnvayAyogyatve tatpadasyAsAdhutvam, tatraiva tadarthAnvayavyatirekeNa nArthAntaramAtre tatpadaprayogaH / yathA kRteratItatvadazAyAM pacatIti laTo sAdhutvAt 'vartamAne laT' iti vacanAt / atra tu bhedAMzAnvaye'pi na tasya sAdhutvaprasaktibhedAtirikAryAnvayabodhaH syAdeva / anyathA ivapadAdhyAhAravAdinastavApi kathaM bhedAnanvaye'pi tadanyArthAnvaya ityata aah-shkyteti| tatpadazaktiparyAptyadhikaraNetyatra tAtparyam / tathA ca bhedAnanvaye tadanyArthamAtrasya zaktiparyAptyanadhikaraNatvAt tadbodhArtha lakSaNA syaat| ata eva puSpavantAvityAdau 'ekayoktyA puSpavantau divAkaranizAkarau' iti candrasUryayoAsaktazaktikhIkArAt / kevalaM candratvAdiprakArakabodho lakSaNayaiveti saMpradAyaH // granthAntarasaMvAdamapyAha-ata eveti / ubhayatra vyAsaktAyAH zaktarekadharmamAtraprakAra. kazAbdajanakatvAsaMbhavAdevetyarthaH / pramANazabda iti / zabdatadupajIvIpramANAtiriktapramANajanyapramityaviSayArthakatve sati zabdajanyavAkyArthajJAnajanyapramANazabdatvasya zrutilakSaNatvAttatra smRtipurANAdisAdhAraNAya pramANazabdamAtra eva zrutipadasyAtra tAtparyam / 1. 'ityAdAvananvayA' ka-kha. 2. 'bhedasyApratItyA' kha.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 kAvyamAlA | anyathA taddhakapadArtheSu khaNDazaktau pramANazabdasya zaktyaiva bodhasaMbhave tadvirodhAt // atrApi lakSaNaivAstu ko doSa iti cet / zrautItvAnupapattireveti dik / kertRNamuli yathA mama ------ 'tvadviprayogadahanajvaradahyamAne ye ye guNA hRdi vasanti puro mRgAkSyAH / te vahnimadhyavilasadvisatantunAzaM naSTAstrapAdhRtivivekamukhAH samastAH // ' atra prAguktasUtre cakAreNa karturanukarSAtkartari Namul | evaM trayodazavidhaikaluptA vyAkhyAtA / atha dvitA vyAkhyAyatedharmadyotaka luki samAsayoH iti / hI vAkye saMbhavati / 'mukhaM candra:' ityataH sAdRzyApratIteH / nApi taddhitagA / vatyAdereva dharmavAcakatvena tallopAbhAvAt / tatra ca kaizcitkhaNDazaktisvIkAreNa zabdasya zrutiparatvaM zaktyaiva / viziSTazaktipakSe vizeSaNavizeSyabhAve vinigamakAbhAvena gauravAt / ato na lakSaNetyuktam / tatra ca dUSaNaM, vyAsaktazaktestathApyanapAyena zaGkAMzamAtrabodhe lakSaNaiva syAt iti nyAyamAlAyAM dvitIyasUtravyAkhyAnAvasare jayarAmabhaTTAcAryaireva likhitamiti / avazyaM vyAsaktazaktimatAM padAnAmekamAtrArthabodhakatve lakSaNeti atrApi sAmyAdeveti phalitArthaH // atrApIti / idaM ca tvayApyavazyamabhyupeyaM ivapadasyApi vyAsaktazaktikatve bhedavinirmuktAnyArthabodhe lakSaNAdhrauvyAditi bhAvaH / zrautItveti / nanu sAdRzye lakSaNAyAM ArthI upameti mate etaddoSasaMbhave'pi yatpadArthavizeSaNasyopamAnatvaniyamastatraiva zrautIti vyavasthApayatAM jayarAmabhaTTAcAryANAM matena kathametadApAdanaM sAdRzyalakSaNAyAmapi Namulartha sAdRzya vizeSaNatApannasya karmAdikArakasya upamAnatvaniyamasya kSativirahAditi cet, stym| sAdRzye lakSaNAyAmeva Arthatvamiti vyavasthAvAdibhirapyetatpakSamAlambya Namulpratyayasya bhedAdizakti svIkArasaMbhavAt / tAnpratyevArthatvApAdanAt / na ca teSAmatreSTApattiH / upajIvyavirodhAt / na cAMzAntara eva tadupajIvanamiti vAcyam / tadA pratyayArthatvaM kalpayitvetyAdipUrvoktadUSaNa eva ubhayasAdhAraNyena tAtparyAt / tadevAha - digiti / ityekaluptopamAvivaraNam // 1. 'karma' kha.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustugaH / 133 tatra vipi yathA mama 'bANanti vAridhArAH pavanAH pavayanti vahnayati vidyut / / ghanati ghanA dhanamAlA pathikAnAM kAmanunnAnAm // ' 'sarvaprAtikebhya AcAre vip vA vaktavyaH' iti bhASyakAravacanAt bANA ivAcaranti ityAdyarthe kvipU / tasyAcArArthakatAyAmapi tasya sarvalopitvena zrUyamANatvAddharmalopavyavahAraH ivAdyaprayogastu spaSTa eva / samAse yathA'ayaM ka ityanyanivArakANAM girA vibhuri vibhujya kaNTham / dRzaM dadhau vismayanistaraGgAM sa laGghitAyAmapi rAjasiMhaH // ' atra 'rAjA siMha iva' ityupamitasamAsaH / na cAtra 'syuruttarapade vyaaghrpunggvrssbhkunyjraaH| siMhazArdUlanAgAdyAH puMsi shresstthaarthvaackaaH||' iti siMhapadaM zreSThaparamiti / kaNThaM vakrIkRtya pazcAdavalokanopapattaye upamitasamAsasyaivAtra yuktatvAt // na caivaM sAmAnyadharmaprayogAttatsamAsAnupapattiriti vAcyam / atropamAnimittasAmAnyadharmaprayoga eva samAsaniSedhAt / zauryAdidvArA tatra siMhopamAyAM siddhAyAM pazcAdeva tatsvabhAvasya tatra varNanAt / kyaci samAJjakalupU / / upameyadyotakayorlope upamA kyacpratyaya eva bhavatItyarthaH / yathA'mA saMbhAvaya mAM girA madhurayA kuryA na cittotsavaM vAtAndolavilolapaGkajadaladrohaspRzA vA dRzA / * AyAte mayi yaccakAra bhavatI kRtyaucitI saMbhramaM tenaivAdya mamendusundaramukhi svAtmA mahendrIyati // ' / atra 'mahendramivAtmAnamAcarati' ityarthe kyac // yadyapyatrAtmaivopameyaH, tathApi kartRkarmabhUtayorAtmanorupAdhibhedena vivakSayA karmIbhUtasyAtmano'zrUyamANatvAdupameyalopavyavahAraH / atra dIkSitAH-dharmavAcakaluptA taddhite'pi saMbhavati / yathA. 'nRNAM yaM sevamAnAnAM saMsAro'pyapavargati / taM jagatyabhajanmartyazcaJcA candrakalAdharam // '
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 kaavymaalaa| ___ atra hi caJceva caJceti 'ive pratikRtau' iti kan / 'lup manuSye' iti tasya lopaH / liGgaM tu prakRtivadeva / evaM vadhikeva vadhikA ityAdAvapi / atra hi sAdhAraNadharmasyAcetanatvAdervAcakasya ca lopaH spaSTa evetyAhuH // anye tu-candramaulibhajanarAhityarUpadharmaprayogAnna tllopH|| na catasya martyavizeSaNatvenopAdAnAttasyopamAnabhUtacaJcAyAmananvayAnna sAdhAraNyamiti vAcyam / _ 'yadbhaktAnAM sukhamayaH saMsAro'pyapavargati / ___ taM zaMbhumabhajanmartyazvaJcA khAtmahitAkRteH // ityatrApi dharmaluptatvaprasaGge tatra dharmazravaNamiti khoktivirodhApatteH / ubhayatra zAbdAnvayabodhaM vinApi vastuta ubhayavRttitvajJAnameva sAdhAraNye niyAmakamiti tvatrApi tulyam / upameyatAvacchedakatvenaivAtra candramaulibhajanarAhityaM vivakSitam / sAdhAraNazca dharmaH svAtmahitAkaraNamiti tu zapathamAtram / candra iva mukhaM ramaNIyamityatrApi dharmAntaraprayuktasAdRzyaM vivakSitamiti zapathasyApi saMbhavAddharmalopApatterityAhuH // ___dharmopamAnaluptA vRttau vAkye dharmopamAnaluptA samAse vAkye cetyarthaH / taddhite tu neyaM saMbhavati / upamAnapadottarameva tadvidhAnAt / ata eva na zrautyapi ivAderaprayoge / upamAnapadAprayoge ivAderaprayogAt / . tatra samAse yathA'duNDholanto marihisi kaNTaakaliAi keaivnnaaii| mAlaikusumasaricchaM bhamara bhamanto Na pAvihisi // ' atra mAlatIkusumasadRzamityasya mAlatIkusumaniSThasAdRzyapratiyoginamityarthaH / yadyapi.............. ..................... tathApi.... ............................................. // zrIH / 'anveSayanmariSyasi kaNTakakalitAni ketakIvanAni / mAlatIkusumasadRzaM bhramara bhramanapi na prApsyasi // ' [iti cchaayaa|] atra kusumasyaivopamAnatvAtkathaM tallopa ityAzaGkate-yadyapIti / pUrvoktarItyA samAdhatte-tathApIti / 'yatta . . .
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| vAkye yathA... 'jaM tujjha saI jAA asaIo suhaa jaM amhe / - tA kiM phuTTau vIaM tujjha samANo juA Natthi // ' tvaniSThasAdRzyapratiyogI yuvA nAstItyarthaH / yadvA 'mAlaikusumeNa samaM'. iti pUrvazloke pAThe vAkyagA bodhyA / atra dIkSitAH--vAcakopamAnaluptA svarUpata evAnudAhRtA samAse'sti / tathA dharmopamAnaluptA vRttivAkyayorevoktA taddhite'pi / tathA hikAkAgamanamiva tAlapatanamiva kAkatAlam / 'samAsAcca tadviSayAt' iti samAsAnuvAdena pratyayavidhAnAjjJApakAtsamAsaH / 'ivArthaviSayAtsamAsAcchapratyayaH syAt' iti hi tadarthaH / na cevArthe samAsaM vinA tatsaMbhavatIti tasmAdeva tAtparyagrAhakAtsamAsaH / tatra kAkazabdastadAgamane,tAlazabdastatpatane vartate / tatra kAkAgamanaM devadattagamanasyopamAnam , tAlapatanaM dasyUva satI jAyA asatyaH subhaga ydvym| tatki sphuTayatu bIjaM tava samAno yuvA nAsti // ' [iti cchAyA / tvatsadRzayuvAntarAbhAvAdeva tvajjAyAyAH puruSAntarasaMgamAbhAvaH, asmAkaM ca khapatInapahAya tvatsaMbandha iti kimubhayatrApi hetvantaragaveSaNayetyarthaH // nanvatra tvatsamAno yuvA nAstItyasya yuvAbhAvasya bAdhitatvena tatsAdRzyarUpavizeSaNAbhAvaparyavasAyitvena tvatsadRzAbhAva eva vivakSita iti kathamupamA, ananvayasyaivocitatvAdityasvarasAdAha-yadveti / idaM ca sarva mAlatyAdiniSThasAdRzyapratiyoginamityarthakhIkAre / prAguktaniSkarSarItyA mAlatyAdipratiyogikasAdRzyAzrayamityeva bodhAbhyupagame tu govardhanAcAryapadyamudAhAryam-'vAsaragamanamanUrorapi viyadavanizca vAmanaikapadam / jaladhirapi potalaGghayaH satAM manaH kena tulayAmaH // ' atra keneti sAmAnyanirdezAdupamAnalopaH / tulayAma ityuktyA tasya jJAnAbhAva eva tAtparya natvasattve'pi / tatsattve'pi jJAnAbhAvena tatpratiyogikasAdRzyAzrayatvena prakRtanirUpaNAnupapattisiddhau asattve tAtparyakalpena gauravAt / satAM manaH kiMsamaM brUma iti ca vAkyagatvaM bodhyam // svarUpata eveti / etadbhedasyaiva prAcInairaparigaNanAt / taddhite'pIti / tathA cAtra dharmiNaH parigaNitatve'pi vibhAge nyUnatvamiti bhAvaH / samAsaM vinA uktasUtrArthAnupapattAveva tadanyathAnupapattibalAtsamAsa: syAnatvanyatheti / samAsavyatirekaprayuktAM sUtrArthAnupapattiM pradarzayiSyansUtrArtha vyAcaSTe-ivArtheti / anupapattyaMzaM vibhajya darzayati-na ca ivArtha iti / idaM ca prasiddhivazAduktam / supsupetyanenApi samAsasiddheH kaiyaTenAbhihitatvAt / vartata iti / khasamavetayathokta kriyAyAM lakSaNayeti bhAvaH // devadatte
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| panipAtasya, tayorivazabdasya ca kAkatAlamiti samAse lopaH spaSTaH / tato'pi kAkatAlamiva kAkatAlIyamiti 'samAsAcca tadviSayAt' iti chapratyayaH / tAlapatanena yathA kAkavadhastathA caureNa devadattasyeti taddhitArthaH / tathA ca 'kAkatAlIyo devadattasya vadhaH' ityatra taddhite upamAnasya kAkavadhasyAtarkitopanatatvasya samAnadharmasya ca lopo vaktavya eveti // ___ atrocyate-satyameva kAkatAlIyetyatra chapratyayaprakRtibhUte samAse vAcakopamAnalopo'sti / paraMtu na prakRte tadanuktyA nyUnatvaprasaGgaH / tatsamAsasya khAtatryeNa prayogAbhAvAt / tathA hi-chapratyayavidhAnabalena tatra samAsasidhyA yatra chapratyayo viSayastatraiva samAso na tu chapratyayavinirmukte'pi / vibhAgazcAtra khAtatryeNa prayogayogyAnAmeva kRta iti / ___ vastutastu--nAtra vAcakalopo'pi / samAsasyaiva vAcakasya vidyamAnatvAt / ivArthaviSayAtsamAsAdivArthe chapratyayavidhAnabalenevArtha eva samAsasya vAcyatvAt / tathA ca kaiyaTena vyAkhyAtam-'kAkasyAgamanamiva caitrasyAgamanam, tAlasya patanamiva dasyorupanipAtaH' ityeka ivArthaH / tatraiva samAsaH / tena 'patatA tAlena yathA kAkasya vadhastathA dasyunA caitrasya vadhaH' iti dvitIya ivArthaH / tatra ca chapratyayaH-iti // avazyaM cedaM ti / 'yaccaurANAmasya ca samAgamo yacca tairvadho'sya kRtaH / upanatametadakasmAdAsIdvata kAkatAlIyam // ' iti citramImAMsodAharaNAbhiprAyakam / tayoriti / kAkAgamana.tAlapatanayorisyarthaH / tatraiva vAcakalopamapi darzayati-ivazabdasya ceti / atakiteti / 'kAkatAlIyo devadattasya vadhaH' iti vAkyAbhiprAyeNa uktazloke akasmA. diti dharmasyApi nirdezAt / tRtIyacaraNasyAnyathA nirmANe tatrApi dharmalopo draSTavyaH // nanu kyaGAdInAmapi svAtantryeNa prayogAyogyatvAttadvibhAgo'pyevamasaMmataH syAdityaparitoSAdAha-vastutastviti / kaiyaTeneti / dvitIyAdhyAye 'prAkkaDArAtsamAsaH' (AkaDArAdekA saMjJA) iti sUtra ityarthaH / paJcamAdhyAye 'ivAthai samAsaH' iti kaiyaTena viziSyAnabhidhAnAtsthalAntarAnusaraNaMm / tathA ca 'ivArthe samAsaH' iti kaiyaTavyAkhyAnAtsiddham / samAsasyaiva sAdRzyavAcakatvaM tadartha vihitavatipratyayAdivaditi bhAvaH / kiMca tvayApi tadarthavihitasya tadvAcakatvamasvIkRta mityAha-avazyaM ceti / tathA ca chapratyayasya ivArthavihitasya sAdRzyavAcakatvamabhyupagamya tatprakRtibhUtasya ivArthavihita. syaiva samAsasya sAdRzyavAcakatvaM nAstItyabhidhAne turagArUDhasyaiva turagavismaraNamiti
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 137 tvayApyupagantavyam / anyathA ivArthe vihitasya taddhitasyApi tadavAcakatvaprasaGgAditi tattvam / evaM taddhitArthabhUtAyA dharmopamAnaluptAyA api nAtroktiH / taddhitotpattidazAyAM kAkatAlapadasya tAlakRtakAkavadhe lakSaNAsvIkAreNa tadAzrayakAkatAlapadasya bhrUNamANatvenopamAnaluptatvAbhAvAt / na ca lakSaNAyAM mAnAbhAvaH / upamAnaparatvAbhAve taduttaramivArthe taddhitAnupapattereva mAnatvAditi kRtaM pallavitena / bhAvaH // taddhitaprakRtibhUtasamAsagatopamAyA AdhikyaM nirAkRtya, taddhitArthopamAyA apyAdhikyaM nirAkaroti - evamiti / upamAnaparatveti / tAlakRtakAkavatvasyaivopamAnatAyAH sarvasiddhatvAt / tathA ca paJcamAdhyAye kaiyaTenoktam- 'tAlena tu yaH kAkasya vadhaH sa devadattasya dasyunA vadhasyopamAnamiti vadhAdiH kAkatAlIyAdizabdavAcyaH saMpadyate / chapratyayaprakRtyaMzasya tatparatvaM vinA taduttaraM taddhito na syAditi bhAvaH / nanUktasamAsasya sAdRzyavAcakatve mAnAbhAvaH / adhyAhRtAdivapadAdeva tadbodhopapatteH / na ca ivArthaviSayAdityanuvAdasAmarthyAttatheti vAcyam / tatsamAsenaM sAdRzyapratItAveva tasya tAtparyAt tasyAzca ivapadAdevopapattau samAsasya tacchaktikalpane gauravAt / yadapi 'samAsAcca' iti sUtre yadi samAso'pi ivArthe, chapratyayo'pi tatraiva, tarhi samAsenotatvAt / chapratyayo na prApnoti iti zaGkAparaM bhASyam / tadapi tatsamAsAtsAdRzyapratItirityetAvanmAtratAtparyakam / ata eva tatra kaiyaTena vacanasAmarthyAtsyAditi cet zastrIzyAmAdibhyo'tiprasaGga iti vyAkhyAtam / na hi zastrIzyAmetyAdAvapi samAsasyaiva sAdRzyavAcakatvamiSyate / tatra vAcakaluptAyAH sarvairapyudAhRtatvAditi cetsatyam / tathApi nAtra vAcakalopo'pItyapizabdenopamAnalopAbhAvasya vivakSitatvAt / tathA hikAkatAlazabdayostadAgamanapatanayorlakSaNA sarvasaMmatA / tayordevadattAgamanadasyUpanipAtaniSThopameyatA nirUpitopamAnatvaM ca sarvagranthasaMmatam / paJcamAdhyAye kaiyaTenApyuktam'vRttiviSaye kAkatAlazabdau kAkatAlasamavetakriyAvAcinau, tatra kAkAgamanaM devadattAgamanasyopamAnaM tAlapatanaM dasyUpa nipAtasya' iti / evaM sthite lAkSaNikopamAnavAcakapadayoH zrUyamANatvAtkathamupamAnalopaH / na ca lakSaNAsvIkAre'pi tatra zaktyabhAvAdupamAnalopaHiti vaacym| upamAnArthakazabdazravaNamAtrasya vivakSitatvena vAcakatvaparyantasya vaiyarthyAtpramANAbhAvAcca / ataeva vAcakaluptatvamapi sAdRzyArthakapadamAtrAbhAve satyeva pUrvaM vyvsthaapitm|vivkssitN ca sarveSAM granthakArANAM tathaiva / na hi sAdRzyalAkSaNika padayoge'pi luptatvasvIkAre ArthI pUrNopamA kutracidviSayamarhati / ArthopamAyAM sAdRzyavAcakapadAbhAva niyamAt // nanvetadarthameva sAdRzyatadviziSTAnyataravAcakapadAbhAve vAcakaluptatvamiti rasagaGgAdharAdau vyavahriyate / tatra sAdRzyavAcakapadAbhAve'pi sAdRzyaviziSTavAcakapadasattvena luptatvAnApattiriti 18
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 kAvyamAlA / cet, satyam / asmadapekSayA gauravaM spaSTameva / sAdRzyArthakapadAbhAvasya vAcakaluptatvavyavasthApakatve ubhayanivezApekSayA lAghavasya sattvAt / AstAM prAgeva bahuzo dUSitaM prAsaGgikametat // prakRte upamAnArtha kalAkSaNika padasattvAnnopamAnaluptatvasaMbhavaH / athAtrApi upamAnavAcakapadAbhAva evopamAnalopavyasthApako vaktavya iti cet, gauravAdikaM tAvatspaTAstAm / evaM sati kyaGpratyaye'pi upamAnaluptopamA syAt / na ceSTApattiH / kenApyanabhidhAnAt / citramImAMsA - rasagaGgAdharayorapi kyaGAdAvupamAnaluptAnabhyupagamAcca / nanu kyasthale kathamupamAnalopApattiriti cet / avahito bhUtvA zRNuyAH // 'ojasopsaraso nityam -' iti tat sUtrasthavArtikena viziSyau jAyate ityatra kyaGpratyayaH sarvasiddhaH / tatra ca ojaHzabdo lakSaNayA tadvatparaH iti vaiyAkaraNaiH kaNThata eva vyAkhyA - tam // asti ca tatra vaidiko'pi prayogaH - 'ojAyamAnaM ahiM jaghAna ' iti // nanvatra mAstu lakSaNA duHsahatvAdidharmavivakSayA ojasa evopamAnatvasaMbhavAditi cet, na / dharmAntarAnusaraNaklezavaiyarthyAt / ojasvina upamAnatve vizeSaNatayA upasthitasya ojasa eva sAdhAraNadharmatAyAM lAghavAt / 'paulomI kucakumbhakuGkumarajakhAjanyajanmoddhatA zItAMzo rucayaH puraMdarapuro sImAmupaskurvate / etAbhirlihatIbhirandhatamasAnyunatIbhirdizaH kSoNImAraNatIbhirantaratamaM vyomeda mojAyate // ' iti murAripaye tadvadevopamAnatAyA avazyavAcyatvAcca // kiMca - upamAnAdeva kyaGAdayo vihitAH, upamAnatvaM lakSyArthasyApi sarvasaMmatam / ato lAkSaNikAdapi upamAnavihitapratyayotpattau na kiMcidvAdhakaM saMkoce mAnAbhAvAt / svIkRtaM cAtraiva tvayApi lAkSaNikazabdAt chapratyayAdi - kam, tatkena vizeSeNa kyaGAdayo lAkSaNikAnna syuH / tatropamAnapadaM sAkSAdeva zrUyate / chapratyaye tvAkSepAditi cet kiM tataH / zAstratAtparyaviSayatvasyobhayatrApi sAmyAt / anyathA tataH pratyayAnupapatteH / taduktam- 'sUtreSveva hi tatsarvaM yadvRttau yacca vArtike' iti // ataeva --'azvAbhidhAnImAdatte' / ityAdau gardabhAbhidhAnI vyAvRtterazAbdabhUtAyA api vedatAtparyaviSayatvena vidheyatvaparyavasAnam / 'aruNayaikahAyinyA piGgAkSyA somaM krINAti' ityatra mImAMsakamate - aruNAyetyAdInAM kriyAyAM evAnvayAt / gavAruNyayoH parasparAvacchedatvakasya pAkatvasvIkAre'pi tasya zAstrIyatvaM ca / anyathAnaruNayApi gavA somkryaaptteH| tatazca lAkSaNikatvAtkyaGAdipratyaye upamAnaluptatvApattirdurnivAraiva // evaM sAdhAraNadharmAdInAmapi lakSyatvasthale dharmalopApattirapi syAt / tathA puSpavatsadRzaM mukhaM ityatrApi upamAnalopApattiH / puSpavatpadasya hi 'ekayoktyA puSpavantau' ityubhayavyAsaktazaktimatvena candratvaprakArakatve sati sUryatvaprakAra kazAbdatvaM kAryatAvacchedakaM klRptam / tatra candratvAdimAtraprakArakabodhatvasya tacchaktijJAnakAryatAnavacchedakatvAttAdRzodho lakSaNayaiveti svIkArAt / na ceSTApattiH kAvyasamamityAdAvarthAntarAnusaraNaklezAnupapatteH / lakSyopamAnakasthala eva tatsaulabhyAt tathaivAstviti cet, 'puSpavantA 1. 'chedakatvasya' ka.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 139 atha triluptAmAha sAmAnyalub vRttau // 13 // dharmadyotakopamAnAnAM trayANAM lopeH samAsa evetyarthaH / yathA_ 'aha sarasadantamaNDalakavolapaDimAgaU miacchIa / anto sindUriasaGkhavattakaraNiM vahai cando / ' atra mRgAkSIti / iha hi mRgasyAkSiNI ivAkSiNI yasyA ityarthe 'upamAnapUrvapado bahuvrIhiruttarapadalopazca' iti vArtikAtsamAsaH / upamAnavAcakauMkSipadasya lopaH / asya hi 'saptamIpUrvapadasyopamAnapUrvapadasya ca bahu viva ramyaM mukham' ityAdau zrautyA apyupamAnaluptAyA upapatteH / nahIdamapISTApattyAparihartuM zakyam , tasyA Arthatvaniyamasya siddhAntasiddhatvAt / tvayApyabhyupagamAcca / tatrApISTApattimabhidadhAnastu unmattaprAya evetyupekSyaH / kiMcaivaM 'puSpavatkalpaM mukham' ityAdau ta. ddhite'pyupamAnaluptA syAt / na ceSTApattiH / tvayApyanaGgIkArAt / tathApi tvayA taddhite. 'pyupamAnaluptAbhyupagataiva caJcatka ityAdAviti cet / nahIdaM mAM prati ApAdanaM yeneSTApAdAnamityadoSaH syAt / kiMtu tvAM pratyeva, tvayA ca taddhite upamAnaluptAnabhyupagamA. daniSTApAdAnameveti / mamApi tathaivAbhyupeyamiti cet, tarhi khapakSe lajA cetyubhayaparityAgAtspaSTameva nigraho'GgIkRtaH / kiMca puSpavadramyaM mukhamiti vAcakopamAnaluptA, tvayA. pybhyupgmaat| na cedaM mAM pratISTApAdAnameva, kAkatAlIyamiti chapratyayaprakRtibhUte samAse tvayApyabhyupagamAditi vAcyam / tatparyantAnusaraNaprayAsAnupapatteH / kiMca 'puSpavantA. viva mukham' iti vAkye'pi dharmopameyobhayaluptopamApattiH / tathA ca kyacpratyaya eva tadupagamavirodhaH / kiM bahunA / dharmopamAnopameyArthakalAkSaNikapadAnyupAdAya sarvatraiva tattabuptApattiriti saMkSepaH / tadetatsarvamabhidyotayannAha-alaM pallaviteneti / 'asau sarasadantamaNDalakapolapratimAgato mRgAkSyAH / antaH sindUritazaGkhapatrakaraNiM vahati candraH // ' [iti cchAyA / ] prakRtodAharaNAMzaM vivicya darzayati-atra mRgAkSIti / yadyapi 'saptamyupamAna-' ityAdivArtikazarIraM mahAbhASyAdau dRzyate, tathApi prakRtopayuktatayA saptamItyaMzamapahAyaiva vArtikaM paThati-upamAnetyAdi / uktavArtikaviSa 1. 'samA(dupameyA)danyeSAM' ityalaMkAramuktAvalyAmadhikaM dRzyate. 2. 'saptamyupamAna' kha. 3. 'kanetra' kha. 4.'asyArtho hi' kha. 1. 'tvayApyupamA syAt' kha. 2. 'tadAptyabhyupagamAt' ka; 'tadAnayanAt' kha.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / bIhirvAcyaH / uttareSAmiva padopamAnArthakamukhapadAdInAM lopaH' ityartha vadanti kAvyapradIpAdayaH sarve vyAkhyAtAraH / vastutastu uttarapadazabdasya samAsAntyAvayave rUDhiriti vaiyAkaraNasaMpradAyAdupameyabhUtamukhapadasyaivAtra lopena bhAvyamiti sUribhirvibhAvanIyam / ato dharmadyotakopameyaluptaiveyamupameti yuktaM samapadam / kaiyaTastvAha--aprayoga evAtra lopazabdenocyate / tathA hi-uSTro mukhamasyetyeva vigrahaH / na ca prANI prANyantarAvayavo bhavati iti uSTrazabdasya tanmukhe lakSaNeti / asmiMstu pakSe 'nAtropamAdilopaprasaGgaH' iti pUrvapakSa evedamudAharaNaM bodhyam / atra kecit-upamAnamAtropAdAne'pi triluptA saMbhavati / yathA 'ayamAyaHzUlikaH' iti / atra hi ayaHzUlamiva tIkSNa AcArastenAyakaM prAcAM vyAkhyAnaM dUSayati-vastutastviti / nanvetadasaMgatam / tathA hi yasyopamAnapUrvapadasya padAntareNa saha samAso vidheyastatratyamuttarapadamatra gRhyate, na tu bahuvrIhereva / yena dvitIyAkSizabdasya lopaH syAt / ata eva 'zAkapriyaH pArthivaH zAkapArthivaH' ityatra 'zAkapArthivAdInAmuttarapadalopazca' iti vacanena zAkapriyeti sa. mAse taduttarapadaM priyapadarUpaM tasyaiva lopaH, na tu etadvacanavidheyasamAsottarapadabhUtasya pArthivapadasya / kiM bahunA-'saptamyupamAna-' ityAdiprakRtavArtikenaiva dhanaM kare sthitaM yasya saH karadhana ityatraiva uttrpdlopH| sa pUrvasamAse uttarapadabhUtasya sthitshbdsyaiv| na tvetadvidheyabahuvrIhisamAsottarapadabhUtadhanazabdasya, karadhana iti rUpAsiddhiprasaGgAt / evaM coktasaMpradAyasya virodhAbhAvAt , kathamatra dvitIyAkSizabdasya lopa ityuktamiti cet , satyam / yathA zrutagranthe uktadUSaNapratibhAse'pi granthasyAbhiprAyAntareNaiva pravRttatvAt / tathA hi-saMpradAyAditi / bahuvrIhipUrvapadabhUte uSTramukheti zabde mukhazabda evottarapadam , na vivAdirapi, yenottarapadatayA ivAdInAmapyuktavacanena lopaH syAditi bhAvaH // ata iti / atrApyupameyapadamupamAnaparameva karaNavyutpattyAzrayaNAt / tathA copamAnabhUtamukhapadasyaivoktavArtikena lopaH / ivapadasya ca gatArthatvAdeva nivRttiH / spaSTaM cedaM kaiyaTe eva / ata ubhayorapyuktavArtikena lopa iti prAcAM vyAkhyAnamayuktameva / yadvA mukhapadasya mukhasadRze lakSaNA / ubhayathApIvAdInAmuktavArtikena lopa iti bhAvaH / samapadamiti / sAmAnyapadamityarthaH / tena sAmAnyapadena kArikAsthena upamAnalopa eva vAcanikaH, ivAdinivRttistvarthAdityeva viveko vivakSita iti 1. 'pUrvoktapakSa' kha.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 141 nvicchati ityAyaHzUlikaH / atra hi upameyadharmavAcakAnAM trayANAmapi lopa iti / atrAhuH--krUrasyAcArasyAyaH zUlatayAdhyavasAnAdatizayokterevAtra viSayasattvAdupamAvirahAt / ata eva mahAbhASyamapi 'ayaH zUlamivAyaH zUla: yo mRdunopAyenAnveSTavyAnarthAn rabhasenAnvicchati sa ucyate AyaHzUlikaH' iti / kaiyaTazcAha - 'yathAyaH zUlaM tIkSNam, evamanyo'pi tIkSNa upAyo'yaHzUlamupacArAditi' / evaM ' pArzvenAnvicchati pArzvikaH' ityatrApi atizayoktireva / 'yathA pArzva tiryagavasthAnAdanRju tathAnyo'nRjurupAyaH pArzvamiti kaiyaTena vyAkhyAnAt / evamekonaviMzatibhedA luptA | atra kecidupamAyA bhedAntarANi svIkurvanti / te yadyapi vaicitryAbhAvAduktabhedeSvevAntarbhavanti tathApyavAntaravaicitryasattvAdAkarAnumatatvAccodAhiyante / tathA ca bharataH -- 'ekasyaikena sA kAryA aikasya bahubhistathA / anekeSAM tathaikena bahUnAM bahubhistathA // ' iti / taduktaM dvitIyabhedamAha - mAlopamopameye'pyekasmizcedvahRpamAnasaMbandhaH / sAmAnyadharmabhedAbhedAbhyAM sApi ca dvedhA // 14 // spaSTo'rthaH / tatra sAdRzyanimittadharmAbhede mAlopamA yathA - 'gehaM va vittarahiaM ujjharakuharaM va salilasuNNakiaM / gohaNarahiaM goTTaM va tIe vaaNaM tuha vioe // ' bhaavH|| nanvavAntaravaicitryasattve'pi pRthagabhidhAnamanarha evaMvidhavaicitryasahasrasaMbhavAdityata Ahaha-Akareti / AkarasaMmatimeva darzayati - tathA ceti / anekopamAnanirUpitaM sAdRzyamityarthaH / ' gehamiva vittarahitaM nirjharakuharamiva salilazUnyIkRtam / 1. 'nviSyatItyA' kha. 2. 'kAryAnekenApyathavA punaH / anekasya tathaikena' iti bharatasUtre pAThaH. 3. 'mAlopameyamuktApyekasmiMzcedvahUpamAna saMbandhaH' iti pATho'laMkAramuktAvalyAm.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA | atrodvegajanakatvaM sarvatropamAnimittadharmaH sa cAkSiptaH / zrUyamANastu yathA-- 'vAhi vva vejjharahio dhaNarahio suaNagehavAso vva / riuriddhidaMsaNaM via dUsahaNijo tuha vioU // ' atra duHsahatvaM sarvatraiko dharmaH / tadbhede yathA 142 'mAteva rakSati piteva hite niyu kAnteva cAbhiramayatyapanIya duHkham / kIrtiM ca dikSu vitanoti tanoti kIrti kiM kiM na sAdhayati kalpalateva vidyA // ' atra rakSaNAdayo dharmA bhinnAH / yathA vA 'jalai vaDavANo via phuTTai selo vva rAmavANAhihao / rasai jalau vva uahI khuhio lai mAruo vva Nahaalam // ' atra jvalanAdayo bhinnA dharmAH / yathA vA .............[sUryasyaiva].....[vakSathaH] [vasiSThA].......[anve tave ] " ....... ....... 1 .... * godhanarahitaM goSThamiva tasyA vadanaM tava viyoge // ' [iti cchAyA / ] 'vyAdhiriva vaidyarahito dhanarahitaH sujanagehavAsa iva / ripuRddhidarzanamiva duHsahastava viyogaH // [iti cchAyA / ] kvacittu sAmAnyadharmAnupAdAne'pi tadApekSakasya zAbdatvaM yathA--'vApyAM snAti vicakSaNo dvijavaro mUrkho'tha varNAdhamaH phullAM nAmyati vAyaso'pi ha * tAM yA nAmitA barhiNA / brahmakSatravizastaranti hi yayA nAvA tayevaitare tvaM vApIva lateva nauriva janaM vezyAsi sarve bhaja // ' atra sarvopabhogyatvarUpadharmopapAdakamAdyaudAharaNatrayam / dharma iti / zrUyamANa iti pUrveNAnvayaH // ' jvalati vaDavAnala iva sphuTati (ca) zaila iva rAmabANAbhihataH / rasati jalada ivodadhiH kSubhito laGghayati mAruta eva nabhastalam // ' [iti cchAyA / ] setukAvye zrIrAmazarAhata samudrakSobhavarNanam / atra rAmabANAbhihatatvaM samudrAMze tattadbhinnadharmaprayojakamiti pUrvasmAdvizeSaH // [ sUryasyaiveti / 1. 'paribhASitA' kha. 1. etadAdikasya chAndasa ityantasya granthasya mUlaM nopalabhyate / ekasminmUlapustake 'yathA vA' ityevopalabhyate / agre tUdAharaNaM kimapi na dRzyate.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 'ekatrAnekeSAM sAdharmyam' itIyamupamA bharatenoktA 'zyenabarhiNabhAsAnAM tulyAkSa iti yA bhavet / ekasya bahubhiH sArdhamupamA nATakAzrayo / ' bahuSvekasya sAdRzyarUpo'pi bhedastatroktaH / yathA 'candravatsaMprakAzante jyoti jo dvijottamAH / ekena sA tvanekeSAmupamA parikIrtitA // ' iyaM ca sAmAnyadharmaikya eva saMbhavati / upamAnasyaikatvAditi dhyeyam / tatraiva yathA 'tulyante zazinA vakrANIti saikakRtA bhavet // 'ghanA iva gajA yatra bahUnAM bahubhistu sA // ' harivaMze'pi'jalAvalambAmbudavRndakarSI ghanairghanAnyodhayatIva vAyuH / pravRttacakro nRpatirvinasthAnAjAngajaiH khairiva vIryadRptAn // ' atraiva sAmAnyadharmabhede yathA'alakSitagatAgataiH kulavadhUkaTAkSairiva kSaNAnunayazItalaiH praNayakelikopairiva / RSistutirapi, athApyaSayaH stUyanta iti niruktakArokteH / vakSyatha iti mahadarthakam / vaziSTA iti zreSThArthakaM saMbodhanam / vo yuSmAn / anvetave anvetum / anukatumiti yAvat / tumarthe tavepratyayazchAndasaH / zyeneti / bharatakArikAyAM iyenAdipadAnAM tattadakSilakSaNA / bahuSviti / anekapratiyogikasAdRzyasyopameyotkarSAtizayAdhAyakavat ekapratiyogikAnekavRttisAdRzyasya ekapratiyogikaikavRttisAdRzyApekSayA vilakSaNacamatkArajanakatvaM nAstItyasya pRthagasmAbhiranukti rityarthaH / iyaM ceti / yathA ekasminnupameye ekapratiyogikasAdRzyavarNanaM abhinadharmanirvAhyaM tadvadihApi upamAna eva bhinnadharmasaMbhavAdityarthaH / harivaMze'pIti / / vajranAbhavadhe prabhAvatIM prati pradyumna 1.'sAmyAdupamA' bharata0.2. zazAGkavatprakAzante jyotISIti bhavettu yaa| ekasyAnekaviSayA sopa' bharata0. 3. ito'gre kiMcidvaidikodAharaNaM bhavet / TIkAyAM sUryasyaivetIti pratIkadarzanAt / pustakAntare tu 'yathA vA' ityapi nopalabhyate / TIkAyAM pustakadvaye'pi vyAkhyAnamupalabhyate. 4. 'tulyaM te zazinA(bhiH) vakramityeke (?) nekasaMzrayA' bharata..
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 kAvyamAlA / suvRttamasRNonnatairmugadRzAmurojairiva ___ tvadIyaturagottamairdharaNicakramAkampate // pUrvopamopameyaM yadyupamAnaM paropamAyAM syAda / razanopameyamuktA dvaividhyaM prAgvadevAsyAH // 15 // prathamopamAyAM yadupameyaM tacceduttaropamAyAmupamAnaM bhavati sA rshnopmaa| sAmAnyadharmabhede abhede ceti prAgvadityasyArthaH / tadbhede yathA 'adhara ivoktirmadhurA tanulakSmIruktivadvizadavarNA / tanuriva manoharA dRgdRgiva mRgAkSyAH suduHsaho virahaH // ' atra mAdhuryAdidharmAH prativAkyaM bhinnAH / abhede yathA mamaiva'atitAruNyavikAsAdanudivasavijRmbhamANavadanAyAH / dRgiva gatirgatiriva dhI(riva gIrgIrivAtivakA bhrUH // ' atra vakratvaM sarvatra sAmAnyadharmaH / bharatena tu prazaMsAnindayorapyupamAbheda uktaH / tatra prazaMsAyAM] yathA'Alapya tAM vizAlAkSI tutoSa manujAdhipaH / munibhiH sAdhitAM kRtvA siddhiM mUrtimatImiva / ' syoktiH / bahUpamAnakabahUpameyakopamAyAH bharatakArikAdvitIyA|padiSTAyA idamudAharaNam / idaM ca sAmAnyadharmaikye draSTavyam / tadbhedenAha-atraiveti // adhara iveti / mAdhuryamadharasyAnubhavasiddho rasavizeSaH / uktestu guNavizeSaH / tathA ca bharataH'bahuzo yacchrutaM vAkyamuktaM vApi punaH punaH / nodvejayati tasmAddhi tanmAdhuryamiti smRtam // ' vizadavarNatvaM svaccharUpatvam, uktestu prasAdarUpo guNaH / sa ca bharatenokta:'apyanukto budhairyatra zabdo'rtho vA pratIyate / sukhazabdArthasaMyogAtprasAdaH parikIrtitaH // ' yadyapyupameyopamAyAM sAdRzyArthakazabdasyApyaikyaniyamo dRzyate / tathApyatra upameyasya bhinapadArthatvAt ivAderapyaniyame doSAbhAvAduktipadAnantaraM vatipratyaya. prayogaH / yadi tu ivAdipadaikye'pi pramANamupalabhyate, tadA uktirivetyeva pATho draSTavyaH / vakratvamiti / dRzo vakratvamapAGgavijRmbhaNAt / gatezca vilAsahetuke vailakSa. 1. 'dRSTvA tu tAm' bharata..
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / nindAyAM yathA 'sA tvaM sarvaguNInaM saMzritA puruSAdhamam / vane kaNTakinaM vallI vaihnidAghamiva drumam // ' yathA vA 'santi zvAna ivAsaMkhyA jAtibhAjo gRhe gRhe / utpAdakA na bahavaH kavayaH saraghA iva // yathA'satyaM santi gRhe gRhe sukavayo yeSAM vacazcAturI __sve harye kulakanyakeva labhate jAtA guNairgauravam / duHprApaH sa tu ko'pi kovidapatiryadvAgrasagrAhiNI paNyastrIva kalAkalApakuzalA cetAMsi hartuM kSamA // ' asyAzca rUpakavadapi bhedAH saMbhavanti / tathA hi-upamA dvividhA-- niravayavA, sAvayavA c| niravayavA dvidhA-zuddhA, mAlArUpA ca / niravayavatvaM cAnyapratiyogikAnyaniSThasAdRzyapratiyogitvAbhAvavatsvavRttisAdRzyakatvam / tacca 'candra iva mukham' ityAdau spaSTameva, udAhRtaM ca bahudhA prAgeva / tathApi yathA____'udgADhadurdinavisaMSThulavRttirArA __dArabdhagAtramalino vasanAntalambI / NyAt dhiyastu sUkSmArthagrAhitvAt vANyAstu tAdRzArthagarbhatvAt , dhruvaH saMsthAnavizeSavatvAditi bodhyam / santIti / harSacarite bANasyoktiH / utpAdakA nUtanArthotprekSaNasamarthAH / pakSe-aSTacaraNatvena udgatapAdAH / keSAMcitsukavInAM satvAt / kavitvAvacchinnabhAvoktau bAdhavAraNAya-bahva iti / anyapratiyogiketi / yadyapyupamAyAH sAdRzyarUpatayA prayojyatvAbhAvavattvamityetAvataiva nirvAho bhavatyeva, tAdRza. prayojyatvAbhAvavatkhavRttisAdRzyakatvamityuktyA ca upameyaniSThatvamasyAyAti, na tu sAdRzyaniSThatvam / tathApi pratiyogitArUpopamA pakSamabhisaMdhAya, khapadasya pratiyogitvaparatayA vRttipadasya ca nirUpitArthakatayA uktAbhAvaviziSTakhanirUpitasAdRzyakatvamityartha eva paryavasAnaM bodhyam // udgADheti / rAghavapANDavIyakAvye yuddhArambhavarNanam / 1. 'sA taM sarvaguNairhInaM sakhaje karkazacchavim / ' bharata0 2. 'davadagdhamiva' bharata.. 19
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-46 kAvyamAlA AmRSTagaNDatilakAni mukhAnyacumbadrAgIva reNuravaneH surasundarINAm // ' mAlArUpA yathA 'AvartA iva maNDalISu payasAM vegA ivAtyantikA dhArAskhardhapulAyiteSu taralottuGgAstaraGgA iva / kaNThe komalazaivalAvalimivAlagnAM vahantaH saTAM rAjansAhajikIM vahanti bahudhA sindhoH sthiti saindhavAH // ' dvitIyAdvidhA - samastavastuviSayA, ekadezavivartinI ca / AdyA yathA 'ahaM rathAGganAmeva priyA sahacarIva me / ananujJAtasaMparkA dhAriNI rajanIva nau // ' atrAgnimitramAlavikayozcakravAkasAdRzyasiddhau tatsaMgamapratibandhakatvena dhAriNyA devyA rAtrisAdRzyasiddhiH / yathA vA 'karNeneva viSAGganaikapuruSavyApAdinI rakSitA hantuM zaktirivArjunaM balavatI yA candraguptaM mayA / sA viSNoriva viSNuguptahata kasyAtyantaniHzreyase haiDambeyamivetya parvatanRpaM tadvadhyamevAvadhIt // ' yathA vA 'zriya iva mamAsyApo dUrIkRtAvadhinigrahairahamiva parityaktaH paiaurairayaM jalajantubhiH / AdyavizeSaNasya nibiDadurdinatayA caJcalavRttirityarthaH / ArAtsamIpata ArabdhaM gAtrasya malinaM yena / 'malinaM paTavAse syAnmalinaM sparzane smRtam' iti vizvaH // ahamiti / mAlavikAgnimitranATake agnimitrasya rAjJa uktiH // karNeneveti / mudrArAkSase amAtyarAkSasoktiH / viSNuguptazcANikya ityarthaH / hiDambAyA rAkSasyA apatyaM haimbeyaH / ghaTotkaca iti yAvat / yathA karNena arjunavadhArthamavasthApitayA zaktyA zrIkRSNena yajJAdivighnakaratayA svavadhyatvAbhimato ghaTotkaco ghAtitaH, tathA candraguptavadhArthaM rAkSasasaMjJenAmAtyena sthApitayA viSakanyakayA cANakyenArdharAjyahAritayA svavadhyaH parvatasaMjJako rAjA ghAtita iti samudAyArthaH // zriya iveti / naiSadhAnandanA
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / iyamapi ca mAM vaidarbhIya sthala glapitAmbujavyathitavadanA nAdyApyenaM jahAti sarojinI || atropamAntareNa nalasarasorupamAsiddhau sAvayavatvam / upamAnopameyAnAM ca zAbdatvAtsamastavastuviSayatvam / ekadezavartinI sAvayavA yathA 147 'varSodakamudritA zravaNAntavilambinA kadambena / ekastano'bhiSikto nRpasuta iva yauvarAjyasthaH // ' atra hi kadambe kalazopamayA gamyamAnayA vasantasenayA stane nRpasutopamAsiddhiH / sA cArthagamyA / kalazasAdRzyasyAzAbdatvAdityekadezavartitvam / yathA vA mama - 'niHzvAsA malayAnilA iva pikAlApAnukArA giro raktAzokalatApravAlasadRzaM pANidvayaM vidyate / prollAsavijRmbhitaM sutanute bhRGgapratAnAyate sa prApyAsamasAyakospi bhavatIM lokatrayInAyakaH // ' atra zAbdIbhirupamAbhirnAyikAyA vasantalakSmIsAdRzyasiddhiH / zuddhazleSaparamparitopamA yathA mama-- 'mRgamadapakazyAme prottuGge tava payodhare tanvi / hAramaNikAntilekhA vilasati saudAmanIveyam // ' iha payodharavAcyayormeghastanayorupamayA kAntilekhAyAM vidyudaupamyasiddhiH / iyameva mAlArUpA yathA 'lekheva yA cAndramasI kalAnAM rasasya yA puSkariNIva pUrNA / niSkaitavasthAnamiyaM rucInAmAnandavadbhAti saroruhAkSI // ' ke zuSkataDAgamAlokya nalavacanam // varSodakamiti / mRcchakaTikAkhyanATa ke cArudattoktiH // lekheti / candralekhAyAH SoDazabhAgAtmaka kalAbAhulyavannAyikAyAH kAmazAstrAdikalAbhijJatvAt / rasasya zRGgArasya jalasya cetyarthaH / niSkaitavamiti / kAntipakSe-- anyApekSApakarSarahitamiti / icchApakSe nirupAdhItyarthaH / sukhasya svataH puru
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 kAvyamAlA / atra catuHSaSTikalAzRGgArakAntInAM SoDazakalAjalecchAsAdRzyana nAyikAyA indulekhAsarasImukhasAdRzyaniHpatihetuH / idaM ca paramparitabhedadvayaM rasagaGgAdharAdyanurodhAduktam / vastutastu-ekapadopasthApyayorapi kathaM parasparaM bhedAnvayaH / 'vidvanmAnasa-' ityAdau tu manaHsarasorabhedAnvaya eva khIkRtaH / ata eva 'nerivotpalaiH padmahastairiva saraHzriyaH / pade pade vibhAnti sma cakravAkaiH stanairiva / ' ityAdAvekadezavartitvamazleSasthala evopamAyAH svIkRtaM prAmANikaiH // kathaM tarhi udAhRtazliSTaparamparitasthale tadupamAsiddhiriti cet / tadabhedajJAnAdeva // dharmAbhedajJAnasya dharmyupamAyAM nAnukUlatvaM kiM tvabheda eveti cet, na / bimbapratibimbAdau tadabhedajJAnasya sAdhAraNyaniyAmakatAyAH SArthatvena nirupAdhIcchAviSayatvAt // rasagaGgAdharAdityAdipadena citramImAMsAsaMgrahaH // kathamiti / nAmArthatayA tAdAtmyasaMbandhenaivAnvayasya yuktatvAdityarthaH / tadabhe. deti / dharmAbhedetyarthaH / tadeva darzayannAha-dharmAbhedeti // kiM tviti / vidvanmAnasetyAdau sarazcittayorabhedAropeNa rAjJi haMsAbhedAropAbhyupagamAditi bhAvaH // sarveti / vastuto bhinnayoH parasparasAdRzyAdabhinnatayAdhyavasitayordvirupAdAnaM bimba. pratibimbabhAva iti citramImAMsAdarzanAt / asAdhAraNAnAmapi dharmAntarANAM sAdRzyamUlenAbhedAdhyavasAyena sAdhAraNatvakalpanAdupamAsiddhiriti rasagaGgAdharadarzanAcca / idaM ca bhedasya sphuTapratipattyarthamuktam / anugAmisthale'pi vastuto mukhacandrAdigataramaNIyatvAdebhinatayA tAdAtmyAdhyavasAnaM vinAnupapatteriti bodhyam / kiM ca // bRhadAraNyakazrutau 'yathA vRkSo vanaspatistathaiva puruSo mRSA / tasya parNAni lomAni tvagasyotpAdikA bahiH // ' ityAdyanantaraM 'asthInyantarato dArUNi majjA majjopamA kRtA' ityatra dharma. 1. 'SaSTizliSTa' ka. 1. 'yathA loke vRkSo vanaspatiH, tathaiva tatsadharme puruSAH ityetadamRSA na mithyA satyameva tasya puruSasya lomAni tatsthAnIyAni vanaspateH parNAni / tvagasya puruSasya tatsthAnIyA na bahirutpAdikA sarvApekSayA bahibhUtA tvam / asya puruSasya asthisaMlagnadhAtuvizeSebhyo'bhyantarato'sthIni bhavanti tatsthAnIyAni vRkSasyAntarato dArUNi kaasstthaani| majAzabdenobhayatrAsthikASThagataM brahmehocyate / sa ca vRkSapuruSayormajAvanmajAyA upamA kRtA / tAbhyo vizeSa ityarthaH / ' ityadhikaM prAk ka-pustake.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 149 sarvAbhyupagatatvAt // yadi ca tatsAdRzyabuddhyaiva tathetyAgrahaH kriyate / tathApi tatra mAnasasAdRzyajJAnasaMbhave'pyatra sAdRzyazAbdasyAnupapattireva / atrevAdipadAnAmupamopasthApakAnAmabhAvAttatpratIkArabhUtatvenApi nAmArthAnvayAyogAdityAdi sUribhireva vicAraNIyam // bhede paramparitA yathA 'nalinyA iva tanvaGgayAstasyAH padmamivAnanam / ___ mayA madhukareNeva pAyaM pAyamaramyata // ' atropamAnopameyAnAM bhinnapadavAcyatvam / yathA vA mama'cakorakANAmiva kovidAnAM rAkAsudhArazmirivojjvalo yaH / vibhUSaNaM bhUvalayasya vidvAnvIrAgraNI rAjati rAjahaMsaH // ' iyameva mAlArUpA yathA mama'jyotsnAyante tava guNagaNAH pUrNacandrAyase tvaM __dhArAyante vizikhanivahA vArivAhAyase tvam / edhAyante ripunRpatayo havyavAhAyase tvaM __ bhRGgAyante pravaravibudhA vIra padmAyase tvam // idAnImupamAdoSAH pUrvAcAryoktAH pradarzyante / tAnAha vAmanaH'hInatvAdhikatvaliGgavacanabhedAsAdRzyAsaMbhavAstadoSAH' iti / bhedapadaM liGge vacane cAnveti / tena liGgabhedo vacanabhedazcetyarthaH / tatra hInatvaM tridhA-jAtitaH, pramANataH, dharmatazca / tathA ca sUtram'jAtipramANadharmanyUnatvamupamAnasya hInatvam' iti / AdyaM yathA 'cANDAlairiva yuSmAbhiH sAhasaM paramaM kRtam / ' atra cANDAlatvajAtirupameyajAtito nyUnA / na ca nityatve satyanesAdRzyena dharmAbhedena cetyubhAbhyAmapi upamAniSpattiH sphuTaiva / evamanyatrApIti dik // etadakharasasUcanAyaivAha-yadi ceti // edhAyanta iti / sakArAntAdevaszabdA 1. 'tatra' kha.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 kaavymaalaa| kavyaktisamavetatvarUpAyA jAterutkarSApakarSAnupapattiriti vAcyam / tathApi vyaktAvutkarSApakarSasattvena hInavyaktivRttitvarUpasyaiva nyUnatvasya jAtau vivakSitatvAt // etenotkRSTatvamapi vyAkhyAtam / pramANato nyUnatvaM yathA___'vahnisphuliGga iva bhAnurayaM vibhAti / ' iha sphuliGga upamAnam , upameyasUryApekSayA nyUnaparimANam / upameyApekSayopamAnasya nyUnadharmatvaM yathA 'sa munirlAJchito mauLa kRSNAjinapaTaM vahan / -- vyarAjannIlajImUtabhAgAzliSTa ivAMzumAn // ' atra munisUryayorupamAyAM kRSNAjinanIlameghayorbimbapratibimbabhAvaH / munau maurvIvatsUrye tatsthAnIyadharmAnupanyAsaH / tathA ca rAmAyaNe'nidrAmandaparItAkSyo rAvaNasyottamAH striyaH / anujagmuH patiM vIraM meghaM vidyullatA iva // ' evamadhikatvamapi tredhA / tatra jAtyA adhikatvaM yathA 'vizantu vRSNayaH zIghraM rudrA iva mahaujasaH / ' iha rudrANAmekAdazatvAttadvRttirudratvaM jAtiH / pramANAdhikyaM yathA'pAtAlamiva nAbhiste stanau kSitidharopamau / veNIdaNDaH punarayaM kAlindIpAtasaMnibhaH // ' kyaGpratyaye sakAralopaH, akArAntAdeva tatpratyaye tu spaSTam // vyAkhyAtamiti / utkRSTavyaktivRttitvameva jAterutkRSTatvamityarthaH / utkarSApakarSoM copameyApekSayA bodhyau // tatsthAnIyeti / tatpratibimbabhUtetyarthaH ||nidraamndeti / atra AdyacaraNoktastrIdharmasthAnIyadharmasya vizudallISvanupAdAnAdupamAnasya dharmahAnirityarthaH / yadi tu tadvizeSaNaM tatsamayayogyatAmAtreNa strISu nirdiSTamato na doSa ityucyate, tarhi vIramiti rAvaNavizeSaNapratibimbadharmasya meghadizya(?)navidhAnAnyUnatvamavadheyam / rAvaNameghayorapyupameyo. 1. 'maujyA' ka. 2. 'maujI' ka.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / . . 151 atra pAtAlAdyupamAnaM stanAyupameyAdadhikaparimANam // na caivam 'adyApi stanazailadurgaviSame sImantinInAM hRdi' ityAdInAmanupapattiriti vAcyam / tatrAhAryArope duSTatvAdityAhuH / dharmAdhikyaM yathA 'kharazmicaJcalaM vakraM dadhaddevo vyarAjata / ___ sa vADavAgniH sAMvataH srotasAmiva nAyakaH // ' atra vADavAgnerupameyaM noktam / tatra liGgabhedo yathA 'sainyAni nadya iva jagmuranirgalAni / ' yathA vA 'cintAratnamiva cyutAsi. karato dhiGmandabhAgyasya me|' atra cyuta iti puMliGgaM ratnena napuMsakena nAnveti iti kAvyapradIpaH / cyutAsIti nAyikAM pratyuktiriti // vacanabhedo yathA ___ 'saktavo bhakSitA deva zuddhAH kulavadhUriva / ' iha zuddhA iti bahuvacanaM viruddhatvAdupameye ekavacanAnte nAnveti // vede'pi yathA 'agnirna ye bhrAjaso rukmavakSasaH / ' atra-'agniriva ye bhrAjasvanto rukmavakSasaH' iti niruktam / asAdRzyaM yathA___'praznAmi kAvyazazinaM vitatArtharazmim / ' atra kAvyacandrayoH sAdRzyahetudharmo na prasiddhaH / na cArthAnAM razmipamAnatvaparyavasAnAt / stanAdIti / SaSTIsamAsena nAbhigrahaNAt tadAdyapekSayeti / madhyamapadalopAdinArtho bodhyaH // upamAnopameyayoH strItvaklIbatvarUpaliGgabhedamuktvA klIbatvapuMstvabhedamAha-yathA veti / atraivopameyasya strItvenApi liGgabhedamAhacyutAsIti // zuddhAH zarkarAdimadhuradravyasaMyogahInAH / pakSe zuddhatvaM anya viSaya1. 'nAbhyA' mUlapusta0.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 kaavymaalaa| tulyatve sati taditi vAcyam / kAvyasya zazitulyatvasiddhyArthAnAM razmitulyatvam, tatsaMsiddhau vA kAvyasya zazitulyatvaM sidhyatItyanyonyAzrayAt / asaMbhavo yathA 'cakAsti vadanasyAntaH smitacchAyAvilAsinaH / unnidrasyAravindasya madhye mugdheva candrikA // ' atronnidrAravinde candrikAyA asaMbhava eva / tadete ssddupmaadossaaH|| kvacittvadoSA apyete / 'candra iva mukham' ityatra jAtiprakarSaH 'madhyaM yaNukamiva' ityatra parimANato nyUnatvaM na doSaH, kavisaMmatatvAt / tathA ekatrAnekopamAnasaMbandhe vAcye upameye dharmAdhikyaM yathA'kSIrodaveleva saphenapuJjA paryAptacandreva zaratriyAmA / navaM navaM kSaumanivAsinI sA bhUyo babhau darpaNamAdadhAnA // ' . atra velAsAdRzye phenadukUlayoH zaradrAtrisAdRzye candradarpaNayorbimbapratibimbabhAvaH / tatra velApratiyogikasAdRzye darpaNasya rAtripratiyogikasAdRzye ca dukUlasyAdhikyamadoSaH / svakhopamAyAM tayorupayuktatvAt // tathA sAdhAraNadharmavattAsaMpAdanArthatve AdhikyamadoSaH / yathA 'iti vijJApito rAjJA dhyaanstimitlocnH|| kSaNamAtramRSistasthau suptamIna iva hRdaH // ' iha 'vijJApitaH' iti vizeSaNaM 'dhyAnastimitalocanaH' ityatropayuktatvAduktam / tena hRdapakSe tAdRzavizeSaNAbhAve'pyadoSaH / bimbapratibimbabhAkAnurAgahInatvam / kulavadhUH pativratetyarthaH / liGgabhedo'pyatra bodhyaH // anyonyAzrayAditi / na caivaM paramparitopamArUpakayorucchedApattiriti vAcyam / prakRterazmInAmarthAnAM ca sAdRzye dharmasyApyaprasiddhatvAt / parasparasAdRzyApanakAvyacandrasaMbandhitvasyaivArtharazmInAM sAdharmyasya vAcyatvAt / artharazmIsAdhAtpUrva ca kAvyacandrasAdRzyasyaivAsiddheH / yuddhAderantaHpurAyArope ca sukhasaMcArAspadatvAdinApi nirvAhAt // asaMbhava eveti / candrikAyAM padmasya mukulitatvaniyamAt // nanu mugdheva candriketyutpre. kSaivAstu, tatra cAsaMbhavo na doSaH / pratyutAnukUla eva 'yadA punarayaM lokAdasiddhaH kavikalpitaH' ityAderutprekSAvyavasthApakatvAditi cet / satyam / upamAnatvavivakSAyAmeva do.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 153 vApannayoH stimitanetratvasuptamInatvayorupapattyarthaM tadupAdAnAt / kacittu liGgabhede'pyadoSaH / taduktam _ 'dRSTaH punapuMsakayoH prAyeNa' iti // kAvyAdarze'pi... 'na liGgavacane bhinne na nyUnAdhikatApi ca / upamA dUSaNAyAlaM yatrodvego na dhImatAm // ' 'candra iva mukham' ityAdAvityarthaH / evaM 'prANA iva priyo'yaM me' ityAdyapyudAharaNIyam / anyadapyuktaM vAmanena 'laukikyAM samAsAbhidhAnAyAmupamAprapaJce ca' iti / laukikyAM samAsagamyAyAM copamAyAmupamAprapaJce prativastUpamAdau ca liGgabhedaH prAyeNa na duSTa ityarthaH / laukikyAM yathA _ 'chAyeva puruSastasyAH puruSa iva""strI / ' iti chAyApade puMstvapade ca strItvasya bAdhitatvAttatpratiyogikasAdRzyavarNanasya tatpadAprayoge'saMbhavAt / 'navAGganevAGgane'pi gantumeva prakampate / iyaM saurASTrajA nArI mahAbhaTa ivodbhaTA // ityAdAvapi jJeyam / samAsAbhihitAyAM yathA'anubhavannavadolamRdustavaM paTurapi priyakaNThajighRkSayA / anayadAsanarajjuparigrahe bhujalatAM jaDatAmabalAjanaH // " SatvAbhidhAnAnna doSaH // na liGgeti / etadrahasyaM tu prAgeva prapaJcitam // anubhavaniti / raghuvaMze vasantavarNanam / paTurapi nipAtapratIkArasamartho'pItyarthaH // bhujau late iveti upamitasamAsaH / priyakaNThagrahasya bhujasAdhyatayA tatprAdhAnyApavAdakarUpakAnaGgIkArAt / 'yamakAdau bhavedaikyaM Dalo vaboH zasostathA' iti lakAraDakArayoraikyAnuzAsanAdyamakanirvAhaH // upamAnopameyayoH strIpuMstvabhedamudAhRtya klIbatvastrItvAbhyAM bhe 20
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 kaavymaalaa| yathA ca 'niviSTAyAH kopAdgurusadasi paGkehadRzaH ___ padopAnte chAyAmupanayati mUrdhapraNayini / tayA cakSurlIlAkamalarajasA dUSitamiti dhruvaM muktA muktAphalapariNatA bASpakaNikAH // ' bhujalatA paGkehadRzaH ityubhayatrApi liGgabhedaH / evaM sAdhAraNadharmasamAse'pi yathA'nirmuktazeSadhavalairacalendramantha vikSubdhadugdhamayasAgaragarbhagauraiH / rAjannidaM bahulapakSadalanmRgAGka ___ cchedojjvalaistava yazobhirazobhi vizvam // ' yathA ca'muktaM muktAgauramiha kSIramivAtrairvApISvantInamahAnIlazilAsu / zastrIzyAmairaMzubhirAzu drutamambhazchAyAmacchAmRcchati nIlAM salilasya // ' prAyeNetyukte 'haMsIva dhavalA' ityAdau duSTatvameva // upamAprapaJce yathA 'zuddhAntadurlabhamidaM vapurAzramavAsino yadi janasya / dUrIkRtA khalu guNairudyAnalatA vanalatAbhiH // ' atrAzramavAsijanavanalatayoliGgabhedaH / evaM vacanabhede'pyadoSo jJeyaH // damudAharati-yathA ceti / gurusadasIti sAkSAdanunayAnarhatvasUcanam / padAnte zirazchAyopanayanaM prasAdAthai praNAmAbhiprAyam / uttarArdhe bASpatyAgo mAnabhaGgasUcanArthaH // nirmukteti / anarghyarAghave dazarathaM prati vizvAmitroktiH / 'nirmukto muktakaJcukaH' iti sarvaprakaraNe'maraH / atra zeSAdInAmupamAnAnAM puMstvaM yazasAM tu klIbatvam / strIliGgopamAne sAdhAraNadharmasamAsamudAharati-yathA ceti / muktamiti / mAghe raivatakavarNanam / upamAprapaJca iti / sAdRzyaparyavasAyitvAttathAtvamityarthaH / zuddhA. nteti / zakuntalAmAlokya duSyantasyoktiH / 'zuddhAntazcAvarodhanam' ityamaraH / atraikavacanabhedamudAharati-evamiti / janasyaikavacanAntatvAt latAnAM ca bahuvacanAnta1. 'micchati' ka.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 156 laukikyAM yathA ___ 'pazyAmi locane tasyAH puSpaM puSpaliho yathA / ' ihopamAnopameyayobhinnavacanatvam / samAsAbhihitAyAM yathA'satpakSaprasaraH satAM parimalaprodbodhabaddhotsavo vimlAno na vimardane'mRtarasaprasyandamAdhvIkabhUH / kRSNasyaiSa nivezitaH padayuge bhRGgAyamANaM bhrama ceto me ramayatvavighnamanaghanyAyaprasUnAJjaliH // ' atra 'nyAya iva prasUnAJjaliraJjalisthAni kusumAni' ityupAyakAroktervacanabhedaH // upamAprapaJce yathA--'zuddhAnta-' ityAdAveva vanalatAnAM bahuvacanAntatvaM janasyaikavacanAntatvamiti / tathAnindAyAmeva tAtparye upamAnasya jAtihInatvaM na doSaH / yathA 'cANDAlazca daridrazca dvAveva sadRzau mama / cANDAlasya na gRhNAti daridro na prayacchati // ' svAdityarthaH // satpakSeti / nyAyakusumAJjalAvAcAryANAM maGgalAcaraNam / nyAyaH pa. zcAvayavavAkyaM saprasUnAJjalirivetyupamitasamAsaH / sati prAmANike pakSe sAdhyadharmiNi prasaraH saMbandho yasya / satAM parAmarzakuzalAnAM pari sarvato bhAvena mala: saMbandhaH / vyAptiriti yAvat / vimardanaM virodhitarkodbhAvane vimlAna: vakAryasAdhakatvAbhAvahIna: amRtaM mokSaH padayugam , anvayivyatirekirUpaM pakSe pakSapadaM dalaparaM satAmanupahataghrANendriyANAm / parimala: AmodaH / vimardanamupabhogaH / amRtasadRzarasahetormAdhvIkasya makarandasya janakaH // aJjalizabdasyApyatraikavacanAntatvAtkathaM vacane bheda ityata Ahaatreti / tathA ca vivakSite vacanabheda eva / yadvA vyAkhyAnavAkyamevodAharaNamiti bhAvaH / anyatrApyaucityavazAtpratiprasavamAha-tathA nindAyAmiti / upazlokya tiraskArapratItirhi jAtihInasUcyatve dUSakatAbIjam / tasyaiva vivakSAyAM tu bIjAbhA 1. 'hInatva' ka.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 kaavymaalaa| evamupamAnapadena taddharmaviziSTopamAnabodhakatayA taddharmapratipAdane upameye dharmAdhikyamadoSaH / yathA 'abhihanti hanta kathameSa mAdhavaM sukumArakAyamanavagrahasmaraH / acireNa vai kRtaviparvatadAruNaH kalabhaM kaThora iva kUTapAkalaH // ' atra kalabhapadenaiva sukumArakAyatApratItyA tadaMze na tadapekSA / evaM nyUnaparimANatApratyAyanatAtparye parimANahInatvamupamAnasya bodhyam / yathA 'divyaharermukhakuhare vistIrNe parNati vyoma / ' atra parNasyopamAnasya gaganApekSayA hInaparimANatve'pi nRsiMhamukhapariNAme ca tAtparyam / ___ kAvyaprakAzakArastu-"upamAnasya jAtipramANage nyUnatvAdhikatve anucitArthatAyAmevAntarbhAvaH / na ca upazlokanIyanindAvyaJjakatvasyAnucitatvalakSaNatvokteH kathametaditi vAcyam / doSAntaralakSaNAnAkrAntatve sati aucityAbhAva evAnaucityamityabhiprAyeNa tathokteriti tadvyAkhyAtAraH / evaM dharmagate nyUnatvAdhikatve api hInapadatvAdhikapadatvayorevAntarbhavataH / evamupamAnopameyayoliGgavacanabhedo'pi bhagnaprakramatvAnnAtiriktaH / tathA hi| tatra sAdhAraNadharmasyopamAnopameyAnyataraliGgatve tasya samAnaliGgena sahaivAnvayena bhAvyam / tathA ca tasya sAdhAraNyAbhAvAtkathamupamA // atha tatra vAnna doSatvamityarthaH // upamAnapadeneti / tadvAcakapadenetyarthaH / vAcakatvasya SaSThayarthatvAt / abhihantIti / mAlatImAdhave makarandoktiH / 'kalabhaH karizAvakaH' ityamaraH / kUTapAkalo gajAnAM vAtarogavizeSaH / 'gajaM vAtAtmako hanyAttathA vai kUTapA. kalaH' ityukteH / sukumAreti / navayauvanasthAyAH pratIterityarthaH / tathA ca sukumArakAyamityasya kalabhAMzAnvayeneti bhAvaH / divyahareriti / 'cUrNati candraH kramukati kanakagiriH khadirasArati kharAMzuH' iti rasataraGgiNyAmuttarArdham / kAvyaprakAzeti / zabdatastAtparyatazca tadarthasyAtrAnuvAda iti tato'rvAcInoktInAmapi taduktimadhye ni
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ . alaMkArakaustubhaH / 157 pratIyamAnaM sAdharmyamAzrityopamA bhaviSyatIti cet / tarhi upAttena dharmeNa prakrAntasyopamArUpasyArthasya sphuTamanirvAhAt bhagnaprakramatvameva // yatra tu tadbhede'pyupamAnvayayogyaM sAdhAraNadharmAbhidhAyi padaM tatra na doSaH / yaduktaM kAvyaDAkinyAm 'zleSamarthAdayo yatra padaM sAdharmyavAcakam / ___ ubhayAnvayi yatrApi nAsya doSasya saMsthitiH // ' liGgabhede yathA 'guNairanadhyaH prathito ratairiva mahArNavaH / ' atra guNaratnayobhinnaliGgatve'pi anadhyairiti rUpabhedAbhAvAdubhayatrAnvayayogyam / vacanabhede yathA 'tadveSo'sadRzo'nyAbhiH strIbhirmadhuratAbhRtaH / dadhate sma parAM zobhAM tadIyA vibhramA iva // ' atra veSavibhrAmazabdau ekavacanabahuvacanAntau / tatrAsadRza iti sadRzazabdasyaikavacanAntam sadRzzabdasya bahuvacanAntam / 'samAnaH sadRzaH sadRk' ityamaraH / bhRta iti ktapratyayAntasyaikavacanAntam / dadhate iti 'dadha dhAraNe' iti bhauvAdikasyaikavacanAntam / 'DudhAJ dhAraNe' iti juhotyAdipaThitasya bahuvacanAntaM rUpamityubhayatrAnvayabodhasaMbhavAt // evaM kAlapuruSavidhyAdibhedo'pi bhamaprakrama evAntarbhavati / tatra kAlabhedo yathA 'atithiM nAma kAkutsthAtputramApa kumudvtii| pazcimAdyAminIyAmAprasAdamiva cetanA // iha cetanAyAmAmotItyanveti, na tvApeti bhUtakAlaH / ata Apeti prakRtakAlenopamAyA anirvAhAtkramabhaGgaH / na ca atItAyAM prAptau cetanAnvayaH saMbhavatyeveti vAcyam / traikAlikaprAptereva vivakSitatvAt , atItatvena tAtparyAbhAvAditi vadanti /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 puruSabhedo yathA kAvyamAlA | 'pratyagramajjanavizeSaviviktamUrtiH kausumbharAgarucirasphuradaMzukAbhA / vibhrAjase makaraketanamarcayantI bAlapravAlaviTapiprabhavA lateva // ' atra vAsavadattAyAM vibhrAjase iti madhyamapuruSo'nveti latAyAM tu vibhrAjate iti prathama eva || vidhibhedo yathA - 'gaGgeva pravahatu te sadaiva kIrtiH' ityatra kIrtau vidhyarthaH saMbhavati / na tu gaGgAyAM siddhatvAt / evam 'putraM labhakhAtmaguNAnurUpaM bhavantamIDyaM bhavataH piteva / ' 'ciraM jIvatu te sUnurmArkaNDeyo muniryathA / ' ityAdAvapi bodhyam / na cAtra doSatvameva nAsti, kuto'tirekAntavicAraH / tathAhi kAlAdivizeSAnvitadharmAtiriktenobhayAnvayinA upAttena vAkSiptena sAmAnyadharmeNa upamAsaMbhave kAlavizeSAvaruddhadharmasya upamAnAnvayavirahe'pi kSatyabhAvAt / yathA 'pratyagramajjana-' ityatra viviktamUrtitvAdinA dharmeNa latAnAyikayorupamAsiddhau vibhrAjasa ityasya nAyikAyAmevAnvayasaMbhavena latAyAmanvayAnabhyupagamAt / vastutastu ---- sAdhAraNadharmaprayogasthale ivapadena tasyaivopasthApanamiti prAguktatayA vibhrAjanamiti dhAtvarthamAtraM tenopasthApyate na tvAkhyAtAdyartho vezo na doSaH // [anyamiti / u iti pAdapUraNe / yamIti saMbodhanam // libujAzabdasya chandasi latAparyAyatvamityabhipretyAha - lateveti / ] pratyagreti / vatsarAjoktiH / viviktatvaM ramaNIyatvam // kausumbheti / zaiSiko'N // [agniriveti / na ca vede vaktarazaktyanunnayanAtkathaM doSatvamiti vAcyam / na hyeSAM tadunnAyakatvena doSatvam, kiMtu bodhavilambadazAkarSAdijanakatvenaiva tasya ca lokavedayoraviziSTatvAt / ] putramiti / raghuM prati kautsavAkyam -- -- AzAsyamanyatpunaruktabhUtaM zreyAMsi sarvANyadhijagmuSaste" 1. asya 'anyam Su tvaM yamyanya u tvAM pariSvajAte libujeva vRkSam / ' iti mUlaM tu vaidikodAharaNarUpaM mUlaM pustakadvaye'pi nopalabhyate. 2. asyApi mUlaM vaidikodAharaNaM mUlapustakadvaye'pi nopalabhyate.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 159 'pi tathA ca 'latAniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakasamAnAdhikaraNatve sati latAniSThAtyantAbhAvapratiyogi yadvibhrAjamAnAdi tadvatI tvam' iti zAbdabodhaH / na cAtra puruSabhedaH pratikUlam / evaM vidhibhedasthale'pi prApteH sAmAnyadharmatvAbhAvena tatrAkSiptasAmAnyadharmadvArikaivopamA / atastasyA upamAnapade'nanvaya eva // atha yatra kAlAdhavaruddha evArthaH sAdhAraNatayA vivakSitastatra kA gatiH / yathA 'yudhiSThira ivAyaM satyaM vadati' iti / yudhiSThire hi 'avAdIt' ityanveti, na tu vadatIti cet / satyam / tatrApi 'yudhiSThira eva satyavAdI ayaM satyaM vadati' iti satyavAditvarUpAkSiptadhameMNopamAsvIkAreNa vadatItyasya yudhiSThire'nvayAnaGgIkArAt / na cAtra paunaruktyApattiriti vAcyam / yathA 'dhanena puSNAti' iti vaktavye puSaNamuli 'raipoSaM puSNAti' ityatrAnuprayoge na paunaruktyam, tadvadatrApi // atha tatrAnuprayogAnuzAsanabalAttathA, atra tu na kimapi pramANamastIti cet / yathA 'yudhiSThiraH satyamavAdIttathAyaM satyaM vadatIti kalpane bAdhakAbhAvAt / na cAtra mAnAbhAvaH / 'uto tvasmai tanvaM visajhe jAyeva patye uzatI suvAsAH' iti manne mahAbhASyaniruktakArAbhyAM 'tadyathA jAyA patye kAmayamAnA suvAsAH svamAtmAnaM vivRNute evaM vAgvAgvide khamAtmAnaM vivR iti pUrvArdham // raipoSamityatra raizabdo dhanArthaka iti darzayannAha-dhaneneti / 'artharaivibhavA api' ityamaraH / upamAnopameyobhayavizeSyakabodha upamAduSTatvavyavasthApanAya kaizcidAzrito'pyanyaiH prathamameva nirasta ityAzaGkate-na ceti / uto iti / 'utatvaH pazyanna dadarza vAcamutatvaH zRNvannazRNotyenAm' iti pUrvArdham / utetyapizabdArthe tvazabdaH sarvAdiranyaparyAyaH / pratyakSeNa zabdakharUpamupalabhamAne'pi prakRtyAdivibhAgatadarthAparijJAnAna samyagvettItyavinindApUrvArdhArthaH // uttarArdhArtha tvAha-. mahAbhASyati / etena tAdRzabodhasya prAmANikatvasUcanam / uzatItyasya vivaraNaM kAmayamAneti / tanvamityatra 'ami pUrvaH' ityatra 'vA chandasi' ityanuvRtteryaNAdezaH / tasya vivaraNam-svamAtmAnamiti / 'vivatre' ityasya chAndasalakAravyatyayena laDarthakatvamityAha-vivRNuta iti / prakAzayatItyarthaH / tvasmai anyasmai ityatra bhedasya pratiyogyapekSAyAM pUrvArdhApasthitasyAviduSa eva tatvenAnvayaH / tathA ca vidvAnatra labhyata ityAha-vAgvida iti // cakSuSa eveti / cAkSuSajJAna eva vIkSaNasya
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 kAvyamAlA / Nute' iti vyAkhyAtatvAt / ata eva 'candra iva mukham' ityatrobhayavizeSyakabodhAGgIkartRmate yathA candrastathA mukhamityAdiSu prakAravAcithAlpatyayavazAttathAtve'pyatra mAnAbhAva evetyapi dUSaNaM na yuktam / satyavadanamAtrasyevapadenopasthApane 'tAdRzasatyavadanAnukUlakRtimAn' iti bodhe'pi bA - dhakAbhAvAditi cet / satyamuktam / paraM tu prastutArthapratItivighAtasya sahRdayAnubhavasiddhatvAddoSaviSayatvameva / evamasAdRzyAsaMbhavAvapyanucitArthatAyAmeva paryavasyataH -" ityAheti dikU // yattu -- 'pariNAmaH kriyArthazcedviSayI viSayAtmanA / prasannena gajena vIkSate madirekSaNA // ' atra pariNAmAlaMkAraH pRthageva / tathA hi vIkSaNe cakSuSa eva kairaNatvaM na tvasyeti nirbAdham / dRgajetyatra rUpakakhIkAre cAbjaprAdhAnyAdvIkSaNAnupapattiH / na copamaivAstviti vAcyam / prasannatvarUpasAmAnyadharmaprayogasya bAdhakatvAt / tasmAdajasya hagAtmanA pariNAmaina prakRtopayogAdalaMkArAntarameveti // nirUDhatvAt / nanvevaM 'tadaivaikSata bahusyAM prajAyeya:' ityAdAvIkSaNapUrvakasRSTizravaNAdacetanasya sAMkhyAbhimatasya pradhAnasya jagatkAraNatvaM netyarthakasya 'IkSaternAzabdam' iti vedAntasUtrasyAnupapattiH / brahmaNo'pi cAkSuSajJAnAbhAvena tatrApIkSaNasya gauNatvApattyA gauNatvena tasya kAryonmukhatvamarthamAdAya pradhAne'pi tadAJjasya saMbhavena sAMkhyamatAdvinigamakAbhAvAditi cet, satyam / tathApi vedAntamate viziSTavAcakasya sAmAnyaparatve lakSaNAyAmapi zakyatAvacchedakavyApakajAtiparatvam / sAMkhyamate tu tadapi neti vizeSasaMbhavAt / vastuta IkSaterjJAnasAmAnyavAcakatve'pi prakRtasaMgateH / padmasyApi svacAkSuSahetutvAtkAraNatvamAtramupekSyAha - kAraNatvamiti / abjaprAdhAnyAditi / * rUpakasamAse uttarapadArthavizeSyatva niyamAt / vIkSaNAnupeti / abjasya karaNatvena vIkSaNaM pratyanvayAnupapattirayogyatvAdityarthaH // na ceti / tathA ca abjasadRzyA dRzeti pUrvapadArtha prAdhAnyAdanvayopapattirityarthaH / sAmAnyadharmeti / 'upamitaM vyAghrA - dibhiH sAmAnyAprayoge' iti vacanAt sAmAnyadharmaprayoge upamitasamAsavirahAt / tasmAditi / viSayiNo'bjasya viSayabhUtadRktAdAtmyApattyaiva vIkSaNakriyAyAmupayo1. 'kAraNatvam' iti mUlapustakadvayapAThaH.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 .. alaMkArakaustubhaH / tatra nyAyapaJcAnanAdayaH-upamaiveyaM bhavitumarhati / na ca prasannatvarUpadharmaprayogastadbAdhakaH, tadatiriktaramaNIyatvAdidharmanimittakasAdRzyasya vivakSitatvAt / upamAnimittadharmaprayoga evopamitasamAsaniSedhasya 'bhAcyAbdhiH kAtigambhIraH' ityAdyanurodhena svIkArAdityAhuH / yattu rasagaGgAdhare___'maharSeAsaziSyasya zrAvaM zrAvaM vacaHsudhAm / abhimanyusuto rAjA parAM mudamavAptavAn // ' ityudAhRtam, tacintyam / atropamitasamAsa eva, bAdhakAbhAvAt, sAmAnyadharmaprayogAbhAvAt // evaM ca kvacidviSayamAtrasya svarUpeNa prakRtAnupayogAttasyAropyamANAbhinnatvena pariNAmaH / yathA _ 'vadanenendunA tanvI zizirIkurute dRzau / ' atra vadanamAtrasya zizirIkArakatvAccandrAbhinnatvenAvasthAnam / yathAgAt / nanu dharmAntaraprayuktasAmyavivakSAyAmapi prasannatvarUpasAmAnyadharmaprayogAt kathaM samAsaH, sAmAnyadharmasAmAnyAbhAva eva etadvidhAnAdityata Aha-upamAnimitteti / vivakSitetyarthaH / tathA ca sAmyaprayojakatvAbhimatadharmasAmAnyavAcakapadAbhAve samAsavidhAnAdantApidharmaniSThAbhimatAtyantAbhAvaprayukta viziSTAbhAvasattvAtsamAsa iti bhAvaH / bhASyAbdhiriti / 'kvAhaM mandamatistataH / chAtrANAmupahAsyatvaM yAsyAmi pizunAtma. nAm // ' iti taduttaracaraNatrayamityayaM kaiyaTasya prayogaH / na hi bhASyAbdhiriti rUpakaM vivakSitam / prakRtabhASyaprAdhAnya tyAgApatteH / ato vitataduravagAhatvAdidharmaprayuktasAmyavivakSayA gAmbhIryasya tatprayojakatvamapahAya tatsatve'pi upamitasamAsAbhyupagamAdityarthaH / na ca tatrApyetanmate pariNAmAbhyupagamenaiva bhASyaprAdhAnyasaMbhavAtkathametadupanyAsaH / pakSasamatvAditi vAcyam / sUtrasya ythoktaarthktvenaatiriktklpnaayogaat| na ca sUtreNa sAmAnyAprayoga ityevoktatvAt uktarItyA tadarthasaMkoco'nucita iti vAcyam / sAmAnyamAMtrAprayogasya bAdhitatvAt / upamAnimittatvena dharmavizeSaNe'pi dharmamAtrasyopamAnimittatayA bAdhatAdavasthyAt / tadupamAnimittatvena vivakSito vA yo dharmastadaprayoga ityeva sUtrArthaparyavasAnAt / bAdhakAbhAvAditi / pratyuta zrAvaM zrAvamityasya rUpakasamAsaM pratyeva bAdhakatvAdityapi bodhyam / prakArAntareNa pariNAmavyAkhyAnamAha-evaM ceti / vadanamAtrasyeti / candrapadArthe tAdAtmyena prakAratA 1. 'matAntAbhAvapra' ka-kha. 2 'mAtra' kha.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| . 'vadanenendunA tanvI smaratApaM vilumpati / ' __ atraindoH svarUpeNa smaratApAnapavAdakatvAt vadanAbhedenAvasthAnamiti rUpakabheda evAyam / viSayaviSayitAvacchedakAnyatararUpeNa nizcIyamAnatadanyatarakatvasyaiva rUpakatvAt / 'tadrUpakamabhedo'yamupamAnopameyayoH / iti ukteriti vadanti / atra yadyapi samAse vizeSaNapratiyogikAmedasyaiva saMsargatvAnna zAbdabodhe indvabhinnatvena vadanasya paryavasAnaM saMbhavati, tathApi tatra mAnasenaiva vizeSyapratiyogikAbhedasaMsargakabodhena nirvAho'vaseyaH / na cAnanacandreNetyatra candrapadasyAhAdakatve lakSaNA, tathA cAhAdakena mukhena virahatApaH zAmyati' iti bodhyam / evaM cAtra na kazcidalaMkAraH mukhasya candratAdAtmyopapAdakasya lakSaNAderabhAvAt / candrAdau mukhAditAdAtmyApattyA varNanIyamukhAderanutkarSeNa pariNAmasyAlaMkAratvAsaMbhavAt / 'mukhacandreNa tApaH zAmyati' ityuktau ca upamitasamAsasyaiva saMbhavAceti nyAyapaJcAnanAdayaH // evaM ca manApannasyetyarthaH / zizirIkArakatveti / mukhyaM tadityarthaH / svarUpeNeti / tAdAtmyasaMbandhAvacchinnAM mukhavizeSyatAnirUpitAM prakAratAmanAsAdyetyarthaH // nanu ubhayapratiyogikAbhedasya kathaM rUpakatvam, upameya vizeSyakopamAnAbhedAropasyaiva rUpakatvaprasiddharata Aha-viSayeti / bhAvapratyayAvacchedakapadArthayorubhayatrAnvayaH / tadanyatareti / upameyopamAnAnyataretyarthaH / rUpakaprakaraNavakSyamANarItimanusaMdhAyAhaevaM ceti / vizeSaNeti / tatra pUrvanipAtaniyamAnurodhena pUrvapadArthasyaiva vizeSaNasvAbhyupagamAt / vAkye tu vivakSAvizeSavazAdubhayasyApi vizeSaNatvasaMbhavAtkathaMcisyAdapi tathA bodha ityataH samAsa ityuktam / etacca sarvamagre sphuTam // lakSaNeti / candrapadasyAhlAdakatve yogasattve'pi paGkajA dipadavadrUTyarthavizeSaNatvenaiva yogArthabodhasyAvayavazaktyA bodhasya niyamitatvAtkevalayogArthabodhAya lakSaNAyA AvazyakatvAt / lakSaNAderiti / gauNasyAropalakSaNAyA ityarthaH / anutkarSeNeti / abhedAnuyogitvena varNanIyapratItereva tadutkarSabIjatAyA ubhayasaMmatatvAdatra vaiparItyakalpane mAnAbhAvAt / saMbhavAditi / na cAtrApi tApazAntirUpasAmAnyadharmaprayogo'styeveti 1. 'neti' kha.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 163 'asAre saMsAre viSamaviSayAraNyasaraNau mama prAmaM bhrAmaM vigalitavirAmaM jaDamateH / parizrAntasyAyaM taraNitanayAtIranilayaH ___ samantAtsaMtApaM harinavatamAlastirayatu / ' ityatrApyupamitasamAsAdupamaiva / na cAtra tApaharaNaM sAmAnyadharma iti vAcyam / tatra dharmAntareNa sAdRzyasiddhAveva tasya vidheyatvAt sAdhAraNyenAvivakSitatvAt / vRkSAntare'pi tatsattvena tamAlapatropamAyAM mecakatvAdikasyaiva tannirvAhakatvAcca / yadyapi rasagaGgAdhare'ahInacandrA lasatAnanena jyotsnAvatI cApi zucismitena / iyaM hi yoSA sitapakSadoSA toSAya keSAM na mahItale syAt // ' atra keSAM toSAya na syAdityuktyA virahiNAmapi toSajanakatvapratIteH / zuklapakSarAtrezca tattoSajanakatvAbhAvAnnAyikAyAstAdAtmyApattyA tadupapattirityuktam / tadapyasat / yoSAdoSayoH samAsAbhAve'pi kSativiraheNa zuklapakSarAtryabhinnA yoSeti rUpakeNaiva tatsaMbhavAt / yattu 'narasiMha mahIpAla ke vayaM tava varNane / api rAjAnamAkramya yazo yasya vijRmbhate // ' iti vidyAdhareNa pariNAmadhvanAvudAhRtam / tattuccham / rAjazabdasyobhayArthatvAttadupasthApitayozcandranRpayorabhedAnvayasya vidvanmAnasa-'ityAdAvika vAcyam / tanimittakasAmyasyAnabhimatatvAt / AnanasmitapadottaratRtIyAyA abhedo'rthaH // virahiNAmapIti / sarvayuvatoSajanakatvasya tato lAbhAdityarthaH / kSativiraheNeti / yoSetyasya pRthakpadatve bAdhakAbhAvAdityarthaH / na cAtra samAsavivakSAyAM kA gatiH / mukhasmitAbhinnacandrajyotsnayorevAtra upamAnimittatvAdupamitasamAsAsaMbhavAditi vAcyam / prAguktarIterevAzrayaNIyatvAt / vidyAdhareNeti / rAjapadena candrarUpaviSaye nirdiSTe tatrAropyamANasya nRpasyAkramaNarUpakAryopayoginaH pratIteH pariNAmo vyajyata ityarthaH // ubhayArthatvAditi / 'rAjA prabhau nRpe candre' iti koza
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 kaavymaalaa| saMbhavena pariNAmasya vAcyatvAt / etena-etadasAdhutvasAdhutvaviSaye citramImAMsArasagaGgAdharayoH kalaho nirastaH // etena-ivArthazaktimUlapariNAmadhvaniprakaraNe 'pAntha mandamate kiM vA saMtApamanuvindasi / payodharaM samAzAkha yena zAntimavApsyasi // ' ityudAharan rasagaGgAdharo'pi parAstaH / tatrApi payodharapadavAcyayormeghastanayorabhedAnvayasaMbhavAt dhvanitvAnaucityAt // yadapi 'cirAdviSahase tApaM cittacintAM parityaja / nanvasti zItalaH zaureH padAbjanakhacandramAH // iti citramImAMsodAhRtaM pariNAmadhvanitvaM rasagaGgAdhare dUSitamAropyamANasya viSayAtmakatvena prakRtakAryopayoge pariNAma iti khayamedarzanAt / vAcyatvAditi / tAdAtmyapratiyogyanuyogino: zabdopapAttatayA mukhcndrennetyaadivishessaanirukteH| padaikyabhedayoraprayojakatvAdanyathA 'vidvanmAnasa-'ityAdAvapi vAcyarUpakAGgIkAravirodhApatteH / eteneti / citramImAMsAyAM hi pariNAmadhvanitvaM dUSitam / tatra tyAropamANasya nRpasya nRpAtmanaiva karmatvenAkramaNopayogo na tu candrAsmaneti viSayatAdAtmyApattyA prakRtAnuyogAditi / rasagaGgAdhare tu-pariNAmadhvanitvaM yuktameva / vijRmbhaNaM hi prAgalbhyamAnaM na kaverabhipretam , yena yazaHkartRkAkramaNe nRpAsmanaiva viSayiNo nRpasya karmatArUpopayoga: syAt / kiMtu khasamAnajAtIyadvitIyarAhityarUpaH prauDhivizeSaH / AkramaNaM tu nyakAra eva / etAdRzavijRmbhaNe ca candrakarmakasyaivAkramaNasyopayogo na tu nRpakarmakasya, tena yathoktaprAgalbhyAnupapatteH / evaM ca viSayitvena vyajyamAnasyApi nRpasya viSayabhUtacandrAtmanaiva prakRtopayogAt, vidyAdharoktaM niravadyameva / tadubhayamapi anupapannaM nRpasyApi rAjapadArthatayA pariNAmasya vyaGgayatvAyogAdityarthaH // arthazaktIti / yadyapyayaM zabdazaktimUlatvenaiva tatra likhitaH / payodharapadasya parivRttyasahatvAt / tathApyarthazaktimUlapariNAmadhvaniprakaraNe ityatra samApte iti vizeSo bodhyaH / atra tApazamanahetutvenopasthite pazcAnmandarUpasaMbodhyavizeSyakasmaratApakatAvaiziSTayabuddhau satyAM sahRdayasya tAdRzatApazAmakaramaNIyastanarUpaviSayatAdrUpyabuddhirbhavatIti pariNAmadhvaniriti tasyArthaH / tasmAdyatra nAnArthakazabdasyaikatra tAtparya niyAmakaM prakaraNAdikamasti tatraiva pariNAmasya vyaGgayatvaM yukta miti dhyeyam / tathA 'indunA parasaundarya sindhunA bandhunA vinA / mamAyaM viSamastApaH kena vA
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 165 voktam / tatra prakRtakAryopayogitvaM na pariNAmazarIram, api tu viSayigatAyAH prakRtakAryopayogitAyA avacchedakIbhUtaM viSayiNo viSayatAdrUpyam // evaM cAtra nakhacandrasadbhAvapradarzanena tanniSevaNAt ayaM tava tApa zAnti neSyatIti prakRtopayogitAyA vyaGgayatve'pi tadavacchedakIbhUtasya viSayiNi viSayatAdrUpyarUpasya pariNAmasya vAkyavAcyatvAcchakyasaMsage zamayiSyate // ' ityatra vaktuvirahitvena vyaGgayaramaNIyamukhAbhinnatvenAbhimatasyendovirahasaMtApazamanahetutvAt , mukhasya candrAbhinnatvena bodhe tena virahatApazamanarUpaprakRtakAryAnupapatteH / candrasya viSayiNo viSayabhUtamukhAbhinnatvaM vyaGgaya miti pariNAmadhvaniyukta ityapyavadheyam // yadapi 'tArAnAyakazekharAya jagadAdhArAya dhArAdharacchAyAdhArakakandharAya girijAsaGgakazRGgAriNe / nadyA zekhariNe dRzA tilakine nArAyaNenAstriNe nAgaiH kaGkaNine nagena gRhiNe nAthAya seyaM natiH // ' iti vaiyadhikaraNyena pariNAma iti citramImAMsoktaM tatra dUSitam-rUpakamevedaM natu pariNAmaH / girijAsaGgaikazRGgAriNi bhagavati bhave praNAmasya prakrAntatvAt / zRGgAritayA ca zekharAdibhUSaNAnAmapekSitatvAt / AropyamANAnAM zekharAdInAM kharUpeNaivopayogAt / na tu nadyA ditAdAtmyeneti / nadyAdipadottaramabhedArthakatRtIyAvazAnadyAditAdAtmyena zekharAdInAmavagamAdviSayAbhinnasvena viSayyupasthitau satyAmapi viSayatAdAtmyena prakRtAnupayogAt / iti, tadapi cintyam / 'nArAyaNenAstriNe' ityaMzasya zRGgAritAyAmanupayogAt / tadupAdAnabalena prakRte zRGgAritvasya namaskAryatvaprayojakatvAvagamAt / anyathA kramabhaGgApatteH / astrasya nArAyaNatAdAtmyApattyaiva tadguNIbhAvena zivotkarSaparyavasAnAt / kevalazekharAdInAM zRGgAryantarasAdhAraNyena nadyAditAdAtmyApattyaiva tadutkarSAvagamAcca // evam 'dvirbhAvaH puSpaketorvibudhaviTapinAM paunaruktyaM vikalpazcintAratnasya vIpsA tapanatanubhuvo vAsavasya dviruktiH / dvaitaM devasya daityAdhipamathanakalAkelikArasya kurvannAnandaM sajanAnAM jagati vijayate zrInRsiMhaH kssitiindrH||' ityatra dUSaNamuktam-rAjJo nRsiMhasya pratipipAdayiSayaitau kecidAnandajananajagadutkarSoM AropyamANadvitIyamanmathAditAdrUpyeNa yathA saMbhavato na tathA kevalasvarUpeNeti / viSayiNaH svAtmanaivopayogo na tu viSayAtmaneti na pariNAmatvamiti, tadapi sAvadyam / manmathAdipratyekasAdhyatattatkAryeSu ekasyaiva rAjJo hetutvena camatkArAtizayasamullAsAdrAjJaH svarUpeNaiva tatropayogAdevotkarSasiddheviSayatAdAtmyApekSayA yA anAvazyakatvAditi vibhAvanIyam // zarIratva iti / pariNAmakharUpaparyAyadhikaraNatva ityrthH| mAnAbhAvAditi / viziSTasyaiva pariNAmAlaMkAratvAbhyupagamAdviSayiNi viSayatAdrUpyamAtrasyApi taccharIratvAbhAvAdityarthaH // nanu viziSTasyaiva 1. 'gamAnaM' kha. 2. 'tApaH zAntimeSyati' kha.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / tvAdvA sarvathaiva na vyaGgayatvamiti // tadapi cintyam / ekadezasya vAcyatve'pyalaMkArasya vyaGgayatvAnapAyAt / ata eva . 'dhanyAsi yA kathayasi priyasaMgame'pi visrabdhacATukazatAni ratAntareSu / nIvIM prati praNihite tu kare priyeNa sakhyaH smarAmi yadi kiMcidapi smarAmi // ' ityatra vyatireko vyaGgaya iti kAvyaprakAzavyAkhyAne 'dhanyAsi' ityatra / dhanyAsIti lakSaNAyA AvazyakatvAt / uttarArdhe 'ahaM dhanyA' ityasyaiva vyaGgayatvam / evaM ca vyatirekaghaTakasya tvamadhanyetyaMzasya vyaGgayatvAbhAve'pi ahaM dhanyA ityasyaiva vyaGgayatvam / evaM ca vyatirekaghaTakasya tvamadhanyetyaMzasya vyaGgayatvAbhAve'pi ahaM dhanyetyasya vyaGgayatAmAtreNa vyatirekasya vyaGgayatvoktiriti caNDIdAsAdayaH // tAdrUpyasyopayogitAvacchedakatve'pi pariNAmazarIratve maanaabhaavaaccetylmtiprsnggen|| tathAtve'pi tadekadezasya viSayiNi viSayatAdrUpyasya zAbda(dhI)viSayatvAtkathaM viziSTasya vyaGgayatvamityAha-ekadezasyeti / tatra prAcInasaMmatimAha-ata eveti / dhanyAsIti / nAyikAyAH sakhI pratyuktiH / 'nIvirAgrathanaM nAryA jaghanasthasya vAsasaH' iti nAmamAlA // zayA(pA)mItyatra khAbhiprAyAviSkaraNamAtrasya vivakSitatvAdAtmanepadAbhAva iti zAbdikAH / AvazyakatvAditi / anvayAnupapatteH pUrvameva pratisaMdhAnAt / virodhalakSaNayA dhanyapadasyAdhanyArthakatvAdityarthaH // caNDIdAseti / idamupalakSaNam / induneti tvaduktapariNAmadhvanyudAharaNe'pi viSayiNo viSayatAdAtmyasya vyaGgyatve'pi uttarArdhe virahatApopazamanarUpaprakRtakAryopayogitAyAH zAbdaviSayatvAdukkagateravazyaM zaraNIkAryatvAdityarthaH / kecittu sAmAnyena nirUpitasyArthasya sukhapratipattaye tadekadezaM nirUpya tayoravayavAvayavibhAva ucyamAna udAharaNAlaMkAraH / ucyamAna ityarthAntaranyAsavAraNaM tatra vyaGgyatvAt / taduktizca iva yathA nidarzanadRSTAntAdizabdaibarbodhyA / na ca ivAdInAM sAdRzyArthakatayA sAmAnyavizeSabhAvArthakatvaM nAstIti vAcyam / lakSaNayA tatsaMbhavAt / anyathA saMbhAvanArthakatvamapi na syAt / ivapadena yathA'amitaguNo'pi padArtho doSeNaikena nindito bhavati / nikhilarasAyanarAjo gandhenogreNa lazuna iva // ' atra satpadArthalazunayordoSogragandhayozca sAmAnyavizeSabhAvaH / na ceyamu. pamaiveti vAcyam / vizeSasya sAmAnyAvacchinnapratiyogitAkabhedarahitatvAt / upamAnatAva 1. 'zAbdabodhIyaviSaya' ka.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / / sthAnasthAnavikIrNavicAramupamAgataM sukhenaiva / / ekatra draSTuM ye vAJchanti tadarthameSa me yatnaH // ___ityalaMkArakaustubhe saparikaramupamAnirUpaNam / cchedakAvacchinnapratiyogitAkabhedasya copameyavRtterupamAvyavasthApakatvAt / atra evAtra sadRzAdizabdAnAmaprayogaH saMgacchate / nApyarthAntaranyAsavizeSaH / tatra ivAdipadaprayogavirahAt / na cArthatvavAcyatvamAnaM tAvatA syAnatvatireka iti vAcyam / sAmAnyArthasamarthako hi vizeSavAkyArtho dvividhaH / anubhavAdyaMzasyaiva vizeSarUpatvam , vidheyAMzastu sAmAnyagata evetyekaH / aMzadvaye'pi vizeSatvamevetyaparaH / tatrAdye udAharaNAlaMkAraH, dvitIye tvarthAntaranyAsavizeSa iti vibhAga ityAhuH // prAcInAnusAriNastu-upamaiveyaM 'nirvizeSaM na sAmAnyam' iti nyAyena prathamoktasAmAnyasya kiMcidvizeSaparyavasAnAvazya. katayA tenaiva saha caramoktavizeSasyopamAniSpattisaMbhavAdekavizeSavRttidharmAvacchinnapratiyogitAkabhedasya vizeSAntareSvabAdhitatvAt / sAmAnyavizeSabhAvasya prathama pratItAvapi antataH sAdRzya eva vizrAmAccetyAhuH / vastutastu pUrvArdhopAttasAmAnyasya vizeSAntaramAdAya na paryavasAnam / uttarA?pasthitavizeSamAdAyaiva tadAvazyakatvAt / anyathA tadupAdAnavaiyarthyAt , ubhayoH samarthyasamarthakatvapratyayAcca / ato'rthAntaranyAsa evAyam / anuvAdyAMzasya vizeSarUpatvam , vidheyAMzastu sAmAnyagata evetyavAntarabhede'pi tadvaividhyasyaivocitatvAt / ivAdipadaprayogastu sAmAnyavyAptigrahasthalavizeSapradarzanArthaH / ataeva sadRzAdipadAnAmaprayogo'pi saMgacchate / evaM ca doSaH satpadArthasyApi gardAheturiti hetuhetumadbhAvasya lazunasthala eva praha iti / paramArthatastu-nidarzanAvizeSa evAyaM vizeSavAkye kAryatAvacchedakadharmasya sAmAnyavAkyagatatAdRzadharmavyApyatAyAmeva vizeSaNa sAmAnyasya samartharUpArthAntaranyAsasya vyavasthApayiSyamANatvAt / prakRte ca 'unnataM padamupaiti yo laghurtelayaiva sa pate diti dhruvam / zailazekharagato dRSatkaNazcAru mArutadhutaH patatyadhaH // ' ityato vailakSaNyAnirukteH / unnatapadaprApto laghurnizcayena patati, zailAna. vartI mandamArutoddhato dRSatkaNa iva, ityato'pi tatsamAnAkArakapratIterevodayAt / 'vizrabdhaghAtadoSaH khavadhAya khalasya vIrakopakaraH / vanatarubhaGgadhvaniriva harinidvAtaskaraH kariNaH // ' ityAdAvapi tathAtvadarzanAt / paraM tu ivapadaprayogAbhAve dvitIyavAkye tatkriyApadasya punaH prayogaH / ivapadasattve tu tadbalAdeva tatra tadanvayopapattena tatheti / vAkyabhedastUbhayatrApyaviziSTaH // yattu-udAharaNAlaMkAre ivAdipadaprayoge bAkyabhedAbhAvo nidarzanAdizabdaprayoge tu na sa:-ityuktam / tanmandam / sAmAnyadharmavAcakapadasya pRthakprayogavirahe'pi vAkyabhedasyAvazyakatvAt / vAkyaikavAkyatAyAzcobhayatrApyavizeSAditi saMkSepaH / tadetatsarva dhvanayannAha-ityalamiti // ityupamAlaMkAranirUpaNam / 1. 'zabde'pi' ka.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| athAnanvayamAha yatraikAvacchinne stAmupamAnopameyatve / / anyasadRzaM niSedhuM tamananvayasaMjJamAcakhyuH // 1 // upamAnatAvacchedakadharma eva yatropameyatAvacchedakaH so'nanvaya ityarthaH / / yaddharmAvacchinnapratiyogitAkaM sAdRzyaM taddharmAvacchinnatadanuyogitAkatvamiti yAvat / ata upameyopamAyAM nAtivyAptiH / ananvayapadArthamAhaanyeti / karmadhArayo'yam / svabhinnamupamAnamityarthaH / sadRzapadasya sAdRzyapratiyogiparatvAt / na vidyate tadbhinnasya sAdRzyapratiyogina upamAnatvenAnvayo yatretyarthaH / yathA-- 'ApUrNitaM pakSmalamakSipadmaM prAMzudyuti zvaityajitAmRtAMzu / asyA ivAsyAzcaladindranIlagolAmalazyAmalatAratAram // bhedagarbhasAdRzyAvagAApamAnirUpaNAnantaraM bhedanirmuktasAdRzyAvagAhitayAnanvayaH prA. ptasaMgatika ityAha-atheti / 'dvandvAtparaM zrUyamANaM pratyekamabhisaMbadhyate' iti nyAyena upamAnopameyatvetyatra tvapadArthasyopamAnapadArthenApyananvayaH / tadeva spaSTayatiupamAnatveti / nanu 'hAsa: prasUnamiva hAsa iva prasUnam' ityupameyopamAyAM pUrvopamAyAmupameyatAvacchedakaM prasUnatvamevottaropamAyAmupameyatAvacchedakamiti tatrAtivyAptirata Aha-yaddharmetyAdi / tatra tu prasUnatvAvacchinnapratiyogitAkasAdRzye prasUnatvAvacchinnAnuyogitAkatvaM nAsti, iti na vyabhicAra ityarthaH / anyasadRzaniSedhArthakatvasya lakSaNe pravezabhramaM nivArayati-ananvayapadArthamAheti / anyasya saMdRzamiti SaSThIsamAse 'indurinduriva zrImAn' ityAdinA ghaTAyupamAnaniSedhAnupapatterasaMgatiH syAdata Aha-karmadhAraya iti / nanvevamapi nAbhISTasiddhirupamAnAntarasyApi kiMcidanyatvAdata Aha-svabhinnamiti / sannidhAnavazAtprakRtasyaiva pratiyogitayA bhede'nvaya iti bhAvaH / nanu sadRzapadasya sAdRzyAzrayaparatvAtkathamupAnalAbha ityata Aha-sadRzapadasyeti / ananvayapadasya yogazaktyA uktArthaparatvaM darzayatina vidyata iti / na vidyate'nvayo yatretyarthe 'namo'styarthAnAM vAcyo vAcottarapadalopazca' iti vArtikena bahuvrIhau kRte vidyamAnapadalopaH / anvayazca kiM nirUpya ityAkAlAyAM khabhinnasyopamAnatvenetyuktam / upameyabhinnasya sAdRzyAderevAnvayasattvAt / bAdhavAraNAya
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / atra bhaimInetramiva bhaimInetramiti ekasyaivopamAnopameyabhAvaH / nanvayamupamAto nAtiricyate / tathA hi / kiM tadbhedakam, na tAvadivArthabhedasya khasminnasaMbhavaH, vyAsajyavRttidharmAvacchinnapratiyogitAkabhedasya khasminnapi saMbhavAt / dezakAlAdibhedena khasminnapi svabhedasattvAcca / nApi phlbhedH| candra iva mukhamityAdau mukhe candragatadharmapratItiH / candra iva candraH ityatra tu anyasmiMzcandraniSThasAdRzyapratiyogitvAbhAvo budhyate, na tu candragatadharmavattvam / tasya sAdhAraNadharmajJAnakAla eva siddhatvAt iti vAcyam / candragatadharmapratItau bAdhakAbhAvAt / na cevArthabhUte'nyonyAbhAve upameyapratiyogikatvasya bhAnena candrapratiyogikabhedasamAnAdhikaraNatvabhAnaM na saMbhavati candraniSThAnyonyAbhAvo na candrapratiyogika iti bAdhajJAna upamAnatveneti, na tvetadapi samAsakoTipraviSTamiti draSTavyam / bhaimInetramiveti / yadyapyasyA ivAsyA iti yathAzrutena bhaimIpratiyogikasAdRzyAzrayasya bhaimyA netramuktavi. zeSaNaviziSTamityevAyAti tathApyatra varNanasyaiva prakramAt / asyA netramivAsyA netramityanvayo netrapadAvRttyAvazyaM kArya ityarthaH // na tAvaditi / idaM ca ivArthabhedasyopameyAnvaya iti pakSamaGgIkRtyoktam / vyAsajyeti / ghaTapaTobhayatvAvacchinnapratiyogitAkabhedasya paTAdAvapi sattvAdityarthaH / dezetyAdi / pUrvakSaNAdivRttitvaviziSTasyaitatkSaNAdivRttiviziSTasya ca caitrasya bhedapratIteH / nApIti / vAcya mityanenAnvitam / phalabheda ityanantaraM upamAbhedaka ityasyAnuSaGgaH / tameva phalabhedaM darzayati-candra ivetyAdinA / siddhatvAditi / dharme candravRttitvajJAnakAle candrasya dharmAzrayatvamapi buddhyate samAnavittinyAyAt / tatazca tadbodhasya punarvaiyarthyAccandrasyAnyadupamAnaM nAstItyeva buddhirbhavati / zabdAdhikyAdarthAdhikyamiti nyAyAdityarthaH / nanu zAbdAdau samAnavittivedyatvanyAyo nAstyeva, tasya vyutpattivizeSaniyatatvAt / mAnasaM ca tat jJAnaM zAbde na pratibandhakam / anyathA yogyatAjJAnasyAvazyakatayA zAbdocchedApatteH / satyam / etaddoSasyApyatra bodhyatvAt // bAdhakAbhAvAditi / zrutiprApte prakaraNAdInAmanavakAzAditi nyAyena zabdagamyamarthamupekSya prakArAntareNa tadbodhAnusaraNasyAnucitatvAdityarthaH / nanu dharmasya tadanvayasaMbhave'pi ivArthabhedasya tadanvayAyogyatayA naivaM bodhaH syAdityAzaGkate-na ceti / yadyapi viziSTatayA bhedaH pUrvamevokta ityata iyaM zaGkA na punarudetumarhati / tathApi siddhAntavakSyamANarItyA uktavidhabhedasya tadvAkyajanyazAbdabodhaviSayatvAbhAvanizcayadAAdidamuktam / bhedamAtropapattimAtri 22
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 kaavymaalaa| sattvAditi vAcyam / 'etatkAlInacandrastatkAlInacandrasadRzaH' iti bodhaM prati 'candro na candrabhinnaH' iti bAdhajJAnasyApratibandhakatvAt / bAdhabuddhipratibadhyapratibandhakabhAve virodhiprakAratvanivezasyAvazyakatvAt / bhedasya ca kAlikAvyApyavRttitayA tadaviruddhatvAditi cenna / tathA sati 'candra iva candraH' ityataH 'etatkAlInazcandrastatkAlInacandrasadRzaH' iti bodhApatteH / ata eva saMyogasaMsargakaparvatavizeSyakavahniprakArakajJAnasattve na samavAyasaMsargakatAdRzadhIH / tadayaM phalitArthaH / yadyuktarItyA bodho'bhyupagamyate tadA tasyopamAtvamasmAkamapISTam / 'candrazcandravRttidharmavAn' iti bodho'pyanubha tyAha-etatkAlIneti / AvazyakatvAditi / anyathA 'zAkhAvacchedena kapisaMyogAbhAvavAnvRkSaH' iti jJAnasya 'mUle vRkSaH kapisaMyogI' ityetadvodhavirodhitvApatteH / tathA ca bAdhabuddhau tadavacchedakatayA bhAsate tadavacchedenaiva pratiyogiviziSTabodho na bhavati / atra ca bAdhabuddhau tatkAlAvacchedakatayA bhAsate viziSTavuddhau tvetakAla iti na virodhitvamiti bhAvaH / bodhApatteriti / yogyatAjJAnaghaTakasya zAbdabodhapravezAvazyakatvAdityarthaH // ata eveti / uktAvazyakatvarUpahetorevetyarthaH / saMyogasaMsargakaparvatavizeSyakavahniprakArakayogyatAjJAnasattve parvato vahnimAniti vAkyAtsamavAyaM saMsargIkRtya parvatavizeSyakavahniprakArakazAbdabodho na bhavati vizeSyaprakArayoryogyatAjJAna viSayatApannayoreva bhAsanavatsaMsargasyApi tAdRzasyaiva bhAnAdityarthaH / padArthayorvizeSyatAyAM padopasthitasyaiva saMsargavizeSasya zAbdabodhaviSayatAyAM yogyatAjJAnaviSayatvasya niyAmakatvamityatra tAtparyam / nanvevamapi etatkAlAdeH saMsargatvena prakRte bhAnavirahAt, padArthatvAbhAvAcca kathaM zAbdabuddhiviSayatvamiti cet, satyam / candrapadasya tAdRzacandre lakSaNAkhIkArAt / nanvevamapi yogyatAjJAnaviSayatvasya tadviSayatvaniyamakalpanamasaMgatam / lakSaNAsvIkAre padArthatvenaiva tadupasthitisaMbhavAditi cet , satyam / candrapadArthasya pUrvakAlAvacchinnapratiyogitvena bhede tasya caitatkAlAvacchinAnuyogitvena candrapadArthe'nvaya ityarthAt / nanvevamapyetatkAlInazcandra ityAkArakabodhAnupapattireva saMsargAzaniviSTapadArthasyAnvayapratiyogipadArthavizeSaNatvena bodhAyogAditi cet, satyam / tAdRzabodhasyaiva vivakSitatvAt / vastutastu candrapadasyaitatkAlInacandralakSaNayA 'etatkAlInazcandraH' ityAdireva bodhaH / padopasthitapadArthAnAM tadyogyatAjJAnaviSayasaMsargasya cAvazyaM zAbde bhAnamityatra cAta evetyAdikathanamiti saMkSepaH // asmAkamapIti / nanu bhavadabhimatasthale'pi AropitabhedenopamaivAlaMkAra iti prAmANikasaMmatamityananvayAlaMkAro'navakAza eva / tathA hi-uttaramImAMsAyAM prathamAdhyAye
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 171 vasiddhatvAdiSTatvaM durupahnava eva / na ca tadbhedabhAne saMbhavati tatra ca bhedAMzabhAnAbhAvenAnanvaya iti vyavasthA, tasmAdvRttitvaM bhedazcevArthaH / 'candrava tRtIyapAde 'dahara uttarebhyaH' ityadhikaraNe, 'atha yadidamasmin brahmapure daharaM puNDarIke vezma daharo'sminnantarAkAzaH' iti zrutau / brahmapuraM zarIraM jIvasya brahmAbhinnatayA tannivAsarUpatvAt / daharaM paricchinnam / alpamiti yaavt| puNDarIkaM tatsaMnivezaM hRdymityrthH| tatsaMbandhitayA tadantargata AkAza uktaH / sa kiM bhuutaakaashH| uta paraM brahmeti saMdihya bhUtAkAzasya vivakSitatve 'yAvAn vA ayamAkAzastAvAneSo'ntarhRdaya AkAzaH' iti zrUyamANa upamAnopameyabhAvo na saMbhavatIti zaGkAyAM pUrvapakSiNAvacchinnAnavacchinnabhedena bAhyAkAzahRdayAvacchinnAkAzayorbhedamAropya upamAnopameyabhAvaH samarthitaH / siddhAnte'pi bhedAropeNa tadupAdAnamagatikagatiriti nAtra tadaGgIkaraNaM yuktamityabhihitam / tathA ca bhASyakRtaH-'agatikA hIyaM gatiryatkAlpanikabhedAzrayaNam' iti // vAcaspatimitrairapi bhAmatyAmuktaM tadvyAkhyAnAvasare-'tena tasyopameyatvaM rAmarAvaNayuddhavat / agatyAM bhedamAropya gatau satyAM na yujyte||' tadapi tatkalpatarau vyAkhyAtamhyastanAdyatanatvAdinA yuddhe bhedAropaH kriyate / 'gaganaM gaganAkAraM sAgaraH saagropmH| rAmarAvaNayoyuddhaM rAmarAvaNayoriva // ' ityatra-iti // etAvatA hi evaMvidhasthale bhedAropeNa upamaivetyabhiprAyo labhyate tvayA ca nAtra bhedavivakSocyata iti virodhaH // pUrvamImAMsAyAmapi tadyapadezAdhikaraNe-'zyenena yajeta' ityatra guNavidhitvapakSe zyenapadasya pakSivizeSe nirUDhatayA tasyaiva vidheyatvApattau 'yathA vai zyeno nipatyAdatte, evamayaM dviSantaM bhrAtRvyamAdatte' iti upamAnopameyabhAvo na saMgataH syAt / khasya khasAdRzyAbhAvAt-ityuktam / tathA pazcamAdhyAye 'tena tulyam' iti sUtre kaiyaTenApyuktam-zayitena tulyaM zayitavyamityatra nAstyupamAnopameyabhAvaH / yathA 'gauriva gauriti' yenaiva hetunA ekA gaustenaivAparo'pIti upamAnopameyabhAva iti // atrocyate-na tAvat gaganamityatra bhedAropeNopametyetadvirodhaH / tatra bhedavivakSAyAmupamAyA asmAbhirapi khIkArAt / yadA tUpamAnAntaravyAvRttAveva tAtparya tadAnanvaya eva / kaiyaTagranthAdapi hi upamAnopameyabhAvo nAstItyuktyA tatra sAdRzyaparyavasAnaM nAstItyartho labhyate / tena cAnyapratiyogikasAdRzyAnAzrayatvavivakSAyAM na ko'pi virodha iti anubhavasiddhasya granthavirodhenApalApAnahatvAcceti // evaM ca 'upamAnAni sAmAnyavacanaiH' iti sUtre yanmahAbhASye dRzyate-'yApamAnopameyayoraikyaM tadA gauriva gaurityatrApyupamAnopameyabhAvaH prApnoti' iti // tadapi uktAbhiprAyakameveti // ivArtha iti / lakSaNayeti zeSaH / khaNDazaktipakSe'pi arthaikadezamapahAya tadekadezapravRttI lakSaNAvazyakatvAt / zakyatAparyAptyadhikaraNa eva zakteH siddhAntasiddhatvAt / ata eva lakSaNAprasaGgabhiyA daharAdhikaraNe AkAzasyAkAzasAmyAzrayaNaM nirAkRtam / ukta
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 kAvyamAlA / ttidharmavAMzcandraH' iti bodhaH / upamAnAntaravyAvRttistvaMvyaGgayaivAtra / yattu citramImAMsAyAm -- khasmin khasAdRzyasyApyasaMbhavAdupamAnAntaravyAvRttiH - iti, tadasat / asaMbhavasyAbhAvAt tasmAttathAvivakSaiva zaraNam / ata eva 'asAdRzyavivakSAtaH' ityuktaM prAcInaiH / ata evAnupamatvakRtotkarSavivakSeti nyAyapaJcAnanAdayaH // asya ca bhedA upamAvadeva / ayaM tu vizeSaH / dharmo'nugAmimAtram / bimbapratibimbabhAvAdinA dharmoktau hi dharmAntarAvacchinne tatra dharmAntarAvacchinnatatsAmyoktAvupamAtvameva syAt / evaM taddoSA apyatra kecideva / hInatvAdInAM svasmin svApekSayA nyUnatvAdhikyAdyasaMbhavenAbhAvAt / anugAmidharmazca kvacidupAttaH kvacittvarthagamyaH / AdyamudAhRtam / 'satyeva jagati bahavo'pyarthAstejastvajAtyavacchinnAH / tadapi prasiddhameva hyatra vivasvAniva vivakhAn // ' asya dhvaniryathA rAmAyaNe ' tvAM kRtvA parato manye nUnaM dhAtA sa lokakRt / na hi rUpopamAtrAnyA tavAsti jagatItale // ' vyaGgayasya tatrAnuyogAcceti dhyeyam / vyaGgayaiveti / svavRttidharmavattayA camatkArAnujIvanAdityarthaH // AdyamudAhRtamiti / 'AghUrNitaM pakSmalamakSipadmam' ityatra AghUrNitatvAdivizeSaNAnAmanugatAnAM netradvayAnvayitvAdityarthaH / AdyaM zabdAkSepAntAnugAmidharmavadvAkyamityarthaH / evaM dvitIyamityatrApi klIbatvamupapAdyam / vivasvA niti / atra prakAzakatvAtizayAdirUpadharmo'nupAtta ityarthaH / dhvaniriti / yadyapyupamAnAntaravyAvRttiratra zabdopAttaiva, tathApi tannirUpitasAdRzyasyaivAnanvayazarIratayA tasya vyaGgyatvamityarthaH / tvAM kRtveti / sundarakANDe sItAM prati rAvaNasyoktiH / rUpakRdityanenAdau saMsAre nAnAvidhasaundaryanirmANajanyAbhyAsAtizayasUcanam / uparata iti rUpakaraNAnnivRtta ityarthaH / evaM ca pUrvarUpanirmANAbhyAsena sItArUpAtizayajananavadetadrUpanirmANAbhyAsenaitaduttaranirmitarUpe'rthAdutkarSe'pi setsyatIti nAzaGkanIyam / nanvetaduttaraM rUpanirmANAnnivRttyA etadutkRSTarUpAbhAvasiddhAvapi yadabhyAsenaitadrUpasyaiva nirmANaM tajanyanAyikAntararUpANAM etatsamAnakAlInAnAM etatsAdRzyaM syAdeveti cet, na / tAdRzavilakSaNAbhyAsenaitadrUpasyaiva nirmANamityAzayAt // tadAha -- na hItyAdino 1. 'stu.'
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 173 anyA tvatsadRzI nAstIti bhedagarbhasAdRzyaniSedhAttvameva tvatsadRzIti vyaGgyam / yattu--sarvathaivopamAnaniSedho'samAlaMkAraH / ayaM cAnanvaye ttarArdhena / rUpopameti / tavetyasya sopekSatvAdrUpAnvayaH / upamIyate ityupamA, tvadrUpaM upameyaM yasyA iti samAsaH / svakIyarUpa niSThopamAnatAdvAreNopamAnatvaM bodhyam / yadi tvaGpratyayasya karmaNyabhihitatvAtkathamupamIyata iti vyutpattyA, upamAnapadasyopameyaparatvamiti vibhAvyate / tadA chAndasatvamAzrayaNIyam / atha tasyApyagatikagatitvAttatrApyaparitoSastadA upamApadasya tadvatvaparatvamAzrayaNIyam / pRthivItala iti ca lokamAtraparaM rUpakaraNAttasyoparame hetvabhAvAdanyatrApi tAdRzarUpo'pItyanupapatteH / atra tvadupamAnyA nAstIti, anyasyA evaitanniSThasAdRzyapratiyogibhUtAyAH pratiSedhAdabhedagarbhasAdRzasyAbhimatatvAttvameva tvatsadRzItyananvayo dhvanyate / yathA vA naiSadhe - 'jAgarti martyeSu tulArthamasyA yogyeti yogyAnupalambhanaM na / yadyasti nAke bhuvane'thavAdhastadA na kautaskutalokabAdhaH // idaM ca 'bhaimI svavRttyasAdhAraNadharmanimittakakhajAtIya pratiyogikasAdRzyavatI vastutvAt, ghaTAdivat' ityanumityA bhaimyA anyasadRzatvasiddhau, arthAttadvRttisAdRzyapratiyoginAyikAntarasiddhirityAzaGkayocyate / iha bhaimyupamAnabhUtAyA bhUtale yogyAnupalambhAdevAbhAvasiddhiH / bhUtalaM yadi bhaimI vRttisAdRzyapratiyoginAyikAdhikaraNaM syAt, tadA tadvattayopalabhyete tyApAdanasaMbhavAt / atha yadadhikaraNaM yadasaMnikRSTaM tatra tasya kathaM tadabhAvanirNayaH / adhikaraNajJAnarUpakAraNavirahAt iti cet, upalambhasya pratyakSazAbdAdisAdhAraNasya vivakSitatvAt // tathA ca dezAntare tatsatve tddrshijnaantrvaaky| dinA tatprApnotIti saMbhavAt / svargapAtAlayostvanumAnena tadabhAvaH sAdhyate / tathA hi - 'svargapAtAle bhaimIvRttisAdRzyapratiyoginAyikAvirahite bhaimI darzana viSayakotkaTecchAvatsva vRttikatvAt' iti sAmAnyavyAptimUlakAnumAnenAbhimatArthaH sidhyati / na cAtra pratiyogya siddhiH / bhedasAdhAraNasAdRzyavivakSayA bhaimyA eva sAdRzyAprasiddheH / na caivaM tadabhAvenaiva siddhasAdhanaM bhaimyabhAvAzrayatvenAnabhimatatve satIti pakSavizeSaNAt / tathA ca bAdhena bhaimyabhAvamAdAya sAdhyAnupasaMhArAt / kecittu 'svargapAtAlavRttinAyikA bhaimIvRttisAdRzyapratiyogitvAbhAvavatyaH svasamAnadezAnAM bhaimIdarzanaviSayakotkaTecchAnivRttyajanakatvAt' ityanumAna mityAhuH / evaM ca bhaimIbhinnatadupa - mAnaniSedhe bhaimyAmeva bhaimyupamAnatvaM vyajyata iti / idaM tvavadheyam / vAcyAnanvaye yathA zrutamAtrasya camatkAra mAdhAyakatayA upamAnAntaravyAvRttyanusaraNamiti sarvasiddham / yatra tUpamAnAntaravyAvRttireva vAcyA tatra tasyA camatkArollAsakatvAt / tadanullAsakasvaniSThakhapratiyogikasAdRzyAzrayatvavyaJjanaM na dhvanivyavahAraprayojakaM vAcyApekSayA tasyAnatizayAditi vastugatiH / tathApi granthAntarAnusAreNa spaSTArtha ca tadudbhAvanamiti dik // kaizcitpRthaggaNitasyAsamAlaMkArasyAnanvaye'ntarbhAvyatvAdatraiva tamAzaGkate - yatviti / evamanyatrApi yasya yatrAntarbhAvastasya tatraivodbhAvanam / anyathAntarbhAvayitumazakya
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 . kaavymaalaa| vyaGgayo'pi dIpakAdAvupamAvatpRthagevAlaMkAraH / anyathA dIpakAdAvapi saadRshyvynggytaasttvaadupmaanaantrbhaavaaptteH| yathA'bhUmInAtha sahAbadIna bhavatastulyo guNAnAM gaNai retadbhUtabhavatprapaJcaviSaye nAstIti kiM brUmahe / dhAtA nUtanakAraNairyadi punaH sRSTiM navAM bhAvaye_na syAdeva tathApi tAvakatulAlezaM dadhAno naraH // ' atrAnanvayadhvaninaivopapatteH / Arope satItyAdinyAyAcca / anyathA vyaGgayopamAdInAmapi sarveSAmalaMkArAntaratvApattezceti dik // itynnvyH| tvAdityavadheyam / sarvathaiveti / upamAnaluptAyAmupamAyAmativyAptivAraNAya tatra pratItiviSayasyaivopamAnatvaniSedhe tAtparyAt / pratItyaviSayasyopamAnatvasaMbhavena srvthopmaannissedhsyaavivkssittvaat| na tvasamasyAlaMkArAntaratve'nanvayasyAlaMkArAntaratvAnupapattiH / tatrApyasamAlaMkAradhvaninaivopapatteriti cet, satyam / alaMkArAntareNAlaMkAntaradhvananasyAlaMkArAnapavAdakatvAt / etadrItyaivAnanvayadhvaninApi nAsya gatArthatvamityAha-ayaM ceti / upamAvayaGgayo'pItyanvayaH / pRthagiti / dIpakAdivaditi zeSaH / tadeva spaSTayati-anyatheti // nanvasamAlaMkAradhvaninAnanvayasyaiva vaiyarthya kuto na syAdvinigamakAbhAvAdityata Aha-Aropa iti / ananvayasyobhayasiddhatayA taddhaninAsyaiva gatArthayitumucitatvAditi bhAvaH // nanUbhayasiddhatvamaprayojakam / ananvayasya gatArthatvamApAdayatA tasya pRthaktvenAnabhyupagamasyaiva saMbhavAdasiddhaM ca / kiM cAnanvayasya zarIraM khasya khasAdRzyam, asya tUpamAnaniSedhaH / tatrAnanvayena camatkArArtha upamAnAntaravyAvRttirupajIvyate / evaM copameyotkarSaprayojakamanupamatvamevAsamAlaMkArakharUpamiti tasyaivAlaMkAratvamucitam, na tu vaiparItyam / asamasthale svena khasAdRzyasya vyaGgayatve camatkArAnupapatteH / tAvanmAtrasya camatkArasAmarthya ca ananvaye'pi upamAnAntaravyAvRttidhvananavaiyApatteH / evaM cAvazyopajIvyenAnupamatvenAnanvayasyaiva gaMtArthatva, muktamiti / atrocyate-camatkArajanakamAtropamAnAntaravyAvartanarUpaM taccAnanvaye vyaGgyam , asame ca vAcyamiti / yatra tadyaGgayam, tasyaivAlaMkArAntaratvamaGgIkAryam / sa eva hyartho vAcyApekSayA vyaGgayaH sannadhikaM camatkAramAvahatIti sarvasaMmatatvAditi / kiM ca kAlatraya upamAnaniSedhosamAlaMkAraH, tadanantarbhAvyaivopamAnaniSedhastu ananvayavyaGgyaH / evaM cAsamasya nyUnavRttitvam , ananvayasya cAsamavyApakatayAdhikaviSayatvaM spaSTameveti
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / upameyopamAmAha upamAyAM pUrvasyAM pratiyogyanuyoginau yau stH| to viparItau paratazcedupameyopamA veSA // 1 // pUrvopamAyAmupameyasya dvitIyopamAyAmupamAnatvaM tatropameyasyopamAnatvaM yatra sopameyopametyarthaH / yathA 'hAsaH prasUnamiva hAsamiva prasUnaM __ pANiH pravAla iva pANiriva pravAlaH / kezo dvirepha iva keza iva dvirephaH sA bhAti vIrudiva seva vibhAti vIrut // ' kathaM vaiparItyamiti dik / alaMkAraratnAkarakArastu-tena tadekadezena vAvasitabhedenopamAnatayA kalpitena sAdRzyamananvayaH / upameyenaivopamAnatayA kalpitenopameyasyo. pAttato bhAsamAnaM sAdharmyameko'nanvayaH prasiddha eva / yathA-'yuddhe'rjuno'rjuna iva prathitapratApaH' iti / upameyaikadezasya tathaivopamAnatAkalpanamaparaH / yathA 'etAvati prapaJce sundaramahilAsahasrabharite'pi / anuharati subhaga tasyA vAmArdhaM dakSiNArdhasya // ' upameyasyaiva pratibimbAdirUpeNa bhedakalpanayopamAnatvakathanaM tRtIyaH / yathA-'gandhena sindhuradhuraMdharacakramaitrImairAvaNaprabhRtayo'pi na zikSitAste / sa tvaM kacatrinayanAcalaratnabhitti khIyapraticchaviSu yUtha tvameSi // ' cakramaitrI ekasArthavartitvamityarthaH / 'kaca dIptau' ityasya kacaditi rUpam / eSu triSvapyupamAnAntaravirahapratIterananvayatvamityAha // atra rasagaGgAdharakRtaH-upamAnAntaravyAvRttimAtramananvayazarIram , utaikopamAnopameyakatvarviziSTam / Adye 'stanAbhoge patanbhAti' ityAdeH kavikalpitopamAyA apyananvayatvApattiH / yadyarthoktirUpAtizayoktAvapyatiprasaGgazca // dvitIye dakSiNArdhavAmArdhayorvastuto bhinnayoH sAdRzye kathamananvayatvazaGkA / kiMca gaganaM gaganAkAram' ityAdau khAtiriktopamAnavirahapratItidvArA upameyasya nirupamatvasiddhiH / atra tu vAmArdhasya dakSiNArdha sAdRzya nibandhanaM nirupamatvamupajIvyaviruddhatayA nollasatyeva / nAyikAgatanirupamatvapratyayastu nAnanvayaphalaM bhavitumarhati / tasyAH prakRtopameyatvAbhAvAt / vAmArthasyaivopameyatvAt / upameyagatanirupamatvapratyayasyaivAnanvayaphalatvakalpanAcca / etenAnanvayadhvanitvamatretyalaMkArasarvakhakAroktamapi nirastamityAhuH // itynnvyH| evaM khabhinnasAdRzyavyavacchedaphalakamananvayaM nirUpya, upamAnopameyayoH parasparAtiritasAdRzyavyAvRttiphalaka upameyopamAlaMkAro nirUpaNamahatItyAha-upameyopamAmiti / upamAnatvamityanantaraM pUrvopamAnasyopameyatvamityapi draSTavyam / tau viparItau parata
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 kaavymaalaa| nanu rajobhiH syandanodbhUtairgajaizca ghanasaMnibhaiH / bhuvastalamiva vyoma kurvanvyomeva bhUtalam // ' iti parasparopamAyAmativyAptiH / na ceyaM lakSyaiveti vAcyam / tRtIyasadRzavyavacchedasya phalasyAbhAvAt / tathA hi / candra iva mukhamiti mukhe candrasAmye varNite candre'pi mukhasAdRzyamarthataH sidhyati sAdhAraNadhamasyobhayAnugAmitvAt / tatra candre mukhasAmye zabdato varNyamAne mukhacandrayoH parasparameva sAmyaM na tvanyeneti sadRzAntaravyavacchedaH phalati / rajovyAptatvena dharmeNa gagane bhUtalasAmye varNite tu bhUtale meghatulyagajaigaganasAmyaM nArthataH sidhyati rajovyAptatvameghatulyagajavyAptatvayordharmayorupamAdvaye bhinnatvAt / ataH pUrvopamayAsiddhameva gaganasAmyaM bhUtale varNyata iti gaganabhUtalayoH parasparameva sAmyamiti sadRzAntaravyavacchedo na phalatIti cet, maivam / pUrvopamAyAM sAdhAraNadharmasyaiva dvitIyopamAyAM tAdRzatve upameyopamAtvamityabhiprAyAt / idaM copamAnopameyayoruttaropamAyAM vaiparItyamityanena labhyate / tasya hi tAvAneva vizeSo na tu saadhaarnndhrmvaipriitykRto'piityrthH| dharmazcAnugAmI bimbapratibimbabhAvApanno veti nAgrahaH / spaSTArthamudAharaNAni / __ anugAmI yathA mama 'tvannayanamutpalamiva tvannayanamivotpalaM kAnte / vidruma iva tvadadharastvadadhara iva vidrumaH zoNaH // ' pUrvArdhe ArthaH, dvitIyArdhe zAbda iti vizeSaH / iti kArikAyAstadarthakatvAt / anyathA razanopamAyAmativyApteranivAraNAt / phalasyAbhAvAditi / ubhayoranyonyAtiriktasAdRzyavyAvRttiphalakatve satItyasyApi etadIyalakSaNAntargatatvAditi bhAvaH // phalatIti / sAdRzyaiva vidheyatvena pratiSThAnAditi bhAvaH / labhyata iti / upamAnaM upameyaM dharmazceti trayamupamAghaTakam / tatra dvayovaiparItyoktyA dharmasya tadbhAvo labhyate iti bhAvaH / dharmalopastAvadudAhRto 'hAsaH prasUnam' ityAdinA / dharmavatve tvAha-dharmazceti / anugAmItyAdi / upacArAdera. 1. 'uttarArdhe' ka.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / bimbapratibimbabhAvo yathA mama - 'yudhi nisarganirargalamArgaNAH pravigalanniravagrahavarSaNaH / vasumatItilaka tvamivAmbudo'mbuda iva tvamudeSi mahImude || atra vRSTibANAnAM bimbapratibimbabhAvaH // upacAro yathA mama - 'acalA iva vidvAMso vidvAMsa ivAcalA guravaH / zAstrANi toyanidhivattoyanidhiH zAstravadbahugabhIraH // ' atra gurutvagabhIratvayorvidvacchAstreSUpacAraH // samAsabhedo yathA mama ---- 'ullasitakusumahastA ramaNIyastavakavakSojA / valliriva vAmanayanA vibhAti vallI ca vAmanayaneva // ' zleSo yathA mamaiva 177 'vicaragrAhasamUhazcandramayUkhAGkurollasitaH / AkAza iva samudraH samudra iva so'yamAkAzaH // ' prathamapAde zabdazleSo dvitIye tvarthazleSa iti vizeSaH / atredamavadheyam-- 'rajobhiH syandanodbhUtairgajaizca ghanasaMnibhaiH / bhuvastalamiva vyoma kurvanvyomeva bhUtalam // ' ityAdAvupameyopamaivAlaMkArasarvasvakArAdInAmabhimatA / anyathA 'dvayoH paryAyeNa tasminnupameyopamA' iti taduktalakSaNasya tatrAtivyAptiprasaGgAt / pyupalakSaNam // grAheti / samudrapakSe grAhANAM jalacarANAM samUhaH / AkAzapakSe grahANAM nakSatrANAM saMbandhI grAhaH sa cAsau samUhazca grAhasamUhaH / vicaran grAhasamUho yatreti bahuvrIhiH // pUrva 'rajobhiH syandanoddhUtaiH' ityasyAlakSyatvamatroktaM saMprati prakA rAntareNa / tasya lakSyatvamAnayan tasya lakSyatvavyavasthApakagranthasamarthanAya prakramyate-- atredamiti / paryAyeNeti / yaugapadyaviraheNetyarthaH / tasminniti / upamAnopameyabhAvetyarthaH / atra paryAyeNetyanena vAkyabhedaniyamospi darzitaH / dvayoriti ca spaSTArtha - meva / ananvaye paryAyAbhAvAt / atastadvaiyarthyazaGkAnavakAza iti dhyeyam / yadapyuktaM rasagaGgAdhare-- 'ahaM latAyAH sadRzItyakharvagaurAGgi garva na kadApi yAyAH / gaveSaNenA 23
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 . kAvyamAlA / vAkyabhedaH zAbda Arthazca / AdyaH 'rajobhiH-' ityAdau, antyaH 'tadvalgunA-' ityAdAviti tadvyAkhyAtRbhiruktatvAt // yattvatra citramImAMsA-rasagaGgAdharAdayaH-nAtropamAnAntaratiraskAraH pratIyate, upamayorekakarmakatvAbhAvAt, AdyopamAyA anugAmidharmaprayojya lamihApareSAmeSApi tulyA tava tAvadasti // ' ityatra pratipAdyAyAmupamAyAmativyAptiH / 'tadvalgunA yugapadunmiSitena tAvatsadyaH parasparatulAmadhirohatAM dve / praspandamAnaparuSetaratAramantazcakSustava pracalitabhramaraM ca padmam // ' ityatra yugapatpravRttAyAmupameyopamAyAM vAkyabhedAbhAvAdavyAptiriti, tadazuddham / upamAyAM vidheyatvavizeSaNadAnenAdyadoSAbhAvAttatra hetutvenAnuvAdyatvAt // paryavasitavAkyabhedamAdAya dvitIyadoSAbhAvAcceti hRdi nidhAya rajobhirityAderlakSyatvaM cAvirbhaviSyatIti hRdi nidhAyAha-vAkyabheda iti / yattvevamapi 'savitA vidhavati vidhurapi savitarati tathA dinanti yAminyaH / yAminayanti dinAnyapi sukhaduHkhavazIkRte manasi // ' ityatrAtivyAptiriti, tadapyasat / tathA hiupamAdvaye ekadharmanimittakatvavizeSaNamAvazyakaM tRtIyasadRzavyavacchedasya dharmaikyamantareNAnupapatteriti sarvasaMmatam / evaM ca savitA vidhavatItyatra sukhapradatvaM dharmaH vidhurapi savitaratItyatra ca duHkhapradatvamiti / kathamativyAptizaGketi sahRdayairvibhAvanIyam / citramImAMsAyAM tu 'anyonyenopamA vAcyA vyaktyA vRttyantareNa vA / ekadharmAzrayA yA syAdupameyopamA matA // ' anyonyapratiyogikatvaviziSTA vyaJjanayA zaktyA vA bodhyA / ekadharmaprayojyA upamA upameyopameti tasyArthaH / idaM tacca samamityubhayavizrAntopamAvAraNAya viziSTAntam / tatrAnyonyapratiyogikatvAMzasya vyaJjanagamyatayA sAdRzyAMzasya zaktivedyatayA viziSTasAdRzyaikavyApArabodhyatvavirahAt / vAzabdena parasparanairapekSyAnabhidhAnAt / vyaGgayopameyopamAsaMgrahAya vyakteti / vAcyatatsaMgrahAya vRtyantareti / rajobhiH syandanodbhUtairityatrAtivyAptiniSedhAya ekadharmetyuktam // atrApi rasagaGgAdharakRtaH 'ahaM latAyAH sadRzI' ityudAhRtazloke'tivyAptiH / tatra tRtIyasadRzavyavacchedAnavagamanena lakSyatvAnaucityAditi vadanti, tana / vidheyatvavizeSaNenaivAtrApi vyabhicAranirAsAt / yadapi tairuktam-'anyonyapratiyogikatvaviziSTA upamA ekavRttimAtravedyetyayuktam / 'khamiva jalaM jalamiva kham' ityAdAvapi khajalAdeH sAdRzyAnvaye pratiyogitvasya saMsargatvena vRttyaviSayatvAt / padArthasaMsargasya vRttivedyatvavirahAditi, tadapyasat / mAtrapadasya vRttyantaravyavacchedamAtraparatvAt / evaM ca pratiyogitvasya saMsargatayA bodhe'pi vRttyantarabodhyatvAbhAvasattvena mAtrapadavirodhAbhAvAditi // rajobhirityasya lakSyatvavirahazaGkAmavatArayati-yattvati / anugAmIti / bhUtalapratiyogikavyomAnuyogi
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 179 tAt, dvitIyAyAzca bimbapratibimbabhAvApannadharmaprayojyatvAt-iti, tattuccham / rajasAM meghatulyagajAnAM ca bimbapratibimbabhAvavivakSAyAM bAdhakAbhAvAt / na ca parasparasadRzayoreva bimbapratibimbabhAva iti vAcyam, bAdhakAbhAvAt / na ca parasparasadRzayoreva, rajogajAnAmapi sAdRzyasattvAt / tvanmate'pyanugAmitvaprayojakarajasA bAhulyasyAvazyakatvAditi vAcyam / yatkiMcidrajoyogena pRthivIsAdRzyAsiddheriti tadAzaya iti kRtaM bahunA // ityupmeyopmaa| kopamAyAM rajasAmevobhayAnugatAnAM sAdhAraNadharmatvAditi bhAvaH / bimbeti / vyoma. pratiyogikabhUtalopamAyAM ghanasadRzagajarUpadharmanimittakatvAt / AkAze gajAnAM bhUtale ca ghanAnAmabhAvAt ubhayobimbapratibimbabhAvAGgIkAreNa sAmAnyadharmasaMpattariti bhAvaH // bAdhakAbhAvAditi / AdyopamAyAM rajasAM dharmatvam , dvitIyopamAyAM tu meghatulyagajAnAmiti hi tairubhayatra dharmabheda uktaH / yadi tu ghanasaMnibhairityasyobhayatrAnvayaM kRtvA meghasAdRzyAvacchinnAnAM rajasA tAdRzagajAnAM ca, bimbapratibimbabhAvaH svIkriyate, tadopamAdvaye'pi dharmaikyamakSatameva / na ca rajaso bhUmAvapi sattvAttatra tAvanmAtreNaivaitatpra. tiyogikopamAnirvAha iti vAcyam / sattvamAtrasya sAdhAraNya niyAmakatvavirahAt / rajo. gajAnAM parasparasAdRzyasUcanAya ca ghanasaMnibhairityasyobhayatrAnvayastadAha-rajogajAnAmapIti / nanu bimbapratibimbabhAvena dharmaikyaM kRtvA upamAdvayakhIkAre pUrvopamAyAM rajasAM bimbatvam , gajAnAM ca pratibimbatvam , dvitIyopamAyAM tu vaiparItyam / upameyavRttidharmasyaiva bimbatvAt / upamAnavRttezca pratibimbatvAt / iti cet maivam , abhedasAdRzyAdinA rajasAM rajAnAM cobhayatra dharmatvAvirodhAt / anyathA bimbapratibimbabhAvApannadharmaprayojyAyA upameyopamAyAH sarvAbhyupagatAyA vilayaprasaGgAt // tadetatsarvamabhisaMdhAyAha-kRtamiti / idaM cAtrAvadheyam -aucityabalAdupamAnopameyasAdRzyavAcakapadAnAmubhayatraikyameva yuktam / tadvaiparItye doSaH sahRdayodvegAt / krameNa yathA--'vadanaM kamalAyate tadIyaM zatapatraM vadanAyate sudatyAH / asitotpalamAlikantyapAGgA nayanAntanyasitotpalasya mAlAH // ' 'nirNItametatkavibhiH samohaiH sarvAM vicinvadbhirapi trilokIm / bhUmAvRbhukSatyati sa kSitIzaH kharge kSitIzAyata ityubhukSAH // ' upamAdoSA apIha svayamUhanIyAH / spaSTatvAdvistRtibhayAcca kaNThato na likhyante // etadalaMkAradhvaniryathA-'saMsArasindhAvanubimbamatra jAgarti jAne tava vairaseni / bimbAnubimbau hi vihAya dhAturna jAtu dRSTAtisarUpasRSTiH // ' atra vastuto nalasyApi damayantyA nalabhinnatvena jJAnAt / yuvatyorevAnyonyapratiyogikaM sAdRzyam , na tvanyasyeti / tRtIyasadRzavyavacchedaphalakamanyonyasAdRzyAzrayatvaM pratIyate / yadi tu bhedasyApi pAramArthikamevAbhimataM tadedaM madIyama
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 kaavymaalaa| athotprekSAM nirUpayatisaMbhAvyate saha yadA sAmyapratiyoginA tadupameyam / tAmutprekSAmAhubhinnA hetvAdiviSayatvAt // 1 // bhirAmarAghavapadyamudAharaNIyam-'dRSTvA rAvaNameghanAdamathanau tadvattilokottara saubhrAtraM ca parAkramazca sahasAbhAtAmasAmAnyavat / AlokAdbhavadIyayorapi tayoH pUrvopajAtApi dhIH khaprAmANyaviparyayapratipadaivAskandanaM nIyate // ' bharataM prati hanumadukti riyam / atrAsAmAnyapadasya sAdRzyAnirUpakatvArthakatayA zrIrAmalakSmaNavRttisnehapara niSThasAdRzyapratiyogitvAnyapratiyogikasAdRzyAzrayatvobhayAbhAvavattvena jJAnasya -- trughnobhayavRttisnehaparAkramadarzanottaram, aprAmANyajJAnAskandanAbhidhAnAt / zrIrAmAdivRttisnehaparAkramayorbharatAdivRttisnehaparAkramayozca, parasparapratiyogikameva sAdRzyaM na tvanyadIya. snehAdipratiyogikamityupameyopamAdhvaniH / yathA ca naiSadha eva-'karNAkSidantacchada. bAhupANipAdAdinaH khAkhilatulyajetuH / udvegabhAgAddayitAbhidhAnAdihaiva vedhA vyadhita dvitIyam // ' atra bhaimIsaMbandhikarNAdyavayavAnAmadvaitAbhimAnabhaGgAya tatsajAtIyAvayavA. ntaravidhAnoktyA tattadavayavadvayasyAnyonyapratiyogikameva sAmyamiti tRtIyasadRzavyavacchedo vyajyata iti saMkSepaH // ityupmeyopmaa| etadanantaraM sAdRzyopajIvakaprakRtavizeSyakAprakRtaprakArakasaMbhAvanAtmakatayotprekSAlaMkAraH prAptasaMgatika ityAha-utprekSAmiti / saMbhAvyata iti / saMbhAvanAviSayIkriyata ityarthaH / viSayatvasyAkhyAtArthatvAt / sAmyapratiyoginA sahetyanvayaH / saMbhAvanaM ca sAdhAraNadharmadarzananimittakaM prakRtavizeSyakaM tAdAtmyasaMsargakamaprakRtaprakArakaM nizcayAnAtmakaM jJAnam / asti hi mukhAdau satyapi tatprakArakajJAne kimidaM candra ityAdikamAhAryajJAnamanubhavasiddham / tana tAvadbhamaH, vizeSadarzanasatvAt / nizcayAnAtmakatvAca / nApi saMzayaH, anekakoTyanullekhAt / nApyanadhyavasAyaH / vizeSato'nullikhitanAnAkoTikatvaM hi taditi lIlAvatyupAyAdau spaSTam / yathAnupalabdhapakSasapakSavipakSasahacArasyAsAdhAraNadharmasya darzanAt / panasAdau kiM khidayamiti, yathA vA kiM panasaH khidymiti|aaye'nullekhitnaanaaviruddhkottismullekhaat| kiM khiditi nAnAkoTikatve'pi tadanullekhAt dvitIye panasasya tadanyasya ca kiMcittvena virodhinAnAkoTayullekhe'pi kiMcitvasya sAmAnyarUpatvena viziSya koTisamullekho nAstIti viziSTAbhAvasyobhayatrApyavizeSAt / iha ca vizeSya ekasyA eva koTeH samullekhAt / tasmAtsaMbhAvanamanadhyavasAyabhi. namiti / tasyopameye upamAnatApratyAyakatvAdalaMkAratvamiti cakravartinaH / nyAyapazcAnanAdayastu saMbhAvanAnadhyavasAyayorvizeSazcintyaH / atrApi zAbdabodhe mukhatvAderbhAne'pi
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 181 upameye utkaTopamAna koTikaH saMzaya utprekSetyarthaH / saMbhAvanapadasyotkaTakoTikasaMdehArthakatvAt / utkaTA prakRSTasyopamAnasyekSA jJAnamatreti vyutpatteH / saMdehAlaMkAre'tivyAptivAraNAya utkaTeti koTivizeSaNam / tatra tulyakoTikatvameveti nAtivyAptiH / 'saMbhavino'rthasya tAdRzAsaMbhavivasturUpatayA saMbhAvanam utprekSA' iti kAvyapradIpaH || alaMkAratAprayojakasaMbhAvane tasya vizeSyAnullekhAt / 'kiM candro'yamiti, kiM panasaH svidayamitivadviziSya nAnA koTyanullekhasatvAt / tasmAdutkaTopamAna koTikaM prakRtaviSayakasaMbhAvanamutprekSA / saMdehAlaMkAre tu tulyakoTikameveti tadbheda ityAhuH / tadetaddarzayati - upameye iti / viSayatvaM saptamyarthaH / saMzaya iti / anekakoTikatvamA - trasAdharmyeNa saMzayatvoktiH saMbhAvanamityatraiva tAtparyam / saMzayArthakatvAditi / yathoktAnadhyavasAyarUpa saMbhAvanArthakatvAdityarthaH // utprekSApadamAhAtmyA devo ktArthalAbha ityAha- utkaTeti / utkRSTetyarthaH / koTiniSTotkaTatvadvArakaM ca jJAnasyotkaTatvamiti bodhyam / prakRSTeti / prasiddhatvena upamAnasya prakarSa ityarthaH / IkSApadArthamAhajJAnamiti / yadyapi upasargANAM vAcakatvapakSe'pi prazabdArthasya prakRSTasya viSayatAsaMbandhena jJAne dhAtvarthe'nvayo na saMbhavati / prekSata ityAdau IkSaNAdiniSThasya prakarSasya vodhe'pi tasya karmatvAdinA dhAtvarthAnvayAnubhavAt / ghaTaM praikSata ityAdau prakRSTaghaTabodhAnudayAt / anyathA upasargatvameva na syAt / ' upasargAH kriyAyoge' iti sUtreNa kriyAsaMbandhyarthabodhakatAyAmeva tadvidhAnAt / prakarSasya ca AzrayatayopamAnapadArthe'nvasyoktarItyA lAbhena kriyAnanvayAt / prakarSamAtrasya prazabdArthatayA tadanvayamiti yogyAzrayarUpArthasyopasthApakapadAbhAvAt / kriyAyAmevopasargArthAnvayAcca / prakRSTa evopasargazaktisvIkAre'pi tasya tAdAtmyena dhAtvarthe'nvayaH syAt / na tu viSayatvAdineti paramArthaH / tathApi tAdRzArthaparatvamutprekSAzabdasyetyatra tAtparyam / yadvA prakRSTaviSayakatvamevAtra kathaMcidupasargArthaH / tathA cotkaTasya prakRSTaviSayakasya ca tAdAtmyenaiva dhAtvarthAnvayaH / dyotakatve tu tAdRzArthe dhAtorlakSaNeti / evameva 'vinAnArthena ca saMdehe haraNaM hAra ucyate / nAnAsaMdehaharaNAdyavahAraH pravartitaH // ' iti kAtyAyanAdivAkyeSvapi draSTavyam // saMdehAlaMkAreti / upameyaviSaya kopamAnako TikajJAnatvasya saMdehe'pi sattvAdi - tyarthaH / nanu tatrApi koTerutkaTatvasaMbhavAtkathaM tato'tivyAptinirAsa ityata Ahatatra tulyeti / nanu saMdehe koTidvayasya samAnatvamiti niyamossiddha eva koTiniSTotkaTatvasya saMzaye maNikArAdisarvasaMmatatvAdanubhavasiddhatvAcceti cet / satyam / tathApi saMzayasya samakoTikasyaivAlaMkAratvamiti alaMkArabhUta saMzaye'tivyApterutkaTatvavizeSaNena vAraNasaMbhavAt / ata eva saMdehAlaMkAre'tivyAptivAraNaM prayojanamuktam / natu saMdehamAtre iti na ko'pi doSaH // saMbhavina iti / lokaprasiddhasyeti viSayavizeSaNam // tAdazeti / tanniSTasAdRzya pratiyogItyarthaH / asaMbhavIti / lokaprasiddhatvAbhA - I
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 kaavymaalaa| tatra hetUtprekSA nAma prakRtakAraNasyAprakRtakAraNena samena saMbhAvanam / yathA-- _ 'ruSAruNA sarvaguNaiyantyA bhaimyAH padaM zrIH sma vidhervRNIte / dhruvaM satAmacchalayadyataH sA bhRzAruNaitatpadabhAgvibhAti // ' iha hi bhaimIcaraNayorAruNyasaMbandhaH prakRtaH tatkAraNaM cAdRSTavizeSaH tatsamena chalanena saMbhAvanaM saMbhAvanAviSayasya cAprayogAdadhyavasAnam / a. dRSTavizeSacchalanayoH sAmyaM cAruNyacaraNasaMbandhajanakatayeti bodhyam // yadvA khAbhAvika AruNyasaMbandhaH uktacchalanahetukasaMbandhatvena saMbhAvyata iti bodhyam / svarUpotprekSA tu prakRtasyAprakRtena samena saMbhAvanA / yathA'vahai va mahialabhario Nollei va pacchao dharei va purao / pellei va pAsagao garuAi va uvarisaMThio tamaNivaho // ' atrAndhakArasya sarvadezavyApitvaM prakRtaM tatrAdhodezavyApitve prakRte tasya khAdhiSThitavastutirodhAyakatvasAdharmyaNa vahanarUpatayA pRSThadezavyApitve prakRte tatsaMyogapratibandhakatvena sAmyena sAdhAraNatvena pArzvadezavyApitve prakRte ve'pi kavipratibhAmAtrakalpitetyarthaH // na caivaM 'mukhaM candraH' ityAdyutprekSAyAmativyAptiH, saMbhAvyamAnasya tasya candrAdeH svataHsaMbhAvitatvAditi vAcyam / caNDIdAsenaiva samarthanAt / tathA hyAha-kvacidekarUpamAtrasyAsatvaM kvacittu saMbhAvyamAnasyApi, tatrAdyaM yathA mamaiva-'kaNThe luThatkAJcanapasUtraH saMvIjyamAnaH sitacAmareNa / zyAmo babhAse taDitopagUDhazcaladbalAkaH kimu vArivAhaH // ' atra saMbhAvyamAnatAdAtmyAkhyadharmamAtrasyaivAsatvaM na tu saMbandhinaH / dvitIyaM yathA-'sa vaH pAyAdindurnavabilasatAkoTikuTilaH smarAreyo mUrdhni jvalanakapize bhAvinihitaH / sravanmandAkinyAH pratidivasasaktena payasA kapAlenonmuktaH sphaTikadhavanAGkura iva // ' atra saMbhAvyamAnasya kapAlAGkurasyApi zazaviSANasagotratvameveti / hetvAdItyAdipadena kAryakharUpobhayagrahaNam / yadyapi hetukAryayorapi kharUpatvamastyeva, tathApi tadubhayAtirikta syaivAtra kharUpapadArthatayAvivakSitatvamiti prAcAM pranthakRtAM vyavahArasamarthanAdatrApi tathaivoktam // 'vahatIva mahItala. bharito nodayatIva pRSThato vArayatIva purataH / prerayatIva pArzvagato gurukAyata ivoparisaM
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / tiryaksaMyogapratibandhakatvasAdharmyaNa nodanatvenordhvadezavyApitve prakRte zironamanahetutvasAdharmyaNa gurukAryamAnatvena saMbhAvanam // evam 'limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM nabhaH / ' ityAdAvapi bodhyam / nanviyamupamaiva kuto na bhavati ivapadasya sAhazyArthakatve bAdhakAbhAvAt / yattu-upamAyAmivena nityasamAsAnuzAsanAtprakRte samAsasyAsaMbhavAt 'nAmnAM samAso yuktArthaH' ityukterAkhyAtasya nAmatvAbhAvAt / ato'tra na sAdRzyamivArtha iti / taccintyam / ivena saha samAsasya nityatvAbhAvasya upamAprakaraNa eva darzitatvAt / anyathA ivapadasya saMbhAvanAparatve'pi samAsAnupapatteH / na hi ivena samAsaH sAdRzya evetyatra pramANamasti / 'ivena samAsaH' iti sAmAnyata evokteH // ___ atha yatra samAsaprAptistatraiva niyamaH AkhyAtena saha tu samAsaprasaGga eva nAstIti vinaiva samAsamayaM prayoga iti cet / tarhi sAdRzyArthatAyAmapi samAsAprasaGgena vinaiva samAsamivapadaprayoge bAdhakAbhAvAditi cet / maivam / upamAnAbhAvasyaivopamAbAdhakatvAt / tathA hi / kimatropamAnam / na tAvatkartA, vaiyAkaraNamate AkhyAtArthasya karturbhAvanAyAM vizeSaNIbhUtatvena tasyevArthe sAdRzye svapratiyogikatvasaMbandhenAnvayAsaMbhavAt / anyavisthitastamonivahaH // ' setukAvye tamovarNanam / prasiddhodAharaNamapi tadvicArasaukaryAya pradarzayati-evaM limpantIvetyAdi / 'asatpuruSaseveva dRSTiniSphalatAM gatA' ityuttarArdham / mRcchakaTikAkhyanATake tamovarNanam // jayarAmabhaTTAcAryoktaM samAdhAnamAha-yattviti / nAmnAmiti / kAtantravacanametat / yadyapi 'AkhyAtamAkhyAtena kriyAsAtatye' iti vacanena pacatabhRjatetyAdau AkhyAtAntayorapi samAso bhavatyeva, tathApyatra tAdRzaviziSyavidhAyakaM nAstIti bhAvaH / sAmAnyata eveti / yadyapi ivenetyAdi vArtikamapi vibhaktyalopapUrvapadaprakRtivaratvayoreva vidhAyakaM na tu samAsasyApi 'saha supA' ityanenaiva samAsasiddheriti kaiyaTenaivAbhihitatvAt / tathApi prsiddhivshaadevmuktm| uktasamAsasya nityAnityavacintAmapahAyaivAha-atheti / tathaiva parihara. ti-tIti / naiyAyikAdibhiH krturaakhyaataarthtvaanbhyupgmaadaah-vaiyaakrnneti| bhAvanAyAmiti / dhAtvartha ityarthaH / bhAvanA dhAtuvAcyeti tadabhyupagamAt / svapra. tiyogiketi / yadyapyanvayAsaMbhavAdityeva vaktumucitaM sNbndhaantrennaapynvyvirhaat| tathApi prakRte uktasaMbandhenaivAnvayaH saMbhAvita iti viziSya saMbandhopadAnam / nanvekatrAnvayabodhe'pyapareNApi samamanvayabodhaH kuto na bhavatItyata Aha-anyeti /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 kaavymaalaa| zeSaNasyAnyatrAnvayAyogAt / tadetaduktamAcAryadaNDinA 'kartA yApamAnaM syAnnyagbhUto'sau kriyApade / khakriyAsAdhanavyagro nAlamanyadyapekSitum // ' na ca yathA pRthivyAmeva gandha ityAdau saptamyarthavizeSaNasyApi pRthivyAderevakArArthe'nyonyAbhAve'nvayAya vyutpattivaicitryeNa pRthivyAdeH saptamyarthe evakArArthe ca yugapadevAnvayaH / yadvA evakArasya samabhivyAhRtapadArthatAvacchedakAvacchinnAnyattvabodhakatvasvIkAreNa pRthivItvAvacchinnAnyatvabodhakatvamiti / sviikriyte| tadA AkhyAtArthasya karturbhAvanAyAM sAdRzye caanvyH| yadvA ivapadasya kartRpratiyogikasAdRzyaparatvamiti nAnupapattiriti vAcyam / uktarItyA kartuH sAdRzyavizeSaNatve'pi 'vahanakartRsadRzaM tamaH' iti bodhAsaMbhavAt / vaiyAkaraNAnAM bhAvanAvizeSyakabodhAbhyupagamAt / na ca 'vahanakartRtamaH ekatra janitAnvayabodhatvena nirAkAGkSatvAditi bhAvaH / uktArthe prAcInasaMmatimAhatadetaditi / nyagbhUta iti / vizeSaNatAmApanna ityarthaH / kriyApada iti / kriyApadArthe bhAvanAyAmityarthaH / svakriyAsAdhanavyagra iti / khavizeSyabhUtakriyA. nvayena caritArthatayAnyatrAnvayAnAkAGkSa ityarthaH / anyatsAdRzyAdipadArtha vyapekSituM khaprakArakAnvayabodhe vizeSyatAmApAdayituM na samartha ityarthaH / anvayAyeti / pRthivyanyasamavetatvAbhAvasya tatra gandhe grAhyatvAdityarthaH / vyutpattivaicitryeti / ubhayAnvayAkAsAvazenetyarthaH / yugapaditi / krameNAnvaye tu pUrvAnvayenaiva nirAkAGkSatayA dvitIyAnvayo na syAt / ata eva bhuktvA vrajatItyatra bhojanakartA bhojanAnantaravrajanakRtimAniti 'vizeSye vizeSaNam' iti nyAyena yugapadeva bhojanasyAnvaya iti drvyopaayvivrnne'pynggiikRtm| nanu prakRtyarthasya pratyayArthenaiva samutthitAkAGkSatvAtprathamaM tatraivAnvayena bhavitavya mityata Aha-yadveti / tathA ca na tatra ekasyaiva pRthivIpadArthasya ubhytraanvyH| kiMtu tasya saptamyartha eva / samabhivyAhAravyutpattyA ca pRthivItvAvacchinnapratiyogitAkabheda eva evakArArtha ityarthaH / vaiyAkaraNAnAmiti / mata iti zeSaH / bodhAbhyupagamAditi / dhAtvarthasya vahanasya vakSyamANayuktyA kartRvizeSaNatvenAnvayAyogAccetyapi draSTavyam / kiMca ivapadasya kartRviziSTasAdRzyaparatve aakhyaataarthkrturnnvyaapttiH| etaddoSaparihArArthamevAha-na ceti / tathA ca kriyAvizeSyakatvasyAkhyAtArthakaJanva. yasya ca rakSaNamiti bhAvaH / AkhyAtArthakartari dhAtvarthasya kartuzca sAdRzye'nvaya ityatra
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 185 sadRzA vahanakriyA' iti bodho'stviti vAcyam / tanmate dhAtvarthasyAkhyAtArthe prakAratayAnvayAbhAvAt / AkhyAtArthakartRprakArakabodhaM prati dhAtujanyopasthitiH kAraNamiti tatkAryakAraNabhAvAt / ata eva kartuH sAdRzyAnvayo'pi nirastaH / atraiva bhinnakAryakAraNabhAvakalpane tu gauravaM pramANAbhAvazca / atha naiyAyikamate kRtirAkhyAtArthaH tasyAzca khAzrayapratiyogikatvasaMbandhena sAdRzye'nvayo'stu / tathA ca-'vahanakRtyAzrayapratiyogikasAdRzyavattamaH' iti bodha iti cenna / tanmate AkhyAtArthaprakArakabodhaM prati dUSaNamAha-tanmata iti / anvayAbhAvAditi / uktakAryakAraNabhAvabalena AkhyAtArthaprakArakadhAtvarthavizeSyakabodhatvasyaiva kAryatAvacchedakatvAt / vahanasya karbanvayaM nirasya kartuH sAdRzyAnvayamapyuktarItyA pratyAcaSTe-ata eveti / nanvivasamabhivyAhAre dhAtvarthaprakArakabodhe AkhyAtajanyakartRpasthiterAkhyAtArthakartRprakArakabodhe ca, ivapadajanyasAdRzyopasthiterhetutvaM kalpanIyam / sAmAnyakAryakAraNabhAvavalena ca AkhyAtArthakarturvahanAdidhAtvarthe'nvayaH / ata uktabodhasiddhirityata Aha-atraiveti / prAmANikatve gauravamapi sahyetetyAzaGkayAha-pramANeti / idaM ca sarva AkhyAtArthasyaiva karturubhayathAnvaya iti pakSamadhikRtyoktam / yadi tu kartRsAdRzyameva lakSaNayA ivapadArtha iti dvitIyaH pakSa AzaGkayate, tatredaM vaktavyam / evamapi vahanasya dhAtvarthasya ivAthaikadeze kartari vizeSaNatayA, AkhyAtArthakartari ca vizeSyatayetyekapadArthasya vAradvayamanvayabodhApattiH / yadi tu samabhivyAhRtadhAtvarthakartRsAdRzyameva lakSaNayA ivapadArtha ityucyate / tadopamAnasyApi ivapadArthatvApattiH / na ceSTApattiH / tasya ivapadArthabahirbhAvaniyamadarzanAt / etena kartRsAdRzya ivArthatvamapi nirastam / api ca kiM dhAturvahanaparatve AkhyAtaM ca kartRparatve ivapadasya tAtparyagrAhakam , uta dhAtureva viziSTavahanakartRparatve nAdyaH / vizeSaNakalitayoreva vahanakoMDhedhApatteH / na ca pratyekopasthitau viziSTamanvayabalamalabhyamiti vAcyam / tathApi vahane kartari ca ivapadasya lakSaNA, sAdRzye ca zaktiriti vRttidvayavirodhApatteH / tasya doSatvAnabhyupagame'pi lakSaNAdvayagauravAt / na dvitIyaH, AkhyAtamAdAya vinigamanAvirahAt / na ca vahatItyetadviziSTameva vahanakartRparatve tAtparyagrAhakamiti vAcyam / ekasminpade tAtparyagrAhakatvakhArthavAcakatvobhayakalpane gauravAt / vahatItyasya yatprakArakayadvizeSyakabodhajanakatvaM tAdRzArtha eva tAtparyagrAhakatvasaMbhavena viparItAnvitArthe tAtparyagrAhakatvAsaMbhavAcceti saMkSepaH // prakArA. ntareNa zaGkate-atheti / kRtereva pratiyogitvena sAdRzyAnvaye vivakSitaM kartRsAdRzyaM na siddhye dityata Azrayatvamapi saMsargakoTau nivezyAha-kRtyAzrayeti / anyA 24
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 anyAvizeSaNI bhUtaprathamAntapadajanyopasthiteH kAraNatayA ivArthe sAdRzye uktasaMbandhena kRteranvayAsaMbhavAt / na ca caitro na pacatItyatra kRterapi pratiyogitAsaMbandhena naJarthe'bhAve'nvayadarzanAdavyayasthale tAdRzakAryakAraNabhAvasaMkocAvazyakatvena prakRte'pi niruktasaMsargeNevArthe sAdRzye kRteranvayaH syAdeveti vAcyam / ivapadasamabhivyAhRtapadArthasya pratiyogitvasaMbandhenaivAnvayasya vyutpannatayA prakRte svAzrayapratiyogitvasaMbandhenAnvayAnaucityAt / sAdRzyapratiyoginiyatAnvayitvamivazabdasyeti siddhAntabhaGgaprasaGgAcca / kiM cetyAdAvuktarItyA vahanakRtyAzrayetyAdireva bodhaH syAt / na ceSTApattiH / vahanakartRsAdRzyasyaiva vivakSitatvAt / na ca vahanakRtyAzrayapratiyogikAnyonyAbhAvetyAdireva bodho'stviti vAcyam / Azrayatvasya kAvyamAlA | vizeSaNIbhUteti / yathA pacatItyatra kRteH tAdRzacaitre'nvayaH / 'gaja iva caitro gacchati' ityatra gajasyApi prathamAntapadopasthApyatayA tatra kRtyanvayavAraNAya, anyAvizeSaNeti / gajasya tu pratiyogitayA ivArthasAdRzye vizeSaNIbhUtatvAnna tadApattiH / sthIyatetyAdibhAvArthalakAre dhAtvarthasyAnyAvizeSaNatvAttatra tadanvayavAraNAya prathamAnteti / nanu kRtiprakArakabodhatvasya kAryatAvacchedakatve ratho gacchatItyatra vyApAralakSa I tasya rathAnvayo na syAt / na ca kRtipadamAkhyAtArthamAtraparamiti vAcyam / varta - mAnatvAderapi caitrAdAvevAnvayaprasaGgAt / evamanyatrApIti cet na / tadatiriktAkhyAtArthasyaiva kRtItyanena vivakSaNIyatvAditi // ivArtha iti / etena prathamAntapadAnupasthApyatvasUcanam / abhAva iti / caitraH kRtyabhAvavAniti bodhAt kRterabhAve tasya caitre'nvayAdityarthaH / saMkoceti / yatrArthe kRteH prakAstvenAnvayo'nubhavasiddhastatra tadupasthitervizeSya hetutvakalpanAdityarthaH / ivapadeti / ivapadArtha ityarthaH / padArtha - syeti / ivapadArthavizeSaNatApannasyetyarthaH / anaucityAditi / saMbandhabhedena kAryaI kAraNabhAvabhedAttatkalpane gauravAditi bhAvaH / na cAvyayebhyaH prathamAvibhakti revotpadyata iti pakSasyaiva mahAbhASye siddhAntitatvAt tasyA 'avyayAdApsupaH' ityanena lope sAdRzyasyApi prathamAntapadajanyopasthitirastyeveti vAcyam / tathApi tasya pratiyogitayA tama:padArthAdau vizeSaNatApannatvena anyAvizeSaNIbhUtatvAbhAvAt // nanu saMbandhabhede'pi prakRti prakAratAnirUpitavizeSyatAyA nipAtArthe kalpanAnna tathA gauravamityata AhasAdRzyeti / kRteH sAdRzyapratiyogitvasyApi prakRte virahAditi bhAvaH // nanu kathaMcidatra kRterapi tathAtvamastyevetyata Aha- kiM ceti / ukteti / bhedAdInAmivA
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 187 saMsargakoTipraviSTatayA tasyApadArthatvAt , na / caitAdRzasthale samabhivyAhRtapadArthAzrayapratiyogika evAnyonyAbhAvo vyutpattivaicitryAdbhAsate iti vAcyam / gauravaprasaGgAt // nanu lepanamevopamAnamastviti cet , n| lepanakriyAtamasoH sAdhAraNadharmAbhAvAt lepanasyaiva taddharmatvAsaMbhavAt dharmadharmibhAvasya bhedaniyatatvAt // tadidamuktam 'yadi lepanameveSTaM limpati ma ko'paraH / / sa eva dharmo dharmI cetyanunmatto na bhASate // dInAM parasparAnvaye pUrvoktaprakAreNa satItyarthaH / apadArthatvAditi / kRtibhedayoreva padArthatayA kRteH pratiyogitayA bhedAnvayasaMbhave'pi Azrayatvasya tatra bhAnAsaMbhavAt / khAzrayapratiyogitvaM ca naitAdRzasthale saMsargatayA kupta ityAha-gauraveti / na cAkhyAtasyaiva kRtyAzraye lakSaNA gauravAnmAnAbhAvAceti bhAvaH / tasmAtsthitametatkRte: khAzrayapratiyogikatvena bhedAnvayamaGgIkRtya na kRtyAzrayasAdRzyalAbhasaMbhavaH / padArthapratiyogitAvacchedakIkRtya saMsargAzapraviSTapadArthapratiyogikapadArthIbhUtavizeSyakabodhasyA. vyutpatteH / parvate vahnirbhavatItyasmAdvahniniSThapratiyogitvAvagAhibhedavizeSyakabodhasyaivodayAt / anyathA lakSaNAmantareNApi kadAcidvahiM pratiyogitAvacchedakIkRtyApi tasmAdvahnimAna bhavatItyasmAdiva zAbdabodhaprasaGgAt // astu tarhi dhAtvartha evopamAnamiti zaGkate-nanviti / lepanameveti / 'limpatIva tamo'GgAni' ityudAhRtAbhiprAyeNedam / ekasyaiva dharmadharmibhAvaH kuto na syAdityAzaGkayAha-dharmeti / tadi. damuktamiti / AcAryadaNDineti zeSaH / dRSTamityanantaraM pUrvamupamAnamiti zeSaH / limpantIti dhAtunirdeze ritapU tasya lakSaNayArthaparatvaM yadupAstim' ityAdivat dharmabhUto lepapadArthastadA ko vA syAttasyopamAnatvena dharmatvAsaMbhavAditi bhAvaH / nanu bhedAbhedavAdino bhedavirahe'pi dharmadharmIbhAvamaGgIkurvantItyata Aha-sa eveti / vastutastu tanmate'pi bhinnaprakAropasthitAveva dharmadharmibhAvaH / nIlo ghaTa ityAdivat bhedamAdAya na paunaruktayam , abhedamAdAya sAmAnAdhikaraNyamiti tatsiddhAntAt / ata evaM kAryAdisthale'pyanyaprakAreNaiva bhedAbhyupagamaH / taduktaM bhAmatyAm-'kAryarUpeNa nAnAtvamabhedaH kAraNAtmanA / hATakAdyAtmanA bhedaH kuNDalAdyAtmanA bhidA // ' iti / ta. 1. 'bhASase' ka. 1. 'svargApavargayorimAmananti manISiNaH / yadupAstimasAvatra paramAtmA nirUpyate // ' ityudayanAcAryairuktam.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / tasmAdupamAnasya durlabhatayA nAtropamA saMbhavati // taduktam 'keSAMcidupamAbhrAntirivazrutyeha jAyate / nopamAnaM tiGantenetyatikramyAptabhASitam // tathAhi / 'dhAtoH karmaNaH-' iti sUtre 'azmA luluThiSate, kUlaM pipatiSati' ityatrAcetanasya pASANAdericchAyA asaMbhavAtsanpratyayo na syAditi vicAre luluThiSata iva luluThiSate iti prayogasamAdhAnamAzaGkaya bhASyakAreNoktam-'na vai tiGantenopamAnamasti' iti / vyAkhyAtaM ca kaiyaTena-'tiGanteneti tiGantArthenetyarthaH / kriyAyAH sAdhyaikasvabhAvatvA HTHHTHHTHE HTHHTHHTHHTHE il Piemonte smAtsarvamate'pi ekasyaiva lepanasya dharmadharmibhAvo'nupapanna evetyarthaH / nanvevamapyanupAttadharmanimittakameva sAdRzyamastu na jhupamAyAM sarvatra dharmopAdAnaniyamaH prAmANikaH / dharmaluptopamocchedaprasaGgAditi cetsatyam / yayoH sAdRzyamaprasiddhaM tatra dharmopAdAnasyAvazyakatvAt / yuttayantarasyApyanantarameva vAcyatvAt / taduktamiti / AcAryadaNDineti zeSaH / bhrAntikAraNamAha-iva zrutyeti / tadrUpasamAnadharmadarzanAdityarthaH / bhrA. ntitve prmaannmaah-nopmaanmiti| uktavacanasya niSpramANatAnirAsAya / aapteti| yathArthadItyarthaH / idameva darzayanvyAcaSTe-asyArtha iti / asaMbhavAditi / icchAyAzcetanAmAtradharmatayA samavAyenAnyatrAnupapatterityarthaH / na syAditi / sanpra. kRtyarthaviSayakecchAyAmeva sanpratyayavidhAnAdityarthaH / iti vicAre iti / tadartham 'AzaGkAyAM sanvAcyaH' iti vArtikamArabhyamiti prasaGga ityarthaH / luluThiSata iveti / yathA luThanecchAvato'vayavazaithilyAdikaM bhavati tathA tasyApi sattvAdityarthaH // vAcanikatvamAtranirAsAya-vyAkhyAtaM ceti / tiGantatvasya zabdamAtradharmatvAdAha-tiGantArtheneti / upamAnAbhAve hetumAha-kriyAyA iti / tiGantapadopasthApyAyA ityarthaH / pAka ityAdI sattvadharmApannatadvodhAt / siddhatvapratItyavizeSe'pi tAdRzapratItyabhAvAt / uktaM hi bhaTTai:-'yAdRzI bhAvanAkhyAte dhAtvarthazcApi yAdRzaH / nAsau tenaiva rUpeNa kathyate'nyaiH padaiH kvacit // ' kriyA ca phalAnukUlatAdRzavyApArasamUhaH / tadAha-'guNabhUtairavayavaiH samUhaH kramajanmanAm / buddhyA prakalpitAbhedaH kriyeti vyapadizyate // ' sAdhyaiketi / siddharUpeNopasthitivirahaniyamAdityarthaH / sAdhyatvaM ca kriyAntarAkAlAnutthApakatAvacchedakarUpavattvamiti vaiyAkaraNAH pacatItyukte kriyAntarAkAlAnudayAt / pAka ityukte ca kriyAntarAkAGkSAbhyudayAt / naiyAyikAstu 'evaM sati 1. 'krama' ka.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 19 daniSpannarUpatvAdidaM taditi parAmarSagocaravastuviSayatvAdupamAnopameyabhAvasyedaM taditi parAmarSAbhAvAditi bhAvaH / ivazabdaprayoge tu adhyAropastu vidyate / 'roditIva gAyati nRtyatIva gacchati devadattaH' iti / paripUrNena ca nyUnasyopamA bhavati / kriyA ca sarvakhAzraye samAsetinyUnatvAsaMbhavastasyAm / taduktam 'yenaiva hetuna haMsaH patatItyabhidhIyate / Atau tara mAptatvAdupamArtho na vidyate // ' bhuktvA vrajatIti ktvApratyayasthale zuddhA kriyA bhAsate' iti shaabdiksiddhaantvirodhH| bhuktvetyatra kriyAntarAkAGkSAsattvAt / tasmAt kriyAntarAkAGkSatvatadanAkAGkSatvayoH samabhivyAhAravizeSa eva niyAmaka ityAhuH / aniSpanneti / siddhasyaiva sAdhanatvAdityarthaH / idaM taditi parAmarSAbhAvAditi / siddha syaiva evaMvidhabodhaviSayatvAnna hyayaM pacatyapacatItyAdau yathA devadattAdInAM idamAdibhiH parAmarSaH, tathA devadatta idamityAdiprayoge idamAdibhiH pacatItyAdikriyAparAmarSoM dRzyata ityarthaH / etadabhAve'pi kuto nopamAnatetyata Aha-idaM taditi / etAdRzajJAnaviSayabhUtaM yadvastu siddhakharUpaM tadviSayaka evopamAnopameyabhAva iti bhaavH| nanu kimatra niyAmakamiti cet / ucyateupamAyAM tAvatsAdhAraNadharma AvazyakaH / tadyatireke tatsvarUpasyaivAnullAsAt / dharmasya copamAnavRttitvaM svIkAryam , na cAsiddhasya dharmAdhikaraNatvasaMbhavaH / evaM ca yadi dharmAdhikaraNatvaM tatra khIkriyate tadA siddhatvApattyA sAdhyatvaniyamabhaGgApattiH / yadi tu na tadaGgIkArastadopamAnimittasAmAnyadharmAbhAvAtsutarAM na seti kaiyaTa eva paJcamAdhyAye spaSTam / na cAsiddhe'pi prAgabhAvapratiyogitvAdidharmAzrayatvamastyeveti vAcyam / tathApyupamAprayojakadharmasya tatra sattve mAnAbhAvAditi bhAvaH // evaM priyAyAmupamAnatvAsaMbhavamuktvA upameyatvAsaMbhavamAha-paripUrNeneti / taddharmavattayA prasiddhenetyarthaH / nyUnasyati / upamAnavRttidharmApekSApakarSAzrayatajAtIyadharmavata ityarthaH / samAseti / kriyAntarApekSayA nyUnatvavirahaviziSTetyarthaH / nyUnatveti / upamAnatvAbhimatavRttidharmApekSApakarSAbhAvavattvAdityarthaH / atra bhartRharikArikAM pramANayati-taduktamiti / yeneti / patanakriyArUpeNetyarthaH / AtAviti / 'zarAtirAtirATizca balAkA viSakaNThikA' ityamaraH / tasya patanakriyArUpasya / samAptatvAt nyUnatvAbhAvAt / haMsabalAkobhayasaMbandhipatanasyAdhaHsaMyogajanakatvasAmyena tatrAnyonyApekSayotkarSApakarSAbhAvAdityarthaH / na vidyata iti / tadvRttidharmAdhikadharmavatpratiyogikasAdRzyavarNanenaiva nyUnadharmotkarSalAbhAdatra tadabhAvAditi bhAvaH / nanu tarhi bhinnAnAmevAkriyANAM tadastu
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 kaavymaalaa| iti / 'bhinnajAtIyAnAM ca kriyANAM sAdRzyaM nAsti bhuta iva gacchatIti-' iti // tathA caitadbhASyavirodha ityAcAryadaNDino'bhiprAyaH / ato'tra saMbhAvanaiva ivArtha iti siddham / tadayaM niSkarSaH--'vahatIva tamaH' ityatra dhAtorvahanakriyAyAM zaktiH, adhodezavyApane lakSaNA / AkhyAtAoM lakSaNayA viSayatvaM saMbhAvanamivArthaH / tathA ca-'tamaHkartRkAdhodezavyApanaM vahanaprakArakasaMbhAvanAviSayaH' iti bodhaH // yadvA 'vahanaprakArakasaMbhAvanAviSayAdhodezavyApanAzrayastamaH' iti bodhaH / prathamabodhe ivArthasaMbhAvanAyA vizeSyatayA AkhyAtArthe tamasazca kartRtvasaMbandhena dhAtulakSyAdhodezavyApane dhAtuzakyavahanasya prakAratAsaMbandhena saMbhAvanAyAmanvayaH / dvitIye tu zakyavahanasya prakAratayA saMbhAvanAyAM tasyA nirUpitatvena saMbandhena viSayatve tasya lakSye'dhodezavyApane tasyAzrayatayA tamasi iti vizeSaH / idamihAvadheyam / evamapi vyutpattibhaGgasAmye kimarthamupamaiveyaM noktA / tathA hi / lipadhAtorlepane zaktiradhodezavyApane lakSaNeti yugapattidvayanibandhano doSaH / tato lepanakriyAyA ivArthasaMbhAvane'nvaya iti pratyayAnAM prakRtyarthAnvayaniyamavyutpattibhaGgaH / tasya hi prakRtyarthaprakArakabodhe pratyayajanyopa parasparavRttidharmAbhAvavatvAdityata Aha-bhinneti / kriyAtvAdinA sAdRzyaM tu aprayojakameveti bhAvaH // uktagranthAbhiprAyeNa kAvyAdarzakArikAvyAkhyAnamupasaMharatitathA ceti / vaiyAkaraNamatena kriyAvizeSyakabodhamAha-tathA cetyAdinA / naiyAyikarItyA prathamAntavizeSyakabodhamAha-yadveti / kartRtvasaMbandheneti / nanu vaiyAkaraNamate kartA AkhyAtArtha eveti tasya padArthatvAtkathaM saMsargatvamiti cet / satyam / AkhyAtasya prakRte viSayalakSaNAyA uktatvAt / kartRtvasya saMsapyA samulle. khAt / yugapattidvayakhIkAre tu kartA vyAkhyAtArtha eva vyAkhyeyaH // piditi / ekasyaiva padasya yugapacchakyalakSyobhayArthabodhakatAyAH prAcInairanabhyu .mAdityarthaH / tadaGgIkartRmaNikArAdimate tu doSAntaramAha-tata iti / prata yAnAmiti / 'prakRtipratyayau svArtha saha brUtaH' iti kAtyAyanavArtikAt / tasya hIti / yadyapi prakRtyarthaprakArakabodhaM prati prakRtijanyopasthitiheturityapi tadarthaH / anyathA vaiyAkaraNAnAM AkhyAtArthasya karturdhAtvarthabhAvanAyAM vizeSaNatvenAnvayAnupapatteH / prakRtipratyayAnyatarArthaprakArakazAbdabodhe tadanyatarajanyopasthitehetutvamiti tadarthaparyavasAnAt / tathApi tayoH pratyayArthaH prAdhAnyenetyuktavArtikazeSadarzanAt / prakRte prakRtyarthavizeSyaka
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / sthitiheturiti zarIram // api ca / ivArthasaMbhAvanAyA viSayatAsaMbandhena vyApanAnvayoktau dhAtvarthanAmArthayoH sAkSA denAnvayasyAvyutpannatayA tadatikramaH / na ca nipAtAtiriktanAmArthasthala eva sA vyutpattiH / 'na kalanaM bhakSayet' ityatra nArthasya vizeSasaMbandhena dhAtvarthAnvayasvIkArAditi vAcyam / 'caitro na pacati' ityAdau kRterapyabhAvAnvayadarzanena kRteH prathamAntapadopasthApya evAnvaya iti niyamasyApyavazyaM saMkocanIyatayoktarItyA kRterapIvArthasAdRzyAnvaye bAdhakAbhAvAt / yattu-anyatra sAdRzye pratyayArthaprakArakabodhasyApyabhAvAcca / tato'pi na tatsamAdhAnamityabhiprAyeNa prakRtyarthaprakAraketyuktam / ata eva uktavyutpattisaMkocAdeva kartRprakArakabhAvanAvizeSyakavodha iti samudghoSo vaiyAkaraNAnAm / nanu pratyayArthaniSThavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAsaMbandhena zAbdabuddhau prakRtijanyopasthiteH kAraNatetyasya AkhyAtArthakRtivartamAnatvayoH parasparAnvayAbhyupagamAdinA pUrvameva nirAkRtatvAnnAyaM doSa ityaparitoSAdAha-api ceti / taNDulaM pacatItyAdau taNDulAdervibhaktyarthAnvayadvArA dhAtvarthAnvayo na bhavatyevetyata Aha-sAkSAditi / stokaM pacatItyAdau stokasyAbhedasaMbandhena sAkSAdeva dhAtvarthAnvayadarzanAdAha-bhedeneti / abhedAtiriktasaMbandhenetyarthaH / tathA ca vahanarUpadhAtvarthasya prakAratvasaMbandhena ivArthasaMbhAvanAyAmanvayo yukta ityarthaH / nipAteti / tadatiriktatvaM nAno vizeSaNam / na kalAmiti / bhakSayedityatra vidhipratyayasya kRtisAdhyatveSTasAdhanatvabalavadaniSTAnanubandhitvatritayavAcakatayA kalaJjabhakSaNe iSTasAdhanatvakRtisAdhyatvayoH sattvena taniSedhasya bAdhAdbodhayitumazakyatvAdbalavadaniSTAnanubandhi. tvameva pratiyogitvasaMbandhena naJarthAbhAve'nveti / sa ca vizeSaNatayA bhkssnne| tathA ca kalaJjabhakSaNaM balavadaniSTAnanubandhitvAbhAvavaditi / naJarthaprakArakatAnirUpitavizeSaNatAvizeSasaMsargAvacchinnadhAtvarthaniSThavizeSyatAko bodha iti nipAtArthadhAtvarthayoH sAkSAteMdAnvayo'pi bhavatyevetyarthaH // caitra iti / na pacatItyatrAkhyAtArthakRterabhAve, tasya caitre'nvayaH / pAkAnukUlakRtyabhAvavAMzcaitra iti kRtiprakAratAnirUpitapratiyogitvaniSThasAMsargikaviSayatAnirUpitAbhAvaniSThavizeSyatAkhyaprakAratAnirUpitavizeSaNatAniSThasAMsargikaviSayatAnirUpitacaitratvAvacchinnavizeSyatAkabodhasya tatrAnubhavasiddhatvAdityarthaH // yattu tatrApi na kRterabhAvAnvayaH / abhAvasaMbandhena kRtereva sAkSAtprathamAntapadopasthApya caitre'nvayaH / naJpadaM ca tAtparyagrAhakam / ato nAkhyAtArthakRtiprakArakabodhaM prati prathamAntapadajanyopasthitiH kAraNamityasya saMkoca iti // tanna, pratiyogyanvaye abhAvasya saMsargatve mAnAbhAvAt / pratiyogitadabhAvayorviruddhatvena pratiyogiprakAratAyAM abhAvasya saMsargatvena bhAnasyAdarzanAdasaMbhavAca / anyathA ghaTAbhAvavatyapi bhUtale abhAvaM
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 kaavymaalaa| pratiyogitayAnvayaH atra tu khAzrayapratiyogitayeti gauravamiti, tattuccham / lakSaNAdikRtagauravApekSayA tasyAkiMcitkaratvAt // kiM ca saMsargIzagauravApekSayA padArthAzagauravameva balavaditi viparItaM gauravam // atha kRtaruktasaMbandhena sAdRzyAnvaye bhAvanAvizeSye saMkhyAnvaya iti niyamabhaGga iti cet , na / caitro na pacati ityAdau tasyApi svIkRtatvAt / tasmAdAkhyAtasamabhivyAhRtevAdisthale upamAdurvAreti vijJairvibhAvanIyam / na saMsagIkRtya ghaTadbhUtalamityAdipratyayaprasaGgAt / nasamabhivyAhRtAkhyAtArthasthala evaivaM kalpate iti cet, na viruddhArthasya kalpayitumazakyatvAt / anyatra tatprakArakayatsaMsargakayadvizeSyakabodho'nubhavasiddhatayA na viruddhastadanusAreNaiva kalpanollAsAt / tadvaiparItye ca lAghavasyAprayojakatvAt / abhAvaprakArakabodhasyaiva tatrAnubhavikatvAcca / vastutaH saMbandhabhedena kAryakAraNabhAvabhedasyAvazyakatayA samavAyasaMsargakakRtiprakArakacaitrAdivizeSyakabodhArthamekaH, abhAvasaMsargakakRtiprakArakacaitravizeSyakabodhArtha kRtyabhAvaprakArakavizeSaNatAsaMsargakacaitrAdivizeSyakabodhArtha cAparaH kAryakAraNabhAvaH kalpyata iti na lAghavAvakAzaH / prakArakavizeSyaikyarakSaNamAtrasya cA kiMcitkaratvAt / evaM cAkhyAtasyaiva kRtyabhAve lakSaNA / naJpadaM tAtparyagrAhakamiti kathaM prakArakapratItyupapattirityapyanAzaGkatham / kAryakAraNabhAvabhedasyAvazyakatvAditi kRtaM bahunA nanvatra dRSTavyutpattirakSaNalakSaNAgauravameva sahyatAmityata Aha-kiM ceti / anyatrokaitAvattadarthAnAmuktarItyA tvayAnanubhavAdatraiva lakSaNAdikalpanAmapekSya saMsargAntareNa kuptapadArthAnvayasyaiva yuktatvAdityarthaH // bhAvanAvizeSya iti / caitraH pacatItyAdau yatra kRtyanvayastatraiva saMkhyAnvaya iti vyutpattiH / tathA cAkhyAtArthasaMkhyAprakArakabodhaM pratikRtivizeSyArthakapadajanyopasthitiH kAraNamiti phalitam / ata eva 'caitrau pacataH,' 'caitrAH pacanti, ityAdiprayoganiyama upapadyate / 'vahatIva tamaH' ityatra ca kRteH svAzrayapratiyogikavasaMbandhena ivArthe sAdRzye saMkhyAyAzca tamasyanvayo na syAt / tamasaH kRtivizeSyatvavirahAditi bhAvaH / tasyApIti / bhAvanAvizeSye saMkhyAnvaya iti niyamabhaGgasyApItyarthaH / na pacatItyatra kRterabhAvAnvaye'pi saMkhyAyAzcaitreNaivAnvayAbhyupagamAt / tathA ca bhAvanAvizeSye saMkhyAnvaya ityutsarga eveti tAtparyam // nanvevamapi vahanakRtyAzrayapratiyogikabhedasAmAnAdhikaraNetyAdibodhaH paryavasitaH / tathA ca padArthAvacchinnapratiyogitAkasaMsagaikadezapratiyogikapratiyogitvIyasaMsargatAnirUpitapadArthIbhUtabhedavizeSyakAnvayabodhaH kathaM syAt / vahirna bhavatItyasmAdvahnayavacchinnapratiyogitAkabodhAnudayAditi pUrvamevoktatvAditi cet , satyam / kRtyAzraye AkhyAtasya lakSaNetyatra doSAbhAvAt / tvayA prakRtipratyayayorubhayatrApi lakSaNAsvIkAreNa tathApi laaghvsNbhvaat|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 193 ca mahAbhASyavacanavirodhaH, tena kriyAyA upameyatvasyaiva niSedhasyAbhimatatvAt / evaM ca'manye zaGke dhruvaM prAyo nUnamityevamAdibhiH / utprekSA vyajyate zabdairivazabdo'pi tAdRzaH // ' ityatrevazabdopAdAnamapi yatropamA na saMbhavati tatrotprekSAtvamityabhiprAyeNeti / na tvAkhyAtasamabhivyAhRtevAdisthale utprekSaiveti niyamAbhiprAyeNeti / yathA'bAlenduvakrANi vikAzabhAvAdvabhuH palAzAnyatilohitAni / sadyo vasantena samAgatAnAM nakhakSatAnIva vanasthalInAm // ityAdau hi upamAGgIkAre anyadIyanakhakSatairapi sAdRzyasaMbhavena vasantasamAgamaviziSTavanasthalIsaMbandhitvena tadvizeSaNaM vyartha syAt / saMbhAvanArthatve tu anyatra sthitAnAM nakhakSatAnAM vanasthalISu saMbhAvanAnupapattyA taniSThatvaM vAcyam / tacca na nAyakasaMbandhaM vineti vasantenetyAdi vizeSaNaM sArthakaM bhavati / evam 'yanmauliratnamuditAsi sa eSa jambU dvIpastvadarthamilitairyuvabhirvibhAti / mahAbhASyati / na vai tiGantenopamAnamasti' iti prAgupanyastetyarthaH / upmeytveti| kriyAniSThopamAnatAnirUpiteti zeSaH / ato na pazcamAdhyAyAkaravirodhaH // tatra hi 'tena tulyaM kriyA cedvatiH' ityatra kriyAyA evopameyatve vatiriti vyavasthApitam / nanvevamapi na tadvirodhanistAraH, kriyAyA evopamAnatvasyApi tatra vyavasthApi tatvAt / kriyeti / prakRtyarthavizeSaNamiti pakSe pratyayArthasya tathAtvalAbhaH, pratyayArthavizeSaNamiti pakSe prakRtyarthasya ca tathAtvalAbhaH, sAmarthyAditi tatra bhASyakRdbhireva vyAkhyAtatvAditi cet, satyam / kriyAzabdena satvadharmAnApannAyAstasyA vivakSitatvAt / tathA hi 'tena tulyam' iti tRtIyAsamarthAdvatiH / upamAnaM kriyeti sUtrArthaH / tatra kriyAyAstRtIyAsamarthatvamanupapannaM sattvavAcina eva tRtIyAyutpatte. 25
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 ityAdAvapyupamAyAM svasthAnAdabhraSTenApi kAmilokena sAdRzyasaMbhavAtatpAtavizeSaNasya vyarthatAprasaGgAtsaMbhAvanopayogAdityalaM pallavitena // atra prAcAmayaM siddhAntaH / sarvatra viSaye viSayiNo'bhedenaiva saMsargeNotprekSaNam, na tu saMbandhAntareNa / tathA ca kAvyaprakAze'saMbhAvanamathotprekSA prakRtasya pareNa yat / ' tatazca kAvyamAlA | dolAyitena bahunA bhavabhItikampraH kaMdarpaloka iva khAtpatitasruTitvA // ' - 'limpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM nabhaH / ' ityudAhRtya atra 'vyApanAdi lepanAdirUpatayA saMbhAvitam' iti vyAkhyAtam / 'nUnaM mukhaM candraH' ityAdau nAmArthayorabhedAnvayAtspaSTameva tathA // na ca 'asyAM munInAmapi mohamUhe bhRgurmahAnyatkucazailazIlI 1 nAnAradAhAdimukhaM zritorurvyAso mahAbhAratasargayogyaH // ' ityAdau bhaimyAM moharUpasya dharmasya bhedasaMbandhenaivotprekSaNAnnAyaM niyamaH, iti vAcyam / tatrApi na bhaimyAM viSayatAsaMbandhena muniniSThamohasyotprekSA, kiMtu munisaMbandhini dharmAntare viSayabhUte'bhedena mohasyaiveti vAcyatvAt / saMbhAvanAviSayasya ca nigIrNatvAtsAdhyavasAnatayAnupAdAnam / evam -- 'caurasya yadbhItipalAyitasya bhAlatvacaM kaNTakino vanAntAH / adyApi kiM vAnubhaviSyatIti vyapATayandraSTumivAkSarANi // ' riti pUrvapakSe 'brAhmaNavadadhIte' ityAdau brAhmaNAdipadAnAM brAhmaNAdivRttyadhyayanAdilakSaNAyA gauNatvena samAhitaM bhASyakAraiH / na hyanyathA sUtrArthaH saMbhavati / na ca tailapAkena lyo ghRtapAka ityAdau kriyAyA api tRtIyAsamarthatvamastyeva bhoktuM pAka iti kriyAyoganibandhanatumunAdidarzanAditi vAcyam / upamAniSpattyarthaM sAdhAraNadharmAdhAratvavivakSAyAM tasya kriyArUpatvAbhAvAt / tatra hi tumunAdayo dhAtuvAcyAsatvabhUtakriyApekSAH / tRtIyAdayastu svarUpAzrayA na tu kriyArUpAzrayA iti kaiyaTenaiva samAhitatvAt / tathA ca tu
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 195 ityatrApi phalotprekSAyAM vanAnteSu bhAlaviTapa(pATa)nahetulalATAkSaradarzanameva notprekSyate, kiM tu tadakSaradarzanahetukatvagviSATanaM kaNTakajanyavipATane utprekSyata iti // atra navInAH / abhedenaivotprekSaNamiti niyame mAnAbhAvaH / 'asyAM munInAmapi mohamUhe-' ityAdau bhedenApi saMsargeNa tadarzanAt / na ca tatrApyuktarItyAzrayaNena nirvAhaH zaGkayaH / tAdRzaniyama eva pramANavirahAdetAdRzadurAgrahasya nirmUlatvAt / evaM 'limpatIva tamo'GgAni' ityatrApi lepanakartRtvaM tamaAdiSUtprekSyam / anukUlavyApArasyAkhyAtArthasyAzrayatvasaMbandhena prathamAntArthe'nvayAt / 'bhAvapradhAnamAkhyAtam' ityasya vyApArArthakaM tadityarthAt / tena limpatItyAdau bhedenAbhedena vA tiGantArthasya prathamAntArtha evotprekSaNaM na tu dhAtvarthasya khanigINe vyApanAdau // evam'saiSA sthalI yatra vicinvatA tvAM bhraSTaM mayA nU puramekamukm / adRzyata tvaccaraNAravindavizleSaduHkhAdiva baddhamaunam // ' ityatrApi nizcalatvanimittakaniHzabdatvaviSaye vizleSaduHkhahetukamaunamabhedena notprekSate, kiM tu maunahetutvena nUpure vizleSaduHkhameva / utprekSAyAmivazabdAnvayina evotprekSyatvasya sarvasiddhatvAt / viSayasya nigIrNatayA viSayiNo vidheyatvAnupapattezca / niHzabdatvamaunayoH saMbhAvanAnimittabhUtadharmAntaragaveSaNApattezca / ekakAlInatvAdidharmasya ca camatkArAnAdhAyakatvenopamAvadutprekSAyAmapyaprayojakatvAt / na ca nUpuraviSayamaunotprekSAyAmapi ko dharma bhartRhariNoktam-'sAdhyatvena kriyA tatra dhAturUpanibandhanA / satvabhAvastu yastasyAH sa ghanAdinibandhanaH // ' nanu tathApi tRtIyAdhyAyastho 'na vai tiGantena' iti bhA. SyagranthaH kathamupapAditaH / sAmAnyadharmAdhikaraNatvavivakSAyAmupameyabhUtAyA api kriyAyAstaduktanyAyenaiva satvadharmAzrayatvaprasaGgAditi cet / taryupamAnopameyatvobhayaniSe. dhavAdinA tvayApi pazcamAdhyAyasthasUtrabhASyAdigranthAH kathamupapAditAH / kriyAyA upameyatvasya tatra sAkSAdevAbhihitatvAt / upameyabhUtAyA api kriyAyAH sAmAnyadharmAdhikaraNatvavivakSAyAM kharUpapracyavatAdavasthyAt // nanvevamapi kriyAyA upameyatvaniSe
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| iti vAcyam / nizcalatvanimittakaM yanniHzabdatvaM tAdrUpyeNAdhyavasitasya maunasyaiva tattvAt / tasya vizleSaduHkhasamAnAdhikaraNatvAt nUpuravRttitvAcca / tasmAttadbhinnatvena pramitasya padArthasya ramaNIyatadvRttidharmanimittakaM tAdAtmyena saMbhAvanam / dharmikharUpotprekSAyAstadabhAvavattvena pramitasya padArthasya tatsamAnAdhikaraNadharmanimittakaM tadvattvena saMbhAvanaM dharmakharUpotprekSAyA lakSaNamityAhuH / ityutprekssaa| sasaMdehamAha prakRte tadanyaviSayA sAdRzyajJAnajanyA yaa| buddhinizcayabhinnA tAmAcakhyuH sasaMdeham // 1 // upameye upamAnaviSaya[koTi]kaH saMzayaH sasaMdeha ityarthaH / bhrAntimadativyAptivAraNAya nizcayabhinneti / sthANurna vetyAdivAraNAya prakRte iti / rasAnukUlatvena prakRtetyarthakam / 'amuSya dhIrasya jayAya sAhasI tadA khalu jyAM vizikhaiH sanAthayan / nimajjayAmAsa yazAMsi saMzaye smarastrilokIvijayArjitAnyapi // ityAdisaMzayaniSedhAya sAdRzyeti // dhaparatvaM tRtIyAdhyAyabhASyasya vyavasthApayatA tvayA kriyAyA upameyatvamAzritya pravartamAnAH paJcamAdhyAyabhASyAdigranthAH kathamupapAdanIyA iti cetsatyam // ......... ................ nirNayAnAmakapra. stutavizeSyakAprakRtAroparUpatvasaMgatyA utprekSAnantaraM saMdehAlaMkAranirUpaNamastItyabhiprAyeNAha-prakRta iti / tatpadArthamAha-upameyeti / tadanyapadArthamAha-upamAneti / viSayapadArthamAha-koTika iti / nizcayabhinneti / bhrAntezca nizcayAtmakatayA tadbhinnatvAbhAvAnnAtivyAptirityarthaH / sthANuriti / sthANupuruSobhayasAdhAraNordhvatvAdirUpasAdhAraNadharmajJAnajanyatayA tatsaMzayasya sAdRzyetyanenApi na vyabhicAravAraNamiti bhAvaH / nanu sthANvAderapi prakRtatvaM kutrApyastyeveti kathaM tatpadena vyabhicAravAraNamityata Aha-raseti // sAdRzyetIti / atra saMzayasya durjayavijayodyamanibandhanatvAnna sAdRzyajJAnajanyatvamiti bhAvaH // nanu yazAMsi saMzaye nimajayAmAse 1. itaH paraM pAThastruTito bhavediti pratIyate.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / asya bhedadvayamAha ukta vizeSadharma prakRtasya bhavedanukne ca / prathamaM dvidhA / nizcayAntanizcayagarbhatAbhedAt / yatra prakRte'nyasaMzaye jAte prakRtaniSThavizeSadharmadarzanena prakRtanirNayastatra nizcayAntatvam / yathA. kiM tAvatsarasi sarojametadArA dAhokhinmukhamavabhAsate yuvatyAH / . . saMzayya kSaNamatha nizcikAya kazci dvibbokairbakasahavAsinAM parokSaiH // ' atra vibboko bhAvavizeSo'cetane saroje nAstIti mukhyavyApyatayA tadbodhottaraM mukhanizcaye sati taduttaraM na candratvAdinA saMdehaH / tyuktyA yazaHsthairyamApsyati na veti saMdeho labhyate / sa ca sAdRzyajanya eva, asAdhAraNadharmadarzanajanyavipratipattijanyasaMzayAnyasaMzayasya saadhaarnndhrmdrshnjnytvniymaat| tathA ca nyAyasUtram-'samAnAnekadharmopapattervipratipatterupalabdhyAnupalabdhyavyavasthAto vizeSApekSo vimarSaH saMzayaH' iti / atra hyasAdhAraNadharmadarzanajanyaH sAdhAraNadharmadarzanajanyo vipratipattijanyazceti saMzayasya traividhyamevAbhihitamiti cetsatyam / sAdRzyapadena camatkArajanakasAdRzyasya vivakSitatvAna ko'pi doSaH / evaM ca camatkArajanakasaMde. hatvameva lakSaNamiti phalitArthaH / saMdehena saha vartate varNyatveneti sasaMdeha ityalaMkArasaMjJeyam / yadAhuH--'sAmyAdaprakRtArthasya yA dhIranavadhAraNA / prakRtArthAzrayA tajjJaiH sasaMdehaH sa ucyate // ' saMdeha ityapyasya saMjJAntaram / "syAtsmRtibhrAntisaMdehai. stadevAlaMkRtitrayam" // iti candrAlokAdidarzanAt / vizeSadharma iti / upamAnatAdAtmyabuddhipratibandhaketyarthaH / sa ca dvividhaH, upameyatAvacchedakavyApyaH, upamAnatAvacchedakavyApyazca / tatrAdyasya prakRtanirNayahetutvAt / taddarzane vizeSyanirNayasattvAtsaMzayAntarAnudayaH / dvitIyasya tu tatkoTibhAnamAtravirodhitayA prakRtanirNayahetutvAbhAvAdekasaMdeha nivRttyanantaraM anyakoTikasaMzayotpattiriti darzayannAha-prathamamityAdi / vizeSadharmoktiviziSTasaMdehasvarUpamityarthaH // kiM tAvaditi / mAghe jalavihAravarNanam / atra idaM kamalaM mukhaM veti purovarti vizeSyaka: abhedasaMbandhena koTidvayaprakAraka: saundaryAtizayarUpasamAnadharmadarzanajanyasaMzayaH / atra vibbokasya kamaledhvasaMbhavAt / tasya nAyikAdharmatvena nAyikA nirNayAnantare mukhanirNayaH // bhAvavizeSa iti / tathA ca bhagavAn bharata:-'iSTAnAmarthAnAM prAptAvabhimAnagarbhasaMbhUtaH / strINAmanAdarakRto vi
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 kaavymaalaa| yatra tUpamAnaniSTho vizeSadharma ucyate tatropameyaprakArAntareNa saMdeho bhavatyeva sa nishcygrbhH| yathA mama'iyaM vidyuballI kimu na rucirasyAzcirataraM latA kiM vA haimI na hi bhavati tasyAM kRtitatiH / ratiH sAkSAt vA na bhajati dRzoH sA viSayatA miti tvAM pazyantaH pravidadhati saMdehanikarAn // ' atra nAyikAyAmiyaM vidyunna veti saMzaye jAte kSaNAvasthAyitvaM vidyu. ddharma uktaH / tena ca tatsaMzaye nivRtte'pi punarlatAtvAdinA saMzaya iti nizcayagarbho'sau / paraM tu nizcayAnte sa vAcya eva / atra tu vaidharmyamAtroktyA nizcayavyaGgaya iti camatkArAnurodhena kecinnizcayagarbhamevAdriyante iti vizeSaH // bboko nAma vijJeyaH // ' evaM ca mukhapadaM mukhatvaparam , vyApyatvaM ca paramparayAvadheyam / yatra tviti / tena tatkoTikasaMzayAbhAve'pi prakRtanirNayAbhAvAt koTyantaramAdAya saMzayotpatteriti bhAvaH / iyamiti / yatra cirasthAyirucitvAbhAvo vidyuttvavyApya iti cirasthAyirucitvajJAne vidyutkoTikasaMzayo nivartate / prakRtanirNAyakasAmagryabhAvAcca / prakArAntareNa saMdehaH / evamagre'pi bodhyam / kRtitatiriti / kRtipadaM ceSTAparam , prakRterapyAtmadharmatayA zarIre'nupapatteH / latAyAmapyanyapreraNAyA karmotpattisaMbhavAt ceSTAparyantAnudhAvanam / adRSTavadAtmasaMyogAsamavAyikAraNikAyAH zarIrakriyAyA eva ceSTApadArthatvAt / ata eva tadanantaramacetanakoTikasaMzayasyAnupapannatvAdAha-ra. tiriti / dRzoriti / dRSTijanyajJAnaviSayatvAdyApArAnubandhiviSayatAbhiprAyeNa dRgviSayatvamabhihitam / evaM ratitvAbhAvavyApyadRgviSayatvadarzane ratikoTikasaMdehanivR. ttirityarthaH / evaM ca yatraikakoTitAvacchedakavyApyadharmopanyAsastatra nishcyaantH| yatra tvekakoTitAvacchedakAbhAvavyApyadharmopanyAsastatra nizcayagarbha iti vibhAgo jJeyaH // tena ceti / tadabhAvenetyarthaH / evaM ca vidyutsaMzayaniyamanivRttikAraNIbhUtadarzanaviSayAbhAvapratiyogitvena tenetyuktamityadoSaH / nanUgaTabhaTTAdibhiH prAcInairnizcayagarbha eva saMzayo'laMkAratvena khIkRtastatkathaM nizcayAnto'pyupanyasta ityata Aha-paraM tviti|aaye prakRtavyApyadharmoktyA prakRtanirNayo vAcya eva, dvitIye tvaprakRtavyApyadharmAbhAvamAtroktyA prakRtanirNayo vyaGgaya eva, vAcyApekSayA ca vyaGgyasya camatkArAtizayajanakatvamiti
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 199 vizeSadharmAnuktau yathA'asyAH sargavidhau prajApatirabhUccandro nu kAntipradaH ___ zRGgAraikarasaH khayaM nu madano mAso nu puSpAkaraH / vedAbhyAsajaDaH kathaM nu viSayavyAvRttakautUhalo nirmAtuM prabhavenmanoharamidaM rUpaM purANo muniH // ___ atra hi candrAdAvetannirmAtRtvasaMzaye pUrvapUrvasaMdehavyAvartakavizeSadharmo noktaH / atrAsyA nirmAtA candro vA vasanto vA madano veti 'sthANurvA puruSo vA' itivadviruddha nAnAbhAvakoTikaH saMzaya iti kecit / candro madano vasanto vAsyAH sraSTeti ekakoTikanAnAdharmikaH saMzaya iti dIkSitAH // anye tu-bhAvAbhAvakoTikajJAnameva saMzayo na tu viruddhanAnAkoTikamapi tasya saMzayalakSaNe'lakSyatvokteH / sthANurvA puruSo veti jJAne sati taduttaraM sthANurna vA puruSo na veti saMzayAnutpatteranubhavasiddhatvAt / tasya saMzayatve tu saMzayAtmakajJAnasyApratibandhakatayA taduttaraM saMzayotpattiH syAt / ataH candro nirmAtA na vA, madano nirmAtA na vA, vasanto nibhaTTodbhaTTena tadevAbhihitam / anyaistu nizcayAnte'pi vaicitryAnubhavAdubhayorapi vyutpAdanaM kRtamiti bhAvaH // dIkSitA iti / evaM ca viruddhAnekakoTyavagAhitvaM saMzayalakSaNaM na kAryam / prakRtasthale'vyApteH / eteSvetannirmAtRsaMdehamiti pratIterekakoTikasaMzayasyApi khIkartumucitatvAt / vRkSaH kapisaMyogavAn , tadabhAvavAMzcetyetatsamUhAlambanavAraNAya guNa: kapisaMyogo na vetyasya ca saMgrahAya tadadhikaraNAntarbhAvena koTidvayAMze virodhabhAnasvIkAramapekSya tadadhikaraNAvRttitvajJAnasvIkArasyaivocitatvAt / tataH 'candro madano vasanto vAsyA nirmAtA' ityatra ekakoTyanvaye candrAdivRttitvamadanAvRttitvAdirUpo virodhaH saMsargamaryAdayA bhAsata iti dIkSitamataM samarthya miti jayarAmabhaTTAcAryAH // teSAmeva siddhAntamAha-anye viti| nanu bhAvAbhAvakoTikajJAnasyaiva saMzayatve kathaM sthANurvetyAdestathAtvamityata Aha-sthANuriti / vizeSyatAvacchedakAvacchedena tattadabhAvAnyatarakoTyavagAhisamAnadharmikatattadabhAvaprakArakajJAnasyaivaM saMzayatvAt / vAzabdena tadabhAvopasthApanAt / sthANutadabhAvapuruSatadabhAvobhayakoTikasaMzayadvayameva tatretyarthaH / anyatra yathA tathAstu, prakRte candro nirmAtA na vetyAdikazcandrAdivizeSyakanirmAtRtvatadabhAvakoTikA nAnAsaMzayA eva yuktAH,na tu nirmAtRdharmikacandrA
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 kaavymaalaa| rmAtA na vA, ityeva saMzayaH / nirmAtRtvopapAdakasya kAntipradatvAdezcandrAdiSu nirdezAdityAhuH / yuktaM caitat / anyathA ekasaMzayatvapakSe vizeSadharmAnuktyudAharaNatvAnupapatteH // kecittu-vitarkAlaMkAramapyatiriktaM vadanti / saMzayottaramanirNaye Uho vitarkaH / nuzabdAdizca tadvyaJjaka iti // atrAhuH-vitarkahetutvena saMzayasyAvazyamaGgIkAryatayA saMzaya evAlaMkAraH / na ca saMzaye sati brahmA yadi nirmAtA syAnnirmANasAmagrImAn syAditi tarkasyApAdyaM nirmANasAmagrImattvaM 'vedAbhyAsajaDaH' ityAdinA niSidhyata iti vitarko'pi pRthagiti vAcyam / sarvasraSTubrahmasattve kathametannirmAtRtvaM tatra nAstItyAzaGkAmapanetuM 'vedAbhyAsajaDaH' ityAdyukteH / evam 'ayaM mArtaNDaH kim' ityAdAvapi yadyayaM mArtaNDaH syAditi tarkApAdyaM 'samaturagatvaM sa khalu' ityAdinA na niSidhyate kiM tu mArtaNDatvAdiprakArakasaMdehe sati kathaM kRzAnutvAdiprakArakasaMzaya iti mArtaNDatvaprakArakasaMzayanivRttyarthameva taditi // ___'iha namaya ziraH kaliGgavadvA samaramukhe karahATavaddhanurvA / ' ityAdau tu 'yavai/hibhirvA yajeta' itivadvyavasthitavikalpArtho vAzabdo na tu saMzayArtha iti / etena 'sajjIkriyantAM karA dAnAya, zastra dinAnAkoTikAH candrAdyanekarmikanirmAtRtvakoTiko vA saMzayaH / vizeSadharmAnuktyudAharaNatvavirodhApatteH / pUrvasaMzayavyAvartakadharmamanuktvaiva yatra saMzayAntaramupanibadhyate tasyaiva tadarthakatvAt / ekasaMzayatvapakSe ca pUrvottaratvAbhAvAditi pratibandhenAha-yuktaM caitadityAdinA / tayaJjaka iti / yathA-'kiminduH kiM padmaM kimu mukurabimbaM kimu mukham' iti // kiM tviti / tadabhedabodhasya tadanyatAdAtmyajJAnapratibandhakatvAdityarthaH / mArtaNDatvAdi prakAraketi / alpAntaratvAduktam / ayaM mArtaNDaH kimiti zabdAttu abhedasaMsargakamArtaNDaprakArakasaMzaya eva labhyata iti dhyeyam // iha namayetyatra saMzayAlaMkAra iti dIkSitamataM nirasyati-iheti / vyavasthiteti / 'asAmarthya saMdhiH kriyatAm , sAmarthya tu vigrahaH' ityatra tAtparyAdityarthaH / yavairiti / yAgatvasAmAnAdhikaraNyena vrIhijanyatvasya yAgatvasAmAnAdhikaraNyena yavajanyatvasya ca tena bodhanAdityarthaH / sajjIkriyantAmiti / harSacarite iyamuktiH / siMhava
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 ... alNkaarkaustubhH| grahaNAya vA, gRhyantAM dizazcAmarANi vA, namantu zirAMsi dhaSi bA, karNapUrIkriyatAmAjJA maurvI vA' ityAdayo vyAkhyAtAH // evameva 'siMhavatprAntaraM gaccha gRhaM sevakha vA zvavat / ' ityAdAvapyavadheyam / 'sinduraiH paripUritaM kimatha vA lAkSArasaiH kSAlitaM liptaM vA kimu kuGkumadravabharairetanmahImaNDalam / saMdehaM janayannRNAmiti paritrAtatrilokastviSAM vrAtaH prAtarupAtanotu bhavatAM bhavyAni bhAsAM nidheH // ' ityatra tu jaganmaNDalavizeSyakaH sindUraparipUritatvAdikoTikaH saMzayaH / atra kimidaM sindUrarajo vA lAkSAraso vA ityAdisUryakiraNadharmikasaMzayAnuguNyaM dadhAti / tatrAropyAropaviSayayoH samAnavibhaktikatvAbhAvAdravikiraNarUpasya dharmiNo'dhyavasAnamiti prAJcaH / / ___ rasagaGgAdhare tu-sUryakiraNadharmikasaMzayasya guNIbhUtasya vyaJjanAgamyatvAdviSayaviSayiNorAropAnukUlavibhaktyanapekSatvAttadvinaivAropasaMbhavAnnAdhyavasAnamityuktam / taccintyam / mAnasasaMzaye'pi dharmiNa idaMtvenaivopasthiteH / sUryakiraNatvasya saMzaye vizeSyatAvacchedakatvenAbhAnAtsUryakiraNatvaM dharmitAvacchedakIkRtyAbhedasaMsargakasindUrAdiprakArakasaMdehasyAsaMbhavAt / tathA ca prAcAmuktiH ramaNIyaiva // ityalaMkArakaustubhe sasaMdehAlaMkAranirUpaNam / diti / anyAnapekSajIvanasAmarthe satItyarthaH / 'prAntaraM dUrazUnyo'dhvA' ityamaraH / zvavaditi / svAtantryeNa jIvitumasAmarthe satItyarthaH // tatreti / sUryakiraNadharmikasaMdehe ityarthaH / samAneti / zAbdatAdAtmyArope padadvayasya samAnavibhaktyantatvApekSaNAditi bhAvaH / vibhaktyanapeti / zAbdAropa eva tadapekSaNAdityarthaH / idaMtvena sUryakiraNabhAne'pyanadhyavasAnamUlakatvamastyevetyAha-taccintyamityAdi / sUryakiraNatvaM dharmitAvacchedakatvena saMzaye kuto na bhAsate ityata Aha-sUryeti / saMzayadha. mitAvacchedakIbhUtadharmaH saMzaye AropyatAvacchedakatayA AropyatayA vA na bhAsate / tanizcayasatve tatsaMzayAnupapatterityarthaH / tathA ceti / yadyapyevamapi vibhaktyabhAvA
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 kaavymaalaa| rUpakamAha. tadrUpakaM tvabhedaH syAdupamAnopameyayoryatra / satyAmeva bhedapratItAvatisAdRzyavazena yatra bhedamapahRtyopamAnena sama diti / hetvanupapattistadavasthaiva, tathApyadhyavasAnamAtrasamarthanamAtreNa taduktirAmaNIyakamiti dhyeyam / vastutastu tadanukUla vibhaktarityasya vibhaktipadaM jJAnaparameva / tathA cAropasthale rUpakavadviSayatAvacchedakaprakAreNa viSayajJAnAbhAvAna sAropa ityarthaH / etena yaduktaM rasagaGgAdhare-"etenAdhyavasAnamUlatAM saMzayasya nirUpayato vimarzanIkA. rasyoktirapAsteti, tadapAstam / viSayatAvacchedakarUpeNa viSayasyAnupasthityA adhya. vasAnasyAvazyakatvAt // yadapi tatra saMzayadhvanerudAharaNam -'tIre taruNyA vadanaM sahAsaM nIre sarojaM ca miladvikAsam / Alokya dhAvatyubhayatra mugdhA marandalubdhAlikizoramAlA // ' atra purovartini kamalamidaM veti saMzayo vyaGgaya iti, taccintyam / mugdhapadenobhayatra dhAvanasahakAreNa saMzayasya vAcyatvAt / 'mugdhaH sundaramUDhayoH' ityanuzAsanAttena viparItajJAnavattAlAbhAt / ubhayatra dhAvanena ca bhramaratvanivRttyA saMzayatvaparyavasAnAt // citramImAMsAyAM tu 'kAMcitkAJcanagaurAGgI vIkSya sAkSAdiva shriym'| varadaH saMzayApano vakSaHsthalamavaikSata // ' atra saMzayasya padopAttatve'pi tAvanmAtra. syAnalaMkAratvAttadalaMkAratvaprayojakasya vakSogataiva lakSmIstato'vatIrya kiM puratastiSThatIti saMzayAkArasya caturthacaraNena vyaGgayatvAtsaMzayadhvanirayam / yathA-'darpaNe ca paribho. gadarzino pRSThataH praNayino niSeduSaH / vIkSya bimbamanubimbamAtmanaH kAni kAnyapi cakAra lIlayA // ' atra kAni kAnyapIti sAmAnyato nirdiSTAnubhAvavizeSapratItyartha lajAzabdaprayoge'pi tasyA vibhAvAnubhAvAbhyAM rasAnuguNAbhivyaktirUpo dhvanirevamatrApi" ityuktam / atra rasagaGgAdharakRtaH saMzayApanapadena viruddha nAnApadArthasaMbandhAvagAhijJAnasya sAkSAdevAbhidhAnAt / viruddhapadArthavizeSAkAGkSAyAM vakSaHsthalAvekSaNagamya uktArtho vyaJjanavyApAreNa bodhyamAnaH zabdopAttasAmAnyabhedena paryavasyati / evaM ca saMzayakoTibhUtasya vakSaHsthaletyAdibhAgasya viruddhanAnArthatvarUpasAmAnyarUpeNa zabdazaktigamyatvAdvAkyArthasaMzayAGgatvAca na dhvanitvaM yuktam / vAcyavRttyacumbanasyaiva tattvamiti siddhAntAdityAhuH / jayarAmabhaTTAcAryAstu 'sAkSAdiva zriyaM vIkSya' ityanena hetUpanyAsena iyaM lakSmIna veti saMzayasya saMzayapadabodhyasyaiva nAyikotkarSAdhAyakasyAtrAlaMkAratvaM yuktamiti na dhvanitvamityAhuH // iti saMdehaH // upamAnatAvacchedakAvacchinnAbhedaviSayakatvena saMzayAnantaraM rUpakanirUpaNamityabhiprAyeNAha-rUpakamAheti / lakSaNAdInAM kharUpamAtrakathanaparatayA lakSaNapraveze 1. asya koSTakAntargatasya TIkAgranthasya mUlagrantho'smAbhiH pustakadvaye'pi nopalabdhaH..
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / mupameyasyAbhedaH sAropalakSaNayA pratIyate tadrUpakamityarthaH / [' ............ vaiyAdidaM [na] lakSaNamiti sUcayannAha-lakSaNaM tviti / itarabhedasAdhaka ityarthaH / upameyateti / mukhaM candra ityatra mukhatvamupameyatAvacchedakaM tadadhikaraNe mukhe candratAdAtmyaM pratIyata iti lakSaNasamanvayaH / bhrAntimatIti / atizayokterapyupalakSaNam / apratIteriti / idaMtvenaiva tatropameyatAbhAnAdupameyatA. vacchedakaprakArakatadbhAnAbhAvAditi bhAvaH / na ca bhAnavirahe'pi tatsAmAnAdhikaraNyaM vastuto'styeveti kathaM na vyabhicAra iti vAcyam / upameyatAvacchedakadharmitAvacchedakRtyeti(dakayoH) sAmAnAdhikaraNye tAtparyAt / aviziSTatvAditi / pUrvamupameyatAvacchedakapratItyabhAvAdapaha()tau ca tatropameyatAvacchedakaniSedhAt / upameyatAvacchedakadhamadharmitAvacchedakIkRtyopamAnatAdAtmyapratItivirahastulya evetyarthaH / avirodheti / koTidvayAMze utkaTatvAdirUpavizeSavirahe ityarthaH / utprekSAyAM copamAnatAdAtmyakoTerevotkaTatvAnna vyabhicAra ityarthaH / saMzaye tu prasaGga eva nAsti / upameyatAvacchedakamukhatvAdimitAvacchedakasya candrAditAdAtmyakoTikasya mukhaM candro vetyaakaarksNshysyaanupptteH| mukhaM candrabhinnaM na vetyAdezvopamAnatAdAtmyAnavagAhitvAt / na cAtra candrabhedAbhAvAMze candratAdAtmyAvagAhitvamastyeveti bhedAbhAvasyApi pratiyogirUpatvAditi vAcyam / pratiyogitAvacchedakadharmarUpa eva bhedAtyantAbhAva iti svIkAreNAbhidhAnAt // nanvevamapyayuktam, na hi 'rUpake sarvatropamAnatAdAtmyameva bhAti' ityasti niyamaH / upamAnatAvacchedakAropasyApi rUpakatvAGgIkArAt / tathA cAgre udAhariSyata eva / anyairapi 'asyAH pUrNazazAGkatAnayanayostAdAtmyamambhoruham' ityAdi udAhRtam / ataH saMsargAroparUpakasaMgrahAya upameyatAvacchedakadharmadharmitAvacchedakopamAnatAdAtmyatadavacchedakAnyataravattAvagAhitvaM lakSaNamAvazyakameva / upamAnatAdAtmyopamAnatAvacchedakasaMsargayorananugamAsahiSNutAyA tUpamAnabhedajJAnapratibandhakajJAnaviSayatvena upamAnatAvacchedakAtyantAbhAvajJAnapratibandhakajJAnaviSayatvena vA ubhayoranugamaM kRtvA pravezaH kAryaH / bhavati ca candro'yamiti jJAnaM 'nAyaM candra iti jJAne candratvAbhAvavAnayam' ca jJAne, 'candratvavAnayaM' iti jJAnaM ca 'nAyaM candra' ityatra candratvAbhAvavAnityatra ca jJAne pratibandhakam / evaM ca candrAbhedAtyantAbhAvasya candratvarUpatve'pi tatsaMsargAropo'styeva / evaM mukhaM candratvavanna vetyAdAvapIti kathaM na saMzaye'tivyAptizaGketi cet // satyam / saMzaye upamAnatAvacchedakasaMsargabhAne'pi tajjJAnasya candrabhedAdijJAnavirodhitvavirahAt / candrabhedasyApi tatra jJAne koTitvena sphurnnaat| na ca tatpratibandhasvarUpayogyatvamAnaM tatrApyastIti vAcyam / atra tadupahitatvasyaiva vivakSaNIyatvAt / na caivaM yatra mukhaM candra iti jJAnena 1. atra kiyAnmUlapAThatruTita iti pratIyate TIkAyAM vyAkhyAnadarzanAt, paraMtu pustakadvaye'pi nopalabdhaH..
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 kaavymaalaa| candratvAbhAvacandrabhedAdiviSayakajJAnapratibandhenopAhitastatra prAyazo'vyAptiriti vAcyam / evaM tadanurodhena kharUpayogyatvavivakSAyAmapi saMzayasya pratibandhakatAvacchedakadharmAnavacchinnatayA kharUpayogyatva eva mAnAbhAvAditi saMkSepaH // citramImAMsAkRtastu-'bimbAviziSTe nirdiSTe viSaye yadyanidbhute / uparaJjakatAmeti viSayIrUpakaM tadA / / ' Ayena viSayavizeSaNena 'tvatpAdanakharaktAnAM yadalaktakamArjanam / idaM zrIkhaNDalepena pANDurIkaraNaM vidhoH // iti nidarzanAyAM vyabhicAravAraNam, tatra mArjanasyAlaktakAdirUpabimbaviziSTatvAt / tatsthAnApannazrIkhaNDarUpapratibimbadharmasya viSayakoTathupanyAsAt / dvitIyena tadvizeSaNena nigIryAdhyavasAnarUpAyA atizayoktenirAsaH / tatra mukhatvAdyupasthApakapadaprayogavirahAt / tRtIyenApaddutervAraNam , tatra mukhAde. niSedhena nidbhutatvAt / uparaJjakatA AhAryatAdAtmyanizcayagocaratAM etItyanena saMdehotprekSAsamAsoktipariNAmabhrAntimatsu vyabhicAravAraNam, Adyadvaye nizcayAbhAvAt / taduttaradvaye(priya)viSayatAdrUpyAnavagAhanAt / antye AhAryatvavirahAdityAhuH // __ atra rasagaGgAdharakRtaH AdyavizeSaNaM nidarzanAvArakaM vyarthameva, tatrApi vAkyArtharUpasvIkAreNa nidarzanAtvAbhAvAt / nirdiSTapadasyApi kiM 'kathaMcidabhihite' ityarthaH / uta-'upameyatAvacchedakarUpeNAbhihite' iti / nAdyaH / 'sundaraM kamalaM bhAti latAyAmidamadbhutam' ityatizayoktau sundaratvena rUpeNa vadanasyApyabhidhAnAdativyApteH / na dvitIyaH, apahutivArakavizeSaNavaiyarthyAt / tatropameyatAvacchedakasya niSedhyatayA tena rUpeNa viSayasyAnirdezAdata eva tayAvRtteH / bhrAntimadvAraNAyAhAryetinizcayavizeSaNavaiyarthyAcca tatropameyatAvacchedakaprakArakapratItyabhAvAdeva vyabhicArAnavakAzAdityAhuH / / taccintyam / rUpakasamAptyavasare saprapaJcaM vAkyArtharUpakasya nirAkariSyamANatvena 'tvatpAdanakharatnAnAm-' ityatra rUpakatvAbhAvasya vyavasthApanIyatayA tata evAdyadoSasya nirAsAt // nanu tathApi bimbAviziSTeti viSayavizeSaNe 'kandarpadvipakarNakambu mali. nairdAnAmbubhiAJchitaM saMlagnAJjanapuJjakAlimakalaM gaNDopadhAnaM rateH / vyomAnokahapuSpagucchamalibhiH saMcchAdyamAnodaraM pazyaitacchazinaH sudhAsahacaraM bimbaM kalaGkAGkitam // ' ityatra rUpake'vyAptiH / atra zazimaNDalarUpaviSayasya kalaGkarUpabimbaviziSTatvAt / tatsthAnIyadAnajalAdirUpapratibimbAnAM viSayIbhUteSu kambuprabhRtiSu nirdezAt / na cedaM rUpakameva na bhavatIti vAcyam / anubhavavirodhAt / saMmatApekSA vailakSaNyAniruktezca / alaMkArasarvakhavivaraNakArAdibhiH rUpakatvena / khIkArAditi cet satyam / atra tenaiva samAhitatvAt / tathA ca kuvalayAnande nidarzanAprakaraNe dIkSitairuktam / yatra tu viSayaviSayivizeSaNAnAM parasparasAdRzyena bimbapratibimbabhAvo'sti 'jyonAbhasmaccharaNadhavalA bibhratI tArakAsthInyantardhAnavyasanarasikA rAtrikApAlikIyam / dvIpAdvIpaM bhramati dadhatI candramudrA kapAle nyastaM siddhAJjanaparimalaM lAJchanasya cchalena // ' 1. ityadhikaM kha-pustake.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 000....... alaMkArakaustubhaH / 205 |] atrAbheda eva rUpakaM tasya pratItirAhAryA / bhrAntimati iti sAvayavarUpakodAharaNe, tatrApi viSayaviSayiNostadvizeSaNAnAM ca pratyekamevaikyAropaH / na tu jyotsnA diviziSTarAtrirUpaviSayasya bhasmAdiviziSTakApAlikI rUpaviSayiNazca viziSTarUpeNaikyAropo'stIti / nanu tatra jyotsnAdInAM bhasmAdInAM ca parasparAropavazAtkevalAnAM teSAM rAtrivizeSaNatayA kApAlikI vizeSaNatayA ca zAbdabodhAbhAvAt / astu viSayaviSayiNorbimbapratibimbabhAvApanna vastuviziSTatvAbhAvaH / kandarpadvipetyAdau tu kalaGkAdInAM candramaNDalavizeSaNatayA dAnajalAdInAM ca kambuprabhRtivizeSaNatayA zAbdabodhodayAt / viSayasya vaiziSTyaM durvArameva / na cAtrApi zazimaNDale kambutAdAtmyasyaivAropaH kalaGkadAna jalAdInAM cAbhedabodhaH pRthageveti bimbavaiziSTyaM nAsti kalaGkasya viSayatAvacchedakatvAnabhyupagamAditi vAcyam / candrAdivizeSaNatvena pratIyamAnAnAM kalaGkAdInAM viSayatAvacchedakatvAdyanabhyupagame mAnAbhAvAt / svakalpitaniyamAnurodhena zAbdaviSayasyArthasyAnapavAdAt / ucyate atrAGkitatvalAJchitatvayorvastuM prati vastubhAvApannatvena tadvizeSaNatayaiva bimbapratibimbabhAvena kalaGkadAnajalatvayorupAdAnAt / viSayasya zazimaNDalasya bimbA - viziSTasatvenAvyAtyanavakAzAt // nanvetAvatA viSayasya bimbavaiziSTayamakSatameva, bimbabhAvAvizeSyatayA vastuprativastubhAvena dharmoktisthale'pyupamAyAH sarvasaMmatatvAt // ucya - te-rUpakalakSaNe sAkSAt bimbapratibimbabhAvApannadharmaviziSTatvAbhAvasyaiva bimbA viziSTapadena vivakSitatvamiti vAcyatvAt / ' tvatpAdanakharatnAnAm' ityatrAtivyAptivAraNasya tAvataiva bhAnAt / tatra mArjanapANDurIkaraNayorviSayaviSayIbhAvApannatvena tatra sAkSAdevAlaktakazrIkhaNDalepayorviSayavizeSaNatvAt // yacca nirdiSTapade dUSaNamuktam, tadapi na / upameya - tAvacchedakarUpeNaivAbhidhAnasya vivakSitatvAt / apahnutau copameyasya niSedhe'pi tadrUpeNAbhidhAnasattvAdativyAptisaMbhavena tadvArakavizeSaNAntarasyAvazyakatvAt / na ca tathApi nizcaye AhAryatvavizeSaNavaiyarthyameva, tatropameyatAvacchedakarUpeNAnabhidhAnAdeva vyabhicAravirahAditi vAcyam / iSTApatteH / uparaJjakatApadArthasya prakRte tannirmuktasyaivAbhidhAne'pi kSativirahAt // yadapyuktam- 'nAyaM sudhAMzuH kiM tarhi sudhAMzuH preyasI mukham' iti kuvalayAnande dIkSitoktAyAmapahnutAvativyAptiH / tatra candre sudhAMzutvaniSedhe'pi AropaviSayasya mukhasyAnihnavAt / na cedaM rUpakameveti vAcyam / khoktivirodhApatteriti // tadapi na / tathA hi tatra prasiddha candre sudhAMzutvaniSedhAnmukhe prasiddha candrAbhedo nAropyate bAdhAt / kiMtu sudhAMzupadavAcyatvaM candre niSidhya mukhameva sudhAMzupadavAcyamityeva bodhyte| 'indro marutvAnmaghaSA' ityAdivat / evaM 'sAkSAtsudhAMzurmukhameva bhaimyA divaH sphuTaM lAkSaNikaH zazAGkaH / etaddhruvau mukhyamanaGgacApaM puSpaM punastadguNamAtravRttyA // ' ityatrApi lAkSaNikAdipadabhaGgayA prasiddhacandrAdau candratvAdikaM niSidhya mukhAdezcandrAdipadavAcyatvameva vyavasthApyate iti dik / ] cakravartimatamAha - atreti / abheda iti / zAbda
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 kAvyamAlA | tvanAhAryaiveti kecit / abhedAropa eva rUpakamiti kAvyapradIpaH / anye tu -- 'upamaiva tirobhUtA bhedA rUpakamiSyate / ' iti prAcInoktiviruddhametat / upamA hi sAdharmyarUpA bhedAMzavinirmuktaM sAdharmyameva rUpakamiti tadarthAt / tasmAt 'yadopamAnazabdAnAM gauNavRttivyapAzrayAt / upameye bhavedvRttistadA tadrUpakaM bhavet // ' ityuktadizA sAropalakSaNAlabhyaM sArUpyameva rUpakamityAhuH // nanu mukhacandraH ityatra candrapadasya mukhatvena mukhalakSaNAyAM paunaruktatyam / candra bodhaviSayIbhUta iti zeSaH / AhAryeti / mukhatvAdirUpadharmopasthityAnAhAryAbhedajJAnAnupapatterityAzayaH // ' tadrUpakamabhedo ya upamAnopameyayoH' iti kAvyaprakAzakharaso'pyatreti dhyeyam // evamAropyamANo bheda eva rUpakamityuktvA abhedAropa eva rUpakamiti matamAha - - abhedAropa iti / idaM ca caNDIdAsasyAbhimatam / yadAha -- alaMkArazcAtrAhAryastAdAtmyAropa evetyavaseyamiti / jayarAmabhaTTAcAryamatamAha - anye tviti / prAcIneti / sarasvatIkaNThAbharaNAdItyarthaH / etaditi / uktamatadvayamapItyarthaH / sAdRzyeti / tadbhinnatve sati tadgatabhUyo dharmavattvarUpamityarthaH / bhedAMzeti / bhedAnavagAhijJAnaviSayetyarthaH / gauNavRttIti / gauNasAropalakSaNetyarthaH / upameya iti / candrAdipadAnAM tatsAdRzyaviziSTalakSaNayA upameyapratipAdakatvamityarthaH / kiMcAbhedasya tadAropasya vA rUpakatve tasya vyaGgyatvameva syAt / tathA ca - - ' bhramitimiramala* sahRdayatAM pralayaM mUrchA tamaH zarIrasAdaM ca / maraNaM ca jaladabhujagajaM prasahya kurute viSaM viyoginInAm // ' ityatra viSapadavyaGgayaM hAlAhalam, vAcyasya bhujagarUpakasya siddhikRditi paJcamollAsavirodhaH syAt / abhedatadAropayoravAcyatvAt / sAdRzyasyaiva rUpakatve tu tasya lakSyatayA tadavirodhaH / na caivaM 'niyatAropaNopAyaH syAdAropaH parasya yaH' iti paramparitarUpakasya aaropruupktvkthnmyuktm| rUpakasAmAnyasya tvadutarItyA sAdRzyarUpatvAdAropatvAbhAve tadvizeSasya paramparitasyApi AroparUpatvAnupapatteH / kAvyapradIpAdirItyA tu Aropasyaiva rUpakazarIratvAbhyupagamAnnAnupapattiriti vAcyam / tatrAropapadasya tatprayojakasAdharmyaparatvAditi tadranthazeSArthaH // lakSaNAprakAraM vaktumA zaGkate - nanviti / paunarukttyamiti / mukhatvaprakAraka bodhasya candrapadalakSaNAjJAna1. ' tadarthalAbhAt' kha. 1. 'sAdharmya' iti mUlapustakapAThaH .
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 207 gatalAvaNyAdiguNena lakSaNAyAmanyaguNasyAnyatra vRttinimittatvAnupapattiH / mukhagatalAvaNyAdiguNena lakSaNAyAM mukhyArthasaMbandharahitaguNena tadanupapattiriti cet atrAhuH-mukhacandrobhayAnugatalAvaNyAdisAmAnyamukhena lakSaNeti / kecittu-rUpakasthale na lakSaNA, candratvarUpeNa vyadhikaraNadharmeNa candrazabdena zaktyaiva mukhabodhasaMbhavAt / nAmArthayorabhedAnvayavyutpatteHityAhuH // nanu 'mukhaM na candraH' iti bAdhanirNayasattve yogyatAjJAnAbhAvAtkathaM mukhacandra ityAdAvabhedAnvayabodha iti cet atra naiyAyikAH--AhAryajJAne bAdhabuddherapratibandhakatayA AhAryayogyatAjJAnAdeva tatrAnvayabodhaH / na cAhAryAtmakaH zAbdabodha evAstu kimAhAryayogyatAjJAnakalpanayeti vAcyam / tathA sati parokSajJAnamanAhAryameveti janyatAvacchedakatvopagame mukhapadena mukhatvaprakArakabodhajananAt / mukhaM itivadayogyatvAceti bhAvaH / candragateti / tathA ca 'candragatalAvaNyAdimanmukham' iti bodha ityarthaH / anyeti / candragataguNAnAM candrapadasya mukhe pravRttinimittatvaM na syAt / lakSyavRttiguNAnAmeva tthaatvaadityrthH| padArthanidarzanAto vailakSaNyAnupapattirapi drssttvyaa| mukhgteti| tathA ca mukhagatalAvaNyAdimanmukhamiti bodha ityarthaH / mukhyAthaiti / candrasyaiva mukhyArthatvAttatra ca mukhaguNasaMbandharAhilyAdityarthaH / vyadhikaraNeti / upameyatAvacche. dakavyadhikaraNetyarthaH / nAmArthayoriti / samAnavibhaktyavaruddhatvena tadabhedaH saMsargatayA bhAsata ityarthaH / eSAM ca candragatatvAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhedaniSTasaMsargatAnirUpitamukhatvAvacchinnavizeSyatAkabodha evaMvidhasthale saMmataH / sa caanuppnnH| 'mukhaM na candraH' iti mukhatvAvacchinnavizeSyatAkacandratvAvacchinnapratiyogitAkabhedaprakArakajJAnasatve tadasaMbhavAdityAha-nanviti / yogyateti / mukhaM candrAbhinnamiti yogyatAjJAnasyaiva tAdRzazAbdabodhahetutvAt / 'mukhaM candraH' iti jJAnasatve ca tadanudayAt / tadyatirekeNa ca zAbdAnudayAditi bhAvaH / na ca prakRte bhedasya sAMsargikaviSayatayA bhAnAbhyupagamAtkathaM tatra bhedaprakArakajJAnasya pratibandhakatvamiti vAcyam / abhedaviSayakajJAnasyaiva bhedajJAnapratibadhyatAvacchedakatvAt // AhAryeti / satyapyuktabAdhajJAne mukhatvAvacchinavizeSyatAka(a)bhedasaMsargakacandratvAvacchinnaprakArakabodho jAyatAmitIcchayA mukhaM candrAbhinnamiti yogyatAjJAnaM saMbhavatyeva / icchAdhInajJAne bAdhabuddherapratibandhakatvAdityarthaH / parokSeti / pratyakSAnyajJAnamityarthaH / yogyatAjJAnasya coktasya mAnasapratyakSa- .
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / siddhAntabhaGgApatteH / evaM ca 'seko na vahnikaraNakaH' ityayogyatAjJAnasattve'pi AhAryayogyatAjJAnAdvahninA siJcati ityAdAvapi zAbdabodho bhavatyevetyAhuH // 208 yattu--zAbdabodhasyApyAhAryatvamastu bAdhakAbhAvAditi, tattuccham / tathA satyanumityAdAvanAhAryasyaiva parAmarzasya hetutvAt vahnivyApyadhUmavAn parvata ityAdizAbdAtmakaparAmarzasthale'pi kAraNatAvacchedakakoTAvanAhAryatvaniveze gauravaprasaGgAt / evamanyatrApi bodhyam / kecittu - 'mukhaM candraH' ityAdau 'mukhaM na candraH' ityAdyayogyatAni - yasattve'bhedAnvayo na jAyate, kiM tu candrapadasya candrasAdRzyaviziSTalakSaNayA candrasAdRzyaviziSTabhinnaM mukhamityeva bodha ityAhuH // athaivamupamArUpakayorabhedApattiH / sAdRzyapratyayasyobhayatrApyaviziSTatvAt / na copamAyAM sAdRzyamupameyavizeSaNam, rUpake tu tadvAniti bheda iti vAcyam / bodhavailakSaNye'pi vicchittisAmyena pArthakyAnupapatteH / ata rUpatayA AhAryatvasvIkAre'pi siddhAntavirodhAbhAvAditi bhAvaH // nanvevaM vahinA siJcatItyAdAvapyAhAryayogyatAjJAnAcchAbdabodhaH syAdityAzaGkayeSTApattimAha -- evaM ceti / gauraveti / siddhAnte tu zAbdasyAnAhAryatvaniyamAttAdRzasthale prayoja - nAbhAvAdanAhAryatvaM na nivezyata iti bhAvaH / evamiti / yatrAnAhAryajJAnasyaiva hetutA tatra parokSajJAnIyahetutAyAmanAhAryatvaM kAraNatAvacchedakakoTau na nivizat iti bhAvaH / anye tviti / ayogyatAnirNayadazAyAM zAbdadhIvAraNAyaiva hi yogyatAjJAnasya hetutA kalpyate / yadi tvayogyatAnirNayakAle'pi uktarItyA zAbdabodha iSTastadA taddhetutvakalpanameva durlabhaM syAt / atastatrAbhedAnanvayabodho na bhavatItyevAbhyupeyamityeSAmabhiprAyaH // kathaM tarhi tatrAnvayabodha ityata Aha- kiM tviti / candrapadasya candrasAdRzye lakSaNA atazcandrasadRzAbhinnaM mukhamityeva buddhiriti bhAvaH / atra candrasA - dRzyamAtre lakSaNAyAM sAdRzyasya nipAtabhinnanAmArthatvena AzrayatvasaMbandhena mukhAnvayo na syAt / ato bhedAnvayArtha viziSTalakSaNetyavadheyam // syAdetadevaM satyupamAyA rUpakasya ca kiM bhedakamityAzaGkate -- athaivamiti / ubhayatreti / candra iva mukhamityatrApi candrasAdRzyasya mukhavRttitvAvagAhanAdityarthaH / sAdRzyamiti / tAvanmAtrasya ivapadArthatvAt / tasya cAnuyogitvena mukhAnvayAdityarthaH / rUpake tviti / sAdRzyaviziSTasyaiva lakSyatayA abhedasaMsargeNa mukhAnvayAditi bhAvaH / yadi tu vizeSaNAdikRta vailakSaNya
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 209 eva candra iva mukhaM candrasadRzaM mukhamityAdau na pRthagalaMkAraH sAdRzyatadAzrayayorupameyavizeSaNatAyAH sattvAditi cet atrAhuH--sAdRzyapratIterubhayatrAvizeSe'pi lakSaNAyAH phalIbhUtatAdrUpyajJAnamAdAya rUpakasyopamAto bhedaH / candra ivetyAdau ca lakSaNAvira hAnna tAdrUpyapratItiriti noktadoSaH / tAdrUpyajJAnaM ca viSayitAvacchedakasya candratvAdermukhAdau bodhaH / na ca lakSaNAjanye'pi tatsadRzabodhe kathaM tAdrUpyapratyaya iti vAcyam / zleSAdekapaMdopasthApitavyaJjanayaiva tatsaMbhavAt / na caivamapi candrasAdRzyaviziSTa eva candratAdrUpyapratyayaH syAt, tayorevaikazabdopAttatvAt / iSyate ca mukhatvaviziSTe mukhe candratAdrUpyapratyaya iti mAtreNAlaMkArAntaratvamityaGgIkriyate, tatrAha-ata eveti / candra iva mukhamityatra sAdRzyamupameyavizeSaNam, 'candrasadRzaM mukham' ityatra ca tadviziSTo mukhavizeSaNam / ato dvitIyasthale'pi rUpakameva syAt / vAcyalakSyatvabhedasyAprayojakatvAt / na ceSTApattiH / candrasadRzamityAdAvArthI upamaiveti sarvasaMmatatvAt / evaM ca pRthagityasya rUpakAtiriktAlaMkArApAdanaM nArthaH kiMtu candra iva mukhamityetadvAkyavRttyalaMkArAtiriktAlaMkArApAdanameveti rUpakApAdAna eva paryavasyatIti dhyeyam // lakSaNAyA iti / candrapadasya candrasAdRzyaviziSTalakSaNAyA ityarthaH / nanvevaM candra ivetyAdAvapi kuto na tAdrUpyapratyayaH, sAdRzyapratyayamAtrasyaitadavagamakatve'trApi tadavizeSAdityAzaGkayAha-candra ityAdi // lakSaNAvirahAditi / tathA ca sAdRzyamAtrasya na tadAkSepakatvaM kiMtu lakSaNAyA eveti bhAvaH / viSayiteti / AropyatAvacchedaketyarthaH / nanu lakSaNAyA sAdRzyaviziSTajanakatve'pi kathaM tatastAdrUpyapratyayo bhaviSyatItyata Aha-na ceti / lakSaNAjanyatvamAtrasyAprayojakatvAt / sAdRzyasyaiva tadAkSepakatve tu uktadoSatAdavasthyAditi bhAvaH // abhiprAyamAha-zleSAdityAdi // ekapadeti / candrapadena candra sya zaktayA candrasAdRzyasya ca lakSaNayA vodhAt , tanmUlakavyaJjanayA ubhayorabhedabodhAditi bhAvaH / nanvevamapi candrasAdRzya eva candratvarUpaviSayitAvacchedakadharmabodhaH syAna tu mukhe tasyaikazabdAnupAttatvAt / evaM ca mukhe candratAdrUpyapratyayo'nupapanna evetyAzaGkate-na caivamiti // iSyate ceti / upamAna]rUpakayorbhadasiddhyarthamityAzayaH / 1. 'zleSAdivadekapado' ka-kha. 2. 'padopAdAnotthApi' kha. 1. 'anyathA' kha. 27
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 kaavymaalaa| vAcyam / candrasAdRzyaviziSTe candratAdrUpyapratyaye jAte candrasAdRzyaviziSTAbhinne mukhe'pi candratAdrUpyapratyayasaMbhavAt-iti // kecittu-candrasadRze lakSaNAyAmapi na tena rUpeNa mukhAdibhirabhedAnvayaH, kiM tu candratvenaiva / tattatpadalakSaNAjJAnasya tattatpadavAcyatAvacchedakaprakArakalakSyavizeSyakazAbdatvameva kAryatAvacchedakaM kalpyate, zAbdapadArthopasthityoH samAnaprakArakatvaniyamo'pyetadatiriktasthalamAtraparaH / prakRte lAkSaNikabodhavailakSaNyasyAnubhavasiddhatvAcca na gauravAdidoSaH / mukhe candrasAdRzyeti / prathamamuktarItyA candrasadRzavizeSyakacandratvaprakArakabodhasya vyaanayAbhyudaye tatazcandrasadRzAbhinne mukhe'pi candratvaprakArakabodhaH / ato sukhe candratAdrUpyapratyayaH siddha eveti bhAvaH / na ca lakSaNAM vinaiva nAmArthayorabhedAnvayavyutpattyA candraprakArakAbhedasaMsargakamukhavizeSyakabuddhisaMbhavAtkimartha lakSaNAkhIkAra iti vAcyam / asti hi camatkArakasAdhAraNadharmAnupasthitidazAyAmupamAyA iva rUpakasyApyaniSpattizcamatkArAbhAvazceti sarvAnubhavasiddham / kathamanyathA / 'bhArataM nAkamaNDalaM nagaraM vidhumaNDalam' ityAdau rUpakAlaMkArAnullAse'pi suparvAlaMkRtvasakalaGkatvAdirUpadharmopasthityA rUpakollAsazcamatkArodayazca / paraM tUdAhRtasthale aprasiddhatayA dharmasya zabdata upAdAnamapekSyate mukhaM candra ityAdau tu prasiddhatayA tadbodha iti na niyamastasya zAbda. mupAdAnamiti vizeSaH / evaM ca yadi rUpake sAdRzyasyAnupravezo nAsti, taduktadharmAnupasthitidazAyAM kathaM na rUpakaparyavasAnaM tadApyabhedabodhakasAmagryA avaikalpAt / na cAhAryAbhedavuddhau camatkAre vA sAdRzyajJAnaM kAraNamiti vAcyam / 'yadyanuSNo bhavedvahniryadyazItaM bhavejalam / manye dRDhavrato rAmastadA syAdapyasatyavAka // ' ityAdau sAhazyajJAnAbhAve'pyabhedabuddherudayAt / na copamAnopameyasthala evaivaM kalpyata iti vAcyam / pramANAbhAvAt / ato'tra sAdRzyalakSaNAyA Avazyakatvameveti etadarthazeSo draSTavyaH // sAkSAdeva viSayitAvacchedakapratyayaM lakSaNApakSe'pyaGgIkurvatAM mtmaah-kecittviti| tena rUpeNeti / lakSyatAvacchedakaprakAreNetyarthaH / candratveneti / zakyatAvacchedakadharmeNaivetyarthaH / nanu candrasadRzalakSaNAjJAnasya candrasAdRzyaprakArakajJAnatvameva kAryatAvacchedakaM kuptamiti candrasadRzatvenaivAnvayo yukto na tu candratvena lakSaNAjJAnaniSThakAraNatAnirUpitalakSyatAvacchedakAvacchinnaprakAratAkajJAnatvarUpakAryatAvacchedakAnavacchinnatvAdityata Aha-tatpadeti / nanu yena rUpeNa padArthopasthitistenaivetarapadArthAnvayo bhavati tatkathamatra candrasadRzatvenArthopasthitau candratvena zAbdabodho bhaviSyatItyata Aha- - zAbdeti / nanvevaM sati lakSaNAjJAnasya lakSyatAvacchedakaprakArakajJAnatvarUpakAryatAvacchedakamapahAya yathoktaM kAryatAvacchedakAntarakalpanAgauravamityata Aha-prakRta iti /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 211 candratvAdipratipattezca candragatadharmapratipattiH phalam / tAM vinA candratvaniyataguNAnAM mukhe pratItyanupapatteH- iti vadanti // tanna / candratvAvacchinnaprakAratAkAbhedasaMsargakamukhyavizeSyakajJAnaM prati bAdhabuddharatra pratibandhakatvAvizeSAt / IdRzajJAne bAdhabuddharatra pratibandhakatvAvizeSa kalpane'pi zaktijanyaitAdRzabodha evApratibandhakatvasya kalpayitumucitatvAt / candratvAvacchinnaprakAratAkamukhavizeSyakajJAnaM ca candrasadRze lakSaNAM vinApi zaktyaiva tadbodhopapattyabhAvAdeva nAtra pramANaM bhavitumarhati / ata eva 'gaGgAyAM ghoSaH' ityAdAvapi gaGgAtvenaiva taTasya nAnvayaH, gaGgAtvena prakAreNa pravAhe ghoSabAdhabuddhau tenaiva prakAreNa tIre'pi tadanvayAnupapatteH / na ca gaGgAtvena pravAhe ghoSabAdhabuddhergaGgAtvaprakArakapravAhavizeSyakaghoSAnva etAdRzakalpanAyAM bIjamAha-mukhe iti / nanu viSayatAvacchedakapratItiM vinApi tatsamAnAdhikaraNadharmANAM pratItiH syAdeveti kiM candratvAdipratipattyetyata Aha-tAM vineti / candratvavyApyatvenAvagatAnAM AhlAdakatvavizeSAdirUpadharmANAM candratvabodhaM vinA mukhe grahItumazakyatvAditi bhAvaH / dUSayati-tanneti / mukhaM na candra iti bAdhajJAnasya pratibadhyatAvacchedakaM candraprakArakAbhedasaMsargakamukhavizeSyakajJAnatvarUpameva, taccoktasthale sAdhAraNameveti kathaM satsattve candratvarUpeNAbhedAnvayabodho bhavitumarhatItyAha-candratveti / nanu zaktijanyatAdRzabodhe satyeva pratibandhakatvaM vAcyamityata AhaIdRzeti / tAdRzabAdhabodhasattve uktabodhasyeSTatve zaktilakSaNAjanyatvasyAprayojakatvAditi bhAvaH / nanu candratvena rUpeNAbhedAvagAhi zAbdabodha evAtra pramANamityata Aha-candratvAvacchinneti / tAdRzabodhasyoktarItyA zaktyaivopapattyA na tadanyathA tasya lakSaNAjanyatvaM kalpyata iti bhAvaH // nanu gaGgAyAM ghoSa ityatra gaGgAtvena taTasya bodhAt yuktameva lakSaNAjanyabodhe bAdhasyAvirodhitvakalpanaM tadvinA tanniyatazaityapAvanAdidharmANAM taTe bodhAnupapatteH / tatsaMbandhabodhasyaiva tadAkSepakatve tu gaGgAtIre ghoSa ityato'pi tatpratyayaprasaGgAt / uktaM hi kAvyaprakAze-'taTAdInAM gaGgAdizabdaiH pratipAdanena tattvapratipattau hi pratipipAdayiSitaprayojanasaMpratyayaH' iti / ata Aha-ata eveti / nAnvaya iti / kiMtu tatsaMbandhitvasyaiva lakSaNayA bodhaH / vyaJjanayA tu tadvattyanantaraM zakyalakSyayorabhedabodha iti bhAvaH / gaGgAtvena taTaM kuto na lakSyate ityata Aha-gaGgAtveneti / nanu yadA gaGgAtvena pravAha eva gRhyate tatraiva bAdhabuddheH pratibandhakatvam / yadA tu tIrameva tadrUpeNa gRhyate tatra tu na tathA, bhinnaviSayatvAdityAzaGkate-na ceti / tadrUpaM dharmitAvacchedakatvena bAdhajJAne bhAsate
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 kaavymaalaa| yabuddhitvameva pratibadhyatAvacchedakam, na tu gaGgAtvaprakArakatIravizeSyakabuddhitvamiti vAcyam / samAnaprakArakatvenaiva bAdhabuddhInAM pratibandhakatvAt / anyathA parvatatvaM dharmitAvacchedakIkRtya parvate vahnayabhAvavattAjJAne parvatatva. meva dharmitAvacchedakIkRtya mahAnasavizeSyakavahnimattAjJAnaprasaGgAt / atastatrApi lAkSaNikazAbdabodhottaraM vyaJjanayaiva gaGgAdyabhedabuddhiriti nyAyapaJcAnanAdayaH // evaM prakRte'pi candratvena bAdhabuddhau satyAM kathaM tenaiva rUpeNa lAkSaNiko'pyanvayabodhaH syAditi dik // __ anye tu-abhedagarbha sAdRzyaM rUpake pratIyate, upamAyAM tu bhedagarbhameveti vizeSaH, matAntare tu bhedagarbhasAdRzyajJAnAtkathamabhedapratItirityanupapattiH syAt-ityAhuH // / vastutastu-'mukhaM na candraH' ityetAdRzabAdhabuddhipratibandhakatAyAM sAtapAvacchinnavizeSyatAvacchedakatadviziSTabodho na bhavatItyAha-samAneti / vaiparItye niyAmakamAha-anyatheti / tatraikatra parvatatvena parvatasya paratra ca mahAnasasya bhAnAdviziSTabuddhyApattiriti bhAvaH / nanvevaM sati kathaM taTe zaityAdipratyaya ityata Aha-ata iti / na ca zaktilakSaNAjanyabodho yathA bAdhAnna bhavati, evaM vyaJjanayApi kathamabhedabuddhiH syAtpratibadhyatAvacchedakadharmAvalIDhatvAditi vAcyam / vyaJjanayA dharmigrAhakamAnena tadbodhakatvenaiva siddhyA tanmUlakajJAne bAdhajJAnasya pratibandhakatvavirahAdityAlaMkArikasiddhAntAt / tathA ca kAvyapradIpe-"zabdena lAkSaNike'rthe pratipAdite tatra mukhyAbhedo vyaJjanayA pratipAdyate / 'na ca vyaJjane bAdhaH pratibandhakaH' iti kAvyavidAM panthAH" iti // kecittu satyAmapi bAdhabuddhau zabdAbhedAnvayabodhaH / taduktaM khaNDanakRtA-'atyantAsatyapi jJAnamarthe zabda: karoti hiM' iti / ato gaGgAtve. naiva taTAdibodha ityAhuH // etadAdyaparitoSAnmatAntaramavatArayati-anye tviti / abhedagarbhamiti / bhedagarbheti bahuvrIhiM kRtvA tato nasamAsaH / tena bhedanirmukta.. mityarthaH / vizeSa iti / bhedAvagAhnAnavagAhanAbhyAM viSayabhedasya sphuTatvAditi kiM bhedkaantrgvessnnpryaasenetyaashyH| sAdRzyasyopamAsAdhAraNasyaivAtra praveze doSamAhamatAntare tviti / kathamiti / bhedajJAnasyAbhedapratItyanupAyatvAt / pratyuta tadvirodhitvAditi bhAvaH / AropyatAvacchedakarUpeNaivAbhedabodhaM samarthayitumAha-vastutastviti / pratibandhakatAyAmiti / mukhaM candrAbhinnamityatAdRzajJAnatvAvacchinnapratibadhyatAnirUpitAyAmityarthaH / sAdRzyAtizayeti / camatkArakAnekadharmaviSayiNyA ityarthaH / ekasyAM pratibandhakatAyAM viSayavizeSapratIteruttejakatvaM na saMbhavati / uktasAdRzyajJAnasatve vahnayabhAvavattAjJAnasattve'pi vahnimattA jJAnaprasaGgAt / sAdRzyajJA
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / dRzyAtizayapratIteruttejakatvamaGgIkAryam / bAdhabuddhipratibadhyapratibandhakabhAvAnAM tattadvizeSyatAvacchedakaprakAratAvacchedakAntarbhAvenaiva vAcyatayA teSAM bhinnabhinnatvAt / tathA cotkaTasAdRzyajJAnAbhAvaviziSTameva ' mukhaM na candraH ' ityetAdRzabAdhajJAnaM pratibandhakam / yatra sAdRzyajJAnaM nAsti tatroktabAdhanirNayasattve'bhedAnvayabodho na bhavatyeva // na caivaM mukhaM na candrasadRzaM kiM tu candra eva 'siMhena sadRzo nAyaM kiM tu siMho mahIpatiH' ityAdAvabhedAnvayabodho na syAt sAdRzyajJAnAbhAvAditi vAcyam / tatrApi candrasA - dRzyajJAnAbhAvena bhedAbhAvajJAnaparyavasitena bhedajJAnasyaiva pratibandhAt / tathA ca pratibandhakAbhAvAdeva tatra kAryotpattiH / etAvAMstu bhedaH / kutracidvizeSaNAbhAvAdviziSTAbhAvaH, atra tu vizeSyAbhAvAdeveti / na hi 'candrasadRzaM na' iti jJAnasya sAdhAraNadharmavattAniSedhakatvaM saMbhavati / tathA sati 213 nAbhAvaviziSTabAdhAbhAvasattvAdata Aha-bAdheti / tadvizeSyakatatprakArakajJAne dvizeSyakatadabhAvaprakArakajJAnatvena viziSyaiva pratibandhakatvaM kalpyate / evaM ca prakRte 'mukhaM candrAbhinnam' iti jJAnaM prati 'mukhaM na candra:' iti jJAnaM pratibandhakaM tatraiva sAha - zyapratIteruttejakatvaM svIkAryamityarthaH / phalitArthamAha - tathA ceti / sAdRzyajJAnasattve ca tadabhAvaviziSTabAdhAbhAvo vizeSaNAbhAva nibandhano'styeveti pratibandhakAbhAvAdabhedabodhaH sughaTa eveti bhAvaH / nanvevaM sAdRzyajJAnAbhAvakAle bAdhadhIsattve abhedAnvayabodho na syAdityAzaGkaceSTApattyA pariharati -- yatreti // evaM sati yatra sAdRzyAbhAvo'vagAhyate tatrAbhedAnvayabuddhiranubhavasiddhA tatra nirvAho na syAdityAzaGkate - na caivamiti / evaM sAdRzyajJAne uttejakatva svIkAre ityarthaH / ityAdAvityAdipadena 'AsIdiyaM dazarathasya gRhe yathA zrIH zrIreva vA kimupamAnapadena saiSA / kaSTaM batAnyadiva daivavazena jAtA duHkhAtmakaM kimapi bhUtamaho vipAkaH // ' ityAdisaMgrahaH / sAdRzyajJAnAbhAvAditi / tathA ca tadviziSTabAdho'styeveti pratibandhakasAmrAjye kathaM kAryo - tpattiriti bhAvaH / bhedAbhAveti / sAdRzyAbhAvajJAne'pi tena taddhaTakabhedAbhAvamAtrollekhanAttatra pratibandhakabhedajJAnAbhAvo vizeSyAbhAvAyatta eveti avikala eva pratibandhakAbhAva iti bhAvaH / kutraciditi / mukhaM candra ityAdau vizeSaNAbhAveti tatra bAdhajJAnasattve'pi sAdRzyajJAnasattvena tadabhAvaprayukto viziSTAbhAva ityarthaH / atreti / 'siMhena sadRzo nAyam' ityasminnudAhRta ityarthaH / tathA ca tatsattve mukhaM na candra ityetAdRzabAdhabuddherevAbhAvAnnAnupapattilezo'pItyarthaH / nanUktasthale sAdRzyAbhAvo nAvagAhyate, kiMtu taddhaTakabhedAbhAva evetyatra niyAmakAbhAva ityata Aha-na hIti /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 kaavymaalaa| rUpakamevedaM na syAt / bhedagarbhasAdRzyasyaiva rUpakazarIratvena sarvasaMmatatvAdityalaM bahunA // tadbhedAnAha AropyAH zAbdAzcetkathayanti samastavastuviSayaM tat // 1 // AropyA iti bahuvacanamatantram / ato bahutve dvitve vA na doSaH / yatrAropaviSayaviSayiNoH zabdenopAdAnaM tadrUpakaM samastavastuviSayamityarthaH / yathA'sohai visuddhakiraNo gaaNasamuddammi raaNivelAlaggo / tArAmottApaaro phuDavighaDiamehasippisaMpuDamukko // ' atra gaganAdau samudratvAdikamAropyamANaM sarva zabdopAttam // nanvidaM sAdharmyajJAnAbhAve'pi rUpakaM kuto na syAdata Aha-bhedagarbheti / rUpakazarIroti / tddhttktvenetyrthH| sarveti / yeSAM tAdRksAdRzyamUlakAropaviSayAbhedo rUpakam , yeSAM tAdRzAbhedAropastatraiSAmubhayeSAM vizeSaNatayA, yeSAM vabhedapratItijanakapratItiviSayaH sAdRzyameva rUpakaM teSAM vizeSyatayA, sAdRzyasya rUpakaghaTakatvAdityarthaH / etena yaduktaM prAk rUpakasthale sAdRzyalakSaNAnaGgIkAre dharmAnupasthitAvapyabhedabodhasAmagrIsattvAdrUpakanirvAhacamatkArApattiriti, tadapAstam / sAdRzyajJAnasya bAdhabuddhipratibandhakatAyAmuttejakatve tadabhAvavighaTakatvenopayogasyoktatvAt / kiMca rUpakApattirityanena yadi abhedabuddhitvAvacchinnamApAdyate tadeSTApattireva, yadi tAdRzavAkye sAlaMkAratvavyavahArApattirityucyate tadA ApAdakAbhAvaH / na hyabhedajJAnamAtreNAlaMkAravyavahAro'bhyupeyate, ata eva camatkArApattAvapyApAdakAbhAva eveti upamApra. karaNoktaM sarvamavadheyam / ityAdikamabhisaMdhAyAha-ityalamiti // sAmAnyalakSaNA-.. nantaraM vibhAgaH prAptasaMgatikaH, sa ca tatsvarUpakathanenaivAvirbhaviSyatItyabhisaMdhinAvatArayati-tadbhedAniti / rUpakaM tAvat trividham / sAvayavaM niravayavaM paramparitaM ca / AdyaM dvidhA / samastavastuviSayaM ekadezavivarti ceti / tatrAdyamAha-AropyA itIti / atantramiti / avivakSitamityarthaH / AropyA ityatra padArthA iti shessH| AropyapadaM cAropanirUpakatvaparatayAropavizeSyavizeSaNobhayaparamiti darzayannAha-- yatrAropeti / samasteti / AropanirvAhakatayA AropyaM tadviSayazca smstshbdaarthH| tadrUpasya vastunaH zabdopAttatvena viSayatvAdityavayavArthaH / 'zobhate vizuddha kiraNo gaganasamudre rajanivelAlagnaH / tArAmuktAprakaraH sphuTavighaTitameghazuktisaMpuTamuktaH // '
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / rUpakamevetyatra mAnAbhAvaH / tArA muktA ivetyAdirUpopamitasamAsasyApi saMbhavAtsaMdehasaMkarAditi cenna / vizuddha kiraNa iti sAmAnyadharmaprayogasattvAdupamitasamAsAbhAvAt / tathA ca pANinisUtram - 'upamitaM vyAghrAdibhiH sAmAnyAprayoge' iti / asyArthastu - upamitamupameyaM vyAghrAdibhi - rupamAnaiH saha samasyate sAmAnyasya sAdhAraNadharmasya prayoge'sati / puruSo'yaM vyAghra iva puruSavyAghra ityudAharaNam / sAmAnyAprayoge iti kim / puruSo - 'yaM vyAghra iva zUraH ityatra 'puruSavyAghrazUra : ' iti mA bhUt / atastArA iva muktAH iti 'mayUravyaMsakAdayazca' iti samAsaH / ekakadezavivarti zrautArthatve tu sA dve / yatra kecidAropyamANAH zabdopAttAH keciccArthagamyAstadekadeze vizeSeNa vartate ityekadezavivarti / vizeSastu svasAmarthyAdanyAropAkSepakatvarUpaH // pUrvoktaM samastavastuviSayamekadezavivarti ceti dvividhamapi rUpakaM sAGgaM sAvayavamityarthaH / yathA- - 215 'pINapaoharalaggaM disANa pavasantajalaasamaaviiNNam / sohaggapaDhamaihvaM pammAai sarasaNahapaaM indahaNum / atrendradhanuSo nakhapadatvena rUpaNAt dizAM nAyikAtvamAkSipyate / kathamiti cet / nakhakSataM nAyikAnAyakAnyatarAdhikaraNatvavyApyamiti [atra ] setukAvye zaradvarNanam // dvitIyamAha - eketi / mAtrAnurodhAdekaketi zabdaprayogaH / tadeva spaSTayitumekadeza ityAdyarthe vakSyati / ekadezavartItyarthasya vizuddharahitaM saMjJAntaramiti caNDIdAsaH // zrautatvArthatvayoH pratiyogisApekSatvAtkArikAyAmanuktaM pratiyogyaMzaM saMdarzayati-yatra kecidAropyamANA iti / sAGge dve ityasyArthamAhapUrvoktamiti / 'pInapayodharalagnaM dizAM pravasajjaladasamaya vistIrNam / saubhAgyaprathamacihna pramlAyati sarasanakhapadaM indradhanuH // ' setukAvye zaradvarNanam / nakhapadaM nakhakSatapadam / 'padaM vyavasitatrANasthAnalakSmAGghrivastuSu' ityabhidhAnAt / ata eva 'nakhapadale - khAlAJchitaM bAhumUlam' iti tatra kSIrakhAminodAhRtam / adhikaraNatveti / bahuvrIhisamAsottaratvapratyayabalAt tadanyataravRttitvaM labhyate / nanvanyataravRttitvalAbhe'pi kathaM dizA nAyikAtvAkSepo nAyakavRttitvenApi paryavasAna saMbhavAdityata Aha-atra
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| jaladasamayavitIrNatvoktyA nAyakAdhikaraNatvabAdhena nAyikAdhikaraNatvasiddheH / nakhakSate cAnurAgapUrvakatvaM vizeSaNam / ato na kiMcidAdAya vyabhicArazaGkA // niravayavaM tu taduktaM yadyekAropasAdhakaM nAnyat // 2 // yatra kvacitkiMcidAropyata ityetAvanmAtram , na tu tadupapAdakamAropAntaraM tadrUpakaM niravayavaM zuddhamityarthaH / yathA'daivAtpazyerjagati vicaranmatpriyAM mAlatI ce dAzvAsyAdau tadanu kathayermAdhavIyAmavasthAm / AzAtanturna ca kathayatAtyantamucchedanIyaH prANatrANaM sapadi sa karotyAyatAkSyAH sa ekaH // ' atrAzAyAstantutvena rUpaNamAtram / mAlArUpakamuktaM tvekasminbhUyasAM ydaaropH| . yatra parasparanirapekSA ekasminnaneke AropAstanmAlArUpakam / / yathA'mammahadhaNuNigghoso kamalavaNakkhalialacchiNeurasado / suvvai kalahaMsaravo mahuaravAhittaNaliNipaDisalAvo // ' atraikasminkalahaMsarave manmathadhanurnirghoSAdyanekAropaH / jaladeti / nanu nakhakSatasyAnyatrApi saMbhavAtkathametadanyataravRttitvaniyama ityata Aha-nakhakSatetyAdi / evaM dvividhaM sAvayavamabhidhAya dvitIyabhedamAha-nirava... yavaM tviti / abhedAntaraprayojyatvAbhAvavadabhedAvayavatvaniravayavatvamiti darzayatiyoti / evaM caitavyutpattikathanAdabhedAntaraprayojyatadabhedakatvasAvayavatvamiti vaiparItyena pUrvabhedasyApi lakSaNaM darzitaM bhavatItyavadheyam / rUpaNamAtramiti / na tvAzAyAstadAropopapAdakamAropAntaramapItyAzayaH / ekasminniti / viSayabhUtetyarthaH / bhUyasAmiti / viSayiNAmityarthaH // 'manmathadhanurnirghoSaH kamalavanaskhalitalakSmInUpurazabdaH / zrUyate kalahaMsaravo madhukaravyAhRtanalinIpratisaMlApaH // ' setukAvye zaradvarNa 1. 'mahuari (madhukarI)' iti setupAThaH.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / anekapadamekabhinnaparaM yathA'nandakulakAlabhujagI kopAnalabahaladhUmalatAm / adyApi badhyamAnAM badhyaH ko necchati zikhAM me // anyAropAbhAvaprayojakasya tvabhAvasya / / 3 // pratiyogI parakIyAropo yastatparamparitam / yatra yadAropaM vinAnyatrAropo na saMbhavati tatparamparitaM nAma rUpakam / paramparA ekAropasyAnyAropahetutvamityevaMrUpA saMjAtAtreti tArakAderAkatigaNavAditajityarthaH / tasya dvaividhyamAha tecca zleSabhidAbhyAmAropanimittazabdasya // 4 // nam / anekapadasya triprabhRtimAtraparatAmAzaGkayAha-anekapadamiti / ekabhinnatva. syaivAvayavArthatvAdayameva mukhyo'nekapadArthaH / ata eva 'anekamanyapadArthe' iti vaca. navihito bahuvrIhizcitragurityAdau prasiddha iti bhAvaH / idaM tvavadheyam-mAlArUpakasthale virodhAlaMkAradhvanirAvazyaka ekasya viruddhobhayatAdAtmyasyAtra viSayIkriyamANatvAt / yathodAhRte kalahaMsarave dhanuHzabdanUpurazabdAdyabhedAvagAhanam / ata eva 'yastarkatantrazatapatrasahasrarazmirgaGgezvaraH sukavikairavakAnanenduH' iti zlokaM vyAcakSANairekasminvardhamAnopAdhyAye sUryacandrobhayAbhedapratItyA virodhAlaMkAradhvaniriti pakSadharamitraiH kusumAJjalyupAyavivaraNe vibhAvitamiti // paramparitamAha-anyAropeti / anyavizeSyakAnyaprakArakAropAbhAvaprayojakAbhAvapratiyogyanyavizeSyakAnyaprakArakAropa: paramparitamityarthaH / nanu sAvayavarUpakAtparamparitasya ko bhedaH tatrApyAropAntarANAM rUpakAntarasiddhihetutvAditi cet / atra vadanti-yatra prakArAntareNa sAdRzyanirvAhasaMbhave'pi camatkAravizeSajananArtha rUpakAntaramupanyasyate tatra sAvayavaM yathA 'zobhate vizuddhakiraNaH ityAdI gaganasamudrAntagartatvAdipratyayamantaraNApi zubhratvAdinA tArAsu mauktikAropasiddheH / rUpakAntaropanyAse tu camatkArAtizaya evamullasati / 'vidvanmAnasarAjahaMsa-'ityAdau tu rAjJi haMsAbhedAropahetusAdhAraNadharmAntarasya camatkArahetoraprasiddhatayA hRdaye sarorUpakeNa tadvRttitvarUpadharmamAdAya rAjJi haMsAbhedAropo nirvahatIti paramparitamiti bhedaH / tasmAdrUpakAntaramanapekSya yadrUpakameva na khAtmAnamAsAdayati tatparamparitaM yatra tu rUpakAntaramanapekSyApi rUpakAntaramavikalamAtmAnamApnoti tatra rUpakAntaramupanyasyamAnaM camatkArasamudvelanArthamevApekSyata iti sAvayavatvamiti // ta. detatsarva vizadayannAha-yatretyAdi / anye tu sAvayavaM bahvAropakaM idaM tvAropada 1. 'tatra' ityalaMkAramuktAvalyAM pAThaH.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 kaavymaalaa| anyatrAnyAropaheturyadAropastadarthakapadasya zleSasAmarthyAdAropyAropAdhikaraNavAcakatve AropyAropaviSayavAcakapadayorbhede ca paramparitaM saMbhavatIti dvividhaM tadityarthaH / AdyaM yathA 'pAusalacchIpaoharehi paDipellio vijho / ubahai NavatiNaGkuraromaJcapasAiAi aGgAiM // ' / atra hi tRNAkureSu romAJcatvAropaH payodharo meghaH, evaM payodharaH stanaH iti meghe stanatvAropaM vinA na saMbhavati meghAliGganena romAJcAnupapatteriti meghe stanatvAropo navatRNAGkareSu romAJcatvArope nimittamiti payodharapadopasthApyayormeghastanayorabhedasaMbandhenAnvayAduktArthalAbhaH / yathA vA'bhuvi bhramitvAnaMvalambamambare vihartumabhyAsaparamparA praa| . aho mahAvaMzamamuM samAzritA sa kautukaM nRtyati kIrtinartakI // atra rAjJi mahAvaMzo mahAkulasaMbhavaH evaM mahAnvaMzo veNuriti veNutvAropaH kIrtI nartakItvArope nimittam / ubhayatra payodharamahAvaMzapadayoH zliSTatvam / bhede yathA'dhRtaiva yA hATakapaTTakAlike babhUva kezAmbudavidyudeva sA / mukhendusaMbandhavazAdivAyuSaH sthiratvamUhe niyataM tadAyuSaH // " yAtmakamityeva vizeSa ityAhuH / 'prAvRTlakSmIpayodharaiH pratiprerito vindhyaH / uda. hati navatRNAGkuraromAJcaprathitAnyaGgAni // ' [iti cchAyA / ] gAthAkoze varSAkAlInanavaprarUDhatRNAGkuravarNanam / atra payodharapadena meghastanayorupasthApanAttayorabhedabodhena stanAbhinnameghAliGganajanyatvatRNAGkureSu romAJcAbhedAropa ityAha-atra hItyAdi / nanvatra tIkSNAgratvAdinApi tRNAGkuraromAJcarUpakanirvAha ityata Aha-yathA ceti / mahAvaMzapade bahuvrIhiM karmadhArayaM cAzritya tadupasthApyArthayorabhedAropaH / atra mahAvaMzAzrayarUpadharmeNa kI? nartakItAdAtmyAropaH, tanimittAsAdhAraNadharmAntarAnupasthiteratra tadAropaM vinA dvitIyarUpakAsiddherityAha-atretyAdi / udAharaNadvayasyaikaviSayatva darzayati-ubhayatreti / payodharapadaM pUrvodAharaNAbhiprAyeNa, vaMzapadaM dvitIyodAharaNAbhiprAyeNetyavagantavyam / rUpakAntarasiddhihetubhUtarUpakaghaTakazabdabhedodAharaNamAhayatheti / uttarArdha tu kSaNAvasthAyitvarUpavaidharmyanirAsamAtraparamityavagantavyam / yadi
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 219 iha kezeSu meghatvAropaH suvarNapaTTikAyAM vidyuttvArope nimittam, kezAmbudayobhinnatvaM ca / vAcake zliSTe mAlArUpaM paramparitaM yathA 'vidvanmAnasarAjahaMsa kamalAsaMkocadIptadyute durgAmArgaNanIlalohita samitsvIkAravaizvAnara / satyaprItividhAnadakSavijayeprAgbhAvabhImaprabho sAmrAjyaM varavIra vatsarazataM vairiJcamuccaiH kriyAH // atra viduSAM mAnasaM mana eva mAnasaM sara iti zleSamUlakAbhedAdhyavasAyalabhyaM mAnasavAsitvaM rAjJi haMsatvArope nimittam / na ca hRdayasya sarastvenAropaNe rAjJo haMsatvena rUpaNaM saMbhavati, tannimittasAdhAraNadharmasya mukhe kamalatvAdyAropanimittadharmavatprasiddhasyAbhAvAt / atra mAnasetyatrArthazleSaH / kamalAsaMkocetyAdau zabdazleSaH iti vizeSaH / yadyapi mAnasAdipadAnyatra parivRttyasahAni, na hi cittAdipadopAdAnenoktArthaH pratyAyayituM zakyate, haMsAdipadAni ca tatsahAni paryAyAntaropAdAne'pyuktArthasiddhe tvatrApi bhAvaratvAdidharmeNa suvarNapaTTikAyAM vidyuttAdAtmyAropasaMbhavAtkezAmbudarUpakavyatirekasya tadrUpakavyatirekaprayojakatvaM nAstIti vibhAvyate tadedamudAhAryam // prathama paramparitarUpakaM mAlAtmakamavatArayati-vAcaka iti / 'mAnasaM sarasi vAnte' ityanuzAsanam / kamalA lakSmIstasyA asaMkoca eva kamalatvAnAM padmAnAmasaMkoco vikAsastajanakatayA sUryAbhedAropaH / durgANAmamArgaNaM tadAzrayaNArthamananveSaNam , asama. rthAnAmeva tadanveSaNaniyamAt / tadeva durgAyAH pArvatyA mArgaNaM tena zivAbhedAropaH / samitAM saMgrAmANAM svIkAra eva samidhAM kASThAnAM svIkAraH tena vindhyAropaH / satyavAkye prItireva satyAM dakSakanyAyAmaprItiH / tatra dakSaH pravINaH / atha ca dakSaH pra. jApativizeSaH / vijayo vairitiraskAraH / tasya prAgbhAve pUrvakAle bhImo bhayajanaka- . staduttaraM saumyatvAt / athavA vijayo'rjunaH / 'bIbhatsurvijayaH kRSNaH' iti mahAbhAratAt / tatpUrvakAlotpattyA bhImaH pANDavavizeSaH / vatsarazatamityatra 'kAlAdhvanoratyantasaMyoge' iti dvitIyA / parivRttyeti / parivRttiH paryAyAntaropAdAnaM na sahante / tena prakRtArthanirvAhAdityarthaH / tadevaM darzayati-na hIti / uktArtha iti / hRdayAbhinasarorUpa ityarthaH / tatsahAnIti / parivRttisahAnItyarthaH / haMsAdItyAdipadena dIptadyutinIlalohitavaizvAnarapadasaMgrahaH / dakSabhImapadayostu tadasahatve mAnasAdi
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 kaavymaalaa| riti zabdArthobhayazleSo'yam, tathApyalaMkArasarvakhakArAdInAM prAcInAnAM prasiddhimanusRtyArthAlaMkAramadhye pAThaH / kaizcittvidamekadezavivartIti vyavahriyate / tathA hi / yathA raNe'ntaHpuratvArope khaDgalatAripusenayornAyikApratinAyikAtvAropaH sAmarthyAt / tathA manasi sarastvArope tabalAdrAjJi haMsatvAropaH iti / navInAstu-raNasyAntaHpuratvaM sukhasaMcArAspadatvAdapi asilatAdau nAyikAtvAdyAropo liGgavizeSakaragrahAdinAyikAdharmAropAdapi saMbhavati / vidvanmAnasetyAdau tu manaHsarovarAdheyatvaM vinA rAjJi haMsatvAropanimitasAdhAntaraviraheNa hRdaye sarastvAropaM vinA rAjJi haMsatvAropo na saMbhavati itIdaM paramparitameva na tvekadezavivartItyAhuH // padasAdRzyeva gatirityavadheyam / zabdArtheti / zabdArthAnyatarAnvayavyatirekAnuvidhAnasyaiva tattadalaMkAratAyAM prayojakatvAdityarthaH // nanu pUrvAcAryairapyupamAlaMkAro'yaM kimityarthAlaMkAramadhye udAhRto bIjAbhAvAdityata Aha-kaizcittviti / pUrvoktairevetyarthaH / rnne'ntHpureti| prasiddhodAharaNAbhiprAyeNa 'jassa raNanteurae kare kuNantassa maNDalaggAlaDAm / rasasaMmuhI vi sahasA parammuhI hoi riuseNA // ' 'yasya raNAntaHpure kare kurvato maNDalApalatAm / rasasaMmukhyapi sahasA parAGmukhI bhavati ripusenA // ' iti cchAyA // 'kaukSayako maNDalAnaH karavAla: kRpANavat' itymrH| sAmarthyAditi / raNe'ntaHpuratvArope kevalamaNDalApalatAyAH tatsaMbandhAnahatayA tatsamAnAdhikaraNavastvantarAvacchinnAyA eva tasyAstathAtvAt / aucityavazAttasyAM nAyikAtAdAtmyapratIterAvazyakatvAdityarthaH / antaHpuraM nAyikApratinAyikAdhikaraNamiti vyAptireva sAmarthya miti cakravartinaH / dArTAntikamAha-tatheti / evaM ca tAdAtmyAropasyArthagamyatvena zabdAlaMkAratvavirahAt / yuktamevAtrodAharaNamiti caNDIdAsAdayaH / dRSTA-- ntatvAbhimate prakRtAdvaiSamyamAha-raNasyeti // sukheti / tathA ca tasya khagalatA vizeSyakanAyikAtAdAtmyapratItimantareNApyanupapattivirahAnnAvazyaM tadapekSeti bhAvaH / nanvevaM khaDgalatAnAyikAtAdAtmyapratItiH kathaM setsyatItyata Aha-asIti // li. vizeSeti / strItvarUpetyarthaH / iyaM ca strItvAdiliGgamarthaniSThamiti mate yathA zrutameva / zabdaniSThamiti pakSe tu paramparayA saMgamanIyam / prakRte tato vaiSamyamAhavidvaditi / nanu rAjahaMsayorapi dravyatvAdikRtasAdRzyamastyevetyata Aha-hRdyeti / 1. 'tadAropasyA' kha.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| vAcakabhede mAlArUpaM paramparitaM yathA'vavasAaraipaoso rosagaindassa sahalApaDibandho / kaha kaha vi dAsarahiNo jaakesaripaJjaro gao ghanasamao // ' atra hi vyavasAyAdau ravitvAdhAropaM vinA ghanasamaye pradoSatvAdhAropo na saMbhavatIti paramparitam / ravipradoSayorAropyAropaviSayayobhinnapadavAcyatvaM ca / yathA vA-. 'mANadumaparusapavaNassa mAmi sabaGgaNivvuiarassa / / uaUhaNassa bhadaM raiNADaapuvvaraMgassa // mAnaratyordumanATakAbhedAropo'tra upagRhanapavanapUrvaraGgAbhedArope nimittam / atra virodhitAsaMbandhenAnugrAhyAnuprAhakabhAva iti vizeSaH / abhedAropasya saMsargAropAnugrAhakatvaM yathA mama'dRzau nIlAmbhoje varatanu kucau kokataruNau ___ cakAstIyaM romAvalirapi ca zaivAlalatikA / pravAho lAvaNyaM trivaliriyamAbhAti laharI kavIndrANAmantaH sphurati sarasItvaM tvayi tataH // saMsargAropasyAbhedAropAnugrAhakatvaM yathA mamaiva'mandAkinItvamiha mauktikamaJjudAmi sthUlendranIlagulikAsu ca jAmbavattvam / dhvAntatvamunnatamRgImadakardame'tra vakSoruhaH sutanu te tapanIyazailaH // ' evamanye'pi bhedAH khayamUhyA iti / camatkAraprayojaketyarthaH / 'vyavasAyaravipradoSo roSagajendrasya zRGkhalApratibandhaH / katha kathamapi dAzaratherjayakezaripaJjaro gato ghanasamayaH // ' [iti cchaayaa|] setukAvye zaradArambhavarNanam // prAtikUlyena tadanugrAhakamudAharati-yathA veti / 'mAnadrumaparuSapavanasya mAtuli sarvAGganirvRtikarasya / upagRhanasya bhadraM ratinATakapUrvaraGgasya // ' [iti cchaayaa|] virodhiteti / mAne dumArope tadunmUlakatvenopagRhaMne pavanAropaH siddhya
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 kAvyamAlA / atrAkSipanti - samAsagataparamparitarUpakasthale tatpuruSAvayavabhUte karmadhAraye pUrvapadArthasyAbhedasaMsargeNottarapadArthavizeSaNatvenopameye upamAnAbhedasamarthakatvaM na saMbhavati / 'yatsaMbandhini yatsaMbandhyabhedastasmiMstadabhedaH ' iti vyutpatteH / 'saujanyacandrikAcandraH' ityAdau hi candrikAyAM saujanyAbhedo rAjJi candrAbhedasamarthaka ityabhimatam / tacca saujanyavizeSyakA - bhedasaMsargakacandrikAprakArakAropeNa siddhyati, na tu candrikAyAM saujanyAbhedena / tadyathA 'saujanyaM te dharAdhIza candrikA tvaM sudhAnidhiH / ' atra hi rAjasaMbandhini saujanye candrasaMbandhicandrikAtAdAtmyasicyA rAjJi candratAdAtmyamupapannam / na ca candrikAyAM saujanyAbhedabodhe saujanye tadabhedo'pi bhAsate samAnavittivedyatvAt, svasya svAbhinnAbhinnatvAditi vAcyam / pratyakSe sAmagrIsAmyAdekavittivedyatvam, zAbde tu vyutpattivizeSaniyata eva bodha iti atiriktasyAbhAnAt / evaM 'mukhacandra' ityAdisamAse'piM kathaM mukhavizeSyaka candrAbhedAropaH - iti // tIti bhAvaH / tatpuruSAvayaveti / pUrvapadabhUtetyarthaH / yatsaMbandhinIti / yannirUpitasaMbandhidharmiko yatsaMbandhipratiyogikAbhedaH pratIyate tatrAbhedapratiyogisaMbandhinirUpakaH pratiyogikAmedaH abhedadharmisaMbandhinirUpakadharmikaH siddhyati / evaM ca yatsaMbandhinorabhedabodhe yatsaMbandho pratiyogitayA sa eva dvitIyAbhede pratiyogitayA, yatsaMbandhIvAzrayatayA sa eva dvitIyAbhede Azrayatayeti phalitArthaH // candrikAyAmiti / candrikAvizeSya kasaujanyapratiyogikAbheda ityarthaH / yAdRzena prakRtasiddhirupanyastA tadudAharati -- tadyatheti // rAjJIti / rAjavizeSyakacandrapratiyogikAbhedetyarthaH // nanvanyavizeSyakAnya pratiyogikAbhedabuddhyA kathamanyavizeSyakAnyapratiyogikAbhedAvagAhanamityaMta Aha- samAneti / tulyasAmagrIkatvAt / yaddhi na vinA na bhAsate taddhi hetostadbodhakatvamiti siddhAntAt / sAmagrIti / indriyasannikarSAdirUpetyarthaH / vyutpattIti / AkAGgetyarthaH / tathA ca yAdRzarItyA padAdupasthitistayaiva bodhaH / AkAGkSAdInAM tatprakArakatadvizeSyakAditattadbodhavizeSya niyatatvena tadvaiparItyena zAbdAnudayAditi bhAvaH / anyatrApyAkSepamAha - evamiti / mukhaprati-yogikAbhedavAMzcandra ityevAtra zAbdaM saMbhavati / na tu candrapratiyogikAbhedravanmukhamiti tathA ca nopameyotkarSaparyavasAnaM syAditi bhAvaH / rasagaGgAdharAdInAM samAdhAnamAha
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 223 atra kecit - karmadhAraye bhedo vizeSaNasya saMsargaH / ' mukhaM candraH ' iti vAkye 'candrapratiyogikAbhedavanmukham' iti pratiyogitvamukhaH / 'mukhacandraH' ityAdisamAse tu mukhAnuyogikAbhedapratiyogI candra ityanuyogitvamukhaH / tadubhayatrApi candrAbheda eva saMsargaH / vAkye pratiyogitvamukhaH, samAse tvanuyogitvamukhaH ityeva vizeSaH / mukhacandra ityatra mukhAbhedastu na saMsargaH, candrarUpakAnApatteH / vizeSaNapratiyogika evAbhedaH saMsargo na tu tadanuyogika iti tu durAgrahaH nirbIjatvAditi / tathA ca 'saujanyaniSThAbhedapratiyoginI candrikA' iti bhaGgayantareNa saujanye candrikAtAdAtmyasiddhau rAjJi candrAbhedasiddhiH - iti / atrocyate - 'nIlaghaTaH' iti karmadhAraye nIlaprakArakA bhedasaMsargakaghaTavizeSyakajJAnodayAt vizeSaNapratiyogika evAbhedaH saMsargaH, na tu vizedhyapratiyogikaH--iti / saMsargamAtre cAyameva niyamaH / prakArapratiyogika / eva saMsargo na tu vizeSyapratiyogika iti / 'parvato vahnimAn' ityAdau atra keciditi / abheda iti / 'tatpuruSaH samAnAdhikaraNaH karmadhArayaH' iti vacanAt / ubhAbhyAM pravRttinimittAbhyAmekasya dharmiNo bodhanIyatvAdityarthaH / mukhacandreti / evaM ca vizeSaNavizeSyabhAva vaicitrye'pi candrapratiyogikAbhedavanmukhamityanena samAnArthakatvameveti bhAvaH / vAkya iti / vizeSaNasya pratiyogitvAvagA - hijJAnaviSaya ityarthaH / samAse tviti / tatra vizeSaNasyAnuyogitvAvagAhi jJAnavitaya ityarthaH / etanmatamUlagranthe tu pratiyogitvAnuyogitvayoviMzeSyaniSThatvena nirdezo'bhimataH / vAkye'bhedaM prati vizeSyabhUtasya mukhasyAnuyogitvabhAnAt / samAse ca vizeSyabhUtasya candrAderupamAnasya pratiyogitvabhAnAt / atastatra vAkye'nuyogitva. mukhasamAse pratiyogitvamukha iti vyavahRtamityavirodhaH / evaM ca yadAbhedasya pratiyogI - mukhatvaM tatra rUpakasyAnuvAdyatvam yathA mukhacandra iti samAse / yatra tvanuyogitvamukhatvaM tatra vidheyatvam, yathA mukhaM candra iti vAkye ityarthaH / kvacidvizeSaNapratiyogikatvena saMsargabhAne'pi / anyatra caitadvaiparItyamapi dRzyate // tadAnupapattibalAdatrApi mukhaniSThAbheda eva saMsargatayA kalpeteti zaGkAmapakartuM sarvatrApi vizeSaNapratiyogika eva saMsarga iti niyama evAyaM na tUtsarga ityabhiprAyeNAha - saMsargamAtre ceti / sAMsargikaviSayatApannasaMsargamAtra ityarthaH / anyathA daNDasaMyoga ityAdi zAbdabodhe padArthIbhUtasaMyogasya daNDaniSTatvenApi bhAnAdanutpattiH syAt / zAbdAtiriktasthalamevo. dAharati - parvata iti / nanUktamevAtrottaraM vizeSaNapratiyogika eva saMsargo bhAsate
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| 224 parvatAnuyogikatvena vahipratiyogikatvenaiva tasya bhAnAt // yattu-durAgrahamAtrametaditi / tadeva durAgrahaH, bhAsamAnavaiziSTayapratiyogitvaM prakAratvam, bhAsamAnavaiziSTayAnuyogitvaM ca vizeSyatvamiti siddhAntAt / saMsargasya vizeSaNAnuyogikatvakhIkAre ca tadvirodhasya sphuTatvAt // kiM ca / saujanyavizeSyakAbhedasaMsargakacandrikAprakArakabodhaH zAbdastasmAnmAstu / etAvatA kA nAma hAnirbhavataH, yenAtra vizeSaNAnuyogikatvaM bhAsata ityaGgI ityatra bIjAbhAva iti kiM darzanamAtranibandhananiyamakhIkAreNetyAzaGkate-yattviti / durAgraheti / bIjAbhAvAdityarthaH / upahasati-tadeveti / prAmANikasya durAgrahatvodbhAvanameva durAgrahaparyavasAyibhrAntirUpatvAdityarthaH / tathA svIkAre bIjaM darzayati-bhAsamAneti / daNDI puruSa ityatra saMyogAkhyaM daNDapuruSayorvaiziSTyaM bhAsate tatra daNDaH saMyoge pratiyogIti vizeSaNam / puruSastu tatrAnuyogIti vizeSyam / evaM ca yadi tvaduktarItyA saMsarge vizeSaNaM anuyogitvenApi gRhyate tadA vizeSaNavizeSyalakSaNayorvizeSaNe cAtivyAptiH syAditi bhAvaH / idaM ca prAcInamatamanusRtya samAhitam, vizeSyatvaprakAratvAdikamatiriktaviSayatAvizeSakharUpameveti nUtanapakSamUlakaM pUrvamatAkharasaM hRdi nidhAya prakRtAnupapattiM ca prakArAntareNa nirAkartumabhisaMdhAya vizeSaNAnuyogiko'tra saMsarga iti kalpanamevAkSipati-api ceti / mAstviti / yadyapi saujanyacandriketi karmadhAraye saujanyavizeSyakAbhedasaMsargakacandrikAprakArakabodho na tena svIkRtaH prakRte bAdhAt / kiMtu saujanyaniSThAbhedapratiyoginI candriketi ca. ndrikAvizeSyaka evetyayamaprasaktapratiSedhaH pratibhAti / tathApi saujanyaniSThatvena candrikApratiyogibhedAvagAhanasAmyena tatpratiSedhaH kRtaH / tAtparya tu saujanyaniSThAbhedetyAdivodhaniSedha eva / na ca niSedhapratiyogibodhaM sAkSAdanupAdAya tatsamAnaviSayakajJAnAntaraniSadho'nucita iti vAcyam / yathAtra saujanyavizeSyakabodho na saMbhavati, tathA tvadabhimataH saujanyaniSThetyAdibodho'pyanupapattisUcanArthatvAt // ata eva yenAtra vizeSaNAnuyogika bhAsata ityaGgIkriyate (ityatra) tanmataM yathA zrutamevAnuvadiSyatikA nAma hAniriti / kAnupapattirityarthaH / yeneti / yeneti hetvarthe nipAtaH / yadi hi tAdRzakalpanaM vinA candrAbhedasamarthanamanupapannaM syAt / tadA tadbalAdevAnyatra dR. zyamAnamapi niyamamavabhUya tathaiva kalpeta / taduktam-'anyathAnupapattizcedastivastuprasAdhikA / vinaSTi dRSTavaimatyaM saiva sarvabalAdhikA // ' iti / atra tu vakSyamANarItyA tadanyathApyupapannamiti na dRSTaparityAgaH pramANavAnityabhiprAyaH / anyathopapattirnAstye 1. 'api ca' iti TIkAsaMmatapAThaH.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 226 . kriyate // nanu rAzi candrAbhedasamarthakatvAnupapattirevAtra mAnamiti cet, na / taduttarakAlInasaujanyavizeSyakAbhedasaMsargakacandrikAprakArakamAnasabodhata eva saMbhavAt // atha zAbdasyaiva tAdRzAbhedajJAnasya tatsamarthakatvamiti cet / tatki saujanyaniSThabhedapratiyoginI candrikA iti bodhaH zAbda iti tvadabhimatam / omiti cet / bhrAntabhASitamevaitat / saujanyaM prakAraH abhedaH saMsargaH candrikA ca vizeSyaM tatazca saujanyAbhinnA candrikA ityeva zAbdabodhaH, pratiyogitvAnuyogitvayoH padArthatatsaMsagobhayabhinnatvena zAbdabodhAviSayatvAt / na ca samUhAlambanAdviziSTajJAnasya bhedAnyathAnupapattyA saMbandhasaMbandhAGgIkartRmate tadbhAnasaMbhava iti vAcyam / tanmate'pi vizeSaNapratiyogikatvaM vizeSyAnuyogikatvaM ca saMsargasya bhAsate ityevAGgIkArAt / tathA caikasminnaMze tanmatamanusarannaparatra ca vaiparItyamAzrayankathaM naaljjisstthaaH| vetyabhimAnAt / tatsamarthanAnupapattimevodbhAvayati-nanviti / anyathopapattiM darzayati-taduttareti / saujanyapratiyogikAbhedavatI candriketyetadbodhottaretyarthaH / taduttaraM yathoktazAbdabodhAsaMbhavAdAha-mAnaseti / saujanyapratiyogikamabhedaM candrikAyAmavagAhane zAbdabodhe vRtte taduttaraM khasya vAbhinnAbhinnatayA candrikApratiyogikamabhede saujanye gAhamAnaM mAnasamutpadyate tenaiva rAjJi candrAbhedAropaH samarthita ityarthaH // abhedamAtrasya saMsargatve'pi tatsaMsargatAyAM pratiyogitvAnuyogitvAdikaM kuto na zAbda. bodhe bhAsata ityata Aha-padArtheti / padArthatatsaMsargANAmeva tadviSayaniyamAdatiriktasya bhAnAsaMbhavAdityarthaH / yadyapi viziSTavuddhimAtre vizeSaNavizeSyatatsaMsargAtiriktasya bhAnaM nAstIti niyamAt / zAbdabodhe'pi vizeSopAdAnamasaMgatam / tathApi prakRtatvAttathoktam-samUheti / daNDapuruSasaMyogA iti samUhAlambanAt / daNDI puruSa iti viziSTajJAnasya vailakSaNyAnubhavasiddham / taccobhayatrApi viSayasAmyAdanupapannam / ato'nyathAnupapattyA viziSTajJAne vizeSaNavizeSyayoH saMbandhasya saMyogAdeH saMbandhaH pratiyogitvAnuyogitvarUpo daNDapuruSAdiniSTo bhAsate / samUhAlambane tu na tatheti / viSayavaiSamyAdvailakSaNyamupapannamiti keSAMcinmatam / evaM cAtrApi viziSTabuddhitvAttadbhAne saMbhava ityarthaH / ekasminniti / saMbandhasyApi saMbandho bhAsata ityaMze ityarthaH / anytreti| vizeSaNasyAnuyogitvaM vizeSyasya ca pratiyogitvaM abhedaM prati bhAtIti tvayA 1. 'nanyatra' iti TIkAsaMmatapAThaH. 1. 'tyanvayA khI' kha. 29
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 kaavymaalaa| vastutastu-viziSTajJAnasya samUhAlambanAdbhedo'nyathaiva, na tu saMbandhasaMbandhamAneneti siddhAntAnusAriNAM neyaM zaGkA bhavitumarhati ityanyadetat / tathA ca 'saujanyAbhinnA candrikA' iti zAbdabodhe jAte taduttarabhAvinA 'saujanyaniSThAbhedapratiyoginI candrikA' iti bodhe rAjJi candrAbhedAropaH samarthyata ityavazyaM vaktavyam / tadapekSayA taduttarabhAvinA 'candrikApratiyogikAbhedavatsaujanyam' iti bodhenaiva tatsamarthyatAm, alamasAMdRSTikArthakalpanayA bhaGgayantareNoktArthakalpanayeti // api ca bimbapratibimbabhAvasthale bhinnAnAM dharmANAM parasparAbhedasya zAbdabodhaviSayatvAbhAve'pi mAnasAbhedAropamAzritya sAdhAraNasaMpattyopamAnukUlatvaM tAvadAlaMkArikatvAvacchedena khIkRtam // evam 'taM jagatyabhajanmartyazcaJcA candrakalAdharam / ' ityAdau candramaulibhajanarAhityasya sAdhAraNadharmasya caJcAyAM zAbdAnva svIkArAdvaiparItyamityarthaH / na ca vizeSaNayoH saMbandhasaMbandho'pi bhAsata ityeva tanmatam / na tu vizeSyAnuyogiko vizeSaNapratiyogikazcetyetAvatparyantamapIti vAcyam / tAvatparyantasyaiva tanmatatvAt / tathA cAnumitilakSaNe pakSadharamizraruktam-'vizeSyavizeSaNAnuyogikapratiyogikasaMbandhasyaiva viziSTadhIviSayatvAt-' iti / samavAyavicAre'pi pratyakSAloke tairuktam-'vizeSaNe pratiyogitvasya vizeSye cAnuyogitvasya bhAnAt' iti // na ca vizeSyatvAdikaM bhAsamAnavaiziSTyAnuyogitvAdirUpamiti pakSe saMsargasya vizeSaNapratiyogikatvaniyamo na tvatiriktatatpakSe'pIti vAcyam / tatpadArthasyAtiriktAnatiriktatvamAtra eva hi vivAdo na tu vastukharUpe, tasyobhayatrApyaviziSTatvAt // tadevamabhyupetyApi pratiyogitvAdibodhaM dUSaNamabhyadhAyi / saMprati tadevAnupapannamityAha-vastutastviti / anyathaiveti / tatprakArakatvameva viziSTajJAnatvaM tacca kharUpasaMbandhavizeSaH / samUhAlambanavyAvRttamityeva tadvailakSaNyamiti bhAvaH / na tviti / daNDapuruSatadubhayAnuyogikapratiyogikasaMyogA iti samUhAlambanAt daNDI puruSa iti viziSTajJAnabhedAnupapattiprasaGgAdanavasthAnAcceti bhAvaH / zAbdasyaiva tAdRzabodhasya tAdRzAropasamarthakatvamityatra pramANAbhAvamAha-api ceti / viSayatvAbhAve'pIti / tatra bimbapratibimbabhAvApannapadArthAnAmupameyopamAnavizeSaNatApannatvena parasparamabhedAnvayAsaMbhavAditi bhAvaH / sarveSAmavivAdasUcanAya-AlaMkArikatvAvacchedeneti / anugAmidharmasthale'pyAha-evamiti / zAbdAnvayAbhA
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 227 yAbhAve'pi mAnasatadvRttitvajJAnena sAdhAraNyamapi sarvasaMmatam / atra tu zAbdasyaiva saujanye candrikAbhedAropasya rAjJi candrAropasamarthakatvamiti durAgraho nAtIva bhavato hitahetuH // atha rAjJi candrAbhedAropopapAdakaH saujanye candrikApratiyogikAbheda evaM sAkSAducyatAm alaM tadApekSakacandrikAvizeSyakasaujanyAbhedAropeNeti cet, satyam / vAkye tathaiva prayogAt / samAse tu pUrvanipAtaniyamavazAccandramukhamiti prayogo na saMbhavatItyatra kiM kurmaH / anyathA vAkya iva candrapratiyogi kAbhedavanmukham iti bodhajanakamukhacandra iti samArse'pi kathaM na prayogaH iti prazne tavApi kimuttaramiti dik / ve'pIti / caJcAyAH strIliGgatvena bhinnaliGgAvaruddhatvAdityarthaH - pUrvanipAteti / tathA ca tatra candramukhamiti prayoge tasyAsAdhutvApattirityarthaH / etAdRzavaiSamyaM tatpakSe'pi susamAdhAnamevetyAha- anyatheti / idaM ca sarve saMbhavAduktam / vastutastu saujanyacandriketa zAbdAtpUrvaM saujanyAbhinnA candriketi yogyatAjJAna syAhAryasyAvazyakatayA tatra ca samAnavittivedhanyAyena candrikAyAM saujanyAbhedasyApyavagAhanasaMbhavAttata eva rAjJi candrAbhedAropasiddhiH // ataH saujanyacandriketi zAbdAvyavadhAnenaiva rAjJi candrAropasyAnubhavikatvAtkathaM taduttarabhAvibodhena tatsamarthanamityapi na / pratyavastheyam / ata eva tasya zAbdasamAnakAlInatayA raNe'ntaHpuratvAropo vidvadityatra hRdaye sarastvAropa 'AlAnaM jayakuJjarasya' ityAdau jaye kuJjaratvAropa ityAdigranthAH saMgacchante / vastutaH saMbandhinorabhedabodhastadabhedabodhe heturityeva hetuhetumadbhAva ucitaH / parasparAbhedabodhapratibandhaka bhedajJAnavighaTakatvAvizeSAt / na hi tatsaMbandhabhedabodho'pi khAtantryeNa tadabhedabodhe hetuH, kiMtu bhedajJAnanirAsadvAraiveti candrikAsaujanyayorabhedabuddhayA rAjacandrayorabhedAropaH siddhayatyeveti na prayAsalezo'pyAdaraNIyaH / paraMtu mukhacandra iti samAsagatarUpake candrapratiyogi kAbhedavanmukhamiti bodhAnurodhena mAnasajJAnAzrayaNaM tatraiva yuktam / ata eva 'vidyAsaMdhyodayodrekAdavidyArajanIkSaye / yadudeti namastasmai kasmaicidvizvacakSuSe // ' iti kiraNAvalizloke, 'vidyAvidyayoH saMdhyArajanI nirUpaNAdravirudetA labhyate' iti prakAzagranthe, 'vibhaktipariNAmena saMdhyArajanyorvidyAvidyAbhyAM nirUpaNAt' iti tadvivaraNamizragranthazca mAnasazAbdabodhAvabhisaMdhAya saMgacchate iti tadetatsarvaM manasi kRtvAha - digiti / vAkyArtharUpakaM 1. 'nIbhyAM rUpa' kha.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 kaavymaalaa| atredamapyadhikaM vadanti-vAkyArthe viSaye vAkyArthAntarArope viSaye vAkyArtharUpakam / yathA viziSTopamAyAM vizeSaNAnAmupamAnopameyabhAvo'rthagamyastathAtrApi vAkyArthaghaTakapadArthAnAM rUpakamarthagamyam // tadyathA___'Atmano'sya tapodAnairnirmalIkaraNaM hi yat / kSAlanaM bhAskarasyedaM sarasaiH salilotkaraiH // ' na ca yayorivAdizabdaprayoge upamAnopameyabhAvaH, tayorekatrArope rUpakamiti niyamAnnedaM rUpakamiti vAcyam / atrApIvAdizabdaprayoge upamAsaMbhavAt // tvayi kopo mahIpAla sudhAMzAviva pAvakaH / ' ityatropamA, 'tvayi kopo mahIpAla sudhAMzau havyavAhanaH / ' ityatra rUpakasyApi svIkartumucitatvAt / na cAtra vyajyamAnotprekSeti vAcyam / abhedanizcayAt / utprekSAyAM ca nizcayAyogAt / anyathA 'mukhaM candraH' ityatrApi tadApattyA rUpakavilayaprasaGgAditi // / prAcInAstu-IdRzasthale nidarzanAmeva khIkurvanti, na tu rUpakam / tathA ca sarvasvakArAdayaH 'tvatpAdanakharaktAnAM yadalaktakamArjanam / idaM zrIkhaNDalepena pANDurIkaraNaM vidhoH // ' iti nidarzanAmudAhRtavantaH // kaizciduktaM khaNDayitumupanyasyati-atredamapIti / adhikmiti| prAcInebhyo'tiriktamityarthaH / vAkyArtheti / ekasminvAkyArthe vAkyArthAntarAropo vAkyArtharUpakamityarthaH / viziSTopamAyAmiti / 'pANDyo'yamaMsArpitalambahAraH kuptAGgarAgo haricandanena / AbhAti bAlAtaparaktasAnuH sa nirjharodgAra ivAdrirAjaH // ' ityAdau vizeSaNAnAM bimbapratibimbabhAvApannahAranirjharAdInAmupamAnopameyabhAvasAdRzyam / etacca 'teSAM parasparasAdRzyajJAnena viziSTopamAnirvAhaH' iti pakSe / tadabhedajJAnasyaiva tathAtvamiti pakSe'pi sAdRzyamabhedarUpameva grAhyam / tadyatheti / tapodAnasalilo. karAdInAmarthAdabhedo gamyata ityarthaH // etaddUSayitumAha-prAcInAstviti / nida. rzanAmiti / anyathA tatra vAkyArtharUpakatvasyaivApattyA nidarzanodAharaNatvaM virudhyete.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 229 atrApyAkSipanti--yadyatrApyabhedAropaM zrautamapi rUpakasAdhakamanAdRtya nidarzanetyucyate, tarhi mukhaM candra ityAdAvapi nidarzanaiva svIkriyatAmalaM rUpakeNa // kiM ca / iyaM padArthanidarzanA, vAkyArthanidarzanA vA / nAdyaH / viziSTArthayorevAtrAbhedapratIteH, dharmyantare padArthe tatsadRzadharmyantarIyadharmasyAropavirahAcca / _ 'tvannetrayugalaM dhatte lIlAM nIlAmbujanmanoH / ' ityAdivat // na dvitIyaH / vAkyArtharUpakocchedApatteH / na ceSTApattiH / . vAkyArthanidarzanocchede'pISTApatteH kartuM zakyatayA vinigamanAvirahAt / 'tvatpAdanakharatnAni yo raJjayati yAvakaiH / indaM candanalepena pANDurIkurute hi saH // ' iti nirmANe vAkyArthanidarzanAviSayasattvAcca / na ca rUpake bimbapratibimbabhAvo nAstIti vAcyam / mAnAbhAvAt / tyarthaH / na tvanabhyupagamamAtreNa vAkyArtharUpakakhaNDanaM na sughaTamityabhiprAyavAnAhaatrApIti / nanu 'mukhaM candraH' ityatra nidarzanAlakSaNAbhAvAdrUpakasvIkAre'pi prakRte nidarzanAlakSaNAkrAntatvAna tadbahirbhAvaH sAdhayituM zakyo vinigamakAbhAvAdityata Aha-kiM ceti / padArtheti / dharmyantarasaMbandhidharmasya dharmyantare AroparUpetyarthaH / vAkyArtheti / 'vAkyArthayoH sadRzayoraikyAropo nidrshnaa|' ityuktalakSaNetyarthaH / viziSTArthayoriti / padArtha nidarzanAyAM tu zuddhapadArthasyaivAropa ityarthaH / so'pi tatra bhedenAropyate / atra tvabhedeneti vaiSamyAntaramapi darzayati-abhedapratIteriti / tadeva spaSTayati-dharmyantareti / tatra hi netrAdirUpe dharmiNi tatsadRzanIlAmbujanmarUpasya dharmiNo lIlArUpo dharma Aropyata ityarthaH / nanu vAkyArtharUpakocchedApattiriSTApAdanameva tadarthameva teSAM pravRttatvAdityata Aha-na ceSTeti / yadi hi khAnabhimatatvamAtreNa vAkyArtharUpakocchedastvayA iSTApattyA parihartavyaH / tadA mayA vAkyArtharUpakameva khIkRtya vAkyArthanidarzanocchede'pISTApattireva kartavyeti bhAvaH / kiM ca matpakSe vAkyArthanidarzanAyA viSayAntarasattvAnnAtyantaM taducchedaH / tava tu vAkyArtharUpakasya niravakAzatvApattireveti bahUnAmanugraho nyAyya iti nyAyena matpakSa eva pramANavAnityAha-tvatpAdeti / nanvalaktakacandanAdInAM bimbapratibimbabhAvasattvAdalaktakamArjanarUpasya alaktakarUpabimbaviziSTatvAtkathametadrUpakaM tatra bimbapratibimbabhAvAnaGgIkArAt / ata eva bimbAviziSTe iti viSayavizeSaNaM citramImAMsAyAM rUpakalakSaNe vihitamityata Aha-na ceti // mAnAbhAvAditi / rUpakazarIrabhUtAbhedapra
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 kAvyamAlA / 'kandarpadvipakarNakambumalinairdAnAmbubhirlAJchitaM ___ saMlamAJjanapuJjakAlimakalaM gaNDopadhAnaM rateH / vyomAnokahapuSpagucchamatibhiH saMchAdyamAnodaraM pazyaitacchazinaH sudhAsahacaraM bimbaM kalaGkAGkitam // ' ityatra dAnajalAdikalaGkAdInAM bimbapratibimbabhAvasvIkArAcceti // atredaM pratibhAti-upameyatAvacchedakapuraskAreNopameye zabdAnnizcIyamAnamupamAnatAdAtmyaM rUpakamiti lakSaNaM tAvadbhavataivoktam / tatra copamAnopameyabhAvo bhedagarbha evAvazyaM vAcyaH / anyathA 'candracandra-' ityAderapi rUpakatvApatteH / tathA ca 'Atmano'sya tapodAnaiH' iti zloke nirmalIkaraNakSAlanayorabhedAropo na rUpakaM bhavitumarhati / tayorbhedAbhAvAt / 'kSala zauce' ityanuzAsanena zaucamAtre kssaalnpdshkteH| na ca-tapodAnajanyasya salilajanyasya ca zaucasya bheda eveti vAcyam / vizeSyAbhede viziSTabhedasya vizeSaNabheda eva paryavasAnAt / upamAnatAvacchedakadharmasyopameyatAva tikUlatvaviraheNa tadanaGgIkArasyAnucitatvAdityarthaH // nanu lakSyAnurodhena lakSaNapraNayanaM lakSyeSu ca viSayo bimbaviziSTo na dRzyata iti tadvahi vo yukta eva / na ca prakRtasthale bimbavaiziSTayamastIti vAcyam / asya rUpakatvena ubhayasaMpratipattiviSayatvavirahAdityAzaGkaya ubhayAbhimatarUpakasthala eva bimbavaiziSTayaM darzayati-kandarpati / kalaRviziSTe candre dAnAmbulAJchitakambutAdAtmyAropAdana viSayasya bimbavaiziSTayamastyeveti bhAvaH / svIkArAditi / alaMkArasarvasvavivaraNakRtetyarthaH / nanu kSAlanapadasya jalasaMbandhArthakatvAtkathaM bheda ityAzaGkayAha-kSala zauce itIti / vizeSyAbheda iti / sa vizeSaNe hIti nyAyena daNDikuNDalicaitrabhedasya daNDakuNDalabhedaparyavasAnAdityarthaH / taduktaM TIkAkAracaraNaiH-'dezakAlau kAmaM vibhAvyeyAtAM na tu tadAliGgita. khabhAvaH padmarAgamaNiH' iti // nanvaupAdhikabhedamAdAyaiva tarhi rUpakamastu ityata AhaupamAnateti / upamAnapadapravRttini mittetyarthaH / evamupameyatAvacchedaketyatrApi mantavyam / anyathA tapodAnAnAmupameye, salilasya copamAne, vizeSaNatve, nopameyopamAnatAvacchedakatayA tadbhedasattvena rUpakatvApatteraparihArAt / nanvevamapi sarvakhavIrodAhRtanidarzanAsthale rUpakamavAraNIyameva tatra tvaduktadharmayo dasattvAdityata Aha 1. 'nimittamityarthaH' kha.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 1 cchedakadharmAbhedasya ca rUpakaupayikatvAt / kiM ca / 'tvatpAdanakharatnAnAm' ityatrApi na rUpakasaMbhavaH / tathA hi nakhAnAM svata eva nairmalyAdiguNayogAttatra yAvakasaMbandho nirarthaka ityatrAsya tAtparyam / taccAlaktakakaraNakatvannakarmakamArjanaM candanakaraNakacandrakarmakapANDurIkaraNAbhinnamiti bodhena na sidhyati / mArjanasya niSedhapratiyogitayA vivakSitatvena tasyopameyatvAsaMbhavAcca / etAdRzabhedAropasya sAdRzyAmUlakatayAlaMkArakatvAbhAvAcca / yatkiMciddharmaghaTitasAdRzyasyAlaMkAratAyAmaprayojakatvAcca / tasmAjjanyatAsaMbandhena pAvakAbhAvo nakhazobhAyAM pratipAdyaH / tathA tenaiva saMbandhena zrIkhaNDalepAbhAvazcandraniSThapANDuratAyAm / tena ca nidarzanAyAM sarvatrAbhedapratiyogyanuyoginorvAkyArthayormadhye'bhedapratiyogino vAkyArtha syAprasiddhatvaniyama eva, rUpake tu na tathA / tadyathA 'yadA tu saumyatA seyaM pUrNendorakalaGkatA / ' - 231 kiM ceti / tAtparyamiti / tathA zAbdabodhAbhAvAditi bhAvaH // na sidhyatIti / na ca vAkyArthayorabhedAropasya nidarzanAnirvAhArthaM tvayApi vAcyatvAtkathametadbodhAkSepa iti vAcyam / na hyabhedAropasyopamAkSepo yenoktadoSaH syAt / kiMtu tasyAlaMkAratvavirahamAtre tAtparyam / idaM cAgre svayameva vizadIkariSyati // kiMca yatra dharmiNaH kiMcitpratiyogikAbhedavattAprayuktotkarSavivakSA tatra rUpakAlaMkAraH / atra tu mArjanasya yathoktapANDurIkaraNAbhedaprayuktotkarSo na vivakSita ityAha- mArjanasyeti / yadutkarSe uktavAkyatAtparyaM tasyaivopameyatvAt / tAdRzAzcAtra nakhA eva na tu mArjanamityarthaH / nanu paramparayA mArjanadharmika pANDurIkaraNapratiyogikAbhedabodhasyApi nakhotkarSaparyavasAyitvamastyeveti noktadoSa ityAha- etAdRzeti / nanu vaiyarthyapratiyogitvarUpadharmaprayojya evobhayostAdAtmyAropaH AropyamAtre sAdRzyasya hetutvAdityAha - yatkiMci diti / svAzrayotkarSaparyavasAyina evAbhedasyAlaMkAratvAt / vaiyarthyapratiyogitvarUpadharmamUlakatAdAtmyAropasya ca mArjanApakarSa eva paryavasAnAditi bhAvaH / sAdRzyasyeti / yathA tAdRzasAdRzyaM nopamA tathA tanmUlakatAdAtmyAropo na rUpakamapItyarthaH / ubhayorvaiyarthyameva darzayati -- tasmAditi / mUlayuktimuktvAvAntarayuktimAha - tena ceti / aprasiddhatveti / yathA prakRta eva candrasya candanajanyapANDurIkaraNamaprasiddhamityarthaH / rUpakatveti / mukhaM candra ityAdau candrAdeH prasiddhatvAditi bhAvaH / nidarzanAntare abhedapratiyogya prasiddhiM darzayati - tadyatheti / atra pUrNendorakalaGkatvamaprasiddhame
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 kaavymaalaa| 'kka sUryaprabhavo vaMzaH ka cAlpaviSayA mtiH| titIrdustaraM mohAduDupenAsmi sAgaram / / ' 'so'yaM kuraGgaiH kacagrahaH kesariNaH, bhekaiH karapAtaH kAlasarpasya, vatsakairbandIgraho vyAghrasya, alagardairgalAkSepo garuDasya, dArubhirdAhAdezo dahanasya, timiraistiraskAro raveH, yo mauravANAM mAlavaiH paribhavaH / ityAdau ca // nanu nAyaM niyamaH'pradIpajvAlAbhirdivasakaranIrAjanavidhiH sudhaasuuteshcndropljllvairrthghttnaa| khakIyairambhobhiH salilanidhisauhityakaraNaM tvadIyAbhirvAgbhistava janani vAcAM stutiriyam // ' 'viyoge gauDanArINAM yo gaNDatalapANDimA / adRzyata sa khajUrImaJjarIgarbhareNuSu / ' ityAdau ca tadabhAvAditi cet // kiM tataH / na hyabhedAropamAtreNa rUpakAlaMkAratvaM nirvahatItyuktatvAt / anyathA ghaTaH paTaH ityAderapi tattvApatteH // vetyarthaH / evaM kva sUryetyAdAvapi bodhyam / so'yaM kuraGgairiti // harSacarite rAjya. vardhanasyoktiH / sarveSAmapi mAlavaiH paribhava ityatrAbhedAropaH // etAvanmAtrameva vaiSamyabIjamiti bhrameNa tatra vyabhicAramudbhAvayati-nanviti / nAyamiti / abhedapratiyogyaprasiddhirUpa ityarthaH / pradIpeti / saundaryalahayA~ bhagavatpAdAnAmuktiH / atra nIrAJjanAdInAM svataH prasiddhatvena saMbhavitvamevetyarthaH / atra vAkyArtha nidarzanAyAmevA. bhedapratiyogino vAkyArthasyAprasiddhatvamityeva vivakSitam / 'viyoge gauDanArINAm' iti tu padArtha nidarzanaiveti na vyabhicAraH / vAkyArthanidarzanAtadrapakayorevAna vaidha Hsya prastutatvAt / pradIpetyatra tu yadyapi vAkyArtha nidarzanaiva tathApi taddharmAbhAvavati tatsaMbandhajanakA eva nIrAjanAdayo'bhimatAH / tathaiva prakRtotkarSasiddheH / sUryanIrAjanAdayazca sUryAdAvAlokAdyabhAvavati AlokasaMbandhAdijanakatvaviziSTA aprasiddhA eveti na vyabhicAra iti samAdhAtuM zakyate / tathApi nidarzanAyAmabhedapratiyogino vAkyArthasya prasiddherapyabhyupagamasya sarvaprasiddhatvAt / tadapahAyAnyadevAha-kiM tata iti / na hIti / atra rUpakatvAbhAve pUrvameva yuktiruktA / idaM tvavAntaravaidharmyasaMbhavamA
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 alaMkArakaustubhaH / atha tavApyahRdyenApi dharmeNa tadabhedAropaH kathamiti cet / na hi vayaM tatrAbhedAropo na saMbhavatIti brUmaH / api tu tasyAlaMkAratvAbhAvamAtramiti doSAbhAvAt / tatazcAbhedAropamAtrasya camatkArajanakatvAbhAvAtkacidvaiyarthyamAdAya paryavasAnam, kacidanyathetyanyadetat / tatazca pANDunakhamArjane pANDurIkaraNAbhedAropasya nakhotkarSAparyavasAnasyAtrAbhedasyAlaMkAratvamucitam / kiM ca tvatpAdanakharatnAni yo raJjayati yAvakaiH / ' iti pAThe'pi kathaM na rUpakam / korabhedasya tatrApi pratIteH // yattukriyayorabhedasya zAbdatvAttasyaiva sarvabharasahiSNutvAnnidarzanaiveti, tadasat / korabhedena rUpakatvApatteraparihArAt / yadapi 'mukhaM candraH' ityAdau zrautAbhedAropasya rUpakajIvAtutvasya kRptatvAdihApi tathA / abhedAropasya nidarzanAjIvAtutvaM tu na saMbhavati / 'induzobhA vahatyAsyam' iti nidarzanAyAmabhedAropAbhAvAditi, tadapyasat / abhedAropamAtrasya rUpakakalpakatvAbhAvAt / kathamanyathA sAdRzyAmUlakasyApi kAryakAraNatAdInAM ka trAduktam / na tvetadeva rUpakavailakSaNyasAdhakam , yenaiva tadyabhicAreNa vAkyArtha nidarzanAsthale'pi vAkyArtharUpakamApAdyatetyarthaH // tadetAvatA etAdRzAbhedaropasyAlaMkAratvAbhAva uktaH / alaMkAratvaM na nirvahatItyukteH / tatrAbhedAropa eva niSidhyata iti bhrAnti darzayati-atheti / na hIti / yenAtra nidarzanAtvamapyabhedAropamUlakaM na syAditi doSaH prasajyeteti bhAvaH / kiM tviti / tathA cAbhedamAtrasya camatkArajanakatvavirahAttAvanmAtrazarIraM rUpakamatra nAlaMkAramarthaH // yattu pUrva pAThAntareNa tvatpAdanakharatneti zloka eva nidarzanAvakAzo darzitastatkhaNDayati-kiM ceti / koriti / yattacchabdaparAmRSTayormArjanapANDurIkaraNakorityarthaH / avAntaravicAramuktvA vAkyArtharUpakakhIkartRNAM mUlayukti khaNDayitumupanyasyati-yadapIti / jIvAtutvati / tallakSaNatvetyarthaH / nanUdAhRtasthale nidarzanAkhIkArAttasyA api abhedAropanibandhanatvAnedaM vaidharmyamityata Aha-nidarzanAjIvAtutvaM viti| nidarzanAtvAvacchedenopajI*vyatvAdityarthaH / vyabhicAramAha-induzobhAmiti / tatrAzrayatvAdinaiva zobhAdermukhAdAvAropAditi bhAvaH / evaM cAlaMkArasAkSAdvibhAjakopAdhyavacchedena rUpake tAdRzo1. 'kiM tu' iti TIkAsaMmatapAThaH.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 kaavymaalaa| lpitasya tAdrUpyasya rUpakatvAbhyupagame tadamUlakAnAM smRtyAdInAmapi rUpakatvApattiriti rUpakadUSaNaM saMbandhAntaraprayuktatAdAtmyavivakSAyAmapi rUpakamiti ratnAkaramadhikRtya svayamevAbhyadhAyi // kiM ca rUpakatvAvacchedena na zrautAbheda upajIvyaH abhedasya vizeSyatAyAM tadabhAvAt / tathA ca bhavadIyamevodAharaNam'kaizore vayasi krameNa tanutAmAyAti tasyAH stanA vAgAminyakhilezvare ratipatau bAlye manAgaJcati / Asye pUrNazazAGkatA nayanayostAdAtmyamambhoruhAM kiMcAsIdamRtasya bhedavigamaH sAcismite tAttvikaH // ' avAntaradharmAvacchedena tadupajIvakatvaM tu nidarzanAyAmapi samAnam // atha-abhedAropapadenAbhedasaMsargakAbhedavizeSyakobhayAropasaMgrahAdrUpakatvAvacchedena tadupajIvakatvamakSatam-iti cet / tathApi nidarzanAtvasAmAnAdhikaraNyena rUpakatvAvacchedena cAbhedAropopajIvakatvamiti vizeSasyAprayojakatvAt / 'mukhaM candratAdAtmyavat' ityAdau ca tadabhAvAt / abhedaviSayakAropatvena tadanugame'pi tadvRttyasAdhAraNaviSayakAropopajIvakatvaM nidarzanAtvAvacchedenAstItyasyApyanugamasya kartuM zakyatvAt // __ yadapi nidarzanAyAM tAdRzapadArthayoH parasparAbhedamAtraM zarIram, rUpakasya tRpameyagata upamAnAbheda iti, tattuccham / tathA hi-tvanmate viziSTavAkyArtharUpake tadbhaTakapadArthAnAmabhedasyArthagamyatayA tatra rUpakatvAnApatteH / tatrAbhedasya mAnasagamyatayA parasparapratiyogikatvena parasparAnuyogikatvena ca viSayIkaraNe bAdhakAbhAvAt / 'mukhaM candraH' ityAdau tu zAbdabodhasya pAdhisAmAnAdhikaraNyena ca nidarzanAyAmabhedAropasyApekSitatvAt / tasya rUpakapakSapAtitvamevetyAzayaH / abhedaiH 1. ka-pustake idaM nAsti. 1. itaH paraM TIkA pustakadvaye'pi nopalabdhA. na jJAyate 'iyatyeva racitA bhavet , agre'pi' iti.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 alNkaarkaustubhH| vyutpattiniyantritatvenopamAnapratiyogika evAbhedo viSaya ityuktam / tatra tu parasparabhedAvagAhane na kiMcidasti bAdhakam / nApyupamAnapratiyogikAbhedamAnaM rUpakaniyatam / mukhacandra ityAdisamAsasthale tadabhAvAt / na ca tatrApi mukhaniSThAbheda eva saMsarga iti vAcyam / tasya prathamameva nirastatvAt / kiM ca zAbdabodhe candrapratiyogikAbhedAvagAhane'pi mAnasagamyaparasparAbhedamAdAya tatrApi rUpakaM na syAt / na hi zAbda evAbhedabodho'laMkAratvaprayojaka iti zakyate vaktum, nidarzanAsthale ArthAbhedabodhasyAlaMkAratvaprayojakatAyAstvayaiva svIkArAt // evaM ca mAnasAbhedabodhasyobhayatraiva saMbhavAnnidarzanA rUpakaM ceti duHkara ekazeSaH syAt / tasmAt 'tvatpAdanakharatnAnAm' ityAdau nidarzanaiveti vAkyArtharUpakaM nirmUlamiti dik // ityalaMkArakaustubhe rUpakanirUpaNam / apahutiM lakSayati prakRtaM niSidhya bhinnAtmatayA proktAvapatiH kathitA / yatra prakRtamupameyaM kathaMcicchabdato'rthato vA niSidhya tatsadRzAprakRtArthatAdrUpyeNa varNyate sApa[tirityarthaH / rUpakAtivyAptivAraNAya niSidhyetyantam / tatra tu mukhe candratAdrUpyavarNane'pi na mukhaniSedhapUrvakaM taditi na doSaH / atra kevit-sAdRzyasthala evApahRtiH / 'na paJceSuH smarastasya sahasraM patriNAM yataH / ' ityAdau tu nApabutiH / kiM tu 'prakRtasya yadanyatvam' ityevaMrUpAtizayoktirityAhuH // anye tu gopanIyaM kamapyartha dyotayitvA kathaMcana / yadi zleSeNnyathA vA prathayetsA tvapahRtiH // ' iti sAhityadarpaNoktadizA kiMcidapahRtya kasyaciddarzanamapahutiH / 1. 'rUpakatvaM' kha. 2. 'duSpratikara' sva. 3. 'prastutasya' kha. 4. 'Na kAkA' kha.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 kAvyamAlA | 'kaisesu balAmoDia teNa samarammi jaasirI gahiA / jaha kandarAhiM vihurA tassa darda kaNThaammi saMThaviA ||' ityatra sAmyAbhAve'pi na palAyya gatAstadvairiNaH, api tu tataH parAbhavaM saMbhAvya kaMdarA eva na tAnna tyajantItyapahutirvyajyate iti kAvyaprakA - zakAreNa tadabhyupagamAdityAhuH // te zAbde prakRta niSedhe yathA mama - 'neyaM meghaghaTA paraMtu virahoddAmAgnidhUmAvalI na bhrAbhyadvisakaNThikAvalirasau bandhastu pAnthAtmanAm / naitAni stanitAni kiM tu madanasyAdhvanyanirbhartsanAH ketakyA na rajAMsi dagdhapathikatrAtIyabhasmAni tu // ' iha prakRtAnmeghaghaTAdInniSidhya dhUmAdireva tatsthAne'bhiSiktaH // Arthike yathA 'vinidrapuSpAligatAlikaitavAnmRgAGkacUDAmaNivarjanArjitam / dadhAnamAzAsu cariSNu duryazaH sa kautukI tatra dadarza ketakam // ' atra hi bhramare vyAjatvoktyA naite bhramarAH kiM tu duryazaH iti bhramaraniSedhapratItirarthAt / na hi bhramarANAM satyatvavivakSAyAM kaitavoktirghaTate // sAvayavA yathA mama - 'nedaM kUjitamasti kArmukakRtaM kiM tUrjitaM garjitaM naivajigarA jirIjivadane, kiM tUmadhArAtatiH / neyaM sAyakakAJcanadyutighaTA, saudAminI kiM tvasau nAyaM vIrakulAgraNIrudayate, kiM tveSa dhArAdharaH // ' atrApahnavAntarANAM vIrApahnavAnugrAhakatvAtsAvayavatvam // kvacidapahnavAntarAnugRhItasyApahnavasyApahnavAntarAnugrAhakatvam / yathA - 1. 'kezeSu balAtkAreNa tena samare jayazrIrgRhItA / yathA kandarAbhirvidhurAstasya dR kaNThe saMsthApitAH // ' iti cchAyA. 2. 'niSedhazca dvividhaH, zAbda Arthazca' ityalaMkA muktAvalyAmadhikam. 3. ajihmagarAjirbANapatiH. 4. Ajivadane saMgrAmamukhe.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 237 'smitaM naitatkiM tu prakRtiramaNIyaM vikasitaM ___ mukhaM brUte mUDhaH kusumamidamudyatparimalam / stanadvandvaM mithyA kanakanibhametatphalayugaM latA seyaM ramyA bhramarakulanamyA na ramaNI // ' atra smitApahnavo mukhApahnavAnugrAhakaH / mukhastanApahnavau tu nAyikApahnavAnugrAhakAvityabhiprAyaH sAvayavApahRtAvudAharatAmavaseyaH / mAlArUpA yathA'kkApi kSIranidhicchalAtvacidapi protphullakundacchalA tkutrApIndragajacchalAtvacidapi prAleyarazmicchalAt / kutrApi smaravairidehamiSataH kutrApi zeSacchalA trailokyaM himatulyakIrtiraTati zrIvAjacandraprabhoH // ' atra bahUnniSidhyaikasyAropaH / ekaM niSidhya bahUnAmAropo yathA'nArINAmanuraJjanAnunayanAtpaJcAzugasyAzugA zatrUNAmavadhIraNApakaraNavyApArataH pANDavAn / kAmAnAmanupUraNAtsuratarUnbhItArtasaMjIvanA prANAnpANirayaM bibharti nRpateH paJcAGgulIvyAjataH // ' atra vAjacandrAGguliniSedhapUrvakaM tatra kAmabANAdyabhedAropaH / yattu 'anyatra tasyAropArthaH paryastApahutistu saa| nAyaM sudhAMzuH kiM tarhi sudhAMzuH preyasImukham // ' iti // tatrAhuH ___'prakRtaM yanniSidhyAnyatsAdhyate sA tvapaDhutiH / ' ityapagutisAmAnyalakSaNAnAkrAntatvAnnAyamapahRtibhedaH / kiM tu upameyopamAnatAvacchedakayoH sAmAnAdhikaraNyasya bhAsamAnatvAdrUpakameva DhaDhAropametat / 1. 'mAnatadrUpaka' kha.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 kAvyamAlA / 'na viSaM viSamityAhurbrahmakhaM viSamucyate / ' ityAdau tadaGgIkArAditi // yattu -- kvacinniSedhapUrvaka AropaH kacittvAropapUrvako niSedha iti bhedavarNanaM taccamatkAravizeSAnupalambhAdihopekSitam / , apahutidhvaniryathA mama - 'tvatpratyanIkanaranAyakanAyikAnAM hRdbhirviyogadahanajvaradayamAnaiH / prANAvasAnamilitairdvatakiMcidaMza - pIyUSamindumabudhAH sakalaGkamAhuH // ' atra 'nAyaM kalaGkaH, kiM tu taptamanoyogadrutapIyuSacchidram' iti pratItiH / citramImAMsAyAM tu -- 'tvadAlekhye kautUhalataralatanvIviracite vidhAyaikA cakraM vilikhati suparNIsutamapi / api vidyatpANistvaritamapasRjyaitadaparA kare pauSpaM cApaM makaramupariSTAcca likhati // atra 'ayaM na sAdhAraNaH puruSaH, kiM tu nArAyaNaH' iti cakrAdilikhanena vyajyate / anyathA tu tasyApyetAdRzarUpaviraheNa nAyaM nArAyaNaH kiMtu kAma iti pauSpacApalikhanena vyaJjitamityudAhRtam // rasagaGgAdharakRtastu--upameyaniSedha upamAnAropazcetyapahuterbhAgadvayam / tatra cakrAdilikhanena 'puNDarIkAkSo'yam' ityAropabhAga eva vyaJjayituM zakyate, na tu 'nAyaM sAdhAraNaH puruSaH' ityupameyaniSedhabhAgo'pi / cakrAdilikhanasya puNDarIkAkSAropamAtravyaJjakatayA niSedhAbhivyaJjane sAmarthyAbhAvAt / na ca - puruSatAdAtmyaniSedhaM vinA nArAyaNatAdAtmyAropAnupapattyA niSedho'pi vyajyate -- iti vAcyam / 'mukhaM candra:' ityAdAvapi mukhaniSedhamantareNa candrAbhedAropAnupapattyA tatra mukhaniSedhAbhyupagame rUpa 1. 'tyAhuH' kha.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 239 alNkaarkaustubhH| kocchedaprasaGgAt / na ca-tatra mukhatvasAdhAraNyena candrAbhedAnubhavAnna mukhaniSedhaH-iti vAcyam / atrApi sAdhAraNapuruSatvasAmAnAdhikaraNyena puNDarIkAkSAropatAdAtmyasaMbhavAdrUpakadhvanitvasyaiva khIkartumucitatvAt // na ca pUrvArdhe mAstvapahnutiH / tathApi cakrAdidUrIkaraNena nAyaM puNDarIkAkSa iti niSedhasya puSpacApalikhanenAyaM kAma ityAropasya ca vyaJjayituM zakyatayottarArdha evApaddatidhvanirastviti vAcyam / puNDarIkAkSasya varNyatvAbhAvena tanniSedhasyApahRtyaghaTakatvAt / prakRtapadasyAropaviSayaparatAyAstvayaiva vyAkhyAnAt / 'prasaktayatkiMcidvastuniSedhasAmAnAdhikaraNyena kriyamANavastvantarAropamevApahRtitvam' iti lakSaNakaraNe tu yuktamevApaDhutitvamityAhuH / vastutastu-mukhaM candraH ityAdau mukhatvaM dharmitAvacchedakIkRtya candratAdAtmyAropasyAnubhavasAkSikatvAdabhyupagame'pi prakRte puNDarIkAkSabhedavyApyacakrAdyabhAvasya sAdhAraNapuruSadharmasya ca cakrAdibhirapasAraNe sAdhAraNapurupaniSedhamantareNa puNDarIkAkSatAdAtmyasya vyaJjayitumazakyatvAttanniSedha Avazyaka iti dIkSitAzayaH // sAhityadarpaNakArAstu 'anyaM niSidhya prakRtasthApanaM nizcayaH punaH / ' AropyamANaM niSidhya prakRtasyopameyasya sthApanaM nizcayAlaMkAraH / yathA 'vadanamidaM na saroja netre nendIvare ete / iha savidhe mugdhadRzo madhukara mudA na paribhrAmya // ' yathA vA'hRdi bisalatAhAro nAyaM bhujaMgamanAyakaH kuvalayadalazreNI kaNThe na sA garaladyutiH / malayajarajo nedaM bhasma priyArahite mayi prahara na harabhrAntyAnaGga krudhA kimu dhAvasi // '
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 / kaavymaalaa| nahyayaM nishcyaantHsNdehH| tatra saMzayanizcayayoH sAmAnAdhikaraNyAt / iha tu bhramarAdentiH nAyikAdenizcaya iti vaiyadhikaraNyAt // atha kathaMcideva saMzayanizcayayoH sAmAnAdhikaraNyaM vivakSitam / tathA ca bhramaraniSThasaMzayajJAnAnnAyake'pi saMdeho'styeva, jJAnajJAnasya bAdhakaM vinA tajjJAnaviSayaviSayakatvaniyamAditi cenna / tathApi cAtra bhramarAderapi saMdehaH / samakoTikajJAnasyaiva saMzayatvAt / atra ca tathAtve mukhasamIpagamanAdivarNanAnupapatteH / tarhi bhrAntimAnevAstviti cet, n| bhramarAderbhrAntisattve'pi iha camatkArAnAdhAyakatayAnalaMkAratvAt / tAdRzanAyakoktereva camatkArakatvAt / bhramaraprAntyAiravivakSAyAmapi nAyikApratItyarthamapi etAdRzoktisaMbhavAcca / na ca rUpakadhvaniH, mukhasya kamalatvenAnirdhAraNAt / nApyapahRtiH prastutasya niSedhAbhAvAt / ataH pRthagevAyaM ciraMtanoktAlaMkArebhya ityAhuH // jayadevastu 'bhrAntApahutiranyasya zaGkAyAM bhrAntivAraNe / tApaM karoti sotkaNThaM jvaraH kiM na sakhi smaraH // ' iti tattvottayA bhrAntivAraNe kRte bhrAntApagutirityAha // ___ dIkSitA api saMbhavadbhAntipUrvikAyAmapagutAvidamudAharaNam / kalpitabhrAntipUrvikAyAM tu 'jaTA neyaM veNI kRtakacakalApo na garalaM gale kastUrIyaM zirasi zazirekhA na kusumam / iyaM bhUtirnAGge priyavirahajanmA dhavalimA purArAtikrodhAtkusumazara kiM mAM praharasi // atra kalpitabhrAntirjaTA neyamityAdiniSedhamAtronneyA puurvvtprshnaabhaavaadityaahuH| ityalaMkArakaustubhe'pahutinirUpaNam / 1. 'nAtra' kha.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 241 zleSamAha ubhayavizeSyAnvitayorekena proktirarthayoH shlessH| ubhayapadamekabhinnaparam // tatra dvayorapi vizeSyayoH prakRtatve yathA'gateSu sainyeSu suzarmahetoH sulabdhacihnaH sujayottarazrIH / harestanUjaH pratipannakAlaM nRpapriyAnveSaNatatparo'bhUt // ' atra hanUmadarjunayorubhayorapyubhayakathAyAM prakRtatvam / / yathA vA 'devaH patirviduSi naiva dharAjagatyA 5 nirNIyate na kimu na viyate bhavatyA / nAyaM nalaH khalu tavAtimahAnalAbho yadyenamujjhasi varaH kataraH paraste // ' atrendrAdInAM nalasya ca prakRtatvam // dvayoraprakRtatve yathA'AjJayA ca piturajJabhiyA ca zrIrahIyata mahIprabhavA dviH / lacitazca bhavatA kimu na dvirvArirAzirudakAGkagalaGkaH // ' atra zrIrAmastutau sa(rA)mavairiNordvayorapyaprakRtatvam // yathA vA 'himamuktacandraruciraH sapadmako madayandvijAJjanitamInaketanaH / abhavatprasAdhitasuro mahotsavaH pramadAjanasya sa cirAya mAdhavaH // ' atra bhagavato vasantAdezca prakRtAprakRtatve // 1. 'trividhazcAyam-dvayoH prakRtatve, dvayoraprakRtatve, anyatarasyaiva prakRtatve ceti / punadvividhaH-zabdazleSaH, arthazleSazceti / zabdazleSo'pi dvividhaH-padabhede tadaikye ca / AdyaH khaNDazleSaH' iti gIyate / tatra zabdazleSaH zabdAlaMkAraH, arthazleSastvarthAlaMkAra iti kAvyapradIpaH / dvayamapi zabdAlaMkAra iti kecit / dvayamapyarthAlaMkAra ityalaMkArasarva. khakAraH' ityalaMkAramuktAvalyAmadhikam.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 . kAvyamAlA / ___ ayaM ca zleSo dvidhA-sabhaGgo'bhaGgazca / abhinnAnupUrvIkazabdapratisaMdhAnabodhyArthAntarakatvaM sabhaGgatvam / samAnAnupUrvIkazabdapratisaMdhAnabodhyArthAntarakatvamabhaGgatvam // AdyazcASTadhA-varNapadaliGgabhASAprakRtipratyayavibhaktivacanabhedAt // tatra varNazleSo yathA-- 'pratikUlatAmupagate hi vidhau viphalatvameti bahusAdhanatA / avalambanAya dinabharturabhUnna patiSyataH karasahasramapi // ' .. 6, atra vidhividhuzabdayorvidhAviti rUpAdikArokArayoH zleSaH // padazleSo yathA'saMnaddhe bhagadattazaGkhaninadatrasyatriloke bale tAmyaddikkarikumbhakarNapRtanAprArabdhakolAhale / tIkSNadroNapatatripItasubhaTapratyagraraktAsavaM prAvartiSTa divo'tithIkRtamahAyodhaM mahAyodhanam // 2: 3.0 atra rAmAyaNapakSe-saMnaddhA ye ibhagA hastyArohAstairdatto yaH zaGkhaninadaH iti / bhAratapakSe-saMnaddhe iti balavizeSaNam / bhagadatto rAjavizeSo bhArataprasiddhaH / tacchavetyAdi // liGgazleSo yathA mama'unnidrAjapariSkRtapravaradoHpravIbhavadaivata zreNImaulitaTAvaghaTTitamaNijyotsnAsamullAsipAt / unmIlanasArasaMtatisadRkphullAravindAbhaTTa grUpaM kaiTabhabhedino madanajidvA candrikA sAvatu // ' atra dorityAdirUpaM klIbapuMstrIliGgeSu samAnam / liGgamapi prAtipadi. kArtha iti pakSaNedamuktam // 1. 'prottAmyatkari' kha.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 243 bhASAzleSo yathA mamaiva 'ambAharA vidUre kAmaM me surahi tArei / sarasAvi durehAlI karaNesuvi duddharA sahasA // ' atra saMskRtapakSe 'i' iti lakSmIsaMbuddhiH / ambeti tadvizeSaNam / surANAM hitaviSaye are zIghe ityapi tathA / 'klIve zIghrAdyasattve syAtridhveSAM bhedagAmi yat' ityamarAt / arapadasya zaidhyavatparasya strItvam / avidUre saMnihitameva mama kAmamabhilASamAhara saMpAdayetyarthaH / vidurANAM paNDitAnAm IhAlI icchAparamparA tatkaraNe sarasA saprItiH / suSThu vidanti tatsvarUpaM jAnanti suvidastAnuddharati saMsArAditi tathA / idaM ca tvamityasya vizeSaNam / prAkRtapakSetu kasyacidvirahiNa uktiH-'tAmrAdharA vidUre kAmaM me surabhirvasantastArayati vardhayati / sarasA sazabdApi dvirephAlI karaNeSvapi durdharA sahasA // ' uddIpakatvena tacchabdasya zrotumazakyatvAt ityarthaH // prakRtizleSo yathA mamaiva 'garayati valayAdInindriyArthIzca sarvA___ ndavayati himarazmi jIvitAzAM ca sadyaH / nayanamapi muhUrta varSayatyaJjasA yaM dayitatamaviyogaH smerapaGkeruhAkSyAH / / ' atra gurUn karoti garavatkarotItyarthadvaye'pi garayatIti / davavatkaroti dUrIkarotItyarthadvaye'pi ca davayatIti / dRSTivatkaroti varSavatkarotItyarthadvaye ca varSayatIti rUpaM samAnam // pratyayazleSo yathA mamaiva'mAnabhAramavalambya purA yA granthibhirnibiDitA kila tasthau / preyasIkSaNapathaM gatamAtre sollalAsa sakhinIvirahaM ca // ' 1. 'tAmrAdharA vidUre('pi dUre) kAmaM me surabhi(vi)stArayati / sarasApi dvirephAlI karaNeSvapi durdharA sahasA // ' iti cchAyA.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 kaavymaalaa| atra liTi prathamottamapuruSaikavacane 'tasthau' iti, 'ullalAsa' iti ca rUpaM tulyam // vibhaktizleSo yathA mamaiva 'dazanA mauktikavizadA adharAvapi bimbasaMkAzau / tanvi cakAsati vadane tava nAsA vaMzasodaryA // ' atra cakAsatIti tiGi bahuvacanAntam / zatRpratyaye saptamyekavacane'pi tadeva rUpam // . vacana zleSo yathA 'api lokayugaM dRzAvapi zrutadRSTA ramaNIguNA api / zrutigAmitayA damakhasurvyatibhAte sutarAM dharApate // atra vyatibhAte iti vacanatraye'pi tulyam // .. atrASTAnAM madhye yasya yatrAntarbhAvaH pratibhAti tatra tadbhinnatvaM vivakSaNI. yam / ato na doSaH iti dhyeyam // atrAyaM vivekaH-dvividho'pyayaM zleSo'rthAlaMkAra eva / arthAntarasya vAkyArthAnanvaye nAnArthakapadasattve'pi zleSavyavahAravirahAt / tathAhi / svaritAdiguNabhedena bhinnAnAM zabdAnAM bhinnaprayatnoccAraNayogyatve'pi zleSopapattyartha svarabhedamavadhUyaikaprayatnenoccAraNe zabdazleSaH // yathA_ 'pRthukArtasvarapAtraM bhUSitaniHzeSaparijanaM deva / vilasatkareNugahanaM saMprati samamAvayoH sadanam // ' / 2. .. ityAdau samAsabhedena svarabhedAttadbhedena ca zabdabhedAvazyakatvAttatra jatukASThanyAyena zabdayoreva zliSTatvAt // yatra tu svarabhedo nAsti tatraikaprayatnoccAryatvena zabdabhedAbhAvAdarthazleSaH / ekavRttagataphaladvayanyAyenArthayoreva zliSTatvAditi sarvasvakArAdayaH // kAvyaprakAzakArastu-doSaguNAlaMkArANAM zabdArthavRttitvAvadhAraNaM tAvadanvayavyatirekagamyam / tathA hi-zabdAnAM parivRttyasahatve zabdavRttitvam, tatsahatve tvarthavRttitvam / kaSTatvAdidoSA gADhatvAdiguNA anuprAsAdyalaM
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 241 kArAzca zabdaniSThAstAdRzAnupUvarkizabdopAdAna eva tadavabhAsAt / vyarthatvAdidoSAH prauDhyAdiguNAH upamAdyalaMkArAzcArthaniSThAH / tadarthakazabdAntaropAdAne'pi yatrobhayAnugatArthapratItisaMbhavastasya tadviSayatvAt / yathA 'stokenonnatimAyAti stokenAyAtyadhogatim / aho susadRzI vRttistulAkoTeH khalasya ca // ' ityAdau / atra 'alpenonnatimAyAti' ityAdiprayoge'pi zleSanirvAhAt / kiM ca / zabdazleSo'rthAlaMkAra iti parasparavyAhatam / zleSasya zabdAnAzritatve zabda zleSa iti vyapadezAnaucityAt / tathAtve vArthAlaMkAratAnaucityAt / kavisaMrambhagocarasyaiva vaicitryAspadatvenAlaMkAratvAt / prakRte ca zabda eva kavestAtparyAvagamAt / / yattu-arthamukhaprekSitatvaM zabdAnAm iti, tanna / evaM satyanuprAsAdInAmapyarthAlaMkAratvApatteH / rasAdivyaakavAcyArthApekSatvenaivAnuprasAderalaMkAratvAt / evaM sati zAbdatvAbhimataguNadoSAderapyArthatvApattezca / arthApekSayaiva tathAtvAt // yadapi-ekaprayatnocAryazabdabandhe'rthazleSatvam-iti, tadapi na / vidhAvityAdivarNazleSasyApyarthazleSatvApatteH-ityAha // idaM cAtra vicAryam-ayaM zleSastAvadalaMkArAntarasya viSaye nivizamAno dRzyate / yathA 'sakalakalaM purametajjAtaM saMprati sudhAMzubimbamiva / ' ityatropamAyAH, 'sadvaMzamuktAmaNiH' ityatra rUpakasya, 'nAlpaH kaviriva svalpazloko deva mahAnbhavAn / ' iti vyatirekasya, ___'anurAgavatI saMdhyA divasastu puraHsaraH / ___ aho daivagatizcitrA tathApi na samAgamaH // ' iti samAsokteH, 'AdAya cApamacalaM kRtvA hInaM guNaM viSamadRSTiH /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 kaavymaalaa| yazcitramacyutazaro lakSyamabhAvInnamastasmai // ' iti virodhasya, 'kavInAM saMtApo bhramaNamabhito durgatiriti trayANAM paJcatvaM racayasi na taccitramadhikam / trayANAM vedAnAM vyaraci navatA vIra bhavatA dviSatsenAlInAmayutamapi lakSyaM yadakRthAH // ' ityanumAnasyetyAdi / tatra kiM zleSasteSAM bAdhako bAdhyo vA saMkIrNo veti // __ atra kecit / zleSasyAlaMkArAntaranirmuktaviSayAbhAvAnniravakAzatvena sarvAlaMkArApavAdakatvam / yatra hi dvayorevAprakRtatvaM prakRtatvaM vA tatra tulyayogitAyA eva saMbhavAt / na ca 'deva tvameva pAtAlamAzAnAM tvaM nibandhanam / ___ tvaM cAmaramarudbhamireko lokatrayAtmakaH // ' iti vivikto'sya viSaya iti vAcyam / tatrApi zleSopasthApitArthayorabhedAropaM vinA lokatrayAtmakatvasyAnupapattyA rUpakasaMbhavAt / ata eva 'vidvanmAnasa-' ityAdau manasi mAnasatvAropeNa svacchatvasya, rAjJi haMsatvAropeNodAratvAdezca pratIte rUpakakhIkAraH, atra tu rAjJi pAtAlatvAdirUpaNe prayojanAbhAvAt zleSa eva kavestAtparyamiti nirastam / ata eva ca tatra vyaGgayatve'pi rUpakasya (na) vAcya[to] tadapekSayaiva viviktaviSayagaveSaNAdityapi na yuktam / na caivaM tatra kathamupamArUpakAdInAM pratItiH / tvanmate tatra teSAmabhAvAditi vAcyam / teSAM pratibhAnamAtrasvIkArAt / zvaityena zuktau rajatapratipattivat / vAstavastatra zleSa eva / tasmAdIdRzasthale zleSa evAzeSAlaMkArabAdhako yukta iti // anye tvAhuH-viSayAntarAbhAve hi bAdhyabAdhakabhAvo yuktaH, na tvatra tathAsti, zleSasyAlaMkArAntaranirmuktaviSayasattvAt / 1.-2. kha-pustake nAsti.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 247 yathA 'yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purAstrIkRto yazcovRttabhujaMgahAravalayogaGgAM ca yo'dhArayat / yasyAhuH zazimacchiro hara iti stutyaM ca nAmAmarAH pAyAtsa khayamandhakakSayakarastvAM sarvadomAdhavaH // ' na hyatrApi tulyayogitA saMbhavati / hariharayoraupamyasyAtrAnabhisaMdhAnAt / evaM ca viviktaviSayasadbhAvAtkathamasyAlaMkArAntarabAdhakatvamiti // kiM ca viviktaviSayAsattvAdalaMkArAntarApavAdakatvamityapyayuktam / viSayasadbhAvamAtreNopapattau viSayApekSAyAM mAnAbhAvAt / loke'pyarandhraratnAnAM niravakAzatayA tadAzrayasuvarNasyAlaMkAratvabAdhApatteH / mImAMsAdAvapi pade juhotItyAdivaduttarArdhe juhotItyAdInAmAhavanIye juhotItyAdiviviktaviSayAbhAve'pi saviSayatvamAtreNAvasthAnAt / prakRtazAstre'pi sahottayAdInAmatizayoktyAdiviviktaviSayAbhAve'pi tadabAdhenAlaMkArAntaratvavyavahArAt / / yadapyuktam-upamApratimotpattihetuH zleSo'yam iti, tadapi n| upamAyA eva zleSapratibhotpattihetutvAt / nagaravarNanaprakrame ivAdizabdaprayogAbhAve sakalakaletivizeSaNadAne'pi dvitIyArthapratipatterabhAvAt / / ___ nanviyaM kathamupamA / sAmAnyadharmAbhAvAt / na ca sakalakalatvameva tatheti vAcyam / kalAsAkalyakolAhalasAhityayorbhedAditi cet, maivam / tayorabhedAdhyavasAyena sAdhAraNyanirvAhAt / bimbapratibimbabhAvAdisthale vastuta ubhayAnanugatAnAmapi dharmANAM sAdhAraNyasvIkAreNa mukhyasAdhAraNyasyAprayojakatvAt / 'yathA prahlAdanAcandraH pratApAttapano yathA / tathaiva so'bhUdanvartho rAjA prakRtiraJjanAt // ' ityAdAvanvarthasaMjJAvattvasya sAdhAraNadharmatvAcca / sAdharmyamAtrasyopamAtve. nArthasAmya iva zabdasAmye'pi tatsaMbhavAcca /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 kAvyamAlA / 'sphuTamarthAlaMkArAvetAvupamAsamuccayau kiMtu / Azritya zabdamAtra sAmAnyamihApi saMbhavataH // iti ( a0 4 zlo0 32) rudraTAdibhiH zAbdasAmyasyApyupamAprayojakatvAbhyupagamAcca prekRta upamaiva zleSasya bAdhiketi vaktumarham // pUrNopamA hi sAdhAraNadharmaprayoga eva saMbhavati / na tvanyathA / tatra cArthazleSAderAvazyakatvAttadvinirmuktopamAviSayAbhAvena tayA zleSabAdhasya yuktatvAt // evaM 'samarArcito'pyamarArcitaH' ityAdAvapi virodhAdisthale zleSasya pratibhAnamAtram, na tu vastusthitiH / dvitIyArthasyAnanvayenAprarohAt // evam 'abindusundarI nityaM galallAvaNyabindukA / ' ityAdAvapi / na hyatra bindvabhAvena sunda(da)rIti pratIyamAno dvitIyo'rthaH prakRtopayogI / nanu virodhasyApi pAramArthikasya 'nityo'nityazca' ityAderanalaMkAratvAt yathA-'aparyavasanna eva virodho'laMkAraH' ityabhyupagamyate, evam apratiSThito'pi zleSo'laMkAratvena svIkriyatAm iti cet, na / virodhAbhAsasya virodhatvavat zleSAbhAsasya zleSatvena kenacidapyanabhyupagamAt // evaM sadvaMzetyAdau rUpakaM pradhAnaM zleSastu rUpakAGgameveti / tata eva vyapadezo nyAyyaH / 'nAlpaH kaviriva-' ityAdAvapi vyatirekAdireva pradhAnam, zleSastu tannirvAhakamAtramiti / evaM ca guNIbhUtatvena zleSasyAlaMkAratvAyogAdvAdhyaprAyatvamevetyapi keciditi dik // atra kuvalayAnande appadIkSitA anyadapyAhuH-prakRtAprakRtazleSodAharaNe zabdazaktimUladhvanistAvatprAcInairvivakSitaH / 1. 'sphuTaM satyamarthAlaMkArAvetAvupamAsamuccayau na kadApi kharUpaM tyajataH, kiMtu zabdamAtrarUpaM sAmAnyaM sAdhAraNaM dharmamAzritya saMbhavataH / tAbhyAM yogo ghaTata ityarthaH / arthato na sAdRzyam , kiM tu vAkyadvayasAdhAraNazabdAzrayaM vidyata iti tAtparyam // ' iti namisAdhuTippaNI. 'na sphuTAlaMkArA' iti tvAdazaiM pATha AsIt. AryAprArambhe'pi 'yadapi' ityapi cAdhikamAsIt. 2. 'ityata' ka.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 249 yathA-- 'bhadrAtmano duradhirohatanovizAla___ vaMzonnateH kRtazilImukhasaMgrahasya / yasyAnupaplavagateH paravAraNasya dAnAmbusekasubhagaH satataM karo'bhUt // ' 'asAvudayamArUDhaH kAntimAnaktamaNDalaH / rAjA harati lokasya hRdayaM mRdubhiH karaiH // ' ityAdau / atra gajacandrAdirUpo'prakRtArtho vyaJjanAgamya iti na teSAmabhiprAyaH, kiM tu prakRtAprakRtArthAbhidhAnamUlaka upamAdyalaMkAro vyaGga ityeva / aprakRtArthasyApi zaktyA pratipAdyatvena vyaktyanapekSyatvAt / yadyapi prakaraNabalena prakRtArthasyaiva jhaTitipratItiviSayatve sati pazcAnnRpatitadrAhyadhanAdivAcakAnAM rAjakarAdizabdAnAM parasparasamabhivyAhArabalAttadviSayakazaktyantaronmeSapUrvakamaprakRtArthaH sphurati, naitAvatA vyaGgayatvasaMbhavaH / zaktyA pratipAdyamAne sarvathaiva tadanapekSaNAt // paryavasite prakRtArthe pazcAsphuratIti cet, tarhi gUDhazleSo'stu / asti cAnyatrApi gUDha zleSaH / 'ayamatijaraThAH prakAmagurvIralaghuvilambipayodharoparuddhAH / satatamasumatAmagamyarUpAH pariNatadikkarikAstaTIrbibharti // ' / / ..., 'mandamamimadhuraryamopalA darzitazvayathu cAbhavattamaH / dRSTayastimiraja siSevire doSamauSadhapaterasaMnidhau / ' atra hi samAsoktyudAharaNayoH prAkaraNikArthabodhAnantaraM vizeSaNasAmyAdaprakRto'pi vRddhavezyAvyavahArAdiH pratIyate / tatra cAbhaGgazleSa iti sarvAbhimata eSaH / evam'ramyA iti prAptavatIH patAkA rAgaM viviktA iti vardhayantIH / yasyAmasevanta namadvalIkAH samaM vadhUbhirvalabhIryuvAnaH // ' mA 14 .. ityAdAvapi gUDha zleSa eva / atra dvitIyAntAdivizeSaNopasthApitAnAmarthAntarANAM vibhaktibhedena vadhUbhirenvayAt / nApi 1. 'rananvayAt' kha.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 kAvyamAlA | 'etasminnadhikapayaHzriyaM vahantyaH saMkSobhaM pavanabhuvA javena nItAH / vAlmIkerarahitarAmalakSmaNAnAM sAdharmya dadhati girAM mahAsarasyaH // ' ityAdivadvibhaktibhede'pi ubhayatra tadanvayAkSepakaM sAdharmyamiha saMnibaddhamasti, yenAkSipta zleSo'pi syAt / samamiti tu kriyAvizeSaNaM sahArthatvenApi upapannam / vadhUSu zliSTavizeSaNAnvayAt prAgapratItaM sAdharmya nAva - lambate / tasmAdarthasaundaryabalAdeva tadanvayAnusaMdhAnamiti gUDhazleSaH / tadanu 1 tadbalAdeva samazabdasya sAdharmyArthakalpanamityupamAGgamayaM zleSaH - iti // atra rasagaGgAdharakRtaH -- yattAvaduktam ' aprakRtArthasya vyaGgyatvaM na prAcAmabhimataM kiM tu upamAdereva' iti, tadayuktam / 'anekArthasya zabdasya vAcakatve niyantrite / saMyogAdyairavAcyArthadhIkRdvayAvRttiraJjanam // ' iti granthavirodhAt / aprakRtArthavyaJjakatvaM vyaJjanAyA evetyetadarthAt // na nekArthasyApi zabdasyopamAvAcakatvaM prasaktam, yena tanniyantraNArthaM saMyogAdyanusAraH syAt / arthadvayasya vAcyatAyA apyupamAdervyaGgyatvAnapAyAcca // yadapyuktam-- 'dvitIyArthasyApi zaktyaiva pratItiH' ityAdi, tdpyst| dvitIyArthaviSayakazaktereva niyantraNasya tairuktatvena zaktyA todhAsaMbhavAt // na ca niyantraNaM prathamika bodhAjananamAtram, tathA ca prathamaM dvitIyArthabodhAbhAve'pi prakRtArthabodhAnantaraM zaktyA dvitIyArthabodhe bAdhakAbhAva iti vAcyam / evaM hi prathamamapi na kuto dvitIyArthabodha: / prakaraNajJAnasya tatpratibandhakatvAditi cet, tArhaM caramamapi kathaM tadbodhaH pratibandhakasya sattvAt // na ca jJAnasya kSaNadvayAvasthAyitayA prakaraNajJAne naSTe taduttaraM pratibandhakAbhAvAcchaktyaiva dvitIyArthabodha iti vAcyam / tathApi dvitIyapratibandhakajJAnasattvAt / na hi prakRtArthabodhapUrvakAlInaprakaraNajJAnasyApi tadvyaktitvena pratibandhakatvam, pratibadhyapratibandhakabhAvabAhulyaprasaGgAt / kiM tu prakaraNajJAnatvenaiva / evaM ca prakRtArthabodhottarakAlInaprakaraNAdijJAnasyApi prakaraNAdijJAnatvarUpapratibandhakatAvacchedakadharmAvacchinna
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 251 tayA durvArameva pratibandhakatvamiti / evaM ca dvitIyArthabodhArthamanyatra kuptA vyaJjanaiva khIkartumucitA / ___ 'jaiminIyamalaM dhatte rasanAyAM mahAmatiH / ' ityAdau bAdhitArthabodhasya zaktyA durupapAdatvAcca / kathaMcidupapattAvapi devadattena putraM prati tAdRzaprayoge asabhyArthAnupasthitiH / zAlakAdinA prayoge tUpasthitirityapi niyamo na syAt / boddhavyAdivaiziSTayasya vyaGgayapratibhAmAtrahetutvAditi / ata eva 'ayamatijaraThAH-' ityAdivadatrApi gUDha zleSa evetyapi parAstam / samAsoktAvapi vyaJjanayaivAprakRtArthapratItyabhyupagamAt / ata eva dhvanikAreNa samAsoktarguNIbhUtavyaGgayAntarbhAvaH svIkRtaH 'pUrvaprakaraNe samAsoktyA zleSo bAdhyate' ityudbhaTacAryAdibhirapyuktam / tatra zleSatve ca tadbAdhyatvoktyanupapatteriti / kiM ca / anekArthasthale kathaMcidaprakRtArthasya zaktyA bodho'stu / yogarUDhisthale tu na taduktisaMbhavaH // yathA-- 'cAJcalyayogi nayanaM tava jalajAnAM zriyaM haratu / vipine'ticaJcalAnAmapi ca mRgINAM kathaM nu tAM harati // atra cAJcalyarahitAnAM padmAnAM zrIharaNasaMbhave'pi tadvatAM hariNAnAM tadAzcaryamiti vAcyArthaparyavasanne'pi kevalayogamaryAdayA mUrkhaputrANAM dhanaharaNaM netRbhizcauraiH suzakaM na tu gaveSakANAmiti jalajamRgazabdebhyaH pratI. yamAnasyArthasya vinA vyaJjanAmupapAdayitumazakyatvAt / yogasya rUDhyA niyamenArthAntarabodhAsAmarthyAt / ata eva paGkajAdipadebhyaH paGkajanikartRtvaprakArakakumudAdivizeSyakabodho lakSaNayaiveti naiyAyikAH / na cAtrApi lakSaNaivAstviti vAcyam / mukhyArthabAdhAbhAvAt / na ca tAtparyabAdhAdeva sAstviti vAcyam / coravyavahAre kavestAtparyamiti jJAnasyopAyAbhAvena tAtparyasyaivAgrahAt vyaJjanAyA eva tadarthagrAhakatvAdityAhuH // ityalaMkArakaustubhe zleSanirUpaNam /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 kAvyamAlA / samAsokti lakSayati yatra prakAravAcakapadamAtraM vyaGgayavAcyasAmAnyam / tacchakteraprakRtArthoktiH soktA samAsoktiH // 1 // yatra prastutArthatAtparya ke vAkye vizeSaNapadAni vAcyavyaGgayobhayAnugAmIni na tvanekArthAnIti niyamaH / tatrobhayAnugatavizeSaNAnAM sAmarthyAt prakRtenAprakRtArthapratyAyanaM samAsoktiH / samAsena saMkSepeNArthadvayasyokteH pratyAyanAdityarthaH / evaM ca 'vizeSaNArthakapadamAtravRttizleSasAmarthyAdaprastutArthabodha: sA' iti phalitam / dhUmapadAdvayAptijJAnAdinA vahnibodhAtivyAptivAraNAya sAmarthyAdityantam / 'ullAsya kAlakaravAlamahAmbuvAhaM devena yena jaraThojita garjitena / nirvApitaH sakala eva raNe ripUNAM dhArAjalaistrijagati jvalitaH pratApaH // ' ityAdau vizeSaNavizeSyobhayazleSalabhye upamAdhvanAvativyAptiniSedhAya mAtreti / tathA ca / yatra vizeSaNamAtre zleSastatra samAsoktiH, vizeSyasyApi zleSe tUpamAdhvanireveti phalitArthaH / atra vizeSaNasAmarthyametadeva / yadaprakRte prasiddhadharmasya prakRte samAropAttadvyavahArAvacchedakatayA tatpratiyogino'prakRtArthasya pratItiriti dhyeyam / yatrAprakRtena prakRtArthabodhanam, tatrAprastutaprazaMsA, prakRtena aprakRtArthabodhanaM tu samAsoktiriti vivekaH / yathA mama - 'utsArayatyalakamaJjarimaJjanAbhAM vakSojakumbhavasanAJcalamuddhunoti / bimbAdharaM kimapi cumbati paGkajAkSyA lolaH kapolatalayorviSajansamIraH // ' ihAlakApasAraNastanavasanApakaraNAdayo dharmA mArutanAyakobhayasAdhAraNAH / samIrapadaM tu mAruta eva zaktam / ato nAyakaprasiddhadharmANAM
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 213 mArute samAropAttadavacchedakatayA aprastutasya nAyakasya pratItiH, ataH samIre nAyakavyavahArAropeNa camatkAraH // yadyapyuktadharmANAM mArute'pi sattvena nAyakaprasiddhAnAM teSAM mArute Aropa iti na yuktam, tathApi mArute stanavasanAlakAdinAlambanaM vizeSato na prasiddham / cAlanahetutvasyaiva tatra prasiddheH / nAyakasya tu stanAvaraNApasAraNAdidharmA eva vizeSataH prasiddhA iti camatkArahetUnAM nAyakaniSThAnAM dharmANAM mArute Aropa ityuktam / ata evAtra na mArute nAyakatvAropaH / zabdAnupAttasya nAyakatvasyAropAnupapatteH / tadvyavahArastu zabdopAttatayA tatrAropyata ityuktam / na caivam-- 'yasya raNAntaHpure kare kurvato maNDalAgralatAm / rasasaMmukhyapi sahasA parAGmukhIbhavati ripusenA // ' ityAdau nAyikAtvAropo na syAditi vAcyam / tatrAntaHpure raNatvAropasAmarthyena tathAtvAt atra tvalakotsAraNAdInAmubhayasAdhAraNyena nAya - kAkSepakatvAsaMbhavAt / na cAtra mArutena nAyakasya nigaraNAdatizayoktireveti vAcyam / uktadharmANAM nAyaka eva vizeSataH prasiddheruktatvena taddharmAzrayasya nAyakasyaivopamAnatvena mArutasyopamAnatvAbhAvAt // kiM ca- 'ayamaindrImukhaM pazya raktazcumbati candramAH / ' ityAdau candramaso na nAyakopamAnatvasaMbhavaH candrapakSe cumbanasya lAkSaNikatvAnnAyakapakSe ca mukhatvAt / lAkSaNikacumbanasyaiva sAmAnyadharmatve tu nAyakasyApi kAntAnuyogikaH svakIyayatkiMcidavayavapratiyogika eva saMyoga uktaH syAt, na tu mukhapratiyogika iti rasApakarSApattiriti prAJcaH // atra vadanti -- prakRtakartaryaprakRtanAyakAdivyavahAra Aropyata iti yaduktam / tatra kiM nAyakAdivizeSito vyavahArastathA, uta tadavizeSita 1. 'nAmake' kha. 2. 'stanavasanApa' kha. 3. 'tadvyatihAra' kha. 4. etadvyatiriktapadAnAM mUlAdarze'bhAvaH.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 . kaavymaalaa| eva / nAdyaH / candrAdernAyakavyavahArAzrayatvena tatsAmyasyaiva siddhyApatteH / na ceSTApattiH / zleSamUlakAbhedAdhyavasAyena vyavahArAbhedasyaiva kavervivakSitatvAt / nAyakasya vyavahAravizeSaNatve tu nAyakatvasya siddhyanApattezca / kiM caivam 'nizAmukhaM cumbati candra eSaH' ityAdau yathA candre na nAyakatvAropaH evaM nizAyAM nAyikAtvAropo'pi na syAt / nyAyasAmyAt / nAyikAnAliGgitamukhacumbanamAtrasya camatkArakatvAbhAvena mukhacumbanasyAsAdhAraNanAyakavyavahArAnupapattezcetyAropasyApi vaiyarthya syAt / yadi tu nizAyAM strIpratyayadyotyaM nAyikAtvaM khaprakRtyarthavRttitvenaiva pratIyate iti nizo nAyikAtvabodha ityucyate tadA puMstvasyApi candravRttitvena bodhe bAdhakAbhAvAttatrApi nAyakatvArope bAdhakAbhAvaH / na dvitIyaH / mukhacumbanamAtrasyAhRdyatvAt / yacca alaMkArasarvasvakAramatAnuyAyinA kuvalayAnandakRtoktam-atra vizeSaNasAmyAdinA yadaprastutavRttAntasya pratyAyanaM tatprakRtavizeSye tadAropArthameva / sarvathaiva. prakRtAnanvayinaH kavisaMrambhagocaratvAyogAt / tathA ca samAsoktAvaprakRtavyavahArasamAropazcamatkAraheturna tu rUpakavatprakRte'prakRtarUpAropo'pyasti / mukhAdau candratvAdhAropahetuzcandrAdipadasya samabhivyAhAravat candrAdau nAyakAdyAropahetutAdRzapadaprayogasyAsattvAt / na cAtra'nirIkSya vidyunnayanaiH payodo mukhaM nizAyAmabhisArikAyAH / dhArAnipAtaiH saha kiM nu vAntazcandro'yamityArtataraM rarAse / ityatra nirIkSaNAnuguNanayanapadopAdAnaM yathA meghasya draSTutvagamakaM tadvanAyakatvAropagamakaM kiMcidasti / na vA 'tvayyAgate kimiti vepata eSa sindhu stvaM setubandhakRdataH kimasau bibheti / dvIpAntare'pi nahi te'styavazaMvado'dya tvAM rAjapuMgava niSevata eva lakSmIH // ' 1. 'nAyaka' kha.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 255 ityatra yathA viSNukArya setubandharUpaM rAjJo viSNutvagamakam, tathehApi candrasyApi jAratvAdigamakaM kiMcidupAttam / tathA ca vizeSaNasAmarthyAdavagatasyAprastutavyavahArasya samAropAdevAtra camatkAra ityabhyupagantavyam / yadyapyarthayordvayorapi prAdhAnyamaviziSTameveti prakRte'prakRtavyavahArAropo'prakRte prakRtavyavahArAropo vetyatra vinigamakaM nAsti, tathApyanyataravyavahArAzraye dharmiNyanyataravyavahArAropasyAvazyamasaMgatiparihArAya svIkaraNIyatayA prakRtavyavahAradharmiNyaprakRtavyavahArAropa eva svIkartumarhaH / na cAropasya vaiyarthyamiti vAcyam / svarUpato jJAnasyArope cArutvAbhAvAtkAmukAdyaprastutadharmisaMbandhitvenAvagamyamAnaparasparasAnuguNatvAdAropAt / kAmukAdezca zabdAdanupasthitasyApi cumbanAdivyaJjitasya vyavahAravizeSaNatvam / tasmAt ____'ayamaindrImukhaM pazya raktazcumbati cndrmaaH|' ityatra 'jArasaMbandhitAdRzacumbanAtmakavyavahArAzrayazcandraH' iti bodhaHiti // tadayuktam / 'mukhaM candraH' ityatra candratvasyAnAropeNa candratvAropa ityuktestAvadasaMgatatvAt / candravizeSaNasya candratvasya mukhe AropAsaMbhavAt, kiM tvabhedasaMsargeNa candrasyaiva mukhe AropAt / kiM ca jArAdipadasamabhivyAhArAbhAvAttadanAropa ityapi na yuktam / zAndArope hi tatsamabhivyAhAropekSito na tvArthArope, rUpakadhvanerucchedaprasaGgAt / na ca tatrAropyamANAsAdhAraNadharmoktyA prakRte tattAdAtmyamabhivyajyata iti vAcyam / ihApi paranAyikAvadanacumbanasya candre AropyamANasya jArAsAdhAraNadharmatvena tattAdAtmyavyaJjakatvasaMbhavAt / etena 'vidyunnayanaiH-' ityAdau cAkSuSAdeH puruSatvAdyAkSepakasyevAtra candre jAratvasyAkSepakatvAbhAva iti nirastam // na ca candrAdau jAratvAdyAropaM vinApi jAravyavahArAropasaMbhavenAnupapattyabhAvAnna tasya jAratvAkSepakatvamiti vAcyam / AkSeparUpagamakasyAnupapattisApekSatve'pi vyaJjakarUpagamakasya tadanapekSatvAt / anyathA arthApattyaiva nirvAhe vyaJjanavaiyarthyaprasaGgAt / 1. 'mantharUpa' kha. 2. 'kAsukaudya' kha. 3. 'mAnasya rasA' kha.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 kaavymaalaa| tvayApi jArAdervyavahAravizeSaNatvenopasthitiravazyaM vAcyA / anyathA svarUpeNa vyavahAramAtrArope cArutvAnupapatteH / evaM cAvazyopasthitikasya jArAdestAdRzacumbanakartari candrAdAveva tAdAtmyena vizeSaNatvamucitam, na tu vyavahAre bhedasaMsargeNa, candrajArayorabhedapratIti vinA paranA. yikAvadanacumbanasyAhRyatvAt / api ca 'nizAmukhaM cumbati candra eSaH' ityatra strIpuMliGgAbhyAM mukhacumbanarUpArthasahakAreNa nAyikAtvaM nAyakatvaM vyajyata iti nirvivAdam / anyathA 'nizAmukhaM cumbati candrikaiSA aharmukhaM cumbati bhAnubimbam / ' ityAdAvapi tavyaJjanApatteH / evaM ca strIpratyayAdinA vyajyamAnaM nAyikAtvAdikaM nizAdernAyikAtva eva paryavasyati, vyaJjakasya strItvAdeH khasAmAnAdhikaraNyena tadAkSepakatvaucityAt / nizAzazino yakatAkhyadharmaviziSTayoH pratItiriti sarvakhakAragranthavirodhAcca / avinAbhAvAdaprakRtavyavahArAkSiptena dharmeNaiva prastuto dharmyavacchidyata iti tadvivaraNagranthAcca nAyakatvAropasyaiva pratIteH / kiM ca-vyavahArAkSiptasya nAyakasya tadvizeSaNatvameva na tu candrAdivizeSaNatvam , tatsamAnAdhikaraNapadAnupasthApyatvAdityapyayuktam / evaM sati nizAyAmapi nAyikAtvAropo na syAt, kiM tu vyavahAravizeSaNatvenopasthitireva, tacca na saMbhavati nAyikAtvAnAliGgitakevalarAtrimukhacumbanasya nAyikAsaMbandhitvAt , rAtritAdAtmyaM vinA nAyikAyA mukhavizeSaNatvAyogAcca / kiM ca 'nirlakSmIkAbhavatprAcI pratIcI yAti bhAskare / priye vipakSaramaNIsakte kA mudamaJcati // ityatra bhAskarAdInAM nAyakatvApratItau uttarArdhe priyavAdinA samarthanamapyanupapannaM syAt / anyacca-aprakRtavyavahAraH prakRtavizeSye tabyavahAratATasthyenAropyate, tadabhedena vA / nAdyaH / tathA sati 'aindrImukhacumbanakartA nAyikAmukhacumbanakartA ca candraH' iti 'ekatra dvayam' iti rItyA . bodhaH syAt / na ceSTApattiH / aindyAM nAyikAtvasya candre nAyakatvasya vApratItiprasaGgAt / nAntyaH / tadapekSayA prakRtavyavahAravizeSyakAbhedasaMsarga
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 297 kAprakRtavyavahAraprakArakAropasyaiva yuktatvAt na tu bhedasaMsargeNa prakRtavizeSye tadAropasyApi, abhedAMze vyavahArAMze cAropaprasaGgAt , mama tvabhedAMza evAropa iti vizeSaH / tasmAdaprakRtAbhedena bhAsamAnaH prakRtavyavahAraH khavizeSye tadvizeSyAbhinnatayA vyavasite bhAsate / tatrAprakRtArtha upaskArakatayA guNa ityeva yuktam / ayaM tu vizeSaH / yathA-'tvatpAdanakharaktAnAm' ityAdau rUpakaprakaraNodAhRte 'tvatpAdanakharaktAnAmalaktakamArjanaM zrIkhaNDakaraNakacandrazvetIkaraNabhinnam' iti viziSTamArjane viziSTazvetIkaraNAropaH / tadvadatrApi 'aindrImukhacumbanakartA candro nAyikAmukhacumbanakartRnAyakAbhinnaH' iti na zAbdabodhaH / nAyiketyAdibhAgasya zabdAnupasthitatvAt / kiM tu prakRtavAkyArthaghaTakAH padArthAH aprakRtapadArthatAdAtmyena bhAsamAnA vaiziSTyamanubhavanto mahAvAkyArtharUpeNa pariNamantaH iti / tathA ca 'aindhabhinnanAyikAmukhacumbanakartA candranAyakaH' iti bodha iti / tasmAdvyavahArasyaiva candrAdAvAropa iti mataM niyuktikameveti / ___ atredaM pratibhAti-tvanmate ubhayatrAbhedAropasattvena lAghavAnavakAzaH / tava hi nAyikAyA rAtrau nAyakasya ca candre abhedenAropaH / na ca tvanmate'prakRtavyavahArasyAbhedasaMsargeNa prakRtavyavahAre AropaH / aprakRtavyavahArasyaiva cAzrayatvAdibhedasaMbandhena candrAdAvityubhayatra saMsargabhedaH / mama tUbhayatrApyabheda eva saMsarga iti lAghavamiti vAcyam / manmate'prakRtavyavahArAbhedAdhyavasitasya prakRtavyavahArasyaiva candre bodhAttasya cAropAbhAvAt / kiM tu prakRtavyavahAre aprakRtavyavahArasyaivAropeNa lAghavAt / tava tvabhedameva saMsargIkRtyAropadvayamiti gauravam / aprakRtavyavahArAbhinnaprakRtavyavahArasya candre bodhe candravizeSyakAprakRtavyavahArAropAnapekSaNAt / aprakRtavyavahArasyAbhedena prakRtavyavahAre bhedena ca candrAdAvArope prayojanAbhAvAt / na caivaM sati prakRtavizeSye aprakRtavyavahArAropa ityAdigranthavirodhApattiriti vAcyam / svAbhinnAzrayatvasaMbandhena aprakRtavyavahArasya candrAdAvAropa 1. 'hArAbhedena' kha.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 kaavymaalaa| iti tadarthAt / bhavati hyaprakRtavyavahArAbhinnaH prakRtavyavahArastadAzrayazca candrAdiriti // ___ api ca yatra vA vAcyArthAbhiprAyeNaiva vAkyaprayoge zrotrAdinA tasarUpArtho'vagamyate, tatra vaktRtAtparyAbhAvAt tato na tvaduktabodhasaMbhavaH / yathA harSacarite 'taralayasi dRzaM kimutsukAmakaluSamAnasavAsalAlite / ___ avatara kalahaMsi vApikAmapi punareSyasi paGkajAlayam // ' ___ iyaM hi durvAsasaH zApena sarakhatyAM bhUmi prati prasthAtukAmAyAM tasminevAvasare haMsasya haMsIM prati yathAzrutaivoktiH / sarakhatyA tu sArUpyAt khasyA brahmalokadustyajatvAbhijJAnAbhiprAyeNApi yojitam / tvanmatasya ca brahmalokAbhinnamAnasatyAgecchAvirahavatI haMsIrUpA sarakhatIti bodhasyAtrAsaMbhavAt / kiM ca atraiva 'viziSTe viziSTasya nAbhedAnvayaH / abhedapratiyogino'rthasya zabdAnupasthitatvAt' ityuktvA aindyAdInAmabhedena nAyikA dAvanvayabodhasvIkAro'nucita eva / na hi vAkyArthasyaiva zabdopasthitirapekSitA na tu padArthasya / abhedapratiyogina eva zabdopasthitistathA na tu tadanuyogina iti vA sapramANakam , yena vAkyArthasya padAdanupasthitatadabhedabodhaH / padArthe tu padAdanupasthite'pi padArthAntarAbhedo budhyata eveti vAvaktumavakAzaH syAt / ata eva nAyakAdeH zabdAdanupasthitasya na candrAdAvAropa ityatra dUSaNaM yaduktam-Arope na samAnavibhaktikapadAkAlA iti / tadapyapAstam / atrApi vAkyArthe viziSTasyAropa Artha evetyapi vaktuM zakyatayA tvaduktavilayApatteH // kiM ca jAratvAdyAropamantareNApi candrAdrau tabyavahArAropasaMbhavAnna tatra jArAdyArope kiMcidgamakamasti // yattu vyaJjakasyAnupapattinirapekSasyaiva vyaJjakatvamiti / tadapi na / prakRtAnukUlArthavyaJjakatvaniyamabhaGgApatteH //
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 299 kiM caivaM dhvaniprakaraNe 'alasasiramaNI dhuttANAmaggimo putti dhaNasamiddhimao / iya bhaNieNa NaaGgI paphullaviloaNA jAo || ' ityatra pariphullalocanatvena vastunA harSavyaJjane'pi kathaM madupabhogyarUpavastuvyaJjanam / na ca harSeNa khajanakatayA tvadupabhogAkSepa iti vAcyam / harSasya putralAbhAdinApi saMbhavenAnaikAntikatvena madupabhogyatvAkSepakatvAsaMbhavAdityAzaGkaya alasaziromaNitvAdizravaNaviziSTapraphullavilocanatvasya kAraNAntarabAdhasahakAreNa madupabhogyatvavyaJjakatvamiti svoktivyAghAtApattiH // yadapi kharUpato vyavahAramAtrAropasya cArutvAbhAvAdvyavahAravizeSaNatvena jArAdyupasthitiravazyamaGgIkAryA / evaM ca jArAderabhedena candrAdAvevAropa ucita ityAdi / tadapi na / jArAderabhedena candrAdyAropavAdinA tvayApi jArAdervyavahAravizeSaNatvenAnvayasyAvazyamabhyupagamyatvAt / anyathA 'mukhacumbanakartA candrajAra:' iti bodhe candre jAratvAkSepakatvAbhAvAt / evaM cobhayatra tadanvayApekSayA vyavahAra eva tadbodho yukto lAghavAt // yattu jArAbhinnatvena candrabodhaM vinA paranAyikAvadanacumbanasyAhRdyatvAditi / tanna / bhedapratItyabhAvamAtreNApi tduppttaavbhedprtiiternupyukttvaat|| yadapi mukhacumbanAdinA strIliGgAdisahakAreNa vyajyamAnaM nAyikAtvAdikaM nizAdivRttitvenaiva vyajyata iti / tadapi na / vyaJjakaM hi tatra mukhacumbanAdikameva strItvAdikaM tu sahAkArimAtram / evaM ca cumbanAdinA svavizeSaNatvena tadAkSeptumarham / kiM ca strIliGgAdikaM na nirapekSaM nAyikAtvAdivyaJjakam | 'nizAmukhaM cumbati candrikaiSA' ityAdAvapi tadApatteH / kiM tu cumbanAdikartuH puMstvAdisahakAreNaiva / evaM ca candragataM puMstvaM nizAyA nAyikAtvam, nizAgataM ca strItvaM candrasya nAyakatvaM vyaJjayatIti paryavasAnAt kathamAkSepakasAmAnAdhikaraNyena nAyikAtvAdipratItiH syAt / 1. 'alasaziromaNirdhUrtAnAmagrimaH putri dhanasamRddhimayaH / iti bhaNitena natAGgI praphullavilocanA jAtA // ' iti cchAyA.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 kaavymaalaa| strItvAdestadAkSepakatvAbhAvAt / puMstvAdezca nAyikAtvAdisAmAnAdhikaraNyAbhAvAt // yattu nizAzazino yakatvAkhyadharmaviziSTayoH pratItirityAdigranthakharasadarzanam / tadapi na / nAyakasya vyavahAravizeSaNatayA paramparayA tadvaizizvamityatraiva tAtparyAt / vyavahArAropamaGgIkRtya nAyakAdyAropanirAsatAtparyake granthe tadabhedAropAbhiprAyasya zaGkitumazakyatvAt // ___ yadapi candrAdau nAyakAdyanAropavat nizAyAmapi nAyikAtvAdyAropo'pi na syAditi / tadapi na / rAtrimukhacumbanavyavahAre pratiyogitayA nAyakAnvayabodhe sati rAtrimukhacumbanasya taddharmatvAbhAvena rAtrau nAyikAtvAdyAropasyAvazyakatvAt / nahi nAyikAyA vyavahAre vizeSaNatvenAnvayabodhaH saMbhavati mukhacumbanarUpavyavahArasya tadasaMbandhitvAt / nAyakasya tatra saMbandhitayAnvayena saMbandhyantarasyAnAkAsitatvAcca / tadatiriktavyavahArasya vAnupAttatvAt / ata uktarItyAnvayasyaivocitatvAt // yadapyuktam-- 'nirlakSmIkAbhavatprAcI pratIcI yAti bhAskare / priye vipakSaramaNIsakte kA mudamaJcati // ityatra bhAskarAdInAM priyatvAdyabodhe uttarArdhe priyatvAdinA samarthanAnupapattiriti, tadapi na / tvanmata eva tadoSAt / na hi 'bhAskarapriye'nyarakte prAcI nAyikAdUyata' ityukte priya ityAdinA samarthanaM saMbhavati / abhede samarthyasamarthakabhAvAnupapatteH / asmAkaM tvaprakRtavyavahAra kSepakatvenottarArdhasya nirlakSmIkatvasaMpAdanopayogasya spaSTatvAt / tasmAt samAsoktau vyavahArasyaivAbhedena prakRtavyavahAre Aropa iti sthitam // ata eva'gaNDaM cumbati pANDimAdharamadhUnyAvAdayatyulbaNaH zvAsormistanimA tanoti ca tanorAzleSamaNIdRzaH / tApastAvadapAkaroti vasanaM bhrAtaH kimAvedyatA mete dhanyatamAstvameva vidhinA vAmena nirvAsitAH //
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ ityAdau, alaMkArakaustubhaH / 'kapole patrAlI karatala nirodhena mRditA nipIto niHzvAsairayamamRtahRdyo'dhararasaH / 261 muhuH kaNThe lagnastaralayati bASpaH stanataTaM priyo manyurjAtastava niranurodhena tu vayam // ' ityAdau ca na rasAbhAsatvApattiH / iha hi pANDutvAdiSu bahuSu gaNDacumbanAdivyavahArAropAt / bahuSvapi ekasaMbandhinA vyavahArAropasaMbhavAnAnaucityaM / tvanmate tu tatra nAyakatvasyaivAropAtpANDutyAdau pratyekaM nAyakatvArope bahunAyakasaMbandhiratipratItyAnaucityAdrasAbhAsatvaprasaGgo duvaraH syAditi dik // atra ca kvacillaukike zAstrIya vyavahArAropaH / yathA mama - yathA mama - 'rUpaM rAjati kevalAnvayi tanau prANezvaraprArthitA zleSAdau vyatireki kevalamidaM sUktaM samAkarNyate / prodeti vyatireki cAnvayi ca te rambhoru vakSojayo rmadhye cAtra tanutvamaGga gamane lolatvamakSNostathA // ' atra nAyikAyA rUpe sarvAGgavyApakatAyAM naiyAyikaprasiddhAbhAvApratiyogitvarUpakevalAnvayitvavyavahArAropaH // kvacicchAstrIye laukikavyavahArAropaH / ' mA yAna (?) mavyayasamAzrayaNAdvibhaktirjJAtvA nijAmapi tathAvidhatAM vinirmAt / svacchandatAM dadhadaparyanuyogayogya stasyA hi lopavidhimanvaziSanmunIndraH // ' atrAvyayottaravibhakterlopo bhavatIti vaiyAkaraNavyavahAre anucitahiMsAratabalavadvyavahArAropaH //
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 kaavymaalaa| kvacicca zAstrIye zAstrIyavyavahArasamAropaH / yathA mama'karmaNyaNAvapyanaNau prayAte kartRtvamAdhyAnavivarjite'pi / spRhAmahaM saMvidadhatparasmai padAya na syAM kathamatra hAsyaH // ' atra bahunyalpe vA karmaNi AdhyAnAnAM zravaNAdyAtmakajJAnAnAmabhAve'pi sati parasmai mokSarUpAya padAya spRhAM kurvannityanena ukte karmasattve mokSo bhavatIti vaidike vyavahAre / aNau aNyantAvasthAyAM karmIbhUte padArthe / anaNAviti nabhsamAsadvayena NyantAvasthAyAM kartRbhUte sati anAdhyAne smaraNabhinnArthe AtmanepadavidhAnAttAdRzasthale parasmaipadaM na Atmanepadameva 'NeraNau yatkarma Nau cetsa kartAnAdhyAne' iti sUtreNa bhavatIti vaiyAkaraNavyavahArAropaH / evaM zAstrAntareSvapyudAhAryam / iti samAsoktiH / nidarzanAM nirUpayati upamAparyavasanno ytraartho'nyonymnvyaanhH| yacca kriyayA kAraNakAryAnvayadhInidarzanA soktA // 1 // yatra padArthayorvAkyAyorvA anyonyamekavAkyatayAnvayabodhAjanakayorupamAnopameyabhAvaM kalpayitvaivAnvayabodhaparyavasAnaM sA nidarzanA / yatra ca kAryakAraNayoH kriyayA hetuhetumadbhAve pratipAdite uttaravAkyArthaH pUrvavAkyArthapratipAdyasAmAnyakAryakAraNabhAve dRSTAntatayA paryavasyati . sA dvitIyA nidarzanetyarthaH / AdyA yathA-mudrArAkSase amAtyarAkSasaM gRhItamAlokya cANakyasyoktau-- 'kenottuGgazikhAkalApakapilo. baddhaH paTAnte zikhI pAzaiH kena sadAgateragatitA sadyaH samApAditA / kenAnekapadAnavAsitasaTaH siMho'rpitaH paJjare bhImaH kena ca naikanakramakaro dobhA pratIrNo'rNavaH // ' atra hi rAkSaso'yaM kenAtrAsIta iti pUrvavAkyArthaH / vahnirvastrAJcale
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 263 kena baddha ityAdiruttaravAkyArthaH / na caiteSAM parasparamanvayabodhaH saMbhavati, ato yathA vartervastrAJcalabandhanaM duSkaraM tathA rAkSasagrahaNamapItyAdikrameNopamAyAM paryavasAnam / tathA ca vahnivastrAJcalabandhana pratiyogikasAdRzyavadrAkSasagrahaNakartA madIyajijJAsAviSaya ityAdiH paryavasitabodhAkAraH / na ca rUpakaparyavasAnameva kuto na bhavati, rAkSasagrahaNarUpavahnivastrAJcalabandhanakartA ka iti bodhasaMbhavAditi vAcyam / prakRtaprAdhAnyabhaGgApatteH / evamapi vahnivastrAJcalabandhanAbhinnarAkSasagrahaNakartA ka iti bodhaH kuto na syAt evaM prakRtaprAdhAnyabhaGgAbhAvAditi cet, na / rAkSasagrahaNasya prakRtatvena tatropameyasyaiva vAcyatvAt / rUpakApekSayA upamAyAH prathamapratItikatvAcca / na cAtra vyaGgayopamaivAstu kimalaMkArAntarakalpanayeti vAcyam / upajIvyatvena tadabhyupagamAdityAhuH // padArthanidarzanA yathA'pariNIa mahANasakammalaggamasimailieNa hattheNa / chittaM muhaM hasijjai candAvatthaM gadaM paiNA // ' / anyAvasthAnyena kathaM prApyate ityato mukhacandrayorupamAparyavasAnam / atha vA avasthAsadRzAvasthAyAM lakSaNA / sAdRzyapratiyoginyAmavasthAyAM candrapadAnvayaH / ato luptopameyamastu iti cet, na / avasthAyAmavasthAnirUpitasAdRzyAbhAvAt candrapadasyaikadezAnvayaprasaGgAt / khaNDazaktikalpane ca gauravAt / ekapadopasthApyAnAM gatyantarasatve'nyonyamananvayAcca / nyAyapaJcAnanAdayastu-IdRzasthale'nvayaM prati prathamodAhRtanidarzanAyAmupamAnamaprasiddham / vartervastrabandhanAderaprasiddheH / iha tu prasiddhamiti vizeSaH / vAkyArthanidarzanAyogipadasya svavizeSyajAtIyArthalakSaNayA ca. ndrapadasya candrAvasthAyAM lakSaNA / tena candrAvasthAsadRzAvasthAlAbhena luptopamaivetyAhuH / 1. 'gRhiNyA mahAnasakarmalagnamaSImalinitena hastena / spRSTaM mukhaM hasyate candrAvasthAM gataM patyA // ' [gAthA 1113] iti cchAyA.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 kAvyamAlA dvitIyA yathA'unnataM padamavApya yo laghuheMleyaiva sa patediti dhruvam / zailazekharagato dRSatkaNazcArumArutadhutaH patatyadhaH // ' atra lAghave satyunnatapadaprAptitvaM kAraNatAvacchedakam / patanatvaM kAryatAvacchedakamiti kAryakAraNabhAvaH pUrvArdhapratipAdyaH / tatra dRSTAntatayottarA|pAdAnam / tena lAghave satyunnatapadaprAptiH pAtahetuH yathA dRSatkaNasyeti dRSTAntaparyavasAnAnnidarzanAtvam / na cAtrAnumAnameveti vAcyam / pakSAderanirdezAt / na ca 'ayaM nizcitapatanakaH lAghave satyunnatapadaprAptitvAt zailasAnugatadRSatkhaNDavat' iti vAcyam / ekatra laghutvamalpabuddhitvam, haSTAnte tvapakRSTagurutvayogitvam / unnatatvam, utkRSTatvam, UrdhvadezasthitatvaM ceti bhedAt / pakSe patanaM padabhraMzo dRSTAnte tvadhaH saMyogahetuH kriyeti bhedAca atha laghutvonnatatvapAtAdInAmabhedAdhyavasAyenobhayavRttitvAnna doSaH / vAstavavyApyabhAve'pi kavipratibhAkalpitavyAptyAdibalAdevAnumAnAlaMkArapravRtteH / anyathA uttarArdhasya pUrvakAryakAraNabhAvadRSTAntatvAnupapattyA tvanmatasyApi vilayaprasaGgAt iti cet / tathApyatra laghorunnatapadaprApteH pAtaM prati hetu. tAyA eva pratipAdyatvena kasyacitpatanayogyatAyA asAdhyatvenAnumAnAnavakAzAt / na ca 'patanaM lAghave satyunnatapadaprAptijanyam, patanatvAt , zailApragatadRSatkhaNDapatanavat' iti vAcyam / zlokAt dRSatkhaNDasyaiva dRSTAntatvapratIteH tatsamavetapatanasya tadabhAvAt patanasya pakSatve hetorasAdhAraNyAt / patanavizeSasya pakSatve ca sAmAnyato nipatanasya lAghave satyunnatapadaprAptijanyatvasya zloke gamyamAnasyAsiddheH / unnatapadaprApteH pAtahetu. tvasyaiva pratipAdanIyatvena patanasyonnatapadaprAptijanyatvasAdhane tadvirodhAcceti nAnumAnAvakAza iti siddham // athAstvatra vizeSeNa sAmAnyasamarthanarUpo'rthAntaranyAsaH / 'nijadoSAvRtamanasAmatisundarameva bhAti viparItam / pazyati pittopahataH zazizubhraM zaGkhamapi pItam // ' . 1. 'maghApa' iti bhavet. 2. 'lIlayaiva' kha.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 265 ityAdivaditi cet / na / samarthanIyavAkyArthapratipAdyakAryakAraNabhAvAntargatakAryatAvacchedakakAraNatAvacchedakadharmayoH samarthakavAkyAntargatakAryakAraNabhAvaghaTakakAryatAvacchedakakAraNatAvacchedakadharmAbhinnatve nidarzanAbhede tvarthAntaranyAsa iti vivekenAtra tadviSayAbhAvAt / iha hi pUrvavAkyArthapratipAdyakAryakAraNabhAve unnatapratipAdyatvaM kAraNatAvacchedakam, dvitIye'pi tadeva / 'nijadoSa-' ityAdau tu pUrvArdhapratipAdye kAryakAraNabhAve doSatvaM kAraNatAvacchedakaM viparItajJAnatvaM kAryatAvacchedakam / dvitIyArdhe tu pittatvaM kAraNatAvacchedakaM viparItacAkSuSatvaM kAryatAvacchedakamiti bhedAt / evaM ca pUrvottaravAkyArthakAryakAraNabhAvadvaye yatra sAmAnyavizeSarUpadharmAvacchinnatvaM tatraivArthAntaranyAsa iti phlitm| athAstvayaM dRSTAnta eva / 'tvayi dRSTa eva tasyA nirvAti mano manobhavajvalitam / Aloke hi himAMzorvikasati hRdayaM kumudvatyAH // ' / itivat / na cAtra kAryakAraNabhAvadvaye kAryatAvacchedakaikyAbhAvaH nirvANatvavikAsatvayorbhedAditi vAcyam / tayorbimbapratibimbabhAvenaikyasattvAt / anyathA uktodAharaNe'pyuktarItyA patanAde denAsaMgatyApatteriti cet / na / pUrvavAkyArthapratipAdyakAryakAraNabhAve uttaravAkyArthapratipAdyakAryakAraNabhAve uttaravAkyArthapratipAdyakAryakAraNabhAvasya yatra grAhakatvaM tatra nidarzanA / 'tvayi dRSTa-' ityAdau tu uttarArdhIyakAryakAraNabhAvo na pUrvArSIyakAryakAraNabhAve AhatyagrAhakaH / tatra hi evakAreNa nAyikAmanonirvANasya rAjadarzanAnvayavyatirekAnuvidhAyitvadarzanena kAryakAraNabhAvo grAhyaH / tatra yadyadanvayavyatirekAnuvidhAyi tattajanyamiti grAhakavyAptau Aloke hItyAdirhi dRSTAntaH / tatastatpariSkRtayA yadyadanvayavyatirekAnuvidhAyIti vyAptyA manonirvANarAjadarzanayoH kAryakAraNabhAvo gRhyate / unnatetyatra tu uttarArdhIyakAryakAraNabhAvaH sAkSAdeva pUrvArdhIyakAryakAraNabhAvagrAhaka iti bhedaH / vizeSAnvayavyatirekAnuvidhAyijJAnasyaiva sAmAnyakAryakAraNabhAvagrAhakatvamiti siddhAntAt / tena ca yatra pUrvakArya 34
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 kAvyamAlA / kAraNabhAve sAkSAdevottarakAryakAraNabhAvo'nukUlastatra nidarzanA, yatra tu pUrvakAryakAraNabhAvagrAhaka evottarakAryakAraNabhAvo'nukUlastatra dRSTAnta iti vivekaH paryavasanna ityalamatipallavitena // _ atra kecit-lalitamapyalaMkArAntarameva / yatra prakRtavAkyArthamanupanyasya ttprtibimbbhuutvaakyaarthaantrmaatrmupnysyte| yathA 'prastute varNavAkyArthe pratibimbasya varNanam / lalitaM nirgate nIre setumeSA cikIrSati // ' atra lalitamiti lakSyoktiH / pUrvArdha lakSaNam / nirgata ityAdhudAharaNam / iyaM hi dAkSiNyAdupAgate nAyake pratinivRtya nAyikAntarAsakte sati tadAnayanAya preSayitukAmAM nAyikAM prati sakhyA uktiH / tatra ca prastutavAkyArthamapahAya tatsadRzanIranirgamanottarakAlInasetubandhakAraNadvArA tatpratibimbarUpArtha uktaH / na hIyamaprastutaprazaMsA, prastuta. dharmikatvAt / nAyakAnayanecchAvatyAM nAyikAyAmeva tAdRzasetukaraNecchokteH / nApi samAsoktiH / prastutavRttAntenAprastutavRttAntapratItereva tadviSayatvAt / atra cAprakRtena prakRtavRttAntapratIteH / nApi nidarzanA / prastutAprastutavRttAntayoH zabdopAttayoraikyasamAropa eva tadabhyupagamAt / yadi ca zabdopAttayorviSayaviSayiNoH pravartamAna evAlaMkAro viSayimAtropAdAne'pi pravarteta, tadAtizayokterapi rUpaka evAntarbhAvaprasaGgaH / viSayaviSayiNoH zabdopAttatve zAbdaM rUpakaM viSayimAtropAdAne tvArthamityapi vaktuM zakyatvAt / sArUpyanibandhanAyAmaprastutaprazaMsAyAmapyatizayokterevApatteH / tatrApyaprastutamivAcakapadasya prastutamilakSakatvasaMbhavAt / na ca tatra sarUpAdaprastutavAkyArthAtprastutavAkyArtho'vagamyate / atizayoktau tu viSayivAcakapadairviSayA lakSyanta iti vAcyam / ihApi prastutagatatvena varNyamAnAdaprastutavAkyArthAtprastutadharmigataprastutavRttAntapratItiriti tatrAntarbhAvAnaucityAt / prastutaM svapadena nirdizya tatrAprastutavarNanArUpavicchittivizeSasadbhAvAcca / / 1. kha-pustake nAstyayaM pAThaH.. 2. 'rUpavRttAnta' kha.
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 'pazya nIlotpaladvandvAnniHsaranti zitAH zarAH / ' ityAdiSu prastutasya kasyaciddharmiNo'nupAdAnAdatizayoktireva / etena gatasetu jalasetubandhavarNanAdiSvasaMbandhe saMbandharUpAtizayoktirastItyapi nirastam / tathApi-- 267 'kastvaM bhoH kathayAmi daivahatakaM mAM viddhi sA (zA) khoTakaM vairAgyAdiva vakSa sAdhu viditaM kasmAdidaM kathyate vAmenAtra vaTastvamadhvagajanaH sarvAtmanA sevate na cchAyApi paropakArakariNI mArge sthitasyApi me // ityAdAvapi tadatizayokterevApatteH / aprastutavAkyArthAtsArUpyeNa prastutavAkyArthapratItirUpavicchittivizeSaNAlaMkArAntaratvamiti cet / tarhi ihApi prastutadharmiMgatatvena varNyamAnAdaprastutavRttAntAttadgatatvena prakRtavAkyArthapratItirUpavicchittivizeSasadbhAvAdalaMkArAntaratvameva kalpayitumucitamiti sarvAlaMkAravilakSaNamidaM lalitamiti / ata eva / 'kva sUryaprabhavo vaMzaH kka cAlpaviSayA matiH / titIrSurdustaraM mohAduDupenAsmi sAgaram // ' iti kAvyaprakAzakArIyaM nidarzanodAharaNamayuktameva / IdRzamatyA sUryavaMzavarNanamicchAmIti prastutArthAnupanyAsAt / evam - 'anAyi dezaH katamastvayAdya vasantamuktasya dazAM vanasya / tvayAptasaMketatayA kRtArthA zravyApi nAnena janena saMjJA // atra katamo dezastvayA parityakta iti prastutArthamanupanyasya vasantamuktasya vanasya dazAmanAyIti tatpratibimbabhUtArthamAtropanyAsAdayamevAlaMkAra iti // tatra vadanti --- yadyapyekadharmikaprastutAprastutavyavahAradvayopAdAnanibandhanA nidarzanetyatra vivAdAbhAvaH / tathApi vyavahAradvayavaddharmyabhedapratipAdanAkSipto 1. kha- pustake 'setu' padaM nAsti.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 kAvyamAlA / vyavahAradvayAbheda iti vAkyArthanidarzanAsvarUpam / tatra ca pratipAdanaM zrItamevetyatra nAgrahaH, kiMtu pratipAdanamAtram / evaM ca prastutArthasya zAbdAnupAaise Artha tadAdAyaiva nidarzanAyAmevaitadantarbhAva ucitaH / anyathA luptopamAderapyupamAbahirbhAvApatteH // yattvatizayoktireva rUpakasaMbhavAdvilIyeteti / tanna / yatra hyalaMkArazarIramubhayatrApi avilakSaNaM tatraika evAlaMkAro gaNyate / alaMkArazarIrasya vailakSaNye tu pRthagevAlaMkAra iti vastusthitiH / prakRtasthale ca prastutavRttAntasya zAbdArthatvayorubhayatrApi zarIravailakSaNyAbhAvAdekAlaMkAratvameva yuktam / rUpakre tu viSayatAvacchedakarUpeNAbhAsamAna eva viSaye viSayitAvacchedakAvacchinnAbhedazcAtizayoktizarIramiti vailakSayena tadubhayoH pArthakyavyavasthApanAt / AhAryanizvayaviSayIbhUto viSaye viSayyabheda eva rUpakam / tatra viSayatAvacchedakarUpeNaivopasthiterviSayavizeSaNatve gauraveNa tadanivezAt / evaM ca bhede rUpAtizayoktyapahnutyorapi rUpaka evAntarbhAvaH ityatra kSatyabhAvAdiSTApattirityatizayokterapi rUpakAntarbhAvasvIkartRRNAM mate tu lalitasyAlaMkArAntaratvazaGkApi na saMbhavatIti rasagaGgAdharakRtaH // iti nidarzanA / aprastutaprazaMsAM nirUpayati aprastutaprazaMsA prakRtapratipattiretayA yatra / kArye hetau vyApyavyApakayoranyagIH sametasya // 1 // yatra aprastutArthaproktyA prastutArthapratItirjAyate sA aprastutaprazaMsA / samAsoktau tu prastutenAprastutapratItiriti vizeSaH / etadbhedAnAha-- kArye iti / saptamyanteSu prakRte ityanvIyate / anyatvaM ca prakRtanirUpaka pratiyo gikaM grAhyam / tathA ca kArye prastute kAraNasya, kAraNe prastute kAryasya, vyApyavyApakapade sAmAnyavizeSapare / vizeSe prastute sAmAnyasya, sAmAnye prastute vizeSasyoktiriti catvAro bhedAH / tulye prakRte tulyoktiriti paJcamaH / tatra kArye prastute kAraNasyoktiryathA-- >
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 'tasyAH sAndravilepanastanataTaprazleSamudrAGkitaM kiM vakSazcaraNAnativyatikaravyAjena gopAyyate / ityukte kva tadityudIrya sahasA tatsaMpramArchu mayA sAzliSTA rabhasena tatsukhavazAttasyAzca tadvismRtam // ' atra kiM tvayi tayA mAno mukta iti kAryamAtraM pRcchantaM sakhAyaM prati nAyakena mAnatyAgakAraNamupanyastam / kAraNe prastute kAryAbhidhAnaM yathA - "taM se guNammi jAaM kalambagandheNa jaM gaA moham / iarAgajiaso jIyeNa viNA Na volanto || etena tvadvirahabAdhA tasyAmatimAtramujjRmbhate iti prastute moharUpaM tatkAryamuktam / 269 sAmAnyaprastAve vizeSavacanaM yathA 'reNNAu taNaM raNNAu pANiaM savvaaM saaMgAham / taha vi maANa maI a AmaraNantAi~ pemmAI // ' atra nisargapremA upAdhiM nApekSate iti sAmAnye vAkye vizeSa udAhRtaH / vizeSe prakRte sAmAnyopanyAso yathA 'NiddaM lahanti kahiaM suNanti khaliakkharaM Na jampanti / ------------ -------- 6 jAhi diTTho si tumaM tAo cia suhaa suhiao // ' atra yadyahaM tvAM nAdrakSyaM tarhi sukhitAbhaviSyamiti vizeSe vAcye sAmAnyamuktam / tulyena tulyAbhidhAne trayaH prakArAH / zleSaH, samAsoktiH, 1. ' tadasya guNe jAtaM kadambagandhena yadgatA moham / (?) itarAgarjitazabdo jIvena vinA na vyatikrAmati // ' (?) [iti cchAyA / ] 2. 'araNyAttRNamaraNyAtpAnIyaM sarvataH khayaMgrAham / tathApi mRgANAM mRgINAM cAmaraNAntAni premANi // [ iti gAthA 0 3 / 87] 'nidrAM labhante kathitaM zRNvanti skhalitAkSaraM na jalpanti / yAbhirna dRSTo'si tvaM tA eva subhaga sukhitAH // ' [ iti gAthA 0 5 / 18 ] 4. 'nAdrAkSaM' kha. 5. 'sukhI nAbhavi' kha.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 kaavymaalaa| sAdRzyamAnaM ca / yadyapi dvayoreva prakRtatve dvayorevAprakRtatve vA zleSonmeSaH, prakRte'prakRtavyavahArArope ca samAsokterucchA(llA)saH, tathApi tadAbhAsatvAttathoktamityAhuH // __ etena-'tAdRzasthale zliSTavizeSeNApyaprastutaprazaMsA, na tu samAsotestadanugrAhakatvam, tasyA etadalaMkAraviruddhatvenAnugrAhakatvAyogAt // yattu kAvyaprakAze 'samAsokteranugrAhakatvam' ityuktam, tanna / pratIyamAnavRttAntasya prastutatve'nugrAhikAyAH samAsokterevAbhAvAt / prastutasya vAcyatAyAmeva tadabhyupagamAt / aprastutatve tvanugrAhyAyA aprastutaprazaMsAyA evAbhAvAt / aprastutavRttAntasya vAcyatAyAmeva tadabhyupagamAt iti dUSaNam / 'zliSTavizeSaNAkSiptadvitIyArthamAtraM samAsoktiH' ityabhiprAyeNa kathaMcitsamAdheyamiti yojanaM ca rasagaGgAdharIyamapAstam / tatra zleSo dvedhAdharmamAtre dharmadharmiNodvayozceti bhedAt / tatra dharmamAtrazleSe yathA mama'mitrasyAvaha pakSapAtaghaTanA sevasva durga jalaM patrANAM ca sahasramAzraya kuru tvaM kaNTakAnAM vRtim / viSvagvAyucarAnudIraya vidhe hyevaMvidhayAnalI nyakkArastu saroja duSpatikaraH kAntAkaTAkSAhitaH // ' atra vizeSyavAci sarojapadaM na zliSTam / vizeSaNavizeSyobhayazleSe yathA'resia viaTTha vilAsia samaaNNaa saccaaM asoo si / varajuaicalaNakamalAhao vi jaM viasasi sataham // ' atra hi tatsadRzaH kAmazAstrAbhijJo yuvA pratIyate / na cAtra zleSa evobhayArthabodhaka iti vAcyam / azokapadasya vRkSe rUDhatvena prathamameva tatpratIteH / taduktam- 'avayavazakteH samudAyazaktirbalIyasI' iti / na 1. 'ditaH' kha. 2. 'rasika vidagdha vilAsinsamayajJa satyamazoko'si / varayuvaticaraNakamalAhato'pi yadvikasasi satRSNam // ' [iti gAthA0 5 / 5]
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 271 ca prakaraNAdisattve yogArtha eva balavAn / yathA-'tapte payasi dadhyAnayati sA vaizvadevyAmikSyA vAjibhyo vAjinam' ityatra vAjipadasyAzve rUDhAvapi 'vAjamannamastyeSAm' iti vyutpattyA AmikSArUpAnnayoginAM vizveSAM devAnAmevopasthitiriti vAcyam / prakaraNAdikAlInayogazaktijanyabodhasya samudAyazaktijanyabodhapratibandhakatayA azokapadAcchokAbhAvavatpuruSabodhakAle vRkSatvaprakArakabodhaviraheNa zleSavirahaH / iyAMstu vizeSaH / yatpuruSaparatvajJAnAbhAvakAle vRkSatvaprakArakabodhasyaivotpattyA tatrAprastutaprazaMsAtvaM nirbAdham / tatsattve'pi puruSasyaiva prakRtatvena jJAnavirahe tato vRkSatvaprakArakajJAnotpattyA tadeva nirAbAdham / atraiva puruSasya prakRtatvajJAne tu samAsoktireveti // samAsoktyA yathA'yenAnandamaye vasantasamaye saurabhyahelAvala. mRGgAlImukhare rasAlazikhare nItAH purA vAsarAH / AH kAlasya vazena kokilayuvA so'pyadya sarvA dizaH kheladvAyasacaJcughAtavidalanmUrdhA muhurdhAvati // ' atra kasyacitsvAminaH prasAdena sukhAtivAhitadinasya pazcAdurjanaiH pIDyamAnasya satpuruSasya pratItiH // yathA vA'nAbhyAso nabhasi krame kararuherna krauryamAlambitaM jaGghAlatvamabhUnna bhUdharaguhAparyantabhUlaGghane / pAtuH stanyamanAdarAdvalitayA dRSTyaiva siMhIzizo rdogdAnadravanimnagAH karaTinAM gaNDeSu gaNDUSitAH // yathA vA mama'tattaddohadabaddhasauhRdabharAste te mahAnokahA baMhIyAMsa ihAsate kurabaka tvAmekameva tvaham / tAruNyAndhapurandhripIvarakucApratyUhaniSpIDanA sAkAjhaM kalayAmyazeSarasikazreNIziraHzekharam // '
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 kaavymaalaa| atra kasyacidatirasikasya prakRtasya kAminIkucaparirambhalolupatvarUpadharmasyAprakRte kurabake AropyamANasyAvacchedakatayA prakRtapuruSapratIteH samAsokticchAyA, na tu samAsoktireva / prakRte'prakRtavyavahArAropasya tattvAt / atra cAprakRte prakRtavyavahArAropAt // sAdRzyamAtreNa yathA mama'indropendrau mithastau na vidayamahatAM sodarasnehabaddhau vAdasthAnaM tu tAyoparigamanasukhaM yAtavAnpArijAtaH / kiM tu sphUrjadgarutmannakhakulizazikhAbhinnamAtaGgapAtA ghAtApAtAlakhAte bata phalati mRSA pArijAte kramo'yam // atra kayozcidvAdiprativAdinorvirodhe taTasthasya kasyacitpIDAyAM prakR. tAyAM pArijAtaharaNaprAptiprasiddhapArijAtapAtraparvatavRttAntottyA tatsAdRzyena prakRtapratIteH / sAdRzyana pratItAvapi trayaH prakArAH / kacidvAcyArthe vyanayAbhedAnAropeNa tasya ca proktadharmasya vAcyavyaGgayobhayasAdhAraNyena vAcye'pyupapadyamAnatvAt / yathA "dhUlimailo vi paGkaGkio vi taNaraiadehabharaNo vi / ___ taha vi gao ccia garuattaNeNa DhakkaM samuvvahai // ' paricchadahInaM jananinditaM ca nAyakaM kAmayamAnAyA iyamuktiH / dhUlImAlinyAdInAM gaje sattvena vyaGgayanAyakaniSThadharmAdhyAropAnapekSA // kacidvAcye vyaGgayadharmAdhyAropeNa / yathA mama'devasyAsya tribhuvananamaskAryapAdAmbujasya sthitvA mU|pari vidhukale mA madaste prasAsIt / jUTAbandhAvasaraguNitakrUrakumbhInasendra sphUrjadbhogAvalikavalitA lapsyase tadvipAkam // 1. 'dhUlimalino'pi paGkAGkito'pi tRNaracitadehabharaNo'pi / tathApi gaja eva gurukatvena DhakAM samudvahati // ' [iti gAthA0 6 / 26]
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 alaMkArakaustubhaH / atrAcetanAyAM vidhukalAyAM saMbodhyatvaM madaprasaktizceti dvayamanupapannam / vyaJjanIyottamapuruSAdRtakuTilanAyikAdharmatvAdAropitam // kvacidaMzAvacchedenAdhyAropAnadhyAropAbhyAM yathA'zaityaM nAma guNastavaiva sahajaH svAbhAvikI svacchatA ___kiM brUmaH zucitAM bhavanti zucayaH sparzena yasyApare / kiM cAnyatkathayAmi te stutipadaM tvaM jIvanaM jIvinAM tvaM cennIcapathena gacchasi payaH kastvAM niroddhaM kSamaH // atra kaMcitsatpuruSaM prati guNaprakhyApanapUrvakamupAlambho dyotyaH / tatra zaityaM sparzavizeSo jalIyavizeSaguNatvena khyAtaH / paradoSe'pi krodhapAratantryAbhAvarUpA kSamA ca / svacchatA dravyAntarAvayavAsaMkIrNatvaM janmavidyAkarmajanyazuddhimattvaM ca / zucitvamupadhA(pA)takasaMsargarAhityamubhayatrApi / jIvanatvaM ca tatkAraNatvam / nIcapatho nimnamArgaH, niSiddhAcArazca / evaM ca sparzavize. SAdisaMbandhena zlAghyatvAbhAvAt teSu kssaantyaaditvaaropH| tathA nimnamArgagAmitvena nindAnupapattyA tatra niSiddhAcAratvAropaH / zucitvajIvanatvayostu stutihetutvAdeva nAnyAropApekSeti / evaM ca kSAntyAdyabhedAdhyavasitena zaityAdinA zucitvAdinA ca zuddhenaiva stuteH niSiddhAcArAbhedAdhyavasitena ca nimmamArgagAmitvena nindAyA anupapattiriti vAkyArthasiddhiH / evaM prAcAM matamanusRtya paJca bhedA vyAkhyAtAH / dIkSitAstu-saMbandhAntareNa prastutagamane'pyeSA dRshyte| ' yathA 'tApatrayauSadhavarasya tava smitasya nizvAsamandamarutA nibuSIkRtasya / ete kaDaMgaracayA iva viprakIrNA ___ jaivAtRkasya kiraNA jagati bhramanti // ' atrAprastutAnAM candrakiraNAnAM bhagavanmadasmitarUpadivyauSadhavizeSadhAnyavizeSakaDaMgaratAdAtmyotprekSayA smitasya tatsAratArUpotkarSapratItiH / na
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 kaavymaalaa| cAtra smitakaDaMgarayoH kAryatvAdiH kazciduktaH saMbandho'sti / ato'tra sahotpattyAdikameva saMbandhatayAzrayaNIyam / ___ evaM kAryakAraNayoH pratyekameva prastutArthapratyAyakatvamabhisaMdhAya dve aprastutaprazaMse darzite / tato'nyatrApi dRzyate / yathA'kAlindi brUhi, kumbhodbhava, jaladhirahaM nAma gRhNAsi kasmA cchatrorme, narmadAhaM tvamapi vadasi me nAma kasmAtsapatnyAH / mAlinyaM tarhi kasmAdanubhavasi, milatkajjalairmAlavInAM netrAmbhobhiH, kimAsAM samajani, kupitaH kuntalakSoNipAlaH // ' atra kimAsAM samajanIti mAlavInAM rodananimitte pRSTe tatpriyamaraNarUpanimittamanAkhyAya kupitaH kSoNipAlaH iti tatkAraNamabhihitamiti kAraNanibandhanA / atraiva mAlavAnprati prasthitena kuntalezvareNa 'kiM te nijitAH' iti prazne tadvadhAnta vinarmadApraznottararUpaM kAryamabhihitamityatraiva kaarynibndhnaapi| pUrvasyAM praznaH zAbdaH, uttarasyAM tvArtha iti vizeSa ityaahuH| __ atredaM cintyam / smitakaDaMgaracayayoH kAryatvAdisaMbandhAbhAve'pyabhedAdhyavasAyaviSayIbhUtadivyadhAnyena saha kaDaMkaracayasyAvayavAvayavibhAvasya sattvena kAryatvasaMbandho'styeva / na ca yadrUpAvacchinne prastute aprastutavyaGgayo'rthaH pratIyate tadrUpAvacchinne prakRte aprakRtasya kAryatvAdisaMbandhoupekSitaH / atra ca smitatvAvacchinne eva sthite sAratvarUpotkarSaH pratIyate, na tu divyadhAnyatAdAtmyAvacchinne / ato divyadhAnyakaDaMkarayoruktasaMbandhasattve'pi smitakaDaMkarayostadabhAvAt saMbandhAntarAnusaraNamAvazyakameveti vAcyam / aprastutavyaGgayArthaprakArakajJAnavizeSyabhUte prakRte aprakRtamAtrasaMbandhasyaiva lAghavena vivakSitatvAt / vyaGgayArthabodhadharmitAvacchedakIbhUtadharmAvacchinnatvaniveze gauravAt / vizeSyatvaM ca tattvena vivakSitatvamAtram / ataH smitasyaiva tAdRzajJAnavizeSyatayA tatrAprakRtasaMbandho nAstItyAkArakadoSAbhAvaH / tadvizeSyatvena vivakSitasya smitasya
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 271 divyadhAnyatAdAtmyAdhyavasAyadazAyAmaprakRtasaMbandhasattvAt / evaM dvitiiydosssyaapynvkaashH| tathA hi / tatra kimubhayorekatradarzanena pratyekaM tatprayojakatvAnupapattiriti vivakSitam, uta kAraNakAraNasya kAryakAryasya ca nirdezAt kAryatvakAraNatvAbhAva iti / nAdyaH / kacitpratyekapuraskAreNa taddarzanAdubhayoH pratyekaprayojakatve sthite kacidubhayasamAvezasyAdoSatvAt nyUnatvAnApAdakatvAcca / tatrApyekasyAmevAprastutaprazaMsAyAM dvayoH saMbandhayoraprayojakatvAcca saMbandhanibandhanayordvayoraprastutaprazaMsayorekatra nibandhamAtreNa tadAtirekyAbhAvAcca / na dvitIyaH / kAryakAraNapadayoH prayojyaprayojakasAdhAraNatAyA vivakSitatvAt / evaM ca mAlavIrodanakAraNIbhUtatatpriyamaraNakAraNakuntalezakAraNamAtroktau tatprasthAnakAryavijayakAryapraznAdimAtroktau ca tasyAnapAyAditi kRtaM bahunA // yadapyuktam 'prastutena prastutasya dyotane prstutaangkrH|| kiM bhRGga satyAM mAlatyAM ketakIkaNTakecchayA // ' atra vAcyavyaGgyavRttAntayodvayorapi prakRtatvena samAptoktyaprastutaprazaMsAbhyAmatiriktatvasya sphuTatvAt / prastutaniSThavyaJjakatAnirUpitavyaGgacatA. zAlyaprastutakatve'prastutaniSThavyaJjakatAnirUpitavyaGgayatAzAliprastutakatve ca tadubhayopagamAt / atra hi priyeNa saha viharantyA uktau bhRGgo'pi prakRta eva / na ca bhRGgasaMbodhanAnupapattyA priyamAtrAbhiprAyeNaiveyamuktiriti vAcyam / acetane'pyAmantraNadarzanena tadavirodhAt / evaM ca prastutena vAcyena bhRGgopAlambhena patnyAH kulavadhvAH saundaryAdiguNazAlinyAH sattve krUrajanaparivRtAyAM sarvakhApaharaNasaMkalpadurAsadAyAM kaNTakAkulaketakIkalpAyAM vezyAyAM samAgamena kimityupAlambho dyotyate / yathA vA 'anyAsu tAvadupamardasahAsu bhRGga lolaM vinodaya manaH sumanolatAsu / 1. 'satve' iti padaM kha-pustake truTitam.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 kaavymaalaa| mugdhAmajAtarajasaM kalikAmakAle vyartha kadarthayasi kiM navamAlikAyAH // ' prauDhAGganAsattve'pi bAlAM klezayati kAminIprakRtabhRGgopAlambhena tatpratItiH // . yathA vA'kozadvandvamiyaM dadhAti nalinI kAdambacaJcukSataM dhatte cUtalatA navaM kisalayaM puMskokilAsvAditam / ityAkarNya mithaH sakhIjanavacaH sA dIrghikAyAstaTe celAntena tirodadhe stanataTaM bimbAdharaM pANinA // ' atreyamiti dIrghiketyAdi coktyA vAcyArthasya prastutatvanirNayaH / nAyakadantavraNAGkitAdharaviziSTanAyikArUpaprakRtavyaGgayArthaprakAzanaM ca caturthacaraNa eva spaSTam / AdyodAharaNadvaye'nyAyadezadhvanitvaM prAcInairuktam / aprastutaprazaMsAyAmaprastutatvena vAcyArthasyAvarNanIyatayA tatrAbhidhAyAM virahitAyAM vAcyArthenAkSepAt prastutArthavyaktiralaMkAraH saH / iha tu vAcyArthasyApi prastutatvena tatraiva paryavasAnasaMbhave'pi vastusaundaryabalenAbhimatArthavyaktirdhvanireveti / vastuto'trApyatrAlaMkAradhvanitvameva / tRtIyasyAnalaMkAratve tu na kasyacidvAdaH / vyaGgacArthasya caturthacaraNena vAcyatvamApAditasya dhvanitvAyogAt / 'zabdArthazaktyAkSipto'pi vyaGgayo'rthaH kavinA punaH / yatrAviHkriyate khoktyA saivAnyAlaMkRti_neH // ' iti dhvanikArokteriti // tatra rasagaGgAdharakRtaH-atrApyaprastutaprazaMsaiva bhavatIti nAlaMkArAntarakalpanam / kiMciduktivaicitryeNa tatkalpane'laMkArAnantyaprasaGgAt / na ca tallakSaNAnAkrAntatvAtkathametaditi vAcyam / na hyaprastutatvaM sarvathA prastA. / varAhityaM vivakSitam, kiM tu mukhyatAtparyaviSayIbhUtArthAtiriktatvam / idaM 1. 'bhramaraH sadaiva' kha.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 277 ca sarvathaivAprastute prastute'pi mukhyatAtparyAviSayIbhUte ca samAnameva / ato bhRGgAdestatra sattAmAtreNa prakRtatve'pi mukhyatAtparyasya nAyikAdyupAlambha eva sattvAdaprastutena prastutapratItiriti tallakSaNAkrAntatvaM spaSTamevetyAhuH // .ityprstutprshNsaa| atizayoktiM nirUpayati aprakRtena nigINe sAdhyavasAnAzrayAtmakRte / prakRtasyAnyatvoktau yadyevaM syAttathApattau // 1 // syAjjanyajanakapaurvAparyatyAgazca sA tvtishyoktiH| yatra sAdhyavasAnalakSaNayA upameyasyopamAnarUpatvena vivakSayA upamAnapadameva prayujyate sA prathamA / __ yathA 'candro'yam' ityAdau adhyavasAnamAropaviSayasya AropyamANena tAdAtmyavivakSA / nigINe viziSya tadvAcakapadenAnupAtte ityarthaH / tatra mukhAdipadAprayogAnmukhatvAdivaidhAnupasthityA anAhAryAbhedabuddhiH / rUpake tu mukhAdipadasyApi prayogAt AhAryaivAbhedapratItirityuktam / evaM ca mukhAdInAM candrAbhinnatvenopasthitau rUpakam, candratvenopasthitau tvatizayoktiriti niSkarSaH / upameyatAvacchedakadharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitAbhedasaMsargakopamAnatAvacchedakadharmAvacchinnaprakAratAzAlibodhatvaM sAropalakSaNAyAH, upameyatAvacchedakadharmAvacchinnopameyaniSThavizeSyatAkopamAnatAvacchedakadharmAvacchinnaprakAratAzAlibodhatvaM ca sAdhyavasAnalakSaNAyAH kAryatAvacchedakamiti rahasyam / yathA 'latAmUle lIno hariNaparihIno himakaraH . sphurattArAkArA patati jaladhArA kuvalayAt / dhunIte bandhukaM tilakusumajanmA hi pavano bahire puNyaM pariNamati kasyApi kRtinaH // ' atra mukhanayanAdharanAsikArUpANAmupameyAnAM candrakuvalayabandhUkatilakusumarUpairupamAnavAcakapadaistiraskAraH //
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 kaavymaalaa| yathA'vipulaM nitambabimbe madhye kSAmaM samunnataM kucayoH / atyAyataM nayanayormama jIvitametadAyAti // ' atrAgnimitroktau mAlavikAyAM jiivittvaaropH| atipriyatvarUpasAdRzyasaMbandhAt / imAmeva rUpakAtizayoktiriti vyapadideza candrAlokaH 'rUpakAtizayoktizcedrapyaM rUpakamadhyagam / ___ pazya nIlotpaladvandvAnniHsaranti zitAH zarAH // ' rUpyamAropAdhikaraNaM mukhAdi / rUpakamadhyagaM khavAcakapadamapahAya AropyamANArthakapadenaivopasthApitamityarthaH / yatra dharmyantaravRttidharmasajAtIyo'pi dharmastadvRttidharmAnavacchinnatayocyate sA dvitIyA / yathA- 'aNNaM laDahattaNa aNNaM cia kAvi vattaNacchAA / sAmA sAmaNNapaAvaiNo reha cia Na hoi / ' atra prakRtanAyikAvRttilAvaNyAdikaM nAyikAntaravRttilAvaNyAdikajAtIyamapi tadvijAtIye tayoktamiti tadutkarSapratItiH / kacittasyaivAvasthAvizeSeNa tasmAt bhedaH / yathA 'to ciravioataNuo sai vaahomtttthmuajiiaaghaao| .. jAo aNNo ccia se vilaiadhaNumettavAvaDo vAmabhuo // ' atra samudrabhedanArtha dhanuSi gRhIte zrIrAmabhujasya tatpUrvAvasthA tasmAdevAnyattvoktyAticaNDatvapratItiH // 1. 'anyatsaukumArya anyaiva ca kApi vrtncchaayaa| zyAmA sAmAnyaprajApateH rekhaiva na bhavati // ' [iti cchAyA / ] 2. 'tatazviraviyogatanukaH sadA baasspaavmRssttmRdukjiivaaghaatH| jAto'nya evAsya vigalitadhanurmAtravyApRto vaambhujH|| [iti setu0 5 / 21]
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 279 yatra ca kenacidApAdakena kiMcidApAdyate sA tRtIyA / yathA'unmIlaguDapAkatantulatayA rajjvA bhramIrarjaya dattAntaHzrutazarkarAcalamadhaH svenAmRtAndhAH smaraH / navyAmikSurasodadheryadi sudhAmutthApayetsA bhava jihvAyAH kRtimAhvayeta paramAM matkarNayoH pAraNAm // ' yathA vA'khaNDakSodamRdi sthale madhu payaH kAdambinIvarSaNA tkRSTe rohati dohadena payasAM piNDena cetpuNDUkaH / sa drAkSAphalasecanairyadi phalaM dhatte tadA tvadgirA__muddezAya tato'pyudeti madhurAdhArastamappratyayaH // . atra tarke ApAdakasya khato'siddhatvaniyamAdupameyatvAbhimatasya nirupmtvprtiitiH| yatra kAraNakAryayoH pUrvAparabhAvo vastutaH zIghrakAritvavivakSayA viparItatvenocyate sA caturthI / sApi dvedhA / pUrva kAryasya pazcAtkAraNasyoktau dvayostulyakAlatvoktau c| AdyA yathA zrIrudra(candra)devAnAm'niHzvAsAH prathamaM vaivuH punaramI dhArAkadambAnilA ___ bASpAmbhaH prathamaM papAta caramaM dhArAdharANAM payaH / prAkprANAzcapalatvamIyurasamaM kAmaM tato vidyuta stasyAstadviraheNa nirdaya mayA dRSTaH kramazcaiSa saH // ' . . yathA vA'mAdyadvetaNDagaNDacyutamadalaharI saMcaraccaJcarIkI___ jhaGkArAnandagItAH kavibhuvanabhuvastAH purastAdbhavanti / pazcAdaJcanti teSAmupari karuNayA rAmabhUpAlamaule rudvelladugdhavIcIbahaladhavalimAbaddhakakSyAH kaTAkSAH // 1. 'dAnA' kha. 2. 'sadA' kha.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 kaavymaalaa| atra rAjadarzanAtprAgeva kavInAM saMpattiruktA / dvitIyA yathA mama 'yasminkSaNe cakitabAlamRgekSaNAyAH ___karNAntabhUmimabhijRmbhitavAnkaTAkSaH / tatraiva manmathazilImukhasaMcayena ___ manmAnasaM samabhavannicitaM samantAt // ' atra kaTAkSabANavedhayorekakSaNotpattipratipAdanAtsahabhAvaH / atra prathamAtizayoktau prakRtAprakRteti sAmAnyata evopAdAnAt / zuddhasAdhyavasAnalakSaNayA abhedopacAre'pi atizayoktireva / tatra dharmabhede dharmyabhedAdhyava- ' sAyo yathA 'karNalambitakadambamaJjarIkesarAruNakapolamaNDalam / nirmalaM nigamavAgagocaraM nIlimAnamavalokayAmahe // ' atra nIlatvAzraye bhagavati nIlatvAropaH / candro'yamityAdau sAdRzyasyAdhyavasAnanimittatvAdgauNatvam / AzrayatvAdisaMbandhasya tannimittatve tu zuddhatvamiti vivekH| 'bhedAvimau ca sAdRzyAtsaMbandhAntaratastathA / gauNau zuddhau ca vijJeyauiti kAvyaprakAzokteH / tasmAtsAdRzyAtiriktena saMbandhena yatrAnyasminanyattAdAtmyAropaH sA zuddhasAdhyavasAneti vijJeyam / kArye kAraNAbhedAdhyavasAnaM yathA'to harivaijasapantho rAhavajIassa paDhamahatthAlambo / sIAvAhavimokkho dahamuhavajjhadiaho uvagao sarao // ' atra bASpavimokSahetutvena tdaaropH|| 1. 'tato haripatiyazaHpatho rAghavajIvasya prathamahastAlambaH / sItAbASpavimokSo dazamukhavadhya divasa upagatA zarat // [iti setu0 1 / 16)
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 281 yathA vA mama'AkRSTirhadayasya vismayatateH sRSTidRzorbandhanaM prollAso makaradhvajasya jagatIvAmajhuvAM nyakRtiH / udrekaH pramadasya vibhramataternirdambhamujjambhaNaM __ pratyAsattirasau rasasya jayati trasyatkuraGgekSaNA // ' evaM ca _ 'abhedenAbhidhAheturhetorhetumatA saha / ' iti sAhityadarpaNoktahetvalaMkArasyAtraivAntarbhAva iti nAtiriktatvazaGkApi / tasmAdbhedasattve'pyabhedAdhyavasAyasya sarvasyApyanyatra nivezo bodhyaH / dvitIyabhede'pyanyatvaM yathAkathaMcittatpratItimAtreNa / yathA 'sA rAmaNIyakanidheradhidevatA vA . saundaryasArasamudAyaniketanaM vA / tasyAH sakhe niyatamindusudhAmRNAla jyotsnAdikAraNamabhUnmadanazca vedhAH // ' atra mAlatIsamavAyikAraNe vedhasi ca mRNAlatvAdyAropAdanyatvAvagamaH / yathA vA'asyAH sa cArumadhureva kAruH zvAsaM vitene malayAnilena / amUni puSpairvidadhe'GgakAni cakAra vAcaM pikapaJcamena // yathA vA mama rukmiNIpariNaye'ArabdhaM prathamaM na kiMcidapi yairdravyaM na vArapsyate taiH kaizcitparamANubhiH kamalabhUstadvigrahaM nirmame / . anyArambhakaniSThajAtisamavacchinnairyadArabhyate sAdRzyaM kila tannirUpitamaho tasminnudeti dhruvam // ' atra sahetuko'nyatvapratyaya iti vizeSaH / evam ekatve vArthasya sthAnabhedena nAnArUpatayA pratItyApi bhedapratItiH / 1. 'pratIpa' kha. 36
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 - kaavymaalaa| yathA'pratyambho navapuNDarIkamukulazreNI, pratikSmAdharaM . pUrNendo rucayaH, pratikSitiruhaM vallIprasUnotkaraH / kiM cAnyatkathayAmi vIra jagatImAliGgati tvadyazo vistAre pratidezameva diviSatsrotakhatInirjharaH // ' atraikasyA eva kIrteH sthalavizeSeSu tattadyogyarUpeNAdhyavasAnam / evamekasya bahubhiAtRbhiranekaprakArairjJAne'pi / yathA 'mallAnAmazanirguNAM naravaraH strINAM smaro mUrtimA___ ngopInAM khajano'satAM kSitibhujAM zAstAtha pitroH zizuH / mRtyurbhojapatevirADaviduSAM tattvaM paraM yoginAM vRSNInAM paradevateti vidito raGgaM gataH sAgrajaH // na cedaM rUpakameveti vAcyam / mallasaMbandhyazanyAderaprasiddhatayA tadrUpeNa rUpaNAsaMbhavAt / prakRtamallAdiniSThAzanitvaprakArakajJAnavarUpAbhinnAvedanaviSaya ityarthAt / evaM ca 'nimittabhedAdekasya vastuno yadanekadhA / ullekhanamanekena tadullekhaM pracakSate // ' yathA 'gajatrAteti vRddhAbhiH zrIkAnta iti yauvtaiH| . yathAsthitazca vRddhAbhidRSTaH zauriH sakautukam // ' ityatrollekhAlaMkArapArthakyaM dIkSitoktaM cintyamiti nyAyapaJcAnanAdayaH / evam'asyAH sargavidhau prajApatirabhUccandro nu kAntipradaH zRGgAraikarasaH khayaM nu madano mAso nu puSpAkaraH / 1. 'gopAnAM' kha.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / vedAbhyAsajaDaH kathaM nu viSayavyAvRttakolAhalo nirmAtuM prabhavenmanoharamidaM rUpaM purANo muniH // ' 283 ityAdau saMbandhe'saMbandharUpamatizayoktibhedAntaraM yagranthAntareSUktam, tadapi na / 'sA mAsAmaNNe' ityAdAviva 'prastutasya yadanyatvam -' ityatraiva tatsaMgrahAdityAhuH / tasmAdyathAkathaMcidabhede'pi bhedoktiratraivAntarbhAvyeti siddham / evam -- 'ekasya bahudhollekhe'pyasau viSayabhedataH / gururvacasyarjuno'yaM kIrtau bhISmaH zarAsane | ityatra 'grahItRbhedAbhAve'pyekenaiva jJAtrA ekasya bahudhAtmanAmyullekhaH ' iti yaddIkSitamatam, tadapi bhede'pyabhedarUpaprathamAtizayoktAveva tadantarbhA - vAdupekSyam // tRtIyabhede'pi kathaMcidasaMbhAvitArthakalpanapratipattireva vivakSitA // yathA 'asya kSoNipateH parArdhaparayA lakSIkRtAH saMkhyayA prajJAcakSuravekSyamANabadhirazravyAH kilAkIrtayaH / gIyante kharamaSTamaM kalayatA jAtena vandhyodarAmUkAnAM prakareNa kUrmaramaNIdugdhodadhe rodhasi || atra yadyevaM syAttadAsyAkIrtiH syAditi tAtparyaparyavasAnam // etena - 'saMbhAvanaM yadItthaM syAdityUho'nyasya siddhaye / yadi zeSo bhavedvaktA kathitAH syurguNAstava // kiMcinmithyAtvasiddhyarthaM mithyArthAntarakalpanam / mithyAdhyavasitirvezyAM vazayetsvasrajaM vahan // ' iti saMbhAvanamithyAdhyavasityoH pRthagalaMkAratvamapAstam // rasagaGgAdharakRtastu ---- vezyAmityAdernidarzanAyAmevAntarbhAvaH / na cAtra
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 L kAvyamAlA / nidarzanAmithyAdhyavasityoH saMkara iti vAcyam / mithyAdhyavasitau mAnA bhAvAt / anyathA 'harizcandreNa saMtaptAH pragItA dharmasUnunA / khelanti nigamotsaGge mAtargaGge namo'stu te // ' iti satyAdhyavasiterapyalaMkArAntaratvApatterityAhuH // - yattu -- asaMbandhe saMbandharUpAtizayoktitaH kiMcinmithyAtvasiddhyarthaM mithyArthAntarakalpanAvicchittivizeSeNa mithyAdhyavasiterbhinnatvamiti, tadasat / yadyarthoktirUpAtizayoktervizeSasya durvacatvAt / 'rAkAyAmakalaGkaM cet' ityAdAvapi tanmukhasyAnyasadRzatAyA mithyAbhUtAyAH siddhyarthaM mithyAbhUtAyA rAkAcandrikAyAH kalaGkatAyAH kalpanAvizeSAditi dik // yacca - 'prauDhoktirutkarSAtau taddhetutvakalpane / kacAH kalindajAtIratamAlastomamecakAH // ' atra yamunAprarUDhatvasya tamAlAnAM zyAmatAhetutvaM nAsti / nimittakA - raNaguNAnAM kAryaguNAjanakatvAt / tathApi zyAmalatAtizayakathanAtprauDhoktiralaMkArakArAntaramiti, tadapi na / tatrApi yadi yamunAtIraprarohaNena tamAlAnAM nIlatvAtizayaH syAt, tadA kezAnAM zyAmatopamA syAdityatraiva tAtparyAt // yadapi yatra dharmivizeSasaMsargAddharmyantaragatadharmAtizayo vyaJjanAvyApAragamyastatra prauDhoktiH / yadapi vAcyavRttyaiva tatprayuktatvAvagamastatraiva samAlaMkAra eva / yathA -- ' tvatto janma sudhAMzuzekhara tanujyotsnA nimagnAtmano dugdhAmbhonidhimugdhavIcivalayaiH sArdhaM parikrIDanam / saMvAsaH suralokasindhupuline vAdaH sudhAMzoH karaiH kasmAnnojjvalimAnamaJcatitamAM deva tvadIyaM yazaH // ' atra yazaso dhavalimAtizayastattaddharmisaMbandhaprayuktatvena kathitaH / aMzukRtazcandre tatkRto bhagavati tatkRto rAjanItyevamuttarottaram / upacIyamAno
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 289 rAjagatastu zabdAnupAttatvAtprauDhoktereva viSaya iti rasagaGgAdharakArairuktam / taMdapi vyaGgayasamAlaMkAreNaivopapatterupekSyam / atra navInAH-upamAnopameyasya nigIryAdhyavasAnamevAtizayoktiH / prakArAntare tvatiriktAlaMkArAntarakalpanamevocitam / na hyetaccatuSTayasAdhAraNAtizayoktilakSaNaM saMbhavati / yenaikadharmAvacchinnatvenaikAlaMkAratvaM syAt / na caitadanyatamatvameva sarvAnugatamastIti vAcyam / vicchittivailakSaNyasattve'nyatamatvasyAprayojakatvAt / anyathA upamAnarUpakAdikatipayAnyatamatvaM sakalAnyatamatvaM vAtizayoktilakSaNaM vidhAya upamAdInAmapyetadbhedatvApatteH / na cAtiriktAlaMkArakalpane gauravamiti vAcyam / pradhAnotkarSakatvarUpasyAlaMkAratvasya tvayApyaGgIkArAt / padArthAntarasya ca mayApyakalpanAt / alaMkAravibhAjakopAdhiparigaNanasya ca pauruSeyatvAdityAhuH // ityatizayoktiH / prativastUpamAM nirUpayati sAdRzyaparyavasite yasminvAkyadvaye dharmaH / eko'pi dvirupAttastAM prativastUpamAmAhuH // 1 // anyonyamekavAkyatAlAbhArthamupamAnopameyabhAvaparyavasannayoryatra guNakriyAdirUpa eka eva dharmaH prativAkyaM zabdAntareNa nirdizyate sA prativastUpamA / prativastu upamAnopameyobhayadizi upamA tatprayojakasAdhAraNadharmo'syAmiti vyutpatterityarthaH / arthAntaranyAsavAraNAya sAdRzyeti / tatra tu samarthyasamarthakabhAvamAtraM vivakSitam, na tu sAdRzyam / bimbapratibimbamAvena dRSTAnte'pi dharmopAdAnAt tatrAtivyAptivAraNAya eka iti / tatra bhinnasyaivopAdAnAnna doSaH / yathA 'tvayi vIra paraM virAjate damayantI kilakiJcitaM kila / taruNIstana eva zobhate maNihArAvalirAmaNIyakam // ' atra maNihAro yathA taruNIkuca eva bhAti tathA bhaimIvilAsastvayyeveti paryavasAnam / iyameva vaidhayeNa yathA rasagaGgAdhare
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 kaavymaalaa| 'gIrbhirgurUNAM paruSAkSarAbhistiraskRtA yAnti narA mahattvam / alabdhazANotkaSaNA nRpANAM na jAtu maulau maNayo vasanti // ' atra zAbdena dRSTAntena tadgataH sAmAnyadharmAvacchinnavyatirekasahacAra AkSipyate / tena ca sAmAnyadharmAvacchinnAnvayasiddhidvArA vizeSAvacchinnAnvayaniyamasiddhiH / tathA hi-zANotkaSaNAbhAvanRpamaulivAsAbhAvayoH zabdAtpratItAvapi tena pUrvArdhasamarthanaM saMbhavatItyataH saMskArAbhAvotkarSAbhAvayoH sahacArAkSepaH / tena ca khaviparyayatayA saMskArotkarSayoranvayasahacAreNa niyamasiddhau guruvinItatvarUpasaMskAravizeSabhAjAM mahattvaprAptiniyamaH sidhyati / evamanvayagarbhAyAmapi prativastUpamAyAM niyamavizeSasya prakRtavAkyArthatve'nvayadRSTAntena sAmAnyAnvayaniyamasiddhidvArA prakRtaniyamavizeSasiddhiH / yatra tu niyamavizeSarahitaH kevalArthaH prakRtaH tatra tvaprakRtavAkyArthanirUpitasAdRzyamAtrasya pratItiH, na tu niyamasyApi aprayojakatvAt / yathA ___ 'bhairaibhre bhAsate candro bhuvi bhAti bhavAnbudhaiH / ' ityAdAvAvRttidIpake iti tato bhedaH-ityuktam / sAdRzyaparyavasAnaM cAtra yadyapi vidhiniSedhayorna saMbhavati, tathApi niSedhaviparyayasya sAdRzyaM bodhyam / na ca viparyayasya vAkyArthatvAbhAvAtkathaM vAkyArthayoraupamyamiti vAcyam / vAkyavedyatAmAtrasyaiva tadarthatAyA vivakSitatvAdityuktam / arthAvRttiH prastutAnAmaprastutAnAM vA / iyaM prastutAprastutAnAmiti vizeSaH / kiMca / AvRttidIpakaM vaidhamryeNa na bhavati / iyaM tu vaidhamryeNApi dRzyate / yathA_ 'yadi santi guNAH puMsAM vikasantyeva te khayam / na hi kastUrikAmodaH zapathena vibhAvyate // ityAdAviti diikssitaaH| 1. 'yAM nitarAM mahattvam' ityAdarza pAThaH. 2. 'vizeSa'padaM kha-pustake nAsti. 3. bhairmakSatrairabhra AkAze ityarthaH.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustumaH / rasagaGgAdharakRtastu-nedaM vaidhodAharaNaM yuktam / prastutarmivizeSagatatvenoktasyArthasya dAAya khAkSiptakhavyatirekasamAnajAtIyadharmyantaraniSThAprakRtArthakathanasyaiva vaidhodAharaNarUpatvAt / yathA 'gIrbhirgurUNAm-' ityatra naragatatvenoktArthadAAya tadAkSiptasya guruvinItatvavyatirekaprayuktamahattvavyatirekasya sajAtIyo maNiniSThazANotkaSaNavyatirekaprayuktanRpamaulivAsavyatireka uktaH / sAjAtyaM ca vyatirekAntaraprayuktatvAdidharmeNa yathAsaMbhavaM bodhyam / prakRtodAharaNe tu 'yadi guNAH santi tadA khayameva prakAzante' iti prastuto'rthaH / tasya ca vyatirekaH-'asantastUpAyAntareNApi na prakAzante' iti / uttarArdhe caitatsajAtIyo'rtho na nibaddhaH, kiM tu svayameva prakAzante na pareNeti prastutArthasajAtIya eva / zapathena na vibhAvyate kiM tu svayameveti prakRtArthAnukUlatayaiva paryavasAnAt / vaidharmyasya prakRtAnurUpatvasya vyAghAtAdanupapatteH / tasmAtsAdhamryeNaivedamudAharaNaM yuktam / na copAyAntareNa na prakAzante ityasyAkSepalabhyatvena tadaghaTitasya prastutavAkyArthasyopAyAntaravyAvRttighaTitottaravAkyArthena kathaM sAdhopapattiriti vaacym| evakArasya svayamityetaduttaraM ghaTanenopAyAntaravyAvRtterapi pUrvavAkyArthaghaTakatvAt / vikasantyeveti kriyAsaMgatyaGgIkAre vikAsAtyantAyogavyavacchedapratIterevApattyA tasyAzcottaravAkyArthAnanugRhItatvena tatparityAgasyAvazyakatvAt / uttarArdhe upAyAntaravyAvRtterevottyA pUrvArdhe'pyanyayogavyavacchedasyAzrayitumucitatvAdityAhuH // iyaM cAlaMkArAntaraviSaye'pi dRzyate / aprastutaprazaMsAviSaye yathA'indurlipta ivAJjanena jaDimA dRSTirmagINAmiva pramlAnAruNimeva vidrumadalaM zyAmeva hemaprabhA / 1. asyApi vaidhamryodAharaNaparatA yathA yuktA tathA rasagaGgAdharamarmaprakAze nAgezabha. TaiAkhyAtam. tatsArastvayam-'AkSepalabhyenApi' vyatirekeNa 'tattvaM kimapi kAvyAnAM jAnAti viralo bhuvi|maarmikH ko marandAnAmantareNa madhuvratam // ' ityatra vaidhyodaahhrnntvaanggiikaarennaittkhnnddnN pratAraNamAtram. 2. 'alaMkAraviSaye' kha.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 kaavymaalaa| kArkazyaM kalayA ca kokilavadhUkaNTheSviva prasRtaM __ sItAyAH puratazca hanta mithilAbarhAH sagarhA iva // ' atra indvAdInAmapakRSTatvarUpa eko dharmaH prativAkyabhinnenAJjanaliptatvAdinoktaH / evam-'utkSiptaM sahakauzikasya pulakaiH' ityatra ekasyaiva sAhityasya sahasArdhAdizabdairupAdAnamiti vadanti, tatrobhayatrApi yeSu vAkyeSu dharmasya zabdAntareNa nirdezasteSAM kathaM mithaH sAdRzyamiti vicAraNIyam // iyaM ca mAlArUpeNApi dRzyate / yathA'kiM zeSasya bharavyathA na vapuSi kSmAM na kSipatyeSa ya ki vA nAsti parizramo dinapaterAste na yannizcalaH / kiM tvaGgIkRtamutsajankRpaNavacchrAdhyo jano lajjate __ niyUMhapratipannavastuSu satAmekaM hi gotravratam // ___ atra hi caturthapAda upmeyaarthH| abhyupetabhAraduHsahatvaM tadaparityAgazca pUrvArdhe ubhayatrApyupAttam / evaM ca yathA zeSAdayo durvahamapi kAryamazaktyA na tyajanti tathA mahAjanA apIti phalitArthaH // iti prativastUpamA / dRSTAntaM nirUpayati sAdhAraNasya sAmyapratiyogyanuyoginoryatra / nirdezaH syAdvimbapratibimbatayA sa dRSTAntaH // 2 // bimbapratibimbabhAvenaiva yatra sAdhAraNadharmasyopamAnopameyadizyupAdAnam , na tvekatvaM sa dRSTAntaH / prativastUpamAyAM tvekasyaiva vAradvayaM prayogAnnAtivyAptiH / dRSTo jJAtaprAmANyakaH anto dArTAntikavAkyArthanizcayo yatreti vyutpattyA prakRtavAkyArthapratipAdyakAryakAraNabhAve grAhye tabrAhakIbhUtAnvayavyatirekayoryo yadanvayavyatirekAnuvidhAyI sa tajjanya ityAdivyAptau ya
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / trottaravAkyArtho dRSTAntatvena paryavasyati sa ityarthaH / tena na nidarzanAsaMkara ityuktaM prAk / yathA- 'saroSApi sarojAkSi tvamudeSi mude mama / / taptApi zatapatrasya saurabhAyaiva saurabhA / ' atra roSatApayorAnandasaurabhayozca bimbapratibimbabhAvaH / tatra nalAnandaM prati bhaimyA anvayavyatirekAbhyAM kAraNatve grAhye yadyanvayavyatirekAnuvidhAyi tattajanyam / yathA sUryaprabhAnvayAdyanuvidhAyi padmasaurabhamiti dvitIyArdhasya dRSTAntatvaparyavasAnam / etacca sAdharyeNa / vaidharyeNa yathA'velAtigastraiNaguNAbdhiveNirna yogayogyAsi naletareNa / saMdRbhyate darbhaguNena mallImAlA na mRdvI bhRzakarkazena / ' atra pUrvArdhe yadyapi nalAnyayogAnahatvamevoktam , tathApi tAvatA nalayogyatva eva tAtparyam / 'pArtha eva dhanurdharaH' ityAdAvanyayogavyavacchedasthale'pi pArthasya dhanurdharatvAvagamAt / anyathA tadAnIM 'pArtho dhanurdharo na vA' iti saMzayaprasaGgAt / tathA cAnvayavyatirekAbhyAM vastunaH khasamAnaguNavatsaMyogayogyatve grAhye 'yadyadvijAtIya guNavattanna tatsaMgamAIm' iti vyatirekadRSTAnta uttarArdhe uktaH / tadviparyayeNa 'yadyadguNasajAtIyaguNavattattatsaMgamArham' ityanena prAguktArthasiddhiH / yathA vA mAlArUpeNApyayaM dRshyte| yathA'vyatiSajati padArthAnAntaraH ko'pi hetu rna khalu bahirupAdhIprItayaH saMzrayante / vikasati hi pataGgasyodaye puNDarIkaM dravati ca himarazmAvudyate candrakAntaH // ' atra kecit-prativastUpamAyAmaprakRtavAkyArthopAdAnaM tena saha prakR. tasya sAdRzyapratipattyartham , dRSTAnte tu tadupAdAnam, etAdRzo'rtho'nyatrApi
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 kaavymaalaa| sthita iti prakRtapratItivizadIkaraNamAtrArtha na tu sAdRzyapratipattyarthamityanayorbhedaH-iti vadanti // . ___ atra rasagaGgAdharakRtaH-prativastUpamAyAM prakRtAprakRtayoH sAdRzyapratItiH na tu dRSTAnte ityAjJAmAtram avizeSAt vaiparItyasyApi suvacatvAcca / etAdRzo'rtho'nyatrApi sthita ityasyApi sAdRzya eva paryavasAnAca / kiM caivam 'devIM vAcamupAsate hi bahavaH sAraM tu sArasvataM jAnIte nitarAmasau gurukulakliSTo murAriH kaviH / abdhirlavita eva vAnarabhaTaiH kiM tvasya gambhIratA ___ mApAtAlanimagnapIvaratanurjAnAti manthAcalaH // ' ityatra yadyapi jJAnarUpa eko dharmo nirdiSTaH, tathApi na tatprayuktamaupamyaM vivakSitam / yatprayuktaM vivakSitaM tacca laGghanAdAvastyeva divyavAgupAsanAdinA pratibimbanamiti sarvasvakAragranthavirodho duSpariharaH syAt / tasmAdvastuprativastubhAvabimbapratibimbabhAvAbhyAM dharmopAdAnAdeva bhedaH / paramArthatastu ubhayorekAlaMkAratvameva yatkiMcidvaidhaya' ca bhedatvasyaiva prayojakaM na tvalaMkArAntaratAyA ityAhuH, tanna / sAdRzyapratyayasyobhayatrAGgIkAre'pi ekatra prakRtakAryakAraNabhAvagrAhakavyAptinizcayaprayojakasahacAragrAhakatvamaprakRtArthasya, aparatra ca na tatheti bhedasya sphuTataratvAt / sAdRzyapratItimAtreNaikyAbhyupagame sarvaviplavApatteriti dik // iti dRSTAntaH / dIpakaM nirUpayati prakRtAmakRtAnAM yadyekAnvayitAsti dIpakaM tatsyAt / yatropamAnopameyabhUtAnAM prAkaraNikAprAkaraNikAnAmekapadopAttena guNakriyAdinA dharmeNAnvayastaddIpakam / dIpa iva dIpakam / 'saMjJAyAM kan' / dIpasyaikasyaiva sakalaprakAzakatvavadekatvasyaiva sarvaiH samanvayabodhajanakatvena tatsAdhAdityarthaH / dIpayatIti dIpakamityanye // 1. 'tatra' kha.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathA - alaMkArakaustubhaH / 'phailasaMpattI samoNaAI tuGgAI phalaviattIe 1 hiaAI sejjaNANaM mahAtarUNaM va siharAI || ' atra sajjanAH prakRtatvAdupameyAH, taruzikharANyupamAnAni teSAM samAnatattvatuGgatvAbhyAM guNAbhyAmekapadopAttAbhyAM sahAnvayaH / yathA ca 'mukkasalilA jalaharA ahiNavadiNNaphalA a pAavaNivahA / lahuA vihanti garuA samaramuhohariamaNDalaggA a bhuA || ' atra rAkSasavadhArthaM vAnarAnuttejayataH sugrIvasyoktau bhujAH prakRtatvAdupameyAH / jaladharAdaya upamAnabhUtAH sarveSAM gurutvenAnvayaH / . kriyAdIpakaM yathA-- 'chaijjai pahussa laliaM piAi mANo khamA samatthassa / jANantassa a bhaNiaM moNaM a aANamANassa // ' 291 atra mAnasya prakRtatvAdupameyatvam / sarveSAM ' chajjai' padavAcyAyAM zobhate iti kriyAyAmanvayaH / yatraikameva kArakamanvayameti kriyAsu bahvISu // 1 // yatraikameva kArakamanekakriyAsvanvitaM tadapi dIpakamityarthaH / tatra kartR kArakasya yathA 'Nindai miaGkakiraNe khijjai kusumAuhe juucchai raaNim / jhINo vi Navari jhijjara jIvejja pietti mAruiM pucchanto / ' ---------------- 1. 'phalasaMpattyA samavanatAni tuGgAni phalavipattyA / hRdayAni sajjanAnAM mahAtaruNAmiva zikharANi // [ gAthA0 3 / 82 ] 2. gAthAsaptazatyAM tu 'supurisANaM' iti pAThaH. 3. 'muktasalilA jaladharA abhinavadattaphalAzca pAdapanivahAH / laghavo'pi bhavanti guravaH samaramukhAvahRtamaNDalAgrAzca bhujAH // ' [setu03 | 37] 4. 'zobhate prabhorlalitaM priyAyA mAnaH kSamA samarthasya / jAnatazca bhaNitaM maunaM cAjAnataH // [ gAthA 0 3 | 43] 5. 'nindati mRgAGkakiraNAnkhidyate kusumAyudhe jugupsate rajanIm / kSINospi kevalaM kSIyate jIvetpriyeti mArutiM pRcchan | [setu0 5/5 ]
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 kaavymaalaa| atra nindatItyAdikriyAsu rAmaH kartA / yathA vA'skhalayati vacanaM te saMzrayatyaGgamaGgaM janayati mukhacandrodbhAsinaH svedabindUn / mukulayati ca netre sarvathA subhra kheda stvayi vilasati tubhyaM vallabhAlokanena // iha khedasya sarvakartRtvam / yathA vA'nAgacchannupahUyate na vacanotthAnAsanaiH pUjyate no pRcchannanubhAvyate na ca dRzA sAndrAdaraM vIkSyate / IrSyAlezakaSAyite hRdi ghRNAlezo'pi na spRzyate kiM tvekaM pravadansamaJjasamiti prAjJaH zaThairhasyate // iha sarvatra zaThAnAM kartRtvenAnvayaH / karmaNo yathA'agyAi chivai cumbai Thevai hiaammi jaNiaromaJco / jAAkavolasarisaM pecchaha pahio mahuauppham // atra madhUkapuSpANAmAghrANAdikriyAsu karmatvam / karaNasya yathA'paTAlagne patyau namayati mukhaM jAtavinayA haThAccheSaM vAJchatyapaharati gAtrANi nibhRtam / na zaknotyAkhyAtuM smitamukhasakhIdattanayanA hiyA tAmyatyantaH prathamaparihAse navavadhUH // ' atra sarvatra lajjAyAH karaNatvam / saMpradAnasya yathA mama1. 'Ajighrati spRzati cumbati sthApayati hRdaye janitaromAzcaH / jAyAkapolasadRzaM pazyata pathiko madhUkapuSpam // ' [gAthA0 7 // 39]
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 296 'kAmo vimuJcati zarAnatimAtratIkSNA__nirbhartsanAmabhidadhAti pikaH kalena / candro dadAti kiraNairbaladulmukAni ___ mahyaM na sahyadayitAvirahavyathAya // ' iha sarvatra madyamityasya saMpradAnatvam / 'ziSyAya capeTasaM dadAti' ityAdidarzanena bhASyakAramate saMpradAnatAyA anvarthatvAnaGgIkAreNa sarvatra mukhyatvAbhyupagamAt / apAdAnasya yathA mamaiva 'niryAnti tIkSNamakaradhvajabANadhArA ___ abhyutpatanti ghanasArarajaHpravAhAH / udyanti saMtamasasaMtatayaH samantA kAnte nirantaramanantaritAdRgantAt // ' atra sarvatra dRgantasyApAdAnatvam / saMbandhino yathA'svAmyaM yasya nijaM jagatsu janiteSvAdau tataH pAlanaM ___ vyutpatteH karaNaM hitAhitavidhivyAdheH sasaMbhAvanam / bhUtoktiH sahasA kRpA nirupadhiryanastadarthAtmaka stasmai pUrvagurUttamAya jagatAmIzAya pitre namaH // ' yadyapi kArakapadasya vibhaktyarthadvArA kriyAnvayini zaktatayA SaSThayarthasya ca nAmArtha evAnvayena kriyAnvayavirahAdyasyeti padasya na kArakatvam / tathApi pAlanAdisamabhivyAhAre 'kartRkarmaNoH kRti' iti SaSThIvidhAnAt tatra karmatvalakSaNAvazyakatvena tasya kriyAnvayAdasyodAharaNatvamaviruddham / adhikaraNasya yathA'zabdAyante madhuramanilaiH kIcakAH pUryamANAH saMraktAbhistripuravijayo gIyate kiMnarIbhiH / nioNdI te muraja iva cetkandareSu dhvaniH syA tsaMgItArtho nanu pazupatestatra bhAvI samagraH // '
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 kaavymaalaa| iha sarvatra kriyAsu tatretipadanirdezyasya himAcalasyAdhikaraNatvam / yathA'kAzmaryAH kRtamAlamudgatadalaM koyaSTikaSTIkate tIrAzmantakazimbicumbitamukhA dhAvantyapaHpUrNikAH / dAtyUhaistinizasya koTaravati skandhe nilIya sthitaM vIrunIDakapotakUjitamanukrandantyadhaH kukkuttaaH|| atra kathaM madhyAhnaH / tathA hyatra saMpratItiprakramAnmadhyAhnarUpakAlasya sarvatrAdhikaraNatvam / mAlAdIpakamAha mAlA tu pUrvapUrve vidhyantareNottarAnvayini / tasyAM kriyAyAM rUpAntareNAnvitasya punastasyAmeva rUpAntareNAnvaye mAlAdIpakamityarthaH / yathA'jailaNaNivahammi salilaM sANalaNivahucchalantasalilammi Naham / salilaNivahotthaammi a atthAai Nahaale dasadisAakkam // atra rAmazarAhatasamudravarNane jvalananivahe salilamastAyata salilasya astaprAptikriyAyAM kartRtvenAnvitasya punaH salile nabho'stAyata iti nabhaHkartRkAyAmevAstakriyAyAmAdhAratvenAnvayaH / yathA vA mama'lAvaNyena bhavatkalevaramidaM tenotkaTaM yauvanaM tenAsau sutanu prasUnavizikhastena drutaM kArmukam / tena prApi punaH zilImukhagaNastenApi manmAnasaM tenottApabhayapramAthadalanabhrAntipramohodayaH // ' atra prApIti kriyAyAM pUrva karmIbhUtasya pazcAttatraiva kartRtvamityAdirItyA mAlAtvam / iti dIpakam / 1. 'jvalananivahe salilaM sAnalanivahocchalatsalile nabhaH / salilanivahAvastRte cAstAyate nabhastale dazadikcakram // [setu0 5 / 74]
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / tulyayogitAM nirUpayati -- prakRtAnAM tAdRktve bhinnAnAM vApi tulyayogitve / vAzabdo vyavasthitavikalpArthaH / tathA ca prakRtAnAmeva aprakRtAnAmeva vA yatraikadharmAnvayitvaM sA tulyayogitA / tulyAnAM prAkaraNikAprAkaraNikAnyataramAtranibandhanasAdRzyavatAM yogitA ekadharmAnvayitvaM yatreti vyutpaterityarthaH / bahutvaM ca dvayorapyupalakSaNam / AdyaM yathA-- 299 'zRGgANi drutakanakojvalAni gandhAH kausumbhaM pRthu kucakumbhasaGgivAsaH / vAsazca pratanu viviktamastvitIyAnAkalpo yadi kusumeSuNA na zUnyaH // ' atra jalakrIDAsAdhakatvena prakRtAnAmAkalpeti dharmAnvayaH / yathA vA 'peurajuANo gAmo mahumAso yovaNaM paI Thero / jiNNasurA sAhINA asaI mA hou kiM marau ||' --- atra satItvatyAgahetutvena prakRtAnAM pracurataruNagrAmAdInAmastIti - yAnvayaH / ' astirbhavantIparaH prathamapuruSo'prayujyamAno'pyasti' iti vArtikAt / astikriyAprayogAbhAve'pi tadAkSepitA zIghropasthitikatvAt / na ca prativAkyamastyadhyAhAra iti vAcyam / lAghavAdekasyaivAdhyAhAraM kRtvAnyatra tadanuSaGgasya nyAyyatvAt / yathA 'aM acchI ThiaM phariso aGgesu jampiaM kaNNe / hiaaM hiae NihiaM vioiaM kiM ttha devveNa // 1. 'dharmeNAnvayaH' kha. 2. ' pracurayuvA grAmo madhumAso yauvanaM patiH sthaviraH / jIrNasurA svAdhInA asatI mA bhavatu kiM mriyatAm // [ gAthA0 2 / 97] 3. 'rUpamakSNoH sthitaM sparzo'GgeSu jalpitaM karNe / hRdayaM hRdaye nihitaM viyojitaM kimatra daivena / ' [ gAthA 0 2 / 32 ]
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 kAvyamAlA / atra virahoddIpakatvena prastutAnAM rUpAdInAM sthitirUpaikakriyAnvayaH / dvitIyaM yathA'bhaGgAkIrtimaSImalImasatamapratyarthisenAbhaTa zreNItindukakAnaneSu vikasatyasya pratApAnalaH / tasmAdutpatitAH sphuranti jagadutsaGge sphuliGgAH sphuTaM bhAlodbhUtabhavAkSibhAnuhutabhugjambhAridambholayaH // ' atra pratApavarNane'prakRtAnAM bhAlanayanAdInAM sphurantIti kriyAnvayaH / atra sarvatra sAdRzyaM vyaGgayamiti siddhAntaH / evaM ca sAdRzyaM padArthAntaramevAlaMkArikAbhimatam / anyathA dharmasyopAdAne tadAtmakatve ca sAhazyasya vyaGgayatvAnupapattiriti kecit| sAdRzyatvamevAtiriktamiva padAdInAM zakyatAvacchedakam / tathA ca dharmamAtropasthitAvapi sAdRzyatvaprakAreNa bodho vyaJjanayaiva / ataH sAdRzyasyAnatiriktatve'pi na kSatirityanye / 'ayametatsadRzaH' ityAkArakazAbdabodhAviSayatvameva vyaGgayatvam / kiMcipratiyogikatvAnuyogikatvenAbhAsamAnatvamiti yAvat / dharmamAtropAdAne'pi tAdRzazAbdapratItyabhAvADyaGgayatvAnapAya iti tattvam / / __ atra vadanti-dIpakamapi tulyayogitAyAmevAntarbhavati / dharmasya sakRdvatterubhayatrAvizeSAt / prakRtAprakRtatvAdivizeSasya cAvAntarabhedasAdhakatve'pi alaMkArAntaratAyAmasAdhakatvAt / anyathA zleSasya tadbhedayorapi bhinnAlaMkAratvApatteH / tasmAtprakRtAnAmeva prakRtAprakRtAnAM caikadharmAnvaya iti tulyayogitAyA eva trayo bhedA vaktumucitAH / tasmAddIpakasya tulyayogitAyA bhedaM vadatAM prAcInAnAM durAgraha iti, tacintyam / 'nAnAdhikaraNasthAnAM zabdAnAM saMpradIpakaH / ekavAkyena saMyogo yastu dIpakamucyate // ' yathA'sarAMsi haMsaiH kusumaizca vRkSA mattairdvirephaizca saroruhANi / goSThIbhirudyAnavanAni caiva yasminnazUnyAni sadA kriyante //
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 297 iti bhagavatA bharatamuninA dIpakasyAGgIkArAt tatraiva tulyayogitAntarbhAvasyaucityAditi dik // ___ iti tulyyogitaa| vyatirekaM nirUpayati udayoH sAmyaproktau vizeSa upameyage vyatIrekaH / yatra kenaciddharmeNopamAnApekSayA upameyasya vailakSaNyaM varNyate sa vyatirekaH / vyatiricyate upamAnATyAvartyate anena upameyamiti vyutpatterityarthaH / nanu__'kSINaH kSINo'pi zazI bhUyo bhUyo'bhivardhate satyam / virama prasIda sundari yauvanamanivarti yAtaM tu // ' ityatropamAnabhUte candre punarvaidharmyamuktam / tathA ca kvacidupameyApekSayA upamAnasya vizeSoktAvapyasya sNbhvH| tatkathamuktam 'vizeSa upameyage' itiiti cet , maivam / prakRtArthAnukUlatvarUpasya vizeSasya tatrApi tatrAvRttitvAt / tathA hi / na candrayauvanayorupamAnopameyabhAvo vivakSitaH / kiM tu candrakSayayauvanakSayayoreva / tatra candrakSayasya vRddhiprAgabhAvasamAnakAlInatvena nyUnatvam, yauvanakSayasya cAgre taccharIrAvacchedena yauvanAbhAvAtsamAnAdhikaraNayauvanaprAgabhAvasamAnakAlInatvaM nAstItyAdhikyam / evaM ca vivakSitasya mAnatyAgasyAvazyakatvasiddhiriti / nanu tathApi kvacidupamAnAdupameyApakarSe'pyayaM dRzyate / yathA 'hanUmadAdyairyazasA mayA punardviSAM hasairdItyapathaH sitIkRtaH / ' atra hi nalena hanumadAdidU(dau)tyApekSayA svakRtadU(dau)tye hInatvaM pradarzyata iti cet, na / utkarSApakarSoM hyatra na vAstavAbhimatau, kiMtu prakRtArthAtizAyakatvAnatizAyakatvakharUpau / prakRtazcAtra nalanirvedaH, tadutkarSakatvaM ca dautyaniSToktApakarSasyApyastIti na doSaH / evam'janasthAne bhrAntaM kanakamRgatRSNAndhitadhiyA vaco vaidehIti pratipadamudazru pralapitam / 1. 'kulatayA' kha. 38
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 kaavymaalaa| kRtAlakAbharturvadanaparipATISu ghaTanA ___mayAptaM rAmatvaM kuzalavasutA na tvadhigatA // ityatrApyupameye vaktari kuzalavasutAprAptyabhAvasya nyUnatArUpasyApi dai. nyAdisamutkarSatvAdAdhikyameva / evam'raktastvaM navapallavairahamapi zlAdhyaiH priyAyA guNai stvAmAyAnti zilImukhAH smaradhanurmuktAstathA mAmapi / kAntApAdatalAhatistava mude tadvanmamApyAvayoH __ sarva tulyamazoka kevalamahaM dhAtrA sazokaH kRtaH // ityatropameyasyotkarSa ityapAstam / sazokatvasya khApamAnotkarSakatvenAdhikyarUpatvAt / 'aNNANa vi honti muhe pajhaladhavalAiM dIhakasaNAI / NaaNAiM sundarINaM taha uNa(vihu)da8 Na ANanti // ' atra hi prakRtanAyikAyA upamAnatvaM nAyikAntarANAmupameyatvam / / tathA punardraSTuM na jAnantIti vyatireka upameyAnAm / tathA ca 'varNanIyanAyikAniSThavijAtIyadarzanapratiyogikasAdRzyavadarzanAnabhijJatvamitaranAyikAnAm' iti vAkyArthaH / evaM ca yadyapi tAsAmupamAnApakarSaH pratibhAti, tathApi tAdRzajJAnAbhAvasya tadavajJArUpaprakRtArthAtizAyakatvamastyeveti na dossH| yadya(da)pyupameyApakarSodAharaNaM rasagaGgAdhare kRtam'jagatrayatrANadhRtavratasya kSamAtalaM kevalameva rakSan / . kathaM samArohati hanta rAjansahasranetrasya tulAM dvinetraH // ' atra 'dharmadvayenaiva nyUno'si dharmAntareNa tu samAnaH' iti pratIteralaMkArateti, tadapi cintyam / dharmAntaraprayuktasAdRzyavivakSAgarbhadharmavizeSaprayuktasAdRzyaniSedhasyaiva vyatirekazarIratvena sarvAbhyupagatatvAt / sAdRzya1. 'anyAsAmapi bhavanti mukhe pakSmaladhavalAni dIrghakRSNAni / nayanAni sundarINAM tathApi khalu draSTuM na jAnanti // ' [gAthA0 5 / 70].
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 299 prayojako yo dharmastatprayuktasAdRzyaniSedhaprayuktotkarSasyaivAlaMkAratvAt / uktasthale ca sahasranetratvaprayuktasAdRzyaniSedhasya vAstavatvenAlaMkAratvAt / ApAtato nindApratItyuttarasAdRzyapratItezca vyAjastutAvevAntarbhAvAditi dik / taM vibhajate hAniprakarSahetvoruktI tredhA ca tadanuktau / zabdArthAkSepotthe sAmye zleSe ca digyugamitaH sH||1|| ayamarthaH-sa vyatireko digyugamitaH caturviMzatisaMkhyaH / kathami. tyata Aha-hAnItyAdi / upamAnasyApakarSanimittam, upameyasyotkarSanimittaM cetyubhayamapi yatroktaM tatraikaH / apakarSahetumAtrasya utkarSahetumAtro(trasyo)ktau dvayorapyanuktau ca trayo bhedAH, iti catvAraH / te ca pratyekaM zAbde Arthe AkSipte ca sAdRzye iti dvAdaza bhedAH / sarveSAM zleSAzleSAbhyAM dvaividhyAccaturviMzatitvamiti / atha dvAdazazliSTabhedeSu dvayoruktau zraute sAmye yathA 'dhvAntaM vinAzayantyA atyujjvaladehalatikAyAH / na hi te capalAyA iva bhA kSaNikA kAmini sthanA // ' atra sthairyacapalatvarUpamutkarSApakarSahetudvayamuktam / ivapadopAdAnAt zrautaM sAmyam / utkarSahetumAtroktau yathA 'vaizayaM bhAvayato nikhilajanollAsanAhetoH / ___ apacayarahitasya tavAnatasya nendoriva dyuterhAniH // iha mukhotkarSajanakamapacayarahitatvamuktam / indvapakarSahetusAhityaM cAnuktam / apakarSahetumAtroktau yathA'sakalalocanamAnasahAriNo'tizayitAM dadhataH sukumAratAm / tava mukhasya rucirna paricchidAM bhajati bhAkhadadhInasarojavat // ' . 'vaMzaya bhAvanA
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 kAvyamAlA | atra padmakAnteH paricchinnatve bhAsvadadhInatve heturuktaH / mukharucerapari - cchinnatAyAmanyAnadhInatvaM heturanuktaH / ivArthe vatipratyayayogAt zrautaM sAmyam / ubhayahetvanuktau yathA - 'atinibiDasya hRtAkhiladarzanazaktestamovrajasyeva / dhammillasya na te'kSizyAmalatA tejasA nAzyA // ' atra kezapAzaniSThazyAmalatAyAstejojanyanAzApratiyogitve / Arthe sAmye yathA-- 'vijitAravindakAnteH H zuddhasya bhavanmukhasya rambhoru | sakalaGkacandravanna hi nibhAlayAmIha lAvaNyam // ' atra 'tena tulyam' iti vihitasya vateH prayogAdArthaM sAmyam / zuddhakalaGkitvarUpamutkarSApakarSahetudvayamuktam / yathA ca mAghe 'muditajanamanaskAstulyameva pradoSe dvayamuktam / rucimadadhurubhayyaH kalpitA bhUSitAzca / parimalarucirAbhirnyakRtAstu prabhAte yuvatibhirupabhogAnnIrucaH puSpamAlAH // ' atra yuvatInAM khajAnAM copabhogasahatvatadabhAvarUpamutkarSApakarSahetu tatraivotkarSa hetumAtroktau yathA 'lokavilakSaNa guNagaNazAlinyapi candravadaneyam / vinayabharapracuratayA na madenAnyAGganAsadRzI // ' atrotkarSaheturvinayavattvamuktam / apakarSaheturauddhatyaM cAnuktam / apakarSahetumAtroktau yathA-- 'zyAmAtmakaM prakAmaM kandalitAnandasaMdoham | indIvareNa nayanaM na samaM tava paGkajAtena // '
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 301 atrApakarSahetuH paGkajatvamuktam / prazastakAraNajanyatvaM nayanotkarSa - hetunaH / ubhayAnuktau yathA-- 'atitarale ramaNIye zrutiparisarakhelanAsakte / candramukhi locane te na mRgAkSibhyAM kacittulye // ' atrotkarSa heturvijJasaMbandhitvamapakarSahetuzca pazusaMbandhitvamiti dvayorapya nuktiH / athAkSiptasAmyabhedeSu dvayoruktau yathA 'adharadalA stanagucchA smitakusumA tvaM sarojAkSi / vijJatamA dhruvamajJAM kAJcanavallIM tiraskuruSe ||' atra ivatulyAdipadAbhAvAdAkSiptaM sAdRzyam / AkSepazca vyaJjanetyeke / jetRtvAdihetukAnumAnamityanye / vijJatvamutkarSahetuH / ajJatvaM cApakarSaheturuktaH / yathA vA mudrArAkSase 'yo nandamauryanRpayoH paribhUya lokamastodayAvavizadapratibhinnakAlam / paryAyapAti hi himoSNamasarvagAmi dhAmnAtizAyayati dhAma sahasradhAmnaH // ' atra cANakyatejasa utkarSaheturyugapatprabhaviSNutvam / sUryatejopakarSahetuzca kramasAmarthyamubhayamuktam / asarvagAmItyapakarSahetuH / sarvagatvamutka - hetuzcetyubhayamuktamiti ubhayatra hetudvayoktyA vizeSaH / atizAyayatItyAkSiptamaupamyam / utkarSa hetumAtroktau yathA-- 'khavirodhirasAntarabaddravyasamAnAdhikaraNatAhInaH / bimbAdharaH sumukhi te tiraskarotiIha pIyUSam // ' ihAdharasya utkarSahetuH pUrvArdhoktaH / sudhApakarSahetuzca tAdRzakAlakUTasamAnAdhikaraNatvamanuktam /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 kaavymaalaa| apakarSahetumAtroktau yathA 'uddIpitakusumazarA zrutisubhagA subhra te vANI / madhumAsamAtraramyAM parabhRtataruNIgiraM jayati // atra kokilarutApakarSaheturvasantamAtraramyatvamuktam / nAyikAvacanotkarSahetuzca sarvadAramyatvamanuktam / dvayoranuktau yathA'guNayuktena zrutipathavijRmbhamANena netrabhaGgena / varatanu manmathavizikha[s] tvayAsti nIto'dharIbhAvam // ' atra kaTAkSotkarSaheturanyasya kAmAdhInatvakaraNarUpaH, bANApakarSahetuzca kaTAkSAnvayavyatirekAnuvidhAnamiti dvayorapyanuktiH // evamazliSTabhedA dvAdaza vyAkhyAtAH / idAnIM zliSTabhedA ucyante / tatra zAbde sAmye dvayoruktau / yathA 'api tApotkarSakRtA kusumazareNa tajjanyo'yam / sneho na hIyate sakhi tadadhInenAnaleneva // atra tailAdiniSThasnehAkhyaguNavizeSasya vahninA(?) snehazabdaH zliSTaH // utkarSahetumAtroktau yathA 'vizadIkRtAkhilabhuvaH sakalamanonayanaramyAyAH / khAbhAvikastavAyaM jyotsnAvanna kSayI rAgaH // ' iha nAyikArAgasya khAbhAvikatvamutkarSaheturuktaH / jyotsnAruNasya saMdhyAdhInatvamapakarSahetu!ktaH / rAgapadaM zliSTam / ivArthe vatiriti zAbdaM sAdRzyam / apakarSahetumAtroktau yathA'smitakusumasurucirA navaparimalasaMbhRtadigantA tvam / tanmAtrasAdhyajanmA nalinIva na jAtapaGkasaGgAsi // ' atra padminyAH kardamayogAvazyakatvahetuH tavyatirekaprayuktavyatirekapratiyogitvaM tanmAtre'pyuktam / nAyikAyA niSiddhakarmayogAbhAvahetuH zuddhatvaM noktam / paGkapadaM zliSTam /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ ubhayAnuktau yathA alaMkArakaustubhaH / 'saurabhyavAsitadizo vihitapikIrutavizeSAyAH / sahakAramaJjarIvattava nAste bhRGgasaMsargaH // ' atra rasAlamaJjaryAH bhramarasaMbandhe madhuraso hetuH nAyikAyAH parapuruSasaMsargAbhAve ca zuddhAntaHkaraNatvaM hetuH ubhayamapi noktam / hetupadasya prayojakasAdhAraNyena bhRGgasaMsargatadabhAvayorutkarSApakarSahetvoruktAvapi bhRGgasaMsargatadabhAvahetubhUtayormadhurasazuddhAntaH karaNatvayoranuktyA ubhayAnuktirityadoSaH / bhRGgapadaM zliSTam / Arthe sAmye dvayoruktau yathA 'nyakkRtasarojazobhaM mukhamasyAzcandramAzca samameva / nityaikarUpyavirahAtsa kalaGkI - tanna guNadoSAt // ' atra candramasaH kalaGkitve sarvadA aikarUpyAbhAvaH mukhasyAkalaGkatve tu guNotkarSo heturiti dvAvuktau kalaGkapadasya cihnadoSobhayArthaka zleSaH / utkarSa hetumAtroktau yathA-- 303 'ayamullaGghitakarNastvadapAGgaH pArthavattanvi / avihInazaktikatayA na prAptaparAjayaH kvApi // ' atra kaTAkSotkarSa heturanapakRSTasAmarthyavattvamuktam / arjunApakarSahetuzca bhagavadgRhItasAratvamanuktam / pareSAmanyeSAm / ajayo vazIkArAbhAvaH sa yena prAptaH tathA nAsti paravazIkaraNayogavyavacchedavAniti netrapakSe / prAptaH parAjayaH paribhavo yenetyanyatra / parAjayapadazleSaH / tulyArthavatiriti ArthaM padasAdRzyam / yathA ca naiSadhe-- 'bhUbhRdbhavAkabhuvirAjazikhAmaNestvaM tvaM cAsya bhogasubhagasya samaH kramo'yam / 1. 'sA sarvabhoga' kha.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| yannAkapAlakalanAviditasya patyu __ratrApi janmani satI bhavatI sa bhedaH // ' atra bhaimyutkarSaheturetajjanmanyapi pAtivratyamuktam / bhavAnyapakarSahetuzca satIpadavAcyatvAbhAvo'nuktaH / ___ apakarSahetumAtroktau yathA 'tApicchanIlacikurAM rasaparipUrNI sugambhIrAm / prAvRTkAlanadImiva na kutazcidbhaGga eti tvAm // iha nadyAstaraGgayoge hetuH prAvRDuktA, nAyikAyA anyato'pakarSAnavAptau ca sarvAdhikyaM heturanuktaH / bhaGgapadaM zliSTam / dvayoranuktau yathA 'aravindatundilAGgI mara(rA)likAgamanazAlinI subhra / sarasIvanna kadAcidyAsi rasasyAvilIbhAvam // ' atra sarojasya kAluSye ca dharmAdikaM hetuH / zRGgArAkhyarasasya nirdoSatve tatsAmagrI upanAyakaviSayatvAdyabhAvazca heturanuktaH / rasapadaM zliSTam / yathA vA bhikSATane 'bhRGgAgane sakhi mamApi tavApi tulyA __zrIkaNThakaNTharucirapyatha ko'pi bhedaH / puSpeSu ceSTitamatIva tavAnukUlaM - satyaM tadaiva tu mama pratikUlamAsIt // ' atra puSpAdhikaraNakakrIDAyA bhRGgI pratyanukUlatve madhuprAptihetutvam / nAyikA prati kAmavyApArasya prAtikUlye ca icchAviSayazivAlAbho hetuH / tadubhayamapyanuktam / puSpeSu ceSTitamiti khaNDa zleSa iti pUrvasmAdvizeSaH / AkSipte sAmye yathA 'anyenAnabhibhUtaM tArAkAntaM tvadIyAsyam / kharbhAnunA kavalitaM tArAkAntaM parAjayate // ' 1. saptaviMzapaddhatau SaSThamidaM padyam.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 305 ihAnyAnabhibhUtatvaM rAhugrastatvaM cotkarSApakarSahetU uktau / tArAkAnta zabdaH zliSTaH / yathA vA vAsavadattAyAm 'surANAM pAtAsau sa punaratipuNyaikahRdayo grahastasyAsthAne gururucitamArge sa nirataH / karastasyAtyarthe vahati zatakoTipraNayitAM sa sarvakhaM dAtA tRNamiva surezaM vijayate ||' atra zRGgArazekharasaMjJasya rAjJa utkarSahetava indrApakarSahetavazcoktAH / surANAmityAdau ca zleSaH / prathame eka utkarSe ekazcApakarSe heturuktaH / iha tvaneka iti vizeSaH / utkarSahetumAtroktau yathA 'rasajanakena tiraskRtacandrarucA satatazobhena / tAvakamukhena sundari niyataM paribhUyate padmam // ' atra rasAdau zleSaH / mukhotkarSahetubhUtAzca zRGgArajanakatvam, candrAdhikyam, kAlAnavacchinnazobhatvaM coktAH / jalajanyatvaM candratiraskAryatvaM dinamAtrazobhitvaM padmApakarSahetavo noktAH / atraiva zobhApade'rthazleSa iti vizeSaH / apakarSahetumAtroktau yathA - 'uchRMhitamakaradhvajamativizadaM tArakAramyam / tava mukhaminduM nindati tasya tamaskandanIyatvAt // ' atra mukhotkarSe tamo'nabhibhAvyatvaM heturanuktaH / candrApakarSe ca rAhuparibhAvyatvaM heturuktaH / makaradhvajAdizabdAH zliSTAH / dvayoranuktau yathA-- ' atyunnatena kaThinasparzena rasAharaNakartrA / vakSoruheNa te sakhi kumbhaH pratigarjitaH proccaiH // ' atra stanotkarSaheturantaH pUrNatvam, ghaTApakarSaheturantaH zUnyatvaM dvayamapyanu 39
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 kAvyamAlA / ktam / atyunnatetyarthazleSaH / raseti zAbdazleSaH / 'spardhate jayati dveSTi druhyati pratigarjati' iti daNDyukteH / pratigarjitetyaupamyAkSepaH / evaM ca-, turvizatibhedA vyaakhyaataaH| evam-- 'rAhugrAsaparAbhavaM na labhate na mlAna(ni)mAvindate . caNDAMzoH kiraNairna vA mRgadRzAmAsyaiH parAjIyate / naivAbhreNa pidhIyate na ca kuhUkAlena saMkSIyate bhUmIbhUSaNa rudracandra bhavataH prauDho yazazcandramAH // ' ityAdAvAkSipte sAmye vyatireko jJeyaH / abhedasyaivAtra zAbdatvena sAdRzyAkSepatvAt / . kvacijjayatyAdipadAbhAve'pyekadharmAvacchinnatayaiva sAmyAkSepaH / yathA'prANAnAmanilena vRttirucitA satkalpavRkSe vane __toye kAJcanapadmareNukapize dharmAbhiSekakriyA / dhyAnaM ratnazilAtaleSu vibudhastrIsaMnidhau saMyamau yadvAJchanti tapobhiranyamunayastasmiMstapasyantyamI // ' atra kazyapAzramavAsinAM munInAM munyantarApekSayA vyatireka uktaH / teSAM ca sAdRzyabodhakAbhAvAt munitvameva tadAkSepakam // kvacittu vizeSaNazleSAdeva tadAkSepaH / yathA naiSadhe'asyAriprakaraH zarazca nRpateH saMkhye patantAvubhau sItkAraM ca na saMmukhaM racayataH kampaM ca na prAmutaH / tadyuktaM na punarnivRttirubhayorjAgarti yanmuktayo rekastatra bhinatti mitramaparazvAmitramapyadbhutam // ' atra saMkhyapAtAvarthazleSeNa arizarayoH sAmyAkSepaH / mitretyAdi-' vyatirekaH /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 307 zabdazleSeNa yathA 'utkalikAkulitAstA upakaNThanirastamArakatamAlAH / prAvRSi saritaH setUnbhindanti na pAnthavaravadhvaH / / ' utkaliketyAdizAbdazleSeNa nadInAM pAnthastrINAM ca sAmyapratItiH / maryAdArUpasetubhedAbhAvaH strINAM vizeSaH / vyatirekadhvaniryathA mamaiva 'pUrva hiraNyakazipuM vibudhAtimAti(?) __mAtarhituM samabhavanmadhubhirne (nR)siMhaH / dAridyamantayitumIdRzameva loke jAtaH sa eva kila saMprati rAjasiMhaH // atra bhagavadavatAratvena nRsiMharAjasiMhayoH sAdRzyapratIteH nRsiMhetyanena nRpratiyogikotkarSasya rAjasiMhapadena rAjapratiyogikotkarSasya pratItyA tadapekSayA rAjJa utkarSoM vyajyate / rAjApekSayA utkRSTasya manuSyapratiyogikotkarSavadapekSayAdhikyasya sarvasiddhatvAt / rAjatvasyotkarSapratiyogitAvacchedakatvoktyA prathamameva manuSyatvAvacchinnapratiyogitAkotkarSavadapekSayA tadutkarSapratIteH / rAjApekSayotkarSasiddhAvanyata utkarSasyApyarthataH siddheriti dik / iti vytirekH| AkSepaM nirUpayatiiSTasyApyapidhAtuM yo'rthasya vizeSayodhAya / svayameva pratiSedhaH sa vakSyamANoktaviSaya AkSepaH // 1 // vaktuM prArabdhasyApi vizeSadyotanArtha yo niSedhaH sa AkSepaH / prAguktapratiSedho bhAvavyutpatteH / vibhAgamAha-vakSyamANeti / yatra vaktumupakrAntaH pUrvArtho niSidhyate sa vakSyamANaviSayaH / yatra tu uktvA tadvacanavaiyarthyamucyate sa uktaviSaya iti dvividha ityarthaH /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| tatrAdyo yathA'saccaM jANai da8 sarisammi jaNammi jujae raao| marau Na tumaM bhaNisaM maraNaM vi salAhaNijaM se // ' atra tvayyatyantAnurAgavazena nAyikAyA virahAvasthAvazena maraNamapi saMbhAvitam / tasmAttvayA tatsaMgame yatnaH kriyatAmiti vivakSitam / tacca virahaduHkhasya pratyekaM vaktumazakyatvAtsamAgamaprArthanAyAzca yAcJAbhaGgabhItyA duSkaratvAt na tvAM bhaNiSyAmIti pratiSiddham / dvitIyo yathA 'tvaM jIvitaM tvamasi me hRdayaM dvitIyaM - tvaM kaumudI nayanayoramRtaM tvameva / ityAdibhiH priyazatairanurudhya mugdhAM tAmeva zAntamathavA kimihottareNa // ' yathA vA mama'tvatsAkSAtkaraNakSaNaprabhRtidRG na prekSate'rthAntaraM mlAniM zAradikAtapapratihatA sA ketakIvAznute / niHzvAsAhatisAdhvasAdiva bhRzaM bimbAdharo vepate tatsaGgavyavasAyahAyini kRtaM proktena nAcakSmahe // atra proktApi virahAvasthA tatpratIkArAnudyate tadvacanavaiyarthyamityabhiprAyeNa taduktipratiSedhaH / kecitta-upameyenopamAnakAryasaMpattyA tadvaiyoktirAkSepaH-ityAhuH / yathA'kiM padmasya ruciM na hanti nayanAnandaM vidhatte na kiM vRddhiM vA jhaSaketanasya kurute nAlokamAtreNa kim / / vakrendau tava satyayaM yadaparaH zItAMzurujjRmbhate darpaH syAdamRtena cediha tadapyastyeva bimbAdhare / ' 1. 'satyaM jAnAti draSTuM sadRze jane yujyate rAgaH / / mriyatAM na tvAM bhaNiSyAmi maraNamapi zlAghanIyaM tasyAH // ' [gAthA0 1 / 12]
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / pratIpabhedo'yamiti kAvyaprakAzakArAdayaH / sarvakhakArAdayastu-yo niSedho bAdhitaH sannarthAntaraparyavasitaH kaMcidvizeSamAkSipati sa AkSepaH / yathA'nyastA na bhrukuTirna bASpasalile nAcchAdite locane nItaM nAnanamanyataH sazapathaM nAhaM spRzanvAritaH / nanvAmanapayodharaM rasavazAdvisrabdhamAliGgito bhatAsyA niyamasya bhISaNamarunnAyaM vayasyo nu me // atra bhISaNamaruti tanniSedho bAdhitatvAdapakArAjanakatvaparyavasito duryodhano bhAnumatIpratiyogikAliGganaprayojakatvarUpaM vizeSamAkSipati / 'bhAnumatyAliGgitam' ityasya zAbdatve'pi marutatatprayojakatvasyAkSepamAtragamyatvAt / na ca sati vizeSaNe hIti nyAyena maruti bhISaNatvasyaivAyaM niSedha iti vAcyam / vizeSaNe niSedhasya bAdhAbhAve hi tannyAyAvatAraH / atra ca bhISaNatvasyApi maruti sattvena tanniSedhasyApi bAdhAvizeSAt / tAvatApi prakRtasaMgatezceti / yathA'yuSmacchAsanalaGghanAmbhasi mayA manena nAma sthitaM ' prAptA nAma vigarhaNA sthitimatAM madhye'nujAnAmapi / helollAsitazoNitAruNagadasyocchindataH kauravA nadyemaM divasaM mamApi na gururnAhaM vidheyastava // atra yudhiSThiraM prati bhImoktau na gururiti niSedho bAdhitaH san 'tvaduktyA kauravaiH saMdhirmayA na kAryaH' ityatra paryavasitaH taducchedakAvazyakatvaM vyaJjayati / vastutastu na niSedhaH / yathA'mA yAhItyapamaGgalaM vraja punaH snehena hInaM vaca stiSTheti prabhutA yathAruci kuruSvevApyudAsInatA / no jIvAmi vinA tvayeti vacanaM saMbhAvyate vA na vA tatkiM zikSaya nAtha yatsamucitaM vaktuM tvayi prasthite // '
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 kaavymaalaa| atra pravatsyatpatikAyAH priyagamanapratibandhakoktiniSedho bAdhitatvAttAdRzoktitAtparyaphalakaH priyapravAsasyAvazyaparihAryatAM vyanakti / so'yaM dvividhaH / uktaviSayaH / vakSyamANaviSayastu vastukathananiSedhAtmaka eva / sa ca dvividhaH / prakRtavRttAntakathanatvAvacchinnapratiyogitAkatvena tanniSedhoktI kathanatvAvacchinnasya kasyacitsattvAsattvabhedAt / Adyo yathA-'tvatsAkSAtkaraNa-' ityAdau prAgudAhRte / tatra virahiNI- . vRttAntakathanatvAvacchinnaniSedho mlAnyAdevRttAntasya kathane tadatiriktavRttAntasya kathane tadatiriktavRttAntaparaH mlAnyAdivRttAntasyApi tadvattAntakathanatvAvacchinnatayA tatsattvam / dvitIyastu-'saccaM jANai-' ityAdau / atra virahavRttAntakathanatvAvacchinnaniSedhe kasyApi tdvRttaantkthnsyaabhaavaat| kvacittu vidhinAniSedhAkSepaH / / yathA 'gaccha gacchasi cetkAnta panthAnaH santu te shivaaH|| mamApi janma tatraiva bhUyAdyatra gato bhavAn // ' yathA vA'lolairlocanavAribhiH sazapathaiH pAdapraNAmaiH priyai ranyAstA vinivArayanti kRpaNAH prANezvaraM prasthitam / puNyAhaM vraja maGgalaM sudivasaH prAtaH prayAtasya te yatkRtyocitamIhitaM priya mayA tannirgataH zroSyasi // ' atrobhayatra vidhiniSedhagarbhaH / yattu rasagaGgAdhare'taponidhe kauzika rAmacandraM ninISase cennaya kiM vikalpaiH / nirantarAlokanapuNyadhanyA bhavantu vanyA api jIvabhAjaH // 1. sa ca dvividhaH-vakSyamANaviSayaH, ukta viSayazca' ityasyaivAlaMkAramuktAvalyAM pATha:.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 311 tatra dazarathasya vizvAmitraM pratyuktau mAnaiSIriti niSedho vyaGgaya iti sNkssepH| ityAkSepaH / vibhAvanAM nirUpayati hetuM vinApi kArya yatrokta syAdvibhAvanA sA tu / yatra prasiddha kAraNaniSedhe'pi tatkAryAvirbhAvo varNyate sA vibhAvanA / viziSTA kAraNanirapekSA bhAvanA kAryotpattiryatreti vyutpatterityarthaH / na ca kAraNAbhAve kAryotpattyanupapattiH / tadatiriktahetvAkSepeNa tadabhAvAt na caivamapi kAraNAtprAgeva kAryotpattirUpAyAmatizayoktau tadantarbhAveSviti vAcyam / tatra kAryakAraNayoH paurvAparyanibandhanazcamatkAro'tra tu kAraNAbhAve'pi kAryotpattinibandhana iti bhedAt / kiM ca / tatra pazcAdbhAvina eva kAraNasya kAryajanakatvaM kAryAvyabhicAritvasUcanArtha vivakSitam / atra tu niSedhapratiyogitve'nyahetusApekSaiva kAryotpattiriti vizeSaH / tatra hetvabhAvaH kvacitsvarUpeNa / yathA'zarIraM kSAmaM syAdasati dayitAliGganasukhe bhavetsAsaM cakSuH kSaNamapi na sA dRzyata iti / tayA sAraGgAkSyA tvamasi na kadAcidvirahitaM prasakte nirvANe hRdayaparitApaM vrajasi kim // ' atra viraharUpahetvabhAve'pi tatkAryaparitApotpattiH / tadviSayakajJAnavattve'pi AtmanastaccharIrAvacchinnamAlavikAsaMyogAdyabhAvasya taddhetoH sattvAdavirodhaH / kvacidavacchedakAbhAvAt / 1. atra kiyAnpAThastruTitaH pratibhAti, 'yattu' padakhArasyAt. 2. 'bhAvo'stviti' iti pATho bhavet.
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 yathA yathA atra tIkSNatvAdiviziSTAstrAbhAvaH / kvacidvyApArAbhAvAt / -- 'na kaThoraM na vA tIkSNamastraM para (kusu ) madhanvanaH / tathApi jitamevAsIdamunA bhuvanatrayam // ' kAvyamAlA | 'udyAnamArutoddhRtacUta campakareNavaH / udastayanti pAnthAnAmaspRzanto vilocane // ' atra rajasAM cakSurgolakasaMyogarUpavyApArAbhAvAttadviziSTahetvabhAvaH / kvacitsahakAryabhAvAt / yathA 'citraM tapati rAjendra pratApatapanastava / anAtapatramutsajya sAtapatraM dviSaNam // ' atrAtapatrarUpapratibandhakAbhAvarUpasahakAryabhAvAt / yattu -- 'akAraNAtkAryajanma caturthI syAdvibhAvanA / zaGkhAdvINAninAdo'yamudeti mahadadbhutam // ' 'viruddhA kAryasaMpattirdRSTA kAcidvibhAvanA | zItAMzukiraNAstava hanta saMtApayanti mAm // ' 'kAryAtkAraNajanmApi dRSTA kAcidvibhAvanA | yazaHpayodhirabhavatkarakalpatarostava // iti, taccintyam / kAraNaM vinA kAryotpattiriti bheda evAntarbhAvAt / yattu-- 'hetUnAmasamagratve kAryotpattizca sA matA / astrairatIkSNakaThinairjagajjayati manmathaH // ' iti bheda dIkSito to na yuktaH / kAraNAbhAve'pi kAryotpattiH ityatra
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 313 alaMkArakaustubhaH / kAraNatAvacchedakasaMbandhena kAraNatAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya vivakSaNIyatvAditi rasagaGgAdharakRtaH, taccintyam / tIkSNatvAdeH kAraNatAvacchedakatvasvIkAre uktisaMbhave'pi kAraNatvAbhiprAyeNaiva dIkSitairbhedAntaravarNanAt / a(i)yaM coktAnuktanimittakatvena dvedhA / AdyA yathA akuGkumamacandaNaM dahadihAvahUmaNDaNaM aseharamakuNDalaM bhuaNamaNDalIbhUsaNam / asosaNamamohaNaM maaralaJchaNassAuhaM miaGkakiraNAvalI Nahaalammi puJjijjai / ' atra kuGkumAdyabhAve'pi lepanAdyabhidhAnAdvibhAvanA / tatra mRgAGkakiraNAvalyA uktatvAduktanimittam / yatta'asaMbhRtaM maNDanamaGgayaSTeranAsavAkhyaM karaNaM madasya / / kAmasya puSpavyatiriktamastraM bAlyAtparaM sAtha vayaH prapede // ' atra dvitIyacaraNe AsavAbhAve'pi madoktyA coktanimittA vibhAvaneti sarvasvakArAdimataM dUSayadbhiH rasagaGgAdharakRdbhiruktam-virodhamUlatvAdetadAdyalaMkArANAM prakRte ca yauvanasya madakAraNatAyAH kavinaiva nibaddhatvAdAsavayauvanayormadaM prati vrIhiyavayoryAgaM pratIva nirapekSakAraNatvAvagamAdvirodhAsphuraNAdvibhAvanaiveyaM na bhavitumarhati kutastadvizeSaH iti, taccintyam / lokaprasiddhakAraNatAkasya madasya vyatireke'pi yauvanAnmadotpattyabhidhAne virodhasya pratibhAne bAdhakAbhAvAt / anyathA dvayonirapekSyakAraNatvapratItau 1. 'akuGkumamacandanaM daza dizAvadhUmaNDana mazekharamakuNDalaM bhuvanamaNDalIbhUSaNam / azoSaNamamohanaM makaralAJchanasyAyudhaM mRgAGkakiraNAvalI nabhastale puJjIbhavati // ' [karpUramaarI 3 / 26] 40
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 - kaavymaalaa| yauvanonmadotpattau camatkArAnupapatteH / AlokaparAmarSavyatirekeNa dhUmaparAmarSAdanumityanutpattyAdivadanupapattyabhAvAt / kiM caivam 'yadavadhivilAsabhavanaM yauvanamudiyAya candravadanAyAH / dahanaM vinaiva tadavadhi yUnAM hRdayAni dahyante // iti bhavaduktodAharaNamapi durghaTam / yauvanAvadhi hRdayadAhoktau dAhe yauvanahetutvasyApi zlokAtpratItyavizeSAt / kAraNazabdenAbhidhAnasyAkicitkaratvAt // taduktaM kusumAJjalAvAcAryaiH niyamasyaivApekSArthatvAttasyaiva ca kAraNArthatvAt / ' iti / tasmAttyAjyA coktanimittA vibhAvanA, AzrayaNIyA vA yathotaiveti dik // anuktanimittA yathA'bhramAmbuzizirIbhavatprasRtamandamandAkinI maruttaralatArakaM sphuTalalATacandradyuti / akuGkumakalaGkitojvalakapolamutprekSyate nirAbharaNasundarazravaNapAzasaumyaM mukham // ' yadapi __ 'lubdhakadhIvarapizunA niSkAraNavairiNo jagati / ' ityatra vibhAvanAprasaktiM tadanabhyupagamAdiSTApatti codvibhAvya 'kAraNatAvacchedakarUpAvacchinnapratiyogitAkatvamabhAve vizeSaNaM deyam / atra ca prasiddhakAraNatAvacchedakapratiyogitAko'bhAvo na tu kAraNatAvacchedakIbhUtAparAdhatvAvacchinnapratiyogitAkatvenApi kAraNAbhAvokteH / na ca kAyAMzo'tizayoktyabhedAnyatarAlIDhatvena vizeSya iti vAcyam / 'khalA vinaivAparAdhaM dahanti khalu sajjanAn / ' ityAdau tathApyatiprasaGgAt / tatra pIDAyA dAhAbhedAdhyavasAnasattvAt-' iti pUrvapakSayitvA samAhitam-'kAryAze yadviSayitAvacchedakaM tadavacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakarUpAvacchinnapratiyogitAkatvamabhAve vi.
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 315 zeSaNaM deyam / prakRte ca pIDAyA dAhAbhedAdhyavasAnAddAhatvaM viSayitAvacchedakam / aparAdhatvaM ca viSayatAvacchedakI bhUtapIDAtvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAyAmavacchedakam / na tu viSayitAvaccheda kI bhUtadAhatvAvacchinnakAryatApratiyogikakAraNatAyAmiti tAdRzAparAdhatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvoktyAmapi nAtra vibhAvanAprasaGgaH / 'khalA vinaivAparAdhaM dahanti jagatItalam / ' ityuktau tu syAdeva vibhAvanA - iti // - tatrApi cintyate / kAraNatAvacchedakarUpAvacchinnapratiyogitAkatvenAbhAvoktAveva vibhAvanetyatra na granthakRtAmAgrahaH / 'nirupAdAnasaMbhAramabhittAve. vi) va tanvate / jagaccitraM namastasmai kalA zlAdhyAya zUline || ityAdau tadabhAvAt / na hi citratvAvacchinnakAryatA upAdAnasaMbhAratvAvacchinnakAraNatAnirUpitA, api tu masItvaharitAlatvAdyavacchinnakAraNatAnirUpitaiva / na cAtra masItvAdyavacchinnapratiyogitAkatvenAbhAva uktaH / svIkRtA ceyaM vibhAvanaivAlaMkArikadhuryairiti / vede'pIyaM yathA-- 'apANipAdo javano grahItA pazyatyacakSuH sa zRNotyakarNa: / sa vetti vizvaM na hitasya vettA tamAhurAdyaM puruSaM purANam // ' iti vibhAvanA | vizeSoktiM nirUpayati eat satyapi kAryAnutpattiH syAdvizeSoktiH / satyAM sAmagryAM kAryAnutpAdo vizeSoktiH / na cAsAmagryAH phalopadhAnavyApyatayA tadanupapattiH / pratibandhakAntarasya sattvena tadavirodhAt / tadabhAvAtiriktasakalakAraNasamavadhAnasyaivAtra sAmagrIpadArthatvAt // sA ca tredhA - anuktanimittA, uktanimittA, acintyanimittA ca /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| tatrAdyA yathA'gamiA kaDambavAA di8 mehandhaAriaM gaaNaalam / sahio gajjiasaddo tahavi khu se Natthi jiiviaasNvo|' atra kadambavAtAbhAvAdInAmAzvAsahetUnAM sattve'pi zrIrAmasya AzvAsAbhAva uktaH / AzvAsotpattipratibandhakAzca saptacchadavAtAdaya iti teSAmanuktiH / dvitIyA yathA 'smara sa mahuritairviphalIkRto bhagavato'pi bhavaddahanazramaH / __ surahitAya hitAtmatanuH punarnanu janurdivi tatkSaNamApitha // ' atra kAmadAhasAmagrIsattve'pi taddAhAbhAva uktaH prathamArdhe / tannimittaM ca bhaimyAH khaduritamevopanyastam / vastutastu-bhaimyA na kAmadAhamAtramiSTam / api tu dhvaMsapratiyogimAtravRttijAtyavacchinnaprAgabhAvAsamAnakAlInaH kAmadhvaMsaH / surakAryoddezena tasya khagAtrahome ca tasyaiva punarutpattyA dhvaMsavizeSaNaM galitamiti vizepaNAbhAvaprayuktaviziSTAbhAvAdeva kAryoddezyasvagAtrahomanimittaka iti uttarArdhamapyudAharaNaM saMbhavatyevetyavadheyam / antyA yathA'so ko vi guNAisao Na ANimo mAmi kundakali(lai)Ae / acchIhiM cia pAuM ahilija(lassa)i jeNa bhslenn(mrehiN)||' atra kundakalikAdarzanasattve'pi tadicchAvicchedAbhAva uktaH / tatra ca kiMcinimittaM lakSaNarUpamastyeva / na tu vizeSyaM vaktuM zakyamityacintyazaktirUpatvam / / atra vadanti-vibhAvanAvizeSoktyorna pArthakyaM bhavitumarhati / parasparalakSaNavyAptaviSayatvAt / tathA hi-yatra kAraNAbhAve'pi kAryotpattiru1. 'gamitA kadambavAtA dRSTaM neghAndhakAritaM gaganatalam / soDho garjitazabdastathApi khalvasyA nAsti jiivite'dhyvsaayH||' [iti cchaayaa|] 2. 'sa ko'pi guNAtizayo na jAnImo mAtulAni kundalatikAyAH / akSibhyAmeva pAtumabhilapyate yena bhramaraiH // ' [gAthA0 6 / 91]..
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___317 alaMkArakaustubhaH / cyate, tatra kAraNAbhAvarUpakAraNasattve'pi kAryAbhAvarUpakAryAnukteH saMbhavatyeveti vizeSoktiH / kAryAbhAvasya kAraNAbhAvaprayojyatAyAH sarvasiddhatvAt / kAraNAdipadAnAM cobhayasAdhAraNatvAt / evaM yatra satyapi kAraNe kAryAnutpattirvarNyate tatrApi kAraNAbhAve'pi kAryAbhAvarUpakAryoktyA vibhAvanAyA api saMbhavaH / ato naitadbhedAGgIkAraH prAmANika iti / ucyate-yaddhavicchinnAkAryatA vivakSitA tatpratiyogikAraNatAzrayAbhAve'pi taddharmAvacchinnotpattau vibhAvanA / evaM ca vibhAvanAsthale kAraNAbhAvaniSThakAraNatApratiyogikakAryAbhAvatvAvacchinnakAryatA na vivakSitA, kiM tvabhAvapratiyogitvenoktam yatkAraNaM tatpratiyogikakAryatvAvacchinnaiva / evaM kAraNAbhAvo'pyabhAvatvenAbhidheyaH / ataH kAraNasya tadabhAvAbhAvarUpatve'pi kAraNasyaivoktirna tu tadabhAvAbhAvatvenetyadoSaH / tathA ca yatra kAraNAnadhikaraNakSaNottarakSaNasya kAryAdhikaraNatvamucyate sA vibhAvanA / kAraNAdhikaraNakSaNottarakSaNasya ca yatra kAryAnadhikaraNatvamucyate sA vizeSoktiH / evaM caikatra vyatirekavyabhicArasphuraNanibandhanaH, paratra cAnvayavyabhicArasphuraNanibandhanazcamatkAra iti dik // iti vishessoktiH| yathAsaMkhyaM nirUpayati nirdezakramato yadi samanvayastadyathAsaMkhyam / yena krameNa padArthA nirdiSTAsteSAM yadi kramanirdiSTa padArthAntaraiH saha krameNaiva saMbandhastadyathAsaMkhyam / 'tejaH kSitirghaTo vahniH' ityAdivAraNAya . kramata iti / 'mA bhavantamanalaH pavano vA vAraNo madakalaH parazurvA / vajramindrakaraviprasRtaM vA svasti te'stu latayA saha vRkSa // ' ityatrAdhAkSIdityAdyadhyAhRtakriyAsthale tadvAraNAya anvIyamAnapadArthAnAM nirdiSTatvopAdAnam /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 kAvyamAlA / yathA 'zrImatseranRpapratApadahanaiH pluSTe surasyAlayaH(?) prAleyaiH parito vRtaM himagiriM prAptA nagendrAtmajA / tAtAlokanataH priyAvirahataH saMsArasaMhArato gaurI nRtyati roditi smaraharo muJcanti nAkaM surAH // ' atra tAtAlokanata ityAdInAM gaurI nRtyati ityAdau krameNa hetutayAnvayaH / nanu krameNAnyayabodhe kiM niyAmakamiti cet / anvayisamasaMkhyapadArthajJAnasya yathAsaMkhyAnvayabodhatvaM kAryatAvacchedakamiti kalpanAttatheti kecit / vastuto'yogyatAjJAnameva tanniyAmakamiti matameva sAdhIyaH // yattu tathA sati kIrtipratApau bhAtaste sUryAcandrAmasAviva / ' iti kramabhaGgadoSo na syAdyogyatayA nirNayasattvAditi, tanna / taduktarItyA devadattayajJadattayorajAvayo dhanaM bhavAnIbhavayorgaNezaskandau tanayAvityAdAvapi yathAsaMkhyAnvayabodhatvAvacchinnApatteH kAraNasattvAt / na ceSTApattiH, apasiddhAntAt / tathA ca yathAsaMkhyAnvayabodhatvAvacchinnaM prati ekamAtravRttiyogyatAjJAnAbhAvaH ubhayasAdhAraNayogyatAbodho vA prati. bandhaka iti tvayA kalpanIyam / tathA cobhayakalpane gauravam / tadapekSayA zAbdabodhasAmAnyakAraNIbhUtayogyatayA jJAnaniyAmakatayaivopapattAviti lAghavam / na ca kramabhaGgadoSatvAnupapattiH, AsattyajJAnarUpatvena doSopapatteH anvayapratiyoginAmavyavadhAnenopasthitiAsattiH / tadvaiparItyaM kramabhaGge spaSTam // iti ythaasNkhym| arthAntaranyAsaM nirUpayati yadi sAmAnyavizeSau samarthayete vizeSasAmAnye / / sAdhAdvaidhAdapi vA so'rthAntaranyAsaH // 1 //
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 319 yatra vizeSeNa sAmAnyam, sAmAnyena vA vizeSaH samarthyate so'rthAntaranyAsaH / sAdharmyavaidharmyAbhyAM pratyekaM dvaividhyamiti bhedacatuSTayamityarthaH / AdyaM sAdharmyeNa yathA 'sthAne suziSyanivahe viniyujyamAnA vidyA guruM hi guNavattaramAtanoti / AdAya zuktiSu balAhakaviprakIrNe ratnAkaro bhavati vAribhiramburAziH // ' tadeva vaidharmyeNa yathA yathA ------- 'arthaM sapratibandhaM prabhuradhigantuM sahAyavAneva / dRzyaM tamasi na pazyati dIpena vinA sacakSurapi // ' atrAlokAbhAve viSayacAkSuSaM na bhavatItyetadviparyaya AlokasaMyoge sati cAkSuSaM bhavatIti / tena pUrvArdhArthasamAdhAnam / dvitIyaM sAdharmyeNa yathA - 'abhedenopAste kumudamudare vA nivasato vipakSAdambhojAdupagatavato vA madhulihaH / aparyAptaH ko'pi khaparaparicaryAparicayaH prabandhaH sAdhUnAmayamanabhisaMdhAnamadhuraH // ' 'raktabhAvamapahAya candramA jAta eSa parizuddhamaNDalaH / vikriyA na khalu dezakAlajA nirmalaprakRtiSu sthirodayA // ' tadeva vaidharmyeNa yathA mama 'zaraccandrasphItA niyatamagaNeyA guNagaNA mRgAkSi tvAM prApya prakRtimadhurA bhAnti nitarAm / kimasti zrutyorvA trijagati dRzorvApi viSayo vizuddhAzuddhAnAM ka ca na sahacAro nirupadhiH // ' atra sAdRzyapratyayAbhAvAtsAmAnyavizeSabhAvAcca dRSTAntabhedaH / nidarzanAtirekastu tatraiva nirUpitaH / kAvyaliGgAtta samarthyasamarthakayoH sAmAnya
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 320 kAvyamAlA / vizeSabhAve'rthAntaranyAsaH / taditarasaMbandhe tu kAvyaliGgam ityeva bhedaH / iti dIkSitAH / yattu vadanti 'yasminvizeSyasAmAnyavizeSaH sa viksvrH| ___ sa na jajJe(jigye) mahAnto hi durjayAH sAgarA iva // ' atra vizeSasamarthanAya sAmAnyopanyAse'pi punaH sAmAnyasamarthanAya vizeSopanyAsa iti vikakharo'laMkArAntaram / yathA vA'anantaratnaprabhavasya yasya himaM na saubhAgyavilopi jAtam / eko hi doSo guNasaMnipAte nimajatIndoH kiraNeSvivAGkaH // ' idamupamArItyA vizeSanyasane / arthAntaranyAse viSaye yathA 'karNArUMtudamantareNa raNitaM gAhakha kAka khayaM ___ mAkandaM makarandazAlinamiha tvAM manmahe kokilam / dhanyAni sthalavaibhavena katicidvastUni kastUrikAM nepAlakSitipAlabhAlapatite paGke na zaGketa kaH // ' na cAtra vizeSasamarthanArthapravRttasAmAnyasya lokaprasiddhatayA samarthanAnape. kSatvAtkathaM tatsamarthanAya vizeSAntaropanyasanamiti vAcyam / sAmAnyasya sarvatra lokaprasiddhaniyamAbhAvAt / na hi yo yo dhUmavAn so'mimAniti vyAptirUpasAmAnyopanyAse tadvizeSarUpaM dRSTAntopanyAsanirapekSarUpatvaM saMbhavati / ato yatra sAmAnyasya lokena saMpratipattistatra tatsamarthanArtha vizeSAntaropanyAsasyApyAvazyakatvAdidamalaMkArAntaram , taccintyam / evamapyarthAntaranyAsadvayarUpatayAtiriktatvAnaucityAt / prakRtavizeSasya sAmAnyena samarthanAdeko'rthAntaranyAsaH / sAmAnyasya ca vizeSeNa samarthanAdapara iti bhedadvayasamAvezAtmakatAyAH sphuTatvAt / kiM ca / prasiddhasAmAnyasya, samarthanAnapekSatve'pi aprasiddhasya tasya tadapekSatvamastIti tatsamarthane bhinnAlaMkAro'nucita eva / tathA hi--'indoH kiraNeSvivAGkaH' ityaMzapari
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 321 tyAge'rthAntaranyAsatvaM na syAt / 'eko hi doSo guNasaMnipAte nimajjati' iti sAmAnyasya tvanmate'prasiddhatvena vizeSopanyAsaM vinA samyagbuddhau pratiSThitatvAsaMbhavena samarthakatvAnupapatteH / evam 'hanUmAnabdhimataraduSkaraM kiM mahAtmanAm / ' ityatra / 'agastyo hi papau sindhum' iti kRte / 'duHkaraM kiM mahAtmanAm' iti sAmAnyasyAprasiddhestvayA khIkAryatayA tatparityaktasAmAnyamAtropanyAsenApi hanUmAnityasya samarthanaM na syAditi mahatyanupapattiH / tasmAdvizeSaM vinA sAmAnyasya grahItumazakyatayA sarvatra samarthanIyavizeSAtiriktavizeSasthale gRhItasAmAnyenaiva samarthanaM sAmAnyagrAhakIbhUto vizeSasahacArazca kvacidarthagamyaH kacicca spaSTArtha kavinaivopAtta ityetAvAneva vizeSo na tu kvacitsamarthanAnapekSatvaM kvacicca tadapekSatvamiti dik // ityarthAntaranyAsaH / virodhaM nirUpayati avirodhe'pi virodho yatroktaH syAdvirodhaH sH| syAjjAterguNakarmadravyANAM svasvaparayogAt // 1 // paramArthato virodhAbhAve'pi yatrApAtato virodho bhAsate sa virodhAlaMkAra ityarthaH / ayameva virodhAbhAsa iti gIyate / 'vahninA siJcati' ityAdivAraNAya ApAtata ityantam / tallAbhAya bhAve'pItyantam / tadbhedAnAhajAterityAdi / jAtiguNakriyAdravyANAM svena khottareNa ca sahetyarthaH / evaM [ca] jAterjAtiguNakriyAdravyaiH, guNasya guNakriyAdravyaiH, kriyAyAH kriyAdravyAbhyAm, dravyasya dravyeNaiveti daza bhedAH paryavasannAH / guNena saha jAtivirodhastu pRthak noktaH / jAterguNavirodha eva tadantarbhAvAt / evamuttaratrApi bodhyam / tatra jAterjAtyA yathA zrIrudracandradevatAnAm___'yasyAkarNanamAtrato'pi bhavato'vastheyamIhagvidhA yenAGge malayAnilo'pi bhavati prAyaH karISAnalaH /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 kaavymaalaa| .. haMho mAnasa bAliza pratipathaM pratyAzamudrIvikAM ___ kurvantaM nayanAtithiM punaraho kartuM kimAkAGkSasi // atra dvitIyapAde vAyutvavahnitvajAtyorvirodhaH / yathA vA'rabhasAdapi(mi)sartumudyatAnAM dayitAnAM sakhi vArido vivasvAn / rajanI divaso'ndhakAramarcivipinaM vezma vimArga eva mArgaH // atra ghanatvAdijAtInAM sUryatvAdijAtyA virodhaH / dvAdazasUryavyaktivRttitayA tasya jAtitvAt / jAtipadaM ca sAmAnyamAtraparam / tenAndhakAratvAdInAmajAtitve'pyadoSaH / jAtInAmekArthAsamavAyitvameva virodhabIja rAgotkarSeNa teSAM pratibandhakatvAbhAvAdavirodhaH / jAterguNena yathA'paraM joNhA uNhA garalasariso candaNaraso khadakkhAro hAro raaNipavaNA dehatavaNA / muNAlI bANAlI jaladi a jaladdA taNuladA __ variTThA jaM diTThA kamalavaaNA dIhaNaaNA(sA sunnannaa)||' atra jyotsnAtvajAterauSNyena sparzavizeSa rUpaguNena saha taniSThakAryatAnirUpitasamavAyikAraNatAnavacchedakatvarUpo virodhH| virodh(rh)vrnnnaatprihaarH| jAteH kriyayA yathA'kisalaakaracaraNA vi hu kuvalaaNaaNA miaGkavaaNA vi / ahaha NavacampaaGgI taha vi tAvei accariam // ' 1. 'paraM jyotsnA uSNA garalasadRzazcandanarasaH ___ kSatakSAro hAro rajanipavanA dehatapanAH / mRNAlI bANAlI jvalati ca jalArdA tanulatA variSThA yadRSTA kamalavadanA sA sunayanA // ' [karpUramaJjarI // 11] 2. 'kisalayakaracaraNApi khalu kuvalayanayanA mRgAvadanApi / ahaha navacampakAGgI tathApi tApayatyAzcaryam // ' [karpUramaJjarI 2 / 42]
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 323 atra kisalayatvAdijAtInAM tapa(tApaya)tIti kriyayA saha tajanakatAnavacchedakatvarUpo virodhaH / prAgvatparihAraH / jAtedravyeNa yathA mama'prANezvaro gurujanena kRtAnniyogAddezAnparAnagamadityudayatyasUyA / durdaivavaibhavabalAtsakhi sAMprataM yaccandro'pi vahirabhavatka ihAparAdhyet // ' iha candratvamekavyaktivRttitvAnna jAtiriti dravyazabdo'yaM tena vahnitvajAtestatsamavetatvAbhAvarUpavirodhaH / prAgvadeva parihAraH / yadyapi parimANabhedena dravyabhedAvazyakatvAttaijasatayA saMtAnAntarotpattyAvazyakatvAcca candrasyAnekatvamevAsti / tathA ca samAnakAlInAnekavRttidharma evAtra jAtitvena vivakSitaH / candrasya ca kSaNAdeva bhedena bahutve'pyekakSaNe tadabhAvAt / candrapadasya vAcakatvamuktam / evamanyatrApi bodhyam / guNasya guNena yathA'sarasA vi sUsai cia jANai dukkhAiM muDai(hi)aA vi / rattA vi paNDura cia jAA varaI tuha vioe // ' / iha raktatvapANDuratvaguNayo raktatvasamAnakAlInatadavacchedakAnavacchedyatvarUpo virodhaH / raktapadasyAnurAgArthatvAtparihAraH / guNasya kriyayA yathA'yadindAvAnandaM praNayini jane vA na bhajate ___ vyanatyantastApaM yadayamatidhIro'pi viSamam / priyaGguzyAmAGgaprakRtirapi cApANDumadhuraM __ vapuH kSAmaM kSAmaM vahati ramaNIyazca bhavati // ' atra dhairyaguNasya tApavyaktikriyayA tatpratibandhakatvarUpo virodhaH / virahAvasthAprAbalyAttannirAsaH / * 1. 'sarasApi zuSyatyeva jAnAti duHkhAni mugdhahRdayApi / raktApi pANDuraiva jAtA varAkI tava viyoge // ' [gAthA0 6 / 33]
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 kaavymaalaa| guNasya dravyabhedena yathA mama 'devaH sa vAGmanasagocaratAvihIna bhUriprabhAvavibhavaH pramadaM kriyAdvaH / vairocaniM surakRte nijighRkSamANa - syAkAzamapyaNu kRtaM caraNena yasya // ' atrAkAzatvamekavyaktikatvAnna jAtiH iti dravyeNa tena aNuparimANarUpaguNasya tadanadhikaraNatvarUpo virodhaH / bhagavatprabhAvAtizayAttadabhAvaH / kriyAyAH kriyayA yathA'nikAmaM kSAmAGgI sarasakadalIgarbhasubhagA / kalAzeSA mUrtiH zazina iva netrotsavakarI / avasthAmApannA madanadahanoddAhavidhurA miyaM naH kalyANI ramayati manaH kampayati ca // atra ramaNakampakriyayoryugapadekakAraNajanyatvarUpo virodhaH / avacchedakadvayasattvAttadabhAvaH / kriyAyA dravyeNa yathA'kampai mahindaselo harisaMkhoheNa dalai meiNiveTTham / sai duddiNNataNAo Navara Na uddhAi malaavaNakusumarao // ' atra mahendrazailatvametaddhaTatvavanna jAtiH iti tena dravyeNa kampakriyAyAstatsamavAyikatvAbhAvarUpo virodhaH / vAnarAtizayavarNanAtparihAraH / atra virodhitAvacchedakatAparyApyadhikaraNatvena vivakSito yo dharmastadvattvameva virodhitvam / prakRte ca mahendrazailatvasyaiva tathAtvena zailatvasya jAtitve'pyadoSaH / dravyasya dravyeNa yathA mama 'pratilavavivardhamAnatvatkIrtikadambasaMbAdham / AkAzamapi mahIzvara himavAniti kautukaM bhAti / ' 1. 'kampate mahendrazailo harisaMkSobheNa dalati medinIpRSTham / sadA durdinA kevalaM noddhAvati malayavanakusumarajaH // ' [setu0 6 / 22]
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 325 atrAkAzatvaM himavattvaM ca na jAtiriti dravyayostAdAtmyAbhAvarUpo virodhaH / kiirtibaahulyvrnnnaatprihaarH| atra vadanti-virodhArthakasyApizabdAdeH sattve virodhaH zAbdaH, anyathA tvArthaH, iti tAvatsiddhAntasthitiH / tatra yadyapi virodhasya zAbdatvaM na zabdajanyajJAnaviSayatvaM vizeSyavizeSaNasaMsargAtiriktasya zAbde'bhAnAt / na ca 'trayo'pyatrayaH' ityAdau najuttarapadArthayoranvaye pratiyogitvasya saMsargatvAttasyaiva ca virodhapadArthatvAtsaMsargatayaiva tadbhAnamiti vAcyam / 'supto'pi prabuddhaH' ityAdau tathApyagateH / na ca tatrApi lakSaNayA 'suptatvaviruddhaprabuddhatvavadabhinnaH suptaH' iti bodha iti vAcyam / tathAnanubhavAditi uktavyavasthAnupapattiH / tathApi 'supto'pi prabuddhaH' ityAdau svApaprabodharUpobhayadharmopasthitau satyAM tayovirodho'pi maryate / tatazca pratibandhakajJAnasAmagryA balavattvAt 'viruddhAvimau dhauM' iti mAnase vyaJjanAmUlake vA bodhe sati naiva pratibandhaH / suptaprabuddhAdipadArthAnAmabhedAnvayabodhasyAnudayAt / zaktyantarollasitadvitIyArthamAdAyaivAnvayabodhaH / na caivaM virodhasyAlaMkAratvAnupapattiH zithilamUlatvena tasya nivRtteriti vAcyam / kavisaMrambhagocaratvena tasyaiva camatkArahetutvAditi / __ anye tu-virodhapratiyogipadArthayorvirodhajJAnarUpapratibandhakasattvAdabhedAnvayabodhavirahe zleSabhittikAbhedAdhyavasAyanyAyena virodhollAsakapadArtho'nvayapratiyogipadArthAbhinnatvena bhAsate / tathA cAbhinnaruddhArthAnvaye'pi tadabhedapratiyogiviruddhArthasyApi niHzeSatayA nivRttyabhAvAnmAnasajJAnaviSayatvena viruddha eva camatkArItyAhuH / vayaM tu--anvayapratiyogipadArthAyogAdhyavasitavirodhapratiyogipadArthena sahaivAnyapadArthAbhedAnvayabodhaH / virodhajJAnasattve'pyAhAryavyaJjanAdhIne vA bodhe tasya pratibandhakatvAbhAvenAbhedajJAnopapatteH / yadvAnvayapratiyogi. padArthAbhinnatvenAjJAyamAnavirodhapratiyogipadArthAbhedAnvayajJAnasyaiva virodha. 1. 'cAviruddhA' kha. 2. 'padArthAbhedA' kha.
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 kAvyamAlA 1 jJAnapratibadhyatAvacchedakatvakalpanAt / yadvA / AhAryayogyatAjJAnena virodhajJAnasattve'pyabhedAnvayabodhasaMbhavAt / atha vA / IdRzasthale viruddhapratiyogikAbheda eva saMsargatayA bhAsate / apizabdazca tAtparyagrAhakaH / na ca virodhAbhedayoH parasparaviruddhatvenaikakAlAvacchinnaikasaMsargatvAnupapatteH / abhedasyaiva nAmArthAnvayasaMsargatayA virodhasya tattve mAnAbhAvAcceti vAcyam / anubhavAnurodhena tatkalpanAt / abhedasaMsargatAyA evamapyanapAyAcca / virodhajJAnasya cAbhedasaMsargakajJAnatvameva pratibadhyatAvacchedakaM na tu virodhivizeSitamapi / yadvA / apizabdopasthApito virodha ekapadArthaniSThaprakAratAnirUpitapratiyogitvaniSThasAMsargika viSayatAnirUpitavizeSyatAzAlI san AzrayatvasaMbandhenAparapadArthe'nveti / punazcaikapadArtho'bhedasaMbandhenAparapadArthe'nveti / tathA ca 'supto'pi prabuddha:' ityatra 'suptatvavadabhinnazca prabuddhatvavAn' iti bodhaH, vyutpattivaicitryAcca suptatvAdeH pratiyogitayA virodhe AzrayatvAdinA ca padArthAntare'nvayo na viruddha iti yuktamAkalayAmaH // 'kusumAni zarAzvandro vADavo duHkhito hRdi / ' ityAdau kathaM virodhasyAlaMkAratvam Aropasattvena rUpakasyaiva saMbhavAt, anyathA rUpakasthale'pi virodhasyaivAlaMkAratvaprasaGgAt / atrAhuH -- rUpakasthale upamAnaniSThAsAdhAraNaguNAnAmupameyagatatvena tatpratipattyarthaM tannirvAhakararopasyaiva camatkArakatvam, na tu virodhasya, tena vivakSitArthAnupAdAnAt / 'kusumAni -' ityAdau ca kusumAnAmapi duHkhajanakatvaprayukta eva camatkAro vivakSito virahiNyavasthAdInAmatyadbhutasyaiva vivakSitatvAttasya ca virodhenaivopapAdanAt / ataH sattAmAtreNa nAropasyAlaMkArateti // iti virodhAbhAsaH / svabhAvoktiM nirUpayati- yo vastunaH svabhAvastasya niruktiH svabhAvoktiH / tajjAtIyaniyatadharmavarNanaM samAsoktiH / khabhAvo hi dvividhaH - sAdhAraNaH,
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 327 prAtikhikazca / tatra jAtivizeSAvacchinnasya tasya camatkAritve'pi dazAvi - zeSAvacchinnasvabhAvasya laukikatve'pi pratibhAmAtragamyatayA camatkArajanakatvAdalaMkAratvAditi nyAyapaJcAnanAdayaH / yathA 'grIvAbhaGgAbhirAmaM muhuranupatati syandane baddhadRSTiH pazcArdhena praviSTaH zarapatanabhayAdbhUyasA pUrvakAyam / derarghAvalIDhaiH zramavitatamukhabhraMzibhiH kIrNavartmA pazyodagraplutatvAdviyati bahutaraM stokamurvyA prayAti // ' yathA vA 'kurvannAmakaNTho mukhanikaTakaTiH kaMdharAmAtiravIM lolenAhanyamAnaM tuhinakaNamucA caJcatA kesareNa / nidrAkaNDUkaSAyaH kaSati nibiDita zrotrazuktistaraGgastvaGgatpakSmAgralagnapratanubusakaNAkrAntamaGgaM khureNa // ' iti svabhAvoktiH / vyAjastutiM nirUpayati vyAjastutirviparyayaparyavasAne'stutistutyoH / astuternindAyAH stutau paryavasAne stutervA nindAyAM tAtparye vyAjastutiH / vyAjena stutirvyAjarUpA vA stutiriti vyutpatterityarthaH / AdyA yathA mama -- 'mitraM vIra tiraskaroSi mahasA pUjyaM paraM manyase dUrAdasyasi mArgaNAnguNayutAndhatse'tivakraM dhanuH / nityaM cAsi suvarNadAnanirato daNDaikasatAntarastvAM kairnAma guNaistrilokatilaka stutyAspadaM kurmahe // ' dvitIyA yathA 'kiM ketakIkusuma kauzalamucyatAM te yadvAyasairapi sadA sahabhAvamApya / 1. 'sasyai' kha. -----
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| . . jUTAJcalaM vinarakIkasadAmasaGga bhItyA ziraH smarariporapi nirjahAsi // ' alaMkArAntarasaMkIrNA yathA'ugragAhamudanvato jalamatikrAmatyanAlambane vyomi bhrAmyati durgamaM kSitibhRtAM mUrdhAnamArohati / vyAptaM yAti viSAkulairahikulaiH pAtAlamekAkinI kIrtiste madanAbhirAma kRtakaM manye bhayaM yoSitAm / / ' atra kIrtI khairiNIvyavahArAzrayapratItyullAsitanindAyAH stutiparyavasAyitayA samAsoktisaMkIrNA / anyanindAstutibhyAmanyastutinindAvagatAvapi ayaM dRzyate / yathA'kastvaM vAnara rAmarAjabhavane lekhArthasaMvAhako yAtaH kutra purAgataH sa hanumAnnirdagdhalaGkApuraH / baddho rAkSasasUnuneti bahuzaH saMtADitastarjitaH sa vrIDAttaparAbhavo vanamRgaH kutreti na jJAyate // ' - atra hanUmannindayA vAnarAntarastutyabhivyaktiH / 'yadvakra muhurIkSase na dhaninAM brUSe na cATUnmRSA naiSAM garvavacaH zRNoti na ca tAnpratyAzayA dhAvasi / kAle bAlatRNAni khAdasi paraM nidrAsi nidrAgame tanme brUhi kuraGga kutra bhavatA kiM nAma taptaM tapaH // atra hariNastutyA rAjasevAnirviNNasyAtmano nindA vyajyate iti dIkSitAH // prAJcastu stutinindayoH sAmAnAdhikaraNyena pratItAvevoktAlaMkAramabhyupagacchanti / teSAmayamAzayaH-nindyatvavadviSayakatvaM stutyavadviSayakatvaM - ca tAvatstutinindayoAjatvamiti spaSTameva / tadeva coktAlaMkArapravRttinimittam / tacca yasyaiva stutininde tasyaivaM nindAstutyoH pratItau saMbhavati
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 329 na tvanyathA / na ca khaviparyayatAtparyavatstutinindAnyatarakatvameva pravRttinimittaM tacca sAmAnAdhikaraNyavaiyadhikaraNyobhayasAdhAraNamiti vAcyam / ekAlaMkArakopAdhyavacchinnaviSayasAdhAraNasyAlaMkArAntaravibhAjakopAdheH kalpayitumanucitatvAt / vaiyadhikaraNyasthale cAprastutaprazaMsayaivopapattestatsAdhAraNapravRttinimittakalpane pramANAbhAvAt // taduktamAcAryadaNDinA 'aprastutaprazaMsA syAdaprakANDe tu yA stutiH / arthairayatnasulabhairjaladarbhAGkurAdibhiH // sukhaM jIvantu hariNA na yeSva(ye kha)parasevinaH / seyamaprastutevAtra mRgavRttiH prazasyate / rAjAnuvartanaklezaniviNNena manakhinA // ' iti // yattu-aprastutaprazaMsAyAmaprastutena prastutArthapratipattimAtraM na tu prakRtAprakRtayonindAstutisvarUpaniyamaH / atra stutyA nindAbhivyaktiniyamAt / kiM caivaM saMmatasthale'pyaprastutAbhyAM stutinindAbhyAM prastutanindAstutipratItirityaprastutaprazaMsaiva syAt iti vyAjastuterucchedApattiH / stutinindApratItiniyamarUpavizeSAdatirekastUbhayatrApi samAnaH / ataH- 'arthairayatnasulabhaiH-' ityAdau vyAjastutireva yukteti // taccintyam / aprastutena prastutapratipattimAtramaprastutaprazaMsAkharUpam / taccoktasthale'pyabAdhitameveti na nindAstutipratItiniyamavailakSaNyenAtiriktatvasaMbhavaH / uktadharmAvacchinnatvena tadaikyasiddhayAvAntaravizeSeNa tadbhedAnupapatteH / anyathAnayaiva rItyA sAmAnyadharmAvacchinnAvAntaratattadvizeSasthale'pyalaMkArAntarakalpane'prastutaprazaMsAvilayApatteH // yadapi kiM caivamityAdi, tadapyasat / saMmatasthale stutinindayorekadharmatvAdaprastutaprazaMsAyAstatrAsaMbhavena vyAjastuteH pArthakyasya sAmrAjyAt / prastutarmike'pyaprastutaprazaMsAbhyupagame tu lalitAlaMkArapArthakyakhIkArastatraiva vyAhataH syAditi dik // . iti vyAjastutiH /
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 kAvyamAlA | sahoti nirUpayati saha samabhivyAhArAtsahoktirubhayAnvite dharme / sahAdipadasaMnidhAnAdyatra dharmavAcakapadasya vizeSyavizeSaNobhayAnvitArthabodhakatvaM sA sahoktiH / ubhayaniSThadharmasya sahaivoktiryatreti vyutpatterityarthaH / 'caitramaitrau sahAgacchataH' ityatra tu sahazabdasamabhivyAhAraprayukto nobhayatrAnvayaH / na vA guNapradhAnabhAveneti nAtivyAptiH / tasmAdyatraikatra mukhyatayAnyatra ca gauNatayA dharmAnvayastatrAyamalaMkAraH / yathA-- 'diahe diahe sUsai saMkeaabhaGgavaDiosaGkA / AvaNDuroNaamuhI kalameNa samaM kalamagovI // ' atra kalamena samaM kalamagopI zuSyatIti vAkyam / tatrAkhyAtArthaprakArakazAbdabodhaM prati prathamAntapadajanyopasthiteH kAraNatayA gopItyatraiva zuSyatItyasyAnvayaH saMbhavati na tu kalamapade / tasya prathamAntatvAbhAvAt / tathApi sahazabdasamabhivyAhArAttadanvayaH / sahArthoM hi sAhityam / taccai - kadharmAnvayitvarUpam / na ca kalamapade zuSyatItyasyAnanvaye tayoH sAhityaM saMbhavatIti / tathA ca kalamaniSThasamAnakAlInazoSAzrayA gopItyarthaH / 1 mAlArUpA yathA 2 'dhIreNa NisAAmA hiaeNa samaM aNiTThi uvaesA / ucchAheNa saha bhuA bAheNa samaM galanti se ullAvA // ' yathA vA 'utkSiptaM saha kauzikasya pulakaiH sArdhaM mukhairnAmitaM bhUpAnAM janakasya saMzayadhiyA sAkaM samAsphAlitam / vaidehImanasA samaM ca sahasAkRSTaM tato bhArgava - prauDhAhaMkRtidurmadena sahitaM tadbhanamaizaM dhanuH // ' 1. 'divase divase zuSyati saMketakabhaGgavardhitAzaGkA / ApANDurAvanatamukhI kalamena samaM kalamagopI // [ gAthA 0 7191] 2. 'dhairyeNa nizAyAmA hRdayena samamaniSTitA upadezAH / utsAhena saha bhajau bASpeNa samaM galantyasyollApAH // ' [seta0 57 ]
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / atrAdye kAryakAraNayoH sAhityarUpAtizayoktimUleyam / gopIzokasya kalamazoSajanyatve'pi dvayoH samAnakAlatvAbhidhAnAt samAsphAlitAkRSTAdidharmayorabhedAdhyavasAyarUpAtizayoktimUlA / dhanuSaH samAsphAlanaM kriyAvizeSaH saMzayajJAnasyAnAkarSaNakoTipratibandhaH / AkarSaNaM khAbhimukhajanakaM karma / manasastu khAnuraktatvamiti vizeSasattvAt / ___ atra vadanti-dharmayorabhedAdhyavasAnamUlatvasthala eva sahoktirbhavitumahati / kAryakAraNayoH paurvAparyaviparyayAtmakAtizayoktimUlabhedastu prAcInokto na yuktH| tatrAtizayokterevAlaMkAratvasaMbhavAt / _ 'tava kopo'rinAzazca jAyete yugapannRpa / ' ityatizayokyapekSayA _ 'tava kopo'rinAzazca sahaiva nRpa jAyate / ' iti sahoktau vicchittivizeSAnanubhavAt / tasyaiva cAlaMkArapArthakyavyavasthApakatvAt / na caivaM dharmayorabhedAdhyavasAnasthale'pyatizayoktisattvAkathaM pArthakyamiti sahottyuccheda iti vAcyam / tatrAbhedAdhyavasAyasya sahoktyupaskArakatvena guNatayA sahoktitiraskArAbhAvAt / paurvAparyaviparyayasthale ca sahokterevAtizayoktyupasthApakatvena vaiSamyAt / kiM ca / upamAnenopameyanigaraNamevAtizayoktiralaMkAraH / nigaraNamAtraM tu na tathA / ato'trAtizayoktiviSayAbhAvAtsahoktireveti / __ vastutaH-dIpake tulyayogitAyAM vai tadantarbhAvaH / tatraikarUpeNa sarvatra dharmAnvayo'tra tu guNapradhAnabhAveneti vizeSastu tadavAntarabhedatvameva sAdhayati na tvatiriktatvam, vicchittivizeSAnAdhAyakatvAt / tasmAtprAcInAnubhavamAtrapramANakamevAsyAH pArthakyamiti // iti shoktiH| vinoktiM nirUpayati yatrAnyena vinAnyo'sAdhuH saMnvA vinoktiH sA / 1. 'prakArA' kha. 2. 'sAdhuH' ityalaMkAramuktAvalyAM pAThaH.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 kAvyamAlA | yatra kenacidvinA kasyacidaprAzastyaM prAzastyaM vocyate sA vino ktirityarthaH / AdyA yathA 'tava rUpamidaM tayA vinA viphalaM puSpamivAvakezinaH / iyamRddhadhanA yathA vanI svavanIsaMpravadatpikApi kA // atra bhaimIvyatirekeNa nalIyarUpAdInAmaprAzastyam / yathA vA 'anena rahitA naiSA nAnayA rahito'pyasau / kA jinI vinA haMsaM kazca haMso'bjinIM vinA // ' atra mandAravatIsundarasenayoranyonyavyatirekaprayuktamanyonyaniSThamaprAza styam / dvitIyA yathA mama - 'nizayeva vinA sarojinI sarasI prAvRSamantarA yathA / viSadatvamupaiti bhAratI jaDabhAvena vinA vipazcitAm // ' atra jADyAdivyatirekaprayuktabhAratyAdiniSThaprAzastyAbhidhAnam / vinApadaM cArthaparam / tenAntaretyAdInAmupasaMgrahaH / kecittu--nityasaMbandhAnAmasaMbandhavacanaM vinoktiH / yathA 'mRNAlamandAnilacandanAnAmuzIrazaivAlakuzezayAnAm / viyogadUrIkRtacetanAyA vinaiva zaityaM bhavati pratItiH // atra candanAdInAM zaityasya vinAbhAve'pi vinAbhAvo nibaddha ityAhuH, taccintyam / atra zaityasAkSAtkArAbhAvasyaivoktyA zaityavinAbhAvasyAnukteH / na ca candanAdispArzanasya zaityaviSayakatvaniyamAdatra ca candanAdispArzane zaityaviSayaka niyamasyAsiddheriti tasmAdavinAbhAvo'tra prAyikasAhacaryameva grAhyamityeva saMgatiH / yattu -- alaMkArAntaraliGgenaivAtra camatkAro na svataH, ato nAtirikte
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 333 yamiti, tanna / uktodAharaNeSu kiMciyatirekaprayuktAprAzastyAdijJAnAdeva camatkArodayAt // iti vinoktiH| parivRttiM nirUpayati sadRzAsadRzairaIrarthAnAM vinimayastu parivRttiH / samena samasya, nyUnenottamasya, nyUnena nyUnasya ca vinimaya iti tredhA parivRttiH / AdyA yathA'AdAya caraNakisalayamasmAdiyamatra caraNamarpayati / ubhayoH sadRzavinimayAdAtmAnamavaJcitaM manye // ' atra mAlavikAyA azokavRkSAtkarNAvataMsArtha kisalayaM gRhItvA tatra dohadArtha caraNaprahAraH kRtaH ityagnimitroktau uttamenottamasya vinimayaH / nyUnena nyUnasya yathA 'asthimAlAmayIM dattvA muNDamAlAmayIM tanum / gRhNatAM tvatpurasthAnAM ko lAbhaH smarazAsana // ' iti rsgnggaadhrkRtH| dvitIyA yathA'Adatta dIptaM maNimambarasya dattvA yadasmai khalu sAyadhUrtaH / raMjyattuSAradyuti kUTahema tatpANDulAbhaM rajataM kSaNena // ' atra sAyaMkAlena candrarUpaM kRtrimasuvarNa dattvA sUryarUpo maNivizeSo gRhIta iti nyUnenottamasya / tRtIyAM yathA'astAcale'sminnikaSopalAbhe saMdhyAkaSollekhaparIkSito yaH / vikrIya taM helihiraNyapiNDaM tArAvarATAniyamAdita dyauH // ' 1. 'uttamena' ityalaMkAramuktAvalIsadRza evAtrApi pATho yogyaH, 'uttamena nyUnasya' iti tRtIyodAharaNopasaMhAragranthAtU. 2. 'rajyantiyAradyuti' kha.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 kAvyamAlA / . atra varNapiNDena varATakopAdAnAduttamena nyUnasya // eSA ca kvacidarthagamyApi / yathA'suhaucchaaM jaNaM dullahaM vi dUrAhi amha ANenta / uaAraa jara jIaM vi Nenta Na kaAvarAho si // ' atra priyadarzanajIvanayovinimayo gamyate / yathA vA'cauerieNa bhariaM acchi kaNNaUrauppalaraeNa / phukkanto aviihaM cumbanto ko si devANam // ' atrAkSirajovibhAgaM dattvA tacumbanopAdAnam / yathA vA'jammantare vi calaNaM jIeNa khu maaNa tujjha accissam / jai taM pi teNa bANeNa vijjhase jeNa haM vijjhA // ' atra nAyakabANavedhaM saradvArA kRtvA tasmai jIvadAnam / yatra camatkArastatraiveyam / ataH'vikiNai mAhamAsammi pAmaro pAvaliM vailleNa / NidbhUmamummura bia sAmalIa thaNe paDicchanto // ' ityAdau nAtiprasaGgaH / atra khakIyaM parityajyAnyasyopAdAnametadalaMkArazarIram // 1. 'sukhapRcchakaM janaM durlabhamapi dUrAdasmAkamAnayan / ___ upakAraka jvara jIvamapi nayana kRtAparAdho'si // ' [gAthA. 1 / 50] 2. 'vAteritena bhRtabhakSi karNapUrotpalarajasA / __phUtkurvannavitRSNAM cumbanko'si devAnAm // ' [gAthA0 2 / 76] . 3. 'janmAntare'pi caraNau jIvena khalu madana tavArcayiSyAmi / yadi tamapi tena bANena vidhyasi yenAhaM viddhA // ' [gAthA0 5 / 41] 4. "vikrINIte mAghamAse pAmaraH prAvaraNaM balIvardaina / nirdhUmamurmuranibhau zyAmalyAH stanau pazyan // ' [gAthA0 3 / 38]
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 335 'kimityapAsyAbharaNAni yauvane dhRtaM tvayA vArdhakazobhi valkalam / ' ityAdivaditi kecit / svakIyasyAnyAdhInatvakaraNamapi lakSaNAntargatamityapare // iti parivRttiH / bhAvikaM nirUpayati bhAvikamadhyakSaM syAtsadhvaMsaprAgabhAvAnAm / sadhvaMsA atItAH saprAgabhAvA bhAvinaH pratiyogitvasya sAhityArthatayA vivakSitatvAt / tathA ca bhUtAnAM bhAvinAM cArthAnAM yallaukikapratyakSaviSayatvamucyate tadbhAvikam / na cAtItAnAgatAnAM saMnikarSaviraheNa laukikapratyakSAnupapattiH, svarUpAtizayamAhAtmyena tatkRtotkarSavattAyA vivakSitatvAt // bhAvaH kaverabhiprAyo'styasyeti viSayatvAkhyasaMbandhaparaSaSThIsamarthAt matvarthe Than / yattu -- asminniti vigrahapradarzanam, tanna / 'saptamyAM ca na tau smRtau' iti bhASyakArokteH / bhUtasya laukikAdhyakSaviSayatAsAmyenoktiryathA'taM tasya kharasaMkramaM mRdugiraH zliSTaM ca tannIkhanaM varNAnAmapi mUrchanAntaragataM tAraM virAme mRdum / lAsaMyamitaM punazca calitaM rAgAdviruccAritaM yatsatyaM virate'pi gItasamaye gacchAmi zRNvanniva // ' atra gItavirAme'pi tasya zravaNarUpasAkSAtkArazcArudattenoktaH / smaraNAnavacchedarUpakAryeNa dRDhasaMskArAdhAyakatayA tasyAtiramaNIyatve tAtparyam // ------ bhAvino yathA-- 'khuhiajalasiTTasAro muhaNiddhAviapasAriokkANivaho / AaDDijjanto cia Najjai paDio tti sAare rAmasaro // ' atra bANasya samudramadhyapAte bhAvinyapi tasmAtprAgeva zarapAtasya laukikapratyakSamuktam zrIrAmaprabhAvAtizayavarNane tAtparyam // 1. 'kSubhitajalaziSTasAro mukhanirdhAvitaprasAritolkAnivahaH / AkRSyamANa eva jJAyate patita iti sAgare rAmazaraH // [setu0 5 / 28 ]
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 kAvyamAlA / nanu kAraNAbhAve'pi kAryotpattirUpAyA vibhAvanAyAH ko'sya bhedaH / laukikapratyakSaM prati viSayasya hetutayAnAgatAtItaviSayarUpahetuvyatireke'pi tatpratyakSarUpakAryotpattiH // evaM dvitIyabhedasyAtizayoktAvevAntarbhAvaH / kAraNAtprAgeva kAryotpatterabhidhAnAt / na cAtra 'yaH kaumAraharaH sa eva hi varastA eva caitrakSapA___ ste conmIlitamAlatIsurabhayaH prauDhAH kadambAnilAH / sA caivAsmi tathApi tatra suratavyApAralIlAvidhau revArodhasi vetasItarutale cetaH samutkaNThate // ' ityAdivat hetvabhAvatvenoktirnAstIti vAcyam / 'AsIdaJjanamatreti pazyAmi tava locane / bhAvibhUSaNasaMskArAM sAkSAtkurve tvadAkRtim // 'virate'pi gItasamaye' ityAdau tattadbhUtabhAvyarthakapratyayairhetUnAM dhvaMsaprAgabhAvabodhanena hetvabhAvoktisattvAt // 'anAtapatro'pyayamatra lakSyate' ityAdau nacaiva tadabhAvabodhanAt, iti cet / ___ ucyate-kAraNatAvacchedakarUpAvacchinnapratiyogitAkasaMsargAbhAvatvena hetvabhAvoktau vibhAvanA / iha tu uktarUpAvacchinnapratiyogitAkatvaM dhvaMsaprAgabhAvayorna saMbhavatyeva tayoH sAmAnyAvacchinnapratiyogikatvAbhAvAt / 'anAtapatro'pi-' ityAdau tu vibhAvanAsattve'pi na kSatiH / evaM dvitIyabhedasyAtizayoktAvapi nAntarbhAvasaMbhavaH / viSayatAtiriktasaMbandhAvacchinnakAryatAvacchedakadharmAvacchinnatAdAtmyAtiriktasaMbandhAvacchinnakAraNatAvacchedakadharmAvacchinnAtprAgutpattAvevAtizayokterabhyupagamyatvAt / kAraNAtprAkAryotpattirityanena prakAreNoktAvevAtizayoktiH / bhAviviSayapratyakSatvenoktau bhAvikamityaGgIkArAt / tanmukhAbhidhAnAnabhidhAnayoreva niyAmakatvAcca / kiM ca / tatratyaM kAryatAvacchedakaM kAryAdhikaraNavRttiprAgabhAvaprati-' 1. 'tavA' kha.
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 337 yogitvenoktaM yatkAraNaM tatpratiyogikakAryatAvacchedakam / atra tu prAgabhAvapratiyogitvena yatkAraNamuktam, tadatiriktakAraNatApratiyogikakAryatA vacchedakamiti bheda iti dik // kAvyaliGgaM nirUpayati itibhAvikam / vAkyapadArthatvAbhyAM hetUktiH kAvyaliGgaM syAt / hetuvacanaM kAvyaliGgamiti lakSaNam / vAkyapadArthatvAbhyAM tasyoktiriti dvau bhedau / Adyo yathA / 3 tatraiva tasya hetutvaM saMbhavati / atazca aparAdhadvaye'parAdhavRttau dvitve anamanagocarA yA apekSAbuddhistadvArA anamanayoH prayojakatvameveti // na ca tathApyubhayasAdhAraNasya hetvarthatve prayojakasyApi navavadhUsaMgamautsukyasya hetvarthakasamabhivyAhArAddoSatAdavasthyameveti vAcyam / hetUktisthala evo niyamasya vivakSitatvAt // na caivamapi tatra parikarasAMkaryaM durvArameveti vAcyam / hetutvAbhimatasya zabdopAttatva evoktaniyamasyoktatayA tadAkSepake saMgamautsukye tadabhAve'pi niyamavyabhicArAbhAvena hetvAkSepakatayaiva kAvyaliGgatvAnapAyAt / vAkyArthahetukakAvyaliGgasthalAnurodhAtkAryabodhaketyAdi / tathA ca kAryakAraNavAcakapadAnAM yatra na padaikavAkyatayAnvayabodhajanakatvam, api tu kAryabodhakAnAM parasparaM kAraNavAcakAnAM ca parasparamiti bhinnavAkyatayA janitAnvayabodhAnAM pazcAdvAkyaikyavAkyatayA kAryakAraNabhAvAvagama iti phalitArthaH / 'sudhAMzukalitottaMsaH', 'mahaujaso mAnadhanAH' ityAdau ca na hetvarthasamabhivyAhAraH / 'vyAsthaM naikatayA sthitaM zrutigaNaM janmI na valmIkato nAbhau nAbhavamacyutasya sumahadbhASyaM ca nAbhASiSi / 1. 'atratyamekaM patramucchinnam' ityevAdarzadvaye'pyupalabhyate, paraMtu 'vapuHprAdurbhAvAdanumitamidaM janmani purA purAre na kvApi kvacidapi bhavantaM praNatavAn / namanmuktaH saMpratyahamatanuragre'pyanatibhAgmaheza kSantavyaM tadidamaparAdhadvayamapi // ' iti tUdAharaNaM bhavet. 43
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 kaavymaalaa| citrArthI na bRhatkathAmacakathaM sutrAmNi nAsaM guru deva tvadguNavarNanaM kathamahaM kartuM jaDaH zakuyAm // ityAdau ca kAryabodhakapadajanyAnvayabodhajanakapadajanyAnvayabodhaviSayatvameva hetoriti naativyaaptiH| tatra hi mama tvadguNavarNanazaktatvAbhAvo mama vyAsatvAdyabhAvaprayukta iti phalitArthaH / tatrAhaM tvaguNavarNanazaktyabhAvavAniti kAryabodhakapadamahaMpadamapi / tadeva ca 'vyAsthaM naikatayA-' ityAdikAraNabodhakapadajanyAnvayabodhajanakamapyasti / tatrApyahaMpadasya vizeSyatvAditi dik // ___ yattu rasagaGgAdhare-- 'anumitikaraNatvena sAmAnyavizeSabhAvAbhyAM cAnAliGgitaH prakRtArthopapAdakatvena vivakSito'rthaH kAvyaliGgam' iti lakSaNaM kRtvA upapAdakatvenetyasya na tu zabdAttena rUpeNa bodhita ityarthakatayA zabdapratipAditahetutvakasya hetoreva vAraNaM prayojanam / tena 'bhayAnakatvAdasi varjanIyo dayAzrayatvAdasi deva sevyaH / / ityatra na vyabhicAraH-ityuktvA 'vinindyAnyunmattairapi ca parihAryANi patitai ravAcyAni vrAtyaiH sapulakamapAsyAni pizunaiH / harantI lokAnAmanavaratamenAMsi kiyatAM kadApyazrAntA tvaM jagati punarekA vijayase // 'pante tIrthAni tvaritamiha yasyoddhatividhau karaM karNe kurvantyapi kila kapAliprabhRtayaH / imaM taM mAmamba tvamatha karuNAkrAntahRdaye punAnA sarveSAmaghamathanadapai dalayasi // ityudAhRtam / tatparasparaviruddhamiti spaSTameva / hetvarthakazatRpratyayena hetutvasya bodhitatvAt / anyathA paJcamyApi tadvodhAnupapatteH / 'hariM pazyanmucyate' ityAdau bhagavadarzanamuktyoH kAryakAraNabhAvapratyayasya sarvAnubhavasiddhatvAt / tatra 'hetubhUtaharidarzanAzrayo mucyate' iti bodhasyAvazyaka vayana t / tatra tAnamutyoH kAryakAbAnupapatteH /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 339 svAt / hetutvaM ca samabhivyAhRtakAryApekSameveti / tatrArthAnmuktiniSThakAryasvanirUpitatvalAbhAt // nanvanumAnAnnedamatiricyate / na ca yatra vyApyatvapakSatvAbhyAM jJAyamAnamupapAdakamupayujyate tatrAnumAnam, yatra tu svarUpemaiva tatra kAvyaliGgamiti cAcyam / upapAdakasyApyupapAdyArthavyabhicArAbhAvAttaddharmavRttitvajJAnaM vinopapAdanasAmarthyAditi cet / atra rasagaGgAdharakRtaH-satyamatrAnumitirUpevopapattiH, tathApi nedamanumAnAlaMkAraH / zrotari yalliGgakAnumiti bodhayituM kaviH kAvyaM nirmAti talliGgakAnumitereva tadalaMkAratvAt / iha tu zrotaryanumititvamupapAdayitumeva kAvyanirmANaM na tu bodhayitum / api ca kavinibandhanapramAtrantaraniSThAnumitiranumAnAlaMkAraM prayojayati, zrotRniSThA mahAvAkyArthanizcayAnukUlA tu kAvyaliGgamiti vizeSa iti / vastutastu-mAnAntareNa nirmAte sAdhye tatrAprAmANyazaGkAnirAsAya yatra tadupapAdakamucyate tatra kAvyaliGgam / tatra copapAdakasya vyApyatvapakSadhamatvAbhyAM gRhyamANatve'pi nAnumAnatvam, sidhyAnumityudayAt / na caitAvatApyanumitikaraNatvamavyAhatameveti vAcyam / sAdhyasAdhakatvAyogavyavaMcchinnasyaivAtra tathAtvenAbhimatatvAt / vastutastu-upapAdakasya niruktarItyopayoge vyApyatvAdinAnavabodha eva vyabhicArajJAne satyapi mAnAntarasiddhapadArthapratikUlazaGkAnirasanasamarthatvAt // yadvA / vyabhicArasyAsphuraNe sAdhyabuddhyA ca prAmANyazaGkAnirAsakatvasaMbhave'pi vyApyatvAdinApyajJAyamAnatayAnumiterApAdayitumazakyatvAt / ata eva 'yannetrasya samAnakAntisalile mamaM tadindIvaraM medhairantaritaH priye tava mukhacchAyAnukArI shshii| ye'pi tvadgamanAnukArigatayaste rAjahaMsA gatA ___ stvatsAdRzyavinodamAtramapi me daivena na kSamyate // iti kAvyaliGgodAharaNamalaMkArasarvakhakRtoktam /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 kAvyamAlA / yattu -- taMtrAnumAnena caraNatrayoktasAdRzyAzrayavighaTakatvahetukadaivapakSakasAdRzyadarzanajanyasukhAsahiSNukasAdhya kAnumitisaMbhavAditi, tadasat / utpalAdimajjanopapattyarthamevAtra caturthacaraNopanyAsAt taduktarItyA ca viparItopapAdyairupapAdakabhAvalAbhaprasaGgAt / tasya cAtrAnabhimatatvAt / sAdRzyAzrayavighaTakatvahetvasiddhezca taddarzanasyaiva vighaTanAt / na ca tadeva hetuH kartavya iti vAcyam / pratibandhakAdau vyabhicArAt / vyabhicArasphuraNadazAyAmanumitiH saMbhavatyevetyabhidhAne tUpapAdakatvasyApi saMbhavAt / tvaduktodAharaNe'pi 'gaGgA, sarvotkRSTA, mahApApanAzahetutvAt' ityanumAnasaMbhavAcca // yadapi [rasagaGgAdhare]--samarthanA dRDhatarapratyayo nAnumitiH - iti pakSamanUdya--sa hi na prAtyakSikaH indriyasaMnikarSAbhAvAt, na zAbdo mAnaso vA, anumitisAmagryAbalavattvAt -- iti, tadapyasat / satyAM vyabhicArasphUrtAvanumitisAmagryA evAbhAvAt / na ca na tadA vyabhicArasphUrtiriti vAcyam / satyAmapi tasyAM tadupapatteranubhavasiddhatvAt / tasyAzcAnumityopapAdayitumazakyatvAt // vastutaH - anumitirevAlaMkAro na tu parAmarSa ityasya vakSyamANatayA mAnAntareNa sAdhyasiddhisattve cAnumiteranudayAt nAsyAnumAnAntarbhAvazaGkApIti sarvamanavadyam // yattu [rasagaGgAdhare] - kAvyaliGgaM nAlaMkAraH kavipratibhAnirmitatvaprayuktacamatkAravizeSAtmakavicchittivirahAt / hetuhetumadbhAvasya lokasiddhatvAt / zleSAdisaMmizraNajanyastu camatkAraH zleSaprayuktatvAttadaMzasyaivAlaMkAratAM kalpayati, na tu kAvyaliGgasya tetprayojyacamatkArAntarAbhAvAditi, tattuccham / laukikatve'pi kavipratibhAmAtragamyatayA camatkArajanakatvAt etadIyahetuhetumadbhAvamAtrasya lokasiddhatvAbhAvAcca / naktasukhAlokocchedAdInAM mahAmohatAdAtmyAdihetutvaM kvacitsiddham / kiM caivamapyupamAderapyalaM 1. 'daivaM nAyikAGgasAdRzya darzanajanyasukhAdisahiSNu, tattannAyikAGgasAdRzyAdhAravighaTakatvAt, madIyazatrubhUtayajJadattAdivat' iti cAnumAnaprayogo rasagaGgAdhare darzitaH. 2. 'tatprayojaka' kha.
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 341 kAratvaM na syAt sAdRzyasya vAstavatvena kavipratibhAkalpitatvavirahAt / na ca tatrApyupamAprayojakasAdhAraNadharmAbhedAMze tatkalpitatvameveti vAcyam / ramaNIyatvAdinimittadharmasyApi lokaprasiddhAt / 'gosadRzo gavayaH' ityAderapi vastuto bhinnasAdhAraNadharmAbhedAdhyavasAyamUlakatvAt / dravyatvAdinimittakasAdRzyasya zaktiparicchedakatvAyogAt / abhedAMzasyaiva zaktikalpitatayA tadaMzasyaivAlaMkAratvaM na tu sAdRzyasyetyuktadoSAparihArAcca / kalpitatvAvacchedakadharmAvacchinnacamatkArAjanakatAyAstaddharmAvacchinnamAtrAlaMkAratvaprayojakatAyAstvayaivoktatvAt / camatkArajanakasya laukikasyApyalaMkAratve bAdhakAbhAvAtsarvAlaMkArocchedApattezceti kRtaM pallavitena // iti kAvyaliGgam / paryAyoktaM nirUpayati paryAyoktaM kathitaM vAcyasyaivAnyabhaGganyoktiH / vAcya evArtho yatra vyaGgacatayocyate tatparyAyoktam / ata eva na dhvanitvam / tatra vAcyavyaGgayayorbhedAt / evaM ca 'vyaGgayaprakArasamAnAdhikaraNaprakArAntareNAbhidhAnaM tat' iti paryavasyati // yathA'nivedyatAM hanta samApayantau zirISakoSaM mradimAbhimAnam / / pAdau kiyadUramimau prayAse nidhitsite tucchadayaM manaste // ' atra kiyaDUraM gantumicchasIti vyaGgyam, tadeva bhaNayantareNoktam / dUragamanecchAtvena prakAreNa vyaGgayatvaM pAdanidhAnecchAtvena icchAyA vAcyatvam / na caikasyaivArthasya vyApAradvayenAvagamavaiyarthyAtpaunaruktyamiti vAcyam / prakArabhedasattvena tadabhAvAt / taduktam-'yadevocyate tadeva vyanayaM na tu yathocyate tathA' iti yathA hi / nirvikalpakajJAne ghaTo ghaTatvaM ca viSayaH / ghaTa iti savikalpake'pi tadeva / tatra ca nirvikalpakatve 1. 'rtho vyaJjanayo' kha.
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 kaavymaalaa| ghaTaghaTatvayorvizakalitatvena savikalpakatvena tayorvaiziSTayena pratItiriti tayorbheda upapadyate tadvadatrApIti na doSaH // sarvakhakArastu-vyaGgayasyaivAbhidheyatvAyogAt gamyasyaiva bhaGgayantareNAbhidhAnaM paryAyoktamiti lakSaNAnupapattimAzaGkaya bhaGgayantareNa kAryAdidvAreNAbhidhAnamityasyArthaH / yathA'cakrAbhighAtaprasabhAjJayaiva cakAra yo rAhuvadhUjanasya / AliGganoddAmavilAsavandhyaM ratotsavaM cumbanamAtrazeSam // atra rAhuzirazchedakArIti vyaGgayam / rAhuvadhUsaMbandhiratotsavaniSThacumbanamAtrAvaziSTanirmAtRtvena rUpeNAbhihitam / bhagavatastu pUrvaprakrAntatvAdyacchabdenAbhidheyatvAcca na vyaGgayatvam / evam 'yaM prekSya cirarUDhApi nivAsaprItirujjhitA / madenairAvaNamukhe mAnena hRdaye hareH // ityatrApi zakrairAvaNau madamAnamuktau jAtAviti vyaGgaye zaUrAvaNayorabhidhAjanyabodhaviSayatvAnmadamAnamokSasyaiva vyaGgayatvaM paryavasyati / evaM ca vyaGgayAMzasya kadApi rUpAntareNAbhidhAnAddhaya'zasya cAbhidheyatvena vyanayatvAnahatayA byaGgayasya prakArAntareNAbhidhAnamasaMgatameveti. kAryAdidvAreNAbhidhAnamityeva lakSaNArtha ucita iti // abhinavaguptapAdAcAryAstu-paryAyeNa vAcyAdatiriktaprakAreNa vyaGgayenopalakSitamuktamabhihitaM paryAyoktamiti lakSaNArtha ityAhuH / atra dIkSitAH-ubhayorapyayaM klezo vyartha eva / santi hi vyaGgayasyaiva rUpAntareNAbhidhAne bahUnyudAharaNAni / yathA _ 'namastasmai kRtau yena mudhA rAhuvadhUkucau / ' 1. 'savikalpake ca tayo' kha.
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / atra bhagavAn vAsudevaH khAsAdhAraNarUpeNa vyaGgayaH / rAhuvadhUkucavaimadhyakAritvarUpAntareNa sa evAbhihitaH / yathA vA 'lokaM pazyati yasyAGgiH sa yasyAGghri na pazyati / tAbhyAmapyaparicchedyA vidyA vizvagurostava // ' atra gautamaH pataJjalizca khAsAdhAraNarUpAbhyAM vyaGgacau prakArAntareNAbhihitau / yathA vA 'devaM vande jaladhizaradhirdevatAsArvabhaumaM 343 vyAsapraSThA bhuvanaviditA yasya vAhAbdhivAhAH / bhUSApeTI bhuvanamadharaM puSkaraM puSpavATI zATIpAlAH zatamukhamukhAzcandanaM durmanobhUH // ' atra vedatvAdyAkAreNa vyaGgayA eva vedAdayo vyAsAdivineyatvAdyAkAreNAbhihitAH / evaM 'cakrAbhighAta - ' ityAdAvapi svarUpeNa vyaGgyasyApi bhagavato rUpAntareNAbhidhAnamastIti yathAzrutalakSaNasaMbhavAt // yacca rAhucchedAvagamanaM tadaMze prastutAGkura eva / prastutena rAhoH ziromAtrAvazeSeNa AliGganavandhyatvAdyApAdarUpe bhagavato vAcye rUpAntare upapAdite sati bhagavadrUpeNAvagatireva paryAyoktaviSaya iti / atra rasagaGgAdharakRtaH - sarvasvakArasya tAvadyathAzrutatyAgabIjamuktameva dvitIyapakSe'pi tadvIjaM tu paryAyazabdena prakArAntarAbhidhAne vivakSitArthatAvacchedakatAtiriktadharmapuraskAreNAbhihitamiti yogArthaH / tathA ca'dazavadananidhanakArI dAzarathiH puNDarIkAkSaH / ' ityAdau rAmatvAtiriktadharmapuraskAreNa rAmasyaivAbhidhAnAtparyAyoktaprasaGgaH / na ca vyaGgyaM yatra tena prakAreNoktaM tatparyAyoktamiti vAcyam / vyaGgyasya yogArthAnantargatatvAt / na ca lakSaNAntargatatvaM tasyAstyeveti vAcyam / evaM tarhi vyaGgyasya lakSaNe pravezAvazyakatve paryAyazabdena grahItumucitatvAnna tu prakArAntarasya, vyaGgayopalakSitasya prakArAntareNai
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyamAlA / voktiniyamAt / anyathA vyaGgyatvAnupapatteriti / evaM 'namastasmai kRtau yena -' ityuktaM yat, tadasat / atra hi vAcyena rAhuvadhUkucavaiyarthyakAritvena rAhuzirazchedakAritvaM vyajyata iti sarvasaMmatam / bhagavadvAsudevatvaM tu vizeSaNamaryAdAlabhyatvena na vyaGgyakakSAmAroDhumarhati / anyathA-- 'namo rAhuzirazchedakAriNe duHkhahAriNe / ' ityatrApi paryAyoktaprasaGgAt / kiM ca 344 'rAhustrIkucanaiSphalyakAriNe haraye namaH / ' ityatra svAsAdhAraNadharmasyAbhidhAnena vyaGgyatvAyogAdrAhuzirazchedakAritvena vyaGgyatvamityapi parAstam / rAhuzirazchedakAritvasya prastutAGkuraviSayatve bhagavadrUpasya ca vyaGgyatvAnupapattau paryAyoktasyaiva vaiyarthyaprasaGgAt / prastutAGkurasya prAcInairakhIkArAcca / prastutena khasadRzo vAkyArthaH prastuta eva yatra pratIyate tasyaiva tadviSayatvAcca / prastutena kAryeNa kAraNAvagamanasyApi tadviSayatve'prastutena kAryeNa kAraNAvagamane'prastutaprazaMsA / prastutena kAryeNa kAraNAvagamane paryAyoktamiti sarvasvakArAdikRtavibhAgocchedApattezceti // . atredaM vaktavyam --yattAvaduktaM sarvasvakArAdimatAkUtam, tadasat / vyaGgayaghaTakayatkiMcidarthasya vAcyakoTipravezamAtreNa vyaGgyatvavyAhatikhIkAre madamAnamokasyApi kathaM vyaGgayatvam, tatpraviSTAnAM trayANAmarthAnAM madamAnojjhitazabdopAttatvena vAcyakoTiniviSTatvAt vAcye'nyAkArabodhaviSayatvaM vyaGgaye tu tadanyAkArakabodhaviSayatvamiti cet / tarhi airAvaNazakrayorapi kathaM vyaGgyakoTibahirbhAvo'bhihitaH / madAderairAvaNAdezca vAcyatAbhedasya brahmaNApi durupapAdatvAt / evaM rAhorapi vAcyatayA rAhuzirazchedakArItyasyApi vyaGgyatvaM na syAt // yadapi dvitIyapakSe prakArAntarAbhidhAnamityarthatyAgabIjamuktam, tadapyasat / vivakSitArthAvacchedakadharmaprakArakabodhajanakapadAsamabhivyAhRte tvasati tadatiriktadharma puraskAreNAbhidhA
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 345 nasya yogArthatve doSAbhAvAt / evaM ca vAsudevatvaprakAreNa vyaGgyatve'pi prakArAntareNa vAcyatvamupagUhyata eva / evam - 'namo rAhuzirazchedakAriNe duHkhahAriNe / ' ityatra prakArAntareNAbhidhAne'pi sahasaiva bhagavattvaprakArakabodhodayAnnAtiprasaGgaH / evam -- 'rAhustrI kucanaiSphalyakAriNe haraye namaH / ' ityatra rAhuzirazchedakAritvasya vyaGgyatve'pi na paryAyoktam / harizabdasamabhivyAhArasattvAt / kiM ca ' lokaM pazyati yasyAGgiH -' ityAdau gUDhapAttvAdikaM vAcyaprAyameveti pataJjalitvAdyasAdhAraNarUpeNa vyaGgyatvaM tvayApyanumantavyameveti sarvatrApi tadIyAmeva vyaGgyatAmAdAya paryAyoktamityapi kiM na syAt / evaM 'vande devaM -' ityAdau bhagavadbAhAnAM vyAsA - divineyatvAbhidhAnena vedatvAdirUpeNaiva vyaGgyatvamAvazyakamiti dik / yattu -- iti darpaNAdau AnukUlyamalaMkArAntaramuktam, tadatraivAntarbhAvAdupe 'AnukUlyaprAtikUlyamAnukUlyAnubandhi cet / ' kSyam / evam-- 'yaH preryamANo'pi hRdA maghonastvadarthanAyAM hiyamApadAgaH / svayaMvarasthAnajayastvamasya badhAna kaNThaM varaNasrajAzu // ' ityAdAvapi idameva jJeyam // iti paryAyoktam / udAttaM nirUpayati vastupracaya udAttaM mahatAmaGgatvavacanaM vA / saMpadAdivastvatizayavarNanamudAttam / utkRSTAnAM varNanIyaniSThAGgitvapratiyogitvamaGgatvaM ca yatrocyate tadapItyarthaH / yathA 'nIvIbandhocchrasanazithilaM yatra pakSmAGganAnAM vAsaH kAyAdanibhRtakareSvAkSipatsu priyeSu / 44
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 kAvyamAlA / acistuGgAnabhimukhamapi prApya ratnapradIpA - mUDhAnAM bhavati viphalapreraNazvarNamuSTiH // ' yathA ca ' mlAyanmaulirucaH kadannakaNikAkukSibharA bhikSavo ye ke'pi kSitirAmakAmanRpate yuSmadyazogocarAH / tattatkAntakuTumbinIzrutinaTattATaGkaratnAGkura jyotirbhirjaTilIbhavanti bhavane kA vA na digbhittayaH // ' dvitIyaM yathA 'velamANammi mahumahe jattha a pAucchalantaraaNujjoam / viarDa phaNapabbhAraM gADhabharuttANiaM Nimei aNanto / ' atra suvelaparvatasya anantaphaNaprAgbhArAzrayatvoktyA varNanIye suvele mahato'nantasyAGgatvAt suvelotkarSapratItiH / na cAnantaviSayakabhAvI camatkAraH / tasyAGgatvena tadabhAvAt / atra ca vastupraNaya iti sAmAnyata uktyA zauryAdisamutkarSavarNanodayyayamevAlaMkAraH / yathA - - 'atyuktau yadi na prakupyasi mRSAvAdaM na cenmanyase tadbrUmo'dbhutavastuvarNanavidhau vyagrAH kavInAM giraH / deva tvatprakaTapratApadahanajvAlAvalIzoSitAH sarve vAridhayastavArivanitAbASpAmbubhiH pUritAH // ' yathA vA mama - 'brahmANDaM yAtayAmaM bahubhirapi cirAdIzvarairbhuktamuktaM vijJAya khopabhogAspadapathapathikavyUhato bAhyabhUtam / prodyatprauDhapratApajvalanasamuditajvAlamAlAkalApai staM kRtvA samastaM samajani bhavatA nUtanaM pAkatastat // ' 1. 'valamAne madhumathane yatra ca pAdocchaladratnoddyotam / vikaTaM phaNaprAgbhAraM gADhabharottAnitaM niyojayatyananta: // [setu0 989]
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / etenAtyukteH pRthagalaMkAratvam, saMpadutkarSe upAttam / zauryotkarSetyuktiriti bhedakathanaM ca parAstam / tattadanantotkarSakathanenAnantAlaMkArasiddhatvAt // ityudAttam / samuccayaM nirUpayati ekasminsati hetau hetvantaragIH samuccayaH kathitaH / prakRtakAryanirvAhake satyapi yatra khalekapotanyAyena kAraNAntarANAmapi tatkAryasAdhakatayopAdAnaM samuccaya ityarthaH / ata eva netarahetUpAdAnavaiyarthyam / yugapadeva tatrAvatAreNa kena kasya vaiyarthyamityanavadhAraNAt / nanu hetUktirUpAtkAvyaliGgAtkuto'sya bheda iti cet, na / tatra hetutAmAtraM vivakSitaM na tu guNatvaprAdhAnyam / ekatvAnekatvaM vA, iha tvekasya hetormukhyatvam, anyeSAM guNatvaM hetvanekatvaM ca vivakSitamiti / yathA'AyAtA madhuyAminI smarazarakrIDAbharo durbharaH prANezo'pyatidUralacitapathaH sAdhvIpramA(vA)do mahAn / eSo'pi smarakAlakUTakavalakliSTo madarthe yuvA no jAne mama durvipAkaviTapI kIhakphalaM dhAsyati // iha vasantanizAyA anupapattihetvasaMbhave'pyanyeSAmupAdAnam / yathA vA mama zRGgAramaJjarInATake 'muddhattaNaM paDhamasAhasaujjhamoja dukkhaM vioajaNidaM paramaM tadA a / rattIvaNaMai gharaM timiraM a randhaM ThAvijae sahi kahaM Nu pajaM dharAhe // ' 'mugdhatvaM prathamasAhasodyamodya huHkhaM viyogajanitaM paramaM tadA ca / rAtrI..... ti gRhaM timiraM ca randhra sthApyate sakhi kathaM nu..........||' [iti cchaayaa|]
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 . kaavymaalaa| ayameva tridhA paryavasyatItyAha sadasatsadasadyoge [iti / ] sadyoge asadyoge sadasadyoge cetyarthaH / krameNodAharaNAni'rAjyaM nirjitazatru yogyasacive nyastaH samasto bharaH samyakpAlanalAlitAH prazamitAzeSopasargaprajAH / pradyotasya sutA vasantasamayazcetyeva nAmA dhRti ___ kAmaH kAmamupaitvayaM mama punarmanye mahAnutsavaH // ' atrotsavaM prati rAjyAdInAM satAM yogaH / 'cattaraghariNI piadaMsaNA a taruNI pautthapaiA a / asaIsaajjiA duggaA a Na hu khaNDiaM sIlam // ' atraiSAM vratabhaGgahetutvAdasatAM yogaH / samuccayAntaramAha guNakriyAyogapadye'nyaH // 1 // guNau ca kriye ca guNakriyAH, guNazca kriyA ca guNakriye, guNakriyAzca guNakriye cetyekazeSaH / guNayoH kriyayorguNakriyayozca yaugapadye'nyaH samuccaya ityarthaH / krameNodAharaNAni 'yauvanavijRmbhaNena stanadvayaM mahadabhUccAsyAH / madanodrekAcUnAM manAMsi raktAni cAbhUvan / ' atra mahattvaraktatvaguNayoryogapadyam / cakAreNa tadabhidhAnAt / dvitIyo yathA 1. 'catvaragRhiNI priyadarzanA ca taruNI proSitapatikA ca / asatIprativezinI durgatA ca na khalu khaNDitaM zIlam // ' [gAthA0 136]
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 alNkaarkaustubhH| * 'ajja vvea pauttho aja vvia suNNaAI jAAI / - ratthAmuhadeulacattarAI amhaM ca hiaaaiN||' atra prasthAnajananakriyayoH / tRtIyo yathA mama 'sajjitakajjalarekho bimbAdhara IkSitazca dayitasya / tAmarasacchadazoNaM nayanaM cAbhUnmanakhinyAH // ' atra darzanazoNatvarUpayorguNakriyayoH / iha yaugapadyamAnaM vivakSitaM na tu sAmAnAdhikaraNyaM vaiyadhikaraNyaM vA / taccodAhRteSu spaSTam / iti smuccyH| paryAyaM nirUpayati___ ekamanekamanekaikasminkramato'sti sa paryAyaH / ekaM vastu anekasmin anekaM vA krameNaikasmin yaducyate sa dvividhaH paryAya ityarthaH / tatrApi prayojakAbhidhAnAnabhidhAnAbhyAM dvaividhyamadhyavaseyam / AdyaM yathA_ 'tIa muhAhiM tua muaM tujjha muhAo a majjha calaNammi / hatthAhatthIa gao aidukkaraArao tilao // ' atraikasyaiva tilakasya pratipakSanAyikAmukhanAyakamukhakhacaraNarUpeSvanekAzrayeSu krameNa sthitiruktA / yathA vA'jo tIeN ahararAo rattiM uvvAsio piaameNaM / so via dIsai gose savattiNaaNesu saMkanto // ' atrAdharasthitasya lauhityasya sapanInetrasaMkramoktyA AzrayabhedaH / e. katvaM vAdhyavasAnamAtreNa na tu pAramArthikatvenavetyarthaH / 1. 'adyaiva proSito'thaiva zUnyakAni jAtAni / rathyAmukhadevakulacatvarANyasmAkaM ca hRdayAni // ' [gAthA0 2 / 90] 2. 'tasyA mukhAttava mukhaM tava mukhAcca mama crnne|| hastAhastikayA gato'tiduSkarakArakastilakaH // ' [gAthA0 2179] 3. 'yastasyA adhararAgo rAtrAvudvAsitaH priyatamena / sa eva dRzyate prAtaH sapatnInayaneSu saMkrAntaH // ' [gAthA0 216] 4. 'neti bhAvaH' kha.
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 kAvyamAlA | kvacidarthagamyaM yathA 'maunaM mayUrISu nadISu kAyai vipANDuratvaM ca balAhakeSu / zaradyabhISTAgamanirvRtAbhirnyAsIkRtAnIva viyoginIbhiH // ' atra maunAdayaH prathamaM virahiNISu sthitAH tato mayUryAdiSviti ekasyAnaikatrAvasthAnabuddhiH / prathamamekadharmaniSThAnAM bahUnAM pazcAdanekadharmaniSThatvamapyatra vizeSo bodhyaH / yathA zrIrudradevAnAm -- 'prAgekatra niSevitaH sukRtinA lAvaNyapuJjazciraM yaH kAlena sa eva hA vizakalIbhUtaH samAlokyate / kApi kvApi ghanAlikhaJjanazaraccandrapravAlasphura nmuktAkambumRNAlahemakalazIrambhAsthalAjAdiSu // ' atra kAlasya vizakalatvamAtre prayojakatvam / atra prayojakAnabhidhAnaM spaSTam / tadabhidhAne spaSTaM yathA-- 'prAcIM vAsakasajjikAmupagate bhAnau dizAM vallabhe pazyaitA rucayaH pataGgadRSadAmAmeyanADIMdhamAH / lokasya kSaNadA niraGkazarasau saMbhoganidrAgamau kokastoma kumudvatIvipinayornikSepamAtanvate ||' atra rAtrAvayatrasthayoH saMbhoganidrayostatparityAgena ca kumudvatIvRttitvamuktam, sUryakiraNarUpaprayojakAbhidhAnaM ca / pUrvAparityAgena yathA 'kaha~ sA sohaggaguNaM mae samaM vahai NigghiNa tumammi / jIa harijjai gottaM hariUNa a dijjae majjha // ' atra gotraskhalana kupitAyA mAninyA nAyakaM pratyuktau anyatra sthitasya nAmno'nyatra vRttau nAyakarUpaprayojakAbhidhAnam / 1. 'kathaM sA saubhAgyaguNaM mayA samaM vahati nirghRNa tvayi / yasya hiyate nAma hRtvA ca dIyate mahyam // ' [ gAthA0 5/52]
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaastubhaiH| 351 dvitIyaparyAyasya Ayo bhedo yathA'avahatthiUNa sahijampiAi~ jANaM kae Na ramio si / eAI tAI sokkhAi~ saMsao jehiM jIassa // ' atra nAyakasaGgajanyasaukhyAnAM prathamamicchAviSayatve pazcAcca jIvitasaMzayahetutve prayojakAnabhidhAnam / dvitIyo yathA'virahe visaM va visamA amaamaA hoi saMgame ahiam / kiM vihiNA sama via dohiM vi piA viNimmiaA / / yathA vA'vaiDajakkho jo maha sIsaammi diNNo sahi juANehiM / taM cia ehiM paNamAmi haajare hohi saMtuTThA // atrAdye ekasyA eva nAyikAyA vaiSamyazaityarUpe kArye krameNa viSAmRtanirmitatvarUpaM prayojakadvayam / dvitIye ca vaTasthitayakSapratimAyA asatyAstAruNyakAlenAdRtApi pazcAttasyA eva namaskAryatve jarArUpaM ca prayojakaM nirdiSTam / yathA vA'paDhamANiAhi suiraM je jIviasaMsaammi vi paricchUDA / te cia ahimuhaNiahA surabandIhi ahisAriA raaNiarA // ' atra prathamamanAhatAnAmapi rAkSasAnAM surabandIbhiH khAkAre raNahatatvaM heturuktam / 1. 'apahastayitvA sakhIjalpitAni yeSAM kRte na ramito'si / etAni tAni saukhyAni saMzayo yaijIvasya // ' [gAthA0 2 / 50] 2. 'virahe viSamiva viSamAmRtamayA bhavati saMgame'dhikam / ki vidhinA samameva dvAbhyAmapi priyA vinirmitA // ' [gAthA0 3 / 35] 3. 'vaTayakSo yo mama zIrSe datto sakhi yuvabhiH / tamevedAnI praNamAmi hatajare bhava saMtuSTA // ' gAthA0 4 / 72] 4. 'prathamAnItAbhiH suciraM ye jIvitasaMzaye'pi parikSiptAH / ta evAbhimukhanihitAH surabandIbhirabhisAritA rajanIcarAH ||[setu013|17]
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 kAvyamAlA / yattu -- 'prathamaM cumbitacaraNA jaGghAnUrunAbhihRdayAni / AzliSya bhAvanA me khelatu viSNormukhAjjazobhAyAm // ' ityatra bhAvanAyAH pUrvapUrvaviSayatvatyAgasya avivakSitatvAt kramAlaMkAro'pyatirikta iti / taccintyam // iti paryAya: / anumAnaM nirUpayati anumAnaM vyApyabalAvyApakadhIrdharminiSThA syAt / avyabhicaritasAmAnAdhikaraNyarUpavyAptiviziSTasya sAdhanasya darzanAt / dharmiNi pakSe taniSThAtyantAbhAvApratiyogitvarUpavyApakatvaviziSTasya sAdhyasya yat jJAnaM tadanumAnamityarthaH / atrAnumitirevAnumAnapadenocyate / tasyA eva camatkArajanakatvenAlaMkAratvAttAM vinA parAmarSamAtreNa prakRtAnukUlArtha - siddhivirahAt / vyAptizcAtra pAramArthikI kavikalpitA ca / sA yathA "jaM ghoaJjaNasoNaloaNajuaM laggAlaaggaM muhaM hatthAlambidakesapallavacae dollanti jaM binduNo / jaM ekkaM sicaaJcalaM NivasiaM taM NhANakeliTThiA ANIdA imanbhudekajaNaNI joIsareNAmuNA ||' iyaM bhairavAnandenAkarSaNavidyayA samAnItAM karpUramaJjarImAlokya rAjJa uktiH / atra dhautAJjanatvazoNanayanatvAdihetunA tasyA AkarSaNAtpUrvajalakelisthitatvaM sAdhyam / tathA ca prayogaH / iyaM nAyikA, etadavyavahitapUrvakAle kRtasnAnA, tadasAdhAraNacihnatvAt iti / tathAhi netrAruNyaM " 'yaddhautAanazoNalocanayugaM lagnAlakA mukhaM hastAlambitakezapallavacaye dolAyante yadvindavaH / yadekaM sicayAzcalaM nivasitaM tatsnAna kelisthitA AnIteyamadbhutaikajananI yogIzvareNAmunA // ' [karpUra0 126
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / . 353 tAvatsnAnakArya prasiddhameva / tasya ca svAbhAvikatvenApyupapattyA na tatsAdhakatvaM saMbhavatIti dhautAJjaneti uktam / kAlabAhulyAdaJjana nirgamavAraNAya dhauteti jalajanyanAzapratiyogitvArtham / tasyApi netramAtrakSAlanenApi saMbhavAduktaM lambAlakAgramiti / tatrApyasaMskArAdinA kezamokSasaMbhavAttadvAraNAya alaketi / vAyvAdinAlambavattvavAraNAya ameti / tathA cAdhovacchinnabhAgasya jalasaMyogena zliSTatayA agramAtrasya nirjalatayAlambavattvamiti bhAvaH / snehAdijanyasaMyogenApi zliSTatvasaMbhavAdAha - hastAkarSite ityAdi / tathA ca saMhateSu kezeSu antargatasya bhUyaso jalasya sahasAzoSAbhAvAdvindUtpattiH / alakAgrANAM viralatayA tatsaMbandhijalasya prAgeva nipatanAllambatvam itarabAdhasahakAreNa snAnajanyamevetyAzayaH / hetvantaramapyAha -- yadekamityAdi / tathA ca parasparasahakAreNoktacihnAnAM snAnAnumApakatvasiddhiriti / - dvitIyavyAptimUlAnumAnaM yathA 'yatraitA laharIcalAcaladRzo vyApArayanti bhruvaM yattatraiva patanti saMtatamamI marmaspRzo mArgaNAH / taccakrIkRtacApasaMcitazarameGkhatkRtaH krodhato dhAvatyagrata eva zAsanadharaH satyaM sadAsAM smaraH / atra kavikalpitaiva vyAptiH / anumAnaM cedaM kevalavyatirekikharUpameveti vizeSo bodhyaH / atredamavadheyam / vakSyamANamilitarItyA bhedAgrahaprasaGge hetvantareNa bodhe hekhantarAlaMkAraH / tathA sAmAnyarItyA vizeSadharmAsphuraNe vizeSAlaMkAraH / yathA 'himAdriM tvadyazomRSTaM surAH zItena jAnate / lakSitAnyudite candre padmAni ca mukhAni ca / ' iti dIkSitamatam / 45
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 kaavymaalaa| tatra rasagaGgAdharakRtaH-anumAnAlaMkAreNaiva gatArthatvAdanayoratiriktatvAnupapattiH / na cAtra himavattvavyApyazaityavAniti jJAne satyapi samAnaviSaye pratyakSasAmagryA balavattvAt 'ayaM himavAn' iti pratyakSamevotpadyate na tvanumitiH, atastayoH kathamanumAne'ntarbhAva iti vAcyam / vyAptiviziSTapakSadharmatAjJAnajanyajJAnamAtrasyaivAtrAnumAnAlaMkAratvena paribhASaNAt / pratyakSasyApi tAdRzajJAnajanyasattvAt / vastutaH-pratibandhakavazAdanumityanutpAde'pi tatkaraNatvasyAnapAyAt / phalAyogavyavacchedasya karaNatAyAmaprayojakatvAt / etena vizeSadarzanasyetarakoTibhAnamAtranivartakatayA himAdripratyakSasya cakSuHsaMyogAdirUpasvasAmagrIvazAdevotpattestatra vizeSadarzanasyAnupayuktatayA pAribhASikApi nAtrAnumitiriti parAstam / tatrocyate--anumitirevAtrAlaMkAro natvanumAnAtmakaH parAmarSa iti hyuktameva / tathA ca vyApyavattAjJAne satyapi anumityudbhAve kathamityanumAnAlaMkArasaMbhavaH / parAmarSasyAnalaMkAratvAt / anyathA nizcayAntasaMdehAlaMkArocchedApattiH tatrApi vizeSadarzanajanyatvasattvAt / ata eva parAmarSasyaivAlaMkAratve liGgakaraNatApakSe tasya zabdopAttatayA anumAnAlaMkArasya lakSyatvavyaGgayatvAnupapattiH / jJAnakaraNatApakSe'pi jJAnasya vAcyatvAdyanupapattireva / ato'numitirevAtrAlaMkAraH / sA ca kvacidvAcyA kvacicca vyaGgayetyupapadyata iti khayamevoktam / idAnIM tu parAmarSasattvamAtreNAnumAnAlaMkAra ityabhyupagamyata iti pUrvAparavirodho yuktivirodhazca / ziSTaM sAmAnyaprakaraNe vakSyAma iti dik // ityanumAnam / parikaraM nirUpayati-- __sAbhiprAyavizeSeNa vinyAsaH parikaraH proktaH / yathA 'amaamaa gaaNasehara raaNImuhatilaa canda de chivasu / chitto jehiM piaamo mamaM vi tehiM cia karehiM / ' 1. 'amRtamaya gaganazekhara rajanImukhatilaka candra he spRza / spRSTo yaiH priyatamo mAmapi taireva karaiH // ' [gAthA0 1116]
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 365 atra priyasparzAzrayAbhinnakaraiH khasparzo virahiNyA candraM prati prArthyato'mRtamayetyAdivizeSaNaiH pratyAyyate / tathA hi-AyenAmRtamayatayA khabhAvazuddhatvena paropakArapravRttiyogyatvam |cndrsy viprakRSTanAyakasparzAnupapattimAzaGkaya gaganazekhareti / tathA cAtituGgatayA tatsparzopapattiriti bhAvaH / rajanImukhatilakatvena strISu pakSapAtasUcanam / syAdetat / vyarthavizeSaNatvaM tAvadoSa iti nirvivAdam / tatazca tadabhAvaH / puSTArthatvaM doSAbhAvamAtraM na tvalaMkAra iti / ___ atra prAJcaH-ekadharmaniSThatayA bahUnAM sAbhiprAyavizeSaNAnAmupAdAne vicchittivizeSo'nubhavasiddhatayA durupahnava ityalaMkAramadhye paThita iti / atra dIkSitAH-zleSayamakAdAvapuSTArthatvasya doSatvAbhAvAt tatraikavizeSaNasya sAbhiprAyatve'pyalaMkAratvaM durvAram / evaM ca 'sudhAMzukalitotaMsaH-' ityAdAvapi tatsaMyuktamityAhuH / ___ anye tu-zleSAdyatiriktasthale sAbhiprAyavizeSaNopAdAnena vicchittivizeSasvIkAre tasyAlaMkAratvaM durvAram , anyathA ca zleSAdisthale'pi vicchittivizeSo nAstItyapi vaktuM zakyam / yadi ca tatrAnubhavaH pramANamityucyate / tadAnyatrApi tulyamiti napRthagalaMkArateti dIkSitamataM dUSayitvA 'sundaratve satyupaskArakatvam, alaMkAratvam , camatkArApakarSakAbhAvatvaM ca doSAbhAvatvam , tayozca kvacidekatra samAveze'pi naikenaanysyaanythaasiddhiH| upAdherasaMkarAt / yathA brAhmaNasya mUrkhatvaM doSaH, vidyA tu doSAbhAvo guNazca, tadvadihApi / anyathA kAvyaliGgamapyalaMkAro na syAt , niheMturUpadoSAbhAvAtmakatvAt / na ca doSatvAbhAvenaiva saMgraho'stu, alaMkAratvena gaNanaM kimarthamiti vAcyam / doSAbhAvAntaravailakSaNyajJApanAya tadupapatteH anyathA guNIbhUtavyaGgyatvena saMgRhItAyAH samAsokterapyalaMkAramadhye gaNanA na syAditi prAhuH // yattu-vizeSyasya sAbhiprAyatve parikarAGkuraH / yathA 'narasiMha mahIpAla kIrtistripathagA tava / na kasya bhavati zlAghyA punAnA bhuvanatrayam // '
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 kAvyamAlA / atra bhuvanatrayapAvanopapattyarthaM tripathagApadaM sAbhiprAyamiti / tanna / parikara evAntarbhAva saMbhavAt / tripathagApadasya hi gaGgAvizeSyakamArgatrayagAmitvaprakArakabodhatvaM kAryatAvacchedakam / tatra vizeSaNIbhUtamArgatrayagAmitvAMzasyaiva prakRtopakArakatvAt / evam | 'caturNI puruSArthAnAM dAtA devazcaturbhujaH / ' ityatrApi vizeSaNIbhUtaM bhujacatuSTayavattvameva tatheti / 'phaNIndraste guNAnvaktuM likhituM haihayAdhipaH / draSTumAkhaNDalaH sAkSAtkvAhamete va te guNAH // ' ityatra prakRtopapAdakayaugikArthavirahAtkathaM parikarAntarbhAva iti cet / tarhi sahasramukhAdipadAnAmatrAbhAvAt kathaM parikarAGkuro'pItyavadhAryatAm / sahasramukhatvAdau phaNIndrAdipadAnAM tAtparyamiti cet / nUnamidaM vizeSaNasya sAbhiprAyatva eva saMbhavati phaNIndrarUpavizeSaNAMzenaiva tadAkSepAt / ato rUDhapadasthale'vayavArthasya prakRtopakArakatAyAM kacittenaiva prakRtopakArakasya vizeSyasya pratItiH siddhA / yathA - 'madhye nijaskhalanadoSamavarjanIya manyasya mUrdhni vinivezya bahirbubhUSuH / Avizya deva rasanAni mahAkavInAM devI girAmapi tava stavamAtanoti // ' atra devI girAmityanena vidyAviSayAbhyarhitatvasya sarakhatItvena ca bodhasya siddhiH // yatra rUDhArthavAcakapadAntaramapi yujyate tatrAvayavArthamAtraparatvameva tasya / yathA 'udyanmRgAGkarucikandalakomalAnAmunnidrazoNanalinodarasodarANAm /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 367 prAptuM tavAdhararucAmavalokanena __ nAlaM sahasranayanaH sa vRSApi tRptim // ' atra sahasranayaneti darzanasAmarthyavyaJjane'pi tasya narendraparatvaM vRSapadapaunaruktyApatteH / atazca / 'tava prasAdAtkusumAyudho'pi sahAyamekaM madhumeva labdhvA / kuryA harasyApi pinAkapANedhairyacyuti ke mama dhanvino'nye // ' ityatra pinAkapANipadenAyudhadRDhatvamAtrapratItyA punarharapadaprayogavat kusumAyudhapadena tadasAratvapratItyA smaravAcakapadaprayogAbhAvAdanupapattimAzaGkaya tatrApyuttamapuruSAkSiptAhaMpadasya smaravAcakatvamastyeveti sAhityaci. ntAmaNikAroktaM na niyamAbhiprAyakamiti khayameva dIkSitairvRttivArtike pra. tipAditam / tasmAt 'phaNIndra-'ityAdau phaNIndratvAkSiptasahasramukhatvameva prakRtopakArakamato na vizeSaNasAbhiprAyatvakSatiriti siddham / ayaM tu vizeSa:-kvacidvizeSaNaM sAkSAdeva prakRtopakArakaM kvacittu prakRtopakArakamarthAntaramAkSipyeti vizeSaNapadamatra saMsargAtiriktaviSayaparam, tena vizepyavizeSaNobhayasAbhiprAyatve'pi parikara eveti tvasmAkaM yaviSThabhAturumApateH pakSa ityalaM bhUyasA // iti prikrH| vyAjoktiM nirUpayati vyaajoktirvishdiibhvdrthsyaaphRtimisstH| aprakAzyasyArthasya kathaMcidvibhAvanaprasaGge sati kenacitkaitavena tadapahnavo vyAjoktirityarthaH / yathA'zvazrUH krudhyatu vidviSantu suhRdo nindantu vA yAtara stasminki tu na mandire sakhi punaH khApo vidheyo mayA / AkhorAkramaNAya koNakuharAdutphAlamAtanvatI ___ mArjArI nakharaiH kharaiH kRtavatI kAM kAM na me durdazAm //
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 kaavymaalaa| yathA vA'mA gaccheH kusumAni cetumatha cedazcerna tAM mAlatI niHzaGkaM yadadhaH kapotataruNI ghutkAramabhyasyati / vyaktaM tatra nirantaraM madhuliho mAdhvIkapAnotsukA durvArAH kati naiva daSTumadharaM dhAvanti vAmAzayAH // ' ubhayatrApi nakhadantakSatAdidarzanena khavyabhicArapravAdaprAkaTyamAzaGkaya tadanumitiliGgabhUtA nakhakSatAdaya uktaprakAreNa nigRhitAH / yattu'dampatyornizi jalpatohazukenAkarNitaM yadvaca statprAtargurusaMnidhau nigadatastasyaiva tAraM vadhUH / karNAlambitapadmarAgazakalaM vinyasya caJcoH puTe vrIDArtA vidadhAti dADimaphalavyAjena vAgbandhanam // ' ityatra yuktiralaMkAraH / vyAjoktau vacasA gopanam , iha tu kriyayA, iti dvayorbheda iti / tanna / vyAjoktilakSaNasyobhayasAdhAraNyAt / tatroktinivezasya gauravaparAhatatvAt / anyathA prakArAntareNa gopanasthale'laMkArAntaraprasaGgAt / tatrApyuktakriyAnyatvanivezasya suvacatvAditi dik // iti vyaajoktiH| parisaMkhyAM nirUpayati pRSTamapRSTaM coktaM yadvayaGgayaM vApi vAcyaM vA / phalatItaravyapohaM parisaMkhyA sA tu saMkhyAtA // 1 // yadvastvabhihitamanyavyavacchedaM phalati sA parisaMkhyoktilakSaNeti / a. bhidhAnaM ca dvedhA / praznapUrvakaM tadbhinnaM ca / vyavacchedo'pi dvividhaH / vyaGgayo vAcyazceti catvAro bhedA ityarthaH // yadyapi pAkSikaprAptArthanivatako niyamaH nityaprAptaviSayakAnyavyAvRttiphalakastu parisaMkhyeti mImAMsakamaryAdA, tathApyasau pAkSika[tva] nityatvavizeSaNamatra prayojanAbhAvAdavi 1. 'lambini' kha. 2. 'prakaroti'kha. 3. asya lakSaNaM tu-'yuktiH parAtisaMkhyAnaM kriyayA marmaguptaye' iti khayamalaMkAramuktAvalyA darzitam. 4. 'avivakSitatvAt' kha.
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 319 vakSitvA niyamo'pi parisaMkhyApadenocyate / ata eva - 'paJca paJca nakhA bhakSyAH' iti parisaMkhyAyA niyamapadenoktirmahAbhASye'pi dRzyate / tatra praznapUrvakAbhidhAne vyaGgace vyavacchede yathA mama - 'kuryAtkutra nijeSTasAdhanamatiH sAdhIyasAM saMgame kiM bhUyaH paribhAvanIyamasakRcchAstraM prabodhAvaham / cittaM kutra nivezyamanyaviSayAdAkRSya caNDIzvare yatnaH kutra vidheya utkaTataraH saMsArato mokSaNe // ' atra strIsaMgamAdivyavacchedo vyaGgayaH / tatraiva vAcye vyavacchede yathA mamaiva'doSodbhAvanataH va yAti gurutAM vAdeSu no laukike cAJcalyaM kva guNAya sArasadRzAM netreSu no cetasi / kutra zlAghyataraM ziraH praNamanaM deveSu naivAhite vAgbhaGgaH kva sukhAyate priyajanA zleSeSu no saMsadi // ' atra laukikavyavahArAdivyavacchedA vAcyAH / apraznapUrvakAbhidhAne Adyo bhedo yathA 'so attho jo hatthe taM mittaM jaM NirantaraM vasaNeM / taM rUaM jattha guNA taM viNNANaM jahiM dhammo // ' atra hastasthita evArtho na tvanyAdhIna ityAdivyavacchedo vyaGgayaH / tatraiva dvitIyo yathA 'dIrghA candanamAlikA viracitA dRSTyaiva nendIvaraiH puSpANAM prakaraH smitena racito no kundajAtyAdibhiH / dattaH khedamucA payodharayugenArdho na kumbhAmbhasA svairevAvayavaiH priyasya vizatastanvyA kRtaM maGgalam // ' atra evakAravyavacchedyA indIvarAdyAH zabdAH / 1. 'tayA' kha. 2. - 'so'rtho yo haste tanmitraM yannirantaraM vyasane / tadrUpaM yatra guNAstadvijJAnaM yasmindharmaH // [ gAthA0 3 / 51 ]
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36.0 kAvyamAlA yathA [vA ] - 'dAnena pANirna tu kaGkaNena zrotraM zrutenaiva na kuNDalena / vibhAti kAyaH karuNAparANAM paropakAreNa na candanena // ' atra pANyAdizobhAsAdhanatvAbhAvAzrayAH kaGkaNAdayo vAcyAH / pUrvamupamAgarbham idaM tu zuddhamiti vizeSaH // kecittu -- vyAvRtterarthagamyatva evAyamalaMkAraH anyathA tu zuddhaparisaMkhyAmAtram / ato vyaGgace vyavacchede bhedadvayameveti vadanti / 'paJca paJca nakhA bhakSyAH' ityAdInAM tvacamatkAratvAnnAlaMkArateti dhyeyam / iti parisaMkhyA / kAraNamAlAM nirUpayati kAraNamAlA pUrve pUrve kArye yathottaraM hetau / prathamaM kAryatvAnnasya pazcAdanyaM prati hetutvamityevaMrItyA yatra kAryakAraNabhAvA varNyante sA kAraNamAlA | yathA 'dAridyAddhimeti parigataH prabhrazyate tejaso nistejAH paribhUyate paribhavAnnirvedamApadyate / nirviNNaH zucameti zoka vihato buddhyA parityajyate nirbuddhiH kSayametyaho nidhanatA sarvApadAmAspadam // ' atra dAridryasya lajjAnAze tasya tejonAze tasya paribhave hetutvamiti rItyA mAlAtvameva yathottarottarasya pUrvaM pUrva prati hetutvamucyate tatrApIyam / anyonyaM nirUpayati iti kAraNamAlA | anyonyaM vastUnAM parasparotkarSahetutve / spaSTo'rthaH / 1. 'kAraNamAlA proktA pUrve pUrve yathottaraM hetau' ityalaMkAramuktAvalyAM pAThaH:
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / yathA 'nalena bhAyAH zazinA nizaiva tvayA sa bhAyAnnizayA zazIva / punaH punastadyugayugvadhAtA yogyAmupAste nu yuvAM yuyukSuH // ' yathA vA 'kaNThasya tasyAH stanabandhurasya muktAkalApasya ca nistalasya / anyonyazobhAjananAdbabhUvaM sAdhAraNo bhUSaNabhUSyabhAvaH // ' kvacidutprekSA saMkIrNamapi yathA 'candujjAe Na mae Na candAavo Nu dhaTTiappasano / dohiM vi te hiaaNo maaNeNa Nu dovi teNiA aibhUmim // ' kvacidupamAsaMkIrNo yathA 'itaretarazobhAyai saMyogo yuvayoH kila / navacandrakalAzarvajaTAmukuTayoriva // ' kvacitsopakAraM saMkIrNaparasparopakArasvarUpamapi yathA'udraccho piai jalaM jaha jaha viralaGgulI virra pahio / pAvAliA vi taha taha dhAraM taNuaM vi taNuei / ' 361 ------ ... | atra pAnthamukhAvalokanotsukAyAH prapApAlikAyAH khAGgulIviralIkaraNena pathikenopakAraH kRtaH tenaiva ca prapApAlikAmukhAvalokanasyApi siddhyA pathikopakArasyApi siddhiH / evaM prapApAlikAkartRkadhArAtanUkaraNena pathikopakArasyeva prapApAlikopakArasyApi, pathikena prapApAlikAmukhAvalo - kanavat tayA pathikamukhAvalokanasyApi siddheriti dIkSitAH // rasagaGgAdharakRtastu-khavyadhikaraNavyApArasAdhyasyaiva paropakArasya camatkArAdhAyakatvaM na tu khasamAnAdhikaraNavyApArasAdhyasyApi tuSArazItalI 1. 'parasparaM ta' kha. ....... 2. // ' [ iti chAyA / ] 3. 'UrdhvAkSaH pibati jalaM yathA yathA viralAGgulizciraM pathikaH / prapApAlikApi tathA tathA dhArAM tanukAmapi tanUkaroti // ' [gAthA 0 2 / 61] 46
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 kAvyamAlA / karaNavat khavyApArasAdhyasyopakArasyAcamatkArakatvAdato nedamanyonyAntara mityAhuH // uttaraM nirUpayati-- uttaramAtrAtmanonnayane syAduttaraM nAma / yatra prativAkyazravaNAdeva praznavAkyaM kalpyate taduttaraM nAmAlaMkAraH / yathA ityanyonyam / - 'aNNesu pahia pucchasu vAhakuDumbe pusiacammAI | ahaM vAhajuvANo hariNesu dhaNuM Na NAmeti // ' atrAnyeSu vyAdhakuTumbeSu pRSanmRgacarmANi pRccheti uttaravAkyena 'pRSa - carmANi mamApekSyante tAni santi nege' iti pathikapraznavAkyaM kalpyate / na cedaM kAvyaliGgameva uttarasya praznaM prati hetutvAditi vAcyam / uttarasya praznajanakatvAbhAvAt / pramANAntaranirjJAtArthopapAdakasyaitadviSayatvavyavasthApanAca // na caivamapyanumAne'ntarbhAvo'stu yadyaduttaraM tattatpraznapUrvakamiti vyAptibalenottarasya praznajJApakatvAditi vAcyam / sAdhyasAdhanayoH sAmAnAdhikaraNya evAnumAnapravRtteH / mahAnase dhUmadarzanena parvatIyavacanumiterabhAvAt / iha ca praznottarayorvyadhikaraNatvAdityatiriktatvamevocitam // nanu etaduttarAvyavahitapUrvakAla: praznavAkyAdhikaraNamuttarAvyavahitapUrvakAlatvAnmaduttarAvyavahitapUrvakAlavadityanumityAsyAnyathA siddhiH syAditi cet, na / yatkicitpraznavAkyAdhikaraNatvasiddhayA praznAntareNArthAntaratvAt / praznottaraM kiMcitkAlavilambenottaroktisthale vyabhicArAcca / na ca tatpraznaviSayajijJAsAnivartakabhaGgayantarAvyavahitapUrvakatvaM vivakSitam iti vAcyam / tathApi praznasya dharmivizeSaniSThatvapratItyanupapatteH / athaivaM ' taduttaravAkyajanyabodhavattvaprakArakecchAvizeSyo'yam etatpUrvakAlAvacchinnapraznakartA utta 1. ' anyeSu pathika pRccha vyAdhakaputreSu ( kuTumbeSu) pRSatacarmANi / asmAkaM vyAdhayuvA hariNeSu dhanurna nAmayati // ' [ gAthA0 7/29] 2. 'na vA' iti tUcitam.
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 363 ravAkya bodhajanyanivRttipratiyogIcchAvattvAt' ityanumitirastu / naca hetvasiddhiH / ' etaduttaravAkyaM parakIyajijJAsAnivRttyarthakatvena prayuktam, uttaravAkyatvAt, maduttaravAkyavat' iti tatsiddheH / na caivamapi praznavAkyavizeSasvarUpasiddhyasaMbhavaH tAdRzArthasyaivArthabodhAditi vAcyam / vAkyakalpanApakSe'pi arthavizeSasyaiva vivakSitatayA vAkyavizeSakalpane niyamAbhAvAt / AcArAdyanumIyamAnasmRtyAdau AnupUrvIvizeSAnavacchede'pi tAdRzArthabodhakaM yasya yadvAkyamupasthitaM tasyaiva kalpanavadatrApi tathaiveti tUbhayatrApi samAnam / zrUyamANottareNa yAdRzecchAnivRttisaMbhavastadanukUlasyaiva praznasyAnumityA siddheH / na caitAdRzavyAptijJAnavidhurANAmapi praznakalpanodayAnnaivamiti vAcyam / praznaM vinA nottarAnupapattiriti jJAnAbhAvavatAM praznonnayanAbhAvAt / anupapattijJAne sati ca tasyaiva vyAptijJAnasvarUpatvAt / yathoktaM kusumAJjalAvAcAryaiH 'aniyamasya nAyuktirnA niyantopapAdakaH / ' iti / tatkathamasyAnumAnAdbheda iti cet ucyate / sAdhyasAdhanayorvyApyAdInAM zAbdatva evAnumAnAlaMkArAbhyupagamAt / 'anumAnaM taduktaM yatsAdhyasAdhanayorvacaH / ' ityatastAdRzArthalAbhAt / ye tu -- kavinibaddhapramAkatrantaraniSThamevamanumitiranumAnAlaMkAramicchanti, tanmate tvatra tatprasaGga eva nAsti / vyAdhapathikayoH praznajJAnasattvenAnumityanudayAditi dik / uttarAntaramAha prazne lokaviditottarasya taccAsakRtproktau / prazne sati taduttaratvena loke'prasiddhaM yaduttaraM asakRtkathyate tadapyuttaramityarthaH / asakRduktivyavacchedaH / bahutvaM praznottareNAvivakSitam, na tvekasminneva prazne uttarANAmiti / yathA 'kiM krUraM strIhRdayaM kiM gRhiNaH priyasukhAya dAraguNAH / kaH kAmaH saMkalpaH kiM duSkarasAdhanaM prajJA // '
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 kaavymaalaa| atra strIhRdayAnAM krUratvAdikaM loke'prasiddhamevottaratvenoktam / yathA vA 'sa grAmyaH sa vidagdhasaMsadi sadA gacchatyapAteyata ___ taM ca spraSTumapi smarasya vizikhA mugdhe vigAnotsukAH / yaH kiM madhviti nAdharaM tava kathaM hemeti na tvadvapuH kIdRnAma sudheti pRcchati giraM dattaM na tenottaram // ' atra kiM madhvityAdi praznasyAdharAdi uttaramaprasiddhameveti nibaddham / nanu praznaparisaMkhyAto'sya kiM bhedakamiti cet , atrAhuH-tatrottarasya lokaprasiddhaviSayatayA prayojanAntaraviraheNAnyavyAvRttAveva tAtparyam , iha tvaprasiddhaviSayatvAduttarasya svArtha eveti // ityuttaram / sUkSmaM nirUpayati pratibhAtizayAjjJAto ydyaakaaregitaadrthH| vizadIkriyate'nyasmai tathaiva tatsUkSmamityuktam // 1 // AkAraH saMsthAnavizeSaH, iGgitaM netrahastavyaGgayAdiH / tato yathAzrutagrAhibhirdurbodhamarthavAsanAdvizeSaparipAkAdvijJAya durlakSaprakAreNaiva yadanyasmai tatprakAzaH kriyate tatsUkSmamityarthaH / AdyaM yathA'saMvAhaNasuharasatosieNa denteNa tuha kare lakkham / caraNena vikkamAittacariaM aNusikkhi tissA // ' atra nAyakahastadvaye lAkSArasasaMyogaM dRSTvA dvittalAkhyasuratamabhijJAya taccheSeNa caraNasya vikramAdityasAmyamabhidhAya nAyikayA nAyakAya tatprakAzanaM kRtam / 1. 'saMvAhanasukharasatoSitena dadatA tava kare lAkSAm / caraNena vikramAdityacaritamanuzikSitaM tasyAH // ' [gAthA* 5 / 64]
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 'kiyatpacannodanamAnayatkiyatkarasya papraccha gatAgatena yAm / ahaM kimeSyAmi kimeSyasIti vA vyadhatta nanaM kila lajjayAnanam // atra svAbhimukhaM nAyikAmukhaM ca karavyApAreNa 'kiM tvaM matsamIpamAyAsyasi, kiM vAhaM tvatsamIpameSyAmi' iti nAyakAbhiprAyamAkalayya nAyikayA mukhavyApAreNa 'tvayaivAgantavyam' iti sUcitam / evam'aharnizA veti ratAya pRcchati krameNa shiitossnnkraarpnnaadvitte| hriyA vidagdhA kila tanniSedhinI nyadhatta saMdhyAmadhure'dhare'Ggulim // ' ityAdAvapi bodhyam // iti suukssmm| sAraM nirUpayati___ sArastu pUrvapUrvAdutkarSiNyuttare prokte / yatrottarottarasya pUrvapUrvapratiyogyutkarSavattvaM kathyate sa sArAlaMkAraH / yathA'lokasraji dyaurdivi cAditeyA apyAditeyeSu mahAmahendraH / kiM kartumarthI yadi so'pi rAgAjjAgarti kakSA kimataH parApi // ' kecittu-avasthAbhedenaikasyaivottarottarotkarSavarNane'pi sAraH / yathA'jambIrazriyamatilaGghaya lIlayaiva vyAnamrIkRtakamanIyahemakumbhau / nIlAmbhoruhanayane'dhunA kucau te spardhete khalu kanakAcalena sArdham // ' atra pUrvapUrvAvasthAviziSTAbhyAM kucAbhyAmuttarottarAvasthAviziSTayostayorevotkarSaH / ekAzraye krameNAnekAdheyasthitirUpaparyAyastu yadyapyatra pratIyate tathApyutkarSarUpasArasyApyananyathAsiddhatvAdaGgIkAra iti vadanti // tatra 'prathamazritakaJjakorakAbhAvatha lakSmImanubhUya kandukAnAm / adhunA zrayituM kucau yatete dayite te karizAvakumbhalIlAm // ' 1. 'zobhA' kha.
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 kaavymaalaa| iti tAtparyodAharaNe'pyuttarottarotkarSAnubhavAdvizeSazcintyaH / ayaM cAlaMkAro vede'pi dRzyate / tathA ca kaThavallISu paThyate 'indriyebhyaH parA hyA arthebhyazca paraM manaH / manasastu parA buddhirAtmA buddhermahAnparaH // mahataH paramavyaktamavyaktAtpuruSaH paraH / puruSAnna paraM kiMcitsA kASThA sA parA gatiH // ' __iti saarH| asaMgatiM nirUpayati hetuvyadhikaraNaM syAtkArya cetsA tvasaMgatiH proktA / iha khalu kAryakAraNabhAvo'samAnAdhikaraNayoreva dharmiNoH prasiddhaH / kAryatAvacchedakasaMbandhena kAryAdhikaraNayorvartamAnasya kAraNatAvacchedakasaMbandhAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasya pratiyogitAnavacchedako yo dharmastadvattvasya kAraNapadArthatvAt / padArthAntaratvamate'pi tatraiva tatkalpanAt / na ca kAraNaM vinA kAryAnupapattiH / samAnAdhikaraNakAraNAntarAkSepeNa virodhasamAdhAnAt // yathA'jAtaste nizi jAgaro mama punarnetrAmbuje zoNimA niHpItaM bhavatA madhu pravitataM vyAghUrNitaM me manaH / bhrAmyadbhuGgaghane nikuJjabhavane labdhaM tvayA zrIphalaM paJceSuH punareSa mAmapadayaM krUraiH zaraiH kRntati // ' yathA zrIrudracandradevAnAm'dolAkhelanamAtanoti bhavatI dRSTvA sa dolAyate vAsastvatkucayonivindati padaM kSobhaM sa vA vindati / vrIDAvegaparizramo bhavati te dRSTvA sa khedaM gata stvaM bhUyo viratAsi maiva sa punaH kiM vA vidheyaM vada // ' 1. 'cetkArya syAt' ityalaMkAramuktAvalyAM pAThaH.
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 367 parizramazabdenAtra vyApAramAtraM vivakSitam / prathame krodhajanyazoNimo jAgarajanyaraktatvAbhedAdhyavasAyena jAgarajanyatAvacchedakavaijAtyavato rAgasya jAgararUpahetuvyadhikaraNoktiH / atra tu dolAyAH kAmarUpadolAbhedAdhyavasitAyA dolAkhelanavaiyadhikaraNyabhAne dolAsaMyogarUpakAraNatAvacchedakasaMbandhAbhAvo'pi dRSTvetyanenokto vizeSaH / yathA vA 'saMnyAsamakRta kAJcI jahau dukUlaM kalatramabalAyAH / tatyAja rAgamadharo muktimurIcakrire cikurAH // ' atra muktirUpakAryeNa trayANAM vaiyadhikaraNyam / teSAmapi parasparakAryapratiyogikakAraNavaiyadhikaraNyamiti zeSaH / kvacinmAlArUpA yathA-- 'varSAsu jAtA navayauvanazrIrAzAvadhUH prauDhapayodharAbhUt / puSpodgamo'jAyata ketakInAM babhUvuraspRzyatamAstaTinyaH // ' kvacidasaMgatisamAdhAnagarbhApi / yathA-- 'ajasramArohati dUradIrghA saMkalpasopAnatatiM tadIyAm / zvAsAtsa varSatyadhikaM punaryayAnAttava tvanmayatAmavApya // ' atra sopAnArohaNaM bhaimyAM zvAsAstu nale iti vaiyadhikaraNyam / tatra nalasya bhaimItAdAtmyamupapAdakatayopanyastam / kiM cAtra hetupadaM prayojakamevAbhimatam / tathA ca sopAnArohaNaM zrame'zramasya ca zvAse hetutvamiti / ArohaNazvAsayorapyasaMgatiruktA / nanu kAraNAbhAve'pi kAryotpattirUpAyAM vibhAvanAyAmevAsyAntarbhAva iti cet, na / tatra kAraNAdhikaraNavRttyabhAvapratiyogitvaM kAraNasyocyate, iha tu kAryAbhAvavadvRttitvaM kAraNasyeti doSAt / kiMca tatra kAraNatAvacchedaka saMbandhAvacchinnapratiyogitAkakAraNatAvacchedakAvacchinnAbhAvasattvam iha tu kAraNatAvacchedakasaMbandhAbhAvamAtraM virodhasphorakamiti vizeSAt // nanvevaM virodhAlaMkArAtkuto bheda iti cet / "
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 kAvyamAlA / atra prAJcaH -- tatra yekAdhikaraNe dvayoH saMbandhAdvirodhabhAnam, iha tvadhikaraNadvayAdityuktam // yattu -- kaizciduktam ihApi tattatkAryatAvacchedakadharmatatkAraNavaiyadhikaraNyarUpayodharmayorekasminkAryarUpe'dhikaraNe saMbandhAdeva virodhapratibhAnotpattedaM yuktam / kiM tu virodhe utpattiviSayaM vinaiva virodhapratibhAnam, iha tu utpattivimarSapUrvakameveti vizeSa iti, taccintyam / kAraNavaiyadhikarayasya kAryatAvacchedakasamAnAdhikaraNatvapratItervirodhajJAnahetutvAt / kAraNAbhAvasya kArya sAmAnAdhikaraNyasaMbhave'pi kAryaniSThavirodhapratIti (te) stenAnupapAdanAt kAraNAbhAvavadvRttitvarUpasya tasya virodhAtmakatvAt // na ca kAryAdhikaraNAvRttitvaM ghaTAnAM virodhasphoTakaM kAryaniSThaM tUktakharUpaM virodha iti vAcyam / dvayorapi samAnavittivedyatvAdvinigamakAbhAvAcca / kAraNAbhAvakAryobhayAdhikaraNatvaM kAryAdhikaraNaniSThaM virodhabhAsakamiti tvanAzaGkayameva / kAraNAbhAvakAryayorvirodhajJAnaM tasyaivAsiddheH / kiM tvityAdikamapi na yuktam / 'kisalayakaracaraNa - ' ityAdau tApotpattivimarSa vinA virodhAnavabhAsAt / tasmAt yatra kiMcidvyatirekaprayuktA virodhasphUrtistaMtrAsaMgrahaH / yatra tu svarUpeNaiva sA, tatra virodha ityeva vibhAga ityavadheyam || yattu -- 'anyatra keraNIyasya tato'nyatra kRtizca yA / anyatkartuM pravRttasya tadviruddhakRtistathA // pArijAtAM vasudhAM cikIrSandyAM tathA kRthAH / gotroddhArapravRtto'pi gotrodbhedaM purAkarot // ' iti bhedadvayamanyadapi tanna / yatra vizeSyatAvacchedakasaMbandhena apArijAtatvaprakArikA icchA tatra vizeSyatAvacchedakatAsaMbandhena apAri 1. 'stasya saMgraha: ' ka. paraMtu 'statrAsaMgatiH' iti yuktam. 2. 'kAraNAkhyazca' kha. 3. zatrujAtarahitAm. 4. pArijAtatarurahitAm 5. gosamUharakSApravRttaH 6. govardhanagiridhAraNam.
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 369 jAtatvaprakArikA kRtiriti prakRte coktasaMbandhena icchA pRthivItve, apArijAtatvaprakArakakRtiH svarge iti vaiyadhikaraNyasya sattvAt // evam -- 'tvatkhagakhaNDitasapatnavilAsinInAM bhUSA bhavantyabhinavA bhuvanaikavIra / netreSu kaGkaNamathoruSu patravallI colendrasiMha tilakaM karapallave'bhUt // ' ityatrApi bhUSaNatAsaMbandhena kaGkaNasaMyogaM prati bhUSyatAsaMbandhena hastAderakaraNatayA hastatva kaGkaNayorvaiyadhikaraNyamavaseyam / tathA 'gotroddhArapravRtto'pi -' ityatra 'mohaM jagatrayabhuvAmapanetumeta dAdAya rUpamakhilezvaradehabhAjAm / niHsImakAntirasanIradhinAmunaiva mohaM pravardhayasi mugdhavilAsinInAm // ' ityatrApi gotrodbhede mohapravRddhau coddezyatvasaMbandhena tattadviSayakapravRttyohetutayA tadabhAve'pi kAryoktyA vibhAvanAyAmevAntarbhAvasaMbhavAnnAdhikyam / vyadhikaraNatvapadena sAmAnAdhikaraNyAbhAvamAtrasyAbhimatatvAdveti dik // itya saMgatiH / samAdhimAha bhavati samAdhiH sukare hetvantarasamavadhAnataH kArye / cikIrSitasya kAryasya siddhyarthamabhimato yo hetustadatiriktahetunA kAryasya saukaryaM samAdhiH / samAdhIyate kAryamanena iti vyutpatteH // 1. tatra prakRtakAraNasaMbhave yathA 'pIapaDiassa pahaNo puTThi putte samAruhatammi | daDhamaNNuduNNiAeN vi hAso ghariNIe Nekkanto // ' 47 - ' pAdapatitasya patyuH pRSThaM putre samAruhati / dRDhamanyunAyA api hAso gRhiNyA niSkrAntaH // [ gAthA 0 111]
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 kAvyamAlA | atra mAnApanodArthaM praNate patyau tadabhAve'pi tatpRSThe putrasamArohaNarUpavilakSaNaceSTAhAsagamyo mAnatyAgaH // kvacidanArabdha eva yathA 'mAnamasyA nirAkartuM pAdayorme patiSyataH / upakArAya diSTacaitadudIrNa ghanagarjitam // ' saukaryamatra taddharmAvacchinnoddezya kapravRttiviSayahetvatiriktahetunA kAryopakArAdhAnam, upakArazca tadupayuktakiMcitsahakArisakalasahakArisamavadhAnasajAtIyAntarasaMvalitatvAdisAdhAraNaH / kAraNabAhulyasya vAvivakSitatvAdatra samuccayabhe(yAddhe )daH kAryasya pravRttiviSayatvasya phalato lAbhAt kAvyaliGgAt / tRtIyopakAro yathA -- 'cAtakastricaturaH payaHkaNAnyAcate jaladharaM pipAsayA / so'pi pUrayati vizvamambhasA hanta hanta mahatAmudAratA // atrAlpajalaprArthanAyAmapi jalaniSThaudAryeNa prabhUtajalasiddhiH // etena praharSaNamalaMkArAntaramapAstam / evaM hi tat / sAkSAttaduddezyakayatnamantareNApyabhISTArthalAbhaH praharSaNam / tatrividham / akasmAdabhIpsi - tArthasya lAbhe, tatsiddhyarthe yatte kriyamANe tato'pyadhikavastuno lAbhe, upAyArthapravRttyA phalalAbhe ca / kramaNodAharaNAni - 'tiraskRto roSavazAtpariSvajanmiyo mRgAkSyA zayitaH parAGmukhaH / kiM mUrcchito'sAviti kAMdizIkayA kayAcidAcumbya cirAya sasvaje // ' 'kelI mandiramAgatasya zanakairAlIrapAsyeGgitaiH suptAyAH purataH saroruhadRzaH saMvIjanaM kurvataH / jAnatyApyanabhijJayeva kapaTavyAmIlitAkSyA sakhi zrAntAsItyavadhArya vakSasi tayA pANirmamAdhIyata / ' 1. 'caturAnpayaH' iti bhavet. 2. 'saruSaH' kha.
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 371 _ 'tadarzanopAyavimarzanArtha mayA yathAlIsadanaM gatena / - tatraiva sAlakSyata pakSmalAkSI dAkSAyaNImarcayituM prayAtA // iti // ___ atredaM cintyate-uddezyatAsaMbandhena pravRttiviSayasya yadarthaprayojakatvamicchAviSayatvaprayojakaM tadarthAvacchinnakAryasya hetvantarAtsiddhiriti tAvadasmaduktarItyA samAdhilakSaNaM paryavasitam , tacca bhavadabhimatapraharSaNAlaMkAraviSayasAdhAraNameva / tathA hi / mAnatyAgarUpakAryasya pratibandhakAbhAvaviSayasvAliGganAdiprayojakatvameva nAyakaniSThecchAviSayatAyAM prayojakam / AliGganAdyavacchinnamAnatyAgasya ca bhayAtsiddheH / evaM dvitIyAdibhede'pi yojyam // ___ yattu-tatra vyajanavIjanasamaye kAmukasya mAnanivAraNasyaiva mukhyoddezyena tadAnIM tatsAdhyakucAdisparzAnupasthiteriti, tanna / tadApi tadupasthiterAvazyakatvAt / anyathA taduddezasyaivAnupapatteH // evaM tRtIye'pi upAyavimarSarUpakAryasya nAyikAdarzanaprayojakatvamicchAviSayaprayojakam, tadavacchinnanAyikAdarzanasya hetvantarAtsiddhisatvAt / tatprayojyatAvacchedakaprayojyaitadubhayaM vivakSitam, ato nAsaMgatiH // evam 'lobhAdvarATakAnAM vikretuM takramanizamaTantyA / labdho gopakizoryA madhyerathyaM mahendranIlamaNiH // ' ityatra varATakAnAmicchAviSayatve vastvantaraprAptiprayojakatvaM prayojyam / tatprApyavacchinnaM ca prayojakatAsaMbandhena nIlamaNirUpakAryamiti sAdhyavasAnamatra kAryamiti vizeSaH // evam'ucitya prathamamadhaH sthitaM mRgAkSI puSpauSaM zritaviTapaM gRhiitukaamaa| AroDhuM padamadhAdazokayaSTAvAmUlaM punarapi tena puSpitA(to)'bhUt // ' ityAdAvapi yojyam / iti samAdhiH / 1. 'tadAlI' kha.
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 kaavymaalaa| . samamAha anyonyasaMgamAhauM saMbadhyete yadA samaM tatsyAt / yatra parasparapratiyogikasaMbandhAnurUpayoH saMbandha ucyate tatsamam / saMbandhAnurUpyaM dvividham / satorasatozca / yathA'strIpuMsavyatiSaJjanaM janayataH patyuH prajAnAmabhU dabhyAsaH paricAyakaH kimanayordAmpatyasaMpattaye / AsaMsArapuraMdhripUruSamithaHpremArpaNakrIDayA pyetaddampatigADharAgaracanAtprAkarSi cetobhuvaH // ' atrAnyastrIpuruSasaMbandhajananAbhyAsasya bhaimInalasaMbandhaphalakoktyA tatsaMbandhasyAnurUpyaM lbhyte| yathA'zarajyotsnAkAntaM kumudamiva taM nandayatu sA sujAtaM kalyANI bhavatu kRtakRtyaH sa ca yuvaa| varIyAnanyonyapraguNagaNanirmANanipuNo vidhAturvyApAraH praphalatu manojJazca bhavatu // ' atra mAlatImAdhavasaMbandhAnurUpyaM sujAtakalyANIzabdopamAlaMkAradvitIyArdhavyaGgacam / yathA'sa dharmarAjaH khalu dharmazIlayA tvayAsti cintAtithitAmavApitaH / mamApi sAdhuH pratibhAtyayaM kramazcakAsti yogyena hi yogyasaMgamaH // ' dvitIyaM yathA'savitustviSApi dadRze'hni na yaH sa tamI tamobhiradhigamya tatAm / dyutimAhIdrahagaNo laghavaH prakaTIbhavanti malinAzrayataH // atra laghUnAM malinAzrayeNa prAkaTyaM svabhAvaH ityuktArthasyaucityaM dyotyam //
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 373 ____ alaMkArakaustubhaH / saMbandho'pi kAraNakAryarUpaH / yathA'guNau payodhernijakAraNasya na hAnivRddhI kathametu candraH / ' yathA ca / 'yadarAjJi rAjavadihArdham-' ityAdi // iti samam / viSamaM nirUpayati saMvandhAnupapattau iSTArthAnApsyaniSTasaMprAptau / janyajanakobhayaguNakriyAvirodhe ca viSamaH syAt // 1 // yatrAtyantavilakSaNabhUtayoH parasparasaMbandha evAnupapadyamAnaH pratIyate sa . eko viSamaH / yathA'kva rujA hRdayapramAthinI kva ca te vizvasanIyamAyudham / mRdu tIkSNataraM yaducyate tadidaM manmatha dRzyate tvayi // ' atra komalAyudhotkaTavyathayoH kaarykaarnnbhaavsNbndho'nuppnnvdbhaaste| atra saMbandhasamAdhAnamuttarArdhagamyamiti tatsaMkIrNo'yam / zuddho yathA'na khalu na khalu bANaH saMnipAtyo'yamasmi nmRduni mRgazarIre tUlarAzAvivAgniH / kka bata hariNakAnAM jIvitaM cAtilolaM ___ka ca nizitanipAtA vajrasArAH zarAste // ' gamyo yathA 'rAjJaH priyAya suhRde sacivAya kAryA__ ittvAtmajAM bhavatu nirvRtimAnamAtyaH / durdarzanena ghaTatAmiyamapyanena dhUmagraheNa vimalA zazinaH kaleva // ' atra durdarzaneneti nandanavizeSaNena mAlatIsaMbandhAnahatvalAbhaH /
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 yathA vA kAvyamAlA / 'doHsaMdohavazaMvadatribhuvanazrIgarvasarvakaSaH kailAsoddharaNaH pracaNDacarito devaH kuberAnujaH / yatrAyaM svayamasti seyamamarAvatyApi vandyA purI tA' nIlA markaTakena kAmapi dazAM dhigdaivamAvazyakam // ' prathame tu svarUpeNaiva saMbandhAnupapattiH, atra tu laGkAyA markaTajanyadurdazAsaMbandhAnupapattirapi rAvaNasya sattvotthApitA / tadadhiSThAnenaiva tadanupapaterbhAnAditi zeSaH // 'kathaM sarvaguNairhIIMnA guNavantaM mahaujasam / sumukhaM durmukhI rAmaM kAmayAmAsa rAkSasI // ' etena 'asaMbhavo'rthaniSpatterasaMbhAvya [tva]varNanam / ko veda gopazizukaH zailamutpATayediti // ' ityasaMbhavasyAlaMkArAntaratvamapAstam // etenaiva - iSTasiddhyarthamiSTaiSiNA kriyamANamiSTapratikUlArthAcaraNaM vicitrAlaMkAraH / yathA ---- 'bandhonmuktyai khalu makhamukhAnkurvate karmapAzA nantaH zAntyai munizatamatAnalpacintAM bhajanti / tIrthe majjantyazubhajaladheH pAramAroDhukAmAH sarva prAmAdikamiha bhavabhrAntibhAjAM narANAm // ' ityapi parAstam / unmuktipAzayoH kAryakAraNabhAvAnupapattisattvAt // yattu [rasagaGgAdhare] -- 1 'ka zuktayaH ka muktA vA kka paGkaH kva ca paGkajam / kka mRgaH ka ca kastUrI dhigvidhAturvidagdhatAm // ' ityAdau nAyamalaMkAraH / vastuvRttasya lokasiddhatvenAlaMkArAyogAt / kavipratibhAmAtrakalpitAnAmarthAnAmalaMkAratvAt // evam --
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 375 'vanAntaH khelantI zazakazizumAlokya cakitA bhujaprAntaM bharturbhajati bhayahartuH sapadi yA / aho seyaM sItA ziva ziva parItAzrutivala karoTIkoTIbhirvasati khalu rakSoyuvatibhiH // ' ityatrApi tathaiva // etena 'araNyAnI keyaM dhRtakanakasUtraH kva sa mRgaH ___ va muktAhAro'yaM ka ca sa patagaH keyamabalA / kva tatkanyAratnaM lalitamahibhartuH ka ca vayaM __ khamAkUtaM dhAtA kimapi nibhRtaM pallavayati // ' ityalaMkArasarvasvakArodAharaNamapi pratyuktamiti, tadasat / tatrApyanupapatteH kavipratimAdhInatvAt / zuktimuktayoH saMbandhAnupapatterlokaprasiddhivirahAt / pratyuta tatsaMbandhasyaiva prasiddhatvAt / evamuttaratrApyavadheyam // yatreSTArthAnavAptisahitAniSTalAbhaH sa dvitIyaH / yathA'kanyA tasya vadhAya yA viSamayI gUDhaprayuktA mayA daivAtparvatakastayA vinihato yastasya rAjyArdhabhAk / ye zastreSu viSeSu ca praNihitAstaireva te ghAtitA mauryasyaiva phalanti pazya vividhazreyAMsi me niityH|| atra candraguptavadhArtha rAkSasena kRtairupAyairna kevalaM tadvadhAbhAvamAtraM kiM tu parvatakAdivadharUpAniSTamapi // yathA vA'ayaM dugdhAmbhodheH patiriti gavAM pAlaka iti zrito'smAbhirdugdhopanayanadhiyA gopatanayaH / 1. 'dazavadananItA kararadaiH parItA rakSobhiH zrayati kRpaNAM kAmapi dazAm / ' kha. 2. 'kalpitatvAt kha.
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 kaavymaalaa| ___ anena pratyUho vyaraci sa tathA yena jananI stanAdapyasmAkaM nijamapi payo durlabhamabhUt // ' 'sAnandameSa makarandamivAravinde vindeta SaTpadayuveti shnairshngki| daivAdakANDaparimudritapuNDarIkakoSAdabhUdahaha niHsaraNaM pumarthaH // 'sUcIbhirbaNitaM vapuH kavalitaM dhUlIbhirAyuddezo ___nIrandhaiH krakacopamaidalapuTaiH pakSadvayaM kIlitam / pUrNA eva manorathAH kimaparaM kalyANi kalpAyutaM jIyAH ketaki dehi nirgamapathaM jIvatvasau SaTpadaH // idaM sarvamartharUpeSTAnavAptyudAharaNam // anarthaparihArarUpeSTAnavAptau yathA mama'tvaM vyApAritavAnpriyAntaradizA premAntare locane ___ ityukte varavarNinIM prati tathA nihotumAkAyate / tvannAmaiva padavyadhAyi vacasAGguSTheSu kAntena ya skluptopakramakasya vRzcikabhiyA pAto bhujaGgAnane // ' atra nAyikAntaradarzanarUpAnarthaparihArArthavacanaprapaJcena na kevalatadabhAvamAtraM kiM tu gotraskhalanamapi / idaM ca sarvaM svaniSTheSTAnavAptau udAharaNam / paraniSThe tu yathA'yaH kalpitaH kucataTe virahAturAyAH zaityAya saandrtrcndnpkklepH| antaH sa tApamadhikaM janayaMstadAsI dApAkabAhyaghanakardamalepakakSAm // ' atra nAyikAzaityAya kalpitena candanalepena tApazAntyabhAvastApotkarSazca / 'pakodbhavatvaparivAdabhayAnmRgAkSyA ___ jAtaM sarojayugalaM kucaveSadhAri / zakyaM na dhAtRvihitaM parihartumasya bhUyo'pi yena dhanacandanapaGkayogaH // '
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / tatra kevalAniSTaprAptau yathA'diTThIa ja Na diTTho saralasahAvAijaM ca nnaalvio| uaArojaM Na kao taM cia kaliaM chaillehiM / ' atra nAyakaviSayakAnurAgavyaJjakAbhAvatvena iSTAnAM tadadarzanAdInAmanyaniSThatadviSayakajJAnarUpAniSTaprAptiH / na ceyaM vizeSoktiriti vAcyam / adarzanAdInAM lajjAdito'pi saMbhavenAnanurAgabodhahetutvAbhAvAt tatprakAreNoktyabhAvAcca / adarzanAdau satyapi AptavAkyAdinA tannirNayodayAcce. ti / yathA'nijAMzunirdagdhamadaGgabhasmabhirmUSA vidhurvAJchati lAJchanonmRjAm / tvadAsyatAM yAsyati tAvatApi kiM vadhUvadhenaiva punaH kalaGkitaH // ' atra zyAmatvarUpakalaGkasyoktabhasmasaMyogena naashsNbhve'pyprihaarypaatkruupklkprtilmbhH|| yattu-abhISTArthaviruddhalAbho vissaadaalNkaarH| yathA'tattavyApatimamamAnasatayA matte nivRtte sadA caJcUkoTivipATitArgala ito yAsyAmyahaM paJjarAt / itthaM kIravare manorathamayaM pIyUSamAsvAdaya tyantaH saMpraviveza vAraNakarAkAraH phaNigrAmaNIH // ' na hyatra viSamasaMbhavaH / iSTArthakAraNaprayogAbhAvAt / iSTArthaprayuktakA- . raNena sahotpAdyotpAdakabhAvalakSaNasaMsargAnanurUpatvasya taccharIratvAditi, taccintyam / mokSarUpeSTakAraNasyecchAyA ihApi prayogAt // athecchAyAH prayoge'pi aniSTaM na tajjanyamiti cet, kiM tat / iSTasAdhanatvena nizcitAtkAraNAdaniSTakAryotpattiriti viSamasvabhAvAbhAva iti cet // kutaH iSTaprAptyabhAvaviziSTAniSTaprAptereva tatsvarUpatvAt / aniSTe issttaarthpryukt............................................|| .......................................... // iti cchaayaa| 2. 'dInAM lApepyanya' kha.
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 kaavymaalaa| kAraNajanyatvavizeSaNe prayojanAbhAvAt / tvayA ca viSAdanAlaMkArapArthakyadurAgraheNaiva tasya dattatvAt / tasmAdiSTArthamudyatasya tatprApyabhAvasahitAniSTaprAptireva viSamabhedasya zarIram / aniSTaprAptizca tatkAraNAdanyato veti nAgrahaH / viSamasyaivaitadbhedadvayamiti tu na nivArayAmaH // nanvevamananurUpasaMsargarUpaviSamasAmAnyalakSaNAnupapattiH iSTasAdhanatvena jJAyamAnAtkAraNAt aniSTotpattAveva tadutpAdyotpAdakatvasaMsargasyAnanurUpatvasmaraNAditi cet // maivam / iSTodyamAniSTalAbhayorananurUpatvasphuraNAdeva tadutpatterityalaM palla. vitena // yatra ca kAryakAraNabhUtadharmANAM viruddhaguNakriyAjanakatvaM tatra tRtIyaH / yathA'budhajanakathA tathyaiveyaM tanau tanujanmanaH pitRzitiharicchAkAdyAhArajaH kila kAlimA / zamanayamunAkoDaiH kAlairitastamasAMpibA dapi yadamalacchAyAtkAyAdabhUyata bhAsvataH // ' yathA'yaM prAsUta sahasrapAdudabhavatpAdena khaJjaH kathaM sa chAyAtanayaH sutaH kila pituH sAdRzyamanvicchati / etasyottaramadya naH samajani tvattejasAM laGghane / sAhasrairapi paGgurandhribhirabhivyaktIbhavanbhAnumAn // ' atrobhayatra samAdhAnagarbho'yaM prathame prayojakAntarAdhInaH, dvitIye, kAraNasyApi kAryaguNavattvakalpanAdhInazca parihAra iti vizeSaH // zuddho yathA'kathaM vidhAtarmayi pANipaGkajAttava priyAzaityamRdutvazilpinaH / viyokSyase vallabhayeti nirgatA lipirlalATaMtapaniSThurAkSarA // atra haMsIzaityamRdutvajananagamyabrahmahastazaityamRdutvaviruddhaM tajjanyalipI uSNatvanaiSThuryarUpaM guNadvayamuktam /
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 379 kriyAvirodhe yathA- 'amaama via hiaaM hatthA talhAharAsaalhANaM / candamuhakatthaNivasai amittauhaNo tuha vaAvo // ' . atra hastasya rAjajanakatvaM tasya pratApajanakatvam / hastapratApaniSThatRSNAharaNadahanakriyayorvirodha iti dikU // iti viSamaH / adhikaM nirUpayati AdhArasyAdheyAdAdheyasyApi vAdhArAt / yadi varNyate mahattvaM tatkathayantyadhikamadhikajJAH // yatrAdheyApekSayA nyUnaparimANasyApyAdhArasya mahattayA varNanam, yatra cAdhArApekSayAlpasyAdheyasya mahattayA varNanam, tdvividhmlNkaarH| AdhArAdheyayoH parasparApekSotkarSokteH / evaM cAzrayatvanirUpyatvAnyatarasaMbandhenotkarSavadAdhArakatvaM tenaiva saMbandhena dvandvAdheyakatvam / evamapakarSanivezenApi lakSaNacatuSTayaM paryavasyati / prathamaM yathA'aGke vidarbhendrapurasya zaGke na saMmamau naiSa tathA samAjaH / yathA payorAziragastyahaste yathA jagadvA jaThare murAreH // ' atra janasamAjApekSayA kuNDinapurasya mahattvavarNanam / dvitIyaM yathA 'Aste dAmodarIyAmiyamudaradarI yAvalambya trilokI ___ saMmAtuM zaktimanti prathamabharavazAdatra naitadyazAMsi / tAmenAM pUrayitvA niraguriva madhudhvaMsinaH pANDupadma cchadmApannAni tatra dvipadazanasanAbhIni nAbhIpathena / ' atra trailokyAdhAratayA mahato'pi bhagavadudarAdyazasAM mahattvamuktam // 1. ................ ................................................. // [iti cchaayaa|
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 kAvyamAlA | yattu 'atra kacidAzritA pravitataM pAtAlamatra kaci - tkvApyatraiva dharAdharAjaladharAdhArAvadhirvartate / etatsphItamaho nabhaH kiyadidaM yasyaibhiraGkAzritairdUre pUraNamastu zUnyamiti yannAmApi nAstaM gatam // ' iti sarvasvakArodAharaNamayuktam / gaganasya paramamahatparimANatAyA vAstavattvena kavipratibhAnullikhitatvAditi tanna / vRttiniyAmakasaMbandhenAkAzasya parvatAdInAmuktAnAmAzrayatAyAH kavinaiva kalpitatvAt / AdhikyAMzAvacchedenaiva tatkalpitatvasya cAprayojakatvAt // yattu-- 'alpaM tu sUkSmAdAdheyAdyadAdhArasya sUkSmatA / maNimAlornikA tesya kare japavaTAyate // ' " atrAGgulIyakasya sUkSmaparimANatve'pi tadapekSayA karasya sUkSmatvaM varNita - mityalpAkhya malaMkArAntaramiti, taccintyam / AdhArApekSayA Adheyasya mahattvakalpanarUpAdhikyabheda eva paryavasAnAt // Ityadhikam / pratyanIkaM nirUpayatiAtmApakArajanakapratyapakArAsamarthena / tatsaMbandhyapakAre prAjJatamaiH pratyanIkamityuktam // 1 // yatra sAkSAtsvavipakSaM vijetumazaktena vipakSasaMbandhino'pakAraH kathyate tatpratyanIkam || saMbandhittvaM ca dvedhA / sAkSAtparamparayA ca // AdyaM yathA mama - 'yasya vyadhAyi janakena purAsya dAho bhAkSaNe nivasatA purasUdanasya / tasya tvadIyahRdaye vasatA smareNa 1. ' iti sUkSmam / ' kha. dhUmasya romatilaketi kRto grahaH kim // '
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 381 atra romAvalivarNane kAmena svadAhaka vahnayapakArAzaktyA tajjanyadhUmanirodha utprekSitaH / vahnidhUmayorjanyajanakabhAvarUpaH sAkSAtsaMbandhaH / zuddho yathA 'ekenApAti lattA tava vapuSi pareNApi pItaH pitA te bhrAtA vAnyena zaptastribhuvanatalato'nyena nirvAsitAsi / eko'yaM dhIrabhUbhRdgaNayati tRNavattvAM sarojAlaye cenmAtastajjAtimAtrapraNayini mayi mA kopamevaM vidadhyAH || ' atra sAjAtyarUpaH sAkSAtsaMbandhaH niSedhagamyazcAyamalaMkAraH / dvitIyaM yathA mamaiva 'kAmena bhAlanayanopari vairabhAjA prAleyazailaduhitRpratimAnazIlA / tvaM nIyase kusumagAtri zaravyabhAvaM kalpAntavahnigatataikSNyabhRtAmiSUNAm // ' atra pratipakSa zivasya strItvena saMbandhinyA bhavAnyAH sAdRzyena saMbandhinyA nAyikAyA apakAra uktaH // yathA sAkSAtpratipakSeNa pratipakSasaMbandhino'pakAre tathA saMbandhasaMbandhinA svasaMbandhipratipakSasyApakAre etadbodhyam / yathA 'hRttasya yanmantrayate rahastvAM tadvyaktamAmantrayate mukhaM yat / tadvairipuSpAyudhamitracandrasakhyaucitI sA khalu tanmukhasya // ' atra mukhena candrasya sAdRzyarUpaH candrasya kAmenoddIpyoddIpakabhAvarUpaH saMbandhaH kAmena hRdayasya virodhitArUpaH iti paramparA saMbandhinA mukhena kAmavairiNo hRdayasya saMbandhino mantraNasya bhedarUpo'pakAraH // yathA vA mamaiva rukmiNIpariNaye 'daMSTrAntarAlaviSayatvamupeyivAsaM svarbhAnurindumamucadbahuzaH purA yat /
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 kAvyamAlA / tatkaNThakANDaparivartanakAraNasya manye'sya tena vitanoti rujaM sa ugrAm // ' atra saMrakSaNarAhusaMbandhavatA candreNa khasaMbandhirAhupratipakSakRSNApakAraH / atra pratipakSasAkSAtsaMbandhina iti vizeSaH / atra vadanti -- hetUtprekSAta idamalaMkArAntaramayuktam / sarvatra hetuhetumadbhAvapratIteH / na cAtra hetunizcayaH, utprekSAyAM tu saMdehamAtramiti bheda iti vAcyam / vyaGgayahetutprekSAyAmivAdyabhAvena saMbhAvanAviraheNa nizcayasaMbhavena taducchedApatteH / na cAtra pratipakSagatabalavattvasvagata durbalatvapratItyA bheda iti vAcyam / tathApi hetUtprekSAvizeSatvasyaiva saMbhavena tadatiriktasvAnaucityAt / pRthivIbhRtaiva vailakSaNyena paTasya pRthivyatiriktatvAbhAvAt iti // taccintyam / utprekSAvinirmuktaviSayasya darzitatvAdatra tAdRzahetuni - rNayodayAcca / na cotprekSAvilayaprasaGgaH / na hi ivAdizabdAbhAvau hetvanirNaya prayojakatvenAbhimatau yeoktadoSApattiH syAt / kiM tvatra kiMcinniSThakAryatApratiyogikaM yatkAraNamutprekSyaM tanniSThakAryatAnirUpitakAraNasyApyabhidhAnena pUrvakAraNanirNayaH utprekSAyAM ca tadabhAvAnna tannirNaya iti vaiSamyaM sphuTameva // nanvevam-- 'unmeSaM yo mama na sahate jAtivairI nizAyAmindorindIvaradaladRzA tasya saundaryadarpaH / nItaH zAnti prasabhamanayA vakrakAntyeti harSA - lagnA manye lalitatanu te pAdayoH padmalakSmIH // ' ityatrApi padmalakSmyAzcaraNasaMbandhajanakatvAbhimataharSasyApi padmavairicandradarpopazamanarUpaM kAraNamuktamiti hetunirNayaprasaGga iti cet // maivam / tatra hetunirNayasAmagryAM satyAmapi saMbhAvanArthakapadasamabhivyAhAreNa tadanudayAt / na caivaM tatra manye iti padaparityAge vyayotprekSAnupapattiH tvadrItyA tatra hetunirNayApatteH / evaM -- 'hRttasya - ' ityudAhRte /
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 'mama rUpakIrtimaharadbhuvi yastamanupraviSTahRdayeyamiti / tvayi matsarAdiva nirastadayaH sutarAM kSiNoti khalu tAM madanaH // ' 'tvaM vinirjitamanobhavarUpaH sA ca sundari bhavatyanuraktA / paJcabhiryugapadeva zaraistAM tADayatyanuzayAdiva kAmaH // ' ityAdAvapi saMbhAvanArthakapadasattvena hetvanirNayApattiriti cintyam // iti pratyanIkam / mIlitaM nirUpayati sahajanimittajadharmAtsadRzAdanyena vastunA vastu / apidhIyate yadetanmIlitamAhurvizeSajJAH // 1 // atra dharmyantaravRttidharmasamena dharmeNa yasya padArthAntarasya tirodhAnaM tanmIlitamiti lakSaNam || dharmazca dvedhA / khAbhAviko naimittikazceti bhedaH / AdyaM yathA mama - ------ 383 'gAtreSu gandhaphalikAguNabandhureSu kazmIrasaMbhavarasena pariSkRteSu / bimbAdhare punaralaktakaraJjite'pi kasyApi nodbhavati tatpratibhAlavo'pi // ' atra sAhajikAbhyAM gAtrAdharaniSThAbhyAM gauratvAruNatvAbhyAM kuGkumayAva kaniSThatiraskAraH / antyaM yathA 'apahRtaH khedabharaH kare tayostrapAjuSordAnajalairmilanmuhuH / dRzorapi prasrutamazru sAtvikaM ghanaiH samAdhIyata dhUmalaGghanaiH // ' atra svedajalasya dAnajalenAgantukadharmeNa khedajalasya dhUmajanyena cAzruNA sAtvikajanyAzrUNAm / atrAdyasya sajAtIyApekSotkarSavatvaM, dvitIyasya ca pratyayaviSayakhakAryatvapratiyogika kAraNatAzrayakatvaM tiraskAratvaprayojakam // iti mIlitam /
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ .kaavymaalaa| 384 ekAvalI nirUpayati prathamaM vizeSaNaM yadvizeSyamagre bhavatyasakRt / virahapratiyogI vA tadvAnekAvalI soktA // 1 // yatra prathamaM vizeSaNIbhUtasya pazcAdvizeSyatvaM sA ekA, yatra ca prathamato'bhAvapratiyogino'nyapratiyogikAbhAvAdhikaraNatvaM sA pareti dvividhaikAvalI / ekavAramAtraM tadupAdAne camatkArAbhAvAt / asakRditi bahutvaparam / taccobhayatrApi bodhyam / AdyA yathA'bhiNNaghaDantAvatto AvattantarabhamantabhiNNamahiharo / mahiharasaMbhamavihuo vihuaNiattasalilo Niattai uahI // ' 'pracitAH karmArambhA niyatavipAkAni karmANi / ativiSamAzca vipAkA vaiSamyaM duHsahaM teSAm // ' vizeSyatvaM cAtrAnyaniSThaprakAratAnirUpitatvamAtraM na tvanyaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAnAzrayatvamapi / ato nAnupapattiH / evaM vizeSaNatvamapi vizeSaNatAvacchedakasAdhAraNaM grAhyam / tena 'purANi yasyAM savarAGganAni varAGganA rUpapuraskRtAGgayaH / rUpaM samunmIlitasadvilAsamastraM vilAsAH kusumAyudhasya // ityatra rUpasya varAGganAyAM vizeSaNatvAbhAve'pi na doSaH / aGganAniSThavizeSyatAnirUpitavizeSaNatAzAlinyaGge rUpasya vizeSaNatApannatvena vizeSaNatAvacchedakatAyAH satvAt / dvitIyA yathA'na tajjalaM yanna sucArupaGkajaM na paGkajaM tadyadalInaSaTpadam / na SaTpado'sau kalaguJjito na yo na guJjitaM tanna jahAra yanmanaH // ' atra hi 'sucArupaGkajAbhAvavajjalamabhAvapratiyogi' iti bodhena pUrvama1. 'bhinnaghaTamAnAvarta AvartAntarabhramadbhinnamahIdharaH / __ mahIdharasaMbhramavidhuto vidhutanivRttasalilo nivartata udadhiH // ' [setu. 8 / 4] 2. nitarAm' kha. 3. 'yena' kha.
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 385 bhAvapratiyoginaH paGkajasya dvitIyavAkye SaTpadAbhAvAdhikaraNatvam / na caivamapi 'alInaSaTpadam-' ityatra alInAH SaTpadA yatreti bahuvrIhiNA padmasaMbandhAbhAvavatSaTpadabodhAdabhAve saMbandhasyaiva pratiyogitayA SaTpadasyAtathAtvAddoSa eveti vAcyam / pratiyogipadena tadavacchedakakoTisAdhAraNapratiyogikoTiniviSTatvamAtrasya vivakSitatvAt / ata eva'na sA sabhA yatra na santi vRddhA vRddhA na te ye na vadanti dharmam / nAste sa dharmo na hi yatra satyaM satyaM na tadyatkapaTena viddham // ' ityatra vadanakriyAyA evAbhAvapratiyogitve'pi na kSatiH / karmatvena dharmasyApi tatkoTiniviSTatvAt // ata eva'nArthaH sa yo na khahitaM samIkSate na taddhitaM yanna parAnutoSaNam / na te pare ye na hi sAdhutAzritA na sAdhutA sA hi na yatra mAdhavaH // ' ityAdyupapattiH // yattu-pUrvapUrvasyottarottaraM prati vizeSyatvarUpabhede uttarottaravizeSaNasya sthApakatvApohakatvAbhyAM dvaividhyam / svasaMbandhena vizeSyatAvacchedakaniyAmakatvaM sthApakatvam / khavyatirekeNa vizeSyatAvacchedakavyatirekabuddhijanakatvamapohakatvam / yathA'sa paNDito yaH svahitArthadarzI hitaM ca tadyatra praanpkriyaa| pare ca te ye zritasAdhubhAvAH sA sAdhutA yatra cakAsti kezavaH // ' dvitIyaM yathA / 'nArtha-' ityAdi / Aye hitArthadarzanasya pANDityarUpavizeSyatAvacchedakaniyAmakatvaM dvitIye ca hitAvekSaNavyatirekeNAryatvavyatirekAbhidhAnamiti // tanna / 'bhiNNaghaDaM tAvatto' ityAdau, 'na tajjalam-' ityAdau codAhRte'vyApteH / tatra tatrottaravizeSyatAvacchedakaniyAmakatAyAH svavyatirekeNa vizeSyatAvacchedakavyatirekaprayojakatAyAzcAbhAvAt / na hi paGkajavyatirekeNa jalatvAbhAve tAtparyam, kiM tu jalatvAvacchedena paGkajAyogavyatireka eva, zaratsamayapare zloke tathaiva tAtparyAvagamAt / ityekAvalI /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 smaraNaM nirUpayati -- kAvyamAlA / sadRzajJAnodbodhitasaMskArabhavA matiH smaraNam / anubhave vyabhicAravAraNAya bhavAntaM jJAnavizeSaNam / udbodhakAntarasamavadhAnajanyasmaraNavAraNAya sadRzajJAneti / jJAnapadaM ca smRtyanubhavobhayasAdhAraNam / ataH smaraNasyaivodbodhakatvasthale nAvyAptiH / vastutastu ..... * ( ? ) vidhA yA saMskAravyaktistanniSThakAraNatAnirUpitakAryatvaM yadaMze tadaMzamAdAya lakSyatvena samUhAlambanasmaraNe'pi na vyabhicAraH / yathA 'yatpratyuta tvanmRdubAhuballismRtisrajaM gumphati durvinItA / tato vidhatte'dhikameva tApaM tena zritA zaityaguNA mRNAlI // ' atra bAhusadRzamRNAlIdarzanena damayantIbAhranubhavajanyasaMskArodbodhaH / tena tadbAhusmaraNam / janmAntarAnubhUtasmaraNaM yathA 'divyAnAmapi kRtavismayAM purastAdambhastaH sphuradaravindacAruhastAm / udvIkSya zri (stri) yamiva kAMciduttarantImasmArSIjjalanidhimanthanasya zauriH // ' atra nAyikAdarzanena zrIsmaraNaM tena ca samudramanthanasmaraNopapatteH / nacaikasaMbandhijJAnamAtrasya aparasaMbandhismArakatayA nAyikAdarzanajanyazrIsmaraNakalpane mAnAbhAva iti vAcyam / vAstavazrIpratiyogikasAdRzyavatkAminIjJAnasya manthanasmArakatvAbhAvAtsAdRzyavattvena jJAyamAnasya kAminIjJAnasya cAvazyaM zrIsmaraNajanakatvAt / anyathA udvIkSyAsmArSIdityasyAsaMgatatvApatteH / anyasadRzadarzanenAnyasmaraNAnupapatteH / zrIsmaraNadvAraiva darzanasya samudramathanasmaraNajanakatAyA vivakSitatvAditi // kvacidekopAdhyavacchinnataddarzanoddhuddhasaMskAreNAnyopAdhyavacchinnatatsmara Nam /
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / yathA mama rukmiNIpariNaye'saha dayitayA yAntaM vyomAruNAraja""sthitaM jitaditisutaM tvAmAlokya smaranti nabhazcarAH sasutasuhRdaM hatvA mandodarIdayitaM balA janakasutayA sAdhaiM rAmaM samAzritapuSpakam // atra zrIkRSNAlokanena rAmasmaraNam // kvacidekodbodhakenAnyeSAmanekaviSayakaM smaraNaM yathA'vaijabhaaM dharaNiharA AivarAhabhuapelaNAI vasumaI / samaaM ccia pamhaTuM saMbhario mahaNasaMbhamaM ca samuddo // atra zrIrAmabANaprahAreNa parvatabhUmisamudrANAM vajravarAhabhujamathanAghaTitAnAM smaraNamupanyastam // iti smaraNam / bhrAntimantaM nirUpayati tadabhAvavati matistatyakArikA bhrAntimAnbhavati / candratvAdyabhAvavati mukhAdau candratvAdiprakArakaM jJAnaM yatra bhavati sa bhrAntimAn / candratvamukhatvobhayaprakArakaM jJAnamapyaMze lakSyamevetyadoSaH / yathA-- 'osahiajaNo paiNA salAhamANeNa eciraM hsio| cando tti tujjha vaaNo viiNNakusumaJjalivilikkho // atra mukhe candraprakArakajJAnokteAntimAn / zuktivizeSyakarajatatvAdiprakArakajJAnaM tu vaicitryvirhaannaalNkaarH| 1. 'vajrabhayaM dharaNidharA AdivarAhabhujapreraNAni vasumatI / samakameva prasmRtaM saMsmRtavAnmathanasaMbhramaM ca samudraH // ' (setu0 // 40) 2. 'AvasathikajanaH patyA zlAghamAnenAticidaM hsitH|| candra iti tava vadane vitIrNakusumAJjalivilakSaH // ' (gAthA0 4 / 46)
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 kAvyamAlA | yathA vA 'puMsiA kaNNAharaNendanIlakiraNAhaA sasimaUhA / mANiNivaaNammi sakajjalaMsusaGkAi daieNa ||' atra karNAbharaNe nIlakiraNamizritacandramayUkheSu sakajjalAzrutvajJAnam / kvacitkalpitavizeSyakaM yathA 'vANIkaNThAbharaNa bhavato rudracandra kSitIndo kundasphIte yazasi nabhaso bimbamAlokayantyaH / tvadvairiNyo virahavikalA vakSasi nyastakAmA vAraM vAraM navakamalinIpatra buddhyA vizanti || ' atrAkAzasya kalpitatvAbhAve'pi yazaHpratibimbitatvarUpavizeSaNAMzasya kalpitatvena viziSTe kalpitatvavyapadezaH / kvacidanyonyavizeSyakabhinnaprakArako yathA-- 'isAu ti bhujaMgaM mahiso jIhAi lihai saMtatto / mahisassa kasaNapattharasaro ti sappo piai lAlaM // ' atra mahiSasya bhujaMge nadIsrotastvajJAnam / bhujaMgasya mahiSalAlAyAM sarastvajJAnam, tacca mahiSe kRSNaprastaratvaprakAraka bhramamUlamiti jJAtavyam / kvacidekasminnevAnekaprakArako yathA mama 'mandAkinyAM valakSoddalakamaladhiye kelivApyAM marAla bhrAntyai zaMbhoH kapole mukulitapulake svIyavakrabhramAya / hArA hIrabu bhujagapatiphale dIparatnopalabdhyai pArvatyAH kalpamAne pratiphalitatayA pAtu pIyUSarazmiH // ' atraikasmiMzcandre pArvatyAstattatsthAnabhedenAnekaprakArakaM jJAnam / kvacidanekeSAmekasminnanekaprakArako yathA mamaiva -- 1. 'proJchitAH karNAbharaNendranIla kiraNAhatAH zazimayUkhAH / mAninIvadane sakajjalAzrazaGkayA dayitena // ' (gAthA0 4 / 2) 2. 'madIsrota iti bhujaMgaM mahiSo jihvayA leDhi saMtaptaH / mahiSasya kRSNaprastarasara iti sarpaH pibati lAlAm // ' (iti cchAyA
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 'saMketa kuJjagamanaM prati saMcalantImAlokya subhru bhavatIM gahane'ndhakAre / cAmpeyakorakamayI sagiti dvirephAH 389 saudAminIti kalayantu mudaM mayUrAH // etena - uktasthale ullekhAlaMkArasvIkArAt bhrAntimatyekatvaM vivakSaNIyam--ityapAstam / tadvRttyanekadharmaprakArakAnekasamavetajJAnasthale tatsattvAt / 'gajatrAteti vRddhAbhiH zrIkAnta iti yauvataiH / yathAsthitazca bAlAbhirdRSTaH zauriH sakautukam // ' ityAdivat / etena - 'candra iti cakorAH, kamalamiti caJcarIkAH, tvanmukhamabhidhAvanti' ityullekhaH - iti citramImAMsApyapAstA / vyaGgayo yathA - 'karNotpalAnnayanamApa gatacyutA[t]te tasminnimIlati mukhaM sakhi yo dvirephaH / taM yena vArayitumudyamamudyatAsi tasminkare'pi na kimambujasAmyadoSaH // ' atrottarottaraM nayanamukhAdisaMyogAt bhRGgabhrAntipratItiH / anekeSvanekaprakArakatvaM cAtra vizeSaH / bhinnakartRkottarottarabhrAntau yathA citramImAMsAyAm - 'ziJjAnairmaJjarIti stanakalazayugaM cumbitaM caJcarIkai statrAsollAsalIlAH kisalayamanasA pANayaH kIradaSTAH / tallopAyAlapantyaH pikaninadadhiyA tADitAH kAkalokai ritthaM colendrasiMha tvadarimRgadRzAM nApyaraNyaM zaraNyam // ' atrAnyaniSThabhrAntijanyasvAnarthaparihArArthayatnenAnyasya bhrAntiriti rItiH / atrAdye mandAramaJjarIprakArakanAyikAvizeSyajJAnam / tajjanyaM cumbanaM tu stanakalazAvacchedenetyanyadetat / dvitIye'pi kIradaSTA jAtA iti do (ze)SAt 'savizeSaNe hi - ' iti nyAyena daMzasyaiva vidheyatvAsiddhiH / tRtIye'pi
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 kaavymaalaa| nAyikAkharavizeSyakakokilakUjitaprakArakabhrAntijanyanAyikAvizeSyakakokilaprakArakajJAnena tADanakarmatvam // ___ etena-stanayormaJjarIsAdRzyaM na kavisamayaprasiddham , yena tanmUlA bhrAntiH syAt , doSAntaramUlA tu sA nAlaMkAraH / kalazasAdRzyAvacchibastanAnumAnena maJjarIbhrAntau 'mukhakamalaM tava candravatpratImaH' ityAdivatsAdRzyamUlakaikAlaMkArAvacchinne tanmUlakAlaMkArAntarasya camatkArakatvAbhAvAcca / kIradaSTA ityatra vidheyAvimarSo jAtA ityadhyAhAre'pi vivakSitasyAvidheyatvatAdavasthyam / tRtIye pikaninadAnAM tADanAyogyatvaM tAsu pikabuddhayutpAdanadvArA tathA pratItyabhAvaH pra(za)staH / 'corabuddhayA hataH sAdhuH-' ityAdau 'dantibuddhayA hataH zUrairvarAho vanagocaraH' / ityAdau [ca] buddhivizeSyavRttihananakarmatvasyaiva bodhAdityAdidUSaNAnyalamakAni bhavantItyavadheyam / ___sAdRzyamUlaketyAdikaM tu cintyam / tathAhi / mukhakamala ityAdau rUpakakhIkAre tatra kamalavizeSyakabodhasyaiva niyamAttatra candrasAdRzyAprasiddhiH / manasA jJAne tu taduttaraM yadyapi mukhamapi vizeSyatayA bhAsata ityuktam , tathApi zabdopAttasAdRzyAnvayAnupapattireva / mAlopamAyAH sarvasaMmatatvAt / dRzyate ca 'kalayati ca himAMzorniSkalaGkasya lakSmI mabhinavakaridantacchedakAntaH kapolaH / ' ityAdau upamAlaMkArAvacchinne'pi kapole sAdRzyamUlakanidarzanAlaMkArasamAvezaH camatkArazcetyAdikam(ti dik) // iti bhrAntimAn / pratIpaM nirUpayati upamAnAnarthakyaM pratIpamasyopameyatvam / upamAnakAryasyopamayaiva nirvAhAdyatropamAnavaiyoktiH upamAnasyopameya
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / kalpanaM ceti dvividhaM pratIpam || sAmAnyalakSaNaM tu yanniSThasAdRzyapratiyogitAnAzrayatvAbhimatopamAnakatvameva / abhimAnazca kacidanyaniSThaH kvacidupamAnaniSThazceti lakSyeSu vyaktIbhaviSyati / yathA 'dUre kijjadu campaassa kaliA kajjaM hariddAa kiM saMtatteNa vi kaJcaNena gaNaNA kA NAma jacceNa vi / lAvaNNassa NavuggadendumahuracchAassa tissA puro paccaggehiM vi kesarassa kusumakkerehiM kiM kAraNam // ' atra karpUramaJjaryA lAvaNyena pakkakalikAdInAmAkSepaH / kvacidekadharminiSThadharmadvayena dharmidvayaniSThobhayadharmakAryanirvAhAttadAzrayadharmidvayAkSepo yathA - 391 'tadojasastadyazasaH sthitAvimau vRtheti citte kurute yadA yadA / tanoti bhAnoH pariveSakaitavAttadA vidhiH kuNDalanAM vidhorapi // ' atra nalIyapratApakIrtibhyAM sUryAcandramasorvaiphalyam / dvitIyavidhastu dvedhA / upamiteraniSpattyA tanniSpattyA ca / AdyaM yathA-- 'tujjha muhasAricchaM Na lahai saMpuNNamaNDalo vihiNA / aNNavamajjaM va ghaDeuM puNo vi khaNDijjai miaGko // ' atra candrasya mukhapratiyogikasAdRzyA niSpattirvAcyA / vyaGgayA yathA'asyAH karaspardhanagardhiRddhirbAlatvamApatkhalu pallavo yaH / bhUyo'pi nAmAdharasAmyagavaM kurvankathaM vAstu na sa pravAlaH // ' 1. 2. 'dUre kriyatAM campakasya kalikA kArya haridrAyAH kiM saMtaptenApi kAJcanena gaNanA kA nAma jAtyenApi / lAvaNyasya navodgatendumadhuracchAyasya tasyAH puraH pratyagrairapi kesarasya kusumotkaraiH kiM kAraNam // ' ( karpUra 0 3 / 1 ) 'tava mukhasAdRzyaM na labhate saMpUrNa maNDalo vidhinA / anyamayamiva ghaTayituM punarapi khaNDyate mRgAGkaH // ' ( iti cchAyA 1)
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 kaavymaalaa| atra kisalayasya bhaimiikraadhrprtiyogiksaadRshysiddhirbaaltvpraaptidyotyaa| yathA vA'parabhRtataruNInAM samyagAyAti gAtuM na tava taruNi vANIyaM sudhAsindhuveNI / kati na rasikakaNThe kartumabhyasyate'sA vupavanavipinAne nAzritAmeDitena // ' atra pikagirAM bhaimiivaaksaadRshyaasiddhirvynggyaa| 'Arabdhe dayitAmukhapratisaye(?)nirmAtumasminnapi vyaGgayaM janmasamAnakAlamilitAmaMzucchaTAM varSati / AtmadrohiNi rohiNIparivRDhe paryaGkapaGkeruhaH. saMkocAdatiduHsthitasya na vidhestacchIlamunmIlitam // ' atra candrasya mukhAnupamatvaM vyaGgayam / prathamayoH kAryapUrvakamatra kAraNapUrvakam / dvitIyaM yathA harivaMze'tavAnanAbho varagAtri candro na dRzyate sundari pUrNabimbaH / tvatkezapAzapratiniruddho balAhakaizcArunirantaro'bhUt // ' yathA vA'yatpIyUSamayUkhamAlini tamastomAvalIDhAyuSAM netrANAmapamRtyuhAriNi punaH sUryoDha evAtithau / ambhojAni parAzci taM nijamaghaM datveva tebhyastato gaurAGgIvadanopamAsukRtamAdatte patiryajvanAm // ' yathA vA'gotre sAkSAdajani bhagavAneSa yatpadmayoniH zayyotthAyaM yadakhilamahaH prINayanti dvirephAn / 1. 'tAbhirAmeDitena' iti naiSadhIyapAThaH.
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / ekAgraM yaddadhati bhagavatyuSNabhAnau ca bhakti tatprApuste sutanu vadanaupamyamambhoruhANi || atra sAdRzyahetuktiviziSTaM taditi vizeSaH / kvacidupamAnasyopameyatvAbhimataniSTha sAdRzyapratiyogitAniSedhavyaJjanayA yathA - 'kalayati kamalopamAnamakSNoH prathayati vApi sudhArasasya sAmyam / sakhi kathaya kimAcarAmi kAnte samajani tatra sahiSNutaiva doSaH // ' atra sahiSNutAdoSakIrtanena yathoktaniSedho vyaGgyaH / sa eva vAcyo yathA 'analpaM jalpantu pratihatadhiyaH pallavatulAM rasajJAmajJAnAM ka iva kamale mantharayatu / vayaM tu zrIbhikSAvitaraNavazIbhUtajagatAM karANAM saubhAgyaM tava tulayituM paGgurasanAH // ' kvacidanyasya svapratiyogikasAdRzyAzrayAntarAbhAvajJAnavatastadupameyada rzanena / yathA mama -- 393 'AtmIyapracalAkamAzritavatA rUpAtibhAreNa kiM barhistAdRzatadvibhinnavirahajJAnAnnarInRtya se / etadvattimanojJadharmanivahAdhAraH kuraGgIdRzo manye kezakalApa IkSaNapathaM na prAptavAjIla (lma) te // ' iti pratIpam / sAmAnyaM nirUpayati svaguNasajAtIyaguNAzrayaikarUpyaM tu sAmAnyam / yatra kasyacidvastuno'parityaktasvaguNasyaiva svavRttiguNasajAtIyaguNAzrayeNa sahAbhinnatayA bhAnaM tatsAmAnyam / tadguNe vyabhicAravAraNAya apari 1. 'oolatA' kha. 50
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 kaavymaalaa| tykteti| atra khaguNasAjAtyaM rUpavattvavyApyadharmeNa zuklatvAdinA bodhyam / anyathA guNatvAdidharmabhinnarUpANAM sAjAtyaM naiva syAt / samAnasya bhAvaH sAmAnyamiti vyutpattyA ubhayorekadharmavattApratipAdanAdityarthaH // yathA'sitAravindapracayeSu lInAH saMsaktapheneSu ca saikateSu / kundAvadAtAH kalahaMsamAlAH pratIyire zrotramukhairninAdaiH // ' ___ atra kusumasaikate haMsAnAmekaguNatayA abhedena bhAnam / na ca zabdena haMsAnAM pRthakpratItirastyeveti vAcyam / tatpUrvakAle abhedabhAnasya nidhitayA tadabhiprAyeNaivodAhRtatvAt / uttarakAlInabhedajJAnena pUrvakAlInAbhedajJAnabAdhAbhAvAt / ata eva 'vetratvacA tulyarucAM vadhUnAM karNAgrato gaNDatalAgatAni / bhRGgAH sahelaM yadi nApatiSyanko vedayiSyannavacampakAni // ' ityudAhRtam // __ yattu-naitadyuktam, uttarapratipattyA tiraskRtatvAtpUrvapratIterna camatkArakatvam, kiMtUttarapratItereveti tayaiva vyapadezasya yukttvaat| anyathA vyatireke'pyupamAyA evApatteriti // taccintyam / bhedapratItevarNanIyotkarSAnAdhAyakatvena tathAnApatteH tiraskArAtiraskArayozcAprayojakatvAt / anyathA virodhAbhAsasyApyucchedApatteH / virodhasya tatrApyapraviSTanAt // .. . __ etena mIlitasAmAnyobhayapratidvandvibhUtamunmIlitavizeSAtmakaM dIkSitAlaMkAradvayaM pratyAkhyAtam / varNanIyotkarSAnAdhAyakatvena prathamavRttikAbhyAM mIlitasAmAnyAbhyAmevAnyathAsiddheH / bhedajJAnAbhAvaviziSTaM yathA'samameNamadairyadApaNe tulayansaurabhalobhanizcalam / paNitA na janAravairavaidapi gujantamaliM malImasam // ' 'gantuM yadi vyavasitAsi ghanAndhakAre celAJcalena tanumAvRNu mugdhazIle /
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / vidyullatA yadi pathi pratirodhinI syAdaprAvRtaiva kanakadravagauri gaccheH // ' ityAdau vyaGgyasAmAnyam / AvaraNAbhAve vidyudabhAve tava jJAnaM bhaviSyatIti pratIteH // nanu bhrAntimadapekSayA nedamatiriktam / atrApi yAvatsvavizeSyAvRtti - dharmaprakArakatvasattvAt / tathA hi / iyaM kastUrI iti jJAnavizeSyamatra kastUrI bhRGgazca / tatra yadyapyekavizeSye kastUryaM tadvRttikastUrItvaprakArakaM jJAnaM na bhrAntistathApi bhRGgarUpavizeSyAvRtti yatkastUrItvaM tatprakArakatvasyApi sattvena bhrAntitvAnapAyAt / yathA zuktirajatayoH idaM rajatam iti jJAnaM rajatAMze prabhArUpamapi zuktyaMze bhrAntiriti cet // satyam / astunAmAsya bhrAntitvaM tathApi tasyA nAlaMkAratvam / tadabhAvavanmAtravizeSyakataddharmAvacchinnaprakAratAkajJAnasyaivAlaMkAratvena svIkArAt / kiM ca / camatkArakAraNatAvacchedakarUpasyaivAlaMkAravibhAjakopAdhitvam / iha ca bhrAntitvAvacchinnakAraNatAnirUpitakAryatAko na camatkAro vivakSitaH / kiM tu atyantasAdharmyeNa ekadharmiNo'nyadharmipratiyogikabhedavattayAnupasthitijanya eveti vibhAjakopAdhibhedAt / kecittu - bhrAntimati smaryamANAropo'bhimataH, atra tvanubhUyamAnAro' paNameveti sAMkaryamityAhuH || atha tathApi mIlitAlaMkArAdasya bhedakaM durvacam | yattu dIkSitAH -- mIlitAlaMkAre ekenAparasyAbhinnakharUpAnavabhAsarUpaM mIlanaM kriyate / sAmAnyAlaMkAre tu bhinnakharUpAvabhAse'pi vyAvartakavizeSo nopalabhyata iti bhedaH / 399 'raso nAlakSi lAkSAyAzcaraNe sahajAruNe / ' ityatra hi caraNAdyapekSayA vastvantaratvenAgantukaM yAvakAdi na bhAsate iti tanmIlitam // 'padmAkarapraviSTAnAM mukhaM nAlakSi subhruvAm / ' 1. 'ropa ve' kha.
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 kAvyamAlA / ityatra tu padmavyaktInAM mukhavyaktInAM ca pratyekaM pratItirastyeva / paraM tu idaM mukham idaM padmam iti vivicya nirNayo nAsti, tasmAdvyaktibhedatirodhAne mIlitam / bhAsamAne'pi vyaktibhede vyAvartakadharmAnavabhAse sAmAnyamityAhuH // taccintyam / vyaktibhedapratItirityasya kiM vastuto bhinnAyA vyakteryathA kathaMcitpratItirabhimatA, uta vyaktyantaraniSThAbhAvapratiyogitvadharmeNa // nAdyaH / mIlitasAdhAraNyAt / na dvitIyaH / sAmAnye'pyabhAvAt / vyAvartakadharmAnavabhAse vyaktibhedapratIterdurghaTatvAt / athAtra uktadharmAvacchinnapratiyogitAko bhedo na vivakSitaH / kiMtu tattadvyaktipratiyogika eva / sa ca sAmAnye'pyasti / tatra mukhatvapadmatvAdirUpeNAnirNaye'pi 'iyaM vyaktiretadvyaktibhinnA' iti jJAnasya nirbAdhatvAt / mIlite tu yAvakavyaktau caraNavyaktipratiyogikabhedasyApyabhAnena tadabhAvena doSAbhAvAditi cet // satyam / 'malayajarasaviliptatanavo navahAralatAvibhUSitAH sitataradantapatrakRtavakraruco rucirAmalAMzukAH / zazabhRti vitatadhAni dhavalayati dharAmavibhAvyatAM gatAH priyavasatiM prayAnti sukhameva nirastabhiyo'bhisArikAH // ' ityAdau tadabhAvAt / atra nAyikAvyaktibhinnatvena bhAnAbhAvAt // evam-- 'krIDAnaTasya pralayAndhakAraiH kaNThe nipIte tava nIlakaNTha / pRthakkabandhaH pRthaguttamAGgaM nRtyanmayA caikSyata kAlarAtriH (1) // ' ityatra bhagavatkaNThapratIteH pRthagapratItiravadheyA // na ca tanmate - 'mallikAdhAravAhinyaH sarvAGgINArdracandanAH / - kSaumavatyo na lakSyante jyotsnAyAmabhisArikAH // ' ityasya mIlitodAharaNatvena likhanAdiSTApattiriti vAcyam / sAmAnyodAharaNatayA likhadbhiH kAvyaprakAzAdibhirvirodhaprasaGgAt // kiM ca yadyetAvadeva tasya bhedakamaGgIkriyate tarhi 1. ' yogidharmavattvena' kha.
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ ityasya alaMkArakaustubhaH / 'kSaumavatyo na lakSyante jyotsnAyAmabhisArikAH / ' 'padmAkarapraviSTAnAM mukhaM nAlakSi subhruvAm' / ityasya ca kena vizeSeNa Adhe mIlitatvam, dvitIye sAmAnyatvaM varNyate // 397 nanu tadvyaktibhedabhAnAbhyAmevetyuktaM bhedakamiti cet // maivam / Adye'pi tattadvyakti bhedabhAnasaMbhavAt / tathA hi / ekadharmAnavacchinnatve'pyekadharmAvacchinnatayA vyaktibhedabhAnaM sAmAnyamiti tvanmate paryavasitArthaH / anyathA padmeSveva padmAkArapratIterapi tathAtvaprasaGgAt / tacca kSaumavatya ityatrApyaviziSTam / candrikAtvAbhAvavatyAmabhisArikAyAM candrikAtvena dezAntarIyacandrikAvyaktipratiyogikabhedavattvena jJAnasya sattvAt / evaM ca yathAmukhasya padmAntarabhinnatvena bhAnAdatra sAmAnyamabhyupaiSi tathA abhisArikAyAmiyaM candrikA candrikAntarabhinneti bhinnavyaktikatayA bhAnamastyeveti tatrApi kathaM sAmAnyamaGgIkuryAH / padmatvena bhAsamAnAyAM mukhavyaktAveva vyaktyantaratayA bhAnaM na tu candrikAtvena bhAsamAnAyAmabhisArikAyAmiti brahmaNApi durghaTatvAt // yattu matam -- vastudvayasya lakSaNadvayasAmyAtkenaciMdbalIyasA svarUpatirodhAne mIlitam, svarUpapratItAvapi guNasAmyAdbhedatirodhAne sAmAnyam -- iti / tadapyasat / 'mihisi tassa pAsaM sundari mA turaa vaDDau miaGko / duddhe duddhaM cia candiAi ko pecchai muhaM de ||' ityAdau svarUpapratIterabhAvAt / 'malayajarasa - ' ityAdAvapi niyamena svarUpapratIterabhAvAt 'ekAtmyaM vadhyate yogAttatsAmAnyam' iti prakAzalakSaNavisaMvAdAcca // kiM ca mIlite vyaktireva na pratIyate ityasya 1. 'gamiSyasi tasya pArzva sundari mA tvarasva vardhatAM mRgAGkaH / dugdhe dugdhamiva candrikAyAM kaH prekSate mukhaM te // [ gAthA 0 7 7 ]
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 kaavymaalaa| ko'rthaH kiM tasya jJAnaviSayataiva nAsti, kiM vA svavRttidharmaprakArakajJAnaviSayatA nAstIti / naadyH| sa hi viSayAbhAvAtsaMnikarSAbhAvAdvA pratibandhakasatvAdvA / nAdyadvitIyau / tvayApyanabhyupagamAt / anyathA 'sahajAruNe-' ityAderapi mIlitatvApatteH / mukhAvacchedenAsaMnikarSe padmamAtravizeSyakapadmatvaprakArakajJAnasyApi tattvApattezca / na tRtIyaH / yAvakamAtravizeSyakajJAnapratibandhakasya tadApyabhAvAt // na dvitIyaH / sAmAnyasAdhAraNyAt / tatrApi mukhAdermukhatvaprakArakajJAnAviSayatvAt / caraNatvaprakArakabodhaviSayatAyAzca yAvake'pi bAdhakAbhAvAt // etena 'bhedAgraheNa liGgAnAM liGgaiH pratyakSavastunaH / __ aprakAzo hyanadhyakSavastunastannimIlitam // ' atra sAmAnyavAraNAyAnadhyakSeti / tatrAdhyakSasyaiva vastvantarasyAgrahaNamiti pratyakSaviSayasyApi vastuno balavatsajAtIyagrahaNaM tadbhinnatvenAgrahaNaM sAmAnyam / mIlite tu nigUhyamAnavastu na pratyakSaviSaya iti nAtivyAptiriti rasagaGgAdharoktamapi parAstam / khavRttidharmaprakArakatvena vastuni ubhayatrApyanavabhAsAdanyathA nobhayatrApi bhAnAt // kiM ca--'sphuTamupalabhyamAnasya kasyacidvastuno liGgairatisAmyAdbhinnatvenAgRhyamANAnAM vastvantaraliGgAnAM svakAraNAnanumApakatvaM mIlitam-' ityuktvA 'sarasiruhodarasurabhAvadharitabimbAdhare mRgAkSi tava / vada vadane maNiradane tAmbUlaM kena lakSayema vayam // ityudAharaNamayuktam / dravyAdiviSayakarUpacAkSuSasyAprasiddhyA vastvantaragrahaNaM vinA vijAtIyarUpAdisvarUpANAM tadIyaliGgAnAmapi cAkSuSAnupapatteH / tadartha cAkSuSaviSayatAyAstvayaivAbhyupagamAditi cet , ucyateyatra tirodhAyakadharmavizeSyako bodhastatra mIlitam / yatra tAdRzadharmAzrayako bodhastatra sAmAnyamiti vibhAgaH / tathA hi / 'apAGgatarale dRzau madhuravakravarNA giro vilAsabharamantharA gatiratIva kAntaM mukham /
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / iti sphuritamaGgake mRgadRzAM khato lIlayA tadatra na manodayaH (?) kRtapadopa (?) saMlakSyate ||' ityAdau 'idaM tAralyAdikaM svabhAvajanyam' iti bodho na tvayaM svabhAva ityAdirUpaH / 'malayajarasa -' ityAdau tu iyaM candriketyAdi [ rIti ] gatirodhAyakadhAvalyAdikarUpadharmAzrayavizeSyaka eva bodho na tvidaM dhAvalyaM candrikIyamityAdirUpaH / AzrayatvaM cAtra kAraNatArUpaM grAhyam / atastAralyAdInAM svabhAvAnAzritatve'pi na doSaH / bodhazvAtra yanniSThajJAnaviSayatvAbhAvo'nyadharmasya pratipAdyastadAtra samaveto vivakSitastasyaivAlaMkAratAprayojakacamatkArAdhAyakatvAt / na tu pratipAdakazabdajanya iti udAhRteSu tathAvidhabodhavirahe'pi na kSatiriti kRtaM pallavitena // iti sAmAnyam / vizeSaM nirUpayati sthitirAdhArAbhAve vRttiranekeSu yugapadekasya / ekakaraNena duSkarakAryAntarasiddhiriti vizeSaH // 1 // AdhArapadasya saMbandhisApekSatayA sthitirAdheyasya / sarvathaivAdhArAbhAve kAryasyAvasthAnAsaMbhavAcca / AdhArapadaM prasiddhAdhArapuram / tathA ca / prasiddhamAdhAramantareNApyAdheyasya siddhiryatroktA sa eko vizeSaH iti paryavasyati / yathA -- 'rUaM acchI ThiaM phariso asu jampiaM kaNNe / hiaaM hiae NihiaM vioiaM kiM ttha devveNa // 399 atra nAyikAniSTharUpasya nAyikA AdhAraH prasiddhaH tatsamavAyikAraNatvAt / tAM vinApi akSNostadavasthAnamuktam / tajjanyopanItaviSayatvAbhiprAyeNetyupapattiH / 1. ' rUpamakSNoH sthitaM sparzo'GgeSu jalpitaM karNe / hRdayaM hRdaye nihitaM viyojita kimatra daivena // [ gAthA0 2 / 32]
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 yathA vA mama ---- kAvyamAlA / 'zrIvAjacandravasudhezvarazekhareNa siMhAsane zatamukhasya pariSkRte'pi / citraM guNA aviSayA vacasAM tadIyAH sadyo janasya hRdayAnyavamAnayanti // ' prathame kAryakAle AdhArAtyantAbhAva:, iha tu dhvaMsa iti vizeSaH / yatra caikameva vastu yugapadanekatra vartate sa dvitIyaH / paryAyavAraNAya yugapaditi / yathA -- 1. 'citte viTTadi Na khuTTadi sA guNesuM sejjA loTTadi visampadi dimmuhe / bolammi vadi adi kavvabandhe jhANeNa TuTTadi ciraM taruNI taraTTI // ' akasyA eva karpUramaJjaryA yugapadanekatra vRttiH / yatra caikakAryArambhayalena duSkara kAryAntaramapi samArabhyate sa tRtIyaH / yathA 'parihRtamayazaH pAtitamasmAsu hato'rdharAjyaharaH / ekamapi nItabIjaM bahuphalatAmeti yasya tava // ' atra cANakyena / 'asmadgotramahattaraH RtubhujAmadyAyamAdyo ravijvAno vayamadya te bhagavatI bhUradya rAjanvatI / adyasvaM bahu manyate sahacarairasmAbhirAkhaNDalo yenaitAvadarundhatIpatirapi khenAnugRhNAti naH // ' 'citte vighaTate na truTyati sA guNeSu zayyAsu luThati visarpati diGmukheSu / vacane vartate pravartate kAvyabandhe dhyAnena truTyati ciraM taruNI pragalbhA // ' (karpUra 0 2 / 4)
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / parvatakavadhajanakArambhAdeva tadbadhajanyAyazaH parihAraH / anyasyAyaza:saMbandhaH / ardharAjyabhAgivadhena sAbhyudayazceti bahavo'rthAH sAdhitAH / yathA vA 'bhrUzcitralekhA ca tilottamAsyA nAsA ca rambhA ca yadUrusRSTiH / dRSTA tataH pUrayatIva menakAne kApsaraH prekSaNakautukAni // a bhaimIdarzanenaiva bahupsarasAM darzanasiddhiruktA // yathA vA mama 401 'udaJcadvakSojAmatisurabhinizvAsapavanAM nitAntaM ramyAsyAM sutanu vidhinA tvAM vidadhatA / sumeruH sRSTo'nyo vyaraci sa paro mAlayamarudvijAtIyo bhUmau samajani sudhAdIdhitirapi // ' nanu - prathamatRtIyabhedau vibhAvanAyAmevAntarbhAvamarhataH / AdhArarUpe kAryakAraNabhAvopasthiteruktatvAt / sAdhyatvAkhyasaMbandhena tadviSayakapravRttyabhAve'pi tatkAryoktezceti caitreNa ( cet, na yatra ?) kAraNAbhAve'pi kAyatpattirvarNyate saiva vibhAvanA / atra tu sthitireva varNyata iti vizeSaH // kiM ca vibhAvanAyAM kAraNatAvacchedakAnavacchinnAtyantAbhAva ucyate, iha tu tattadvyaktitvAvacchinnapratiyogitAko'bhAvo dhvaMsasAdhAraNaH // evaM na dvitIyasyAvakAzaH / tatra svaniSThakAryatvapratiyogikakAraNAbhAvAdavacchinnakAryotpattiH, atra tvanyaniSThakAryatvapratiyogikakAraNAvacchinnakAryotpatticamatkAraheturiti vaiSamyAtkAraNatAvacchedakAvacchinnAbhAvAnabhidhAnAt // nanu tritayasAdhAraNyAnugatalakSaNAnubhAvAtkathameSAM vizeSabhedatvam anyatamatvena saMgrahe tvalaMkArAntarabhedatAyA api vaktuM zakyatvAt niyAmakAbhAvAt / ata evAtra pRthagalaMkAratvameva kalpayitumucitamiti cet, na / svanirUpitavyabhicAripratiyogikatvasyAnugatadharmasya vaktuM zakyatvAt / AdhArAdheyAnAM kAryakAraNAnAM ca parasparanirUpyanirUpakabhAvasattvAt / 1. 'tatra' kha. 51
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 kAvyamAlA | Adye Adheyasya pratiyogina AdhArarUpasya nirUpakavyabhicArAt / dvitIye'pyekavRttirevAparatra vRttyA tayabhicArasyAvizeSAt / tRtIye'pi kAraNarUpapratiyoginaH kAryarUpanirUpaka vyabhicArasattvAt / na caivaM vibhAvanAvizeSoktyoratiprasaktaM tatrApi kAryakAraNavyabhicArAt iti vAcyam, kiMcinnirUpakasAhacaryasyApi vivakSitatvAt / atraikatrAdheyasyAdhArAntarasaMbandhe'pyAdhArasAhacaryaM vivakSitam / evaM kAraNasya svapratiyogika kAryasAhaca - ryamapi tathA / vibhAvanAyAM tu kAraNAntarAdhInA yadyapi kAryotpattistathApi tasyAvivakSitatvAnna vyabhicAraH / kAraNAbhAve'pi kAryotpattiprayojyacamatkArasya tatrAnumatatvAt / vizeSoktAvapi kAraNasya kAryavyabhicAritve kAryAntarasAhacaryAnabhimatatvAt / satyapi kAraNe kAryAnutpAdamAtracamatkArasyaiva tatrAbhimatatvAt ityalamatiprasaGgena // iti vizeSaH / taguNaM nirUpayati parakIyaguNatirohitaguNasya bhAnaM tu tadguNaH proktaH / balavadvastvantaraguNapratibaddhasvaguNajJAtasya vastuno bhAnaM yatra sa tadguNAlaMkAraH // mIlitAtivyAptivAraNAya vastuno bhAnamiti / sAmAnyAtivyAptivAraNAya jJAnasyetyattam / tatra tu tadIyaguNasyApi grahAnna doSaH // na ca bhrAntimadativyAptiH / dharmitAvacchedakAtiriktaprakAratAMze viSayatAvaiyadhikaraNyasya vivakSitatvAt / atra hi viSayavRttimeva dharmitAvacchedakIkRtya dharmyantaraguNaprakArakaM jJAnam / tatra tu dharmitAvacchedakatayA vizeSadharmo na bhAsata ityeva vizeSAt / evaM ca dharmitAvacchedakatvena prakAratA tadanyaprakAratAMze yatra sa tadguNaH, anyatra bhrAntimAnalaMkAra iti phalitam / kecittu - bhrAntimati smaryamANAropo na tvanubhUyamAnAropa ityeva vizeSa ityAhu: / yathA --d
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / 'mAsiNI paNA Na kavolAharappahAbhiNNA / ujjua suracAvaNihA vAho vAhAciraM diTThA // ' atra manakhinIbASpapUrANAM nayanakapolAdharaprabhAkarambitatvena sukhA pasAdRzyonmeSaH / yathA vA 'maumi hiaaM va pIaM teNa juANeNa majjamANAe / hANahaliddAkaDuaM aNusottajalaM pianteNa ||' atra jalarasatirodhAnena haridvArasasaMbandhastatroktaH / yathA vA - 'suhapucchiAi halio muhapaGka asura hipavaNaNivvaviam / taha piai paaikaDuaM vi osaDhaM jaha Na NiTThAi || ' mukhapavanasaurabhyeNa auSadhakaTutvatiraskArAdisaurabhyasaMbandhaH / yathA vA 'gADhA zleSavikIrNacandanarajaHpuJjaprasaGgAdiyaM zayyA saMprati komalAGgi kaThinetyAropya mAM vakSya (kSa) si / gADhauSThagraha pUrvamAkulatayA pAdAgrasaMde (daM) zake - nAkRSyAmbaramAtmano yaducitaM dhUrtena tatprastutam // ' 1. 403 atra zayyAsparzatirodhAnena candanaparAgIyakaThinasparzasaMbandha uktaH / atra sarvatra tirodhAyaka guNasya tirodheyaguNaniSThAtyantAbhAvapratiyogiguNatvavyApyajAtyavacchinnatvamavadheyam / ***********... | // [ iti cchAyA / ] 2. 'mAtulAni hRdayamiva pItaM tena yUnA majjantyAH / snAnaharidrAkaTukamanusrotojalaM pibatA // ' [ gAthA 0 3 / 46 ] 3. 'sukhapRcchikAyA hAliko mukhapaGkaja surabhipavananirvApitam / tathA pibati prakRtikaTukamapyauSadhaM yathA na tiSThati // ' [ gAthA 0 4 / 17]
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 kaavymaalaa| tena yaccandrAloke - 'prAksiddhi(da)svaguNotkarSo'nuguNaH parasaMnidheH / . nIlotpalAni dadhate kaTAkSaratinIlatAm // ' anuguNAkhyamalaMkArAntaramuktam, tannirAkRtaM bhavati / tatrApyutpalIyanIlaguNa evAntarbhAvasaMbhavAt / tirodheyaguNaniSThAtyantAbhAvapratiyogiguNatvasAkSAyApyajAtyavacchinnatvavivakSayaivAlaMkArAntaratvenAnuguNasya tailikhitatvAttathA vivakSAyAM tu prayojanAbhAvenaikyameva svIkAryamiti yuktam / na ca tvaduktavivakSAyAM tadguNodAharaNeSu lakSaNAnupapattiH, 'vibhinnavarNA garuDAgrajena sUryasya rathyAH paritaH sphurantaH / ' ityAdau tirodheyasUryarathyAzvIyaharitatvaniSThapratiyoginyA aruNIyaraktatvaniSThajAterguNatvavyApyatvAbhAvAditi vAcyam / tatra vyApyapadasya bhedAbhedasAdhAraNavyApyatAparatvena guNatvavyApyaM yadguNatvaM tadvyApyatAyAH sattvena doSAnavakAzAt / na caivaM guNatvavyApyaM yadguNatvaM tadvyApyatAyA guNatve'pi sattvAttasya tirodheyaguNaniSThAtyantAbhAvapratiyogitAnupapattiriti vAcyam / dvitIyavyApyapade bhedaghaTitAyA eva vyApyatAyA vivakSitatvena kasyApi doSasyAsaMsparzAditi dik // etena. 'punaH svaguNasaMprAptirvijJeyA pUrvarUpatA / harakaNThAMzulipto'pi zeSastvadyazasA sitaH // yathA vA. 'bhUzakrasya yazAMsi vikramabhareNopArjitAni kramA detasya stumahe mahebhadazanaspardhIni kairakSaraiH / limpadbhiH kRtakaM kRtodakatayA rAjJAM yazaHpAradai___ rasya svarNagiripratApadahanaiH svarNaH punarnirmitaH // ' iti pUrvarUpAkhyamalaMkA[rAnta]ramapAstam / tadguNadvayarUpatvAt / ata eva 'vibhinnavANI-' ityAdikaM kAvyaprakAze tadguNodAharaNatvAllikhitam / uktaM ca kAvyapradIpe-'tadguNadvayaM ravituragApekSayA garuDAgrajasya tadapekSa
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 405 yAtra harinmaNInAM guNatayA pratItiH' iti / na cAnuguNAlaMkArAntaranirAsArthatvAduktavivakSAyAmasyAlaMkAratvaM durvAram , atra harinmaNiniSThaharitatvavRttijAtetirodheyasUryAzvaharitatvaguNaniSThAtyantAbhAvapratiyogitvAditi vAcyam / yaniSThatirodheyatvapratiyogikatirodhe(dhA)yakatAzAlitvamabhimataM tanniSThAtyantAbhAvapratiyogitvasyAtrApi sattvAt / atra hi raktatvaniSThatirodheyatvanirUpitameva harinmaNiniSThaharitatvasya tirodhAyakatvaM vivakSitam, raktatvaniSThAbhAvapratiyogitvaM ca harittatvavRttijAterastyeveti / 'bhUzakrasya-' ityAdikaM tUdAharaNamapyuttaritameva / dharmyantaraguNasaMbandhaprayuktasvaguNaprAptereva pUrvarUpatvAt / 'hara-' ityAdhudAharaNAttathaivArthapratIteH lakSaNAyA yadyapi tAdRzArthasyaiva pratyayAt tatra ca pratApasaMbandhirUpasaMbandhaprayuktasya suvarNAdeH svakIyarUpalAbhasyAvivakSitatvAt / tadrUpatirodhAyakadravyAntarasaMbandhApanAyakatvenaivAtra vahnaH puraskArAt // iti tadguNaH / atadguNaM nirUpayati anyaguNAsaMbandhe prakRtasyAtadguNaH proktaH / svaniSThaguNasyAnyaguNaniSThapratibandhakatAnirUpitapratibadhyatAnAzrayatve'tadguNaH / yathA'Najai vihIsaNa tuhaM somyasahAvaparivaDiaM viNNANam / dihrivisehi va amaaM uahissa NisAarehiM vi aviddaviam // ' yathA vA'dhmAtA bhAlatalAnalaiH kavalitA kaNThasthahAlAhalai rAlIDhAtha jaTATavI valayitairAzIviSANAM gaNaiH / kIrNA bhasmabhirAhatAsthipaTalairviddhA jaTAgrairapi svIyAmujjhati mAdhurI haraziroratnaM kimindoH kalA // ' 1. 'jJAyate vibhISaNa tava saumyasvabhAvaparivardhitaM vijJAnam / dRSTiviSairivAmRtamudadhenizAcarairapyavidrAvitam // ' [setu0 4 / 60]
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 kAvyamAlA / yathA vA 'virodhivarNAbharaNAzmabhAsAM mallAjikautUhalamIkSamANAm / smarasva cApabhramacAlite nu bhruvau vilAsAdvalite vahantIm // ' atra prathamArdhe vijAtIyarUpavadalaMkAraratnakAntInAM mallayuddhatayA varNanAteSAM parasparaguNAnanuvidhAnaM vyaGgyam / tadguNe ekasyotkarSavivakSA ha tUbhayoH sAmyavivakSeti phalavizeSaH / atrAkSipanti - satyapi paraguNagrahaNahetau tadrUpakAryAbhAvAdvizeSoktito nAtiricyata evAyam / na cAtra kAryakAraNabhAvo na vivakSitaH, kiM tu dharmyantarasaMnidhAne'pi tadguNagrahaNAbhAva eveti vAcyam / apizabdena virodhasmaraNAt / virodhasya ca kAryakAraNabhAvavivakSAyA eva samullAsAt / anyathA kAraNAbhAve'pi kAryAnutpattau virodhAnupapattiprasaGgAt iti // atrocyate - kAraNasattve kAryAnupapattisAmye'pi yatrAbhAvapratiyogitAvacchedakasya taddharmAvacchinnakAraNatAvacchedakapratiyogi kAryatAvacchedakatvaM vivakSitaM tatra vizeSoktiH / yatra tvabhAvapratiyoginastanniSThakAraNatAnirUpitakAryatAzAlitvamAtraM tatrAtadguNa iti vibhAgAt // ityatadguNaH / vyAghAtaM nirUpayati kAryAntara hetutayAnyenAbhimatAdviruddhakArya cet / kriyate pareNa tasmAdvyAghAto'yaM samAkhyAtaH // 1 // abhimatakAryanirUpitakAraNatAvattvenAnyavivakSitasyArthasya yatra tadviruddhArthaniSTha kAryatAnirUpitakAraNatAzrayatvaM kenacitpratipAdyate sa vyAghAtaH / vyAhanyate anyAbhimatakAryakAraNabhAvo'neneti vyutpatteH / yathA 'jitastavAsyena vidhuH smaraH zriyA kRtapratijJau mama tau vadhe kutaH / taveti kRtvA yadi tajjitaM mayA na moghasaMkalpacarAH kilAmarAH // ' atra bhaimyA nalasaMbandhitvabuddhiH kAmacandrayo bhaimIvadhahetutvenAbhimatA
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / bhaimyAstu tasyA eva nalAprAptihetutvaM sAdhitam iti vyAghAtaH / tadicchAviSayIbhUtabhaimyaniSTavirodhibhaimISTatvasvarUpo virodhaH / yathA vA 'adoSatAmeva satAM vivRNvate dviSAM mRSA doSakaNAdhiropaNAH / na jAtu satye sati dUSaNe bhavedalIkamAdhAtumavadyamudyamaH // ' atra doSAropasya doSavattApratItiM prati hetutvamAropakasya vivakSitam / tasyaiva doSatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvavattvapratItihetutvamupanyastam / yatkiMciddoSavattApratItijananasya sarvadoSAbhAvadhIhetutvAcamatkAraH // atrAtyantAbhAvasya pratiyoginA samAnadezatva ekasaMbandhAvacchinnAsamAnadezatva - rUpo virodhaH / - 407 'karNotpalAnnayanamApa gaticyutaste tasminnimIlati mukhaM sakhi yo dvirephaH / taM yena vArayitumadya samudyatAsi tasminkare'pi na kimambujasAmyadoSaH // ' atra bhramaravAraNahetutvenAbhimatasya hastasya tatsaMbandhahetutvamuktam / icchAviSayIbhUtAbhAvapratiyogitvaM virodhaH / 'ambhodhInAM tamAlaprabhavakisalayazyAmavelAvanAnAmApArebhyazcaturNI caTulatimi kulakSobhitAntarjalAnAm / mAleva mlAnapuSpA tava nRpatizatairuhyate yA zirobhiH sA mayyeva skhalantI kathayati vinayAlaMkRtiM te prabhutvam // ' atra cANakye candraguptenAzaktivyaJjakatayA svAjJAbhaGgo doSatvena prAguktaH / sa evAtra cANakyena vinayavyaJjakatayA guNatvenoktaH // etena lezo nirastaH / evaM hi sa parairukta: 'lezaH syAddoSaguNayorguNadoSatvakalpanam / ' ' akhileSu vihaMgeSu hanta svacchandacAriSu / zuka paJjarabandhaste madhurANAM girAM phalam // ' atra ciraproSitaputradarzanotsukasya pituraprastutaprazaMsArUpe vAkye zuka
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 kaavymaalaa| niSThavaktRtvaguNasya svAcchandyavirodhitvena doSatvaM tadbhinnapakSiniSThavaktRtvAbhAvadoSasya ca svAcchandyAnukUlatvena guNatvaM kalpitam / na cAtra vyAjastutiriti vAcyam / zukasya nindAvyAjena prazaMsAyAM tadanyeSAM stutivyAjena nindAyAM vA prakRte tAtparyavirahasya spaSTatvAt / tatrApyupakArahetutvenAbhimatAdvaktRtvAduktasvAcchandyapratibandhakarUpaviruddhakAryasyAnarthahetutvAbhimatA kAryotpattizcAbhidhAnAt vyAghAta evAntarbhAvAt / evamudAharaNAntare'pi yojyam / atra vadanti-vyatireka evAtrAlaMkAraH / 'dRzA dagdhaM manasijaM jIvayanti dRzaiva yAH / virUpAkSasya jayinIstAH stuve vAmalocanAH // ' iti prAcInodAharaNe jayinIrityanena tasyaiva prakAzanAt / na ca vyAghAto'pyatra vyatirekotthApakatvena sthita iti vAcyam / tathApyalaMkArAntaratvasiddheH viviktaviSayAbhAvAditi dik // tadasat / sAdRzyavivakSAyAmeva vyatireka ityasakRyavasthApitatvAt atra ca dharmAntareNApi zivanAyikayoH sAdRzyAnabhimateH spaSTatvAt / na caivamapi pUrvokteSu // iti vyaaghaatH| evaM zuddhAlaMkArA yathAtathaM nirUpitAH / yatraiSAM saMvalitAnAM camatkAravizeSAdhAyakatvaM tatrApyalaMkAratvamanubhavAnurodhAnmantavyam / tatra ca dvau prakArau-saMsRSTiH, saMkarazca / loke'pi hi maNihArasvarNAlaMkArAdinApi zobhA ubhayaghaTitenAGgadAdinApi tadvadatrApi / tatrAdyaprakAramAha saMsRSTistu parasparamanapekSyasthitiranekasya / anekapadena dvayorbahUnAM copAdAnam / saMkaravAraNAya anapekSyeti / tatra dvayoryathA 'gumphantI nayanodabindunivahairmuktAbhirAmasrajo ... nizvAsaglapitAruNAdharatale nispndtaamaagtaa| 6sAlamA
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / kelImandiradehalI mukhazazijyotsnAbhirAlimpatI hastanyastakapolapANi nibhRtaM kalyANi kaM dhyAyasi // ' atropamArUpakayoH / bahUnAM yathA 'etaireva yadA gajendramalinairAdhmAtalambodarai__ garjadbhiH sataDidvalAkazabalairmedhaiH sazalyaM manaH / tatki proSitabhartRvadhyapaTaho hA hA hatAzo bakaH prAvRprAvRDiti bravIti zaThadhIH kSAraM kSate prakSipan / ' atra gajendramalinetyupamA / yadyapi taDidvalAkAbhiH zabaletyatra tRtIyAsamAso na saMbhavati / balAkApade hrakhatvAnupapatteH, tathApi taDidvalAkAbhiH sahitAH sataDidvalAkA iti samAse upasarjanahrakhaM kRtvA 'sataDihalAkAzca te zabalAzca' iti karmadhArayo vaktavyaH / sataDidvalAkatvavizeSaNaM hetugarbham / tadguNasaMbandhena zAbalyasiddheH / evaM cAtra tadguNaH / na ca citrarUpamadhye'tra meghaguNasya zyAmatvasyApyanupravezAtvaguNatyAgenAstIti vAcyam / citrarUpasyAtiriktatvavAdinAM mate tasya suvacatvAt / vadhyapaTaha iti rUpakam / na ca proSitabhartR ityatra bahuvrIhitvAt 'navRtazca' iti sUtreNa nityasya kapo durvAratvamiti vAcyam / pUrvapade karmadhArayaM kRtvA tatsaMbandhinInAM strINAM vadhyapaTaha iti madhyamapadalopisamAsAzrayaNena kathaMcitsamAdhAnAt / kSAraM kSate prakSipan iti nidarzanA / udvime'pi manasi tadudvegajanakavyApArAH kSate kSAraprakSepa ityupamAparyavasAnAt / tasmAdatraiSAM nirapekSANAmeva sattvAtsaMsRSTiH / ekamapekSyAnyasya prAdurbhAve tu saMkaraH proktaH / yatraikamalaMkAramupajIvya alaMkArAntaraM svarUpamAsAdayati tatrAGgAGgibhAvarUpaH sNkrH| 1. 'tadguNAlaMkAraH' kha.
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 kaavymaalaa| so'pi dvayoryathA'sindUradyutimu(ra)ktamUrdhni nibhRtaskandhAvadhizyAmike vyomAntaHspRzi sindhure'sya samarArambhodbhure dhAvati / jAnImo nu yadi pradoSatimiravyAmizrasaMdhyAdhiyai___ vAstaM yAnti samastarAjakabhujAttejaHsahasrAMzavaH // atra hastitimirasaMvalitasaMdhyAtvaprakArakabhrAntirabhimatA / tatra sindUrajanyamUrdhAzAvacchinnaraktatvavizeSaNe tadguNAlaMkAramupajIvya bhrAntimAnunmiSati / atastasyAnugrAhakatvaM bhrAntimatazcAnugrAhyatvamiti saMkaraH / 'tejaH sahasrAMzavaH-' iti rUpakaM tu prasiddhasAdharmyApekSyameveti na kasyacidanugrAhyatvam / yadvA bhramasyAstAM taddhetutvAbhidhAnabhrAntimatkAvyaliGgasaMkaraH / bahUnAM yathA vA'jAne yuSmatprayANe kSititilaka rajoyogadoSAdazeSA digyoSAH strAnti sadyastvadarinRpavadhUnetranIrApagAsu / saMgamya tvatpratApaiH samamuSasi dadhau dohadaM devatA sA prAcI prAtaH prasUte yadiyamurumahatkhaNDamArtaNDabimbam // ' atra rajoyogeti zleSaH, digyoSA iti rUpakam, jAne ityutprekSA, dizAM netrAmbusaMyogAvartakasnA(trAmbusaMyogArtavastrA)natvaprakArakasaMbhAvanAviraha ityarthAt / pratApe nAyakavyavahArAropAtsamAsoktiH, dohadavattvahetUktyA prAtarityAdinA vAkyArthahetukaM kAvyaliGgam / tatra rUpakaM zleSAGgam , dizAM strItvAropaM vinA rajoyogetyatrAvirUpadvitIyArthapratipattivirahAt / zleSeNa ca snAnotprekSA nirvahati, ArtavabodhAbhAve vArisaMbandhe snAnatvaprakArikAyAH saMbhAvanAyA anupapatteH / evaM dizAM strItvAropaH pratApasya nAyakavyavahAraviSayapratItirUpasamAsoktisamutthApakaH, na hi nAyikAsaMgamakartRtvabhinnaH pratApanAyakayoH kazcitsAdharmyavizeSaH prasiddhaH / evaM kAvyaliGgamapi tadutthApyameva dizAM strItvaM vinA garbhajanakatAyAH pra. 1. 'prasiddha sAdharmyamapekSya meva' kha.
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| - 411 tipAdayitumazakyatvAt / evamanyeSAmanyonyasApekSatvAdaGgAGgibhAvarUpaH saMkara iti dik // saMkarAntaramAha. sAdhakabAdhakamAnAbhAvAccaikasya nirNayAbhAve / yatra kasyacidalaMkArasya sAdhakam, anyasya ca bAdhakaM nAsti tatrAnyatamanirNayAbhAvAtsaMkaraH / yathA__'devAattammi phale kiM kIrau etti uNa bhnnaamo| kikellipallavANaM Na pallavA honti sAricchA // ' atra prakRSTaguNanAyakapratItiH prakRtAzokavRttAnteneti samAsoktiH / kiM vA aprastutAzokavRttAntena prastutapuruSapratItyA aprastutaprazaMsetyubhayasaMbhavAtsaMdehaH / prakaraNAdenirvAhakasyAbhAvAt / ata eva 'aGkAdhiropitamRgazcandramA mRgalAJchanaH / kesarI niSThurakSiptamRgayUtho mRgAdhipaH // ' ityatra mRdukaThinavRttAntasya prastutatvena samAsoktibAdhAt / aprastutaprazaMsAnirNayAnna saMdehaH // anekAlaMkAraH koTikasaMzayo yathA 'nayanAnandadAyIndorbimbametatprasIdati / adhunApi niruddhAzamapi jIrNamidaM tamaH // ' atra hi kAmoddIpakakAlasya bhaGgayantareNa pratipAdanAki paryAyoktam, kiM vA indubimbena mukhasya nigIrNatvAdatizayoktiH, Ahokhit etaditi mukhaM nirdizya tasyendubimbena sahAbhedavarNanAdrUpakam / yadvA pradoSavarNane candrabimbasya prakRtatvena sAmyavizeSaNasAmyAnmukhapratItyA samAsoktiH, uta mukhavarNane prakRte candrasyAprakRtasyaiva varNanAdaprastutaprazaMseti saMdehaH / 1. 'daivAyatte phale kiM kriyatAmiyatpunarbhaNAmaH / ___ kaGkellipallavAnAM na pallavA bhavanti sadRzAH // ' [gAthA0 3 / 79]
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 kaavymaalaa| . yattu kAvyaprakAzakRtA etaditi mukhanirdeze candramukhayoH prakRtatve aprakRtatva eva vA prasIdatItyasyobhayAnvayitve tulyayogitA / ekasya prakRtatve ekasya cAprakRtatve'pi dIpakaM ceti alaMkAradvayamapi saMdehaviSayatvena likhitam // tatra yadyapi samuccayo nAvagamyate cakArAdestabodhakasyAbhAvAt / tathApi 'gAmazvaM puruSaM pazum' ityAdAviva adhyAhRtacakAreNa samuccayapratItiriti tadvyAkhyAtAraH / saMdehazcAtra kavitAtparyaviSayakoTika iti cet, tanna / alaMkArAnabhijJakavikalpitakAvye 'atra ka. vestAtparyamatra vA' ityeva[mA]kArakasaMdehasaMbhavAt / tasmAt 'idamatra camatkAraprayojakamidaM vA' iveti saMdehaH / sa ca sarvatra viziSTa eva / prathamapakSe saMzayAnupapattiH, koTidvayavirodhAvagAhana eva jJAnasya saMzayAt atra cAlaMkArAntareNa sahAnyAlaMkAravirodhAsiddhireva yatrobhayasattve'pi upapatteH / iti cet / - ucyate-tattadalaMkArajanyatAvacchedakIbhUtAnAM camatkAraniSThavaijAtyAnAM parasparaviruddhatvena tajanakatAvacchedakAvacchinnAnAmapi virodhapratItisaMbhavAt // tathA ca svajanyatAvacchedakAvacchinnacamatkArabhedavyaktijanakatve saMsRSTiH, citrarUpavadvaijAtyAntarAvacchinnacamatkArajanakatve saMkaraH / agRhyamANavaijAtyAvacchinnacamatkArajanakatve saMdeha iti niSkarSaH // yatraikakoTinizcAyakaliGgasadbhAvastatra tu na saMdehaH / yathA'AnandamantharapuraMdaramuktamAlyaM maulau haThena nihitaM mahiSAsurasya / pAdAmbujaM bhavatu te vijayAya maJju maJjIraziJjitamanoharamambikAyAH // ' yathA vA 'rAjanArAyaNaM lakSmIstvAmAliGgati nirbharam / ' atra pAdAmbujamityatra upamitasamAse ca upamArUpakayoH saMbhavAtsaM
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / dehaH / tatra rUpakasattve uttarapadArthasyAmbujasya prAdhAnyaprasaGgena tatra ca 'maJjIrAdivizeSaNAnAmanvayAnupapattirUpabAdhakasattvAdupamaiveti nirNayaH // 'yasyAtizabdaviSayaM caraNAravinda __ muttaMsayantyamitabhakti""varAnanAH // ' ityAdau tUttaMsanakAryasyAravindanirUpitatvameveti / evaM rAjanArAyaNam-' ityatra upamAyAM rAjaprAdhAnye lakSmIsamAgamAnaucityApAtAt rAjJi tadupapAdakanArAyaNatAdAtmyasiddhyarthaM rUpakameveti / atra kecit-IdRzasthale pUrvottarapadavAcyatAvacchedakAnavacchinnayorevAbhedAnvayaH, na tUttarapadArthasya sAdRzye lakSaNA uktavyavasthAnupapatteH / pAdAmbujamityatra rUpakakhIkAre'pi ambujasadRzatvenaiva pratItyA pUrvapadArthaprAdhAnyasya saMbhavena bAdhakAbhAvAt / guNajAtyorjAtiprAdhAnyasya nIlotpalAdau vyavasthApitatvAt / asmanmate tvambujatvAdinaiva bodhAnnAnupapattiH / evaM rAjanArAyaNam-' ityatra nArAyaNasadRzatvena bodhe rAjJaH prAdhAnyAvizeSaNarUpasvIkAre'pyanupapattitAdavasthyApattirApAdyeti / anye tvAhuH-rUpake upamAnatAvacchedakarUpeNaiva tatsadRzapratyayakhIkArAnnArAyaNatvenaiva rUpeNa bodhAduktAnupapattivirahaH / pAdAmbujamityatra rUpakasvIkAre tu ambujasadRzasyAmbujatvenaiva pratItyA tatra maJjIrAdyasaMbhavAt rUpakabAdhakatvasyApyupapatteH / tatpadalakSaNAjJAnasya vAcyatAvacchedakaprakArakalakSyavizeSyakazAbdabodha[ka]tvasyaiva kAryatAvacchedakatvakalpanAditi / etadvicArastu rUpakaprakaraNa eva pallavita iti dik // kecittu-ekakoTisAdhakamAtraM bhavati na vitarakoTibAdhakamapi / yathA-'saubhAgyaM vitanoti vakrazazino jyotsnaiva hAsadyutiH' iti / atra hi yadyapi jyotsnAyAzcandra eva sattve tadabhAvAt mukhavRttihAsadyutiniSThopameyatAnirUpitopamAnazAlijyotsnAyA mukhaniSThopameyatAnirUpitopamAnatAzAlicandravRttitayA tatraiva sAdhAraNadharmatvasaMbhavAt vakaM zazIvetyu
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 kAvyamAlA | pamitasamAso'yamiti upamAyA mAnamasti / tathApi saubhAgyapadasya zobhArthaparatAyAM nirNItAyAmeva tathA / yadi tu hAsa eva dyutiriti padena prabhA lakSyate, tadA tu vakrameva zazIti rUpakamapi saMbhavatyeva candre prabhAyAH saMbhavAditi na rUpakakoTibAdhakatvaM nizcitam / evam 'vandau tava satyayaM yadaparaH zItAMzurujjRmbhate' ityatrApyaparatvasya zItAMzuvizeSaNatvAt / anyaghaTAdipade ca bhedAnuyogivRttidharmAvacchinnapratiyogikabhedasyaiva bhAnAt / zItAMzvantaretyasyAnyazItAMzusApekSatayA vakrameveti rUpakAnuguNatvam / tathApi indutulye mukhe vidyamAne'nyena mukhyenendunA kimiti kathaMcidarthaparyavasAnAnnopamAbAdhakam / ato na koTivyatireki nirNayajanakameva bAdhakamiti bodhyam // saMkarAntaramAha ekapadAcchandArthAlaMkRtyoravagatAvanyaH / yatrAkhaNDapada eva zabdArthAlaMkArayorbhedena sphuTA pratipattiH tatraikAzra - yAnupravezalakSaNaH saMkaraH / sa ca zabdAlaMkAre zabdasyAlaMkAryatvarUpeNa, arthAlaMkAre ca svabodhavAcakarUpeNAzrayatvenetyubhayoH sAmAnAdhikaraNyAditi bhAvaH // yatra padabhaGgaM kRtvA bhinnAvacchedenAlaMkAradvayapratItistatra saMsRSTirevetyata uktam -- ekapadAditi / yathA 'spaSTollasatkiraNakesarasUryabimbavistIrNakarNikamatho divasAravindam / zliSTASTadigdalakapAlamukhAvatAra baddhAndhakAramadhupAvali saMcukoca // ' atra rUpakAnuprAsAvekapadAnupraviSTau spaSTau / prAJcastu - arthAlaMkArayorapyuktarUpasaMkaramaGgIkurvanti / vAcakAnupravezetyatra vAcakatva[sya] vAcyanirUpitatvAdvAcyayorevAnupravezaH pratibhAti /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ alNkaarkaustubhH| 415 udAharaNaM yathA'satpuSkaradyotitaraGgazobhinyabhedamArabdhamRdaGgavAye / udyAnavApIpayasIva yasyAmeNIdRzo nATyagRhe ramante // atrAdyavizeSaNe zabdamAtrasAmyaM zleSaH / dvitIye'rthasAmyamupamA / tadubhayamapyekasmin ivapade'nupraviSTam / nATyagRhavApIpayasorupamAyAmivazabdena tayoH sAdhAraNadharmatayA bodhanAditi / atra dIkSitAH-naitadyuktam / satpuSkaretyatra zleSasattve'pi tadbodhyArthadvayasya bhede'pyabhedarUpAtizayoktiH mahimA aikyavivakSayA tatrApi dharmasAmyasya pratipAditatvena zabdasAmyasya tatrAnabhimatatvAt / anyathA 'aho rAgavatI saMdhyA-' ityAdau vizeSaNasAmyAbhAvena zliSTavizeSaNakasamAsoktyanupapatteH / astu vA zabdasAmyamiva pratipAdyam, tathApyupamAvAcakatvAttasya zleSavAcakatvamanupapannameva / tasmAdyatraikasminnevArthe pratipAdyamAne'laMkAradvayalakSaNasaMbhavAdalaMkArapratItistatraikAnuvAcakapravezarUpasaMkaraH / yathA'vidhukaraparirambhAdAtmanisyandapUrNaiH zazidRSadupakluptairAlavAlaistarUNAm / viphalitajalasekaprakriyAgauraveNa vyaraci sa hRtacittastatra bhaimIvanena // atra samRddhimadvastuvarNanAdudAttam / asaMbandhe saMbandhakalpanAccAtizayoktiH / na codAttasya yathoktAtizayoktivyApyatvena viviktaviSayAbhAvAtkathametaditi vAcyam / divyalokasaMpadvarNane udAttasyAtizayoktivyabhicAreNa, zauryadAridyAdivarNane cAtizayokterudAttavyabhicAreNa, prakRte dvayoH samAvezAt / na cAnayoraGgAGgibhAvaH ekasyAnyAnupajIvakatvAt / nApi samaprAdhAnyam, udAttapratipAdakazakterevAtizayoktipratyAyanAt / nApi saMdehaH / ekakoTeraparakoTipratikSepakatvAbhAvAdityAhuH // tadasat / khakhajanyatAvacchedakIbhUtavaijAtyAvacchinnacamatkAraniSThakAryatApratiyogikakAraNa
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| tAvacchedakadharmavattayA prakRte'pyekakoTestadanyakoTivirodhitvena saMdehasyopapatteH / etadvilakSaNAyAH pratikSepakatAyA alaMkAramAtre'pi durvacatvAt / ___prAcAM tvayamAzayaH-upamAprakaraNe yAdRzadharmoktau zleSeNa anugAmitvena ca taduktivyavahArasAdRzyameva, bhedamAzritya satpuSkaretyudAharaNam, tadupAdAnaM cevazabdena saMbhavatyeva, tasya sAdhAraNadharmavAcakatAyA apyaGgIkArAt // etena zabdasAmyasya ivazabdapratipAdyatve'pi tasyopamAvAcitvasyaiva prAptyA zleSavAcakatvAbhAvAdityapAstam / zleSatvena rUpeNa tasyaiva zabdavAcyatvAbhAve'pi zleSavAcyArthadvayasya sAdhAraNadharmatvena ivapadaboddhavyatvAvazyakatvAt tAvataiva prakRtodAharaNopapatteriti dik // adhunA prasaGgena rasAlaMkArAnnirUpayati rasabhAvatadAbhAse rsvtpreyuurjkhii| . zame tu samAhitamudaye'nyo'pyasya zabalatve // 1 // raso nAma laukikairnAyikAdibhiH kAraNaiH kaTAkSAdibhizca kAryairapyupamAnavatAM sAmAjikAnAmAtmani saMskAravartamAnarUpatvena kAvyAdau nAyikAdInAM saMbandhivizeSIyatvAbhAvobhayAbhAsarAhityena nAyikAtvAdipratItibalAdubodhito viSayo vaicitryavizeSeNa camatkArakArItyAdiriti / tatsvarUpamanyatra spaSTam / sa yatra prAdhAnyenAvatiSThate tatra dhvanirevetyapi / tathA / yatra tu raso'nyasminnarthe'GgatvaM bhajati tatrAnyopakArakatvAdrasavadalaMkAro bhavati / bhAvasya tathAtve preyo'laMkAraH / tacchabdena rasabhAvayoH parAmarSaH / rasAbhAsabhAvAbhAsayostathAtve UrjasvinAmAlaMkAraH / AbhAsatvaM cAnaucityapravRttatvAbodhyam / bhAvazAnteranyAGgatve samAhitA. laMkAraH / evaM bhAvodayabhAvazabalatvayoralaMkAratvaM vizeSasaMjJAnabhidhAnAtsva. saMjJayaiva jJeyam // tatra rasasyAnyAGgatve yathA'atraiH kalpitamaGgalapratisarAH strIraktaraktotpala vyaktottaMsabhRtaH pinahya zirasA hRtpuNDarIkasrajaH /
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkArakaustubhaH / etAH zoNitapaGkakuGkumajuSaH saMbhUya kAntaiH pibantyasthisnehasurAH kapAlacaSakaiH prItAH pizAcAGganAH // atra zRGgAro bIbhatsasyAGgaM pUrvarasApekSayA guNIbhAvaH mukhyarasApekSayA dhvanitvameva / evamanyatrApi draSTavyam // 'vakrANi paJca kucayoH pratibimbitAni dRSTvA dazAnanasamAgamanabhrameNa / bhUyo'pi zailaparivRttibhayena gADha mAliGgito girijayA girizaH punAtu || ' 'guJjAmAlAmurasi ruciraiH kaJcakaM bhUrjapatrai rbAle bhAle kalaya tilakaM dhAtughAtAdraveNa / itthaM vairizcitipavanitA vAjacandra kSitIndrorvAraM vAraM zabarasadRzaH sAdaraM zikSayanti // ' atra zabarIniSThavairistrIviSayakabhAvaH kaviniSTharAjaviSayakabhAvaH kaviniSTharAjaviSayakaratirUpabhAvasyeti preyo'laMkAraH / tRtIyo yathA mama - 'deva tvatparipanthipArthimasamAlokaikasattAtmanAM kAntAreSu pulindarAjanivahaprANapriyANAmapi / teSAmeva tathAvarodhanavadhUlAvaNyamutpazyatAM teSAM cApi parasparaM kathamaho jAtAnurAgakSatiH // ' atra zabarIniSThavairirAjaviSayakaH zabarIniSThavairistrIviSayakazca rasAbhAsaH kaviniSTharAjaviSayakabhAvasya / 53 'mANikyamaNDanaruciprasaratprarohairudbhAvayanta iva rAgavizeSamantaH / sAmantabhUmipatayazcaraNAravinde nIrAjayanti tava rAjakulAdhirAja // ' 417
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 kaavymaalaa| atra vairiniSTharAjaviSayakabhAvAbhAsaH kaviniSTharAjaviSayakabhAvasyeti uurjkhii| [caturtho yathA-] 'asminneva jane vidheyamadhunA vyAvartitecchaM mano dUtyaM vA zazinaH kule kathamiti kSipto vimarSo mayA / ityevaM bahudoSamAdhigahanaM yatkAryamaGgIkRtaM tanmA bhUnnamucidviSo mayi mudhaivAbhyarthanAvistaraH // ' atra vimarSabhAvazAntinalaniSThendraviSayakabhAvasyeti samAhitam / [paJcamo] bhAvodayo yathA mama 'netrAravindadalayorlasatAruNimA madhyelalATataTamutkaTayA bhRkuTyA / bimbAdhareNa kimapi sphuratAruNeSu kopo vibhAti bhavato'bhyudayandviSatsu // ' atra krodhodayo rAjaviSayakabhAvasya / SaSTho yathA mamaiva'apyAderjagatAM navo lavaNimA sIdanti gAtrANi kiM rajyante na hi mAnasAni viSaye pratyaniruddhAtmanAm / dhigvRttiM manasaH spRhAtaralitAM labhyeta vAyaM mayA preyAnityacalAdhirAjatanayAcintA ciraM pAtu vaH // ' atra bhagavadAlokanena bhagavatyAH sarvamaGgalAyA vismayazramamatinirve. dotkaNThAnAM zabalatvaM kaviniSThagaurIviSayakabhAvAGgamiti sarva zivam // 1. 'duhituzcintA' kha.
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 419 alaMkArakaustubhaH / anyairudIritamalaMkaraNAntaraM ya. . kAvyaprakAzakathitaM tadanupravezAt / saMkSepato bahunibandhavibhAvanenA laMkArajAtamiha cAru mayA nyarUpi // vizvezvareNa mananAcalena sAhityasindhutaH kRSTaH / puruSottamahRdayagataH sphuratvalaMkArakaustubhaH suciram // vaidheyairyadi kiMcidatra rabhasAdudbhAvyate dUSaNaM tenAdhAturapAramArthikatayA kAcinna zakyA kSatiH / vidvadbhiH punarucyate yadi ca tatsyAttena zobhA parA saMtApo'pi vibhAvayatyatizayaM kArtasvarasyAnale // iti zrIlakSmIdharasUnuvizvezvarapaNDitakRto'laMkArakaustubhaH saMpUrNaH /
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRsstthe| 2 pariziSTam 1 // alaMkArakaustubhamUlakArikAH / yadyapi mUlakArikA pranthe sphuTA eva, tathApyasmaddoSAdakSarayojakadoSAdvA kutracidazuddhiH sthitA jAtA vA. taduddhArAya mUlakArikANAmanAyAsalAbhAya ca pRthagmudritAH. vissyH| kArikAH / alaMkAroddezaH upamAnanvaya uktaH syAdupameyopamotprekSA / saMdeharUpakApahRtayaH zleSaH samAsoktiH // 1 // proktA nidarzanAprastutaprazaMsA tvatizayoktiH / prativastUpamayA saha dRSTAnto dIpatulyayogitve // 2 // vyatirekazcAkSepo vibhAvanApyatha vizeSoktiH / tadanu yathAsaMkhyArthAntaravinyAsau virodhabhAvoktI // 3 // vyAjastutiH sahoktivinoktiparivRttibhAvikAnyapi ca / atha kAvyaliGgaparyAyoktodAttAH samuccayastadvat // 4 // paryAyo'pyanumAnaM parikarakitavoktiparisaMkhyAH / kAraNamAlAnyonyottarasUkSmaM sAra ityasaMgatyA // 5 // sasamAdhI samaviSamAvadhikAkhyaM pratyanIkamIlitavat / ekAvalismRtibhramapratIpasAmAnyavAnvizeSazca // 6 // tadatadguNavAnsyAyAghAtaH sRSTisaMkarau ceti / kathyanta ekaSaSTividvatpravarairalaMkArAH // 7 // upamAnirUpaNam tatraikavAkyavAcyaM sAdRzyaM bhinnayorupamA / vAcakadharmasamatvapratiyogyanuyoginAM grahe pUrNA // 8 // zrautyArthI sA dvividhA vAkye vRttau ca taddhite tadvat / syAdivayathAdiyoge vaitAvivArthe ca sA zrautI // 9 // 1. alaMkAroddezakArikA imAH saptAlaMkAramuktAvalyAM nopalabhyante. 2. 'vRttI vAkye ca' ityalaMkAramuktAvalyAM pAThaH. 3. 'vatau tadarthe'pi' muktA 0.
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayaH / mAlopamA nirUpaNam kAvyamAlA / kArikAH / tulyAdikapadayoge vatau tadarthe'pi cArthI sA / anyatamasya caturNAM virahe luptAM vadantyAptAH // 10 // anyatamasya ca lope vAcakadharmopamAnAnAm / dharmAJjakayoraJjakasamayoH samadharmayoH samAnyeSAm // 11 // dharmaviluzrautyArthI vRttau vAkye ca taddhite tvArthI / vAkyasamAsobhayagopamAnaluptA na vAkyajAja klk(p)||12|| vRttau karmAdhArakyaci kyaGi syAdvidhA Namuli | dharmadyotakalukvipsamAsayoH kyaci samAjakalup // 13 // dharmopamAnaluptvA vRttau vAkye samAnyabvRttau / razanopamA nirUpaNam - mAlopamopameye'pyekasmiMzcedvahUpamAnasaMbandhaH // 14 // sAmAnyadharmabhedAbhedAbhyAM sApi ca dvedhA / utprekSA ananvayanirUpaNam - sasaMdehaH pUrvopamopameyaM yadyupamAnaM paropamAyAM syAt // 19 // razanopameyamuktA dvaividhyaM prAgvadevAsyAH / upameyopamA yatraikAvacchinne stAmupamAnopameyatve // 16 // anyasadRzaM niSeddhuM tamananvayasaMjJamAcakhyuH / upamAyAM pUrvasyAM pratiyogyanuyoginau yau staH // 17 // tau viparItau paratazcedupameyopamA tveSA / prakRte tadanyaviSayA sAdRzyajJAnajanyA yA // 19 // pRSThe / 1. 'dharmopamAnavAcakamadhye'nyatamasya luptatve' muktA 0. 141 144 168 180 saMbhAvyate saha yadA sAmyapratiyoginA tadupameyam // 18 // tAmutprekSAmAhurbhinnAM hetvAdiviSayatvAt / 175 196
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayaH / rUpakam apahnuti: zleSaH mUlakArikAH / kArikAH / buddhirnizcayabhinnA tAmAcakhyuH sasaMdeham / ukte vizeSadharme prakRtasya bhavedanukte ca // 20 // nidarzanA samAsoktiH-- tadrUpakaM svabhedaH syAdupamAnopameyayoryatra / AropyAH zAbdAzcetkathayanti samastavastuviSayaM tat // 21 // ekakadezavivarti zrItArthatve tu sA dve / niravayavaM tu taduktaM yadyekAropasAdhakaM nAnyat // 22 // mAlArUpakamuktaM tvekasminbhUyasAM yadAropaH / anyAropAbhAvaprayojakasya tvabhAvasya // 23 // pratiyogI parakIyAropo yastatparamparitam / tacca zleSabhidAbhyAmAropanimittazabdasya // 24 // prakRtaM niSidhya bhinnAtmatayA proktAvapahutiH kathitA / 241 ubhayavizeSyAnvitayorekena proktirarthayoH zleSaH // 25 // 252 yatra prakAravAcakapadamAtraM vyaGgayavAcyasAmAnyam / tacchakteraprakRtArthoktiH soktA samAsoktiH // 96 // aprastutaprazaMsA- aprastutaprazaMsA prakRtapratipattiretayA yatra / kArye hetau vyApyavyApakayoranyagIH sametasya // 28 // pRSThe atizayoktiH 202 upamAparyavasanno yatrArtho'nyonyamanvayAnarhaH / yacca kriyayA kAraNakAryAnvayadhIrnidarzanA soktA // 27 // 268 aprakRtena nigIrNe sAdhyavasAnAzrayAtprakRte / prakRtasyAnyatvoktau yadyevaM syAttathApattau // 29 // 235 262 277
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavymaalaa| 285 vissyH| kArikAH / pRSThe / syAjanyajanakapaurvAparyatyAgazca sA tvatizayoktiH / prativastUpamA sAdRzyaparyavasite yasminvAkyadvaye dharmaH // 30 // eko'pi dvirupAttastAM prativastUpamAmAhuH / dRSTAntaH sAdhAraNasya sAmyapratiyogyanuyoginoryatra // 31 // nirdezaH syAdvimbapratibimbatayA sa dRSTAntaH / dIpakam 290 prakRtAprakRtAnAM yadyekAnvayitAsti dIpakaM tatsyAt // 32 // yatraikameva kArakamanvayameti kriyAsu baDhISu / mAlA tu pUrvapUrve vidhyantareNottarAnvayini // 33 // tulyayogitA 295 prakRtAnAM tAdRktve bhinnAnAM vApi tulyayogitve / / vyatirekaH 297 ubhayoH sAmyaproktau vizeSa upameyago vyatIrekaH // 34 // hAniprakarSahetvoruktau tredhA ca tadanuktau / zabdArthAkSepotthe sAmye zleSe ca digyugamitaH saH // 35 // AkSepaH 307 iSTasyApyabhidhAtuM yo'rthasya vizeSabodhAya / svayameva pratiSedhaH sa vakSyamANoktaviSaya AkSepaH // 31 // vibhAvanA 311 hetuM vinApi kArya yatroktaM syAdvibhAvanA sA tu / vizeSokti: hetau satyapi kAryAnutpattiH syAdvizeSoktiH // 37 // 1. 'caturviMzatisaMkhyaH' iti vyAkhyAnurodhena 'dRgyugamitaH' iti pATho bhavet, sa pATho gaNitazAstrasaMketAnabhijJatvaM sUcayati. dikzabdasya dvitvakAcakatvAbhAvAddazasamAno'rthakatvAcca. dRkzabdasya dvizabdaparyAyatve'pi 'aGkAnAM vAmato gatiH' iti gaNakasamayena dvicatvAriMzatsaMkhyAbodhakatvApattiH.
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRsstthe| 317 318 muulkaarikaaH| . viSayaH / kaarikaaH| yathAsaMkhyam nirdezakramato yadi samanvayastadyathAsaMkhyam / arthAntaranyAsa: yadi sAmAnyavizeSau samarthayete vizeSasAmAnye // 38 // sAdhAdvaidhAdapi vA so'rthAntaranyAsaH / virodhaH avirodhe'pi virodho yatroktaH syAdvirodhaH saH // 39 // syAjAterguNakarmadravyANAM khasvaparayogAt / khabhAvokti: ___yo vastunaH khabhAvastasya niruktiH khamAvoktiH // 40 // vyAjastutiH 327 ___vyAjastutiviparyayaparyavasAne'stutistutyoH / sahoktiH - saha samabhivyAhArAtsahoktirubhayAnvite dharme // 41 // vinoktiH yatrAnyena vinAnyo'sAdhuH sanvA vinoktiH saa| parivRttiH sadRzAsadRzairathairarthAnAM vinimayastu parivRttiH // 42 // bhAvikam 335 bhAvikamadhyakSaM syAtsadhvaMsaprAgabhAvAnAm / kAvyaliGgam vAkyapadArthatvAbhyAM hetUktiH kAvyaliGgaM syAt // 43 // paryAyoktam paryAyoktaM kathitaM vaacysyaivaanybhnggyoktiH| udAttam 345 vastupracaya udAttaM mahatAmaGgatvavacanaM vA // 44 // samuccayaH ekasminsati hetau hetvantaragIH samuccayaH kathitaH / sadasatsadasadyoge guNakriyAyogapadye'nyaH // 45 // . 337
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRsstthe| kaavymaalaa| viSayaH / kaarikaaH| paryAya: - ekamanekamanekaikasminkramato'sti cetsa pryaayH| anumAnam anumAnaM vyApyabalAdhyApakadhIrdharminiSThA syAt // 46 // parikaraH sAbhiprAyavizeSaNavinyAse parikaraH proktH| vyAjoktiH vyAjoktivizadIbhavadarthasyApahnutirmiSataH // 47 // parisaMkhyA pRSTamapRSTaM coktaM yadyaGgacaM vApi vAcyaM vA / phalatItaravyapohaM parisaMkhyA sA tu saMkhyAtA // 48 // kAraNamAlA kAraNamAlA pUrve pUrva kArye yathottaraM hetau / anyonyam anyonyaM vastUnAM parasparotkarSahetutve // 49 // uttaram uttaramAtrAtpraznonnayane syAduttaraM nAma / prazne lokAviditottarasya taccAsakRtproktau // 50 // sUkSmam pratibhAtizayAjjJAto yadyAkAregitAdarthaH / vizadIkriyate'nyasmai tathaiva tatsUkSmamityuktam // 11 // sAra: sArastu pUrvapUrvAdutkarSiNyuttarottare prokte / asaMgatiH ___366 hetuvyadhikaraNaM syAtkAryaM cetsA tvasaMgatiH proktA // 12 // samAdhiH bhavati samAdhiH sukare hetvantarasamavadhAnataH kArye / / samam anyonyasaMgamAhau~ saMbadhyete samaM tatsyAt // 53 // 372
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 379 muulkaarikaaH| vissyH| kArikAH viSamaH saMbandhAnupapattAviSTArthAnAptyaniSTasaMgAlo janyajanakobhayaguNakriyAvirodhe ca viSamaH tvatmiA // adhikam AdhArasyAdheyAdAdheyasyApi vAdhArAt / yadi varNyate mahattvaM tatkathayantyadhikamadhikajJAH // 55 // pratyanIkam ___ 380 AtmApakArajanakapratyapakArAsamarthena / tatsaMbandhyapakAre prAjJatamaiH pratyanIkamityuktam // 16 // mIlitam sahajanimittajadharmAtsadRzAdanyena vastunA vastu / apidhIyate yadetanmIlitamAhurvizeSajJAH // 17 // ekAvalI ___384 prathamaM vizeSaNaM yadvizeSyamagre bhavatyasakRt / virahapratiyogI vA tadvAnekAvalI soktA // 18 // -smaraNam 386 sadRzajJAnobodhitasaMskArabhavA matiH smaraNam / bhrAntimAn rU87 tadabhAvavati matistatprakArikA bhrAntimAnbhavati // 59 // pratIpam 390 upamAnAnarthakyaM pratIpamasyopameyatvam / sAmAnyam 393 svaguNasajAtIyaguNAzrayaikarUpyaM tu sAmAnyam // 10 // vizeSaH sthitirAdhArAbhAve vRttiranekeSu yugapadekasya / ekakaraNena duSkarakAryAntarasiddhiriti vizeSaH // 11 // 1. 'cet' mukkA0. 2 'li: proktA' muktA0.
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 kAvyamAlA / viSayaH / kaarikaaH| tadguNa: parakIyaguNatirohitaguNasya bhAnaM tu tadguNaH proktaH / atadguNaH anyaguNAsaMbandhe prakRtasyAtadguNaH proktaH // 12 // vyAghAtaH kAryAntarahetutayAnyenAbhimatAdviruddhakArya cet / kriyate pareNa tasmAyAghAto'yaM samAkhyAtaH // 63 // saMsRSTi: 408 saMsRSTistu parasparamanapekSyasthitiranekasya / aGgAGgibhAvarUpasaMkaraH ___ ekamapekSyAnyasya prAdurbhAve tu saMkaraH proktaH // 64 // saMdeharUpasaMkaraH 411 sAdhakabAdhakamAnAbhAvAccaikasya nirNayAbhAve / ekAzrayAnupravezasaMkaraH ekapadAcchabdArthAlaMkRtyoravagatAvanyaH // 6 // rasAlaMkArAH 416 rasabhAvatadAbhAse rasavatpreya UrjakhI / bhAvazame tu samAhitamudaye'nyo'pyasya zabalatve // 66 // Asu khakIyakArikAsu anuddiSTAnAM parairaGgIkRtAnAmalaMkArANAM khaNDanAyAsa vAya vA khakIyagranthe vyAkhyAtAnAM nAmAni nimnalikhitAni jJeyAnianuguNam ... ... 404 | pariNAmaH ... ... 160 | lezaH ... ... alpam ... ... 380 pUrvarUpatA ... ... 404 vikakharaH ... ... asaMbhavaH ... ... 374 prastutAGkuraH ... 275 vicitram ... AnukUlyam praharSaNam ... ... 370 vitarkaH ... unmIlitam prauDhoktiH ... ... 284 vizeSaH ... ullekhaH ... ... nimIlitam . ... 398 mithyAdhyavasitiH 283 viSAdaH nizcayaH ... ... 239 yuktiH ... ... 358 saMbhAvanam parikarAGkuraH ... 355 lalitam ... ... 266 hetuH 414 .320. :: :: :: :: 283 -