Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN. hIrAlAla jaina SaTkhaNDAgama kI zAstrIya bhUmikA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN. hIrAlAla jaina smRti graMtha DaoN. hIrAlAla jaina prAcyavidyA ke viziSTa kSetra jaina siddhAnta tathA saMskRta, prAkRta aura apabhraMza bhASA-sAhitya ke apratima aura samarpita vidvAna the| prAcya bhAratIya itihAsa, saMskRti, bhASA - zAstra aura purAtatva tathA zilAlekhIya sAhitya kI sarvAdhika jaTila dizA meM unakI upalabdhi advitIya hai| DaoN. hIrAlAla jaina kI janmazatAbdI rASTrIya stara para Ayojita kI jA rahI hai| janma zatavArSika kAryakramoM kA samApana 5 akTUbara 2000 ko Ayojita hai| dUsarI sahasrAbdi kI aMtima sadI ke RSi kI smRti meM zatAbdI samAroha samiti sAta sau pRSThoM kA smRti graMtha taiyAra kara rahI hai| parama pUjya upAdhyAya zrI jJAnasAgara jI ke AzIrvAda aura icchAnusAra prAcya zramaNa bhAratI mujaphpharanagara (u.pra.) dvArA graMtha ke prakAzana - vyaya kI vyavasthA kI jA rahI hai| smRti graMtha ke mAdhyama se DaoN. jaina ke vyaktitva, jIvana aura zikSA jagata ke unake vRhattara parivAra se sambaddha una anachuye aura ajJAta pahaluoM ko ujAgara kiyA jAyegA jo unake bhavya vyaktitva aura divya cetanA ke kAraka tatvoM ko Urjasvita karate the| graMtha kA mahatvapUrNa bhAga unakI kRtiyoM kA mUlyAMkana aura unakI ciMtanadhArA kI mImAMsA hogaa| smRti graMtha, prAcyavidyA, jaina siddhAnta aura darzana tathA bhAratIya saMskRti ke mahatvapUrNa ghaTaka ke rUpa meM zramaNa paraMparA se sambaddha jJAnavijJAna aura AcAra sambandhI ucca starIya sAmagrI ke sAtha saMdarbha graMtha kI garimA se samRddha hogA / madhyakAlIna AryabhASA kI sAhityika paraMparA aura jaina ciMtana kI vaijJAnikatA smRtigraMtha ke ullekhanIya anusaMdhAna paraka khaNDa hoNgeN|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaNDAgama kI zAstrIya bhUmikA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaNDAgama kI zAstrIya bhUmikA ghoDasa saMracanAtmaka prastAvanAeM prAcya vidyAcArya (DaoN.) hIrAlAla jaina saMkalana saMpAdana prophesara (DaoN.) dharamacaMda jaina prakAzaka prAcya zramaNa bhAratI, mujaphpharanagara
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya pradatta : baTezacandra bhUSaNaprasAda jaina x-3425, galI naM01 gAMdhInagara, dillI (c) prAdhya zramaNa bhAratI DaoN. hIrAlAla jaina janmazatAbdI samAroha ke aMtargata janmazatavArSikI prakAzana kI pahalI prastuti saMskaraNa : akTUbara 2000 mUlya : rU. 495/ prakAzaka prAcya zramaNa bhAratI 12/e, premapurI, jaina mandira ke pAsa mujaphpharanagara (u. pra.) 251001 dUrabhASa : 0131-450228, 408901 prAptisthAna prAcya zramaNa bhAratI 12/e, premapurI, jaina mandira ke pAsa mujaphpharanagara (u. pra.) 251001 dUrabhASa : 0131-450228, 408901 mudraka jJAnabhAratI pablikezansa prAdhya-vidyA-prakAzaka evaM pustaka vikretA 29/5, zakti nagara, dillI-110007 dUrabhASa : 7451485
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 307408 (0) 315323 (R) DaoN0 kamalezakumAra jaina variSTha prAdhyApaka- jainadarzana jaina-bauddhadarzana vibhAga saMskRtavidyA dharmavijJAna saGkAya kAzI hindU vizvavidyAlaya vArANasI - 221005 bI. 2/249, nirvANa bhavana, lena naM014, ravIndrapurI, vArANasI-5 jisane zruta kI dhAra bahAI sudhI janoM meM mere mana meM / hetu bhUta zruta sampAdana meM bAbUjI ko pUjya bhAva se / /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI (xi) (xiii) 1-94 1-8 9-14 15-94 prasaMga kathana zubhAsaMzA : upAdhyAya 108 zrI jJAnasAgarajI aMtastoSa : kulapati praphullakumAra modI upodghAt : DaoN. dharamacaMda jaina bhUmikA (mUla) prAkkathana iMTraoNDakzana Tu SaTkhaNDAgama mukhabandha (pu. eka kA adhikAMza) SaTkhaNDAgama kI saMracanAtmaka bhUmikA jIvaTThANa (pu. 1 zeSAMza se pu. 6) khuddAbaMdha (pu. 7) bandha svAmitva vicaya (pu. 8) vedanA (pu. 9 se 12) targaNA (pu. 13, 14) mahAbaMdha (pu. 15, 16) pariziSTa DaoN. hIrAlAla jaina : RSitulya vyaktitva prAsaMgika mahatvapUrNa citra aura paricaya SaTkhaNDAgama kI pAribhASika zabda-sUcI 95-504 95-380 381-386 387-396 397-426 427-464 465-504 505-512 507-512 1-72 1-73 1-74 1-75 SaTkhaNDAgama kI pAribhASika zabda-sUcI SaTkhaNDAgama kI pAribhASika zabda-sUcI SaTkhaNDAgama kI pAribhASika zabda-sUcI SaTkhaNDAgama kI pAribhASika zabda -sUcI SaTkhaNDAgama kI pAribhASika zabda-sUcI SaTkhaNDAgama kI pAribhASika zabda-sUcI 1-76 1-77 1-78
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramapUjya upAdhyAya 108 zrI jJAnasAgarajI zubhAzaMsA] DaoN. hIrAlAla jaina ne, karnATaka kI mahArghya nidhi SaTkhaMDAgama evaM usakI dhavalA TIkA ko, zravaNabelagolA ke zilAzAsanoM se nikAlakara, isa mahAdeza aura akhila vizva ke sudhIjanoM ko jainadharma ke prAcInatama AgamagraMtha se paricita karAyA hai| unhoMne SaTkhaNDAgama aura usakI dhavalATIkA kA sampAdana aura bhASAnuvAda ke sAtha solaha jildoM ke liye jo zAstrIya bhUmikAe~ prastuta kI haiM ve aitihAsika haiN| dvitIya sahasrAbdi ke pahale saMpAdaka-ziromaNi aura jainAgama ke dUsare pAragAmI vidvAna ko, unakI janmazatAbdI para, siddhAnta cakravartI padavI se vibhUSita karanA hamAre jaina sAdhu aura zrAvaka samAja kA dAyitva hai| mere AzIrvAda mAlapurA (rAja.) di. 3.6.2000
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ antastoSa usa kalpanAkAra kA antastoSa anirvacanIya hotA hai jo apanI kalpanA ko apane prayatnoM se prANavAna dekhatA hai| varSoM se merA mana isa kalpanA se bharA thA ki mere pUjya pitA DaoN. hIrAlAla jaina ne bIsa lambe sAloM ke akhUTa sAtvika zrama se pAThAlocana, vivecana, nirvRhaNa aura bhASAnuvAda dvArA jisa jaina siddhAnta graMtha SaTakhaNDAgama kA mAnaka sampAdana kara Sor3asika prasphoTana prastuta kiyA thA, usakA AsvAda sudhIjanoM ko yathAsAdhya sahajarUpa se ho ske| pUjya munivara upAdhyAyazrI jJAnasAgara mahArAja ke AzIrvAda aura unake talasparzI bhaktoM kI pratinidhi saMsthA prAcya zramaNa bhAratI ke tatpara saujanya se merA saMkalpa phalavAna bnaa| ___ DaoN. hIrAlAla jaina janmazatAbdI samAroha samiti ke tatvAvadhAna meM, mujhe kendra mAna, mere AtmIya, parijana aura mitroM kA parivAra mere pitA kI advitIya upalabdhi ko zrAvaka-sulabha aura sahaja grAhya banAne meM saMlagna huaa| maiM isa antastoSa meM una sabako sahabhAgI banAnA cAhatA hU~ jo isa pravRtti meM saMvibhAgI rahe haiN| praphulla kumAra modI
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghAta - __ sAhitya ke bhItara do koTi ke tatva hote haiM - eka usakA zAbdika aura racanAtmaka rUpa tathA dUsarA Arthika aura vicArAtmaka rUpa / jaina paramparA meM inheM kramazaH dravyazruta aura bhAvazruta kahA gayA hai / mahAvIra tIrthaMkara ke pahile dravyazruta kI dRSTi se koI jaina sAhitya upalabdha nahIM hai, kintu mahAvIra-pUrva pracalita jJAnabhaMDAra ko zramaNa paraMparA meM pUrva kI saMjJA dI gaI hai / yahAM yaha kahanA prAsaMgika hogA ki tIrthaMkara kathita guNadhara racita aura AcArya paraMparA se Agata artha ko vyakta karane vAle siddhAntagraMtha bhAratIya paraMparA meM Agama kahe gaye haiN| jaina paraMparA meM dvAdazAMga Agama svIkRta haiN| dvAdazAMga Agama ke bArahaveM aMga dRSTivAda meM aise caudaha pUrvo kA ullekha hai jinameM zramaNa paraMparA kI aneka vicAradhArAoM, mata-matAntaroM tathA jJAna-vijJAna kA saMkalana tIrthaMkara mahAvIra ke pradhAna ziSya gaNadhara indrabhUti gautama dvArA kiyA gayA hai / vastuta: dhArmika, dArzanika aura naitika vicAroM tathA maMtra, taMtra, zakunazAstra, jyotiSazAstra, phalita jyotiSa, nAnA kalAoM aura Ayurveda Adi vijJAna viSayaka jJAna bhaMDAra kI samagra prastuti ke kAraNa ina pUrvo ko prAcIna kAla kA jJAnakoSa kahA jAtA hai| . ukta samasta pUrvo ke aMtima jJAtA zrutakevalI bhadrabAhu the| durbhAgyavaza adhikAMza pUrva aura Agama sAhitya surakSita nahIM rahA / jaina muniyoM ke liye upayukta aura Avazyaka thA utanA pUrva sAhitya dvAdazAMga meM samAviSTa kara liyA gayA / AgamoM kA bhI AMzika jJAna muni paraMparA meM surakSita rahA / vIra nirvANa ke lagabhaga sAta zatAbdiyoM pazcAt girinagara kI candraguphA ke nivAsI ekamAtra AcArya dharasena hI Agama ke eka deza jJAtA the / unheM AgrAhaNIya pUrva ke kucha adhikAroM kA vizeSa jJAna thA / unhoMne yaha jJAna puSpadaMta aura bhUtavali nAmaka ziSyoM ko sikhAyA thA / dharasena gurU se zikSA prApta kara AcArya puSpadaMta aura bhUtabali ne SaTkhaMDAgama kI chai hajAra sUtroM meM racanA I.san.0116 meM sampUrNa kii| agale sAta sau varSoM meM isakI chai TIkAe~ likhI giiN| kintu bhaTTAraka vIrasena dvArA racita 72 hajAra zloka pramANa dhavalATIkA hI Aja upalabdha hai|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ii) dhavalA TIkA kI zaurasenI prAkRta meM tAr3apatra para kannar3a lipi meM likhI huI tIna pratiyAM mUDabidrI (karnATaka) ke 'siddhAntavasati' mandira meM surakSita haiM / nemicaMdra AcArya ne isI dhavalasiddhAnta kA nirvRhaNa 962 gAthAoM meM gommaTasAra bhAga-1 aura 2 nAmaka graMthoM meM I. san 1136 meM prastuta kara siddhAnta cakravartI kI upAdhi prApta kI thI / anumAna hai ki gommaTasAra ke pracAra meM Ane ke bAda mUla SaTkhaMDAgama ke adhyayana-adhyApana kI praNAlI samApta ho gayI aura graMtharAja kevala pUjA kI vastu raha gaye / zatAbdiyoM purAnI pratiyoM kI uttarotara bar3hatI jIrNatA ko dekhakara samAja ke karNadhAroM ko ciMtA huI aura 1895 I.san ke AsapAsa se ina siddhAMta graMthoM ke udvAra kA upakrama zurU huaa| isa udvAra kathA kA itihAsa jitanA rocaka hai utanA hI pIr3AdAyaka hai / isakA vistAra se varNana udvAra-purodhA DaoN.hIrAlAla jaina ne apanI aitihAsika bhUmikA meM yathAsthAna kiyA hai / yahAM itanA ullekha hI ilama hai ki prAcya vidyA ke viziSTa kSetra jainasiddhAnta tathA saMskRta, prAkRta aura apabhraMza bhASA aura sAhitya ke apratima aura samarpita vidvAna DaoN.hIrAlAla jaina ko isa vizAla jJAnayajJa meM apane mUlyavAna jIvana ke bIsa varSa aura amUlya jIvana saMginI kA utsarga karanA pdd'aa| ___ DaoN.hIrAlAla jaina ne SaTkhaMDAgama aura usakI dhavalA TIkA kA sampAdana kArya san 1938 I. meM prAraMbha kiyA thaa| unhoMne solaha jildoM meM isa mahAna racanA kA mUla pATha, usakA mUlagAmI anuvAda, viziSTa spaSTIkaraNa, zaMkA- samAdhAna, tulanAtmaka TippaNa tathA aitihAsika vivecana aura pAribhASika zabdoM kI sUcI prastuta kI hai / isa kArya meM unhoMne apane AtmIya mitra, prAkRta-kannar3a bhASAvid prophesara DaoN.e.ena.upAdhye kA udAra sahayoga paM.hIrAlAla siddhAnta zAstrI, paM. bAlacaMdra zAstrI, paM.devakInaMdana siddhAMta zAstrI aura paM.phUlacaMda zAstrI jaise paraMparA-poSaka paMDitoM kI sahAyatA bhI lenA par3I / lekina do hajAra varSa purAne graMthoM kA, jinakI bhASA aura bhAvadhArA Aja kI bhASA aura bhAvadhArA se bahuta vyavadhAna pA cukI ho, sampAdana kArya behada jaTila aura duruha hotA hai / isakA anubhava dazavakAlika kA sampAdana karate huye muni nathamalajI ko bhI huA thA / isIliye isa prasaMga meM unakA yaha kathana ullekhanIya hai "manuSya apanI zakti meM vizvAsa karatA hai aura apane pauruSa se khelatA hai, ata: vaha kisI bhI kArya ko isaliye nahIM chor3a detA ki vaha duruha hai / yaha palAyana kI pravRtti hotI to prApya kI saMbhAvanA naSTa ho jAtI aura jo Aja prApta hai vaha atIta ke kisI bhI kSaNa meM vilupta ho jaataa|"
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ (iii) prAcIna graMthoM ke sampAdana meM durUhatA kI jo pratIti DaoN. hIrAlAla jaina aura muni nathamalajI ko dUsarI sahasrAbdi ke aMtima varSa meM huI thI vaisI hI navAMgI TIkAkAra abhayadevasUri ko bhI eka sahasravarSa pUrva ho cukI thiiN| DaoN. hIrAlAla jaina ko bhI azuddha pratilipi se vAstA pdd'aa| arthabodha kI samyaka guruparaMparA unheM bhI nahIM milI / artha kI AlocanAtmaka kRti kA abhAva unheM khalatA rahA / Agama adhyayana-adhyApana kI paraMparA bhI unakI sahAyatA ke liye nahI thIM / chidrAnveSaka paMDitoM ke artha-viSayaka matabheda apanI jagaha the hii| ina saba bAdhAoM ke bAvajUda palAyana kI pravRtti na hone ke kAraNa hI pauruSa se khelane meM unheM jIvana rasa milatA rahA / isIliye unheM prAraMbha meM milane vAle virodha kI mudrA bhI aMtata: anurodha ke zIla meM parivartita ho gaI / 1958 meM, 20 varSo ke sAtvika zrama ke pazcAt, SaTkhaMDAgama ke por3aSika prasphoTana kI aMtima jilda ko sampUrNa karate samaya sampAdaka DaoN. hIrAlAla jaina ke mana meM jitanI prasannatA thI utanI hI udvignatA bhI thI / unake vicAra se sampAdana kauzala ke nikhAra aura sampAdaka ke kartavya ko pUrNatA ke liye jina kAryo ko ve pUrA karanA cAhate the ve avaziSTa hI raha gaye the / jaise - - 1. SaTkhaMDAgama aura TIkA dhavalA ke mUla pATha kA tInoM upalabdha tAr3apratiyoM se milAna aura pATha bhedoM kA aMkana / 2. karma siddhAnta sambandhI digambara aura zvetAmbara tathA vaidika aura bauddha sAhitya ke sAtha tulanAtmaka adhyayana va pAzcAtya darzana praNAlI se usakA vivecana | 3. sUtroM aura TIkA kA prAkRta bhASA sambandhI adhyayana / DaoN. jaina AzAvAdI the / unakA vizvAsa thA ki vartamAna yuga kI bar3hatI huI jJAnapipAsA tathA vizeSa adhyayana kI ora abhiruci va protsAhana ko dekhate huye ukta pravRttiyoM ko hAtha lagAne meM vilamba na hogA / apUrva pratibhA bhaTa medhA aura jJAna kI sAdhanA meM bhaktiparaka tallInatA se rata SaTkhaMDAgama ke pAragAmI RSi ko hamArI yahI sabase bar3I zraddhAMjali hogI ki hama unake vizvAsa ko khaMDita na hone deM / SaTkhaMDAgama kI solaha pustakoM meM unhoMne, pratyeka bhAga ke sAtha bhUmikA meM, graMtha sambandhI aitihAsika vivaraNa va viSaya kA paricaya bhI diyA hai aura pariziSTa meM dI hai. zabda sUcI / eka maI 1958 ko kArya samApta karate samaya unako lagA thA ki prastAvanA -
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ (iv) sambandhI samasta sAmagrI kA punarAvalokana sahita svataMtra saMkalana aura pAribhASika zabda sUcI ko saMkalita kara prakAzita karanA Avazyaka hai / kintu unakI icchAnusAra vidhi anukUla nahIM rahA / Avazyaka aitihAsika va viSaya-paricaya sambandhI jAnakArI tathA pAribhASika zabdakoza ko saMkalita kara usakI ekadhA prastuti kA kArya vilambita meM hI sahI DaoN.hIrAlAla jaina ke janma zatAbdI varSa meM munizreSTha upAdhyAyazrI jJAnasAgara jI kI preraNA aura prakAzana sambandhI nirdezAnusAra pUrA ho rahA hai / SaTkhaMDAgama ke sampAdana aura prakAzana vyavasthA ke daura meM zAstrodvAra ke liye zrImaMta seTha sitAvarAya lakSmIcaMda ke sAtvika dAna ko DaoN.jaina ne bhaviSya ke prati jisa vizvAsa aura AzAvAdI dRSTikoNa se sarAhA hai| yahAM unake kathanAMza ko uddhRta karanA Avazyaka lagatA hai / "ve (seTha lakSmIcaMdra) gajaratha mahotsava karAne jA rahe the ki mere parama suhRt bairisTara jamanAprasAda jaina ne iTArasI pariSada ke adhivezana ke samaya unakI sadbuddhi ko yaha mor3a diyaa| gajaratha Aja bhI calAye jA rahe haiM / aura unameM aparimita dhana-vyaya kiyA jA rahA hai / pAThaka vicArakara dekheM ki Aja dAna kI pravRtti kisa dizA meM sArthaka hai"| gajaratha para jJAnaratha ko varIyatA dene vAle dhanapati Aja bhI kama nahIM haiM / dAna kI pravRtti sArthaka dizA meM yatheccha mur3I to DaoN.jaina dvArA nirdiSTa kArya sampUrNa hokara prakAzita hone meM aba aura vilamba nahIM hogaa| ___ dharasenAcArya ne puSpadaMta aura bhUtabali ko ve hI siddhAMta sikhAye the jo unheM AcArya paraMparA se prApta huye the aura jinakI paraMparA mahAvIra svAmI taka pahuMcatI hai / puSpadaMta aura bhUtabali ne una siddhAntoM ko zaurasenI prAkRta meM sUtrabaddha kiyA / AcArya vIrasena ne saMskRta-prAkRta meM isakI vistRta TIkA likhI jo pUrva-paraMparA kI maryAdA ko liye huye haiN| SaTkhaMDAgama ke chai khaMDa jIvaTThANa, khuddAbaMdha, baMdhasvAmitvavicaya, vedanA, vargaNA aura mahAbaMdha haiN| ina vibhAgoM ko, dhavalATIkA prastuta karate huye, AcArya vIrasena ne AcArya bhUtabali kI maryAdA ko yathArUpa banAye rakhA hai / DaoN.hIrAlAla jaina ne inhIM chai khaMDoM kI sAmagrI ko solaha pustakoM meM vIrasena kI maryAdA ke anukUla vivecana karate haye viziSTha vyAkhyA, hindI anuvAda, pAMDityapUrNa TippaNI aura pAThAlocana ke siddhAntoM para Azrita pATha-zuddhi sahita prastuta kiyA hai| pratyeka pustaka meM aitihAsika prastAvanA ke sAtha unakI zAstrIya bhUmikA mahatvapUrNa hai / isa mahatvapUrNa prastAvanA meM AcArya vIrasena kI viSayasaMgati kI maryAdA kA pUrNata: nirvAha huA hai / aneka viSayoM para vaijJAnika dRSTi se vicAra
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA gayA hai / vidvAnoM kI zaMkAoM ke samAdhAna diye gaye haiM aura bhASA-zAstriyoM ke liye madhyakAlIna Arya bhASA kI lupta kar3iyoM ko zraMkhalAbaddha karane kI sAmagrI bhI bharapUra sulabha kI hai| SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA nAma se jainAgama kI SoDaSika prastuti kI prastAvanA meM likhI gaI DaoN.jaina kI aitihAsika aura atyaMta mahatvapUrNa kRti ko unakI AkAMkSAnurUpa pustakArUr3ha kiyA jA rahA hai| isameM kevala saMkalana hai, punarAvalokana nhiiN| siddhAnta sUtroM para likhI gaI dhavalA TIkA kI zAstrIya racanA ke mUlagAmI anuvAda aura bhASA ke sAtha jaisI mUla pATha kI saMgati baiThI hai usI taraha prastuta zAstrIya bhUmikA meM saMkalita Sor3aSa prAkkathana aura viSaya vivecana kI ekadhA prastuti ke aMtargata saMgati aura samarasatA banAye rakhanA hamArA lakSya rahA hai / isIliye Agama ke SaTkhaMDoM kA pArasparika anupAta AcArya vIrasena kI dhavalATIkA ke viSaya-vivecana ke vajana para hI banA huA hai| DaoN.hIrAlAla jaina kA mUla prAkkathana aura aMgrejI meM likhA Amukha bhI yathAvata hai / pustaka kramAMka eka kI prastAvanA ko lagabhaga pUrNata: mukhabandha upazIrSaka ke sAtha, isI pUrvakathana meM milA diyA gayA hai / vaha bhUmikA kA aMga banakara aura prabhAvI ho gayA hai / dUsarI pustaka se solahavIM pustaka kI sAmagrI mUla racanA ke anusAra chai adhyAyoM meM vargIkRta hai / pratyeka adhyAya meM kina pustakoM kI sAmagrI dI gaI hai / isakA ullekha adhyAya ke pUrva diye gaye viSaya saMketa kI sUcanA meM spaSTa hai / pariziSTa meM sarvaprathama DaoN.hIrAlAla jaina ke vyaktitva aura unakI upalabdhiyoM kI vividha kintu saMkSipta jAnakArI hai / phira atyaMta mahatvapUrNa AdhAra graMtha, saMsthA aura vyaktiyoM kA citramaya saMkSipta paricaya diyA gayA hai| aMta meM sabhI solaha pustakoM meM saMkalita kI gaI pAribhASika zabda sUcI dI gaI hai / sudhIjana sahamata hoMgeM ki isa zabda-sUcI ke AdhAra para 'Agama saMdarbha koza' taiyAra kara prakAzita karanA atyaMta upayogI hogA / SaTkhaMDAgama ke mUla sUtroM ke sAtha DaoN.hIrAlAla jaina dvArA kiye gaye mUlagAmI hindI anuvAda yadi tIna khaMDoM meM prakAzita kiye jA sakeM to jainAgama kI sahaja jAnakArI pAne ke liye jijJAsu zrAvaka aura sudhIjanoM ke liye atyaMta hitakArI kArya hogA / isa taraha jaina siddhAntagraMtha jana sAmAnya taka pahuMceMge aura saralatA se unheM jIvana meM utArane kA mArga prazasta hogaa| vizvAsa hai pUjya upAdhyAyazrI jJAnasAgara jI ke AzIrvAda se isa yojanA ko mUrtarUpa dene kA aitihAsika kArya sampanna hone meM na to vilamba hogA aura na hI sAdhanoM kI kamI hogii|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ (vi) DaoN.hIrAlAla jaina janma zatAbdI samAroha kA samAraMbha jabalapura meM huA thA / zatavArSika AyojanoM kA samAraMbha mahArAja zrI ke sAnnidhya meM rASTrIya saMgoSThI ke sAtha ajamera meM prAraMbha kara uccakoTi ke vArSika utsavoM kI duMdubhI bajAne vAle DaoN.bhAgacaMda jaina 'bhAgendu' kA, maiM, mAna sahita smaraNa rahA hU~ / ve pUjya upAdhyAyazrI ke kRpApAtra haiM aura prAcya bhramaNa bhAratI aura hamArI zatavArSikI prakAzana yojanA ke setu bhI / isa yojanA kI pahilI pustaka ke prakAzana para unake prati AdarapUrvaka AbhAra vyakta karanA merA pahalA kartavya hai / SaTkhaMDAgama para solaha bhAgoM meM DaoN. hIrAlAla jaina kI kRti unake suyogya putra, mere agraja aura kulapati AdaraNIya praphulla kumAra modI ne upalabdha karAyI aura Agama ke jJAna kI samajha aura prastuta graMtha-racanA sambandhI sUjha bhI dI / unakA AzIrvAda sadaiva milatA rahA hai| AzIrvAda ke lie AbhAra vyakta nahIM kiyA jAtA / use zraddhApUrvaka svIkAra kiyA jAtA hai / isa svIkRti meM mujhe apAra prasannatA ho rahI hai / jabalapura 15.8.2000
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhammo maMgala mukkiDaM ahiMsA saMjamo tvo| devA vi taM namasaMti jassa dhamme sayA maNo |. SaTkhaMDAgama kI prastAvanA * mUla prAkkathana * Introduction to Shatkhandagam .mukhabandha SaTkhaMDAgama pu.kra.1 (prastAvanA pRSTha 74 taka)
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ (mUla) prAkkathana yodRzI bhAvanA yasya siddhirbhavati taadRshii| san 1924 meM maiMne kAraMjA ke zAstrabhaMDAroM kA avalokana kiyA aura vahAM ke graMthoM kI sUcI banAI / vahAM apabhraMza bhASA kA bahuta sA azrutapUrva sAhitya mere dRSTigocara huaa| usako prakAza meM lAne kI utkaMThA mere tathA saMsAra ke aneka bhASAkovidoM ke hRdaya meM uThane lgii| ThIka usI samaya merI kAraMjA ke samIpa hI amarAvatI, kiMga eDavarDa kAleja meM niyukti ho gaI aura mere sadaiva sahayogI siddhAMtazAstrI paM. devakInandanajI ke suprayatna se va zrImAn seTha gopAla sAvajI cabare va balAtkAragaNa mandira ke adhikAriyoM ke sadutsAha se una apabhraMza graMthoM ke sampAdana prakAzana kA kArya cala par3A, jisake phalasvarUpa pAMca chaha atyanta mahatvapUrNa apabhraMza kAvyoM kA aba taka prakAzana ho cukA hai| mUDAvidrI ke dhavalAdi siddhAMta graMthoM kI kIrti meM bacapana se hI sunatA A rahA huuN| san 1922 meM maiMne jaina sAhitya kA vizeSa rUpa se adhyayana prArambha kiyA, aura usI samaya ke lagabhaga ina siddhAMta graMthoM kI hastalikhita pratiyoM ke kucha-kucha pracAra kI carcA sunAI par3ane lgii| kintu unake darzanoM kA saubhAgya mujhe pahale-pahale tabhI prApta huA jaba hamAre nagara ke atyanta dharmAnurAgI, sAhitya premI zrImAn siMghaI pannAlAla jI ne dhavala aura jayadhavala kI pratilipiyAM karAkara yahAM ke jaina mandira meM virAjamAna kara diiN| aba hRdaya meM cupacApa AzA hone lagI ki kabhI na kabhI ina graMthoM ko prakAza meM lAne kA avazya suavasara milegaa| san 1933 ke disambara mAsa meM akhila bhAratavarSIya digambara jaina pariSada kA vArSika adhivezana iTArasI meM huA aura usake sabhApati hue mere paramapriya mitra bairisTara jamanAprasAda jI saba jj| adhivezana meM bhelasA nivAsI seTha lakSmIcandra sitAbarAyajI bhI Aye the| pahale dina ke jalase ke pazcAt rAtri ke samaya hama loga eka kamare meM baiThe hue jaina sAhitya ke uddhAra ke viSaya meM carcA kara rahe the| jajasAhaba dina bhara kI dhUmadhAma va daur3a-dhUpa se thakakara susta se leTe hue the| isI bIca kisI ne khabara dI ki bhelasA nivAsI seTha lakSmIcandra jI bhI adhivezana meM Aye hue haiM aura ve kisI dhArmika kArya meM, sambhavataH ratha calAne meM, kucha dravya lagAnA cAhate haiN| isa khabara se jajasAhaba
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ SakhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA kA ceharA ekadama camaka uThA aura unameM na jAne kahAM kI sphUrti A gii| ve hama logoM se binA kucha kahe sune vahAM se cala diye| rAta ke koI eka baje lauTakara unhoMne mujhe jagAyA aura eka purjA mere hAtha meM diyA jisameM seTha lakSmI candra jI ne sAhityoddhAra ke liye dasa hajAra ke dAna kI pratijJA kI thii| isa dAna ke upalakSya meM dasare dina prAtaHkAla upasthita samAja ne seTha jI ko zrImanta seTha kI padavI se vibhUSita kiyaa| AgAmI garmI kI chuTTiyoM meM jaja sAhaba mujhe lekara bhelasA pahuMce aura vahAM seTha rAjamala jI bar3ajAtyA va zrImAn takhatamala jI vakIla ke sahayoga se seTha jI ke ukta dAna kA TrasTa rajisTrI karA liyA gayA aura yaha bhI nizcaya ho gayA ki usa dravya se zrI dhavalAdi siddhAMtoM ke saMzodhana prakAzana kA kArya kiyA jaaye| garmI ke pazcAt amarAvatI lauTane para mujhe zrImanta seThajI ke dAnapatra kI sadbhAvanA ko kriyAtmaka rUpa dene kI cintA huii| pahalI cintA dhavala jayadhavala kI pratilipi prApta karane kI huii| usa samaya ina graMthoM ko prakAzita karane ke nAma se hI dhArmika loga caukanne ho jAte the aura usa kArya ke liye koI pratilipi dene ke liye taiyAra nahIM the| aise samaya meM zrImAn siMghaI pannAlAla jI ne va amarAvatI paMcAyata ne satsAhasa karake apane yahAM kI pratiyoM kA sadupayoga karane kI anumati de dii| ina pratiyoM ke sUkSmAvalokana se mujhe spaSTa ho gayA ki yaha kArya atyanta kaSTasAdhya hai kyoMki graMthoM kA parimANa bahuta vizAla, viSaya atyanta gahana aura durUha, bhASA saMskRta mizrita prAkRta, aura prAptaya prati bahuta azuddha va skhalana-pracura jJAta huii| hamAre sammukha jo dhavala aura jayadhavala kI pratiyAM thIM unameM se jayadhavala kI prati sItArAma zAstrI kI likhI huI thI aura dUsarI kI apekSA kama azuddha jAna pdd'ii| ata: maiMne isake prArambha kA kucha aMza saMskRta rUpAntara aura hindI bhASAntara sahita chapAkara cune hue viddhAnoM ke pAsa isa hetu bhejA ki ve usake AdhAra se ukta graMthoM ke sampAdana prakAzanAdi ke sambaMdha meM ucita parAmarza de skeN| isa prakAra mujhe jo sammatiyAM prApta ho sakIM una para se maine sampAdana kArya ke viSaya meM nimna nirNaya kiye - 1. sampAdana kArya dhavalA se hI prArambha kiyA jAye, kyoMki, racanA-krama kI dRSTi se tathA pracalita paraMparA meM isI kA nAma pahale AtA hai| 2. mUlapATha eka hI prati ke bharose na rakhA jAya / samasta pracalita pratiyAM eka hI Adhunika prati kI prAyaH eka hI hAtha kI nakaleM hote hue bhI unameM se jitanI mila
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA sakeM unakA upayoga kiyA jAye tathA mUDavidrIkI kI tAr3apatra kI prati se milAna karane kA prayatna kiyA jAya, aura usake abhAva meM sahAranapura kI prati ke milAna kA udyoga kiyA jaay| 3. mUla ke atirikta hindI anuvAda diyA jAya, kyoMki, usake binA sarva svAdhyAya premiyoM ko graMtharAja se lAbha uThAnA kaThina hai / saMskRta chAyA na dI jAya kyoMki eka to usase graMtha kA kalevara bahuta bar3hatA hai, dUsare usase prAkRta ke paThanapAThana kA pracAra nahIM hone pAtA, kyoMki, loga usa chAyA kA hI Azraya lekara baiTha rahate haiM aura prAkRta kI ora dhyAna nahIM dete, aura tIsare jinheM saMskRta kA acchA jJAna hai unheM mUlAnugAmI anuvAda kI sahAyatA se prAkRta ke samajhane meM bhI koI kaThinAI nahIM hogii| 4. saMskRta chAyA na dene se jo sthAna kI bacata hogI usameM anya prAcIna jaina graMthoM meM se tulanAtmaka TippaNa diye jaayeN| 5. aise graMthoM kA sampAdana prakAzana bAra-bAra nahIM hotA, ata:eva isa kArya meM koI aisI utAvalI na kI jAya jisase graMtha kI pramANikatA va zuddhatA truTi pdd'e| 6. ukta kArya meM jitanA ho sake utanA anya viddhAnoM kA sahayoga prApta kiyA jaaye| ina nirNayoM ko sanmukha rakhakara maiMne sampAdana kArya kI vyavasthA kA prayatna kiyaa| mere pAsa to apane kAleja ke dainika kartavya se tathA gRhasthI kI aneka cintAoM aura vighna-bAdhAoM se bacA huA hI samaya thA, jisake kAraNa kArya bahuta hI mandagati se cala sakatA thaa| ata:eva eka sahAyaka sthAyI rUpa se rakha lene kI AvazyakatA pratIta huii| san 1935 meM bInA nivAsI paM. vaMzIdhara jI vyAkaraNAcArya ko maiMne bulA liyA, kintu lagabhaga eka mAha kArya karane ke pazcAt hI kucha gArhasthika AvazyakatA ke kAraNa unheM kArya chor3akara cale jAnA pdd'aa| tatpazcAt sADhUmala (jhAMsI) ke nivAsI paM. hIrAlAla jI zAstrI nyAyatIrtha ko bulAne kI bAta huii| ve prathama tIna varSa ujjaina 1. merI gRhINI sana 1927 se hRdayaroga se grasita ho gaI thii| aneka auSadhi upacAra karane para bhI usakA yaha roga haTAyA nahIM jA sakA, kintu dhIre-dhIre bar3hatA hI gayA / bahutavAra maraNaprAya avasthA meM bar3e maMhage ilAjoM ke nimitta se prANarakSA kI gii| isa prakAra gyAraha varSa taka usakI jIvanayAtrA claaii| antata: san 1938 ke disambara mAsa meM usakA ciraviyoga ho gyaa|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA meM rAyabahAdura seTha lAlacandajI ke yahAM rahate hue hI kArya karate rhe| kintu gata janavarI se ve yahAM bulA liye gaye aura taba se ve isa kArya meM merI sahAyatA kara rahe haiN| usI samaya se bInA nivAsI paM. phUlacanda jI siddhAMtazAstrI kI bhI niyukti kara lI gaI hai aura ve bhI aba isI kArya meM mere sAtha tatparatA se saMlagna haiN| tathA vyaktigata rUpa se yathAvasara anya viddhAnoM kA bhI parAmarza lete rahe haiN| prAkRtapATha saMzodhana sambandhI niyama hamane presa kApI ke do sau pRSTha rAjArAma kAleja kolhApura ke ardhamAgadhI ke prophesara, hamAre sahayogI va aneka prAkRta graMthoM kA atyanta kuzalatA se sampAdana karane vAle DAkTara e.en. upAdhye ke sAtha par3hakara nizcita kiye| tathA anuvAda ke saMzodhana meM jaina dharma ke prakANDa viddhAna si.zA.paM. devakInandanajI kA bhI samaya-samaya para sAhAyya liyA gyaa| ina donoM sahayogiyoM kI isa nirvyAja sahAyatA kA mujha para bar3A anugraha hai| zeSa samasta sampAdana, prUphazodhanAdi kArya mere sthAyI sahayogI paM. hIrAlAlajI zAstrI va paM. phUlacaMdajI zAstrI ke nirantara sAhAyya se huA hai, jisake liye maiM una sabakA bahuta kRtajJa huuN| yadi isa kRti meM kucha achAI va saundarya ho to vaha saba isI sahayoga kA hI suphala hai| aba jinake pUrva parizrama, sahAyatA aura sahayoga se yaha kArya sampanna ho rahA hai unakA hama upakAra mAnate haiN| kAla ke doSa se kaho yA samAja ke pramAda se, ina siddhAMta graMthoM kA paThana-pAThana cirakAla se vicchinna ho gayA thaa| aisI avasthA meM bhI ekamAtra avaziSTa prati zatAbdiyoM taka sAvadhAnI se rakSA karane vAle mUDavidrI ke sanmAnya bhaTTArakajI hamAre mahAn upakArI hue haiM / gata pacAsa varSoM meM ina graMthoM ko prakAza meM lAne kA mahAn prayanta karane vAle sva.seTha mANikacandajI javerI, bambaI, mUlacandajI sonI ajamera va sva. seTha hIrAcanda nemIcandajI solApUra ke hama atyanta kRtajJa haiN| yaha sva. seTha hIrAcandajI ke hI prayatna kA suphala hai ki Aja hameM ina mahAn siddhAMtoM ke eka aMza ko sarvasulabha banAne kA saubhAgya prApta ho rahA hai / sva. lAlA jambUprasAdajI jamIdAra kI bhI lakSmI saphala hai jo unhoMne ina graMthoM kI eka pratilipi ko apane yahAM surakSita rakhane kI udAratA dikhAI aura isa prakAra unake prakaTa hone meM nimitta kAraNa hue| hamAre vizeSa dhanyavAda ke pAtra sva. paM. gajapatijI upAdhyAya aura unakI sva.bhAryA viduSI lakSmIbAI tathA paM.sItArAmajI zAstrI haiM jinhoMne ina graMthoM kI pratilipiyoM ke pracAra kA kaThina kArya kiyA aura usa kAraNa una bhAIyoM ke krodha aura vikSeSa ko sahana kiyA jo ina graMthoM ke prakaTa hone meM apane dharma kI hAni samajhate haiN| zrImAn
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA siMghaI pannAlAlajI ne jisa dhArmikabhAva aura utsAha se bahuta dhana vyaya karake ina graMthoM kI pratiyAM amarAvatI meM maMgAI aura unheM saMzodhana va prakAzana ke liye hameM pradAna kI usakA upara ullekha kara hI Aye haiN| isa kArya ke liye unakA jitanA upakAra mAnA jAve saba thor3A hai| priya suhRta, bairi. jamanAprasAdajI sabajaja kA bhArI upakAra hai jo unhoMne seTha lakSmIcandrajI ko isa sAhityodvAra kArya ke liye prerita kiyaa| ve aise dhArmika va sAmAjika kAryo meM sadaiva kaptAna kA kArya kiyA karate haiN| zrImanta seTha lakSmIcandrajI to isa samasta vyavasthA ke AdhAra-stambha hI haiM / Arthika saMkaTamaya vartamAna kAla meM unake hAyaskUla, chAtravRtti, va sAhityodvAra nimitta diye hue aneka bar3e-bar3e dAnoM dvArA dharma aura samAja kA jo upakAra ho rahA hai usakA pUrA mUlya abhI AMkA nahIM jA sktaa| vaha kArya kadAcit hamArI bhAvI pIr3hI dvArA hI sucArU rUpa se kiyA jA skegaa| seThajI ko unake ina udAra kAryoM meM pravRtta karAne aura unakA nirvAha karAne vAle bhelasA nivAsI seTha rAjamalajI bar3ajAtyA aura zrImAn takhatamalajI vakIla haiM jinhoMne isa yojanA meM bhI bar3I ruci dikhAI aura hameM hara prakAra se sahAyatA pahuMcAkara upakRta kiyaa| sAhityodvAra kI TrasTa kameTI meM siM. pannAlAlajI, paM. devakInandanajI va seTha rAjamalajI ke atirikta bhelasA ke zrIyuta mizrIlAlajI va sarasAvA nivAsI paM. jugolakizorajI mukhtAra bhI haiM / inhoMne prastuta kArya ko saphala banAne meM sadaiva apanA pUrA yoga diyA hai / paM. jugalakizorajI mukhtAra se hameM sampAdana kArya meM vizeSa sAhAyya milane kI AzA thI, kintu hamAre durbhAgya se isI bIca unakA svAsthya bigar3a gayA aura hama unake sAhAyya se bilkula vaMcita rahe / kintu Age saMzodhana kArya meM unase sahAyatA milane kI hameM pUrI AzA hai| jaba se ina graMthoM ke prakAzana kA nizcaya huA hai taba se zAyada hI koI mAha aisA gayA. ho jaba hamArI samAja ke advitIya kAryakartA zrIyukta brahmacArI zItala prasAdajI ne hameM isa kArya ko Age bar3hAne aura pUrA karane kI preraNA na kI ho / dharmaprabhAvanA ke aise kAryoM ko saphala dekhane ke liye brahmAcArI kA hRdaya aisA tar3apatA hai jaise koI zizu apanI mAtA ke dUdha ke liye tdd'pe| unakI isa nirantara preraNA ke liye hama unake bahuta upakRta haiN| hama jAnate hai ve itane kArya ko saphala dekha bahuta hI prasanna hoNge| sampAdana va prakAzana sambandhI aneka vyAvahArika kaThinAiyoM ko sulajhAne meM nirantara sAhAyya hameM apane samAja ke mahArathI sAhityika zraddheya paM. nAthUrAmajI premI se milA hai| yaha kahane kI AvazyakatA nahIM ki premIjI jaina samAja meM navIna yuga ke sAhityakoM ke pramukha sphUrtidAtA hai| jina
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA jina kAryoM meM jisa-jisa prakAra hamaneM premIjI kI sahAyatA lI hai aura unheM unakI vRddhAvasthA meM kaSTa pahuMcAyA hai usakA yahAM vivaraNa na dekara itanA hI kahanA vaza hai ki hamArI isa kRti ke kalevara meM jo kucha uttama aura sundara hai usameM hamAre premIjI kA anubhavI aura kuzala hAtha pratyakSa va parokSa rUpa se vidyamAna hai| binA unake tAtkAlika satparAmarza, sadupadeza aura satsAhAyya ke na jAne hamAre isa kArya kI kyA gati hotii| jaisA bhUmikA se jJAta, prastuta graMtha ke saMzodhana meM hameM siddhAntabhavana, ArA va mahAvIra brahmacaryAzrama, kAraMjA kI pratiyoM se bar3I sahAyatA milI hai, isa hetu hama ina donoM saMsthAoM ke adhikAriyoM ke va prati kI prApti meM sahAyaka paM. ke. bhujabalI zAstrI va paM. devakInandanajI zAstrI ke bahuta kRtajJa haiN| jinhoMne hamArI praznAvalI kA uttara dekara hameM mUDavidrI se va tatpazcAt sahAranapura se pratilipi bAhara Ane kA itihAsa likhane meM sahAyatA dI unakA hama bahuta upakAra mAnate haiN| unakI nAmAvalI anyatra prakAzita hai| inameM zrImAn seTha rAvajI sakhArAmajI dozI, solApura, paM. lokanAthajI zAstrI, mUDavidrI va zrIyukta nemicandrajI vakIla, usamAnAbAda kA nAma vizeSa ullekhanIya hai| amarAvatI ke suprasiddha, pravINa jyotirvid zrIyukta premazaMkarajI dabe kI sahAyatA se hI hama dhavalA kI prazasti ke jyotiSa sambandhI ullekhoM kI chAnabIna aura saMzodhana karane meM samartha hue haiN| isa hetu hama unake bahuta kRtajJa haiM / isa graMtha kA mudraNa sthAnIya sarasvatI presa meM huA hai| yaha kacit hI hotA hai ki sampAdaka ko presa ke kArya aura vizeSata: usI mudraNa kI gati aura vega se santoSa ho / kintu isa presa ke mainejara mi. TI. ema. pATIla ko hama hArdika dhanyavAda dete haiM ki unhoMne hamAre kArya meM bhI asantoSa kA kAraNa utpanna nahIM hone diyA aura alpa samaya meM hI isa graMtha kA mudraNa pUrA karane meM unhoMne va unake karmacAriyoM ne behada parizrama kiyA hai| isa vaktavya ko pUrA karate samaya hRdaya ke pAvitrya aura dRr3hatA ke liye hamArA dhyAna punaH hamAre tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra va unakI dharasena, puSpadanta aura bhUtabali taka kI AcArya paramparA kI ora jAtA hai jinake prasAda-lava se hameM yaha sAhitya prApta huA hai| tIrthaMkaroM aura kevalajJAniyoM kA jo vizvavyApI jJAna dvAdazAMga sAhitya meM grathita huA thA, usase sIdhA sambandha rakhane vAlA kevala itanA hI sAhityAMza bacA hai jo dhavala, jayadhavala va mahAdhavala kahalAne vAle graMthoM meM nibaddha haiM; digambara 1. isake chapate hameM samAcAra milA hai ki dozIjI kA 20 akTUbara ko svargavAsa ho gayA, isakA hameM atyanta zoka hai / hamAre samAja kA eka bhArI karmaTha puruSaratna uTha gyaa|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA mAnyatAnusAra zeSa saba kAla ke gAla meM samA gayA / kintu jitanA bhI zeSa bacA hai vaha bhI viSaya aura racanA kI dRSTi se himAcala jaisA vizAla aura mahodadhi jaisA gaMbhIra hai| usake vivecana kI sUkSmatA aura pratipAdana ke vistAra ko dekhane se hama jaise alpajJAniyoM kI buddhi cakarA jAtI hai aura acche acche vidvAnoM kA bhI garva kharva hone 'lagatA hai / hama aisI ucca aura vipula sAhityika sampatti ke uttarAdhikArI haiM isakA hameM bhArI gaurava hai / 7 isa gaurava kI vastu ke eka aMza ko prastuta rUpa meM pAkara pAThaka prasanna hoNge| kintu isake taiyAra karane meM hameM jo anubhava milA hai usase hamArA hRdaya bhItara hI bhItara kheda aura viSAda ke Avega se ro rahA hai / ina siddhAnta graMthoM meM jo apAra jJAnanidhi bharI huI hai usakA gata kaI zatAbdiyoM meM hamAre sAhitya ko koI lAbha nahIM mila sakA, kyoMki, inakI ekamAtra prati kisI prakAra tAloM ke bhItara banda ho gaI aura adhyayana kI vastu na rahakara pUjA kI vastu bana gaI / yadi ye graMtha sAhitya - kSetra meM prastuta rahate to unake AdhAra se aba taka na jAne kitanA kisa koTi kA sAhitya nirmANa ho gayA hotA aura hamAre sAhitya ko kaunasI dizA va gati mila gaI hotI / kitanI hI saiddhAntika gutthiyAM jinameM vidvatsamAja ke samaya aura zaktikA na jAne kitanA hrAsa hotA rahatA hai, yahAM sulajhI huI par3I haiN| aisI vizAla sampatti pAkara bhI hama daridrI hI bane rahe aura isa daridratA kA sabase adhika santApa aura duHkha hameM inake saMzodhana karate samaya huA / jina pratiyoM ko lekara hama saMzodhana karane baiThe ve truTiyoM aura skhalanoM se paripUrNa haiM / hameM unake eka eka zabda ke saMzodhanArtha na jAne kitanI mAnasika kasarateM karanI par3I haiM aura kitane dinoM taka rAta ke do-do baje taka baiThakara apane khUna ko sukhAnA par3A hai / phira bhI hamane jo saMzodhana kiyA usakA solahoM Ane yaha bhI vizvAsa nahIM ki ve hI AcArya - racita zabda haiM / aura yaha saba karanA par3A, jaba ki mUDavidrI kI Adarza pratiyoM ke dRSTipAta mAtra se saMbhavata: una kaThina sthaloM kA nirvivAda rUpa se nirNaya ho sakatA thA / hameM usa manuSya ke jIvana jaisA anubhava huA jisake pitA kI apAra kamAI para koI tAlA lagAkara baiTha jAya aura vaha svayaM eka eka Tukar3e ke liye dara-dara bhIkha mAMgatA phire aura isase jo hAni huI vaha kisakI ? jitanA samaya aura parizrama inake saMzodhana meM kharca ho rahA hai usase mUla pratiyoM kI upalabdhi meM na jAne kitanI sAhitya sevA ho sakatI thI aura samAja kA upakAra kiyA jA sakatA thA / aise hI samaya aura zakti ke apavyaya se samAja kI gati rukatI hai| isa maMdagati se na jAne
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ SakhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA kitanA samaya ina graMthoM ke uddhAra meM kharca hogaa| yaha samaya sAhitya, kalA va saMskRti ke liye bar3e saMkaTa kA hai| rAjainatika viplava se hajAroM varSoM kI sAMskRtika sampatti kadAcit minaToM meM bhasmasAt ho sakatI hai| daiva rakSA kare, kintu yadi aisA hI saMkaTa yahAM A gayA to ye dvAdazAMgavANI ke avaziSTa rUpa phira kahAM raheMge ? habza, cIna Adi dezoM ke udAharaNa hamAre sanmukha haiN| prAcIna pratimAeM khaNDita ho jAne para naI kabhI bhI pratiSThita ho sakatI haiM, purAne mandira jIrNa hokara gira jAne para naye kabhI bhI nirmANa karAkara khar3e kiye jA sakate haiM, dharma ke anuyAyiyoM kI saMkhyA kama hone para kadAcit pracAra dvArA bar3hAI jA sakatI hai, kintu prAcIna AcAryoM ke jo zabda graMthoM meM graMthita haiM unake ekavAra naSTa ho jAne para unakA punaruddhAra sarvathA asambhava hai / kyA lAkhoM karor3oM rupayA kharca karake bhI pUre dvAdazAMga zruta kA uddhAra kiyA jA sakatA hai ? kabhI nhiiN| isI kAraNa sajIva deza, rASTra aura samAja apane pUrva sAhitya ke eka-eka Tukar3e para apanI sArI zakti lagAkara usakI rakSA karate haiN| yaha khyAla rahe ki jina upAyoM se abhI taka graMtha rakSA hotI rahI, ve upAya aba kAryakArI nhiiN| saMhAraka zakti ne Ajakala bhISaNa rUpa dhAraNa kara liyA hai| Ajakala sAhitya rakSA kA isase bar3hakara dasarA koI upAya nahIM ki graMthoM kI hajAroM pratiyAM chapAkara sarvatra phailA dI jAye tAki kisI bhI avasthA meM kahIM na kahIM unakA astitva banA hiirhegaa| yaha hamArI zrutabhakti kA atyanta buddhihIna svarUpa hai jo hama jJAna ke ina uttama saMgrahoM kI ora itane udAsIna haiM aura unake sarvathA vinAza kI jokhama liye cupacApa baiThe haiN| yaha prazna samasta jaina samAja ke liye vicAraNIya hai| isameM udAsInatA ghAtaka hai| hRdaya ke ina udgAroM ke sAtha aba maiM apane prAkkathana ko samApta karatA hU~ aura isa graMtha ko pAThakoM ke hAthoM sauMpatA huuN| kiMga eDavarDa kAleja amarAvatI 1.11.39 hIrAlAla jaina
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ INTRODUCTION TO SATKHANDAGAMA Dhavala, Jaidhavala and Mahadhavala The only surviving pieces of the original Jain Canon of twelve Angas are, according to Digambara tradition, preserved in what are popularly known as Dhavla, Jaidhavala and Mahadhavala siddhantas. Manuscripts of these were preserved only at the Jain pontifical seat of Mudbidri in South Kanara. It is only during the last twenty years that copies of the first two have become available, while the last still remains inaccessible. How Shatkhandagama was reduced to writing The story of the composition of Satkhandagama is told in the introductory part of the Dhavala which is the commentary. The teachings of Lord Mahavira were arranged into Twelve Angas by his pupil Indrahhuti Gautama, and they were handed down from preceptor to pupil by word of mouth till gradually they fell into oblivion. Only fraction of them were known to Dharasena who practised penances in the Chandra Gupha of Girinagara in the country of Saurastra (modern Kathiawar). He felt the necessity of preserving the knowledge and so he called two sages who afterwards became famous as Puspadanta and Bhutabali, and taught to them portions of the fifth Anga Viahapannatti and of the twelth Anga Ditthivada. These were subsequently reduced to writing in Sutra form by the two eminent pupils, Puspandanta composed the first 177 Sutras which are all embodied in the present edition of satprarupana, and his colleague Bhutabali wrote the rest, the total being 6000 Sutras. Date of Shatkhandagama As regards the time of this composition we are told definitely that Dharasena lived after Loharya the 28th in succession after Mahavira, but how long afterwards is left uncertain. Most of the succession lists available show that the time that elapsed from the Nirvana of Mahavira up to Laharya was 683 years. Butthe Prakrit Pattavali of Nandi sangha carries on the list of succession from Laharya to five more Acharyas, the last three of which are Dharasena, Puspadanta and Bhutabali and makes
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA them all fall within the 683 years after Vira Nirvana. According to this account Dharasena succeeded his predecessor Maghanadi 614 years after Vira Nirvana. Though this account stands by itself in opposition to the unanimous account given in the Dhavala commentary and many other works, it is in a way supported by an old list Brihad-Tippanilka which attributes a work by name Joni Pahuda to Dharasena and assigns it to 600 years after Vira Nirvana. The reliability of this tippana has been unquestioned so far and the statement is coroborated by the fact that in the Dhavala itself is found a reference to Jonipahuda as a work on Mantra shastra and with the knowledge of this subject Dharasena has also been associated. There is, thus, a strong case for indentifying our Dharasena with the author of the Jonipahuda and then the combined evidence of the Brihat Tippana and the Prakrit Pattavali would make the composition of Satkhandagama fall between 614 and 683 years after Vira Nirvana. i.e. between the 1st and 2nd centuries of the Christian Era. Commentaries of Shatkhandagama This inference about the period of the composition of Shatkhandagama is corroborated by the account of its commentaries as given by Indranandi in his Srutavatara which work I have now come to regard as authentically preserving old traditions. According to Indranandi, six commentaries were written on Satkhandagama in succession, the last. being the Dhavala. The first of these commentaries was Parikarma written by Kundakunda. References to Parikarma are many and various in the Dhavala itself, and a creful examination of them has led me to believe that it was really a commentary by Kindakunda on this work. The time of Kundakunda is approximately the 2nd centuary A.D. and so the Shatkhandagama has to be assigned to a period before that. Other commentators mentioned by Indranandi are Shamakunda, Tumbulura, Samantabhadra and Bappadeva, before we come to Virasena the author of Dhavala, and we would not be far wrong in separating them each in succession by about a century, and assign them to 3rd, 4th, 5th and 6th century respectively. None of these commentaries have so far been discovered, but traces of most of them may be found in the existing literature.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA Dhavala, its date & author As regards thetime of the commentary Dhavala there is no uncertainty. Its author Virsena has recorded many astronomical details of the time of his composition in the ending verses. But after a careful scrutiny of the text and its contents, however, I have been able to interpret it correctly, and it yields the result that the Dhavala was completed by Virasena on the 13th day of the bright fortnight of Karttika in the year 738 of the Saka era, when Jagattunga (i.e. Govinda III of the Rashtrakuta dynasty) has abandoned the throne and Boddana Raya (Probably Amoghavarsha I) was ruling. I have worked out the astronomical details and found them correct, and the date corresponds, according to Swami Kannu Pillai'sIndian Ephemeris, to the 8th October 816 A.D., Wednesday morning. In the ending verses of the Jayadhavala we are told that Virasena's pupil Jinasena completed that commentary in Saka 759. The Volume of 60 thousand slokas, thus, took 21 years to compose, which comes roughtly to 3000 verses per year. If we take this as the average speed at which Virasena wrote, it gives as the period between 792 and 823 A.D. for the vigorous literary activity of Virasena alone, which produced the complete Dhavala equal to 72 thousand slokas, and the first one-third of the Jayadhavala i.e. equal to 20 thousand slokas. This single man, thus, accomplished the stupendous and extraordinary task of writing philosophical prose equal to 92 thousand slokas in the course of 31 years, and he was succeeded by an equally gigantic writer Jinasena, his pupil, who wrote the 40 thousand slokas of the Jayadhavala, the beautiful little poem Parsvabhyudaya and the magnificent Sanskrit Adipurana, before he died. What a bewildering amount of literary effusion ? Literature before Virasena The various mentions found in the Dhavala reveal to us that there was a good deal of manuscript material before Virasena, and he utilised it very judiciously and cautiously. He had to deal with various recensions of the Satras which did not always agree in their statements.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 12 Virasena satisfied himself by giving their alternative views, leaving the question of right and wrong between them to those who might know better than himself. He also had to deal with opposite opinious of earlier commentators and teachers, and here he boldly criticizes their views in offering his own explanation. On certain points he mentious two different schools of thought which he calls the Northern and the Southern. At present I am examining these views a bit more closely. They may ultimately turn out to be the S'vetambara and Digambara schools. Works mentioned and quoted from are (1)Santa-Kamma Pahuda, (2) Kasaya Pahuda, (3) Sammaisutta, (4)Tiloya-pannatti Sutta, (5) Pancatthi Pahuda (6) Tattvartha Sutra of Griddhapinchha, (7) Acaranga, (8) Sarasamgraha of Pujayapada, (9) Tattvartha Bhasya of Akalanks, (10) Jivasamasa (11) Chhedasutra (12) Kammapavada and (13) Dasakarani samgraha, while authors mentioned without the name of their works are Aryu-mankshu, Nagahasti, Prabhachandra and others. Besides these, there are numerous quotattions both prose and verse without the mention of their source. In the Satprarupana alone there are 216 such verses of whichl have been able to trace many in the Acaranga, Brihatkalpa Sutra, Dasvaikalika Sutra, Sthananga Tika, Anuyogadvara, and Avasyaka Niryukti of the Svetambara canon, besides quite a large number of them in the Digambara literature. These mentions give us an insight into the comparative and critical faculty as well as the coordinating power of Virasena. Relation with the Canon, and the Six Khandas The Satkhandagama, was reduced to writing, as told before, just at the time when the whole Jain Canon was on the point of being forgotten. In this connection it is important to note that according to the Digambara tradition all the twelve Angas have been lost except these portions of the last of them i.e. Ditthivaya and a bit of the fifth Anga. According to the Svetambaras, on the other hand, the first eleven are preserved though in a multilated form, while the Ditthivaya is totally lost. Thus to a certain extent, the two traditions mutually complement each other.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA A look at the tables showing the connnection of the present work with the original canon will convey some idea of the extraordinary extent of the Purvas in particular and of the whole canon in general. The section dealing with the twenty four subjects Kriti, Vedana and others was called in the canon Mahakamma Payadi Pahuda. The same twenty four subjects have been dealt with in the present work which was called Santa KammaPahuda, but which, owing to its six subdivisions acquired the handy title of Shatkhandagama. Its six subdivisions are Jivatthana, Khudd, Bandha, Bandha-Samitta-Vichaya, Vedana, Vaggana and Mahabandha. Subject matter of the present work The whole work deals with the Karma philosophy, the first three divisions from the point of view of the soul which is the agent of the bondage, and the last three from the point of view of the objective karmas, their nature and extent. The portion now published is the first part ofthe Jivatthana and it deals with the quest of the soul qualities and the stages of spiritual advancement through some expressed characterstics such as -conditions of existence, senses, bodies, vibratory activities and the like. I propose to deal with the subject in some detail in the next volume when Satprarupana will be completed. Language The presentwork consists of the original Sutras, the commentary of Virasena called Dhavala and the various quotation given by the commentator from the writings of his predecessors. The language of the Sutras is Prakrit and so also of the most of the quoted Gathas. The prose of Virasena is Prakrit alternating with Sanskrit. In the present portion Sanskrit predominates, being three time as much as Prakrit. This condition of the whole text clearly reflects the comparative position of Prakrit and Sanskrit in the Digambara Jain literature of the South. The most ancient literature was all in Prakrit as shown by the Sutras and their first reputed commentary. Parikarma as well as all the other works of Kundakunda, and also by the preponderance of Prakrit verses quoted in the Dhavala.But about the time of Virasena the tables has turned against Prakrit and Sanskrit had got the upperhand as revealed by the present portion of Dhavala as well as its contemporary literature.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 14 The Prakrit of the Sutras, the Gathas as well as of the commentary, is Sauraseni influenced by the older Ardha Magadhi on the one hand and the Maharashtri on the other, and this is exactly the nature or the language called Jain Saurseni by Dr. Pischel and subsequent writers. It is, however, only a very small fraction of the whole text that has now been edited critically so far as was possible with the available material. Final conclusions on this subject as well as on all others pertaining to this work must wait till the whole or at least a good deal of it has been so edited. I have avoided details in this survey of Shatkhandagama because I have discussed all these topics fully inmy introduction in Hindi to which my learned readers are referred for details. The available manuscripts of the work are all very corrupt and full of lacunae, being very recent copies of a transcript which, so to say, had to be stolen from Mudbidri. My great regret is that inspite of all efforts, I could notget at the only oll manuscript preserved there. So the text had to be constituted from the available copies as critically as was possible according to the principles which I have explained in full in my Hindi introduction. Inspite of all these difficulties, however, I hope my readers will not find the text as unsatisfactory as it might have been expected under the circumstances.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukhabandha zrI dhavalAdi siddhAntoM ke prakAza meM Ane kA itihAsa sunA jAtA hai ki zrI dhavalAdi siddhAnta graMthoM ko prakAza meM lAne aura unakA uttara bhArata meM paThana-pAThana dvArA pracAra karane kA vicAra paMDita ToDaramala jI ke samaya meM jayapura aura ajamera kI ora se prAraMbha huA thaa| kiMtu koI bhI mahAna kArya susaMpAdita hone ke liye kisI mahAn AtmA kI vATa johatA rahatA hai / bambaI ke dAnavIra, paramopakArI sva. seTha mANikacaMdajI je.pI. kA nAma kisane na sunA hogA ? Aja se chappana varSa pahale vi.saM.1940 (san 1883 I.) kI bAta hai / seThajI saMgha lekara mUDavidrI kI yAtrA ko gaye the| vahAM unhoMne ratnamayI pratimAoM aura dhavalAdi siddhAMta graMthoM kI pratiyoM ke darzana kiye / seThajI kA dhyAna jitanA una bahumUlya pratimAoM kI ora gayA, usase kahIM adhika una pratiyoM kI ora AkarSita huaa| unakI sUkSma dharmarakSaka dRSTi se yaha bAta chupI nahIM rahI ki una pratiyoM ke tAr3apatra jIrNa ho rahe haiN| unhoMne usa samaya ke bhaTTArakajI tathA vahAM ke paMcoM kA dhyAna bhI usa ora dilAyA aura isa bAta kI pUchatAcha kI ki kyA koI una graMthoM ko par3ha samajha bhI sakatA hai yA nahIM ? paMcoM ne uttara diyA 'hama loga to inakA darzana pUjana karake hI apane janma ko saphala mAnate haiN| hAM, jainavidrI (zravaNavelagula) meM brahmasUri zAstrI haiM, ve inako par3hanA jAnate haiN| yaha sunakara seThajI gaMbhIra vicAra meM par3a gaye / usa samaya isase adhika kucha na kara sake, kiMtu unake mana meM siddhAnta graMthoM ke uddhAra kI cintA sthAna kara gii| yAtrA se lauTakara seThajI ne apane parama sahayogI mitra, solApura nivAsI zrI seTha hIrAcanda nemacandajI ko patra likhA aura usameM zrI dhavalAdi graMthoM ke uddhAra kI cintA pragaTa kI, tathA svayaM bhI jAkara ukta graMthoM ke darzana karane aura phira uddhAra ke upAya socane kI preraNA kii| seTha mANikacaMdajI kI isa icchA ko mAna dekara seTha hIrAcaMdajI ne dUsare hI varSa, arthAt vi.saM. 1941 (san 1884) meM svayaM mUDavidrI kI yAtrA kI / ve apane sAtha zravaNa velagula ke paMDita brahmasUri zAstrI ko bhI le gaye / brahmasUrijI ne unheM tathA upasthita sajjanoM ko zrI dhavala siddhAnta kA maMgalAcaraNa par3hakara sunAyA, jise sunakara ve saba ati prasanna hue| seTha hIrAcaMdajI ke mana meM siddhAnta graMthoM kI pratilipi karAne kI bhAvanA dRr3ha ho gaI aura unhoMne brahmasUri zAstrI se pratilipi kA kArya apane hAtha meM lene kA Agraha kiyaa|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA vahAM se lauTakara seTha hIrAcaMdajI bambaI Aye aura seTha mANikacaMdajI se milakara unhoMne graMthoM kI pratilipi karAne kA vicAra pakkA kiyA / kiMtu unake vahAM se lauTane para ve tathA seTha mANikacaMdajI apane-apane vyAvasAyika kAryo meM guMtha gaye aura koI daza varSa taka pratilipi karAne kI bAta unake mana meM hI raha gii| isI bIca meM ajamera nivAsI zrIyukta seTha mUlacaMdajI sonI zrIyukta paM. gopAladAsajI varaiyA ke sAtha mUDavidrI kI yAtrA ko gye| usa samaya unhoMne siddhAnta graMthoM ke darzana kara vahAM ke paMcoM aura brahmasUri zAstrI ke sAtha yaha bAta nizcita kI ki una granthoM kI pratilipiyAM kI jAMya / tadanusAra lekhanakArya bhI prAraMbha ho gayA / yAtrA se lauTate samaya seTha mUlacaMdajI sonI solApura aura bambaI bhI gaye aura unhoMne seTha hIrAcaMdajI va mANikacaMdajI ko bhI apane ukta kArya kI sUcanA dI, jisakA unhoMne anumodana kiyA / zrImAn siMghaI pannAlAlajI amarAvatI vAloM se jJAta huA hai ki jaba unake pitA sva. siMghaI vaMzIlAlajI saM. 1947 (san 1890) ke lagabhaga mUDavidrI kI yAtrA ko gaye the taba brahmasUri zAstrI dvArA lekhanakArya prAraMbha ho gayA thaa| kiMtu lagabhaga tIna sau zloka pramANa pratilipi hone ke pazcAt hI vaha kArya banda par3a gayA, kyoMki seThajI vaha pratilipi ajamera ke liye cAhate the aura yaha bAta mUDavidrI ke bhaTTArakajI va paMcoM ko iSTa nahIM thii| isI viSaya ko lekara saM. 1952 (1895) meM seTha mANikacaMdajI aura seTha hIrAcaMdajI ke bIca punaH patra vyavahAra huA, jisake phalasvarUpa seTha hIrAcaMdajI ne pratilipi karAne ke kharca ke liye candA ekatra karane kA bIr3A uThAyA / unhoMne apane patra jaina bodhaka meM sau-sau rUpaye ke sahAyaka banane ke liye apIla nikAlanA prAraMbha kara diyA / phalata: eka varSa ke bhItara caudaha hajAra se Upara ke cande kI svIkAratA A gii| taba seTha hIrAcaMdajI ne seTha mANikacaMdajI ko solApura bulAyA aura unake samakSa brahmasUri zAstrI se eka sau paccIsa (125) rupayA mAsika vRttipara pratilipi karAne kI bAta pakkI ho gii| unakI sahAyatA ke liye miraja nivAsI gajapati zAstrI bhI niyukta kara diye gaye / ye donoM zAstrI mUDavidrI pahuMce aura usI varSa kI phAlguna zuklA 7 budhavAra ko graMtha kI pratilipi karane kA kArya prAraMbha ho gyaa| usake eka mAha aura tIna dina pazcAt caitra zuklA 10 ko brahmasUri zAstrI ne seTha hIracaMdajI ko patra dvArA sUcita kiyA ki jayadhavala ke pandraha patra arthAt lagabhaga 1500 zlokoM kI kApI ho cukI / isake kucha hI pazcAt brahmasUri zAstrI asvastha ho gaye aura antata: svargavAsI hue|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA brahmasUri zAstrI ke pazcAt gajapati zAstrI ne pratilekhana kA kArya cAlU rakkhA aura lagabhaga solaha varSa meM dhavala aura jayadhavala kI pratilipi nAgarI lipi meM pUrI / isI avasara meM mUDavidrI ke paNDita devarAja seThI, zAMtappA upAdhyAya tathA brahmayya iMdra dvArA ukta graMthoM kI kanADI lipi meM bhI pratilipi kara lI gaI / usa samaya seTha hIrAcaMdajI puna: mUDavidrI pahuMce aura unhoMne yaha icchA pragaTa kI ki tIsare graMtharAja mahAdhavala kI bhI pratilipi ho jAya aura ina graMthoM kI surakSA tathA paThana-pAThana rUpa sadupayoga ke liye aneka pratiyAM karAkara bhinna-bhinna sthAnoM meM rakkhI jAveM / kiMtu isa bAta para bhaTTAraka jI va paMca loga rAjI nahIM hue| tathApi mahAdhavala kI kanADI pratilipi paMDita nemirAjajI dvArA kiye jAne kI vyavasthA karA dI gaI / yaha kArya san 1918 se pUrva pUrNa ho gayA / isake pazcAt seTha hIrAcaMdajI ke prayatna se mahAdhavala kI nAgarI pratilipi paM. lokanAthajI zAstrI dvArA lagabhaga cAra varSa meM pUrI huI / isa prakAra ina graMthoM kA pratilipi kArya san 1896 se 1922 taka arthAt 26 varSa calA, aura itane samaya meM inakI kanADI lipi paM. devarAja seThI, paM. zAMtapyA indra, paM. brahmayya indra tathA paM. nemirAja seThI dvArA tathA nAgarI lipi paM. brahmasUri zAstrI, paM. gajapati upAdhyAya aura paM. lokanAtha jI zAstrI dvArA kI gii| isa kArya meM lagabhaga bIsa hajAra rupayA kharca huaa| dhavala aura jayadhavala kI prati ke bAhara nikalane kA itihAsa dhavala aura jayadhavala kI nAgarI pratilipi karate samaya zrI gajapati upAdhyAya ne gupta rIti se unakI eka kanADI pratilipi bhI kara lI aura use apane hI pAsa rakha liyA / isa kArya meM vizeSa hAtha unakI viduSI patnI lakSmIbAI kA thA, jinakI yaha prabala icchA thI ki ina graMthoM kA paThana-pAThana kA pracAra ho / san 1915 meM una pratilipiyoM ko lekara gajapati upAdhyAya seTha hIrAcaMdajI ke pAsa solApura pahuMce aura nyochAvara dekara unheM apane pAsa rakhane ke liye kahA / kiMtu seThajI ne unheM apane pAsa rakhanA svIkAra nahIM kiyA tathA apane ghaniSTha mitra seTha mANikacaMdajI ko bhI likha diyA ki ve una pratiyoM ko apane pAsa na rakkheM / unake aisA karane kA kAraNa yahI jAnA jAtA hai ki ve mUDavidrI se bAhara pratiyoM ko na le jAne ke liye mUDavidrI ke paMcoM aura bhaTTArakajI se vacanabaddha ho cuke the / ataeva pratiyoM ke pracAra kI bhAvanA rakhate hue bhI unhoMne pratiyoM ko apane pAsa rakhanA naitika dRSTi se ucita nahIM samajhA / taba gajapati upAdhyAya una pratiyoM ko lekara sahAranapura pahuMce aura
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ SakhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA vahA~ zrI lAlA jambUprasAdajI raIsa ne unheM yathocita puraskAra dekara una pratiyoM ko apane maMdira meM virAjamAna kara diyaa| gajapati upAdhyAya ne lAlA jI ko yaha AzvAsana diyA thA ki ve svayaM una kanADI pratiyoM kI nAgarI lipi kara deNgeN| kiMtu putra kI bImArI ke kAraNa unheM zIghra ghara lauTanA par3A / pazcAt unakI patnI bhI bImAra huI aura unakA dehAnta ho gyaa| ina saMkaToM ke kAraNa upAdhyAya jI phira sahAranapura na jA sake aura san 1923 meM unakA bhI zarIrAnta ho gayA / lAlAjI ne una graMthoM kI nAgarI pratilipi paNDita vijayacaMdrayyA aura paM. sItArAma zAstrI ke dvArA karAI / yaha kArya san 1916 se 1923 taka saMpanna huA / san 1924 meM sahAranapura vAloM ne mUDavidrI ke paM. lokanAthajI zAstrI ko bulAkara unase kanADI aura nAgarI lipiyoM kA milAna karA liyA / __ sahAranapura kI kanADI prati kI nAgarI lipi karate samaya paM. sItArAma zAstrI ne eka aura kApI kara lI aura use apane hI pAsa rakha liyA, yaha lAlA pradyumnakumArajI raIsa, sahAranupara, kI sUcanA se jJAta huA hai / para yaha bhI sunA jAtA hai ki jisa samaya paM. vijayacaMdrayyA aura paM. sItArAma zAstrI kanADI kI nAgarI pratilipi karane baiThe usa samaya paM. vijayacaMdrayyA par3hate jAte the aura paM. sItArAma zAstrI suvidhA aura jaldI ke liye kAgaja ke kharoM para nAgarI meM likhate jAte the| inhIM kharoM se unhoMne pIche zAstrAkAra prati sAvadhAnI se likhakara lAlAjI ko de dI, kiMtu una kharoM ko apane pAsa hI rakha liyA, aura unhIM kharoM para se pIche sItArAma zAstrI ne aneka sthAnoM para dhavala-jayadhavala kI lipiyAM karake diiN| ve hI tathA una para se kI gaI pratiyAM aba amarAvatI, ArA, kAraMjA, dillI, bambaI, solApura, sAgara, jhAlarApATana, indaura, sivanI, vyAvara aura ajamera meM virAjamAna haiN| paM. gajapati upAdhyAya tathA paM. sItArAma zAstrI ne cAhe jisa bhAvanA se ukta kArya kiyA ho aura bhale hI nIti kI kasauTI para vaha kArya ThIka na utaratA ho, kiMtu ina mahAn siddhAMta graMthoM kI saikar3oM varSoM ke kaida se mukta karake vidvat aura jijJAsu saMsAra kA mahAn upakAra karane kA zreya bhI unhIM ko haiN| isa prasaMga meM mujhe gumAnI kavi kA nimna padya yAda AtA hai - pUrvajazuddhimiSAd bhuvi gaMgAM prApitavAn sa bhagIrathabhUpaH / bandhurabhUjagataH paramo'sau sajana hai sabakA upakArI //
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA siddhAnta graMthoM kI pratiyoM kA itihAsa saMgraha karane ke liye hamane jo praznAvalI prakAzita kI thI usakA jina aneka mahAnubhAvoM ne sUcanAtmaka uttara bhejane kI kRpA kii| hama unhIM uttaroM ke AdhAra se pUrvokta itihAsa prastuta karane meM samartha hue, isa hetu hama ina sajjanoM kA AbhAra mAnate haiN| dhavalAdi siddhAnta graMthoM kI prati-uddhAra saMbandhI praznAvalI kA uttara bhejane vAle sajjanoM kI nAmAvalI - 1. zrImAn seTha rAvajI sakhArAmajI dozI, solApura 2. zrImAn lAlA pradyumnakumArajI raIsa, sahAranapura 3. zrImAn paMDita nAthUrAmajI premI, bambaI 4. zrImAn paM. lokanAthajI zAstrI, maMtrI, vIravANI siddhAnta bhavana, mUDavidrI 5. zrImAn bra.zItalaprasAdajI 6. zrImAn paM. devakInannadanajI siddhAntazAstrI, kAraMjA 7. zrImAn siMghaI pannAlAlajI vaMzIlAlajI, amarAvatI 8. zrImAn paM. makkhanalAlajI zAstrI, morenA 9. zrImAn paM. rAmaprasAdajI zAstrI, zrI ai. pannAlAla di. jaina sarasvatI bhavana, bambaI 10. zrImAn paM. ke.bhujavalIjI zAstrI, jaina siddhAnta bhavana, ArA 11. zrImAn paM. dayAcandajI nyAyatIrtha, sattarkasudhAtaraMgiNI pAThazAlA, sAgara 12. zrImAn seTha vIracaMda kodarajI gAMdhI, phalaTana 13. zrImAn seTha ThAkuradAsa bhagavAnadAsajI javherI, bambaI 14.zrImAn seTha mUlacanda kizanadAsajI kApar3iyA, sUrata 15. zrImAn seTha rAjamala bar3ajAtyA, bhelasA 16. zrImAn gAMdhI nemacaMda bAlacaMdajI, vakIla, usamAnAbAda 17. zrImAn bAbU kAmatAprasAdajI, sampAdaka vIra, alIgaMja
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA hamArI Adarza pratiyAM 1. dhavalAdi siddhAnta graMthoM kI ekamAtra prAcIna prati dakSiNa karnATaka deza ke mUDavidrI nagara ke guruvasadi nAmaka jaina maMdira meM vahAM ke bhaTTAraka zrI cArukIrtijI mahArAja tathA jaina paMcoM ke adhikAra meM hai| tInoM grathoM kI pratiyAM tAr3apatra para kanADI lipi meM hai| dhavalA ke tAr3apatroM kI lambAI lagabhaga 2 phuTa, caur3AI 3 iMca, aura kulasaMkhyA 592 hai / yaha prati kaba kI likhI huI hai isakA ThIka jJAna prApta pratiyoM para se nahIM hotA hai / kintu lipi prAcIna kanAr3I hai jo pAMca chai sau varSo se kama prAcIna nahIM anumAna kI jAtI / kahA jAtA hai ki ye siddhAnta graMtha pahale jainavidrI arthAt zravaNabelagola nagara ke eka maMdira jI meM virAjamAna the| isI kAraNa usa maMdira kI abhI taka 'siddhAnta bastI' nAma se prasiddhi hai| vahAM se kisI samaya ye graMtha mUDavidrI phuNce| (epIgrAphiA karnATikA, jilda 2, bhUmikA pR.28) ___2. isI prati kI dhavalA kI kanADI pratilipi paM. devarAja seThI, zAntappA upAdhyAya aura brahmayyA indra dvArA san 1896 aura 1916 ke bIca pUrNa kI gayI thii| yaha lagabhaga 1 phuTa 2 iMca lambe aura 6 iMca caur3e kAzmIrI kAgaja ke 2800 pannoM para hai| yaha bhI mUDavidrI ke guruvasadi maMdira meM surakSita hai| 3. dhavalA ke tAr3apatroM kI nAgarI pratilipi paM. gajapati upAdhyAya dvArA san 1896 aura 1916 ke bIca kI gaI thii| yaha prati 1 phuTa 3 iMca lambe, 10 iMca caur3e kAzmIrI kAgaja ke 1323 pannoM para hai / yaha bhI mUDavidrI ke guruvasadi maMdira meM surakSita hai| 4. mUDavidrI ke tAr3apatroM para se san 1896 aura 1916 ke bIca paM. gajapati upAdhyAya ne unakI viduSI patnI lakSmIbAI kI sahAyatA se prati gupta rIti se kI thI vaha Adhunika kanADI lipi meM kAgaja para hai / yaha prati aba sahAranapura meM lAlA pradhumnakumArajI raIsa ke adhikAra meM hai| 5. pUrvokta naM. 4 kI prati kI nAgarI pratilipi sahAranupa meM paM. vijayacaMdrayA aura paM.sItArAma zAstrI ke dvArA san 1916 aura 1924 ke bIca karAI gaI thii| yaha prati 1 phuTa lambe, 8 iMca caur3e kAgaja ke 1650 pannoM para huI hai / isakA naM. 4 kI kanAr3I prati se milAna mUDavidrI ke paM. lokanAtha jI zAstrI dvArA san 1924 meM kiyA gayA thA / yaha prati bhI ukta lAlAjI ke hI adhikAra meM hai|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 6. pUrvokta naM. 5 kI nAgarI pratilipi karate samaya paM. sItArAma zAstrI ne eka aura nAgarI pratilipi karake apane pAsa rakha lI thI, aisA zrImAn lAlA pradyumnakumArajI raIsa, sahAranapura kI sUcanA se jAnA jAtA hai| yaha prati aba bhI paM. sItArAma zAstrI ke adhikAra meM hai / 7. pUrvokta naM. 6 kI prati para se hI sItArAma zAstrI ne aneka pratiyAM kI haiM jo aba kAraMjA, ArA, sAgara Adi sthAnoM meM virAjamAna hai / sAgara kI prati 13 || iMca lambe 7 // iMca caur3e kAgaja ke 1596 pannoM para hai / yaha prati satarkasudhAtaMraMgiNI pAThazAlA, sAgara, ke caityAlaya meM virAjamAna haiM aura zrImAn paM. gaNezaprasAdajI varNI ke adhikAra meM hai / 8. naM. 7 para se amarAvatI kI dhavalA prati 17 iMca lambe, 7 iMca caur3e kAgaja ke 1465 pannoM para baTukaprasAdajI kAyasthake hAtha se saMvat 1985 ke mAghakRSNA 8 zani. ko likhI gaI hai / yaha prati aba isa sAhitya uddhAraka phaMDa ke TrasTI zrImAn siMghaI pannAlAla baMzIlAlajI ke adhikAra meM hai aura amarAvatI ke paravAra di. jaina mandira meM virAjamAna hai / isake 365 pannoM kA saMzodhana sahAranapuravAlI naM. 5 kI prati para se 1938 meM kara liyA gayA thA / prastuta graMtha kI prathama presakApI isI pratipara se kI gaI thii| isakA ullekha prastuta graMtha kI TippaNiyoM meM 'a' saMketa dvArA kiyA gayA hai / 9. dUsarI prati jisakA hamane pATha saMzodhana meM upayoga kiyA hai, ArA ke jaina siddhAnta bhavana meM virAjamAna hai aura lAlA nirmalakumArajI cakrezvarakumArajI ke adhikAra meM hai / yaha uparyukta prati naM. 6 para se svayaM sItArAma zAstrI dvArA vi.saM. 1983 mAgha zukla 5 ravivAra ko likhakara samApta kI huI hai| isake kAgaja 14 // iMca lambe aura 6 // iMca caur3e haiM, tathA patra saMkhyA 1127 hai / yaha hamArI TippaNiyoM Adi kI 'A' prati hai / 10. hamAre dvArA upayoga meM lI gaI tIsarI prati kAraMjA ke zrI mahAvIra brahmacaryAzrama kI hai aura hameM paM. devakInandanajI siddhAnta zAstrI ke dvArA prApta huii| yaha bhI uparyukta naM. 6 para se svayaM sItArAma zAstrI dvArA 13 || iMca laMbe 8 iMca caur3e kAgaja ke 1412 pannoM para zrAvaNa zuklA 15 saM. 1988 meM likhI gaI hai| isa prati kA ullekha TippaNiyoM Adi meM 'ka' saMketa dvArA kiyA gayA hai sahAranapura kI prati se lie gae saMzodhanoM kA saMketa 'sa' prati ke nAma se kiyA gayA hai /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA inake atirikta, jahAM taka hameM jJAta hai, siddhAnta graMthoM kI pratiyA~ solApura, jhAlarApATana, vyAvara, bambaI, indaura, ajamera, dillI aura sivanI meM bhI hai / inameM se kevala bambaI di. jaina sarasvatI bhavana kI prati kA paricaya hamArI praznAvalI ke uttara meM vahAM ke mainejara zrIyuta paM. rAmaprasAdajI zAstrI ne bhejane kI kRpA kI, jisase jJAta huA ki vaha prati ArA kI uparyukta naM. 9 kI prati para se paM. rozanalAla dvArA saM. 1989 meM likhI gaI hai, aura usI para se jhAlarA-pATana ailaka pannAlAla di. jaina sarasvatI bhavana ke lie prati karAI gaI hai| sAgara kI sattarkasudhAtaraMgiNI pAThazAlA kI prati kA jo paricaya vahAM ke pradhAnAdhyApaka paM. dayAcaMdajI zAstrI ne bhejane kI kRpA kI hai, usase jJAta huA hai ki sivanI kI prati sAgara kI prati para se hI kI gaI hai| zeSa pratiyoM kA hameM hamArI praznAvalI ke uttara meM koI paricaya bhI nahIM mila skaa| isase spaSTa hai ki svayaM sItArAma zAstrI ke hAtha kI likhI huI jo tIna pratiyAM kAMrajA, ArA aura sAgara kI haiM, unameM se pUrva do kA to hamane sIdhA upayoga kiyA hai aura sAgara kI prati kA usakI amarAvatI vAlI pratilipi para se lAbha liyA hai| dhavala siddhAnta kI pratiyoM kI pUrvokta paramparA kA nidarzaka vaMzavRkSa 1. tAr3apatra prati (mUDavidrI) 2. kanAr3I (mUDavidrI) 4. kanAr3I (sahAranapura) 3. nAgarI (mUDavidrI) 1973 1973 1973 5. nAgarI (sahAranupara) 1981 6. prati (paM.sItArAma) 1981 9. prati (ArA) 7. prati (sAgara) 1983 10. prati (kAraMjA) 1981 8. prati amarAvatI . 1985 prastuta saMskaraNa (1996)
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA isa vivaraNa aura vaMzavRkSa se spaSTa hai ki yathArtha meM prAcIna prati eka hI hai kiMtu kheda hai ki atyanta prayatna karane para bhI hameM mUvidrI kI prati ke milAna kA lAbha nahIM mila sakA / yahI nahIM, jisa prati para se hamArI prathama presa-kApI taiyAra huI vaha usa prati kI chaThavIM pIr3hI kI hai / usake saMzodhana ke liye hama pUrNata: do pAMcavI pIr3hI kI pratiyoM kA lAbha pA sake / tIsarI pIr3hI kI sahAranapura vAlI prati antima saMzodhana ke samaya hamAre sAmane nahIM thii| usake jo pATha-bheda amarAvatI kI prati para aMkita kara liye gaye the unhIM se lAbha uThAyA gayA hai / isa paraMparA meM bhI do pIr3hiyoM kI pratiyAM gupta rIti se kI gaI thii| aisI avasthA meM pATha - saMzodhana kA kArya kitanA kaThina huA hai yaha ve pAThaka vizeSa rUpa se samajha sakeMge jinheM prAcIna graMthoM ke saMzodhana kA kArya karanA par3A hai| bhASA ke prAkRta hone aura viSaya kI atyanta gahanatA aura durUhatA ne saMzodhana kArya aura bhI jaTila banA diyA thA / yaha saba hote hue bhI hama prastuta graMtha pAThakoM ke hAtha meM kucha dRr3hatA aura vizvAsa ke sAtha de rahe haiM / uparyukta avasthA meM jo kucha sAmagrI hameM upalabdha ho sakI usakA pUrA lAbha lene meM kasara nahIM rakhI gaI / sabhI pratiyoM meM kahIM-kahIM lipikAra ke pramAda se eka zabda se lekara koI sau zabda taka chUTa gaye haiN| inakI pUrti eka dUsarI prati se kara lI gaI hai| pratiyoM meM vAkya-samApti-sUcaka virAma-cinha nahIM haiN| kAraMjA kI prati meM lAla syAhI ke daNDaka lage hue haiM, jo vAkya samApti ke samajhane meM sahAyaka hone kI apekSA bhrAmaka hI adhika haiN| ye daNDaka kisa prakAra lagAye gaye the isakA itihAsa zrImAna paM. devakInandanajI zAstrI sunAte the| jaba paM. sItArAmajI zAstrI graMthoM ko lekara kAraMjA pahuMce taba paMDitajI ne graMthoM ko dekhakara kahA ki unameM virAma-cinhoM kI kamI hai| paM. sItArAmajI zAstrI ne isa kamI kI vahIM pUrti kara dene kA vacana diyA aura lAla syAhI lekara kalama se khaTAkhaTa daNDa lagAnA prAraMbha kara diyA / taba paMDitajI ne una daNDakoM ko jAkara dekhA aura unheM anucita sthAnoM para bhI lagA pAyA taba unhoMne kahA yaha kyA kiyA ? paM. sItArAma jI ne kahA jahAM prati meM sthAna milA, Akhira vahIM to daNDaka lagAye jA sakate haiM ? paNDitajI isa anartha ko dekhakara apanI kRti para pachatAye / ataeva vAkya kA nirmANa karane meM aise virAma-cinhoM kA khyAla bilkula hI chor3akara viSaya ke tAratamya dvArA hI hameM vAkya-samApti kA nirNaya karanA par3A hai| isa prakAra tathA anyatra diye hue saMzodhana ke niyamoM dvArA aba jo pATha prastuta kiyA jA rahA hai vaha samucita sAdhanoM kI aprApti ko dekhate hue asaMtoSajanaka nahIM kahA jA sakatA / hameM to bahuta thor3e sthAnoM para zuddha pATha meM saMdeha rahA hai / hameM Azcarya isa bAta
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA kA nahIM hai ki ye thor3e sthala zaMkAspada raha gaye, kiMtu Azcarya isa bAta kA hai ki pratiyoM kI pUrvokta avasthA hote hue bhI una para se itanA zuddha pATha prastuta kiyA jA sakA / isa sambandha meM hamase puna: yaha kahe binA nahIM rahA jAtA ki gajapatijI upAdhyAya aura paM. sItArAmajI zAstrI ne bhale hI kisI prayojanavaza nakaleM kI hoM, kiMtu unhoMne kArya kiyA unakI zaktibhara ImAnadArI se aura isake liye unake prati, aura vizeSata: paM. gajapati jI upAdhyAya kI dharmapatnI lakSmIbAI ke prati hamArI kRtajJatA kama nahIM hai| pATha saMzodhana ke niyama 1. prastuta graMtha ke pATha saMzodhana meM U para batalAI huI amarAvatI, sahAranapura, kAraMjA aura ArA kI cAra hastalikhita pratiyoM kA upayoga kiyA gayA hai / yadyapi ye saba pratiyAM eka hI prati kI prAyaH eka hI vyakti dvArA gata paMdraha varSoM ke bhItara kI huI nakaleM haiM, tathApi unase pUrva kI prati alabhya hone kI avasthA meM pATha-saMzodhana meM ina cAra pratiyoM se bahuta sahAyatA milI hai / kama se kama unake milAna dvArA bhinna-bhinna pratiyoM meM chUTe hue bhinna-bhinna pATha, jo eka mAtrA se lagA kara lagabhaga sau zabdoM taka pAye jAte haiM, upalabdha ho gaye aura isa prakAra kama se kama una sabakI usa eka Adarza prati kA pATha hamAre sAmane A gayA / pATha kA vicAra karate samaya sahAranupara kI prati hamAre sAmane nahIM thI, isa kAraNa usakA jitanA upayoga cAhiye utanA hama nahIM kara sake / kevala usake jo pATha-bheda amarAvatI kI hastaprati para aMkita kara liye gaye the, unhIM se lAbha uThAyA gayA hai| jahAM para anya saba pratiyoM se isakA pATha bhinna pAyA gayA vahAM isI ko prAmANya diyA gayA hai / aise sthala pariziSTa meM dI huI prati-milAna kI tAlikA ke dekhane se jJAta ho jAveMge / prati-prAmANya ke binA pATha-parivartana kevala aise hI sthAnoM para kiyA gayA hai jahAM vaha viSaya aura vyAkaraNa ko dekhate hue nitAnta Avazyaka jaMcA / phira bhI vahAM para kama se kama parivartana dvArA kAma calAyA jAtA hai| 2. jahAM para pratiyoM ke pATha-milAna mAtra se zuddha pATha nahIM mila sakA vahAM pahale yaha vicAra kiyA gayA hai ki kyA kanAr3I se nAgarI lipi karane meM koI dRSTi-doSajanya bhrama vahAM saMbhava hai ? aise vicAra dvArA hama nimna prakAra ke saMzodhana kara sake - (a) prAcIna kanAr3I meM prAkRta likhate samaya anusvAra aura varNa-dvitva-bodhaka saMketa eka bindu hI hotA hai, bheda kevala itanA hai ki anusvAra kA bindu kucha choTA (0) aura dvitvakA kucha bar3A (0) hotA hai / phira anusvAra kA bindu varNa ke pazcAt aura dvitvakA varNa
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA se pUrva rakhA jAtA hai / ataeva lipikAra dvitvako anusvAra aura anusvAra ko dvitva bhI par3ha sakatA hai| udAharaNArtha, pro. pAThaka ne apane eka lekha meM trilokasAra kI kanAr3I tAr3apAtra prati para se kucha nAgarI meM gAthAeM udadhRta kI hai jinameM se eka yahAM dete haiM - so u0ma0gAhimuho cau0muho 'sadari-vAsa-paramAU / cAlIsa ra0jao jidabhUmi pu0chai sa-maMti-gaNaM // isakA zuddharUpa hai - so ummaggAhimuho caummuho sdri-vaas-prmaauu| cAlIsa-rajao jidabhUmi pucchai sa-maMti-gaNaM // aise bhrama kI saMbhAvanA dhyAna meM rakhakara nimna prakAra ke pATha sudhAra liye gaye haiM - (1) anusvAra ke sthAna para agale varNa kA dvitva - aMge gijjhA-aMgaggijjhA (pR.6), lakkhaNaM khaiNo-lakkhaNakkhaiNo (pR.15) saMbaMdha-saMbaddha (pR.25,292,) vaMsa-vassa (pR.110) Adi / (2) dvitva ke sthAna para anusvAra - bhagga-bhaMga (pR.49) akkulesara-aMkulesara (pR.71) kakkhA-kaMkhA (pR.73) samiivaissayA daMtaM - samiivaI sayA daMtaM (pR.7) savveyaNI-saMveyaNI (pR.104) orAliya tti orAliyaM ti (pR. 291 ) pAvaggAliya-pAvaM gAliya (pR. 48) paDimavvA-paDimaM vA (pR.58) ityaadi| (A) kanAr3I meM da aura dha prAya: eka se hI likhe jAte haiM jisase eka dUsare meM bhrama ho sakatA hai| da-dha, darida-dharida (pR.29) dha-da, dRvidha-dRvida (pR.20) haradhaNu haradaNu (pR.273) ityaadi| (i) kanAr3I meM tha aura dha meM andara kevala varNa ke madhya meM eka biMdu ke rahane na rahane kA hai, ataeva inake likhane par3hane meM bhrAnti ho sakatI hai / ata: kartha ke sthAna para kadhaM aura isako tathA pUrvokta anusvAra dvitva-vibhrama ko dhyAna meM rakhakara saMbaMdhovA ke sthAna para . savvatthovA kara diye gaye haiN| 1. Bhandarkar commemoration Vol., 1917, P. 221
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA yadyapi zaurasenI ke niyamAnusAra kathaM Adi meM tha ke sthAna para dha hI rakkhA hai, kiMtu jahAM dha karane se kisI anya zabda se bhrama hone kI saMbhAvanA huI vahAM tha hI rahane diyaa| udAharaNArtha- kisI kisI prati meM 'gaMtho' ke sthAna para 'gaMdho' bhI hai kiMtu hamane 'gaMtho' hI rakkhA hai| (I) hRsva aura dIrgha svaroM meM bahuta vyatyaya pAyA jAtA hai, vizeSata: prAkRta rUpoM meM / isakA kAraNa yahI jAna par3atA hai ki prAcIna kanAr3I lipi meM hasva aura dIrgha kA koI bheda hI nahIM kiyA jaataa| ata: saMzodhana meM hRsvatva aura dIrghatva vyAkaraNa ke niyamAnusAra rakkhA gayA hai| __(u) prAcIna kanAr3I graMthoM meM bahudhA Adi la ke sthAna para a likhA milatA hai jaisA ki pro. upAdhyene paramAtmaprakAza kI bhUmikA meM (pR.83 para) kahA hai / hameM bhI pR.326 kI avataraNa gAthA naM. 169 meM 'ahaI' ke sthAna para 'lahai' karanA pdd'aa| 3. pratiyoM meM na aura Na ke dvitva ko chor3akara zeSa paMcamAkSaroM meM halaMta rUpa nahIM pAye jAte / kiMtu yahAM saMzodhita saMskRta meM paMcamAkSara yathAsthAna rakkhe gaye haiN| 4. pa aura ya meM prAcIna kanAr3I tathA vartamAna nAgarI lipi meM bahuta bhrama pAyA jAtA hai / yahI bAta hamArI pratiyoM meM bhI pAI gaI / ata: saMzodhana ve donoM yathAsthAna rakkhe gaye haiN| ____5. pratiyoM meM ba aura va kA bheda nahIM dikhAI detA, sarvatra va hI dikhAI detA hai| ata: saMzodhana meM donoM akSara yathAsthAna rakkhe gaye haiN| prAkRta meM va yA ba saMskRta ke varNAnusAra rakkhA gayA hai| 6. 'arihaMtaH' saMskRta meM akArAMta ke rUpa se pratiyoM meM pAyA jAtA hai / hamane usake sthAna para saMskRta niyamAnusAra arihaMtA hI rakkhA hai / (dekho, bhASA va vyAkaraNa kA prakaraNa) 7. graMtha meM saMskRta aura prAkRta donoM bhASAoM kA khUba upayoga huA hai, tathA pratiyoM kI nakala karane vAle saMskRta ke hI jAnakAra rahe haiM / ata:eva bahuta sthAnoM para prAkRta ke bIca saMskRta ke aura saMskRta ke bIca prAkRta ke rUpa A gaye haiN| aise sthAnoM para zuddha karake unake prAkRta aura saMskRta rUpa hI diye gaye haiN| jaise, idi-iti, vaNaM-vanaM, gadigati, aadi|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 8. pratiyoM meM avataraNa gAthAeM prAya: aniyamita rUpa se uktaM ca yA uttaM ca kahakara uddhRta kI gaI hai / niyama ke liye hamane sarvatra saMskRta pATha ke pazcAt uktaM ca aura prAkRta pATha ke pazcAt uttaM ca rakkhA hai| 9. pratiyoM meM saMdhi ke saMbaMdha meM bhI bahuta aniyama pAyA jAtA hai / hamaneM vyAkaraNa ke saMdhi saMbaMdhI niyamoM ko dhyAna meM rakhakara yathAzakti mUla ke anusAra hI pATha rakhane kA prayatna kiyA hai, kiMtu jahAM virAma cinha A gayA hai vahAM saMdhi avazya hI tor3a dI gaI hai| 10. pratiyoM meM prAkRta zabdoM ke lupta vyaMjanoM ke sthAnoM meM kahIM ya zruti pAI jAtI hai aura kahIM nhiiN| hamane yaha niyama pAlane kA prayatna kiyA hai ki jahAM Adarza pratiyoM meM avaziSTa svara hI ho vahAM yadi saMyogI svara a yA A ho to ya zrutikA upayoga karanA, nahIM to ya zrutikA upayoga nahIM karanA / pratiyoM meM adhikAMza sthAnoM para isI niyama kA prabhAva pAyA jAtA hai / para o ke sAtha bhI bahuta sthAnoM para ya zruti milatI hai aura U athavA e ke sAtha kadAcit hI, anya svaroM ke sAtha nhiiN| (1) o ke sAtha ya zruti ke udAharaNa - - maNiyoM, jANayo, visArayo, pArayo, Adi / (2) Uke sAtha - vajiyUNa (3) e ke sAtha-pariNayeNa (pariNatena) ekkArasIye, AdIye, ityAdi / SaTkhaMDAgama ke racayitA AcArya dharasena - ___ prastuta graMtha ke anusAra (pR.67) SaTkhaMDAgama ke viSaya ke jJAtA dharasenAcArya the, jo soraTha deza ke girinagara kI candraguphA meM dhyAna karate the| naMdisaMgha kI prAkRta paTTAvalI ke anusAra ve AcArAMga ke pUrNa jJAtA the kintu 'dhavalA' ke zabdoM meM ve aMgoM aura pUrvo ke eka deza jJAtA the| kucha bhI ho ve the bhArI vidvAn aura zruta-vatsala / unheM isa bAta kI ciMtA huI ki unake pazcAt zrutajJAna kA lopa ho jAyagA, ata: unhoMne mahimA nagarI ke muni sammelana ko patra likhA jisake phalasvarUpa vahAM se do muni unake pAsa pahuMce / AcArya ne unakI buddhi kI parIkSA karake unheM siddhAnta par3hAyA / ye donoM muni puSpadaMta aura bhUtabali the /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA dharasenAcArya ne inheM sikhAyA to uttamatA se kiMtu jyoM hI ASADha zuklA ekAdazI ko adhyayana pUrA huA tyoM hI varSAkAla ke bahuta samIpa hote hue bhI unheM usI dina apane pAsa se vidA kara diyA / donoM ziSyoM ne guru kI bAta anulaMghanIya mAnakara usakA pAlana kiyA aura vahAM se calakara aMkulezvara meM cAturmAsa kiyA / dharasenAcArya ne inheM vahAM tatkSaNa kyoM ravAnA kara diyA yaha prastuta graMtha meM nahIM batalAyA gayA hai| kiMtu idranandikRta zrutAvatAra tathA vibudha zrIdharakRta zrutAvatAra meM likhA hai ki dharasenAcArya ko jJAta huA ki unakI mRtyu nikaTa hai, ataeva inheM usa kAraNa kleza na ho isase unhoMne una muniyoM ko tatkAla apane pAsa se vidA kara diyA / saMbhava hai unake vahAM rahane se AcArya ke dhyAna aura tapa meM vidhna hotA, vizeSata: jaba ki ve zrutajJAna kA rakSAsaMbandhI apanA kartavya pUrA kara cuke the / ve saMbhavata: yaha bhI cAhate hoMge ki unake ve ziSya vahAM se jaldI nikala kara usa zrutajJAna kA pracAra kareM / jo bhI ho, dharasenAcArya kI hameM phira koI chaTA dekhane ko nahIM milatI, ve sadA ke liye hamArI AMkhoM se ojhala ho gye| AcArya arhadvali aura mAghanandi - dhavalAkAra ne dharasenAcArya ke guru kA nAma nahIM diyA / indranandi ke zrutAvatArameM lohArya taka kI guruparamparA ke pazcAt vinayadatta, zrIdatta, zivadatta aura arhaddatta ina cAra AcAryoM kA ullekha kiyA gayA hai| ve saba aMgoM aura pUrvo ke ekadeza jJAtA the / inake pazcAt arhadvalikA ullekha AyA hai / arhadvali bar3e bhArI saMghanAyaka the / ve pUrvadeza meM puMDravardhanapura ke kahe gaye haiN| unhoMne paMcavarSIya yuga-pratikramaNa ke samaya bar3A bhArI yatisammelana kiyA jisameM sau yojana ke yati ekatra hue / unakI bhAvanAoM para se unhoMne jAna liyA ki aba pakSapAta kA jamAnA A gayA hai / ata: unhoMne nandi, vIra, aparAjita, deva, paMcastUpa, sena, bhadra, guNadhara, gupta, siMha, candra Adi nAmoM se bhinna-bhinna saMgha sthApita kiye jisameM ekatva aura apanatva kI bhAvanA se khUba dharma-vAtsalya aura dharma-prabhAvanA bddh'e| zrutAvatAra ke anusAra arhadvali keanantara mAghanandi hue jo muniyoM meM zreSTha the / 1 indranandi ke anusAra dharasenAcArya ne unheM dUsare dina bidA kiyaa| 2 indranandi ne isa pattana kA nAma kurIzvara diyA hai| vahAM ve nau dina kI yAtrA karake phuNce| 3 svAsannamRtiM jJAtvA mA bhUtsaMklezametayotasmin / iti guruNA saMcintya dvitiyadivase ttsten| indranandi, zrutAvatAra Atmano nikaTamaraNaM jJAtvA dharasenastayormA klezo bhavatu iti matvA tanmunivisarjana krissyti| vibudhazrIdhara, zrutAvatAra. mA. di. jai. graM. 21, pu. 317.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 29 unhoMne aMgoM aura pUrvo kA ekadeza prakAza phailAyA aura pazcAt samAdhimaraNa kiyA / unake pazcAt hI saurASTra deza ke girinagara ke samIpa Urjayanta parvata kI candraguphA ke nivAsI dharasenAcArya kA varNana AyA hai| ___ ina cAra ArAtIya yatiyoM aura arhadvali, mAghanandi va dharasena AcAryoM ke bIca indanandi ne koI guru-ziSya-paramparA kA ullekha nahIM kiyA kevala arhadvali Adi tIna AcAryo meM eka ke pazcAt dUsare ke hone kA spaSTa saMketa kiyA hai / para ina tInoM ke guruziSya tAratamya ke sabandha meM bhI unhoMne kucha nahIM kahA / yahI nahIM pratyuta unhoMne spaSTa kahA diyA hai ki - guNadharadharasenAnvayagurvoH pUrvAparakramo'smAbhiH / na jJAyate tadanvayakathakAgamamunijanAbhAvAt // 151 // arthAt guNadhara aura dharasena kI pUrvApara guruparamparA hameM jJAta nahIM hai, kyoMki, usakA vRttAnta na to hameM kisI Agama meM milA aura na kisI munine hI batalAyA / kiMtu nandi saMgha kI prAkRta paTTAvalI meM arhadvali, mAghanandi aura dharasena tathA unake pazcAt puSpadanta aura bhUtavaliko eka dUsare ke uttarAdhikArI batalAyA hai jisase jJAta hotA hai ki dharasena ke dAdAguru aura guru mAghanandi the| nandisaMgha kI saMskRta gurvAvalI meM bhI mAghanandikA nAma AyA hai / isa paTTAvalI ke prAraMbha meM bhadrabAhu aura unake ziSya guptiguptakI vaMdanA kI gaI hai, kintu unake nAma ke sAtha saMgha Adi kA ullekha nahIM kiyA gayA hai| unakI vandanA ke pazcAt mUlasaMgha meM nandisaMgha balAtkAragaNa ke utpanna hone ke sAtha hI mAghanandikA ullekha kiyA gayA hai / saMbhava hai ki saMghabheda ke vidhAtA arhakSali AcArya ne unheM hI nandisaMgha kA agraNI banAyA ho / unake nAma ke sAtha 'nandi' para hone se unakA isa gaNa ke sAtha saMbandha prakaTa hotA hai / yathA - zrImAnazeSanaranAyakavanditAMghriH zrIguptigupta iti vizrutanAmadheyaH / yo bhadrabAhumunipuMgavapaTTapadyaH sUryaH sa vo dizatu nirmalasaMghavRddhim // 1 // zrImUlasaMghe'jani nandisaMghaH tasminbalAtkAragaNo'tiramyaH / tatrAbhavatpUrvapadAMzavedI zrImAghanandI naradevavandhaH // 2 // jai.si.bhA.1,4,pR.51. paTTAvalI meM inake paTTadhArI jinacandra aura usake pazcAt padyanandi kundakunda kA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA ullekha kiyA gayA hai, para dharasena kA nhiiN| ata: saMzaya ho sakatA hai ki ye ve hI dharasena ke guru haiM yA nhiiN| kiMtu unake 'pUrvapadAMzavedI' arthAt pUrvo ke ekadeza ko jAnane vAle aise vizeSaNa se patA calatA hai ki ye ve hI haiN| paTTAvalI meM unake ziSya dharasena kA ullekha na Ane kA kAraNa yaha ho sakatA hai ki dharasena vidyAnurAgI the aura ve saMgha se alaga rahakara zAstrAbhyAsa kiyA karate the| ata: unakI anupasthiti meM saMgha kA nAyakatva mAghanandi ke anya ziSya jinacandra para par3A ho / udhara dharasenAcArya ne apanI vidyA dvArA ziSya paramparA puSpadanta aura bhUtabali dvArA claaii| ___ mAghanandikA ullekha 'jaMbUdIvapaNNatti' ke kartA padyanandine bhI kiyA hai aura unheM, rAga, dveSa aura moha se rahita, zrutasAgara ke pAragAmI, mati-pragalbha, tapa aura saMyama se sampanna tathA vikhyAta kahA hai / inake ziSya sakalacaMdra guru the jinhoMne siddhAntamahodadhi meM apane pAparUpI maila dho DAle the / unake ziSya zrInandi guru hue jinake nimitta jaMbUdIvapaNNatti likhI gii| yathA - gaya-rAya-dosa-moho suda-sAyara-pArao mi-pgbbho| tava-saMjama-saMpaNNo vikkhAo mAdhanaMdi gurU // 154 // tasseva ya varasisso siddhaMta-mahodahimmi dhuy-kluso| Naya-Niyama-sIla-kalido guNautto sayalacaMda-gurU // 155 // tasseva ya vara-sisso nnimml-vr-nnaann-crnn-sNjutto| sammaiMsaNa-suddho siriNaMdi guru tti vikkhAo // 156 // tassa NimittaM lihiyaM jaMbUdIvassa taha ya pnnnnttii| jo paDhai suNai edaM so gacchai uttamaM ThANaM // 157 // (jaina sAhitya saMzodhaka, khaM. 1. jaMbUdIvapaNNatti, lekhaka paM. nAthUrAmajI premI) jaMbUdIvapaNNattikA racanAkAla nizcita nahIM hai| kintu yahAM mAghanandi ko zrutasAgara pAragAmI kahA hai jisase jAna par3atA hai ki saMbhavata: yahAM hamAre mAghanandi se hI tAtparya hai| mAdhanandi siddhAntavedI ke saMbandha kA eka kathAnaka bhI pracalita hai / kahA jAtA hai ki mAghanandi muni ekabAra caryA ke liye nagara meM gaye the / vahAM eka kumhAra kI kanyA ne inase prema pragaTa kiyA aura ve usI ke sAtha rahane lage / kAlAntara meM eka bAra saMgha meM kisI saiddhAntika viSaya para mata bheda upasthita huA aura jaba kisI se usakA samAdhAna nahIM ho sakA taba saMghanAyaka ne AjJA dI ki isakA samAdhAna mAghanAndi ke pAsa jAkara kiyA jaay|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 31 ata: sAdhu mAghanandi ke pAsa pahuMce aura unase jJAna kI vyavasthA mAMgI / mAghanandi ne pUchA 'kyA saMgha mujhe aba bhI yaha satkAra detA hai ? muniyoM ne uttara diyA Apake zrutajJAna kA sadaiva Adara hogaa|' yaha sunakara mAghanandi ko punaH vairAgya ho gayA aura ve apane surakSita rakhe hue pIchI kamaMDalu lekara punaH saMgha meM A mile / jaina siddhAntabhAskara, san 1913, aMka 4, pRSTha 151 para 'eka aitihAsika stuti' zIrSaka se isI kathAnaka kA eka bhAga chapA hai aura usake sAtha solaha zlokoM kI eka stuti chapI hai jise, kahA gayA hai ki, mAghanandi ne apane kumhAra jIvana ke samaya kacce ghar3oM para thApa dete samaya gAte gAte banAyA thA / yadi isa kathAnaka meM kucha tathyAMza ho bhI to saMbhavata: yaha una mAghanandi nAma ke AcAryoM meM se kisI eka ke sambandha kA ho sakatA hai jinakA ullekha zravaNabelagola ke aneka zilAlekhoM meM AyA hai| (dekho jaina zilAlekha saMgraha) inameM se naM. 471 ke zilAlekha zubhacaMdra vidyadeva ke guru mAghanandi siddhAntadeva kahe gaye haiM / zilAlekha naM. 129 meM binA kisI guru-ziSya saMbandha ke mAghanandi ko jagatprasiddha siddhAntavedI kahA hai / yathA namo namrajanAnandasyandine mAghanandine / jagatprasiddhasiddhAntavedine citpramodine // 4 // AcArya puSpadanta aura bhUtabali - ye donoM AcArya hamAre SaTkhaNDAgama ke sacce racayitA haiM / prastuta graMtha meM inake prArambhika nAma, dhAma va guru-paramparA kA koI paricaya nahIM pAyA jAtA / dhavalAkAra ne unake saMbandha meM kevala itanA hI kahA hai ki jaba mahimA nagarI meM sammilita yatisaMgha ko dharasenAcArya kA patra milA taba unhoMne zruta-rakSA saMbaMndhI unake abhiprAya ko samajhakara apane saMgha meM se sAdhu cune jo vidyAgrahaNa karane aura smaraNa rakhane meM samartha the, jo atyanta vinayazIla the, zIlavAn the, jinakA deza, kula aura jAti zuddha thA aura jo samasta kalAoM meM pAraMgata the / una donoM ko dharasenAcArya ke pAsa girinagara ( giranAra ) bheja diyA / dharasenAcArya ne unakI parIkSA kI / eka ko adhikAkSarI aura dUsare ko hInAkSarI vidyA batAkara unase unheM SaSThopavAsa se siddha karane ko khaa| jaba vidyAeM siddha huI to eka bar3e bar3e dAMtoM vAlI aura dUsarI kAnI devI ke rUpa meM prakaTa huii| inheM dekha kara catura sAdhakoM ne jAna liyA ki unake maMtroM meM kucha truTi hai / unhoMne vicArapUrvaka unake adhika aura hIna akSaroM kI kamI vezI karake punaH sAdhanA kI, jisase deviyAM apane svAbhAvika saumya rUpa meM prakaTa huii| unakI isa kuzalatA se guru ne jAna liyA ki ye siddhAnta sikhAne ke yogya pAtra haiM / phira unheM krama
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA se saba siddhAnta par3hA diyA / yaha zrutAbhyAsa ASAr3ha zuklA ekAdazIko samApta huA aura usI samaya bhUtoM ne puSpopahAroMdvArA zaMkha, tUrya aura vAditroM kI dhvani ke sAtha eka kI bar3I pUjA kI / isI se AcAryazrI ne unakA nAma bhUtabali rakkhA / dUsare kI daMtapaMkti astavyasta thI, use bhUtoM ne ThIka kara dI, isase unakA nAma puSpadanta rakkhA gayA / ye hI do AcArya puSpadanta aura bhUtabali SaTkhaNDAgama ke racayitA hue| ina donoM ne dharasenAcArya se siddhAnta sIkhakara graMtha-racanA kI, ata: dharasenAcArya unake zikSA guru the| para unake dIkSAguru kauna the isakA koI ullekha prastuta graMtha meM nahIM milatA / brahma nemidatta ne apane ArAdhanA-kathA koSa meM bhI dharasenAcArya kI kathA dI hai| usameM kahA hai ki dharasenAcArya ne jisa munisaMgha ko patra bhejA thA usake saMghAdhipati mahAsenAcArya the aura unhIM ne apane saMgha meM se puSpadanta aura bhUtabali ko unake pAsa bhejaa| yaha kahanA kaThina hai ki brahma nemidatta ne saMghAdhipati kA nAma kathAnaka ke liye kalpita kara liyA hai yA ve kisI AdhAra para se use likha rahe haiN| bibudha zrIdhara ne apane zrutAvatAra meM bhaviSyavANI ke rUpa meM eka bhinna hI kathAnaka diyA hai jo isa prakAra hai - isI bharata kSetra ke vAMmideza (brahmadeza ?) meM vasuMdharA nAma kI nagarI hogii| vahAM ke rAjA naravAhana aura rAnI surupA ko putra na hone se rAjA khedakhinna hogaa| taba subuddhi nAma ke seTha unheM padmAvatI kI pUjA karane kA upadeza deMge / rAjA ke tadanusAra devI kI pUjA karane para putraprApti hogI aura ve usa putra kA nAma padma rakkheMge / phira rAjA sahastrakUTa caityAlaya banavAveMge aura prativarSa yAtrA kreNge| seTha jI rAja prAsAda se pada pada para pRthvI ko jina maMdiroM se maMDita kareMge / isI samaya basaMta Rtu meM samasta saMgha vahAM ekatra hogA aura rAjA seThajI ke sAtha jinapUjA karake ratha claaveNge| usI samaya rAjA apane mitra magadhasvAmI ko munIdra huA dekha subuddhi seTha ke sAtha vairAgya se jainI dIkSA dhAraNa kreNge| isI samayaeka lekhavAhaka vahAM AvegA / vaha jina devoMko namaskAra karake va muniyoM kI tathA (parokSa meM) dharasena guru kI vandanA karake lekha samarpita karegA / ve muni use vAMceMge ki girinagara ke samIpa guphAvAsI dharasena munIzvara AgrAyaNIya pUrva kI paMcama vastu ke cauthe prAbhRtazAstra kA vyAkhyAna prArambha karane vAle haiN| dharasena bhaTTAraka kucha dinoM meM naravAhana aura subuddhi nAma ke muniyoM ko paThana, zravaNa aura cintanakriyA karAkara ASAr3ha zukla ekAdazI ko zAstra samApta kareMge / unameM se eka kI bhUta rAtri ko balividhi kareMge aura dUsare ke cAra dAMtoM ko sundarabanA deMge / ataeva bhUta-bali ke prabhAva se naravAhana muni kA nAma bhUtabali aura cAra
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA dAMta samAna ho jAne se subuddhi muni kA nAma puSpadanta hogaa| isake lekhaka kA samaya yadi ajJAta hai aura yaha kathAnaka kalpita jAna par3atA hai / ataeva usameM kahI gaI bAtoM para koI jora nahIM diyA jA sktaa| zravaNabelagola ke eka zilAlekha (naM. 105) meM puSpadanta bhUtabali ko spaSTa rUpa se saMghabheda-kartA arhadvalike ziSya kahA hai / yathA - yaH puSpadantena ca bhUtabalyAkhyenApi ziSyadvitayena reje| phalapradAnAya jagajjanAnAM prApto'DakurAbhyAmiva kalpabhUjaH // 25 // arhadvalissaMghacaturvidhaM sa zrIkoNDakundAnvayamUlasaMgham / kAlasvabhAvAdiha jAyamAna-dveSerAlpIkaraNAya cakre // 26 // yadyapi yaha lekha bahuta pIche arthAta zaka saM. 1320 kA hai, tathApi saMbhavata: lekhaka ne kisI AdhAra para se hI inheM arhadvali ke ziSya kahA hogA / yadi aisA ho to yaha bhI saMbhava hai ki ye ina donoM ke dIkSA-guru hoM aura dharasenAcArya ne jisa muni-sammelana ko patra bhejA thA vaha arhadvAlikA yuga-pratikramaNa ke samaya ekatra kiyA huA samAja hI ho, aura vahIM se unhoMne apane atyanta kuzAgrabuddhi ziSya puSpadanta aura bhUtabali ko dharasenAcArya ke pAsa bhejA ho / paTTAvalI ke anusAra arhadvali ke antima samaya aura puSpadanta ke prArambha samaya meM 21 + 19 = 40 varSa kA antara par3atA hai jisase unakA samasAmayika honA asaMbhava nahIM hai| kevala itanA hI hai ki isa avasthA meM, lekha likhate samaya dharasenAcArya kI Ayu apekSAkRta kama hI mAnanA pdd'egii| puSpadanta aura jinapAlita - prastuta grantha meM puSpadanta kA samparka eka aura vyakti se batalAyA gayA hai / aMkulezvara meM cAturmAsa samApta karake jaba ve nikale taba unheM jinapAlita mila gaye aura unake sAtha ve vanavAsa deza ko cale gaye / 2 ('jiNavAliyaM daTThaNa puppha yatAiriyo vaNavAsavisayaM gado' pRSTha 71) daTThaNa kA sAdhArata: dRSTvA arthAt dekhakara artha hotA hai / para yahAM para daTThaNa kA dekhakara yahI artha le liyA jAtA hai to yaha nahIM mAlUma hotA ki vahAM 1 vicudhazrIdhara-zrutAvatAra (mA.jai.graM. 21. siddhAntasArAdisaMgraha, pR. 316) 2 vibudha zrIdharakRta zrutAvatAra ke anusAra puSpadanta aura bhUtabaline aMkulazvara meM hI SaDaMga Agama kI racanA kii| (tanmunidvayaM aMkulesurapure gatvA matvA SaDaMgaracanAM kRtvA zAstreSu likhApya...)
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA jinapAlita kahAM se A gaye ? daRsNa kA artha dRSTu arthAt dekhane ke liye bhI ho sakatA hai, jisakA tAtparya yaha hogA ki puSpadanta aMkulezvara se nikalakara jinapAlita ko dekhane ke liye vanavAsa cale gaye / saMgati kI dRSTi se yaha artha ThIka baiThatA hai / indranandine jinapAlita ko puSpadanta kA bhAgineya arthAt bhaneja kahA hai / para isa rizte ke kAraNa ve unheM dekhane ke liye gaye yaha kadAcit sAdhu ke AcAra kI dRSTi se ThIka na samajhA jAya isaliye vaisA artha nahIM kiyA / vanavAsa deza sehI ve girinagara gaye the aura vahAM se phirA vanavAsa deza ko hI lauTa gaye / isase yahI prAnta puSpadantAcArya kI janmabhUmi jJAta hotI hai / vahAM pahuMcakara unhoMne jinapAlita ko dIkSA dI aura 'bIsAdi sUtroM' kI racanA karake unheM par3hAyA, aura phira unheM bhUtabali ke pAsa bheja diyA / bhUtabali ne unheM anpAyu jAna, mahAkarma prakRti pAhur3a ke viccheda-bhaya se dravyapramANa se lagAkara AgekI grantha-racanA kii| isa prakAra puSpadanta aura bhUtabali donoM isa siddhAnta graMtha ke racayitA haiM aura jinapAlita usa racanA ke nimitta kAraNa hue| puSpadanta bhUtabali se jeThe the - puSpadanta aura bhUtabali bIca Ayu meM puSpadanta hI jeThe pratIta hote haiN| dhavalAkAra ne apanI TIkA ke maMgalAcaraNa meM unheM hI pahale namaskAra kiyA hai aura unheM 'isi-samiivai' (RSisamiti-pati) arthAta RSiyoM va muniyoM kI sabhA ke nAyaka kahA hai| unakI graMtharacanA bhI Adi meM huI aura bhUtabali ne apanI racanA antata: unhIM ke pAsa bhejI jise dekha ve prasanna hue| ina bAtoM se unakA jyeSThatva pAyA jAtA hai / nandisaMgha kI prAkRta paTTAvalI meM ve spaSTataHbhUtabali se pUrva paTTAdhikArI hue batalAye gaye haiN| puSpadanta aura bhUtabali ke bIca kisane kitanA graMtha racA - vartamAna graMtha meM puSpadanta kI racanA kitanI hai aura bhUtabali kitanI, isakA spaSTa ullekha pAyA jAtA hai / puSpadanta ne Adi ke prathama 'vIsadi-sUtra' race / para ina vIsa sUtroM se dhavalAkAra samasta satprarUpaNA ke bIsa adhikAroMse tAtparya hai, na ki Adi ke 20 nambara taka ke satroM se, kyoMki, unhoMne spaSTa kahA hai ki bhUtabali ne dravyapramANAnugama se lekara racanA kI (pR. 71) / jahAM se dravya pramANAnugama arthAta saMkhyAprarUpaNA prAraMbha hotI hai vahAM para bhI kahA gayA hai ki - 1 jaise, rAmo tisamuddamehalaM puhaI pAleUga samattho / pauma ca. 31, 40, saMsAra-gamaNa-bhIo icchai ghettUNa pavvajaM / pauma ca. 31, 48
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 35 saMpahi codasaNhaM jIvasamAsANamatthittamavagadANaM sissANaM tesi ceva parimANaM paDivohaNaThaM bhUdabaliyAiriyo suttamAha / arthAt - 'aba caudaha jIvasamAsoM ke astitva ko jAna lene vAle ziSyoM ko unhIM jIvasamAsoM ke parimANa batalAne ke liye bhUtabali AcArya sUtra kahate haiN| isa prakAra satprarUpaNA adhikAra ke kartA puSpadanta aura zeSa samasta graMtha ke kartA bhUtabali ThaharAte haiN| zrutapaMcamI kA pracAra - dhavalA meM isa graMtha kI racanA kA itanA hI itihAsa pAyA jAtA hai / isase Age kA vRttAnta indranadikRta zrutAvatAra meM milatA hai / usake anusAra bhUtabali AcArya ne SaTkhaNDAgama kI racanA pustakArur3ha karake jyeSTha zukla 5 ko caturvidha saMgha ke sAtha una pustakoM ko upakaraNa mAna zrutajJAna kI pUjA kI jisase zrutapaMcamI tithi kI prakhyAti jainiyoM meM Aja taka calI AtI hai aura usa tithi ko ve zruta kI pUjA karate haiM / phira bhUtabali ne una SaTkhaNDAgama pustakoM ko jinapAlita ke hAtha puSpadanta guru ke pAsa bhejA / puSpadanta unheM dekhakara aura apane cintita kArya ko saphala jAna atyanta prasanna hue aura unhoMne bhI cAturvarNa saMghahita siddhAnta kI pUjA kii| AcArya-paramparA dharasenAcArya se pUrva kI guru-paramparA - . __aba yaha prazna upasthita hotA hai ki dharasenAcArya aura unase siddhAnta sIkhakara graMtha racanA karane vAle puSpadanta aura bhUtabali AcArya kaba hue ? prastuta graMtha meM isa sambadha kI kucha sUcanA mahAvIra svAmI se lagAkara lohAcArya taka kI paramparA se milatI hai / baha paramparA isa prakAra hai, mahAvIra bhagavAn ke pazcAt kramaza: gautama, lohArya aura jambUsvAmI 1 jyeSThasitapakSapaJamyAM cAturvarNyasaMghasamaveta: / tatpustakopakaraNairvyadhAt kriyApUrvaka pUjAm // 143 // zrutapaJamIti tena prakhyAtiM tithiriyaM paramApa / adyApi yena tasyAM zrutapUjAM kurvate jainA: // 144 // indranandi-zrutAvatAra
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. jambU SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 36 samasta zruta ke jJAyaka aura anta meM kevalajJAnI hue| unake pazcAt kramazaH viSNu, nandimitra, aparAjita, govardhana aura bhadrabAhu ye pAMca zrutakevalI hue / unake pazcAt vizAkhAcArya, proSThila, kSatriya, jaya, nAga, siddhArtha, dhRtisena, vijaya, buddhila, gaMgadeva, aura dharmasena, ye gyAraha ekAdaza aMga aura dazapUrva ke pAragAmI hue| tatpazcAt nakSatra, jayapAla, pAMDu, dhruvasena aura kaMsa, ye pAMca ekAdaza aMgoM ke dhAraka hue aura inake pazcAt subhadra, yazobhadra, yazobAhu aura lohArya, ye cAra AcArya eka AcAraMga ke dhAraka aura zeSa zruta ke ekadeza jJAtA hue| isake pazcAt samasta aMgoM aura pUrvo kA ekadeza jJAna AcArya paramparAse Akara dharasenAcArya ko prApta huA (65-66) / yaha paramparA isa prakAra hai - mahAvIra kI ziSya-paramparA 1. gautama 15. dhRtisena 2. lohArya kevalI 16. vijaya 17. buddhila 18. gaMgadeva 4. viSNu 19. dharmasena 5. nandimitra 6. aparAjita zrutakevalI 20. nakSatra 7. govardhana 21. jayapAla 8. bhadrabAhu 22. pANDu ekAdazAMgadhArI 23. dhruvasena 9. vizAkhAcArya 24. kaMsa 10. proSThila 11. kSatriya dazapUrvI 25. subhadra 12. jaya 26. yazobhadra 13. nAga 27. yazobAhu AcArAMgadhArI 14. siddhArtha 28. lohArya
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA AcArya - paramparA ke nAma bheda - 37 ThIka yahI paramparA dhavalA meM Age punaH vedanAkhaMDa ke Adi meM milatI hai / ina donoM sthAnoM tathA belgola ke zilAlekha naM. 1 meM naM. 2 ke AcArya kA nAma lohAryahI pAyA jAtA hai, kintu harivaMzapurANa, zrutAvatAra va brahma hemakRta zrutaskaMdha va zilAlekha naM. 105 (254) meM usa sthAna para sudharma kA nAma milatA hai| yahI nahIM, svayaM dhavalAkAra dvArA hI racI huI 'jayadhavalA' meM bhI usa sthAna para lohArya nahIM sudharma kA nAma hai| isa ulajhana ko sulajhAne vAlA ullekha 'jaMbUdIvapaNNatti' meM pAyA jAtA hai| vahAM yaha spaSTa kahA gayA hai ki lohArya kAhI dUsarA nAma sudharma thA / yathA - 'teNa vi lohajjassa ya lohajjeNa ya sudhammaNAmeNa / gaNadhara - sudhammaNA khalu jaMbUNAmassa NiddidvaM // 10 // (jai sA. saM. 1 pR. 149 ) naM. 4 para viSNu ke sthAna meM bhI nAmabheda pAyA jAtA hai| jaMbUdIvapaNNatti, AdipurANa va zrutaskaMdha meM usa sthAna para 'nandI' yA nandImuni nAma milatA hai / yaha bhI lohArya aura sudharma ke samAna eka hI AcArya ke do nAma pratIta hote haiM / isa bheda kA kAraNa yaha pratIta hotA hai ki ina AcArya kA pUrA nAma viSNunandi hogA aura ve hI eka sthAna para saMkSepa se viSNu aura dUsare sthAna para nandi nAma se nirdiSTa kiye gaye haiM / yahI bAta Age naM. 18 ke gaMgadeva viSaya meM pAI jAtI hai / naM. 5 aura 6 ke AcAryoM kA zilAlekha naM. 105 meM viparIta krama se ullekha kiyA gayA hai, arthAta vahAM aparAjitA kA nAma pahile aura naMdimitra kA pazcAt kiyA gayA hai / saMbhavataH yaha chaMda - nirvAha mAtra ke liye hai, koI bhimna mAnyatA kA dyotaka nahIM / Age ke aneka AcAryoM ke nAma bhI zilAlekha naM. 105 meM bhinna krama se diye gaye haiM jisakA kAraNa bhI chaMdaracanA pratIta hotA hai aura isI kAraNa saMbhavata: dharmasena kA nAma yahAM bhinna krama se sudharma diyA gayA hai / usI prakAra naM. 11 aura 12 kA ullekha zrutaskaMdha meM viparIta hai, arthAt jayakA nAma pahale aura kSatriya kA nAma pazcAt diyA gayA hai / kSatriya ke sthAna meM zilAlekha naM. 1 meM kRttikArya nAma hai jo anumAnata: prAkRta pATha kkhattiyAriya' kA bhrAnta saMskRta rUpa pratIta hotA hai / naMdisaMgha kI prAkRta paTTAvalI meM naM. 17 ke buddhila ke sthAna para buddhiliMga va naM. 18 gaMgadeva ke sthAna para kevala 'deva' nAma hai /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 38 naM. 21 ke jayapAla ke sthAna para jayadhavalA meM 'jasaphala' tathA harivaMzapurANa meM yazapAla nAma diye haiM / naM. 23 ke dhruvasena ke sthAna para zrutAvatAra va zilAlekha naM. 105 meM drumasena tathA zrutaskaMdha meM 'dhutasena' nAma hai / naM. 26 ke yazobhadra ke sthAna para zrutAvatAra meM abhayabhadra nAma hai / naM. 27 keyazobAhu ke sthAna para jayadhavalA meM jahabAhu, zrutAvatAra meM jayabAhu, va naMdi saMgha prAkRta paTTAvalI meM va Adi purANa meM bhadrabAhu nAma hai| saMbhavata: ye hI naMdisaMgha kI saMskRta paTTAvalI ke bhadrabAhu dvitIya haiM / ina saba nAma-bhedoM kA mUla kAraNa prAkRta nAmoM para se bhramavaza saMskRta rUpa nAnA pratIta hotA hai / kahIM kahIM lipi meM bhrama hone se bhI pATha-bheda par3a jAnA saMbhava hai / dharasenAcArya ke samaya kA vicAra ukta AcArya paramparA kA prastuta khaNDa meM samaya nahIM diyA gayA hai| kintu dhavalA ke vedanAkhaNDa ke Adi meM, jayadhavalA meM va indranandikRta zrutAvatAra meM gautama svAmI se lagAkara lohArya taka kA samaya milatA hai, jisase jJAta hotA hai ki mahAvIra nirvANa ke kramazaH 62 varSa meM tIna kevalI, 100 varSa meM pAMca zrutakevalI, 183 varSa meM gyAraha dazapUrvI, 220 varSa meM pAMca ekAdazAMgadhArI aura 118 varSa meM cAra ekAMgadhArI AcArya hue| isa prakAra mahAvIra nirvANa se lohAcArya (dvi.) taka 62+100 + 183+220+118 = 683 varSa vyatIta hue aura isake pazcAt kisI samaya dharasenAcArya hue| aba prazna yaha hai ki lohAcArya se kitane samaya pazcAt dharasenAcArya hue| prastuta grantha meM to isake saMbandha meM itanA hI kahA gayA hai ki isake pazcAt kI AcArya - paramparA meM dharasenAcArya hue (pRSTha 67) / anyatra jahAM yaha AcArya - paramparA pAI jAtI hai vahAM sarvatra vaha paramparA lohAcArya para hI samApta ho jAtI hai / indranandine apane zrutAvatAra meM prastuta graMthoM ke nirmANa kA vRtAnta vistAra se diyA hai / kintu lohArya ke pazcAt AcAryoM kA krama spaSTata: sUcita nahIM kiyaa| pratyuta, jaisA Upara batA Aye haiM, unhoMne kahA hai ki ina AcAryoM kI guru- paramparA kA koI nizcaya nahIM, kyoMki, usake koI pramANa nahIM milate haiN| unhoMne lohArya ke pazcAt cAra aura AcAryoM ke nAma ginAye haiM, vinayadhara, zrIdatta, zivadatta aura arhadatta | aura unheM ArAtIya tathA aMzoM aura pUrvI ke ekadeza jJAtA kahA hai /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 39 lohArya ke pazcAt cAra ArAtIya yatiyoM kA jisa prakAra indranandine ekasAtha ullekha kiyA hai usase jAna par3atA hai ki saMbhavata: ve saba eka hI kAla meM hue the / isI se zrIyukta paM. jugalakizorajI mukhtArane una cAroM kA ekatra samaya 20 varSa anumAna kiyA hai| unake pazcAt ke arhadvali Adi AcAryoM kA samaya mukhtArajI kramaza: 10 varSa anumAna karate haiM (samantabhadra pR. 161) / isake anusAra dharasenAcArya kA samaya vInirvANa se 682 + 723 varSa pazcAt AtA hai / 20+10+10 = kintu nandisaMgha kI prAkRta paTTAvalI isakA samarthana nahIM karatI / yathArthata: yaha paTTAvalI anya saba paramparAoM aura paTTAvaliyoM se itanI vilakSaNa hai aura una vilakSaNatAoM . kA prastuta AcAryoM ke kAla-nirNaya se itanA ghaniSTa saMbandha hai ki usakA pUrA paricaya yahAM denA Avazyaka pratIta hotA hai / aura cUMki yaha paTTAvalI, jahAM taka hameM jJAta hai, kevala jainasiddhAnta bhAskara, bhAga 1, kiraNa 4, san 1913 meM chapI thI jo aba aprApya hai, ata: use hama yahAM pUrI binA saMzodhana kA prayatna kiye uddhRta karate haiM - nandi - AmnAya kI paTTAvalI zrI trailokyAdhipaM natvA smRtvA sadgurubhAratIm / vakSye paTTAvalIM ramyAM mUlasaMghagaNAdhipAm // 1 // zrImUlasaMghapravare nandyAmnAye manohare / balAtkAragaNottaMse gacche sArasvatIyake // 2 // kundakundAnvaye zreSThamutpannaM zrIgaNAdhipam / tamevAtra pravakSyAmi zrUyatAM sajjanA janAH // 3 // paTTAvalI aMtima-jiNa- NivvANe kevalaNANI ya goyama - muNiMdo / bAraha - vAse ya gaye sudhamma- sAmI ya saMjAdo // 1 // taha bAraha - vAse puNasaMjAdo jambu - sAmi muNiNAho / aThatIsa-vAsa rahiyo kevalaNANI ya ukkiTTho // 2 // vAsaTThi-kevala-vAse tihi muNI goyama sudhamma jaMbU ya / bAraha bAraha do jaNatiya dugahINaM ca cAlIsaM // 3 //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA suyakebali paMca jaNA bAsaTThi-vAse gaye susaMjAdA paDhamaM caudaha-vAsaM viNhukumAraM muNeyavyaM // 4 // naMdimitta vAsa solaha tiya aparAjiya vAsa vAvIsaM // iga-hINa-vIsa vAsaM govaddhaNa bhaddabAhu guNatIsaM // 5 // sada suyakevalaNANI paMca jaNA viNhu naMdimitto y|| aparAjiya govaddhaNataha bhaddabAhu ya sNjaadaa||6|| sada-vAsaTTi suvAse gae su-uppaNNa daha supuvvaharA // sada-tirAsi vAsANi ya egAdaha muNivarA jAdA // 7 // Ayariya visAkha poTThala khattiya jayaseNa nAgaseNa munnii|| siddhattha dhitti vijayaM buhiliMga deva dhamaseNaM // 8 // daha ugaNIsa ya sattara ikavIsa aTThAraha sattara // aTThAraha teraha vIsa caudaha codaya (soDasa) kmenney||9|| aMtima jiNa-NivvANe tiyasaya-paNa-cAlavAsa jAdesu / egAdahaMgadhAriya paMca jaNA muNivarA jAdA // 10 // nakkhatto jayapAlaga paMDava dhuvasena kaMsa aayriyaa| aThAraha vIsa-vAsaM guNacAlaM coda battIsaM // 11 // sada tevIsa vAse egAdaha aMgadharA jaadaa| vAsaM sattANavadiya dasaMga nava aMga aTThadharA // 12 // subhadaM ca jasobhaI bhaddabAhu kameNa ca / lohAcayya muNIsaM ca kahiyaM ca jiNAgame // 13 // chaha aTThAraha bAse tevIsa vAvaNa (paNAsa) vAsa muNiNAhaM / dasa Nava aTuMgadharA vAsa dusadavIsa sdhesu||14|| paMcasaye paNasaThe aMtima-jiNa-samaya-jAdesu / uppaNA paMca jaNA iyaMgadhArI muNeyavvA // 15 // ahivalli mAghanaMdi ya dharaseNaM pupphyaMta bhuudblii| aDavIsaM igavIsaM ugaNIsaM tIsa bIsa vAsa puNo // 16 //
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA igasaya-aThAra-vAse iyaMgadhArI ya muNivarA jAdA / chasaya-tirAsiya-vAse NivvANA aMgadditti kahiya jiNe // 17 // sattari-cau-sada-yuto tiNakAlA vikkamo havai jammo / aTha-varasa bAlalIlA soDasa-vAsehi bhammie dese // 18 // paNarasa-vAse rajjaM kuNaMti micchovdessNyutto| cAlIsa -varaNa jiNavara-dhammaM pAlIya surapayaM lahiyaM // 19 // prAkRta paTTAvalI ke anusAra vIra nirvANa ke pazcAt kAla-gaNanA isa prakAra AtI hai - vIra nirvANa ke pazcAt 1.gautama kevalI 12 15. dhRtiSeNa 2. sudharma , 12 16. vijaya 3. jambUsvAmI , 17. buddhiliMga 18. deva 4. viSNu zrutakevalI 19. dharmasena 14 (16) 5. nandimitra , 181 (183) 6. aparAjita , 7. govardhana , aMgadhArI 8. bhadrabAhu , 21. jayapAla , 22. pAMDava , 9. vizAkhAcArya dazapUrvadhArI 10 23. dhruvasena , 10. proSThila 24. kaMsa , 11. kSatriya 12. jayasena 25. subhadra daza nava 6 va ATha 13. nAgasena aMgadhArI 14. siddhArtha 26. yazobhadra , 20. nakSatra gyAraha , 21
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 31. gharasena eka aMgadhArI 19 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 27. bhadrabAhu ATha aMgadhArI 23 28. lohAcArya , 52 (50) / 99 (97) 29. arhadvali eka aMgadhArI 28 30. mAghanandi , 21 33. bhUtabali kula jor3a 683 nandi-AmnAyakIpAvalI kI vizeSatAeM - __ isa paTTAvalImeM pratyeka AcArya kA samaya alaga alaga nirdiSTa kiyA gayA hai, jo anyatra nahIM pAyA jAtA aura samaSTi rUpa se bhI varSa saMkhyAyeM dI gaI haiN| prathama tIna kevaliyoM, pAMca zrutakevaliyoM aura gyAraha dazapUrviyoM kA samaya kramazaH vahIM 62, 100 aura 183 varSa batalAyA gayA hai aura isakA yoga 345 varSa kahA hai / kintu dazapUrvadhArI eka-eka AcArya kA jo kAla diyA hai usakA yoga 181 varSa AtA hai / ataeva spaSTata: kahIM do varSa kI bhUla jJAta hotI hai, kyoMki, nahIM to yahAM taka kA yoga 345 varSa nahIM A sakatA / isake Age jina pAMca ekAdazAMgadhAriyoM kA samaya anyatra 220 varSa batalAyA gayA hai unakA samaya yahAM 123 varSa diyA hai / inake pazcAt Age ke jina cAra AcAryoM ko anyatra ekAMgadhArI kaha kara zrutajJAna kI paramparA pUrI kara dI gaI hai unheM yahAM kramaza: daza, nava aura ATha aMga ke dhAraka kahA hai, para yaha spaSTa nahIM kiyA gayA ki kauna kitane aMgoM kA jJAtA thaa| isase daza aMgoM kA acAnaka lopa nahIM pAyA jAtA jaisA ki anyatra / inakA samaya 118 varSa ke sthAna para 97 varSa batalAyA gayA hai| para AcAryoM kA samaya jor3ane se 99 AtA hai ata: do varSa kI yahAM bhI bhUla hai / tathA unase Age pAMca aura AcAryoM ke nAma ginAye gaye haiM jo ekAMgadhArI kahe haiN| unake nAma ahivalli (arhadvali) mAghanandi, dharasena, puSpadanta aura bhUtabali hai / inakA samaya kramazaH 28, 21, 19, 30 aura 20 varSa diyA gayA hai jisakA yoga 118 varSa hotA hai / isase pUrva zrutAvatAra meM vinayadhara Adi jina cAra AcAryoM ke nAma diye gaye haiM ve yahAM nahIM pAye jaate| isa prakAra isa paTTAvalI ke anusAra bhI aMga -paraMparA kA kula kAla 62 +100 + 183 +123 + 97 +118 = 683 varSa hI AtA hai jitanA ki anyatra batalAyA gayA hai| parantu bheda yaha hai ki anyatra yaha kAla lohAcArya taka hI pUrA kara diyA gayA hai aura yahAM para usake antargata ve pAMca AcArya bhI ho jAte haiM jinake bhItara hamAre graMthakartA dharasena, puSpadanta aura bhUtabali bhI sammilita haiN|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA aba vicAraNIya prazna yaha hai ki jo ekAdazAMgadhAriyoM aura unake pazcAt ke AcAryoM ke samayoM meM antara par3atA hai vaha kyoM aura kisa prakAra ? kAla saMbandhI aMkoM para vicAra karane se hI spaSTa ho jAtA hai ki jahAM para anyatra pAMca ekAdazAMgadhAriyoM aura cAra ekAMgadhAriyoM kA samaya alaga alaga 220 aura 118 varSa batalAyA gayA hai vahAM isa paTTAvalI meM unakA samaya kramaza: 123 aura 97 varSa batalAyA hai arthAt 220 varSa ke bhItara nau hI AcArya A jAte haiM aura Age 118 varSa meM anya pAMca AcArya ginAye gaye haiM jinake antargata dharasena, puSpadanta aura bhUtabali bhI haiN| ___ jahAM aneka kramAgata vyaktiyoM kA samaya samaSTi rUpa se diyA jAtA hai vahAM bahudhA aisI bhUla ho jAyA karatI hai / kintu jahAM eka eka vyakti kA kAla nirdiSTa kiyA jAtA hai vahAM aisI bhUla kI saMbhAvanA bahuta kama ho jAtI hai| hindu purANoM meM aneka sthAnoM para do rAjavaMzoM kA kAla eka hI vaMza ke sAtha de diyA gayA hai / svayaM mahAvIra tIrthaMkara ke nirvANa se pazcAt ke rAjavaMzoM kA jo samaya jaina graMthoM meM pAyA jAtA hai usameM bhI isa prakAra kI eka bhUla huI hai, jisake kAraNa vIranirvANa ke samaya ke saMbandha meM do mAnyatAyeM ho gaI haiM jinameM paraspara 60 varSa kA antara par3a gayA hai / (dekho Age vIranirvANa saMvat) / prastuta paramparA meM ina 220 varSoM ke kAla meM bhI aisA hI bhrama huA pratIta hotA hai| yaha bhI prazna uThatA hai ki yadi aIdvali Adi AcArya aMgajJAtAoM kI paramparA the to unake nAma sarvatra paramparAoM meM kyoM nahIM rahe, isakA kAraNa arhadvalike dvArA sthApita kiyA gayA saMghabheda pratIta hotA hai / unake pazcAt pratyeka saMgha apanI apanI paramparA alaga rakhane lagA, jisameM svabhAvata: saMghabheda ke pazcAt ke kevala unhIM AcAryoM ke nAma rakkhe jA sakate the jo usI saMgha ke hoM yA jo saMghabheda se pUrva ke hoN| ata: kevala lohArya taka kI hI paramparA sarvamAnya rahI / saMbhava hai ki isI kAraNa kAla-gaNanA meM bhI vaha gar3abar3I A gaI ho, kyoMki aMgajJAtAoM kI paramparA ko saMgha-pakSapAta se bacAne ke liye lekhakoM kA yaha prayatna ho sakatA hai ki aMga-paramparA kA kAla 683 varSa hI banA rahe aura usameM arhadvali Adi saMgha-bheda se sambandha rakhane vAle AcArya bhI na dikhAye jaaveN| prazna yaha hai ki kyA hama isa paTTAvalI ko pramANa mAna sakate hai, vizeSata: jaba ki usakI vArtA prastuta granthoM va zrutAvatArAdi anya pramANoM ke viruddha jAtI hai ? isa paTTAvalI kI jAMca karane ke liye hamane siddhAntabhavana ArA ko usakI mUla hastalikhita prati bhejane ke liye likhA kintu vahAM se paM. bhujabalijI zAstrI sUcita karate haiM ki bahuta khoja karane para
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA bhI usa paTTAvalI kI mUla prati mila nahIM rahI hai / aisI avasthA meM hameM usakI jAMca mudrita pATha para se hI karanI par3atI hai / yaha paTTAvalI prAkRta meM hai aura saMbhavata: eka prati para se binA kucha saMzodhana ke chapAI gaI hone se usameM aneka bhASAdi -doSa hai / isalie usa para se usakI racanA ke samaya ke sambandha meM kucha kahanA azakya hai / paTTAvalI ke Upara jo tIna saMskRta zloka hai unakI racanA bahuta zithila hai / tIsarA zloka sadoSa hai / para una para vicAra karane se aisA pratIta hotA hai ki unakA racayitA svayaM paTTAvalI kI racanA nahIM kara rahA, kintu vaha apanI usa prastAvanA ke sAtha eka prAcIna paTTAvalI ko prastuta kara rahA hai| paTTAvalI ko nandi AmnAya, balAtkAra gaNa, sarasvatI gaccha va kundakundAnvaya kI kahane kA yaha to tAtparya ho hI nahIM sakatA ki usameM ullikhita AcArya usa anvaya meM kundakunda ke pazcAt hue haiM, kintu usakA abhiprAya yahI hai ki lekhaka ukta anvaya kA thA aura ye saba AcArya ukta anvaya meM mAne jAte the| isa paTTAvalI meM jo aMgaviccheda kA krama aura usakI kAla gaNanA pAI jAtI hai vaha anyatra kI mAnyatA ke viruddha jAtI hai| kintu usase akasmAta aMgalopa saMbandhI kaThinAI kucha kama ho jAtI hai aura jo pAMca AcAryoM kA 220 varSa kA kAla asaMbhava nahIM to duHzakya jaMcatA hai usakA samAdhAna ho jAtA hai / para yadi yaha ThIka ho to kahanA par3egA ki zrRta-paramparA ke saMbandha meM harivaMzapurANa ke kartA se lagAkara zrutAvatAra ke kartA indranandi taka ke saba AcAryoM ne dhokhA khAyA hai aura unheM ve pramANa upalabdha nahIM the jo isa paTTAvalI ke kartA ko the / samayAbhAva ke kAraNa isa samaya hama isakI aura adhika jAMca par3atAla nahIM kara skte| kintu sAdhaka bAdhaka pramANoM kA saMgraha karake isakA nirNaya kiye jAne kI AvazyakatA hai| yadi yaha paTTAvalI ThIka pramANita ho jAya to hamAre AcAryoM kA samaya vIra nirvANa ke pazcAt 62 +100 +183 + 123 + 97 +28 +21 = 614 aura 683 varSa ke bhItara par3atA hai| dharasenakRta joNipAhuDa - dharasena, puSpadanta aura bhUtavali ke samaya para prakAza DAlanevAlA eka aura pramANa hai / prastuta grantha kI utthAnikA meM kahA gayA hai ki jaba dharasenAcArya ke patra ke uttara meM Andhrapradeza se do sAdhu, jo pIche puSpadanta aura bhUtabali kahalAye, unake pAsa pahuMce taba dharasenAcArya ne unakI parIkSA ke liye unheM kucha mantravidyAeM siddha karane ke liye dii| isase dharasenAcArya kI mantravidyA meM kuzalatA siddha hotI hai| anekAnta bhAga 2 ke gata 1 julAI ke
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 45 aMka 9 meM zrIyut paM. jugalakizorajI mukhtAra kA likhA huA yoniprAbhRta gantha kA paricaya prakAzita huA hai, jisase jJAta hotA hai ki yaha grantha 800 zloka pramANa prAkRta gAthAoM meM hai, usakA viSaya mantra-tantravAda hai, tathA vaha 1556 vi. saMvat meM likhI gaI bRhaTTippaNikA nAma kI grantha-sUcI ke AdhAra para dharasena dvArA vIra nirvANa se 600 varSa pazcAt banA huA mAnA gayA hai / isa graMtha kI eka prati bhAMDArakara iMsTITyUTa pUnA meM hai, jise dekhakara paM. becaradAsajI ne jo noTsa liye the unhIM para se mukhtAra jI ne ukta paricaya likhA hai / isa prati meM graMtha kA nAma to yoniprAbhRta hI hai kintu usake kartA kA nAma paNhasavaNa muni pAyA jAtA hai / ina mahAmuni ne use kUSmANDinI mahAdevI se prApta kiyA thA aura apane ziSya puSpadaMta aura bhUtabali ke liye likhA thA / ina do nAmoM ke kathana se isa graMtha kA dharasenakRta honA bahuta saMbhava jaMcatA hai / prajJAzramaNatva eka RddhikA nAma hai aura usake dhAraNa karane vAle muni prajJAzramaNa kahalAte the / joNipAhuDakI isa prati kA lekhana-kAla saMvat 1582 hai, arthAt vaha cAra sau varSa se bhI adhika prAcIna hai / 'joNipAhuDa' nAmaka graMtha kA ullekha dhavalA meM bhI AyA hai| jo isa prakAra hai - 'joNipAhuDe bhaNida - maMta-taMta- sattIo poggalANubhAgo tti ghettavvo' (dhavalA. a. prati patra 1998) isase spaSTa hai ki yoniprAbhRta nAma kA maMtrazAstra saMbandhI koI atyanta prAcIna graMtha avazya hai / uparyukta avasthA meM AcArya dharasena nirmita yoniprAbhRta graMtha ke hone meM 1 yoniprAbhRtaM vIrAt 600 dhArasenam (bRhaTTipaNikA jai. sA. saM. 1, 2 (pariziSTa) 2 dhavalA meM paNhasamaNoM ko namaskAra kiyA hai aura anya RdviyoM ke sAtha prajJAzramaNatva RddhikA vivaraNa diyA hai / yathA - Namo samaNANaM // 18 // autpattikI vainayikI karmajA pAriNAmikI ceti caturvidhA prajJA / edesu paNhasamaNesu kesiM gahaNaM / caduNhaM pi gahaNaM / prajJA evaM zravaNa yeSAM te prajJAzravaNA: dhavalA. prati 684 jayadhavalA kI prazasti meM kahA gayA hai ki vIrasena ke jJAna ke prakAza ko dekhakara vidvAn unheM zrutakevalI aura prajJAzramaNa kahate the / yathA - yamAhuH prasphuradbodhadIdhitiprasarodayam / zrutakevalina prAjJAH prajJAzravaNasattamam // 2 // tiloyapaNNatti gAthA 70 meM kahA gayA hai ki prajJAzramaNoM meM antima muni 'vajrayaza' nAma ke hue| yathA - paNhasamaNesu carimo vairajaso NAma / ( anekAnta, 2, 12 pR. 668)
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA avizvAsa kA koI kAraNa nahIM hai / tathA vRhaTTipaNikA meM jo usakA racanAkAla vIra nirvANa se 600 varSa pazcAta sUcita kiyA hai vaha bhI galata siddha nahIM hotA / abhI abhI anekAnta (varSa 2, kiraNa 12, pa. 666) meM zrImAn paM. nAthUrAmajI premI kA 'yoniprAbhRta aura prayogamAlA' zIrSaka lekha chapA hai, jisameM unhoMne pramANa dekara batalAyA hai ki bhaMDArakara iMsTITyUTa vAlA 'yoniprAbhRta' aura usI ke sAtha guMthA huA 'jagatsuMdarI yogamAlA' saMbhavata: hariSeNakRta hai, kintu hariSeNake samaya meM eka aura prAcIna yoniprAbhRta vidyamAna thA / bRhaTTipaNikA kI prAmANikatA ke viSaya meM premIjI ne kahA hai ki 'vaha sUcI eka zvetAMbara vidvAn ne pratyeka graMtha dekhakara taiyAra kI thI aura abhI taka vaha bahuta prAmANika samajhI jAtI hai ' / nandisaMgha kI prAkRta paTTAvalI ke anusAra dharasena kA kAla vIra nirvANa 62 + 100 + 183 + 123+ 97 + 28 + 21 = 614 varSa pazcAt par3atA hai, ata: apane paTTakAla se 14 varSa pUrva unhoMne yaha graMtha racA hogA / isa samIkaraNa se prAkRtapaTTAvalI aura bRhaTTippaNikA ke saMketa, ina donoM kI prAmANikatA siddha hotI hai, kyoMki, ye donoM eka dUsare se svataMtra AdhAra para likhe hue pratIta hote haiN| kundakundakRta - SaTkhaNDAgama ke racanAkAla para kucha prakAza kundakundAcArya ke saMbandha se bhI par3atA hai| indranandine zrutAvatAra meM kahA hai ki jaba karmaprAbhRta aura kaSAyaprAbhRta donoM pustakArUr3ha ho cuke taba koNDakundapura meM padyanandi munine, jinheM siddhAnta kA jJAna guruparipATI se milA thA, una chaha khaNDoM meM se prathamatIna khaNDoM para parikarma nAmaka bAraha hajAra zloka pramANa TIkA-grantha racA / padyanandi kundakundAcArya kA bhI nAma thA aura zrutAvatAra meM koNDakundapura kA ullekha Ane se isameM saMdeha nahIM rahatA ki yahAM unhIM se abhiprAya hai| yadyapi pro.upAdhye kundakunda ke aise kisI grantha kI racanA kI bAta ko prAmANika nahIM svIkAra karate, kyoMki unheM dhavalA va jayadhavalA meM isakA koI saMketa nahIM milA / kiMtu kundakunda ke siddhAMta graMthoM para TIkA banAne kI bAta sarvathA nirmUla nahIM kahI jA sakatI, kyoMki, jaisAki hama anyatra batA rahe haiM, parikarma nAmaka grantha ke ullekha dhavalA va jayadhavalA meM aneka jagaha pAye jAte haiN| ___ pro upAdhye ne kundakunda ke liye IsvI kA prArambha kAla, lagabhaga prathama do zatAbdiyoM ke bhItara kA samaya, anumAna kiyA hai usase bhI SaTNDAgama kI racanA kA samaya uparokta ThIka jaMcatA hai|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA bhaugolika ullekha dharasenAcArya girinagara kI candraguphAmeM rahate the / yaha sthAna kAThiyAvAr3a ke antargata hai| yaha bAIsaveM tIrthakara neminAtha kI nirvANabhUmi hone se jainiyoM ke liye bahuta prAcIna kAla se aba taka mahatvapUrNa hai / maurya rAjAoM ke samaya se lagAkara gupta kAla arthAt 4 thI, 5 vIM zatAbdi taka isakA bhArI mahatva rahA jaisA ki yahAM para eka hI caTTAna para pAye gaye azoka maurya, rudradAmana aura guptavaMzI skandhagupta ke samaya ke lekhoM se pAyA jAtA hai / 47 dharasenAcArya ne 'mahimA' meM sammilita saMghako patra bhejA thA jisase mahimA kisI nagara yA sthAna kA nAma jJAta hotA hai, jo ki Andhra deza ke antargata veNAka nadI ke tIrapara thA / veNyA nAma kI eka nadI bambaI prAnta ke satArA jile meM hai aura usI jile meM mahimAnagar3ha nAma kA eka gAMva bhI hai, jo hamArI mahimA nagarI ho sakatA hai / isase anumAnata: yahI satArA jile meM vaha jaina muniyoM kA sammelana huA thA / yadi yaha anumAna ThIka ho to mAnanA par3egA ki satArA jile kA bhAga usa samaya Andhra deza ke antargata thA / AndhroM kA rAjya purANoM va zilAdi lekhoM para se IsvI pUrva 232 se I0 san 225 taka pAyA jAtA hai / isake pazcAta kama se kama isa bhAga para AndhroM kA adhikAra nahIM rahA / ataeva isa deza ko Andhra viSayAntargata lenA isI samaya ke bhItara mAnA jA sakatA hai| giranagara se lauTate hue puSpadaMta aura bhUtabali ne jisa aMkulezvara sthAna meM varSAkAla vyatIta kiyA thA vaha nissaMdeha gujarAta meM bhaDoMca jile kA prasiddha nagara aMkalezvezra hI honA cAhiye / vahAM se puSpadanta jisa vanavAsa deza ko gaye vaha uttara karnATakA kA hI prAcIna nAma hai jo tuMgabhadrA aura varadA nadiyoM ke bIca basA huA hai / prAcIna kAla meM yahAM kaMdamba vaMza kA rAjya thaa| jahAM isakI rAjadhAnI 'banavAsi' thI vahAM aba bhI usa nAma kA eka grAma vidyamAna hai / tathA bhUtabali jisa dramila deza ko gaye vaha dakSiNa bhArata kA vaha bhAga hai jo madrAsa se seriMgapaTTama aura kAmorina taka phailA huA hai aura jisakI prAcIna rAjadhAnI kAMcIpurI thI / prastuta graMtha kI racanA - saMbaMdhI ina bhaugolika sImAoM se spaSTa jAnA jAtA hai ki usa prAcIna kAla meM kAThiyAvAr3a se lagAkara deza ke dakSiNatama bhAga taka jaina muniyoM kA pracuratA se bihAra hotA thA aura unake bIca pArasparika dhArmika va sAhityika AdAna-pradAna sucArUrUpa se calatA thA / vaha paristhiti vikrama kI dUsarI zatAbdi taka ke samaya kA saMketa karatI hai /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 48 vIra-nirvANa kAla pUrvokta prakAra se SaTkhaMDAgama kI racanA kA samaya vIranirvANa pazcAt sAtavIM zatAbdi ke antima yA AThavIM zatAbdi ke prArambhika bhAga meM par3atA hai / aba prazna yaha upasthita hotA hai ki mahAvIra bhagavAn kA nirvANakAla kyA hai ? ___jainiyoM meM eka vIra nirvANa pracalita hai jisakA isa samaya 2465 vAM varSa cAlU hai| ise likhate samaya mere sanmukha 'jaina mitra' kA tArIkha 14 sitambara 1939 kA aMka prastuta hai jisa para vIra saM. 2465 bhAdoM sudI 1, diyA huA hai / yaha saMvat vIra nirvANa divasa arthAt pUrNimAnta mAsa-gaNanA ke anusAra kArtika kRSNa pakSa 14 ke pazcAt badalatA hai / ata: AgAmI navambara 11 san 1939 se nirvANa saMvat 2466 prArambha ho jAyegA / isa samaya vikrama saMvat 1996 pracalita hai aura yaha caitra zukla pakSa se prArambha hotA hai / isake anusAra nirvANa saMvat aura vikrama saMvat meM 2466 - 1996 = 470 varSa kA antara hai| donoM saMvatoM ke prArambha mAsa meM bheda hone se kucha mAsoM meM yaha antara 469 varSa AtA hai jaisA ki vartamAna meM / ata: isa mAnyatA ke anusAra mahAvIra kA nirvANa vikrama saMvat se kucha mAsa kama 470 varSa pUrva huaa| kintu vikrama saMvat ke prArambha ke sambandha meM prAcIna kAla se bahuta matabheda calA A rahA hai jisake kAraNa vIra nirvANa kAla ke sambandha meM bhI kucha gar3abar3I aura matabheda utpanna ho gayA hai| udAharaNArtha, jo nandisaMgha kI prAkRta paTTAvalI Upara uddhRta kI gaI hai usameM vIranirvANa se 470 varSa pazcAt vikrama kA janma huA, aisA kahA gayA hai, aura cUMki 470 varSa kA hI antara pracalita nirvANa saMvat aura vikrama saMvat meM pAyA jAtA hai, isase pratIta hotA hai ki vikrama saMvat vikrama ke janma se hI prArambha ho gayA thA / kintu merutuMgakRta sthavirAvalI ' tapAgaccha paTTAvalI, jina prabhasUrikRta pAvApurIkalpa, prabhacandrasUri kRta prabhAvakacarita ' Adi graMthoM meM ullekha hai ki vikrama saMvat kA prArambha vikrama rAjA ke rAjyakAla se yA usase bhI kucha pazcAt prArambha huaa| 1. vikrama-rajjAraMbhA purao siri-vIra-NibuI bhaNiyA / sunna-muNi-veya-juto vikkama-kAlAu jinnkaalo|| (merutuMga-sthavirAvalI) 2. tadrAjyaM tu zrIvIrAt saptati-varSa-zata-catuSTaye 40 sNjaatm| (tapAgaccha paTTAvalI) 3. maha mukkha-gamaNAoM pAlaya naMda-caMdaguttAi-rAIsu volINesu causayasattarehiM vAsehiM vikkamAicca rAyA hohii| (jinaprabhasUri-pAvApurIkalpa) 4. ita: zrIvikramAditya: zAstyavantIM narAdhipa: / anRNAM pRthivIM kurvan pravartayati vtsrm|| (prabhAcandrasUri - prabhAvakacarita
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 49 zrIyut bairisTara kAzIprasAdajI jAyasavAla ne isI mata ko mAna dekara nizcita kiyA ki cUMki jaina graMthoM meM 470 varSa pazcAt vikrama kA janma huA kahA gayA hai aura cUMki vikrama kA rAjyAraMbha unakI 18 varSa kI Ayu meM honA pAyA jAtA hai, ata: vIra nirvANa kA ThIka samaya jAnane ke liye 470 varSa meM 18 varSa aura jor3a cAhiye arthAt pracalita vikrama saMvat se 488 varSa pUrva mahAvIra kA nirvANa huA / ' eka aura tIsarA mata hemacaMdrAcArya ke ullekha para se prArambha ho gayA hai / hemacandra ne apane pariziSTa parva meM kahA hai ki mahAvIra kI mukti se 155 varSa jAne para candragupta rAjA huaa'| yahAM unakA tAtparya spaSTataH candragupta maurya se hai / aura cUMki candragupta se lagAkara vikrama taka kA kAla sarvatra 255 varSa pAyA jAtA hai, ataH vIra nirvANa kA samaya vikrama se 255 + 155 = 410 varSa pUrva tthhraa| isa mata ke anusAra 470 meM se 60 varSa ghaTA dene se ThIka vikrama pUrva vIra nirvANa kAla ThaharatA hai / pAzcimika vidvAnoM, jaise DaoN. yAkobI' DaoN. cArpeTiyara' Adi ne isI mata kA pratipAdana kiyA hai aura idhara muni kalyANavijayajIne ' bhI isI mata kI puSTi kI hai| kintu digambara sampradAya meM jo ullekha milate haiM ve isa ulajhana ko bahuta kucha -sulajhA dete haiN| ina ullekhoM ke anusAra zaka saMvat kI utpatti vIranirvANa se kucha mAsa adhika 605 varSa pazcAt huI tathA jo vikrama saMvata pracalita hai aura jisakA antara 6 1. Bihar and Orissa Research Society Journal, 1915. 2. evaM ca zrImahAvIramuktervarSazate gate / paMcapaMcAzadadhi ke cndrgupto'bhvnnRpH| (pariziSTa - parva) 3. Sacred books of the East XXII. 4. Indian Antiquary XLIII. 5. 'vIra nirvANa saMvat aura jainakAlagaNanA, saMvat 1987. 6. NivvANe vIrajiNe chavvAsa-sadesu paMcavarisesu / paNamAsesu saMjAdo segaNio ahavA // * (tiloyapaNNati) varSANAM SaTAtIM tyattavA paMcAgrAM mAsapaMcakam / muktiM gate mahAvIre zakarAjastato'bhavat // (jinasena - harivaMzapurANa) paNachassayavassaM paNamAsajudaM gamiya vIraNivvuido / sgraajo......|| 850 // ( nemicandra - trilokasAra) eso vIrajiNiMda- NivvANa-gada- divasAdo jAva sagakAlasya AdI hodi tAvadiya - kAlo kudo 605 -5, edambhi kAle saga NariMda-kAlammi pakkhitte vaddhamANajiNa- Nivvudi- kAlAgamaNAdo vRttaM ca paMca ya mAsA paMca ya vAsA chacceva hoMti vAsasayA / sagakAleNa ya sahiyA bhAveyavvo tado rAsI //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA vIranirvANa kAla se 470 varSa par3atA hai usakA prArambha vikrama ke janma yA rAjyakAla se nahIM kintu vikrama kI mRtyu se huA thA / ye ullekha uparyukta ullekhoM kI apekSA adhika prAcIna bhI haiN| usase pUrva pracalita vIra aura buddha ke nirvANa saMvat mRtyukAla se hI sambaddha pAye jAte haiM / ina ullekhoM se pUrvokta ulajhana isa prakAra sulajhatI hai / prathama zaka saMvat ko lIjiye / yaha vIra nirvANa se 605 varSa pazcAt calA / pracalita vikrama saMvat aura zaka saMvat meM 135 varSa kA antara pAyA jAtA hai / ata: isa mata ke anusAra vikrama saMvat kA prArambha vIranirvANa se 605 - 135 = 470 varSa pazcAta huaa| aba vikrama saMvat para vicAra kIjiye jo vikrama kI mRtyu se prArambha huA / merutuMgAcArya ne vikrama kA rAjyakAla 60 varSa kahA hai, ataeva 470 varSa meM se ye 60 varSa nikAla dene se vikrama ke rAjya kA prArambha vIranirmANa se 410 varSa pazcAt vikrama kA rAjya prArambha mAnA gayA hai vaha ThIka baiTha jAtA hai, kintu use vikrama saMvat kA prArambha nahIM samajhanA caahie| jina matoM meM vikrama ke rAjya se pUrva yA janma se pUrva 470 varSa batalAye gaye haiM unameM vikrama ke janma, rAjyakAla va mRtyu ke samaya se saMvat prAraMbha ke sambandha meM lekhakoM kI bhrAnti jJAta hotI hai / bhrAntikA eka dUsarA bhI kAraNa huA hai| hemacandrane vIranirvANa se nanda rAjAtaka 60 varSa kA antara batalAyA hai aura 'candragupta maurya taka 155 varSa kA / isa prakAra nandoM kA rAjyakAla 95 varSa par3atA hai / kintu anya lekhakoM ne candragupta ke rAjyakAla taka ke 155 varSoM ko nandavaMza kA hI kAla mAna liyA hai aura usase pUrva 60 varSoM ko nandakAla taka bhI kAyama rakhA hai| isa prakAra jo 1. charttAse varisa-sae vikkamarAyassa maraNa - pattassa / sAraTThe valahIe uppaNNo sevaDo saMgho // 11 // paMca-sae chavvIse vikkamarAyassa maraNapattassa / dakkhiNa - mahurA - jAdo dAviDasaMgho mahAmoho // 28 // sattasa tevaNe vikkamarAyassa maraNapattassa / NaMdiyaDe varagAme kaTTo saMgho muNeyavvo // 38 // (devasena-darzanasAra) saSaTtriMze zate'bdAnAM mRte vikramarAjani / saurASTre vallabhIpuryAmabhUttatkathyate mayA // 50 (vAmadeva - bhAvasaMgraha) samArUDhe pUta-tridazavasatiM vikramanRpe / sahasre varSANAM prabhavati hi paMcAzadadhike / samAptaM paMcamyAmavati dhariNIM muMjanRpatau / site pakSe pauSe budhahitamidaM zAstramanadham // (amitagati-subhASitaratnasaMdoha) mRte vikrama-bhUpAle saptaviMzati-saMyute / dazapaMcazate'bdAnAmatIte zrRNutAparam // 157 // (ratnanandi-bhadrabAhucarita) 2. vikramasya rAjyaM 60 varSANi / (merutuMga-vicArazreNI, pRSTha 3, jai. sA. saMzodhaka 2)
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 60 varSa bar3ha gaye use unhoMne anta meM vikramakAla meM ghaTAkara janma yA rAjyakAla se hI saMvat kA prArambha mAna liyA aura isa prakAra 470 varSa kI saMkhyA kAyama rakhI / isa mata kA pratipAdana paM. jugalakizorajI mukhtAra ne kiyA hai| isa mata kA buddhanirvANa va AcArya-paramparA kI gaNanA Adi se kaisA sambandha baiThatA hai, yaha puna: vivAdAspada viSaya hai jisakA svataMtratA se vicAra karanA Avazyaka hai| yahAM para to prastuta pramANoM para se yaha mAna lene meM Apatti nahIM ki vIra-nirvANa se 470 varSa pazcAt vikrama kI mRtyu ke sAtha pracalita vikrama saMvat prArambha huaa| ata: prastuta SaTkhaMDAgama kA racanA kAla vikrama saMvat 614 - 470 = 144, zaka saMvat 614 - 605 - 9 tathA IsvI san 614 - 527 = 87 ke pazcAt par3atA hai / SaTkhaNDAgama kI TIkA dhavalA ke racayitA prastuta graMtha dhavalA ke anta meM nimna nau gAthAeM pAI jAtI haiM jo isake racayitA kI prazasti hai - dhavalA kI antima prazasti jassa sesAeNa (pasAeNa) mae siddhaMtamiMda hi ahilahuMdI (ahilahudaM) mahu so elAiriyo pasiyau varavIraseNassa // 1 // vaMdAmi usahaseNa tihuvaNa-jiya-baMdhavaM sivaM saMtaM / NANa-kiraNAvahAsiya-sayala-iyara-tama-paNAsiyaM dihaM // 2 // arahaMtapado (arahaMto) bhagavaMto siddhA siddhA pasiddha AiriyA sAhU ya mahaM pasiyaMtu bhaDArayA savve // 3 // ajjajjaNaMdisisseNujjuba-kammassa cNdsennss| taha NattuveNa paMcatthuhaNyaMbhANuNA muNiNA // 4 // siddhaMta-chaMda-joisa-vAyaraNa-pamANa-satatha-NivuNeNa / bhaTTAraeNa TIkA lihiesA vIraseNeNa // 5 //
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA aTThatIsamhi sAsiya vikkamarAyamhi esu sNgrmo| (?) pAse suterasIe bhAva-vilagge dhavala-pakkhe // 6 // jagatuMgadevarajje riyamhi kuMbhamhi rAhuNA konne| sUre tulAe sete gurumhi kulavillae hote // 7 // cAvamhi varaNivutte siMdhe sukkammi NemicaMdammi / kattiyamAse esA TIkA hu samANiA dhavalA // 8 // voddaNarAya-riMde NariMde-cUDAmaNimhi bhuMjate / siddhaMtagaMthamatthiya guruppasAeNa vigattA sA // 9 // TIkAkAra vIrasenAcArya - durbhAgyata: isa prazastikA pATha aneka jagaha azuddha hai jise upalabdha aneka pratiyoM ke milAna se bhI abhI taka hama pUrI taraha zuddha nahIM kara sake / to bhI isa prazasti se TIkAkAra ke viSaya meM hameM bahuta sI jJAtavya bAteM vidita ho jAtI haiN| pahalI gAthA se spaSTa hai ki isa TIkA ke racayitA kA nAma vIrasena hai aura unake guru kA nAma elAcArya / phira cauthI gAthA meM vIrasena ke guru kA nAma Aryanandi aura dAdA guru kA nAma candrasena kahA gayA hai / saMbhavata: elAcArya unake vidyAguru aura Aryanandi dIkSAguru the| isI gAthA meM unakI zAkhA kA nAma bhI paMcastUpAnvaya diyA hai| pAMcavI gAthA meM kahA gayA hai ki isa TIkA ke kartA vIrasena siddhAMta, chaMda, jyotiSa, vyAkaraNa aura pramANa arthAt nyAya, ina zAstroM meM nipuNa the aura bhaTTAraka pada se vibhUSita the / Age kI tIna arthAt 6 se 8 vIM taka kI gAthAoM meM isa TIkA kA nAma 'dhavalA' diyA gayA hai aura usake samApta hone kA samaya varSa, mAsa, pakSa, tithi, nakSatra va anya jyotiSasaMbandhI yogoM ke sahita diyA hai aura jagatuMgadeva ke rAjya kA bhI ullekha kiyA hai / antima arthAt 9 vIM gAthA meM punaH rAjA kA nAma diyA hai jo pratiyoM meM 'voddaNarAya' par3hA jAtA hai| ve narendracUr3AmaNi the| unhIM ke rAjya meM siddhAnta grantha ke Upara guru ke prasAda se lekhaka ne isa TIkA kI racanA kii| dvitIya siddhAnta grantha kaSAyaprAbhRta kI TIkA 'jayadhavalA' kA bhI eka bhAga inhIM vIrasenAcArya kA likhA huA hai| zeSa bhAga unake ziSya jinasena ne pUrA kiyA thaa| usakI prazasti meM bhI vIrasena ke saMbaMdha meM prAya: ye hI bAteM kahIM gaI haiN| cUMki vaha prazasti unake
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA ziSya dvArA likhI gaI hai / ataeva usameM unakI kIrti vizeSa rUpa se varNita pAI jAtI hai| vahAM unheM sAkSAt kevalI ke samAna samasta vizva ke pAradarzI kahA hai| unakI vANI SaTkhaNDa Agama meM askhalita rUpa se pravRtta hotI thii| unakI sarvArthagAminI naisargika prajJA ko dekhakara sarvajJa kI sattA meM kisI manISA ko zaMkA nahIM rahI thI / vidvAna loga unakI jJAnarUpI kiraNoM ke prasAra ko dekhakara unheM prajJA zramaNoM meM zreSTha AcArya aura zrutakevalI kahate the / siddhAntarUpI samudra ke jala se unakI buddhi zuddha huI thI jisase ve tIvrabuddhi pratyekabuddhoM se bhI spardhA karate the| unake viSaya meM eka mArmika bAta yaha kahI gaI hai ki unhoMne ciraMtana kAla kI pustakoM (arthAta pustakAruda siddhAntoM) kI khUba puSTi kI aura isa kArya meM ve apane se pUrva ke samasta pustaka pAThiyoM se bar3ha gaye / isameM sandeha nahIM ki vIrasena kI isa TIkAne ina Agama-sUtroM ko camakA diyA aura apane se pUrva kI aneka TIkAoM ko astamita kara diyaa| jinasena ne apane AdipurANa meM bhI guru vIrasena kI stuti kI hai aura unakI bhaTTAraka padavI kA ullekha kiyA hai / unheM vAdi-vRndAraka muni kahA hai, unakI lokavijJatA, kavitvazakti aura vAcaspati ke samAna vAgmitA kI prazaMsA kI hai, unheM siddhAntopanibandhakartA kahA hai tathA unakI 'dhavalA' bhAratI ko bhuvanavyApinI kahA hai / 1. bhUyAdAvIrasenasya vIrasenasya zAsanam / zAsanaM varisenasya vIrasena-kuzezayama // 17 // AsIdAsIdadAsannabhavyasattavakumudvatIm / mudvaMtI kartumIzo ya: zazAMka iva puSkala: // 18 // zrIvIrasena ityAttabhaTrArakapathapratha: / pArazvAdhivizvAnAM sAkSAdiva sa kevalI // 19 // prINitaprANisaMpattirAkrAMtAzeSagocarA / bhAratI bhAratIvAjJA SaTkhaNDe yasya nAskhalat // 20 // yasya naisargikI prajJAM dRSTvA sarvArthagAminIm / jAtA: sarvajJasadbhAve nirArekA manISiNaH // 21 // yaM prAhuH prasphuradvodhadIdhitiprasarodayam / zrutakevalinaM prAjJA: prajJAzramaNasattamam // 22 // prasiddha-siddhasiddhAntavArdhivAdhauMtazuddhadhI: / sArddha pratyekabuddhairya: spardhate dhIddhabuddhimiH // 23 // pustakAnAM ciratnAnAM gurutvamiha kurvatA / yenAtizayitA: pUrve sarve pustakaziSyakA: // 24 // yastaptoddIptakiraNairbhavyAMbhojAni bodhayan / vyadyotiSTa munInena: paMcastUpAnvayAMvare // 25 // praziSyazrandrasenasya ya: zipyo'pyAryanandinAm / kulaM gaNaM ca santAnaM svaguNairudajijvalat // 26 // tasya ziSyo'bhavacchImAn jinasenasamiddhadhI: / (jayadhavalA-prazasti) 2. zrI vIrasena ityApta-bhaTTArakapRthuprathaH / sa ma: punAtu pUtAtmA vAdivRndArako muniH // 55 // lokavitva kavitvaM ca sthitaM bhaTTArake dvayam / vAgmitA vAgmino yasya vAcA vAcaspaterapi // 56 // siddhAntopanibandhAnAM vidhaaturmdguroshcirm| manmana: sarasi stheyAnmRdupAdakuzezayam // 57 // dhavalAM bhAratIM tasya kIrti ca zuci-nirmalAm / dhavalIkRtani: zeSabhuvanAM tAM namAmyaham // 58 // AdipurANa-utthAnikA
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 1 indranandi ne apane zrutAvatAra meM vIrasena dvArA dhavalA aura jayadhavalA TIkA likhe isa prakAra vRttAnta diyA hai / bappadeva gurudvArA siddhAnta graMthoM kI TIkA likhe jAne ke kitane hI kAla pazcAt siddhAntoM ke tatvajJa zrImAn elAcArya hue jo citrakUTapura meM nivAsa karate the / unake pAsa vIrasena guru ne samasta siddhAnta kA adhyayana kiyA aura Upara ke nibandhanAdi ATha adhikAra likhe / phira guru kI anujJA pAkara ve vATagrAma meM Aye aura vahAM ke Anatendra dvArA banavAye hue jinAlaya meM Thahare / vahAM unheM vyAkhyAprajJapti (bappadeva guru kI banAI huI TIkA) prApta ho gii| phira unhoMne Upara ke bandhanAdi aThAraha adhikAra pUre karake satkarma nAmakA chaThavAM khaNDa saMkSepa se taiyAra kiyA aura isa prakAra chaha khaNDoM kI 72 hajAra zloka pramANa prAkRta aura saMskRta mizrita dhavalA TIkA likhii| tatpazcAt kaSAyaprAbhRta kI cAra vibhaktiyoM kI 20 hajAra zloka pramANa TIkA likhane ke pazcAt hI ve svargavAsI ho gaye / taba unake ziSya jayasena (jinasena) guru ne 40 hajAra zloka pramANa TIkA aura likhakara use pUrA kiyA / isa prakAra jayadhavalA 60 hajAra zloka - pramANa taiyAra huI ' / vIrasena svAmI kI anya koI racanA hameM prApta nahIM huI aura yaha svAbhAvika hI hai, kyoMki unakA samasta sajJAna avasthA kA jIvana nizcayata: ina siddhAnta graMthoM ke adhyayana, saMkalana aura TIkA-lekhana meM hI bItA hogaa| unake kRtajJa ziSya jinasenAcArya ne unheM jina vizeSaNoM aura padaviyoM se alaMkRta kiyA hai una sabake poSaka pramANa unakI dhavalA aura jayadhavalA TIkA meM pracuratA se pAye jAte haiM / unakI sUkSma mArmika buddhi, apAra pANDitya, vizAla smRti aura anupama vyAsaMga unakI racanA ke pRSTha pRSTha para jhalaka rahe haiN| unakI upalabdha racanA 72 + 20 = 92 hajAra zloka pramANa hai / mahAbhArata zatasAhasrI arthAt eka 1. kAle gate kiyatyapi tataH punazcitrakUTapuravAsI / zrImAnelAcAryo vabhUva siddhAntatattvajJaH // 177 // tasya samIpe sakalaM siddhAntamadhIlya vIrasenaguruH / uparitamanibandhanAdyadhikArAnaSTa ca lilekha // 178 // Agatya citrakUTAttataH sa bhagavAnguroranujJAnAt / vATagrAme cAtrAnatendrakRtajinagRhe sthitvA // 179 // vyAkhyAprajJaptimavApya pUrvaSaTkhaNDatastatastasmin / uparitamabandhanAdyadhikArairaSTAdazavikalpaiH // 180 // satkarmanAmadheyaM SaSThaM khaNDaM vidhAya saMkSipya / iti SaNNAM khaNDAnAM graMthasahasraidvisaptatyA // 181 // prAkRta - saMskRta-bhASA-mizrAM TIkAM vilikhya dhavalAkhyAm / jayadhavalAM ca kaSAyaprAbhRta ke catasRNAM vibhaktInAm // 182 // vizatisahasrasadgraMtharacanayA saMyutA viracya divam / yAtastataH punastacchipyo jayasena (jinasena) gurunAmA // 183 // taccheSaM catvArizatA sahasraiH samApitavAn / jayadhavalaivaM SaSTisahasragraMtho'bhavaTTIkA // 184 //
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA lAkha zloka-pramANa hone se saMsAra kA sabase bar3A kAvya samajhA jAtA hai| para vaha saba eka vyakti kI racanA nahIM hai / vIrasena kI racanA mAtrA meM zatasAhasrI mahAbhArata se thor3I hI kama hai, para vaha unhIM eka vyakti ke parizrama kA phala hai / dhanya hai vIrasena svAmI kI apAra prazA aura anupama sAhityika parizrama ko / unake viSaya meM bhavabhUti kavi ke ve zabda yAda Ate utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlo hyayaM niravadhirvipulA ca pRthvii| vIrasenAcArya kA racanAkAla - vIrasenAcArya kA samaya nizcita hai / unakI apUrNa TIkA jayadhavalA ko unake ziSya jinasenane zaka sa. 759 kI phAlguna zukla dazamI tithi ko pUrNa kI thI aura usa samaya amoghavarSa kA rAjya thA / mAnyakheTa ke rASTrakUTa nareza amodha varSa prathama ke ullekha unake samaya ke tAmrapaToM meM zaka sa. 737 se lagAkara 788 taka arthAt unake rAjya ke 52 veM varSa taka ke milate haiM / ata: jayadhavalA TIkA amoghavarSa ke rAjya ke 23 vIM varSa meM samApta huI siddha hotI hai / spaSTata: isase kaI varSa pUrva dhavalA TIkA samApta ho cukI thI aura vIrasenAcArya svargavAsI ho cuke the / dhavalA TIkA ke anta kI jo prazasti svayaM vIrasenAcArya kI likhI huI hama Upara uddhRta kara Aye haiM usakI chaTavIM gAthA meM usa TIkA kI samApti ke sUcaka kAla kA nirdeza hai| kintu durbhAgyata: hamArI upalabdha pratiyoM meM usakA pATha bahuta bhraSTa hai isase vahAM aMkita 1. iti zrIvIrasenIyA TIkA sUtrArthadarzinI / vATagrAmapure shriimdguurjraaryaanupaalite|6|| phAlgune mAsi pUrvAhna dazamyAM zuklapakSake / pravaddhamAnapUjorunandIzvaramahotsave // 7 // amoghvrssraajendrraajypraajygunnodyaa| niSThitA pracayaM yAyAdAkalpAntamanalpikA // 8 // ekonnaSaSTisamadhikasaptazatAvdeSu zakanarendrasya / samatIteSu samAptA jayadhavalA prAbhRtavyAkhyA // jayadhavalA prazasti 2. Altekar : The Rashtrakutas and their times, p.71. Dr. Altekar, on page 87 of his book says "His (Amoghavarsha's) latest known date is Phalguna S'uddha 10, S'aka 799 (i.e. March 878 A.D.), When the Jayadhavala Tika of Virasena was finished. This is a gross mistake. He has wrongly taken S'aka 759 to be saka 799.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA varSa kA ThIka nizcaya nahIM hotA / kintu usameM jagatuMgadeva ke rAjya kA spaSTa ullekha hai / rASTrakUTa narezoM meM jaMgatuMga upAdhi aneka rAjAoM kI pAI jAtI hai / inameM se prathama jagatuMga goviMda tRtIya the jinake tAmrapaTa zaka saMvat 716 se 735 taka ke mile haiM / inhIM ke putra amoghavarSa prathama the jinake rAjya meM jayadhavalA TIkA jinasena dvArA samApta huii| ataeva yaha spaSTa hai ki dhavalA kI prazasti meM inhIM govindarAja jagatuMga kA ullekha honA caahie| ____ aba kucha prazasti kI una zaMkAspada gAthAoM para vicAra kIjiye / gAthA naM. 6 meM 'aTTatIsaMmhi' aura 'vikkamarAyamhi' suspaSTa hai / zatAbdi kI sUcanA ke abhAva meM ar3atIsavAM varSa hama jagatuMgadeva ke rAjya kA le sakate the| kintu na to usakA vikramarAja se kucha saMbandha baiThatA aura na jagatuMga kA rAjya hI 38 varSa rahA / jaisA hama Upara batalA cuke haiM unakA rAjya kevala 20 varSa ke lagabhaga rahA thA / ataeva isa 38 varSa kA saMbandha vikrama se hI honA cAhiye / gAthA meM zatasUcaka zabda gar3abar3I meM hai / kintu jAna par3atA hai lekhaka kA tAtparya kucha sau 38 varSa vikrama saMvat ke kahane kA hai / kintu vikrama saMvat ke anusAra jagatuMgakA rAjya 851 se 870 ke lagabhaga AtA hai / ata: usake anusAra 38 ke aMka kI kucha sArthakatA nahIM baiThatI / yaha bhI kucha sAdhAraNa nahIM jAna par3atA ki vIrasena ne yahAM vikrama saMvat kA ullekha kiyA ho / unhoMne jahAM jahAM vIra nirvANa kI kAla-gaNanA dI hai vahAM zaka-kAla kA hI ullekha kiyA hai| dakSiNa ke prAya: samasta jaina lekhakoM ne zakakAla kA hI ullekha kiyA hai| aisI avasthA meM Azcarya nahIM jo yahAM bhI lekhaka kA abhiprAya zaka kAla se ho / yadi hama ukta saMkhyA 38 ke sAtha sAtasau aura milA deM aura 738 zaka saMvat leM to yaha kAla jagatuMga ke jJAta kAla arthAt zaka saMvat 735 ke bahuta samIpa A jAtA hai| aba prazna yaha hai ki jaba gAthA meM vikramarAja kA spaSTa ullekha hai taba hama use zaka saMvat anumAna kaise kara sakate haiM ? para khoja karane se jAna par3atA hai ki aneka jaina lekhakoM ne prAcIna kAla se zaka kAla ke sAtha bhI vikrama kA nAma jor3a rakkhA hai / akalaMka carita meM akalaMka ke bauddhoM ke sAtha zAstrArtha kA samaya isa prakAra batalAyA hai| vikramArkazakAbdIya zatasaptapramAjupi / kAle'kalaGkayatino bauddhairvAdo mahAnabhUta // yadyapi isa viSaya meM matabheda hai ki yahAM lekhaka kA abhiprAya vikrama saMvat se hai yA zaka se, kintu yaha to spaSTa hai ki vikrama aura zaka kA saMbandha eka hI kAla gaNanA se 1.reU bhArata ke prAcIna rAjavaMza. 3. pR. 36, 65-67.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA jor3A gayA hai / / yaha bhramavaza ho aura cAhe kisI mAnyatAnusAra / yaha bhI bAta nahIM hai ki akelA hI isa prakAra kA udAharaNa ho / trilokasAra kI gAthA naM. 850 kI TIkA karate hue TIkAkAra zrI mAdhava candra vidya likhate haiM - 'zrI vIranAthanivRtte: sakAzAt paMcottaraSaTzatavarSANi (605) paMcamAsayutAni gatvA pazcAt vikramAMkazakarAjo jAyate / tata upari caturNavatyuttaratrizata (394) varSANi saptamAsAdhikAni gatvA pazcAta kalkI jaayte'| yahAM vikramAMka zakarAja kA ullekha hai aura usakA tAtparya spaSTata: zakasaMvat ke saMsthApaka se hai| ukta avataraNa para DA. pAThaka ne TippaNI kI hai ki yaha ullekha truTi pUrNa hai| unhoMne aisA samajhakara yaha kahA jJAta hotA hai ki usa zabda kA tAtparya vikrama saMvat se hI ho sakatA hai| kintu aisA nahIM hai / zaka saMvat kI sUcanA meM hI lekhaka ne vikrama kA nAma jor3A hai aura use zakarAja kI upAdhi kahA hai jo sarvathA saMbhava hai / zaka aura vikrama ke saMbandha kA kAlagaNanA ke viSaya meM jaina lekhakoM meM kucha bhrama rahA hai yaha to avazya hai / triloka prajJapti meM jo zaka kI utpatti vIranirvANa se 461 varSa pazcAt yA vikalpa se 605 varSa pazcAt batalAI gaI hai / usameM yahI bhrama yA mAnyatA kAryakArI hai, kyoMki, vIra ni. se 461 vAM varSa vikrama ke rAjya meM par3atA he aura 605 varSa se zakakAla prArambha hotA hai / aisI avasthA meM prastuta gAthA meM yadi 'vikkamarAyamhi' se zakasaMvat kI sUcanA hI ho to hama kaha sakate haiM ki usa gAthA ke zuddha pATha meM dhavalA ke samApta hone kA samaya zaMka saMvat 738 nirdiSTa rahA hai| isa nirNaya meM eka kaThinAI upasthita hotI hai / zaka saMvat 738 meM likhe gaye navasArI ke tAmrapaTa meM jagatuMga ke uttarAdhikArI amoghavarSa ke rAjya kA ullekha hai| yahI nahIM, kintu zaka saMvat 788 ke sirUra se mile hue tAmrapaTa meM amoghavarSa ke rAjya ke 52 veM varSa kA ullekha hai, jisase jJAta hotA hai ki amoghavarSa kA rAjya 737 se prArambha ho gayA thaa| taba phira zaka 738 meM jagatuMga kA ullekha kisa prakAra kiyA jA sakatA hai ? isa prazna para vicAra karate hue hamArI dRSTi gAthA naM. 7 meM 'jagatuMdevarajje' ke anantara Aye hue 'riyamhi' 1. Inscriptions at Sravana Belgola, Intro, P. 84 and nyAya ku. caM. bhUmikA pR. 103 2. vIrajiNaM siddhigade cau-sada-isaTTi vAsa-parimANe / kAlambhi adikaMte uppaNo ettha sgraao|86|| NivvANe vIrajiNe chavvAsa-sadesa paMca-varisesa / paNa-mAsesu gadesu saMjAdo sagaNio ahavA // // tiloyapaNNatti
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA zabda para jAtI hai jisakA artha hotA hai 'Rte' yA 'rikte' / saMbhavata: usI se kucha pUrva jagatuMgadeva kA rAjya gata huA thA aura amoghavarSa siMhAsanAruDha huye the / isa kalpanA se Age gAthA naM. 9 meM jo boddaNarAya narendra kA ullekha hai, usakI ulajhana bhI sulajha jAtI hai| boddaNarAya saMbhavata: AmeghavarSa kA hI upanAma hogA / yA vaha vaDDigakAhI rUpa ho aura vaDDiga amoghavarSa kA upanAma ho / amoghavarSa tRtIya kA upanAma vaddiga yA vaDDiga kA to ullekha milatA hI hai / yadi yaha kalpanA ThIka ho to vIrasena svAmI ke ina ullekhoM kA yaha tAtparya nikalatA hai ki unhoMne dhavalA TIkA zaka saMvat 738 meM samApta kI jaba jagatuMgadeva kA rAjya pUrA ho cukA thA aura boddaNarAya (amoghavarSa) rAjagaddI para baiTha cuke the| 'jagatuMgadevaje riyamhi' aura 'boddaNarAyaNariMde NariMdacUDAmaNimhi bhuMjate' pAThoM para dhyAna dene se yaha kalpanA bahuta kucha puSTa ho jAtI hai| amoghavarSa ke rAjya ke prAraMbhika itihAsa ko dekhane se jAna par3atA hai ki saMbhavataH govindarAja ne apane jIvana kAla meM hI apane alpavayaska putra amoghavarSa ko rAjatilaka kara diyA thA aura unake saMrakSaka bhI niyukta kara diye the, aura Apa rAjyabhAra se mukta hokara, Azcarya nahIM, dharmadhyAna karane lage hoM / navasArI ke zaka 738 ke tAmrapaToM meM amoghavarSa ke rAjya meM kisI prakAra kI gar3abar3I kI sUcanA nahIM hai, kintu sUrata se mile hue zaka saMvat 743 ke tAmrapaToM meM eka viplava ke samana ke pazcAt amoghavarSa ke puna: rAjyArohaNa kA ullekha hai / isa viplava kA vRttAnta bar3audA se mile hue zaka saMvat 757 ke tAmrapaToM meM bhI pAyA jAtA hai / anumAna hotA hai ki goviMdarAja ke jIvanakAla meM to kucha gar3abar3I nahIM haI kintu unakI mRtyu ke pazcAt rAjyasiMhAsana ke liye viplava macA jo zaka saMvat 743 ke pUrva samana ho gyaa| ataeva zaka 738 meM jagatuMga (govindarAja) jIvita the isa kAraNa unakA ullekha kiyA aura unake putra siMhAsanArur3ha ho cuke the isase unakA bhI kathana kiyA, yaha ucita jAna par3atA hai| yadi yaha kAlasambaMdhI nirNaya ThIka ho to usa parase vIrasena svAmI ke kula racanAkAla va dhavalA ke prAraMbhakAla kA bhI kucha anumAna lagAyA jA sakatA hai / dhavalA TIkA 738 zaka meM samApta huI aura jayadhavalA usake pazcAt 759 zaka meM tAtparya yaha ki koI 20 varSa meM jayadhavalA ke 60 hajAra zloka race gaye jisakI ausata eka varSa meM 3 hajAra AtI hai / isa anumAna se dhavalA ke 72 hajAra zloka racane meM 24 varSa laganA cAhiye / ata: usakI racanA 738 - 24 = 714 zaka meM prAraMbha huI hogI, aura cUMki jayadhavalA ke 20 hajAra 1.Altekar : The Rashtrakutas and their times p.71 ft.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA zloka race jAne ke pazcAt vIrasena svAmI kI mRtyu huI aura utane zlokoM kI racanA meM lagabhaga 7 varSa lage hoMge, ata: vIrasena svAmI ke svargavAsa kA samaya 738 + 7 = 745 zaka ke lagabhaga AtA hai / tathA unakA kula racanA-kAla zaka 714 se 745 arthAta 31 varSa par3atA ___ aba hama prazasti meM dI huI graha-sthiti para bhI vicAra kara sakate haiN| sUrya kI sthiti tulA rAzi meM batAI gaI hai so ThIka hI hai, kyoMki, kArtika mAsa meM sUrya tulA meM hI rahatA hai / candra kI sthiti kA dyotaka pada azuddha hai / zukla pakSa hone se candra sUrya se sAta rAzi ke bhItara hI honA cAhiye aura kArtika mAsa kI trayodazI ko candra mIna yA meSa rAzi meM hI ho sakatA hai| ataeva 'NemicaMdammi' kI jagaha zaddha pATha 'mINe caMdammi' pratIta hotA hai jisase candra kI sthiti mIna rAzi meM par3atI hai| lipikAra ke pramAda se lekhana meM varNavyatyaya ho gayA jAna par3atA hai / zukra kI sthiti siMha rAzi meM batAI hai jo tulA ke sUrya ke sAtha ThIka baiThatI hai| . saMvatsara ke nirNaya meM nau grahoM meM se kevala tIna hI graha arthAt guru, rAhu aura zani kI sthiti sahAyaka ho sakatI hai| inameM se zani kA nAma to prazasti meM kahIM dRSTigocara nahIM hotA / rAhu aura guru ke nAmollekha spaSTa haiM kintu pATha- bhramaNa ke kAraNa unakI sthiti kA nirdhAnta jJAna nahIM hotA / ataeva ina grahoM kI vartamAna sthiti para se prazasti ke ullekhoM kA nirNaya karanA Avazyaka pratIta huA / Aja isakA vivecana karate samaya zaka 1861, Azvina zukla 5, maMgalavAra hai aura isa samaya guru mIna meM, rAhu tulA meM tathA zani meSa meM hai| guru kI eka parikramA bAraha varSa meM hotI hai, ata: zaka 738 se 1861 arthAt 1123 varSa meM usakI 93 parikramAeM pUrI huI aura zeSa sAta varSa meM sAta rAziyA~ Age bddh'iiN| isa prakAra zaka 738 meM guru kI sthiti kanyA yA tulA rAzi meM honA cAhiye / aba prazasti meM guru ko hama sUrya ke sAtha tulA rAzi meM le sakate haiN| 1. Aja se koI 30 varSa pUrva vidvadvara paM. nAthUrAmajI premI ne apanI vidvadratnamAlA nAmaka lekhamAlA meM vIrasena ke ziSya jinasena svAmI kA pUrA paricaya dete hue bahuta sayuktika rUpa se jinasena kA janmakAla zaka saMvat 675 anumAna kiyA thA aura kahA thA ki unake guru kA janma unase adhika nahIM to 10 varSa pahale lagabhaga 665 zaka meM huA hogaa'| isase vIrasena svAmI kA jIvanakAla zaka 665 se 645 taka arthAt 80 varSa par3atA hai / ThIka yahI anumAna anya prakAra se saMkhyA jor3akara premIjI ne kiyA thA aisA jAna par3atA hai| vidvadratnamAlA pR.25 Adi. va pR. 36. ina hamAre kavizreSThoM ke pUrNa paricaya ke liye pAThako ko premIjI kA vaha 89 pRSThoM kA pUrA lekha par3hanA caahiye|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA rAhu kI parikramA aThAraha varSa meM pUrI hotI hai ata: gata 1123 varSa meM usakI 62 parikramAeM pUrI huIM aura zeSa sAta varSa meM vaha lagabhaga pAMca rAzi Age bar3hA / rAhu kI gati sadaiva vakrI hotI hai / tadanusAra zaka 738 meM rAhu kI sthiti tulA se pAMcavI rAzi arthAt kuMbha meM honA cAhie / ataeva prazasti meM hama rAhu kA sambandha kuMbhamhi se lagA sakate haiN| rAhu yahAM tRtIyAnta pada kyoM hai isakA samAdhAna Age kreNge| zani kI parikramA tIsa varSa meM pUrI hotI hai / tadanusAra gata 1123 varSa meM usakI 37 parikramAeM pUrI huI aura zeSa 13 varSa meM vaha koI pAMca rAzi Age bar3hA / ataH zaka 738 meM zani dhanu rAzi meM honA cAhie / jaba dhavalAkAra ne itane grahoM kI sthitiyAM dI haiM, taba ve zani jaise pramukha graha ko bhUla jAya yaha saMbhava na jAna hamArI dRSTi prazasti ke cApamhi varaNivutte pATha para gaI / cApa kA artha to dhanu hotA hI hai, kintu varaNivutte se zani kA artha nahIM nikala sakA / para sAtha hI yaha dhyAna meM Ate dera na lagI ki saMbhavata: zuddha pATha taraNi -vutte (taraNiputre) hai / taraNi sUrya kA paryAyavAcI hai aura zani sUrya putra kahalAtA hai / isa prakAra prazasti meM zani kA bhI ullekha mila gayA aura ina tIna grahoM kI sthiti se hamAre anumAna kie hue dhavalA ke samAptikAla zaka saMvat 738 kI pUrI puSTi ho gii| ina grahoM kA inhIM rAziyoM meM yoga zaka 738 ke atirikta kevala zaka 378, 558, 918, 1098, 1278, 1458, 1638 aura 1818 meM hI pAyA jAtA hai, aura ye koI bhI saMvat dhavalA ke racanAkAla ke liye upayukta nahIM ho skte| ___ aba grahoM meM se kevala tIna arthAt ketu, maMgala aura budha hI aise raha gaye jinakA nAmollekha prazasti meM hamAre dRSTigocara nahIM haa| ketukI sthiti sadaiva rAha se saptama rAzi para rahatI hai, ata: rAhU kI sthiti batA dene para usakI sthiti Apa hI spaSTa ho jAtI hai ki usa samaya ketu siMha rAzi meM thA / prazasti ke zeSa zabdoM para vicAra karane se hameM maMgala aura budha kA patA laga jAtA hai / prazasti meM 'koNe' zabda AyA hai| koNa zabda koSa ke anusAra maMgala kA bhI paryAyavAcI hai / jaisA Age calakara jJAta hogA, kuMDalI-cakra meM maMgala kI sthiti kone meM AtI hai, isI se saMbhavata: maMgala kA yaha paryAya kuzala kavi ko yahAM upayukta pratIta huA / ata: maMgala kI sthiti rAhu ke sAtha kuMbha rAzi meM thI / rAhu pada kI tRtIyA vibhakti isI sAtha ko vyakta karane ke liye rakhI gaI jAna par3atI hai| aba kevala 'bhAvavilagge' aura 'kulavillae' zabda prazasti meM aise baca rahe haiM jinakA abhI taka upayoga ___1.Apte : Sanskrit English Dictionary.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA nahIM huA / kula kA artha koSAnusAra budha bhI hotA hai, aura budha sUrya kI AjU bAjU kI rAziyoM se bAhara nahIM jA sakatA / jAna par3atA hai yahAM kulavillae kA artha 'kulavilaye' hai| arthAt budha kI sUrya kI hI rAzi meM sthiti hone se usakA vilaya thA / gAthA meM mAtrA pUrti ke liye vilae kA villae kara diyA pratIta hotA hai| jaba taka lagna kA samaya nahIM diyA jAtA taba taka jyotiSa kuMDalI pUrI nahIM kahI jA sakatI / isa kamI kI pUrti bhAvavilagge' pada se hotI hai / 'bhAvavilagge' kA kucha ThIka artha nahIM baiThatA / para yadi hama usakI jagaha 'bhANuvilagge' pATha le leM to usase yaha artha nikalatA hai ki usa samaya sUrya lagna kI rAzi meM thA, aura kyoMki sUrya kI rAzi anyatra tulA batalA dI hai, ata: jJAta huA ki dhavalA TIkA ko vIrasena svAmI ne prAta: kAla ke samaya pUrI kI thI jaba tulA rAzi ke sAtha sUryadeva udaya ho rahe the| isa vivecana dvArA ukta prazasti ke samayasUcaka padyoM kA pUrA saMzodhana jo jAtA hai, aura usase dhavalA kI samApti kA kAla nirvivAda rUpa se zaka 738 kArtika zukla 13, tadanusAra tArIkha 8 akTUbara san 816, dina budhavAra kA prAta:kAla, siddha ho jAtA hai| usase vIrasena svAmI ke sUkSma jyotiSa jJAna kA bhI patA cala jAtA hai| aba hama una tIna padyoM kA zuddhatA se isa prakAra par3ha sakate haiM - aThatIsamhi satasae vikkamarAyaMkie su-sagaNAme / vAse suterasIe bhANu-vilagge dhavala-pakkhe // 6 // jagatuMgadeva-raje riyamhi kuMbhamhi rAhuNA konne| sUre tulAe saMte gurumhi kulavillae hote // 7 // cAvamhi taraNi -vutte siMghe sukkammi mINe caMdammi / kattiya-mAse esA TIkA hu samANiA dhavalA // 8 // isa para se dhavalA kI janmakuMDalI nimnaprakAra se khIMcI jA sakatI hai - sU.bu.gu. 2ca. 1. Apte : Sanskrit English Dictionary.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA dhavalA nAma kI sArthakatA - vIrasena svAmI ne apanI TIkA kA nAma dhavalA kyoM rakkhA yaha kahIM batalAyA gayA dRSTigocara nahIM huA | dhavalA kA zabdArtha zukla ke atirikta zuddha, vizada, spaSTa bhI hotA hai| saMbhava hai apanI TIkA ke isI prasAda guNa ko vyakta karane ke liye unhoMne yaha nAma cunA ho / Upara dI huI prazasti se jJAta hai ki yaha TIkA kArtika mAsa ke dhavala pakSa kI trayodazI ko samApta huI thI / ataeva saMbhava hai isI nimitta se racayitA ko yaha nAma upayukta jAna par3A ho| Upara batalA cuke haiM ki yaha TIkA vaddiga upanAmadhArI amoghavarSa (prathama) ke rAjya prAraMbha meM samApta huI thI / amodhavarSa kI aneka upAdhiyoM meM eka upAdhi 'atizayadhavala' bhI milatI hai / unakI isa upAdhi kI sArthakatA yA to unake zarIra ke atyanta gauravarNa meM ho yA unakI atyanta zuddha sAtvika prakRti meM / amoghavarSa bar3e dhArmika buddhi vAle the / unhoMne apane vRddhatvakAla meM rAjyapATa chor3akara vairAgya dhAraNa kiyA thA aura 'praznottararatnamAlikA' nAmaka sundara kAvya likhA thA / bAlyakAla se hI unakI yaha dhArmika buddhi prakaTa huI hogI / ata: saMbhava hai unakI yaha 'atizaya dhavala' upAdhi bhI dhavalA ke nAmakaraNa meM eka nimittakAraNa huA ho / 1 62 dhavalA se pUrva ke TIkAkAra Upara kaha Aye haiM ki jayadhavalA kI prazasti ke anusAra vIrasenAcArya ne apanI TIkAdvArA siddhAnta granthoM kI bahuta puSTi kI, jisase ve apane se pUrva ke samasta pustaka ziSyakoM se bar3ha gaye ' / isase prazna utpanna hotA hai ki kyA vIrasena se bhI pUrva isa siddhAnta grantha kI anya TIkAeM likhI gaI thIM ?' indranandine apane zrutAvatAra meM donoM siddhAnta granthoM para likhI gaI aneka TIkAoM kA ullekha kiyA hai jisake AdhAra se SaTkhaNDAgamakI dhavalA pUrva racI gaI TIkAoM kA yahAM paricaya diyA jAtA hai / 1. parikarma aura usake raciyatA kundakunda - karmaprAbhRta (SaTkhaNDAgama) aura kaSAyaprAbhRta ina donoM siddhAntoM kA jJAna guru 1. reU: bhArata ke prAcIna rAjavaMza, 3, pR. 40 2. pustakAnAM ciravAnAM gurutvamiha kurvatA / yenAtizayitAH pUrve sarve pustakaziSyakAH // 24 // (jayadhavalAprazasti)
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA paripATI se kundakundapura ke padmanandi muni ko prApta huA, aura unhoMne sabase pahale SaTkhaNDAgama ke prathama tIna khaNDoM para bAraha hajAra zloka pramANa eka TIkA grantha racA jisakA nAma parikarma thA / hama U para batalA Aye haiM ki idranandikA kundakundapura ke padmanandi se hamAre unhIM prAtaH smaraNIya kundakundAcArya kA hI abhiprAya ho sakatA hai jo digambara jaina sampradAya meM sabase bar3e AcArya gine gaye haiM aura jinake pravacanasAra, samayasAra Adi graMtha jaina siddhAnta ke sarvopari pramANa mAne jAte haiN| durbhAgyata: unakI banAyI yaha TIkA prApya nahIM hai aura na kinhIM anya lekhakoM ne usake koI ullekhAdi diye / kintu svayaM dhavalA TIkA meM parikarma nAma ke grantha kA anekabAra ullekha AyA hai / dhavalAkAra ne kahIM 'parikarma' se uddhRta kiyA hai, 2 kahIM kahA hai ki yaha bAta 'parikarma' ke kathana para se jAnI jAtI hai 3 aura kahIM apane kathana kA parikarma ke kathana se virodha Ane kI zaMkA uThAkara usakA samAdhAna kiyA hai / eka sthAna para unhoMne parikarma ke kathana ke viruddha apane kathana kI puSTi bhI kI hai aura kahA hai ki unhIM ke vyAkhyAna ko grahaNa karanA cAhie, parikarma ke vyAkhyAna ko nahIM, kyoMki, vaha vyAkhyAna sUtra ke viruddha jAtA hai / isase spaSTa hI jJAta hotA hai ki 'parikarma' isI SaTkhaNDAgama kI TIkA thii| isakI puSTi eka aura ullekha se hotI hai jahAM aisA hI virodha utpanna hone para kahA hai ki yaha kathana usa prakAra nahIM hai, kyoMki, svayaM 'parikarma kI' pravRtti isI sUtra ke bala se huI hai / ina ullekhoM se isa bAta meM koI sandeha nahIM rahatA ki 'parikarma' nAma kA graMtha thA, usameM isI Agama kA vyAkhyAna thA aura vaha graMtha vIrasenAcArya ke sanmukha vidyamAna thA / eka ullekha dvArA dhavalAkAra ne yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki 'parikarma' graMtha ko sabhI AcArya pramANa mAnate the / 1. evaM dvividho dravyabhAvapustakagata: samAgacchan / guruparipATyA jJAta: siddhAnta: kuNDakundapure // 160 // zrIpadmanandimuninA so'pi dvAdazasahasraparimANa: / granthaparikarmaka; SaTkhaNDAdyatrikhaNDasya // 161 // indraH zrutAvatAra. 2. "ti pariyagma vuttaM' (dhavalA a. 141) 'pariyammammi vuttaM' (dhavalA a. 678) 3. 'pariyamamavayaNAdo Navvade' (dhavalA a. 167) 'idi pariyammavayaNAdo' (dhavalA a. 203) 4. 'Na ca pariyammeNa saha virohI (dhavalA. a. 203) pariyammavayaNeNa saha evaM suttaM virujjhadi tti Na (dhavalA a. 304) 5. pariyammeNa evaM vakkhANaM kiNNa virujjhade ? edeNa saha virujjhade, kiMtu sutteNa saha Na virujjhde| teNa edassa vakkhANassa gahaNaM kAyavvaMe Na pariyamamassa tassa suttvirujjhttaado| (dhavalA a. 259) 6. pariyammAdo asaMkhejjAo joyaNakoDIo seDhIe pamANamavagadamidi ce Na, edassa suttassa valeNa priymmpvuttiido|' (dhavalA a.pR. 186) 7. 'sayalAiriyasammadapariyammasiddhattAdo' / (dhavalA a. pR. 542)
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ x SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA ukta ullekhoM meM se prAya: sabhI kA sambandha SaTkhaNDagama ke prathama tIna khaNDoM ke viSaya se hI hai jisase indranandi ke isa kathana kI puSTi hotI hai ki vaha graMtha prathama tIna khaNDoM para hI likhA gayA thA / ukta ullekhoM para se 'parikarma ke' kartA ke nAmAdika kA kucha patA nahIM lagatA / kintu aisI bhI koI bAta unameM nahIM hai ki jisase vaha graMtha kundakundakRta na kahA jA sake / dhavalAkAra ne kundakunda ke anya suvikhyAta graMthoM kA bhI kartA kA nAma diye binA hI ullekha kiyA hai / yathA, vuttaM ca paMcatthipAhuDe (dhavalA, a.pR.289) indanandine jo isa TIkA ko sarva prathama batalAyA hai aura dhavalAkAra ne use sarva AcArya-sammata kahA hai, tathA usaka, sthAna - sthAna para ullekha kiyA hai, isase isa graMtha ke kundakundAcArya kRta mAnane meM koI Apatti nahIM dikhatI / yadyapi indranandine yaha nahIM kahA hai ki yaha graMtha kisa bhASA meM likhA gayA thA, kintu usake jo 'avataraNa' dhavalA meM Aye haiM ve saba prAkRta meM hI hai, jisase jAna par3atA hai ki vaha TIkA prAkRta meM hI likhI gaI hogI | kundakunda ke anya saba graMtha bhI prAkRta meM hI haiN| dhavalA meM parikarma kA eka ullekha isa prakAra se AyA hai - " 'apadesaM Neva iMdie gejhaM' idi paramANUNaM NiravayavattaM pariyamme vuttamidi" (dha. 1110) isakA kundakunda ke niyamasAra kI isa gAthA se milAna kIjiye - attAdi attamajhaM attaMtaM Neva iMdie gejhN| avibhAgI jaM davvaM paramANU taM viANAhi // 26 // ina donoM avataraNoM ke milAna se spaSTa hai ki dhavalA meM AyA huA ullekha niyamasAra se bhinna hai, phira bhI donoM kI racanA meM eka hI hAtha suspaSTa rUpa se dikhAI detA hai / ina saba pramANoM se kundakundakRta parikarma ke astitva meM bahuta kama sandeha raha jAtA hai| dhavalAkAra ne eka sthAna para 'parikarma' kA sUtra kaha kara ullekha kiyA hai| yathA'rUvAhiyANi tti pariyammasutteNa saha virujjhai' (dhavalA a.pR. 143) / bahudhA vRttirUpa jo vyAkhyA hotI hai use sUtra bhI kahate haiM / jayadhavalA meM yativRSabhAcArya ko 'kaSAyaprAbhRta' kA 'vRttisUtrakartA' kahA hai / yathA - 'so vittisuttakattA jaivasaho meM varaM deU' (jayadha. maMgalAcaraNa gA. 8) isase jAna par3atA hai ki parikarma nAmaka vyAkhyAna vRttirUpa thA / indranandine parikarma ko graMtha kahA hai| vaijayantI koSa ke anusAra graMtha vRtti kA eka paryAya -vAcaka nAma
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA hai| yathA - 'vRttirgranthajIvanayoH' / vRtti use kahate haiM jisameM sUtroM kA hI vivaraNa ho, zabda racanA saMkSipta ho aura phira bhI sUtra ke samasta arthoM kA jisameM saMgraha ho / yathA - _ 'suttasseva vivaraNAe saMkhitta-saha-rayaNAe saMgahie-suttAsesatthAe vittasuttavayaesAdo / (jayadha. a. 52) 2. zAmakuMDakRta paddhati __ indranandine dUsarI jisa TIkA kA ullekha kiyA hai, vaha zAmakuMDa nAmaka AcAryakRta thii| yaha TIkA chaThaveM khaNDa ko chor3akara prathama pAMca khaNDoM para tathA dUsare siddhAnta graMtha (kaSAyaprAbhRta) para bhI thii| yaha TIkA paddhati rUpa thI / vRttisUtra ke viSama-padoM kA bhaMjana arthAt vizleSaNAtmaka vivaraNa ko paddhati kahate haiM / yathA vittisutta-visama-payAbhaMjie vivaraNAe paDDai-vavaesAdo (jayadha. pR. 52) isase spaSTa hai ki zAmakuMDa ke sanmukha koI vRttisUtra rahe haiM jinakI unhoMne paddhati likhI / hama Upara kaha hI Aye haiM ki kundakundakRta parikarma saMbhavata: vRttirUpa graMtha thA / ata: zAmakuMDa ne usI vRtti para aura udhara kapAyaprAbhRta kI yativRSabhAcAryakRta vRtti para apanI paddhati likhii| isa samasta TIkA kA parimANa bhI bAraha hajAra zloka thA aura usakI bhASA prAkRta saMskRta aura kanAr3I tInoM mizrita thii| yaha TIkA parikarma se kitane hI kAla pazcAt likhI gaI thI / isa TIkA ke koI ullekha Adi dhavalA va jayadhavalA meM abhI taka hamAre dRSTigocara nahIM hue| 3. cUr3AmaNikartA tumbulUrAcArya - indranandi dvArA ullikhita tIsarI siddhAnta TIkA tumbulUra nAma ke AcArya dvArA likhI gii| ye AcArya 'tumbulUra' nAma ke eka sundara grAma meM rahate the, isI se ve tumbulUrAcArya kahalAye, jaise kuNDakundapura meM rahane ke kAraNa padmanandi AcArya kI kundakunda nAma se prasiddhi hii| inakA asalI nAma kyA thA yaha jJAta nahIM hotaa| inhoMne chaThaveM khaMDa ko chor3a zeSa donoM siddhAntoM para eka bar3I bhArI vyAkhyA likhI, jisakA nAma 'cUr3AmaNi' thA aura 1. kAle tata: kiyatyapi gate puna: zAmakuNDasaMjJena / AcAyeMNa jJAtvA dvibhedamapyAgama: kAtsyAt // 16 // dvAdazaguNitasahasraM granthaM siddhAntayorubhayo: / SaSThena vinA khaNDena pRthumahAbandhasaMjJena // 163 // prAkRtasaMskRtakarNATabhASayA paddhati: parA racitA // indra. zrutAvatAra
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ " saamaa| SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA parimANa caurAsI hajAra | isa mahatI vyAkhyA kI bhASA kanAr3I thii| isake atirikta unhoMne chaThaveM khaMDa para sAta hajAra pramANa 'pazcikA' likhI / isa prakAra inakI kula racanA kA pramANa 91 hajAra zloka ho jAtA hai / ina racanAoM kA bhI koI ullekha dhavalA va jayadhavalA meM hamAre dRSTigocara nahIM huA / kintu mahAdhavalakA jo paricaya 'dhavalAdi siddhAnta graMthoM ke prazasti saMgraha' meM diyA gayA hai usameM paMcikArUpa vivaraNa kA ullekha pAyA jAtA hai / / yathA vocchAmi saMtakamme paMciyarUveNa vivaraNaM sumahatthaM // ...... puNo tehito sesahArasaNi- yogaddAANi saMtakamme savvANi parUvidANi / to vi tassaigaMbhIrattAdo atthavisamapadANamatthe thoruddhayaNa paMciya sarUveNa bhaNissAmo / jAna par3atA hai yahI tumbulUrAcAryakRta SaSTama khaMDakI vaha paMcikA hai jisakA indranandine ullekha kiyA hai| yadi yaha ThIka ho to kahanA par3ebA ki cUDAmaNi vyAkhyA kI bhASA kanAr3I thI, kintu isa paMcikA ko unhoMne prAkRta meM racA thaa| bhaTTAkalaMka deva ne apane karNATaka zabdAnuzAsana meM kanAr3I bhASA meM racita 'cUr3AmaNi' nAmaka tatvArthamahAzAstra vyAkhyAna kA ullekha kiyA hai / yadyapi vahAM isakA pramANa 96 hajAra batalAyA hai jo indranandi ke kathana se adhika hai, tathApi usakA tAtparya isI tumbulUrAcAryakRta 'cUr3AmaNi' se hai aisA jAna par3atA hai 2 / inake racanA-kAla ke viSaya meM indranandi ne itanA hI kahA hai ki zAmakuMDa se kitane hI kAla pazcAt tumbulUAcArya hue| 4. samantabhadrasvAmI kRta TIkA tumbulUrAcArya ke pazcAta kAlAntara meM samantabhadra svAmI hue jinheM indanandi ne 'tArkikArka' kahA hai| unhoMne donoM siddhAntoM kA adhyayana karake SaTkhaNDAgama ke pAMca khaMDoM 1. varivArNAvilAsa jainasiddhAntabhavana kA prathama vArSika riporTa, 1935. 2. na caiSA (karNATakI) bhASA zAstrAnupayoginI, tattvArthamahAzAstravyAkhyAnasya graMthasaMdarbharUpasya cUDAmaNyabhidhAnasya mahAzAstrasyAnyeSAM ca zabdAgama yuttayAgama-paramAgama-viSayANAM tathA kAvyanATaka kAzAstra-viSayANAM ca bahUnAM granthAnAptapi bhASAkRtAnAmupalabdhamAnatvAt / (samantabhadra pR. 218) 3. tasmAdArAtpunarapi kAle gatavati kiyatyapi ca / atha tumbulUranAmAcAryo'bhUttumbulUrasadgrAme / SaSThena vinA khaNDena so'pi siddhAntayorubhayo: // 165 // caturadhikAzItisahasragrantharacanayA yuktAm / karNATabhASAyA'kRta mahatIM cUr3AmaNi vyAkhyAm // 166 // saptasahasragranthAM SaSThasya ca paMcikAM punarakASIt / indra. zrutAvatAra.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA para 48 hajAra zloka pramANa TIkA racI / isa TIkA kI bhASA atyaMta sundara aura mRdula saMskRta thii| yahAM indranandi kA abhiprAya nizcayata: AptamImAMsAdi suprasiddha granthoM ke racayitA se hI hai, jinheM aSTasahasrI ke TippaNakAra ne bhI 'tArkikArka' kahA hai / yathAtadevaM mahAbhAgaistArkikArupajJAtAM .............. AptamImAMsAm ........ (aSTamasa. pR. 1 TippaNa) dhavalA TIkA meM samantabhadra svAmI ke nAma sahita do avataraNa hamAre dRSTigocara hue haiN| inameM se prathama patra 494 para hai / yathA - 'tahA samaMtabhaddasAmiNA vi uttaM, vidhirviSaktapatiSedharUpa ............ ityAdi' yaha zloka bRhatsvayambhUstotrakA hai / dUsarA avataraNa patra 700 para hai / yathA - 'tathA samaMtabhadrasvAminApyuktaM, syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaMja ko nayaH / yaha AptamImAMsA ke zloka 106 kA pUrvArdha hai / aura bhI kucha avataraNa kevala 'uktaM ca' rUpa se Aye haiM jo bRhatsvayabhUstotrAdi granthoM meM milate haiM / para hameM aisA kahIM kucha abhI taka nahIM mila sakA jisase ukta TIkA kA patA calatA / zrutAvatAra ke 'AsandhyAM palari' pATha meM saMbhavata: AcArya ke nivAsa sthAna kA ullekha hai, kintu pATha azuddha sA hone ke kAraNa ThIka jJAta nahIM hotaa| __ jinasenAcAryakRta harivaMzapurANa meM samantabhadra nirmita 'jIvasiddhi' kA ullekha AyA hai , kintu yaha graMtha abhItaka milA nahIM hai / kahIM yaha samantabhadrakRta 'jIvaTTANa' kI TIkA kA hI to ullekha na ho ? samantabhadrakRta gaMdhahastimahAbhASya ke bhI ullekha milate haiM, jinameM 1. kAlAntare tata: punarAsaMdhyAM palari ? ) tArkikArkobhUt // 167 // zrImAn samantabhadrasvAmItyatha so'pyadhItya taM dvividhm| siddhAntamata: SaTkhaNDAgamagatakhaNDapaJjakasya puna: // 168 // aSTau catvAriMzatsahasrasadgrantharacanayA yuktaam| viracitavAnatisundaramRdusaMskRtabhASayA TIkAm // 169 // indra zrutAvatAra. 2. dekho, paM. jugalakizora mukhtArakRta samantabhadra pR.212 3. jIvasiddhividhAyIha kRtayuktyanuzAsanam / vaca: samantabhadrasya vIrasyeva vijRbhate // harivaMzapurANa 130.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA use tattvArtha yA tattvArtha sUtra kA vyAkhyAna kahA hai ' / isa para se mAnA jAtA hai ki samantabhadra ne yaha bhASya umAsvAtikRta tattvArtha sUtra para likhA hogA / kintu yaha bhI saMbhava hai ki una ullekhoM kA abhiprAya samantabhadrakRta inhIM siddhAntagraMthoM kI TIkA se ho / ina granthoM kI bhI 'tatvArthamahAzAstra' nAma se prasiddhi rahI hai, kyoMki, jaisA hama Upara kaha Aye haiM, tumbulUrAcAryakRta inhIM granthoM kI 'cUr3AmaNi' TIkA ko akalaMka deva ne tattvArthamahAzAstra vyAkhyAna kahA hai| indranandi ne kahA hai ki samantabhadra svAmI dvitIya siddhAnta kI bhI TIkA likhanevAle the, kintu unake eka sadharma ne unheM aisA karane se roka diyA / unake aisA karane kA kAraNa dravyAdi-zuddhi-karaNa-prayatna kA abhAva batalAyA gayA hai / saMbhava hai ki yahAM samantabhadra kI usa bhasmaka vyAdhi kI ora saMketa ho, jisake kAraNa kahA gayA hai ki unheM kucha kAla apane muni AcAra kA atireka karanA par3A thaa| unake inhIM bhAvoM aura zarIra kI avasthA ko unake sahadharmI ne dvitIya siddhAnta grantha kI TIkA likhane meM anukUla na dekha unheM roka diyA ho| yadi samantabhadrakRta TIkA saMskRta meM likhI gaI thI aura vIrasenAcArya ke samaya taka, vidyamAna thI to usakA dhavalA jayadhavalA meM ullekha na pAyA jAnA bar3e Azcarya kI bAta hogii| 5. bappadeva gurukRta vyAkhyAprajJapti siddhAntagranthoM kA vyAkhyAnakrama guru paramparA se calatA rahA / isI paramparA meM zubhanandi aura ravinandi nAma ke do muni hue, jo atyanta tIkSNabuddhi the| unase bappadeva guru ne vaha samasta siddhAnta vizeSa rUpa se sIkhA / vaha vyAkhyAna bhImarathi aura kRSNamekha nadiyoM 1. tatvArthasUtravyAkhyAnagandhahastipravartakaH / svAmI samantabhadro'bhUdevAgamanidezaka : // (hastimalla. vikrAntakauravanATaka, mA. graM. mA.) tatvArtha-vyAkhyAna-SaNNavati-sahasra-gaMdhahasti-mahAbhASya vidhAyaka-devAgama kavIzvara-syAdvAdavidyAdhipati-samantabhadra ........ / (eka prAcIna kanAr3I grantha, dekho samantabhadra. pR. 220) / zrImattattvArthazAstrAdbhutasalilamigheriddharatnodbhavasya / protthAnArambhakAle sakalamalabhide zAstrakAraiH kRtaM yt| (vidyAnanda. AptamImAMsA) 2. vilikhan dvitIyasiddhAntasya vyAkhyA sadharmaNA svena / dravyAdizuddhikaraNaprayatnavirahAt pratiSiddham // 170 // indra. zrutAvatAra
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA ke bIca ke pradeza meM utkalikA grAma ke samIpa magaNavallI grAma meM huA thA / bhImarathi kRSNA nadI kI zAkhA hai Ara inake bIca kA pradeza aba belagAMva va dhAravAr3a kahalAtA hai / vahIM yaha bappadeva guru kA siddhAnta- adhyayana huA hogA / isa adhyayana ke pazcAt unhoMne mahAbandha ko chor3a zeSa pAMca khaMDoM para 'vyAkhyAprajJapti' nAma kI TIkA likhii| tatpazcAt unhoMne chaThe khaNDa kI saMkSepa meM vyAkhyA likhI / isa prakAra chahoM khaMDoM ke niSpanna ho jAne ke pazcAt unhoMne kaSAyaprAbhRta kI bhI TIkA racI / ukta pAMca khaMDoM aura kaSAyaprAbhRta kI TIkA kA parimANa sATha hajAra, aura mahAmaMdha kI TIkA kA 'pAMca adhika ATha hajAra' thA, aura isa saba racanA kI bhASA prAkRta thii| .. dhavalA meM vyAkhyAprajJapti ke do ullekha hamArI dRSTi meM Aye haiM / eka sthAna para usake avataraNa dvArA TIkAkAra ne apane mata kI puSTi kI hai / yathA - logo vAdapadiTThido tti viyAhapaNNattivayaNAdo (dha.143) dUsare sthAna para usase apane mata kA virodha dikhAyA hai aura kahA hai ki AcArya bheda se vaha bhinna-mAnyatA ko liye hue hai aura isaliye usakA hamAre mata se aikya nahIM hai / yathA - 'edeNa viyAhapaNNattisutteNa saha kadhaM Na viroho ? Na, edamhAdo tassa pudhasudassa AyariyabheeNa bhedabhAvaNNassa eyattAbhAvAdo (dha. 808) isa prakAra ke spaSTa matabheda se tathA usake sUtra kahe jAne se isa vyAkhyAprajJapti ko ina siddhAnta granthoM kI TIkA mAnane meM AzaMkA utpanna ho sakatI hai| kintu jayadhavalA meM eka sthAna para lekhaka ne bappadeva kA nAma lekara unake aura apane bIca ke matabheda ko batalAyA hai / yathA - 1. evaM vyAkhyAnakramamavAptavAn paramaguruparamparayA / Agacchat siddhAnto dvividho'pyatinizitabuddhibhayAm // 17 // zubha-ravi-nandimunibhayAM bhImaratha-kRSNamekhayo: saritA: / madhyamaviSaye ramaNIyotkalikAgrAmasAmIpyam // 172 // vikhyAtamagaNavallIgrAme'tha vizeSarUpeNa / zrutvA tayozca pAveM tamazeSaM bappadevaguruH // 173 // apanIya mahAbandhaM SaTkhaNDAccheSapaMcakhaMDe tu ! vyAkhyAprajJaptiM ca SaSThaM khaMDaM ca tata: saMkSipya // 174 // SaNNAM khaMDAnAmiti nippannAnAM tathA kaSAyAkhya-prAbhRtakasya ca SaSTisahasragranthapramANayutAm // 17 // vyalikhatprAkRtabhASArupAM samyakpurAtanavyAkhyAm / aSTasahasragraMthAM vyAkhyAM pazcAdhikAM mahAbaMdhe // 176 //
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA cuNNisuttammi bappadevAiriyalihiduccAraNAe aMtomuhuttamidi bhaNido / amhehi lihiduccaraNAe puNa jaha. egasamao, ukka. saMkhejjA samayA tti parUvido (jayadha. 185) ___ ina avataraNoM se bampadeva aura unakI TIkA 'vyAkhyAprajJapti' kA astitva siddha hotA hai / dhavalAkAra vIrasenAcArya ke paricaya meM hama kaha hI Aye haiM ki indranandi ke anusAra unhoMne vyAkhyAprajJapti ko pAkara hI apanI TIkA likhanA prArambha kiyA thaa| ukta pAMca TIkAeM SaTkhaMDAgama ke pustakAruDha hone ke kAla (vikrama kI 2 rI zatAbdi) se dhavalA ke racanA kAla (vikrama kI 9 vIM zatAbdi) taka racI gaI jisake anusAra sthUla mAnase kundakunda dUsarI zatAbdi meM, zAmakuMDa tIsarI meM, tumbulUra cauthI meM, samantabhadra pAMcavI meM aura bappadeva chaThavIM aura AThavIM zatAbdi ke bIca anumAna kiye jA sakate haiN| prazna ho sakatA hai ki ye saba TIkAeM kahAM gaI aura unakA paThana-pAThana rUpa se pracAra kyoM vicchinna ho gayA ? hama dhavalAkAra ke paricaya meM Upara kaha Aye haiM ki unhoMne, unake ziSya jinasena ke zabdoM meM, cirakAlIna pustakoM kA gaurava-bar3hAyA aura isa kArya meM ve apane se pUrva ke samasta pustaka-ziSyoM se bar3ha gaye / jAna par3atA hai ki isI TIkA ke prabhAva meM ukta saba prAcIna TIkAoM kA pracAra rUka gayA / vIrasenAcArya ne apanI TIkA ke vistAra va viSaya ke pUrNa paricaya tathA pUrva mAnyatAoM va matabhedoM ke saMgraha, Alocana va maMthana dvArA una pUrvavatI TIkAoM ko pAThakoM kI dRSTi se ojhala kara diyaa| kintu svayaM yaha vIrasenIyA TIkA bhI usI prakAra ke andhakAra meM par3ane se apane ko nahIM bacA sakI / nemicandra siddhAnta cakravartI ne isakA pUrA sAra lekara saMkSepa meM sarala aura suspaSTa rUpa se gommaTasAra kI racanA kara dI, jisase isa TIkA kA bhI paThana-pAThana pracAra ruka gayA / yaha bAta isI se siddha hai ki gata sAta-ATha zatAbdiyoM meM isakA koI sAhityika upayoga huA nahIM jAna par3atA aura isakI ekamAtra prati pUjA kI vastu banakara tAloM meM banda par3I rhii| kintu yaha asaMbhava nahIM hai ki pUrva kI TIkAoM kI pratiyAM abhI bhI dakSiNa ke kisI zAstrabhaMDAra meM par3I huI prakAza kI bATa joha rahI hoM / dakSiNa meM pustakeM tADapatroM para likhI jAtI thIM aura tAr3apatra jaldI kSINa nahIM hote / sAhitya premiyoM ko dakSiNaprAnta ke bhaNDAroM kI isa dRSTi se bhI khojabIna karate rahanA caahie|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA dhavalAkAra ke sanmukha upasthita sAhitya satprarUpaNA meM ullikhita sAhitya - dhavalA aura jayadhavalA ko dekhane se patA calatA hai ki unake racayitA vIrasena AcArya ke sanmukha bahuta vizAla jaina sAhitya prastuta thA / satprarUpaNA kA jo bhAga aba prakAzita ho rahA hai usameM unhoMne satkarmaprAbhRta va kaSAyaprA bhRta ke nAmollekha va unake vividha adhikAroM ke ullekha va avataraNa Adi diye haiM / inake atirikta siddhasena divAkarakRta sanmatitarka kA 'sammaisutta' (sanmatisUtra) nAma se ullekha kiyA hai aura eka sthala para usake kathana se virodha batAkara usakA samAdhAna kiyA hai, tathA usakI sAta gAthAoM ko uddhRta kiyA hai / unhoMne akalaMkadevakRta tatvArtharAjavArtikA kA 'tatvArthabhASya' nAma se ullekha kiyA hai aura usake aneka avataraNa kahIM zabdaza: aura kahIM kucha parivartana ke sAtha diye haiM 3 / inake sivAya unhoMne jo 216 saMskRta va prAkRta padya bahudhA 'uktaM ca' kahakara aura kahIM kahIM binA aisI sUcanA ke uddhRta kiye haiM unameM se hameM 6 kundakundakRta pravacanasAra, paMcAstikAya va usakI jayasenakRta TIkA meM 5, 7 tiloyapaNNatti meM , 12 baTTakerakRta mUlAcAra meM 6, 1 akalaMkadevakRta laghIyatrayI meM 7, 2 mUlArAdhanA meM ', 5 vasunandizrAvakAcAra meM 9, 1 prabhAcandrakRta zAkaTAyana-nyAsa meM 10, 1 devasanakRta nayacakra meM 11, va 1 vidyAnandakRta AptaparIkSA meM mile haiM 12 / gommaTasAra jIvakANDa, karmakANDa, va jIvaprabodhanI TIkA meM isakI 110 gAthAeM pAI gaI haiM jo spaSTata: vahAM para yahIM se lI gaI haiN| kaI jagaha tiloyapaNNattikI gAthAoM ke viSaya kA unhIM zabdoM meM saMskRta padya athavA gadya dvArA varNana kiyA 13 hai va yativRSabhAcArya ke mata kA bhI yahAM ullekha AyA hai / inake 1. pR. 208, 221, 226 Adi 2. pR. 15 va gAthA naM. 5, 6, 7, 8, 9,67, 69. 3. pR. 203, 226, 232, 234, 239. 4. gAthA naM. 1, 13, 46, 72, 73, 198. 5. gAthA naM. 20, 35, 37,55, 56, 60. 6. gAthA naM. 18, 31 (pAThabheda) 65 (pAThabheda) 70, 71, 134, 147, 148, 149, 150, 151, 152 7. gAthA naM. 11 8. gAthA naM. 167, 168, 9. gAthA naM. 58, 167, 168, 30, 74 10. gAthA naM. 2. 11. gAthA naM. 10. 12. gAthA naM. 22 13. dekho pR. 10, 28, 29, 32, 33 Adi 14. dekho pR. 302
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA atirikta ina gAthAoM meM se aneka zvetAmbara sAhitya meM bhI milI haiM / sanmatitarka kI sAta gAthAoM kA hama Upara ullekha kara hI Aye haiN| unake sivAya hameM 5 gAthAeM AcArAMga meM, 1 bRhatkalpasUtra meM 2, 3 dazavaikAlikasUtra meM 3, 1 sthanAMga TIkA meM , 1 anuprayogadvAra meM 5 va 2 Avazyaka-niyukti meM milI haiM / isake atirikta aura vizeSa khoja kane se digambara aura zvetAmbara sAhitya meM prAya: sabhI gAthAoM ke pAye jAne kI saMbhAvanA hai| sUtra-pustakoM meM pATha bheda va matabheda - kiMtu vIrasenAcArya ke sanmukha upasthita sAhitya kI vizAlatA ko samajhane ke liye unakI samasta racanA arthAt dhavalA aura jayadhavalApara kama se kama eka vihaMga-dRSTi DAlanA Avazyaka hai / yaha to kahane kI AvazyakatA nahIM hai ki unake sanmukha puSpadanta, bhUtabali va guNadhara AcAryakRta pUrA sUtra-sAhitya prastuta thA / para isameM bhI yaha bAta ullekhanIya hai ki ina sUtra-graMthoM ke aneka saMskaraNa choTe-bar3e pATha-bhedoM ko rakhate hue unake sanmukha vidyamAna the / unhoMne aneka jagaha sUtra-pustakoM ke bhinna-bhinna pAThoM va tajjanya matabhedoM kA ullekha va yathAzakti samAdhAna kiyA hai / kahIM kahIM sUtroM meM paraspara virodha pAyA jAtA thaa| aise sthaloM para TIkAkAra ne nirNaya karane meM apanI asamarthatA prakaTa kI hai aura spaSTa kaha diyA hai ki inameM kauna sUtra hai aura kauna asUtra hai isakA nirNaya Agama meM nipuNa AcArya kreN| hama isa viSaya meM kucha nahIM kaha sakate, kyoMki, hameM isakA upadeza kucha nahIM milA / kahIM unhoMne donoM virodhI sUtroM kA vyAkhyAna kara diyA hai, yaha kaha kara ki 'isakA nirNaya to caturdaza pUrvadhArI va kevalajJAnI hI kara sakate haiM, kintu vartamAna kAla meM ve haiM nahIM, aura aba unake pAsa se sunakara Aye hue bhI koI nahIM pAye jAte / ata: sUtroM kI pramANikatA naSTa karane se Darane vAle AcAryoM ko 1. gAthA naM. 14, 149, 150, 151, 152 (pAThabheda). 2. gAthA naM. 62 3. gAthA naM. 34, 70, 71 4. gAthA naM. 88. 5. gAthA naM. 14 6. gAthA naM. 68, 100. 7. kesu vi suttapotthaesu purisavedassaMtaraM chammAsA / dhavalA a. 345. kesu vi suttapotthaesu uvala bhai, tado ettha uvaesaM lakSNa vattavvaM / dhavalA. a. 591. kesu vi suttapotthaesu vidiyamaddhamassidUNa parUvida-appAbahuabhAvAdo / dhavalA a. 1206 kesu vi suttapotthaesu eso pATho / dhavalA a. 1243 8. tado tehi suttehi edesiM suttANaM viroho hodi tti bhaNide jadi evaM uvadesaM lakSNa idaM suttaM idaM cAsuttamidi Agama-NiuNA bhaNaMtu, Na ca amhe ettha vottuM samatthA alddhovdessttaado| dhavalA.a. 563.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA to donoM sUtroM kA vyAkhyAna karanA cAhiye / kahIM kahIM to sUtroM para uThAI gaI zaMkA para TIkAkAra ne yahAM taka kaha diyA hai ki 'isa viSaya kI pUchatAcha gautama se karanA cAhiye, hamane to yahAM unakA abhiprAya kahA hai / ' sUtravirodha kA kahIM kahIM aisA kahakara bhI unhoMne samAdhAna kiyA hai ki 'yaha virodha to satya hai kintu ekAntagrahaNa nahIM karanA cAhiye, kyoMki, vaha virodha sUtroM kA nahIM hai, kintu ina sUtroM ke upasaMgrahaNakartA AcArya sakala zruta ke jJAtA na hone se unake dvArA virodha A jAnA saMbhava hai / isase vIrasena svAmI kA yaha mata jAnA jAtA hai ki sUtroM meM pATha-bhedAdi paramparAgata AcAryoM dvArA bhI ho cuke the| aura yaha svAbhAvika hI hai, kyoMki, unake ullekhoM se jJAta hotA hai ki sUtroM kA adhyayana kaI prakAra se calA karatA thA jisake anusAra koI sUtrAcArya the , koI uccAraNAcArya 5, koI nikSepAcArya 6 aura koI vyAkhyAnAcArya / inase bhI Upara 'mahAvAcakoM' kA pada jJAta hotA hai / kaSAyaprAbhRta ke prakANDa jJAtA AryamaMkSu aura nAgahasti ko aneka jagaha mahAvAcaka kahA hai / Aryanandi kA bhI mahAvAcaka rUpa se eka jagaha ullekha hai| saMbhavata: ye svayaM vIrasena guru the jinakA ullekha dhavalA kI prazasti meM bhI kiyA gayA hai| 1. hodu NAma tumhehi vuttatthassa saccataM, bahuesu suttesu vaNapphadINaM uvari Nigodapadassa annuvlNmaado| coddasapuvvadharo kevalaNANI vA, Na ca vaTTamANakAle te asthi / Na ca tesi pAse sodUNAgadA vi saMpahi uvalabbhaMti / tado dhappaM kAU Na ve vi suttANi suttAsAyaNa-bhIrUhi Ayariehi vakkhANeyavvANi / dhavalA. a. 567. 2. sutte vaNappha disaNNA kiNNa NihiTThA ? godamo ettha pucche yavvo / amhehi godamo bAdaraNigodapadiTThidANaM vaNappadisaNNaM Necchadi tti tassa abhippAo khio| dhavalA. a. 567 3. kasAyapAhuDasutteNedaM suttaM virujjhadi tti vutte saccaM virujNai kiMtu eyaMtaggaho ettha Na kAyavyo / kathaM suttANaM viroho ? Na, suttovasaMdhArANamasayalasuda-dhArayAiriyaparataMtANaM viroh-sNbhv-dsnnaado| dhavalA a. 589. 4. suttAiriya-vakkhANa-pasiddho uvalavmade / tamhA tesu suttAiriya-vakkhANa-pasiddheNa, dha. 294. 5. eso uccAraNAiriya-abhippAo / dhavalA a. 764. edesimaNiyogaddArANamuccAraNAiriyo vaesabaleNa parUvaNaM vattaissAmo / jayadha. a. 842. 6. NikkhevAiriya-parUvida-gAhANamatthaM bhnnissaamo| dhavalA. a. 863 7. vakkhANAiriya-parUviMda vattaissAmo / dhavalA. a. 1235. vakkhANAiriyANamabhAvAdo / dhavalA. a. 348. 8. mahAvAcayANamajamakhusamaNANamuvadeseNa .......... mahAvAcayANamajaNaMdINaM uvadeseNa / dhavalA. a. 1457. mahAvAcayA ajiNaMdiNo saMtakambhaM kareMti / TThidisaMtakambhaM payAsaMti / dhavalA. a. 1458. ajamakhu-NAgahatthi-mahAvAcaya-muhakamala-viNiggaeNa sammattassa / jayadha. a. 973.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA dhavalAkAra ne kaI jagaha aise prasaMga bhI uThAye haiM jahAM sUtroM para ina AcAryoM kA koI mata upalabdha nahIM thA / inakA nirNaya unhoMne apane guru ke upadeza ke bala para ' va paramparAgata upadeza dvArA tathA sUtroM se aviruddha anya AcAryoM ke vacanoM dvArA kiyA hai| dhavalA patra 1036 para tathA jayadhavalA ke maMgalAcaraNa meM kahA gayA hai ki guNadharAcArya viracita kaSAyaprAbhRta AcArya paramparA se AryamaMkSu aura nAgahasti AcAryoM ko prApta huA aura unase sIkhakara yativRSabha ne una para vRttisUtra race / vIrasena aura jinasena ke sanmukha, jAna par3atA hai, una donoM AcAryoM ke alaga-alaga vyAkhyAna prastuta the kyoMki unhoMne aneka jagaha una donoM ke matabhedoM kA ullekha kiyA hai tathA unheM mahAvAcaka ke atirikta 'kSamAzramaNa' bhI kahA hai / yativRpabhakRta cUrNisUtroM kI pustaka bhI unake sAmane thI aura usake sUtra-saMkhyA-krama kA bhI vIrasena ne bar3A dhyAna rakkhA hai / uttara aura dakSiNa pratipatti sUtroM aura unake vyAkhyAnoM meM virodha ke atirikta eka aura virodha kA ullekha milatA hai jise dhavalAkAra ne uttara-pratipatti aura dakSiNa-pratipatti kahA hai| ye do bhinna mAnyatAeM thI jinameM se TIkAkAra svayaM dakSiNa-pratipatti ko svIkAra karate the, kyoMki, vaha Rju arthAta sarala, suspaSTa aura AcArya - paramparAgata hai, tathA uttara-pratipatti anRju hai aura AcArya-paramparAgata nahIM hai| dhavalA meM isa prakAra ke tIna matabheda hamAre dRSTigocara hue haiN| prathama dravyapramANAnuyogadvAra meM upazamazreNI kI saMkhyA 304 batAkara kahA hai - 1. kadhamedaM Navvade ? guruvadesAdo / dhavalA. a. 312 2. suttAbhAve satta seva khaMDANi kIraMti tti kadhaM Navvade ? Na, Airiya-paraMparAgaduvadesAdo / dhavalA. a. 592. 3. kudo Navvade ? aviruddhAiriyavayaNAdo sutta-samANAdo / dhavalA. a. 1257 sutteNa viNA ........ kudo Navvade ? suttaviruddhAiriyavayaNAdo / dhavalA. a. 1337. 4. kammaTThidi tti aNiyogaddAre hi bhaNNamANe ve uvadesA hoti / jahaNNukkassahidINaM pamANaparuvaNA kammaTTiparUvaNe tti NAgahatthi-khamAsamaNA bhaNaMti / ajjamakhukhamAsamaNA puNa kammaTTidiparUvaNe tti bhaNaMti / evaM dohi uvadesehi kammaTTidiparUvaNA kAyavvA / (dhavalA. a. 1440.) ettha dube uvaesA ..... mahAvAcayANamajjamakhukhavaNA-NamuvadeseNa logapUride AugasamANa NAmA-godavedaNIyANaM TThidisaMta-kammaM tthvedi| mahAvAcayANaM NAgahatthi-khavaNANa-suvaeseNa loge pUrideNAmAgoda-vedaNIyANa TThidisaMtakammaM aMtomuhuttapamANaM hodi / jayadha. a. 1239. 5. jaivasaha-cuNNisuttambhi nnv-aNkuvlNbhaado| ......... jaivasahaThavida-vArahaMkAdo / jayadha. a. 24
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 'kevi puvuttapamANaM paMcUNaM kareti / edaM paMcUNaM vakkhANaM pavAijjamANaM dakkhiNamAiriya - paraMparAgayamidijaM vRttaM hoI / puvvutta-vakkhANamapavAijja mANaM vAuM AiriyaparamparAaNAgadamidi NAyavvaM / ' 75 arthAt koI-koI pUrvokta pramANa meM pAMca kI kamI karate haiM / yaha pAMca kI kamI kA vyAkhyAna-pravacana prApta hai, dakSiNa hai aura AcArya - paramparAgata hai / pUrvokta vyAkhyAna pravacana prApta nahIM hai, vAma hai aura AcArya paramparA se AyA huA bhI nahIM hai, aisA jAnanA cAhiye / isI ke Age kSapakazreNI kI saMkhyA 605 batAkara kahA gayA hai - esA uttara- paDivattI / ettha dasa avaNide dakkhiNa - paDivattI havadi / arthAta yaha (605 kI saMkhyAsaMbaMdhI) uttara pratipatti hai isameM se daza nikAla dene para dakSiNa - pratipatti ho jAtI hai / Age calakara dravyapramANAnuyogadvAra meM hI saMyatoM kI saMkhyA 89999997 batalAkara kahA hai 'esA dakkhiNa - paDivattI' isake antargata bhI matabhedAdikA nirasana karake, phira kahA hai 'etto uttara-paDivatti vattaissAmo' aura tatpazcAt saMyatoM kI saMkhyA 69999996 batalAI hai| yahAM inakI samIcInatA ke viSaya meM kucha nahIM kahA / dakSiNa-pratipatti ke aMtargata eka aura matabheda bhI ullekha kiyA gayA hai / kucha AcAryoM ne ukta saMkhyA ke saMbaMdha meM jo zaMkA uThAI hai usakA nirasana karake dhavalAkAra kahate haiN| 'jaM dUsaNaM bhaNidaM taNNa dUsaNaM, buddhivihuNAiriyamuhaviNiggayattAdo / ' arthAt 'jo dUSaNa kahA gayA hai vaha dUSaNa nahIM hai, kyoMki vaha buddhivihIna AcAryoM ke mukha se nikalI huI bAta hai'| saMbhava hai vIrasena svAmI ne kisI samasAyika AcArya kI zaMkA ko hI dRSTi meM rakhakara yaha bhartsanA kI ho / uttara aura dakSiNa pratipatti bheda kA tIsarA ullekha antarAnuyogadvAra meM AyA hai jahAM tiryaMca aura manuSyoM ke samyaktva aura saMyamAdi dhAraNa karane kI yogyatA ke kAlakA vivecana karate hue likhate haiM - 'ettha ve uvadesA, taM jahA - tirikkhesu vemAsamuhuttapudhattassuvari sammataM saMjamAsaMjamaM ca jIvo paDivajjadi / maNusesu gabbhAdiaTThavassu aMtomuhuttabbhahiesu sammataM saMjamaM saMjamAsaMjamaM ca paDivajjadi tti / esA dakkhiNapaDivattI / dakkhiNaM ujjuvaM
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA AiriyaparaMparAgadamidi eyaTTho / tirikkhesu tiNNi pakkha tiNNi divasa atomuhuttassuvari sammataM saMjAsaMjamaM ca paDivajjadi / maNusesu aTThavassANamuvari sammattaM saMjamaM saMjamAsaMjamaM ca paDivajjadi / esA uttarapaDivattI, uttaramaNujjuvaM AiriyaparaMparAe NAgadamidi eyaTTho dhavalA.a. 330 __ isakA tAtparya yaha hai ki samyaktva aura saMyamAsaMyamAdi dhAraNa karane kI yogyatA dakSiNa pratipatti anusAra tiryaMcoM meM (janma se) 2 mAsa aura muhUrtapRthaktva ke pazcAta hotI hai, tathA manuSyoM meM garbha se 8 varSa aura antarmuhUrta ke pazcAta hotI hai / kintu uttara pratipatti ke anusAra tiryaMcoMmeM vahI yogyatA 3 pakSa, 3 dina aura antarmuhUrta ke uparAnta, tathA manuSyoM meM 8 varSa ke uparAnta hotI hai| dhavalAkAra ne dakSiNa pratipatti ko yahAM bhI dakSiNa, Rju va AcArya-paraMparAgata kahA hai aura uttara pratipatti ko uttara, anRju aura AcArya-paramparA se anAgata kahA hai| hamane ina ullekhoM kA dUsare ullekhoM kI apekSA kucha vistAra se paricaya isa kAraNa diyA hai, kyoMki, yaha uttara aura dakSiNa pratipattikA matabheda atyanta mahatvapUrNa aura vicAraNIya hai| saMbhava hai inase dhavalAkAra kA tAtparya jaina samAja ke bhItara kI kinhIM vizeSa sAmpradAyika mAnyatAoM se hI ho ? tiloyapaNNatti sUtra va yativRSabhAcArya - dhavalA meM jina anya AcAryoM va racanAoM ke ullekha dRSTigocara hue haiM ve isa prakAra haiN| trilokaprajJapti ko dhavalAkAra ne sUtra kahA hai aura usakA yathAsthAna khUba upayoga kiyA hai / hama upara yaha kaha Aye haiM ki satprarUpaNA meM tiloyapaNNattike mudrita aMza kI sAta gAthAeM jyoM kI tyoM pAI jAtI haiM aura usake kucha prakaraNa bhASA-parivartana karake jyoM ke tyoM likhe gaye haiM / isa graMtha ke kartA yativRSabhAcArya kahe jAte haiM jo jayadhavalA ke atargata kaSAyaprAbhRta para cUrNisUtra racane vAle yativRSa se abhinna pratIta hote haiM / satprarUpaNA meM bhI yativRSabhakA ullekha AyA hai 3 va Age bhI unake mata kA ullekha kiyA gayA hai| 1. tiriyalogo tti tiloyapaNattisuttAdo / dhavalA. a. 143. caMdAiccabiMbapamANaparUvayatiloyapaNNattisuttAdo / dhavalA. a. 143. tiloyapaNNattisutANusAri / dhavalA.a.259. 2. Catalogue of Sans. & Prak. Mss. in C.P. & Berar, Intro. p. XV. 3. yativRSabhopadezAt sarvaghAtikarmaNAM ityaadi| dhavalA. a. 302 4. eso daMsaNamohaNIya-uvasAmao tti jaivasaheNa bhaNidaM / dhavalA. a. 425
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA paMcatthipAhuDa - kuMdakuMda ke paMcAstikAya kA 'paMcatthipAhuDa' nAma se ullekha AyA hai aura usakI do gAthAeM bhI udghRta kI gaI haiM ' / satprarUpaNA meM unake graMthoM ke jo avataraNa pAye jAte haiM unakA ullekha Upara kiyA jA cukA hai| parikarma graMtha ke ullekha aura usake sAtha kuMdakuMdAcArya ke sambandha kA vivecana bhI hama Upara kara Aye haiM / gRddhapicchAcAryakRta tatvArthasUtra - dhavalAkAra ne tatvArthasUtra ko gRddhapicchAcArya kRta kahA hai aura usake kaI sUtra bhI udghRta kiye haiM / isase tatvArthasUtrasaMbaMdhI eka zloka va zravaNabelagola ke kucha zilAlekhoM ke usa kathana kI puSTi hotI hai jisameM umAsvAti ko 'gRddhapiMchopalAMchita' kahA hai| satprarUpaNA tatvArthasUtra ke aneka ullekha Aye haiM / AcArAMga - dhavalA meM eka gAthA isa prakAra se uddhRta milatI hai - uttaM ca AyAraMge, paMcatthikAyA ya chajjIvaNikAyakAladavvamaNNe ya / ANAgejjhe bhAve ANAvicaeNa viciNAdi // 77 dhavalA. a. 289 yaha gAthA vaTTakerakRta mUlAcAra meM nimna prakAra se pAI jAtI hai - paMcatthikAyachajjIvaNikAye kAladavvamaNNe ya / ANAgejjhe bhAve ANAvicayeNa viciNAdi // 399 // yadi ukta gAthA yahIM se dhavalA meM uddhRta kI gaI ho to kahA jA sakatA hai ki usa samaya mUlAcAra kI prakhyAti AcArAMga ke nAma se thI / 1. dhavalA a. 289 'vuttaM ca 'paMcatthipAhuDe' kahakara cAra gAthAeM uddhRta kI gaI haiM jinameM se do paMcastikAya meM kramaza: 108, 107 naMbara para milatI haiN| anya do 'Na ya pariNamai sayaM so' Adi va 'loyAyAsapadese' Adi gAthAeM hamAre sanmukha vartamAnapaMcAstikAya meM dRSTigocara nahIM hotI / kintu ve donoM go. jIva meM kramaza: naM. 570 aura 589 para pAI jAtI haiN| dhavalA ke usI patra para Age puna: vahI 'vuttaM ca paMcatthipAhuDe' kahakara tIna gAthAeM uddhRta kI haiM jo paMcAstikAya meM kramaza: 23, 25 aura 26 naM. para milatI hai| (paMcAstikAyasAra, ArA, 1920.) 2. dekho Upara pR. 46 Adi. 3. dekho pR. 151, 232, 236, 239, 240. 'taha giddhapiMchAdrariyappayAsida taccatthasutte vivartanA pariNAma ..... dhavalA patra 289 ba
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA svAmI samantabhadra ke jo ullekha dRSTigocara hote haiM unakA paricaya hama SaTkhaMDAgama kI anya TIkAoM ke prakaraNa meM karA hI Aye haiM / pUjyapAdakRta sArasaMgraha dhavalAkAra ne naya kA nirUpaNa karate hue eka jagaha pUjyapAda dvArA sArasaMgraha meM diyA huA nayakA lakSaNa uddhRta kiyA hai / yathA - 78 sArasaMgrahahe'pyuktaM pUjyapAdaiH - anantaparyAyAtmakasya vastuno'nyatama-paryAyAdhiga meM karttavye jAtyatvapekSoM niravadyaprayogo naya iti / dhavalA. a. 700 vedanAkhaMDa pahale anumAna hotA hai ki saMbhava hai pUjyapAdakRta sarvArthasiddhi ko hI yahAM sArasaMgraha kahA gayA ho / kintu upalabdha sarvArthasiddhi meM nayakA lakSaNa isa prakAra se nahIM pAyA jaataa| isase patA calatA hai ki pUjyapAdakRta sArasaMgraha nAma kA koI aura grantha dhavalAkAra ke sanmukha thA / graMtha ke nAma para se jAna par3atA hai ki usameM siddhAntoM kA mathitArtha saMgraha kiyA gayA hogA / saMbhava hai aise hI sundara lakSaNoM ko dRSTi meM rakhakara dhanaJjaya ne apane nAmamAlA koSa kI prazasti meM pUjyapAda ke 'lakSaNa' ko apazcima arthAt bejor3a kahA hai / yathA - pramANamakalaMkasya pUjyapAdasya lakSaNam / dvisaMdhAnakaveH kAvyaM ratnatrayamapazcimam // 203 // pUjyapAda bhaTTAraka akalaMka - akalaMkadevakRta tattvArtharAjavArtika kA dhavalAkAra ne khUba upayoga kiyA hai aura, jaisA hama Upara kaha Aye haiM, kahIM zabdaza: aura kahIM kucha heraphera ke sAtha usake aneka avataraNa diye haiM / kintu na to unake sAtha kahIM akalaMka kA nAma AyA aura na 'raajvaartikkaa'| una avataraNoM ko prAya: 'uktaM ca tatvArthabhASye' yA 'tatvArthabhASyagata' prakaTa kiyA gayA hai| dhavalA meM eka sthAna (paM. 700) para kahA gayA hai - pUjyapAdabhaTTArakai rapyabhANi - sAmAnya-naya- lakSaNamidameva / tadyathA, pramANaprakAzitArtha - vizeSa - prarUpako nayaH iti / isake Age 'prakaSeNa mAnaM pramANam' Adi ukta lakSaNa kI vyAkhyA bhI do hai / yahI lakSaNa va vyAkhyA tatvArtharAjavArtika, 1, 33, 1 meM AI hai / jayadhavalA (patra 26) meM bhI yaha vyAkhyA dI gaI hai aura vahAM use 'tatvArthabhASyagata' kahA hai| 'ayaM vAkyanayaH tatvArthabhASyagataH' isase siddha hotA hai ki rAjavArtika kA asalI prAcIna nAma 'tatvArthabhASya' hai aura usake
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 79 karttA akalaMka kA sammAnasUcaka upanAma 'pUjyapAda bhaTTAraka' bhI thA / unakA nAma kalaMkadeva to milatA hI hai / prabhAcandra bhaTTAraka - dhavalAke vedanAkhaMDAntargata nayake nirupaNa meM ( pa 700) prabhAcandra bhaTTAraka dvArA kahA gayA nayakA lakSaNa uddhRta kiyA gayA hai, jo isa prakAra hai 'prabhAcandra - bhaTTArakairapyabhANi pramANa-vyapAzraya-pariNAma - vikalpa- vazIkRtArthavizeSa - prarUpaNa - pravaNa: praNidhiryaH sa naya iti / ' ThIka yahI lakSaNa 'pramANavyapAzraya' yadi jayadhavalA (paM. 26) meM bhI AyA hai aura usake pazcAta likhA hai 'ayaM nAsya naya: prabhAcandro ya:' / yaha hamArI prati kI azuddhi jJAta hotI hai aura isakA ThIka rUpa 'ayaM vAkyanaya: prabhAcandrIya:' aisA pratIta hotA hai / prabhAcandrakRta do praur3ha nyAya-graMtha suprasiddha haiM, eka prameyakamalamArtaNDa aura dUsarA nyAyakumudacandrodaya / isa dUsare graMtha kA abhI eka hI khaMDa prakAzita huA hai| ina donoM graMthoM meM ukta lakSaNa kA patA lagAne kA hamane prayatna kiyA kintu vaha unameM nahIM milA / taba hamane nyA. ku.caM. ke suyogya sampAdaka paM. mahendrakumArajI se bhI isakI khoja karane kI prArthanA kii| kintu unhoMne bhI parizrama karane ke pazcAt hameM sUcita kiyA ki bahuta khoja karane para bhI usa lakSaNa kA patA nahIM laga rhaa| isase pratIta hotA hai ki prabhAcandakRta koI aura bhI graMtha rahA hai jo abhI taka prasiddhi meM nahIM AyA aura usI ke antargata vaha lakSaNa ho, yA isake kartA koI dUsare hI prabhAcandra hue hoM ? dhanajjayakRta anekArtha nAmamAlA - dhavalA meM 'iti' ke aneka artha batalAne ke liye 'ettha uvajaMtao silogo' arthAt isa viSaya kA eka upayogI zloka kahakara nimna zloka uddhRta kiyA hai - tAveMva prakArAdyaiH vyavacchede viparyayaH / prAdurbhAve samAptaM ca iti zabda vidurbudhAH // dhavalA. a. 387 yaha zloka dhanajjayakRta anekArtha nAmamAlA kA hai aura vahAM vaha apane zuddha rUpa meM isa prakAra pAyA jAtA hai - tAvevaM prakArAdau vyavacchede viparyaye / prAdurbhAve samAptau ca iti zabdaH prakIrtitaH // 39 //
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA inhIM dhanaJjaya kA banAyA huA nAmamAlA koSa bhI hai jisameM unhoMne apane dvisaMdhAna kAvya ko tathA akalaMka ke pramANa aura pUjyapAda ke lakSaNa ko apazcima kahA hai arthAt unake samAna phira koI nahIM likha sakA / isase yaha to spaSTa thA ki ukta koSakAra dhanaJjaya, pUjyapAda aura akalaMka ke pazcAt hue / kintu kitane pazcAt isakA abhI taka nirNaya nahIM hotA thA / dhavalA ke ullekha se pramANita hotA hai ki dhanaJjaya kA samaya dhavalA kI samApti se arthAt zaka 738 se pUrva hai| dhavalA meM kucha aise graMthoM ke ullekha bhI pAye jAte haiM jinake saMbaMdha meM abhI taka kucha bhI nahIM kahA jA sakatA ki ve kahAM ke aura kisake banAye hue haiN| isa prakAra kA eka ullekha jIvasamAsa kA hai / yathA, (dhavalA pa. 289) jIvasamAsAe vi uttaM - chappaMcaNava-vihANaM atthANaM jiNavarovaiTTANaM / ANAe ahigameNa ya saddahaNaM hoi sammattaM // yaha gAthA 'uktaM ca' rUpa se satprarUpaNA meM bhI do bAra AI hai aura gommaTasAra jIvakANDa meM bhI hai| eka jagaha dhavalAkAra ne chedasUtra kA ullekha kiyA hai / yathA - Na ca danvitthiNaqsayavedANaM celAdicAo atthi chedasutteNa saha virohaado| dhavalA. a. 907 eka ullekha karmapravAda kA bhI hai / yathA - 'sA kammapavAde savitthareNa savitthareNa parUvidA' (dhavalA a. 1371) jayadhavalA meM eka sthAna para dazakaraNIsaMgraha kA ullekha AyA hai / yathA - zaSkakucapatitasikatAmuSTivadanantarasamaye nivartate karmeryApathaM viitraagaannaamiti| dasakaraNIsaMgahe puNa payaDibaMdhasaMbhavamettamavekkhiya vedaNIyassa vIyarAyaguNaTThANesu vi baMdhaNAkaraNamovaTTaNAkaraNaM ca do vi bhaNidANi tti / jayadha. a. 1042. isa avataraNa para se isa graMtha meM karmoM kI bandha, udaya, saMkramaNa Adi daza avasthAoM kA varNana hai aisA pratIta hotA hai / ye thor3e se aise ullekha haiM jo dhavalA aura jayadhavalApara eka sthUla dRSTi DAlane se prApta hue haiM / hameM vizvAsa hai ki ina graMthoM ke sUkSma avalokana se jaina dhArmika aura
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA sAhityika itihAsa ke sambaMdha meM bahuta sI naI bAteM jJAta hogI jinase aneka sAhityika graMthiyAM sulajha skeNgii| SaTkhaMDAgama kA paricaya (pu. 1) graMtha nAma - puSpadanta aura bhUtabali dvArA jo graMtha racA gayA usakA nAma kyA thA ? svayaM sUtroM meM to graMtha kA koI nAma hamAre dekhane meM nahIM AyA, kintu dhavalAkAra ne graMtha kI utthAnikA meM graMtha ke maMgala, nimitta, hetu, parimANa, nAma aura kartA, ina chaha jJAtavya bAtoM kA paricaya karAyA hai / vahAM ise 'khaMDasiddhAnta' kahA hai aura isake khaMDoM kI saMkhyA chaha batalAI hai / / isa prakAra dhavalAkAra ne isa graMtha kA nAma 'SaTkhaMDa siddhAnta' prakaTa kiyA hai / unhoMne yaha bhI kahA hai ki siddhAnta aura Agama ekArthavAcI haiM / dhavalAkAra ke pazcAt ina graMthoM kI prasiddhi Agama paramAgama va SaTkhaMDAgama nAma se hI vizeSata: huI / apabhraMza mahApurANa ke kartA puSpadantane dhavala aura jayadhavala ko Agama siddhAnta 3, gommaTasAra ke TIkAkAra ne " paramAgama tathA zrutAvatAra ke kartA indranandine SaTkhaMDAgama' kahA hai, aura ina graMthoM ko Agama kahane kI bar3I bhArI sArthakatA bhI hai / siddhAnta aura Agama yadyapi sAdhAraNata: paryAyavAcI gine jAte haiM, kintu nirukti aura sUkSmArtha kI dRSTi se unameM bheda hai / koI bhI nizcita yA siddha mata siddhAnta kahA jA sakatA hai, kintu Agama vahI siddhAnta kahalAtA hai 1 tado eyaM khaMDasiddhaMtaM paDucca bhUdabali-pupphayaMtAiriyA vi kattAro uccaMti / (pR. 71) idaM puNa jIvaTTANaM khaMDasiddhaMtaM pahucca puvvANupuvIe dvidaM chaNhaM khaMDANaM paDhamakhaMDaM jiivtttthaannmidi| (pR.74) 2 Agamo siddhaMto pavayaNamidi eyaTTho / (pR. 20.) Agama: siddhAnta: / (pR.29.) kRtAntAgama-siddhAnta-graMthA: zAstramata: parama // (dhanaMjaya-nAmamAlA 4) 3. Na u bujjhiu Ayamu saddadhAmu / siddhaMtu dhavalu jayadhavalu NAma // (mahApu. 1, 9, 8.) 4. evaM viMzatisaMkhyA guNasthAnAdaya: prarUpaNA: bhagavadarhagaNadharaziSya-praziSyAdiguruparvAgatayA paripATyA anukrameNa bhaNitA: paramAgame pUrvAcAyai: pratipAditA: (go.jI.TI. 21.) paramAgame nigodajIvAnAM dvaividhyasya suprsiddhtvaat| (go.jI.TI. 442) 5. SaTkhaMDAgama racanAbhaprAyaM puSpadantaguroH // 137 // SakhaMDAgamaracanAM pravidhAya bhUtavalyArya: // 138 // SaTkhaMDAgamapustakamaho mayA ciMtitaM-kAryam // 146 // evaM SaTkhaMDAgama sUtrotpatiM prarUpya punaradhunA // 149 // SakhaMDAgamagata-khaMDa-paMcakasya punaH // 168 //
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA vAkya hai aura pUrva - paramparA se AyA hai ' / isa prakAra sabhI Agama ko siddhAnta ka sakate haiM kintu sabhI siddhAnta Agama nahIM kahalA sakate / siddhAnta sAmAnya saMjJA hai aura Agama vizeSa / isa vivecana ke anusAra prastuta graMtha pUrNarUpa se Agama siddhAnta hI hai| dharasenAcArya ne puSpadanta aura bhUtabali ko ve hI siddhAnta sikhAye jo unheM unase pUrvavartI AcAryoM dvArA prApta hue aura jinakI paramparA mahAvIrasvAmI taka pahuMcatI hai / puSpadanta aura bhUtabali ne bhI unhIM Agama siddhAntoM ko pustakArUr3ha kiyA aura TIkAkAra ne bhI unakA vivecana pUrva mAnyatAoM aura pUrva AcAryoM ke upadezoM ke anusAra hI kiyA hai jaisA ki unakI TIkA meM sthAna sthAna para prakaTa hai / Agama kI, yaha bhI vizeSatA haiM ki usameM hetuvAda nahIM calatA kyoMki, Agama anumAna Adi kI apekSA nahIM rakhatA kintu svayaM pratyakSa ke barAbara ka pramANa mAnA jAtA hai " puSpadanta va bhUtabali kI racanA tathA usa para vIrasena kI TIkA isI pUrva paramparA kI maryAdA ko liye hue hai isIliye indranandine use Agama kahA hai aura hamane bhI isI sArthakatA ko mAna dekara indranandi dvArA nirdiSTa nAma SaTkhaMDAgama svIkAra kiyA hai / 1. jIvaTThANa - SaTkhaMDoM meM prathama khaMDa kA nAma 'jIvaTThANa' hai| usake antargata 1 sat, 2 saMkhyA, 3 kSetra, 4 sparzana, 5 kAla, 6 antara, 7 bhAva aura 8 alpabahutva, ye ATha anuyogadvAra tathA 1 prakRti, samutkIrtanA, 2 sthAnasamutkIrtanA, 3-5 tIna mahAdaNDaka, 6 jaghanya sthiti, 7 utkRSTa sthiti, 8 sabhyaktvotpatti aura 9 gati - Agati ye nau cUlikAeM hai / isa khaMDa kA 1 rAddha-siddha-kRtebhyo'nta Aptokti: samayAgamau (hamai 2, 156) pUrvAparaviruddhAdervyapeto doSasaMhateH / dyotakaH sarvabhAvanAmAptavyAhRtirAgama: / (dhavalA a. 716) 2 'bhUyasAmAcAryANAmupadezAdvA tadavagate:' (197) 'kimityAgame tatra tasya sattvaM noktamiti cenna, AgamasyAtarka gocaratvAt' (206) 'jiNA Na aNNahAvAiNo' (221) 'AiriyaparaMparAe NiraMtaramAgayANaM Airiehi potthesu caDAviyANaM asuttattaNavirohAdo' (221) 'pratipAdakArSopalaMbhAt' (239) 'ArSAttadavagateH (258) 'pravAharUpeNApauruSeyatvatastIrthakRdAdayo'sya vyAkhyAtAra eva na katIra : (349) 3 kimityAgame tatra tasya sattvaM noktamiti cenna, AgamasyAtarkagocaratvAt (206) 4 sudakevalaM ca NANaM doNi vi sariNANi hoti bohAdo / sadaNANaM tu parokkhaM paJcakkhaM kevalaM NANaM // go. jI. 369.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 83 parimANa dhavalAkAra ne aThAraha hajAra pada kahA hai (pR. 60) / pUrvokta ATha anuyoga dvAroM aura nau cUlikAoM meM guNasthAnoM aura mArgaNAoM kA Azraya lekara yahAM vistAra se varNana kiyA gayA hai| 2. khuddAbaMdha dUsarA khaMDa khuddAbaMdha (kSullakabaMdha) hai / isake gyAraha adhikAra haiM, 1 svAmitva, 2 kAla, 3 antara, 4 bhaMgavicaya, 5 dravyapramANAnugama, 6 kSetrAnugama, 7 sparzanAnugama, 8 nAnAjIva-kAla, 9 nAnA-jIva-antara, 10 bhAgAbhAgAnugama aura 11 alpabahutvAnugama / isa khaMDa meM ina gyAraha prarUpaNAoM dvArA karmabandha karane vAle jIva kA karmabandha ke bhedoM sahita varNana kiyA gayA hai| yaha khaMDa a. prati ke 475 patra se prArambha hokara 576 patrapara samApta huA hai| 3. baMdhasvAmitvavicaya tIsare khaMDa kA nAma baMdhasvAmitvavicaya hai / kitanI prakRtiyoM kA kisa jIva ke kahAM taka baMdha hotA hai, kisake nahIM hotA hai, kitanI prakRtiyoM kI kisa guNasthAna meM vyacchitti hotI hai, svodaya baMdharUpa prakRtiyAM kitanI haiM aura parodaya baMdharUpa kitanI haiM, ityAdi karmabaMdhasaMbandhI viSayoM kA baMdhaka jIva kI apekSA se isa khaMDa meM varNana hai / 4. vedanA - yaha khaMDa a. prati ke 576 veM patra se prArambha hokara 667 veM patra para samApta huA hai| cauthe khaMDa kA nAma vedanA hai / isake Adi meM puna: maMgalAcaraNa kiyA gayA hai / isI khaMDa ke antargata kRti aura vedanA anuyogadvAra haiN| kiMtu vedanA ke kathana kI pradhAnatA aura adhika vistAra ke kAraNa isa khaMDa kA nAma vedanA rakkhA gayA hai / kRti meM audArikAdi pAMca zarIroM kI saMghAtana aura parizAtanarUpa kRti kA tathA bhava ke prathama aura aprathama samaya meM sthita jIvoM ke kRti, nokRti aura avaktavyarUpa saMkhyAoM kA varNana hai / 1 nAma, 2 sthApanA, 3 dravya, 4 gaNanA, 5 graMtha, 6 karaNa aura 7 bhAva, ye kRti ke sAta prakAra haiM, jinameM se prakRta meM gaNanAkRti mukhya batalAI gaI hai| 1 kadi-pAsa-kamma-payADe-aNiyogaddArANi vi ettha parUvidANi, tesiM khaMDagaMthasaNNamakAUNa tiNNi ceva khaMDANi tti kimaDheM uccade 1 Na, tesiM pahANattAbhAvAdo / taM pi kudo Navvade ? saMkheveNa pruvnnaado|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA ___ vedanA meM 1 nikSepa, 2 naya, 3 nAma, 4 dravya, 5 kSetra, 6 kAla, 7 bhAva, 8 pratyaya, svAmitva, 10 vedanA, 11 gati, 12 anantara, 13 sannikarSa, 14 parimANa, 15 bhAgA-bhAgAnugama aura 16 alpabahutvAnugama, ina solaha adhikAroM ke dvArA vedanA kA varNana hai| isa khaMDa kA parimANa solaha hajAra pada batalAyA gayA hai / yaha samasta khaMDa a. prati ke 667 veM patra se prArambha hokara 1106 veM patrapara samApta huA hai, jahAM kahA gayA hai - evaM veyaNa-appAbahugANiogaddAre samatte veyANAkhaMDaM samattA (khaMDo smtto)| 5 vargaNA - pAMcave khaMDa kA nAma vargaNA hai / isI khaMDa meM baMdhanIya ke antargata vargaNA adhikAra ke atirikta sparza, karma, prakRti aura bandhana kA pahala bheda baMdha, ina anuyogadvAroM kA bhI antarbhAva kara liyA gayA hai| sparza meM nikSepa, naya Adi solaha adhikAroM dvArA teraha prakAra ke sparzo kA varNana karake prakRta meM karma-sparza se prayojana batalAyA hai| karma meM pUrvokta solaha adhikAroM dvArA 1 nAma, 2 sthApanA, 3 dravya, 4 prayoga, 5 samavadhAna 6 adhaH, 7 IryApatha, 8 tapa, 9 kriyA aura 10 bhAva, ina daza prakAra ke karmoM kA varNana hai| prakRti meM zIla aura svabhAva ko prakRti ke paryAyavAcI batAkara usake nAma, sthApanA, dravya aura bhAva, ina cAra bheMdoM meM se karma-dravya-prakRti kA pUrvokta 16 adhikAroM dvArA vistAra se varNana kiyA gayA hai| isa khaMDa kA pradhAna adhikAra baMdhanIya hai. jisameM 23 prakAra kI varNaNAoM kA varNana aura unameM se karmabandha ke yogya vargaNAoM kA vistAra se kathana kiyA hai / yaha khaMDa a. prati ke 1106 veM patra se prArambha hokara 1332 veM patra para samApta huA hai aura vahAM kahA hai - evaM vissasovacaya-parUvaNAe samattAe bAhiriya-vaggaNA samattA hodi / 6. mahAbaMdha indranandine zrutAvatAra meM kahA hai ki bhUtabaline pAMca khaMDoM ke puSpadanta viracita sUtroM - sahita chaha hajAra sUtra racane ke pazcAt mahAbaMdha nAmake chaThaveM khaMDa kI tIsa hajAra
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA zloka pramANa racanA kii| dhavalA meM jahAM vargaNAkhaMDa samApta huA hai vahAM sUcanA kI gaI hai ki - 'jaM taM baMdhavihANaM taM caunvihaM, payaDibaMdho dvidibaMdho aNubhAgabaMdho padesabaMdho cedi| edesiM caduNhaM baMdhANaM vihANaM bhUdabali-bhaDAraeNa mahAbaMdhe sappavaMceNa lihidaM ti amhehi ettha Na lihidaM / tado sayale mahAbaMdhe ettha parUvide baMdhavihANaM samappadi' (dhavalA ka. 1259-1260) arthAt baMdhavicAra cAra prakAra kA hai, prakRtibaMdha, sthitibaMdha, anubhAgabaMdha aura prdeshbNdh| ina cAroM prakAra ke baMdhoM kA vidhAna bhUtabali bhaTTAraka ne mahAbaMdha meM savistararUpa se likhA hai, isa kAraNa hamane (vIrasenAcArya ne) use yahAM nahIM likhA / isa prakAra se samasta mahAbaMdha ke yahAM prarUpaNa ho jAne para baMdhavidhAna samApta hotA hai| aisA hI eka ullekha jayadhavalA meM bhI pAyA jAtA hai jahAM kahA gayA hai ki prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza baMdha kA varNana vistAra se mahAbaMdha meM prarUpita hai aura use vahAM se dekha lenA cAhiye, kyoMki, jo bAta prakAzita ho cukI hai use puna: prakAzita karane meM koI phala nhiiN| yathA - so puNa payaDiTThidiaNubhAgapadesabaMdho bahuso parUvido / (cUrNisUtra) so uNa gAhae puvvadvammi NilINo paDi-TThidi-aNubhAga-padesa-visao baMdho bahuso gaMthaMtaresu parUvido tti tattheva vittharo daTThavvo, Na ettha puNo parUvijjade, payAsiyapayAsaNe phalavisesANuvalaMbhAdo / tado mahAbaMdhA - NusAreNettha paDi-TThidi-aNubhAga-padesabaMdhesu vihAsiyasamattesu tado baMdho samatto hoI / jayadha.a.548 isase indranandi ke kathana kI puSTi hotI hai ki chaThavAM khaMDa svayaM bhUtabali AcArya dvArA racita savistara pustakArUr3ha hai| satkarma-pAhuDa kiMtu indanandine zrutAvatAra meM Age calakara kahA hai ki vIrasenAcArya ne elAcArya se siddhAnta sIkhane ke anantara nibandhanAdi aThAraha adhikAroM dvArA satkarma nAmaka chaThaveM 1. tena tata: paripaThitAM bhUtabali: satprarUpaNAM zrutvA / SaTkhaMDAgamaracanAbhiprAyaM puSpadantaguroH // 137 // vijJAyAlpAyuSyAnalpamatInmAnavAn pratItya tata: / dravyaprarUpaNAdyadhikAra: khaMDapaMcakasyAnvak // 138 // sUtrANi SaThasragraMthAnyatha pUrvasUtrasahitAni / praviracya mahAbaMdhAyaM tata: SaSThakaM khaMDam // 139 // viMzatsahasrasUtragraMthaM vyaracayadasau mahAtmA / indra, zrutAvatAra,
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA khaMDa kA saMkSepa se vidhAna kiyA aura isa prakAra chahoM khaMDoM kI bahattara hajAra graMthapramANa dhavalA TIkA racI gaI / (dekho Upara pR. 38) dhavalA meM vargaNAkhaMDa kI samApti tathA uparyukta bhUtabalikRta mahAbaMdha kI sUcanA ke pazcAt nibaMdhana, prakrama, upakrama, udaya, mokSa, saMkrama, lezyA, lezyAkarma, lezyApariNAma, sAtAsAta, dIrgha-hasva, bhavadhAraNIya, pudgalAtma, nidhata-anidhatta, nikAcita-anikAcita, karmasthiti, pazcimaskaMdha aura alpabahutva, ina aThAraha anuyogadvAroM kA kathana kiyA gayA hai aura isa samasta bhAga ko cUlikA kahA hai / yathA - etto uvarima-gaMtho cUliyA nnaam| indranandi ke uparyukta kathanAnusAra yahI cUlikA saMkSepa se chaThavAM khaMDa ThaharatA hai, aura isakA nAma satkarma pratIta hotA hai, tathA isake sahita dhavalA SaTuMDAgama 72 hajAra zloka pramANa siddha hotA hai / vivudha zrIdhara ke matAnusAra vIrasenakRta 72 hajAra pramANa samasta dhavalA TIkA kA nAma satkarma hai / yathA - atrAntare elAcAryabhaTTArakapArzve siddhAntadvayaM vIrasenanAmA muni: paThitvA'parANayapi aSTAdazA dhikArANi prApta paMca-khaMDe SaT-khaMDaM saMkalpya saMskRtaprAkRtabhASayA satkarmanAmaTIkA dvAsaptatisahasrapramitAM dhavalanAmAMkitAM likhApya vizaMtisahasrakarmapAbhRtaM vicArya vIraseno muni: svargayAsyati / (vibudha zrIdhara. zrutAvatAra mA graM.mA. 21, pR.318) durbhAgyata: mahAbaMdha (mahAdhavala) hameM upalabdha nahIM hai, isa kAraNa mahAbaMdha aura satkarma nAmoM kI isa ulajhana ko sulajhAnA kaThina pratIta hotA hai| kintu mUDavidrI meM surakSita mahAdhavala kA jo thor3A sA paricaya upalabdha huA hai usase jJAta hotA hai ki vaha graMtha bhI satkarma nAma se hai aura usa para eka paMcikArUpa vivaraNa hai jisake Adi meM hI kahA gayA hai - 'vocchAmi saMtakamme paMciyarUveNa vivaraNaM sumahatthaM / ..... covvIsamaNiyogaddAresu tattha kadivedaNA tti jANi aNiyogaddArANi vedaNAkhaMDamhi puNo phAsa (kamma-payaDibaMdhaNANi) cattAri aNiyogaddAresu tattha baMdha-baMdhaNijaNAmaNiyogehi saha vaggaNAkhaMDamhi, puNo baMdhavidhANaNAmaNiyogo khuddAbaMdhamhi sappavaMceNa parUvidANi / to vi tassaigaMbhIrattAdo attha-visama padANamatthe thorudvaNeya (?) paMciyasarUveNa bhaNissAmo / (vIravANI si.bha.riporTa, 1935) 1. yahA~ pATha meM kucha truTi jAna par3atI hai, kyoMki, dhavalA ke anusAra khudAbaMdha se baMdhaka kA varNana hai aura baMdhavidhAna mahAbaMdha kA viSaya hai|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA isakA bhAvArtha yaha hai ki mahAkarmaprakRti pAhuDa ke caubIsa anuyoga meM se kRti aura vedanA kA vedanA khaMDa meM, sparza, karma, prakRti aura baMdhana ke baMdha aura baMdhanIya kA vargaNA-khaMDa aura baMdhavidhAna nAmaka anuyodvAra kA khuddAbaMdha meM vistAra se varNana kiyA jA cukA hai / inase zeSa aThAraha anuyogadvAra saba satkarma meM prarUpita kiye gaye haiN| to bhI unake atigaMbhIra hone se usake viSama padoM kA artha saMkSepa meM paMcikArUpa se yahAM kahA jAtA hai| ___ isase jAna par3A ki mahAdhavala kA mUlagraMtha saMtakamma (satkarma) nAmakA hai aura usameM mahAkarmaprakRtipAhuDa ke caubIsa anuyoga dvAroM meM se vedanA aura vargaNAkhaMDa meM varNita prathama chaha ko chor3akara zeSa nibaMdhanAdi aThAraha anuyogadvAroM kA prarUpaNa hai / pahAdhavala yA satkarma kI ukta paMcikA kaba kI aura kisakI hai ? saMbhavata: yaha vahI paMcikA hai jisako indranandine samantabhadrase bhI pUrva tumbulUrAcAryadvArA sAta hajAra zloka pramANa viracita kahA hai / (dekho Upara pR. 49) kiMtu jayadhavalA meM eka sthAna para spaSTa kahA gayA hai ki satkarma mahAdhikAra meM kRti, vedanAdi caubIsa anuyogadvAra pratibaddha haiM aura unameM udaya nAmaka arthAdhikAra prakRti sahita sthiti; anubhAga aura pradezoM ke utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya va ajaghanya udaya ke prarUpaNa meM vyApAra karatA hai / yathA - ___ saMtakammamahAhiyAre kadi-vedaNAdi-cauvIsamaNiyogaddAresu paDibaddhesu udao NAma athAhiyAro hidi-aNubhAga-padesANaM payaDisamaNNiyANamukkassANukkassajahaNNAjahaNNudayaparUvaNe ya vavAro / jayadha. a. 512. isase jAnA jAtA hai ki kRti, vedanAdi caubIsa anuyogadvArA kA hI samaSTi rUpa se satkarma mahAdhikAra nAma hai aura cUMki ye caubIsa adhikAra tIsare arthAt baMdhasvAmitvavicaya ke pazcAt krama se varNana kiye gaye haiM, ata: usa samasta vibhAga arthAt antima tIna khaMDoM kA nAma saMtakamma yA satkarmapAhuDa mahAdhikAra hai| kintu, jaisA Age calakara jJAta hogA, inhIM caubIsa anuyoga dvAroM se jIvaTThANa ke thor3e se bhAga ko chor3akara zeSa samasta SaTkhaMDAgama kI utpatti huI hai / ata: jayadhavalA ke ullekha para se isa samasta graMtha kA nAma bhI satkarma mahAdhikAra siddha hotA hai / isa anumAna kI puSTi prastuta graMtha ke do ullekhoM se acchI taraha ho jAtI hai / pR. 217 para kaSAyapAhuDa aura satkarmapAhuDa ke upadeza meM matabheda kA ullekha kiyA gayA hai| yathA -
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 'eso saMtakamma-pAhuDa-ubaeso / kasAyapAhuDa-uvaraso puNa ....... Age calakara pRSTa 221 para zaMkA kI gaI ki inameM se eka vacana sUtra aura dUsarA asUtra honA cAhiye aura yaha saMbhava bhI hai, kyoMki, ye jinendra vacana nahIM haiM kintu AcArya ke vacana haiM / isakA samAdhAna kiyA gayA hai ki nahIM, satkarma aura kaSAyapAhuDa donoM hI sUtra haiM, kyoMki unameM tIrthakaradvArA kathita, gaNadhara dvArA racita tathA AcArya paraMparA se Agata artha kA hI graMthana kiyA gayA hai / yathA - 'AiriyakahiyANaM saMtakamma-kasAya-pAhuDANaM kathaM suttattaNamidice Na . (pR. 221) yahAM spaSTataH kaSAya pAhuDa ke sAtha satkarmapAhuDa se prastuta samasta SaTkhaMDAgama se hI prayojana ho sakatA hai aura yaha ThIka bhI hai, kyoMki, pUrvo kI racanA meM ukta caubIsa anuyogadvAroM kA nAma mahAkarmaprakRtipAhuDa hai / usI kA dharasena guru ne puSpadanta bhUtabali dvArA udvAra karAyA hai, jaisA ki jIvaTThANa ke anta va khuddhAbaMdha ke Adi kI eka gAthA se prakaTa hotA hai - jayau dharaseNaNAho jeNa mhaakmmpyddipaahuddselo|| buddhisireNudvario samappio pupphayaMtassa // (dhavalA a. 475) mahAkarmaprakRti aura satkarma saMjJAeM eka hI artha kI dyotaka haiM / ata: siddha hotA hai ki isa samasta SaTkhaMDAgama kA nAma satkarmaprAbhRta hai / aura cUMki isakA bahubhAga dhavalA TIkA meM grathita hai, ata: samasta dhavalA ko bhI satkarmaprAbhRta kahanA anucita nhiiN| usI prakAra mahAbaMdha yA nibandhanAdi aThAraha adhikAra bhI isI ke eka khaMDa hone se satkarma kahe jA sakate haiN| aura jisa prakAra khaMDa vibhAga kI dRSTi se kRtikA vedanA khaMDa meM, aura sparza, karma, prakRti tathA baMdhana ke prathama bheda baMdha kA vargaNAkhaMDa meM antarbhAva kara liyA gayA hai , usI prakAra nibandhanAdi aThAraha adhikAroM kA mahAbaMdha nAmaka khaMDa meM antarbhAva anumAna kiyA jA sakatA hai jisase mahAdhavalAntargata ukta paMcikA ke kathana kI sArthakatA siddha ho jAtI hai, kyoMki, satkarma kA eka vibhAga hone se vaha bhI satkarma kahA jA sakatA hai| satkarmaprAbhRta va SakhaMDAgama tathA usakI TIkA dhavalA kI isa racanA ko dekhane se jJAta hotA hai ki usake mukhyata: do vibhAga haiM / prathama vibhAga ke antargata jIvaTThANa, khuddAbaMdha va baMdha svAmitvavicaya haiM / inakA maMgalAcaraNa, zrutAvatAra Adi eka hI bAra jIvaTThANa, khuddAbaMdha ke Adi meM kiyA gayA hai aura una sabakA viSaya bhI jIva yA baMdhaka kI
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA mukhyatA se hai| jIvaTThANa meM guNasthAna aura mArgaNAoM kI apekSA sat, saMkhyA Adi rUpa se jIvatatva kA vicAra kiyA gayA hai / khuddAbaMdha meM sAmAnya kI apekSA baMdhaka, aura baMdhasvAmitvavicaya meM vizeSa kI apekSA baMdhaka kA vivaraNa hai| dUsare vibhAga ke Adi meM puna: maMgalAcaraNa va zrutAvatAra diyA gayA hai, aura usameM yathArthata: kRti, vedanA Adi caubIsa adhikAroM kA kramazaH varNana kiyA gayA hai aura isa samasta vibhAga meM pradhAnatA se karmo kI samasta dazAoM kA vivaraNa hone se usakI vizeSa saMjJA satkarmaprAbhUta hai / ina caubIsoM meM se dvitIya adhikAra vedanA kA vistAra se varNana kiye jAne ke kAraNa use pradhAnatA prApta ho gaI aura usake nAma se cauthA khaMDa khar3A ho gyaa| baMdhana ke tIsare bheda baMdhanIya meM vargaNAoM kA vistAra se varNana AyA aura usake mahatva ke kAraNa vargaNA nAma kA pAMcavAM khaMDa ho gayA / isI baMdhana ke cauthe bheda baMdhavidhAna ke khUba vistAra se varNana kiye jAne ke kAraNa usakA mahAbaMdha nAmaka chaThavAM khaMDa bana gayA aura zeSa aThAraha adhikAra unhIM ke AjUbAjU kI vastu raha gaye / ... dhavalA kI racanA ke pazcAt usake sabase bar3e pAragAmI vidvAn nemicaMdra siddhAntacakravartI ne ina do hI vibhAgoM ko dhyAna meM rakhakara jIvakANDa aura karmakANDa kI racanA kI, aisA pratIta hotA hai / tathA usake chahoM khaMDoM kA khyAla karake unhoMne garva ke sAtha kahA hai ki 'jisa prakAra eka cakravartI apane cakra ke dvArA chaha khaMDa pRthivI ko nirvighnarUpa se apane vaza meM kara letA hai, usI prakAra apane mati rUpI cakra dvArA maiMne chaha khaMDa siddhAnta kA samyaka prakAra se sAdhana kara liyA' - jaha cakkeNa ya cakkI chakkhaMDaM sAhiyaM avigghenn| taha maicakkeNa mayA chakkhaMDaM sAhiyaM sammaM // 397 // go.ka. isase AcArya nemicaMdra ko siddhAntacakravartI kA pada mila gayA aura tabhI se ukta pUre siddhAnta ke jJAtA ko isa padavI se vibhUSita karane kI prathA cala pdd'ii| jo isake kevala prathama tIna khaMDoM meM pAraMgata hote the, unheM hI jAna par3atA hai, traividyadeva kA pada diyA jAtA thaa| zravaNabelagolA ke zilAlekhoM meM aneka muniyoM ke nAma ina padaviyoM se alaMkRta pAye jAte haiM / ina upAdhiyoM ne vIrasena se pUrva kI sUtrAcArya, uccAraNAcArya, vyAkhyAnAcArya, nikSepAcArya va mahAvAcaka kI padaviyoM kA sarvathA sthAna le liyaa| kiMtu thor3e hI kAla meM gommaTasArane ina siddhAntoM kA bhI sthAna le liyA aura unakA paThana-pAThana sarvathA rUka gyaa| Aja kaI zatAbdiyoM ke pazcAt inake supracAra kA puna: suavasara mila rahA hai /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA SaTkhaMDAgama kA dvAdazAMga se sambaMdha digambara sampradAya kI mAnyatAnusAra SaTkhaMDAgama aura kaSAyaprAbhRta hI aise graMtha haiM jinakA sIdhA sambaMdha mahAvIra svAmI kI dvAdazAMga vANI se mAnA jAtA hai / zeSa saba zrutajJAna isase pUrva hI kramaza: lupta va chinna bhinna ho gayA / dvAdazAMga zruta kA prastuta graMtha meM vistAra se paricaya karAyA gayA hai (pR.99 se)| inameM se bArahaveM aMga ko chor3akara zeSa saba hI nAmoM kI aMga-graMtha zvetAmbara sampradAya meM aba bhI pAye jAte haiN| ina graMthoM kI paramparA kyA hai aura unakA viSaya vistArAdi digambara mAnyatA ke kahAM taka anukUla pratikUla hai isakA vivecana Age ke kisI khaMDa meM kiyA jAyegA, jahAM kevala yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki jo gyAraha aMga zvetAmbara sAhitya meM haiM ve digambara sAhitya meM nahIM haiM aura jisa bArahaveM aMga kA zvetAmbara sAhitya meM sarvathA abhAva hai vahI dRSTivAda nAmaka bArahavAM aMga prastuta siddhAnta granthoM kA udgamasthAna hai / bArahaveM dRSTivAda ke antargata parikarma, sUtra, prathamAnuyoga, pUrvagata aura cUlikA ye pAMca prabheda haiN| inameM se pUrvagata ke caudaha bhedoM meM ke dvitIya AgrayaNIya pUrva se hI jIvaTThANa kA bahubhAga aura zeSa pAMca khaMDa saMpUrNa nikale haiM jinakA kramabheda agale pRSThoM para diye vaMzavRkSoM se spaSTa ho jaayegaa|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 1. bArahaveM aMga dRSTivAda ke caturtha bheda pUrvagata kA dvitIya bheda AgrAyaNIya pUrva. 10 14. 11 12 -cayanalabdhi Adhuva atItasib-bad 13 prANidhikalpa arthopama kalpAniryANa vratAdika artha sarvArtha bhauma dhuva pUrvAnta aparAnta anAgata 20 pAhuDa unameM caturthapAhuDa karmaprakRti armor 9 vie152x48M lezyApariNAma nibaMdhana upakrama | vedanA bhavadhAraNIya | sparza nidhattAnidhatta | prakRti nikAcitAnisAtAsAta |lezyAkarma prakrama saMkrama pazcimaskaMdha dIrghahasva pudralAtma udaya alpabahutva karmasthiti karma mokSa lezya kAcita -bhA-baMdhana vedanA khaMDa 4 baMdha baMdhanIya / baMdhaka baMdhavidhAna vargaNA khaMDa 5 khuddAbaMdha khaMDa 2 mahAbaMdha khaMDa 6 isa vaMzavRkSa se spaSTa hai ki AgrayaNIya pUrva ke cayanalabdhi adhikAra ke caturtha bheda karma prakRti pAhuDa ke caubIsa anuyogadvAroM se hI cAra khaMDa niSpanna hue haiN| inhIM ke baMdhana anuyoga dvAra ke ekabheda baMdhavidhAna se jIvaTThANa kA bahubhAga aura tIsarA khaMDa baMdhasvAmitvavicaya kisa prakAra nikale yaha Age ke vaMza vRkSoM se spSaTa ho jaaygaa|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA baMdhaka ke 11 anuyogadvAroM meM pAMcavAM dravyapramANAnugama hai vahI jIvaTThANa kI saMkhyA prarUpaNA kA udgamasthAna hai| 2. baMdhavidhAna prakRti 1 sthiti 2 anubhAga 3 pradeza 4 uttara ekaikottara avvogADha -1 samutkIrtana 2 sarvabaMdha 3 nosarve 5 anutkRSTa 4 utkRSTa - 12 baMdhasvAmitva vi. 7 ajaghanya 6 jaghanya 9 anAdi 11 adhruva 8 sAdi 10 dhruva 15 baMdhasannikarSa 13 baMdhakAla 14 baMdhAntara 16 bhaMgAvicaya 17 bhAgAbhAga 24 alpabahutvaca 18 parimANa 20 sparzana 19 kSatra 22 antara 21 kAla 23 bhAva baMdhasvAmitvavicaya khaMDa 3 1 2 3 4 5 | prakRti sthiti daMDaka 1 daMDaka 2 daMDaka 3 jIvaTThANa kI pAMca cUlikAeM bhAvaprarUpaNA (jIvasthAna kA 7 vAM adhikAra) avvogADha bhujagAra prakRtisthAna sat saMkhyA bhAva alpabahutva kSetra sparzana kAla antara jIvaTThANa ke chaha anuyogadvAra
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ SakhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 3. baMdha vidhAna prakRti sthiti anubhAga pradeza uttara -1 ardhaccheda 2 sarva 3 nosarva 5 anutkRSTa 6jaghanya 7ajadhanya 8 sAdi 9 anAdi 10 dhruva 11 adhruva 12 svAmitva 13 kAla 14 antara 15 saMnikarSa 16 bhaMga vicaya 17 bhAgAbhAga 18 parimANa 19 kSetra 20 sparzana 21 kAla 22 antara 23 bhAva 24 alpabahutva 208 jaghanya jaghanyasthiti cUlikA 6 utkRSTa utkRSTasthiti cUlikA 7 4 dRSTivAda (12 vAM aMga) parikarma sUtra prathamAnuyoga pUrvagata cUlikA samyaktvotpatti cUlikA 8 5 vyAkhyAprajJapti (pAMca aMga) gati Agati cUlikA 9 ina vaMza-vRkSoM se SaTkhaMDAgama kA dvAdazAMgazruta se sambaMdha spaSTa ho jAtA hai aura sAtha hI sAtha usa dvAdazAMga vANI ke sAhitya ke vistAra kA bhI kucha anumAna kiyA jA sakatA hai|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ gurudiNayasa guru himakaraNu guru dIvau guru deu / appA parahaM paraMparahaM jo darisAvai bheu / Sada.1 jIvANa *satprarUpaNA * dravyapramANAnugama prruupnnaa| * kSetra, sparza aura kAlAnugama prarUpaNA * aMtima tIna prarUpaNAe~ * jIvaTThANa kI cUlikA SaTkhaMDAgama pu.kra. 1, 2, 3, 4, 5, 6, kI prastAvanA (pRSTha 74 se pRSTha 88 taka)
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ satprarUpaNA kA viSaya (pu.1 a) prastuta graMtha meM hI jIvaTThANa kI utthAnikA meM kahA gayA hai ki dharasena guru ra siddhAnta sIkhakara puSpadantAcArya vanavAsa deza ko gaye aura vahAM unhoMne 'vizati' sUtroM ke racanA karake aura unheM jinapAlita ko par3hAkara bhUtabali AcArya, jo dramila deza ko cale gaye the, ke pAsa bhejaa| bhUtabali ne una sUtroM ko dekhA aura tatpazcAt dravyapramANa se prArambha karake zeSa samasta SaTkhaMDAgama kI sUtra-racanA kii| isase spaSTa hai ki satprarUpaNA ke kula sUtra puSpadantAcArya ke banAye hue haiN| kintu una sUtroM kI saMkhyA viMzati arthAt vIsa nahIM parantu eka sau satattara hai, taba prazna upasthita hotA hai ki puSpadanta ke banAye hue bIsa sUtra kahane se dhavalAkAra kA tAtparya kyA hai ? dhavalAkAra ne satprarUpaNA ke sUtroM kA vivaraNa samApta hone ke antara jo oghAlApa prakaraNa likhA hai vaha bIsa prarUpaNAoM ko dhyAna meM rakhakara hI likhA gayA hai / aura isa siddhAnta kA jo sAra nemicaMdra si.ca. ne gommaTasAra jIvakANDa meM saMgRhIta kiyA hai vaha bhI una bIsa prarUpaNAoM ke anusAra hI hai / ve bIsa prarUpaNAeM gommaTasAra ke zabdoM meM isa prakAra hai - guNejIvA pajjatI ' pANA 'saNNA ya maggaNAo ya / ubaogo' vi ya kamaso bIsaM tu parUvaNA bhaNiyA // 2 // arthAt guNasthAna, jIvasamAsa, paryApti, prANA, saMjJA, caudaha mArgaNAeM aura upayoga ye bIsa prarUpaNAeM haiN| ataeva viMzati sUtra se inhIM bIsa prarUpaNAoM kA tAtparya jJAta hotA hai / ina bIsoM prarUpaNAoM kA viSaya yahAM caudaha guNAsthAnoM aura caudaha mArgaNAoM ke bhItara A jAtA hai| rAga, dveSa va mithyAtva bhAvoM ko moha kahate haiM, aura mana, vacana va kArya ke nimitta se AtmA ke pradezoM ke caMcala hone ko yoga kahate haiM, aura inhIM moha aura yoga ke nimitta se darzana jJAna aura caritra rUpa Atma guNoM kI krama vikAsa rUpa avasthAoM ko guNasthAna kahate haiN| aise guNasthAna caudaha haiM- 1. mithyAtva, 2. sAsAdana, 3. mizra, 4. aviratasamyagdRSTi 5. dezavirata, 6. pramattavirata, 7. apramattavirata, 8. apUrvakaraNa, 9. anivRttikaraNa, 10. sUkSmasAmparAya, 11. upazAntamoha, 12. kSINamoha, 13. sayogakevalI aura 14. ayogkevlii|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 1. mithyAtva avasthA meM jIva ajJAna ke vazIbhUta hotA hai aura isakA kAraNa darzana mohanIya karma kA udaya hai / sAsAdana aura mizra mithyAtva aura samyagdRSTi ke bIca kI avasthAeM haiN| cauthe guNasthAna meM samyakatva ho jAtA hai kintu cAritra nahIM sudharatA / dezavirata kA cAritra thor3A sudharatA hai, pramattavirata kA cAritra pUrNa to hotA hai, kintu pariNAmoM kI apekSA apramattavirata se cAritra kI krama se zuddhi va vRddhi hotI jAtI hai / gyArahaveM guNasthAna meM cAritra mohanIya kA upazama ho jAtA hai aura bArahavAM guNasthAna cAritra mohanIya ke kSaya se utpanna hotA hai / terahaveM guNasthAna meM samyagjJAna kI pUrNatA hai kintu yogoM kA sadbhAva bhI hai / antima guNasthAna meM darzana, jJAna aura cAritra kI pUrNatA tathA yogoM kA abhAva ho jAne se mokSa ho jAtA hai| mArgaNA zabda kA artha khoja karanA hai / ataeva jina-jina dharmavizeSoM se jIvoM kI khoja yA anveSaNa kiyA jAya una dharmavizeSoM ko mArgaNA kahate haiM / aisI mArgaNAeM caudaha haiM - gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJitva, aura AhAra / . 1. gati cAra prakAra kI haiM - naraka, tiryaca, manuSya aura dev| 2. indriyAM dravya aura bhAvarUpa hotI haiM aura ve pAMca prakAra kI haiM - sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura shrotr| 3. ekendriya se pAMca indriyoM taka kI zarIra racanA ko kArya kahate haiN| ekendriya jIva sthAvara aura zeSa trasa kahalAte haiN| . 4. AtmapradezoM kI caMcalatA kA nAma yoga hai isI se karmabaMdha hotA hai| yoga tIna nimittoM se hotA hai - mana, vacana aura kArya / 5. puruSa, strI va napuMsakarUpa bhAva va tadrUpa avayavavizeSa ko veda kahate haiN| 6. jo AtmA ke nirmala bhAva va cAritra ko kaSai arthAt ghAta pahuMcAye vaha kaSAya hai| usake krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra bheda haiN| 7. mati, zruti, avadhi, mana:paryaya, kevala, tathA kumati, kuzruti aura kuavadhi rUpa se jJAna ATha prakAra kA hotA hai| 8. mana va indriyoM kI vRtti ke nirodha kA nAma saMyama hai aura yaha saMyama hiMsAdika pApoM kI nivRtti se prakaTa hotA hai / sAmAyika chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAMparAya, yathAkhyAta, saMyamAsaMyama aura asaMyama, ye saMyama ke sAta bheda haiN|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 9. cakSu, acakSu, avadhi aura kevala ye darzana ke cAra bheda haiN| 10. kapAyase anuraMjita yogoM kI pravRtti va zarIra ke vargoM kA nAma lezyA hai isake chaha bheda haiM - kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zukla / 11. jisa zakti ke nimitta se AtmA ke darzana, jJAna aura cAritra guNa pragaTa hote haiM use bhavyatva kahate haiM / tadAnusAra jIva bhavya va abhavya hote haiN| 12. tatvArtha ke zraddhAna kA nAma samyaktva hai, aura darzanamoha ke upazama, kSayopazama kSAyika, samyagamithyAtva, sAsAdana va mithyAtvarUpa bhAvoM ke anusAra samyaktvamArgaNA ke chaha bheda ho jAte haiN| 13. manake dvArA zikSAdi ke grahaNa karane ko saMjJA kahate haiM aura aisI saMjJA jisameM ho vaha saMjJI kahalAtA hai / tadanusAra jIva saMjJI va asaMjJI hote haiN| 14. audArika Adi zarIra aura paryApta ke grahaNa karane ko AhAra kahate haiN| tadanusAra jIva AhAraka aura anAhAraka hote haiN| ina caudaha guNasthAnoM aura mArgaNAoM kA prarUpaNa karane vAle satprarUpaNA ke antargata 177 sUtra haiM jinakA viSayakrama isa prakAra hai| prathama sUtra meM paMcaparameSThI ko namaskAra kiyA hai| Age ke tIna sUtroM meM mArgaNAoM kA prayojana batalAyA gayA hai aura unakA gati Adi nAma nirdeza kiyA gayA hai / 5, 6, aura 7 veM sUtra meM mArgaNAoM ke prarUpaNa nimitta ATha anuyoga dvAroM ke jAnane kI AvazyakatA batAI hai aura unake sat, dravyapramANa (saMkhyA) Adi nAmanirdeza kiye haiN| 8 veM sUtra se ina anuyoga dvAroM meM se prathama sat prarUpaNA kA vivaraNa prArambha hotA hai jisake Adi meM hI ogha aura Adeza arthAt sAmAnya aura vizeSa rUpa se viSaya kA pratipAdana karane kI pratijJA karake mithyAdRSTi Adi caudaha guNasthAnoM kA nirUpaNa kiyA hai jo 9 veM sUtra se 23 veM sUtra taka calA hai| 24 veM sUtra se vizeSa arthAt gati Adi mArgaNAoM kA vivaraNa prArambha huA hai jo anta taka arthAt 177 veM sUtra taka calatA rahA hai / gati mArgaNA 32 veM sUtra taka haiN| yahAM para narakAdi cAroM gatiyoM ke guNasthAna batalAkara yaha pratipAdana kiyA hai ki ekendriya se asaMjJI paMcendriyataka zuddha tiryaMca hote haiM, saMjJI mithyAdRSTi se saMyatAsaMyata guNasthAna taka mizra tiryaMca hote haiM, aura isI prakAra manuSya bhii| deva aura nArakI asaMyata guNasthAnataka mizra arthAt pariNAmoM kI apekSA dUsarI tIna gatiyoM ke jIvoM ke sAtha samAna hote haiN| pramattasaMyata se Age zuddha manuSya hote haiM / 33veM
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA sUtra se 38 veM taka indriya mArgaNA kA kathana haiM aura usase Age 46 veM sUtra taka kAyakA aura phira 100 veM sUtra taka yoga kA kathana hai / isa mArgaNA meM yoga ke sAtha paryApti aparyAptiyoM kA bhI prarUpaNa kiyA gayA hai / tatpazcAt 110 veM sUtrataka veda, 114 taka kaSAya, 122 taka dhAna, 130 taka saMyama, 135 taka darzana, 140 taka lezyAM, 143 taka bhavya 161 taka samyaktva 174 taka saMjJI aura phira 177 taka AhAra mArgaNA kA vivaraNa hai| __ pratiyoM meM sUtroM kA kramAMka do kama pAyA jAtA hai, kyoMki, vahAM prathama maMgalAcaraNa va tIsare sUtra 'taM jahA' kI pRthaka gaNanA nahIM kI , kintu TIkAkAra ne spaSTata: unakA sUtrarUpa se vyAkhyAna kiyA hai, ataeva hamane unheM sUtra ginA hai|| TIkAkArane prathama maMgalAcaraNa sUtra ke vyAkhyAna meM isa graMtha kA maMgala, nimitta, hetu parimANa, nAma aura kartA kA vistAra se vivecana karake dUsare sUtra ke vyAkhyAna meM dvAdazAMga kA pUrA paricaya karAyA hai aura usameM dvAdazAMga zruta se jIvATThANa ke bhinna-bhinna adhikAroM kI utpatti batalAI hai / cauthe sUtra ke vyAkhyAna meM gati Adi caudaha margaNAoM ke nAmoM kI nirukti aura sArthakatA batalAte hue unakA sAmAnya paricaya karA diyA gayA hai| usake pazcAt viSaya kA khUba vistAra sahita nyAyazailI se vivecana kiyA hai / TIkAkAra kI zailI sarvatra prazna uThAkara unakA samAdhAna karane kI rahI hai / isa prakAra prastuta graMtha meM koI chaha sau zaMkAeM uThAI gaI haiM aura unake samAdhAna kiye gaye haiN| udAharaNoM, dRSTAntoM, yuktiyoM aura tarkoM dvArA TIkAkAra ne viSaya ko khUba hI chAnA hai aura spaSTa kiyA hai, kintu ye yaba yukti aura tarka, jaisA hama Upara kaha Aye haiM, Agama kI maryAdA ko lie hue haiM, aura Agama hI yahAM sarvopari pramANa hai / TIkAkAra dvArA vyAkhyAta viSaya kI gaMbhIratA, sUkSmatA aura tulanAtmaka vivecanA hama agale khaMDa meM kareMge jisameM satprarUpaNA kA AlApa prakaraNa bhI pUrA ho jAvegA / taba taka pAThaka svayaM sUtrakAra aura TIkAkAra ke zabdoM kA svAdhyAya aura manana karane kI kRpA kreN| graMtha kI bhASA prastuta graMtha racanA kI dRSTi se tIna bhAgoM meM baMTA huA hai / prathama puSpadantAcArya ke sUtra, dUsare vIrasenAcArya kI TIkA aura tIsare TIkA meM sthAna-sthAna para uddhRta kiye gaye prAcIna gadya aura padya / sUtroM kI bhASA Adi se anta taka prAkRta hai aura ina sUtroM kI saMkhyA hai 177 / vIrasenAcArya kI TIkA kA lagabhaga tRtIya bhAga prAkRta meM aura zeSa bhAga saMskRta meM
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 98 hai| udghRta padyoM kI saMkhyA 216 hai jinameM 17 saMskRta meM aura zeSa saba prAkRta meM haiN| isase anumAna kiyA jA sakatA hai ki vIrasenAcArya ke sanmukha jo jaina sAhitya upasthita thA usakA adhikAMza bhAga prAkRta meM hI thA / kintu unake samaya ke lagabhaga, jaina sAhitya meM saMskRta kA prAdhAnya ho gayA aura unakI TIkA meM jo saMskRta - prAkRta kA parimANa pAyA jAtA hai vaha prAya: una donoM bhASAoM kI tAtkAlika ApekSika prabalatA kA dyotaka hai| isa samaya se prAkRta kA bala ghaTa calA aura saMskRta kA bar3hA, yahAM taka ki Ajakala jainiyoM meM prAkRta bhASA ke paThana-pAThana kI bahuta hI mandatA hai| digambara samAja ke vidyAlayoM meM to vyavasthita rUpa se prAkRta par3hAne kI sarvathA vyavasthA rahI hI nhiiN| aisI avasthA meM prastuta graMtha kA paricaya karAte samaya prAkRta bhASA kA paricaya karA denA bhI ucita pratIta hotA hai| prAkRta sAhitya meM prAkRta bhASA mukhyataH pAMca prakAra kI pAI jAtI hai - mAgadhI, ardhamAgadhI, zaurasenI, mahArASTrI aura apabhraMza / mAgadhI mahAvIra svAmI ke samaya meM arthAt Aja se lagabhaga DhAI hajAra varSa pUrva jo bhASA magadha prAMta meM pracalita thI vaha mAgadhI kahalAtI hai / isa bhASA kA koI svataMtra graMtha nahIM pAyA jaataa| kiMtu prAkRta vyAkaraNoM meM isa bhASA kA svarUpa batalAyA gayA hai, aura kucha zilAlekhoM aura nATakoM meM isa bhASA ke udAharaNa milate haiM jinapara se isa bhASA kI tIna vizeSatAeM spaSTa samajha meM A jAtI hai - le 1. ra ke sthAna meM la, jaise, rAjA-lAjA, nagara-Nagala, 2. za, Sa aura sa ke sthAna para za / jaise, zama- zama, dAsI - dAzI, manuSa - mnush| 3. saMjJAoM ke kartAkAraka ekavacana pulliMga rUpa meM e / jaise, deva:- deve, nara: udAharaNa - ale kuMbhIlaA ! kahehi, kahiM tue eze maNibaMdhaNuviNaNAmahee lAakIlae aMgulI ae zamAzadie / (zakuMtalA) 'are kuMbhIlaka ! kaha, kahAM tUne isa maNibaMdha aura utkIrNa nAma rAjakIya aMgulI ko pAyA' / ardhamAgadhI dUsare prakAra kI prAkRta ardhamAgadhI isa kAraNa kahalAI ki usameM mAgadhI ke
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 99 Adhe lakSaNa pAye jAte haiM aura kyoMki, saMbhavata: vaha Adhe magadha deza meM pracalita thI / isI bhASA meM prAcIna jaina sUtroM kI racanA huI thI aura isakA rUpa ava zvetAmbarIya sUtra - graMthoM meM pAyA jAtA hai, isIliye DA. yAkovI ne ise jaina prAkRta kahA hai| isameM Sa aura sa ke sthAna paraza na hokara sarvatra sahI pAyA jAtA hai, ra ke sthAna para la tathA kartA kAraka meM 'e' vikalpa se hotA hai, arthAt kahIM hotA hai aura kahIM nahIM hotA, aura adhikaraNa kAraka kA rUpa 'e' va 'mmi' ke atirikta 'aMsi' lagAkara bhI banAyA jAtA hai / udAharaNa : hA mANaM haNiyA ya vIre lobhassa pAse nirayaM mahaMtaM / tamhA hi vIre virao vahAo chiMdejja soyaM lahubhUyagAmI // ( AcArAMga ) krodhadi va mAna kA hanana karake mahAvIra ne lobha ke mahAn pAza ko tor3a DAlA / isa prakAra vIra vadha se virata hokara bhUtagAmI zoka kA chindana kareM / susANaMsi vA sunnAgAreMsi vA giriguhaMsi vA rukkhamUlammi vA / (AcArAMga) zmazAna meM yA zUnyAgAra meM yA giriguphA meM va vRkSa ke mUla meM (sAdhu nivAsa kare) ye mAgadhI kI pravRttiyAM ardhamAgadhI meM bhI dhIre-dhIre kama hotI gaI haiM / zaurasenI - prAcIna zUrasena arthAt mathurA ke AsapAsa ke pradeza kI bhASA kA nAma zaurasenI hai / vaiyAkaraNoM ne isa bhASA kA jaisA svarUpa batalAyA hai vaisA saMskRta nATakoM meM kahIM kahIM milatA hai, para isakA svataMtra sAhitya digambara jaina graMthoM meM hI pAyA jAtA hai / pravacanasArAdi kuMdakuMdAcArya ke graMtha isI prAkRta meM hai / kahA jA sakatA hai ki yaha digambara jainiyoM kI mukhya prAcIna sAhityika bhASA hai / kintu isa bhASA kA rUpa kucha vizeSatAoM ko liye hue hone se usakA vaiyAkaraNoM kI zaurasenI se pRthak nirdeza karane ke hetu use 'jaina zaurasenI' kahane kA rivAja ho gayA hai / jaisA ki Age calakara batalAyA jAyagA, prastuta graMtha kI prAkRta mukhyata: yahI hai / zaurasenI kI vizeSatAeM ye haiM ki usameM ra kA la kadAcit hI hotA hai, tInoM sakAroM ke sthAna para sa hI hotA hai, aura kartAkAraka pulliMga ekavacana meM o hotA hai| isakI anya vizeSatAeM ye haiM ki zabdoM ke madhya meM ta ke sthAna para da, tha ke sthAna para dha, bha ke
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA sthAna para kahIM-kahIM ha aura pUrvakAlika kRdanta ke rUpa saMskRta pratyaya tvA ke sthAna para ttA, ia yA dUNa hotA hai / jaise - suta: sudo, bhavati-bhodi yA hoI, katham-kadhaM, kRtvA-karittA, karia, karidUNa, Adi / udAharaNa - ratto baMdhadhadi kammaM muccadi kammehiM raag-rhidppaa| eso baMdhasamAso jIvANaM jANa Nicchayado // pravaca. 2, 87 No saddahati sokkhaM suhesu paramaM ti vigd-ghaadiinnN| suNidaNa te abhavvA bhavvA vA taM paDicchaMti // pavaca.1.62. arthAt AtmA rakta hokara karma bAMdhatA hai tathA rAgarahita hokara karmoM se mukta hotA hai| yaha jIvoM kA baMdha samAsa hai, aisA nizcaya jaano| ghAtiyA karmoM se rahita (kevalI bhagavAn ) kA sukha hI sukhoM meM zreSTha hai, aisA sunakara jo zraddhA nahIM karate ve abhavya haiM, aura jo bhavya haiM ve use mAnate haiN| mahArASTrI mahArASTrI prAkRta prAcIna mahArASTra kI bhASA hai jisakA svarUpa gAthAsaptazatI, setubaMdha, gauDavaha Adi kAvyoM meM pAyA jAtA hai| saMskRta nATakoM meM jahA prAkRta kA prayoga hotA hai vahAM pAtra bAtacIta to zaurasenI meM karate haiM aura gAte mahArASTrI meM haiM, aisA vidvAnoM kA mata hai / isakA upayoga jainiyoM ne bhI khUba kiyA hai / paumacariaM, samarAiccakahA, surasuMdarIcariaM, pAsaNAhacariaM Adi kAvya aura zvetAmbara Agama sUtroM ke bhASya, cUrNI, TIkA, Adi kI bhASA mahArASTrI prAkRta hai / para yahAM bhI jainiyoM ne idhara-udhara se ardhamAgadhI kI pravRttiyAM lAkara usa para apanI chApa lagA dI hai, aura isa kAraNa ina graMthoM kI bhASA jaina mahArASTrI kahalAtI hai / jaina mahArASTrI meM saptazatI va setubaMdha Adi kI bhASA se vilakSaNa Adi va, dvitvameM na aura lupta varNa ke sthAna para ya zrutikA upayoga huA hai, jaisA jaina zaurasenI meM bhI hotA hai / mahArASTrI ke vizeSa lakSaNa jo use zaurasenI se pRthaka karate haiM, ye haiM ki yahAM madhyavartI ta kA lopa hokara kevala usakA svara raha jAtA hai, kiMtu vaha da meM parivartita nahIM hotaa| usI prakAra tha yahAM dha meM parivartita na hokara ha meM parivartita hotA hai, aura kriyA kA pUrvakAlika rUpa aga lagAkara banAyA jAtA hai| jaina mahArASTrI meM ina vizeSatAoM ke atirikta kahIM-kahIM ra kA la va prathamAnta e A jAtA hai| jaise - jAnAti-lANai, katham-kahaM, bhUtvA-houNa, Adi /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA udAharaNArtha - savvAyareNa calaNe gurussa namiUNa dasaraho raayaa| pabisarai niyaya-nayari sAeyaM jaNa-dhaNAiNNaM // (pauma. ca. 31, 38, pR. 132.) arthAt saba prakAra se guru ke caraNoM ko namaskAra karake dazaratha rAjA jana-dhanaparipUrNa apanI nagarI sAketa meM praveza karate haiN| apabhraMza krama vikAsa kI dRSTi se apabhraMza bhASA prAkRta kA sabase antima rUpa hai, usase Age phira prAkRta vartamAna hindI, gujarAtI, marAThI Adi bhASAoM kA rUpa dhAraNa kara letI hai| isa bhASA para bhI jainiyoM kA prAya: ekachatra adhikAra rahA hai| jitanA sAhitya isa bhASA kA abhI-taka prakAza meM AyA hai usameM kA kama se kama tIna cauthAI hissA digambara jaina sAhitya kA hai| kucha vidvAnoM kA aisA mata hai ki jitanI prAkRta bhASAeM thIM una sabakA vikasita hokara eka-eka apabhraMza banA / jaise, mAgadhI apabhraMza, zaurasenI apabhraMza, mahArASTrI apabhraMza Adi / bauddha caryApadoM va vidyApati kI kIrtilatA meM mAgadhI apabhraMza pAyA jAtA hai| kintu vizeSa sAhityika unnati jisa apabhraMza kI huI vaha zaurasenI mahArASTrI mizrita apabhraMza hai, jise kucha vaiyAkaraNoM ne nAgara apabhraMza bhI kahA hai, kyoMki, kisI samaya saMbhavata: vaha nAgarika logoM kI bolacAla kI bhASA thI / puSpadantakRta mahApurANa, NAyakumAracariu, jasaharacariu, tathA anya kaviyoM ke karakaMDacariu, bhavisayattakahA, saNakumAracariu, sAvayadhammadohA, pAhuDadohA, isI bhASA ke kAvya hai| isa bhASA ko apabhraMza nAma vaiyAkaraNoM ne diyA hai, kyoMki ve sthitipAlaka hone se bhASA ke svAbhAvika parivartana ko vikAza na samajhakara vikAra samajhate the| para isa apamAnajanaka nAmako lekara bhI yaha bhASA khUla phalIphUlI aura usI kI putriyAM Aja samasta uttara bhArata kA kAjavyavahAra samhAle hue hai| isa bhASA kI saMjJA va kriyA kI rUparacanA anya prAkRtoM se bahuta kucha bhinna ho gaI hai / udAharaNArtha, kartA va karma kAraka ekavacana, ukArAnta hotA hai jaise, putro, putramputu; putreNa-putte; putrAya, putrAt, putrasya-puttahu; putra-putte, putti, puttahiM, Adi / kriyA meM, karomi-karauM; kurvanti-karahiM; kurutha-karahu, Adi / isameM naye-naye chandoM kA prAdurbhAva huA jo purAnI saMskRta va prAkRta meM nahIM pAye
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 102 jAte, kiMtu jo hindI gujarAtI, marAThI Adi Adhunika bhASAoM meM supracalita hue / antayamaka arthAt tukabaMdI ina chandoM kI eka bar3I vizeSatA hai| dohA, caupAI Adi chanda yahAM se hindI meM Aye / apabhraMza kA udAharaNa suhu sArau maNuyattaNahaM taM suhu dhammAyattu / vijaya taM karahi jaM arahaMtaI vuttu // sAvayadhammadohA // 4 // arthAt sukha manuSyatva kA sAra hai aura vaha sukha dharma ke adhIna hai| re jIva ! vaha dharma kara jo arahaMta kA kahA huA hai / ina vizeSa lakSaNoM ke atirikta svara aura vyaMjana sambaMdhI kucha vilakSaNatAeM sabhI prAkRtoM meM samAna rUpa se pAI jAtI hai / jaise, svaroM meM ai aura au, kru aura lR kA abhAva aura unake sthAna para kramaza: ai, au, athavA e, o, tathA a yA i kA Adeza; madhyavartI vyaMjanoM meM aneka prakAra ke parivartana va unakA lopa, saMyukta vyaMjanoM kA asaMyukta yA dvisvarUpa parivartana, paMcamAkSara i., J Adi sabake sthAna para halanta avasthA meM anusvAra va svarasahita avasthA meM Na meM parivartana / ye parivartana prAkRta jitanI purAnI hogI utane kama aura jitanI arvAcIna hogI utanI adhika mAtrA meM pAye jAte haiM / apabhraMza bhASA meM ye parivartana apanI carama sImApAra pahuMca gaye aura vahAM se phira bhASA ke rUpa meM viparivartana ho calA / ina saba prAkRtoM meM prastuta graMtha kI bhASA kA ThIka sthAna kyA hai isake pUrNata: nirNaya karane kA abhI samaya nahIM AyA, kyoMki, samasta dhavala siddhAnta amarAvatI kI prati ke 1465 patroM meM samApta huA hai| prastuta graMtha usake prathama 65 patroM mAtra kA saMskaraNa hai, ataeva yaha usakA bAIsavAM aMza hai| tathA dhavalA aura jayadhavalA ko milAkara vIrasena kI racanA kA yaha kevala cAlIsavAM aMza baiThegA / so bhI upalabhya ekamAtra prAcIna pratikI abhI-abhI kI huI pAMcavI chaThavIM pIr3hI kI pratiyoM para se taiyAra kiyA gayA hai aura mUla prati ke milAna kA suavasara bhI nahIM mila skaa| aisI avasthA meM isa graMtha kI prAkRta bhASA va vyAkaraNa ke viSaya meM kucha nizcaya karanA bar3A kaThina kArya hai, vizeSata: jaba ki prAkRtoM kA bheda bahuta kucha varNa viparyaya ke Upara avalambita hai / tathApi isa graMtha ke sUkSma adhyayanAdi
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 103 kI suvidhA ke liye va isakI bhASA ke mahatvapUrNa prazna kI ora vidvAnoM kA dhyAna AkarSita karane ke hetu usakI bhASA kA kucha svarUpa batalAnA yahAM anucita na hogaa| 1. prastuta graMtha meM ta bahudhA da meM parivartita pAyA jAtA hai, jaise, sUtroM meM - gadigati; cadu-catuH; vIdarAga-vItarAga; madi-mati, Adi / gAthAoM meM - pavvada-parvata; adIdaatIta; tadiya-tRtIya, Adi / TIkA meM - avadAro - avatAraH; ede-ete; padida-patita; ciMtidaM-ciMtitam; saMThidaM-saMsthitam ; godama-gautama, aadi| kintu aneka sthAnoM para ta kA lopa bhI pAyA jAtA hai, yathA- sUtroM meM - gai-gati; cau-catuH; vIyarAya-vItarAga; joisiya-jyotiSka; Adi / gAthAoM meM - heU-hetuH; payaIprakRtiH, Adi / TIkA meM - sammai-sammati; cauvviha-caturvidha; sabghAi-sarvaghAti; aadi| kriyA ke rUpoM meM bhI adhikata: ti yA te ke sthAna para di yA de pAye jAte haiN| jaise, (sUtroM meM asthi ke sivAya dUsarI koI kriyA nahIM hai ) / gAthAoM meM - Nayadi-nayati; chinjade-chidyate; jANadi-jAnAti: liMpadi-limpati; rocedi-rocate; sahahadi-zraddadhAti: kuNadi-karoti; Adi / TIkA meM - kIrade, kIradi-kriyate; khivadi-kSipati; uccadi-ucyate; jANadi-jAnAti; parUvedi-prarUpayati; vadadi-vadati; virujjhade-virudhyate; aadi| kintu ta kA lopa hokara saMyogI svaramAtra zeSa rahane ke bhI udAharaNa bahuta milate haiM yathA- gAthAoM meM - hoi, havai-bhavati; kahei-kathayati; vakkhANai-vyAkhyAti; bhamai bhramati; bhaNNai-bhaNyate, Adi / TIkA meM - kuNai-karoti; baNNei-varNayati; Adi / 2. kriyAoM ke pUrvakAlika rUpoM ke udAharaNa isa prakAra milate haiM - iya- chaDDiyatyaktvA / ttu-kaDa-kRtvA / a- ahigamma-adhigamya / dUNa- assidUNa-Azritya / UNaassiUNa, daLUNa, mottUNa, dAUNa, ciMtiUNa, Adi / 3. madhyavartI ka ke sthAna meM ga Adeza ke udAharaNa milate haiN| yathA- sUtroM meM - vedaga-vedaka / gAthA meM - egadesa-ekadeza, TIkA meM - egatta-ekatva; baMdhaga -bandhaka, appAbahuga-alpabahutva; AgAsa-AkAza; jANuga-jJAyaka; Adi / kintu bahudhA madhyavartI ka kA lopa pAyA jAtA hai / yathA, sUtroM meM -- sAMparAiyasAmparAyika; eiMdiya-ekendriya; sAmAiya.sAmAyika; kAiya-kAyika / gAthAoM meM -- titthayara-tIrthakara: vAyaraNI-vyAkaraNI; payaI-prakRti; paMcaeNa-paMcakena; samAiNNa-samAkIrNa; ahiyAra-adhikAra / TIkA meM -- eNa-eka; pariyamma-parikarma; kidiyamma-kRtikarma, vAyaraNavyAkaraNa; bhaDAraeNa-bhaTTArakeNa, Adi /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 104 ____4. madhyavartI ka, ga. ca, ja, ta, da, aura pa, ke lopa ke to udAharaNa sarvatra pAye hI jAte haiM, kintu inameM se kucha ke lopa na hone ke bhI udAharaNa milate haiN| yathA-ga-sajogasayoga; saMjoga-saMyoga; cAga-tyAga; juga-juga; aadi| ta - vitIda-vyatIta / da - chadumatthachadyastha bAdara-bAdara; jugAdi-yugAdi; aNuvAda-anuvAda; veda, udAra, Adi / 5. tha aura gha ke sthAna meM prAya: ha pAyA jAtA hai, kiMtu kahIM-kahIM tha ke sthAna meM dha aura dha ke sthAna meM dha hI pAyA jAtA hai / yathA-pudha-pRthaka; kadhaM-katham; odhi-avadhi; (sU.131) sodhamma-saudharma (sU.169); sAdhAraNa (sU.41); kadividho-katividhaH; (gA.18) AdhAra (TI.19) 6. saMjJAoM ke paMcamI-ekavacana ke rUpa meM sUtroM meM va gAthAoM meM A tathA TIkA meM bahutAyata se do pAyA jAtA hai / yathA- sUtroM meM - NiyamA-niyamAt / gAthAoM meM - mohA-mohAt / tamhA-tasmAt / TIkA meM - NANAdo, paDhamAdo, kevalAdo, vidiyAdo, khettado, kAlado aadi| saMjJAoM ke saptamI-ekavacana ke rUpa meM mmi aura mhi donoM pAye jAte haiM / yathAsUtroM meM - ekammi (36, 43, 129, 148, 149) Adi / ekkamhi (63, 127) gAthAoM - ekkammi, loyambhi, pakkhamhi, madamhi, Adi / TIkA meM - vatthummi, caidamhi, jamhi, Adi / ___ do gAthAoM meM kartAkAraka ekavacana kI vibhakti u bhI pAI jAtI hai| jaise thAvaru (135) ekku (146) yaha spaSTata: apabhraMza bhASA kI ora pravRtti hai aura usa lakSaNa kA zaka 638 se pUrva ke sAhitya meM pAyA jAnA mahatvapUrNa hai| 7. jahAM madhyavartI vyaMjana kA lopa huA hai vahAM yadi saMyogI zeSa svara a athavA A ho to bahudhA ya zruti pAyI jAtI hai| jaise - titthayara-tIrthakara: payattha-padArtha; veyaNAvedanA; gaya-gata; gaja; vimaggayA-vimArgagAH, AhArayA-AhArakAH, Adi / . a ke atirikta 'o' ke sAtha bhI aura kvacit U va e ke sAtha bhI hastalikhita pratiyoM meM ya zruti pAI gaI hai / kintu hemacandra ke niyama kA 1 tathA jaina zaurasenI ke anyatra prayogoM kA vicAra karake niyama ke lie ina svaroM ke sAtha ya zruti nahIM rakhane kA prastuta graMtha meM prayatna kiyA gayA hai / tathApi isake prayoga kI ora Age hamArI sUkSmadRSTi rhegii| (dekhoM Upara pATha saMzodhana ke niyama pR.13)
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 105 u ke pazcAt luptavarNa ke sthAna meM bahudhA va zruti pAI jAtI hai / jaise- vAluvA - vAlukAH; bahubaM - bahukaM, bihuva- vidhUta, Adi / kintu 'pajjava' meM binA u ke sAmIpya ke bhI niyama se va zruti pAI jAtI hai / - 8. varNa vikAra ke kucha vizeSa udAharaNa isa prakAra pAye jAte haiM - sUtroM meM aDDAijja-ardhatRtIya (163), aNiyoga - anuyoga (5); Au-ap (39) iDDi-Rddhi (59) odhi, ohi avadhi (115,131); orAliya-audArika (56); chadumattha - chadyastha (132); teu-tejasa (39); pajjava - paryAya (115); mosa - mRSA (49); veMtara - vyantara (96); NeraiyanAraka, nArakI (25); gAthAoM meM - ikkhaya - ikSvAku (50); urAla-udAra (160); iMgAlaaMgAra (151); khettaNhU-kSetrajJa (52); cAga - tyAga (92); phaddaya-spardhaka (121); sassedima. saMsvedaja (139) / 1 gAthAoM meM Ae hue kucha dezI zabda isa prakAra haiM- kAyolI- vIvadha (88); ghummaMta-bhramat (63); cokkho - zuddha (207); NimeNa - AdhAra (7); bhejja-bhIru; (201); meramAtrA, maryAdA (90) | TIkA ke kucha dezI zabda - alliyar3a - upasarpati (220); caDaviya-ArUr3ha (221); chaDDiya tyaktvA (221); NisuDhiya - -nata (68); volAviya - vyatItya (68) / ina thor3eM se udAharaNoM para se hI hama sUtroM, gAthAoM va TIkA kI bhASA ke viSaya meM kucha nirNaya kara sakate haiM / yaha bhASA mAgadhI yA ardhamAgadhI nahIM hai, kyoMki usameM na to anivArya rUpa se, aura na vikalpa se hI ra ke sthAna para la ka sa ke sthAna para za pAyA jAtA, aura na karttAkAraka, ekavacana meM kahIM e milatA / * ta ke sthAna para da, kriyAoM ke ekavacana vartamAna kAla meM di va de, pUrvakAlika kriyAoM ke rUpa meM ttu va dUNa, apAdAnakAraka kI vibhakti do tathA adhikaraNakAraka kI vibhakti mhi ka ke sthAna para ga, tathA tha ke sthAna para dha Adeza, tathA da, aura dha kA lopAbhAva, ye saba zaurasenI ke lakSaNa haiN| tathA ta kA lopa, kriyA ke rUpoM meM i, pUrva kAlika kriyA ke rUpa meM UNa, ye mahArASTrI ke lakSaNa haiM / ye donoM prakAra ke lakSaNa sUtroM, gAthAoM va TIkA sabhI meM pAye jAte haiN| sUtroM meM jo varNavikAra ke vizeSa udAharaNa pAye jAte haiM ve ardhamAgadhI kI ora saMketa karate haiN| ataH kahA jA sakatA hai ki sUtroM, gAthAoM va TIkAkI bhASA zorasenI prAkRta hai, usa para ardhamAgadhI kA prabhAva hai, tathA usa para mahArASTrI kA bhI
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 106 saMskAra par3A hai| aisI hI bhASA ko pizela Adi pAzvamika vidvAnoM ne jaina zaurasenI nAma diyA hai| sUtroM meM ardhamAgadhI varNavikAra kA bAhulya hai| sUtroM meM eka mAtra kriyA 'asthi' AtI hai aura vaha ekavacana va bahuvacana donoM kI bodhaka hai / yaha bhI sUtroM ke prAcIna ArSa prayoga kA udAharaNa hai| gAthAeM prAcIna sAhitya ke bhinna-bhinna graMthoM kI bhinna-bhinna kAlakI racI haI anumAna kI jA sakatI haiM / ataeva unameM zaurasenI va mahArASTrIpana kI mAtrA meM bheda hai / kintu aisA pratIta hotA hai ki bhASA jitanI adhika purAnI hai utanA usameM zaurasenIpana adhika hai aura jitanI arvAcIna hai utanA mahArASTrIpana / mahArASTrI kA prabhAva sAhitya meM pIche-pIche adhikAdhika par3atA gayA hai / udAharaNa ke liye prastuta graMtha kI gAthA naM.203 lIjiya jo yahAM isa prakAra pAI jAtI hai - rUsadi NiMdadi aNNe dUsadi bahuso ya soy-bhy-bhulo| asuyadi paribhavadi paraM pasaMsadi appayaM bhuso|| isI gAthA ne gommaTasAna (jIvakAMDa 512) meM yaha rUpa dhAraNa kara liyA hai - rUsai jiMdai aNNe dUsai bahuso ya soy-bhy-bhulo| asuyai paribhavai paraM pasaMsae appayaM bhuso|| yahAM kI gAthAoM kA gommaTasAra meM isa prakAra kA mahArASTrI parivartana bahuta pAyA jAtA hai| kintu kahIM-kahIM aisA bhI pAyA jAtA hai ki jahAM isa graMtha meM mahArASTrIpana hai vahAM gommaTasAra meM zaurasenIpana sthira hai / yathA, gAthA 207 meM yahAM 'khamai bahuaM hi' hai vahAM go.jI. 516 meM 'khamadi bahugaM pi' pAyA jAtA hai / gAthA 210 meM yahAM 'eNa-Nigoda' hai, kintu gommaTasAra 196 meM usI jagaha 'ega -Nigoda' hai / aise sthaloM para gommaTasAra meM prAcIna pATha rakSita raha gayA pratIta hotA hai / ina udAharaNoM se yaha bhI spaSTa hai ki jaba taka prAcIna graMthoM kI purAnI hastalikhita pratiyoM kI sAvadhAnI se parIkSA na kI jAya aura yatheSTha udAharaNa sanmukha upasthita na hoM taba taka inakI bhASA ke viSaya meM nizcayataHkucha kahanA anucita hai| TIkA kA prAkRta gadya prauDha, mahAvaredAra aura viSaya ke anusAra saMskRta kI tarkazailI se prabhAvita hai / sandhi aura samAsoM kA bhI yathAsthAna bAhulya hai / yahAM yaha bAta ullekhanIya hai ki sUtra-graMthoM ko yA sphuTa choTI-moTI khaMDa racanAoM ko chor3akara digambara sAhitya meM
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 107 abhI taka yahI eka graMtha aisA prakAzita ho rahA hai jisameM sAhityika prAkRta gadya pAyA jAtA hai / abhI isa gadya kA bahuta bar3A bhAga Age prakAzita hone vAlA hai / ata: jyoM-jyoM vaha sAhitya sAmane AtA jAyegA tyoM-tyoM isa prAkRta ke svarUpapara adhikAdhika prakAza DAlane kA prayatna kiyA jaayegaa| isI kAraNa graMtha kI saMskRta bhASA ke viSaya meM bhI abhI hama vizeSa kucha nahIM likhate / kevala itanA sUcita kara denA paryApta samajhate hai ki graMtha kI saMskRta zailI atyanta praur3ha, suparimArjita aura nyAyazAstra ke graMthoM ke anurupa hai / hama apane pATha-saMzodhana ke niyamoM meM kaha Aye haiM ki prastuta graMtha meM arihaMta: zabda anekabAra AyA hai aura usakI nirukti bhI arihananAda arihaMta: Adi kI gaI hai / saMskRta vyAkaraNa ke niyamAnusAra hameM yaha rUpa vicAraNIya jJAta huA / arha dhAtu se banA arhat hotA hai aura usake ekavacana va bahuvacana ke rUpa kramaza: arhan aura arhanta: hote haiM / yadi ari+han se kartAvAcaka rUpa banAyA jAya to arihanta hogA jisake kartA ekavacana va bahuvacana rUpa arihantA aura arihantAra: honA cAhiye / cUMki yahAM vyutpatti meM arihananAt kahA gayA hai ata: arhan va arhantaH zabda grahaNa nahIM kiyA jA sktaa| hamane prastuta graMtha meM arihantA kara diyA hai, kintu hai yaha prazna vicAraNIya ki saMskRta meM arihanta: jaisA rUpa rakhanA cAhiye yA nhiiN| yadi hama han dhAtu se banA huA 'arihA' zabda grahaNa kareM aura pANimi ke 'maghavA bahulam' sUtra kA isa zabda para bhI adhikAra calAveM to bahuvacana meM arihanta: ho sakatA hai / saMskRta bhASA kI pragati ke anusAra yaha bhI asaMbhava nahIM hai ki yaha akArAnta zabda arhat ke prAkRta rUpa arahaMta, arihaMta, aruhaMta parase hI saMskRta meM rUr3ha ho gayA ho / vidvAnoM kA mata hai ki govinda zabda saMskRta ke gopendra kA prAkRta rUpa hai / kintu pIche se saMskRta meM bhI vaha rUr3ha ho gayA aura usI kI vyutpatti saMskRta meM dI jAne lagI / usa avasthA meM arihanta: zabda akArAnta jaina saMskRta meM rUr3ha mAnA jA sakatA hai / vaiyAkaraNoM ko isakA vicAra karanA caahiye| 1 Keith: History of Sans. Lit., P.24
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ niSkarSa - antima tIrthaMkara zrImahAvIra svAmI ke vacanoM kI unake pramukha ziSya indrabhUti gautama ne dvAdazAMga zruta ke rUpa meM graMtha racanA kI jisakA jJAna AcArya paramparAse kramazaH kama hote hue dharasenAcArya taka aayaa| unhoMne bArahaveM aMga dRSTivAda ke antargata pUrvo ke tathA pAMcave aMga vyAkhyAprajJapti ke kucha aMzoM ko puSpadanta aura bhUtabali AcAryoM ko par3hAyA aura unhoMne vIra nirvANa ke pazcAt 7 vIM zatAbdi ke lagabhaga satkarmapAhuDa kI chaha hajAra sUtroM meM racanA kii| isI kI prasiddhi SaTkhaMDAgama nAma se huii| isakI TIkAeM kramazaH kundakunda, zAmakuMDa, tambulUra, samantabhadra aura bappadevane banAI, aisA kahA jAtA hai, para ye TIkAeM aba milatI nahIM haiN| inake antima TIkAkAra vIrasenAcArya hue jinhoMne apanI suprasiddha TIkA dhavalA kI racanA zaka 738 kArtika zukla 13 ko pUrI kii| yaha TIkA 72 hajAra loka pramANa hai| SaTkhaMDAgamakA chaThavAM khaMDa mahAbaMdha hai| jisakI racanA svayaM bhUtabali AcArya ne bahuta vistAra se kI thii| ataeva paMcikAdika ko chor3a usa para vizeSa TIkAeM nahIM racI gii| isI mahAbaMdha kI prasiddhi mahAdhavala ke nAma se hai jisakA pramANa 30 yA 40 hajAra kahA jAtA hai| dharasenAcArya ke samaya ke lagabhaga eka ora AcArya guNadhara hue jinheM bhI dvAdazAMga zruta kA kucha jJAna thaa| unhoMne kaSAyaprAbhRta kI racanA kii| isakA AryamaMkSu aura nAgahastine vyAkhyAna kiyA aura yativRSabha AcArya ne cUrNisUtra race / isa para bhI vIrasenAcArya ne TIkA likhii| kintu ve use 20 hajAra pramANa likhakara hI svargavAsI hue| taba unake suyogya ziSya jinasenAcArya ne 40 hajAra pramANa aura likhakara use zaka 759 meM pUrA kiyaa| isa TIkA kA nAma jayadhavalA hai aura vaha 60 hajAra zloka pramANa hai| ina donoM yA tInoM mahAgraMthoM kI kevala ekamAtra prati tAr3apatra para zeSa rahI thI jo saikar3oM varSoM se mUDavidrI ke bhaMDAra meM banda thii| gata 20-25 varSoM meM unameM se dhavalA va jayadhavalA kI pratilipiyAM kisI prakAra bAhara nikala pAI haiN| mahAbaMdha yA mahAdhavala aba bhI duSprAya hai| unameM se dhavalA ke prathama aMza kA aba prakAzana ho rahA hai| isa aMza meM dvAdazAMgavANI va graMtha racanA ke itihAsa ke atirikta satprarUpaNA arthAt
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ SakhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 109 jIvasamAsoM aura mArgaNAoM kA vizeSa vivaraNa hai| sUtroM kI bhASA pUrNataH prAkRta hai| TIkA meM jagaha jagaha uddhRta pUrvAcAryoM ke padya 216 haiM jinameM kevala 17 saMskRta meM aura zeSa prAkRta meM haiM, TIkA kA koI tRtIyAMza prAkRta meM aura zeSa saMskRta meM haiN| yaha saba prAkRta prAyaH vahI zaurasenI hai jisameM kundakundAdi AcAryoM ke graMtha race pAye jAte haiN| prAkRta aura saMskRta donoM kI zailI atyaMta sundara, parimArjita aura praur3ha hai| tAr3apatrIya prati ke lekhanakAla kA nirNaya satprarUpaNA ke anta kI prazasti dhavala siddhAnta kI prApta halikhita pratiyoM meM satprarUpaNA vivaraNa ke anta meM nimna kanAr3I pATha pAyA jAtA hai / . saMtatazAMtabhAvanada: pAvanabhoganiyoga vAkAMteya cittavRttiyalaviM nalalaMdanaM garupaM taDidaM gajaM 'pparipogeja sonnatapadyaNaM disiddhAMtamunIMdracandranudayaM budhakai ravaSaMDamaMDanaM maMtaNameNosudguNagaNaka bhedavRddhi anantanonta' vAkkAMteya cittavallIya padapiNa ' darpabudhAli hRtsarojAMtararAgaraMjitadinaM kulabhUSaNa' digyasaiddhAMnta munIMdranujvalayazojaMgamatIrthamalaru saMtatakAlakAyamatisaccaritaM dinadiM dinakke vIrya tautidazya viyamaImaimeyo lAMtavaviThThamohadAhaM tave kaMtu muntugide saccaritarkulacandradevasaiddhAntamunIndrarurjitayazojvalajaMgamatIrthamallaru 7 ___maine yaha kanAr3I pATha apane sahayogI mitra DAkTara e.ena. upAdhyAya prophe sara rAjArAma kAleja kolhApura, jinakI mAtRbhASA bhI kanAr3I hai, ke pAsa saMzodhanArtha bhejA thaa| unhoMne yaha kArya apane kAleja ke kanAr3I bhASA ke prophesara zrI ke.jI. kuMdanagAra mahodaya ke dvArA karAkara mere pAsa bhejane kI kRpA kii| isaprakAra jo saMzodhita kanAr3I pATha aura usakA anuvAda mujhe prApta huA / vaha nimna prakAra hai / pAThaka dekheMge ki ukta pATha para se nimna kanAr3I padya susaMzodhita kara nikAlane meM saMzodhanoM ne kitanA adhika parizrama kiyA hai - 1 prApta pratiyoM meM isa prazasti meM aneka pAThabheda pAye jAte haiN| yahA~ para sahAranapura kI prati ke anusAra pATha rakhA gayA hai jisakA milAna hameM vIrasevA maMdira ke adhiSThAtA paM. jugalakizora jI mukhtAra ke dvArA prApta ho sakA / kevala hamArI a. prati meM jo adhika pATha pAye jAte haiM ve TippaNa meM diye gaye haiM / 2 anantajvanonta / 3 padappiNanadapa / 4 prahat / 5 divyasevya / 6 tIrthadamalayasstheM / 7mllruuiruu|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA saMtatazAMtabhAvaneya pAvanabhoganiyoga (vANi) vAkvAMteya cittavRttiyolaviM nala (viM gaDa mohanAM) garU - paM taLedaM gaDaM pracurapaMkajazobhitapadyaNaMdisi - dvAntamunIndracaMdranudayaM budhakairavaSaMDamaMDanam // 1 // maMtraNamokSasadguNagaNAbdhiya vRddhige caMdranaMte vA - kAMteya cittavallipadapaMkajadRptabudhAlihRtsaro - jAMtararAgaraMjitamanaM kulabhUSaNadivyasevyasai - dvAMtamunIndrarurjitayazojvalajaMgamatIrthakalparU // 2 // saMtatakAlakAyamatisaccaritaM dinadi dinakke vIyaM taLedaMdu mikka niyamaMgaLanAMtuvivekabodha dohaM tave kaMtu manyugide saccaritaM kulacandradeva saiddhAMtamunIndrarurjitayazojvalajaMgamatIrtharudbhavam // 3 // isakA hindI meM sArAnuvAda hama isa prakAra karate haiM - zrIpadmanandi siddhAntamunIndrarupI candramAkA udaya vidvadgaNarupI kumudinI samUha kA maMDana thA / ve praphulla kamala ke samAna suzobhita the, tathA unake mana meM niraMtara zAnta bhAvanA aura pAvana sukha-bhoga meM nimagna sarasvatI devI kA nivAsa hone se ve sahaja hI suMdara zarIna ke adhikArI ho gaye the| ve divya aura sevya kulabhUSaNa siddhAntamunIndra apane Urjita yaza se ujjavala hone ke kAraNa jaMgama tIrtha ke samAna the| maMtraNa, mokSa aura sadguNoM ke samudra ko bar3hAne ve candra ke samAna the, tathA sarasvatI devI ke cittarupI vallI ke padapaMkaja (ke nivAsa) se garvayukta vidvansamudAya ke hRdaya kamala ke aMtara rAga se unakA mana raMjAyamAna thA / Urjita yaza se ujjavala kulacandra saiddhAntamunIndra kA udbhava jaMgamatIrtha ke samAna thA / nirantara kAla meM kAya aura mana se saccAritravAn, dinoMdina zaktimAn aura niyamavAn hote hue unhoMne viveka buddhi dvArA jJAna-dohana karake kAmadeva ko dUra rakhA / yaha saccAritra hI kAmadeva ke krodha se bacane kA ekamAtra mArga hai| isa prakAra ina tIna kanAr3I padyoM kI prazasti meM kramaza: padmanandi siddhAntamunIndra, kulabhUSaNa siddhAntamunIndra aura kulacandra siddhAntamunIndra kI vidvattA, buddhi aura caritra kI
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 111 prazaMsA kI gaI hai / para unase unake paraspara sambandha, samaya va dhavalagraMtha yA usakI prati se kisI prakAra kA koI jJAna nahIM hotaa| ataeva ina bAtoM kI jAnakArI ke lie anyatra khoja karanA Avazyaka pratIta huaa| zravaNavelgula ke aneka zilAlekhoM meM padmanandi muni ke ullekha Aye haiN| para saba jagaha eka hI padmanandi se tAtparya nahIM hai / una lekhoM se jJAta hotA hai ki bhinna-bhinna kAla meM padmanandi nAma va upAdhidhArI aneka muni AcArya hue haiN| kintu lekha naM. 40 (64) meM hamAre prastuta padyanandise abhiprAya rakhane vAlA ullekha jJAta hotA hai, kyoMki, usameM padyanandi saiddhAntikake ziSya kulabhUSaNa aura unake ziSya kulacandakA bhI ullekha pAyA jAtA hai| vaha ullekha isa prakAra hai - avidvakarNAdika padyanandI saiddhAntikAkhyo'jani yasya loke| kaumAradevavratitAprasiddhirjIyAttu so jJAnanidhiH sdhiirH|| tacchipya: kulabhUSaNAkhyayatipazcAritravArAMnidhissiddhAntAmbudhipArago navavineyastatsadharmo mahAn / zabdAmbhoruhabhAskaraH prathitatarkagraMthakAraH prabhAcandrAkhyo munirAjapaMDitavaraH shriikunnddkundaanvyH|| tasya zrIkulabhUSaNAkhyasumunezzipyo vineyastutassadvRttaH kulacandra devamunipassidvAntavidyAnidhiH / yahAM padyanandi, kulabhUSaNa aura kulacandra ke bIca guru ziSya-paramparA kA spaSTa ullekha hai / padyanandiko saiddhAntika jJAnanidhi aura sadhIra kahA hai / kulabhUSaNa ko cAriddhavArAMnidhi: aura siddhAntAmbudhipAraga, tathA kulacandra ko vineya, savRtta aura siddhAntavidyAnidhi kahA hai| isa paramparA aura ina vizeSaNoM se unake dhavalA-prati ke antargata prazasti meM ullikhita muniyoM se abhinna hone meM koI sandeha nahIM rahatA / zilAlekhadvArA padyanandika guNoM meM itanA aura vizeSa jAnA jAtA hai ki ve aviddhakarNa the arthAt karNacchedana saMskAra hone se pUrva hI bahuta bAlapana meM ve dIkSita ho gaye the aura isalie kaumAradevavratI bhI kahalAte the / tathA yaha bhI jAnA jAtA hai ki unake eka aura ziSya prabhAcandra the, jo zabdAmbhoruhabhAskara aura prathita tarkagranthakAra the| isI zilAlekha se ina muniyoM ke saMgha va gaNa tathA Age pIche kI kucha aura guruparamparA kA bhI jJAna ho jAtA hai / lekhameM gautamAdi, bhadrabAhu aura unake ziSya candragupta ke
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 112 pazcAt usI anvaya meM hue padyanandi, kundakunda, umAsvAti gRddhapiccha, unake ziSya balAkapiccha, usI AcArya paramparA meM samantabhadra, phira devanandi jitendrabuddhi pUjyapAda aura phira akalaMkake ullekha ke pazcAt kahA gayA hai ki ukta munIndra santati ke utpanna karane vApale mUlasaMgha meM phira nandigaNa aura usameM dezIgaNa nAmakA prabheda ho gayA / isa gaNa meM gollAcArya nAmake prasiddha mani hae / ye golladeza ke adhipati the| kintu, kisI kAraNa vaza saMsAra se bhayabhIta hokara unhoMne dIkSA dhAraNa kara lI thii| unake ziSya zrImat traikAlyayogI hue aura unake ziSya hue uparyukta aviddhakarNa padyanandi saiddhAntika kaumAradeva, jo isa prakAra mUlasaMgha nandigaNAntargata dezIgaNa ke siddha hote haiN| lekhameM padyanandi, kulabhUSaNa aura kulacandra se Age kI paramparA kA varNana isa prakAra diyA gayA hai : kulacandradeva ke ziSya mAghanandi muni hue, jinhoMne kollApura (kolhApura) meM tIrtha sthApita kiyA / ve bhI rAddhAntArNavapAragAmI aura cAritracakrezvara the, tathA unake zrAvaka ziSya the sAmanta kedAra nAkarasa, sAmanta nimbadeva aura sAmanta kAmadeva / mAghanandi ke ziSya hue - gaMDavimukta jinake eka chAtra senApati bharata the, va dUsare ziSya bhAnukIrti aura devakIrti / gaMDavimuktadeva ke sadharma bhUtakIrti vidyamuni the, jinhoMne vidvAnoM ko bhI camatkRta karane vAle anuloma-pratiloma kAvya rAghava-pAMDavIya kI racanA karake nirmala kIrti prApta kI thI aura devendra jaise vipakSa vAdiyoM ko parAsta kiyA thA / zrutakIrtikI prazaMsA ke ye donoM padya kanAr3I kAvya pamparAmAyaNa meM bhI pAye jAte haiN| vipakSa saiddhAntika se saMbhava hai unhIM devendra se tAtparya ho, jinake viSaya meM zvetAmbara grantha pabhAvakacarita meM kahA gayAhai ki inhoMne vi.saM. 1981 meM di. AcArya kumudacandra ko bAda meM parAsta kiyA thaa| inhIM ke agraja (sadharma) the kanakanandi aura devacandra / kanakanandine bauddhakha, cArvAka aura mImAMsakoM ko parAsta kiyA thA, aura devacandra bhaTTArakoM ke agraNI tathA vetAla jhoTTiga Adi bhUta pizAcoM ko vazIbhUta karane vAle bar3e mNtrvaadiithe| unake anya sadharma the mAghanandi traividyadeva. devakIrti paMDitadevake ziSya zubhacandra vidyadeva, gaMDavimukta vAdicaturmukha rAmacandra vidyadeva aura vAdivajrAMkuza akalaMka, traividyadeva / gaMDavimukta deva ke anya zrAvaka ziSya the mANikya bhaMDArI mariyA ne daMDanAyaka, mahApradhAna sarvAdhikArI jyeSTha daMDanAyaka bharatimayya hegar3e bRcimayyaMgalu aura jagadekadAnI hegaDe korayya / ina ullekhoM se hameM pAdyanandi kulabhUSaNake saMgha va gaNa ke atirikta unakI pUrvApara
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ akhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA suvikhyAta, vicakSaNa aura prabhAvazAlI guruparamparA kA acchA jJAna ho jAtA hai / tathA, jo aura bhI vizeSa bAta jJAta hotIhai, vaha yaha ki, hamAre padyanandi ke eka aura ziSya tathA kulabhUSaNa siddhAntamuni ke sadharma jo prabhAcandra 'zabdAmbhoruhabhAskara' aura prathitatarkagranthakAra' padoM se vibhUSita kiye gae haiM;ve saMbhavata: anya nahIM, hamAre suprasiddha tarkagrantha prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrake kartA prabhAcandrAcArya hI hoN| yaha guru paramparA isa prakAra pAI jAtI hai : gautamAdi (unakI santAna meM) bhadrabAhu candragupta (unake anvaya meM) padyanandi kundakunda (unakeanvayameM) satprarUpaNA ke anta kI prazasti umAsvAti gRddhapiccha balAkapiccha (unakI paramparA meM) samantabhadra . (unake pazcAt) devanandi, jitendrabuddhi pUjyapAda (unake pazcAt) akalaMka (unake pazcAt mUlasaMgha, nandigaNa ke dezIgaNa meM) gollAcArya
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA traikAlya yogI padyanandi kaumAradeva prabhAcandra kulabhUSaNa kulacandra mAghanandimuni (kollApurIya) gaMDavimuktadeva zrutakIrti kanakanandi devacaMdra, mAghandi vidyadeva, devakIrti paM.de.ke ziSya zubhacaMdra trai.de., rAmacaMdra trai.deva. bhAnukIrti devakIrti aba prazna yaha upasthita hotA hai ki ukta padyanandi Adi AcArya kisa kAla meM utpanna hue ? jisa uparyukta zilAlekha meM unakA ullekha AyA hai, usameM bhI samaya kA ullekha kucha nahIM pAyA jAtA / kintu vahAM usa lekha kA yaha prayojana avazya batalAyA gayA hai ki mahAmaMDalAcArya devakIrti paMDitadeva ne kollApura kI rUpanArAyaNa vasadi ke adhIna kellegereya pratApapura kA punarudvAra karAyA thA, tathA jinanAthapura meM eka dAnazAlA sthApita kI thii| unhIM apane guru kI parokSa vinaya ke lie mahApradhAna sarvAdhikArI hiriya bhaMDArI abhinavagaMga-daMDanAyaka zrI hullarAja ne unakI niSadyA nirmANa karAI / tathA guru ke anya ziSya lakkhanaMdi, mAdhava aura tribhuvanadevane mahAdAna va pUjAbhiSeka karake pratiSThAkI / hullarAja aparanAma hullapa vAjivaMzake yakSarAja aura lokAmbikA ke putra tathA yaduvaMzI rAjA nArasiMha ke maMtrI kahe gaai haiM / ina yAdava va hoyyasalavaMzIya rAjA nArasiMha tathA unake maMtrI hullarAja yA hullapa kA ullekha anya zilAlekhoM meM bhI pAyAjAtA hai, jinase unakI jainadharma meM zraddhA kA acchA paricaya milatA hai / (dekho jaina zilAlekha saMgrahabhU.pR94 aadi)| para ukta viSaya para prakAza DAlanevAlA zilAlekha naM. 39 hai jisameM devakIrti kI prazasti ke atirikta unake svargavAsa kA samaya zaka 1085 subhAnu saMvatsara ASAr3ha zukla 9 budhavAra sUryodayakAla batalAyA gayA hai, aura kahA gayA hai ki unake ziSya lakkhanaMdi, mAdhavacandra aura tribhuvanamalla ne gurubhakti se unakI niSadyA kI pratiSThA kraaii|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 115 devakIrti padyanandise pAMca pIr3hI, kulabhUSaNa se cAra aura kulacandra se tIna pIr3hI pazcAt hue haiM / ata: ina AcAryoM ko ukta samaya se 100-125 varSa arthAt zaka 950 ke lagabhaga hue mAnanA anucita na hogA / nyAyakumudacandra kI prastAvanA ke vidvAn lekhaka ne atyanta parizramapUrvaka usa grantha ke kartA prabhAcandra kI samaya kI sImA IsvI san 950 aura 1023 arthAt zaka 872 aura 945 ke bIca nirdhArita kI hai / aura, jaisA U para kahA jA cukA hai, ye prabhAcandra ve hI pratIta hote haiM jo lekha naM. 40 meM padyanandi ke ziSya aura kulabhUSaNa ke sadharma kahe gae haiN| isase bhI uparyukta kAla nirNaya kI puSTi hotI hai / ukta AcAryoM ke kAlanirNaya meM sahAyaka eka aura pramANa milatA hai / kulacandramuni ke uttarAdhikArI mAghanandi kollApurIya kahe gaye haiN| unake eka gRhastha ziSya nimbadeva sAmanta ' kA ullekha milatA hai jo zilAhAra nareza gaMDarAdityadeva ke eka sAmanta the / zilAhAra gaMDarAdityadeva ke ulekha zaka saM. 1030 se 1058 taka ke lekhoM meM pAye jAte haiN| isase bhI pUrvokta kAlanirNaya kI puSTi hotI hai| padyanandi Adi AcAryoM kI prazasti ke sambandhoM meM aba kevala eka hI prazna raha jAtA hai, aura vaha yaha ki usakA dhavalA kI prati meM diye jAne kA abhiprAya kyA hai ? isameM to saMdeha nahIM ki ve padya mUDavidrIkI tADapatrIya prati meM haiM aura unhIM para se pracalita pratilipiyoM meM Aye haiN| para ve dhavala ke mUla aMza yA dhavalAkAra ke likhe hue to ho hI nahIM sakate / ata: yahI anumAna hotA hai ki ve usa tAr3apatravAlI prati ke likhe jAne ke samaya yA usase bhI pUrva kI jisa prati para se likhI gaI hogI usake likhane ke samaya prakSipta kiye gaye hoMge / saMbhavata: kulabhUSaNa yA kulacandra siddhAnta muni kI dekha-rekha meM hI vaha pratilipi kI gaI hogI / yadi vidyamAna tAr3apAtra kI prati likhane ke samaya hI ve padya DAle gaye hoM, to kahanA par3egA ki vaha prati zaka kI dazavIM zatAbdi ke madhya bhAga ke lagabhaga likhI gaI hai| inhIM pratiyoM meM se kahIM eka aura kahIM do ke prazastyAtmaka padya dhavalA kI prati meM aura bIca bIca meM pAye jAte haiM jinakA paricaya va saMgraha Age yathAvasara dene kA prayatna kiyA jaayegaa| 1. jaina zilAlekhasaMgraha, lekha naM. 40 2. Sukrabara Basti Inscription of Kolhapur, in Graham's Statistical Re port on Kolhapur. nyAyakumudacandra, bhUmikA pR.114 Adi.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA ke anta kI prazasti muDabidrI kI tAr3apatrIya prati ke prasaMga meM hamArI dRSTi svabhAvata: dhavalA kI prApta pratiyoM ke anta meM pAyI jAne vAlI prazasti para jAtI hai / dhavalA ke anta meM dhavalAkAra vIrasenAcArya se sambaMdha rakhane vAlI ve nau gAthAeM pAI jAtI hai jinako hama prathama bhAga meM prakAzita kara cuke haiN| una gAthAoM ke pazcAt nimna lambI prazasti pAI jAtI hai, jisake kanAr3I aMza pUrvokta pro.kuMdanagAra va pro. upAdhyAya dvArA bar3e parizrama se saMzodhita kiye gaye haiN| zabdabrahmeti zAbdairgaNadharamunirityeva rAddhAntaviddhiH, sAkSA:sarvajJa evetyabhihitamatibhiH suukssmvstuprnniitH| yo dRSTo vizvavidyAnidhiriti jagati prAptabhaTTArakAkhyaH, sa zrImAn vIraseno jayati paramatadhvAnta bhittntrkaarH||1|| zrIcaritrasamRddhimikkavijayazrIkarmavicchittipUrvakaM jJAnAvaraNIyamUlanirnAzanaM bhUcakrezaM besakeyye saMdarbhamunivRndAdhIzvarakundakundAcAryadhRtadhairya kSagaryateyine (1) nAcAryaroLavaryaru jitamadavinirgatamalarcaturaMgulacAraNArddhiniratargaNadhara kSarairekairttige (1)ba guNagaNadharar yatipatigaNadhararenisida kuMdakundAcArya / avaranvayadoL siddhAntavidAkaraNabedigaL SaT tarka pravaNarddhisaMjuttaparistutarappa gRhadhRpicchAcAryadhairyapara.gardargAbhIryaguNodadhigaLucitazamadamayamatAtparyarane gRddhapicchAcAryara ziSyarbalAkapicchAcAryaguNanandipaMDitanijaguNanandipaMDitajJanaMgaLaM mecisimaiguNada pesareseye vidvadvaNatilakarsakalamunIndraziSyapadArthadoLarthazAstradoLu jinAgamadoLu taMtradoLu mahAcaritapurANasaMtatigaLoL paramAgamadoLa perarsamaM dore sari pATipAsaTi samAnamenaL kRtavidyarArenuttire budhakoTisaMdarbhavItaLdoLu / guNanandipaNDitaziSyarvihitavidarge sUnurvarAziSyaroL tapazcaraNasiddhAntapArAyaNareNike goLakarpadirvartapovicchinnAnaMgarebI mahimeyinesadervAdhiyeMtaMtudAravacchardinakara kiraName beLage devendrasiddhAntaru / antunegartevettavara ziSyakadambakadoLa samastasiddhAntamahApayonidhiyenisi taDaMbaregaM tapobalAkrAntamanojarAgi madavarjitarAgi pogartevettarAzaMtaM negarda kIrtti vasunandimunIndrarudAttavRttipinudadhige kalAdharaM
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 117 puTTidanentavarge ziSyarAdar guNadoLedaDe ravicaMdrasiddhAMtadevareMbar jagadvizeSakacaritar |aNtu dayAvanIdharakRtodayanAdazazAMkaniMde zArvari ' gitu dharAtalamaM matte durNayadhvAntavidyatamAgire taduddhavAraM sale pUrNacandrasiddhAntamunIndra nigaditAntapratizAsanam jainazAsanam // indu zaradada beL diMgaLa pudidudu desedeseyoLenipa jasadoLapaM tALida dAmanandisiddhAntadevara baragraziSyaradhigatatatvar / zAntatevettacitta janoLAda virodhamidetta ? nispRhar / svAMtavetettakAMkSe paramArthadoLiMtu nega Late vettidA // nIMtana [rinmarA (?)] rene [janya ?] jitendravIranandisidvAntamunIndrare sucaritakramadoLaviparIta vRttaro // bodhitabhavyaracita-vardhamAna zrIdharadevareMbara vargagratanbhavarAdarA .... / zrIdharargAdaziSyaravaroLanegaLadar maladhAridevaru zrIdharadevalaM // natanarendra kirITatadArcitakramar anuvazanAgi varSanenagaMburuhodaranode pUvinaM / binoLe basakke baMdane bhavaM jalajAsananetramInake // tana manakaM ........ 2 karIndramadoddhata nappa cittaja - / nmanenala (doralanmane ?) nemicandramaladhArideva (raMtereyena ? ) // zrutadhara (valittine ?) meyyanormeyuM turisuvudilla niddevaremargulanikubudillavAgilaM kirutere yuvudilla gurvadilla (mahendranu) nere (oNa ?) vaNNisal guNagaNAvaliyaM mldhaaridevNr|| ___ AmaladhAridevamunimukhpara ziSyaroLagragaNyarurvimahita ( pAyagurva ?) jitakaSAyakrodha 2 lobhamAna mAyAmadavarjitarne gardarindumarIcigaLaMdra (diM ?) yaza:zrI nemicandrakIrtimuninAtharudAttacaritravRttithiM // maladhAridevariMdaM |belgidudu jitendrazAsanaM munnaM nirmalamAgi mattamIgaL beLagidapudu cndrkiirtibhttttaarkri|| beLaguva kIrticaMdrike mRdUtiktasudhArasa pUrNamUrtayo L beLedamalaMpodarda sitalAMchanamAgire candranaMdam // 1 a. prati meM 'zArvarikaparAdhigittu' aisA pATha hai| 2 a. prati meM yahA~ 'tattadevaprakAra' aisA pATha hai| 3 sa. prati meM 'gurvajitakaSAyakrodhe' itanA pATha nahIM hai|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA taLedu janaM manaMgoLe digaMtara ........... vikasito - jvalazubhacandrakIrtimuninAtharideM vibudhaabhivNdyro|| (payituM ?) prasarakiraNArAtIyacandrakIrtimunIMdrarAzAMtavartitakIrtigaL munivRndavaMditarAdarAzAMtacittara ziSyarAdardivAkaraNaMdisiddhAntadevarideM jinaagmvaardhipaargraadro| idAvudaridoMdiLikeydu siddhAntavAridhiya taLadevaMdareMdoDAnentulisuvenenaL divAkaraNaMdisiddhAMtadevarAkhilAgamamaktaramArgamaMtimasudhAMbupracurapUranikaraM vyAkhyAnaghoSaM maruJcalitottuMgataraMgaghoSamene mikkaudAryadi dopanirmaladharmAmRtadinalaMkarisi gaMbhIratvamaM tALi bhUvalayakke pavitrarAgi negaLdarAsiddhAntaratnAkarar // avaragraziSyar maredumadobhbhe laukikadavArteyanADada kettabAgilaM / tereyada bhAnuvastamitabhAgirepogada meyyanommeyuM // turisadakukkuTAsana ke soladagaMDavimuktavRttiyaM / mareyadaghoraduzcaratapazcaritaM maLadhAridevara // avaragraziSyar zrIda: zrIgaNavArdhivardhanakarazcandrAvadAtolvaNa: stheyAn zrImaladhAridevayamina: putra: pavitro bhuvi / saddhamaikazikhAmaNirjinamapaterbhavyaikacintAmaNi: sa zrImAn zubhacandradevamunipa: siddhAntavidyAnidhiH // 1 // zabdAdhiSThitabhUtale parilasatsArkollasastaMbha ke (?) sAhityasyadhikAzmabhittirucite (?) jyotirmaye maMDale / sadratnatrayamUlaratnakalaze syAdvAdahaHmudA, yo (?) devendrasurArcitaidiviSadaissadvivirejustu (?) tat // 2 // devendrasiddhAntamunIndrapAdapaMkejabhRgaHzubhacandradevaH / yadIyanAmA pivineyacetojAtaM tamo hartumalaM samarthaH // 3 //
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 119 prmjineshvrvircitvrsiddhaantaamburaashipaargreNdii| dhare baNNisuguM guNagaNadhararaM zubhacandradevasiddhAntikaraM // 4 // zrImajjinendrapadapadyaparAgatuGgaH zrI jainazAsanasamudratavArdhicandraH / siddhAntazAstravihitAGkitadivyavANI dharmaprabodhamukuraH zubhacandrasUriH // 5 // cittodbhUtamadebhakandadalanaprotkaNThakaNThIravo bhavyAmbhojakulaprabodhanakRte vidvjnaanndkRt| stheyAtkundahimendu nirmalayazovallIsamAlambana: stambhaH zrIzubhacandradevamunipa: siddhaantrtnaakrH|| 6 // kuvalayakulabandhudhvastamIhAtamiste vikasitamunitatve sajjanAnandavRtte / vidita vimalanAnAsatkalAnbiddhamUrti: zubhamatizubhacandro rAjavadrAjate'yam // 7 // digdaMtidantAntaravartikIrti: ratnabayAlaMkRtacArumUrtiH / jIyAcciraM zrI zubhacandradevo bhavyAbjinIrAjitarAjahaMsaH // 8 // zrImAn bhUpAlamaulisphutaritamaNigaNajyotirudyotitAMdhri :, bhavyAmbhojAtajAtapramadakaranidhistyaktamAyAmayAdiH / dRzyatkandarpadarpapravalitagilitastUrNitazcAryazasya, jIyAjenAbjabhAsvAnanupamavinayo nottasiddhAntadeva: (1) // 9 // jIyAdasAvanupamaM zubhacandradevo bhAvodbhavavinAzanamUlamaMtra / nistandrasAndravibudhastutibhUripAtraM trailokyagehamaNidIpasamAnakIrtiH // 10 //
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 120 mUrtizzamasya niyamasya vinUtapAtraMkSetraM zrutasya yazaso'naghajanmabhUmiH / bhUvizrutazritavatAsunabhojakalpAnalpAyudhAnnivasatAcchubhacandradevaH // 11 // svasti zrIsamastaguNagaNAlaMkRta satyazaucAcAracArucaritranayavinayazIlasaMpanneyu vibudhaprasanne yu AhArAbhayabhaiSajyazAstradAnavinodeyuM guNagaNAlhAdeyu jinastavanasamayasamucchalitadivyagandhabandhuragaMdhodaktapavitreyuM gotrapavitreyuM samyaktvacUDAmaNiyu maNDalinAdazrIbhujabalagaMgapermADidevaratteyarumappa ravidevi (?) yakaM zrutapaMcamiyaM noMtujavaNeyAnADavanniyakereyuttuMgacaityAlayadAcAryaruM bhuvanavikhyAtarumenisidatammaguraguLu zrIzubhacandrasiddhAntadeva zrutapUjayaM mADi bareyisi koTTa dhavaleyaM pustakaM maMgalamahA // ___ zrIkupaNaM (kopaNaM) prasiddhapuramApuradoLage vaMzavArdhizo bhAkaramUrjitaM nikhilasAkSarikAsyavilAsadarpaNaM / nAkajanAthavaMdya jinapAdapayoruhabhRga nendu bhUlokameMdaM varNipudujinnamanaM manunItimArganasatIjanadUraM laukikaarthdaanigjinnm| ___ jinapadapadyArAdhakamanupamavinayAMburazidAnavinodaM manunItimArganasatIjanadUraM laukikaarthdaanigjinnm| vArinidhiyoLagemuttam neridevaM koDakoredu varuNaM mudadibhAratiyakoraLoLikkidahAramananukarisalesavarevoM jinnam // yaha prazasti bahuta azuddha aura saMbhavata: skhalana-pracura hai / isameM gadya aura padya tathA saMskRta kanAr3I donoM pAye jAte haiM / binA mUDabidrI kI prati kemilAna kiye sarvathA zuddha pATha taiyAra karanA asaMbhava sA pratIta hotA hai| lipikAroM ne kahIM kahIM kanAr3I ko binA samajhe saMskRta rUpa dene kA prayatna kiyA jAna par3atA hai jisase bar3I gar3abar3I utpanna ho gaI hai / udAharaNArtha - kartA eka vacana kA rUpa kundakundAcArya tRtIyA meM parivartita kundakundAcAryair pAyA jAtA hai / aise sthaloM ko vidvAn saMzodhakoM ne khUba saMbhAlA hai / para kaI skhalanoM kI pUrti phira bhI nahIM kI jA sakI, kanAr3I padya bhI bahuta bhraSTa aura gadya ke rUpa meM parivartita ho gaye haiM jinakA artha bhI samajhanA kaThina ho gayA hai| tathApi usase nimna bAteM spaSTata: samajha meM AtI haiM : 1.dhavalA kI pati banniyakere caityAlaya ke suprasiddha AcArya zubhacandra siddhAntadeva ko samarpita kI gaI thii|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 121 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA ___. zubhacandradeva dezIgaNa ke the aura unakI guruparaMparA meM unase pUrva kundakunda, gRddhapiccha, balAkapiccha, guNanandi, devendra vasunandi, ravicandra, dAmanandi, vIranandi, zrIdharadeva, maladhArideva, (nemi) candrakIrti aura divAkaranandi AcArya hue| / 3. pustaka-samarpaNa kArya maMDalinADDa ke bhujabalagaMgapermADidevakI kAkI demiyakkane zrutapaMcamI vrata ke udyApana ke samaya kiyA thaa| zubhacandradeva ukta guruparaMparA para se unakA patA lagAnA sulabha ho gayA / ukta paramparA, eka do nAmoM ke kucha bheda ke sAtha prAya: vahIM hai, jo zravaNabalgula ke zilAlekha naM. 43 (117) meM pAI jAtI hai| yahI nahIM, kintu dhavalA kI prazasti ke tIna padya jyoM ke tyoM ukta zilAlekha meM bhI pAye jAte haiM / (padya naM. 12, 13 aura 21) / lekha meM zubhacandradeva ke svargavAsa kA samaya nimna prakAra diyA gayA hai - vANAmbhodhinabhazzazAMkatulite jAte zakAbde tato varSe zobhakRtAhaye vyupanate mAse punaH shraavnne| pakSe kRSNavipakSavarttini site vAre dazamyAM tithau svaryAta: zubhacandradevagaNabhRt siddhaaNtvaaraaNnithiH|| arthAt zubhacandradeva kA svargavAsa zaka saMvat 1045 zrAvaNa zukla 10 dina siMtavAra (zukravAra) ko huaa| unakI niSadyA poysala-nareza viSNuvardhana ke maMtrI gaMgarAja ne nirmANa karAI thii| zimoga se mile hue eka dUsare zilAlekha meM banniyakere caityAlaya ke nirmANa kA samaya zaka saM. 1035 diyA huA hai aura usameM mandira ke liye bhujabalagaMgapermADidevadvArA diye gaye dAna kA bhI ullekha hai / anta meM dezIgaNa ke zubhacaMdradeva kI prazaMsA bhI kI gaI hai| (epIgrAphi A karnATikA, jilda 8, lekha naM. 97) khoja karane se dhavalA prati kA dAna karane vAlIzrAvikA demiyakkakA patA bhI zravaNabelgula ke zilAlekhoM se cala jAtA hai / lekha naM. 46 meM zubhacandra muni kI jayakAra ke pazcAt nAgale mAtA kI santati daMDanAyakitti lakkale, demati aura bUcirAja kA ullekha hai aura bUcirAja kI prazaMsA ke pazcAt kahA gayA hai ki ve zaka 1037 baizAkha sudi 10 AdityavAra ko sarva parigraha tyAga pUrvaka svargavAsI hue aura unhIM kI smRti meM senApati gaMgane pASANa stambha Aropita karAyA / lekha ke anta meM 'mUlasaMgha dezIgaNa pustaka gaccha ke
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 122 zubhacaMdra siddhAntadeva ke ziSya bUcaNa kI niSadyA' aisA kahA gayA hai / isa lekha meM jo bUcaNakI jyeSTha bhaginI dematikA ullekha AyA hai, usakA savistara varNana lekha naM.49 (129) meM pAyA jAtA hai jo unake saMnyAsamaraNa kI prazasti hai / yahAM unake nAma-demati, demavatI, devamatI tathA dobAra demiyaka diye gaye haiM aura unheM mUlasaMgha dezIgaNa pustaka gaccha ke zubhacandra siddhAntadeva kI ziSya tathA zreSThirAja cAmuNDa kI patni kahA hai / unakI dharmabuddhi kI prazaMsA to lekha meM khUba kI gaI hai / unheM zAsana devatA kA AkAra kahA hai, tathA unake AhAra, abhaya, auSadha aura zAstradAna kI stuti kI gaI hai / usa lekha ke kucha padya isa prakAra haiM : AhAraM trijagajjanAya vibhayaM bhItAya divyauSadhaM, vyAdhiSpApadupetadInamukhine zrotri ca zAstrAgamam / evaM devamatissadaiva dadatI praprakSaye svAyuSA - mahaddevamatiM vidhAya vidhinA divyau vadhUH prodabhUt // 4 // AsItparakSobhakarapratApAzeSAvanIpAlakRtAdarasya / cAmuNDanAmno vaNija: priyA strI mukhyA satI yA bhuti dematIti // 5 // bhUlokacaityAlaya caityapUjAvyApArakRtyAdarato'vatIrNA / svargAtsurastrIti vilokyamAnA puNyena lAvaNyaguNena yAtra // 6 // AhArazAstrAbhayabheSajAnAM dAyinyalaM varNacatuSTayAya / pazcAtsamAdhikriyayA mRdante svasthAnavatsvaH praviveza yoccaiH // 7 // saddharmazatru kalikAlarAjaM jitvA vyavasthApitadharmavRtyA / tasyA jayastambhanibhaMzilAyA stambhaM vyavasthApayati sma lakSmI: // 8 //
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 123 lekha ke anta meM unake saMnyAsa vidhi se dehatyAga kA ullekha isa prakAra hai :zrI mUlasaMghad dezigagaNada pustakagacchada zubhacandrasiddhAntadevar guDDi saka varSa 1042 neya vikAri saMvatsarada phAlguNa ba. 11 bRhabAra dandu saMnyAsana vidhiyi demiyakkamuDipidalu / arthAt mUlasaMgha, dezIgaNa, pustakagaccha ke zubhacandradeva kI ziSyA demiyakkane zaka 1042 vikArisaMvatsara phAlguna ba. 11 vRhaspatibAra ko saMnyAsavidhi se zarIratyAga kiyA / ukta paricaya para se saMbhava to yahI jAna par3atA hai ki dhavalA kI prati kA dAna karane vAlI dharmiSThA sAdhvI demiyakka ye hI hoMgIM, jinhoMne zaka 1042 meM samAdhimaraNa kiyaa| tathA unake bhatIje bhujabali ' gaMgapermADideva jinakA dhavalA kI prazasti meM ullekha hai unake bhrAtA bUcirAja ke hI suputra hoM to Azcarya nahIM / usa vratodyApana ke samaya bUcirAja kA svargavAsa ho cukA hogA, isase unake putra kA ullekha kiyA gayA hai| yadi yaha anumAna ThIka ho to dhavalA kI prati jo saMbhavata: mUDabidrI kI vartamAna tAr3apatrIya prati hI ho aura jo zaka 950 ke lagabhaga likhAI gaI thI, bUcirAja ke svargavAsa ke pazcAt aura demiyakka ke svargavAsa ke pUrva arthAt zaka 1037 aura 1042 ke bIca zubhacandradeva ke supurda kI gaI, aisA niSkarSa nikalatA hai / para yaha bhI saMbhava hai ki zrImati demiyakka ne purAnI prati kI navIna lipi karAkara zubhacaMdra ko pradAna kI aura usameM pUrva prati ke bIca-bIca ke padya bhI lekhaka kApI kara liye hoM / prazasti ke antima bhAga meM tIna kanAr3I ke padya haiM jinameM se prathamapadya 'zrI kupaNaM' Adi meM kopaNa nAma ke prasiddha purakI kIrti aura zeSa do padyoM meM jinna nAma ke kisI zrAvaka ke yaza kA varNana kiyA gayA hai| kopaNa prAcIna kAla meM jainiyoM kA eka bar3A tIrthasthAna rahA hai| cAmuMDarAya purANa ke 'asidhArA vratadide' Adi eka padya se avagata hotA hai ki tatkAlIna jainI kopaNa meM sallekhanA pUrvaka dehatyAga karanA vizeSa puNyaprada mAnate the| zravaNabelgola ke aneka lekhoM meM isa puNya bhUmikA ullekha pAyA jAtA hai / lekha naM. 47 (127) zaka saMvat 1037 kA hai| isameM eka padya meM kahA gayA hai ki senApati gaMga ne asaMkhya jIrNa jainamaMdiroM kA uddhAra karAkara tathA uttama pAtroM ko udAra dAna dekara gaMgavADideza ko 'kopaNa' tIrtha banA diyA / yathA - 1 bhujabalavIra hoysala narezoM kI upAdhi pAI jAtI hai| dekho zilAlekha naM. 138, 143, 491,494, 497.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA mattina mAtavantirali jIrNa jinAzrayakoyyi krama bettire munninantiranitUrgalola nere mADisuttamatyuttamapAtradAnadodavaM merevuttire gaGgavADito - mbattaru sAsiraM kopaNamAdudu gaGgaNadaNDanAthani // 39 // isase kopaNa tIrtha kI bhArI mahimA kA paricaya milatA hai / lagabhaga zaka saM. 1087 ke lekha naM. 137 (345) meM hulla senApati dvArA kopaNa mahAtIrtha meM jaina munisaMgha ke nizcinta akSaya dAna ke liye bahuta suvarNa vyaya se kharIdakara eka kSetra kI vRtti lagAI jAne kA ullekha hai / yathA - priyadindaM hullasenApati kopaNamahAtIrthadoLadhAtriyuvA - dviMyumullannaM catuviMzati-jina-muni-saMghakke nizcintamAga kSaya dAnaM salva pAGgi bahu-kanama-manA-kSetra-jirgattu sadvattiyanintIloka mellampogaLe viDisidaM puNyapuMjaikadhAmaM // 27 // isase jJAta hotA hai ki yahAM muni AcAryoM kA acchA juTAva rahA karatA thA aura saMbhavata: koI jaina zikSAlaya bhI rahA hogaa| lagabhaga 1057 ke lekha naM. 144 (384) ke ekapadyama senApati eca dvArA kopaNa va anya tIrthasthAnoM meM jina maMdira banavAye jAne kA ullekha hai / yathA - mADisidaMjitendrabhavanaGgalanA kopaNAdi tIrthadaLu rUDhiyineldo-vetteseva belgoladaLu bahucitrabhittiyaM / noDidaraM manaGgoLi puvembinameca-camUpanathi kai - gUr3e dhAritrikoNDu konedADe jasamnalidADe lIleyiM // 13 // nijAma haidrAbAda sTeTa ke rAyacUra jile meM eka koppala nAma kA grAma hai, yahI prAcIna kopaNa siddha hotA hai| vartamAna meM vahAM eka durga tathA cahAra dIvAlI hai jo cAlukya kAlIna kalA ke dyotaka samajhe jAte haiN| inake nirmANa meM prAcIna jaina maMdiroM ke citrita pASANa Adi kA upayoga dikhAI de rahA hai / eka jagaha dIvAla meM koI bIsa zilAlekhoM ke Tukar3e cune hue pAye jAte haiM / isa sthAna para va usake AsapAsa koI dasa bIsa kosa kI irdagirda meM azoka ke kAla se lagAkara isa tarapha ke aneka lekha va anya prAcIna smAraka pAye jAte haiN|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA ___kopaNa ke samIpa hI pAlkIguNDDu nAmaka pahAr3I para, azoka ke zilAlekha ke pAsa barAMgacarita ke kartA jaTAsiMhanandi ke caraNacinha bhI, purAnI kannaDa meM lekhasahita, aMkita hai| (varAMgacarita, bhUmikA pR.17 Adi) isa prakAra yaha sthAna bar3A prAcIna, itihAsa prasiddha aura jainadharma ke liye bahuta mahatvapUrNa rahA hai / satprarUpaNA vibhAga (pu.2) SaTkhaMDAgama kI pUrva prakAzita prathama pustaka tathA aba prakAzita hone vAlI dvitIya pustaka ko hamane 'satprarUpaNA' ke nAma se prakaTa kiyA hai| prathama jilda ke prakAzita hone para zaMkA uThAI gaI hai ki usa graMtha ko satprarUpaNA na kahakara 'jIvasthAna-prathama aMza' aisA likhanA cAhiye thA / isake unhoMne do kAraNa batalAye haiM / eka to yaha ki isa vibhAga ke bhItara jo maMgacAcaraNa hai vaha kevala satprarUpaNA kA nahIM hai balki samasta jIvasthAna khaMDakA hai aura dUsare yaha ki isake Adi meM jo viSaya-vivaraNa pAyA jAtA hai vaha satprarUpaNA ke bAhara kA hai, satprarUpaNA kA aMga nahIM 2 / ina donoM ApattiyoM para vicAra karake bhI hama isI niSkarSa para pahuMce haiM ki hamane jo isa vibhAga ko 'jIvasthAna kA prathama aMza' na kahakara 'satprarUpaNA' kahA hai vahI ThIka hai| isake kAraNa nimna prakAra hai - 1. yaha bAta ThIka hai ki Adi kA maMgalAcaraNa kevala satprarUpaNAkA hI nahIM, kintu samasta jIvasthAna kA hai / para, avAntara vibhAgoM kI dRSTi se satprarUpaNA ke bhItara use lene se bhI vaha samasta jIvasthAna kA banA rahatA hai / saba graMthoM meM maMgalAcaraNa kI yahI vyavasthA pAyI jAtI hai ki vaha graMtha ke Adi meM kiyA jAtA hai aura jo bhI khaMDa, skaMdha, sarga, adhyAya va viSaya vibhAga Adi meM ho usI ke antargata kiye jAne para bhI vaha samasta graMtha kA samajhA jAtA hai / samasta graMtha para usakA adhikAra prakaTa karane ke liye usakA eka svataMtra vibhAga nahIM banAyA jAtA / ataeva jIvasthAna hI kyoM, jahAM taka grantha meM sUtrakArakRta dusarA maMgalAcaraNa na pAyA jAve vahAM taka usI maMgalAcaraNa kA adhikAra samajhanA cAhiye, cAhe viSaya kI dRSTi se graMtha meM kitane hI vibhAga kyoM na par3a gaye hoM / svayaM dhavalAkAra ne Age vedanA khaMDa va kRti anuyoga dvAra ke Adi meM Aye hue maMgalAcaraNa ko zeSa donoM khaMDoM 1 dekho jainasi. bhA. 5, 2 pR. 110 2 anekAnta, varSa 2, kiraNa 3, pR. 201
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA a tevIsa adhikAroM kA bhImaMgalAcaraNa kahA hai| yathA - uvari uccamANesu tisu khaMDesu kassedaM maMgalaM ? tiNNaM khaMDANaM ? kathaM veNA AdIe uttaM maMgalaM sesa- do - khaMDANaM hodi ? Na, kadIe Adimhi uttassa edassa maMgalassa sesa - tebIsa - aNi yogaddAresu pautti - daMsaNAdo / ..... 126 aisI avasthA meM NamokAra maMtrarUpa maMgalAcaraNa ke satprarUpaNA ke Adi meMhote hue bhI usake samasta jIvasthAna ke maMgalAcaraNa samajhe jAne meM koI Apatti to nahIM honA cAhiye / 2. yathArthataH to vaha maMgalAcaraNa satprarUpaNA kA hI hai| AcArya puSpadanta ne usa maMgalAcaraNa ko Adi lekara satprarUpaNA mAtra ke hI sUtroM kI racanAkI hai / yadi hama ise bhUtabali AcArya kI Age kI racanA se pRthaka kara leM to puSpadanta kI racanA usa maMgalasUtra sahita satprarUpaNA hI to kahalAyagI / jIvasthAna kA prathama aMza yahI satprarUpaNA hI to hai / 3. yadi isa aMza ko satprarUpaNA na kaha kara jIvasthAna kA eka aMza kahate to pAThaka usase kyA samajhate ? isa nAma se usake viSaya para kyA prakAza par3atA ? vaha eka ajJAta kulazIla aura nirupayogI zIrSaka siddha hotA / 4. hamane jo graMtha kA viSaya-vibhAga kiyA hai vaha mUlagrantha puSpadanta aura bhUtabalikRta SaTkhaMDAgama kI apekSA se hai, aura usameM satprarUpaNA se pUrva kisI aura viSaya vibhAga ke liye sthAna nahIM hai | maMgalAcaraNa ke pazcAt chaha sAta sUtroM meM satprarUpaNA kA yathocita sthAna aura kArya batalAne ke liye caudaha jIvasamAsoM aura ATha anuyoga dvAroM kA ullekhamAtra karake satprarUpaNA kA vivecana prArambha kara diyA gayA hai| dhavalATIkA ke kartA ne una sUtroM kI vyAkhyA ke prasaMga se jIva sthAna kI utthAnikA kA kucha vistAra se varNana kara DAlA to isase kyA usa vibhAga ko satprarUpaNA se alaga nirdiSTa karane ke liye eka naye zIrSaka kI AvazyakatA utpanna ho gaI ? aisA hameM jAna nahIM par3atA / SaTkhaMDAgama ke bhItara jo sUtrakAra dvArA nirdiSTa viSaya vibhAga haiM unhIM ke anusAra vibhAga rakhanA hamaneM ucita samajhA hai / dhavalAkAra ne bhI Adi se lagAkara 177 sUtroM kI kramasaMkhyA lagAtAra rakhI hai aura unakI eka hI silasile se TIkA kI hai jise unhoMne 'saMtasuttavivaraNa' kahA hai jaisA ki prastuta bhAga ke prAraMbhika vAkya se spaSTa hai / yathA - 'saMpahi saMta-sutta- vivaraNa - samattANaMtaraM tesiM parUvaNaM bhaNissAmo ' /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ vargaNAkhaMDa - vicAra SaTkhaMDAgama ke chaha khaMDoM kA paricaya mukhabandha meM karAyA jA cukA hai / vahAM vaha batalAyA gayA hai ki una chaha khaMDoM meM se prathama pAMca arthAt jIvaTThANa, khuddAbaMdha, baMdhasAmittavicaya, vedaNA aura baggaNA upalabdha dhavalA kI pratiyoM meM nibaddha haiM tathA zeSa chaThavAM arthAt mahAbaMdha svataMtra pustakArUr3ha hai, jisakI pratilipi abhI taka mUDavidrI maTha ke bAhara upalabdha nahIM hai / inameM se cAra khaMDoM ke sambandha meM to koI matabheda nahIM hai, kintu vedanA aura vargaNA khaMDa kI sImAoM ke sambaMdha meM eka zaMkA utpanna kI gaI hai jo yaha hai ki "dhavalagraMtha vedanA khaMDa ke sAtha hI samApta ho jAtA hai - vargaNAkhaMDa usake sAtha meM lagA huA nahIM hai"| isa mata kI puSTi meM jo yuktiyAM dI gaI haiM ve saMkSepata: nimna prakAra haiM - 1. jisa kammapayaDipAhuDa ke caubIsa adhikAroM kA puSpadanta-bhUtabaline udvAra kiyA hai usakA dUsarA nAma 'veyaNakasiNapAhuDa' bhI hai jisase una 24 adhikAroM kA 'vedanAkhaMDa' ke hI aMtargata honA siddha hotA hai| 2. caubIsa anuyoga dvAroM meM vargaNA nAma kA koI anuyogadvAra bhI nahIM hai / eka avAntara anuyogadvAra ke bhI avAntara bhedAntargata saMkSipta vargaNA prarUpaNA ko 'vargaNAkhaMDa' kaise kahA jA sakatA hai ? 3. vedanAkhaMDa ke Adi ke maMgalasUtroM kI TIkA meM vIrasenAcArya ne una sUtroM ko upara kahe hue vedanA, baMdhasAmittavicaya aura khuddAbaMdha kA maMgalAcaraNa batalAyA hai aura yaha spaSTa sUcanA kI hai ki vargaNAkhaMDa ke Adi meM tathA mahAbaMdhakhaMDa ke Adi meM pRthak maMgalAcaraNa kiyA gayAhai upalabdha dhavalA ke zeSa bhAga meM sUtrakArakRta koI dUsarA maMgalAcaraNa nahI dekhA jAtA, isase vahavargaNAkhaMDa kI kalpanA galata hai| 4. dhavalA meM jo 'veyaNAkhaMDa samattA' pada pAyA jAtA hai vaha azuddha hai| usameM par3A huA 'khaMDa' zabda asaMgata hai jisake prakSipta hone meM koI sandeha mAlUma nahIM hotA / 5. indranandi va vibudhazrIdhara jaise graMthakAroM ne jo kucha likhA hai vaha prAya: kiMvadantiyoM athavA sune sunAye AdhAra para likhA jAna par3atA hai / uname sAmane mUla graMtha nahIM the, ataeva unakI sAkSI ko koI mahatva nahIM diyA jA sakatA / 6. yadi vargaNAkhaMDa dhavalA ke antargata thA to yaha bhI ho sakatA hai ki lipikAra ne
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 128 zIghratA vaza usakI kApI na kI ho aura adhUrI prati para puraskAra na mila sakane kI AzaMkA se usane graMtha kI antima prazasti ko jor3akara graMtha ko pUrA prakaTa kara diyA ho / ' ___aba hama ina yuktiyoM para kramaza: vicAra kara ThIka niSkarSa para pahuMcane kA prayatna kreNgeN| 1. veyaNakasiNapAhuDa aura vedanAkhaMDa eka nahIM haiN| yaha bAta satya hai ki kammapayaDipAhuDa kA dUsarA nAma veyaNakasiNapAhuDa bhI hai aura yaha guNa nAma bhI hai, kyoMki vedanA karmoM ke udaya ko kahate haiM aura usakA niravazeSarUpa se jo varNana karatA hai usakA nAma veyaNakasiNapAhuDa (vedanakRtsnaprAbhRta) hai / kintu isase yaha Avazyaka nahIM ho jAtA ki samasta veyaNakasiNapAhuDa vedanAkhaMDa ke hI antargata honA cAhiye, kyoMki yadi aisA mAnA jAve taba to chaha khaMDoM kI AvazyakatA hI nahIM rahegI aura samasta SaTkhaMDa vedanAkhaMDa ke hI antargatamAnanA par3eMge cUMki jIvaTThANaAdi sabhI khaMDoM meM isI veyaNakasiNapAhuDa ke aMzoM kA hI to saMgraha kiyA gayA hai jaisA ki prathama jilda kI bhUmikA meM diye gaye mAnacitroM tathA saMtaparUvaNApR. 74 Adi ke ullekhoM se spaSTa hai / yaha khaMDa-kalpanA kammapayaDipAhuDa yA veyaNakasiNapAhuDa ke avAntara bhedoM kI apekSA se kI gaI hai ki kisI eka khaMDa ko samUcepAhuDa kA adhikArI nahIM banAyA gyaa| svayaM dhavalAkAra ne vedanAkhaMDa ko mahAkammapayaDipAhuDa samajha lene ke viruddha pAThakoMko satarka kara diyA hai| vedanAkhaMDa ke Adi meM maMgala ke nibaddha anibaddha kA viveka karate samaya ve kahate haiM - 'Na ca veyaNAkhaMDa mahAkammapaDipAhuDaM, avayavassa avayavittavirohAdo' arthAt vedanAkhaMDa mahAkarmaprakRtiprAbhRta nahIM hai, kyoMki avayava ko avayavI mAna lene meM virodha utpanna hotA hai / yadi mahAkarmaprakRtiprAbhRta ke caubIsoM anuyogadvAra vedanAkhaMDa ke antargata hote to dhavalAkAra una sabake saMgraha ko usakA eka avayava kyoM mAnate ? isase bilkula spaSTa hai ki vedanAkhaMDa ke antargata ukta caubIsoM anuyogadvAra nahIM haiN| 2. kyA vargaNA nAma kA koI pRthak anuyogadvAra na hone se usake nAma para khaMDa saMjJA nahIM ho sakatI ? kammapayaMDipAhuDa ke caubIsa anuyoga dvAroM meM vargaNA nAma kA koI anuyogadvAra nahIM hai, yaha bilkula satya hai, kintu kisI upabheda ke nAma se vargaNAkhaMDa nAma par3anA koI 1 jaina siddhAnta bhAskara 6, 1 pR. 42, anekAnta 3, 1 pR. 3.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 129 asAdhAraNa ghaTanA to nahIM kahI jA sakatI / yathArthata: anya khaDoM meM eka vedanAkhaMDa ko chor3akara anya zeSa saba khaDoM ke nAma yA to viSayAnusAra kalpita haiM, jaise jIvaTThANa, khuddAbaMdha, va mahAbaMdha / yA kisI anuyogadvAra ke, upabheda ke nAmAnusAra hai, jaise baMdhasAmittavicaya / usI prakAra yadi vargaNA nAmaka upavibhAga pada se usake mahatva ke kAraNa eka vibhAga kA nAma vargaNAkhaMDa rakhA gayA ho to isameM koI Azcarya kI bAta nahIM hai / caubIsa adhikAroM meM se jisa adhikAra yA upabheda kA pradhAnatva pAyA gayA usI ke nAma se to khaMDa saMjJA kI gaI hai, jaisA ki dhavalAkArane svayaM prazna uThAkara kahA hai ki kRti, sparza, karma aura prakRtikA bhI yahAM prarUpaNa hone para bhI unakI khaMDagraMtha saMjJA na karake kevala tIna hI khaMDa kahe jAte haiM kyoMki zeSa meM koI pradhAnatA nahIM hai aura yaha unake saMkSepa prarUpaNa se jAnA jAtA hai / isI saMkSepa prarUpaNa kA pramANa dekara vargaNA ko bhI khaMDa saMjJA se dhyuta karane kA prayatna kiyA jAtA hai / para saMkSepa aura vistAra ApekSita zabda hai, ataeva vargaNA kA prarUpaNa dhavalA meM saMkSepa se kiyA gayA hai yA vistAra se yaha usake visatAra kA anya adhikAroM ke vistAra se milAna dvArA hI jAnA jA sakatA hai / ataeva ukta adhikAroM ke prarUpaNa - vistAra ko dekhiye / baMdhasamittavicaya khaMDa amarAvatI prati ke patra 667 para samApta huA hai / usake pazcAt maMgalAcaraNa va zrutAvatAra Adi vivaraNa 713 patra taka calakara kRtikA prAraMbha hotA hai jisakA 756 taka 43 patroM meM, vedanAkA 756 se 1106 taka 350 patroM meM, sparza kA 1106 se 1114 taka 8 patroM meM, karma kA 1114 se 1159 taka 45 patroM meM, prakRti kA 1159 se 1209 taka 50 patroM meM aura baMdhana ke baMdha aura baMdhanIya kA 1209 se 1332 taka 123 patroM meM prArUpaNa pAyA jAtA hai| ina 123 patroM meM se baMdha kA prarUpaNa prathama 10 patroM meM hI samApta kara diyA gayA hai, yaha kahakara ki 'ettha uddesekhuddAbaMdhassa ekkArasa-aNiyogaddArANaM parUvaNA kAyavvA' / isake Age kahA gayA hai ki - 'teNa baMdhaNijja-parUvaNe kIramANe vaggaNa-parUvaNA NicchaeNa kAyavvA, aNNahA tebIsa-vaggANAsu imAceva vaggaNA baMdhapAoggA aNNAo baMdhapAoggAo Na hoti tti avagamANuvavattIdo / vaggaNANamaNumamgaNadAe tattha imANi aTTha aNiyogaddArANi NAdavvANi bhNvti'ityaadi| arthAt baMdhanIya ke prarUpaNa karane meM vargaNA kI parUpaNa niScayata: karanA cAhiye, 1 dekho saMtaparUpaNA, jilda ?, TippaNI.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 130 anyathA teIsa vargaNAoM meM ye hI vargaNAeM baMdha ke yogya haiM anya vargaNAeM baMdha ke yogya nahIM haiM, aisA jJAna nahIM ho sakatA / una vargaNAoM kI mArgaNA ke liye ye ATha anuyogadvAra jJAtavya haiM | ityAdi isa prakAra patra 1219 se vargaNA kA prarUpaNa prAraMbha hokara patra 1332 para samApta, hotA hai, jahAM kahA gayA hai ki - 'evaM vissasovacayaparUvaNAe samattAe bAhiriyavaggaNA samattA hodi' / isa prakAra vargaNA kA vistAra 113 patroM meM pAyA jAtA hai, jo uparyukta pAMca adhikAroM meM se vedanA ko chor3akara zeSa sabase koI dugunA va usase bhI adhika pAyA jAtA hai| pUrA khudda baMdhakhaMDa 475 se 576 taka 101 patroM meM tathA baMdhasAmittavicayakhaMDa 576 se 667 taka 91 patroM meM pAyA jAtA hai / kintu eka anuyogadvAra ke avasantara ke bhI avAntara bheda vargaNA kA vistAra ina donoM khaMDoM se adhika hai / aisI avasthA meM usakA prarUpaNa saMkSipta kahanA cAhiye yA vistRta aura usase use khaMDa saMjJA prApta karane yogya pradhAnatva * prApta ho sakA yA nahIM, yaha pAThaka vicAra kareM / 3. vedanAkhaMDa ke Adi kA maMgalAcaraNa aura kauna-kauna khaMDoM kA hai ? vedanAkhaMDa ke Adi meM maMgalasUtra pAye jAte haiM / unakI TIkA meM dhavalAkAra ne khaMDavibhAga va unameM maMgalAcaraNa kI vyavasthA saMbaMdhI jo sUcanA dI hai usako nimna prakAra uddhRta kiyA jAtA hai 'uvari uccamANesu tisu khaMDesu kassedaMmaMgalaM ? tiNNaM khaMDANaM / kudo ? vaggaNamahAbaMdhANamAdIe maMgalakaraNAdo / Na ca maMgaleNa viNA bhUdavalibhaDAra ogaMthassa pArabhadi, tassaaNAiriyattapasaMgAdo... kada - pAsa-kamma-paryADi - aNiyogaddArANi vi ettha parUvidANi, tesiM khaMDagaMthasaNNamakAUNa tiNNi ceva khaMDANi tti kimahaM uccade ? Na, tesiM pahANattAbhAvAdo / taM pi kudo Nabbade ? saMkheveNa parUvaNAdo' / vargaNAkhaMDa ko dhavalAntargata svIkAra na karane vAle vidvAn isa avataraNa ko dekara usakA yaha abhiprAya nikAlate haiM ki - "vIrasenAcArya ne ukta maMgalasUtroM ko Upara kahe hue tInoM khaMDoM vedanA, baMdhasAmittavicao aura khuddAbaMdhoM kA maMgalAcaraNa batalAte hue yaha spaSTa sUcanA kI hai ki vargaNAkhaMDa ke Adi meM tathA mahAbaMdhakhaMDa ke Adi meM pRthak maMgalAcaraNa kiyA gayA hai, maMgalAcaraNa ke binA bhUtabali AcArya graMtha kA prAraMbha hI nahIM karate haiN| sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki jina kadi, phAsa, kamma, paryADa ( baMdhaNa) aNuyogadvAroM kA bhI yahAM
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA (ettha)- isa vedanAkhaMDa meM prarUpaNa kiyA gayA hai unheM khaMDagraMtha saMjJA na dene kA kAraNa unake pradhAnatA kA abhAva hai, jo ki unake saMkSepa kathana se jAnA jAtA hai / ukta phAsa Adi anuyoga dvAroM meM se kisI ke bhI zurU meM maMgalAcaraNa nahIM hai aura ina anuyogadvAroM kI prarUpaNA vedanA khaMDa meM kI gaI hai, tathA inameM se kisI ko khaMDagraMtha kI saMjJA nahIM dI gaI yaha bAta Upara ke zaMkA samAdhAna se spaSTa hai|" aba isa kathana para vicAra kIjiye / 'ubari uccamANesu tisu khaMDesu' kA artha kiyA gayA hai 'Upara kahe hue tIna khaMDa, arthAt vedanA, baMdhasAmitta aura khuddAbaMdha' / hameM yahAM para yaha yAda rakhanA cAhiye ki khuddAbaMdha aura baMdhasamiti khaMDa dasare aura tIsare haiM jinakA prarUpaNa ho cukA hai, aura abhI vedanAkhaMDa ke kevala maMgalAcaraNa kA hI viSaya cala rahA hai, khaMDa kA viSaya Age kahA jAyagA / 'uvari uccamANa' kI saMskRta chAyA, jahAM taka maiM samajhatA hU~ 'upari ucyamAna' hI ho sakatI hai, jisakA artha 'Upara kahe hue' kadApi nahIM ho sakatA / 'uccamAna' kA tAtparya kevala prastuta yA Age kahe jAne vAle se hI ho sakatA hai| phira bhI yadi 'Upara kahe hae' hI mAna leM to usase Upara ke do aura Age ke eka kA samuccaya kaise ho sakatA hai ? Upara kahe hue tIna khaMDa to jIvaTThANa Adi tIna haiM, bAkI tIna Age kahe jAne vAle haiM / isa prakAra uparyukta vAkya kA jo artha lagAyA gayA hai vaha bilkula hI asaMgata hai| aba Age kA zaMkA-samAdhAna dekhiye / prazna hai yaha kaise jAnA ki yaha maMgala 'uvari uccamANa' tInoM khaMDoM kA hai ? isakA uttara diyA jAtA hai kyoMki vargaNA aura mahAbaMdha ke Adi meM maMgala kiyA gayA hai' / yadi yahAM jina khaMDoM meM maMgala kiyA gayA hai unako alaga nirdiSTa kara denA AcArya kA abhiprAya thA to unameM jIvaTThANa kA bhI nAma kyoM nahIM liyA, kyoMki tabhI to tIna khaMDa zeSa rahate, kevala vargaNA aura mahAbaMdha ko alaga kara dene se to cAra khaMDa zeSa raha gaye / phira Age kahA gayA hai ki maMgala kiye binA bhUtabali bhaTThAraka graMtha prAraMbha hI nahIM karate, kyoMki usase anAcAryatva kA prasaMga A jAtA hai / para ukta vyavasthA ke anusAra to yahAM eka nahIM, do-do khaMDa maMgala ke binA, kevala prAraMbha hI nahIM, samApta bhI kiye jA cuke; jinake maMgalAcaraNa kA prabaMdha aba kiyA jA rahA hai, jahAM svayaM TIkAkAra kaha rahe haiM ki maMgalAcaraNa Adi meM hI kiyA jAtA hai, nahIM to anAcAryatva kA doSa A jAtA hai| isase to dhavalAkArakA mata spaSTa hai ki prastuta graMtharacanA meM Adi maMgala kA anivArya rUpa se pAlana kiyA gayA hai / hamane AdimaMgala ke atirikta madhyamaMgala aura antamaMgala kA bhI vidhAna par3hA hai| kintu ina prakAroM meM se kisI bhI prakAra dvArA vedanAkhaMDa ke Adi kA maMgala
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 132 khuddAbaMdha kA bhI maMgala siddha nahIM kiyA jA sktaa| isa prakAra yaha zaMkA samAdhAna viSaya ko samajhAne kI apekSA adhika ulajhana meM hI DAlane vAlA hai / Age ke zaMkA samAdhAna kI aura bhI durdazA kI gaI hai| prazna hai kRti, sparza, karma aura prakRti anuyogadvAra bhI yahAM prarUpita haiM, unakI khaMDasaMjJA na karake kevala tIna hI khaMDa kyoM kahe jAte haiM ? yahAM svabhAvataH yaha prazna upasthita hotA hai ki yahAM kauna se tIna khaMDoM kA abhiprAya hai ? yadi yahAM bhI unhIM khuddAbaMdha, baMdhasAmitta aura vedanA kA abhiprAya hai to yaha batalAne kI AvazyakatA hai ki prastuta meM unakI kyA apekSA hai / yadi caubIsa anuyoga dvAroM meM se utpatti kI yahAM apekSA hai to jIvasthAna, vargaNA aura mahAbaMdha bhI to vahIM se utpanna hue haiM, phira unheM kisa vicAra se alaga kiyA gayA ? aura yadi vedanA, vargaNA aura mahAbaMdha se hI yahAM abhiprAya hai to eka to ukta krama meM bhaMga par3atA hai aura dUsare vargaNAkhaMDa ke bhI inhIM anuyoga dvAroM meM antarbhAva kA prasaMga AtA hai / jina anuyoga dvAroM kI ora se khaMDa saMjJA prApta na hone kI zikAyata uThAyI gaI hai unameM vedanA kA nAma nahIM hai / isase jAnA jAtA hai ki isI vedanA anuyogadvAra para se vedanAkhaMDa saMjJA prApta huI hai / para yadi 'ettha' kA tAtparya 'isa vedanAkhaMDa meM" aisA likhA jAtA hai taba to yaha bhI mAnanA par3egA ki ve tInoM khaMDa jinakA ullekha kiyA gayA hai, vedanAkhaMDa ke antargata hai / payaDa ke Age bandhana aura kyoM apanI tarapha se jor3A gayA jabaki vaha mUla meM nahIM hai, yaha bhI kucha samaya hIM AtA / isa prakAra yaha prazna bhI bar3I gar3abar3I utpanna karane vAlA siddha hotA hai / ataH vedanAkhaMDa ke Adi meM Aye hue maMgalacaraNa ko khuddAbaMdha aura baMdhasAmitta kA bhI siddha karanA tathA kRti Adi caubIsoM anuyoga dvAroM ko vedanAkhaMDAntargata batalAnA bar3A betukA, ve AdhAra aura sAre prasaMga ko gar3abar3I meM DAlane vAlA hai / yaha saba kalpanA kina bhUloM kA pariNAma hai aura ukta avataraNoM kA saccA rahasya kyA hai yaha Age calakara batalAyA jAyagA / usase pUrva zeSa tIna yuktiyoM para aura vicAra kara lenA ThIka hogA / 4. vedanAkhaMDa samApti kI puSpikA dhavalA meM jahAM vedanA kA prarUpaNa samApta huA hai yahAM vaha vAkya pAyA jAtA hai evaM veyaNa-appAbahugANiogaddAre samatte veyaNAkhaMDa samattA / isake Age kucha namaskAra vAkyoM ke pazcAt punaH likhA milatA hai 'vedanAkhaMDa samAptam' / ye namaskAra vAkya aura unakI puSpikA to spaSTataH mUlagraMtha ke aMga nahIM hai, ve lipikAra dvArA jor3e gaye jAna par3ate haiN| prazna hai prathama puSpikAkA jo mUla graMtha kA Avazyaka
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA aMga hai / para usameM bhI 'veyaNAkhaMDa samattA' vAkya honA cAhiye thA / samAlocaka kA yaha bhI anumAna galata nahIM kahA jA sakatA ki isa vAkya meM khaMDa zabda saMbhavata: prakSipta haiM, usa zabda ko nikAla dene se 'veyaNA samattA' vAkya bhI ThIka baiTha jAtA hai| ho sakatA hai ki vaha lipikAra dvArA prakSipta huA ho / para vicAraNIya bAta yaha hai ki vaha kaba aura kisaliye prakSipta kiyA gayA ho / isa prakSepa ko Adhunika lipikArakRta to samAlocaka bhI nahIM khte| yadi vaha prakSipta hai to usI lipikArakRta ho sakatA hai jisane mUDavidrIkI tAr3apatrIya prati likhii| hama anyatra batalA cuke haiM ki vaha prati saMbhavata: zaka kI 9 vI 10 vIM zatAbdi kI, arthAt Aja se koI hajAra ATha sau varSa purAnI hai / usa prakSipta vAkya se usa samaya ke kama se kama eka vyakti kA yaha mata to milatA hI hai ki vaha vahAM vedanAkhaMDa kI samApti samajhatA thaa| usase yaha bhI jJAta ho jAtA hai ki usa lekhaka kI jAnakArI meM vahIM se dUsarA khaMDa arthAt vargaNAkhaMDa prAraMbha ho jAtA thA, nahIM to vaha vahAM vedanAkhaMDa ke samApta hone kI vizvAsapUrvaka do do bAra sUcanA dene kI dhRSTatA na karatA / yadi vahAM khaMDasamApti hone kA isake pAsa koI AdhAra na hotA to use jabardastI vahAM khaMDa zabda DAlane kI pravRtti hI kyoM hotI ? samAlocaka lipikAra kI prakSepaka pravRtti ko dikhalAte hue kahate haiM ki aneka anya sthaloM para bhI nAnA prakAra ke vAkya prakSipta pAye jAte haiN| yaha bAta saca hai, para jo udAharaNa unhoMne batalAyA hai vahAM, aura jahAM taka maiM anya sthala aise dekha pAyA hUM vahAM sarvatra yahI pAyA jAtA hai ki lekhaka ne adhikAroM kI saMdhi Adi pAkara apane guru yA devatA kA namaskAra yA unakI prazasti saMbaMdhI vAkya yA padya idhara-udhara DAle haiN| yaha purAne lekhakoM kI zailI sI rahI hai / para aisA sthala eka bhI dekhane meM nahIM AtA jahAM para lekhaka ne adhikAra saMbaMdhI sUcanA galata galata apanI ora se jor3a yA ghaTA dI ho / ataeva cAhe vaha khaMDa zabda maulika ho aura cAhe kisI lipikAra dvArA prakSipta, usase vedanA khaMDa ke vahAM samApta hone kI eka purAnI mAnyatA to pramANita hotI hI hai| 5. indranandi kI prAmANikatA indranandi aura vivudha zrIdhara ne apane apane zrutAvatAra kathAnakoM meM SaTakhaMDAgama kI racanA va dhavalAdi TIkAoM ke nirmANa kA vivaraNa diyA hai / vibudha zrIdhara kA kathAnaka to bahuta kucha kAlpanika hai, para usameM bhI dhavalAntargata pAMca yA chaha khaMDoMvAlI vArtA meM kucha avizvanIyatA nahIM dikhatI indranandi ne prakRta viSaya se saMbaMdha rakhane vAlI jo vArtA dI hai usako hama prathama jilda kI bhUmikA meM pR. 30 para likha cuke haiN| usakA saMkSepa yaha hai ki vIrasena ne uparitana nibandhanAdi uThAraha adhikAra likhe aura unheM hI satkarmanAma chaThavAM
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA khaMDa saMkSeparUpa banAkara chaha khaMDoM kI bahattara hajAra graMthapramANa, prAkRta saMskRta bhASA mizcita dhavalATIkA bnaaii| unake zabdoM kA dhavalAkAra ke una zabdoM semilAna kIjiye jo isI saMbaMdha ke unake dvArA kahe gaye haiN| nibandhanAdi vibhAga ko yahAM bhI 'uvarima graMtha' kahA hai aura aThAraha anuyoga dvAroM ko saMkSepa meM prarUpaNa karane kI pratijJA kI gaI hai / dharasena gurudvArA zrutoddhAra kA jo vivaraNa iMdranandine diyA hai vaha prAya: jyoM kA tyoM dhavalAkAra ke vRtAnta se milatA hai / yaha bAta saca hai ki indranandi dvArA kahI gayI kucha bAteM dhavalAntargata vArtA se kiMcit bheda rakhatI haiN| kintu una para se indranandiko sarvathA aprAmANika nahIM ThaharAyA jA sakatA, vizeSata: khaMDavibhAga jaise sthUla viSaya para / yadyapi indranandi kA samaya nirNIta nahIM hai, para unake saMbaMdha meM paM. nAthUrAmajI premI kA mata hai ki ye ve hI indranandi haiM jinakA ullekha AcAyanemicandra ne gommaTasAra karmakANDa kI 396 vIM gAthA meM guru rUpa se kiyA hai jisase ve vikrama kI 11 havIM zatAbdi ke AcArya Thaharate haiM / isameM koI Azcarya bhI nahIM hai / vIrasena va dhavalA kI racanA kA itihAsa unhoMne aisA diyA hai jaise mAno ve usase acchI taraha nikaTatA se suparicita hoM / unake guru elAcArya kahAM rahate the, vIrasena ne unake pAsa siddhAnta par3hakara kahAM kahAM jAkara, kisa maMdira meM baiThakara, kaunasA graMtha sAmhane rakhakara apanI TIkA likhI yaha saba indranandine acchI taraha batalAyA hai jisameM koI banAvaTa va kRtrimatA dRSTigocara nahIM hotI, balki bahuta hI prAmANika itihAsa jaMcatA hai / unhoMne kadAcit dhavalA, jayadhavalA kA sUkSamAvalokana bhale hI na kiyA ho aura zAyada noTsa le rakhane kA bhI usa samaya rivAja na ho, para unakI sUcanAoM para se yahabAta siddha nahIM hotI ki dhavala jayadhavala graMtha unake sAmhane maujUda hI nahIM the / unhoMne aisI koI bAta nahIM likhI jisakI ina graMthoM kI vArtA se itanI viSamatA ho jo par3hakara pIche smRti ke sahAre likhanevAle dvArA na kI jA sakatI ho / isake atirikta unakA graMtha abhI taka prAcIna pratiyo se susaMpAdita bhI nahIM huA hai| kisI ekAdha prati para se kabhI chApa diyA gayA thA, usI ke kApI hamAre sAmhane prastuta hai / unhoMne jo vArtA kivadantiyoM va sune-sunAye AdhAra para se likhI ho vaha bhI unhoMne bahuta suvyavasthita karake, bharasaka jAMca par3atAla ke pazcAt, likhe| hai aura isI taraha ve bahuta sI aisI bAtoM para prakAza DAla sake jo dhavalAdi meM bhI vyavasthita nahIM pAyI jAtI, jaise dhavalA se pUrva kITIkAyeM va TIkAkAra Adi / ve kaise prAmANika aura nirbhIka tathA apanI kamajoriyoM ko svIkAra kara lene vAle niSpakSa aitihAsika the vaha unake usa vAkya para se sahaja hI jAnA jA sakatA hai jahAM unhoMne sApha- sApha kaha diyA hai ki 1 mA. di. jai. graMthamAlA naM.13, bhUmikA pR. 2
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 135 guNadhara aura dharasena guruoM kI pUrvA para AcArya paramparA hama nahIM jAnate kyoMki na to hameM vaha bAta batalAnevAlA koI Agama milA aura na koI munijana / kitanI spaSTavAditA, sAhityika sacAI aura naitikabala isa ajJAna kI svIkAratA meM bharI huI hai ? kyA ina vAkyoM ko likhane vAle kI prAmANikatA meM sahaja hI avizvAsa kiyA jA sakatA hai ? 6. mUDavidrI se pratilipi karane vAle lekhaka kI prAmANikatA jisa paristhiti meM aura jisa prakAra se dhavalA aura jayadhavalA kI pratiyAM mUDabidrI se bAhara nikalI haiM usakA hama prathama jilda kI bhUmikA meM vivaraNa de Aye haiN| usa para se upalabdha pratiyoM kI prAmANikatA meM nAnA prakAra ke sandeha karanA svAbhAvika hai / ataeva jo dhavalA ke bhItara vargaNAkhaMDa kA honA nahIM mAnate unheM yaha bhI kahane ko mila jAtA hai ki yadi mala dhavalA meM vargaNAkhaMDa rahA bhI ho to ukta lipikAra ne use apanA parizrama bacAne ke liye jAnabUjhakara chor3a diyA hogA aura antima prazasti Adi jor3akara apane graMthakoM ko pUrA prakaTa kara diyA hogA tAki usake puraskArAdi meM pharaka na pdd'e| isa kalpanA kI sacAI jhuThAI kA pUrA nirNaya to tabhI ho sakatA hai jaba yaha graMtha tAr3apatrIya prati se milAyA jA ske| para usake abhAva meM bhI hama isakI saMbhAvanA kI jAMca do prakAra se kara sakate haiN| eka to usa lekhaka kI kArya kI parIkSA dvArA aura dUsare vidyamAna dhavalA kI racanA kI parIkSA dvaaraa| dhavalA ke saMzodhana saMpAdana saMbaMdhI kArya meM hameM isa bAta kA bahuta kucha paricaya milA hai ki ukta lekhaka ne apanA kArya kahAM taka ImAnadArI se kiyA hai / hameM jo pratiyAM upalabdha huI haiM ve mUDavidrI se AI huDI kanADI pratilipi kI nAgarI prati kI kApI kI bhI kApiyAM haiN| ve bahuta kucha skhalana-pracura aura aneka prakAra se doSa pUrNa haiM / para to bhI tIna pratiyoM ke milAna se hI pUrA aura ThIka pATha baiThA lenA saMbhava ho jAtA hai| isase jJAta hotA hai ki jo skhalana ina Age kI pratiyoM meM pAye jAte haiM ve usa kanAr3I pratilipi meM nahIM haiN| yadyapi kucha sthala ina saba pratiyoM ke milAna se bhI pUrNa yA nissandeha nirNIta nahIM ho pAte aura isaliye saMbhava hai ve skhalana usI prathama pratilipikAra dvArA hae hoM, para isa graMtha kI lipi, bhASA aura viSaya saMbaMdhI kaThinAiyoM ko dekhate hue hameM Azcarya isa bAta kA nahIM hai ki ve skhalana haiM, kintu Azcarya isa bAta kA hai ki ve bahuta hI thor3e aura mAmUlI haiM, jo kisI bhI lekhaka ke dvArA apanI zaktibhara sAvadhAnI rakhane para bhI, ho sakate haiN| jo lekhaka eka khaMDa ke khaMDa ko chor3akara prazasti Adi milAkara graMtha ko pUrA prakaTa karane kA duHsAhasa kara sakatA hai, usake 1. saMtaparUpaNA, jilda 1, bhUmikA pR. 15
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 136 dvArA zeSa likhAI bhI ImAnadArI ke sAtha kiye jAne kI AzA nahIM kI jA sktii| para ukta lekhaka kA abhI taka hama jo paricaya dhavalApara parizrama karake prApta kara sake haiM, usa para se hama dRr3hatA ke sAtha kaha sakate haiM ki usane apanA kArya bharasaka ImAnadArI aura parizrama se kiyA hai / usa para se usake dvArA eka khaMDa ko chor3akara graMtha ko pUrA prakaTa kara dene jaise chala-kapaTa kiye jAne kI zaMkA karane ko hamArA jI bilkula nahI cAhatA / para yadi aisA chala kapaTa huA hai to dhavalA kI jAMca dvArA usakA patA lagAnA bhI kaThina nahIM honA cAhiye / dhavalA kI kula TIkA kA pramANa indraranandine bahatta hajAra aura brahmAhemane sattara hajAra batalAyA hai / hamAre sanmukha dhavalA kI tIna pratiyAM maujUda haiM, jinakI zloka saMkhyA kI hamane pUrI kaThoratA se jAMca kii| amarAvatI kI prati meM 1465 patra arthAt 2930 pRSTha haiM aura pratyeka pRSTha para 12 paMktiyAM likhI gaI haiN| pratyeka paMkti meM 62 se 68 taka akSara pAye jAte haiM jisase ausala 65 akSaroM kI lI jA sakatI hai| tadanusAra kula graMtha meM 2930 4 12 165 - 2285400 akSara pAye jAte haiM jinakI zlokasaMkhyA 32 kA bhAga dekara 61,415 AI / ise sAmAnya lekhe meM cAhe Apa sattara hajAra kahiye, cAhe bahattara hajAra / kAraMjA va ArAkI pratiyoM kI bhI ukta prakAra se jAMca dvArA prAya: yahI niSkarSa nikalatA hai| isase to anumAna hotA hai ki pratiyoM meM se eka khaMDa kA khaMDa gAyaba honA asaMbhava sA hai, kyoMki usa khaMDa kA pramANa aura saba khaMDoM ko dekhate hae kama se kama pAMca sAta hajAra to avazya rahA hogA / yaha kamI prastuta pratiyoM meM dikhAI diye binA nahIM raha sakatI thii| viSaya ke tAratamya kI dRSTi se bhI dhavalA apane prastuta rUpa se apUrNa kahIM najara nahIM AtI / prathama tIna khaMDa to pUre haiM hI / cauthe vedanA khaMDa ke Adi se kRti Adi anuyogadvAra prArambha ho jAte haiM / inameM prathama chaha kRti, vedanA, phAsa, kamma, payaDi aura baMdhana svayaM bhagavAn bhUtabali-dvArA prarUpita haiM / inake anta meM dhavalAkArane kahA hai - 'bhUdabalibhaDAraeNa jeNedaM suttaM desAmAsiyabhAveNa lihidaM teNedeNa sUcida-sesaaTThArasa- aNi - yogaddArANaM kiMci saMkheveNa parUvaNaM kassAmo (dhavalA a.patra 1332 ) isase spaSTa jJAta hotA hai ki AcArya bhUtabalikI racanA yahIM taka hai / kintu ukta pratijJA vAkya ke anusAra zeSa nibandhanAdi aThAraha adhikAroM kA varNana dhavalAkAra ne svayaM kiyA hai aura apanI isa racanA ko unhoMne cUlikA kahA hai - etto ubarimagaMtho cUliyA NAma /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 137 - inhIM aThAraha anuyogadvAroM kI vIrasena dvArA racanA kA vizada itihAsa indranandi ne apane zrutAvatAra meM diyA hai / isI cUlikA vibhAga ko unhoMne chaTavAM khaMDa bhI kahA hai / isa prakAra caubIsoM anuyoga dvAroM ke kathana ke sAtha graMtha apane svAbhAvika rUpa se samApta hotA hai / aba yadi inhIM anuyogadvAroM ke bhItara vargaNAkhaMDa nahIM mAnA jAtA to usake liye kauna sA viSaya va adhikAra zeSa rahA aura vaha kahAM se chUTa gayA hogA ? lekhaka dvArA usake chor3a diye jAne kI AzaMkA ko to isa racanA meM bilkula hI guMjAiza nahIM rhii| vedanAkhaMDa ke Adi avataraNoM kA ThIka artha vedanAkhaMDa ke Adi maMgalAcaraNa kI vyavasthA saMbaMdhI sUcanA kA jo artha lagAyA jAtA hai aura usase jo gar3abar3I utpanna hotI hai usakA hama Upara paricaya karA cuke haiN| aba hameM yaha dekhanA Avazyaka hai ki ukta bhUloM kA kyA kAraNa hai aura una avataraNoM kA ThIka artha kyA hai / 'ubira uccamANesu tisu khaMDesu' kA artha 'Upara kahe hue tIna khaMDa' to ho hI nahIM sakatA / para aisA artha kiye jAne ke do kAraNa mAlUma hote haiN| prathama to 'ubari' se sAmAnya Upara arthAt pUrvokta kA artha le liyA gayA hai aura dUsare usakI AvazyakatA bhI yoM pratIta huI kyoMki Age vargaNA aura mahAbaMdha meM alaga maMgala karane kA ullekha pAyA jAtA hai| para khoja aura vicAra se dekhA jAtA hai ki 'uvari' zabda kA dhavalAkAra ne pUrvokta ke artha meM kahIM upayoga nahIM kiyaa| unhoMne usa zabda kA prayoga sarvatra 'Aga' ke artha meM kiyA hai aura pUrvokta ke liye 'puvva' yA punvutta kA / udAharaNArtha, saMtaparUvaNA, pRSTha 130 para unhoMne kahA hai - __ saMpahi puvvaM utta-payaDisamukttiNA......... edaNhaM paMcaNhamuvari saMpahi puvvuttajahaNNaTThidi ....... ca pakkhitte cUliyAe Nava ahiyArA bhvNti| ____ arthAt pUrvokta prakRti samutkIrtanAdi pAMcoM ke Upara abhI kahe gaye jaghanya sthiti Adi jor3a dene para cUlikA ke nau adhikAra ho jAte haiM / yahAM Upara kahe jA cuke ke liye 'puvvaM utta' va 'punvutta' zabda prayukta hue haiM aura 'uvari' se Age kA tAtparya hai| pR.73 para 'uvari' se bane hue uvarIdo (uparita:) avyaya kA prayoga dekhiye / AcArya kahate haiM - 1 saM. paM. bhU. pR. 38, 67
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA puvANupuvvI pacchANupubvI jatthatatthANuputvI cedi tivihA ANupubvI / jaM mUlAdo parivADIe uccade sA puvvANupuvvI / tisse udAharaNaM 'usahamajiyaM ca vaMde' / iccevmaadi| jaM ubarIdo heTThA parivADIe uccadi sA pacchANupuvvI / tisse udAharaNaM-esa karemi ya paNamaM ! jiNavarabasahassa badamANassa / sesANaM ca jiNANaM sivasuhakaMkhA vilomeNa // yahAM yaha batalAyA hai ki jahAM pUrva se tatpazcAt kI ora krama se gaNanA kI jAtI hai use pUrvAnupUrvI kahate haiM, jaise 'RSabha aura ajitanAtha ko namaskAra' / para jahAM nIce yA pazcAt se Upara yA pUrva kI ora arthAt vilomakrama se gaNanA kI jAtI hai vaha pazcAdAnupUrvI kahalAtI hai jaise maiM varddhamAna jineza ko praNAma karatA hU~ aura zeSa (pArzvanAtha, neminAtha Adi) tIrthakaroM ko bhI / yahAM 'ubarIdo' se tAtparya 'Age' se hai aura pIche kI ora ke liye heTThA (adha:) zabda kA prayoga kiyA gayA hai| dhavalA meM Age baMdhana anuyoga dvAra kI samApti ke pazcAt kahA gayA hai 'etto ubarimaMgatho cUliyA NAma' / arthAt yahAM se Upara ke graMtha kA nAma cUlikA hai / yahAM bhI 'uvarima' se tAtparya Age Ane vAle graMtha vibhAga se hai na ki pUrvokta vibhAga se| . __ aura bhI dhavalA meM saikar3oM jagaha 'uvari bhaNNamANacuNNisuttAdo,' 'uvarimasuttaM bhaNadi' Adi / inameM pratyeka sthala para nirdiSTa sUtra Age diyA gayA pAyA jAtA hai / ubarikA / pUrvokta ke artha meM prayoga hamArI dRSTi meM nahIM aayaa| ___ ina udAharaNoM se spaSTa hai ki uvarikA artha Age Ane vAle khaMDoM se hI ho sakatA hai, pUrvokta se nhiiN| aura phira prakRta meM to 'uccamANa ' pada isa artha ko acchI taraha spaSTa kara detA hai kyoMki usakA abhiprAya kevala prastuta aura Age Ane vAle khaMDoM se hI ho sakatA hai| para yadi Age kahe jAne vAle tIna khaMDoM kA yaha maMgala hai to isa bAta kA vargaNA aura mahAbaMdha ke Adi meM maMgalAcaraNa kI sUcanA se kaise sAmajasya baiTha sakatA hai ? yahI eka vikaTa sthala hai jisane uparyukta sArI gar3abar3I vizeSa rUpa se utpanna kI hai / samasta prakaraNa para saba dRSTiyoM se vicAra karane para hama isa niSkarSa para pahuMce haiM ki dhavalA kI upalabdha pratiyoM meM vahAM pATha kI azuddhi hai| mere vicAra se 'vaggaNAmahAbaMdhANamAdIe maMgalakaraNAdo' kI jagaha 'vaggaNAmahAbaMdhANamAdIe maMgalAkaraNAdo ' pATha honA cAhiye / dIrgha 'A' ke sthAna para hazva 'a' kI mAtrA kI azuddhiyAM tathA anya svaroM meM bhI hazva dIrgha ke vyatyaya ina pratiyoM meM bhare par3e haiN| hameM apane saMzodhana meM isa prakAra ke sudhAra saikar3oM jagaha karanA
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 139 par3e haiM / yathArthata: prAcIna kannar3a lipi meM hRzva aura zIrgha svaroM meM bahudhA viveka nahIM kiyA jAtA thA / hamAre anumAna kiye hue sudhAra ke sAtha par3hane se pUrvokta samasta prakaraNa va zaMkA-samAdhAnakrama ThIka baiTha jAtA hai / usase ukta do avataraNoM ke bIca meM Aye hue una zaMkA samAdhAnoM kA artha bhI sulajha jAtA hai jinakA pUrvakathita artha se bilkula hI sAmanjasya nahIM baiThatA balki virodha utpanna hotA hai / vaha pUrA prakaraNa isa prakAra hai - uvari uccamANesu sui khaMDesu kassedaM maMgalaM ? tiNNaM khaMDANaM / kudo ? baggaNAmahAbaMdhANamAdIe maMgalAkaraNAdo / Na ca maMgaleNa viNA bhUtabalibhaDhArao gaMthassa pArabhadi, tassa aNAiriyattapasaMgAdo / kadhaM veyaNAe AdIe uttaM maMgalaM sesa-do-khaMDhANaM hodi ? Na, kadIe Adimhi uttassa edasseva maMgalassa sesatevIsa aNiyogaddAresu pauttidaMsaNAdo / mahAkammapayaDipAhuDatteNa cauvIsahamaNiyogaddArANaM bhedAbhAvAdo egattaM, tado egassa evaM maMgalaM tattha Na virujjhade / Na ca edesiM tiNhaM khaMDANameyattamegakhaMDattapasaMgAdo tti, Na esa doso, mahAkammapayaDipAhuDattaNeNa edesi pi egattadaMsaNAdo / kadi-pAsa-kamma-payaDiaNiyogaddArANi vi ettha parUvidANi, tesiM khaMDaggaMthasaNaNamakAUNa tiNNi ceba khaMDANi tti kimahUM uccade Na, tesiM pahANattAbhAvAdo / taM pi kudo Nabbade ? saMkheveNa parUvaNAde / isakA anuvAda isa prakAra hogA - zaMkA - Age kahe jAne vAle tIna khaMDoM (vedanA vargaNA aura mahAbaMdha) meM se kisa khaMDa kA yaha maMgalAcaraNa hai ? samAdhAna - tInoM khaMDoM kA ! ... zaMkA - kaise jAnA ? samAdhAna - vargaNAkhaMDa aura mahAbaMdha khaMDa ke Adi meM maMgala na kiye jAne se / maMgala kiye binA to bhUtabali bhaTTAraka graMtha kA prAraMbha hI nahIM karate kyoMki isase anAcAryatva kA prasaMga A jAtA hai| zaMkA- vedanA ke Adi meM kahA gayA maMgala zeSa do khaMDoM kA bhI kaise ho jAtA hai? samAdhAna - kyoMki kRti ke Adi meM kiye gaye isa maMgala kI zeSa tebIsa anuyoga dvAroM meM bhI pravRtti dekhI jAtI hai| zaMkA - mahAkarmaprakRti pAhuDatva kIapekSA se caubIsoM anuyoga dvAroM meM bheda na 1. DA. upAdhye, paramAtmaprakAza, bhUmikA, pR. 83.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 140 hone se unameM ekatva hai, isaliye eka kA yaha maMgala zeSa tebIsoM meM virodha ko prApta nahIM hotA / paraMtu ina tInoM khaMDoM meM to ekatva hai nahIM, kyoMki tInoM meM ekatva mAna lene para tInoM ke eka khaMDatva kA prasaMga A jAtA hai ? samAdhAna - yaha koI doSa nahIM, kyoMki - mahAkarma prakRti pAhuDatva kI apekSA se inameM bhI ekatva dekhA jAtA hai| zaMkA - kRti, sparza, karma aura prakRti anuyoga dvAra bhI yahAM (graMtha ke isa bhAga meM) prarUpita kiye gaye haiM, unakI bhI khaMDa graMtha saMjJA na karake tIna hI khaMDa kyoM kahe jAte haiM? samAdhAna - kyoMki inameM pradhAnatA kA abhAva hai / zaMkA - yaha kaise jAnA? samAdhAna - unakA saMkSepa meM prarUpaNa kiyA gayA hai isase jAnA / isa parase yaha bAta spaSTa samajha meM A jAtI hai ki ukta maMgalAcaraNa kA sambandha baMdha-sAmitta aura khuddAbaMdha khaMDoM se baiThAnA bilkula nirmUla, asvAbhAvika, anAvazyaka aura dhavalAkAra ke mata se sarvathA viruddha hai / hama yaha bhI jAna jAte haiM ki vargaNAkhaMDa aura mahAbaMdha ke Adi meM koI maMgalAcaraNa nahIM hai, isI maMgalAcaraNa kA adhikAra una para cAlU rahegA / aura hameM yaha bhI sUcanA mila jAtI hai ki ukta maMgala ke adhikArAntargata tInoM khaMDa arthAt vedanA, vargaNA aura mahAbaMdha prastuta anuyogadvAroM se bAhara nahIM hai| ve kina anuyAgadvAro ke bhItara garbhita haiM yaha bhI saMketa dhavalAkAra yahAM spaSTa de rahe haiN| khaMDa saMjJA prApta na hone kI zikAyata kina anuyoga dvAroM kI ora se uThAI gaI ? kadi, pAsa, kampa aura payaDi anuyoga dvAroM kI ora se / vedaNA- anuyoga dvArakA yahAM ullekha nahIM hai kyoMki use khaMDa saMjJA prApta haiN| dhavalAkAra ne baMdhana anuyogadvAra kA ullekha yahAM jAnabUjhakara choDA hai kyoMki baMdhana ke hI eka avAntara bheda vargaNA se vargaNAkhaMDa saMjJA prApta huI hai aura usake eka dUsare upabheda baMdhavidhAna para mahAbaMdha kI eka bhavya imArata khar3I hai / jIvaTThANa, khuddAbaMdha aura baMdhasAmittavicaya bhI isI ke hI bheda prabhedoM ke suphala haiN| isaliye una sabase bhAgyavAna pAMca-pAMca yazasvI saMtAna ke janayitA baMdhana ko khaMDa saMjJA prApta na hone kI koI zikAyata nahIM thI / zeSa aThAraha anuyoga dvAroM kA ullekha na karane kA kAraNa yaha hai ki bhUtabali bhaTThAraka ne unakA prarUpaNa hI nahIM kiyA / bhUtabalikI racanA to baMdhana anuyoga dvAra ke sAtha hI, mahAbaMdha pUrNa hone para, samApta ho jAtI hai / jaisA hama Upara batalA cuke haiN|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 141 isI avataraNa se Upara dhavalAkArane jo kucha kahA hai usase prakRta viSaya para aura bhI bahuta vizada prakAza par3atA haiM / vaha prakaraNa isa prakAra hai - tatthedaM kiM NibaddhamAho aNivaddhamidi ? Na tAva NibaddhamaMgalamidaM mahAkammapayaDIpAhuDassa kadi- yAdi - cauvIsaaNiyogAvayavasya AdIe godamasAmiNA paruvidassa bhUtavalibhaDhAraeNa veyaNAkhaMDassa AdIe maMgalaTuM tatto ANedUNa Thavidassa NibaddhattavirohAdo / Na ca veyaNAkhaMDaM mahAkammapayaDIpAhuDaM avayavassa avyvittvirohaado| Na ca bhUdavalI godamo vigalasudadhArayassa dharaseNAiriyasIsassa bhUdavalissa sayala - sudadhArayavaDDamANaMtevAsigodamattavirohAdo / Na cANNo payAro NibaddhamaMgalattassa hedubhUdo asthi| tamhA aNibaddhamaMgalamidaM / athavA hodu NibaddhamaMgalaM / kathaM veyaNAkhaMDAdikhaMDagayassa mahAkammapayaDipAhuDattaM ? Na, kadiyA (di) cauvIsa-aNiyogaddArehiMto eyaMteNa pudhabhUdamahAkammapaDipAhuDAbhAvAdo / edesimaNiyogaddArANaM kammapayaDipAhuDatte saMte pAhuDa - bahuttaM pasajjade ? Na esa doso, kathaMci icchijamANattAdo / kadhaM veyaNAe mahAparimANAe uvasaMhArassa imassa veyaNAkhaMDassa veyaNA-bhAvo ? Na, avayavehiMto eyaMteNa pudhabhUdassa * avayavissa annuvlNbhaado| Na ca veyaNAe bahuttamaNiTTamicchijamANattAdo / kadhaM bhUdavalissa godamataM ? kiM tassa godamatteNa ? kadhamaNNahA maMgalassa NibaddhataM ? Na, bhUdabalissa khaMDagaMthaM paDi kattAttAbhAvAdo / Na ca aNNeNa kaya-gaMthA-hiyArANaM egadesasa pugvihA (pubbilla) saddattha - saMdabhassa parUvao kattAro hodi, aippasaMgAdo / adhavA bhUdabalI godamo ceva egaahippaayttaado| tado siddhaMNibaddhamaMgalattaMpi / uvari uccamANesu tisu khaMDesu ....ityaadi| 1. zaMkA - inameM se, arthAt nibaddha aura anibaddha maMgaloM meM se, yaha maMgala nibaddha hai yA anibaddha ? samAdhAna - yaha nibaddha maMgala nahIM hai, kyoMki kRti Adi caubIsa avayavoM vAle mahAkarmaprakRtipAhuDa ke Adi meM gautamasvAmI dvArA isakA prarUpaNa kiyA gayA hai / bhUtabali svAmI ne use vahAM se lAkara vedanAkhaMDa ke Adi meM maMgala ke nimitta rakha diyA hai| isaliye usameM nibaddhatva kA virodha hai / vedanAkhaMDa kucha mahAkarmaprakRtipAhuDa to hai nahIM, kyoMki avayava ko hI avayavI mAnane meM virodha AtA hai / aura bhUtabali gautamasvAmI ho nahIM sakate, kyoMki vikala zruta ke dhAraka aura dharasenAcArya ke ziSya aise bhUtabali meM sakalazruta ke dhAraka aura vardhamAna svAmI ke ziSya aise gautamapane kA virodha hai / aura koI prakAra
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 142 nibaddha maMgalapane kA hetu hotA nahIM hai, isaliye yaha maMgala anibaddha maMgala hai| athavA, yaha nibaddha maMgala bhI ho sakatA hai| 2. zaMkA - vedanAkhaMDa Adi khaMDoM meM samAviSTa (graMthoM) ko mahAkarmaprakRtipAhuDapanA kaise prApta ho sakatA hai ? samAdhAna - kyoMki kRti Adi caubIsa anuyogadvAroM se sarvathA pRthakbhUta mahAkarmaprakRtipAhuDa kI koI sattA nahIM hai / 3. zaMkA - ina anuyoga dvAroM meM karmaprakRti pAhuDatva mAnalene se to bahuta se pAhuDa mAnane kA prasaMga A jAtA hai ? - samAdhAna - yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki yaha bAta kathaMcit arthAt eka dRSTi se abhISTa hai| 4. zaMkA - mahAparimANavAlI vedanA ke upasaMhArarUpa isa vedanAkhaMDa ko vedanA anuyoga dvAra kaise mAnA jAya ? samAdhAna - aisA nahIM hai, kyoMki avayavoM se ekAntataH pRthakbhUta avayavI to pAyA nahIM jAtA / aura isase yadi eka se adhika vedanA mAnane kA prasaMga AtA hai to vedanA ke bahutva se koI aniSTa bhI nahIM, kyoMki vaha bAta iSTa hI hai| 5. zaMkA - bhUtabali ko gautama kaise mAna liyA jAya ? samAdhAna - bhUtabali ko gautama mAnane kA prayojana hI kyA hai ? 6. zaMkA - yadi bhUtabali ko gautama na mAnA jAya to maMgala ko nibaddhapanA kaise prApta ho sakatA hai ? samAdhAna - kyoMki bhUtabalike khaMDagraMtha ke prati kartApane kA abhAva hai / kucha dUsare ke dvArA race gaye graMthadhikAroM meM se eka deza kA pUrva prakAra se hI zabdArtha aura saMdarbha kA prarUpaNa karane vAlA graMthakartA nahIM ho sakatA kyoMki isase to atiprasaMga doSa arthAt eka graMtha ke aneka kartA hone kA prasaMga A jAyagA / athavA, donoM kA eka hI abhiprAya hone se bhUtabali gautama hI haiM / isa prakAra yahAM nibaddha maMgalatva bhI siddha ho jAtA hai / vedanA aura vargaNA khaMDoM kI sImAoM kA nirNaya - yahAM para prathama zaMkA samAdhAna meM yaha spaSTa kara diyA gayA hai ki vedanAkhaMDa ke aMntargata pUrA mahAkammapayaDipAhuDa kA viSaya nahIM hai - vaha usa pAhuDa kA eka avayava mAtra
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA 1433 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA hai, arthAt usameM ukta pAhuDa ke caubIsoM anuyogadvAroM kA antarbhAva nahIM kiyA jA sktaa| mahAkarma prakRti pAhuDa avayavI hai aura vedanAkhaMDa usakA eka avayava / dUsare zaMkA samAdhAna se yaha sUcanA milatI hai ki kRti Adi caubIsa anuyoga dvAroM meM akelA vedanAkhaMDa nahIM phailA hai, vedanA Adi khaMDa hai arthAt vargaNA aura mahAbaMdha kA bhI antarbhAva vahIM hai / tIsare zaMkA samAdhAna meM karmaprakRti pAhuDa ke kRti Adi avayavoM meM bhI eka dRSTi se pAhuDapanA sthApita karake cauthe meM spaSTa nirdeza kiyA gayA hai ki vedanAkhaMDa meM gautamasvAmIkRta bar3e vistAravAle vedanA adhikAra kA hI upasaMhAra arthAt saMkSepa hai / yaha vedanA dhavalAkI a. prati meM pR.756 para prArambha hotI hai jahAM kahA gayA hai - kammaTThajaNiyaveyaNa-uvahi-samuttiNaNAe jiNe nnmiuN| veyaNamahAhiyAraM vivihahiyAraM pruuvemo|| aura vaha ukta prati ke 1106 veM patra para samApta hotI hai jahAM likhA milatA hai - 'evaM veyaNa-appAbahugANiogaddAre samatte veyaNAkhaMDa samattA / isa prakAra isa puSpikAvAkya meM azuddhi hote hue bhI vahAM vedanAkhaMDa kI samApti meM koI zaMkA nahIM raha jaatii| pAMcave aura chaThaveM zaMkA samAdhAna meM bhUtabali aura gautama meM graMthakartA va abhiprAya kI apekSA ekatva sthApita kiyA gayA hai jo sahaja hI samajha meM A jAtA hai / isa prakAra ukta maMgala nibaddha bhI siddha karake batA diyA gayA hai| isa prakAra ukta zaMkA samAdhAna se vedanAkhaMDa kI donoM sImAyeM nizcita ho jAtI haiN| kRti to vedanAkhaMDa ke aMtargata hai hI kyoMki ukta zaMkA samAdhAna kI sUcanA ke atirikta maMgalAcaraNa ke sAtha hI vedanAkhaMDa kA prAraMbha mAnA hI gayA hai| vedanAkhaMDa ke vistAra kA eka aura pramANa upalabdha hai| TIkAkAra ne usakA parimANa solaha hajAra pada batalAyA hai / yathA, 'khaMDagaMthaM paDucca veyaNAe solspdshssaanni'| yaha pada saMkhyA bhUtabalikRta sUtra-graMtha kI apekSA se hI honA cAhiye / ataeva jaba taka yaha jJAta ho jAve ki pada se yahAM dhavalAkAra kA kyA tAtparya hai tathA vedanAdi khaMDoM ke sUtra alaga karake una para vaha mApa na lagAyA jAve taba taka isa sUcanA kA hama apanI jAMca meM vizeSa upayoga nahIM kara sakate / to bhI cUMki TIkAkArane eka anya khaMDa kI bhI isa prakAra pada saMkhyA dI hai aura usa khaMDa kI sImAdi ke viSaya meM koI vivAda nahIM hai isaliye hameM
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA unakI tulanA se kucha ApekSika jJAna avazya ho jAyegA / dhavalAkAra ne jIvaTThANa khaMDa kI pada saMkhyA aThAraha hajAra batalAI hai - 'padaM paDucca aTThArahapadasahassaM' (saMta pa.pR.60) isase yaha jJAta huA ki vedanAkhaMDa kA parimANa jIvaTThANa se navamAMza kama hai / jIvaTThANa ke 475 patroM kA navamAMza lagabhaga 53 hotA hai, ata: sAdhAraNatayA vedanAkhaMDa kI patra saMkhyA 47553 - 422 ke lagabhaga honA cAhiye / Upara nirdhArita sImA ke anusAra vedanA kI patra saMkhyA pratyakSa meM 667 se 1106 taka arthAt 438 hai jo ApekSita anumAna ke bahuta najadIka par3atI hai| samasta caubIsa anuyoga dvAroM ko vedanA ke bhItara mAna lene se to jIvaTThANa kI apekSA vedanAkhaMDa dhavalA ke tigune se bhI adhika bar3A ho jAtA hai| vargaNA nirNaya ___ jaba vedanAkhaMDa kA upasaMhAra vedanAnuyogadvAra ke sAtha ho gayA taba prazna uThatA hai ki usake Age ke phAsa Adi anuyogadvAra kisa khaMDa ke aMga rahe ? Upara vedanAdi tIna khaMDoM ke ullekhoM ke vivecana se yaha spaSTa hI hai ki vedanA ke pazcAt vargaNA aura usake pazcAt mahAbaMdha kI racanA hai| mahAbaMdha kI sImA nizcita rUpa se nirdiSTa hai kyoMki dhavalA meM spaSTa kara diyA gayA hai ki bandhana anuyogadvAra ke cauthe prabheda bandhavidhAna ke cAra prakAra prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezabaMdha kA vidhAna bhUtabali bhaTTAraka ne mahAbaMdha meM vistAra se likhA hai, isaliye vaha dhavalA ke bhItara nahIM likhA gayA / ata: yahIMtaka vargaNAkhaMDa kI sImA samajhanA cAhiye / vahAM se Age ke nibandhanAdi aThAraha adhikAra TIkA kI sUcanAnusAra cUlikA rUpa hai / ve TIkAkAra kRta hai bhUtabalikI racanA nahIM hai| ukta khaMDa vibhAga ko sarvathA prAmANika siddha karane ke liye aba kevala usa prakAra ke kisI prAcIna vizvanIya spaSTa ullekha mAtra kI apekSA aura raha jAtI hai / saubhAgya se aisA eka ullekha bhI hameM prApta ho gayA hai / mUDavidrI ke paM. lokanAthajI zAstrI ne vIravANI vilAsa jaina siddhAMtabhavana kI prathama vArSika riporTa (1935) meM mUDavidrI kI tAr3apatrIya prati para se mahAdhavala (mahAbaMdha) kA kucha paricaya avataraNoM sahita diyA hai| isase prathama bAta to yaha jAnI jAtI hai ki paMDitajI ko usa prati meM koI maMgalAcaraNa dekhane ko nahIM milA / ve riporTa meM likhate haiM "isameM maMgalAcaraNa zloka, graMtha kI prazasti bagairaha kucha bhI nahIM hai|" paM. lokanAthajI kI yaha riporTa mahatvapUrNa hai kyoMki paMDitajI ne graMtha ko kevala Upara nIce hI nahIM dekhA- unhoMne koI cAra varSa taka parizrama karake pUre mahAdhavala graMtha kI nAgarI pratilipi taiyAra kI hai jaisA ki hama prathama jilda kI bhUmikA meM batalA Aye haiN| ataeva usa
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 145 graMtha kA eka eka zabda unakI dRSTi aura kalama se gujara cukA hai / unake mata se pUrvokta 'maMgalakaraNAdo' pada meM hamAre maMgalAkaraNAdo rupa sudhAra kI puSTi hotI hai- . dUsarI bAta jo mahAdhavala ke avataraNoM meM hameM milatI hai vaha khaMDavibhAga se saMbaMdha rakhatI hai / mahAbaMdha para koI paMcikA bhI usa prati meM grathita hai jaisA ki avataraNa kI prathama paMkti se jJAta hotA hai - 'vocchAmi saMtakamme paMciyarUveNa vivaraNaM sumahatthaM ' isI paMcikAkAra ne Age calakara kahA hai - 'mahAkammapayaDipAhuDassa kadi-vedaNAo (di) cauvvIsamaNiyogaddAresu tattha kadivedaNA ttijANi aNiyogaddArANi vedaNAkhaMDamhi, puNo pAsa (-kamma-payaDi-baMdhaNANi) cattAri aNiyogadvAresu tattha baMdha baMdhaNijaNAmaNiyogehi saha vaggaNAkhaMDamhi, puNo baMdhavidhANamaNiyogo khuddAbaMdhammi sappavaMceNa parUvidANi / puNo tehiMto sesadvArasaNiyogaddArANi sattakamme savvANi parUvidANi / to vi tassaigaMbhIrattAdo atthavisama-padANamatthe thoruddhayeNa paMciyasarUveNa bhaNissAmo' / isa avataraNa meM zabdoM meM azuddhiyAM haiM / koSTaka ke bhItara ke sudhAra yA jor3e hue pATha mere haiM / para usa para se tathA isase Age jo kucha kahA gayA hai usase yaha spaSTa jAna par3A ki yahAM nibaMdhanAdi aThAraha adhikAroM kI paMjikA dI gaI hai / una aThAraha adhikAroM kA nAma 'sattakamma' thA, jisase indranandi ke satkarma saMbaMdhI ullekha kI pUrI puSTi hotI hai| prApta avataraNa para se mahAdhavala kI prati va usake viSaya Adi ke saMbaMdha meM aneka prazna upasthita hote haiM, aura prati kI parIkSA kI bar3I abhilASA utpanna hotI hai, kintu usa sabakA niyaMtraNa karake prAkRta viSaya para Ane se ukta avataraNa meM prastutopayogI yaha bAta spaSTa rUpa se mAlUma ho jAtI hai, ki kRti aura vedanA anuyogadvAra vedanAkhaMDa ke sAtha phasa, kamma, payaDi aura baMdhana ke baMdha aura baMdhanIya bheda vargaNAkhaMDa ke bhItara haiN| isase hamAre viSaya kA nirvivAda rUpa se nirNaya ho jAtA hai| prathama jilda kI bhUmikA meM ThIka isI prakAra khaMDa vibhAga kA paricaya karAyA jA cukA hai usa paricaya kI ora pAThakoM kA dhyAna puna: AkarSita kiyA jAtA hai| 1. yaha avataraNa saM. paM. jilda 1 kI bhUmikA pR. 68 para diyA jA cukA hai| para vahA~ bhUla se 'puNo tehiMto' Adi vAkya chUTa gayA hai| ata: prakRtatopayogI usa avataraNa ko yahA~ phira pUrA de diyA hai|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ NamokAra maMtra ke AdikartA. jo khyAti aura pracAra hinduoM meM gAyatrI mantrakA hai tathA bauddhoM meM trisaraNa maMtra kA thA, vahI jainiyoM meM NamokAra maMtra kA hai / dhArmika tathA sAmAjika sabhI kRtyoM va vidhAnoM ke Arambha meM jainI isa maMtra kA uccAraNa karate haiN| yahI unakA dainikajapamaMtra hai| isakI prakhyAti kA eka padya nimna prakAra hai, jo nitya pUjanavidhAna meM uccAraNa kiyA jAtA hai - eso paMca-NamoyAro svvpaapppnnaasnno| maMgalANaM ca savvesiM paDhama hoi maMgalaM / arthAt yaha paMca namaskAra maMtra saba pApoM kA nAza karane vAlA hai aura saba maMgale meM prathama (zreSTha ) maMgala hai| ___ isa mantra kA pracAra jainiyoM ke tInoM sampradAyoM-digambara, zvetAmbara aura sthAnaka vAsiyoM meM samAna rUpa se pAyA jAtA hai| tInoM sampradAyoM ke prAcInatama sAhitya meM bhI isakA ullekha milatA hai| kiMtu abhI taka yaha nizcaya nahIM huA ki isa maMtra ke AdikartA kauna haiN| yathArthata: yaha prazna hI abhI taka kisI ne nahIM uThAyA aura isa kAraNa isa maMtra ko anAdinidhana jaisA pada prApta ho gayA hai| kintu SaTkhaMDAgama aura usakI TIkA dhavalA ke avalokana se isa NamokAra maMtra ke kartRtva ke sambandha meM kucha prakAza par3atA hai, aura isI kA yahAM paricaya karAyA jAtA hai| SaTkhaMDAgama kA prathama khaNDa jIvaTThANa hai aura isa khaMDa ke prArambha meM yahI suprasiddha maMtra pAyA jAtA hai / TIkAkAra vIrasenAcArya ke anusAra yahI ukta grantha kA sUtrakArakRta maMgalAcaraNa hai / ve likhate haiM ki - ____ maMgala-Nimitta-heU -parimANaM NAma taha ya kattAraM / vAgariya chappi pacchA vakkhANausatthamAiriyo // idi NAyamAiriya-paraMparAgayaM maNeNAvahAriya punvAiriyAyArANusaraNaM tirayaNaheu tti puSpadaMtAiriyo maMgalAdINaM chaNNaM sakAraNANaM parUvaNahU~ suttamAha - Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AiriyANaM, Namo ubajjhAyANaM, Namo loe savvasAhUNaM // (saM.paM.1, pR.7)
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA arthAt 'maMgala, nimitta hetu parimANa, nAma aura kartA / ina chahoM kA prarUpaNa karake pazcAt AcArya ko zAstra kA vyAkhyAna karanA caahiye|' isa AcArya paramparAgata nyAya ko mana meM dhAraNa karake puSpadantAcArya maMgalAdi chahoM ke sakAraNa prarUpaNa ke liye sUtra kahate haiM, Namo arihaMtANaM Adi / isake Age dhavalAkAra ne isI maMgalasUtra ko 'tAlapalaMba' sUtra ke samAna dezAmarSaka batalAkara pUrvokta maMgala, nimitta Adi chahoM kA prarUpaka siddha kiyA hai / tatpazcAt maMgala zabda kI vyutpatti va aneka dRSTiyoM se bheda prabheda batalAte hue maMgala ke do bheda isa prakAra kiye haiM - tajja maMgalaM duvihaM NibaddhamaNibaddhamidi / tattha NibaddhaM NAma jo suttassAdIe suttakattAreNa Nibaddha-devadA - NamokkAro taM Nibaddha - maMgalaM / jo suttassAdIe suttakattAreNa kayadevadANamokkAro tamaNibaddha - maMgalaM / idaM puNa jIvaTThANaM Nibaddha - maMgalaM, yatto 'imesiM coddasaNaMhaM jIvasamANaM ' idi edassa suttassAdIeNibaddha - ' Namo arihaMtANaM ' iccAdidevadA * NamokkAradaMsaNAdo / (saM0 paM01, pa. 41) - arthAt maMgala do prakAra kA hai, nibaddha aura anibaddha / sUtra ke Adi meM sUtrakarttA dvArA jo devatA - namaskAra nibaddha kiyA jAya vaha nibaddha maMgala hai aura jo sUtra ke Adi meM sUtrakarttA dvArA devatA ko namaskAra kiyA jAtA hai ( kintu vaha namaskAra lipibaddha nahIM kiyA jAtA) vaha anibaddha - maMgala hai| yaha jIvaTThANaM nibaddha maMgala hai, kyoMki isake 'imesiM coddasaNhaM' Adi sUtra ke pUrNa 'Namo arihaMtANaM' ityAdi devatAnamaskAra pAyA jAtA hai| isase yaha siddha huA ki jIvaTThANa ke Adi meM jo yaha NamokAra maMtra pAyA jAtA hai vaha sUtrakAra puSpadanta AcArya dvArA hI vahAM rakhA gayA hai aura isase usa zAstra ko nibaddha-maMgala saMjJA prApta ho jAtI hai / kintu isase yaha spaSTa jJAta nahIM hotA hai ki yaha maMgalasUtra svayaM puSpa dantAcArya ne racakara yahAM nibaddha kiyA hai, yA kahIM anyatra se lekara yahAM rakha diyA hai / para anyatra dhavalAkAra ne isakA bhI nirNaya kiyA hai / vedanAkhaMDa ke Adi meM 'Namo jiNANaM' Adi maMgalasUtra pAye jAte haiM, jinakI TIkA karate hue dhavalAkAra ne unake nibaddha anibaddha svarUpa kA vivecana kiyA hai / ve likhate haiMI tatthedaM kiM NibaddhamAho aNibaddhamidi ? Na tAva Nibaddha - maMgalamidaM, mahAkammapayaDipAhuDhassa kadiyAdi - cauvIsa - aNiyogAvayavassa AdIe godamasAmiNA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 148 parUvidassa bhUdabalibhaDAraeNa veyaNAkhaMDassa AdIe maMgalaThThe tattoANedUNa Thavidassa Nibaddhatta - virohAdI / Naca veyaNAkhaMDaM mahAkammapayaDipAhuDaM avayavassa avayavittavirohAdo / Naca bhUdabalI godamo, vigalasudadhArasya dharaseNAiriyasIsassa bhUdabalissa sayalasudadhArayavaDDhamANaMtevAsi - godamattavirohAdo / Na cANNo payAro NibaddhamaMgalattassa hedubhUdo asthi / arthAt yaha maMgala (mo jiNANaM, Adi) nibaddha hai yA anibaddha ? yaha nibaddhamaMgala to nahIM hai kyoMki mahAkarmaprakRtipAhuDa ke kRti Adi caubIsa anuyoga dvAroM ke Adi meM gautamasvAmI ne isa maMgala kA prarUpaNa kiyA hai aura bhUtabali bhaTThAraka ne use vahAM se uThAkara maMgalArtha yahAM vedanAkhaMDa ke Adi meM rakha diyA hai, isase isake nibaddha - maMgala hone meM virodha AtA hai| na to vedanAkhaMDa mahAkarmaprakRtipAhuDa hai, kyoMki avayava ko avayavI mAnane meM virodha AtA hai / aura na bhUtabalI hI gautama hai kyoMki vikalazrutake dhAraka aura dharasenAcArya ke ziSya bhUtabali ko sakalazruta ke dhAraka aura vardhamAna svAmI ke ziSya gautama mAnane meM virodha utpanna hotA hai / aura koI prakAra nibaddha maMgalatva kA hetu ho nahIM sakatA / Age TIkAkAra ne isa maMgala ko nibaddhamaMgala bhI siddha karane kA prayatna kiyA hai, para isake liye unheM prastuta graMtha kA mahAkarmaprakRtipAhuDa se tathA bhUtabalisvAmI kA gautamasvAmI se bar3I khIMcatAnI dvArA ekatva sthApita karanA par3A hai| isase dhavalAkAra kA yaha mata bilkula spaSTa ho jAtA hai ki dUsare ke banAye hue maMgala ko apane graMtha meM jor3a dene se vaha zAstra nibaddha maMgala nahIM kahalA sakatA, nibaddha - maMgalatva kI prApti ke liye maMgala graMthakAra kI hI maulika racanA honA cAhiye / ataeva jaba ki dhavalAkAra jIvaTThANa ko NamokAra mantrarUpa maMgala ke hone se nibaddha - maMgala mAnate haiM taba ve spaSTata: usa maMgalasUtra ko sUtrakAra puSpadanta kI hI maulika racanA svIkAra karate haiM, ve yaha nahIM mAnate ki usa maMgala ko unhoMne anyatra kahIM se liyA hai| isase dhavalAkAra AcArya vIrasena kA yaha mata siddha huA ki isa suprasiddha NamokAra maMtra ke AdikarttA prAta: smaraNIya AcArya puSpadanta hI haiN| 2 NamokAra maMtra ke sambandha meM zvetAmbara sampradAya kI kyA mAnyatA hai aura usakA pUrvokta mata se kahAM taka sAmAnjasya yA vaiSamya hai, isa para bhI yahAM kucha vicAra kiyA jAtA
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 149 hai / zvetAmbara Agama ke antargata chaha chedasUtroM meM se dvitIya sUtra 'mahAnizItha' nAma kA hai / isa sUtra meM NamokAra mantra ke viSaya meM nimna vArtA pAyI jAtI hai - eyaM tu jaM paMcamaMgalamahAsuyakkhaMdhassa vakkhANaM taM mahayA pabaMdheNaM aNaMtagamapajjavehiM suttassa ya piyabhUyAhiM Nijjutti -bhAsa- -cunnIhiM jaheva anaMta-nANa- daMsaNadharehiM titthayarehiM vakkhANiyaM taheva samAsao vakkhANijjaM taM AMsi / ahannayA kAlaparihANidoseNaM tAo Nijjutti-bhAsa - -cunnIo vucchiAnnAo / io ya vaccaMteNaM kAleNaM samaeNaM mahiDDipatte payANusArI vairasAmI nAma dubAlasaMgasuahare samupanne / teNa ya paMca- maMgala mahAsuyakkhadhaMssa uddhAro mUlasuttassa majjhe lihio / mUlasuttaM puNa suttatAe gaNaharehiM atthattAe arihaMtehiM bhagavaMte hiM dhammatitthayarehiM tilogamahiehiM vIrajiNiMdehiM pannaviyaM tti esa buDDasaMpayAo / ( mahAnizItha sUtra, adhyAya 5 ) isakA artha yaha hai kiisa paMcamaMgala mahAzrutaskaMdha kA vyAkhyAna mahAna prabaMdhase, ananta gama aura paryAyoM sahita, sUtra kI priyabhUta niryukti, bhASya aura cUrNiyoM dvArA jaisA ananta jJAna - darzana ke dhAraka tIrthakaroM ne kiyA thA usI prakAra saMkSepa meM vyAkhyAna karane yogya thA / kintu Age kAlaparihAni ke doSa se ve niyukti, bhASya aura cUrNiyAM vicchinna ho gaI / phira kucha kAla jAne para yathAsamaya mahARddhi ko prApta padAnusArI vairasAmI (vairasvAmI yA bajrasvAmI) nAma ke dvAdazAMga zruta ke dhAraka utpanna hue / unhoMne paMcamaMgala mahAzrutaskaMdha kA uddhAra mUlasUtra ke madhya likhA / yaha mUlasUtra sUtratva kI apekSA gaNadharoM dvArA tathA artha kI apekSA se arahaMta bhagavAna, dharmatIrthakara trilokamahita vIrajineMdra ke dvArA prajJApita hai, aisA vRddhasampradAya hai / yadyapi mahAnizIthasUtra kI racakhanA zvetAmbara sampradAya meM bahuta kucha pIche kI anumAna kI jAtI haiM, ' tathApi usake racayitA ne eka prAcIna mAnyatA kA ullekha kiyA hai jisakA abhiprAya yaha hai ki isa paMcamaMgalarUpa zrutaskaMdha ke arthakartA bhagavAn mahAvIra haiM aura sUtrarUpa graMthakartA gautamAdi gaNadhara haiM / isakA tIrthakara kathita jo vyAkhyAna thA vaha kAladopa se vicchinna ho gayA / taba dvAdazAMga zrutadhArI bairasvAmI ne isa zrutaskaMdha kA uddhAra karake use mUla sUtra ke madhya meM likha diyA / zvetAmbara Agama meM cAra mUla sUtra mAne gaye haiM - Avazyaka, dazavaikAlika, uttarAdhyayana aura piMDaniryukti / inameM se koI bhI sUtra vajrasUri ke nAma se sambaddha nahIM haiN| unakI cUrNiyAM bhadrabAhukRta kahI jAtI haiM / una mUla 1. Winternity : Hist. Ind. Lit. II. P. 465.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA satroM meM prathama sUtra Avazyaka ke madhya meM NamokAra maMtra pAyA jAtA hai| ataeva ukta mAnyatA ke anusAra saMbhavata: yahI vaha mUlamaMtra hai jisameM vajrasUrine ukta maMtra ko prakSipta kiyaa| __ kalpasUtra sthavirAvalI meM 'vaira' nAmake do AcAryoM kA ullekha milatA hai jo eka dUsare ke guru-ziSya the / yathA - therassaNa ajja-sIhagirissa jAissarassa kosiyaguttassa aMtevAsI there ajavaire goyamasagutte / therassa NaM ajavairassa goyamasaguttassa aMtevAsI there ajavairaseNe ukkosiyagutte / ___ arthAt kauzika gotrIya sthavira Arya siMhagiri ke ziSya sthavira Arya baira gotama gotrIya hue, tathA sthavira Arya vaira gotama gotrIya ke ziSya sthavira Arya vairasena ukkosiya gotrIya hue| vikramasaMvat 1646 meM saMgRhIta tapAgaccha paTTAvalI meM vairasvAmI kA kucha vizeSa paricaya pAyA jAtA hai / yathA - terasamo vayarasAmi guruu| vyAkhyA - terasamo tti zrIsIhagiripaTTe trayodazaH zrIvajrasvAmI yo bAlyAdapi jAtismRtibhAga, nabhogamanavidyayA saMgharakSAkRt, dakSiNasyAM bauddharAjye jinendrapUjAnimittaM puSpAdyAnayanena pravacanaprabhAvanAkRt, devAbhivaMdito dazapUrvavidAmapazcimo vjrshaakhotpttimuulm| tathA sa bhagavAn SaNNavatyadhikacatuHzata 496 varSAnte jAta: san aSTau 8 varSANi gRhe, catuzcatvAriMzat 44 varSANi vrate, patriMzat 36 varSANi yugapra. sarvAyuraSTAzIti 88 varSANi paripAlya zrIvIrAt caturazItyadhikapaMcazata 584 varSAnte svrgbhaak| zrI vajrasvAmino dazapUrva-caturtha-saMhananasaMsthAnAnAM vyucchedaH / catuSkula samutpattipitAmahamaMha vibhum / dazapUrvavidhiM vande vajrasvAmimunIzcaram // isa ullekhapara se vairasvAmI ke saMbaMdha meM hameM jo bAteM jJAta hotI haiM ve ye haiM ki unakA janma vIra nirvANa se 496 varSa pazcAt huA thA aura svargavAsa 584 varSa pazcAt / unhoMne dakSiNa dizA meM bhI bihAra kiyA thA tathA ve dazapUrviyoM meM apazcima the| vIravaMzAvalI meM bhI unake uttara dizA se dakSiNA patha ko bihAra karane kA ulekha kiyA gayA hai, aura yaha 1 paTTAvalI samuccaya, pR.3 2. paTTAvalI samuccaya, pR. 47 3. jaina sAhitya saMzodhaka 1, 2, pariziSTa, pR. 14.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 151 bhI kahA gayA hai ki vahAM ke 'tuMgiyA' nAmaka nagara meM unhoMne cAturmAsa vyatIta kiyA thA / vahAM se unhoMne apane eka ziSya ko sopAraka pattana (gujarAta) meM vihAra karane kI bhI AjJA dI thii| ina ullekhoM para se unake puSpadantAcArya kI vihAra bhUmi se saMbandha hone kI sUcanA milatI hai| tapAgaccha paTTAvalI meM vairasvAmI se pUrva AryamaMgu kA ullekha AyA hai jinakA samaya ni.saM. 467 batalAyA gayA hai / yathA - saptaSaSTayadhikacatuH zatavarSe 467 AryamaMguH / 1 AryamaMgu kA kucha vizeSa paricaya nandIsUtra paTTAvalI meM isa prakAra AyA hai| bhagaM karagaM saragaM pabhAvagaM NANa-ta - daMsaNa-guNANaM / vaMdAbhi ajjamaMgu suyasAgarapAragaM dhIraM // 28 // arthAt jJAna aura darzana rUpI guNoM ke vAcaka, kAraka, dhAraka aura prabhAvaka, tathA zrutasAgara ke pAragAmI dhIra AryamaMgukI maiM vandanA karatA hU~ / inake anantara ajja dhamma aura bhagutta ke ullekha ke pazcAt ajjavayara kA ullekha hai| ina ullekhoM para se jAna par3atA hai ki ye AryamaMgu anya koI nahIM, dhavalA jayadhavalA meM ullikhita AryamaMkhu hI hai; jinake viSaya meM kahA gayA hai ki unhoMne aura unake sahapAThI nAgahatthI ne guNadharAcArya dvArA paMcamapUrva jJAnapravAda se uddhAra kiye hue kasAyapAhuDa kA adhyayana kiyA thA aura use (yativRSabhAcArya) ko sikhAyA thA / ukta nandIsUtra paTTAvalI meM ajjavara ke anantara ajjarakkhia aura ajja nandilakhamaNa ke pazcAt ajja nAgahatthI kA bhI ullekha isa prakAra AyA hai - : basaha - Tags vAyagavaMso jasavaMso ajja - nAgahatthINaM / vAgaraNa - karaNabhaMgiya-kammapayaDI - pahANANaM / / 30 / / arthAt vyAkaraNa, karaNabhaMgI va karmaprakRti meM pradhAna Arya nAgahastI kA yazasvI vAcaka vaMza vRddhizIla hove / isameM sandeha ko sthAna nahIM ki ye hI ve nAgahatthI haiM jo dhavalAdi graMthoM meM AryamaMkhu ke sahapAThI kahe gaye haiM / unake vyAkaraNAdi ke atirikta 'kammapayaDI' meM pradhAnatA kA ullekha to bar3A hI mArmika hai / zvetAmbara sAhitya meM kammapayaDI nAmakA eka graMtha 1 paTTAvalI samuccaya, pR. 13.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ SakhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 152 zivazarmasUri kRta pAyA jAtA hai jisakA racanAkAla anizcita hai / eka anumAna usake vi.saM. 500 ke lagabhaga kA lagAyA jAtA hai| ataeva yaha graMtha to nAgahastI ke adhyayana kA viSaya ho nahIM sakatA / phira yA to yahAM kammapayaDIse viSaya sAmAnya kA tAtparya samajhanA cAhiye, athavA, yadi kisI graMtha-vizeSa se hI usakA abhiprAya ho to vaha usI kammapaDI yA mahAkammapaDipAhuDa se ho sakatA hai jisakA uddhAra puSpadanta aura bhUtabali AcAryoM ne SaTkhaMDAgama rUpa se kiyA hai| tapAgaccha paTTAvalI se koI savA tIna sau varSa pUrva vi.saM. 1327 ke lagabhaga zrI dharmaghoSa sUri dvArA saMgRhIta 'siri-dusamAkAla-samaNasaMgha-thayaM ' nAmaka paTTAvalI meM to 'vaira' ke pazcAt hI nAgahatthikA ullekha kiyA gayA hai / yathA - bIe tivIsa varaM ca nAgahatthiM ca revaImitaM / sIhaM nAgajjuNaM bhUidizcayaM kAlayaM vaMde // 13 // ye vaira, vaira dvitIya yA kalpasUtra paTTAvalI ke ukkosiya gotrIya vaIrasena haiM jinakA samaya isI paTTAvalI kI avacUrI meM rAjagaNanA se tulanA karate hue ni.saM. 617 ke pazcAt batalAyA gayA hai / yathA puSpamitra (durbalikA puSpamitra) 20 // tathA rAjA nAhaDa: // 10 // (evaM ) 605 zAkasaMvatsaraH ||atraantre voTikA nirgatA / iti 617 // prathamodayaH / vayaraseNa 3 nAgahasti 69 revatimitra 59 baMbhadIvagasiMha 78 nAgArjuna 78 paNasayarI sayAI tinni-saya-samaniAI aikmuuN| vikkamakAlAo tao bahulI (valabhI) bhaMgo samuppanno // 1 // isake anusAra dhIrasaMvat ke 617 varSa pazcAt vayarasena kA kAla tIna varSa aura unake anantara nAgahastikA kAla 69 varSa pAyA jAtA hai| pUrvokta ullekhoM kA mathitArtha isa prakAra nikalatA hai - zvetAmbara paTTAvaliyoM meM 'vaira' nAmake do AcAryoM kA ullekha pAyA jAtA hai jinake nAma meM kahIM-kahIM 'aja vaira' aura 'aja vairasena' isa prakAra bheda kiyA gayA hai / kalpasUtra sthavirAvalI meM ekako gautama gotrIya aura dUsare ko ukkAsiya gotrIya kahA hai aura unheM guru-ziSya batalAyA hai / kintu anya pIche paTTAvaliyoM meM unake bIca kahIM-kahIM eka do nAma aura jur3e hue pAye jAte haiN| 1 paTTAvalI samuccaya, pR. 16.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 153 prathama ajavaira ke samaya kA ullekha unake vIra nirvANa ke 584 varSa taka jIvita rahane kA milatA hai va ajja vairasena kA ullekha vIra-nirvANa se 617 varSa pazcAt kA pAyA jAtA hai| ina donoM AcAryoM se pUrva ajjamaMgu kA ullekha hai, tathA unake anantara nAgahatthikA / ata: ina cAroM AcAryoM kA samaya nimna prakAra par3atA hai - vIra nirvANa saMvat anja maMgu 467 aja vaira 496 - 584 ajja vairasena 617 - 620 aja nAgahatthI 620 - 689 aja vaira dakSiNApatha ko gaye, ve dazapUrvo ke pAThI hue aura padAnusArI the tathA unhoMne paMca NamokAra maMtra kA uddhAra kiyA / nAgahatthI kammapayaDi meM pradhAna hue| digambara sAhityollekhoM ke anusAra AcArya puSpadantane pahale pahale 'kammapayaDI' kA uddhAra kara sUtra racanA prAraMbha kI aura usI ke prAraMbha meM NamokAra maMtra rUpI maMgala nibaddha kiyA, jo dhavalATIkA ke kartA vIrasenAcArya ke matAnusAra unakI maulika racanA pratIta hotI hai / ajjamakhu aura nAgahatthi-donoM ne guNadharAcArya racita kasAyapAhuDa ko AcArya paraMparA se prAptakara yati vRSabhAcArya ko par3hAyA, aura yativRSabhAcArya ne usa para cUrNisUtra race, aisA ullekha dhavalAdi graMthoM meM milatA hai / yativRSabhakRta 'tiloyapaNNatti' meM 'vairajasa' nAma ke AcArya kA ullekha milatA hai jo prajJAzramaNoM meM antima kahe gaye haiN| yathA - paNhasamaNesu carimo vairajaso NAma / 1 . Azcarya nahIM jo ye antima prajJAzramaNa vairajasa (vajrayaza) zvetAmbara paTTAvaliyoM ke padAnusArI vaira (vajrasvAmI) hI hoN| padAnusAritva aura prajJAzramaNatva donoM RdviyoM ke nAma haiM aura ye donoM RdviyAM eka hI buddhi Rdvi ke upabheda haiM / dhavalAntargata vedanAkhaMDa meM nibaddha gautama svAmIkRta maMgalAcaraNa meM ina donoM RdviyoM ke dhAraka AcAryoM ko namaskAra kiyA gayA hai, yathA - ___ Namo padAnusArINaM // 8 // Namo paNhasamaNANaM // 18 // 1 saMtaparUvaNA 1, bhUmikA pR. 30, phuTanoTa
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA isa prakAra ina AcAryoM kI digambara mAnyatA kA krama nimna prakAra sUcita hotA haidharasena antima prajJAzramaNa guNadhara - vairajasa puSpadanta bhUtabali AryamaMkhu nAgahatthI yativRSabha vairajasakA nAma yativRSabha se pUrva ThIka kahAM AtA hai isakA nizcaya nhiiN| AryamaMkhu aura nAgahatthI ke samakAlIna hone kI spaSTa sUcanA pAI jAtI hai kyoMki una donoM ne krama se yativRSama ko kasAyapAhuDa par3hAyA thaa| krama se par3hAne se tathA AryamaMkhu kA nAma sadaiva pahale liye jAne se itanA hI anumAna hotA hai ki donoM meM AryamaMkhu saMbhavata: jeThe the| ye donoM nAma zvetAmbara paTTAvaliyoM meM koI 130 varSa ke antara se dUra par3a jAte haiM jisase unakA samakAlInatva nahIM banatA / kintu yaha bAta vicAraNIya hai ki zvetAmbara paTTAvaliyoM meM ye donoM nAma kahIM pAye jAte haiM aura kahIM chor3a diye jAte haiM, tathA kahIM unameM se eka kA nAma milatA hai dUsare kA nhiiN| udAharaNArtha, sabase prAcIna kalpasUtra sthavirAvalI' tathA 'paTTAvalI sAroddhAra' meM ye donoM nAma nahIM haiM, aura 'guru paTTAvalI' meM AryabhaMgukA nAma hai para nAgahatthI kA nahIM hai / phira AryamaMkhu aura nAgahatthI ne jinakA racA huA kasAyapADuDa AcAryaparamparA se prApta kiyA thA ve guNadharAcArya digambara ullekhoM ke anusAra mahAvIra svAmI se AcArya -paramparA kI aTTAIsa pIr3hI pazcAt nirvANa saMvat kI sAtavIM zatAbdi meM hue sUcita hote haiM jaba ki zvetAmbara paTTAvaliyoM meM una donoM meM se eka pAMcavI aura dUsare sAtavIM zatAbdi meM par3ate haiM / isa prakAra ina saba ullekhoM para se nimna prazna upasthita hote haiM : 1. kyA 'tiloya-paNNatti' meM ullikhita 'vairajasa' aura mahAnizIthasUtra ke padAnusArI 'vairasAmI' tathA zvetAMbara paTTAvaliyoM ke 'ajja vaira' eka hI haiM ? ___2. 'bairasvAmI ne mUlasUtra ke madhya paMcamaMgalazrutaskaMdha kA uddhAra likha diyA' isa mahAnizIthasUtra kI sUcanA kA tAtparya kyA hai ? kyA unakI dakSiNa yAtrA kA aura unake paMcamaMgala sUtra kI prApti kA koI sambandha hai ? kyA dhavalAkAra dvArA sUcita NamokAra maMtra ke kartRtva kA isase sAmajasya baiTha sakatA hai ? 1 rAjavArtika pR. 143 2 dekho paTTAvalI smuccy|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 155 3. kyA dhavalAdizruta meM ullikhita AryamaMkhu aura nAgahatthI tathA zvetAmbara paTTAvaliyoM ke ajjamaMgu aura nAgahatthI eka hI haiM ? yadi eka hI haiM, to eka jagaha donoM kI * samasAmayikatA prakaTa hone aura dUsarI jagaha unake bIca eka sau tIsa varSa kA antara par3ane kA kyA kAraNa ho sakatA hai ? paTTAvaliyoM meM bhI kahIM unake nAma dene aura kahIM chor3a diye * jAne kA bhI kAraNa kyA hai ? 4. jisa kammapayaDI meM nAgahatthI ne pradhAnatA prApta kI thI kyA vaha puSpadanta bhUtabali dvArA udghArita kammaparyADapAhuDa ho sakatA hai ? 5. digambara aura zvetAmbara paTTAvaliyoM Adi meM ukta AcAryoM ke kAla nirdeza meM vaiSamya par3ane kA kAraNa kyA hai ? isa praznoM meM se aneka ke uttara pUrvokta vivecana meM sUcita yA dhvanita pAye jAveMgeM, phira bhI una sabakA prAmANikatA se uttara denA binA aura bhI vizeSa khoja aura 1 vicAra ke saMbhava nahIM hai / isa kArya ke liye jitane samaya kI AvazyakatA hai usakI bhI abhI guMjAiza nahIM hai / ata: yahAM itanA hI kahakara yaha prasaMga chor3A jAtA hai ki ukta AcAryoM saMbaMdhI donoM paramparAoM ke ullekhoM kA bhArI rahasya avazya hai, jisake udghATana se donoM sampradAyoM ke prAcIna itihAsa aura unake bIca sAhityika AdAna pradAna ke viSaya para vizeSa prakAza par3ane kI AzA kI jA sakatI hai| isa prakaraNa ko samApta karane se pUrva yahAM yaha bhI prakaTa kara denA ucita pratIta hotA hai ki zvetAmbara Agama ke antargata bhagavatI sUtra meM jo paMca- namokAra maMgalapAyA jAtA hai usameM paMcama pada arthAt 'Namo loe savvasAhUNaM' ke sthAna para ' Namo baMbhIe livIe' (brAhmI lipi ko namaskAra ) aisA pada diyA gayA hai| ur3IsA kI hAthI guphA meM jo kaliMga nareza khAravela kA zilAlekha pAyA jAtA hai aura jisakA samaya IsvI pUrva anumAna kiyA jAtA hai, usameM Adi maMgala isa prakAra pAyA jAtA hai| - Namo arahaMtANaM / Namo saba sidhANaM / ye pAThabheda prAsaMgika hai yA kisI paripATI ko liye hue haiM, yaha viSaya vicAraNIya hai / zvetAmbara sampradAya meM kisI kisI ke mata se NamokAra sUtra anArSa hai ' | 1' ye tu vadanti namaskAra pATha evaM nArSa ...... ' ityAdi dakho abhidhAnarAjendra - NamokAra, pR. 1835.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ bArahaveM zrutAGga dRSTivAda kA paricaya hama satprarUpaNA kI bhUmikA meM kaha Aye haiM ki bArahavAM zrutAMga dRSTivAda zvetAmbara mAnyatA ke anusAra bhI vicchinna ho gayA, tathA digambara mAnyatAnusAra usake kucha aMzoM kA udvAra SaTkhaMDAgama aura kaSAyaprAbhRta meM pAyA jAtA hai / kintu zeSa bhAgoM ke prakaraNoM va viSaya Adi kA saMkSipta paricaya donoM sampradAyoM ke sAhitya meM bikharA huA pAyA jAtA hai / ata: lupta hue zrutAMga ke isa paricaya ko hama donoM sampradAyoM ke prAcIna pramANabhUta graMthoM ke AdhAra para yahAM tulanAtmaka rUpa meM prastuta karate haiM, jisase pAThaka isa mahatvapUrNa viSaya meM ruci dikhalA sakeM aura donoM sampradAyoM kI mAnyatAoM meM samAnatA aura viSamatA tathA donoM kI paraspara pratipUrakatA kI ora dhyAna de sakeM / isa paricaya kA mUlAdhAra zvetAmbara sampradAya ke nandIsUtra aura samavAyAMgasUtra haiM tathA digambara sampradAya ke dhavala aura jayadhavala graMtha / dhavalA meM dRSTivAda kA svarUpa isa prakAra batalAyA hai - tasya dRSTivAdasya svarUpaM nirUpyate / kautkala-kANebiddhi-kauzika-harizmazrumAMddhapika-romaza-hArIta-muNDa-azvalAyanAdInAM kriyAvAdadRSTInAmazItizatam, marIcikapilolka-gArgya-vyAghrabhUti-vAdvali-mAThara- maudgalAyanAdInAmakriyAvAdadRSTInAM caturazItiH, zAkalpa-valkala-kuthumi-sAtyamuni-nArAyaNa-kaNva-mAdhyaMdina-moda-paippalAda-bAdarAyaNasveSTakRvaitikAyana-vasu-jaiminyAdInAmajJAnikadRSTInAM saptapaSTiH, vaziSTha-parAzara-jatu-karNavAlmIki-romaharSaNI-satyadatta-vyAsailAputraupamanyavaindradattAyasthUNAdInAM vainathikadRSTInAM dvAtriMzat / epAM dRSTizatAnAM trayANAM triSaSTayuttarANAM prarUpaNaM nigrahazva dRSTivAde kriyate / (saM.pa., pR.107) isakA abhiprAya yaha hai ki dRSTivAda aMga meM 180 kriyAvAda, 84 akriyAvAda, 67 ajJAnikavAda aura 32 vainayikavAda, isa prakAra kula 363 dRSTiyoM kA prarUpaNa aura unakA nigraha arthAt khaMDana diyA gayA hai / ina vAdoM aura dRSTiyoM ke kartAoM ke jo nAma diye gaye haiM, unameM se aneka nAma vaidika dharma ke bhinna bhinna sAhityAMgoM se sambaddha pAye jAte haiM / udAharaNArtha, hArIta, vaziSTha, pArAzara suprasiddha smRtikAroM ke nAma haiM / vyAsakRta smRti bhI prasiddha haiM aura ve mahAbhArata ke kartA kahe jAte haiM / bAlmIki kRta rAmAyaNa suvikhyAta hai, para dharmazAstra saMbaMdhI unakA banAyA graMtha nahIM pAyA jAtA / AzvalAyana zrautasUtra bhI prasiddha hai|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA garga kA nAma eka jyotiSasaMhitA se sambaddha hai / kaNva RSi kA nAma bhI vaidika sAhitya se sambaMdha rakhatA hai / mAdhyaMdina eka vaidika zAkhA kA nAma hai / bAdarAyaNa vedAntazAstra ke aura jaimini pUrvamImAMsA ke suprasiddha saMsthApaka haiM / kintu zeSa adhikAMza nAma bahuta kucha aparicita se haiN| ina nAmoM ke sAtha una una dRSTiyoM kA saMbaMdha kinhIM graMthoM para se calA hai yA unakI calAI koI alikhita vicAraparamparAoM para se kahA gayA hai yaha jAnanA kaThina hai / para tAtparya yaha spaSTa hai ki dRSTivAda meM aneka dArzanika mata-matAntaroM kA paricaya aura viveka karAyA gayA thA / dRSTivAda ke jo bheda Age batalAye gaye haiM unameM sUtra aura pUrvo ke bhItara hI ina vAdoM ke parizIlana kI guMjAiza dikhAI detI hai| zvetAmbara mAnyatA digambara mAnyatA diTThivAda ke 5 bheda diTTivAda ke 5 bheda 1. parikamma 1. parikamma 2. sutta 3. puvvagaya 3. paDhamANioga 4. aNuoga 4. puvvagaya 5 cUliyA 5. cUliyA donoM saMpradAyoM meM dRSTivAda ke ina pAMca bhedoM ke nAmoM meM koI bheda nahIM hai, kevala aNiyoga kI jagaha digambara nAma paDhamANiyoga pAyA jAtA hai / isakA rahasya Age batAye hue prabhedoM se jAnA jaaygaa| dUsarA kucha antara puvvagaya aura aNiyoga ke krama meM hai| zvetAmbara puvvagaya ko pahale aura aNiyoga ko usake pazcAt ginAte haiM ; jabaki digambara paDhamANiyoga 2. sutta zvetAmbara mAnyatA - 1 atha ko'yaM dRSTivAda: ? dRSTayo darzanAni, vadanaM vAda: / dRSTInAM vAdo dRSTivAdaH / athavA patanaM pAta:, dRSTInAM pAto yatra sa dRSTipAta: / (naMdIsUtra TIkA) 2 tatra parikarma nAma yogyatApAdanam / taddhetuH zAstra-mapi parikarma / tathA coktaM cUNI-parikamme tti yogyatAkaraNaM / jaha gaNissa solasa parikammA taggahiya-suttattho sesa gaNiyassa joggo bhavai, evaM gahiyaparikammasuttattho sesa-suttAi-diTTivAyassa joggo bhavai tti / (naMdIsUtra TIkA) digambara mAnyatA 1 dRSTInAM triSaSTayuttaratrizatasaMkhyAnAM mithyAdarzanAnAM vAdo'nuvAda:, tannirAkaraNaM ca yasminkriyate tada dRSTivAdaM nAma / (gommaTasAra TIkA) 2 parita: sarvata: karmANi gaNitakaraNasUtrANi yasmin tat parikarma / (gommaTasAra TIkA)
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 158 ko pahale aura puvvagaya ko usake antara rakhate haiN| yaha bheda yA to Akasmika ho, yA donoM sampradAyoM ke prAcIna paThanakrama ke bheda kA dyotaka ho / digambarIya krama kI sArthakatA Age pUrvo ke vivecana meM dikhAyI jaavegii| parikarma ke 7 bheda parikarma ke 5 bheda 1. siddhaseNiA 1. caMdapaNNatI 2. maNussaseNiA 2. sUrapaNNattI 3. puTThaseNiA 3. jaMbUdIvapaNNattI 4. ogADhaseNiA 4. dIvasAyarapaNNattI 5. uvasaMpanjaNaseNiA 5. viyAhapaNNattI 6. vippajahaNaseNiA 7. cuAcuaseNiA ye parikarma ke bheda donoM sampradAyoM meM saMkhyA aura nAma donoM bAtoM meM eka dUsare se sarvathA bhinna haiM / siddhazreNikAdi bhedoM kA kyA rahasya thA, yaha jJAta nahIM rahA / samavAyAMga ke TIkAkAra kahate haiM - 'etacca sarva samUlottarabhedaM sUtrArthato vyavacchinnaM / ' arthAt yaha saba parikarmazAstra apane mUla aura (Age batalAye jAne vAle) uttara bhedoM sahita sUtra aura artha donoM prakAra se naSTa ho gayA / kintu sUtrakAra va TIkAkArane ina sAta bhedoM ke sambandha meM kucha bAteM aisI batalAyI haiM jo bar3I mahatvapUrNa haiN| parikarma ke sAta bhedoM ke sambandha meM ve likhate haiM - icceyAI cha parikammAI sasamaiyAI, satta AjIviyAI; cha caukka-NaiyAI, satta teraasiyaaii| (samavAyAMgasUtra) eteSAM ca parikarmaNAM SaT AdimAni parikarmANi svasAmayikAnyeva / gozalakapravartitAjIvika-pAkhaNDika-siddhAntamatena puna: cyutAcyutazreNikAparikarmasahitAni sapta prajJApyante / idAnIM parikarmasu naya-cintA / tatra naigamo dvividhaH sAMgrAhiko'sAMgrAhikazca / tatra sAMgrAhika: saMgrahaM praviSTo'sAMgrAhibazca vyavahAram / tasmAtsaMgraho vyavahAra RjusUtra: zabdAdayazcaika evetyevaM catvAro nayA: / etaizcatubhirnaya: SaT svasAmayikAni parikarmANi cintyante, ato bhaNitaM 'cha caukka-nayAI' ti bhavanti / ta eva cAjIvikAstrairAzikA bhnnitH|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 159 kasmAd ? ucyate, yasmAtte sarva tryAtmakamicchanti, yathA jIvo'jIvo jIvAjIta:, loko'loko lokAlokaH, sat asat sadasat ityevamAdi / nayacintAyAmapi te trividhaM nayamicchAnti / tadyathA dravyarthikaH paryAyArthikaH ubhayArthikaH / ato bhaNitaM 'satta terAsiya' tti / sapta parikarmANi trairAzikapAkhaNDikAstrividhayA nayacintayA cintayantItyarthaH / (samavAyAMga TIkA) isakA abhiprAya yaha hai ki parikarma ke jo sAta bheda Upara ginAye gaye haiM unameM se prathama cha bheda to svasamaya arthAt apane siddhAnta ke anusAra haiM, aura sAtavAM bheda AjIvika sampradAya kI mAnyatA ke anusAra hai / jainiyoM ke sAta nayoM meM se prathama arthAt naigama nayakA to saMgraha aura vyavahAra meM antarbhAva ho jAtA hai, tathA antima do arthAt samabhirUr3ha aura evaM bhUta zabdanayameM praviSTa ho jAte haiM / isa prakAra mukhyatA se unake cAra hI naya rahate haiM, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda / isa apekSA se jainI caukkaNaika arthAt catuSkanayika kahalAte haiM / AjIvika sampradAya vAle saba vastuoMko tri-Atmaka mAnate haiM, jaise jIva, ajIva aura jIvAjIva; loka, aloka aura lokAloka; sat, asat aura sadasat, ityaadi| naya kA cintana bhI ve tIna prakAra se karate haiM - dravyArthika, paryAyArthika aura ubhayArthika / ata: AjIvika terasiya arthAt trairAzika bhI kahalAte haiN| unhIM kI mAnyatAnusAra parikarma kA sAtavAM bheda 'cuAcuaseNiA' jor3A gayA hai / isa sUcanA se jaina aura AjIvaka sampradAyoM ke paraspara samparka para bahuta prakAza par3atA hai maMkhaligozAla mahAvIrasvAmI va buddhadeva ke samasAmayika dharmopadezaka the| unake dvArA sthApita AjIvika sampradAya ke bahuta ullekha prAcIna bauddha aura jaina graMthoM meM pAye jAte haiN| prastuta sUcanA para se jAnA jAtA hai ki unakA zAstra aura siddhAnta jainiyoM ke zAstra aura siddhAnta ke bahuta hI nikaTavartI thA, kevala kucha-kucha bheda-prabhedoM aura dRSTikoNoM meM antara thA / bhUmikA jainiyoM aura AjIvikoM kI prAya: eka hI thI / Age calakara, jAna par3atA hai, jainiyoM ne AjIvikoM kI mAnyatAoM ko apane zAstra meM bhI saMgraha kara liyA aura isa prakAra dhIre-dhIre samasta AjIvika paMtha kA apane hI samAja meM antarbhAva kara liyaa| Upara kI sUcanA meM yadyapi TIkAkAra ne AjIvikoM ko pAkhaMDI kahA hai, para unakI mAnyatA ko ve apane zAstra meM svIkAra kara rahe haiN| parikarma ke pUrvokta sAta bheda digambara mAnyatA meM nahIM pAye jAte / para isa mAnyatA ke jo pAMca bheda caMdapaNNatti Adi haiM, unameM se prathama tIna to zvetAmbara Agama ke upAMgoM meM ginAye hue milate haiM, tathA cauthA dIvasAyarapaNNattI va jaMbUdIvapaNNattI aura caMdapaNNattI ke
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 160 nAma naMdIsUtra meM aMgabAhma zruta ke Avazyakavyatirikta bheda ke antargata pAye jAte haiN| kintu pAMcavA bheda viyAhapaNNattikA nAma pAMcaveM zrutAMga ke atirikta aura nahIM pAyA jaataa| siddhaseNia parikampa ke 14 upabheda 1. mAugApAyAI 2. egaTTiapayAI 3. aTTha yA pAdo? ' payAI 4. pADhoAmAsa yA Agasa ' payAI 5. keubhUaM 6. rAsibaddhaM 7. egaguNaM 8. duguNaM 9. tiguNaM 10. keubhUkaM 11. paDiggaho 12. saMsArapaDiggaho 13. naMdAvattaM 14. siddhAvattaM 1. caMdapaNNattI - chattIsalakkhapaMcapadasahassehi (3605000) caMdAyuparivAriddhi-gai-biMbusseha-vaNNaNaM kuNai / 2. sUrapaNNattI - paMcalakkhatiNNisahassehi padehi (503000) sUrasyAyu - bhogova- bhoga-parivAriddhi-gai-biMbusseha-diNakira- gujova-vaNNaNaM kuNai / ___ 3. jaMbUdIvapaNNattI- tiNNilakkhapaMcavIsa - padasahassehi (325000) jaMbUdIve NANAvihamaNuyANaM bhoga-kammabhUmiyANaM aNNe siM ca pavvada-daha-Nai-ve iyANaM vassAvAsAkaTTimajiNaharAdINaM vaNNaNaM kunni| 4. dIvasAyarapaNaNattI- vAvaNNalakkhachattIsa padasahassehi (5236000) uddhArapalapamANeNa dIvasAyarapamANaM aNNaM pi dIvasAyaraMtabbhUdatthaM bahubheyaM vaNNedi / 5. viyAhapaNNattI- caurAsIdilakkhachattIsa padasahassehita (8436000) rUbiajIvadavvaM arUvi-ajIvadavvaM bhavasiddhiyaabhavasiddhiyarAsiM ca vaNNedi / maNussaseNiA parikamma bhI 14 bheda haiM jinameM prathama 13 bheda uparyukta hI haiM / 14 vAM bheda 'maNussAvattaM' nAma kA hai| puTThaseNiAdi zeSa pAMca parikarmoM meM pratyeka ke 11 upabheda haiM jo prathama tIna ko chor3akara zeSa pUrvokta hI haiM / antima bheda ke sthAna meM svanAmasUcaka bheda haiM, jaise puTThAvattaM, 1 ye pAThabheda naMdIsUtra aura samavAyAMga ke haiN|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 . pakhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA . ogADhAvattaM, upasaMpajjANAvattaM, vippajahaNAvattaM aura cuAcuAvattaM / isa prakAra ye saba milakara 83 prabheda hote haiN.| parikarma ke ina mAugApayAMi Adi upabhedoM kA koI vivaraNa hameM upalabhya nahIM hai| kintu mAtRkApada se jAna par3atA hai usameM lipi vijJAna kA vivaraNa thA / isI prakAra anya bhedoM meM zikSA ke mUla viSaya gaNita, nyAya Adi kA vivaraNa rahA jAna par3atA hai / sUtta ke 88 bheda - 1. ujjusuyaM yA ujurga 2. pariNayApariNayaM 3. bahubhaMgiaM 4. vijayacariyaM, vippacaiyaM yA vinayacariyaM 5. aNaMtaraM 6. paraMparaM 7. mAsANaM (samANaM-sa.a.) 8. saMjUhaM (mAsANaM - saM.aM.) 9. saMbhiNNaM 10. AhavvAyaM (ahAccAyaM- saM.aM.) 11. sovasthiavattaM 12. naMdAvattaM 13. bahulaM 14. puTThApuDhe 15. viAvattaM 16. evaMbhU 17. duyAvattaM 18. vattamANappayaM 19. samabhirUDhaM 20. savvaobhaI 21. passAsaM (paNAma-saM.aM.) 22. duppaDiggahaM sUtta ke antargata viSaya - suttaM aTTAsIdilakkhapadehi (8800000) abaMdhao, avalevao, akattA, abhottA, NigguNo, savvagao, aNumetto, NAsthi jIvo, jIvo ceba atittha, puDhaviyAdINaM samudaeNa jIvo uppajai, gicceyaNo, NANeNa biNA, saceyaNo, Nicco, aNicco appetti vaNNedi / terAsiyaM, NiyadivAda, viNNANavAdaM, saddavAdaM, pahANavAda, davva-vAdaM, purisavAdaM ca vaNNedi / uttaM ca - aTThAsI ahiyAresu cauNhamahiyArANamatthi nniddeso| paDhamo abaMdhayANaM, bidiyo terAsiyANa bodvavvo ||tdiyo ya Niyaipakkhe havai cauttho ssmymmi| (dhavalA saM.pa., pR. 110) sutte aTTAsIdi atthAhiyArA, Na tesiM NAmANi jANijaMti, saMpahi visiTuvaesA - bhAvAdo (jayadhavalA) 1 siddhaseNikAdiparikarma mUlabhedata: saptavidhaM, uttarabhedatastu tryazItividhaM maatRkaapdaadi| (samavAyAMga TIkA)
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA ye hI 22 sUtra cAra prakAra se prarUpita haiM - 1. chiNNachea - iyANi 2. achiNNachea - NaiyANi 3. tika - NaiyANi 16 4. caukkaNaiyANi isa prakAra sUtroM kI saMkhyA 22 x 4 = 88 ho jAtI hai / zvetAmbara sampradAya meM sUtra ke mukhya bheda bAvIsa haiM / unake aThAsI bhedoM kI sUcanA samavAyAMga meM isa prakAra dI gaI hai - icceyAiM vAvIsaM suttAiM chiNNacheaNaiAI sasamaya-suttaparivADIe, icceAI vAvIsaM suttAiM achinnacheyanaiyAI AjIviyasuttaparivADhIe / icceAI vAvIsaM suttAiM tika- NaiyA terAsiyasuttaparivADIe, icceAI vAvIsaM suttAiM caukkaNaiyAI sasaMmayasuttaparivADhIe | evameva supavvAvareNaM aTThAsIdi suttAiM bhavatIti makkhayAI / yahAM jina cAra nayoM kI apekSA se bAbIsa sUtroM ke aThAsI bheda ho jAte haiM, unakA spaSTIkaraNa TIkA meM isa prakAra pAyA jAtA hai - etAni kila RjukAdIni dvAviMzatiH sUtrANi, tAnyeva vibhaagto'ssttaashiitirbhvnti| katham ? ucyate - 'icceiyAiM vAvIsaM suttAiM chinnacheyanaiyAI sasamayasuttaparivADIe' tti / iha yo nayaH sUtraM chinnaM chedenecchati sa chinnacchedanayo, yathA 'dhammo maMgalamukkihaM, ityAdi zlokaH sUtrArthataH pratyekachedena sthito na dvitIyAdizlokamapekSate, pratyekakalpitaparyanta ityrthH| etAnyeva dvAviMzati: svasamayasUtraparipATya / sUtrANi sthitAni / tathA ityetAni dvAviMzatiH sUtrANi acchinnacchedanayikAnyAjIvikasUtraparipAThyeti, ayamartha: - iha yo nayaH sUtramacchinnaM chede necchati so'chinnachedanayo yathA, 'dhammo maMgalamuktiTTha' ityAdi zloka evArthato dvitIyAdizlokamapekSamANo dvitIyAdayazca prathamamiti anyo'nyasApekSA ityarthaH / etAni dvAviMzatirAjIvika gozAlaka pravartitapAkhaMDasUtraparipAThyA / akSararacanAvibhAgasthitAnyapyarthato'yonyamapekSa mANAni bhavanti / 'icceyAiM' ityAdisUtram / tatra tikaNaiyAiM ti nayatrikAbhiprAyatazcintyanta ityartha- strairAzikAzcAjIvikA evocyante iti / tathA 'icceyAiM' ityAdi sUtraM / tatra 'caukkaNaiyAI' ti nayacatuSkAbhiprAyatazrintyanta iti bhAvanA, evabhevetyAdisUtram / evaM catasro dvAviMzatayo'STAzItiH sUtrANi bhavanti /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 163 . isa vivaraNa se jJAta hotA hai ki uparyukta bAbIsa sUtroM kA cAra prakAra se adhyayana yA vyAkhyAna kiyA jAtA thA / prathama paripATI chinnachedanaya kahalAtI thI jisameM sUtragata eka eka vAkya, pada yA zloka kA svataMtratA se pUrvApara apekSArahita artha lagAyA jAtA thaa| yaha paripArTI svasamaya arthAt jainiyoM meM pracalita thI / dUsarI paripATI achinnachedanaya thI jisake anusAra pratyeka vAkya, pada yA zloka kA artha Age pIche ke vAkyoM se saMbaMdha lagAkara baiThAyA jAtA thA / yaha paripATI AjIvika sampradAya meM calatI thI tIsarA prakAra trikanaya kahalAtA thA jisameM dravyArthika, paryAyAthika aura ubhayArthika va jIva, ajIva aura jIvAjIva Adi uparyukta tri- Atmaka va trinaya rUpa se vastusvarUpa kA cintana kiyA jAtA thA / pUrvoktAnusAra yaha paripATI AjIvakoM kI thii| tathA jo vastucintana pUrvakathita cAra nayoM kI apekSA se calatA thA vaha caturnaya paripATI kahalAtI thI aura vaha jainiyoM kI cIja thii| isa prakAra nirapekSa zabdArtha aura caturnaya cintana, ye do paripATiyAM jainiyoM kI aura sApekSa zabdArtha tathA trikanya cinatana, ye do paripATiyAM AjIvikoM kI milakara bAbIsa sUtroM ke aThAsI bheda kara detI thiiN| AjIvika jJAnazailI ko jainiyoM ne kisa prakAra apane jJAnabhaMDAra meM antarbhUta kara liyA yaha yahAM bhI prakaTa ho rahA hai| . digambara sampradAya meM sUtroM ke bhItara prathama jIva kA nAnA dRSTiyoM se adhyayana aura phira dUsare aneka vAdoM kA adhyayana kiyA jAtA thA, aisA kahA gayA hai / ina vAdoM meM terAsiya matakA ullekha sarva prathama hai jisase tAtparya trairAzika-AjIvika siddhAnta se hI haiM, jo jaina siddhAnta ke sabase adhika nikaTa hone ke kAraNa apane siddhAnta ke pazcAt hI par3hA jAtA thA / dhavalA meM sUtra ke 88 adhikAroM kA ullekha hai jinameM se kevala cAra ke nAma diye haiN| jayadhavalA meM spaSTa kaha diyA hai ki una 88 adhikAroM ke aba nAmoM kA bhI upadeza nahIM pAyA jAtA / kintu jo kucha varNana digambara sampradAya meM zeSa rahA hai usameM vizeSatA yaha hai ki vaha una lupta graMthoM ke viSaya para bahuta kucha prakAza DAlatA hai; zvetAmbara zruta meM kevala adhikAroM ke nAmamAtra zeSa haiM jinase prAya: aba unake viSaya kA aMdAja lagAnA bhI kaThina hai| puvvagaya ke 14 bheda tathA unake puvvagaya ke 14 bheda tathA unake antargata vatthU aura cUlikA antargata vatthU 1. uppAyaM (10 vatthU +4 cUliA) 1. uppAda (10 vatthU) 2. aggANIyaM (14 vatthU + 12 cUliA) 2. aggoNiyaM (14 vatthU) 3. vIriaM (8 vatthU + 8 cUliyA) 3. vIriyANupavAdaM (8 vatthU)
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 164 4. asthiNAtthippavAyaM (18 vatthU+ 10 cUliyA) 4. atthiNatthipavAdaM (18 vatthU) 5. nANappavAyaM (12 vatthU) 5. NANapavAdaM (12 vatthU) 6. saccappavAyaM (2" ) 6. saccapavAdaM (12") 7. AyappavAyaM (16") 7. AdapavAdaM (16") 8. kammappavAyaM (20" ) 8. kammapavAdaM (20") 9. paccakkhANappavAyaM (20") 9. paccakkhANaM (30") 10. vijjANuppavAyaM (15") 10. vijjANuvAdaM (15" ) 11. abaMjhaM (13") 11. kallANavAdaM (10") 12. pANAU (13" ) 12. pANAvAyaM (10") 13. kiriAvisAlaM (30") 13. kiriyAvisAlaM (10") 14. lokaviMdusAraM (25") 14. lokaviMdusAraM (10") dRSTivAda ke isa vibhAga kA nAma pUrva kyoM par3A, isakA samAdhAna samavAyAMga va nandIsUtra kI TIkAoM meM isa prakAra kiyA gayA hai - atha kiM tat pUrvagataM ? ucyate / yasmAttarthikara: tIrthapravarttanAkAle gaNadharANAM sarvasUtrAdhAratvena pUrva pUrvagataM sUtrArtha bhASate tasmAt pUrvANIti bhaNitAni / gaNadharA: puna: zrutaracanAM vidadhAnA AcArAdikrameNa racayanti sthApayanti ca / matAntareNa tu pUrvagatasUtrArtha: pUrvamarhatA bhASito gaNadharairapi pUrvagatazrutameva pUrva racitaM, pazcAdAcArAdi / nanvevaM yadAcAraniryuktayAmabhihitaM 'savvesiM AyAro paDhamo' ityAdi, tatkatham ? ucyate / tatra sthApanAmAzritya tathoktamiha tvakSararacanAM pratItya bhaNitaM pUrva pUrvANi kutaaniiti| (samavAyAMga TIkA) isakA tAtparya yaha hai ki tIrthapravartana ke samaya tIrthakara apane gaNadharoM ko sabase prathama pUrvagata sUtrArtha kA hI vyAkhyAna karate haiM, isase inheM pUrvagata kahA jAtA hai / kintu gaNadhara jaba zruta kI graMtharacanA karate haiM taba ve AcArAdikrama se hI unakI racanA va vyavasthA karate haiM, aura isI sthApanA kI dRSTi se AcArAMga kI niyukti meM yaha bAta kahI gaI hai ki saba zrutAMgoM meM AcArAMga prathama hai / yathArthata: akSara racanA kI dRSTi se pUrva hI pahale banAye gye|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 165 ___eka Adhunika mata ' yaha bhI hai ki pUrvo meM mahAvIra svAmI se pUrva aura unake samaya meM pracalita mata-matAntaroM kA varNana kiyA gayA thA, isa kAraNa ve pUrva kahalAye / - caudaha pUrvo ke nAmoM meM donoM sampradAyoM meM koI vizeSa bheda nahIM hai, kevala gyArahaveM pUrva ko zvetAmbara 'avaMjha' kahate haiM aura digambara 'kallANavAda' / abaMjhaMgA jo artha TIkAkAra ne avaMdhya arthAt 'saphala' batalAyA hai vaha 'kalyANa' ke zabdArtha ke nikaTa pahuMca jAtA hai, isase saMbhavata: vaha unake viSayabheda kA dyotaka nahIM hai / chaThaveM, AThaveM, navameM aura gyAraha se caudahaveM taka isa prakAra sAta pUryoM ke antargata vastuoM kI saMkhyA meM donoM sampradAyoM meM matabheda haiN| zeSa sAta pUrvo kI vastu-saMkhyA meM koI bheda nahIM hai / zvetAmbara mAnyatA meM prathama cAra pUrvo ke antargata vastuoM ke atirikta calikAoM kI saMkhyA bhI dI gaI haiM. aura dRSTivAda ke paMcamabheda cUlikA ke varNana meM kahA hai ki vahAM unhIM cAra pUrvo kI cUlikAoM se abhiprAya hai / yadi ye cUlikAeM pUrvo ke antargata thIM, to yaha samajha meM nahIM AtA ki unakA phira eka svataMtra vibhAga kyoM rakhA gayA / digambarIya mAnyatA meM pUrvo ke bhItara koI cUlikAeM nahIM ginAyI gaI aura cUlikA vibhAga ke bhItara jo pAMca cUlikAeM batalAyI haiM unakA prathama cAra pUrvo se koI saMbaMdha bhI jJAta nahIM hotaa| samavAyAMga aura nandIsUtra meM pUrvo ke antargata vastuoM aura cUlikAoM kI saMkhyAsUcaka nimna tIna gAthAeM pAI jAtI haiM - dasa coddasa aTThAraseva bArasa dube yA vatthUNi / solaha tIsA vIsA paNNarasa aNuppavAyaMmi // 1 // bArasa ekkArasame teraseva vtthuunni| tIsA puNa terasame caudasame pnnviisaao||2|| cattAri duvAlasa aTTha ceva dasa ceva cUlavatthUNi / AillANa cauNhaM sesANaM cUliyA Natthi // 3 // dhavalA meM (vedanAkhaMDa ke Adi meM ) pUrvo ke antargata vastuoM aura vastuoM ke antargata pAhuDoM kI saMkhyA kI dyotaka nimna tIna gAthAeM pAI jAtI haiM - dasa coddasa aTThArasa (aTThaTThArasa) vArasa ya dosu pubbesu / solasa vIsaM tIsaM dasamaMmi ya paNNarasa vatthU // 1 // 1 DaoN. jaikobI kalpasUtrabhUmikA.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA edesiM puvvANaM evadio vatthusaMgaho bhaNido / sesANaM puvvANaM dasa dasa vatthU paNivayAmi // 2 // ekvekamhi ya vatthU vIsaM vIsaM ca pAhuDA bhaNidA / visama-samA hi ya vatthU savve puNa pAhuDehi samA // 3 // inake aMka bhI dhavalA meM diye huye haiM jinheM hama nimna tAlikA dvArA acchI taraha prakaTa kara sakate haiM / pUrva 1 2 3 ww 30 4 5 6 7 8 9 10 11 thU 10 14 8 18 12 12 16 20 30 15 16 12 13 14 kula 10 10 10 10 195 pAhuDa 200 280 160 360 240 240 320 400 600 300 200 200 200 200 3900 savva-vatthu - samAso paMcANaudisadametto 195 / savva - pAhuDa-samAso ti sahassa - Nava - sada- metto 3900 / - - jayadhavalA meM yaha bhI batalAyA gayA hai ki eka-eka pAhuDa ke antargata puna: caubIsa caubIsa anuyogadvAra the / yathA sadesu atthAhiyAresu ekvekkasya atthAhiyArassa vA pAhuDasaNNidA vIsa vIsa atthAhiyArA / tesiM pi atthAhiyArANaM ekvekkassa atthAhiyArassa cauvIsaM cauvIsaM aNiogaddArANi saNNidA atthAhiyArA / isase spaSTa hai ki pUrvoM ke antargata vastu adhikAra the, jinakI saMkhyA kisI vizeSa niyama se nahIM nizcita thI / kintu pratyeka vastu ke avAntara adhikAra pAhuDa kahalAte the aura unakI saMkhyA pratyeka vastu ke bhItara niyamata: bIsa-bIsa rahatI thI aura phira ekaeka pAhuDa ke bhItara caubIsa - caubIsa anuyogadvAra the| yaha vibhAga aba hamAre liye kevala pUrvoM kI vizAlatA mAtra kA dyotaka hai kyoMki una vatthuoM aura unake antargata pAhuDoM ke aba nAma taka bhI upalabdha nahIM haiN| para inhIM 3900 pAhuDoM meM se kevala do pAhuDoM kA uddhAra SaTkhaMDAgama aura kasAyapAhuDa (dhavalA aura jayadhavalA) ke rUpa meM pAyA jAtA hai jaisAki Age calakara batalAyA jAyegA / unase aura unakI upalabdha TIkAoM se isa sAhitya kI racanAzailI va kathanopakathana paddhati kA bahuta kucha paricaya milatA hai /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 pakhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA / caudaha pUrvo kA viSaya va parimANa caudaha pUrvokA viSaya va padasaMkhyA 1. uppAdapuvvaM - tatra ca sarvadravyANAM 1. uppAdapuvvaM jIva-kAla-poggalANamuppAda paryavANAM cotpAdabhAvamaMgIkRtya prajJApanA vaya-dhuvattaM vaNNei / (10000000) kRtaa| (1000000) 2. aggeNIyaM - tatrApi sarveSAM dravyANAM parya- 2. aggeNiyaM aMgANamagaM vaNNei / aMgaNamaggaM vANAM jIvavizeSANAM cAgraM parimANaM vrnnyte| padaM vaNNedi tti aggeNiyaM guNaNAmaM / (9600000) (9600000) 3. vIriyaM - tatrApyajIvAnAM jIvAnAM ca 3. vIriyANupavAdaM appavirayaM paraviriyaM sakarme tarANAM vIrya procyate / (7000000) ubhayaviriyaM khettaviriyaM bhavaviriyaM tavaviriyaM vaNNei / (7000000) 4. atthiNatthipavAda - yadyaloke yathAsti yathA 4. atthiNatthipavAdaM jIvAjIvANaM atthivA nAsti, athavA syAdvAdAbhiprAyata: tadevAsti NatthittaM vnnnnedi| (6000000) tadeva nAstItyevaM pravadati / (6000000) 5. NANapavAdaM-tasmin matijJAnAdi- 5. NANapavAdaM paMca NANANi tiNNi aNNApaMcakasya bhedaprarUpaNA yasmAtkRtA tasmAt NANi vaNNedi (9999999) jJAnapravAdaM / (9999999) 6. saccapavAda - satya saMyamaM satyavacanaM vA 6. saccapavAdaM - vAggupti : vAkyatadyatra sabhedaM sapratipakSaM ca varNyate tatsatya- * saMskArakAraNaprayogo dvAdazadhA bhASAvaktArazca pravAdam (10000006) aneka - prakAraM mRSAbhidhAnaM dazaprakArazca satya - sadbhAvo yatra nirUpitastatsatyapravAdam / (10000006) 7. AdapavAdaM - AtmA anekadhA yatra 7. AdapavAdaM AdaM vaNNedi vedetti vA nayadarzanairvarNyate tadAtmapravAdaM / viNhu tti vA bhottetti bA buddhetti vA (26000000) iccAdisarUveNa / (260000000) 8. kammapavAdaM - jJAnAvaraNAdikamaSTavidhaM 8. kammapavAdaM aTThavihaM kammaM vaNNedi / karmaprakRtisthityanubhAga-pradezAdibhi- (1800000) maidairanyaizcottaro-ttarabhedairyatra varNyate tatkarmapravAdam / (18000000)
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 168 9. paccakkhANaM - tatra sarva 9. paccakkhANaM davva-bhAva-parimiyAparimiya pratyAkhyAnasvarUpaM varNyate (8400000) paccakkhANaM uvavAsavihiM paMca sagidIo viNNi guttIo ca parUvedi / (8400000) 10. vijANuvAdaM - tatrAneke vidyAtizayA 10. vijANuvAdaM aMguSThaprasenAdInAM alpa varNitA: / (11000000) vidyAnAM saptazatAni rohiNyAdInAM mahAvidyAnAM pazcazatAni antarikSa - bhaumAGgasvara-svapnalakSaNa- vyaMjanachinnAnyaSThau mahAnimittAni ca kathayati / (11000000) 11. avaMjhaM - vandhayaMnAma niSpha lam, na 11 kalyANaM ravi-zazi-nakSaNa-tArAgaNanAM vandhyama bandhyaM saphalamityarthaH / tatra hi cAropapAda-gati-viSaryayaphalAni zakunasarvejJAnatapa:- saMyamayogA: zubhaphalena saphalA vyAhRtamarhadvaladeva-vAsudeva-cakradharAdInAM varNyante, aprazastAzca pramAdAdikA: garbhAvataraNAdimahAkalyANAni ca kathayati / sarve azubhaphalAvarNyante, ato'vandhyam / (260000000) (260000000) 12. pANAvAM - tatrApyAyuHprANavidhAnaM sarva 12. pANAvAyaM kAyacikitsAdyaSTAMgamAyurveda sabhedamanye ca prANA vrnnitaaH| (15600000) bhUtikarma jAMguliprakramaM prANApAnavibhAgaM ca * vistareNa kathayati / (130000000) 13. kiriyAvisAlaM - tatrakAyikyAdaya: 13. kiriyAvisAlaM lekhAdikA: kriyA vizAla tti sabhedA: saMyamakriyA dvAsaptatikalA: straiNAMzcatuH SaSTiguNAzilpAni chandakriyA-vidhAnAni ca varNyante / kAvyaguNadoSakriyAM chandovicitikriyAM ca (9000000) kathayati / (9000000) 14. lokabiMdusAraM - taccAsmin loke 14. lokabiMdusAraM aSTau vyavahArAn catvAri zrutaloke vA bindurivAkSarasya sarvottamamiti, bIjAnimokSagamanakri yA: mokSasukhaM ca sarvAkSara- sannipAtapratiSThitatvena ca kathayati / (125000000) . lokabindusAraM (125000000) pUrvo ke antargata viSayoM kI sUcanA samavAyAMga va nandI sUtroM meM nahIM pAyI jAtI, vahAM kevala nAma hI diye gaye haiN| viSaya kI sUcanA unakI TIkAoM meM pAyI jAtI haiN|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 169 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA uparyukta zvetAmbara mAnyatA kA viSaya samavAyAMga TIkA se diyA gayA hai / usa para se aisA jJAta hotA hai ki vahAM viSaya kA aMdAja bahuta kucha nAma kI vyutpatti dvArA lagAyA gayA hai| dhavalAntargata viSaya sUcanA kucha vizeSa hai / para viSaya nirdeza meM zabda bheda ko chor3a koI ullekhanIya antara nahIM hai / avandhya aura kalyANavAda meM jo nAmabheda hai, usI prakAra viSaya sUcanA meM bhI kucha vizeSa hai | dhavalA meMusake antargata phalita jyotiSa aura zakunazAstra kA spaSTa ullekha hai jo avandhaya ke viSaya meM nahIM pAyA jaataa| usI prakAra bArahaveM prANAvAya pUrva ke bhItara dhavalA meM kAyacikitsAdi aSTAMgAyurveda kI sUcanA spaSTa dI gaI hai, vaisI samavAyAMga TIkA meM nahIM pAyI jAtI / vahAM kevala 'AyupANavidhAna' kahakara chor3a diyA gayA hai| terahaveM kriyAvizAla meM bhI dhavalA meM spaSTa kahA hai ki usake antargata lekhAdi bahattara kalAoM, causaTha strI kalAoM aura zilpoM kA bhI varNana hai / yaha samavAyAMga TIkA meM nahIM pAyA jaataa| parapramANa donoM mAnyatAoM meM teraha pUrvo kA to ThIka ekasA hI pAyA jAtA hai, kevala bArahaveM pUrva pANAvAya kI padasaMkhyA donoM meM bhinna pAI jAtI hai / dhavalA ke anusAra usakA padapramANa teraha koTi hai jaba ki samavAyAMga aura nandIsUtra kI TIkAoM meM eka koTi chappana lAkha (ekAkoTI SaTpaJcAzacca padalakSANi) pAyA jAtA hai| prathama nau pUrvo kA viSaya to adhyAtmavidyA aura nIti-sadAcAra se saMbaMdha rakhatA hai kintu Age ke vidyAnuvAdAdi pAMca pUrvo meM maMtra taMtra va kalA kauzala zilpa Adi laukika vidyAoM kA varNana thA, aisA pratIta hotA hai / isI vizeSa bheda ko lekara dazapUrvI aura caudahapUrvI kA alaga-alaga ullekha pAyA jAtA hai / dhavalA ke vedanAkhaMDa ke Adi meM jo maMgalAcaraNa hai vaha svayaM indrabhUti gautama gaNadharakRta aura mahAkammapayaDipAhuDa ke Adi meM unake dvArA nibaddha kahA gayA hai / vahIM se uThAkara use bhUtabali AcArya ne jaisA kA taisA vedanAkhaMDa ke Adi meM rakha diyA hai, aisI dhavalAkAra kI sUcanA hai / isa maMgalAcaraNa meM 44 namaskArAtmaka sUtra yA pada haiN| inameM bArahaveM aura terahaveM sUtroM meM krama se dazapUrviyoM aura caudaha pUrviyoM ko alaga-alaga namaskAra kiyA gayA hai, jisake rahasya kA udghATana dhavalAkAra ne isa prakAra kiyA hai - Namo dasapubviyANaM // 12 // ettha dasapugviNoM bhiNNAbhiNNabheeNa duvihA hoti / tattha ekkArasaMgANi paDhiUNa puNo pariyammasuttapaDhamANiyogapuvvagayacUliyA tti paMcahiyArANibaddhadiTTivAde paDhijamANe uppAyapuvvamAdi kAdUNa paDhaMtANe dasaphuvvIvijApavAde samatte rohiNI-AdipaMcasayamahAvijAI
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 170 aMguTThapaseNAdisattasayadaharavijAhi aNugayAo kiM bhayavaM ANavevatti Dhukkati / evaM dukkANaM savvavijANaM jo lobho gacchadi so bhiNNadasapuvvI / jo puNa Na tAsu lobhaM karedi kammakkhayatthI hoM to so abhiNNadasapuvvI NAma / tattha abhiNNadasapuvvIjiNANaM Namo - kAraM karebhi tti UttaM hodi / bhiNNadasapuvvINaM kathaM paDiNivittI ? jiNasaddANuvakttIdo, Na ca tesiM jiNattamatthi, bhaggamahavvaesu jiNattANukvattIdo / Namo coddasapubviyANaM // 13 // jiNANamidi etthANuvaTTade / sayalasudaNANadhAriNo codasapugviNo, tesiM coddasapuvINaM jiNANaM Namo idi uttaM hodi| sesaheTThimapuvINaM NamokkAro kiNNa kado ? Na, tesiM pi kado ceva tehiM viNA coddasapuvvA NuvavattIdo / coddasapuvvasseva NAmaNiddesaM kAdUNa kimaDheM NamokAro kIrade ? vijANupavAdassa samattIe iva coddassapuvvasamattIe vi jiNavayaNapaJcayadaMsaNAdo / codsapupuvyasamattIe ko paccao ? coddasapuvvANi samANiya rattiM kAussaggeNa TThidassa pahAdasamae bhavaNavAsiyavANaveMtarajodisiyakappavAsiyadevehi kayamahApUjA saMkhakAhalAtUraravasaMkulA / hodu edesu dosu TThANesu jiNavayaNapaccaovalaMbho, jiNavayaNattaM paDi savvaMgapuvvANi samANANi tti tesiM savvesiM NAmaNiddesaM kAUNa NamokkAro kiNNa kado ? Na, jiNavayaNattaNeNa savvaMgapuvvaMmhi sarisatte saMte vi vijANuppavAdalogabidusArANaM mahattamatthi, ettheva devapUjobalaMbhAdo / coddasapuvvaharo micchattaM Na gacchadi tamhi bhave asaMjamaM ca Na paDivajadi, eso edassa viseso / ___ yahAM dhavalAkAra ne dazapUrviyoM aura caudahapUrviyoM ko alaga alaga nAma nirdezapUrvaka namaskAra kiye jAne kAraNa yaha batalAyA hai, ki jaba zrutapAThI AcArAMgAdi gyAraha zrutoM ko par3ha cukatA hai aura dRSTivAda ke pAMca adhikAroM kA pATha karate samaya krama se utpAdAdi pUrva par3hatA huA dazama pUrva vidyAnuvAda ko samApta kara cukatA hai, taba usase rohiNI Adi pAMca sau mahAvidyAeM aura anuSThapraseNAdi sAta sau alpa vidyAeM Akara pUchatI haiM 'he bhagavan, kyA AjJA hai ? isa prakAra saba vidyAoM ke prApta ho jAne para jo lobha meM par3a jAtA hai vaha bhinnadazapUrvI kahalAtA hai, aura jo unake lobha meM na par3akara karmakSayArthI banA rahatA hai vaha abhinnadazapUrvI hotA hai / ye abhinnadazapUrvI hI 'jina' saMjJA ko prApta karate haiM aura unhIM ko yahAM namaskAra kiyA gayA hai| kintu jo mahAvratoM kA bhaMga kara dene se jina saMjJA ko prApta nahIM kara pAte unheM yahAM namaskAra nahIM kiyA gyaa| Age yaha prazna uThAyA gayA hai ki jaba daza aura caudaha pUrviyoM ko alaga-alaga namaskAra kiyA taba bIca ke gyArahapUrvI, bArahapUrvI aura terahapUrviyoM ko bhI kyoM nahIM pUthak
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 171 namaskAra kiyA / isakA uttara diyA gayA hai ki unako namaskAra to caudahapUrviyoM ke namaskAra meM A hI jAtA hai, para jaisA jinavacanapratyaya vidyAnuvAda kI samApti samaya dekhA jAtA hai vaisA hI caudaha pUrvo kI samApti para pAyA jAtA hai / jaba caudahapUrvo ko samApta karake rAtri meM zruta-kevalI kAyotsarga se virAjamAna rahate haiM taba prabhAta samaya bhavanavAsI, bANavyaMtara, jyotiSI, aura kalpavAsI deva Akara unakI zaMkhatUrya ke sAtha mahApUjA karate haiM / isa prakAra yadyapi jinavacanatva kI apekSA se sabhI pUrva samAna haiM, tathApi vidyAnupravAda aura lokabindusAra kA mahatva vizeSa hai, kyoMki yahIM devoM dvArA pUjA prApta hotI hai / donoM avasthAoM meM vizeSatA kevala itanI hai ki caturdazapUrvadhArI phira mithyAtva meM nahIM jA sakatA aura usa bhava meM asaMyama ko bhI prApta nahIM hotaa| - isase jAnA jAtA hai ki zrutapAThiyoM kI vidyA eka prakAra se dazama pUrva para hI samApta ho jAtI thI, vahIM vaha devapUjA ko bhI prApta kara letA thA aura yadi lobha meM Akara pathabhraSTa na huA to 'jina' saMjJA kA bhI adhikArI rahatA thaa| isase digambara sampradAya meM dRSTivAda ke prathamAnuyoga nAmaka vibhAga ko pUrvagatase pahale rakhane kI sArthakatA bhI siddha ho jAtI hai| yadi pUrvagata ke pazcAt prathamAnuyoga rahA to usakA tAtparya yaha hogA ki dazapUrviyoM ko usakA jJAna hI nahIM ho pAyagA / ataeva isa dazapUrvI kI mAnyatA ke anusAra prathamAnuyoga ko pUrvose pahale rakhanA bahuta sArthaka hai| Age ke zeSa pUrva aura cUlikAeM laukika aura camatkArika vidyAoM se hI saMbaMdha rakhatI haiM, ve Atmazuddhi bar3hAne meM utanI kAryakArI nahIM haiM, jitanI usakI dRr3hatA kI parIkSA karAne meM haiN| bhinna aura abhinna dazapUrvI kI mAnyatA kA nirdeza naMdIsUtra meM bhI hai, yathA - 'icceaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM coddasapunvissa sammasuaM abhiNNadasapunvissa sammasuaM, teNa paraM bhiNNesu bhayaNA se taM sammasuaM' (sU.41) TIkAkAra ne bhinna aura abhinna dazapUrvI kA spaSTIkaraNa isa prakAra kiyAhai - 'ityetad dvAdazAMga gaNipiTakaM yazcaturdazapUrvI tasya sakalamapi sAmAyikAdi bindusAra- paryavasAnaM niyamAt samyak zrutaM / tato adhomukhaparihAnyA niyamata: sarva samyak zrutaM tAvad vaktavyaM yAvadabhinnadaza-pUrviNa: - sampUrNadazapUrvadharasya / sampUrNadazapUrvadharatvAdikaM hi niyamata: samyagdRSTereva, na mithyAdRSTeH, tathA svAbhAvyAt / tathAhi, yathA abhavyo graMthidezamupAgato'pi tAvadavagAhate yAvatkizcannayUnAni dazapUrvANi bhavanti, paripUrNAni tu tAni nAvagADhuM zakrAti tathA svabhAvatvAditi / ityAdi
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ ca - SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 172 isakA tAtparya yaha hai ki jo sammagdRSTi hotA hai vaha to daza pUrvo kA adhyayana kara letA hai aura Age bhI baDhatA jAtAhai, kintu jo mithyAdRSTi hotA hai vaha kucha kama daza pUrvo taka to par3hatA jAtA hai, kintu vaha dazame ko bhI pUrA nahIM kara pAtA / isakA udAharaNa unhoMne eka abhavya kA diyA hai jo kisI graMthi-deza para AjAne se usa graMthikA bhedana nahIM kara paataa| para TIkAkAra ne yaha nahIM batalAyA ki kucha kama dazaveM pUrva meM zrutapAThI kauna sI graMthi pAkara ruka jAtA hai aura usakA bhedana kyoM nahIM kara paataa| anuyoga ke do bheda . prathamAnuyoga kA viSaya 1. mUlapaDhamANuoga paDhamANioe cauvIsa atthAhiyArA 2. gaMNiANuoga titthayara-purANesu savvapurANANamaMtabbhAvAdo - mUlaprathamAnuyoga kA viSaya arahaMtANaM bhagavaMtANaM puvvabhavA devagamaNAI (jayadhavalA) paDhamANiyogo paMcaAuMcavaNAI jammaNAI abhiseA sahassapadehi (5000) purANaM vaNNedi / uttaM rAyavarasirIo pavvajAo tavA ya uggA kevalanANuppayAo tittha pavattaNANi sIsA vArasavihaM purANaM jaM didaM jiNavarehi svvehi| gaNA gaNaharA ajapavattiNIo saMghassa taM savvaM vaNNedi hu jiNavaMse rAyavaMse ya // 1 // caubvihassa jaM ca parimANaM jiNa maNa panjava paDhamo arahaMtANaM vidiyopuNa cakkavahivaMso AhinANI sammatta suanANiNo vAI d| vijAhArANa tadiyo cautthao vAsu aNattaragaI uttaraveunviNNo muNiNo devANaM // 2 // cAraNavaMso taha paMcamo du chaTTho jattiA siddhA siddhIvaho jahadesio jaccira ya paNNasamaNANaM / sattamao kuruvaMso ca kAlaM pAovagayA je jehiM jAttiyAI bhattAI aTThamao taha ya harivaMso // 3 // Navamo ya che ittA aMtagaDe muNivaruttame tamaraoghavippamukke mukkhasuhamaNuttaMra ca patte ___ ikkhayANaM dasamo vi ya kAsiyANaM boddhvvo| evamanne a evamAibhAvA mUlapaDhamANuoge CD vAINekkArasamo bArasamo NAhavaMso du // 4 // vA khiaa| gaMDiANuoga gaMDiANuoge kulagara-titthathara-cakkavaTTidasAra-valadeva-vAsudeva-gaNadhana - bhaddavAhutavokama-harivaMsa-ussappiNI-cittaMtaraamara-nara-tiriya-niraya - gaiimaNa - vivihapariyaTTaNesu evamAiAo gaMDiAo AghavijaMti paNNavijaMti /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 173 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA - zvetAmbara sampradAya meM dRSTivAda ke cauthe bheda kA nAma aNuyoga hai jisake puna: do prabheda hote haiM, mUlaprathamAnuyoga aura gaMDikAnuyoga / digambara sampradAya meM prathamAnuyoga hI dRSTivAda kA tIsarA bheda hai / anuyoga kA artha samavAyAMga TIkA meM isa prakAra diyA hai - anurUpo'nukUlo vA yogo'nuyoga: sUtrasya nijenAbhidheyena sArddhamanurUpa: sambandha ityrthH| arthAt - sUtra dvArA pratipAdita artha ke anukUla saMbaMdha kA nAma hI anuyoga hai / tAtparya yaha ki jisameM sUtra kathita siddhAMta yA niyamoM ke anukUla dRSTAnta aura udAharaNa pAye jAveM yaha anuyoga hai / usake do bheda karane kA abhiprAya naMdI sUtra kI TIkA meM yaha batalAyA gayA hai ki - iha mUlaM dharmapraNayanAt tIrthakarAsteSAM prathama: samyaktvAptilakSaNa pUrvabhavAdigocaro'nuyoga mUla prathamAnuyoga: / ikSvAdInAM pUrvAparaparvaparicchinno madhyabhAgo gaNDikA, gaNDikeva gaNDikA, ekArthAdhikArA graMthapaddhatirityarthaH / tasyA anuyogo gnnddikaanuyogH| .... isakA abhiprAya yaha hai ki dharma ke pravartaka hone se tIrthakara hI mUla puruSa haiM, ataeva unakA prathama arthAt sakyaktvaprAptilakSaNa pUrvabhava Adi kA varNana karane vAlA anuyoga mUlaprathamAnuyoga hai / aura jaise ganne Adi kI gaMDerI AjU bAjU kI gAMThoM se sImita rahatI hai aise hI jisameM eka eka adhikAra alaga alaga ho use gaMDikAnuyoga kahate haiM, jaise kulakaragaMDikA Adi / kintu yaha vibhAga koI vizeSa mahatva nahIM rakhatA kyoMki donoM meM viSaya kI punarAvRtti pAyI jAtI hai / jaise tIrthakara aura unake gaNadharoM kA varNana donoM vibhAgoM meM AtA hai / digambaroM meM aisA koI vibhAga nahIM kiyA gayA aura sApha taura se batalAyA gayA hai ki dRSTivAda ke prathamAnuyoga meM caubIsa adhikAroM dvArA bAraha jinavaMzo aura rAjavaMzoM kA varNana kiyA gayA hai digambara sampradAya meM prathamAnuyoga kA artha isa prakAra kiyA gayA hai - prathamaM mithyAdRSTimavratikamavyutpannaM vA pratipAdyamAzritya pravRtto'nuyogo'dhikAra: prathamAnuyoga: (gommaTasAra TIkA) isakA abhiprAya yaha hai ki 'prathama' kA tAtparya avratI aura avyutpanna mithyAdRSTi ziSya se hai aura usake liye jisa anuyoga kI pravRtti hotI hai vaha prathamAnuyoga kahalAtA hai| isI ke bhItara saba purANoM kA antarbhAva ho jAtA hai / kintu isakA pada-pramANa kevala pAMca
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 174. hajAra batalAyA gayA hai| isase jAna par3atA hai ki dRSTivAda ke antargata prathamAnuyoga meM sarva kathAvarNana bahuta saMkSepa meM kiyA gayA thA / purANavAda kA vistAra pIche pIche kiyA gayA hogaa| nandisUtra kI TIkA meM maMDikAnuyoga ke antargata citrAntaragaNDikA kA bar3A hI vicitra aura vistRta paricaya diyA hai| pahale unhoMne batalAyA hai ki - 'kulakarANAM gaNDikAH kulakaragaNDikAH, tatra kulakarANAM vimalavAhanAdInAM pUrvabhavajanmAdIni saprapaJcamupavarNyante / evaM tIrthakaragaNDikAdiSvabhidhAnavazato bhAvanIyaM 'jAva cittaMtaragaMDiAu' tti / arthAt kulakaragaNDikA meM vimalavAhanAdi kulakaroM ke pUrvabhava janmAdi kA savistara varNana kiyA gayA hai / isI prakAra tIrthaMkarAdi gaMDikAoM meM unake nAmAnusAra viSaya varNana samajha lenA cAhiye jahAM taka ki citrAntaragaMDikA nahIM AtI / phira citrAntaragaNDikA kA paricaya isa prakAra prArambha kiyA gayA hai - 'citrA anekArthAH, antare RSabhAjitatIrthakarApAntarAle gaNDikA: citraantrgnnddikaaH| etaduktaM bhavati - RSabhAjitatIrthakarAntarAle RSabhavaMzasamudbhUtabhUpatInAM zeSagatigamanavyudAsena zivagatigamanAnutta - ropapAtaprAptipratipAdikA gaNDikAzcitrAntara gaNDikAH / tAsAM ca prarUpaNA pUrvAcAryairevamakAri - iha subuddhinAmA sagaracakravartinI mahAmAtyo'STApadaparvate sagaracakravartisutebhya AdityayazaH prabhRtInAM bhagavadRSabhavaMzajAnAM bhUpatInAmevaM saMkhyAmAkhyAtumapakramate sma / Aha ca - " "AiccajasAINaM usabhassa paraMparAnaravaINaM / sayarasuyANa subuddhI iNamo saMkhaM parikahe // 1 // AdityayazaH prabhRtayo bhagavannAbheyavaMzajAstrikhaNDabharatArddhamanupAlya paryante paramezverIM dIkSAmAbhigRhma tatprabhAvataH sakalakarmakSayaM kRtvA caturdRza lakSA nirantaraM siddhimagaman / tata ekaH sarvArthasiddhau, tato bhUyo'pi caturddaza lakSA nirantaraM nirvANe, tato'pyekaH sarvArthasiddhe mahAvimAne / evaM caturddazalakSAntaritaH sarvArthasiddhAvekaikastAtadvaktavyo yAvatte'pyekRkA asaMkhyeyA bhavanti / tato bhUyazcaturddaza lakSA narapatInAM nirantaraM nirvANe, tato dvau sarvArthasiddhe / tataH punarapi caturddaza lakSA nirantaraM nirvANe / tato bhUyo'pi dvau sarvArthasiddhe / evaM caturddaza lakSA 2 lakSAntaritau dvau 2 sarvArthasiddhe tAvadvaktavyau yAvatte'pi dvika 2 saMkhyayA asaMkhyeyA bhavanti / evaM trika 2 saMkhyAdayo'pi pratyeka kama saMkhyeyAstAvadvaktavyA: yAvannirantaraM caturddaza
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA lakSA nirvANe / tata: paJcAzatsarvArtha - siddhe / tato bhUyo'pi caturdaza lakSA nirvANe / tata: punarapi paMJcAzatsarvArthasiddhe / evaM paJcAzatsaMkhyA kA api caturdaza 2 lakSAntaritAstAvadvaktavyA yAvatte'pyasaMkhyeyA bhavanti / uktaMca - "coisa lakkhA siddhA NivaINekko ya hoi svvddhe| evekkakke ThANe purisajugA hoti'saMkhejjA // 1 // puNarapi coddasa lakkhA siddhA nivvaINa do vi savvaDhe / dugaThANa'vi asaMkhA purisajugA hotaM nAyavvA // 2 // jAva ya lakkhA coddasa siddhA paNNAsa hotaM savvaDhe / pannAsaTThANe vi u purisajugA hoti'saMkhejjA // 3 // eguttarA u ThANA savvaDhe ceva jAva pnnaasaa| ekvekvaMtaraThANe purisajugA hoti asaMkhejjA // 4 // ityAdi isakA tAtparya yaha hai ki RSabha aura ajita tIrthakaroM ke antarAla kAla meM RSabha vaMza ke jo rAjA hue unakI aura gatiyoM ko chor3akara kevala zivagati aura anuttaropapAta kI prApti kA pratipAdana karane vAlI gaMDikA citrAntaragaMDikA kahalAtI hai / isakA pUrvAcAryo ne aisA prarUpaNa kiyA hai ki sagaracakravartI ke subuddhinAmaka mahAmAtya ne aSTApada parvata para sagaracakrI ke putroMko bhagavAn RSabha ke vaMzaja Adityayaza Adi rAjAoM kI saMkhyA isa prakAra batAI - ukta Adityayaza Adi nAbheyavaMza ke rAjA trikhaMDa bharatArdha kA pAlana karake anta samaya pAramezvarI dIkSA dhAraNa kara usake prabhAva se saba karmoM kA kSaya karake caudaha lAkha nirantara krama se siddhi ko prApta hue aura anantara eka sarvArthasiddhi ko gayA / phira caudaha lAkha nirantara mokSa ko gaye aura pazcAt eka phira sarvArtha siddhi ko gayA / isI prakAra krama se ve mokSa aura sarvArthasiddhi ko taba taka jAte rahe jaba taka ki sarvArthasiddhi meM eka eka karake asaMkhya ho gaye / isake pazcAt puna: niraMtara caudaha-caudaha lAkha mokSa ko aura do do sarvArthasiddhi ko taba taka gaye jaba taka ki ye do do bhI sarvArthasiddhi meM asaMkhya ho gaye / isI prakAra krama se phira caudaha lAkha mokSagAmiyoM ke anantara tIna tIna, phira cAracAra karake pacAsa pacAsa taka sarvArthasiddhi ko gaye aura sabhI asaMkhya hote gaye / isake pazcAt krama badala gayA aura caudaha lAkha sarvArthasiddhi ko jAne ke pazcAt eka eka mokSa kojAne lagA aura pUrvokta prakAra se do-do phira tIna tIna karake pacAsa taka gaye aura saba
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 176 asaMkhya hote gye| phira do lAkha nirvANa ko, phira do lAkha sarvArthasiddhi ko, phira tIna tIna lAkha / isa prakAra se donoM ora yaha saMkhyA bhI asaMkhya taka pahuMca gaI / yaha saba citrAntaragaMDikA meM dikhAyA gayA thA / usake Age cAra prakAra kI aura citrAntaragaMDikAyeM thIM - ekAdikA ekottarA, ekAdikA duyuttarA, ekAdikA vyuttarA aura byAdikA dvayAdiviSayottarA, jinameM bhI aura aura prakAra se mokSa aura sarvArthasiddhi ko jAne vAloM kI saMkhyAeM batAyIM gaI thiiN| jAna par3atA hai, ina saba saMkhyAoM kA upayoga anuyoga ke viSaya kI apekSA gaNita kI bhinna-bhinna dhArAoM ke samajhAne meM hI adhika hotA hogaa| cUlikA pAMca cUlikAoM ke antargata viSaya prathama cAra pUrvo kI cUlikAeM 1. jalagayA - jalagamaNa - jalatthaMbhaNahI isake antargata haiN| una cUlikAoM kI kAraNa-maMta-taMta-tapaccharaNANi vnnnnedi| saMkhyA 4+ 12+ 8+10 : 34 hai / 2. thalagayA - bhUmigamaNakAraNa-maMta-taMta tava-ccharaNANivatthuvijaM bhUmisaMbaMdhamaNNaM pi suhA-suhakAraNaM vnnnnedi| 3. mAyAgayA - iMdajAlaM vaNNedi 4. rUvagayA - sIha - haya - hariNAdi - rUvAyAreNa pariNamaNahedu - maMta-taMta - tavaccharaNANi citta - kaTTha - leppa - leNakammAdi - lakkhaNaM ca vnnnnedi| 5. AyAsagayA - AgAsagamaNaNimitta maMta-taMta-tavaccharaNANi vnnnnedi| zvetAmbara graMthoM meM yadyapi cUlikA nAma kA dRSTivAda kA pAMcavA bheda ginA gayA hai, kintu usake bhItara na to koI graMtha batAye gaye aura na koI viSaya, kevala itanA kaha diyA gayA hai ki - se kiM taM cUliAo ? cUliAo AilANaM cauNhaM puvvANaM cUliA, sesAI punvAiM acUliAI, se taM cuuliaao| arthAt prathama cAra pUrvo kI jo cUlikAeM batA Aye haiM ve hI cUlikAeM yahAM gina lenA cAhiye / kintu, yadi aisA hai to cUlikA ko pUrvo kA hI bheda rakhanA thA, dRSTivAda kA
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 177 eka alaga bheda batAkara usakA eka dUsare bheda ke antargata nirdeza karane se kyA vizeSatA AI? phira bhI TIkAkAra yaha to spaSTa batalAte haiM ki dRSTivAda kA jo viSaya parikarma, sUtra, pUrva aura anuyoga meM anukta rahA vaha cUlikAoM meM saMgraha kiyA gayA - __ 'iha cUlA zikharamucyate, yathA merau cUlA / tatra cUlA iba cUlA / dRSTivAde parikarmasUtra- pUrvAnuyoge'nuktArthasaMgrahaparA graMthapaddhatayaH / .... etAzca sarvasyApi dRSTivAdasyopari kila sthApitAstathaiva ca paDhyante / ' (nandIsUtra TIkA) isase to jAna paDatA hai ki unheM pUrvo ke bhItara batalAne meM kucha gar3abar3I huI hai / digambara mAnyatA meM pUrvo ke bhItara koI cUlikAeM nahIM dikhAI gaI / usake jo pAMca prabheda batalAye gaye haiM unakA prathama cAra pUrvo se viSayakA bhI koI sambaMdha nahIM hai / ve jala, thala, mAyA, rUpa aura AkAza sambaMdhI indrajAla aura maMtra-taMtrAtmaka camatkAra prarUpaNa karatI haiM, tathA antima pAMca pUrvo ke maMtrataMtrAtmaka viSaya kI dhArA ko liye hue haiN| pratyeka cUlikA kI padasaMkhyA 20989200 batalAI hai, jisase unake bhArI vistAra kA patA calatA aba yahAM pUrvo ke una aMzoM kA vizeSa paricaya karAyA jAtA hai jo dhavalA jayadhavalA ke bhItara grathita haiM aura jinakI tulanA kI koI sAmagrI zvetAmbarIya uparyukta AgamoM meM nahIM pAyI jAtI / inakI racanA Adi kA itihAsa satprarUpaNA kI bhUmikA meM diyA jA cukA hai jisakA sArAMza yaha hai ki bhagavAna mahAvIra ke pazcAt kramaza: aTTAIsa AcArya hue jinakA zrutajJAna dhIre dhIre kama hotA gayA / aise samaya meM do bhinna bhinna AcAryoM ne do bhinna bhinna pUrvo ke antargata eka eka pAhuDa kA uddhAra kiyaa| dharasenAcArya ne puSpadaMta aura bhUtabaliko jo zruta par3hAyA usa para se unhoMne dvitIya pUrva AgrayaNI ke eka pAhuDa kA uddhAra sUtra rUpa se kiyA / AgrayaNIpUrva ke antargata nimna caudaha 'vastu ' nAmaka adhikAra the - puvvataM, avaraMta, dhuva, adhuva, cayaNaladdhI,ardhavama, paNidhikappa,aTTha, bhaumma, vayadiya, savvaTTha, kappaNijANa, atIda-siddha-baddha aura aNAgaya-siddha-baddha / ___hama Upara hI batalA hI Aye haiM ki pUrvo ke pratyeka vastu meM niyama se bIsa bIsa pAhuDa rahate the| agrAyaNI pUrva kI paMcama vastu cayanalabdhi ke bIsa pAhuDoM meM cauthe pAhuDa kA nAma kammapayaDI thA mahAkammapayaDI athavA veyaNakasiNapAhuDa 1 thA / isI kA uddhAra 1 kambhANaM payaDisarUvaM vaNNedi, teNa kammapayaDipAhuDe tti guNaNAmaM / veyaNakasiNapAhuDe tti vi tassa vidiyaM nnaammtthi| veyaNA kammANamudayo taM kasiNaM NiravasesaM ado veyaNakasiNapAhuDamidiedamavi guNaNAmameva (saM.pa. pR. 124, 125)
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA puSpadaMta aura bhUtabaline sUtra rUpa se SakhaMDAgama ke bhItara kiyaa| isa pAhuDa ke jo caubIsa avAntara adhikAra the, unake viSaya kA saMkSepa paricaya dhavalAkAra ne vedanAkhaMDa ke Adi meM karAyA hai jo isa prakAra hai - 1. kadi - kadIe orAliya-veunviya- 1. kRti - kRti arthAdhikAra meM audArika tejAhAra-kammaiyasarIrANaMsaMghAdaNa- vaikriyaka, taijasa, AhAraka aura kArmaNa parisAdaNakadI- o bhava-paDhamADhama- ina pAMcoM zarIroM kI saMghAtana aura carimammi hidajIvANaM kadi-Nokadi- parizAtanarUpa kRtikA tathA bhavake prathama, avattavvasaMkhAo ca pruuvi-jNti| aprathama aura carama samaya meM sthita jIvoM ke kRti, nokRti aura avaktavyarUpa saMkhyAoM kA varNana hai| 2. vedaNA - vedaNAe kamma-poggalANaM 2. vedanA - vedanA arthAdhikAra meM vedaNA-saNNidANaM vedaNa-NikkhevAdi- vedanAsaMjJika karmapudgaloM kA vedanAnikSepa solasehi aNio gaddArehi parUvaNA Adi solaha adhikAroM ke dvArA varNana kiirde| kiyA gayA hai| 3. phAsa - phAsaNiogaddArammi kagma- 3. sparza - sparza arthAdhikAra meM sparza guNa poggalANaM NANAvaraNAdibheeNa ke saMbandha se prApta hue sparzanirmANa, aTThabhedamuvagayANaM phAsa guNasaMbaMdheNa sparza nikSepa Adi solaha adhikAroM ke patta - phAsaNImANa - phAsaNikkhe - dvArA jJAnAvaraNadi ke bheda se ATha bheda ko vAdisolasehi aNiyogaddArehita parUvaNA prApta hue karmapugaloM kA varNana kiyA gayA kiirde| 4. kamma - kammetti aNiogaddAre poggalANaM 4. karma - karma arthAdhikAra meM karmanikSepa NANAvaraNAdikammakaraNakkhamattaNeNa patta Adi solaha adhikAroM ke dvArA kammasaNNANaM kammaNikkhevAdisolasehi jJAnAvaraNAdi karmakaraNa meM samartha hone se aNiyogaddArehi parUvaNA kiirde| jinheM karmasaMjJA prApta ho gaI hai, aise pudgaloM kA varNana kiyA gayA hai| 5. payaDi - payaDi tti aNiyogaddAramhi 5. prakRti - prakRti arthAdhikAra meM kRti poggalANaM kadimhi parUvida-saMghAdANaM adhikAra meM kahe gaye saMghAtanarUpa, vedaNAe paNNavidAvatthAvisesa- adhikAra meM kahe gaye avasthAvizeSa
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 179 paccayAdINaM phAsammi NirUvida- pratyayAdi rUpa, sparza meM kahe gaye jIva se vAvArANaM payaDiNikkhevAdi- solasa - saMbaddha aura jIva ke sAtha saMbaddha hone se aNiyogaddArehi sahAva-parUvaNA kiirde| utpanna hue guNa ke dvArA karma adhikAra meM kathita rUpa se vyApAra karane vAle pudgaloM ke svabhAva kA nirUpaNa prakRti nikSepa Adi solaha adhikAroM ke dvArA kiyA gayA hai| 6. baMdhaNa - jaMtaM baMdhaNaM taM caunvihaM-baMdho 6. bandhana - bandha, bandhaka, bandhanIya aura baMdhagA baMdhaNijjaM bNdhvidhaannmidi| tattha bandha vidhAna, isa prakAra bandhana baMdho jIvakammapadesANaM sAdiyamaNAdiyaM arthAdhikAra ke cAra bheda haiN| unameM se bandha ca baMdhaM vaNNedi / baMdhagAhiyAro adhikAra jIva aura karmapradezoM kA sAdi aTTavihakamma baMdhage parUvedi, so ca . aura anAdi rUpa bandha kA varNana karatA khuddAbaMdhe parUvido / baMdhaNijjaM hai| bandhaka adhikAra ATha prakAra ke karmoM baMdhapAogga -tadapAogga-poggala- davvaM kA bandhaka kA pratipAdana karatA hai jisakA pruuvedi| baMdhavihANaM payaDibaMdhaM ThidibaMNa kathana kSullakabandha meM kiyA jA cukA hai| aNubhAgabaMdhaM padesabaMdhaM ca pruuvedi| bandha ke yogya pudgaladravya kA kathana bandhanIya adhikAra karatA hai| bandha vidhAna adhikAra prakRtibandha, sthitibandha, anubhAga bandha aura pradezabandha, ina cAra bandha ke bhedoM kA kathana karatA hai| 7. NibaMdhaNa - NibaMdhaNaM mUluttarapayaDINaM 7. nibandhana - nibandhana adhikAra mUlaprakRti nibaMdhaNaM vaNNedi / jahA cakkhiM diyaM aura uttaraprakRtiyoM ke nibandhana kA kathana rUvammiNibaddha, sodidiyaM sadammi karatA hai| jaise, cakSurindriya rUpa meM nibaddha NivaddhaM, dhANiM diyaM gaMdhammi NibaddhaM, hai / zrotrendriya zabda meM nibaddha hai / jibhiMdiyaM rasagmi NibaddhaM, phAsiMdiyaM ghrANendriya gandha meM nibaddha hai| jihvA indriya kakkhadAdiphAsesu NibaddhaM, tahA imAo rasa meM nibaddha hai aura sparzanendriya karkaza payaDIo edesu atthesu NibaddhAo tti Adi sparza meM nibaddha hai| usI prakAra ye NibaMdhaNaM parUvedi, eso bhaavttho| mUlaprakRtiyAM aura uttaraprakRtiyAM ina viSayoM meM nibaddha haiM, isa prakAra nibandhana
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 180 arthAdhikAra prarUpaNa karatA hai yaha bhAvArtha jAnanA caahiye| 8. pakkama - pakkametti aNiyo gaddAraM 8. prakrama- prakrama arthAdhikAra jo vargaNA akammasarUveNa hidANaM skandha abhI karmarUpa se sthita nahIM haiM, kammaiyavaggaNAkhaMdhANaM mUluttara kiMtu jo mUlaprakRti aura uttaraprakRti rUpa payaDisarUveNapariNamamANANaM payaDi- se pariNamana karane vAle haiM aura jo prakRti, hidi-aNubhAgavise seNa visiTThANaM / sthiti aura anubhAga kI vizeSatA se . padesaparUvaNaM kunndi| vaiziSTaya ko prApta haiM aise karmavargaNAskandhoM ke pradezoM kA prarUpaNa karatA hai| 9. uvakkama- uvakkametti aNiyogaddArasassa 9. upakrama - upakrama arthAdhikAra ke cAra cattAri ahiyArA - baMdhaNovakkamo adhikAra haiM bandhanopakrama, udIraNopakrama, udIraNovakkamo uvasAmaNovakkamo upazAmanopakrama aura vipariNAmopakrama / vipariNAmo bakkamo cedi / tattha unameM se bandhanopakrama adhikAra bandha hone baMdhovakkamo baMdhavidiyasamayappahuDi ke dUsare samaya se lekara prakRti, sthiti, aTTaNNaM kammANaM payaDi-dvidi - aNubhAga- anubhAga aura pradeza rUpa jJAnAvaraNAdi padesANaM baMdhavaNNaNaM kuNadi / AThoM karmoM ke bandha kA varNana karatA hai| udIraNovakkamo payaDi hidi - udIraNopakramaadhikAra prakRti, sthiti, aNubhAgapadesANamudIraMNa pruuvedi| anubhAga aura pradezoM kI udIraNA kA kathana uvasAmaNovakkamo pasatthovasA- karatA hai / upazAmanopakrama adhikAra, maNamappasatthovasAmaNANaM ca payaDi- prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke bheda hidi-aNubhAga-padesabhedabhiNNaM pruuvedi| se bheda ko prApta hue prazastopazamanA aura vipariNAmamuvakamo payaDi-dvidi- aprazastopazamanA kA kathana karatA hai / aNubhAga-padesANaM - desa- NijjaraM vipariNA-mopakrama adhikAra prakRti, sayalaNijaraM ca pruuvedi| sthiti, anubhAga aura pradezoM kI dezanirjarA aura sakalanirjarA kA kathana karatA hai| 10. udaya - udaNANiyogaddAraM payaDi-dvidi- 10. udaya - udaya aryAdhikAra prakRti, aNubhAga-padesudayaM pruuvedi| sthiti, anubhAga aura pradezoM ke udaya kA kathana karatA hai|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 181 11. mokkha - mokkho puNa desa 11. mokSa- mokSa arthAdhikAra dezanirjarA aura sayalaNijjarAhi parapayaDisaMka- sakalanirjarA ke dvArA parapakRtisaMkramaNa, mokaDDaNukkaDDaNa- addhahidigalaNehi utkarSaNa apakarSaNa aura sthitigalana se payaDi-dvidi-aNubhAga-padesabhiNNaM prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha mokkhaM vaNNedi tti atthbhedo| aura pradezabandha kA AtmA se bhinna honA mokSa hai, isakA varNana karatA hai| 12. saMkama - saMkametti aNiyogaddAraM payaDi- 12. saMkrama - saMkrama arthAdhikAra prakRti, TThidi-aNubhAga-padesasaMkame pruuvedi| sthiti, anubhAga aura pradezoM ke saMkramaNa kA prarUpaNa karatA hai| 13. lessA - lessetti aNiogaddAraM 13. lezyA - lezyA anuyogadvAra chaha dravya chadavvalessAo pruuvedi| lezyAoM kA pratipAdana karatA hai| 14. lessAyabhya - lessApariNAmetti 14. lezyAkarma - lezyAkarma arthAdhikAra aNiyoga dAramaMtaraMga-chale ssA - antaraMga chaha lezyAoM se pariNata jIvoM pariNayajIvANaM bajjhakajjaparUpaNaM ke bAhA kAryo kA pratipAdana karatA hai| kunndi| 15. lesasApariNAma - lessApariNametti 15. lezyApariNAma - lezyApariNAma aNiyogaddAraM jIva-poggalANaM davva- arthAdhikAra jIva aura pudgaloM ke dravya aura bhAvalessAhi pariNamaNavihANaM vnnnnedi| bhAvarUpa se pariNamana karane ke vidhAna kA kathana karatA hai| 16 sAdamasAda - sAdamasAdetti 16. sAtAsAta - sAtAsAta arthAdhikAra aNiyogaddArame yaMtasAda-aNeyaMtatodANaM ekAnta sAta, anekAnta sAta, ekAnta (?) gadiyAdimaggaNAo assidUNa asAta, anekAnta asAta kA gati Adi parUvaNaM kunni| mArgaNAoM ke Azraya se varNana karatA hai| 17. dIhare hassa - dIhe rassseitti 17. dIrghanhasva - dIrghanhasva arthAdhikAra aNiogaddAraM payaDi-TThidi-aNubhAga- prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezoM kA padese assidUNa dIharahassattaM pruuvedi|| Azraya lekara dIrghatA aura hRsvatA kA kathana karatA hai|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 18. 18. bhavadhAraNIya - bhavadhAraNae tti 18. bhavadhAraNIya - bhavadhAraNIya aNiyogaddAraM ke Na kammeNa Neraiya- arthAdhikAra, kisa karma se narakabhava prApta tirikkha-maNusa-devabhavA dharijjaMti tti hotA hai, kisase tiryacabhava, kisase pruuvedi| manuSyabhava aura kisase devabhava prApta hotA hai, isakA kathana karatA hai| 19. poggalatta - poggalaattheti 19. pudgalAtta - pudgalArtha anuyogadvAra daNDAdi aNiyogaddAraM gahaNAdo attA poggalA ke grahaNa karane se Atta pudgaloM kA , pariNAmado attA poggalA ubabhogado attA mithyAtvAdi pariNAmoM se Atta pudgaloMkA, poggalA AhArado attA poggalA mamattIdo upabhoga se Atta pugaloM kA, AhAra se attA poggalA pariggahAdo attA poggalA . Atta pudgaloM kA, mamatA se Atta pudgaloM tti appaNijjANappaNijja poggalANaM kA aura parigraha se Atta pudgaloM kA, isa poggalANaM saMbaMdheNa poggalattaM pattajIvANaM prakAra AtmasAt kiye hue aura nahIM kiye ca parUvaNaM kunndi| hue pudgaloM kA tathA pudgala ke saMbandha se pudgalatva ko prApta hue jIvoM kA varNana karatA hai| 20.NidhattamaNidhatta-NidhattamaNidhattamidi 20. nidhattAnidhatta - nidhattAnidhatta aNiyogaddAraM payaDi-Didi-aNubhAgANaM arthAdhikAra prakRti, sthiti aura anubhAga NidhattamaNidhattaM ca pruuvedi|nnidhttmidi ke nidhatta aura anidhatta kA pratipAdana kiM ? jaM padesaggaM Na sakkamudae dAeM karatA hai / jisameM pradezAgra udaya arthAt aNNapayaDiM vA saMkAmedaMtaM NidhattaM nnaam| udIraNA meM nahIM diyA jA sakatA hai aura tvivriiymnnidhttN| anya prakRtirUpa saMkramaNoM ko bhI prApta nahIM karAyA jA sakatA hai, use nidhatta kahate haiN| anidhatta isase viparIta hotA hai| 21. NikAcidamaNikAcida - 21. nikAcitAnikAcita - NikAcidamaNikAcidamidi aNiyogaddAraM nikAcitAnikAcita arthAdhikAra prakRti, payaDi - TThidi - aNubhAgaNaM NikAcaNaM sthiti aura anabhAga ke nikAcita aura parUvedi / NikAca-Namidi kiM ? jaM anikAcitakA varNana karatA hai / jisameM padesaggaM Na sakkamoka - DDidumaNNapayaDiM pradezAgrakA utkarSaNa, apakarSaNa, saMkAmeMdumudae dAduM vA tnnnnikaaciNdnnaam| paraprakRtisaMkramaNa nahIM ho sakatA aura na
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA tabvivarIdamaNikA cidN| vaha udaya athavA udIraNA meM hI diyA jA sakatA hai use nikAcita kahate haiM / anikAcita isase viparIta hotA hai| 22. kammaTThidi - kammaTThidi tti aNiyogaddAraM 22. karmasthiti - karmasthiti anuyogadvAra savvakammANaM sattikammaTTidi- saMpUrNa karmoM kI zaktirUpa karmasthiti kA mukkaDDaNokaDDaNajaNihidiMca pruuvedi| aura utkarSaNa tathA apakarSaNa se utpanna huI karmasthiti kA varNana karatA hai| 23. pacchimakkhaMdha - pacchimakkhaMdheti 23. pazcimaskandha - pazcimaskandha aNio gaddAraM daMDa-kapATa-padara- arthAdhikAra daNDa, kapATa, pratara aura lokapUraNANi tattha hidi- lokapUraNarUpa samuddhAtakA, isa samuddhAta aNubhAgakhaMDa yaghAdaNavihANaM joga meM hone vAle sthitikAMDakaghAta aura kiTTIo kAUNa jogaNirohasarUvaM kamma- anubhAgakANDaka ghAta ke vidhAnakA, yogoM kkhavaNavihANaM ca pruuvedi| kI kRSTi karake hone vAle yoganirodha ke svarUpa kA aura karmakSapaNa ke vidhAna kA varNana karatA hai| 24. appAbahuga - appAbahugaNiogaddAraM 24. alpabahutva - alpabahutva anuyogadvAra adIdasavvANiogaddAresu apapAbahugaM atIta saMpUrNa anuyogadvAroM meM pruuvedi| alpabahutvakA pratipAdana karatA hai| ina caubIsa adhikAroM ke viSaya kA pratipAdana puSpadanta aura bhUtabaline kucha apane svataMtra vibhAga se kiyA hai jisake kAraNa unakI kRti SaTkhaMAgama kahalAtI hai / ukta caubIsa adhikAroM meM pAMcavA baMdhana viSaya kI dRSTi se sabase adhika mahatvapUrNa pratIta hotA hai| isI ke kucha avAntara adhikAroM ko lekara prathama tIna khaMDoM arthAt jIvaTThANa, khuddAbaMdha aura baMdhasAmittavicaya kI racanA huI hai / ina tIna khaMDoM meM samAnatA yaha hai ki unameM jIva kA baMdhaka kI pradhAnatA se pratipAdana kiyA gayA hai / unakA maMgalAcaraNa bhI eka hai / inhIM tIna khaMDoM para kundakunda dvArA parikarma nAmaka TIkA likhI kahI gayI hai / inhIM tIna khaMDoM ke
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 184 1 pAraMgata hone se anumAnata: traividyadeva kI upAdhi prApta hotI thI / inhIM tIna khaMDoM kA saMkSepa siddhAntacakravartI nemicandrakRta gommaTasAra ke prathama vibhAga jIvakAMDa meM pAyA jAtA hai / ina tIna khaMDoM ke pazcAt ukta caubIsa adhikAroM kA prarUpaNa kRti vedanAdi krama se kiyA gayA hai aura prathama chaha arthAt baMdhana taka ke prarUpaNa ko adhikAra va avAntara adhikAra kI pradhAnatAnusAra agale tIna khaMDoM vedaNA, vaggaNA aura mahAbaMdha meM vibhAjita kara diyA gayA hai| ina tIna khaMDoM ke viSaya vivecana kI samAnatA yaha hai ki yahAM baMdhanIya karma kI pradhAnatA se vivecana kiyA gayA hai / inameM antima mahAbaMdha sabase bar3A hai aura svataMtra pustakArUda hai / jo uparyukta tIna khaMDoM ke atirikta ina tInoM meM bhI pAraMgata ho jAte the, ve siddhAntacakravartI pada ke adhikArI hote the / si.ca. nemicandra ne inakA saMkSepa gommaTasAra T karmakAMDa meM kiyA hai / bhUtabali racita sUtragraMtha chaThaveM baMdhana adhikAra ke sAtha hI samApta ho jAtA hai| zeSa nibandhanAdi aThAraha adhikAroM kA prarUpaNa dhavalA TIkA ke racayitA vIrasenAcAryakRta hai, jise unhoMne cUlikA kahakara pRthak nirdeza kara diyA hai / uparyukta khaMDavibhAgAdi kA paricaya pUrva meM diye hue mAnacitroM se spaSTa tathA samajha meM A jAtA hai / una citroM meM batalAyI huI jIvaTTANa kI navamIM cUlikA gati- Agati kI utpatti ke viSaya meM eka sUcanA kara denA Avazyaka pratIta hotA hai| yaha cUlikA dhavalA meM viyAhapaNNatti se utpanna huI kahI gayI hai / mAnacitra meM vyAkhyAprajJapti ke Age (pAMcavA aMga) aisA likha diyA gayA hai, kyoMki yaha nAma pAMcaveM aMga kA pAyA jAtA hai / kintu STavAda ke prathama vibhAga parikarma ke pAMca bhedoM meM bhI pAMcavAM bheda viyAhapaNNatti nAma kA pAyA jAtA hai / ataeva saMbhava hai ki gati - Agati cUlikA kI utpAdaka viyAhapaNNatti se isakA abhiprAya ho ? pAMcave pUrva NANapavAda (jJAnapravAda) ke eka pAhuDa kA uddhAra guNadharAcArya dvArA gAthArUpa meM kiyA gayA / NANapavAda kI bAraha vastuoM meM se dazama vastu ke tIsare pAhuDa kA nAma 'pejja' yA 'pejjadosa' yA 'kasAya' pAhuDa thA / isI kA guNadharAcArya ne 180 gAthAoM (aura 53 vivaraNa - gAthAoM meM ) uddhAra kiyA, jisakA nAma kasAyapAhuDa hai| isakA paricaya svayaM sUtrakAra va TIkAkAra ke zabdoM meM saMkSepataH isa prakAra hai -
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 185 puvvammi paMcamammi du dasame vatthummi pAhuDe tdiye| pejaM ti pAhuDammi du havadi kasAyANa pAhuDaMNAma // 1 // gAhAsade asIde atthe paNNarasadhA vihttmmi| vocchAmi suttagAhA jai gAhA jammi atthammi / TIkA - solasapadasahassehi ve koDAkoDiekasaTTilakkha-sattAvaNNasahassavesada- vANaudikauTi - vAsaTTilakkha-aTThasahassakkharuppaNNohi jaM bhaNidaM gaNaharadeveNa iMdabhUdiNA kasAyapAhuDaM tamasIdi-sadagAhAhi ceva jANAvemi tti gAhAsade asIde tti paDhamapaijA kadA / tattha aNegehi atthAhiyArehi parUvidaM kasAya-pAhuDamettha paNNArasehi ceva atthAhiyArehi parUvemi tti jANAvaNaLaM atthe paNNArasadhA vihattammi tti vidiyapaijjA kdaa| saMpahi kasAyapAhuDassa paNNArasa-asthAhiyAra-parUvaNaTuM guNaharabhaDArao do suttagAhAau paThadi - pejadosa-vihattITThidi-aNubhAge ca baMdhage cey| vedagaevajoge vi ya cauTThANa-viyaMjaNe ce y|| sammatta-desavirayI saMjama-uvasAmaNA ca khavaNA ca / daMsaNa-carittamohe addhaaprimaannnniddeso|| isakA tAtparya yaha hai ki yaha kasApAhuDa paMcama pUrva kI dasama vastu ke pejanAmaka tRtIya pAhuDa se utpanna huA hai / indrabhUti gautamakRta usa mUlagraMtha kA parimANa bahuta bhArI thA aura adhikAra bhI aneka the| prastuta kasAyapAhuDa meM 180 gAthAeM 15 adhikAroM meM vibhaktahaiM / gAthAoM meM sUcita pandraha adhikAra jayadhavalAkAra ne tIna prakAra se batalAye haiN| inameM se jo vibhAga unhoMne cUrNikAra yativRSaka ke AdhAra se diye haiM , venimnaprakAra haiM - 1. pejadosa 2. vihattI-dvidi-aNubhAga 3. baMdhaga (akarmabaMdha) baMdhaga 4. saMkama (karmabaMdha) baMdhaga 5. udaya (karmodaya) vedaga 6. udIraNA (akarmodaya) vedaga 7. uvajoga 8. cauTThANa
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 186 9. vaMjaNa 10 daMsaNamohaNIyassa uvasAmaNA (samatta) 11. daMsaNamohaNIyassa khavaNA (samatta) 12. desaviridI 13. carittamohaNIyassa uvasAmaNA (saMjama) 14. carittamohaNIyassa khabaNA (saMjama) 15. addhAparimANaNiddesa isa prAbhRta ke Age pIche kA itihAsa saMkSepa meM dhavalAkAra ne isa prakAra diyA hai - 'eso attho viulagirimatthayattheNa pacvakkhIkaya-tikAlagoyarachaddavveNa baDDamANabhaDAraeNa godamatherassa kahido / puNo so attho AiriyaparaMparAe AgaMtUNa guNaharabhaDArathaM saMpatto / puNo tatto AiriyaparaMparAe AgaMtUNa ajamakhu-nAgahatthINaM bhaDArayANaM mUlaM ptto| puNo tehi dohi vi kameNa jadivasahabhaDArayassa vakkhANido / teNa vi ... sissANuggahaI cuNNisutte lihido'| arthAt isa kasAyapAhuDa kA mUla viSaya vardhamAna svAmI ne vipulAcalapara gautama gaNadhara ko kahA / vahI AcArya-paraMparA se guNadhara bhaTTAraka ko prApta huA / unase AcAryaparaMparA dvArA vahI AryamaMkhu aura nAgahastI AcAryoM ke pAsa AyA, jinhoMne krama se yativRSama bhaTTAraka ko usakA vyAkhyAna kiyA / yativRSabha ne phira usa para cUrNisUtra race / __ guNadharAcAryakRta gAthArUpa kasAyapAhuDa aura yativRSabhakRta cUrNisUtra vIrasena aura jinasenAcAryakRta jayadhavalA meM grathita haiM jisakA parimANa 60 hajAra zloka hai / isa TIkA meM AryamaMkhu aura nAgahatthi ke alaga-alaga vyAkhyAna ke tathA uccAraNAcAryakRta vRttisUtra ke bhI aneka ullekha pAye jAte haiM / yativRSabha ke cUrNisUtroM kI saMkhyA chaha hajAra aura vRttisUtroM kI bAraha hajAra batAI jAtI hai| __ naMdI sUtra meM pUrvo ke prabhedoM meM pAhuDoM aura pAhuDikAoM kA bhI nimnaprakAra ullekha hai, kintu unakA vizeSa paricaya kucha nahIM pAyA jAtA - _ 'se NaM aMgaTTayAe bArasame aMge ege suakkhaMdhe coddasa punvAI, saMkhejjA vatthU, saMkhejA cUlavatthU, saMkhejA pAhuDA, saMkhejA pAhuDapAhuDA, saMkhejjAo pAhuDiAo, saMkhejjAo pAhuDapAhuDiAo saMkhejjAiM evasahassAI payaggeNaM saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA aNaMtA pajjavA' aadi|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMtha kA viSaya AcArya pUrva meM satprarUpaNA ke guNasthAnoM aura mArgaNAsthAnoM kA vivaraNa kara cuke haiN| aba yahA~ pUrvokta vivaraNa ke Azraya se dhavalAkAra vIrasena svAmI unhIM kA vizeSa prarUpaNa karate haiM - saMpahi saMtasuttavivaraNasamattANaMtaraM tesiM parUvaNaM bhaNissAmo / (pR. 411) kintu isa vizeSa prarUpaNa meM unhoMne guNasthAna, jIvasamAsa, paryapti Adi bIsa prarUpaNAoM dvArA jIvoM kI parIkSA kI hai| yaha bIsa prarUpaNAoM kA vibhAga pUrvokta satprarUpaNA sUtroM meM nahIM pAyA jAtA, aura isIliye TIkAkAra ne eka zaMkA uThAkara yaha batalA diyA hai ki sUtroM meM spaSTata: ullikhita na hone para bhI ina bIsa prarUpaNAoM kA sUtrakArakRta guNasthAna aura mArgaNAsthAnoM ke bhedoM meM antarbhAva ho jAtA hai, ata: ye prarUpaNAeM sUtrokta nahIM haiM, aisA nahIM kahA jA sakatA (pR. 414) / 'sUtreNa sUcitArthAnAM spaSTIkaraNArtha viMzatividhAnena prarUpaNocyate' 'na paunaruktayamapi kathaMcittebhyo bhedAt' / (pR. 415) isase yaha to spaSTa hai ki yaha bIsa prarUpaNArUpa vibhAga puSpadantAcAryakRta nahIM haiN| vaha svayaM dhavalAkArakRta bhI nahIM haiM, kyoMki unhoMne una prarUNAoM kA nAmanirdeza karane vAlI eka prAcIna gAthA ko 'uktaM ca' rUpa se uddhRta kiyA hai| isa vibhAga kA prAcInatama nirUpaNa hameM yativRSabhAcArya kRta tiloyapaNNatti meM milatA hai / yathA guNa-jIvA pajjattI pANA saNNA ya maggaNA kamaso / uvajogA kahidavvA NAraiyANaM jahAjoggaM // 273 // guNa-jIvA-pajjatI pANA saNNA ya maggaNA kamaso / ubajogA kahidavvA edANa kumAradevANaM / / 183 // - Adi. kintu yaha abhI nizcayata: nahIM kahA jA sakatA ki isa bIsa prarUpaNArUpa vibhAga IT AdikartA kauna hai ? yaha viSaya anveSaNIya hai /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 188 guNasthAnoM va mArgaNAsthAna ke aneka bheda-prabhedoM kA viziSTa jIvoM kI apekSA se sAmAnya, paryApta rUpa prarUpaNa karane se AlApoM kI saMkhyA kaI sau para pahuMca jAtI hai / isa AlApa vibhAga kA paricaya viSaya sUcI ko dekhane se mila sakatA hai| ata: usa sambaMdha meM yahAM vizeSa kathana kI AvazyakatA nahIM hai / prathama bhAga kI bhUmikA meM guNasthAnoM aura mArgaNAoM kA sAmAnya paricaya dekara yaha sUcita kiyA gayA thA ki agale khaMDa meM viSaya kA vizeSa vivecana kiyA jAyegA / kintu isa bhAga kA kalevara apekSA se adhika bar3ha gayA hai aura prastAvanA bhI anya upayogI viSayoM kI carcA se yatheSTa vistRta ho cukI hai| ata: hama ukta viSaya ke vizeSa vivecana karane kI AkAMkSA kA abhI phira bhI niyaMtraNa karate haiM / racanA aura bhASA zailI prastuta graMthavibhAga meM sUtra nahIM haiM / satprarUpaNA kA jo vizaya ogha aura Adeza arthAt guNasthAna aura mArgaNAsthAnoM dvArA prathama 177 sUtroM meMpratipAdita ho cukA hai usI kA yahAM bIsa prarUpaNAoM dvArA nirdeza kiyA gayA hai / isa bIsa prakAra kI prarUpaNA ke Adi meM TIkAkAra ne 'ogheNa atthi micchAiTThI siddhA cedi' isa prakAra se sUtra diyA hai aura use oghasUtra kahA hai / hamArI a. prati meM isa para 74, A. meM 174, tathA sa. meM 175 kI saMkhyA pAyI jAtI hai jo una pratiyoM kI pUrva sUtragaNanA ke krama se hai / para spaSTata: vaha sUtra pRthak nahIM haiM, dhavalAkAra ne pUrvokta 9 se 23 taka ke ogha sUtroM kA prakRta viSaya kI vahAM se utpatti batalAne ke liye samaSTi rUpa se ullekha mAtra kiyA hai / ibhAga meM gAthAeM bhI bahuta thor3I pAyI jAtI haiM, jisakA kAraNa yahAM pratipAdita viSaya kI vizeSatA hai / avataraNa gAthAoM kI saMkhyA yahAM kevala 13 hai jinameM se eka (naM. 220) kuMdakuMda ke bodhapAhuDa meM aura do (223, 224 ) prAkRta paMcasaMgraha ' meM bhI pAyI jAtI hai | gAthA naM. (228) 'uttaM ca piMDiyAe' aisA kahakara uddhRta kI gaI hai / hamane isa 1 1 yaha graMtha abhI abhI 'vIrasevA mandira sarasAvA' dvArA prakAza meM lAyA jA rahA hai| usameM ukta gAthAoM ke hone kI sUcanA hameM vahAM ke paM. paramAnanda jI zAstrI dvArA milI /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 189 gAthA kI khoja karAI, para vIrasevAmaMdira ke paM. paramAnanda jI zAstrI ne hameM sUcita kiyA ki yaha gAthA na to prAkRta paMcasaMgraha meM hai na tiloyapaNNatti meM aura na zvetAmbarIya karmaprakRti, paMcasaMgraha, jIvasamAsa vizeSAvazyaka Adi graMthoM meM hai / jAna par3atA hai ki 'piMDikA' nAma kA koI prAcIna graMtha rahA hai jo aba taka ajJAta hai / ina tIna gAthAoM ko chor3akara zeSa saba kahIM jaisI kI taisI aura kahIM kiMcit pAThabheda ko liye hue gommaTasAra jIvakAMDa meM bhI saMgRhIta hai| isa vibhAga meM saMskRta kevala prAraMbha meM thor3I sI pAyI jAtI hai| zeSa samasta racanA prAkRta meM hI haiN| para yahAM viSaya kI vizeSatA aisI hai ki usameM pratipAdana aura vivecana kI guMjAiza kama hai / ataeva jaisI sAhityika vAkyazailI prathama vibhAga meM pAyI jAtI hai vaisI yahAM bahuta kama hai| jahAM kahIM zaMkA-samAdhAna kA prasaMga A gayA hai, vahIM sAhityika zailI pAyI jAtI hai| aise zaMkA samAdhAna isa vibhAga meM 33 pAye jAte haiN| zeSa bhAga meM to guNasthAna aura mArgaNAsthAna kI apekSA jIvavizeSoM meM guNasthAna Adi bIsa prarUpaNAoM kI saMkhyA mAtra ginAyI gayI hai, jisase vAkya racanA kI vyAkaraNAtmaka zuddhi para dhyAna nahIM diyA gayA / pada kahIM savibhaktika haiM aura kahIM vibhakti-rahita apane prAti padika rUpa meN| samAsa baMdhana bhI zithila sA pAyA jAtA hai, udAharaNArtha 'AhArabhayamehuNasaNNA cedi' (pR.413) cedi se pUrva ke pada samAsa yukta samajhe jAMya, yA alaga-alaga ? yadi alaga alaga leM to ve saba vibhaktihIna raha jAte haiM, yadi samAsarUpa leM to 'ca' kI koI sArthakatA nahIM raha jAtI / saMzodhana meM yaha prayatna kiyA gayA hai ki yathAzakti pratiyoM ke pAThakoM surakSita rakhate hue jitane kama sudhAra se kAma cala sake utanA kama sudhAra karanA / kiMtu avibhaktika padoM ko jAnabUjhakara binA yatheSTa kAraNa ke savibhakti banAne kA prayanta nahIM kiyA gayA / isa kAraNa prarUpaNAoM meM bahutAyata se vibhaktihIna pada pAye jAMyege / ina prarUpaNAoM meM AlApoM ke nAmanirdeza svabhAvataH punaH punaH Aye haiM / pratiyoM meM inheM prAyaH saMkSepataH Adi ke akSara dekara bindu rakhakara hI sUcita kiyA hai, jaise 'guNaTThANa' ke sthAna para guNa0, 'pajjattIo' ke sthAna para pa. Adi / yadi saba pratiyoM meM ye saMkSipta rUpa eka se hote, to samajhA jAtA ki ve mUlAdarza prati ke anusAra haiM, ata: mudritarUpa meM bhI unheM vaise hI rakhanA kadAcit upayukta hotA / kintu kisI prati meM eka akSara likhakara,
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 190 kisI meM do akSara likhakara Adi bhinna rUpa se saMkSepa banAye gaye haiM aura kisI prati meM ve pUre rUpa meM bhI likhe haiM / isa prakAra bindu rahita saMkSipta kAraMjA kI prati meM sabase adhika aura ArA kI prati meM sabase kama haiM / isa avyavasthA ko dekhate hue Adarza prati meM bindu haiM yA nahIM, isa viSaya meM zaMkA ho jAne ke kAraNa hamane ina saMkSipta rUpoM kA upayoga na karake pUre zabda likhanA hI ucita smjhaa| pratyeka AlApa meM bIsa bIsa prarUpaNAeM haiN| para kahIM kahIM pratiyoM meM eka zabda se lagAkara pUre AlApa taka bhI chUTe hue pAye jAte haiN| inakI pUrti eka dUsarI pratiyoM se ho garha hai, kintu kahIM-kahIM upalabdha sabhI pratiyoM meM pATha chUTe hue haiM jaisA ki pATha-TippaNa va prati-milAna aura chUTe hue pAThoM kI tAlikA se jJAta ho skegaa| ina pAThoM kI pUrti viSaya ko dekha samajhakara kartA kI zailI meM hI unhIM ke anyatra Aye hue zabdoM dvArA kara dI gaI hai| jahAM aise jor3e hue pATha eka do zabdoM se adhika bar3e haiM vahAM ve koSThaka ke bhItara rakha diye gaye haiN| mUla meM jahAM koI vivAda nahIM hai vahAM prarUpaNAoM kI pratyeka sthAna meM saMkhyA mAtra dI gaI hai / anuvAda meM sarvatra una prarUpaNAoM kI spaSTa sUcanA kara dene kA prayatna kiyA gayA hai aura mUla kA sAvadhAnI se anusaraNa karate hue bhI vAkya racanA yathAzakti muhAvare ke anusAra aura sarala rakhI gaI hai| mUla meM jo AlApa Aye hai unako aura bhI spaSTa karane tathA dRSTipAta mAtra se jJeya banAne ke liye pratyeka AlApa kA nakzA bhI banAkara usI pRSTha para nIce de diyA gayA hai| inameM saMkhyAeM aMkita karane meM sAvadhAnI to pUrI rakhI gaI hai, phira bhI saMbhava hai dRSTidoSa se do cAra jagaha ekAdha aMka azuddha chapa gayA ho / para mUla aura anuvAda sAmhane hone se unake kAraNa pAThakoM ko koI bhrama na ho sakegA / nakzoM kA milAna gommaTasAra ke prastuta prakaraNa se bhI kara liyA gayA hai|
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUDabidrI kA itihAsa dakSiNa bhArata kA karnATaka deza jaina dharma ke itihAsa meM apanA eka vizeSa sthAna rakhatA hai / digambara jaina sampradAya ke adhikAMza suvikhyAta aura prAcInatama jJAta AcArya aura graMthakAra isI prAnta meM hue haiN| AcArya puSpadanta, samantabhadra, pUjyapAda, vIrasena, jinasena, guNabhadra, nemicandra, cAmuNDarAya Adi mahAn graMthakAroM ne isI bhUbhAga ko alaMkRta kiyA thaa| isI dakSiNa karnATaka prAnta meM hI mUDabidrI nAmakA eka choTA sA nagara hai jo zatAbdiyoM se jainiyoM kA tIrthakSetra banA huA hai| kahA jAtA hai ki yahAM jaina dharma kA vizeSa * prabhAva san 1900 IsvI ke lagabhaga hoysala- nareza ballAladeva prathama kesamaya se baDhA / terahavIM zatAbdimeM yahAM ke pArzvanAtha basadi ko tuluva ke AlUpa narezoM se rAjyasanmAna milA / pandrahavIM zatAbdi meM vijaya nagara ke hiMdU narezoM ke samaya isa sthAna kI kIrti vizeSa bddh'ii| zaka 1351 (san 1529) ke devarAya dvitIya ke eka zilAlekha meM ullekha hai ki veNupura (mUDabidrI) usake bhavyajanoM ke liye suprasiddha hai / ve zuddha cAritra pAlate haiM, zubha kArya karate haiM, aura jainadharma kI kathAoM kA zravaNa karate haiN| yahAM ke sthAnIya rAjA bhairarasa ne apane guru vIrasena muni kI preraNA se yahAM ke candranAtha maMdira ko dAna diyA thA / san 1451-52 meM yahAM kI hosa basadi (tribhuvana - tilaka - cUDAmaNi va bar3A mandira) kA 'bhairAdevI maNDapa' nAma se prasiddha mukhamaNDapa vijaya nagara nareza mallikArjuna immaDidevarAya ke rAjya meM banAyA gayA thA / virUpAkSa nareza ke rAjya meM unake sAmanta viTTharasa oDeyarane san 1472-73 meM isI basadi ko bhUmidAna diyA thaa| yahAM saba milakara aThAraha basadi (jinamandira) haiM, jinameM sabase prasiddha 'guru basadi' hai jahAM siddhAnta graMthoM kI pratiyAM surakSita haiM aura jinake kAraNa vaha 'siddhAnta basadi' bhI kahalAtI hai / yaha nagara 'jaina kAzI' nAma se bhI prasiddha hai| yahAM aba jainiyoM kI janasaMkhyA bahuta kama rahagaI hai, kintu jaina saMsAra meM isakA pAvitrya kama nahIM huaa| yahAM kI gurupaMraparA aura siddhAnta-rakSA ke liye yaha sthAna jaina dhArmika itihAsa meM sadaiva amara rahegA / mUDabidrI ke paMDita lokanAtha jI zAstrI ne mUDabidrI kA nimna itihAsa likhakara bhejane kI kRpA kI hai| kanAr3I bhASA meM bAMsa ko 'bidira' kahate haiN| bAMsoM ke samUha ko chedakara yahAM ke siddhAnta maMdira kA patA lagAyA gayA thA, jisase isa grAma kA 'bidure' nAma 1 dekho Salatore's Mediaeval Jainism, P.351ff, and, Ancient Karnataka P. 410 - 11.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 192 prasiddha huA / kanAr3I meM 'mUDa' kA artha pUrva dizA hotA hai, aura pazcima kA vAcaka zabda 'paDDU' hai / yahAM mUlkI nAmaka prAcIna grAma paDDabidure kahalAtA hai, aura usase pUrva meM hone ke kAraNa yaha grAma mUDabidure yA mUDabidire kahalAyA | vaMza aura veNu zabda bAMsa ke paryAyavAcI hone se isakA veNupura athavA vazapura nAma se bhI ullekhakiyA gayA hai / aneka vratI sAdhuoM kA nivAsasthAna hone se isakA nAma vratipura yA vratapura bhI pAyA jAtA hai| yahAM kI gurubasadi aparanAma siddhAnta basadi ke sambandha meM yaha daMtakathA pracalita hai ki lagabhaga eka hajAra varSa pUrva yahAM para bAMsoM kA saghana vana thA / usa samaya zravaNabelagula (jainabidrI) se eka nirgatha muni yahAM Akara paDubastI nAmaka maMdira meM Thahare / paDubastI nAmaka prAcIna jinamaMdira aba bhI vahAM vidyamAna hai, aura usa maMdira se saikar3auM prAcIna zauca ko gaye the taba unhoMne eka sthAna para eka gAya aura vyAghra ko paraspara krIr3A karate dekhA, jisase ve atyanta vismita hokara usa sthAna kI vizeSajAMca par3atAla karane lage / usI khojabIna ke phalasvarUpa unheM eka bAMsa ke bhire meM chupI huI va pattharoM Adi se ghirI huI pArzvanAtha svAmI kI kAle pASANa kI nau hAtha pramANa khaDgAsana mUrti ke darzana hue| tatpazcAt jainiyoM ke dvArA usakA jIrNodvAra karAyA gayA, aura usI sthAna para 'gurubasadi kA nirmANa huA / ukta mUrti ke pAdapIThapara usake zaka 636 (san 714) meM pratiSThita kiye jAne kA ullekha pAyA jAtA hai| usake Age kA gaddImaMDapa (lakSmI maMDapa) san 1535 meM colaseThI dvArA nirmApita kiyA gayA thaa| isa basadi ke nirmANa kA vyaya chaha karor3a rUpayA kahA jAtA hai jisameM saMbhavata: vahAM kI ratnamayI pratimAoM kA mUlya bhI sammilita hogaa| isa mandira ke guptagRhoM meM suvarNakalazoM meM 'siddha rasa' sthApita hai, aisA bhI kahate haiN| eka kiMvadantI hai ki hozala-nareza viSNuvardhanane sana 1917 meM vaiSNava dharma svIkAra karake halebIDu arthAt dorasamudra meM aneka jina mandiroM kA dhvaMsa kara DAlA va jaina dharma para aneka anya atyAcAra kiye / usI samaya eka bhayaMkara bhUkaMpa huA aura bhUmi phaTakara eka vizAla garta vahAM utpanna ho gayA, jisakA saMbaMdha nareza ke ukta atyAcAroM se batalAyA jAtA hai / unake uttarAdhikArI nArasiMha aura unake pazcAt vIra balAladeva ne jainiyoM ke kSobha ko zAnta karane ke liye naye mandiroM kA nirmANa, jIrNodvAra, bhUmidAna Adi aneka upAya kiye / vIra ballAladeva ne to apane rAjya meM zAnti sthApanA ke liye zravaNavelagula se bhaTTArakaM cArukIrtijI paMDitAcArya ko AmaMtrita kiyA / ve dorasamudra pahuMce aura unhoMne apanI vidyA va buddhi ke prabhAva se vahAM kA saba upadrava zAnta kiyA, jisase jaina dharma kI
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 193 acchI prabhAvanA huI / isakA kucha ullekha viLagI ke zAsana lekha meM bhI pAyA jAtA hai, jo isa prakAra hai - "karNATaka-siddhasiMhAsanAdhIzvara-ballAlarAyaM prArthise zrI cArukIrtipaMDitAcAryar iMtu kIrtiyaM paDedar " tiveM rAyananeMdu ne - laMbArbiDe tanna maMtrajapavidhiyinadaM // kuMbalakAyiM suLadu ya - zaM baDedesakakke paMDitAryane noMtaM // dorasamudra se cArukIrti jI mahArAja apane ziSyoM sahita mUDabidrI Aye aura unhoMne vahAM gurupITha (bhaTTAraka gaddI) sthApita kI, yahAM Ate samaya unhoMne pAsa hI nallUra grAma meM bhI bhaTThAraka gaddI sthApita kI thI, kintu vartamAna meM vahAM koI alaga bhaTThAraka nahIM haiM, vahAM ke maTha kA saba prabandha mUDabidrI maTha se hI hotA hai / yaha mUDabidrI meM bhaTTAraka gaddI sthApita hone kA itihAsa hai, jisakA samaya san 1172 IsvI batalAyA jAtA hai / taba se bhaTTArakoM kA nAma cArukIrti hI rakhA jAtA hai, yadyapi usake sAtha- sAtha kucha svataMtra nAmoM, jaise vardhamAnasAgara, anantasAgara, nemisAgara Adi kA ullekha pAyA jAtA hai / dhavalAdi siddhAnta graMthoM kI pratiyAM yahAM dhAravADa jile ke baMkApura se lAI gaI, aisI bhI eka janazruti hai| isa maTha se dakSiNa karnATaka meM jaina dharma kA khUba pracAra va unnati huii| vartamAna meM maTha kI saMpatti se vArSika Aya lagabhaga dasa hajAra kI hai|' mahAbaMdha kI khoja 1. khoja kA itihAsa SaTkhaMDAgama kA sAmAnya paricaya usake pUrva prakAzita bhUmikA meM diyA jA cukA hai / vahAM hama batalA Aye haiM ki dharasenAcArya se Agama kA upadeza pAkara puSpadanta aura bhUtabali AcAryoM ne unakI chaha khaMDoM meM grantharacanA kI, jinameM se prathama pAMca khaMDa upalabdha zrI dhavala kI pratiyoM ke antargata pAye jAte haiM aura chaTha khaMDa mahAbandha ke sambandha meM dhavala 1 dekho lokanAthazAstrIkRta mUDavidraya carita (kanAr3I) 2. dekho prathama bhAga, bhUmikA pU. 63 Adi, va dvi bhAga bhUmikA pU. 15 Adi.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 194 tathA jayadhavala meM yaha sUcanA pAI jAtI hai ki mahAbaMdha svayaM bhUtabali AcArya kA racA huA grantha hai, usameM baMdhavidhAna ke cAra prakAroM prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza kA khUba vistAra se varNana kiyA gayA hai, tathA vaha varNana itanA vizada aura sarvamAnya huA ki yavivRSabha aura vIrasena jaise AcAryo ne apanI-apanI grantharacanA meM usakI sUcanAmAtra de denA paryApta samajhA; usa viSaya para kucha vizeSa kahane kI unheM guMjAiza nahIM dikhii| # isa mahAbaMdha kI abhI taka koI prati prakAza meM nahIM AI / kintu hama saba yaha AzA karate rahe haiM ki mUDabidrI ke siddhAnta bhavana meM jo mahAdhavala nAma kI kanADI prati tAr3apatroM para tRtIya siddhAntagrantha rUpa se surakSita hai, vahI bhUtabalikRta mahAbaMdha grantha hai / isa AzA kA AdhAra abhI taka kevala hamArA anumAna hI thA, kyoMki na to koI parIkSaka vidvAn usa prati kA acchI taraha avalokana kara pAyA thA aura na kisI ne usake koI vistRta avataraNa Adi dekara usakA suparicaya hI karAyA thaa| usa prati kA jo kucha thor3AsA paricaya upalabdha huAthA, vaha mUr3a bidrIke paM. lokanAthajI zAstrI kI kRpA se unake vIravANIvilAsa jaina siddhAntabhavana kI prathama vArSika riporTa (1935) ke bhItara pAyA jAtA thA / usa paricaya meM diye gaye mahAdhavala prati ke prAraMbhika bhAga ke sUkSma avalokana se mujhe jJAta huA ki vaha grantha racanA mahAbaMdha khaMDa kI nahI hai, kintu saMtakamma ke antargata zeSa aThAraha anuyogadvAroM kI eka paMcikA hai, jiseusake kartA ne 'paMciyarUveNa vivaraNaM sumahatthaM' kahA hai| una avataraNoM se mahAbaMdha kA kahIM koI patA nahIM claa| maiMne apanI isa AzaMkA ko eka lekha ke dvArA prakaTa kiyA aura isa bAtakI preraNA kI ki mahAdhavala kI pratikA zIghra hI paryAlocana kiyA jAnA cAhie aura mahAbaMdha kA patA lagAne kA prayatna karanA cAhiye / isa lekhake phalasvarUpa mUDabidrI maTha ke bhaTTArakasvAmI va paMcoM ne usa prati kI jAMca kI vyavasthA kI, aura zIghra hI mujhe tAra dvArA sUcita kiyA ki mahAdhavala prati ke bhItara satkarmapaMcikA bhI hai, aura mahAbaMdha bhI hai| tatpazcAt vahAM se paM. lokanAthajI zAstrI dvArA saMgraha kiye huye ukta prati meM ke aneka avataraNa bhI mujhe prApta hue, jina para se mahAdhavala prati ke aMntargata grantharacanA kA yahAM kucha paricaya karAyA jAtA hai / 2. satkarmapaMcikA paricaya mahAdhavala prati ke antargata grantharacanA ke Adi meM 'saMtakammapaMcikA' hai, jisakI utthAnikA kA avataraNa aneka dRSTiyoM se mahatvapUrNa hai / yadyapi yaha avataraNa pUrva prakAzita
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 195 dhavalA ke donoM bhAgoMkI bhUmikAoM meM yathAsthAna uddhRta kiyA jA cukA hai, tathApi vaha ukta riporTa para se liyA gayA thA, aura kucha truTita thA / aba yaha avataraNa hameM isa prakAra prApta huA hai| bocchAmi sattakamme paMciyarUveNa vivaraNaM sumahatthaM " mahAkammapayaDipAhuDassa kadivedaNAo (di-) cauvvIsamaNiyogaddAresu tattha kadivedaNA tti jANiaNiyogaddArANi vedaNAkhaMDamhi, puNo pAsa.kamma-payaDi-baMdhaNa cattAri aNiyogaddAresu tattha baMdha-baMdha-NijjaNAmaNiyogehi saha vaggaNAkhaMDamhi, puNo baMdhavidhANaNAmaNiyogo mahAbaMdhammi, puNo baMdhagaNiyogo khuddA-baMdhamhi sappavaMceNa pruuvidaanni| puNo tehito sesahArasANiyogaddArANi sattakamme savvANi parUvidANi / to vi tassAigaMbhIrattAdo atthavisamapadANamatthe thoruddhayeNa paMciyasarUveNa bhaNissAmo / " isa utthAnikA se siddhAnta granthoM ke sambandha meM hameM nimnalikhita atyanta upayogI aura mahatvapUrNa sUcanAeM bahuta spaSTatA se mila jAtI haiM - 1 mahAkarmaprakRti pAhuDa ke caubIsa anuyogadvAroM meM se prathama do arthAt kRti auravedanA, vedanAkhaMDa ke antargata race gaye haiN| phira agale sparza, karma, prakRti aura baMdhana ke cAra bhedoM meM se baMdha aura baMdhanIya vargaNAkhaMDa ke antargata haiM / baMdhavidhAna mahAbaMdha kA viSaya hai, tathA baMdhaka khuddAbaMdha khaMDa meM sannihita hai / isa spaSTa ullekha se hamArI pUrva batalAI huI khaMDa-vyavasthA kI pUrNata: puSTi ho jAtI hai, aura vedanAkhaMDa ke bhItara caubIsoM anuyogadvAroM ko mAnane tathA vargaNAkhaMDa ko upalabdha dhavalA kI pratiyoM ke bhItara nahIM mAnane vAle mata kA acchI taraha nirasana ho jAtA hai| 2 ukta chaha anuyogadvAroM se zeSa aThAraha anayogadvAroM kI grantharacanA kA nAma sattakamma (satkarma) hai, aura isI satkarma ke gaMbhIra viSaya ko spaSTa karane ke lie usake thor3e thor3e avataraNa lekara unake viSama padoM kA artha prastuta graMtha meM paMcikArUpa se samajhAyA gayA hai| aba prazna yaha upasthiti hotA hai ki zeSa aThAraha anuyogadvAroM se varNana karane vAlA yaha satkarma grantha kauna sA hai ? isake lie satkarmapaMcikA kA Age kA avataraNa dekhie; jo isa prakAra hai - taM jahA / tatra tAva jIvadavvassa poggaladavvamavalaMbiya pajjAyesu pariNamaNAvihANaM uccade-jIvadavvaM duvihaM, saMsArijIvo mukkajIvo cedi / tatthamicchattAsaMjamakasAyajogehi
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 196 pariNadasaMsArijIvo jIva-bhava-khetta-poggala-vivAisarUvakammapoggale baMdhiyUNa pacchA tehiM to punvutta-chanvihaphalasarUvapajjAyamaNeyabheyabhiNNaM saMsarado jIvo pariNamadi tti / edesiMpanjAyANaM pariNamaNaM poggalaNibaMdhaNaM hodi| puNo mukkajIvassa evaM - vidha- NibaMdhaNaM Natthi, kiMtu satthANeNa panjAyaMtaraM gacchadi / puNo - jassa vA davvassa sahAvo davvaMtarapaDibaddho idi / edassattho-ettha jIvadavvassa sahAvo NANadaMsaNANi / puNo duvihajIvANaM NANasahAvavivakhidajIvehito vadiritta - jIvapoggalAdi- savvadavvANaM paricchedaNasahAveNa pajjAyaMtaragamaNaNibaMdhaNaM hodi / evaM daMsaNaM pi vattavvaM / yahAM paMjikAkAra kahate haiM ki vahAM para arthAt unake AdhArabhUta grantha ke aThAraha adhikAroM meM se prathamAnuyogadvAra nibaMdhana kI prarUpaNA sugama hai / vizeSa kevala itanA hai ki usa nibaMdhana kA nikSepa chaha prakAra se batalAyA gayA hai / unameM tRtIya arthAt dravyanikSepa ke svarUpa kI prarUpaNA meM AcArya isa prakAra kahate haiM / jisakA khulAsA yaha hai ki yahAM pudgaladravya ke avalaMbana se jIvadravya ke paryAyoMmeM-pariNamana vidhAna kA kathana kiyA jAtA hai| jIvadravya do prakAra kA hai, saMsArI va mukta / inameM mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura yoga se pariNata jIva saMsArI hai| vaha jIvavipA kI, bhavavipA kI, kSetravipA kI aura pudgalavipA kI karmapudgaloM ko bAMdhakara anantar unake nimitta se pUrvokta chaha prakAra ke phalarUpa aneka prakAra kI paryAyoM meM saMsaraNa karatA hai, arthAt phiratA hai / ina paryAyoM kA pariNamana pudgala ke nimitta se hotA hai / puna: muktajIva ke isa prakAra kA pariNamana nahIM pAyA jAtA hai / kintu vaha apane svabhAva se hI paryAyAntara ko prApta hotA hai| aisI sthiti meM 'jassa vA davvassa sahAvo davvataMrapaDibaddho idi' arthAt 'jisa dravya kA svabhAva dravyAntara se pratibaddha hai' iti| isa prakaraNa ke milAna ke lie hamane vIrasane svAmI ke dhavalAntargata nibandhana adhikAra ko nikAlA / vahAM Adi meM hI nibaMdhana ke chaha nikSepoM kA kathana vidyamAna hai aura unameM tRtIya havya nikSepa kA kathana zabdazaH ThIka vahI hai jo paMjikAkArane apane artha dene se Upara kI paMkti meM uddhRta kiyA hai aura usI kA unhoMne artha kahA hai / yathA - NibaMdhaNetti aNiyogaddAre NibaMdhaNaM tAva apayadaNibaMdhaNaNirAkaraNaTuM NikkhiviyavvaM / taM jahANAmaNibaMdhaNaM, ThavaNANibaMdhaNaM, davvaNibaMdhaNaM, khettaNibaMdhaNaM, kAlaNibaMdhaNaM, bhAvaNibaMdhaNaM cedi chabviiM NibaMdhaNaM hodi /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 197 isake pazcAt nAma aura sthApanA nibaMdhana kA svarUpa batalAyA gayA hai aura usake pazcAt dravyanibaMdhana kA varNana isa prakAra hai - jaM davvaM jANi davvANi assidUNa pariNamadi, jassa vA saddassa (davvassa) sahAdho davvaMtarapaDibaddho taM davvaNibaMdhaNaM / (dhavalA ka. prati, patra 1260) prati meM 'sahassa' azuddha hai, vahAM 'davvassa' pATha hI honA caahie| yahAM vAkya ke ye zabda 'jassa vA davvassa sahAvo davvaMtarapaDibaddho' ThIka ve hI haiM, jo paMjikA meM bhI pAye jAte haiM, aura inhIM zabdoM kA paMjikAkAra ne 'ettha jIvadavvassa sahAvo NANadaMsaNANi' Adi vAkyoM meM artha kiyA hai / yathArthata: jitanA vAkyAMza paMjikA meM uddhRta hai, utane parase usakA artha vyavasthita karanA kaThina hai / kintu dhavalA ke ukta pUre vAkya ko dekhane mAtra se usakA rahasya ekadama khula jAtA hai| isa para se paMjikAkAra kI zailI yaha jAna par3atI hai ki AdhAragrantha ke sugama prakaraNa ko to usake astitva kI sUcanAmAtra dekara chor3a denA, aura kevala kaThina sthaloM kA abhiprAya apane zabdoM meM samajhAkara aura usI silasile meM mUla ke vivakSitapadoM ko lekara unakA artha kara denA / isa para se paMjikAkAra kI usa pratijJA kA bhI spaSTIkaraNa ho jAtA hai, jahAM unhoMne kahA hai ki 'tassAigaMbhIrattAdo atthavisamapadANamatthe thorudvayeNa paMciyasarUveNa bhaNissAmo' arthAt una aThAraha anuyogadvAroM kA viSaya bahuta gahana hone se hama unake artha kI dRSTi se viSamapadoM kA vyAkhyAna karate haiM, aura aisA karane meM mUla ke kevala thor3e se udvaraNa leNge| yahI paMcikAkA svarUpa hai / mUlagrantha ke vAkyoM ko apanI vAkyaracanA meM lekara artha karate jAnA anya TIkAgranthoM meM bhI pAyA jAtA hai / udAharaNArtha, vidyAnandikRta aSTasahasrI meM akalaMkadevakRta aSTazatI isI prakAra guMthI huI hai| paMjikAkI yaha vizeSatA hai ki usameM pUre grantha kA samAveza nahIM kiyA jAtA, kevala viSamapadoM ko grahaNa kara samajhAyA jAtA hai / satkarmapaMcikA ke ukta avataraNa ke pazcAt zAstrIjI ne likhA hai "isa prakAra chaha dravyoM ke paryAyAntara kApariNamana vidhAna- vivaraNa hone ke bAda nimna prakAra pratijJA vAkya haiM - saMpahi pakkAmAhiyArassa ukkassapakkamadavvassa uttappAbahugavicaraNaM kassAmo | taM jahA; appaccakkhANamANassa ukkastrapakkamadavvaM thovaM / kudo ?" ityAdi / Age calakara kahA gayA hai - cattAri AugANaM NIcuzcAgodANaM puNo ekkArasava-payaDINaM
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 14 sagasesachappaNNabaMdhapayaDisUcayaNamidi / causaTThipayaDINamapyAbahugaM gaMthayArehi pruuvid| amhehi puNosUcidapayaDINamappAbahugaM gaMthauttappAbahugabaleNa parUvidaM / ....... evaM pakkAmANiogo gdo| Age calakara puna: AyA hai - etthaeyaDIsu jahaNNapakka madavvANaM appAbahugaM uccade / taM jahAsavvatthovamapaJcakkhANamANe pakkama - davvaM / kudo ? ityAdi / yahAM uparyukta nibaMdhana adhikAra ke pazcAt prakrama adhikAra kA prArambha batalAyA hai aura kramaza: usake utkRSTa aura jaghanya prakrama dravya ke alpabahutva kA kathana kiyA hai, tathA isa bAta kI sUcanA kI hai ki cauMsaTha prakRtiyoM kA alpabahutva granthakAra ne svayaM kara diyA hai, ata: hama yahAM kevala unake dvArA sUcita prakRtiyoM kA alpabahutva ukta graMthokta alpabahutva ke balase karate haiN| dhavalA meM bhI nibaMdhana anuyogadvAra ke pazcAt AThaveM anuyoga prakrama kA varNana hai, aura vahAM uttara prakRti prakrama ke utkRSTauttaraprakRtiprakrama aura jaghanyauttaraprakRtiprakrama aise do bheda karake varNana prArambha kiyA gayA hai| tathA vahAM vaha saba alpabahutva pAyA jAtA hai jo paMcikAkArane svIkAra kiyA hai aura jisake sambandha meM zaMkAdi uThAkara ucita samAdhAna kiyA hai| ___ uttarapayaDipakkamo duviho, ukkassauttarapayaDipakkamo jahaNNauttarapayaDipakkamo cedi / tattha ukkasasae eyadaM savvatthovaM apaccakkhANakasAyamANapadesaggaM / apaccakkhANakodhe visesAhiyA / ...... jahaNNae payadaM / savvatthovamapaccakkhANamANe pakkamadavvaM / kodhe visesaahiyaa| . evaM pakkame tti samattamaNiogaddAraM / (dhavalA ka. prati, patra 1266-67) prakrama adhikAra ke pazcAt paMcikA meM upakrama kA varNana isa prakAra prAraMbha hotA hai uvakkamo caunviho-baMdhaNovakkamo udIraNovakkamouvasAmaNovakkamo vipariNAmovakkamo cedi / tattha baMdhaNovakkamo cauvviho paDi-TThidi-aNubhAgapadesabaMdhaNovakkamaNabhedeNa / puNo edesiM cauNNaM pi baMdhaNo vakkamANaM attho jahA sattakammapAhuDammi utto tahA vattavvo / sattakammapAhuDammi NAma kadamaM ! mahakammapayaDipAhuDasasa cauvvIsamaNiyogaddAresu vidiyAhiyAro vedaNA NAma / tassa solasANiyogaddAresu cauttha-chaTTama-sattamaNiyogaddArANi dvv-kaal-bhaavvihaannnnaamdheyaanni| puNo tahA mahAkammapayaDipAhuDassa paMcamo payaDiNAmAhiyAro / tattha cattAri aNiyogaddArANi
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 199 akammANaM payaDi-TThidi-aNubhAga-padesasattANi parUvi sUciduttarapayaDi-dvidi-aNubhAgapadesasattattAdo / edANi sattakammapAhuDaM NAma / mohaNIyaM paDucca kasAyapAhuDaM pi hodi| (satkarmapaMcikA) ___yahAM upakrama ke cAra bhedoM kAullekha karake prathama baMdhana upakrama ke, punaH prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza rUpa cAra prabhedoM ke viSaya meM yaha batalAyA gayA hai ki inakA artha jisa prakAra saMtakammapAhuDa meM kiyA gayA hai usa prakAra karanA cAhie / usa saMtakammapAhuDa se bhI prakRta meM vedanAnuyogadvAra ke tIna aura prakRti anuyogadvAra ke cAra adhikAroM se abhiprAya hai| yahAM bhI paMcikAkAra spaSTata: dhavalAke nimna ullikhita prakaraNa kA vivaraNa kara rahe haiM - jo so kammovakkamo so cauvviho, baMdhaNauvakkamo udIraNauvakkamo uvasAmaNauvakkamo vipariNAmauvakkamo cedi...... jo so baMdhaNauvakkamo so caunviho, payaDibaMdhaNauvakkamo ThidibaMdhaNauvakkamo aNubhAgabaMdhaNauvakkamo padesabaMdhaNauvakkamo cedi| ....... ettha edesiM cauNhamuvakkamANaM jahA saMtakammapayaDipAhuDe parUvidaM tahA parUveyavvaM / jahA mahAbaMdhe parUvidaM, tahA parUvaNA ettha kiNNa karIde ? Na, tassapaDhamasamayabaMdhammi ceva vAvArAdo / Na ca tamettha vottuM juttaM, puNaruttadosapapasaMgAdo / (dhavalA ka.patra1260) ___ yahAM jo baMdhana ke cAroM upakramoM kA prarUpaNa mahAbaMdha ke anusAra na karake saMtakammapAhuDa ke anusAra karane kA nirdeza kiyA gayA hai, usI kA paMcikAkArane spaSTIkaraNa kiyA hai ki mahAkammapayaDipAhuDa ke kina kina vizeSa adhikAroM se yahAM saMtakammapAhuDa padadvArA abhiprAya hai| paMcikA meM upakrama adhikAra ke pazcAt udayaanuyogadvAra kA kathana hai jaisA usake antima bhAga ke avataraNa se sUcita hotA hai / yA - udayaNiyogaddAraM gadaM / yahAM ke koI vizeSa avataraNa hameM upalabdha nahIM hue| ata: dhavalA se milAna nahIM kiyA jA sakA / tathApi upakrama ke pazcAt udaya anuyoga dvAra kA prarUpaNa to hai hI / ukta paMcikA yahIM samApta ho jAtI hai| isase jAna par3atA hai ki isa paMcikA meM kevala nibaMdhana, prakrama, upakrama aura udaya, inhIM cAra adhikAroM kA vivaraNa hai / zeSa mokSa Adi caudaha anuyogoM kA usameM koI vivaraNa yahAM nahIM hai| isase jAna par3atA hai ki yaha paMcikA bhI adhUrI hI hai, kyoMki paMcikA kI utthAnikA meM dI gaI sUcanA se jJAta hotA hai ki paMcikAkAra
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 200 zeSa aThArahoM adhikAroM kI paMcikA karane vAle the / zeSa granthabhAga ukta prati meM chUTA huA hai, yA paMcikAkAra dvArA hI kisI kAraNa se racA nahIM pAyA, isakA nirNaya vartamAna meM upalabdha sAmagrI para se nahIM ho sakatA / yaha paMcikA kisakI racI huI hai, kaba racI gaI, ityAdi khoja kI sAmagrI kA bhI abhI abhAva hai| paMcikA prati kI antima prazasti nimna prakAra hai - zrI jinapadakamalamadhuvrata - nanupama satpAtradAnanirataM samya ktvanidhAnaM kitte vadhU - manasijane zAMtinAtha nesedaM dhareyol // - dhare yol. purajidanupamaM cArucAritranAdunnatadhairya sAdiparyata radiya nenisi peMpiMguNAnIdiM sagaktiyAdezadiM satkarmadA paMciyaM vistaradiM zrImAghaNaM divratige baresidaM rAgadiM zAMtinAthaM // .................... udavidamudadiM satka - maMda paMjiyananupamAnanirvANasukha pradamaM bareyisi zAntaM madarahitaM mAghaNaMdiyatipatigittaM // zrI mAghanaMdisiddhAntadevarge satkarmapaMjiyaM zrI madudayAdityaM pratisamAnaM baredaM // maMgalaM mhaa|| paM. lokanAthajI zAstrI kI sUcanAnusAra isa " antima prazasti meM do tIna kAnar3I meM kaMdavRtta padya haiM jo ki zAntinAtha rAjA ke prazaMsAtmaka padya haiM / ukta rAjA ne 'satkarmapaMcikA' ko vistAra se likhavAkara bhakti ke sAtha zrI mAghanaMdyAcAryajI ko de diyaa| prati likhane vAlA zrI udayAditya hai / " isake tAr3apatroM kI saMkhyA 27 aura grantha- pramANa lagabhaga 3726 zloka ke haiM / 3. mahAbaMdha - paricaya mUDabidrIkI mahAdhavala nAma se prasiddha tAr3apatrIya prati ke patra 27 para pUrvokta satkarmapaMjikA samApta huI hai / 28 vAM tAr3apatra prApta nahIM hai| Age jo adhikAra - samApti kI va navIna adhikAra - prAraMbha kI prathama sUcanA pAI jAtI hai vaha isa prakAra hai
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 201 evaM pagadisamukkittaNA samattaM (ttaa)| jo so savvabaMdho No savvabaMdho.... ityaadi| tathA 'evaM kAlaM samattaM ' 'evaM aMtaraM samattaM ' ityAdi / paM. lokanAtha jI zAstrI ke zabdoM meM isa rIti se bhaMgavicaya, bhAgAbhAga, parimANa, kSetra, sparzana, kAla, aMtara, bhAva aura alpabahutvA kA varNana hai ' / alpabahutva kI samApti - puSpikA isa prakAra hai - evaM paratthANaaddhAappAbahugaM samattaM / evaM pagadibaMdho smtto| isa thor3e se vivaraNa se hI anumAna ho jAtA hai ki prastuta graMtharacanA mahAbaMdha ke viSaya se sambandha rakhatI hai / hama prathama bhAga kI bhUmikA ke pRSTha 67 para dhavalA aura jayadhavalA ke do uddharaNa de cuke haiM, jinameM kahA gayA hai ki mahAbaMdha kA viSaya baMdhavidhAna ke prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza, ina cAroM prakAroM kA vistArase varNana karanA hai / ina prakAroM kA kucha aura viSaya- vibhAga dhavalA prathama bhAga ke pRSTa 127 Adi para pAyA jAtA hai jahAM jIvaTThANa kI prarUpaNAoM kA udgama sthAna batalAte hue kahA gayA hai - .. baMdhAvihANaM caunvihaM / taM jahA - payaDibaMdho dvidibaMdho aNubhAgabaMdho padesabaMdho cedi| tattha jo so payaDibaMdho so duviho, mUlapayaDibaMdho uttarapayaDibaMdho cedi / tattha jo so mUlapayaDibaMdho so thappo / jo so uttarapayaDibaMdho so duviho, egeguttarapayaDibaMdho avvogaDhauttarapaya DibaMdho cedi / tattha jo so egeguttara - payaDibaMdho tassa cauvIsa aNiyogaddArANi NAdavvANi bhavaMti / taM jahA - samukkittaNA savvabaMdho NosavvabaMdho ThakkassabaMdho aNukkassabaMdho jahaNNabaMdho ajahaNNabaMdho sAdiyabaMdho aNAdiyabaMdho dhuvabaMdho addhavabaMdho baMdha-sAmittavicayo baMdhakAlo baMdhaMtaraM baMdhasaNNiyAso NANAjIvehi bhaMgavicayo bhAgAbhAgANugamo 'parimANANugamo khettANugamo posaNANugamo kAlANugamo aMtarANugamo bhAvANugamo appAbahugANugamo cedi / yahAM prakRtibaMdha vidhAna ke ekaikottaraprakRtibaMdha ke antargata jo anuyogadvAra ginAye gaye haiM, unameM se Adi ke samutkIrtanA sarvabaMdha aura nosarvabaMdha, ina tIna, tathA anta ke bhaMgavicayAdi nau anuyogadvAroM kA ullekha mahAdhavalA kI ukta graMtharacanA ke paricaya meM bhI pAyA jAtA hai / ata: yaha bhAga mahAbaMdha ke prakRtibaMdhavidhAna adhikAra kI racanA kA anumAna kiyA jA sakatA hai / yaha prakRtibaMdha tAr3apatra 50 para arthAt 23 patroM meM samApta huA hai /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 202 prakRtibaMdha adhikAra kI samApti ke pazcAt mahAdhavala meM graMtharacanA isa prakAra hai'Namo arahaMtANaM ' ityAdi ettho ThidibaMdho duvidho, mUlapagadiThidibaMdho ceva uttarapagaDiThidibaMdhe ceva / ettho mUlapagaDiThidibaMdho puvvagamaNijjo / tattha imANi cattAri aNiyogaddArANi NAdavvANi bhvNti| taM jahA-ThidibaMdhaThApaNaparUvaNA, NiseyaparUvaNA addhAkaMDayaparUvaNA appAbahugetti / ...... evaM bhUyo ThidiappAbahugaM samattaM / vaM mUlapagadiThidibaMdho (dhe) cauvvIsamaNiyogaddAraM samattaM bhujagArabaMdhetti / ........... 'isa prakAra bhujagArabaMdha prAraMbha hokara kAla, antara ityAdi alpabahutva taka calA gayA hai|' evaM jIvasamudAhatetti samattamaNiyogaddArANi / evaM ThidibaMdhaM samattaM / baMdhavidhAna ke isa sthitibaMdhanAmaka dvitIya prakAra kA bhI kucha paricaya dhavalA prathama bhAga se milatA hai / pR.130 para kahA gayA hai - dvidibaMdho duviho, mUlapayaDiTThibaMdho uttarapayaDiTThidibaMdho cedi / tattha jo so mUlapayaDiTThidibaMdho so thappo / jo so uttarapayaDiTThidibaMdho tassa cauvIsa anniyogddaaraanni| taMjahA-addhAchedo, savvabaMdho...... ityAdi / __ yahAM sthitibaMdha ke mUlaprakRti aura uttaraprakRti, isa prakAra do bheda karake unameM se prathama ko aprakRta hone ke kAraNa chor3akara prastutopayogI dvitIya bheda ke caubIsa anuyogadvAra batalAye gaye haiN| inase pUrvokta mahAdhavala kI racanA ke mahAbaMdha se saMbaMdha kI sUcanA milatI yaha sthitibaMdha tAr3apatra 51 se 113 arthAt 63 patroM meM samApta huA hai| inase Age mahAdhavala meM kramaza: anubhAgabaMdha aura phira pradezabaMdha kA vivaraNa pAyA jAtA hai / yathA evaM jIvasamudAharetti samattamaNiyogaddArANi / evaM uttarapagadiaNubhAgabaMdho smtto| evaM aNubhAga-baMdho samatto / ...... jo so padesabaMdho so duvidho, mUlapagadipadesabaMdho ceva uttarapagadipadesabaMdho cev| etto mUlapayadipadesabaMdho puvvaM gamaNIyo bhAgAbhAgasamudAhAro aDhavidhabaMdhagassa aaugbhaavo|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 203 evaM appAbahugaM samattaM / evaM jIvasamudAhAretti samattamaNiyogaddAraM / evaM padesaMbaMdhaM samattaM / evaM baMdhavidhANetti samattamaNiyogaddAraM / evaM cadubaMdho samatto bhavadi / anubhAgabaMdha tAr3apatra 114 se 169 arthAt 56 patroM meM, va pradezabaMdha 170 se 219 arthAt 50 patroM meM samApta huA hai| yahIM mahAdhavala prati kI graMtharacanA samApta hotI hai / isa saMkSipta paricaya se spaSTa hai ki mahAdhavala kI prati ke uttara bhAga meM baMdhavidhAna ke cAroM prakAroM-prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza kA vistAra se varNana hai, tathA unake bheda-prabhedoM va anuyogadvAroM kA vivaraNa dhavalAdi graMthoM meM saMketita viSaya-vibhAga ke anusAra hI pAyA jAtA hai / ataeva yahI bhUtabali AcAryakRta mahAbaMdha ho sakatA hai| durbhAgyata: isake prAraMbha kA tAr3apatra aprApya hone se tathA yatheSTa avataraNa na milane se jitanI jaisI cAhiye utanI chAnabIna graMtha kI phira bhI nahIM ho sakI / tathApi anubhAgabaMdha -vidhAna kI samApti ke pazcAt prati meM jo pAMca chaha kanADI ke kaMda-vRtta pAye jAte haiM, unameM seeka zAstrIjI ne pUrA uddhRta karake bhejane kI kRpA kI hai, jo isaprakAra hai - sakaladharitrIvinutaprakaTitayadhIze mallikabbe baresi satpu - NyAkara-mahAbaMdhada pustakaM zrImAghanaMdimunigaLi gittaL isa padya meM kahA gayA hai ki zrImatI mallikAmbA devI ne isa satpuNyAkara mahAbaMdha kI pustaka ko likhAkara zrImAghanandi muni ko dAna kii| yahAM hameM isa grantha ke mahAbaMdha hone kA eka mahatvapUrNa prAcIna ullekha mila gayA / zAstrIjI kI sUcanAnusAra zeSa kanAr3I padyoM meM se do tIna meM mAghananyAcArya ke guNoM kI prazaMsA kI gaI hai, tathA do padyoM meM zAntisena rAjA va unakI patnI mallikAmbA devI kA guNagAna hai, jisase mahAbaMdha prati kA dAna karane vAlI mallikAmbA devI kisI zAMtisena nAmaka rAjA kI rAnI siddha hotI hai / ye zAntisena va mAghanandi ni:saMdeha ve hI haiM jinakA satkarmapaMjikA kI prazasti meM bhI ullekha AyA hai / prati ke anta meM puna: 5 kanAr3I ke padya haiM jinameM se prathama cAra meM mAghanandi munIndra kI prazaMsA kI gaI hai va unheM 'yatipati' 'vratanAtha' va 'vratimati' tathA 'saiddhAntikAgresara' jaise vizeSaNa lagAye gaye haiN| pAMcaveM padya meM kahA gayA hai ki rUpavatI senavadhU ne zrIpaMcamIvrata
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA ke udyApana ke samaya (yaha zAstra) zrImAghanandi vratipati ko pradAna kiyA / yathA - zrIpaMcamiyaM noMtudhyApaneyaM mADi baresi raaghyaaNtmnaa| rUpavatI senavadhU jitakopa zrImAghanandi vratipati gittalU // .. yahAM senavadhU se zAnti sena rAjA kI patnI kA hI abhiprAya hai / nAma ke eka bhAga se pUrNa nAma ko sUcita karanA supracalita hai| yaha anta kI prazasti vIravANIvilAsa jainasiddhAnta bhavanakI prathama vArSika riporTa (1935) meM pUrNa prakAzita hai| ukta paricaya meM prati ke likhAne va dAna kiye jAne kA koI samaya nahIM pAyA jAtA / zAntisena rAjA kA bhI itihAsa meM jaldI patA nahIM lagatA / mAghanandi nAma ke muni aneka hue haiM jinakA ullekha zravaNabelgolA Adi ke zilAlekhoM meM pAyA jAtA hai / jaba zAntisena rAjA ke ullekhAdi saMbandhI pUrNa padya prApta hoMge, taba dhIre-dhIre unake samayAdi ke nirNaya kA prayatna kiyA jA skegaa| hama Upara kaha Aye haiM ki isa pratimeM mahAbaMdha racanA ke prAraMbha kA patra 28 vAM nahIM hai / zAstrI jI kIsUcanAnusAra prati meM patranaM. 109, 114, 173, 174, 176, 177, 183, 184, 185, 186, 188, 197, 208, 209 aura 212 bhI nahIM haiM / isaprakAra kula 16 patra nahIM mila rahe haiN| kintu zAstrIjI kI sUcanA hai ki kucha likhita tAr3apatra binA patra saMkhyA ke bhI prApta hai / saMbhava hai yadi prayatna kiyA jAya to inameM se ukta truTi kI kucha pUrti ho ske| uttarapratipatti aura dakSiNapratipatti para kucha aura prakAza prathama bhAga kI prastAvanA meM ' hama vartamAna graMthabhAga arthAt dravyapramANaprarUpaNA meM ke tathA anyatra se tIna cAra aise avataraNoM kA paricaya karA cuke haiM jinameM 'uttarapratipatti' aura 'dakSiNapratipatti' isa prakAra kI do bhinna-bhinna mAnyatAoM kA ullekha pAyA jAtA hai| vahAM hama kaha Aye haiM ki 'hamane ina ullekhoM kA dUsare ullekhoM kI apekSA kucha vistAra se paricaya isa kAraNa se diyA hai kyoMki yaha uttara aura dakSiNa pratipatti kA matabheda atyanta mahatvapUrNa aura vicAraNIya hai / saMbhava hai inase dhavalAkAra kA tAtparya jaina samAja ke bhItara 1 SaTkhaMDAgama bhAga, 1 bhUmikA pRSTha 57. 2 dekho,pR. 92, 94, 98 Adi, mUla va anuvAda
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA kI kinhIM vizeSa sAMpradAyika mAnyatAoM se hI ho' yahA~ hamArA yaha saMketa yaha thA ki saMbhavata: yaha zvetAmbara aura digambara mAnyatA bheda ho aura yaha bAta ukta prastAvanA ke antargata aMgrejI vaktavya meM maiMne vyakta bhI kara dI thI ki - "At present I am examining these views a bit more closely. They may ultimately turn out to be the Svetambara and Digambara Schools". ukta avataraNoM meM dakSiNapratipratti ko 'pavAijjamANa' aura 'AyariyaparaMparAgaya' bhI kahA hai / aba zrI jayadhavala meM eka ullekha hameM aisA bhI dRSTigocara huA hai jahAM 'pavAijjaMta' tathA 'AiriyaparaMparAgaya' kA spaSTArtha kholakara samajhAyA gayA hai aura ajjamaMkhu ke upadeza ko vahAM 'apavAijjamANa' tathA nAgahasti kSamAzramaNa ke upadeza ko 'pavAijjaMta' batalAyA hai| yathA - ko puNa pavAijjaMtovaeso NAma vuttamedaM ? savvAiriyasammado cirakAlamavvocchiNNasaMpadAya kameNAgacchamANo jo sissaparaMparAe pavAijjade paNNavijjade so pavAijjaMto vaeso tti bhaNNade / athavA ajjamaMsvu - bhayavaMtANamuvaeso etthApavAijjamANo NAma / NAgahatthikhavaNANamuvaeso pavAijjaMto tti dhettavyo / (jayadhavalA a.patra 908) arthAt yahAM jo 'pavAijaMta' upadeza kahA gayA hai usakA artha kyA hai ? jo sarva AcAryoM ko sammata ho, cirakAla se avyucchinnasaMpradAya-krama se A rahA ho aura ziSyaparaMparA se pracalita aura prajJApita kiyA jA rahA ho vaha 'pavAijaMta' upadeza kahA jAtA hai / athavA, bhagavAn ajamakhu kA upadeza yahAM (prakRta viSaya para) 'apavAijamANa' hai, tathA nAgahastikSapaNa kA upadeza 'pavAijaMta' hai, aisA grahaNa karanA cAhiye / ajjamakhu aura nAgahasti ke bhinna matopadezoM ke aneka ullekha ina siddhAnta granthoM meM pAye jAte haiM, jinakI kucha sUcanA hama ukta prastAvanA meM de cuke haiN| jAna par3atA hai ki ina donoM AcAryoM kA jaina siddhAnta kI aneka sUkSma bAtoM para matabheda thaa| jahAM vIrasenasvAmI ke saMmukha aise matabheda upasthita hue, vahAM jo mata unheM prAcIna paraMparAgata jJAta huA, use 'pavAijamANa' kahA / tathA jisa mata kI unheM prAmANika prAcIna paraMparA nahIM milI. use apavAijjamANa kahA hai| prastuta ullekha se anumAna hotA hai ki ukta pratipattiyoM se unakA abhiprAya kinhIM vizeSa gar3hI huI mata dhArAoM se nahIM thA / arthAt aisA nahIM thA ki kisI eka AcArya kA mata sarvathA 'apavAijjamANa' aura dUsare kA sarvathA 'pavAijjamANa' ho / kiMtu inheM dakSiNapratipatti aura uttarapratipatti kyoM kahA hai yaha phira bhI vicAraNIya raha jAtA
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ NamokAramaMtra ke sAditva-anAditva kA nirNaya / dvitIya bhAga kI prastAvanA (pR.33 Adi) meM hama pragaTa kara cuke haiM ki dhavalAkAra ne jIvaTThANa khaMDa va vedanAkhaMDa ke Adi meM jo zAstra ke nibaddhamaMgala va anibaddhamaMgala hone kA vicAra kiyA hai usakA yaha niSkarSa nikalatA hai ki jIvaTThANa ke Adi meM NamokAramaMtra rUpa maMgala bhagavAn puSpadaMtakRta hone se yaha zAstra nibaddhamaMgala hai, kintu vedanAkhaMDa ke Adi meM 'Namo jiNANaM' Adi namaskArAtmaka maMgalavAkya hone para bhI vaha zAstra anibaddhamaMgala hai, kyoMki ve maMgalasUtra svayaM bhUtabali kI racanA na hokara gautamagaNadharakRta haiM / vedanAkhaMDa meM bhI nibaddhamaMgala hai, kyoMki ve maMgalasUtra svaMya bhUtabali kI racanA na hokara gautamagaNadharakRta haiM / vedanAkhaMDa meM bhI nibaddhamaMgalatva tabhI mAnA jA sakatA hai, jaba vedanAkhaMDa ko mahAkarmaprakRtipAhuDa mAna liyA jAya aura bhUtabali AcArya ko gautama gaNadhara / anya kisI prakAra se nibaddhamaMgalatva siddha nahIM ho sakatA / isa vivecana se dhavalAkAra kA yaha mata spaSTa samajha meM AtA hai ki upalabdha NamokAramaMtra ke Adi racayitA AcArya puSpadaMta hI haiN| prathama bhAga meM ukta vivecanasaMbandhI mUlapATha kA saMpAdana va anuvAda karate samaya hastalikhita pratiyoM kA jo pATha hamAre sanmukha upasthita thA usakA sAmaJajasya baiThAnA hamAre liye kucha kaThina pratIta huA, aura isI se hameM yaha pATha kucha parivartita karake mUla meM rakhanA pdd'aa| tathApi pratiyoM kA upalabdha pATha yathAvat rUpa se vahIM pAdaTippaNa meM de diyA thaa| (dekho prathama bhAga pR. 41) / kiMtu aba mUDabidrI kI tAr3apatrIya prati se jo pATha prApta huA hai vaha bhI hamAre pAdaTippaNa meM diye hue pratiyoM ke pATha ke samAna hI hai / arthAt - ___ "jo suttassAdIe suttakattAreNa kayadevatANamokkAro taM NibaddhamaMgalaM / jo suttassAdIe suttakattAreNa NibaddhadevatANamokkAro tamaNibaddhamaMgalaM " aba vedanAkhaMDa ke Adi meM diye hue dhavalAkAra ke isI viSayasambandhI vivecana ke prakAza meM yaha pATha samucita jAna par3atA hai / isakA artha isa prakAra hogA - "jo sUtragraMtha ke Adi meM sUtrakAra dvArA devatAnamaskAra kiyA jAtA hai, arthAt namaskAra vAkya svayaM racakara nibaddha kiyA jAtA hai use nibaddhamaMgala kahate haiN| aura jo sUtragraMtha ke Adi meM sUtrakAra dvArA devatAnamaskAra nibaddha kara diyA jAtA hai, arthAt namaskAravAkya svayaM na racakara kisI anya AcArya dvArA pUrvaracita namaskAravAkya nibaddha kara diyA jAtA hai, use anibaddhamaMgala kahate haiN|"
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 207 isa prakAra mUDabidrI kI prati se pracalita pratiyoM ke pATha kI pUrNatayA rakSA ho jAtI hai, usakA vedanAkhaMDa ke Adi meM kiye gaye vivecana se ThIka sAmaMjasya baiTha jAtA hai. tathA usase dhavalAkAra ke NamokAramaMtra ke kartRtvasaMbandhI usa mata kI pUrNatayA puSTi ho jAtI hai jisakA paricaya hama vistAra se gata dvitIya bhAga kI prastAvanA meM karA Aye haiN| NamokAramaMtra ke kartRtvasaMbandhI isa niSkarSa dvArA kucha logoM ke mata se pracalita eka mAnyatA ko bar3I bhArI Thesa lagatI hai| yaha mAnyatA yaha hai ki NamokAramaMtra anAdinidhana hai, ataeva yaha nahIM mAnA jA sakatA ki usa maMtra ke AdikartA puSpadantAcArya haiM / tathApi dhavalAkAra ke pUrvokta mata ke parihAra karane kA koI sAdhana va pramANa bhI aba taka prastuta nahIM kiyA jA sakA / gaMbhIra vicAra karane se jJAta hai ki NamokAramaMtra saMbandhI ukta anAdinidhanatva kI mAnyatA va usake puSpadantAcArya dvArA kartRtva kI mAnyatA meM koI virodhI nahIM hai / bhAva kI (artha kI) dRSTi se jaba se arihaMtAdi paMca parameSThI kI mAnyatA hai tabhI se unako namaskAra karane kI bhAvanA bhI mAnI jA sakatI hai| kiMtu Namo arihaMtANaM' Adi zabda racanA ke kartA puSpadantAcArya mAne jA sakate haiM / isa bAta kI puSTi ke liye maiM pAThakoM kA dhyAna zrutAvatAra saMbandhI kathAnakakI ora AkarSita karatA hU~ / dhavalA, prathama bhAga, pR. 55 para kahA gayA hai ki - 'suttamoiNNaM atthado titthayarAdo, gaMthado gaNaharadevAdo tti' arthAt sUtra arthaprarUpaNA kI apekSA tIrthaMkara se, aura graMtharacanA kI apekSA gaNadharadeva se avatIrNa huA hai| yahAM phira prazna utpanna hotA hai - . dravyabhAvAbhyAmakRtrimatvata: sadA sthitasya zrutasya kathamavatAra iti ? arthAt dravya-bhAva se akRtrima hone ke kAraNa sarvadA avasthita zruta kA avatAra kaise ho sakatA hai ? isakA samAdhAna kiyA jAtA hai - etatsarvamabhaviSyadyadi dravyArthika nayo'vivakSipyat / paryAyArthika nayA pekSAyAmavatArastu punarghaTata eva / ' arthAt yaha zaMkA to taba banatI jaba yahAM dravyArthika naya kI vivakSA hotI / paraMtu yahAM para paryAyArthika naya kI apekSA hone se zrutakA avatAra to bana hI jAtA hai /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 208 Age calakara pRSTha 60 para karttA do prakAra kA batalAyA gayA hai, eka arthakartA va dUsarA graMthakartA / aura phira vistAra ke sAtha tIrthakara bhagavAn mahAvIra ko zruta kA arthakartA, gautama gaNadhara ko dravyazzruta kA graMthakartA tathA bhUtabali-puSpadanta ko bhI khaMDasiddhAnta kI apekSA se kahUM yA upataMtrakartA kahA hai / yathA - tattha kattA duviho, atthakattA gaMthakatA cedi / mahAvIro'rthakartA / .... evaMvidho mahAvIro'rthakartA / .... tado bhAvasudassa atthapadANaM ca titthayaro kattA / titthayarAdo sudapajjAeNa godamo pariNado tti davvasudassa godamo kattA / tatto gaMtharayaNA jAdetti / .... tado eyaM khaMDasiddhaMtaM paDucca bhUdabali-puSphayaMtAiriyA vi kattAro uccNti| tado mUlataMtakattA baDDhamANabhaDArao, aNutaMtakattA godamasAmI, uvataMtakattArA bhUdabali-puppaMyaMtAdayo vIyarAyadosamohA muNivarA / kimartha kartA prarUpyate.? zAstrasya prAmANyapradarzanArtham, 'vaktRprAmANyAd vacanaprAmANyam' iti nyAyAt / (SaTkhaMDAgama bhAga 1, pRSTha 60-72) usI prakAra, svayaM dhavala graMtha Agama hai, tathApi artha kI dRSTi se atyanta prAcIna hone para bhI upalabhya zabda racanA kI dRSTi se usake kartA vIrasenAcArya hI mAne jAte haiN| isase spaSTa hai ki NamokAramaMtra ko dravyArthika nayase puSpadantAcArya se bhI prAcIna mAnane va paryAyArthika nayase upalabdha bhASA va zabda racanA ke rUpa meM puSpadantAcAryakRta mAnane se koI virodha utpanna nahIM hotA / vartamAna prAkRta bhASAtmaka rUpa meM to use sAdi hI mAnanA pdd'egaa| Aja hama hindI bhASA meM usI maMtra ko 'arihaMto ko namaskAra ' yA aMgrejI meM "Bow to the worshipful' Adi rUpa meM bhI uccAraNa karate haiM, kiMtu maMtra kA yaha rUpa anAdi kyA, bahuta purAnA bhI nahIM kahA jA sakatA, kyoMki, hama jAnate haiM ki svayaM pracalita hindI yA aMgrejI bhASA hI koI hajAra ATha sau varSa purAnI nahIM hai / hA~, isa bAta kI khoja avazya karanA cAhiye ki kyA yaha maMtra ukta rUpa meM hI puSpadantAcArya ke samaya se pUrva kI kisI racanA meM pAyA jAtA hai ? yadi hAM, to phira vicAraNIya yaha hogA ki dhavalAkAra ke tatsaMbaMdhI kathanoM kA kyAabhiprAya hai| kintu jaba taka aise koI pramANa upalabdha na hoM taba taka aba hameM isa parama pAvana maMtra ke racayitA puSpadantAcArya ko hI mAnanA cAhiye / zaMkA-samAdhAna SaTkhaMDAgama prathama bhAga ke prakAzita hone para aneka vidvAnoM ne apane vizeSa patra dvArA athavA patroM meM prakAzita samAlocanAoM dvArA kucha pATha sambaMdhI va saiddhAntika zaMkAeM
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 209 upasthita kI haiN| yahAM unhIM zaMkAoM ke saMkSepa meM samAdhAna karane kA prayatna kiyA jAtA hai| ye zaMkA-samAdhAna yahAM prathama bhAga ke pRSThakrama se vyavasthita kiye jAte haiN| pRSTha 6 1. zaMkA - 'viyaliyamalamUDhadasaNuttilayA' meM 'malamUDha' kI jagaha 'malamUla' pATha adhika ThIka pratIta hotA hai, kyoMki samyagdarzana ke paccIsa mala doSoM meM tIna mUr3hatA doSa bhI sammilita haiM / (vivekAbhayudaya, tA.20.10.40) samAdhAna - 'malamUDha' pATha sahAranapura kI prati ke anusAra rakhA gayA hai aura mUDabidrI se jo pratimilAna hokara saMzodhana-pATha AyA hai, usameM bhI 'malamUDha' ke sthAna para koI pATha parivartana nahIM prApta huA / tathA usakA artha sarva prakAra ke mala aura tIna mUDhatAeM karanA asaMgata bhI nahIM hai| 2. zaMkA - gAthA 4 meM 'maha' pATha hai, jisakA anuvAda 'mujhapara' kiyA gayA hai| samajha meM nahI AtA ki yaha anuvAda kaise ThIka ho sakatA hai, jaba ki 'mahu' kA saMskRta rUpAntara 'madhu' hotA hai ? (vivekAmyudaya, tA. 20.10.40) samAdhAna - prakRta meM 'mahu' kA saMskRta rUpAntara 'mahyam' karanA cAhie / dekho haima vyAkaraNa 'mahu majjhu Da.si Da.sbhyAm' 8, 4, 379. isI ke anusAra 'mujhapara' aisA artha kiyA gayA hai| 3. zaMkA - gAthA 4 meM 'dANavarasIho' pATha hai / para usameM nAza karane kA sUcaka 'hara' zabda nahIM hai / 'vara' kI jagaha 'hara' rakhanA cAhie thaa| (vivekAbhyudaya, tA. 20.10.40) ___samAdhAna - hamAre sanmukha upasthita samasta pratiyoM meM 'dANavarasIho' hI pATha thA aura mUDabidrI se usameM koI pATha-parivartana nahIM milA / taba usameM 'vara' ke sthAna para jabaradastI 'hara' kyoM kara diyA jAya, jabaki usakA artha 'hara' ke binA bhI sugama hai ? 'vAdIbhasiMha' Adi nAmoM meM vinAzabodhaka koI zabda na hote hue bhI artha meM koI kaThinAI nahIM aatii| pRSTha 7 ___4. zaMkA - gAthA 5 meM 'dukayaMtaM' pATha hai jisakA artha kiyA gayA hai 'duSkRta arthAt pApoMkA anta karane vAle' yaha artha kisa prakAra nikAlA gayA, ukta zabda kA saMskRta rUpAntara kyA hai, yaha spaSTa karanA caahie| (vivekAbhyudaya, 20.10.40)
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 210 samAdhAna - 'dukayaMta' kA saMskRta rUpAntara hai 'duSkRtAnta' jisakA artha duSkRta arthAt pApoM kA anta karane vAle suspaSTa hai / 5. zaMkA - gAthA 5 meM '-vaI sayA daMta' pATha hai, jisakA rUpAntara hogA '-patiM sadA dantaM' / isameM hameM samajha nahIM par3atA ki 'danta' zabda se iMdriyadamana kA artha kisa prakAra lAyA jA sakatA hai ? (vivekAbhyudaya, 20.10.40) samAdhAna - prAkRta meM 'daMtaM' zabda 'dAnta' ke liye bhI AtA hai / yathA, 'daMteNa citteNa caraMti dhIrA' (prAkRtasUktaratnamAlA) pAiasahamahaNNao koSa meM 'daMta' kA artha 'jitendriya' diyA gayA hai / isI ke anusAra 'nirantara paMcendriyoMkA damana karane vAle' aisA anuvAda kiyaagyaahai| 6. zaMkA - gAthA 6 meM 'viNihayavammahasaparaM' kA artha honA cAhiye 'jinhoMne brahmAdvaita kI vyApakatA ko naSTa kara diyA hai aura nirmalajJAna ke rUpa meM brahma kI vyApakatA ko bar3hAyA hai| (vivekAbhyudaya, 20.10.40) samAdhAna - jaba kAvya meM eka hI zabda do bAra prayukta kiyA jAtA hai taba prAya: donoM jagaha usakA artha bhinna bhinna hotA hai / kintu ukta artha meM 'vammaha' kA artha donoM jagaha 'brahma' le liyA gayA hai, aura unameM bheda karane ke lie eka meM advaita' zabda apanIora se DAlA gayA hai, jisake lie mUla meM sarvathA koI AdhAra nahIM hai / prAkRta meM 'vammaha ' zabda 'manmatha' ke lie AtA hai| haima prAkRtavyAkaraNa meM isake lie eka svataMtra sUtra bhI hai - 'manmathe vaH' 8,1,242. isakI vRtti hai 'manmathe masya vo bhavati, vammaho' / isI ke anusAra hamane anuvAda kiyA hai, jisameM koI doSa nhiiN| pRSTha 15 7. zaMkA - Agame mUle 'sammaisutte' iti likhitamasya bhavanirarthaH kRtaH 'smmtitrke'| sammatitarkAkhyaM zvetAmbarIyagranthamasti, tasya nirdeza AcArya: kRta: vA sammaisuttaM nAma kimapi digambarIyaM graMnthaM vartate ? (paM. jhammanalAla jI tarkatIrtha, patra tA. 4.1.41) arthAt mUla ke 'sammaisutte' se sammati tarka kAartha liyA hai jo zvetAmbarIya graMtha hai / AcArya ne usI kA ullekha kiyA hai yA isa nAma kA koI digambarIya graMtha bhI hai ?
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 211 __samAdhAna - 'NAmaM ThavaNA daviyaM' ityAdi gAthA uddhRta karake jo sanmati sUtra kA ullekha kiyA hai vaha sanmatitarka nAma kA prApta grantha hI pratIta hotA hai, kyoMki yaha gAthA tathA usase pUrva uddhRta cAra gAthAeM vahAM pAI jAtI haiM / sanmati tarka ke kartA siddhasena kA smaraNa mahApurANa Adi aneka digambara granthoM meM bhI pAyAjAtA hai, jisase anumAna hotA hai ki ye AcArya donoM sampradAyoM meM mAnya rahe haiN| isase anya koI grantha isa nAma kA jaina sAhitya meM upalabdha bhI nahIM hai| pRSTha 19 8. zaMkA- 'vaccasthaNiravekkho maMgalasaddo NAmamaMgalaM' ityatra tasya maMgalasyAdhAraviSayepnvaiSTa - vidhedhvajIvAdhArakathane bhASAyAM jinapratimAyA udAharaNaM pradattaM, tatkathaM saMgacchate ? ..... ajIvodAharaNe jinabhavanamudAhiyatAmiti / ___ (paM. jhammanalAla jI tarkatIrtha, patra tA. 4.1.41) arthAt nAmamaMgala ke ATha prakAra ke AdhAra-kathana meM bhASAnuvAda meM ajIva AdhAra kA udAharaNa jinapratimA diyA gayA hai, so kaise saMgata hai ? jina bhavana kA udAharaNa adhika ThIka thA? samAdhAna - dhavalAkAra ne nAmamaMgala kA jo lakSaNa diyA hai aura usake jo AdhAra batalAye haiM, unase to yahI jJAta hotAhai ki eka yA aneka cetana yA acetana maMgala dravya nAmamaMgala ke AdhAra hote haiN| udAharaNArtha, yadi hama pArzvanAtha tIrthakara kA nAmoccAraNa kareM to yaha eka jIvAzrita nAmamaMgala hogA / yadi hama caubIsa tIrthakaroM kA nAmoccAraNa kareM to yaha aneka jIvAzrita nAmamaMgala hogA |yadi hama antarIkSa pArzvanAtha, yA kezariyAnAtha Adi pratimAoM kA nAmoccAraNa kareM to yaha ajIvAzrita nAmamaMgala hogA, ityAdi / isa prakAra jina pratimA nAmamaMgala kA AdhAra bana jAtI hai, jisakA ki usI pRSTha para dI huI TippaNiyoM se yathocita samarthana ho jAtA hai / isI prakAra paMDita jI dvArA sujhAyA gayA jina mandira bhI ajIba nAmamaMgala kA AdhAra mAnA jA sakatA hai| pRSTha 29 9. zaMkA - pR.29 para kSetramaMgala ke kathana meM likhA hai 'ardhASTAratnyAdi paMcaviMzatyuttara paMcadhanuHzatapramANazarIra' jisakA artha apane 'sAr3he tIna hAtha se lekara 525 dhanuSa taka ke zarIra' kiyA hai, aura nIce phuTanoTa meM 'ardhASTa ityatra ardhacaturtha iti paThena
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 212 bhAvyam' aisA likhA hai / soApane yaha kahAM se likhA hai aura kyoM likhA hai ? ___ (nAnakacaMda jI, pratra 1-4-40) samAdhAna - kevalajJAna ko utpanna karane vAle jIvoM kI sabase jaghanya avagAhanA sAr3he tIna hAtha (aratni) aura utkRSTa avagAhanA pAMca sau paccIsa dhanuSa pramANa hotI hai| siddhajIvoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA isIlie pUrvokta batalAI hai / isake lie trilokasAra kI gAthA 141-142 dekhiye / saMskRta meM sAr3he tIna ko 'ardhacaturya' kahate haiN| isI bAta ko dhyAna meM rakhakara 'ardhASTa ' ke sthAna meM 'ardhacaturtha ' kA saMzodhana sujhAyA gayA hai, vaha AgamAnukUla bhI hai / 'ardhASTa ' kA artha 'sAr3he sAta ' hotA hai jo pracalita mAnyatA ke anukUla nahIM hai / isI bhAga ke pRSTha 28 kI TippaNI kI dusarI paMkti meM trilokaprajJapti kA jo udvaraNa (AhuThThahatthapahudI) diyA hai usase bhI sujhAe gaye pATha kI puSTi hotI hai| pRSTha 39 10. zaMkA - dhavalarAja meM kSayopazamasamyaktva kI sthiti 66 sAgara se nyUna batalAI hai, jaba ki sarvArthasiddhi meM pUre 66 sAgara aura rAjavArtika meM 66 sAgara se adhika batalAI hai ? isakA kyA kAraNa hai ! (nAnakacaMda jI, patra 1-4-41) samAdhAna - sarvArthasiddhi meM kSAyopamikasamyaktva kI utkRSTa sthiti pUre 66 sAgara vA rAjavartika meM samyagdarzanasAmAnya kI utkRSTa sthiti sAdhika 66 sAgara aura dhavalA TIkA pR. 39 para samyagdarzana kI apekSA maMgala kI utkRSTa sthiti dezona chayAsaTha sAgara kahI hai| isa matabheda kA kAraNa jAnane ke pUrva 66 sAgara kisa prakAra pUre hote haiM, yaha jAna lenA Avazyaka hai| dhavalAkAra ne jIvaTThANa khaMDa kI antaraprarUpaNA meM 66 sAgara kI sthiti ke pUrA karane kA krama isa prakAra diyA hai : ekko tirikkho maNusso vA laMtava-kAviThThavAsiyadevesu caudasasAgarovamAuDidiesu uppaNNo / ekkaM sAgarovamaM gamiya vidiyasAgarovamAdisamae sammattaM paDivaNNo / terasa sAgarovamANi tattha acchiya sammatteNa saha cudo maNuso jAdo / tattha saMjamaM saMjamAsaMjamaM vA aNupAliya maNusAueNUNa-cAvIsasAgarovamamAuTThidiesu AraNaccudadevesu uvvnnnno| tatto cudo maNuso jAdo / tattha saMjamamaNusAriya uvarimagevaje devesu maNusAugeNUNaekkattIsasAgarovamAuTTidIesa uvavaNNo / aMtomuhuttUNachAvaTTisAgarovamacarimasamae
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 213 pariNAmapaccaeNa sammAmicchattaM gado / .... eso uppattikamo auppaNNauppAyaNaMDaM utto / paramatthado puNa jeNa keNa vi payAreNa chAvaTThI pUredavvA / arthAt - koI eka niryaca athavA manuSya caudaha sAgaropamakI Ayusthiti vAle lAntava kApiSTha kalpavAsI devoM meM utpanna huA / vahAM para eka sAgaropama kAla bitAkara dasare sAgaropama ke Adi samaya meM samyaktva ko prApta huA aura teraha sAgaropama taka vahAM rakakara samyaktva ke sAtha hI cyuta hokara manuSya ho gayA / usa manuSyabhava meM saMyama ko athavA saMyamAsaMyama ko paripAlana kara isa manuSyabhavasambandhI Ayu se kama bAIsa sAgaropama Ayu kI sthiti vAle AraNa-acyuta kalpa ke devoM meM utpanna huA / vahAM se cyuta hokara puna: manuSya huA / isa manuSyabhava meM saMyama ko dhAraNakara uparima praiveyaka meM manuSya Ayu se kama ikatIsa sAgaropama Ayu kI sthiti vAle ahamindra devoM meM utpanna huaa| vahAM para antarmuhurta kama chayAsara sAgaropama ke antima avyutpannajanoM ke vyutpAdanArtha kahA hai / paramArtha se to jisa kisI bhI prakAra se chayAsaTha sAgaropamakAla ko pUrA karanA caahie| sarvArthasiddhikAra jo kSAyopazamikasamyaktva kI sthiti pUre 66 sAgara batA rahe haiM, yaha SaTkhaMDAgama ke dUsare khaMDa khuddAbaMdha ke Age batAye jAne vAle sUtroM ke anusAra hI hai, usa meM dhavalA se koI matabheda nahIM hai / bheda kevala dhavalA ke prathama bhAga pR. 39 para batAI gaI dezona 66 sAgara kI sthiti se hai / so yahAM para dhyAna dene kI bAta yaha hai ki dhavalAkAra bedakasamyaktva yA samyaktvasAmAnya kI sthiti nahIM batA rahe haiM, kintu maMgala kI utkRSTa sthiti batA rahe haiM, aura vaha bhI samyagdarzana kI apekSA se, jisakA abhiprAya yaha samajha meM AtA hai ki samyaktva hone para jo asaMkhyAtaguNazreNI karma-nirjarA samyaktvI jIva ke huA karatI hai, usI kI apekSA maM+gala arthAt pApa ko galAnevAlA hone se vaha samyaktva maMgalarUpa hai, aisA kahA gayA hai / kintu jo jIva 66 sAgara pUrNa hone ke antima muhUrta meM samyaktva ko chor3akara nIce ke guNasthAnoM meM jA rahA hai, usake samyaktvakAla meM hone vAlI nirjarA baMda ho jAtI hai, kyoMki pariNAmoM meM saMkleza kI vRddhi hone se vaha samyaktva se patanonmukha ho rahA hai / ataeva isa antima antarmuhUrta se kama 66 sAgara maMgala kI utkRSTa sthiti batAI gaI pratIta hotI hai| aba rahI rAjavArttika meM batAye gaye sAdhika 66 sAgaropamakAla kI bAta so usa viSaya meM eka bAta khAsa dhyAna dene kI hai ki rAjavArttikAra jo sAdhika chayAsaTha sAgara kI sthiti batA rahe haiM vaha kSAyopamikasamyaktva kI nahIM batA rahe haiM kintu samyagdarzanasAmAnya kI hI batA rahe haiM, aura samyagdarzana sAmAnya kI apekSA vaha adhikatA bana bhI jAtI hai|
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 234 usakA kAraNa yaha hai ki eka bAra anuttarAdika meM jAkara Aye hue jIva ke manuSyabhava ma kSAyikasamyakatva kI utpatti kI bhI saMbhAvanA hai / puna: kSAyikasamyaktva ko prAptakara saMyamI ho anuttarAdika meM utkRSTa sthiti ko prApta huaa| aise jIva ke sAdhika chayAsaTha sAgara kAla bana jAtA hai, aura kSAyopazamika se kSAyika samyaktva ko utpanna kara lene para bhI samyagdarzana sAmAnya barAbara banA hI rahatA hai / isakI puSTi jIvasthAna khaMDa kI antara prarUpaNA ke nimna avataraNa se bhI hotI hai : __ 'ukkasseNa chAvaTTi sAgarovamANi sAdire yANi // taM jahA - eko aTThAvIsasaMtakammio puvvakoDAuamaNusesu uvavaNNo avassio vedagasammattamappamattaguNaM ca jugavaM paDivaNNo 1 tado pamattApamattaparA vattasahassaM kAdUNa 2 uvasamaseDhIpAoggavisohIe visuddho 3 apuvvo 4 aNiyaTTI 5 suhumo 6 uvasaMto 7 puNo vi suhumo 8 aNiyaTTi 9 apuvvo 10 hodUNa heTThA paDiya aMtarido desUNapuvvakoDiM saMjamamaNupAle dUNa mado tettIsasAgarovamAuhidIesu devesu uvavaNNo / tatto cudo puvvakoDAuesu maNusesu uvavaNNo / khaiyaM pi dRviya saMjamaM kAdUNa kAlaM gado / tettIsasAgarovamAuhidIesu devasu uvavaNNo / tato cudo puvvakoDAuesu maNusesu uvavaNNo saMjamaM paDivaNNo / aMto muhuttAvasese saMsAre apuvvo jAdo laddhamaMtaraM 11 aNiyaTTi 12 suhumo 13 uvasaMto 14 bhuo suhumo 15 aNiyaTTi 16 apuvvo 17 appamatto 18 pamatto jAdo 19 appamato 20 uvari cha aMtomuhattA aTTahi vassehi chanvIsaMtomuhattehi ya UNA puvvAkoDIhi sAdireyANi chAvahisAgarovamANi ukkassaMtaraM hodi' / yaha vivaraNa upazAmaka jIvoM kA eka jIva kI apekSA utkRSTa antarakAla batAte hue antaraprarUpaNA meM AyA hai / arthAt koI eka jIvaupazamazreNI se utarakara sAdhika chayAsaTha sAgara ke bAda bhI puna: upazamazreNIpara car3ha sakatA hai / ukta gadya kA bhAva yaha hai : 'mohakarma kI aTThAIsa prakRtiyoM kI sattA rakhanevAlA koI eka jIva pUrvakoTi kI Ayu vAle manuSyoM meM utpanna huA aura ATha varSa kA hokara vedakasamyaktva aura apramatta guNasthAna ko yugapat prApta huaa| pazcAt pramatta apramatta guNasthAnoM meM kaI vAra A jA kara upazamazreNI para car3hA aura utarakara ATha varSa aura daza antarmuhUrta kama pUrva koTi varSa taka saMyama ko pAla ke maraNakara tetIsa sAgara kI Ayu vAlA deva huA / vahAM se cyuta hokara pUrvakoTi kI Ayu vAle manuSyoM meM utpanna huaa| yahA~ para kSAyika samyaktva ko bhI dhAraNa kara tathA saMyamI hokara marA aura puna: tetIsa sAgaropama kI sthiti vAle devoM meM utpanna
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 215 huA / vahAM se cyuta ho puna: pUrva koTI kI Ayu vAle manuSyoM meM utpanna haA aura yathA saMyama ko dhAraka kiyA / jaba usake saMsAra meM rahane kA kAla antarmuhUrta pramANa raha gayA, taba pahale upazamazreNI para car3hA, pIche kSapaka zreNI para car3hakara nirvANa ko prApta huaa| isaprakAra se upazamazreNI vAle jIvakA utkRSTa antara ATha varSa aura chavvIsa antarmuhUrtoM se kama tIna pUrvakoTiyoM se adhika chayAsaTha sAgaropakAla pramANa hotA hai / isa antarakAla meM rahate hue bhI vaha barAbara samyagdarzana se yukta banA huA hai, bhale hI prArambha meM 33 sAgara taka kSAyopazamikasamyaktvI aura bAda meM kSAyikasamyaktvI rahA ho| isa prakAra samyakadarzanasAmAnya kI dRSTi se sAdhika chayAsaTha sAgara kI sthiti kA kathana yuktisaMgata hI hai aura usameM ukta donoM matoM se koI virodha bhI nahIM AtA hai| khadAbaMdha ke kAlAnuyogadvAra meM bhI samyaktvamArgaNA ke antargata samyaktvasAmAnya kI utkRSTa sthiti 66 se sAgara se kucha adhika dI hai / yathA __sammattANuvAdeNa sammAdiTThI kevaciraM kAlAdo hodi ? jahaNNeNa aMtomuhuttaM / ukkasseNa chAvahisAgarovamANi sAdireyANi / (dhavalA.a.pa, 507) isa sUtra kI vyAkhyA meM kahA gayA hai ki koI mithyAdRSTi jIva tInoM ka NoM ko karake prathamopazamasamyaktva ko grahaNa kara antarmuhUrtakAla ke bAda veda samyaktva ko prApta hokara usameM tIna pUrva koTiyoM se adhika vyAlIsa sAgaropama bitAkara bAda meM kSAyikasamyaktva ko dhAraNakara aura caubIsa sAgaropama vAle devoM meM utpanna hokara puna: pUrvakoTi kI AyuvAle manuSyoM meM utpanna hone vAle jIva ke sAdhika 66 sAgara kAla siddha ho jAtA hai / kintu vedasamyaktva kI utkRSTa sthiti batalAte hue pUre 66 sAgara hI diye haiM - vedagasammAiTThI kevaciraM kAlAdo hoMti ? jahaNNeNa aMtomuhattaM / ukkasseNa chAvahisAgarovamANi / (dhavalA. a.pa. 507) isa sUtra kI vyAkhyA karate hue kahA gayA hai ki manuSyabhava kI Ayu se kama devAyuvAle jIvoM meM utpanna karAnA cAhie aura isI prakAra se pUre 66 sAgara kAla vedakasamyakatva kI sthiti pUrI karanA caahie| ukta sAre kathana kA bhAva yaha huA ki samyagdarzana sAmAnya kI apekSA sAdhika 66 sAgara, vedakasamyaktva kI apekSA pUre 66 sAgara, aura maMgalaparyAya kI apekSA dezona 66 sAgara kI sthiti kahI hai, isalie unameM paraspara koI matabheda nahIM hai|
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA pRSTha 42 11. zaMkA - Namo arihaMtANamisyatra arimohastasya hananAt arihaMtA zeSaghAtinAmavinAbhAvisvAt arihaMtA iti pratipAditam / tadabhISTamAcAryaiH / puna:asvarasAt uccate vA 'rajo jJAnadRgAvaraNAdayaH moho'pi rajaH, tepAM hanAnat arihaMtA, iti likhitam tadatra arahaMtA iti padaM pratIyate / bhavadbhirapi zrImUlAcAradigraMthAnAM gAthATippaNNau nimne likhitaM tatra gAthAyAmapi arahaMta likhitam / AcAryANAmubhayamabhISTaM pratIyate Namo arihaMtANaM, Namo arahaMtANa ' likhitm| ityatra lekhakavismRtistu nAsti vAnyat prayojanam ? (paM.jhammanalAlajI, patra 4.1.41) ___ arthAt dhavalAkAra ne NamokAramaMtra ke prathama caraNa ke jo vividha artha kiye haiM unase anumAna hotA hai ki AcArya ko arihaMta aura arahaMta dono pATha abhISTa haiN| kintu Apane kevala 'arihaMtA' pATha hI kyoM likhA ? samAdhAna - NamokAramaMtra ke pATha meM to eka hI prakAra kA pATha rakhA jA sakatA hai| to bhI 'Namo arihaMtANaM pATha rakhane meM yaha vizeSatA hai ki usase ari+haMtA aura arhat donoM prakAra ke artha liye jA sakate haiN| prAkRta vyAkaraNAnusAra arhat zabda ke arahaMta, aruhaMta va arihaMta tInoM prakAra ke pATha ho sakate haiN| ataeva arihaMta pATha rakhane se ukta donoM prakAra ke artho kI guMjAiza rahatI hai / yaha bAta arahaMta pATha rakhane se nahIM rhtii| (dekho pariziSTa pR.38) 12. zaMkA - 'aparivADIe puNa sayalasudapAragA saMkhejjasahassA' / aura yadi paripATI krama kI apekSA na kI jAya to usa samaya saMkhyAta hajAra sakala zruta ke dhArI hue| bhagavAn mahAvIra ke samaya meM to gine cune hI zrutakevalI hue haiN| saMkhyAta hajAra sakala zruta ke dhAriyoM kA patA to zAstroM se nahIM lagatA / ata: yaha aMza vicAraNIya pratIta hotA hai| (pRSTha 65) (jainasaMdeza, 15 pharavarI 1940) ___ samAdhAna - trilokaprajJapti, harivaMzapurANa Adi meM bhagavAn mahAvIra ke tIrthakAla meM pUrva dhArI 300, kevalajJAnI 700, vipulamatI mana:paryayajJAnI 500, zikSaka 9900, avadhi jJAnI 1300, vaikiyikaRddhidhArI 900 aura vAdI 400 batalAye haiN| inameM yadyapi pUrvadhArI kevala tIna sau hI batalAye haiM, para kevalajJAnI kevalajJAnotpatti ke pUrva zreNI-ArohaNakAla meM pUrvavid ho cuke haiM aura vipulamatI mana:paryAyajJAnI jIva tadbhava-mokSagAmI hone ke kAraNa pUrvavid hoMge / avadhijJAnI Adi sAdhuoM meM bhI kucha pUrvavid hoM to Azcarya nhiiN|
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 217 para avadhijJAna Adi kI vizeSatA ke kAraNa unakI gaNanA pUrvavidoM meM na karake avadhijJAnI Adi meM kI gaI ho / isa prakAra paripATI krama ke binA bhagavAn mahAvIra ke tIrthakAla meM hajAroM dvAdazAMgadhArI mAnane meM koI Apatti nahIM dikhAI detI hai| pRSTha 68 13. zaMkA - 'dhadagAravapaDibaddho' kA artha 'rasagArava ke AdhIna hokara' ucita nahIM jaMcatA / gArala (gArava ?) doSa kA artha maiMne kisI sthAna para dekhA hai, kintu smaraNa nahI AtA / 'dhada' kA artha rasa bhI samajha meM nahIM AtA / spaSTa karane kI AvazyakatA hai| (jaina saMdeza, 15 pharavarI 1940) samAdhAna - 'gArava' pada kA artha gaurava yA abhimAna hotA hai, jo tIna prakAra kA hai -RddhigArava, rasagArava aura sAtagArava / yathA - tao gAravA pannattA / taM jahA - iDigArave rasagArave sAtAgArave / sthA.3,4 RddhiyoM ke abhimAna ko RSigArava, dadhi dugdha Adi rasoM kI prApti se jo abhimAna ho use rasagArava, tathA ziSyoM va bhaktoM Adi dvArA prApta paricaryA ke sukha ko sAtagArava yA sukhagArava kahate haiN| ____ ukta vAkya se hamArA abhiprAya 'rasAdi gArava ke AdhIna hokara' se hai / mUlapAThakA saMskRta rUpAntara hamArI dRSTi meM 'dhRtagAravapratibaddhaH' rahA hai / pratiyoM meM 'dhada' ke sthAna para 'dadha' pATha bhI pAyA jAtA hai jisase yadi dadhikA abhiprAya liyA jAya to upalakSaNA se rasagArava kA artha A jAtA hai| pRSTha 148 14. zaMkA - pratibhAsa: pramANazcApramANazca' ityAdi vAkya meM pratibhAsa kA anadhyavasAyarUpa artha ThIka pratIta nahIM hotA / merI samajha meM usakA artha vahAM jJAnasAmAnya hI honA cAhie, kyoMki jJAna kA prAmANya aura aprAmANya bAjhArtha para avalambita hai, ata: vaha visaMvAdI bhI ho sakatA hai aura avisaMvAdI bhI / anadhyavasAya visaMvAdI jJAna kA bheda hai / usameM jisa taraha se visaMvAditva aura avisaMvAditva kI carcA dI gaI hai vaha syAdvAda kI dRSTi ke anukUla hote hue bhI citta ko nahIM lgtii| (jainasaMdeza, 15 pharavarI 1940) samAdhAna - yadyapi pratibhAsa kA jo artha kiyA gayA hai, vaha svayaM zaMkAkAra ke
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 218 mata se bhI sadoSa nahIM hai, tathApi yadi pratibhAsa kA artha jJAna sAmAnya bhI le liyA jAya, to bhI koI Apatti nahIM AtI hai| aisI avasthA meM anuvAda paMkti 12 meM 'aura anadhyavasArUpa jo pratibhAsa hai' ke sthAna meM 'aura jo jJAna-sAmAnya hai' artha karanA caahie| pRSTha 196 15. zaMkA - 'asarvajJAnAM vyAkhyAtRtvAbhAve ApasantatervicchedasyArthazUnyAyA vacanapaddhaterArSa tvAbhAvAt' / yahAM 'vicchedasya' ke sthAna meM 'viccheda: ' pATha acchA jaMcatA hai| usase vAkya racanA bhI ThIka ho jAtI hai| (jaina saMdeza, 12 pharavarI 1940) samAdhAna - prApta pratiyoM jo pATha samupalabdha huA usakI yathAzakti saMgati anuvAda meM baiThA lI gaI hai / mUDabidrI se bhI usa pATha ke sthAna para hameM koI pAThAntara prApta nahIM huA / tathApi 'vicchedasya' ke sthAna para 'viccheda: syAt ' pATha svIkAra kara lene se artha aura adhika sIdhA aura sugama ho jAtA hai / tadanusAra ukta zaMkAkA anuvAda isa prakAra hogA - zaMkA - asarvajJa ko vyAkhyAtA nahIM mAnane para ArSa-paramparA kA viccheda ho jAyagA, kyoMki, arthazUnya vacana-racanA ko ArSapanA prApta nahIM ho sakatA hai| pRSTha 213 16. zaMkA - saMskRta (mUla) meM jo 'Navaka' zabda AyA hai usakA artha Apane kucha na karake 'navaka ' hI likhA hai / so isakA kyA artha hai ? (nAnakacaMdajI, patra 1-4-40) samAdhAna - 'navaka' kA artha navIna hai, isalie sarvatra navIna baMdhanevAle samayaprabaddha ko navaka samayaprabaddha kaha sakate haiN| para prakRta meM vivakSita prakRti ke upazamana aura kSapaNa ke dvicaramAvalI aura caramAvalI arthAt anta kI do AvaliyoM ke kAla meM baMdhane vAle samayaprabaddha ko hI navakasamayaprabaddha kahA hai| isa navakasamayaprabaddha kA usa vivakSita prakRti ke upazamana yA kSapaNakAla ke bhItara upazama yA kSaya hotA hai| eka samaya kama do AvalIkAla meM upazama yA kSaya kaise hotA hai, isake lie prathamabhAga pRSTha 214 kA vizeSArtha dekhiye / vizeSa ke lie dekhiye labdhisAra, kSapaNAsAra / pRSTha 250 17. zaMkA - zaMkA kA prAraMbha prathama paMkti meM Aye hue 'tathApi' se jAna par3atA hai, na ki usase pUrva ke 'zarIrasya sthaulyanirvartakaM' ityAdi se, kyoMki usI zAstrIya paribhASA
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA ke karane para, jo usase pahale nahIM kI gaI hai, zaMkAkAra ne 'tathApi' se zaMkA kA utthAna kiyA hai / (jaina saMdeza, 15 pharavarI 1940) bAdara samAdhAna yahAM para 'tathApi' se zaMkA mAna lene para 'zarIrastha sthaulyanirvartakaM karma ra-mucyate' ise Agamika paribhASA mAnanA pdd'egii| parantu yaha Agamika paribhASA nahIM hai / dhavalAkAra ne svayaM isake pahale 'na bAdarazabdo'yaM sthUlaparyAya:' ityAdi rUpa se isakA niSedha kara diyA hai / ata: zaMkAkAra ke mukha se hI sthUla aura sUkSma kI paribhASAoM kA kahalAnA ThIka hai, aisA samajhakara hI unheM zaMkA ke sAtha jor3A gayA hai / pRSTha 297 18. zaMkA - 'kruddheruparyabhAvAt ' pATha azuddha pratIta hotA hai, usake sthAna meM 'kruddherutpasyabhAvAt' pATha ThIka pratIta hotA hai| (jaina saMdeza, 15 pharavarI 1940) samAdhAna - ukta pATha ke grahaNa karane para bhI 'Rddherupari' itane pada kA artha Upara se hI jor3anA par3atA hai, aura usa pAThaka ke lie pratiyoM kA AdhAra bhI nahIM hai / isalie hamane upalabdha pATha ko jyoM kA tyoM rakha diyA thaa| hAla hI meM dhavalA a. patra 285 para eka anya prakaraNa sambaMdhI eka vAkya milA hai, jo ukta pATha ke saMzodhana meM adhika sahAyaka hai| vaha isa prakAra hai - 'pamattetejA - hAraM Natthi, laddhIe uvari laddhINamabhAvA / ' isake anusAra ukta pATha ko isa prakAra sudhAranA cAhie 'kruddherupari kruddherabhAvAt' athavA 'RddheruparyabhAvAt' tadanusAra artha bhI isa prakAra hogA - 'kyoMki, eka Rddhi ke Upara dUsarI Rddhi kA abhAva hai' / pRSTha 300 19. zaMkA - 60 vIM gAthA ( sUtra ) kA artha karate hue likhA hai ki 'tatra kArmaNakAyayoga: syAditi' / jisakA artha Apane 'iSugati ko chor3akara zeSa tInoM vigrahagatiyoM meM kArmaNakAyayoga hotA hai, aisA kiyA hai| so yahAM prazna hotA hai ki iSugati meM kaunasA kAryayoga hotA hai ? ( nAnakacaMda jI, patra 1.4.40 ) samAdhAna - iSugati meM audArikamizrakAya aura vaikriyikamizrakAya, ye do yoga hote haiM, kyoMki upapAtakSetra ke prati hone vAlI Rjugati meM jIva AhAraka hI hotA hai /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 220 anAhAraka kevala vigraha vAlI gatiyoM meM hI rahatA hai / isase yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki pANikuktA, lAMgalikA aura gomUtrikA, ina tIna gatiyoM ke antima samaya meM bhI jIva AhAraka ho jAtA hai, kyoMki, antima samaya meM upapAta kSetra ke prati hone vAlI gati Rju hI rahatI hai / isa vyavasthA ko dhyAna meM rakhakara hI sarvArthasiddhi meM 'ekaM dvau trInvAnAhArakaH' isa sUtra kI vyAkhyA karate hue yaha kahA hai ki 'upapAdakSetraM prati RjvyAM gatau AhArakaH / itareSu triSu samayeSu anAhArakaH / ' pRSTha 332 20. zaMkA - sUtra naM. 93 meM 'sammAmicchAiTThi-asaMjadasammAiTi-saMjadAsaMjadaTThANe Niyama / pajjattiyAo' para Apane phuTanoTa lagAkara "atra 'saMjada' iti pAThazeSaH pratibhAti" aisA likhA hai / so likhanA ki yaha Apane kahAM se likhA hai, aura kyA manuSyanI ke chaThA guNasthAna hotA hai ? Age pR. 333 para zaMkA-samAdhAna meM likhA hai ki striyoM ke saMyatAsaMyata guNasthAna hotA hai, so pahale se virodha AtA hai ? (nAnakacaMda jI, patra 1.4.40) "atra 'saMjada' iti pATha zeSaH pratibhAti" yaha sampAdaka mahodayoM kA saMzodhana hai| aise saMzodhana ko mUlasUtra kA artha karate samaya nahIM jor3anA ucita pratIta hotA hai / (jaina gajaTa, 3 julAI 1940) samAdhAna - ukta pAda-TippaNa dene ke nimna kAraNa hai - (1) AlApAdhikAra meM manuSya striyoM ke AlApa batalAte samaya sabhI (caudaha) guNasthAnoM meM unake AlApa batalAye haiN| (2) dravyapramANAnugama meM manuSya striyoM kA pramANa kahate samaya caudahoM guNasthAnoM kI apekSA se unakA pramANa kahA hai / yathA - maNusiNIsu micchAiTThIdavvapamANeNa kevaDiyA, koDAkoDAkoDIe uvari koDAkoDAkoDAkoDIe heha~do, chaNhaM vaggANamuvari sattaNhaM vaggANaM hetRdo // 48 // pR. 260, maNusiNIsu sAsaNasammAiTThippahuDi jAva ajogikevali tti davvamANeNa kevaDiyA, saMkhejjA // 49 // pR. 261. (3) Agama meM manuSya ke sAmAnya, paryApta, yonimatI aura aparyApta, ye cAra bheda kiye haiN| vahAM yonimatI manuSya se bhAva strIvedI manuSyoM kAhI grahaNa kiyA hai / SaTkhaMDAgama meM usI bhedake liye maNusiNI zabda AyA hai, aura unhIM bhedoM ke krama se varNana bhI hai|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 221 (4) isase Upara ke sUtra meM manuSyaniyoM ko mithyAdRSTi aura sAsAdanasamyagdRSTi guNasthAna meM jo paryApta aura aparyApta batalAkara isI sUtra meM jo zeSa guNasthAnoM meM kevala paryApta hI batalAyA hai, isase bhI bhAvaveda kI hI mukhyatA pratIta hotI hai, kyoMki guNasthAnoM meM paryAptatva aura aparyAptatva kI vyavasthA bhAvaveda kI apekSA se hI kI gaI hai| (5) yadi yahAM ukta pAdaTippaNa ko grahaNa na kiyA jAve to dhavalAkAra ne isI sUtra kI vyAkhyA meM jo yaha zaMkA uThAI hai ki 'asmAdevArSAd dravyastrINAM nirvRti: siddhayet' arthAt, to isI Agama se dravyastriyoM kA mukti jAnA bhI siddha ho jAyagA, aisI zaMkA ke utpanna hone kA koI kAraNa nahIM raha jAtA hai| ina uparyukta hetuoM se yahI pratIta hotA hai ki yahAM manuSyaniyoM kA bhAvaveda kI apekSA hI pratipAdana kiyA gayA hai, dravyaveda kI apekSA se nhiiN| aura isIliye ukta 93 sUtra para 'atra 'saMjada' iti pAThazeSa: pratibhAti' yaha pAdaTippaNa jor3A gayA hai| 21. zaMkA - 93 sUtra ke nIce jo zaMkA dI hai ki huNDAvasarpiNI kAlasambandhI striyoM meM samyagdRSTi jIva kyoM nahIM utpanna hote haiM ? usakA samAdhAna karate hue likhA hai ki 'nahIM; kyoMki, unameM samyagdRSTi jIva utpanna hote haiN'| so isakA khulAsA kyA hai ? kyA samyagdRSTi jIva striyoM meM utpanna ho sakatA hai ? (nAnakacaMdajI, 1.4.40) striyoM ko aparyAptadazA meM samyakatva nahIM hotA hai, aisA gommaTasAra Adi graMthoM kA kathana hai / tadanusAra dhavalA ke dvitIya khaMDa meM pR. 430 para bhI likhA hai 'itthivedeNa viNA ....... aparyApta dazA meM strIvedI ko samyaktva nhiiN| kintu dhavalA ke prathama khaMDa meM pR. 332 para isake viruddha likhA hai - huNDAvasarpiNyAM strIpu samyagdRSTaya: kinnotpadyanta iti cenna, utpadyante / tatkuto'vasIyate ? asmA devASIt / aisA virodhI kathana kyoM hai ? (paM. ajitakumAra jI zAstrI, patra 22.10.40) samAdhAna - anya gati se Akara samyagdRSTi jIvana striyoM meM utpanna nahIM hotA hai, yaha to sunizcita hai / isalie ukta zaMkA-samAdhAna kA artha isa prakAra lenA cAhie - zaMkA - huMDAvasarpiNIkAla meM striyoM meM samyagdRSTi kyoM nahIM hote haiM ? samAdhAna - nahIM; kyoMki, unameM samyagdRSTi jIva hote haiN| yahAM 'utpadyante' kriyA kA artha honA' lenA caahie| isase spaSTa ho jAtA hai ki huMDAvasarpiNIkAla ke doSa se striyAM samyagdRSTi na hoveM, aisA zaMkAkAra ke pUchane kA abhiprAya hai / athavA, isa zaMkA-samAdhAna kA nimna prakAra se dUsarA bhI abhiprAya kadAcit saMbhava ho sakatA hai -
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 222 zaMkA - huMDAvasarpiNIkAla meM jaise anya anekoM asaMbhava bAteM saMbhava ho jAtI haiM, usI prakAra se anya gati se Akara samyagdRSTi jIva striyoM meM kyoM nahIM utpanna hote haiM ? samAdhAna - sUtra naM. 93 meM kahA hai ki 'asaMyatasamyagdRSTi jIva striyoM meM utpanna nahIM hote haiN| isa abhiprAya ke liye mUla pATha meM 'cenna' ke pazcAt kA virAma haTA lenA cAhiye / tathApi Age ke saMdarbha se isa abhiprAya kA sAmaMjasya yathocita nahIM baitthtaa| pRSTha 342 22. zaMkA - dhavalasiddhAntAnusAra jo dravya se puruSa hove aura bhAvoM meM strIrUpa ho use yonimatI kahate haiM / kintu gommaTasAra jIvakAMDa gAthA 150, 156, 380 se jJAta hotA hai ki dravya meM strI ho, aura pariNati meM strIbhAva ho usako yonimatI kahate haiN| isa prakAra kI yonimatI ke 14 guNasthAna mAne haiN| isakA samAdhAna kiijie| (na. lakSmIcaMdrajI) ___samAdhAna- yonimatI tiryaca striyoM ke udaya prakRtiyAM batalAte hue karmakAMDa gAthA naM. 296 meM kahA hai - puMsaMdvaNitthijudA joNiNIye' arthAt yonimatI ke pUrvokta 97 prakRtiyoM meM se puruSaveda aura napuMsaka veda ko ghaTAkara strI veda ke milA dene para 96 prakRtiyoM kA udaya hotA hai| manuSyaniyoM ke viSaya meM kahA hai - 'maNusiNie tthIsahidA' // 301 // arthAt pUrvokta 100 prakRtiyoM meM strIveda ke milA dene para aura tIrthaMkara Adi 5 prakRtiyAM nikAla dene para manuSyaniyoM 96 prakRtiyoM kA udaya hotA hai / isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki yahAM yonimatI use kahA hai jisake strIveda kA udaya ho / aise jIva ke dravya veda koI bhI rahegA to bhI vaha yonimatI kahA jAyagA / aba rahI yonimatI ke 14 guNasthAna kI bAta, so karmabhUmija striyoM ke anta ke tIna saMhananoM kA hI udaya hotA hai, aisA go. karmakAMDa kI gAthA 32 se pragaTa hai / parantu zukladhyAna, kSapakazreNyArohaNAdi kArya prathama saMhananavAle ke hI hote haiN| isase yahato spaSTa hai ki dravyastriyoM ke 14 guNasthAna nahIM hote haiM / para gommaTasAra meM strIvedI ke 14 guNasthAna batalAye avazya haiM, isalie vahAM dravya se puruSa aura bhAva se strIvedI kA hI yonimatI pada se grahaNa karanA cAhie / isa viSaya meM gommaTasAra aura dhavala siddhAnta meM koI matabheda nahIM hai / dravyastrI ke Adi ke pAMca guNasthAna hI hote haiN| gommaTasAra kI gAthA naM. 150 meM bhAva-veda kI mukhyatA se hI yonimatI kA grahaNa hai| gAthA naM. 156 aura 159 meM TIkAkArane yonimatI se dravyastrI kA grahaNa kiyA hai, kintu vahAM bhI pariNati meM strI bhAva ho, aisA nahIM kahA gayA hai|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA TippaNiyoM ke viSaya meM 23. zaMkA - dhavalA ke phuTanoToM meM diye gaye bhagavatI ArAdhanA kI gAthAoM ko mUlArAdhanA ke nAma se ullekhita kiyA gayA hai, yaha ThIka nahIM / jabaki granthakAra zivArya svayaM use bhagavatI ArAdhanA likhate haiM, taba mUlArAdhanA nAma ucita pratIta nahIM hotA / mUlArAdhanAdarpaNa to paM. AzAdharajI kI TIkA kA nAma hai, jise unhoMne anya TIkAoM se vyAvRtti karane ke lie diyA thA / yadi Apane kisI prAcIna prati meM grantha kA nAma mUlArAdhanA dekhA ho to kRpayA likhane kA anugraha kIjie / (paM. paramAnandajI zAstrI, patra 29.10.39) samAdhAna - TippaNiyoM ke sAtha jo graMtha-nAma diye gaye haiM ve una TippaNiyoM ke AdhArabhUta prakAzita graMthoM ke nAma haiN| zolApura se jo grantha chapA hai, usa para grantha kA nAma 'mUlArAdhanA' diyA gayA hai| vahI prati hamArI TippaNiyoM kA AdhAra rahI hai / ataeva usI kA nAmollekha kara diyA gayA hai / grantha ke nAmAdi sambandhI itihAsa meM jAne ke lie vaha upayukta sthala nahIM thA / 24. zaMkA - TippaNiyoM meM adhikAMza tulanA zvetAmbara granthoM para se kI gaI hai / acchA hotA yadi isa kArya meM digambara granthoM kA aura bhI adhikatA ke sAtha upayoga kiyA jaataa| isase tulanA - kArya aura bhI adhika prazasta rUpa se sampanna hotA / samAdhAna (anekAnta 3, pR. 201) (jainasaMdeza, 15 pharavarI 1940) (jainagajaTa, 3 julAI 1940) prathama bhAga meM kucha TippaNiyoM kI saMkhyA 855 hai / unameM se digambara granthoM se 622 aura zvetAmbara granthoM se 228 tathA anya granthoM se 5 TippaNiyAM lI gaI haiM / yadi grantha- saMkhyA kI dRSTi se bhI dekhA jAya to TippaNI meM upayoga kiye gaye granthoM kI saMkhyA 77 hai, jinameM digambara graMtha 40, zvetAmbara grantha 30, ajaina grantha 1, va koSa, vyAkaraNa, alaMkArAdi viSayaka granthoM kI saMkhyA 6 hai / isase spaSTa hai ki adhikAMza tulanA kina granthoM para se kI gaI hai / jahAM jisa grantha kI jo TippaNI upayukta pratIta huI vaha lI gaI hai| isameM dhyeya yahI rakhA gayA hai ki isa siddhAnta viSaya se sambandha rakhane vAle sabhI sAhitya kI ora pAThakoM kI dRSTi jA sake / dravyapramANAnugama (pu. 3) 223 - 1. dravyapramANAnugama kI utpatti * SaTkhaMDAgama ke prastuta bhAga meM jIvadravya ke pramANa kA jJAna karAyA gayA hai, arthAt yahAM yaha batalAyA gayA hai ki samasta jIvarAzi kitanI hai, tathA usameM bhinna-bhinna guNasthAnoM
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 224 va mArgaNA sthAnoM meM jIvoM kA pramANa kyA hai / svabhAvataH prazna utpanna hotA hai ki isa atyanta agAdha viSaya kA varNana AcAryoM ne kisa AdhAra para kiyA hai ? yaha to pUrvabhAgoM meM batA hI Aye haiM ki SaTkhaMDAgama kA bahubhAga viSaya-jJAna mahAvIra bhagavAna kI dvAdazAMgavANI aMgabhUta caudaha pUrvoM meM se dvitIya AgrAyaNIya pUrva ke karmaprakRti nAmaka eka adhikAravizeSa meM se liyA gayA hai / usameM se bhI dravyapramANAnugama kI utpatti isa prakAra batalAI gaI hai karma prakRtipAhuDa, aparanAma vedanAkRtsnapAhuDa (veyaNakasiNapAhuDa) ke kRti, vedanA Adi caubIsa adhikAroM meM chaThavAM adhikAra 'baMdhana' hai, jisameM baMdha kA varNana kiyA gayA hai / isa baMdhana ke cAra arthAdhikAra haiM, baMdha, baMdhaka, baMdhanIya aura baMdhavidhAna / inameM se baMdhaka nAmaka dvitIya adhikAra ke ekajIva kI apekSA svAmitva, ekajIvakI apekSA kAla, Adi gyAraha anuyogadvAra haiM / ina gyAraha anuyogadvAroM se pAMcavAM anuyogadvAra dravyapramANa nAka hai aura vahIM se prakRta dravya pramANAnugama liyA gayA hai / (dekhA SaTkhaMDAgama, prathama bhAga, pR. 125-126) yahAM prazna yaha utpanna hotA hai ki jaba jIvaTThANa kI sata, kSetra, sparzana, kAla, antara aura alpabahutva, ye chaha prarUpaNAyeM baMdhavidhAna ke prakRtisthAnabaMdha nAmaka avAntara adhikAra ke ATha anuyogadvAroM meM se lI gaI, taba yaha dravyapramANAnugama bhI vahIM se kyoM nahIM liyA, kyoMki, vahAM bhI to yaha anuyogadvAra yathAsthAna pAyA jAtA thA ? isakA uttara yaha diyA gayA hai ki prakRtisthAnabaMdha ke dravyAnuyogadvAra meM 'isa baMdhasthAna ke baMdhaka jIva itane haiM' aisA kevala sAmAnya rUpa se kathana kiyA gayA hai; kintu mithyAdRSTi Adi guNasthAnoM kI apekSA kathana nahIM kiyA gayA / baMdhaka adhikAra meM guNasthAnoM kI apekSA kathana kiyA gayA hai, vahAM batalAyA gayA hai ki mithyAdRSTi jIva itane hote haiM, sAsAdanasamyagdRSTi jIva itane haiM; ityAdi / ataeva jIvaTThANa meM dravyapramANAnugama ke liye baMdhaka adhikAra kA yahI dravyapramANAnuMgama upayogI siddha huA / (dekho SaT. prathama bhAga, pR. 129 ) pramANa kA svarUpa dravyapramANAnugama kI utpatti batalAne meM jo kucha kahA gayA hai usI se spaSTa hai ki yaha bhinna bhinna guNasthAnoM aura mArgaNAsthAnoM meM jIvoM kA pramANa batalAyA gayA hai / yaha pramANa cAra apekSAoM se batalAyA gayA hai, dravya, kAla, kSetra aura bhAva /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 1. dravyapramANa - dravyapramANa ke tIna bheda haiM, saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta / jo saMkhyAna paMcendriyoM kA viSaya hai vaha saMkhyAta hai| usase Upara jo avadhijJAna kA viSaya hai vaha asaMkhyAta hai aura usase Upara jo kevala jJAna kA viSaya hai vaha ananta hai|' saMkhyAta ke tIna bheda haiM, jaghanya, madhyama aura utkRSTa / gaNanA kA Adi eka se mAnA jAtA hai| kintu eka kevala vastu kI sattA ko sthApita karatA hai, bheda ko sUcita nahIM karatA / bheda kI sUcanA do se prAraMbha hotI hai, aura isIliye do ko saMkhyAta kA Adi mAnA hai| 2 / isa prakAra jaghanya saMkhyAta do hai / utkRSTa saMkhyAta Age batalAye jAne vAle jaghanya parItAsaMkhyAta se eka kama hotA hai / tathA ina donoM choroM ke bIca jitanI bhI saMkhyAyeM pAI jAtI haiM ve saba madhyama saMkhyAta ke bheda haiN| ___ asaMkhyAta ke tIna bheda haiM, parIta, yukta aura asaMkhyAta, aura ina tInoM meM se pratyekapuna: jaghanya, madhyama aura utkRSTa ke bheda se tIna prakAra kA hotA hai / jaghanya parItAsaMkhyAta kA pramANa anavasthA, zalAkA, pratizalAkA aura mahAzalAkA, aise cAra kuMDoM ko dvIpasamUdroM kI gaNanAnusAra sarasoM se bhara bharakara nikAlane kA prakAra batalAyA gayA hai, jisake liye trilokasAgara gAthA 18-35 dekhiye / Age batalAye jAne vAle jaghanya yuktAsaMkhyAta se eka kama karane para utkRSTa parItAsaMkhyAta kA pramANa milatA hai, tathA jaghanya aura utkRSTa parIta ke bIca kI saba gaNanA madhyama parItAsaMkhyAta ke bheda rUpa hai| jaghanya parItAsaMkhyAta ke vargita -saMvargita karane se arthAta usarAzi ko utane hI vAra guNita praguNita karane se jaghanya yuktAsaMkhyAta kA pramANa prApta hotA hai / Age batalAye jAne vAle jaghanya asaMkhyAtA saMkhyAta se eka kama utkRSTa yuktAsaMkhyAta kA pramANa hai aura ina donoM ke bIca kI saba gaNanA madhyama yuktAsaMkhyAta ke bheda haiN| jaghanya yuktAsaMkhyAta kA varga (ya ? ya) jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta kahalAtA hai, tathA Age batalAye jAne vAle jaghanya parItAnanta se eka kama utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta hotA hai, aura ina donoM ke bIca kI saba gaNanA madhyama asaMkhyAtAsaMkhyAta ke bheda rUpa hai| jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta ko tIna bAra bargita saMvargita karane se jo rAzi utpanna hotI hai usameM dharmadravya, adharmadravya, eka jIva aura lokAkAza, inake pradeza tathA apratiSThita 1 ja saMkhANaM paMciMdiyavisao taM saMkhejaM NAma / tado uvari jaM ohiNANavisao tamasaMkhejjaM nnaam| tado uvari jaM kevalaNANasseva visao tamaNaMtaM NAma / (pR.267-268) 2 eyAdIyA gaNaNA, vIyAdIyA havejja saMkhejja' / (tri.sA, 16) jaghanyasaMkhyAtaM disaMkhyaM tasya bhedagrAhakatvena ekasya tadabhAvAt / (go. jI. jI. pra. TIkA 118 gA.)
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA aura pratiSThita vanaspati ke pramANa ko milA kara utpanna huI rAzi ko punaH tIna bAra vargita saMvargita karanA cAhiye isa prakAra prApta huI rAzi meM kalpakAla ke samaya, sthiti aura anubhAgabaMdhAdhyavasAya sthAnoM kA pramANa tathA yoga ke utkRSTa avibhAgApraticcheda milAkara use puna: tIna bAra vargita saMvargita karane se jo rAzi utpanna hogI vaha jaghanya parItAnanta kahI jAtI hai| Age batalAye jAne vAle jaghanyayuktAnanta se eka kama utkRSTa parItAnanta kA pramANa hai, tathA bIca ke saba bheda madhyama parItAnanta haiN| jaghanya parItAnanta ko vargita saMvargita karane se jaghanya yuktAnanta hotA hai| Age batAye jAne vAle jaghanya anantAnanta se eka kama utkRSTa yuktAnanta kA pramANa hai, tathA bIca ke saba bheda madhyama yuktAnanta hote haiN| jaghanya yuktAnantakA varga jaghanya anantAnanta hotA hai| isa jaghanya anantAnanta ko tIna bAra vargita saMvargita karake usameM siddha jIva, nigodarAzi, pratyekavanaspati, pudalarAzi, kAla ke samaya aura alokAkAza, ye chaha rAziyAM milAkara utpanna huI rAzi ko puna: tIna bAra vargita saMvargita karake usameM dharmadravya aura adharmadravya saMbaMdhI agurulaghuguNa ke avibhAgapraticcheda milA denA cAhiye / isa prakAra utpanna huI rAzi ko puna: tIna bAra vargita saMvargita karake use kevala jJAna meM se ghaTAveM aura phira zeSa kevala jJAna meM use milA deve| isa prakAra prApta huI rAzi arthAt kevala jJAna pramANa utkRSTa anantAnanta hotA hai / jaghanya aura utkRSTa anantAnanta kI madhyavartI saba gaNanA madhyama anantAnanta kahalAtI hai| (dekhopR. 19.26 tathA trilokakasAra gAthA 18-51) / 2. kAlapramANa- jIvoM kA parimANa jAnane ke liye dUsarA mApa kAla kA lagAyA jAtA hai, jisake bheda prabheda isa prakAra haiM - eka paramANu ko maMdagati se eka AkAzapradeza se dUsare AkAzapradeza meM jAne ke liye jo kAla lagatA hai vaha samaya kahalAtA hai| yaha kAla kA sabase choTA, avibhAgI parimANa hai / asaMkhyAt (arthAt jaghanya yuktAsaMkhyAta pramANa) samayoM kI eka Avali hotI hai| saMkhyAta AvaliyoM kA eka ucchvAsa yA prANa hotA hai| sAta ucchvAsoM kA eka stoka, sAta stokoM kA eka lava, aura sAr3he ar3atIsa lavoM kI eka nAlI hotI hai / do nAlI kA muhUrta aura tIrsa muhUrta kA eka ahorAtra yA divasa hotA hai / vartamAna kAlagaNanA meM ahorAtra caubIsa ghaMToM kA mAnA jAtA hai / isake anusAra eka muhUrta ar3atAlIsa miniTa kA, eka nAlI caubIsa miniTa kI, eka lava 37/31/77 sekeMDa kA, eka stota 5/1/58/35/9 sekeMDa kA par3atA hai / Abali aura samaya eka sekeMDa meM bahuta sUkSma kAla pramANa hotA hai| (dekho pR. 65, tathA ti.pa.4, 284-288)
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 3773 samaya SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA yaha kAlapramANa tAlikA rUpa meM isa prakAra rakhA jA sakatA hai - ahorAtra yA divasa = 30 muhUrta = 24 ghaMTe muhUrta ___ = 2 nAlI = 48 miniTa nAlI - 38 // lava : 24 miniTa lava = 7 stoka : 3731 sekeMDa stoka - 7 ucchvAsa = 05 11 sekeMDa ucchvAsa yA prANa = saMkhyAta AvalI : 2880 sekeMDa Avali - asaMkhyAta (ja.yu.asaM.) samaya - eka paramANu ke eka AkAza pradeza se dUsare AkAza pradeza meM manda gati se jAne kA kAla eka sAmAnya svastha prANI ke (manuSya ke) eka bAra zvAsa lene aura nikAlane meM jitanA samaya lagatA hai use ucchvAsa kahate haiM / eka muhUrta meM ina ucchvAsoM kI saMkhyA 3773 kahI gaI hai, jo uparyukta pramANAnusAra isa prakAra AtI hai - 2 x 381 747 : 3773 / eka ahorAtra (24 ghaMTe meM) 3773 x 30 = 1,13,190 ucchavAta hote haiM / isakA pramANa eka minaTa meM 108 = 78.6 AtA hai, jo Adhunika mAnyatA ke anusAra hI hai| eka muhUrta meM eka samaya kama karane para bhinna muhUrta hotA hai, tathA bhinna muhUrta se eka samaya kama kAla se lagAkara eka Avali va Avali se kama kAla ko bhI antarmuhUrta kahA hai / (pR.67) isa prakAra eka antarmuhUrta sAmAnyata: saMkhyAta Avali pramANa hI hotA hai, kintu kahIM - kahIM antar zabda ko sAmIpyArthaka mAnakara asaMkhyAta Avali pramANa bhI mAna liyA gayA hai / (pR.69) ___ paMdraha dina kA eka pakSa, do pakSa kA mAsa, do mAsa kI Rtu, tIna RtuoM kA ayana, do ayana kA varSa, pAMca varga kA yuga, caurAsI lAkha varSa kA pUrvAMga, caurAsI lAkha pUrvAMga kA pUrva, caurAsI pUrva kA nayutAMga, caurAsI lAkha nayutAMga kA nayuta, tathA isI prakAra caurAsI aura caurAsI lAkha guNita krama se kumudAMga aura kumuda, padyAMga aura padya, nalinAMga aura naMlina, kamalAMga aura kamala, kruTitAMga aura truTita, aTaTAMga aura aTaTa, amamAMga aura
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 228 amama, hAhAMga aura hAhA', huhAMga aura hUhU, latAMga aura latA, tathA mahAlatAMga aura mahAlatA kramazaH hote haiN| phira caurAsI lAkha guNita krama se zrIkalpa (yA zira:kaMpa), hastaprahelita (hastaprahelikA) aura acalapra (carcikA) hote haiM / caurAsI ko ikatIsa bAra paraspara guNA karane se acalaprakI varSoM kA pramANa AtA hai, jo nabbe zUnyAMkoM kA hotA hai / yadyapi ina nayutAMgAdi kAla-gaNanAoM kA ullekha prastuta graMtha bhAga meM nahIM AyA, tathApi saMkhyAta gaNanA kI mAnyatA kA kucha bodha karAne ke liye yaha saba yahAM dI gaI haiN| yaba saba saMkhyAta (madhyama) kA hI pramANahai / isase kaI guNe Upara jAkara utkRSTa saMkhyAta kA pramANa hotA hai jo Upara gaNanA-mApa meM batA hI Aye haiN| ___ Age kSetrapramANa meM batalAye jAne vAle eka pramANa yojana (arthAt do hajAra koza) lambA caur3A aura gaharA kuMDa banAkara use uttama bhogabhUmi ke sAta dina ke bhItara utpanna hue medeke romAnoM (jinake aura khaMDa kaicI se na ho sakeM) se bhara de, aura unameM se eka eka romakhaMDoM ko sau sau varSa meM nikAle / isa prakAra una samasta romoM ko nikAlane meM jitanA kAla vyatIta hogA, use vyavahArapalya kahate haiN| ukta romoM kI kula saMkhyA gaNita se 45 aMka pramANa AtI hai, aura tadanusAra vyavahArapalya kA pramANa zatAbdiyAM athavA 47 aMka pramANa varSa huaa| isa vyavahAra palya ko asaMkhyAta koTi varSoM ke samayoM se guNita karane para uddhArapalya kA pramANa AtA hai, jisase dvIpa-samudroM kI gaNanA kI jAtI hai / isa uddhArapalya ko asaMkhyAta koTi varSoM ke samayoM se guNita karane para addhApalya kA pramANa AtA hai / karma, bhava, Ayu aura kAya, inakI sthiti ke pramANa meM isI addhApalya kA upayoga hotA hai| jIvadravya kI pramANa-prarUpaNA meM bhI yathAvazyaka isI palyApama kA upayoga kiyA gayA hai| eka karor3a ko eka karor3a se guNA karane para jo labdha AtA hai use kor3Akor3I kahate haiN| dasa kor3Akor3I addhApalyopamoM kA eka addhAsAgaropama aura dasa kor3Akor3I addhAsAgaropamoM kI eka utsarpiNI aura itane hI kAla kI eka avasarpiNI hotI hai| ina donoM ko milAkara eka kalpakAla hotA hai| 3. kSetrapramANa - pudgala dravya ke usa sUkSmAtisUkSma bhAga ko paramANu kahate haiM jisakA puna: vibhAga na ho sake, jo indriyoM dvArA grAhya nahIM aura jo apradezI tathA aMta, 1. hAhAMga aura hAhA nAmaka saMkhyAoM ke nAma rAjavArtika va harivaMzapurANa ke kAlavivaraNa meM nahIM pAye jaate| 2. yaha tiloyapaNNatti ke anusAra hai| kintu caurAsI ko ikatIsa vAra paraspara guNita karane se (84)2 NadbhazrIgurUrU ke anusAra kevala sATha (60) aMkapramANa hI saMkhyA AtI hai|
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 229 Adi va madhya rahita hai / eka avibhAgI paramANu jitane AkAza ko rokatA hai utane AkAza ko eka kSetra pradeza kahate haiN| anantAnanta paramANuoM kA eka avasannAsanna skaMdha, ATha avasannAsanna skaMdhoM kA eka sannAsanna skaMdha, ATha sannAsanna skaMdhoM kA eka rathareNu, ATha rathareNuoM kA uttama bhogabhUmisaMbaMdhI bAlAgra, ATha uttama bhogabhUmisaMbaMdhI bAlAgroM kA eka madhyama bhogabhUmisaMbaMdhI bAlAgra, ATha madhyama bhogabhUmi saMbaMdhI bAlAgroM kA eka jaghanya bhogabhUmisaMbaMdhI bAlAgra, ATha jaghanya bhogabhUmisaMbaMdhI bAlAnoM kA eka karmabhUmisaMbaMdhI bAlAgra, ATha karmabhUmisaMbaMdhI bAlAgra, ATha jaghanya bhogabhUmisaMbaMdhI bAlAnoM kA eka karmabhUmisaMbaMdhI bAlAgra, ATha karmabhUmi saMbaMdhI bAlAroM kI eka likSA (lIkha), ATha likSAoM kA eka jUM, ATha jUboM kA eka yava (yava-madhya), aura ATha yavoM kA eka aMgula hotA hai| aMgula tIna prakAra kA hai, utsedhAMgula, pramANAMgula aura AtmAMgula | Upara jisa aMgula kA pramANa batalAyA hai vaha utsedhAMgula (sUci) hai| pAMca sau utsedhAMguloM kA eka pramANAMgula hotA hai, jo apasarpiNIkAla ke prathama cakravartI ke pAyA jAtA hai vaha usa usa kAla meM usa kSetra kA AtmAMgula kahalAtA hai| manuSya, tiryaca, deva aura nArakiyoM ke zarIra kI avagAhanA tathA caturnikAya devoM ke nivAsa aura nagara ke pramANa ke liye utsedhAMgula hI grahaNa kiyA jAtA hai / dvIpa, samudra, parvata, vedI, nadI, kuMDa, jagAtI (koTa), varSa (kSetra) kA pramANa pramANAMgula se kiyA jAtA hai, tathA zrRMgAra, kalaza, darpaNa, veNu, paTaha, yuga, zayana, zakaTa, hala, mUsala, zakti, tomAra, siMhAsana, bANa, nAlI, akSa, cAmara, duMdubhi, pITha, chatra tathA manuSyoM ke nivAsa va nagara, udyAnAdi kA pramANa AtmAMgula se kiyA jAtA hai / chaha aMgaloM kA pAda, do pAdoMkI vihasti (balista), do vihastiyoM kA hAtha, do hAthoM kA kiSku, do kiSkuoM kA daMDa, yuga, dhanu, musala va nAlI, do hajAra daMDoM kA eka koza tathA cAra kozoM kA eka yojana hotA hai |(ti.p.1, 98-116) dravya kA avibhAgI aMza : paramANu . 8 jUM : yava anantAnanta paramANu = avasannAsanna skaMdha 8 yava : utsedhAMgula 8 avasannAsannaskaMdha = sannAsanna skaMdha (500 utsedhAMgula = pramANAMgula) 8 sannAsannaskaMdha = truTareNu 6 aMgula - pAda 8 truTareNu = trusareNu 2 pAda : vihasti 8 trasareNu = rathareNu 2 vihasti : hAtha 8 rathareNu = uttama bho.bhU.bAlAgra 2 hAtha kiSku 8 u.bho.bhU.bA. - madhyama bho.bhU.bAlAgra 2 kiSku daMDa, yuga, dhanu,
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 8.ma.bho. bhU. bA 8 ja. bho. bhU. bA. 8 ka. bhU. bAlAgra 8 likSA = jaghanya bho. bhU. bAlAgra karmabhUmi bAlA likSA = = 2000 daMDa 4 koza = 3 = = jUM aMgula ke Age ke pramANa bhI Atma, utsedha va pramANa aMgula ke anusAra tInatIna prakAra ke hote haiN| eka pramANa yojana arthAt do hajAra koza lambe caur3e aura gahare kuMDa ke Azraya se addhApalya nAmaka pramANa nikAlane kA prakAra Upara kAlapramANa meM batA Aye haiN| usI addhApalya ke ardhaccheda ' pramANa addhApalyoM kA paraspara guNa karane para sUcyaMgula kA pramANa AtA hai| sUcyaMgula ke varga ko pratarAMgula aura ghanako ghanAMgula kahate haiM / addhApalya ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa, athavA matAntara se advApalya ke jitane ardhaccheda hoM usake asaMkhyAtaveM bhAgapramANa, dhanAMguloM ke paraspara guNA karane para jagazreNI kA pramANa AtA hai| zreNI ke sAta meM bhAga pramANa rajju hotAhai, jo tiryak loka ke madhya vistAra pramANa hai / zreNI ke varga ko jagapratara tathA jagazreNI ke dhana ko loka kahate haiM / 230 musala yAnAlI kosa yojana ye saba arthAt palya, sAgara, sUcyaMgula pratarAMgula, dhanAMgula, jagazreNI, jagapratara aura loka upamA mAna haiM, jinakA upayoga yathAvasara dravya, kSetra aura kAla, ina tInoM apekSAoM. se batalAye gaye pramANoM meM kiyA gayA hai| unakA tAtparya dravyapramANa meM utanI saMkhyA se, kAlapramANa meM utane samayoM se tathA kSetrapramANa meM utane hI AkAzapradezoM se samajhanA caahiye| 4. bhAvapramANa - pUrvokta tInoM prakAra ke pramANoM ke jJAna ko hI bhAvapramANa kahA hai| (dekho sUtra 5) / isakA abhiprAya yaha hai ki jahAM jisa guNasthAna va mArgaNAsthAnakA dravya, kAla va kSetra kI apekSA se pramANa batalAyA gayA hai vahAM usa pramANa ke jJAna ko hI bhAvapramANa samajha lenA cAhiye / jIvarAzi kA guNasthAnoM kI apekSA pramANa- prarUpaNa sarva jIvarAzi anantAnanta hai / usakA bahubhAga mithyAdRSTiguNasthAnavartI hai, tathA zeSa eka bhAga anya teraha guNasthAnoM aura siddhoM meM vibhAjita hai / inameM bhI mithyAdRSTi aura siddha krama hAni rUpa se anantAnanta haiM / sAsAdanAdi cAra guNasthAnoM ke jIva pratyeka rAzi 1 eka rAzi jitanI bAra uttarottara AdhI AdhI kI jA sake, utane usa rAzi ke ardhaccheda kahe jAte haiN|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 on SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA meM asaMkhyAta haiM, ' tathA zeSa pramattAdi nau guNasthAnoM ke jIva saMkhyA haiM jinakI kula saMkhyA tIna kama nau karor3a nizcita hai / yadyapi ananta ko saMkhyA meM utAranA bhrAmaka ho sakatA hai, tathApi dhavalAkAra ne ukta rAziyoM ke kramika pramANa kA bodha karAne ke liye sarva jIvarAzi ko16 aura inameM se mithyAdRSTirAzi ko 13, tathA sAsAdanAdi teraha guNasthAnoM ke jIvoM aura siddhoM kA saMyukta pramANa 3 aMkoM ke dvArA sUcita kiyA hai| aba hama yadi isI aMkasaMdRSTi ke AdhAra se sabhI guNasthAnoM va siddhoM kA alaga-alaga pramANa kalpita karanA cAheM, to sthUlata: isa prakAra kiyA jA sakatA hai - caudaha guNasthAnoM meM jIvarAziyoM ke pramANa kI saMdRSTi guNasthAna pramANa aMkasaMdRSTi 1. mithyAdRSTi ananta 2. sAsAdana asaMkhya 3. mizra asaMkhya 4. aviratasamyagdRSTi asaMkhya 5. saMyatAsaMyata asaMkhya 6. pramattavirata 59398206 7. apramattavirata 29699103 | 8. apUrvakaraNa 897 9. anivRttikaraNa 10. sUkSmasAmparAya 11. upazAntamoha 12. kSINamoha 598 13. sayogikevalI 898502 14. ayogikevalI 598 siddha ananta sarvajIvarAzi 1 sAsAdana se saMyatAsaMyata taka cAroM guNasthAnoM ke jIva samuccaya va pRthak pRthaka rUpa se bhI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga haiN| inameM bhI asaMyatasamyagdRSTi sabase adhika, inake asaMkhyAtaveM bhAga mizraguNasthAnIya, inake saMkhyAtaveM bhAga sAsAdanaguNasthAnIya tathA inake asaMkhyAtaveM bhAga saMyatAsaMyata jIva haiN| me * 897 89999997 ananta
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 232 caudaha guNasthAnoM kI jIvarAziyoM ke pramANa-prarUpaNa ke pazcAt unakA bhAgAbhAga aura phira unakA alpabahutva batalAyA gayA hai / bhAgAbhAga meM sAmAnya rAzi ko lekara vibhAga karate hue sabase alpa rAzi taka Aye haiM / alpabahutva meM sabase choTI rAzi se prAraMbha karake guNA aura yoga (sAtireka) karate hue sabase bar3I rAzi taka pahuMce haiM / isa alpabahutvakA tIna prakAra se prarUpaNa kiyA gayA hai, svasthAna, parasthAna aura sarvaparasthAna / isa alpabahutvA kA tIna prakAra se prarUpaNa kiyA gayA hai, svasthAna, parasthAna aura sarvaparasthAna / svasthAna meM kevala avahArakAla aura vivakSita rAzi kA alpa bahutva batalAyA gayA hai| parasthAna meM avahArakAra, bhAjya tathA anya jo rAziyAM unake pramANa ke bIca meM A par3atI haiM unakA aura vivakSita rAzi kA alpabahutva dikhAyA gayA hai| tathA sarvaparasthAna meM ukta rAziyoM ke atirikta anya rAziyoM se bhI alpabahutva dikhAyA gayA hai| (pR.101-121) jIvarAzi kA mArgaNAsthAnoM kI apekSA pramANa-prarUpaNa guNasthAnoM meM jIvapramANa-prarUpaNa ke pazcAt gati Adi caudaha mArgaNAoM va unake bheda-prabhedoM meM jIvarAzi kA pramANa dikhalAyA gayA hai aura yahAM pratyeka rAzi kA pramANa, bhAgAbhAga aura alpa bahutva yathAkrama se samajhAyA gayA hai / jisa prakAra guNasthAnoM meM prathama mithyAdRSTi ke pramANa samajhAne meM AcArya ne gaNita kI aneka prakriyAoM kA upayoga karake dikhAyA hai, usI prakAra mArgaNAsthAnoM meM prathama narakagati ke pramANaprarUpaNa meM bhI gaNitavistAra pAyA jAtA hai / (dekho pR.121-205) ukta pramANa-vivecana bar3I sUkSmatA aura gaharAI ke sAtha kiyA gayA hai, kintu AcArya ne aMka-saMdRSTi kAyama nahIM rakhI, jisase sAmAnya pAThakoM ko viSaya kA bodha honA sugama nahIM hai / ataeva hama yahAM para una saba mArgaNAoM kI pRthak-pRthak pramANa-prarUpaNa aMkasaMdRSTiyAM AcArya dvArA kalpita aMkoM ke AdhAra se banAne kA prayatna karate haiM, jisakA mukhya uddezya ananta, asaMkhyAta va saMkhyAta ke bhItara rAziyoM ke alpabahutva kA kucha sthUla bodha karAnA mAtra hai / pratyeka mArgaNA ke bhItara saMpUrNa jIvarAzi kA samuccaya pramANa 16 hI rakhA gayA hai| kintu sUkSma dRSTi se parIkSaNa karane para eka dUsarI mArgaNAoM kI aMkasaMdRSTiyoM meM paraspara vaiSamya dRSTigocara ho sakatA hai| yaha sarvajIvarAzi ke liye kevala 16 jaisI alpa saMkhyA lekara samasta mArgaNAoM ke prabhedoM ko udAhRta karane meM prAya: anivArya hI hai| eka rAzi dUsarI rAzi se jitanI vizeSa va jitanI guNita adhika hai usakA anumAna ina aMkoM se
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA kadApi nahIM karanA cAhiye yahAM to sirpha eka mArgaNA ke bhItara rAziyoM kI paraspara adhikatA yA alpatA kA hI krama jAnA jA sakatA hai / yadyapi gaNita ke sUkSma vicAra se yaha vaiSamya bhI saMbhavata: dUra kiyA jA sakatA thA, kintu usase phira saMdRSTiyAM sugama hone kI apekSA durgama sI ho jAtIM, jisase hamArA abhiprAya pUrNa nahIM hotA / cUMki yahAM pratyeka mArgaNA ke bhItara jIvarAziyoM kA pramANa krama nirdiSTa karanA abhISTa hai, ataeva rAziyAM bahatva se alpatva kI ora krama se rakhI gaI haiM, unake rUDhakrama se nahIM / hAM, siddha sarvatra anta kI ora hI rakhe haiN| kahIM-kahIM rAzi ke jo aMka diye gaye haiM unase kucha adhika pramANa vivakSita hai, kyoMki, usameM koI anya alpa rAzi bhI praviSTa hotI hai| aise sthAnoM para aMka ke Age dhanakA cinha + banA diyA gayA hai, aura aMka dekara TippaNI meM usa vivakSita rAzi kA ullekha kara diyA gayA hai| isa dizA meM yaha prayatna, jahAM taka hameM jJAta hai, prathama hI hai, ata: sAvadhAnI rakhane para bhI kucha truTiyAM ho sakatI haiM / yadi pAThakoM ke dhyAna meM AveM, to hameM avazya sUcita kreN| caudaha mArgaNAsthAnoM meM jIvarAziyoM ke pramANa kI saMdRSTiyAM (mArgaNA zIrSaka ke Age dI gaI pRSThasaMkhyA usa mArgaNA ke bhAgAbhAga kI sUcaka hai.|) 1gati mArgaNA (pR.207) | deva | nAraka manuSya | siddha | sarva jIva ananta asaMkhya asaMkhya asaMkhya || ananta tiryaMca ananta 200 16 2 indriya mArgaNA (pR. 319) 1 iMdriya 2 iMdriya |3 iMdriya | 4 iMdriya 5 iMdriya | atIMdriya | sarva jIva ananta | asaMkhya | asaMkhya | asaMkhya | asaMkhya ananta ananta 16 16
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 3 kAya mArgaNA (pR. 341) vanaspati | vAyu | jala | pRthivI | teja | trasa akAya sarva jIva ananta asaMkhya | asaMkhya asaMkhya | asaMkhya asaMkhya | ananta ananta 176 kAya. vacana. 4 yoga mArgaNA (pR. 412) ayogI | sarva jIva ananta mana. ananta asaMkhya asakhya ananta 5 veda mArgaNA (pR. 421) aveda | sarva jIva asaMkhya ananta ananta napuMsaka ananta puruSa asaMkhya 200 16 lobha. mAyA. 6 kaSAya mArgaNA (pR.431) krodha. . mAna. akaSAyI. | sarvajIva ananta ananta ananta ananta ananta ananta 48 1 yahAM yaha siddhoM kA pramANa ayogikevaliyoM se sAtireka samajhanA caahiye| 2 yahAM siddhoM kA pramANa 9veM guNasthAna ke aveda bhAga se Upara ke samasta guNasthAnoM kI rAziyoM se sAtireka hai| 3 yahAM siddhoM kA pramANa 11 veM aura Upara ke samasta guNasthAnoM kI rAziyoM se sAtireka hai|
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 235 7 jJAna mArgaNA (pR. 442) kumaMti. | vibhaMga. | mati. | avadhi. | mana:paryaya. kevala. | sarva jIva kuruta zruta. ananta asaMkhya | asaMkhya asaMkhya | saMkhyAta | | ananta | ananta 832 | 1 |128 .. / 64 | 64 64 / 64 64 8 saMyama mArgaNA (pR.451) asaMyamI | dezasaM. | sAmA. yathAkhyA. | pari.vi. | sU.sAM. | siddha | sarvajIva chedA. ananta | asaMkhya saMkhyAta saMkhyAta | saMkhyAta | saMkhyAta | ananta | ananta 128 64 9 darzana mAgRNA (pR. 457) acachu. | cakSu. | avadhi. kevala | sarvajIva ananta asaMkhya asaMkhya ananta | ananta 832 60 128,6 64 kRSNa. 10 lezyA mArgaNA (pR. 466) nIla. | kApota. | pati. | padya. zukla. ananta | ananta ananta | asaMkhya | asaMkhya | asaMkhya 76 alezya sarvajIva ananta | ananta 16 4 yahAM siddhoM kA pramANa 13 veM aura 14 veM guNasthAnoM kI rAziyoM se sAtireka hai| 5 yahAM mithyAdRSTiyoM kA pramANa 2 sare, 3 sare aura 4 the guNasthAnoM kI rAziyoM se sAdhika hai| 6 yahAM siddhoM kA pramANa 13 veM aura 14 veM guNasthAnoM kI rAziyoM se sAtireka hai| 7 yahAM siddhoM kA pramANa 14 veM guNasthAna rAzi se sAtireka hai /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 11 bhavya mArgaNA (pR.473) bhavya abhavya siddha sarvajIva ananta ananta ananta ananta 12 samyaktva mArgaNA (pR. 478) mithyA kSAyopa. kSAyika. aupaza. | mizra | sAsA. | siddha | sarvajIva ananta | asaMkhya | asaMkhya | asaMkhya |asaMkhya | asaMkhya 208 / ananta | | ananta asaMjJI __13 saMjJA mArgaNA (pR.483) saMjJI anubhaya / sarvajIva asaMkhya ananta 16 ananta ananta 199 32 AhAraka 14 AhAra mArgaNA (pR. 485) anAhAraka baMdhaka abaMdhaka sarvajIva ananta ananta ananta ananta 16 8 yahAM siddhoM kA pramANa 13 veM aura 14 veM guNasthAnoM kI rAziyoM se sAtireka samajhanA cAhiye /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 237 mArgaNAsthAnoM ke bhItara batalAI gaI rAziyoM kA bahutva se alpatva kI ora krama jahAM taka hamAre vicAra meM AyA hai, nimna prakAra hai - ananta asaMkhyAta saMkhyAta 1 asaMyamI 24 vAyukAyika 56 sAmayikasaMyata / 2 acakSudarzanI 25 jala kAyika 57 chedopasthApanA saMyata 3 kumati 26 pRthivI kAyika 58 yathAkhyAta saMyata 4 kuzruta 27 teja kAyika 59 kevalajJAnI / 5 mithyAdRSTi 28 trasa kAyika 60 kevaladarzanI J 6 napuMsakavedI 29 vacana yogI 61 parihArasaMyata 7 tiryaMca 30 dvIndriya 62 mana:paryayajJAnI 8 asaMjJI 31 trIndriya 63 sUkSmasAMparAyasaMyata 9 kAyayogI 32 trIndriya 10 ekendriya 33 cakSudarzanI 11 vanaspatikAyika 34 paMcendriya 12 bhavya 35 saMjJI 13 AhAraka 36 manoyogI 14 anAhAraka 37 vibhaMgajJAnI / 15 kRSNa lezyA 38 devagati 16 nIla lezyA 39 strIvedI 17 kApota lezyA 40 nAraka 18 lobha kaSAyI 41 puruSavedI 19 mAyA kaSAyI 42 manuSya 20 krodha kaSAyI 43 pItalezyA 21 mAna kaSAyI 44 padyalezyA
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA ananta 22 siddha 23 abhavya asaMkhyAta 45 matijJAnI / 46 zrutajJAnI 47 avadhijJAnI 48 avadhidarzanI } 49 zulkalezyA 50 kSAyopazamikasamyaktvI 51 kSAyika samyaktvI 52 aupazamika samyaktvI 53 mizra 54 sAsAdana 55 dezasaMyata saMkhyAta ananta rAziyA 23, asaMkhyAta rAziyA 24 se 55 = 32, saMkhyA 56 se 63 = 8; kula 63 isa pramANa-prarUpaNa meM svAbhAvataH pAThakoM ko manuSyoM ke pramANa ke sambandha meM vizeSa kautuka ho sakatA hai / isa AgamAnusAra sarva manuSyoM kI saMkhyA asaMkhyAta hai| unameM guNasthAnoM kI apekSA mithyAdRSTi dravyapramANa se asaMkhyAta, kAlapramANa se asaMkhyAtAsaMkhyAta kalpakAla ( avasarpiNiyoM - utsarpiNiyoM) ke samaya pramANa, tathA kSetrapramANa se jagazreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga arthAt asaMkhyAta karor3a yojana kSetra pradeza pramANa haiM / dvitIyAdi guNasthAnavartI jIva saMkhyAta haiM, jo isa prakAra haiM - 52 karor3a (va matAntara se 50 karor3a ) 104 karor3a (pUrvokta se dugune) 700 karor3a 13 karor3a 2 sAsAdana guNasthAnavartI manuSya 3 mizra guNasthAnavartI manuSya 4 asaMyatasamyagduSTi guNasthAnavartI manuSya 5 saMyatAsaMyata guNasthAnavartI manuSya
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 239 chaThaveM se caudahaveM guNasthAnataka ke manuSyoM kI saMkhyA vahI hai jo Upara guNasthAna pramANa-prarUpaNa meM dikhA Aye haiM, kyoMki, ye guNasthAna kevala manuSyoM ke hI hote haiM, devavAdikoM ke nhiiN| ata: jinakA pramANa saMkhyAta hai, aise dvitIya guNasthAna se caudahaveM guNasthAna taka ke kula manuSyoM kA pramANa 52 +104+ 700+ 13 + tIna kama 9 karor3a, arthAt kula tIna kama ATha sau aThahattara karor3a hotA hai / Aja kI saMsAra bhara kI manuSyagaNanA se yahI pramANa caugune se bhI adhika ho jAtA hai / mithyAdRSTiyoM ko milAkara to usakI adhikatA bahuta hI bar3ha jAtI hai |jain siddhAntAnusAra yaha gaNanA DhAI dvIpavartI videha Adi samasta kSetroM kI hai jisameM paryAptakoM ke atirikta nivRtyaparyAptaka aura labdhyaparyAptaka manuSya bhI sammilita nAnA kSetroM meM manuSya gaNanA kA alpabahutva isa prakAra batalAyA gayA hai - antadvIpoM ke manuSya sabase thor3e haiM / unase saMkhyAtaguNe uttarakuru aura devakuru ke manuSya haiM / isI prakAra hari aura ramyaka, haimavata aura hairaNyavata, bharata aura airAvata, tathA videha ina kSetroM kA manuSyapramANa pUrva pUrva se kramazaH saMkhyAtaguNA hai / eka bAta aura ullekhanIya hai ki vartamAna huMDAvasarpiNI meM padyaprabha tIrthakarakA hI ziSya-parivAra sabase adhika huA, jisakI saMkhyA tIna lAkha tIsa hajAra 3,30,000 thii| uparyukta caudaha guNasthAnoM aura mArgaNA-sthAnoM meM jIvadravya ke pramANa kA jJAna bhagavAn bhUtabali AcArya ne 192 sUtroM meM karAyA hai, jinakA viSayakrama isa prakAra hai - prathama sUtra meM dravyapramANAnugama ke ogha aura Adeza dvArA nirdeza karane kI sUcanA dekara dUsare, tIsare, cauthe aura pAMcave sUtroM meM mithyAdRSTi guNasthAna ke jIvoM kA pramANa kramaza: dravya, kAla, kSetra aura bhAva kI apekSA batalAyA hai / chaThaveM sUtra meM dvitIya se pAMcaveM guNasthAna taka ke jIvoM kA tathA Age ke sAtaveM aura AThaveM sUtra meM kramaza: chaThe aura sAtaveM guNasthAnoM kA dravya-pramANa batalAyA hai / usI prakAra 9 veM aura 10 veM sUtra meM upazAmaka tathA 11 veM va 12 veM meM kSapakoM aura ayoga-kevalI jIvoM kA tathA 13 veM va 14 veM sUtra meM sayogakevaliyoM kA praveza aura saMcaya-kAla kI apekSA se pramANa kahA gayA hai| sUtra naM. 15 se mArgaNAsthAnoM meM pramANa kA nirdeza prAraMbha hotA hai. jisake prarUpaNa kI satrasaMkhyA nimna prakAra hai -
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA ___ sUtra se sUtra taka kula sUtra | sUtra se sUtra taka kula sUtra narakagati 15 - 23 = 9 | jJAna mArgaNA 141 - 147 tiryacagati 24 - 39 : 16 / saMyama mArgaNA 148 - 154 manuSya gati 40 - 52 darzana mArgaNA 155 - 161 : devagati 53 - 73 : 21 / lezyA mArgaNA 162 - 171 - 10 iMdriya mArgaNA74 - 86 bhavya mArgaNA 171 - 173 - 2 kAya kArgaNA 87 - 102 samyaktva mArgaNA 174 - 184 : 11 yoga mArgaNA 103 - 123 saMjJI mArgaNA 185 - 189 : 5 veda mArgaNA 124 - 134 : 11 / AhAra mArgaNA 190 - 192 : 3 kaSAya mArgaNA 135 - 140 - 6 matAntara aura unakA khaMDana dhavalAkAra ne apane samaya kI upalabdha saiddhAntika sampatti kA jitanA bharapUra upayoga kiyA hai vaha graMtha ke avalokana se hI pUrNata: jJAta ho sakatA hai| sUtroM, vyAkhyAnoM aura upadezoM kA jo sAhitya unake sanmukha upasthita thA, usakA siMhAvalokana ke pUrvabhAga meM kI bhUmikA meM karAyA jA cukA hai / prastuta graMthabhAga meM bhI jahAM prakRta viSaya ke vizeSa pratipAdana ke liye dhavalAkAra ko sUtra, sUtrayukti va vyAkhyAna kA AdhAra nahIM milA, vahAM unhoMne 'AcArya paraMparAgata jinopadeza' 'parama gurUpadeza,' 'gurUpadeza', va 'AcArya-vacana' ke Azraya se pramANaprarUpaNa kiyA hai / / kintu vizeSa dhyAna dene yogya kucha aise sthala haiM, jahAM AcArya ne bhinna-bhinna matoM kA spaSTa ullekha karake ekakA khaMDana aura dUsare kA maMDana kiyA hai / yahAM hama isI prakAra ke mata-matAntaroM kA kucha paricaya karAte haiM - (1) sUtrakAra ne pramANaprarUpaNA meM prathama dravyapramANa, phira kAlapramANa aura tatpazcAt kSetrapramANa kA nirdeza kiyA hai / sAmAnya kramAnusAra kSetra pahale aura kAla pazcAt ullikhita kiyA jAtA hai, phira yahAM kAla kA kSetra se pUrva nirdeza kyoM kiyA gayA ? isakA 1 paramaguruvadesAdo jaannijjde| ...... idamettiyaM hodi tti kadhaM Navvade ? aairiyprNpraagdjinnovdesaado| ... appamattasaMjadANaM pamANaM gurUvadesAdo vuccde| (pR.89) aura bhI dekhiye pR. 111, 351, 406, 471.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 241 samAdhAna dhavalAkAra karate haiM ki kAla kI apekSA kSetrapramANa sUkSma hotA hai, ataeva 'jo sthUla aura alpa varNanIya ho, usakA pahale vyAkhyAna karanA caahiye|' isa niyama ke anusAra kAla pramANa pUrva aura kSetrapramANa usake anantara kahA gayA hai| isa sthala para unhoMne sUkSmatva ke saMbaMdha meM kucha AcAryo kI eka bhinna mAnyatA kA ullekha kiyA hai ki jo bahupradezoM se upacita ho vahI sUkSma hotA hai, aura isa mata kI puSTi meM, eka gAthA bhI uddhRta kI hai jisakA artha hai ki kAla sUkSma hai, kintu kSetra usase bhI sUkSmatara hai, kyoMki, aMgulake asaMkhyAtaveM bhAga meM asaMkhyAta kalpa hote haiN| dhavalAkAra ne isa mata kA nirasana isa prakAra kiyA hai ki yadi sUkSmatva kI yahI paribhASA mAna lI jAya taba to dravyapramANa kA bhI kSetrapramANa ke pazcAt prarUpaNa karanA cAhiye, kyoMki, eka gAthAnusAra, eka dravyAMgula meM ananta kSetrAMgula hone se kSetra sUkSma aura dravya usase sUkSmatara hotA hai| (pRSTha 27-28) (2) tiryak loka ke vistAra aura usI saMbadha se rajjU ke pramANa ke saMbaMdha meM bhI do matoM kA ullekha aura vivecana kiyA gayA hai / ye do bhinna-bhinna mata trilokaprajJapti aura parikarma ke bhinna bhinna sUtroM ke AdhAra se utpanna hue jJAta hote haiM / rajjU kA pramANa lAne kI prakriyA meM lambUdvIpa ke ardhacchedoM ko rUpAdhika karane kA vidhAna parikarmasUtra meM kiyA gayA hai jisakA 'eka rUpa' artha karane se kucha vyAkhyAnakAroM ne yaha artha nikAlA hai ki tiryaklokakA vistAra svayaMbhUramaNa samudra kI bAhirI vedikApara samApta ho jAtA hai / kintu trilokaprajJapti ke AdhAra se dhavalAkAra kA yaha mata hai ki svayaMbhUramaNa samudra se bAhara asaMkhyAta dvIpasAgaroM ke vistAra parimANa yojana jAkara tiryakloka samApta hotA hai, ata: jambUdvIpa ke ardhacchedoM meM eka nahIM, kintu saMkhyAtarUpa adhika bar3hAnA cAhiye / isa mata kA parikarmasUtra se virodha bhI unhoMne isa prakAra dUra kara diyA hai ki usa sUtra meM 'rUpAdhika' artha 'ekarUpa adhika' nahIM, kintu 'aneka rUpa adhika' karanA cAhiye / eka rUpavAle vyAkhyAna ko unhoMne saccA vyAkhyAna nahIM, kintu vyAkhyAnAbhAsa kahA hai / apane mata kI puSTi meM dhavalAkAra ne yahAM aneka yuktiyAM aura sUtrapramANa diye haiM unase unakI saMgrAhaka aura samAlocanAtmaka yogyatA kA acchA paricaya milatA hai / isa vivecana ke anta meM unhoMne kahA hai - 'eso attho jaivi pubvAiriyasaMpadAyaviruddho, to vi saMtajuttibaleNa amhehi parUvido / tado idamitthaM vetti NehAsaggaho kAyavvo, aiMdiyatthavisae chaduvelthavithappidajuttINaM NiNNAyaheuttANuvavattIdo / tamhA uvaesaM laddhUNa visesaNiNNayo ettha kAyavvo' /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 242 arthAt hamArA kiyA huA artha yadyapi pUrvAcArya-saMpradAya ke viruddha par3atA hai, to bhI taMtra yukti ke bala se hamane usakA prarUpaNa kiyA / ata: 'yaha isI prakAra hai' aisA durAgraha nahIM karanA cAhiye, kyoMki, atIndriya padArthoM ke viSaya meM alpajJoM dvArA vikalpitaM yuktiyoM ke eka nizcayarUpa nirNaya ke liye hetu nahIM pAyA jAtA / ata: upadeza ko prApta kara vizeSa nirNaya karane kA prayatna karanA cAhiye / yahAM graMthakAra kI kaisI niSpakSa, nirmala, zodhaka buddhi aura jijJAsA prakaTa huI hai ? (3) eka muhUrta meM kitane ucchvAsa hote haiM, yaha bhI eka matabheda kA viSaya huA hai / eka mata hai ki eka muhUrta meM kevala 720 prANa arthAt zvAsocchvAsa hote haiM / kintu dhavalAkAra kahate haiM ki yaha mata na to eka svastha puruSa ke zvAsocchvAsoM kI gaNanA karane se siddha hotA hai, aura na kevalI dvArA bhASita pramANabhUta anya sUtra se isakA sAmajccasya baiThatA hai| unhoneM eka prAcIna gAthA uddhRta karake batalAyA hai ki eka muhurta ke ucchavAsoM kA ThIka pramANa 3773 hai, aura isI pramANa dvArA sUtrokta eka divasa meM 1,13,190 prANoM kA pramANa siddha hotA hai / pUrvokta mata se to eka dina meM kevala 21,600 prANa hoMge, jo kisI prakAra bhI siddha nhiiN| (4) upazAmaka jIvoM kI saMkhyA ke viSaya meM uttarapratipatti aura dakSiNapratipatti, aisI do bhinna mAnyatAeM dI haiN| prathama matAnusAra ukta jIvoM kI saMkhyA 304, tathA dvitIya matAnusAra unase 5 kama arthAt 299 haiM / isa matabheda kI prarUpaka do gAthAeM bhI uddhRta kI gaI haiN| unameM se eka meM eka tIsarA mata aura sphuTita hotA hai, jisake anusAra upazAmakoM kI saMkhyA pUre 300 hai / ina matabhedoM para dhavalAkAra ne koI UhApoha nahIM kiyA, unhoMne kevala mAtra unakA ullekha hI kiyA hai| (4) upazAmakajIvoM kI saMkhyA ke viSaya meM uttarapratipatti aura dakSiNapratipatti, aisI do bhinna mAnyatAeM dI haiN| prathama matAnusAra ukta jIvoM kI saMkhyA 304, tathA dvitIya matAnusAra unase 5 kama arthAt 299 hai / isa matabheda kI prarUpaka do gAthAeM bhI uddhRta kI gaI hai| unameM se eka meM eka tIsarA mata aura sphuTita hotA hai, jisake anusAra upazAmakoM kI saMkhyA pUre 300 hai / ina matabhedoM para dhavalAkAra ne koI UhApoha nahIM kiyA, unhoMne kevala mAtra unakA ullekha hI kiyA hai| (5) inhIM uttara aura dakSiNa pratipattiyoM kA matabheda pramattasaMyata rAzi ke pramANaprarUpaNa meM bhI pAyA jAtA hai| uttarapratipatti ke anusAra pramattoM kA pramANa 4,66,66,664
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 243 hai, kintu dakSiNapratipatyanusAra yaha pramANa 5,93, 98,206 AtA hai / ina matabhedoM ke bIca nirNaya karane kA bhI dhavalAkAra ne yahAM koI prayatna nahIM kiyA / kintu dakSiNapratipatti ke pramANa meM jo kucha AcAryo ne yaha zaMkA uThAI hai ki saba tIrthakaroM meM sabase bar3A ziSyaparivAra padyaprabhasvAmI kA hI thA, kintu vaha parivAra bhI mAtra 3,30,000 hI thA / taba phira jo sarva saMyatoM kI pUrI saMkhyA 89999997 eka prAcIna gAthA meM batalAI hai, vaha kaise siddha ho sakatI hai ? isakA parihAra dhavalAkAra ne yaha kiyA hai ki isa huMDAvasarpiNI kAlavartI tIrthakaroM ke sAtha bhale hI saMyatoM kA ukta pramANa pUrNa na hotA ho, kintu anya utsarpiNIavasarpiNiyoM meM to tIrthakaroM kA ziSya-parivAra bar3A pAyA jAtA hai, ata: vahAM ukta pramANa pUrA ho sakatA hai| isaliye ukta pramANa meM koI dUSaNa nahIM hai / (pR. 98-99) (6) paMcendriya tiryaca yonimatI mithyAdRSTiyoM kA avahArakAla devoM ke avahArakAla ke Azraya se batalAyA gayA hai / kintu dhavalAkAra kA mata hai ki kitane hI AcAryo kA ukta vyAkhyAna ghaTita nahIM hotA hai, kyoMki, vAnavyantara devoM kA avahArakAla tIna sau yojanoM ke aMguloM kA vargamAtra batalAyA gayA hai / yahAM koI yaha zaMkA kara sakatA hai ki paMcendriya tiryaca yonimatI mithyAdRSTi saMbaMdhI avahArakAla hI galata hai aura vAnavyantara devoM kA avahArakAla ThIka hai, yaha kaise jAnA jAtA hai ? yahAM dhavalAkAra kahate haiM ki hamArA koI ekAnta Agraha nahIM hai, kintu jaba do bAtoM meM virodha hai to unameM se koI eka to asatya honA hI cAhiye / kintu itanA samAdhAnapUrvaka kaha cukane para dhavalAkAra ko apanI nirNAyaka buddhi kI preraNA huI aura ve kaha uThe - 'ahavA doNi vi vakkhANANi asaccANi, esA amhANaM pijjaa|' arthAt ukta donoM hI vyAkhyAna asatya haiM, yaha hama pratijJApUrvaka kaha sakate haiM / isake Age dhavalAkAra ne khuddAbaMdha sUtra ke AdhAra se ukta donoM avahArakAloM ko asiddha karake unameM yathocita pramANa- praveza karane kA upadeza diyA hai| (pR. 231-232) (7) sAsAdanasamyagdRSTiyoM kA pramANa eka prAcIna gAthA meM 52 karor3a aura dUsarI gAthA meM 50 karor3a pAyA jAtA hai / dhavalAkAra ne prathama mata hI grahaNa karane kA Adeza kiyA hai, kyoMki, vaha pramANa AcArya paraMparAgata hai / (pR. 252) (8) sUtra 45 meM manuSya paryApta mithyAdRSTi rAzi kA pramANa batalAyA hai 'kor3Akor3Akor3I se Upara aura 'kor3Akor3Akor3I se nIce' arthAt chaThaveM varga ke Upara aura sAtaveM varga ke nIce / kintu eka dUsarA mata hai ki manuSya-paryAptarAzi bAdAla varga ke (4294967296) arthAt dvirUpa vargadhArA ke pAMcave vargasthAna ke ghanapramANa hai / dhavalAkAra
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA ne isa dUsare mata kA parihAra kiyA hai aura usake do kAraNa diye haiN| eka to bAdAla kA ghana 29 aMka pramANa hokara bhI kor3Akor3A - kor3Akor3I ke Upara nikala jAtA hai, jisase sUtrokta aMka-sImAoM kA sarvathA ullaMghana ho jAtA hai| dUsare yadi DhAI dvIpa ke usa bhAga kA kSetraphala nikAlA jAya jahA~ manuSya vizeSatA se pAye jAte haiM, to usakA kSetraphala kevala 25 aMka pramANa pratarAMguloM meM AtA hai, jisase usa 29 aMka pramANa manuSya rAzi vahAM nivAsa asaMbhava siddha hotA hai| yahI nahIM, sarvArthasiddhi ke devoM kA pramANa manuSya paryAptarAzi se saMkhyAtaguNA kahA gayA hai jabaki sarvArthasiddhi vimAna kA pramANa kevala jambUdvIpa ke barAbara hai / ataeva ukta pramANa se ina devoM kI avagAhanA bhI unakI nizcita nivAsa - bhUmi meM asaMbhava ho jAyagI / ataH ukta rAzi kA pramANa sUtrokta arthAt kor3Akor3Akor3Akor3I nIce hI mAnanA ucita hai / (pR. 253 - 258) (9) AhAramizrakAyayogiyoM kA pramANa AcArya - paramparAgata upadeza se 27 mAnA gayA hai, kintu sUtra naM. 120 meM unakA pramANa 'saMkhyAta' zabda ke dvArA sUcita kiyA gayA hai| isa para se dhavalAkAra kA mata hai ki ukta rAzi kA pramANa nizcita 27 nahIM mAnanA cAhiye, kintu madhyama saMkhyAta kI anya koI saMkhyA honA cAhiye, jise jinendra bhagavAn hI jAnate haiM / yadyapi 27 bhI madhyama saMkhyAta kA hI eka bheda hai aura isaliye usake bhI ukta pramANa prarUpaNa meM grahaNa karane kI saMbhAvanA ho sakatI hai, kintu isake viruddha dhavalAkArane do hetu diye haiM / eka to sUtra meM kevala 'saMkhyAta' zabda dvArA hI vaha pramANa prakaTa kiyA gayA hai, kisI nizcita saMkhyA dvArA nahIM / dUsare mizrakAyayogiyoM se AhArakAyayogI saMkhyAtaguNe kahe gaye haiN| donoM vikalpoM meM yahAM sAmaMjasya bana nahIM sakatA, kyoMki, sarva aparyAptakAla se jaghanya paryAptakAla bhI saMkhyAtaguNA mAnA gayA hai| (pR 402) gaNita kI vizeSatA dhavalAkAra ne apane isa graMthabhAga ke Adi meM hI maMgalAcaraNa gAthA meM kahA hai ki- 'NamiUNa jiNaM bhaNimo davvaNiogaM gaNisAraM ' arthAt jinendradeva ko namaskAra karake hama dravyapramANAnuyoga kA kathana karate haiM, jisakA sAra bhAga gaNitazAstra se sambaMdha rakhatA hai, yA jo gaNita - zAstra - pradhAna hai / yaha pratijJA isa graMtha meM pUrNarUpa se nivAhI gaI hai| dhavalAkAra ne isa graMthabhAga meM gaNitajJAna kA khUba upayoga kiyA hai, jisase tatkAlIna gaNitazAstra kI avasthA kA hameM bahuta acchA paricaya mila jAtA hai / dhavalAkAra se
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 245 zatAbdiyoM pUrva race gaye bhUtabali AcArya ke sUtroM meM jo gaNitazAstrasaMbaMdhI ullekha haiM, ve bhI bahuta mahatvapUrNa haiM / unameM eka se lagAkara zata, sahasra, zatasahasra (lakSa), koTi, koTAkoTAkoTI va koTAkoTAkoTAkoTI taka kI gaNanA, va usase bhI U para saMkhyAta, asaMkhyAta, ananta aura anantAnanta kA kathana, gaNita kI mUla prakriyAoM jaise sAtireka, hIna, guNa aura avahAra yA pratibhAga arthAt jor3a, bAkI, guNA, bhAga, varga aura vargamUla, tathA prathama, dvitIya Adi sAtaveM taka varga va vargamUla, ghana, anyonyAbhyAsa Adi kA khUba upayoga kiyA gayA hai / kSetra aura kAlasaMbaMdhI vizeSa gaNanA-mAnoM jaise aMgula, yojana, zreNI, jagapratara va loka tathA AvalI, antarmuhUrta, avasarpiNI-utsarpiNI, palyopama, tathA viSkaMbha viSkaMbhasUcI (paMktirUpa kSetraAyAma), ina sabakA bhI sUtroM meM khUba upayoga pAyA jAtA hai, jinake svarUpa para dhyAna dene se Aja se lagabhaga do hajAra varSa pUrva ke etaddezIya gaNitajJAna kA acchA digdarzana mila jAtA hai / dhavalAkAra kI racanA meM asaMkhyAta, asaMkhyAtAsaMkhyAta tathA ananta aura anantAnanta ke Antarika prabhedoM aura tAratamyoM kA aura bhI sUkSma nidarzana kiyA gayA hai, jisakA svarUpa hama Upara dikhA Aye haiN| isa viSaya meM dhavalAkAra dvArA ardhaccheda aura vargazAlAkAoM ke paraspara saMbaMdha kA tathA vargita-saMvargita rAzi kA jo paricaya diyA gayA hai vaha gaNita kI vizeSa upayogI vastu hai / (dekho bhA.3 pR. 18-26) / sarva jIvarAzi kA usake antargata rAziyoM meM bhAga-pravibhAga dikhAne ke liye dhavalAkAra ne dhruvarAzi (bhAgAhAra vizeSa) sthApita karane kI kriyA aura usase bhAga dene kI prakriyAeM jaise khaMDita, bhAjita, biralita aura apahRta vistAra se dI haiM, jo gaNitajJoM ko rucikara siddha hoNgii| (dekho bhA.3 pR. 41) / dhuvarAzi se bhAga denepara vivakSita mithyAdRSTirAzi kyoM AtI hai, isakA kAraNasamajhAne meM bhAjya aura bhAjaka ke hAni-bRddhikrama kA jo tAratamya aura saMbaMdha batalAyA gayA hai aura kSetra-gaNita se samajhAyA gayA hai, vaha gaNitazAstra kA eka bahamUlya bhAga hai| (dekho bhA.3 pR. 42 Adi) avataraNa gAthA 23 se 32 taka kI nau gAthAoM meM isI saMbaMdha ke bar3e suMdara niyamagururUpa meM uddhRta kiye gaye haiM aura unakA upayoga vivakSita rAziyAM lAne ke liye yathAsaMbhava aura yathAsthAna bhAga ke aneka vikalpoM meM karake batalAyA gayA hai| adhastana vikalpa meM nizcita bhAjya aura bhAjaka se nIce kI saMkhyA lekara vahI bhajanaphala utpanna karake batalAyA gayA hai, aura vaha bhI dvirUpa arthAt vargadhArA meM, aSTarUpa arthAt ghanadhArA meM aura ghanAghanadhArA meM / arthAt nizcita saMkhyA kA prathama, dvitIya va tRtIya
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 246 vargamUla lekara bhAjaka ko kama kara vahI bhajanaphala utpanna kara dikhAyA hai / uparima vikalpa meM nizcita bhAjya va bhAjaka se Upara kI arthAt varga, ghana va ghanAghanarUpa rAziyAM grahaNa karake vahI bhajanaphala utpanna kiyA gayA hai / isa prakriyA meM dhavalAkAra ne tIna aura vikalpa kara dikhAye haiM, gRhIta, gRhItagRhIta, aura gRhiitgunnkaar| gRhIta to sIdhA hai, arthAt usameM Upara ke bhAjya aura bhAjaka ke dvArA nizcita bhajanaphala utpanna kiyA gayA hai / kintu gRhItagRhIta meM nizcita bhajanaphala bhI eka bar3I rAzi kA bhAjaka bana jAtA hai aura usake labdhakA usI bhAjaka meM bhAga dene se nizcita bhajanaphala prApta hotA hai / gRhItaguNakAra meM nizcita bhajanaphala kA vivakSita rAzi meM bhAga denese jo labdha AyA usakA usI bhAjaka rAzi se guNa karake utpanna hue bhajanaphala kA vivakSita rAzi ke varga meM bhAga dekara nizcita bhajanaphala prApta kiyA gayA hai / ye saba vikalpa vargAtmaka rAziyoM meM hI ghaTita hote haiM / inakA pUrNa svarUpa pRSTha 52 se 87 taka dekhiye / pramANarAzi, phalarAzi aura icchArAzi, inakI trairAzika kriyA kA upayoga jagaha-jagaha dRSTigocara hotA hai / (bhA. 3 pR. 95, 100 ) manuSyagati -pramANa ke prarUpaNa meM rAzi do prakAra kI batalAI hai oja aura yugma / inameM se pratyeka ke puna: do vibhAga kiye gaye haiN| kisI rAzi meM cAra kA bhAga dene se yadi tIna zeSa raheM to vaha tejoja rAzi, yadieka zeSa rahe to kalioja rAzi, yadi cAra zeSa raheM ( arthAt kucha zeSa na rahe) to kRtayugma rAzi tathA yadi do zeSa raheM to bAdarayugma rAzi kahalAtI hai| inameM se manuSya rAzi tejoja kahI gaI hai / (bhA. 3 pR. 249) mUDabidrI kI tAr3apatrIya pratiyoM ke milAna kA niSkarSa yaha to pAThakoM ko vidita hI hai ki ina siddhAntagraMthoM kI prAcIna pratiyAM kevala ekamAtra mUDabidrI kSetra ke siddhAntamandira meM pratiSThita haiM / pUrva prakAzita do bhAgoM ke liye hameM ina prAcIna pratiyoM ke pATha - milAna kA suavasara prApta nahIM ho sakA thA / kintu harSa bAta hai ki aba hameM vahAM ke bhaTTAraka svAmI aura paMcoM kA sahayoga prApta ho gayA hai, jisake phalasvarUpa tAr3apatrIya pratiyoM se milAyA jA cukA hai aura usase jo pAThabheda hameM prApta hue haiM una para khUba vicAra kara hamane unheM cAra zreNiyoM meM vibhAjita kiyA hai - (a) ve pAThabheda jo artha va pAThakI dRSTi se adhika zuddha pratIta hue / (dekho bhA. 3 pariziSTa pR.20)
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA (ba) ve pAThabheda jo zabda aura artha donoM dRSTiyoM se donoM hI zuddha haiM, ataeva jo saMbhavata: prAcIna pratiyoM ke pAThabhedoM se hI Aye haiN| (dekho bhA.3 pariziSTa pR. 29 Adi) (sa) ve pAThabheda jo prAkRta meM uccAraNa bheda se utpanna hote haiM aura vikalpa rUpa se pAye jAte haiM / (dekho bhA.3 pariziSTa pR. 32 Adi) (Da) ve pAThabheda jo artha yA zabda kI dRSTi se azuddha haiM aura isa kAraNa grahaNa nahIM kiye jA sakate / (dekho bhA.3 pariziSTa pR.32 Adi) isa zreNI-vibhAga ke anusAra mUDabidrI kI pratiyoM kA pATha-milAna isa bhAga ke sAtha prakAzita ho rahA hai / saMkSepa meM yaha pAThabheda - paristhiti isaprakAra AtI hai - (a) zreNI ke pAThabheda bhAga 1 meM 62, bhAga 2 meM 25 aura bhAga 3 meM 62, isa prakAra kula 149 pAye gaye haiN| bheda prAya: bahuta thor3A hai, aura artha kI dRSTi se to atyanta alpa / yaha isa bAta se aura bhI spaSTa ho jAtA hai ki ina pAThabhedoM ke kAraNa anuvAda meM kiMcit bhI parivartana karane kI AvazyakatA kevala bhAga 1 meM 19, bhAga 2 meM 10 aura bhAga 3 meM 32, isa prakAra kula 61 sthaloM para par3I hai| zeSa 88 sthaloM kA pAThaparivartana vAMchanIya hone para bhI usase hamAre kiye hue bhASAnuvAda meM koI parivartana Avazyaka pratIta nahIM huaa| (ba) zreNI ke pATha bhedabhAga 1 meM 30, bhAga 2 meM koInahIM, aura bhAga 3 meM 32, isa prakAra kula 62 pAye gaye, aura isameM bhI kiMcit anuvAda-parivartana kevala prathama bhAga meM 17 sthaloM para Avazyaka samajhA gayA hai / / (sa) zreNI ke pAThabheda bhAga 1 se 60, bhAga 2 meM 30 aura bhAga 3 meM 67, isa prakAra kula 157 pAye gaye haiN| inase artha meM koI bheda kI to saMbhAvanA hI nahIM hai| inameM ke adhikAMza pATha to aise haiM jo upalabdha pratiyoM meM bhI pAye jAte the, kintu hamane prAkRta vyAkaraNake niyamoM ko dhyAna meM rakhakara parivartita kiye haiN| (dekhiye 'pATha saMzodhana ke niyama,' SaTkhaM. bhAga1, prastAvanA pR.10-13) (Da) zreNI ke pAThabheda bhAga 1 meM 38, bhAga 2 meM 15, bhAga 3 meM 67, isa prakAra kula 120 pAye gaye / inameM ke adhikAMza to spaSTa: azuddha haiM, aura jahAMunake zuddha hone kI saMbhAvanA ho sakatI hai, vahAM TippaNI dekara spaSTa kara diyA gayA hai ki ve pATha prAkRta meM kyoM nahIM grAhA ho skte|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA paristhiti isa prakAra hai - bhAga 1 248 isa prakAra kula pAThabheda 149 + 62 + 157 +120 = 488 Aye haiM / saMkSepa meM yaha 3 kula mUla pATha meM bheda ba sa Da 30 60 38 30 15 70 67 67 228 157 120 488 a 62 25 X 62 32 149 62 & kula anuvAda parivartana kula 36 10 X 32 17 78 a 10 32 61 ba 17 1 dekho pRSTha 264, 354, 383, 384, 392, 412, 424, 435, 444, 451. 2 dekho pRSTha 486. 3 dekho pRSTha 61, 248, 348, 353, 440 X mUla pATha ke saMzodhana meM artha aura zailI kI dRSTi se kucha sthAnoM para hameM pATha skhalita pratIta hue the / pratiyoM kA AdhAra na hone se hamane ve pATha koSThakoM meM bhItara rakhe haiM, jisase pAThaka sulabhatA se hamAre jor3e hue pATha ko alaga pahicAna skeN| gata dvitIya bhAga meM bhI isI prakAra pATha kahIM kahIM jor3anA par3e the / kintu vaha AlApa prakaraNa hone se skhalana zIghra dRSTi meM A jAte haiM / para isabhAga kA viSaya bahuta kucha sUkSma hai, ataeva yahAM ke skhalana bar3e hI gaMbhIra vicAra ke pazcAt dhyAna meM Asake aura unakA pAtha dhavalAkAra kI zailI meM hI bar3e vicAra ke sAtha rakhanA pdd'aa| aise pATha prastuta bhAga meM 19 haiM / hameM yaha prakaTa karate hue harSa hotA hai ki mur3abidrI ke milAna se ina pAThoM meM ke 12 pATha jaise hamane rakhe haiM vaise hI zabdaza: tAr3apatrIya pratiyoM meM pAye gaye / eka pATha meM hamAre rakhe hue 'khavagA' ke sthAna para 'baMdhagA' pATha AyA hai, kintu vicAra karane para yaha azuddha pratIta hotA hai, vahAM 'khavagA' hI cAhiye ' / zeSa 6 pATha mUDabidrIkI kI prati meM nahIM pAye gaye / kintu ve pATha azuddha phira bhI nahIM haiM / yathArthata: vahAM artha kI dRSTi se vahI abhiprAya pUrvApara para prasaMga se lenA par3atA hai| dhavalAkAra kI anyatra zailI para se hI ve pATha nihita kiye gaye haiM /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAnta aura unake adhyayana kA adhikAra jaina dharma jJAna aura viveka pradhAna hai / yahAM manuSya ke pratyeka kArya kI achAI aura burAI kA nirNaya vastusvarUpa ke vicAra aura bhAvoM kI zuddhi yA azuddhi ke anusAra kiyA gayA hai / jJAna kA sthAna yahAM bahuta UMcA hai / mokSa kA mArga jo ratnatrayarUpa kahA gayA hai usameM jJAna kA sthAna caritra se pUrva rakhA hai / jaba kucha jJAna ho jAyagA tabhI to caritra sudhara sakegA, aura jitanI mAtrA meM jJAna vizuddha hotA jAyagA utanI mAtrA meM hI caritra nirmala hone kI sambhAvanA ho sakatI hai| isIliye jainI deva ke sAtha hI zAstra kI bhI pUjA karate haiN| dainika Avazyaka kriyAoM meM zAstra-svAdhyAya kA sthAna vizeSa rUpa se hai| cAra prakAra ke dAnoM meM zAstradAna kI bar3I mahimA hai / jaina AcAryo ko jJAta thA ki dharma kA pracAra aura paripAlana zAstroM ke AdhAra se hI ho sakatA hai, ata: unhoMne samaya - samaya para sabhI sthAnoM aura pradezoM kI bhASAoM meM graMtha racakara unakA pracAra va paThana-pAThana bar3hAne kA prayatna kiyaa| svayaM tIrthakara bhagavAn kI divyavANI kI yaha eka vizeSatA kahI jAtI hai ki use saba prANI suna aura samajha sakate tathA usase lAbha uThA sakate haiN| prAcIna kAla kI ziSTa bhASA kahalAne vAlI saMskRta ko chor3akara jaina siddhAnta ko prAkRta- bhASA - nibaddha karane meM yaha bhI eka hetu kahA jAtA hai ki jisase bAla, strI, manda, mUrkha sabhI cAritra sudhArane kI vAMchA rakhane vAle usase lAbha uThA sakeM / kintu dharma kA udAtta dhyeya aura svarUpa sadaiva ekasA niyata nahIM rahane pAtA / jyoM hI usameM guru kahalAne kI abhilASA rakhanevAle vyaktiyoM kI vRddhi huI, aura jJAna kI hInatA hote huye bhI ve maryAdA se bAhara kI bAteM kahane sunane lage, tyoM hI usameM aneka vivekahIna aura tarkazUnya bAteM va vizvAsa bhI A ghusate haiM, jo bholI samAja meM ghara karake kabhI - kabhI bar3e anartha ke kAraNa bana jAte haiN| jainazAstra- svAdhyAya ke sambandha meM bhI aisI hI eka bAta utpanna huI hai jisakA hameM yahAM vicAra karanA hai| SaTkhaMDAgama kI isase pUrva tIna jilheM prakAzita ho cukI haiM aura aba cauthI jilda pAThakoM ke hAtha meM pahuMca rahI hai / ina siddhAnta graMthoM kA samAja meM Adara aura pracAra 1 devapUjA gurUpAsti: svAdhyAya: saMyamastapaH / dAnaM ceti gRhasthAnAM SaT karmANi dine dine / 2 auSadhidAna, zAstradAna, abhayadAna aura AhAradAna / 3 bAlastrImaMdamUrkhANAM nRNAM cAritrakAMkSiNAm / anugrahArthaM tattvajJaiH siddhAnta: prAkRtaH kRtaH //
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 250 dekhakara hameM apane dhyeya kI saphalatA kA saMtoSa ho rahA hai / isa ora samAja ke autsukya aura tatparatA kA anumAna isI se ho sakatA hai ki itane alpa kAla meM hameM siddhAntodvAra kArya meM mUDabidrI - saMsthAna kA pUrNa sahayoga prApta ho gayA hai, jayadhavala ke prakAzana ke liye bhI aneka saMsthAyeM utsuka ho uThI aura jaina saMgha, mathurA, kI ora se usakA kArya bhI prArambha ho gayA, tathA seTha gulAbacaMda jI zolApura kI sadbhAvanA se mahAdhavala ke sambandha meM bhI eka samiti susaMgaThita ho gaI hai / zrIyukta maMjaiyA jI hegaDe ne tInoM siddhAntoM ke mUlapATha ko tAr3apatrIya pratiyoM ke AdhAra se prakAzita karane kI skIma bhI prastuta kI hai| prakAzita siddhAnta svAdhyAya bhI aneka maMdiroM aura zAstrabhaMDAroM va gRhoM meM ho rahA hai / yahI nahIM, bambaI kI mANikacaMda jaina parIkSAlaya samiti ne apanI gata baiThaka meM dhavalasiddhAnta prathama bhAga satprarUpaNA ko apanI sarvocca zAstrI parIkSA ke pAThayakrama meM sammilita kara ina siddhAntoM ke samayocita paThana-pAThana kA mArga bhI khola diyA hai / isa saba pragatise vidvatsaMsAra ko bar3A harSa hai / kintu ekAdha vidvAn abhI aise bhI haiM jinheM ina siddhAntoM kA yaha uddhAra - pracAra ucita nahIM jaMcatA / unake vicAra se na to ina graMthoM kA mudraNa honA cAhiye, aura na inheM vidyAlayoM meM adhyayana-adhyApana kA viSaya banAnA cAhiye / yahAM taka ki gRhasthamAtra ko inake paDhane kA niSedha kara denA cAhiye / unakA yaha viveka nimna likhita Agama aura yukti para nirbhara hai - (1) aneka prAcIna graMthoM meM yaha upadeza pAyAjAtA hai ki gRhasthoM ko siddhAntoM siddhAntoM ke zravaNa, paThana yA adhyayana kA adhikAra nahIM hai / (2) siddhAntagrantha do hI haiM jo ki dhavala, jayadhavala, mahAdhavala ke rUpa meM TIkA dvArA upalabdha haiM, bAkI sabhI zAstra siddhAntagraMtha nahIM haiM / prathama bAta kI puSTi meM nimnalikhita graMthoM ke avataraNa diye gaye haiM - (1) vasunandi zrAvakAcAra, (2) zrutasAgarakRta SaTprAbhRtaTIkA, (3) vAmadevakRta dekho paM. makkhanalAla zAstrI likhita 'siddhAnzAstra aura unake adhyayana kA adhikAra', morenA, vI. saM. 2468. 1 diNapaDima vIracariyA tiyAlajogesu Natthi ahiyAro / siddhaMta-rahassANa vi ajjhayaNaM desaviradANaM // 312 // (vasunandi-zrAvakAcAra ) 2 vIracaryA ca sUryapratimA traikAlyayoganiyamazca / siddhAntarahasyAdiSvadhyayanaM nAsti dezaviratAnAm / (zrutasAgara - SaTprAbhRtaTIkA)
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA bhAvasaMgraha, (4) medhAvIkRta dharmasaMgraha zrAvakAcAra (5) dharmopadezapIyUSavarSAkara zrAvakAcAra, (6) indranandikRta nItisAra aura (7) AzAdharakRta sAgaradharmAmRta / 251 ina saba graMthoM meM kevala eka hI artha kA aura prAya: unhIM zabdoM meM eka hI padya pAyA jAtA hai jisameM kahA gayA hai ki dezavirata zrAvaka yA gRhastha ko vIracaryA, sUryapratimA, trikAlayoga aura siddhAntarahasya ke adhyayana karane kA adhikAra nahIM hai / jina sAta graMthoM meM se gRhastha ko siddhAnta - adhyayana kA niSedha karane vAlA padya uddhRta kiyA gayA hai unameM se naM. 5 aura 6 ko chor3akara zeSa pAMca graMtha isa samaya hamAre sanmukha upasthita haiM / vasunandikRta zrAvakAcAra kA samaya nirNIta nahIM hai to bhI cUMki AzAdhara ke graMthoM meM unake avataraNa pAye jAte haiM aura unake svayaM graMthoM meM amitagati ke avataraNa Aye haiM, ata: ve ina donoM ke bIca arthAt vikrama kI 12havIM 13havIM zabdAdi meM hue hoNge| unake graMtha kI koI TIkA bhI upalabdha nahIM hai, jisase lekhaka kA ThIka abhiprAya samajha meM A sktaa| unakI gAthA kI prathama paMkti meM kahA gayA hai ki dina pratimA, vIracaryA aura trikAlayoga inameM (dezaviratoM kA) adhikAra nahIM hai / dUsarI paMkti hai 'siMddhatarahassANa vi ajjhaNaM desaviradANaM' / yathArthataH isa paMkti kI prathama paMkti ke 'Natthi ahiyAro' se saMgati nahIM baiThatI, jaba taka ki isake pATha meM kucha parivartanAdi na kiyA jAya / 'siddhaMtarahassANa' kA artha hindI anuvAda ne 'siddhAnta ke rahasya kA par3hanA' aisA kiyA hai, jo AzAdhara jI ke kiye gaye artha se bhinna hai / graMthakAra abhiprAya samajhane ke liye jaba Age pIche ke panna ulaTate haiM to samyaktva ke lakSaNa meM dekhate haiM - attAgamataccANaM jaM saddahaNaM suNimmalaM hodi / saMkAidosarahiyaM taM sammattaM muNeyadhvaM // 6 // arthAt, jaba Apta Agama aura tatvoM meM nirmala zraddhA ho jAya aura zaMkA AdikA koI doSa nahIM raheM taba samyaktva huA samajhanA cAhiye | aba kyA siddhAntagraMtha Agama se 3 nAsti trikAlayogo'sya pratimA cArkasammukhA / rahasyagraMthasiddhAntazravaNe nAdhikAritA // 547 // (vAmadeva-bhAvasaMgraha) 4 kalpyante vIracaryAhaH pratimAtApanAdaya: / na zrAvakasya siddhAntarahasyAdhyayanAdikam // 74 // ( medhAvI - dharmasaMgrahazrAvakAcAra ) 5 trikAlayoganiyamoM vIracaryA ca sarvathA / siddhAntAdhyayanaM sUryapratimA nAsti tasya vai // (dharmopadezapIyUSavarSAkAra-zrAvakAcAra )
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA bAhara haiM, jo unakA adhyayana na kiyA jAya ? yA zaMkAdi saba doSoM kA parihAra hokara nirmala zraddhA unheM binA par3he hI utpanna ho jAnA cAhiye ? Agama kI pahicAna ke liye Age kI gAthA meM kahA gayA hai - attA dosavimukko puvvAparadosavajjiyaM vayaNaM / arthAt, jisameM koI doSa nahIM vaha Apta hai, aura jisameM pUrvA para virodha rUpI doSa na ho vaha vacana Agama hai / taba kyA Agama ko binA dekhe hI usake pUrvA para - virodha rAhitya ko svIkAra kara niHzaMka, nirmalazraddhAna kara lene kA yahAM upadeza diyA gayA hai ? jaisA hama dekheMge, Agama aura siddhAnta eka hI artha ke dyotaka paryAyavAcI zabda haiN| kahIM 'inameM bheda nahIM kiyA gyaa| Age dezavirata ke kartavyoM meM kahA gayA hai - NANe NANuvayaraNe NANavaMtambhi taha ya bhttiiy| jaM pariyaraNaM kIrai NiccaM taM NANaviNao // 322 // arthAt, jJAna, jJAna ke upakaraNa arthAt zAstra, aura jJAnavAn kI nitya bhakti karanA hI jJAna vinaya hai / aura bhI - hiyamiyapijjaM suttANuvaci apharasamakakkasaM vayaNaM / sajamijaNammi jaM cADubhAsaNaM vAcio viNao // 327 // arthAt, hita, mita, priya aura sUtra ke anusAra vacana bolanA ... Adi vacana vinaya hai / ina gAthAoM meM jo jJAna, jJAnopakaraNa aura jJAnI kA alaga-alaga ullekha kara unake vinaya kA upadeza diyA gayA hai, tathA jo sUtra ke anusAra vacana bolane kA Adeza hai, kyA isa vinaya aura anusaraNa meM siddhAnta garbhita nahIM hai ? kyA sUtra kA artha siddhAnta vAkya nahIM hai ? hama Age calakara dekheMge ki sUtra kA artha sAkSAt jina bhagavAn kI dvAdazAMga vANI hai / taba phira dvAdazAMga se sambandha rakhane vAle siddhAnta graMthoM ke paThana kA gRhastha ko niSedha kisa prakAra kiyA jA sakatA hai ? aba zrutasAgara jI kI SaTprAbhRtaTIkA ko lIjiye / kuMdakuMdAcAryakRta sUtrapAhuDa kI 21vIM gAthA hai - duiyaM ca vuttaliMgaM ukkiTTha avara sAvayANaM ca / bhikkhaM bhamei patto samidIbhAseNa moNeNa // isa gAthA meM AcArya ne gyArahavIM pratimAdhArI utkRSTa zrAvaka ke lakSaNa batalAye haiM
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA ki vaha bhASAsamiti kA pAlana karatA huA yA mauna sahita bhikSA ke liye bhramaNa karane kA pAtra hai / isI gAthA kI TIkA samApta ho jAne ke pazcAt 'uktaM ca samantabhadreNa mahAkavinA' kahake cAra AryAeM uddhRta kI gaI haiM , jinameM cauthI gAthA hai 'vIryacaryA ca sUryapratimA -' Adi / yahAM na to isakA koI prasaMga hai aura na pAhuDagAthA meM usake liye koI AdhAra hai| yaha bhI patA nahIM calatA ki kauna se samantabhadra mahAkavi kI racanA meM se ye padya uddhRta kiye gaye haiM / jaina sAhitya meM jo samantabhadra suprasiddha haiM unakI utkRSTa aura prasiddha racanAoM meM ye padya nahIM pAye jAte / pratyuta isake unake racita zrAvakAcAra meM jaisA hama Age calakara dekheMge, zrAvakoM para aisA koI niyaMtraNa nahIM lagAyA gyaa| ataeva vaha avataraNa kahAM taka prAmANika mAnA jA sakatAhai yaha zaMkAspada hI hai| svayaM kuMdakuMdAcArya kI itanI vistRta racanAoM meM kahIM bhI isa prakAra kA koI niyaMtraNa nahIM hai / isI sUtrapAhuDa kI gAthA 5 aura 7 ko dekhiye / vahAM kahA gayA hai - suttatthaM jiNabhaNiyaM jIvAjIvAdibahavihaM atthaM / heyAheyaM ca tahA jo jANai so hu saddiTThI // 5 // suttatthapayaviNaTTho micchAdiTThI hu so munneybbo||7|| arthAt, jo koI jina bhagavAn ke kahe hue sUtroM meM sthita jIva, ajIva Adi sambandhI nAnA prakAra ke artha ko tathA heya aura aheya ko jAnatA hai vahI samyagdRSTi hai| sUtroM ke artha se bhraSTa huA manuSya mithyAdRSTi hai / yahAM zrutasAgara jI apanI TIkA meM kahate haiM 'sUtrasyArtha jinena bhaNitaM pratipAditaM ...... ya: pumAn jAnAti vetti sa pumAn sphuTaM samyagdRSTirbhavati / ... sUtrArthapadavinaSTa:pumAn mithyAdRSTiriti jJAtavyaH / / yahAM zrutasAgara jI svayaM jinokta sUtroM ke artha ke jJAna ko samyagdarzana kA atyanta Avazyaka aMga mAna rahe haiM, aura usa jJAna ke binA manuSya mithyAdRSTi rahatA hai yaha bhI svIkAra kara rahe haiM / ve 'pumAn' zabda ke upayoga se yaha bhI spaSTa batalA rahe haiM ki jinokta sUtroM kA artha samajhanA kevala munirAjoM ke liye hI nahIM, kintu manuSyamAtra ke liye Avazyaka hai| aisI avasthAmeM ve siddhAnta graMthoM ke jinokta sUtroM se bAhara samajhakara zrAvakoM ko unheM par3hane kA niSedha karate haiM, yA zrAvakoM ko mithyAdRSTi banAnA cAhate haiM, yaha unakI svayaM paraspara virodhI bAtoM se kucha samajha meM nahIM AtA / isase spaSTa hai ki usa niSedhavAlI bAta kA na to bhagavAn kuMdakuMdAcArya ke vAkyoM se sAmanjasya baiThatA hai, aura na svayaM TIkAkAra ke pUrva kathanoM se mela khAtA hai| zrutasAgara jI kA samaya vikrama kI solahavIM zatAbdi
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 254 siddha hotA hai |shrutsaagr jI kaise lekhaka the aura unakI SaTpAhuDa meM kaisI-kaisI racanA hai isake viSaya meM eka vidvAn samAlecakakA mata dekhiye / "ve (zrutasAgara jI) kaTTarato the hI, asahiSNu bhI bahuta jyAdA the / anya matoM kA khaMDana aura virodha to auroM ne bhI kiyA hai, parantu inhoMne to khaNDana ke sAtha burI taraha gAliyA~ bhI dI hai| sabase jyAdA AkramaNa inhoMne mUrtipUjA na karane vAle loMkAgaccha (DhUMDhiyoM) para kiyA hai / jarUrata gairajarUrata jahAM bhI inakI icchA huI hai, ye una para TUTa par3e haiM / isake liye unhoMne prasaMga kI bhI paravA nahIM kii| udAharaNa ke taura para hama unakI SaTpAhuiTIkA ko peza kara sakate haiN| SaTpAhuDa bhagavatkuMdakuMda kA graMtha hai, jo eka paramasahiSNu, zAntipriya aura AdhyAtmika vicAraka the| unake graMthoM meM isa taraha ke prasaMga prAya: haiM hI nahIM ki unakI TIkA meM dUsaroM para AkramaNa kiye jA sakeM, paraMtu jo pahale se hI bharA baiThA ho, vaha to koI na koI bahAnA DhUMDha hI letA hai / darzanapAhuDa kI maMgalAcaraNa ke bAda kI pahalI hI gAthA hai - daMsaNamUloM dhammo uvaiTTho jiNavarehiM sissaannN| taM soUNa sakaNNe daMsaNahINo Na vNdivvo|| isakA sIdhA artha hai ki jinadeva ne ziSyoM ko upadeza diyA hai ki dharma darzanamUlaka hai, isaliye jo samyagdarzana se rahita hai usakI vaMdanA nahIM karanI cAhiye / arthAta, cAritra tabhI vandanIya hai jaba vaha samyagdarzana se yukta ho| isa sarvathA nirupadrava gAthA kI TIkA meM kalikAlasarvajJa sthAnakavAsiyoM para burI taraha barasa par3ate haiM aura kahate haiM - - 'kau'sau darzanahIna iti cet tIrthakaraparamadevapratimAM na mAnayanti, na puSpAdinA pUjayanti ..... yadi jinasUtramulaMghate tadA''stikairyuktivacanena niSedhanIyA: / tathApi yadi kadAgraMha na muJcanti tadA samarthairAstikai- rupAnadbhiH gUthAliptAbhirmukhe tADanIyAH, tatra pApaM nAsti' / arthAt, darzanahIna kauna hai, jo tIrthakarapratimA nahIM mAnate, use puSpAdi se nahIM pUjate ... jaba ye jinasUtra kA ulaMghana kareM taba AstikoM ko cAhie ki yuktiyukta vacanoM se 1 SaTprAbhRtAdisaMgraha (mA. graM.mA.) bhUmikA pR. 7 2 jainasAhitya aura itihAsa, paM. nAthUrAmapremI kRta pR. 407 - 408
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 255 unakA niSedha kareM, phira bhI yadi ve kadAgraha na chor3eM to samartha Astika unake mu~ha para viSTA se lipaTe hue jUte mAreM, isameM jarA bhI pApa nhiiN|" yaha hai zrutasAgara jI kI bhASAsamiti aura unakI AptatA / aise dveSapUrNa azlIla vAkya eka prAmANika vidvAn to kyA sAdhAraNa ziSTa vyakti ke mukha se bhI na nikala skeNge| aba vAmadeva jI ke bhAva saMgraha ko lIjiye jisake 547 veM zloka 'nAsti trikAlayogo' Adi meM gyArahavIM pratimA ke dhArI zrAvaka ko 'siddhAnta-zravaNa' ke adhikAra se varjita kiyA gayA hai / vAmadeva jI kA kAla vikrama kI 15 havIM yA 16 havIM zatAbdi anumAna kiyA gayA hai, ' / unakI graMtharacanA maulika nahIM hai, kintu 10 vIM zatAbdi ke devasenAcArya ke prAkRta bhAvasaMgraha kA kucha parivardhita saMskRta rUpAntara hai / unakI isa kRti ke viSaya meM usa graMtha kI bhUmikA meM kahA gayA hai - "yaha bhAvasaMgraha prAya: prAkRta bhAvasaMgraha kA hI saMskRta anuvAda hai, donoM graMthoM ko Amane-sAmane rakhakara par3hane se yaha bAta acchI taraha samajha meM A jAtI hai / tathApi paM. vAmadeva jI ne isameM jagaha jagaha aneka parivartana, parivardhana aura saMzodhana Adi kiye haiM, phira bhI yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki vaha svataMtra graMtha hai / ziSTatA kI dRSTi se acchA hotA, yadi paM. vAmadevajIne apane graMtha meM yaha bAta svIkAra kara lI hotI hai|" isa parase jAnA jA sakatA hai ki vAmadevajI kisa darje ke lekhaka aura vidvAn the| eka prAcIna aura prAmANika AcArya kI racanA kA usakA nAma liye binA hI cupacApa usakA rUpAntara karake unhoMne graMthakAra banane kA yaza lUTA hai| usameM yadi unhoMne kucha parivardhana kiyA hai to vaha usI prakAra kA hai jisakA eka udAharaNa hamAre sanmukha hai / unasekoI chaha sau varSa prAcIna ukta prAkRta bhAvasaMgraha meM aise niSedha kA nAma nizAna taka nahIM hai| ataeva spaSTa hai ki vAmadeva jI 16 vIM zatAbdi ke lagabhaga kahI se yaha bAta jor3I hai| aba indranandijI ke nItisArAntargata upadeza ko lIjiye / isameM ukta niSedha ne aura bhI bar3A ugrarUpa dhAraNa kiyA hai / yahAM kahA gayA hai ki - AryikANAM gRhasthAnAM ziSyANAmalpamedhasAm / na vAcanIyaM purata: siddhAntacArapustakam // arthAt, "AryikAoM ke sAmane, gRhasthoM ke sAmane aura thor3I buddhivAle ziSya 1 bhAvasaMgrahAdi (mA.di.jai.graM.) bhUmikA pR. 3
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA muniyoM ke sAmane bhI siddhAnta zAstra nahIM par3hane cAhiye / " isake anusAra gRhastha hI nahIM, kintu maMdabuddhi muni aura samasta arjikAeM bhI niSedha ke lapeTe meM A gaye / isakA uttara hama svayaM siddhAnta-graMthakAroM ke zabdoM meM hI denA cAhate haiN| pAThaka satprarUpaNA ke sUtra 5 aura usakI dhavalA TIkA ko dekheM / sUtra haiM edesiM ceva codasaNhaM jIvasamAsANaM parUvaNaTThadAe tattha imANi aTTha aNiyogaddArANi NAyavvANi bhavaMti // 5 // isakI TIkA hai - 'tattha imANi aTTha aNiyogaddArANi' etadevAlaM, zeSasya nAntarIyakatvAditi cennaiSa doSaH, manda-buddhisatvAnugrahArthatvAt / arthAt, 'tattha imANi aTTha aNiyogaddArANi' itane mAtra sUtra se kAma cala sakatA thA, zeSa zabdoM kI sUtra meM AvazyakatA hI nahIM thI, unakA artha vahIM garbhita ho sakatA thA? isa zaMkA kA dhavalAkAra uttara dete haiM ki nahIM, yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki, sUtrakAra kA abhiprAya mandabuddhi jIvoM kA upakAra karanA rahA hai / arthAt, jisa prakAra se mandabuddhi prANimAtra sUtra kA artha samajha sakeM usa prakAra spaSTatA se sUtra-racanA kI gaI hai| yahAM do bAteM dhyAna dene yogya haiN| dhavalAkAra ke spaSTa matAnusAra eka to sUtrakAra kA abhiprAya apanA graMtha kevala muniyoM ko nahIM, kintu sattvamAtra, puruSa strI, muni, gRhastha Adi sabhI ko grAhA banAne kA rahA hai, aura dUsare unhoMne kevala pratibhAzAlI buddhimAnoM kA hI nahIM, kintu mandabuddhiyoM, alpamedhAviyoM kA bhI pUrA dhyAna rakhA hai| aisI bAta AcArya jI ne kevala yahI kaha dI ho, so bAta bhI nahIM hai / Age kA nauvAM sUtra dekhiye jo isaprakAra hai 'ogheNa asthi micchAdiTThI / ' yahAM dhavalAkAra puna: kahate haiM ki - yathoddezastathA nirdeza iti nyAyAt / oghAbhimAnamantareNApi ogho'vagamyate, tasyehapunaruccAraNa manarthakamiti na, tasya durmedhojanAnugrahArthatvAt / sarvasatvAnugrahakAriNo hi jinAH, nIrAgatvAt / arthAt, jisa prakAra uddeza hotA hai, usI prakAra nirdeza kiyA jAtA hai, isa niyama ke anusAra to 'odya' zabda ko sUtra meM na rakhakara bhI usakA artha samajhA jA sakatA thA, phira usakA yahAM punaruccAraNa anarthaka huA ? isa zaMkA kA AcArya uttara dete haiM ki nahIM,
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 257 durbhedha, arthAt atyanta mandabuddhivAle logoM ke anugraha ke dhyAna se usakA sUtra meM punaruccAraNa kara diyA gayA hai / jinadeva to nIrAga hote haiM, arthAt kisI se bhI rAgadveSa nahI rakhate, aura isa kAraNa ve sabhI prANiyoM kA upakAra karanA cAhate haiM kevala muniyoM yA buddhimAnoM kA hI nhiiN| (satpra.1, pR. 162) aura Age caliye / satpra. sUtra 30 meM kahA gayA hai ki saMjJI paMcendriya mithyAdRSTi se lekara saMyatAsaMyata guNasthAna taka tiryaca mizra hote haiM / isa sUtra kI TIkA karate hue AcArya prazna uThAte haiM ki 'gatimArgaNA kI prarUpaNA karane para isa gati meM itane guNasthAna hote haiM, aura itane nahIM ' isa prakAra ke nirUpaNa se hI yaha jAnA jAtA hai ki isa gati kI isa gati kesAtha guNasthAnoM kI apekSA samAnatA hai, isakI isake sAtha nhiiN| ata: phira se isakA kathana karanA niSphala hai / isa prazna kA AcArya samAdhAna karate haiM ki - 'na, tasya durmedhasAmapi spaSTIkaraNArthatvAt / pratipAdyasya bubhutsitArtha viSaya nirNayotpAdanaM vaktRvacasaH phalam iti nyAyAt / arthAt, pUrvokta zaMkA ThIka nahIM, kyoMki, durbhadha logoM ko usakA bhAva spaSTa ho jAve, yaha usakA prayojana hai / nyAya yahI kahatA hai ki jijJAsita artha kA nirNaya karA denA hI vaktA ke vacanoM kA phala hai| isI prakAra pR. 275 para kahA hai ki - 'anavagatasya vismRtasya vA ziSyasya praznavazAdasya sUtrasyAvatArAt' arthAt use jisa rAta kA abhI taka jJAna nahIM hai, athavA hokara vismRta ho gayA hai,aise ziSya ke praznavaza isa sUtra kA avatAra huA hai / pR. 322 para kahA hai 'dravyArthikanayAt satvAnugrahArtha ttprvRtteH| ..... buddhInAM vaicitryAt / ..... asyArSasya trikAlagocarAnantaprANyapekSayA prvRtttvaat| ____ arthAt ukta nirUpaNa dravyArthika nayAnusAra samasta pANiyoM ke anugraha ke liye pravRtta huA hai / bhinna-bhinna manuSyoM kI bhinna-bhinna prakAra kI buddhi hotI hai| aura isa ArSagraMtha kI pravRtti to trikAlavartI ananta prANiyoM kI apekSA se hI huI hai / pR. 323 para kahA gayA hai ki 'jAtArekasya bhavyasyArekAnirasanArthamAha' ' arthAt, amuka bAta kisI bhI bhavya jIva kI zaMkA ke nivAraNArtha kahI gaI hai| pR. 370 para kahA hai -
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA nizcitabuddhijanAnugrahArtha dravyArthika nayAdezanA, mandadhiyAmanugrahArtha pryaayaarthiknyaadeshnaa| ___ arthAt tIkSNa buddhivAle manuSyoM ke liye dravyArthikanayakA kA upadeza diyA gayA hai, aura manda buddhivAloM ke liye paryAyArthikanayakA / tRtIya bhAgapR. 277 para kahA hai - Na puNaruttadoso vi jiNavayaNe saMbhavai, madabuddhisattANuggahaTTadAe tassa saaphllaado| arthAt, jina bhagavAn ke vacanoM meM punarukta doSa kI saMbhAvanA bhI nahIM karanA cAhiye, kyoMki, maMdabuddhi jIvoM kA usase upakAra hotA hai, yahI usakA sAphalya hai / pR. 453 para kahA hai - suhumaparUvaNameva kiNNa vuccadai ? Na, mehAvi-maMdAimaMdamehAvijaNANuggahakAraNeNa thovesaa| arthAt, amuka bAta kA sUkSma prarUpaNamAtra kyoM nahIM kara diyA, vistAra kyoM kiyA ? isakA uttara hai ki medhAvI, maMdabuddhi aura atyaMta maMdabuddhi, ina sabhI prakAra ke logoM kA anugraha karane ke liye usa prakAra upadeza kiyA gayA hai / isI caturtha bhAga ke pR. 9 para kahA hai - kimaTThamubhayathA Niddeso kIrade ? na, ubhayanayAvasthitasatvAnugrahArthatvAt / Na taio Niddeso asthi, NayaddayasaMTThiyajIvavadirittasodArANaM asNbhvaado| arthAt, prazna hotA hai ki ogha aura Adeza, aisA do prakAra se hI kyoM nirdeza kiyA jAtA hai ? isakA uttara hai ki donoM nayoM vAle jIvoM ke upakAra ke liye / tIsare prakAra kA koI nirdeza hI nahIM hai, kyoMki, ukta do nayoM meM sthita jIvoM ke atirikta tIsare prakAra ke zrotA honA asaMbhava hai / puna: pR. 115 para kahA hai - . edeNa davvapajjavaTThiyaNayapajjAyapariNadajIvANuggahakAriNo jiNA idi jaannaavidN| arthAt, amuka prakAra kathana se yaha jJAta karAyA gayA hai ki jina bhagavAn dravyArthika aura paryAyArthika, ina donoM nayavartI jIvoM kA anugraha karane vAle hote haiN| pR. 120 para kahA hai - 'kimaTTha edesu tIsu suttesu pajjayaNayadesaNA' bahUNaM jIvANamaNuggahaDeM / saMgaharuijIvohito bahUNaM vitthararuijIvANamuvalaMbhAdo /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 259 arthAt, ina tIna sUtroM meM paryAyArthikanaya se kyoM upadeza diyA gayA hai ? isakA uttara hai ki jisase adhika jIvoM kA anugraha ho sakeM / saMkSeparucivAle jIvoM se vistArarucivAle jIva bahuta pAye jAte haiM / pR.246 para pAyA jAtA hai - __ uttameva kimidi puNo vi uccade phalAbhAva ? Na, maMdabudvibhaviyajaNasaMbhAlaNaduvAreNa phlovlNbhaado| arthAt, eka bAra kahI huI bAta yahAM puna: kyoM duharAI jA rahI hai, isakA to koI phala nahIM hai ? isakA uttara AcArya dete haiM - nahIM, maMdabuddhi bhavyajanoM ke saMbhAla dvArA usakA phala pAyA jAtA hai| ye thor3e se avataraNa dhavalasiddhAnta ke prakAzita aMzoM meM se diye gaye haiN| samasta dhavala aura jaya dhavaloM meM se do cAra nahIM, saikar3auM avataraNa isa prakAra ke diye jA sakate haiM jahAM svayaM dhavalA ke racayitA vIrasenasvAmI ne yaha spaSTata: binA kisI bhrAnti ke prakaTa kiyA hai ki yaha sUtra-racanA aura unakI TIkA prANimAtra ke upayoga ke liye, samasta bhavyajanoM ke hita ke liye, manda se manda buddhi vAle aura mahAmedhAvI ziSyoM ke samAdhAna ke liye huI hai, aura unameM jo punarukti va vistAra pAyA jAtA hai vaha isI udvAra dhyeya kI pUrti ke liye hai / svayaM dhavalAkAra ke aise suspaSTa Adeza ke prakAza meM indranandi Adi lekhakoM kA ArthikAoM, gRhasthoM aura alpamedhAvI ziSyoM ko siddhAnta pustakoM ke na par3hane kA Adeza ArSa yA Agamokta hai, yA anyathA, yaha pAThaka svayaM vicAra kara dekha sakate haiN| aba hamAre sanmukha raha jAtA hai paMDitapravaraAzAdhara jI kA vAkya, jo vikramakI 13havIM zatAbdikA kA hai| unakA yaha niSedhAtmaka zloka sAgaradharmAmRta ke saptama adhyAya kA 50vAM padya hai| isake pUrva ke 49 veM zloka meM ailaka kI svapANipAtrAdi kriyAoM kA vidhAnAtmaka ullekha hai| tathA Age ke 51veM zloka meM zrAvakoM ko dAna, zIla, upavAsAdika vidhAnAtmaka upadeza diyA gayA hai| ina donoM ke bIca kevala vahI eka zloka niSedhAtmaka diyA gayA hai| saubhAgya se AzAdhara jI ne apane zlokoM para svayaM TIkA bhI likha dI hai jisase unakA zlokagata abhiprAya khUba suspaSTa ho jAya / unhoMne apane - 'syAnnadhikArI siddhAntarahasyAdhyayane'pi ca' kA artha kiyA hai 'siddhAntasya paramAgamasya sUtra rUpasya rahasyasya ca prAyazcittazAstrasya adhyayane pAThe zrAvako nAdhikArI syAditi sNbNdh:| arthAt, sUtrarUpa paramAgama ke adhyayana kA adhikAra zrAvaka ko nahIM hai / aba
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 260 prazna yaha upasthita hotA hai ki sUtrarUpa paramAgama kise kahanA cAhiye / kyA vIrasenajinasena racita dhavalA jayadhavalA TIkAeM sUtrarUpa paramAgama hai, yA yativRSama ke cUrNisUtra paramAgama hai, yA bhagavat puSpadanta aura bhUtabalitathA guNadhara AcAryo ke race karmaprAbhRta aura kaSAyaprAbhRta ke sUtra va sUtra-gathAeM sUtrarUpa paramAgama haiM ? yA ye sabhI sUtrarUpa paramAgama haiM ? sUtra kI sAmAnya pAribhASA to yaha hai - alpAkSaramasaMdigdhaM sAravad gUDhanirNayam / astobhamanavadyaM ca sUtraM sUtravido viduH|| isake anusAra to pANini ke vyAkaraNasUtra aura vAtsyAyana ke kAmasUtra bhI sUtra haiM, aura puSpadanta.bhUtabalikRta karmaprAbhRta yA SaTkhaMDAgama aura upAsvAti ke tatvArthasUtra Adi graMtha sabhI sUtra kahe jAte haiM / kintu yadi jaina AgamAnusAra sUtra kA vizeSa artha yahAM apekSita haiM to usakI eka paribhASA hameM zivakoTi AcArya ke bhagavatI ArAdhanA meM milatI hai jahAM kahA gayA hai ki suttaM gaNaharakahiya taheva patteyabuddhakahiyaM ca / sudakevaliNA kahiyaM abhiNNadasapuvikahiyaM ca // 34 // isa gAthA kI TIkA vijayodayA meM kahA hai ki tIrthakaroM ke kahe hue artha ko jo grathita karate haiM ve gaNadhara haiM, jinheM binA paropadeza ke svayaM jJAna utpanna ho jAya, ve svayaMbuddha haiM, samasta zrutAMga ke dhAraka zrutakevalI haiM aura jinhoMne dazapUrvo kA adhyayana kara liyA hai aura vidyAoM se calAyamAna nahIM hote, ve abhinnadazapUrvI haiN| inameM se kisI ke dvArA bhI grathita graMtha ko sUtra kahate haiN| aba yadi hama isa kasauTI para SaTkhaMDAgama siddhAnta ko yA anya upalabdha graMthoM ko kaseM to ye graMtha 'sUtra' siddha nahIM hote, kyoMki, na to inake racayitA tIrthakara haiM, na pratyekabuddha, na zrutakevalI aura na abhinnadazapUrvI haiM / dharasenAcArya to kavala aMga-pUrvo kA ekadeza jJAna AcArya paramparA se milA thA / vaha unhoMne graMthaviccheda ke bhayase puSpadanta aura bhUtabali AcAryo ko sikhA diyA aura usake AdhAra para kucha graMtharacanA puSpadanta ne aura kucha bhUtabaline kI, jo SaTkhaMDAgama meM nAma se upalabdha hai aura jisa para vikrama kI nauvIM zatAbdi meM vIrasenAcArya ne dhavalA TIkA likhI / isa prakAra yadi hama AzAdharajI dvArA ukta sUtra ko sAmAnya artha meM lete haiM to SaTkhaMDAgama sUtroM ke anusAra tatvArthAdhigamasUtra bhI sUtra
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA haiM, sarvArthasiddhi bhI sUtrahI ThaharatAhai, kyoMki, isameM SaTkhaMDAgama ke sUtroM kA saMskRta rUpAntara pAyA jAtA hai, gommaTasAra bhI sUtra haiM, kyoMki, isameM bhI SaTkhaMDAgama ke prameyAMzakA saMgraha, arthAt sUtrarUpa se samuddhAra kiyA gayA hai, ityAdi / para yadi hama sUtra kA artha bhagavatI ArAdhanA kI paribhASAnusAra leM, to ye koI bhI grantha sUtra nahIM siddha hote / isa sthiti se * bacane kA koI upAya upalabdha nahIM hai / aba inhIM AzAdhara jI ke isI sAgaradharmAmRta ke prathama adhyAya ke 10veM zloka aura unhIM ke dvArA likhI gaI usakI TIkA ko dekhiye - zAlAkayevAptagirAptasUtrapravezamArgo maNivacca yaH syAt / hIno'pi rucyA rucimatsu tadvada bhAyAdasausAMvyavahArikANAm // arthAt, jisa prakAra eka motI jo ki kAMti-rahita hai, usameM bhI yadi salAI ke dvArA chidra kara sUta (DorA) pirone yogya mArga karA diyA jAya aura use kAMtivAle motiyoM kI mAlA meM piro diyA jAya to vaha kAMti-rahitamotI bhI kAMtivAle motiyoM ke sAtha vaisA hI, arthAt kAMti sahita hI suzobhita hotA hai / isI prakAra jopuruSa samyagdRSTi nahIM hai vaha bhI yadi sadguru ke vacanoM ke dvArA araMhatadeva ke kahe huye sUtroM meM praveza karane kA mArga prApta kara le, tovaha samyaktva-rahita hokarabhI samyagdRSTiyoM meM nayoM ke jAnane vAle vyavahArI logoM ko samyagdRSTi kesamAna hI suzobhita hotA hai / sAgAradharmAmRta kI TIkA bhI svayaM AzAdhara jI kI banAI huI hai| usa zloka kI TIkA meM sUtra kA artha paramAgama aura praveza mArga artha 'antastatvaparicchedanopAya' kiyA gayA hai, jisase spaSTa hai ki AzAdharajI ke hI matAnusAra aviratasamyagdRSTi to bAta kyA, samyaktvarahita vyakti ko bhI paramAgama ke antastatvajJAna karane kA pUrNa adhikAra hai / aura bhI sAgAradharmAmRta ke dUsare adhyAya ke 21veM zloka meM AzAdharajI kahate haiM tatvArya pratipadya tIrthakathanAdAdAya dezavrataM taddIkSAgradhRtAparAjita mhaamntro'stdurdaivtH| AMga paurvamathArthasaMgrahamadhItyAdhItazAstrAntaraH parvAnte pratimAsamAdhimupayandhanyo nihntyNhsii|| . arthAt, tIrtha yAne dharmAcArya va gRhasthAcArya ke kathana se jIvAdika padArtho ko nizcita karake, eka dezavrata ko dharake, dIkSA se pUrva aparAjita mahAmantrakA dhArI aura mithyA devatAoM kA tyAgI tathA aMgoM (dvAdazAMga) va pUrvo (caudaha pUrvo ) ke arthasaMgraha kA
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 262 adhyayana karake anya zAstroM kA bhI adhItA parva ke anta meM pratimAyoga ko dhAraNa karane vAlA puNyAtmA jIva pApoM konssttkrtaahai| isa padya meM AzAdharajI ne ajaina se jaina banane ke ATha saMskAroM, arthAt avatAra, vRttalAbha, sthAnalAbha, gaNagraha, pUjArAdhya, puNyayajJa, dRDhacaryA aura upayogitA kA saMkSepa meM nirUpaNa kiyA hai, jisameM unhoMne jaina banane se pUrva hI arthAt apanI ajaina avasthA meM hI jaina zrutAMgoM arthAt bAraha aMga aura caudaha pUrva ke 'arthasaMgraha' ke adhyayana kara lene kA upadeza diyA hai / pUjArAdhya, puNyayajJa aura dRDhacaryA kriyAoM kA svarUpa svaMya vIrasenasvAmI ke ziSya tathA jayadhavalA ke uttarabhAga ke racayitA jinasena svAmI ne mahApurANa meM bhI isa prakAra batalAyA hai - pUjArAdhyAkhyayA khyAtA kriyA'sya syAdataH praa| pUjopavAsasampatyA gRhRto'hArthasaMgraham // tato'nyApuNyayajJAkhyA kriyA punnyaanubndhinii| zRNvataH pUrvavidyAnAmartha sabrahAcAriNaH // tadAsya dRDhacaryAkhyA kriyA svasamaye zrutam / niSThAvya zrRNvato graMthAnbAhAnanyAMzca kAMzcana // yahAM bhI jaina honese pUrva hI gRhastha ko aMgoM ke artha saMgraha kA tathA pUrvo kI vidyAoM ko suna lene kA pUrA adhikAra diyA gayA hai / yadyapi medhAvIkRta dharmasaMgrahazrAvakAcAra isa samaya hamAre sanmukha nahIM hai tathApi yaha to suvidita hai ki paM. medhAvI yA mIhA jinacandrabhaTTAraka ke ziSya the aura unhoMne apanA yaha grantha vi.saM., 1541 meM hisAra (paMjAba) nagara meM vasunandi, AzAdhara aura samantabhadra ke granthoM ke AdhAra se banAyA thA / dharmopadezapIyUSavarSAkara zrAvakAcAra kA to hamane nAma hI isI samaya prathama vAra dekhA hai, aura yahAM bhI na to usake kartA kA koI nAma-dhAma batalAyA gayA aura na usakI kisI prati mudrita yA hastalikhita kA ullekha kiyA gayA / ataeva isa ajJAta kula-zIla graMtha kI hama parIkSA kyA kareM ? yaha koI prAcIna pramANika graMtha to jJAta nahIM hotA / lekhaka ne eka vartamAna racayitA muni sudharmasAgarajI ke likhe hue 'sudharmazrAvakAcAra' kA mata bhI uddhRta kiyA hai| kintu prAcIna pramANoM kI UhApoha meM use lenA hamane ucita nahIM smjhaa| vaha to pUrvokta graMthoM ke Azraya se hI Aja kA unakA mata hai /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 263 isa prakAra hama dekhate haiM ki gRhastha ko siddhAnta-graMthoM kA niSedha karane vAle graMthoM meM jina racanAoM kA samaya nizcayata: jJAta hai ve 13 havIM zatAbdi se pUrva kI nahIM haiN| unameM siddhAnta kA artha bhI spaSTa nahIM kiyA gayA aura jahAM kiyA gayA hai vahAM pUrvApara-virodha pAyA jAtA hai / koI ucita yukti yA tarka bhI unameM nahIM pAyA jAtA / yaha to sujJAta hI hai ki jina graMthoM meM pUrvA para virodha yA viveka vaiparItya pAyA jAve ve prAmANika Agama nahIM kahe jA sakate / indranandi ke vAkyoM kA to sIdhe siddhAnta graMthoM ke hI vAkyoM se virodha pAyA jAtA hai, ata: vaha prAmANika kisa prakAra ginA jA sakatA hai ? yathArthata: pramANika jaina zAstroM kI racanA aura zAsana ke pravartana kA caramonnata kAla to ukta samasta graMthoM kI racanA se pUrvavartI hI hai / taba kyA kAraNa hai ki isase pUrva ke graMthoM meM hameM gRhastha ke siddhAnta graMthoM ke adhyayana ke sambandha meM kisI niyaMtraNa kA ullekha nahIM milatA ? zrAvakAcAra kA sabase pradhAna, prAcIna, uttama aura suprasiddha graMtha svAmI samantabhadrakRta ratnakaraNDazrAvakAcAra hai, jise vAdirAjasUri ne 'akSayasukhAvaha' aura prabhAcanda ne 'akhila sAgAramArga ko prakAzita karane vAlA nirmala sUrya' kahA hai| isa graMtha meM zrAvakoM ke adhyayana para koI niyaMtraNa nahIM lagAyA gayA, kintu isake viparIta samyagdarzana, jJAna aura caritra ko sampAdana karanA hI gRhastha kA saccA dharma kahA hai, tathA jJAna-pariccheda meM, prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga sambandhI samasta Agama kA svarUpa dikhAkara yaha spaSTa kara diyA hai ki inakA adhyayana gRhastha ke liye hitakArI hai| dravyAnayoga kA artha bhI vahAM TIkAkAra prabhAcandra jI ne 'dravyAnuyoga siddhAnta sUtra ' kiyA hai, jisase spaSTa hai ki gRhastha ke siddhAntAdhyayana meM unheM kisI prakAra kI kaida abhISTa nahIM hai / isa zrAvakAcAra meM upavAsa ke dina gRhastha ko jJAna-dhyAna parAyaNa ' hone kA vizeSa rUpa se upadeza hai, tathA utkRSTa zrAvaka ke liye samaya yA Agama kA jJAna atyanta Avazyaka batalAyA hai - samaya yadi jAnIte, zreyejJAtA dhruvaM bhavati // 5, 27, 'yadi samayaM AgamaM jAnIte, AgamajJo yadi bhavati, tadA dhruvaM nizcayena zreyo jJAtA sa bhvti'| _ (prabhAcaMdrakRta TIkA ) dharmaparIkSAdi granthoM ke vidvAn kartA amitagati AcArya vikrama kI 11 havIM zatAbdi meM hue haiN| inakA banAyA huA zrAvakAcAra bhI khUba suvistRta graMtha hai / isa graMtha meM unhoMne 'jina pravacana kA abhijJa' honA uttama zrAvaka kA Avazyaka lakSaNa mAnA hai| 1 ratnakaraNDazrAvakAcAra (mA.aM. mA.) 1, 5. 2 ratnakaraNDAvAkacAra (mA.graM.mA.) 4, 18
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 264 yathA RjubhuutmnobuddhirgurushushruussnnodytH| jinapravacanAbhijJaH zrAvakaH saptadhottamaH // 13.2. Age calakara unhoMne gRhastha ko Agama kA adhyayana karanA bhI Avazyaka batalAyA hai AgamAdhyayanaM kArya kRtkaalaadishuddhinaa| vinayAruDhacittena bahumAnavidhAyinA // 13, 10. gRhastha ko svAdhyAya ke upadeza meM svAdhyAya ke pAMca prakAroM meM vAcanA, AmnAya aura anuprekSA kA bhI vidhAna hai| yathA - vAcanA pRcchanA''mnAyAnuprekSA dhrmdeshnaa| svAdhyAya: paMcadhA kRtya: paMcamI gatimicchatA // 13, 81 gRhasthoM ko jahAM taka ho sake svayaM jina bhagavAn ke vacanoM kA paThana aura jJAna prApta karanA cAhiye, kyoMki, unake binA ve kRtyAkRtya-viveka kI prApti, va Atma-ahita kA tyAga nahIM kara skte| jAnAtyakRtyaM na jano kRtyaM jainezvaraM vaakymbuddhmaanH| karotyakRtyaM vijahAti kRtyaM tatastato gacchati duHkhamugram // 13, 89 anAtmanInaM parihartukAmA grahItukAmAH punarAtmanInam / paThanti' zazvajjinanAthavAkyaM samastakalyANavidhAyi sNtH|| 13, 90 yathArthata: ve mUDha haiM jo svayaM jinabhagavAna ke kahe hue sUtroM ko chor3akara dUsaroM ke vacanoM kA Azraya lete haiN| jina bhagavAna ke vAkya ke samAna dUsarA amRta nahIM hai - sukhAya ye sUtramapAsya jainaM mUDhAH zrayaMte vacanaM pareSAm / 13, 91 vihAya vAkyaM jinacandradRSTaM paraM na pIyUSamihAsti kiMcit // 13, 92 ityAdi yazaH kIrtikRta prabodhasAra 2 bhI zrAvakAcArakA uttama graMtha hai| isameM gRhasthoM ko upadeza diyA gayA hai ki zruta ke abhAva meM to samasta zAsana kA nAza ho jAyagA, ata: saba prayatna karake zruta ke sAra kA uddhAra karanA cAhiye / zruta se hI tatvoM kA parAmarza hotA hai aura zruta se hI zAsana kI vRddhi hotI hai / tIrthaMkaroM ke abhAva meM zAsana zruta ke hI adhIna hai, ityAdi. 1 sakhArAma nemacaMda gaMthamAlA, solApura, 1928. 2 anantakIrti jaina graMthamAlA, bambaI, 1979.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA nazyatyeva dhruvaM sarva zrutAbhAvAtra zAsanam / tasmAtsarvaprayatnena zrutasAraM samuddharet / / zrutAttAttvaparAmarzaH zrutAtsamayavarddhanam / tIrthezAbhAvataH sarva zrutAdhInaM hi zAsanam // 3, 63,-64. isa prakAra prAcIna zrAvakAcAra-graMthoM ne gRhasthoM ke liye na kevala siddhAntAdhyayana kA niSedha nahIM kiyA, kintu prabalatA se usakA upadeza diyA hai| hama Upara batalA hI Aye haiM ki svayaM bhagavAn kuMdakuMdAcArya apane sUtrapAhuDa meM jinabhagavAn ke kahe hue sUtra ke artha ke jJAna ko samyagdarzana kA atyanta Avazyaka aMga kahate haiM, aura sUtrArtha se jo cyuta huA use ve mithyAdRSTi samajhate haiN| __ siddhAnta kise kahanA cAhiye, isa bAta kI puSTi meM kevala indranandi aura vibudhazrIdharakRta zrutAvatAroM ke aise avataraNa diye gaye haiM, jinameM karmaprAbhRta aura kaSAyaprAbhRta ko 'siddhAnta' kahA gayA hai, tathA aprabhaMza kavi puSpadanta kA vaha avataraNa diyA hai jahAM unhoMne dhavala aura jayadhavala ko siddhAnta kahA hai| kintu ina granthoM ke siddhAnta kahejAne se anya graMtha siddhAnta nahIM rahe, yaha kauna se tarka se siddha huA, yaha samajha meM nahIM aataa| isa silasile meM gommaTasAra ko asiddhAnta siddha karane ke liye gommaTasAra kI TIkA ke ve aMza uddhRta kiye gaye haiM jinameM kahA gayA hai ki "isa kathana se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki gommaTasAra siddhAntagraMtha nahIM hai, kintu siddhAnta graMthoM se sAra lekara banAyA gayA hai / siddhAnta graMtha do hI hai, yaha bAta bhI ina paMktiyoM se siddha ho jAtI hai|" kintu una paMktiyoM me hameM aisA vyavacchedaka bhAva jarA bhI dRSTigocara nahIM hotA / na to lekhaka siddhAnta kI koI paribhASA de sake, jisase kevala ukta do hI siddhAnta-graMtha Thahara jAyeM aura anya gommaTasArAdi graMtha siddhAntazreNI ke bAhara par3a jAye / aura na koI aisA prAcIna ullekha hI batA sake, jahAM kahA gayA ho ki siddhAnta-graMtha kevala do hI haiM, anya nhiiN| yathArtha bAta to yaha hai ki siddhAnta, Agama, pravacana ye saba zabda ekahI artha ke paryAyavAcI zabda haiN| svayaM dhavalAkAra ne kahA hai - 'Agamo siddhaMto pavayaNamidi eyadyo' (satpra. 1 pR.20) . arthAt, Agama, siddhAnta, pravacana, ye saba eka hI artha ke bodhaka zabda haiN| lekhaka ne bhI Agama aura siddhAnta ko ekArthavAcI svIkAra kiyA hai / yahI nahIM, kintu gRhasthoM ko siddhAntAdhyayana kA niSedha karane vAle pUrvokta sAdhAraNa paraspara-virodhI kathana karane vAle aura yukti-hIna vAkyoM ko bhI ve 'Agama' karake mAnate haiN| kintu siddhAntoM ke
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 266 niravazeSa prameyAMza kA samuddhAra karane vAle gommaTasAra ko siddhAnta mAnane meM unheM aitarAja hai| SaTkhaMDAgama bhI to mahAkarma prakRtipAhuDa kA saMkSipta samuddhAra hai / phira yaha kaise siddhAnta banA rahatA hai, aura gommaTasAra kaise siddhAnta-bAhya: ho jAtA hai; yaha yukti samajha meM nahIM aatii| yadi kisI ke kinhIM granthoM ko siddhAnta kahane se hI anya dasare graMtha asiddhAnta ho jAte hoM, to gommaTasArAdi graMthoM ke bhI siddhAntarUpa se ullikhita kiye jAne ke pramANa diye jA sakate haiN| udAharaNArtha, rAjamallakRta lATIsaMhitA nAmaka zrAvakAcAra graMtha meM ullekha taduktaM gommaTasAre siddhAnte siddhsaadhne| tatsUtraM ca yathAmnAyAt pratItyai vacmi sAmpratam // 5, 134. isa prakAra ke ullekhoM se kyA gommaTasAra siddhAnta graMtha siddha nahIM hotA ? aura kyA usake siddhAnta graMtha siddha ho jAne se zeSa graMtha siddhAntabAhya siddha ho jAte haiM ? yadi vicAra pUrvaka dekhA jAya to samasta jainadharma aura siddhAnta kA dhyeya jinokta vAkyoM ko sarvavyApI banAne kA rahA hai / svayaM tIrthaMkara ke samavasaraNa meM manuSyamAtra hI nahIM, pazu-pakSI Adi taka sammilita hote the, jo sabhI bhagavAn ke upadeza ko suna samajha sakate the / jaba dvAdazAMga vANI kI AdhArabhUta divyadhvani taka ko sunane kA adhikAra samasta prANiyoM kA hai, taba usa vANI ke sArAMza ko grathita karane vAle koI bhI siddhAnta graMtha zrAvakoM ke liye kyoM niSiddha kiye jAyeMge, yaha samajha meM nahIM AtA / samyagdarzana ko nirmala banAne ke liye siddhAnta kA Azraya atyaMta vAMchanIya hai / samasta zaMkAoM kA nivAraNa hokara ni:zaMkita - aMga kI upalabdhi kA siddhAntadhyayana se bar3hakara dUsarA upAya nahIM / jina saiddhAntika bAtoM ke tarka vitarka meM vidvAnoM kA aura jijJAsuoM kA na jAne kitanA bahumUlya samaya vyaya huA karatA hai aura phira bhI ve ThIka nirNaya para nahIM pahuMca pAte, aisI aneka gutthiyAM ina siddhAnta graMthoM meM sulajhI huI par3I haiN| unase apane jJAna ko nirmala aura vikasita banAne kA sIdhA mArga gRhastha jijJAsuoM aura vidyArthiyoM ko kyoM na batAyA jAya ? svayaM dhavalasiddhAnta meM kahIM bhI aisA niyaMtraNa nahIM lagAyA gayA ki ye graMtha muniyoM ko hI par3hanA cAhiye, gRhasthoM ko nahIM / balki, jaisA hama Upara dekha cuke haiM, jagaha jagaha hameM AcArya kA yahI saMketa milatA hai ki unhoMne manuSya mAtra kA khyAla rakhakara vyakhyAna kiyA hai / unhoMne jagaha-jagaha kahA hai ki 'jina bhagavAn sarvasattvopakArI hote haiM, aura isaliye sabakI samajhadArI ke liye amuka bAta amuka rIti se kahI gaI hai| yadi siddhAntoM
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 267 ko par3hane kA niSedha hai, to vaha artha yA viSaya kI dRSTi se hai ki bhASA kI dRSTi se, yaha bhI vicAra kara lenA cAhie | dhavalAdi siddhAntagraMthoM kI bhASA kI dRSTi se, yaha bhI vicArakara lenA caahie| dhavalAdi siddhAnta graMthoM kI bhASA vahI hai jo kuMdakuMdAcAryAdi prAkRta graMthakAroM kI racanAoM meM pAI jAtI hai, jisake aneka vyAkaraNa Adi bhI haiM / ataeva bhASA kI dRSTi se niyaMtraNa lagAne kA koI kAraNa nahIM dikhtaa| yadi viSaya kI dRTi se dekhA jAya to yahAM kI tatvacarcA bhI vahI hai jo hame tattvArthasUtra, sarvArthasiddhi, rAjavArtika, gommaTasAra Adi graMthoM meM milatI hai| phira usI carcA ko gRhastha ina graMthoM meM par3ha sakatA hai, lekina una graMthoM meM nahIM, yaha kaisI bAta ? yadi siddhAnta - paThana kA niSedha hai to ye saba graMtha bhI usa niSedha-koTi meM AveMge / jaba siddhAntAdhyayana ke niSedha vAle uparyukta atyaMta Adhunika pustakoM ko siddhAnta ke paryAyavAcI zabda Agama se ullikhita kiyA jA sakatA hai, ta eka atyanta hIna dalIla ke poSaNa - nimitta gommaTasAra va sarvArthasiddhi jaise granthoM ko siddhAntabAhya kaha denA caramasImA kA sAhasa aura bhArI avinaya hai / yathArthata: savArthasiddhi to karmaprAbhRta ke hI sUtroM kA akSaraza: usI krama se saMskRta rUpAntara pAyA jAtA hai, jaisA ki dhavalA ke prakAzita bhAgoM ke sUtroM aura unake nIce TippaNoM meM diye gaye savArthasiddhi avataraNoM meM sahaja hI dekha sakate haiN| rAjavArtika Adi graMthoM ko dhavalAkara ne svayaM bar3e Adara se apane matoM kI puSTi meM prastuta kiyA hai| gommaTasAra to dhavalAdi kA sArabhUta graMtha hI hai, jisakI gAthAeM kI gAthAeM sIdhI vahAM se lI gaI haiN| usake siddhAnta rUpa se ullekha kiye jAne kA eka pramANa bhI Upara diyA jA cukA hai| aisI avasthA meM ina pUjya graMthoM ko 'siddhAnta nahIM hai' aisA kahanA bar3A hI anucita hai| maiM isa viSaya ko vizeSa bar3hAnA anAvazyaka samajhatA hUM, kyoMki, ukta niSedha ke pakSa meM na prAcIna graMthoM kA bala hai aura na sAmAnya yukti yA tarka kA / jAna par3atA hai, jisa prakAra vaidika dharma ke itihAsa meM eka samaya veda ke adhyayana kA dvijoM ke atirikta dUsaroM ko niSedha kiyA gayA thA, usI prakAra jaina sAmaja ke giratI ke samaya meM kisI 'guru' ne apane ajJAna ko chupAne ke liye yaha sAra - hIna aura jaina udAra nIti ke viparIta bAta calA dI, jisakI gatAnugatika thor3I sI paramparA calakara Aja taka sadjJAna ke pracAra meM bAdhA utpanna kara rahI hai / siddhAntacakravartI nemicandra aura cAmuNDarAyajI ke viSaya meM jo kathA kahI jAtI hai vaha prAcIna kisI bhI graMtha meM nahIM pAI jAtI aura pIche kI nirAdhAra nirI kalpanA pratIta hotI hai| aisI hI nirAdhAra kalpanAoM kA yaha pariNAma huA ki gata saikar3oM
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 268 varSoM meM ina uttamottama siddhAnta graMthoM kA paThana-pAThana nahIM huA aura unakA jaina sAhitya ke nirmANa meM jaba jitanA upayoga honA cAhiye thA, nahIM huA / yahI nahIM, inakI eka mAtra avaziSTa pratiyAM bhI dhIre-dhIre vinaSTa hone lagI thiiN| mahAdhavala kI prati meM se kitane hI patra aprApya haiM aura kitane hI chidrita ho jAne se unameM pATha skhalana utpanna ho gaye haiN| yaha jo likhA hai ki ina siddhAnta graMthoM kI kApiyAM karA karAke jagaha jagaha virAjamAna karA dI jAnI cAhie, so ye kApiyA~ kauna karegA ? zrAvaka hI to ? yA munijanoM ko diyA jAyagA, so bhI alpabuddhi nahIM, viddhAna muniyoM ko ? yathArthata: gRhasthoM dvArA hI to unakI pratilipiyAM kI gaI, aura kI jA sakatI haiM, tathA gRhasthoM dvArA hI unakA jo kucha uddhArasaMbhava hai, kiyA jA rahA hai / isameM na to koI dRSaNa hai, na bigaadd'| aba to jaina siddhAnta ko samasta saMsAra meM ghoSita karane kA yahI upAya hai / hAtha kaMkana ko ArasI kyA ? ...2. zaMkA kA samAdhAna pustaka 1, pRSTha 234 1. zaMkA - 'tabhramaNamaMtareNAzubhramajjIvAnAM bhramadbhUmyAdidarzanAnupapatteH iti'| isa vAkya kA artha mujhe spaSTa nahIM ho sakA / usameM pRthvI ke paribhramaNa kA ullekha sA pratIta hotA hai / usakA artha kholakara samajhAne kI kRpA kiijiye| (nemIcaMda jI vakIla, sahAranapura, patra 24.11.41) samAdhAna - prastuta prakaraNa meM zaMkA yaha uThAI gaI hai ki dravyendriyapramANa jIvapradezoM kA bhramaNa nahIM hotA, aisA kyoM na mAna liyA jAya, kyoMki, sarva jIva-pradezoM ke bhramaNa mAnane para unake zarIra ke sambandha-viccheda kA prasaMga AtA hai ? isa zaMkA kA uttara AcArya isa prakAra dete haiM ' yadi dravyendriyapramANa jIva-pradezoM kA bhramaNa nahIM mAnA jAve, to atyanta drutagati se bhramaNa karate hue jIvoM kA bhramaNa karatI huI pRthivI Adi kA jJAna nahIM ho sakatA hai|' isakA abhiprAya yaha hai ki jaba koI vyakti zIghratA se cakkara letA hai to use kucha kSaNa ke liye apane Asa-pAsa cAroM ora kA samasta bhUmaMDala pRthivI, parvata, vRkSa, gRhAdi ghUmatA huA dikhAI detA hai / isakA kAraNa uparyukta samAdhAna meM yaha sUcita kiyA gayA hai, ki usa vyaktika zIghratA se cakkara lene kI avasthA meM usake jIva pradeza bhI zarIra ke bhItara hI bhItara zIghratA se bhramaNa karane lagate haiM, jisake kAraNa use pRthivI Adi saba ghUmate hue dikhAI dene lagate haiN| yadi dravyendriyapramANa jIva pradezoM ko sthira
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 269 mAnA jAya to ukta avasthA meM bhUmaMDalAdi ke ghamate hue dikhane kA koI kAraNa nahIM raha jAtA / isaliye AcArya kahate haiM ki 'AtmapradezoM ke bhramaNa karate samaya dravyendriyapramANa AtmapradezoM kA bhI bhramaNa svIkAra kara lenA cAhiye' / Adhunika mAnyatAsambandhI bhUbhramaNakA to darzana kisI ko kisI avasthA meM bhI hotA nahIM hai / isaliye yahAM usa bhUmibhramaNa kA koI ullekha nahIM pratIta hotaa| pustaka 2, pR. 423. 2. zaMkA - nakazA naM. 2 meM prANa ke khAne meM sayogikevalI kI apekSA 2 prANa bhI honA cAhiye ? (ratanacaMda jI mukhtAra, sahAranapura. patra 3.4.41) samAdhAna- prastuta prakaraNa meM aparyApta jIvoM ke sAmAnya AlApa batalAe gae haiM, jinameM kramaza: saMjJI paMcendriya se lagAkara ekendriya taka ke samasta jIvoM kI vivakSA hai, kevalisamuddhAta jaisI vizeSa avasthAoM kI yahAM vivakSA nahIM hai| isI kAraNa zaMkAkAra dvArA batalAye gaye 2 prANa na mUla TIkA meM kahe gaye, na anuvAda meM liye gaye, aura na ukta nakaze meM dikhAye gaye / kintu pRSTha naM. 444 nakazA naM. 25 para jahAM sayogikevalI ke hI AlApa batalAye gaye haiM, vahAM para sAdhAraNa avasthA meM hone vAle cAra prANoM kA aura vizeSa avasthA meM hone vAle ukta do prANoM kA ullekha kiyA hI gayA hai| pustaka 2, pR. 432 - 435 3. zaMkA - artha meM tathA nakazA naM. 14, 15, 16 aura 17 meM veda ke AlApa meM jo tIna veda kahe haiM so vahAM 3 bhAva veda kahanA cAhiye / (nAnakacaMda jI, khataulI, patra tA. 10.11.41) samAdhAna - nakazA naM. 14, 15, 16, 17 saMbaMdhI AlApoM meM tathA isase Age pIche ke sabhI AlApoM meM bhAvaveda kI hI vivakSA kI gaI hai / dhavalAkAra ne lezyA AlApa meM jaise dravyalezyA aura bhAvalezyA kA vibhAga kara pRthaka pRthak varNana kiyA hai, vaisA veda AlApa meM dravyaveda aura bhAva veda kA vibhAga kara mUla meM kahIM varNana nahIM kiyA hai / ata: ukta nakazoM meM bhI bhAvaveda likhane kI AvazyakatA nahIM samajhI, yadyapi tAtparya yahA~ tathA anyatra bhAvaveda se hai| pustaka 2, pR. 434 ___ 4. zaMkA - pRSTha 433 para jo pramattasaMyata paryApta tathA aparyApta kA kathana hai, unake yaMtra kyoM nahIM banAe gae ? (nAnakacaMda jI, khataulI, patra tA. 11-11-41)
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 270 samAdhAna - prastuta graMthabhAga meM unhIM yaMtroM ko banAyA gayA hai, jinakA varNana dhavalA TIkA meM pAyA jAtA hai / pramattasaMyata paryApta tathA aparyApta ke AlApoM kA dhavalA TIkA meM kathana nahIM hai, ata: unake pRthaka yaMtra bhI nahIM banAye gaye / to bhI viSaya ke prasaMgavaza vizeSArtha ke antargata sarvasAdhAraNa pAThakoM ke parijJAnArtha pR. 433 para unakA kathana kiyA gayA hai| pustaka 2, pR. 456 5. zaMkA - pR. 451, yaMtra 31, meM prANa meM a, likhA hai so nahIM honA cAhiye ? (nAnakacaMda jI khataulI, patra 10.11.41) samAdhAna-jina guNasthAnoM yA jIvasamAsoM meM paryApta aura aparyApta kAla sambaMdhI AlApa sambhava hai, unake sAmAnya AlApa kahate samaya pAThakoM ko bhrama na ho, isalie paryApta kAla meM sambhava prANoM ke Age pa likhA gayA hai| tathA aparyApta kAla meM sambhavita prANoM ke Age a likhA gayA hai / isI niyama ke anusAra prastuta yaMtra naM. 31 meM nAraka sAmAnya mithyAdRSTiyoM ke AlApa prakaTa karate samaya paryApta avasthA meM hone vAle 10 prANoM ke nIce pa aura aparyApta avasthA meM sambhava 7 prANoM ke Age a likhA gayA hai| pustaka 2, pR. 623 6. zaMkA - pR. 623 ke vizeSArtha meM yaha aura honA cAhie ki caudahaveM guNasthAna meM paryApta kA udaya rahatA hai, lekina nokarmavargaNA nahIMAtI ? (ratanacaMdajI mukhtAra, sahAranapura, patra 3.4.41) samAdhAna - ukta vizeSArtha meM jo bAta sayogikevalI ke liye kahI gaI hai, vaha ayogikevalI ke liye bhI upayukta hotI hai / ataeva vahAM ukta bhAvArtha ko lene meM koI Apatti nhiiN| pustaka 2, pR. 838 7. zaMkA - yaMtra naM. 253 ke prANa ke khAne meM 3, 2 bhI honA cAhie kyoMki, yoga ke khAne meM 6 yoga likhe haiM ? samAdhAna - yoga ke khAne meM 6 yoga likhe jAne se 3 aura 2 prANa aura bhI kahane kI AvazyakatA pratIta honA svAbhAvika hI hai| kintu, yahAM para 6 yogoM kA ullekha vivakSA
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 271 bheda se hI kiyA gayA hai, jaisA ki mUla ke 'athavA tIna yoga' isa kathana se spaSTa hai, aura jisakA ki abhiprAya vahIM para vizeSArtha meM spaSTa kara diyA gayA hai (dekho pR. 338) / isI kAraNa prANoM ke khAne meM 3 aura 2 prANoM kA ullekha nahIM kiyA gayA hai| pustaka 2, pR. 648 8. zaMkA - pR. 648 para kAyayogI apramattasaMyata jIvoM ke AlApa meM veda likhA hai so yahAM bhAvaveda honA cAhie ? samAdhAna- isakA uttara zaMkA naM. 3 meM de diyA gayA hai| pustaka 2, pR. 654, 660 9. zaMkA - pRSTha 654 para samAdhAna jo pahalA kiyA hai, usameM likhA hai ki 'aparyApta yoga meM vartamAna kapATasamuddhAtagata sayogakevalI kA pahale ke zarIra ke sAtha sambandha nahIM rahatA hai / yahI pRSTha 660 para samAdhAna karate hue likhA hai / yaha kisa apekSA se kahA hai ? kyA samuddhAta meM pUrva mUla zarIra se sambandha chUTa jAtA hai ? (nAnakacaMdajI, khataulI, patra 10.11.41) samAdhAna - 'aparyApta yoga meM vartamAna kapATasamuddhAtagata sayogakevalI kA pahale ke zarIra ke sAtha sambandha nahIM rahatA' isakA abhiprAya yaha lenA cAhiye ki ukta avasthA meM jo Atmapradeza zarIra se bAhara phaila gaye haiM, unakA zarIra ke sAtha sambandha nahIM rahatA hai| AtmapradezoM ke bAhara nikalane para bhI yadi zarIra ke sAtha sambandha mAnA jAyagA, to jisa parimANa meM jIva-pradeza phaile haiM, utane parimANavAlA hI audArikazarIra ko honA pdd'egaa| kintu aisA honA sambhava nahIM, ata: yaha kahA gayA hai ki kapATasamuddhAtagata sayogakevalI kA pahale ke zarIra ke sAtha sambandha nahIM rahatA / kintu jo Atmapradeza usa samaya zarIra ke bhItara haiM, unase to sambandha banA hI rahatA hai / isI prakAra kisI bhI samuddhAta kI dazA meM pUrva mUlazarIra se sambandha nahIM charTatA hai / samuddhAta ke lakSaNa meM spaSTa hI kahA gayA hai / ki mUlazarIra ko na chor3akara jIva ke pradezoM ke bAhara nikalane ko samuddhAta kahate haiN| pustaka 2, pR. 808 10. zaMkA - pR. 808 paMkti 12 meM sAta prANa ke Age do prANa aura honA cAhie, kyoMki, sayogI ke paryApta avasthA meM do prANa hote haiN| (ratanacaMda jI mukhtAra, sahAranapura, patra 34-4-1)
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 272 yaMtra naM. 477 meM prANa maM 4-1 prANa aura likhanA caahie| (nAnakacaMdajI, khataulI, patra 10-11-41) samAdhAna - isakA uttara vahI hai jo ki zaMkA naM. 2 meM diyA gayA hai| pustaka 3, pR. 23 11. zaMkA - 2 2 a kI vargazAlAkA a hogI yaha zuddhajJAta nahIM hotA, kyoMki 220 256 hotA hai, aura 256 kI vargazAlAkA 3 hai, 4 nahIM ? (nemIcaMda jI vakIla, sahAranapura, patra 24-11-41) samAdhAna - 22 a kA artha hai 2 kA 2 a ke pramANa varga / aba yadi hama a ko 4 ke barAbara mAna leM to - 22 a =220 216 =256 x 256 = 65536, jisakI varga zalAkA 4 hogI / zaMkAkAra ne bhUla yaha kI hai ki 22a - 2 (22) a mAna liyA hai| kintu aisA nahIM hai| pracalita paddhati ke anusAra 22a = 2 (2 ) hotA hai / ataeva anuvAda meM udAharaNa rUpa se jo bAta kahI gaI hai usameM koI doSa nahIM hai| pustaka 3, pR. 30 12. zaMkA - yahAM solaha rAzigata alpabahutva nirUpaNa meM jo abhavyoM se siddhakAla kA guNakAra chaha mahinoM ke aSTama bhAga meM eka milA dene para utpanna huI samayasaMkhyA se bhAjita atIta kAla kI anantavAM bhAgakahA hai vaha azuddha pratIta hotA hai / merI rAya meM atIta kAla ko chaha mAha ATha samaya se bhAga dene para jo labdha Ave usako 608 se guNA karane para utpanna huI rAzi kA anantavAM bhAga guNakAra honA cAhiye ? (nemIcaMda jI vakIla, sahAranapura,patra 24-11-41) samAdhAna - ukta zaMkA meM zaMkAkAra kI dRSTi usa pracalita mAnyatA para hai jisake anusAra pratyeka chaha mAha ATha samaya meM 608 jIva mokSa jAte haiN| kintu dhavalA meM ukta sthala para diye gaye alpabahutva meM ukta pATha dvArA usakI siddhi nahIM hotI, jaba taka ki usa pATha ko vizeSa rUpa se parivartita na kiyA jAya / ukta sthala kA artha karate samaya hamArI bhI dRSTi isa bAta para thii| kintu upalabdha pATha vaisA hone tathA mUDabidrI kI tAr3apatrIya pratiyoM ke milAna se bhI usa pATha meM koI parivartana prApta na hone se hama usa pATha ko badalane yA mUla ko chor3akara artha karane meM asamartha rahe / yathArthata: ukta pATha se Age jo siddhoM kA guNakAra hamane 'rUpazatapRthaktva' grahaNa kara liyA thA vaha uparyukta dRSTi se hI kevala eka prati
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 273 ke AdhAra para kiyA thaa| kintu do pratiyoM meM usake sthAna para 'rUpadazapRthaktva' pATha thA, aura mUDabidrI ke prati-milAna se bhI isI pATha kI puSTi huI hai / ata: isase vaha saMdarbha aura bhI zaMkAspada aura vicAraNIya ho gayA hai / ataeva jaba taka koI spaSTa pramANa isa sambandha kA na mila jAve taba taka usa sambandha meM nirNayAtmaka kucha nahIM kahA jA sktaa| pustaka 3, pR.35 __13. zaMkA - "rajju ke arthadhaccheda uttarottara eka eka dvIpa aura eka-eka samudra meM par3ate haiM, kintu lavaNasamudra meM do ardhaccheda pdd'eNgeN|" yaha bAta samajha meM nahIM AtI / jaba dhAtakIkhaMDa meM eka ardhaccheda par3egA, aura lavaNasamudra usakA AdhA hai, taba usameM do ardhaccheda kaise par3a jAyeMge ? (nemIcaMda jI vakIla, sahAranapura, patra 23.11.41) samAdhAna - uparyukta zaMkA kA samAdhAna rajju ke ardhacchedoM kI vyavasthA ko spaSTata: samajha lene se sahaja hI ho jAtA hai| samasta tiryagloka eka rajjupramANa hai / ata: rajju ko prathama bAra AdhA karane se prathama ardhaccheda jambUdvIpa ke madhya meM merupara pdd'aa| dUsarI bAra jaba hama rajju ko AdhA kareMge to yaha dUsarA ardhaccheda svayaMbhUramaNadvIpa kI paridhi se kucha Age calakara svayaMbhUramaNa samudra meM par3egA, kyoMki, ukta samudra kA vistAra bhItara ke samasta dvIpa-samudroM ke sammilita vistAra se kucha adhika par3egA, kyoMki, ukta samudra kA vistAra bhItara ke samasta dvIpa-samudroM ke sammilita vistAra se kucha adhika hai| isI prakAra rajju ko tIsarI bAra AdhA karane para tIsarA ardhaccheda svayaMbhUramaNadvIpa meM usakI prArambhika sImA se kucha aura vizeSa Age calakara par3egA / isa prakAra rajju uttarottara choTA hotA jAvegA aura uttarottara ardhaccheda pratyeka dvIpa-samudra meM par3ate jAveMge, kintu unakA sthAna usa-usa dvIpa-samudra kI bhItarI paridhi se uttarottara Age ko bar3hatA jAvegA / isa prakAra hote hote antima samudra lavaNasAgara meM eka ardhaccheda usakI bAhA sImA ke samIpa aura dUsarA usakI bhItarI sImA ke samIpa par3a jAvegA / yahI bAta nimna citra se aura bhI spaSTa ho jaavegii| mAna lo ki svayaMbhUramaNasamudra jambUdvIpa se Age tIsare balaya parahai, aura usI kI bAhA sImA para rajju kA anta hotA hai / rajju kA prathama ardhaccheda to jambUdvIpa ke madhya meM meru para par3egA hii| aba vahAM se Age kA vistAra pacAra hajAra yojana ko 1 mAna lene para kevala 1+ 4+ 8+ 16 - 29 yojana rahA /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 274 M err ... 1- 5 0 9 13 17 21 25 29 o / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / . svayaMbhUramaNa samudra hoto ww ataeva rajju kA dUsarA ardhaccheda 143 yojanA para svayaM bhUramaNasamudra meM, tIsarA ardhaccheda 71 yojana para usase pUrvavartI dvIpa meM, cauthA ardhaccheda 3 3 yojana para lavaNasamudra kI bAhvA sImA ke samIpa, tathA pAMcavAM ardhaccheda 113 yojana para lavaNasamudra kI AbhyaMtara sImA ke samIpa pdd'egaa| isa prakAra hama kitane hI dvIpa samudra Age Age mAna leM to bhI lavaNasamudra meM antata: do hI ardhaccheda pdd'eNgeN| yahI bAta trilokasAgara kI gAthA naM. 352-358 meM kahI gaI hai| pustaka 3, pR.44 14. zaMkA - pustaka 3 ke pR. 44 para kSetrAkAra ke dvArA jo yaha samajhAyA ki saMpUrNa jIvarAzi ke varga ko dUsare bhAga adhika jIvarAzi se bhAjita karane para tIsarA bhAgahIna jIvarAzi prApta hotI hai, so yaha bAta vahAM diye gaye AkAra se samajha meM nahIM aatii| kRpayA samajhAiye ? (nemIcaMda jI vakIla, sahAranapura, patra 24.11.41) samAdhAna - mAna lIjiye, sarva jIvarAzi 16 hai, isakA varga huA 16 416 =256. aba yadi hama isa jIvarAzi ke varga (256) meM jIvarAzi (16) kA bhAga dete haiM to 2016 arthAt jIvarAzi pramANa hI labdhaAtA hai / aura yadi usI jIvarAzi ke varga meM dvibhAga adhika jIvarAzi (16 + 8 = 24) kA bhAga dete haiM to tribhAgahIna jIvarAzipramANa, arthAt 16 - 11 - 103 AtA hai; jaise 386 = 103 isI bAta ko dhavalAkAra ne kSetramiti dvArA bhI samajhAyA hai jisakA ki anuvAda ke sAtha citra bhI diyA gayA hai| isa citra meM saDa jIva rAzi (mAnalo 16) hai, usako sa Da' (16) se vargita karane para pratarAkAra kSetra sa Da sa'Da' bana jAtA hai jisameM aMka pramANa dikhAne ke liye yahAM 16 x 12 256 khaMDa kiye jAte haiN| isa varga kSetra meM jaba hama saDa ke 16 khaMDoM ko bhAjaka mAnate haiM to saDa' rUpa 16 khaMDa labdha rahate haiN|
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 275 +8 para yadi hama saDa ko do bhAga adhika arthAt sa Devar3hA (24 khaMDa pramANa) kara deM, to usI varga rAzi pramANa kSetraphala ko niyata rakhane ke liye hameM saDa' ko tribhAgahIna arthAt 103 khaMDapramANa kara lenA par3egA, jo jIvarAzi kA tribhAgahIna (16 - 16) bhAga hai / yahI AcArya dvArA samajhAye gaye aura citra dvArA dikhAye gaye siddhAnta kA abhiprAya hai / pustaka 3, pR. 278-279 15. zaMkA - yahAM jo nArakI va svargavAsiyoM kI rAziyAM lAne ke liye viSakaMbhasUciyAM va avahArakAla batalAye gaye haiM ve khuddAbaMdha aura jIvaTThANa meM nyUnAdhika kyoM kahe gaye haiM ? unameM samAnatA mAnane meM kyA doSa AtA hai, so samajha nahIM par3atA / spaSTa kIjiye ? (nemIcaMda jI, vakIla, sahAranapura, patra 24.11.41) samAdhAna - khuddAbaMdha meM jo nArakI va devoM kA pramANa lAne ke liye viSkaMbhasUciyAM va avahArakAla kahe gaye haiM ve una-una jIvarAziyoM meM guNasthAna kA bheda na karake sAmAnyarAzi ke liye upayukta hote haiN| kintu yahAM jIvasthAna meM guNasthAna kI vivakSA hai, aura prastuta meM anya guNasthAnoM ko chor3akara kevala mithyAdRSTiyoM kA pramANa kahA jA rahA hai jo sAmAnyarAzi se kucha nyUna hogA hI / ata: isa nyUna rAzi ko batalAne ke liye jIvaTThANa meM usakI
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 276 viSkaMbhasUcI bhI khuddAbaMdha meM kathita viSkaMbhasUcI se kucha nyUna, tathA avahArakAla usase adhika kahA jAnA Avazyaka hai / yadi hama khuddAbaMdha meM batalAye gaye sAmAnya rAzi kI viSkaMbhasUcI ko hI jIvaTThANa meM mithyAdRSTirAzi kI viSkaMbhasUcI mAna leM to usa samasta sAmAnya jIvarAzi kA mithyAdRSTiyoM meM hI samAveza hokara zeSa guNasthAnoM ke ukta devoM va nArakiyoM meM abhAva kA prasaMga A jAyagA / khuddAbaMdha aura yahAM jIvaTThANa meM viSakaMbhasUcI aura avahArakAla ko samAna mAna lene meM yahI doSa utpanna hotA hai / viSaya - paricaya ( pu . 4) jIvasthAna kI pUrva prakAzita do prarUpaNAoM - satprarUpaNA aura dravyapramANAnugama meM kramaza: jIva kA svarUpa, guNasthAna va mArgaNAsthAnAnusAra bheda, tathA pratyeka guNasthAna va mArgaNA sthAna saMbaMdhI jIvoM kA pramANa va saMkhyA batalAI jA cukI hai| aba prastuta bhAga meM jIvasthAnasaMbaMdhI Age kI tIna prarUpaNAeM prakAzita kI jA rahI haiM - kSetrAnugama, sparzanAnugama aura kAlAnugama / 1. kSetrAnugama kSetrAnugama meM jIvoM ke nivAsa va vihArAdi saMbaMdhI kSetra kA parimANa batalAyA gayA hai / isa saMbaMdha meM prathama prazna yaha uThatA hai ki yaha kSetra hai kahAM ? isake uttara meM ananta AkAza ke do vibhAga kiye gaye haiN| eka lokAkAza aura dUsarA alokAkAza / lokAkAza samasta AkAza ke madhya meM sthita hai, parimita hai aura jIvAdi pAMca dravyoM kA AdhAra hai / usake cAroM tarapha zeSa samasta ananta AkAza alokAkAza hai| ukta lokAkAza ke svarUpa aura pramANa ke saMbaMdha meM do mata haiN| eka mata ke anusAra yaha lokAkAza apane talabhAga meM sAtarAju vyAsavAlA golAkAra hai / punaH Upara ko krama se ghaTatA huA apanI AdhI uMcAI arthAt sAta rAjupara eka rAju vyAsavAlA raha jAtA hai| vahAM se puna: Upara ko krama se bar3hatA huA sAr3he tIna rAju Upara jAkara pAMca rAju vyAsapramANa ho jAtA hai aura vahAM puna: sAr3he tIna rAju ghaTatA huA apane sarvopari ucca bhAga para eka rAju vyAsavAlA raha jAtA hai| isa mata ke anusAra loka kA AkAra ThIka adhobhAga meM, vetrAsana, madhya meM jhallarI aura UrdhvabhAga mRdaMga ke samAna ho jAtA hai / kintu dhavalAkAra ne isa mata ko svIkAra nahIM kiyA hai, kyoMki, aise loka meM jo pramANaloka kA ghanaphala jagazreNI arthAt sAta rAju ke ghanapramANa
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 277 kahA hai, vaha prApta nahIM hotA / yaha bAta spaSTata: dikhalAne ke liye unhoMne apane samaya ke gaNitajJAna kI vividha aura azrutapUrva prakriyAoM dvArA isa prakAra ke loka ke adhobhAga va urdhvabhAga kA ghanaphala nikAlA hai jo kula 1643326 ghanarAju hone se zreNI ke ghana arthAt 343 ghanarAju se bahuta hIna raha jAtA hai / isaliye unhoMne loka kA AkAra pUrva-pazcima do dizAoM meM to Upara kI ora pUrvokta krama se ghaTatA bar3hatA huA, kintu uttara-dakSiNa do dizAoM meM sarvatra sAta rAju hI mAnA hai / isa prakAra yaha loka golAkAra na hokara samacaturasrAkAra ho jAtA hai aura do dizAoM se usakA AkAra vetrAsana, jhallarI aura mRdaMga ke sadRza bhI dikhAI de jAtA hai| aise loka kA pramANa ThIkazreNI kA ghana 7 = 7x 7 x 7 : 343 ghanarAju ho jAtA hai / yahI loka jIvAdi pAMcoM dravyoM kA kSetra hai| yahA~ prazna yaha upasthita hotA hai ki ukta 343 dhanarAjupramANa kevala asaMkhyAta pradezAtmaka atyanta parimita kSetra meM ananta jIva va ananta pudgala paramANu kaise raha sakate haiM? isakA uttara yaha hai ki jIvoM aura pudgala-paramANuoM meM apratighAta rUpa se anyonyAvagAhana zakti vidyamAna hai jisake kAraNa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga meM bhI anantAnanta jIvoM kA aura jIva ke bhI pratyeka pradeza para ananta audArikAdi pudgala paramANuoM kA astitva bana jAtA hai| ogha arthAt guNasthAnoM kI apekSA jIvoM kA kSetra 4 sUtroM meM batalA diyA gayA hai ki mithyAdRSTI jIva sarvaloka meM va ayogikevalI aura zeSa sAsAdanasamyagdRSTi Adi samasta bAraha guNasthAnoM meM se pratyeka guNasthAnavI jIva loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM, aura sayogikevalI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM, asaMkhyAta baha bhAgoM meM, tathA sarvaloka meM rahate haiN| dhavalAkAra ne ina sUtra-vacanoM ko eka ora jIvoM kI nAnA avasthAoM kA vicAra karake, aura dasarI ora sUkSmatara kSetramAna ke liye loka ko pAMca vibhAgoM meM bAMTakara bar3e vistAra se samajhAyA hai| kSetrAvagAhanAkI apekSA se jIvoM kI tIna avasthAeM ho sakatI haiM (1) svasthAna (2) samuddhAta aura (3) upapAda / svasthAna bhI do prakAra kA hai - apane sthAyI nivAsa ke kSetra ko svasthAna-svasthAna, aura apane vihAra ke kSetra ko vihAravatsvasthAna kahate haiN| jIvaM ke pradezoM kA unake svAbhAvika saMgaThana se adhika phailanA samuddhAta kahalAtA hai / vedanA aura pIr3A ke kAraNa jIva-pradezoM ke phailane ko vedanAsamuddhAta kahate haiN| krodhAdi
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 278 kaSAyoM ke kAraNa jIva-pradezoM ke vistAra ko kaSAyasamuddhAta kahate haiN| isI prakAra apane svAbhAvika zarIra ke AkAra ko chor3akara anya zarIrAkAra parivartana ko vaikriyikasamuddhAta, marane ke samaya apane pUrva zarIra ko na chor3akara navIna utpattisthAna taka jIva pradezoM ke vistAra ko mAraNAntika, taijasazarIra kI aprazasta va prazasta vikriyA ko taijasamuddhAta, Rddhi prApta muniyoM ke zaMkA-nivAraNArtha jIva pradezoM ke prastAra ko AhArakasamuddhAta aura sarvajJatAprApta kevalI ke pradezoM kA zeSa karmakSaya-nimitta daMDAkAra, kapATAkAra, pratarAkAra, va lokapUraNarUpa prastAra ko kevalisamuddhAta kahate haiM - jIvakA apanI pUrva paryAya ko chor3akara tIra ke samAna sIdhe, va eka, do yA tIna mor3e lekara anya paryAya ke grahaNakSetra taka gamana karane ko upapAda kahate haiM / inhIM daza-arthAt (1) svasthAnasvasthAna (2) vihAravatsvasthAna (3) vedanAsamuddhAta (4) kaSAyasamuddhAta (5) vaikriyikasamuddhAta (6) mAraNAntikasamuddhAta (7) taijasasamuddhAta (8) AhArakasamuddhAta (9) kevalisamuddhAta ora (10) upapAda avasthAoM kI apekSA se yathAsambhava jIva ke bhinna-bhinna guNasthAnoM aura mArgaNAsthAnoM kA kSetrapramANa * isa kSetrarUpaNA meM batalAyA gayA hai / sUkSma, sUkSmatara aura sUkSmatama kSetramAna ke liye dhavalAkAra ne pAMca prakAra se loka kA grahaNa kiyA hai (1) samasta loka yA sAmAnya loka jo 7 rAjukA dhanapramANa hai (2) adholoka jo 196 ghanarAjupramANa hai (3) Urdhvaloka jo 147 ghanarAjupramANa hai (4) tiryakaloka yA madhyaloka jo 1 rAju ke pratara yA varga pramANa hai; aura (5) manuSyaloka jo ar3hAI dvIpapramANa, arthAt 45 lAkha vyAsavAlA vartulAkAra kSetra hai / kisI bhI eka prakAra ke jIvoM kA kSetramAna batalAne ke liye dhavalAkAra ne usa usa jAtivizeSavAlI pradhAna rAzi ko lekara usake kSetrAvagAhanakA vicAra kiyA hai / udAharaNArtha- vihAravatsvasthAna vAle mithyAdRSTiyoM ke kSetra kA vicAra karate samaya unhoMne trasaparyAptarAzi ko hI vihAra karane kI yogyatA rakhanevAlI mAnakara pahale yaha nirdiSTa kara diyA ki kisI bhI samaya meM isa rAzi kA saMkhyAtavAM bhAga hI vihAra karegA / phira unhoMne isa vihAra karanevAlI rAzi meM svayaMprabhanAgendra parvata ke parabhAgavartI bar3e-bar3e trasa jIvoM kA vicAra kiyA, jinameM dvIndriya jIva zaMkha bAraha yojanakA, trIndriya gomhI tIna kosakI, caturindriya bhramara eka yojanakA aura paMcendriya maccha eka hajAra yojana kA hotA hai / ataeva aise pratyeka jIva kA unhoMne kSetramiti ke sUtra va vidhAna dekara pramANAMguloM meM ghanaphala nikAlA, aura phira isa utkRSTa avagAhanA meM jaghanya avagAhanAkA aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga jor3akara usakA AdhA
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 279 kiyA jisase usa rAzi ke eka jIva kI madhyama arthAt ausata avagAhanA saMkhyAta ghanAMgula AgaI / samasta trasa paryAptarAzi pratarAMgula ke saMkhyAtaveM bhAga se bhAjita jagapratarapramANa hai aura isakA kevala saMkhyAtavAM bhAga vihAra karatA hai / ata: isa saMkhyAtaveM bhAga ko pUrvokta ghanaphala se guNA karane para vihAravatsvasthAna mithyAdRSTirAzi kA kSetra saMkhyAta sUcyaMgulaguNita jagapratarapramANa hotA hai, jo lokakA asaMkhyAtavAM bhAga aura usI prakAra adholoka aura U @loka kA bhI asaMkhyAtavAM bhAga, tiryagloka kA saMkhyAtavA~ bhAga aura manuSyaloka yA aDhAIdvIpa se asaMkhyAta guNA hogaa| 2. sparzanAnugama sparzanaprarUpaNA meM yaha batalAyA gayA hai ki bhinna-bhinna guNasthAna vAle jIva, tathA gati Adi bhinna-bhinna mArgaNAsthAnavAle jIva tInoM kAloM meM pUrvokta daza avasthAoM dvArA kitanA kSetra sparza kara pAte haiN| isase spaSTa hai ki kSetra aura sparzana prarUpaNAoM meM vizeSatA itanI hI hai ki kSetraprarUpaNA to kevala vartamAnakAla kI hI apekSA rakhatI hai, kintu sparzanaprarUpaNA meM atIta aura anAgatakAla kA bhI, arthAt tInoM kAloM kA kSetramAna grahaNa kiyA jAtA hai| udAharaNArtha- kSetraprarUpaNA meM sAsAdanasamyagdRSTi jIvoM kA kSetra loka kA asaMkhyAtavAM bhAga batAyA gayA hai / yaha kSetra vartamAnakAla se hI sambandha rakhatA hai, arthAta vartamAna meM isa samaya svasthAnAdi yathAsaMbhava padoM ko prApta sAsAdanasamyadRSTi jIva loka ke asaMkhyAta meM bhAgapramANa kSetra ko vyApta karake vidyamAna hai / yahI bAta sparzaprarUpaNA meM vartamAnakAlika sparzana ko batAte samaya kahI hai| usake pazcAt dUsare sUtra meM atItakAla sambaMdhI sparzanakSetra batalAyA gayA hai| ki sAsAdanasamyagdRSTi jIvoM ne atItakAla meM dezona ATha baTe caudaha (Ta) aura bAraha baTe caudaha (34) bhAga sparza kie haiN| isakA abhiprAya jAna lenA Avazyaka hai / tIna sau tetAlIsa dhanarAjupramita isa lokAkAza ke ThIka madhya bhAga meM vRkSa meM sAra ke samAna eka rAjU lambI caur3I aura caudaha rAju UMcI lokanAlI avasthita hai / ise trasanAlI bhI kahate haiM, kyoMki, trasajIvoM kA saMcAra isake hI bhItara hotA hai| kevala kucha apavAda haiM, jinameM ki isake bhI bAhara trasajIvoM kA pAyA jAnA saMbhava hai / isa trasanAlI ke eka eka rAju lambe, caur3e aura moTe bhAga banAe jAveM to caudaha bhAga hote haiN| unameM se jo jIva jitane dhanarAju pramANa kSetra ko sparza karatA hai, usakA utanA hI sparzana kSetra mAnA jAtA hai / jaise prakRta meM sAsAdanasamadRSTiyoM kA sparzanakSetra ATha baTe
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 280 caudaha (4) yA bAraha baTe caudaha (11) bhAga batAyA gayA hai| inameM se vihAravatsvasthAna, vedanA, kaSAya aura vaikriyikasamuddhAtagata sAsAdanasamyagdRSTi jIvoM ne ukta trasanAlI ke caudaha bhAgoM meM se ATha bhAgoM ko sparza kiyA hai, arthAt ATha ghanarAju pramANa trasanAlI ke bhItara aisA eka bhI pradeza nahIM hai ki jise atItakAla meM sAsAdanasamyagdRSTi jIvoM ne (deva, manuSya, tiryaca aura nArakI, ina sabhI ne milakara) sparza na kiyA ho / yaha ATha ghanarAjupramANa kSetra trasanAlI ke bhItara jahAM kahIM nahIM lenA cAhie, kintu nIce tIsarI vAlukA pRthivI se lekara Upara solahaveM acyutakalpa taka lenA cAhiye / isakA kAraNa yaha hai ki bhavanavAsI deva svata: nIce tIsarI pRthivI taka vihAra karate haiM, aura Upara saudharmavimAna ke ziradhvajadaMDa taka / kintu uparima devoM ke prayoga se Upara acyutakalpa taka bhI vihAra kara sakate haiM (dekho, pR.229) / unake itane kSetra meM vihAra karane ke kAraNa ukta kSetra kA madhyavartI eka bhI AkAza pradeza aisA nahIM bacA hai ki jise atIta kAla meM ukta guNasthAnavartI devoM ne sparza na kiyA ho / isa prakAra isa sparza kiye kSetra ko lokanAlI ke caudaha bhAgoM meM se ATha bhAga pramANa sparzanakSetra kahate haiM / mAraNAntikasamuddhAta kI apekSA ukta guNasthAnavI jIvoM ne lokanAlI ke caudahabhAgoM meM se bAraha bhAga sparza kiye haiN| isakA abhiprAya yaha hai ki chaThI pRthivI ke sAsAdanagusthAnavartI nArakI madhyaloka taka mAraNAntikasamuddhAta kara sakate haiM, aura sAsadanasamyamdRSTi bhavanavAsI Adi deva AThavI pRthivI ke Upara vidyamAna pRthivIkAyika jIvoM meM mAraNAntikasamuddhAta kara sakate haiM, yA karate haiM / isa prakAra merutala se chaThI pRthivI taka ke 5 rAju aura Upara lokAnta taka ke 7 rAju, donoM milAkara 12 rAju ho jAte haiM / yahI bAraha ghanarAjupramANa kSetra trasanAlI ke bAraha baTe caudaha (24) bhAga, athavA basanAlI ke caudaha bhAgoM meM se bAraha bhAga pramANa sparzanakSetra kahA jAtA hai / isa ukta prakAra se batalAe gae sparzana kSetra ko yathAsaMbhava jAna lenA caahie| dhyAna rakhane kI bAta kevala itanI hI hai ki vartamAnakAlika sparzanakSetra to lokake asaMkhayAtaveM bhAgapramANa hI hotA hai, kintu atItakAlika sparzanakSetra trasanAlI ke caudaha bhAgoM meM se yathAsaMbhava 24, 24 ko Adi lekara 14 taka hotA hai / tathA mithyAdRSTi jIvoM kA mAraNAntika,vedanA, kaSAyasamuddhAta Adi kI apekSA sarvaloka sparzanakSetra hotA hai, kyoMki, sAre lokakarma meM sarvatra hI ekendriya jIva ThasAThasa bhare hue haiM aura gamanAgamana kara rahe haiM, ataeva unake dvArA samasta lokAkAza vartamAna meM bhI sparza ho rahA hai aura atItakAla meM bhI sparza kiyA jA cukA hai|
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 281 ina ekendriya mithyAdRSTi jIvoM ke atirikta sayogike valI bhagavAn bhI pratarasamuddhAta ke samaya loka ke asaMkhyAta bahu bhAgoM ko aura lokapUraNasamuddhAta ke samaya sarva lokAkAza ko sparza karate haiN| tathA upapAda aura mAraNAntika samuddhAtavAle trasajIvoM kA bhI trasanAlI ke bAhara astitva pAyA jAtA hai / vaha isa prakAra se ki loka ke antima vAtavalaya meM sthita koI jIva maraNa karake vigrahagati dvArA trasanAlI ke anta:sthita trasaparyAya meM utpanna hone vAlA hai vaha jIva jisa samaya maraNa karake prathama mor3A letA hai, usa samaya trasaparyAya ko dhAraNa karane para bhI vaha trasanAlI ke bAhara hai, ataeva upapAda kI apekSA trasajIva trasanAlI ke bAhara rahatA hai| isI prakAra trasanAlI meM sthita kisI aise trasajIvane jise ki trasanAlI ke bAhara marakara utpanna honA hai, mAraNAntikasamuddhAta ke dvArA trasanAlI ke bAhara ke AkAza-pradezoM kA sparza kiyA, to usa samaya bhI trasajIvakA astitva trasanAlI ke bAhara pAyA jAtA hai, (dekho. pR. 212) / ukta tIna avasthAoM ko chor3akara zeSa trasajIva trasanAlI ke bAhara kabhI nahIM rahate haiN| isa prakAra caudaha guNasthAnoM aura caudaha mArgaNAsthAnoM meM ukta svasthAnAdi daza padoM ko prApta jIvoM kA sparzanakSetra isa sparzanaprarUpaNA meM batalAyA gayA hai / sparzanaprarUpaNA kI kucha vizeSa bAteM ___sAsAdanasamyagdRSTi jIvoM kA kSetra nikAlate hue prasaMgavaza asaMkhyAta dvIpasamudroM ke Upara AkAza meM sthita samasta caMdroM ke pramANa ko bhI gaNitazAstra ke aneka adRSTapUrva karaNasUtroM ke dvArA nikAlA gayA hai aura sAtha hI yaha batalAyA gayA hai ki eka caMdra ke parivAra meM eka sUrya, aThAsI graha, aTThAIsa nakSatra aura chayAsaTha hajAra nau sau pacahattara kor3Akor3I (6697500000000000000) tAre hote haiN| isa cAroM prakAra ke parivAra ke pramANa se candrabimboM kI saMkhyA ko guNA kara dene para samasta jyotiSka devoM kA pramANa nikala AtA hai| isI bIca meM dhavalAkAra ne jyotiSka devoM ke bhAgahAra ko utpanna karane vAle sUtra se avalambita yukti ke bala se yaha siddha kiyA hai ki cUMki-svayaMbhUramaNa samudra ke parabhAga meM bhI rAju ke ardhaccheda pAye jAte haiM, isalie svayaMbhUramaNasamudra ke parabhAga meM bhI asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke vyAsa-ruddha yojanoM se saMkhyAta hajAra gune yojana Age jAkara tiryagloka kI samApti hotI hai, arthAt svayaMbhU ramaNasamudra kI bAhyavedikA ke pare bhI pRthivI kA astitva hai vahAM bhI rAju ke ardhaccheda upalabdha hote haiM; kintu vahAM para jyotiSI devoM ke vimAna nahIM (dekho pR. 150-160) haiM
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 282 isI prakaraNa meM unhoMne apanI ukta bAta kI puSTi karate hue jo udAharaNa die haiM, unase ekadama tIna aisI bAtoM para prakAza par3atA hai, jinase patA calatA hai ki ve bAteM vIrasenAcArya ke pUrvavartI digambara sAhitya meM pratiSThita nahIM thIM aura sarva prathama inhIMne unakI pratiSThA kI hai| ve navIna pratiSThita tInoM bAteM isa prakAra haiM - 1. 'saMkhyAta AvaliyoM kA eka antarmuhUrta hotA hai' isa pracalita aura sarvamAnya mAnyatA ko bhI 'edehi palidovamamavahiradi aMtomuhutteNa kAleNa' (dravyapra. sU 6) isa sUtra ke AdhAra se 'antarmuhUrta' isa pada meM par3e hue antara zabda ko sAmIpyArthaka mAnakara yaha siddha kiyA hai ki antarmuhUrta kA abhiprAya muhUrta se adhika kAla kA bhI ho sakatA hai / 2. dUsarI bAta Ayatacaturastra loka-saMsthAna ke upadeza kI hai, jisakA abhiprAya samajhane ke liye isI bhAga ke pR. 11 se 22 taka kA aMza dekhie / usase jJAta hotA hai ki dhavalAkAra ke sAmane vidyamAna karaNAnuyogasambandhI sAhitya meM loka ke AyatacaturasrAkAra hone kA vidhAna yA pratiSedha kucha bhI nahIM mila rahA thA, to bhI unhoMne prataramuddhAtagata kevalI ke kSetra ke sAdhanArtha kahI gaI do gAthAoM ke (dekho isI bhAga ke pR. 20-21) AdhAra para yahI siddha kiyA hai ki loka kA AkAra AyatacatuSkoNa hai, na ki anya AcAryoM se prarUpita 164.28 ghanarAju pramANa mRdaMga ke AkAra kA / sAtha hI unakA dAvA hai ki yadi aisA na mAnA jAyagA to ukta donoM gAthAoM ko apramANatA aura loka meM 343 ghanarAjuoM kA abhAva prApta hogaa| isalie loka kA AkAra Ayatacatusra hI mAnanA caahie| . 3. tIsarI bAta svayaMbhUramaNa samudra ke parabhAga meM pRthivI ke astitva siddha karane kI hai jisakA ullekha Upara kiyA jA cukA hai| (dekho pR. 155 - 158 taka) . isa prakAra bar3e joradAra zabdoM meM ukta tInoM bAtoM kA samarthana karane ke pazcAt bhI unakI niSpakSatA darzanIya hai / ve likhate haiM - 'yaha aisA hI hai' isa prakAra ekAnta haTha pakar3akara ke asada Agraha nahIM karanA cAhie, kyoMki, paramaguruoM kI paramparA se Aye hue upadezako yukti ke, bala se ayathArtha siddha karanA azakya hai, tathA atIndriya padArthoM meM chadmastha jIvoM ke dvArA uThAe gae vikalpoM ke avisaMvAdI hone kA niyama nahIM hai| ataeva purAtana AcAryoM ke vyAkhyAna kA parityAga na karake hetuvAda (tarkavAda) ke anusaraNa karane vAle vyutpanna ziSyoM ke anurodha se tathA avyutpanna ziSyajanoM ke vyutpAdana ke liye yaha dizA bhI dikhAnA caahie| (dekho. pR.157-158)
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 283 tiryacoM ke svasthAnasvasthAnakSetra kA nikAlate hue dvIpa aura samudroM kA kSetraphala aneka kAraNasUtroM dvArA pRthak aura sammilita nikAlane kI prakriyAe~ dI gaI haiM, aura sAtha hI yaha bhI siddha kiyA gayA hai ki isa madhyaloka meM kitanA bhAga samudra se rukA huA hai / (dekho. pR. 194-203) kAyamArgaNA meM bAdara pRthivI kAyika jIvoM ke sparzana- kSetra ko batalAte hue ratnaprabhAdi sAtoM pRthiviyoM kI lambAI caur3AI kA bhI pramANa batalAyA gayA hai / 3. kAlAnugama ukta prarUpaNAoM ke samAna kAlaprarUpaNA meM bhI ogha aura Adeza kI apekSA kAla kA nirNaya kiyA gayA hai, arthAt yaha batalAyA gayA hai ki yaha jIva kisa guNasthAna yA mArgaNAsthAna meM kama se kama kitane kAla taka rahatA hai, aura adhika se adhika kitane kAla rahatA hai| udAharaNArtha - mithyAdRSTi jIva mithyAtvaguNasthAna meM kitane kAla taka rahate haiM isa prazna ke uttara meM batalAyA gayA hai ki nAnA jIvoM kI apekSA to mithyAdRSTi jIva sarvakAla hI mithyAtva guNa sthAna meM rahate haiM, arthAt tInoM kAloM meM aisA eka bhI samaya nahIM hai, jabaki mithyAdRSTi jIva na pAye jAte hoM / kintu, eka jIva kI apekSA mithyAkAla tIna prakAra kA hotA hai - anAdi-ananta, anAdi - sAnta aura sAdi - sAnta / jo abhavya jIva hai, arthAt trikAla meM bhI jinako samyaktva prApti nahIM honA hai, aise jIvoM ke mithyAtva kA kAla anAdida- ananta hotA hai, kyoMki, unake mithyAtvakA na kabhI Adi hai, na anta |jo anAdimithyAdRSTi bhavya jIva hai, unake mithyAtva kA kAla anAdi-sa de - sAnta hai, arthAta anAdi kAla se Aja taka samyaktva kI prApti na hone se to unakA mithyAtva anAdi hai, kintu Age jAkara samyaktva kI prApti aura mithyAtva kA anta ho jAne se vaha mithyAtva sAnta hai| dhavalAkAra ne isa prakAra ke jIvoM meM varddhanakumAra dRSTAnta diyA hai, jo ki usa paryAya meM sarvaprathama samyaktva hue the / isa prakAra sarvaprathama samyaktva ko utpanna karane vAle jIvoM ke samyaktvaprApti ke pUrva samaya taka unake mithyAtva kA kAla anAdi-sAnta samajhanA caahie| jina jIvoM ne eka bAra samyaktva ko prApta kara liyA, tathApi pariNAmoM ke saMklezAdi nimitta se jo phira bhI mithyAtva kA Adi aura anta, ye donoM pAye jAte haiM / isa prakAra ke 1 rai meM bhI zrIkRSNa kA dRSTAnta dhavalAkAra ne diyA hai /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 284 prakRta meM anAdi-ananta aura anAdi-sAnta mithyAtva ke kAla ko chor3akara sAdisanta mithyAtva kAla kI hI vivakSA kI gaI hai, aura usI kI apekSA mithyAdRSTi guNasthAna kA jaghanya aura utkRSTa kAla batalAyA gayA hai| mithyAdRSTi guNasthAna kA jaghanya kAla antarmuhurta batalAyA gayA hai, jisakA abhiprAya yaha hai ki yadi koI samyagmithyAdRSTi, yA asaMyatasamyamdRSTi yA saMyatAsaMyata yA pramattasaMpata jIva pariNAmoM ke nimitta se mithyAtva ko prApta huA aura mithyAtvadazA meM sabase choTe antarmuhurtakAla taka rahakara puna: samyagmithayAtva ko, yA asaMyatasamyaktva ko, yA saMyamAsaMyama athavA apramattasaMyama ko prApta ho gayA, to aise jIva ke mithyAtvakA jaghanyakAla antarmuhUrtapramANa pAyA jAtA hai| aise mithyAtva ko sAdi-sAntakahate haiM, kyoki, usakA Adi aura anta, donoM pAye jAte haiN| isI sAdi-santa mithyAtva kA utkRSTa kAla kucha kama ardhapudgalaparivartanapramANa hai / isakA abhiprAya yaha hai ki jaba koI jIva prathama bAra samyaktvI hokara puna: mithyAtvI ho jAtA hai to vaha adhika se adhika ardhapudgala-parivartana kAla ke bhItara avazya hI punaH samyaktva prApta karamokSa calA jAtA hai| (ardhapudgalaparivartana kAla ke liye dekhiye pR. 325-332) isI prakAra zeSa guNasthAnoM ke bhI jaghanya aura utkRSTa kAla batalAye gaye haiN|
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 285 guNasthAna guNasthAnoM kI apekSA se jIvoM ke kSetra, sparzana aura kAla kA pramANa (pu.4 prastA . pR. 29 a) sparzana kAla nAnA jIvoM kI apekSA kAla eka jIva kI apekSA vartamAnakAlika atIta anAgatakAlika jaghanyakAla / utkRSTakAla sarvaloka sarvaloka sarvakAla (sA.sAM.mi.) antarmuhUrta | dezona ardhapuralaparivartana 1. midhyAti sarvaloka 2. sAsAcanasambadhi loka kA asaMkhyAtavAM bhAga | loka kA asaMkhyAtavA bhAga| ekasamaya palyo.asaM.bhAga udamAvalI 3. sambammidhyAti dezona ki rAju | antarmuhUrta | antarmuhUrta antarmuhUrta 4. asaMvatasambAda sarvakAla sAdhika tetIsa sAgaropama 5 saMvatAsaMvata . dezona pUrvakoTI varSa loka kA asaMkhyAtA bhAga pramattasaMvata 7. manamattasaMvata antarmuhUrta 8. apUrvakaraNa (upa. ekasamaya kSapaka antarmuhUrta antarmuhUrta 9 anivRttikatva (upa. eka samaya rakSapaka antarmuhUrta antarmuhUrta (upa. eka samaya rakSapaka antarmuhUrta 10.sUkSmasAmparAba eka samaya antarmuhUrta ekasamaya ekasamaya antarmuhUrta 11. upazAntakavAya 12. sIpa moha (lokakA asaMkhyAtavAM bhAga (lokakA asaMkhyAtavA bhAga lokakA asaMkhyAtA bhAga 13. sayogikecatI lokakA asaMkhyAta bahubhAga KlokakA asaMkhyAta bahubhAga lokakA asaMkhyAta bahubhAga / sarvaloka ra sarvaloka ra sarvaloka 14 ayogikevalI |lokakA asaMkhyAtA bhAga | lokakA asaMkhyAtavAM bhAga | lokakA asaMkhyAtavA bhAga sarvakAla . dezona pUrvakoTI varSa antarmuhUrta antarmuhUrta antarmuhUrta
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna 1. gatimArgaNA 2. indriyamArgaNA 3. kAryamArgaNA 4. yogamArgaNA 5. bedamArgaNA mArgaNA ke avAntara bheda narakagati tiyaMcagati manuSyagati devagati ekendriya nikalatraya paMcendriya pAMca sthAvarakAyika (asakAyika manoyogI vacanayogI kAyayogI strIvedI puruSavedI napuMsakavedI apagatavedI guNasthAnoM kI apekSA jIvoM ke kSetra, sparzana aura kAla kA pramANa (pu. 4 prastA. pR. 29 a) sparzana kSetra lokakA asaMkhyAtavAM bhAga sarvaloka lokakA asaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAta bahubhAga sarvaloka loka kA asaMkhyAtavAM bhAga sarvaloka lokakA asaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAta bahubhAga sarvaloka sarvaloka lokakA asaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAta bahubhAga ( sarvaloka lokA asaMkhyAtavAM bhAga lokA asaMkhyAtavAM bhAga -lokA asaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAta bahubhAga sarvaloka lokakA asaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAtavAM bhAga sarvaloka lokakA asaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAta bahubhAga sarvaloka vartamAnakAlika lokakA asaMkhyAtavAM bhAga sarvaloka lokakA asaMkhyAtanA bhAga lokakA asaMkhyAta bahubhAga (sarvaloka lokakA asaMkhyatavAM bhAga sarvaloka lokakA asaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAtavAM bhAga atIta anAgatakAlika dezona 17 rAju (utkRSTa) sarvaloka dezona 14 aura 1 rAju (utkRSTa) sarvaloka lokakA asaMkhyAta bahubhAga dezona rAju, sarvaloka sarvaloka lokakA asaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAtavAM bhAga sarvaloka lokakA asaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAta bahubhAga sarvaloka sarvaloka lokakA asaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAta bahu,, (sarvaloka lokakA asaMkhyAtavAM bhAga lokA asaMkhyAtavAM bhAga lokA asaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAta bahubhAga sarvaloka sarvaloka sarvaloka dezAna hue rAju, sarvaloka " deza " " " aura 14 rAju sarvaloka " 11 " (lokaka asaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAta bahubhAga (sarvaloka " "1 kAla nAnA jIvoM kI apekSA sarvakAla " 17 11 kAla jaghanya utkRSTa ekasamaya, antarmuhUrta antarmuhUrtI sarvakAla arntamuhUrta jaghanyakAla antarmuhUrta tetIsa sAgaropama " eka jIva kI apekSA utkRSTakAla 286 anantakAla asaMkhyAta pagalaparivartana tIna palyopama aura pUrvakoTI pRthaktva tetIsa sAgaropama kSudrabhavagrahaNa anantakAla asaMkhyAta padralaparivartana saMkhyAta hajAra varSa antarmuhUrta eka hajAra sAgaropama pUrva koTipRthaktva se adhika kSudrabhavagrahaNa anantakAla asaMkhyAta pudralaparivartana antarmuhUrta do hajAra sAgaropama pUrva koTipRthaktva se adhika ekasamaya antarmuhUrta * antarmuhUrta palyopamazatapRthaktva sAgaropamazatapRthaktva anantakAla asaMkhyAta pudralaparivartana anantakAla asaMkhyAta pudralaparivartana antarmuhUrta, dezona pUrvakoTi varSa
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAnoM kI apekSA jIvoM ke kSetra, sparzana aura kAla kA pramANa 287 (pu.4 prastA . pR. 29 a) guNasthAna mArgaNA ke kSetra sparzana nAnA jIvoM kI| kAla |eka jIva kI apekSA avAntara bheda vartamAnakAlika | atIta anAgatakAlika apekSA jaghanyakAla utkRSTakAla krodhAdicatuSkavAyI | sarvaloka sarvaloka sarvaloka sarvakAla ekasamaya antarmuhUrta 6.kavAvamArgaNA (lokakA asaMkhyAtavAM bhAga | lokakA asaMkhyAtavA bhAga (lokakA asaMkhyAtavA bhAga bhakavAyI lokakA asaMkhyAta bahubhAga ra lokakA asaMkhyAta bahubhAga lokakA asaMkhyAta bahu bhAga antarmuhUrta aura sarvakAla | ekasamaya || antarmuhUrta, aura (sarvaloka sarvaloka (sarvaloka antarmuhUrta || dezena pUrvakoTI varSa (kumati-kuzrutajJAnI sarvakAla antarmuhUrta dezena ardhapudralaparivartana vibhaMgavAnI | lokakA asaMkhyAtA bhAga | lokakA asaMkhyAtavAM bhAga | dezonarAju tetIsa sAgaropama sarvaloka mati-zruta avadhi | lokakA asaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAtavAM bhAga dezonarAju sAdhika ... JumAnamArgaNA ||mana:paryayajJAnI | lokakA asaMkhyAtA bhAga lokakA asaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAtavAM bhAga dezena pUrvakoTi varSa (lokakA asaMkhyAtA bhAga (lokakA asaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAtavAM bhAga balazAnI RlokakA asaMkhyAta bahubhAga (lokakA asaMkhyAta bahubhAga lokakA asaMkhyAtavAM bhAga dezena pUrvakoTi varSa (sarvaloka (sarvaloka sarvaloka (sAmAyika mAvi | lokakA asaMkhyAtA bhAga | lokakA asaMkhyAtavAM bhAga | lokakA asaMkhyAtavAM bhAga jaghanya utkRSTa | ekasamaya antarmuhUrta cAra saMyamI ekasamaya antarmuhUrta | antarmuhUrta 8. saMyamamArgaNA || badhAsyAtasaMyamI elokakA asaMkhyAta bahubhAgalokakA asaMkhyAta bahubhAga lokakA asaMkhyAta bahubhAga antarmuhUrta |, dezona pUrvakoTI varSa (sarvaloka (sarvaloka (sarvaloka antarmuhUrta saMyamAsaMyamI lokakA asaMkhyAtavAM bhAga | lokakA asaMkhyAtavAM bhAga | dezona rAju sarvakAla dezona pUrvakoTIvarSa (sarvaloka (sarvaloka sarvaloka ardhapudalaparivartana (acakSudarzanI anantakAla bhasaMkhyAta pudralaparivartana lokakA asaMkhyAtavAM bhAga| lokakA asaMkhyAtavA bhAga | dezona do hajAra sAgaropama sAdhika tetIsa, avadhivarzanI (lokakA asaMkhyAtavAM bhAga | lokakA asaMkhyAtA bhAga | lokakA asaMkhyAtA bhAga kebalavarzanI ra lokakA asaMkhyAta bahubhAga lokakA asaMkhyAta bahubhAga lokakA asaMkhyAta bahu bhAga dezona pUrvakoTI varSa (sarvaloka sarvaloka sarvaloka asaMyamI
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAnoM kI apekSA jIvoM ke kSetra, sparzana aura kAla kA pramANa 288 (pu.4prastA. pR. 29 a) guNasthAna | mArgaNA ke sparzana nAnA jIvoM kI| kAla |eka jIva kI apekSA avAntara bheda vartamAnakAlika |atIta anAgatakAlikA apekSA jaghanyakAla utkRSTakAla (sarvaloka (sarvaloka sarvaloka sarvakAla antarmuhUrta | sAdhika tetIsa sAgaropama (lokakA asaMkhyAtA bhAga | lokakA asaMkhyAtavA bhAga dezonarAju (sarvaloka nIla lokakA asaMkhyAtA bhAga | lokakA asaMkhyAtavA bhAga vezona rAju sAdhika sattaraha sAgaropama (sarvaloka kApota lokakA asaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAtavA bhAga dezona rAju | sAdhika sAta sAgaropama 10. lezyAmArgaNA teja lokakA asaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAtA bhAga | dezona aMtaekasamaya | sAdhika do sAgaropama lokakA asaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAtA bhAga| dezona rAju sAdhika maThAraha sAgaropama (lokakA asaMkhyAtA bhAga lokakA asaMkhyAtavAM bhAga (dezona rAju lokakA asaMkhyAta bahubhAga lokakA asaMkhyAta bahubhAga lokakA asaMkhyAtAM bhAga sAdhika tetIsa sAgaropama (sarvaloka sarvaloka (sarvaloka lokakA asaMkhyAtA bhAga | lokakA asaMkhyAtA bhAga| lokakA asaMkhyAtA bhAga antarmuhUrta antarmuhUrta | antarmuhUrta | antarmuhUrta (lokakA masaMkhyAtavAM bhAga (lokakA asaMkhyAtavAM bhAga (lokakA asaMkhyAtA bhAga 11. madhyamArgaNA (bhana lokakA masaMkhyAta bahu.. RlokakA asaMkhyAta bahubhAgAlA lokakA asaMkhyAta bahubhAgalokakA masaMkhyAta bahubhAga sarvakAla dezona ardhapulaparivartana sarvaloka / sarvaloka ||srvlok sarvaloka sarvaloka sarvaloka mIpazamikasambakatva lokakA asaMkhyAtavAM bhAga | lokakA asaMkhyAta bhAga | dezonarAju / (antarmuhUrta palyo.asaM.bhAga antarmuhUrta ekasamaya antarmuhUrta ekasamaya | antarmuhUrta -mAbopazamika, | lokakA asaMkhyAtA bhAga | lokakA masaMkhyAtavAM bhAga| kezonarAju sarvakAla antarmuhUrta | sAdhika myAsaTha sAgaropama (lokakA bhasaMmbAtacA bhAga antarmuhUrta | 12.sambakatvamArga (sAvika.. elokakA asaMkhyAta bahabhAga[elokakA asaMcyAta bahubhAga lokakA asaMkhbAta bahubhAga antarmuhUrta | sAdhika tetIsa sAgaropama (sarvaloka sarvaloka sarvaloka sambagmidhyAti lokakA masaMkhyAtavAM bhAga lokakA asaMkhyAtA bhAga | dezonarAju antarmuhUrta palyo. asaM.bhAga antarmuhUrta | lokakA bhasaMmyAtavAM bhAga | lokaLA asaMkhyAtA bhAga | dezona maura bu] ekasamaya palyo.asaM. bhAga | ekasamaya | antarmuhUrta midhyAti sarvaloka sarvaloka sarvaloka sarvakAla antarmuhUrta | dezona ardhapudalaparivartana lokakA masaMkhyAtavAM bhAga | lokakA asaMkhyAtA bhAga (dezona sAgaropamazatapRthaktva 13. saMzimArgaNAmasaMkI sarvaloka sarvaloka sarvaloka nabhavagrahaNa | anantakAla masaMsbAta pujalaparivartana | 24. mAhAramArgamA (bhAharaka antarmuhUrta megula ke asaMkhyAta bhAgyamAja ekasamaya asaMkhyAtAsaMsthAta utsarpiNI avasarpiNI tIna samaba, antarmata
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhavalA kA gaNitazAstra yaha vidita ho cukA hai ki bhAratavarSa meM gaNita-aMkagaNita, bIjagaNita, kSetramiti Adi kA adhyayana ati prAcIna kAla meM kiyA jAtA thaa| isa bAta kA bhI acchI taraha patA cala gayA hai ki prAcIna bhAratavarSIya gaNitajJoM ne gaNitazAstra meM Thosa aura sAragarbhita unnati kI thii| yathArthata: arvAcIna aMkagaNita aura bIjagaNita ke janmadAtA ve hI the / hameM yaha socane kA abhyAsa ho gayA hai ki bhAratavarSakI vizAla janasaMkhyA meM se kevala hiMduoM ne hI gaNita kA adhyayana kiyA, aura unheM hI isa viSaya meM ruci thI, aura bhAratavarSIya janasaMkhyA ke anya bhAgoM, jaise ki bauddha vA jaina gaNitajJoM dvArA likhe gaye koI gaNizAstra ke grantha jJAta nahIM hue the| kintu jainiyoM ke AgamagranthoM ke adhyayana se prakaTa hotA hai ki gaNitazAstra kA jainiyoM meM bhI khUba Adara thA / yathArthata: gaNita aura jyotiSa vidyA kA jJAna jaina muniyoM kI eka mukhya sAdhanA samajhI jAtI thI / aba hameM yaha vidita ho cukA hai ki jainiyoM kI gaNitazAstra kI eka zAkhA dakSiNa bhArata meM thI aura isa zAkhA kA kama se kama eka grantha, mahAvIrAcArya-kRta gaNitasArasaMgraha, usa samaya kI anya upalabdhakRtiyoM kI apekSA aneka bAtoM meM zreSTha hai| mahAvIrAcArya kI racanA san 850 kI hai| unakA yaha grantha sAmAnya rUparekhA meM brahmagupta, zrIdharAcArya, bhAskara aura anya hindU gaNitajJoM ke granthoM ke samAna hote hue bhI vizeSa bAtoM meM unase pUrNata: bhinna hai / udAharaNArtha - gaNitasArasaMgraha ke prazna (Problems) prAya: sabhI dUsare granthoM ke praznoM se bhinna haiN| vartamAna kAla meM upalabdha gaNita zAstrasaMbaMdhI sAhitya ke AdhAra para se hama yaha kaha sakate haiM ki gaNitazAstra kI mahatvapUrNa zAkhAeM pATaliputra (paTanA), ujjaina, maisUra, malAvAra aura saMbhavata: banArasa, takSazilA aura kucha anya sthAnoM meM unnatizIla thiiN| jaba taka Age pramANa prApta na hoM, taba taka yaha nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki ina zAkhAoM meM paraspara kyA saMbaMdha thaa| phira bhI hameM patA calatA hai ki bhinna-bhinna zAkhAoM 1 dekho-bhagavatI sUtra, amayadeva sUrikI TIkA sahita, mhesANAkI AgamAdeya samiti dvArA prakAzita, 1919, sUtra 90 / jaikobI kRta uttarAdhyana sUtra kA aMgrejI anuvAda, oNksaphorDa 1915, adhyAya 7, 8, 38.
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 290 se Aye hue granthoM kI sAmAnya rUparekhA to eka sI hai, kintu vistAra saMbaMdhI vizeSa bAtoM unameM vibhinnatA isase patA calatA hai ki bhinna-bhinna zAkhAoM meM AdAna-pradAna kA saMbaMdha thA, chAtragaNa aura vidvAna eka zAkhA se dUsarI zAkhA meM gamana karate the, aura eka sthAna meM kiye gaye AviSkAra zIghra hI bhArata ke eka kone se dUsare kone taka vijJApita kara diye jAte the / pratIta hotA hai ki bauddha dharma aura jaina dharma ke pracAra ne vividha vijJAnoM aura kalAoM ke adhyayana ko uttejanA dI / sAmAnyataH sabhI bhAratavarSIya dhArmika sAhitya, aura mukhyatayA bauddha va jaina sAhitya, bar3I-bar3I saMkhyAoM ke ullekhoM se paripUrNa hai| bar3I saMkhyAoM ke prayoga ne una saMkhyAoM ko likhane ke liye sarala saMketoM kI AvazyakatA utpanna kI, aura usI se dAzamika krama (The place-value system of notation) kA AviSkAra huA / aba yaha bAta nissaMzaya rUpa se siddha ho cukI hai ki dAzamika krama kA AviSkAra bhArata meM IsvIsan ke prAraMbha kAla ke lagabhaga huA thA, jabaki bauddhadharma aura jainadharma apanI caramonnati para the| yaha nayA aMka - krama bar3A zaktizAlI siddha huA, aura isI ne gaNitazAstra ko gatipradAna kara sulvasUtroM meM prApta vedakAlIna prAraMbhika gaNita ko vikAsa kI ora bar3hAyA, aura barAhamihira ke graMthoM meM prApta pAMcavI zatAbdI ke susampanna gaNitazAstra meM parivartita kara diyA / eka bar3I mahatvapUrNa bAta, jo gaNita ke itihAsakAroM kI dRSTi meM nahIM AI, yaha hai ki yadyapi hinduoM, bauddhoM aura jainiyoM kA sAmAnya sAhitya IsA se pUrva tIsarI va cauthI zatAbdI se lagAkara madhyakAlIna samaya taka avicchinna haiM, kyoMki pratyeka zatAbdI ke graMtha upalabdha haiM, tathApi gaNitazAstra saMbaMdhI sAhitya meM viccheda haiM / yathArthata: san 499 meM racita AryabhaTIya se pUrva kI gaNizAstra saMbaMdhI racanA kadAcit hI koI ho / apavAda meM bakhzAli prati (Bakhsali Manuscript) nAmaka vaha apUrNa hastalikhita graMtha hI hai jo saMbhavata: dUsarI yA tIsarI zatAbdI kI racanA hai / kintu isakI upalabdha hastalikhita prati hameM usa kAla ke gaNita jJAna kI sthiti ke viSaya meM koI vistRta vRttAnta nahIM milatA, kyoMki yathArtha meM yaha AryabhaTa, brahmagupta athavA zrIdhara Adi ke graMthoM ke sadRza gaNitazAstra kI pustaka nahIM hai| vaha kucha cune hue gaNitasaMbaMdhI praznoM kI vyAkhyA athavA TippaNI sI hai| isa hastalikhita prati se hama kevala itanA hI anumAna kara sakate haiM ki dAzamikakrama aura tatsaMbaMdhI aMkagaNita kI mUla prakriyAyeM usa samaya acchI taraha vidita thIM, aura pIche ke gaNitajJoM dvArA ullikhita kucha prakAra ke gaNita prazna (Problems) bhI jJAta the /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 291 yaha pUrva hI batAyA jA cukA hai ki AryabhaTIya meM prApta gaNitazAstra vizeSa unnata hai, kyoMki usameM hamako nimnalikhita viSayoM kA ullekha milatA hai - vartamAnakAlIna prAthamika aMkagaNita ke saba bhAga jinameM anupAta, vinimaya aura byAja ke niyama bhI sammilita haiM, tathA sarala aura varga samIkaraNa, aura sarala kuTTaka (Indeterminat equations) kI prakriyA taka kA bIjagaNita bhI hai / aba prazna yaha upasthita hotA hai ki kyA AryabhaTa ne apanA gaNitajJAna videza se grahaNakiyA, athavA jo bhI kucha sAmagrI AryabhaTIya meM antarhita hai vaha saba bhAratavarSa kI hI maulika sampatti hai ? AryabhaTa likhate haiM "brahma, pRthvI, caMda, budha, zukra, sUrya, maMgala, bRhaspati, zani aura nakSatroM ko namaskAra karake AryabhaTa usa jJAna kA varNana karatA hai jisakA ki yahAM kusumapura meM Adara hai / " isase patA calatA hai ki usane videza se kucha grahaNa nahIM kiyaa| dUsare dezoM ke gaNitazAstra ke itihAsa ke adhyayana se bhI yahI anumAna hotA hai, kyoMki AryabhaTIya gaNita saMsAra ke kisI bhI deza ke tatkAlIna gaNita se bahuta Age bar3hA huA thA / videza se grahaNa karanekI saMbhAvanA ko isa prakAra dUra kara dene para prazna upasthita hotA hai ki AryabhaTa se pUrvakAlIna gaNitazAstra saMbaMdhI koI graMtha upalabdha kyoM nahIM hai ? isa zaMkA kA nivAraNa sarala hai / dAzamikakrama kA AviSkAra I sanke prAraMbha kAla ke lagabhaga kisI samaya huA thA / ise sAmAnya pracAra meM Ane ke liye cAra pAMca zatAbdiyAM laga gaI hoMgI / dAzamika krama kA prayoga karane vAlA AryabhaTa kA graMthahI sarvaprathama acchA graMtha pratIta hotA hai / AryabhaTa ke graMtha se pUrva ke graMthoM meM yA to purAnI saMkhyApaddhati kA prayoga thA, athavA, ve samaya kI kasauTI para ThIka utarane lAyaka acche nahIM the / gaNita kI dRSTi se AryabhaTa kI vistRta khyAti kA kAraNa, mere matAnusAra, bahutAyata se yahI thA ki unhoMne hI sarvaprathama eka acchA grantha racA, jisameM dAzamikakrama kA prayoga kiyA gayA thaa| AryabhaTa ke hI kAraNa purAnI pustakeM apracalita aura vilIna ho gaI / isase sApha patA cala jAtA hai ki san 499 ke pazcAt likhI huI to hameM itanI pustakeM milatI haiM, kintu usake pUrva ke grantha upalabdha nahIM haiM / isa prakAra san 500 IsavI se pUrva ke bhAratIya gaNitazAstra ke vikAsa aura unnati kA citraNa karane ke liye vAstava meM koI sAdhana hamAre pAsa nahIM hai| aisI avasthA 1. bramhakuzazibudhabhRguravikujagurukoNabhagaNAnnamaskRtya / AryabhaTastviha nigadati kusumapure'bhyarcitaM jJAnam // AryabhaTIya 2, 1. brahmabhUminakSatragaNAnnamaskRtya kusumapure kusumapurAkhye'smindeze abhyarcitaM jJAnaM kusumapuravAsimi: pUjitaM grahagatijJAnasAdhanabhUtaM tantramAryabhaTo nigadati / (paramezvarAcAryakRta TIkA)
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 292 meM AryabhaTa se pUrva ke bhAratIya gaNitajJAna kA bodha karAne vAle graMthoM kI khoja karanA eka vizeSa mahatvapUrNa kArya ho jAtA hai| gaNitazAstra saMbaMdhI granthoM ke naSTa ho jAne ke kAraNa san 500 ke pUrvakAlIna bhAratIya gaNitazAstra ke itihAsa kA punaH nirmANa karane ke liye hameM hiMduoM, bauddhoM aura jainiyoM ke sAhitya kI, aura vizeSata: dhArmika sAhitya kI chAnabIna karanA par3atI hai / aneka purANoM meM hameM aise bhI khaMDa milate haiM jinameM gaNitazAstra aura jyotiSavidyA kA varNana pAyA jaataahai| isI prakAra jainiyoM ke adhikAMza AgamagranthoM meM bhI gaNitazastra yA jyotividyA kI kucha na kucha sAmagrI milatI hai / yahI sAmagrI bhAratIya paramparAgata gaNita kI dyotaka hai, aura vaha usa grantha se jisameM vaha antarbhUta hai, prAya: tIna cAra zatAbdiyAM purAnI hotI haiM / ata: yadi hama san 400 se 800 taka kI kisI dhArmika yA dArzanika kRti kI parIkSA kareM tousakA gaNitazAstrIya vivaraNa IsavI ke prAraMbha se san 400 taka kA mAnA jA sakatA hai / uparyukta nirUpaNa ke prakAza meM hI hama isa nauMvI zatAbdI ke prAraMbha kI racanA SaTkhaMDAgama kI TIkA dhavalA kI khoja ko atyanta mahatvapUrNa samajhate haiM / zrIyuta hIrAlAla jaina ne isa grantha kA sampAdana aura prakAzana karake vidvAnoM ko sthAyI rUpa se kRtajJatA kA RNI banA liyA hai| gaNitazAstra kI jainazAkhA 1 san 1912 meM raMgAcAryadvArA gaNitasArasaMgraha kI khoja aura prakAzana ke samaya se vidvAnoM ko AbhAsa hone lagA hai ki gaNitazAstra kI aisI bhI eka zAkhA rahI hai jo ki pUrNata: jaina vidvAnoM dvArA calAI jAtI thI / hAla hI meM jaina Agama ke kucha granthoM ke adhyayana se jaina gaNitajJa aura gaNita granthoM saMbaMdhI ullekhoM kA patA calA hai| jainiyoM kA dhArmika sAhitya cAra bhAgoM meM vibhAjita hai jo anuyoga, (jainadharma meM) tatvoM kA spaSTIkaraNa, kahalAte haiN| unameM se eka kA nAma karaNAnuyoga yA gaNitAnuyoga, arthAt gaNitazAstra saMbaMdhI tatvoM kA spaSTIkaraNa hai / isI se patA calatA hai ki jainadharma aura jainadarzana meM gaNitazAstra ko kitanA ucca pada diyA gayA hai / 1 dekho - raMgAcArya dvArA sampAdita gaNitasAra saMgraha kI prastAvanA, DI.I. smithadvArA likhita, madrAsa, 1912. 2 bI. datta: gaNita zAstrIya jaina zAkhA, buleTina kalakattA gaNita sosAyaTI, jilda 21 (1919) pRSTha 115 se 145.
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 293 yadyapi aneka jaina gaNitajJoM ke nAmajJAta haiM,paraMtu unakI kRtiyAM lupta ho gaI haiN| unameM sabase prAcIna bhadrabAhu haiM jo ki IsA se 278 varSa pUrva svarga sidhAre / ve jyotiSa vidyA ke do granthoM ke lekhaka mAne jAte haiM (1) sUryaprajJapti kI TIkA; aura (2) bhadrabAhavI saMhitA nAmaka eka maulika graMtha / malayagiri (lagabhaga1150 I.) ne apanI sUryaprajJapti kI TIkA meM inakA ullekha kiyA hai, aura bhaTTotpala' (966) ne unake granthAvataraNa diye haiN| siddhasena nAmaka eka dUsare jyotiSI ke granthAvataraNa varAhamihira (505) aura bhaTTotpala dvArA diye gaye haiN| ardhabhAgadhI aura prAkRta bhASA meM likhe hue gaNitasambandhI ullekha aneka granthoM meM pAye jAte haiN| dhavalA meM isa prakAra ke bahusaMkhyaka avataraNa vidyamAna haiN| ina avataraNoM para yathA sthAna vicAra kiyA jAyagA / kintu yahAM yaha bAta ullekhanIya hai ki ve avataraNa ni:saMzayarUpa se siddha karate haiM ki jaina vidvAnoM dvArA likhe gaye gaNita graMtha the jo ki aba lupta ho gaye haiN| kSetra samAsa aura karaNa bhAvanA ke nAma se jaina vidvAnoM dvArA likhita graMtha gaNitazAstra sambandhI hI the / para aba hameM aisA koI graMtha prApya nahIM hai| hamArA jaina gaNitazAstra sambandhI atyanta khaMDita jJAta sthAnAMga sUtra, umAsvAtikRta tatvArthAdhigamasUtrabhASya, sUryaprajJapti, anuyogadvAra sUtra, trilokaprajJapti, trilokasAra Adi gaNitetara granthoM se saMkalita hai / aba ina granthoM meM dhavalA kA nAma bhI jor3A jA sakatA hai| dhavalA kA mahatva dhavalA nauvIM sadI ke prAraMbha meM vIrasena dvArA likhI gaI thii| vIrasena tatvajJAnI aura dhArmika divyapuruSa the / ve vastuta: gaNitajJa nahIM the| ata: jo gaNitazAstrIya sAmagrI dhavalA ke antargata hai, vaha unase pUrvavartI lekhakoM kI kRti kahI jA sakatI hai, aura mukhyatayA pUrvagata TIkAkAroM kI, jinameM se pAMca kA indranandI ne apane zrutAvatAra meM ullekha kiyA hai| ye TIkAkAra kuMdakuMda, zAmakuMda, tuMbulUra, samantabhadra aura bappadeva the, jinameM se prathama lagabhaga sana 200 ke aura antima san 600 ke lagabhaga hue / ata: dhavalA kI adhikAMza gaNitazAstrIya sAmagrI san 200 se 600 taka ke bIca ke samaya kI mAnI jA sakatI hai / isa prakAra bhAratavarSIya gaNitazAstra ke itihAsakAroM ke liye dhavalA prathamazreNI kA mahatvapUrNa graMtha ho jAtA hai, kyoMki unameM hameM bhAratIya gaNitazAstra ke itihAsa ke sabase adhika 1 vRhatsaMhitA, esa. dvivedIdvArA sampAdita, banArasa, 1815, pu. 226 2 zIlAMkane sUtrakRtAMgasUtra, smayAbhyayana anuyogadvAra, zloka 28, para apanI TIkA meM maMgasaMbaMdhI (regarding permutations and combination) tIna niyama uddhRta kiye haiN| ye niyama kisI jaina graMtha meM se liye gaye jAna par3ate haiN|
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 294 aMdhakArapUrNa samaya, arthAt pAMcavIM zatAbdI se pUrva kI bAteM milatI haiN| vizeSa adhyayana se yaha bAta aura bhI puSTa ho jAtI hai ki dhavalA kI gaNitazAstrIya sAmagrI san 500 se pUrva kI haiN| udAharaNArtha - dhavalA meM varNita aneka prakriyAyeM kisI bhI anya jJAta graMtha meM nahIM pAI jAtI, tathA isameM kucha aisI sthUlatA kA AbhAsa bhI hai jisakI jhalaka pazcAt ke bhAratIya gaNitazAstra se paricita vidvAnoM ko saralatA se mila sakatI hai| dhavalA ke gaNita bhAga meM vaha paripUrNatA aura pariSkAra nahIM hai jo AryabhaTIya aura usake pazcAt ke graMthoM meM dhavalAntargata gaNitazAstra saMkhyAeM aura saMketa - dhavalAkAra dAzamikakrama se pUrNata: paricita hai / isake pramANa sarvatra upalabdha hote haiN| hama yahAM dhavalA ke antargata avataraNoM se lI gaI saMkhyAoM ko vyakta karane kI kucha paddhatiyoM ko upasthita karate haiM - (1) 7999998 ko aisI saMkhyA kahA hai ki jisake Adi meM 7, anta meM 8 aura madhya meM chaha bAra 9 kI punarAvRtti hai / / (2) 46666664 vyakta kiyA gayA hai - causaTha, chaha sau, chayAsaTha hajAra, chayAsaTha lAkha, aura cAra krodd'| (3) 22759498 vyakta kiyA gayA hai - do karor3a, sattAisa lAkha, ninyAnnave hajAra, cAra sau aura anThAnnave 3 / isameM se (1) meM jisa paddhati kA upayoga kiyA hai vaha jaina sAhitya meM anya sthAnoM meM bhI pAyI jAtI hai, aura gaNitasArasaMgraha meM " bhI kucha sthAnoM meM hai / usase dAzamikakrama kA suparicaya siddha hotA hai / (2) meM choTI saMkhyAeM pahale vyakta kI gaI haiN| yaha saMskRta sAhitya meM pracalita sAdhAraNa rIti ke anusAra nahIM hai / usI prakAra yahAM saMketa-krama sau hai, na ki daza jo ki sAdhAraNata: saMskRta sAhitya meM pAyA jAtA hai / kintu pAlI aura prAkRta meM sau kA krama hI prAya: upayoga meM lAyA gayA hai / (3) meM sabase bar3I saMkhyA pahale vyakta kI gaI hai / avataraNa (2) aura (3) spaSTata: bhinna sthAnoM se liye gaye haiN| 1. dha. bhAga 3, pRSTha 98, gAthA 51 / dekho gommaTasAra, jIvakAMDa, pRSTha 633. 2. dha. bhAga 3, pR. 99, gAthA 52. 3. dha. bhAga 3, pR. 100, gAthA 53. 4. dekho - maNitasArasaMgraha 1, 27. aura bhI dekho - datta aura siMha kA hindUgaNitazAstra kA itihAsa, jilda 1, lAhaura 1935, pR. 16. 5. datta aura siMha, pUrvavat, pR. 14.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 295 bar3I saMkhyAyeM - yaha suvidita hai ki jaina sAhitya meM bar3I saMkhyAyeM bahutAyata se upayoga meM AI haiM | dhavalA meM bhI aneka taraha kI jIvarAziyoM (dravyapramANa) Adi para tarka vitarka hai| nizcita rUpa se likhI gaI sabase bar3I saMkhyA paryApta manuSyoM kI hai / yaha saMkhyA dhavalA meM do ke chaThe varga aura do ke sAtaveM varga ke bIca kI, athavA aura bhI nizcita, koTi-koTi-koTi aura koTi-koTi-koTi-koTi ke bIca kI kahI gaI haiM / yAne - 21 aura 217 ke bIca kI / athavA, aura adhika niyama - ( 1,00,00,000) 3 aura (1,00,00,000) 4 ke bIca kI / athavA, sarvathA nizcita - 22' x 2 / ina jIvoM kI saMkhyA anya matAnusAra ' 79228162514264337593543950336 hai / yaha saMkhyA untIsa aMka grahaNa karatI hai| isameM bhI utane hI sthAna haiM jitane ki (1,00,00,000) 4 meM, parantu hai vaha usase bar3I saMkhyA / yaha bAta dhavalAkAra ko jJAta hai, aura unhoMne manuSyakSetra kA kSetraphala nikAlakara yaha siddha kiyA hai ki ukta saMkhyA ke manuSya manuSya kSetra meM nahIM samA sakate, aura isaliye usa saMkhyAvAlA mata ThIka nahIM hai| maulika prakriyAyeM dhavalA meM jor3a, bAkI, guNA, bhAga, vargamUla aura dhanamUla nikAlanA, tathA saMkhyAoM kA ghAta nikAlanA (The raising of numbers to given powers) Adi maulika prakriyAoM kA kathana upalabdha hai / ye kriyAeM pUrNaka aura bhinna, donoM ke saMbaMdha meM kahI gaI haiM | dhavalA meM varNita ghAtAMka kA siddhAMta (Theory of indices) dUsare gaNita graMthoM se kucha-kucha bhinna hai / nizcayata: yaha siddhAnta prAthamika hai, aura san 500 se pUrva kA hai| isa siddhAnta saMbaMdhI maulika vicAra nimnalikhita prakriyAoM ke AdhAra para pratIta hote haiM :(1) varga, (2) ghana, (3) uttarottara varga, (4) uttarottara ghana, (5) kisI saMkhyA kA saMkhyAtulya dhAtu nikAlanA (6) vargamUla, (7) ghanamUla, (8) uttarottara vargamUla, (9) uttarottara ghanamUla, Adi / anya saba ghAtAMka inhIM rUpoM se pragaTa kiye gaye haiM / udAharaNArtha ako a ke ghana kA prathama vargamUla kahA hai / a' ko akA ghana kA ghana kahA hai / a 6 ko a ke ghana kA varga, yA varga kA ghana kahA hai, ityAdi 3 / uttarottara varga aura ghanamUla nIce likhe 'anusAra haiM. - 2 gommaTasAra, jIvakAMDa, (se. bu. jai. sIrIja) pR. 104 1 dha. bhAga 3, pR. 253. 3 dhavalA, bhAga 3 pR. 53
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA akA prathama varga yAne (a) - a dvitIya varga " (a) = a : tRtIya varga " na varga , usI prakAra - a kA prathama vargamUla yAne a1/2 " dvitIya " " a 1/22 " tRtIya " " a 1/22 " na " . " a1/2 na vargita-saMvargita paribhASika zabda vargita-saMvargita kA prayoga kisI saMkhyA kA saMkhyAtulya ghAta karane ke artha meM kiyA gayA hai| udAharaNArtha - na na na kA vargitasaMvargita rUpa hai| isa sambandha meM dhavalA meM viralana-deya 'phailAnA aura denA' nAmaka prakriyA kA ullekha AyA hai / kisI sukhyA kA 'viralana' karanA va phailAnA arthAt usa saMkhyA ko ekaeka meM alaga karanA hai / jaise, na ke viralana kA artha hai - 11111 ...... na vAra 'deya' kA artha hai uparyukta aMkoM meM pratyeka sthAna para eka kI jagaha na (vivakSita saMkhyA) ko rakha denA / phira usa viralana-deyase upalabdha saMkhyAoM ko paraspara guNA kara dene se usa saMkhyA kA vargita-saMvargita prApta ho jAtA hai, aura yahI usa saMkhyA kA prathama vargita-saMvargita kahalAtA hai| jaise, na kA prathama vargita-saMvargita na / viralana-deya kI eka bAra punaH prakriyA karane se, arthAt na na ko lekara vahI vidhAna phira karane se, dvitIya vargita-saMvargita (nana )na' prApta hotA hai / isI vidhAna ko punaH eka bAra karane se na kA tRtIya vargita-saMvargita mAnana] prApta hotA hai|
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 297 dhavalA meM ukta prakriyA kA prayoga tIna bAra se adhika apekSita nahIM huA hai| kintu tRtIya vargitasaMvargita kA ullekha anekavAra ' bar3I saMkhyAoM va asaMkhyAta va ananta ke saMbaMdha meM kiyA gayA hai / isa prakriyA meM kitanI bar3I saMkhyA prApta hotI hai, isakA jJAna isa bAta se ho sakatA hai ki 2 kA tRtIya bAra vargitasaMvargita rUpa 256256 ho jAtA hai| ghAtAMka siddhAnta uparyukta kathana se spaSTa hai ki dhavalAkAra ghAtAMka siddhAntase pUrNata: paricita the| jaise - (1) a ma ana : ama + na (2) a/ana : ama - na (3) (a)na : amana ukta siddhAntoM ke prayoga saMbaMdhI udAharaNa dhavalA meM aneka haiN| eka rocaka udAharaNa nimna prakAra kA hai 2 - kahA gayA hai ki 2 ke 7 veM vargameM 2 ke chaThaveM varga kA bhAga dene se 2 kA chaThavAM varga labdha AtA hai / arthAt - jaba dAzamikakrama kA jJAna nahIM ho pAyA thA taba dviguNakrama aura ardhakramakI prakriyAeM (The operations of duplation and mediation) mahatvapUrNa samajhI jAtI thiiN| bhAratIya gaNitazAstra ke graMthoM meM ina prakriyAoM kA koI cinha nahIM milatA / kintu ina prakriyAoM ko mizra aura yUnAna ke nivAsI mahatvapUrNa ginate the, aura unake aMkagaNita saMbaMdhI graMthoM meM ve tadAnusAra svIkAra kI jAtI thIM / dhavalA meM ina prakriyAoM ke cinha milate haiN| do yA anya saMkhyAoM ke uttarottara vargIkaraNa kA vicAra nizcayata:dviguNakrama kI prakriyA se hI parisphuTita huA hogA, aura yaha dviguNakrama kI prakriyA dAzamikakrama ke pracAra se pUrva bhAratavarSa meM avazya pracalita rahI hogI / usI prakAra ardhakramapaddhati kA bhI patA calatA hai / dhavalA meM isa prakriyA ko hama 2,3,4 Adi AdhAra vAle laghuriktha siddhAnta meM sAdhAraNIkRta pAte haiN| 1.dhavalA, bhAga 3, pR. 20 Adi / 2 dhavalA bhAga 3, pR. 253 aadi|
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA myfarer (Logarithm) dhavalA meM nimna pAribhASika zabdoM ke lakSaNa pAye jAte haiM - (1) ardhaccheda - jitanI bAra eka saMkhyA uttarottara AdhI-AdhI kI jA sakatI hai, utane usa saMkhyA ke ardhaccheda kahe jAte haiN| jaise - 2 ma ke ardhaccheda = ma ardhaccheda kA saMketa ache mAna kara hama ise Adhunika paddhatimeM isa prakAra rakha sakate haiM - ka kA ache (yA ache ka) = lari ka / yahAM laghuriktha kA AdhAra 2 hai / (2) vargazAlAkA - kisI saMkhyA ke arddhaccheda usa saMkhyA kI vargazalAkA hotI hai| jaise - ka kI vargazAlAkA = vaza ka : ache ache ka = lari lari ka / yahAM laghuriktha kA AdhAra 2 hai| (3) trikaccheda 2 - jitane bAra eka saMkhyA uttarottara 3 se vibhAjita kI jAtI hai, utane usa saMkhyA ke trikaccheda hote haiN| jaise- ka ke trikaccheda = triche ka = lari 3 kA yahAM laghuriktha kA AdhAra 3 hai| (4) caturthaccheda 3 - jitane bAra eka saMkhyA uttarottara 4 se vibhAjita kI jA sakatI haiM, utane usa saMkhyA ke caturthaccheda hote haiM / jaise - ka ke caturthaccheda = cache ka = lari 4 ka / yahAM laghuriktha kA AdhAra 4 hai / dhavalA meM laghurikthasaMbaMdhI nimna pariNAmoMkA upayoga kiyA gayA hai - (1) lari/(ma/na) = lari ma - lari na (2) lari (ma.na) : lari ma + lari na (3) 5 2 lari ma - m| yahAM laghuriktha kA AdhAra 2 hai / (4) 6 lari (kaka)2 : 2 ka lari ka (5) " lari lari (kaka)2 - lari ka + 1 + lari lari ka, (vAI ora ) : lari (2 ka lari ka) 1 dhavalA bhAga 3, pR. 21. Adi 2 dhavalA bhAga 3, pR. 56. 3 dhavalA, bhAga 3, pR. 56. 4 dhavalA, bhAga 3, pR. 60. 5dhavalA, bhAga 3, pR. 55. 6dhavalA, bhAga 3, pR. 21 Adi 7 pUrvavat
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. 299 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA - lari ka + lari 2 + lari lari ka : lari ka + 1 + lari lari ka / cUMki lari 2 = 1, jaba ki AdhAra 2 hai / (6) ' lari (kaka) kaka - ka ka lari kaka (7) mAnalo a eka saMkhyA hai, to - a kA prathama vargita-saMvargita : a a : ba (mAnalo) " dvitIya " : ba ba : bha" " tRtIya " : bhabha : ma" dhavalA meM nimnapariNAma diye gaye haiM 2 . (ka) lari ba : alari a (kha) lari lari ba - lari a + lari lari a (ga) lari bha : ba lari ba (gha) lari lari bha : lari ba + lari lari ba : lari a + lari lari a + a lari ba (Da) lari ma : bha lari bha (ca) lari lari ma : lari bha + lari lari bha / ityAdi (8) 3 lari lari ma < ba2 isa asAmyatA se nimna asAmyatA AtI hai - ba lari ba + lari ba + lari lari ba < ba 2 bhinna- aMka gaNita meM bhinnoM kI maulika prakriyAoM, jinakA jJAna dhavalA meM grahaNa kara liyA gayA hai, ke atirikta bhinna saMbaMdhI aneka aise rocaka sUtra pAte haiM jo anya kisI gaNita saMbaMdhI jJAta graMtha meM nahIM milate / inameM nimna likhita ullekhanIya hai - 1 pUrvavat / yahAM yaha bAta ullekhanIya hai ki graMthoM meM ye laghuriktha pUrNAMkoM taka hI parimita nahIM haiN| saMkhyA ka koI bhI saMkhyA ho sakatI hai| ka ka prathama vargita saMvargita rAzi aura (ka ka) dvitIya vargita saMvargita rAzi hai| 2 dhavalA, bhAga 3, pR. 21-24. 3dhavalA, bhAga 3, 24 4 dhavalA, bhAga 3, pR. 46.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA (1) na na + (na / pa ) ma ka da + da' (ka / ka) (4) (2) 1 mAnalo ki kisI eka saMkhyA ma meM da, da' aise do bhAjakoM kA bhAga diyA gayA aura unase kramaza: ka aura ka' ye do labdha (yA bhinna) utpanna hue / nimnalikhita sUtra da + da' se bhAga dene kA pariNAma diyA gayA hai - ma (3) 3 yadi (5) athavA 5 yadi a a' aura ba ba ba aura ma da a' ba ka 1 + (ka/ = ba = na + a - ka to sa ka, aura 1 1 = ka + -- to = ka + na pa + 1 ma' da ba sa a' ka na - 1 a ba + sa + ka - = ba ka', to da (ka- ka) + ma' ma - = ka = ka ba sa 1 dhavalA, bhAga 3, pR. 46. 4 bhAga 3, pR. 46, gAthA 24. 5 bhAga 3, pR. 46, gAthA 24. ka na + 1 ka 300 + 1 " 2 dhavalA, bhAga 3, pR. 46 3 dhavalA, bhAga 3, pR. 47, gAthA 27.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 301 (6) yadi . ka aura 2. ka sa , to - aura yadi - : ka-sa, to- ba' = ba+ 48 | (7) yadi - ka, aura dUsarA bhinna hai, to - | basa ba + kha ka - sa (8) yadi 1 = ka aura ... = ka - sa to-- (9) yadi 1 = ka aura a. = ka + sa to - kha = basa - kha basa = ka + sa to- kha = - ka + sa ba - bha (10) 5 yadi - = ka aura --- = kato - ka = ka - + sa th/, - a (11) yadi- = ka. , aura , aura basa - kasa = ka to-ka' = ka - - ba + sa ye saba pariNAma dhavalA ke antargata avataraNoM meM pAye jAte haiN| ve kisI bhI gaNita saMbaMdhI jJAta graMthoM meM nahIM milte| ye avataraNa ardhamAgadhI athavA prAkRta graMthoM ke haiN| 1 bhAga 3, pR. 46, gAthA 25. 4 bhAga 3, pR. 49, gAthA 30 2 bhAga 3, pR.46, gAthA 28. 5 bhAga 3, pR. 49, gAthA 31 3 bhAga 3, pR. 48, gAthA 29 6 bhAga 3, pR. 49, gAthA 32
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 302 anumAna yahI hotA hai ki ve saba kinhIM gaNita saMbaMdhI jaina granthoM se, athavA pUrvavartI TIkAoM se liye gaye haiN| ve aMkagaNita kI kisI sArabhUta prakriyA kA nirUpaNa nahIM krte| ve usa kAla ke smArakAvazeSa haiM jabaki bhAga eka kaThina aura zramasAdhya vidhAna samajhA jAtA thaa| ye niyama nizcayata: usa kAla ke haiM jabaki dAmika-krama kA aMkagaNita kI prakriyAoM meM upayoga supracalita nahIM huA thaa| trairAzika - trairAzika kriyA kA dhavalA meM aneka sthAnoM para ullekha aura upayoga kiyA gayA hai / isa prakriyA saMbaMdhI pAribhASika zabda haiM - phala, icchA aura pramANa-ThIka vahI jo jJAta graMthoM meM milate haiN| isase anumAna hotA hai ki trairAzika kriyA kA jJAna aura vyavahAra bhAratavarSa meM dAzamika krama ke AviSkAra se pUrva bhI vartamAna thaa| ananta bar3I saMkhyAoM kA prayoga - 'ananta' zabda kA vividha artho meM prayoga sabhI prAcIna jAtiyoM ke sAhitya meM pAyA jAtA hai| kintu usakI ThIka paribhASA aura samajhadArI bahuta pIche AI / yaha svAbhAvika hI hai ki ananta kI ThIka paribhASA unhIM logoM dvArA vikasita huI jo bar3I saMkhyAoM kA prayoga karate the, yA apane darzanazAstra meM aisI saMkhyAoM ke abhyasta the / nimnavivecana se yaha prakaTa ho jAyagA ki bhAratavarSa meM jaina dArzanika ananta se saMbaMdharakhane vAlI vividha bhAvanAoM ko zreNIbaddha karane tathA gaNanA saMbaMdhI ananta kI ThIka paribhASA nikAlane meM saphala hue| bar3I saMkhyAoM ko vyakta karane ke liye ucita saMketoM kA tathA ananta kI kalpanA kA vikAsa tabhI hotA hai jaba nigUDha tarka aura vicAra eka vizeSa ucca zreNI para pahuMca jAte haiM / yUropa meM ArkamiDIja ne samudra-taTa kI reta ke kaNoM ke pramANa ke aMdAja lagAne kA prayatna kiyA thA aura yUnAna ke dArzanikoM ne ananta evaM sImA (limiTa) ke viSaya meM vicAra kiyA thA / kintu unake pAsa bar3I saMkhyAoM ko vyakta karane ke yogya saMketa nahIM the| bhAratavarSa meM hinda, jaina aura bauddha dArzanikoM ne bahuta bar3I saMkhyAoM kA prayoga kiyA aura usa kArya ke liye unhoMne ucita saMketoM kA bhI AviSkAra kiyaa| vizeSata: jainiyoM ne lokabhara ke samasta jIvoM, kAla-pradezoM aura kSetra athavA AkAza-pradezoM Adi kA pramANa kA nirUpaNa karane kA prayatna kiyA hai| bar3I saMkhyAyeM vyakta karane ke tIna prakAra upayoga meM lAye gaye -- 1 dhavalA bhAga 3, pR. 69 aura 100 Adi.
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 303 (1) dAzamika-krama (Place-Value notation) - jisameM dazamAnakA upayoga kiyA gayA / isasaMbaMdha meM yaha bAta ullekhanIya hai ki dazamAna ke AdhArapara 10140 jaisI bar3I saMkhyAoM ko vyakta karane vAle nAma kalpita kiye gaye / (2) ghAtAMka niyama - (Law of indices varga-saMvarga) - kA upayoga bar3I saMkhyAoM ko sUkSmatA se vyakta karane ke liye kiyA gyaa| jaise - (a) 22 - 4 (ba) (21) = 47 = 256 (sa) (22)221 {(2)} = 256256 jisako 2 kA tRtIya vargita-saMvargita kahA hai / yaha saMkhyA samasta vizva (Universe) ke vighutvakaNoM (Protons and electrons) kI saMkhyA se bar3I hai| (3) laghuriktha (ardhaccheda) athavA laghuriktha ke laghuriktha (ardhacchedazalAkA) kA upayoga bar3I saMkhyAoM ke vicAra ko choTI saMkhyAoM kevicAra meM utArane ke liye kiyA gayA hai| jaise - (a) lari , 22 : 2 (ba) lari, lari , 40 - 3 (sa) lari, lari, 256256 - 11 isase koI Azcarya nahIM ki Aja bhI saMkhyAoM ko vyakta karane ke liye hama uparyukta tIna prakAra kA upayoga karate haiN| dAzamika krama samasta dezoM kI sAdhAraNa sampatti bana gaI hai / jahAM bar3I saMkhyAoM kA gaNita karanA par3atA hai, vahAM laghurikthoM kA upayoga kiyA jAtA hai / Adhunika padArtha vijJAna meM parimANoM (magnitudes) ko vyakta karane ke liye ghAtAMka niyamoM kA upayoga sarvasAdhAraNa hai| udAharaNArtha- vizvabhara ke vidyutagaNoM kI 1 bar3I saMkhyAoM tathA saMkhyA - nAmoM ke saMbaMdha meM vizeSa jAnane ke liye dekhiye datta aura siMha kRta hindU gaNitazAstra kA itihAsa (History of Hindu Mathematics) motIlAla banArasIdAsa, * lAhaura, dvArA prakAzita, bhAga 1, pR.11 Adi . 2 saMkhyA 1362 356 ko dAzamika-krama se vyakta karane para jo rUpa prakaTa hotA hai vaha isa prakAra hai 15, 77, 724, 136, 275, 002, 577, 605, 653, 961, 181, 555, 468, 044, 717, 914, 572, 116, 709, 366, 231, 425, 076, 185, 631, 031, 296,
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 304 gaNanA' karake usakI vyakti isaprakAra kI gaI hai - 136.2256 tathA, rUr3ha saMkhyAoM ke vikalana (Distribution of Primes ) ko sUcita karane vAlI skayUja saMkhyA (Skewes' Number) nimna prakAra se vyakta kI jAtI hai / 10 10 1024 saMkhyAoM ko vyakta karane vAle uparyukta samasta prakAroM kA upayoga dhavalA meM kiyA gayA hai| isase spaSTa hai ki bhArata varSa meM una prakAroM kA jJAna sAtavIM zatAbdi se pUrva hI sarva sAdhAraNa ho gayA thA / ananta kA vargIkaraNa dhavalA meM ananta kA vargIkaraNa pAyA jAtA hai / sAhitya meM ananta zabda kA upayoga aneka artho meM huA hai| jaina vargIkaraNa meM una sabakA dhyAna rakhA gayA hai| jaina vargIkaraNa ke anusAra ananta ke gyAraha prakAra haiN| jaise - (1) nAmAnanta nAma kA ananta / kisI bhI vastu- samudAya ke yathArthata: ananta hone yA na hone kA vicAra kiye binA hI kevala usakA bahutva pragaTa karane ke liye sAdhAraNa bolacAla meM athavA abodha manuSyoM dvArA yA unake liye, athavA sAhitya meM, use ananta kaha diyA jAtA hai| aisI avasthA meM 'ananta' zabda kA artha nAma mAtra kA ananta hai / ise hI nAmAnanta kahate haiM / 1 - (2) sthApanAnanta Aropita yA AnuSaMgika, yA sthApita ananta / yaha bhI yathArtha ananta nahIM hai| jahAM kisI vastu meM ananta kA AropaNa kara liyA jAtA hai vahAM isa zabda kA prayoga kiyA jAtA hai / 2 - isase dekhA jA sakatA hai ki 2 kA tRtIya vargita saMvargita arthAt 256256 vizvabhara ke samasta vidyuta kaNoM kI saMkhyA se adhika hotA hai| yadi hama samasta vizva ko eka zataraMja kA phalaka mAna leM aura vidyutakaNoM ko usakI goTiyAM, aura do vidyutakaNoM kI kisI bhI parivRtti ko isa vizva ke khela kI eka 'cAla' mAna leM, to samasta saMbhava 'cAlo' kI saMkhyA - 10101024 hogii| yaha saMkhyA rUDha saMkhyAoM (primes) ke vibhAga (distribution) se bhI saMbaMdha rakhatI hai| 1 jIvAjIvamissadavvassa kAraNaNiravekkhA saNNA aNaMtA / dhavalA 3, pR. 11. 2. jaM TThavaNANaMtaM NAma taM kaTTakammesu vA cittakammesu vA pottakammesu vA akkho vA varADayo vA jeca aNNe hvaNAe vidA aNaMtamidi taM savvaM TThavaNANaMtaM NAma / dha. 3, pR. 11 se 12. .....
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 305 (3) dravyAnanta' - tatkAla upayoga meM na Ate hue jJAna kI apekSA ananta / isa saMjJA kA upayoga una puruSoM ke liye kiyA jAtA hai jinheM ananta-viSayaka zAstra kA jJAna hai, jisakA vartamAna meM upayoga nahIM hai / (4) gaNanAnanta - saMkhyAtmaka ananta / yaha saMjJA gaNitazAstra meM prayukta vAstavika ananta ke artha meM AI hai| (5) apradezikAnanta - parimANahIna arthAt atyanta alpa paramANurUpa / (6) ekAnanta - ekadizAtmaka ananta / yaha bAta ananta hai jo eka dizA meM sIdhI eka rekhArUpa se dekhane meM pratIta hotA hai| (7) vistArAnanta - dvivistArAtmaka athavA pRSThapradezIya ananta / isakA artha hai pratarAtmaka anantAkAza / (8) ubhayAnanta - dvidizAtmaka ananta / isakA udAharaNa hai eka sIdhI rekhA jo donoM dizAoM meM ananta taka jAtI hai / (9) sarvAnanta - AkAzAtmaka ananta / isakA artha hai tridhA-vistRta ananta, arthAt dhanAkAra anantAkAza / (10) bhAvAnanta - tatkAla upayoga meM Ate hue jJAna kI apekSA ananta / isa saMjJA kA upayoga usa puruSa ke liye kiyA jAtA hai jise ananta-viSayaka zAstra kA jJAna hai aura jisakA usa ora upayoga hai| (11) zAzvatAnanta - nityasthAyI yA avinAzI ananta / pUrvokta vargIkaraNa khUba vyApaka hai jisameM una saba artho kA samAveza ho gayA hai jina artho kI 'ananta' saMjJA kA prayoga jaina sAhitya meM huA hai| gaNanAnanta (Numerical infinite) dhavalA meM yaha spaSTa rUpa se kaha diyA gayA hai ki prakRta meM ananta saMjJA kA prayoga gaNanAnanta ke artha meM hI kiyA gayA hai, anya anantoM ke artha meM nahIM, 'kyoMki una anya anantoM ke dvArA pramANa kA prarUpaNa nahIM pAyA jaataa| yaha bhI kahA gayA hai ki 'gaNanAnanta 1 jaMtaM davvANaMtaM taM duvihaM Agamado NoAgamado ya / dha. 3, pR. 12 2 dhavalA 3, pR. 16. 3 Na ca sesaaNaMtANi pamANaparUvaNANi, tattha tadhAdasaNAdo' / dha.3, pR.17.
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 306 bahuvarNanIya aura sugama hai'| isa kathana kA artha saMbhavata: yaha hai ki jaina-sAhitya meM ananta arthAt gaNAnAnanta kI paribhASA adhika vizadarUpa se bhinna-bhinna lekhakoM dvArA kara dI gaI thI, tathA usakA prayoga aura jJAna bhI supracalita ho gayA thaa| kintu dhavalA meM ananta kI paribhASA nahIM dI gaI / to bhI anantasaMbaMdhI prakriyAeM saMkhyAta aura asaMkhyAta nAmaka pramANoM ke sAtha-sAtha bahuta bAra ullikhita huI haiN| ___ saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pramANoM kA upayoga jaina sAhitya meM prAcInatama jJAtakAla se kiyA gayA hai / kintu pratIta hotA hai ki unakA abhiprAya sadaiva ekasA nahIM rahA / prAcInatara graMthoM meM ananta sacamuca ananta ke usI artha meM prayukta huA thA jisa artha meM hama aba usakI paribhASA karate haiN| kintu pIche ke graMthoM meM usakA sthAna anantAnantane le liyA / udAharaNArtha - nemicaMdra dvArA dazavIM zatAbdi meM likhita graMtha triloksAra ke anusAra parItAnanta, yuktAnanta evaM jaghanya anantAnanta eka bar3I bhArI saMkhyA hai, kintu haiM vaha saant| usa graMtha ke anusAra saMkhyAoM ke tIna mukhya bheda kiye jA sakate haiM - (1) saMkhyAta - jisakA saMketa hama sa mAna lete haiN| (2) asaMkhyAta - jisakA saMketa hama a mAna lete haiN| (3) ananta - jisakA saMketa hama na mAla lete haiN| uparyukta tInoM prakAra ke saMkhyA-pramANoM ke puna: tIna tIna prabheda kiye gaye haiM jo nimna prakAra haiM - (1) saMkhyAta- (gaNanIya) saMkhyAoM ke tIna bheda haiM - (a) jaghanya-saMkhyAta (alpatama saMkhyA) jisakA saMketa hama sa ja mAna lete haiN| (ba) madhyama-saMkhyAta (bIca kI saMkhya) jisakA saMketa hama sa ma mAna lete haiN| (sa) utkRSTa-saMkhyAta (sabase bar3I saMkhyA) jisakA saMketa hama sa u mAna lete haiN| (2) asaMkhyAta (agaNanIya) ke bhI tIna bheda haiM - (a) parIta-asaMkhyAta (prathama zreNI kA asaMkhya) jisakA saMketa hama apa mAna lete (ba) yukta-asaMkhyAta (bIca kA asaMkhya) jisakA saMketa hama a yu mAna lete haiN| (sa) asaMkhyAtAsaMkhyAta (asaMkhya-asaMkhya) jisakA saMketa hama a a mAna lete haiN|
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 307 .............. 50 5 apa u ayaja 64 64 a ama SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA pUrvokta ina tInoM bhedoM meM se pratyeka ke puna: tIna-tIna prabheda hote haiM, jaise, jaghanya (sabase choTA), madhyama (bIca kA) aura utkRSTa (sabase bdd'aa)| isa prakAra asaMkhyAta ke bhItara nimna saMkhyAeM praviSTa ho jAtI haiM - 1. jaghanya-parIta-asaMkhyAta ............ apaja 2. madhyama-parIta-asaMkhyAta apama 3. utkRSTa-parIta-asaMkhyAta ......... 1. jaghanya-yukta-asaMkhyAta 2. madhyama-yukta-asaMkhyAta ... 3. utkRSTa-yukta-asaMkhyAta ........ a yu u 1. jaghanya-asaMkhyAtAsaMkhyAta a aja 2. madhyama-asaMkhyAtAsaMkhyAta ................. 3. utkRSTa-asaMkhyAtAsaMkhyAta ... ....... a a u (3) ananta - jisakA saMketa hama na mAna cuke haiN| usake tIna bheda haiM - (a) parIta-ananta (prathama zreNI kA ananta) jisakA saMketa hama na pa mAna lete haiN| (ba) yukta-ananta (bIca kA ananta) jisakA saMketa hama na yu mAna lete haiN| (sa) anantAnanta (ni:sIma ananta) jisakA saMketa hama na na mAna lete haiN| asaMkhyAta ke samAna ina tInoM bhedoM ke bhI pratyeka ke puna: tIna-tIna prabheda hote haiN| jaghanya, madhyama aura utkRSTa / ata: ananta ke bhedoM meM hameM nimna saMkhyAeM prApta hotI haiM - 1. jaghanya-parItAnanta ........................ 2. madhyama-parItAnanta. 3. utkRSTa-parItAnanta 1. jaghanya-yuktAnanta ...... 2. madhyama-yuktAnanta 3. utkRSTa-yuktAnanta .................. 1. jadhanya-anantAnanta ............... na pama ......................... na pama 4 na pa u . 4 na yuja 4 ................ ) na yu u na na ja 4
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 2. madhyama-anantAnanta ................. na na ma 3. utkRSTa-anantAnanta ...................... na na u saMkhyAta kA saMkhyAtmaka parimANa - sabhI jaina graMthoM ke anusAra jaghanya saMkhyAta 2 haiM, kyoMki, una graMthoM ke mata se bhinnatA kI bodhaka yahI sabase choTI saMkhyA hai / ekatva ko saMkhyAta meM sammilita nahIM kiyA / madhyama saMkhyAta meM 2 aura utkRSTa saMkhyAta ke bIca kI samasta gaNanA A jAtI hai, tathA utkRSTa-saMkhyAta jaghanya-parItAsaMkhyAta se pUrvavartI arthAt eka kama gaNanA kA nAma hai / arthAt sa u = a pa ja - 1 / apa ja ko trilokasAra meM nimna prakAra se samajhAyA gayA hai / . . jaina bhUgolAnusAra yaha vizva, arthAt madhyaloka, bhUmi aura jala ke kramavAra balayoM se banA huA hai / unakI sImAeM uttarottara bar3hatI huI trijyAoM vAle samakendrIya vRttarUpa haiN| kisI bhI bhUmi yA jalamaya eka valaya kA vistAra usase pUrvavartI valaya ke vistAra se dugunA hai / kendravartI vRtta (sabase prathama bIca kA vRtta) eka lAkha (1,00,000) yojana vyAsa vAlA hai, aura jambUdIpa kahalAtA hai| __ aba belana ke AkAra ke cAra aise gaDDhoM kI kalpanA kIjiye aura jo pratyeka eka lAkha yojana vyAsa vAle aura eka hajAra yojana gahare hoN| inheM a, ba,, sa, aura Da, khiye| aba kalpanA kIjiye ki a, sarasoM ke bIjoM se pUrA bhara diyA gayA aura phira bhI usa para aura sarasoM DAle gaye jaba taka ki usakI zikhA zaMku ke AkAra kI ho jAya, jisameM sabase Upara eka sarasoM kA bIja rahe / isa prakriyA ke liye jitane sarasoM ke bIjoM kI AvazyakatA hogI unakI saMkhyA isa prakAra hai - belanAkAra gaDDhe ke liye - 19721209299968.10 31 / Upara zaMkAra zikhA ke liye - 17992008454516363636363636363636363636363636 / saMpUrNa sarasoM kA pramANa - 1997112938451316363636363636363636363636363636 isa pUrvokta prakriyA ko hama belanAkAra gaDDe kA sarasoM ke bIjoM se 'zikhAyukta pUraNa' kaheMge / aba uparyukta zikhAyukta pUrita gaDDhe meM se una bIjoM ko nikAliye aura jambUdvIpa se prAraMbha karake pratyeka dvIpa aura samudra ke valayoM meM eka-eka bIja DAliye / caMki bIjoM kI saMkhyA sama hai, isaliye antima bIja samudavalaya para pdd'egaa| aba eka bIja ba, nAmaka gaDDhe meM DAla dIjiye, yaha batalAne ke liye ki ukta prakriyA eka bAra ho gii| 1 dekho trilokasAra, gAthA 35.
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 309 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA aba eka aise belana kI kalpanA kIjiye jisakA vyAsa usa samudra kI sImAparyanta vyAsa ke barAbara ho jisameM vaha antima sarasoM kA bIja DAlA ho / isa belana ko a, khiye| aba isa a. ko bhI pUrvokta prakAra sarasoM se zikhAyukta bhara dene kI kalpanA kiijiye| phira ina bIjoM ko bhI pUrva prApta antima samudravalaya se Age ke dvIpa-samudra rUpa valayoM meM pUrvokta prakAra se kramaza: eka-eka bIja DAliye / isa dvitIya vAra viralana meM bhI antima sarasapa kisI samudravalaya para hI par3egA / aba ba, meM eka aura sarasapa DAla do, yaha batalAne ke liye ki ukta prakriyA dvitIya vAra ho cukii| kalpanA kIjiye ki yahI prakriyA taba taka cAlU rakhI gaI jaba taka ki ba, zikhAyukta na bhara jAya / isa prakriyA meM hameM uttarottara bar3hate hue AkAra ke belana lenA pdd'eNge| a,, a. ... ...... a.. ............. mAna lIjiye ki ba, ke zikhAyukta bharane para antima belana a' prApta huaa| aba a' ko prathama zikhAyukta bharA gaDDhA mAna kara usa jalavalaya ke bAda se jisameM pichalI kriyA ke anusAra antima bIja DAlA gayA thA, prArambha karake pratyeka jala aura sthala ke balaya meM eka-eka bIja chor3ane kI kriyA ko Age bar3hAiye / taba sa, meM eka bIja chodd'iye| isa prakriyA ko taba taka cAlU rakhiye jaba taka ki sa, zikhAyukta na bhara jAya / mAna lIjiye ki isa prakriyA se hameM antima belana a" prApta huA / taba phira isa a" se vahI prakriyA prArambha kara dIjiye aura use Da, ke zikhAyukta bhara jAne taka cAlU rakhiye / mAna lIjiye ki isa prakriyA ke anta meM hameM a" ' prApta huaa| ataeva jaghanyaparItAsaMkhyAta a pa ja kA pramANa '' meM samAnevAle sarasapa bIjoM kI saMkhyA ke barAbara hogA aura utkRSTa saMkhyAta = sa u = a pa ja - 1. paryAlocana - saMkhyAoM ko tIna bhedoM meM vibhakta karane kA mukhya abhiprAya yaha pratIta hotA hai - saMkhyAta arthAt gaNanA kahAM taka kI jA sakatI hai yaha bhASA meM saMkhyAnAmoM kI upalabdhi athavA saMkhyA vyakti ke anya upAyoM kI prApti para avalambita hai| ataeva bhASA meM gaNanA kA kSetra bar3hAne ke liye bhAratavarSa meM pradhAnataH daza-mAna ke AdhAra para saMkhyA-nAmoM kI eka lambI zreNI banAI gaI / hindu 107 taka kI gaNanA ko bhASA meM vyakta kara sakanevAle aThAraha nAmoM se saMtuSTa ho gaye / 1017 se Upara kI saMkhyAeM unhIM nAmoM kI punarAvRtti dvArA vyakta kI jA sakatI thI, jaisA ki aba hama daza-daza-lAkha (million million) Adi kaha kara karate haiN| kintu isa bAta kA anubhava ho gayA ki yaha
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 varSa , aTaTa SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 310 punarAvRtti bhArabhUta (cumbersome) hai / bauddhoM aura jainiyoM ko apane darzana aura vizvaracanA saMbaMdhI vicAroM ke liye 107 se bahuta bar3I saMkhyAoM kI AvazyakatA pdd'ii| ataeva unhoMne aura bar3I-bar3I saMkhyAoM ke nAma kalpita kara liye / jainiyoM ke saMkhyAnAmoM kA to aba hameM patA nahIM hai, kintu bauddhoM dvArA kalpita saMkhyA- nAmoM kI nimna zreNikA cittAkarSaka hai - 1 eka 15 abbuda = (10,000,000) 2 dasa : 10 16 nirabbuda : (10,000,000) 3 sata = 100 17 ahaha : (10,000,000) 4 sahassa : 1,000 18 ababa : (10,000,000)2 1 jainiyoM ke prAcIna sAhitya meM dIrghakAla - pramANoM ke sUcaka nAmoM kI tAlikA pAI jAtI hai jo eka varSa pramANa se prArambha hotI hai| yaha nAmAvalI isa prakAra hai - 17 aTaTAMga : 84 truTita 2 yuga : 5varSa 18 aTaTa : , lAkha aTaTAMga 3 pUrvAMga : 84 lAkha varSa 19 amamAMga 4 pUrva : , lAkha pUrvAMga 20 amama lAkha amamAMga 5 nayutAMga : , pUrva 21 hAhAMga amama 6nayuta : , lAkha nayatAMga 22 hAhA : , lAkha hAhAMga 7 kumudAMga : ,nayuta 23 hUhAMga , hAhA 8 kumuda : , lAkha kumudAMga : , lAkha hUhAMga 9padmAMga : kumuda 25 latAMga 10padma ,lAkha padmAMga 26 latA __ : , lAkha latAMga 11 nalinAMga : , padma 27 mahAlatAMga , latA 12 nalina : , lAkha nalinAMga 28 mahAlatA : , lAkha mahAlatAMga 13 kamalAMga : , nalina 29 zrIkalpa : , lAkha mahAlatA 14 kamala : , lAkha kamalAMga 30 hastaprahelita : , lAkha zrIkalpa 15 truTitAMga : , kamala 31 acalapra : , lAkha hastaprahelita 16 truTita : , lAkha truTitAMga yaha nAmAvalI trilokaprajJapti (4-6 vIM zatAbdi) harivaMzapurANa (8 vIM zatAbdi) aura rAjavArtika (8 vIM zatAbdi) meM kucha nAmabhedoM ke sAtha pAI jAtI hai / trilokaprajJapti ke eka ullekhAnusAra acalaprakA pramANa 84 ko 31 vAra paraspara guNA karane se prApta hotA hai - acalapra - 84" tathA yaha saMkhyA 90 aMka pramANa hogii| kintu laghuriktha tAlikA (Logarithmic tables) ke anusAra 8431 saMkhyA 60 aMka pramANa hI prApta hotI hai / dekhiye dhavalA, bhAga 3, prastAvanA va phuTa noTa, pR.34 - sampAdaka
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 311 5 dasasahassa = 10,000 19 aTaTa = (10,000,000)2 6 satasahassa = 100,000 20 sogandhika = (10,000,000)2 7 dasasatasahassa = 1,000, 000 21 uppala = (10,000,000)17 8 koTi = 10,000,000 22 kumuda = (10,000,000)5 9 pakoTi = (10,000,000)2 23 puMDarIka = (10,000,000)16 10 koTippakoTi = (10,000,000) 24 paduma = (10,000,000)" 11 nahuta : (10,000,000) 25 kathAna = (10,000,000)18 12 ninnahuta : (10,000,000) 5 26 mahAkathAna = (10,000,000)19 13 akhobhinI : (10,000,000) 6 27 asaMkhyeya : (10,000,000)" 14 bindu : (10,000,000)" yahAM dekhA jAtA hai ki zreNikA meM antima nAma asaMkhyeya hai / isakA abhiprAya yahI pratIta hotA hai ki asaMkhyeya ke Upara kI saMkhyAeM gaNanAtIta hai| . asaMkhyeya kA parimANa samaya-samaya para avazya badalatA rahA hogA / nemicaMdra kA asaMkhyAta uparyukta asaMkhyeya se, jisakA pramANa 10140 hotA hai, nizcayata: bhinna hai / asaMkhyAta - Upara kahA hI jA cukA hai ki asaMkhyAta ke tIna mukhya bheda haiM aura unameM se bhI pratyeka ke tIna-tIna bheda haiM / Upara nirdiSTa saMketoM ke prayoga karane se hameM nemicaMdra ke anusAra nimna pramANa prApta hote haiM - jaghanya-parIta-asaMkhyAta (a pa ja ) = sa u + 1 madhyama-parIta-asaMkhyAta (apa ma ) hai > a pa ja , kintu < apa u. utkRSTa - parIta - asaMkhyAta (apa u) = a yu ja - 1 jahAM - jaghanya-yukta-asaMkhyAta (a yuja ) - (a pa ja) apaja madhyama-yukta-asaMkhyAta (a yu ma) hai > a yuja, kintu < a yu u. utkRSTa-yukta-asaMkhyAta (a yu u = a a ja - 1.)
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA jahAM - jaghanya-asaMkhyAtAsaMkhyAta (aa ja ) = (a yuja )2 madhyama-asaMkhyAtAsaMkhyAta (a a ma ) hai > a aja, kintu < a a u. utkRSTa - asaMkhyAtAsaMkhyAta (a a u) = apaja - 1. jahAM - na pa ja jaghanya-parIta-ananta kA bodhaka hai| ananta- ananta zreNI kI saMkhyAeM nimna prakAra haiM - jaghanya-parIta-ananta (na pa ja) nimna prakAra se prApta hotA hai - [{aaja)(aaja)} agraja (ajA)] ka = [ {aaja)(aaja)} (ajA)(aja)] mAnalo kha = ka +chaha dravya (khakha khakha} + 4 rAziyAM mAnalo ga = {(khakha khakha} taba jadhanya-parIta-ananta (na paja) ={ (ga) gaga } { (ga") ga"} madhyama-parIta-ananta (na pa ma) hai > na pa ja, kiMtu < na pa u utkRSTa-parIta-ananta (na pa u) = na yuja - 1, 1 chaha dravya ye haiM - (1) dharma, (2) adharma, (3) eka jIva, (4) lokAkAza, (5) apratiSThita (vanaspati jIva) aura (6) pratiSThita (vanaspati jIva) 2 cAra samudAya ye haiM - (1) eka kalpakAla ke samaya, (2) lokAkAza ke pradeza (3) anubhAgabaMdha adhyavasAyasthAna aura (4) yoga ke avibhAga-praticcheda.
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA jahAM - (apa ja) jaghanya-yukta-ananta (na yu ja ) = (a pa ja) madhyama-yukta-ananta (na yu ma) hai > na yu ja, kiMtu < na yu u utkRSTa - yukta - ananta (na yu u) = na na ja - 1 jahAM - jaghanya-anantAnanta (na na ja) = (na yu ja) 2 madhyama-anantAnanta (na na ma) > hai na na ja, kiMtu < na na u - jahAM - na na u utkRSTa anantAnanta ke liye prayukta hai, jo ki nemicaMndra ke anusAra nimna prakAra se prApta hotA hai - + chaha rAziyA~ za: [ (manaja,na jA) (na ja, naja) ] [ (na ja(na jA) (kana jAna jA) ] ba: { ma jhaa } { (s a Ra }, do rAziyA~ 2 jJa = { (ja,batra } { (jatra, aba, kevalajJAna rAzi jJa se bhI bar3I hai aura - na na u = kevalajJAna - jJa + jJa = kevalajJAna. paryAlocana - uparyukta vivaraNa kA yaha niSkarSa nikalatA hai - 1 chaha rAziyA~ ye haiM - (1) siddha, (2) sAdhAraNa vanaspati nigoda, (3) vanaspati, (4) pundala, (5) * vyavahArakAla aura (6) AlokAkAza. 2 ye do rAziyAM haiM - (1) dharmadravya, (2) adharmadravya, (ina donoM ke agurulaghu guNa ke avibhAgapraticcheda)
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 314 (1) jaghanya-parIta-ananta (na pa ja) ananta nahIM hotA jaba taka usameM prakSipta kiye gaye chaha dravyoM yA cAra rAziyoM meM se eka yA adhika ananta na mAna liye jaayeN| (2) utkRSTa-ananta-ananta (na na u) kevalajJAnarAzi ke samapramANa hai| uparyukta vivaraNa se yaha abhiprAya nikalatA hai ki utkRSTa anantAnanta aMkagaNita kI kisI prakriyA dvArA prApta nahIM kiyA jA sakatA, cAhe vaha prakriyA kitanI hI dUra kyoM na le jAI jAya / yathArthata: vaha aMkagaNita dvArA prApta jJa kI kisI bhI saMkhyA se adhika hI rhegaa| ata: mujhe aisA pratIta hotA hai ki kevalajJAna ananta hai, aura isIliye utkRSTa-anantAnanta bhI ananta hai| isa prakAra trilokasArAntargata vivaraNa hameM kucha saMzaya meM hI chor3a detA hai ki parItAnanta aura yuktAnanta ke tIna-tIna prakAra tathA jaghanya anantAnanta sacamuca ananta hai yA nahIM, kyoMki ye saba asaMkhyAta ke hI guNanaphala kahe gaye haiM, aura jo rAziyAM unameM jor3I gaI haiM ve bhI asaMkhyAta mAtra hI haiN| kintu dhavalA kA ananta sacamuca ananta hI hai, kyoMki yahAM yaha spaSTata:kaha diyA gayA hai ki 'vyaya hone se jo rAzi naSTa ho vaha ananta nahIM kahI jA sakatI' 1 / dhavalA meM yaha bhI kaha diyA gayA hai ki anantAnanta se sarvatra tAtparya madhyama-anantAnanta se hai / ata: dhavalAnusAra madhyama-anantAnanta ananta hI hai / dhavalA meM ullikhita do rAziyoM ke milAna kI nimna rIti bar3I rocaka hai 2 . __eka ora gatakAla kI samasta avasarpiNI aura utsarpiNI arthAt kalpakAla ke samayoM ko (Time-instants) sthApita karo / (inameM anAdi-sAtasya hone se anantatva hai hii|) dUsarI ora mithyAdRSTi jIvarAzi rakkho / aba donoM rAziyoM meM se eka-eka rUpa barAbara uThA uThA kara pheMkate jAo / isa prakAra karate jAne se kAlarAzi naSTa ho jAtI hai, kintu jIvarAzi kA apahAra nahIM hotA / dhavalA meM isa prakAra se yaha niSkarSa nikAlA gayA hai ki mithyAdRSTi rAzi atIta kalpoM ke samayoM se adhika hai| yaha uparyukta rIti aura kucha nahIM kevala eka se eka kI saMgati (one -to-one correspondence) kA prakAra hai jo Adhunika ananta gaNanAMkoM ke siddhAnta (Theory of infinite cardinals) kA mUlAdhAra hai / yaha kahA jA sakatA hai ki yaha rIti parimita gaNanAMkoM 1 'saMte vae NaTuMtassa aNaMtattavirohAdo' / dha.3, pR. 25. 2dhavalA 3, pR. 28. 3 'aNaMtANaMtAhi osappiNi-ussappiNI Na avahiraMti kaalenn'| dha. 3, pR. 28 sUtra 3. dekho TIkA, pR. 28. 'kadhaM kAleNa miNijjate micchAiTThI jIvA' ? aadi|
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 315 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA ke milAna meM bhI upayukta hotI hai, aura isIliye usakA Alambana do bar3I parimita rAziyoM ke milAna ke liye liyA gayA thA - itanI bar3I rAziyAM jinake aMgoM (elements) kI gaNanA kisI saMkhyAtmaka saMjJA dvArA nahIM kI jA sakI / yaha dRSTikoNa isa bAta se aura bhI puSTa hotA hai ki jaina-graMthoM ke samaya ke adhvAna kA bhI nizcaya kara diyA gayA hai, aura isaliye eka kalpa (avasarpiNI-utsarpiNI) ke kAlapradeza parimita hI honA cAhiye, kyoMki, kalpa svayaM koI ananta kAlamAna nahIM hai / isa antima mata ke anusAra jaghanya-parItaananta, jo ki paribhASAnusAra kalpa ke kAlapradezoM kI rAzi se adhika hai, parimita hI hai / ___ jaisA ki Upara batAyA jA cukA hai, eka se eka kI saMgati kI rIti ananta gaNanAMkoM ke adhyayana ke liye sabase prabala sAdhana siddha huI hai, aura usa siddhAnta ke anveSaNa tathA sarvaprathama prayoga kA zreya jainiyoM ko hI hai| saMkhyAoM ke uparyukta vargIkaraNa meM mujhe ananta gaNanAMkoM ke siddhAnta ko vikasita karane kA prAthamika prayatna dikhAI detA hai / kintu isa siddhAnta meM kucha gaMbhIra doSa haiN| ye doSa virodha utpanna kareMge / inameM se eka sa - 1 kI saMkhyA kI kalpanA kA hai, jahAM sa ananta hai aura eka varga kI sImA kA niyAmaka hai / isake viparIta jainiyoM kA yaha siddhAnta ki eka saMkhyA sa kA vargita-saMvargita rUpa arthAt sa sa eka navIna saMkhyA utpanna kara detA hai, yuktapUrNa hai / yadi yaha saca ho ki prAcIna jaina sAhitya kA utkRSTa-asaMkhyAta ananta se mela khAtA hai, to ananta kI saMkhyAoM kI utpatti meM Adhunika ananta gaNanAMkoM ke siddhAnta (Theory of infinite cardinals) kA kucha sImA taka pUrvanirUpaNa ho gayA hai / gaNitazAstrIya vikAsa ke utane prAcIna kAla aura usa prArambhika sthiti meM isa prakAra ke kisI bhI prayatna kI asaphalatA avazyaMbhAvI thI / Azcarya to yaha hai ki aisA prayatna kiyA gayA thaa| _ananta ke aneka prakAroM kI sattA ko jArja kenTara ne unnIsavIM zatAbdi ke madhyakAla ke lagabhaga prayoga-siddha karake dikhAyA thaa| unhoMne sImAtIta (transfinite) saMkhyAoM kA siddhAnta sthApita kiyaa| ananta rAziyoM ke kSetra (domain) ke viSaya meM kainTara ke anveSaNoM se gaNitazAstra ke liye eka puSTa AdhAra, khoja ke liye eka prabala sAdhana aura gaNitasaMbaMdhI atyanta gUDha vicAroM ko ThIka rUpa se vyakta karane ke liye eka bhASA mila gaI hai / to bhI yaha sImAtIta saMkhyAoM kA siddhAMta abhI apanI prAthamika avasthA meM hI hai / abhI taka ina saMkhyAoM kA kalana (Calculus) prApta nahIM ho pAyA hai, aura isaliye hameM unheM abhI taka prabalatA se gaNitazAstrIya vizleSaNa meM nahIM utAra sake
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 316 ___ 'dhavalA kA gaNitazAstra meM jo gaNita se sambandha rakhane vAle vizeSa hindI zabdoM kA upayoga kiyA gayA hai usake samarUpa aMgrejI zabda nimna prakAra haiM - ananta - Infinite. ananta gaNanAMka siddhAMta - Theory of infinite cardinals. anutApa Proportion. ardhakrama Operation of mediation. ardhaccheda Number of times a number is '_halved; mediation; logarithm. asaMkhyAta - Innumerable. asAmyatA - Inequality aMka Notational Place aMkagaNita Arithmetic aMga Element. AdhAra Base (of logarithm) AviSkAra Discovery; invention. uttarottara Successive. ekadizAtmaka One directional. ekase-eMkakI saMgati One-to-one correspondence. kalA kAlapradeza Time-instant. Indeterminte equation. kendravartI Initial circle; central core. kendravartI vRtta ___ - Initial circle; central core. kriyA - Operation. 1. yaha adhyayana mUlata: aMgrejI meM preSita, lakhanaU yUnivarsiTI ke tatkAlIna gaNita ke prophesara DA. avadhezanArAyaNa siMha ke lekha kA hindI bhASAntara hai jise gaNita sambandhI dhavalAMza kI pramANita niSpakSa puSTi hetu mUla prastAvanA meM yathArUpa zAmila kiyA gayA hai| - saMpAdaka Art kuTTaka
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 317 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA kSetrapradeza kSetramiti kSetramiti gaNitazAstra gaNitajJa Locations; points or places. Mensuration. Mensuration Mathematics. Mathematician. Multiplication. Cube root Raising of numbers to given powers. Powers. guNA ghanamUla ghAta nikAlanA, karanA ghAtAMka ghAtAMka siddhAnta caturthaccheda Theory of indices. Number of times that a number can be divided by 4 Trace cihna jor3a jyotiSavidyA TippaNI trikaccheda Addition Astronomy Notes trijyA Number of times that a num. ber can be divided by 3. radius. Rule of three. Scale of ten. trairAzika dazamAna dAzamikakrama dviguNakrama dvivistArAtmaka nigUDhataka Decimal place-value Operation of duplation. Two-dimensional; superficial. Abstract reasoning.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 - Rule SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA niyama paddhati pariNAma Method Result parimANa Magnitude Dimensionless. Finite cardinals parimANahIna parimita gaNanAMka pUrNaka prakriyA Integer Process; operation. pratarAtmaka ananta AkAza - Infinite plane area. prazna Problem Elementary; primitive prAthamika bAkI bIjagaNita Subtraction Algebra belanAkAra Cylindrical bhAga Division bhAjya bhinna mUla, maulika prakriyA rAzi rUDha saMkhyA rUparekhA laghuriktha Divisisor Fraction Fundamental operation Aggregate Prime General outline Logarithm. Quotient Square labdha varga
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA vargamUla vargazalAkA vargasamIkaraNa vargita-saMvargita valaya vikalana 319 Square root Logarithm of logarithm Quadratic equation Raising a number to its own power (saMkhyAtulya ghAta) Ring Distribution Science. Protons and electrons. Barter and exchange Distribution; spreading. Spread and give. Analysis vijJAna vighutkaNa vinimaya viralana viralana deya vizleSaNa vistAra Details vRttu Circle byAja Interest Diameter. vyAsa zaMkAkAra zikhA Super-incumbent cone. School Classify. zAkhA zreNIbaddha karanA samakendrIya sarala samIkaraNa saMketa saMketakrama Concentric Simple equation Symbol, notation. Scale of notation
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 Number Numberable Raising of number to its own power SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA saMkhyA saMkhyAta saMkhyAtulya ghAta sAtatya sAdhAraNIkRta sImA sImAtIta saMkhyA sUtra Continuum. Generalised. Boundary. Transfinite number Formula. kannar3a prazasti antara-prarUpaNA ke pazcAt aura bhAva-prarUpaNA se pUrva pratiyoM meM do kannar3a padyoM kI prazasti pAI jAtI hai jo isa prakAra hai - poDaviyolu mallidevana paDedarthavadarthijanakavAzritajanakaM / paDedoDapreyAdudinI paDevaLanaudAryadolavane bnnnnipudo|| kaDucodyavanadAnaM beDaMguvaDedeseva jinagRhagaluvaM taa| neDevariyade mADisuvaM paDevaLanI mallidevaneMba vidhAtraM // ye donoM padya kannaDa bhASA ke kaMdavRtta meM hai / inakA anuvAda ina prakAra hai - " isa saMsAra meM mallideva dvArA upArjita dhana arthI aura Azrita janoM kI sampatti ho gayA / aba senApati kI udAratA kA yathArtha varNana kisa prakAra kiyA jA sakatA hai ?" "unakA annadAna bar3A Azcaryajanaka hai / ye senApati mallideva nAma ke vidhAtA binA kisI sthAna ke bhedabhAva ke sundara aura mahAn jinagRha nirmANa karA rahe haiN|"
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 321 ___ ina padyoM meM mallideva nAma ke eka senApati ke dAna-dharma kI prazaMsA kI gaI hai| unake viSaya meM yahAM kevala itanA hI kahA gayA hai ki ve bar3e dAnazIla aura aneka jaina mandiroM ke nirmAtA the / terahavIM zatAbdi ke prAraMbha meM mallideva nAma ke eka sinda-nareza hue haiN| unake ecaNa nAma ke maMtrI the jo jainadharma pAlate the aura unhoMne aneka jaina mandiroM kA nirmANa bhI karAyA thaa| unakI patni kA nAma soviladevI thaa| __ (e.ka.7, lekha naM. 317, 320 aura 321). karnATaka ke lekhoM meM terahavIM zatAbdI ke eka mallideva kA bhI ullekha milatA hai jo hoysalanareza narasiMha tRtIya ke senApati the / kintu inake viSaya meM yaha nizcaya nahIM hai ki ve jaina dharmAvalambI the yA nhiiN| zravaNabelgola ke zilAlekha naM. 130 (335) meM bhI eka mallideva kA ullekha AyA hai jo hoysalanareza variballAla ke paTTaNasvAmI va saciva nAgadeva aura unakI bhAryA candavve (malliseTTikI putrI) ke putra the| nAgadeva jainadharmAvalambI the isameM koI saMdeha nahIM, kyoMki, ukta lekha meM ve nayakIrti siddhAntacakravatI ke padabhakta ziSya kahe gaye haiM aura unhoMne nagarajinAlaya tathA kamaThapArzvadeva basti ke sanmukha zillAkuTTama aura raMgazAlA nirmANa karAI thI tathA nagara jinAlaya ko kucha bhUmi kA dAna bhI kiyA thA / mallideva kI prazaMsA meM isa lekha meM jo eka padya AyA vaha isa prakAra hai - paramAnandadinentu nAkapatigaM paulomigaM puTTidoM varasaundaryyajayantanante tuhina-kSIroda-kallola bhAsurakIrtipriyanAgadevavibhugaM candabbegaM puTTidoM sthiranIpaTTaNasAmivizvanutaM zrImallidevAhvayaM // 10 // arthAt 'jisa prakAra indra aura paulomI (indrANI) ke paramAnanda pUrvaka sundara jayanta kI utpatti huI thI, usI prakAra tuhina (varpha) tathA kSIrodadhikI kalloloM ke samAna bhAsvara kIrti ke premI nAgadeva vibhu aura candavve se ina sthirabuddhi vizvavinuta paTTaNasvAmI mallideva kI utpatti huI hai / " isase Age ke padya meM kahA gayA hai ki ve nAgadeva kSititalapara zobhAyamAna haiM jinake bammadeva aura jogabbe mAtA-pitA tathA paTTaNasvAmI mallideva putra haiN| yaha lekha zaka saM. 1118 (IsvI 1196) kA hai, ata: yahI kAla paTTaNasvAmI mallideva kA par3atA hai / abhI nizcayata: to nahIM kahA jA sakatA, kintu saMbhava hai ki yahI mallideva hoM jinakI prazaMsA dhavalA prati ke uparyukta do padyoM meM kI gaI hai|
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA-samAdhAna pustaka 4, pRSTa 38 1. zaMkA - pRSTha 38, para likhA hai - 'micchAiTThissa sesa-tiNNi visesaNANi Na saMbhavaMti, takkAraNasaMjamAdiguNANamabhAvAdo' yAnI taijasasamuddhAta pramuttaguNasthAna para hI hotA hai, so isameM kucha zaMkA hotI hai| kyA azubha taijasa bhI isI guNasthAna para hotA hai ? pramuttaguNasthAna para aisI tIvra kaSAya honA ki sarvasva bhasma kara de aura svayaM bhI usase bhasma ho jAya aura naraka taka calA jAya, aisA kucha samajha meM nahIM AtA ? samAdhAna - mithyAdRSTi ke zeSa tIna vizeSaNa arthAt AhArakasamuddhAta, taijasasamuddhAta aura kevalisamuddhAta saMbhava nahIM hai, kyoMki, inake kAraNabhUta saMyamAdi guNoM kA mithyAdRSTi ke abhAva hai / isa paMkti kA artha spaSTa hai ki jina saMyamAdi viziSTa guNoM ke nimitta se AhArakaRddhi Adi kI prApti hotI hai, ve guNa mithyAdRSTi jIva ke saMbhava nahIM haiN| zaMkAkAra ke dvArA uThAI gaI Apatti kA parihAra yaha hai ki taijasazakti kI prApti ke liye bhI usa saMyama-vizeSa kI AvazyakatA hai jo ki mithyAdRSTi jIva ke ho nahIM sktaa| kintu azubhataijasa kA upayoga pramattasaMyata sAdhu nahIM krte| jo karate haiM, unheM usa samaya bhAvaliMgI sAdhu nahIM, kintu dravyaliMgI samajhanA caahie| pustaka 4, pRSTha 45 2 zaMkA - videha meM saMyatarAzi kA utsedha 500 dhanuSa likhA hai, so kyA yaha vizeSatA kI apekSA se kathana hai, yA sarvathA niyama hI haiM ? (nAnakacandra jaina, khataulI, patra tA. 1-4-42) samAdhAna - videha meM saMyatarAzikA hI utsedha nahIM, kintu vahAM utpanna hone vAle manuSya mAtra kA utsedha pAMca sau dhanuSa hotA hai, aisA sarvathA niyama hI hai jaisA ki usI caturtha bhAga ke pR. 45 para AI huI "edAo do vi ogAhaNAo bharaha-irAvaesu ceva hoti Na videhesu, tattha paMcadhaNussadassedhaNiyamA" isa tIsarI paMkti se spaSTa hai / usI paMkti para tiloyapaNNattI se dI gaI TippaNI se bhI ukta niyama kI puSTi hotI hai / vizeSa ke lie dekho tiloyapaNNattI, adhikAra 4, gAthA 2255 Adi / pustaka 4, pRSTha 76 3. zaMkA - pRSTha 76 meM mUla meM 'mAraNaMtiya ' ke pahale kA 'mukka' zabda abhI vicAraNIya pratIta hotA hai ? (jaina saMdeza, tA. 23-4-42)
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 323 samAdhAna - mUla meM 'mukkamAraNaMtiyarAsI' pATha AyA hai, jisakA artha - "kiyA hai mAraNAntikasamuddhAta jinhoMne " aisA kiyA hai / prakaraNa ko dekhate hue yahI artha samucita pratIta hotA hai, jisakI ki puSTi go.jI.gA. 544 (pR.952) kI TIkA meM Ae hue 'kriyamANamAraNAntikadaMDasya'; 'tiryagjIvamuktopapAdadaMDasya', tathA, 547 kI gAthA kI TIkA meM (pR. 567) Aye hue 'aSTamapRthavIsaMbaMdhivAdaraparyAptapRthavIkAyeSu uppattuM muktatatsamuddhAtadaMDAnAM' Adi pAThoM se bhI hotI hai / dhyAna dene kI bAta yaha hai ki dvitIya va tRtIya uddharaNa meM jisa artha meM 'mukta' zabda kA prayoga huA hai, prathama avataraNa meM usI artha meM 'kriyamANa' zabda kA upayoga huA hai aura yaha kahane kI AvazyakatA hI nahIM hai ki prAkRta 'mukka' zabda kI saMskRtacchAyA 'mukta' hI hotI hai / paMDita ToDaramallajI ne bhI ukta sthala para 'mukta' zabda kA yahI artha kiyA hai / isa prakAra 'mukka' zabda ke kiye gaye artha meM koI zaMkA nahIM raha jAtI hai| pustaka 4, pRSTha 100 4. zaMkA - pR 100 para mUla pATha meM kucha pATha chUTA huA pratIta hotA hai ? (jaina sandeza 30-4-42) samAdhAna - zaMkAkAra ne yadyapi pRSTha kA nAma mAtra hI diyA hai, kintu yaha spaSTa nahIM kiyA hai ki ukta peja para 24 veM sUtra kI vyAkhyA meM pATha chUTA huA unheM pratIta huA yA 25 veM sUtra kI vyAkhyA meM / jahAM taka hamArA anumAna jAtA hai ki 24 veM sUtra kI vyAkhyA meM 'bAdaravAuapajjattesu aMtabhAvAdo' ke pUrva kucha pATha unheM skhalita jAna par3A hai| para na to ukta sthala para kAma meM lI jAne vAlI tInoM pratiyoM meM hI tadatirikta koI navIna pATha hai, aura na mUDabidrI se hI koI saMzodhana AyA hai| phira maujUdA paMkti kA artha bhI vahAM baiTha jAtA hai| pustaka. 4, pR. 135 5. zaMkA - upazamazreNI se utarane vAle upazamasamyagdRSTi jIvoM ke atirikta anya upazama samyagdRSTi jIvoM ke maraNa kA niSedha hai, isase vaha dhvanita hotA hai ki upazama zreNI meM car3hane vAle apazamasubhyamdRSTi jIvoM kA maraNa nahIM hotA / parantu pRSTha 351 se 354 taka kaI sthAnoM para spaSTatA se car3hate hue bhI maraNa likhA hai, so kyA kAraNa hai ? (nAnakacanda jaina, khataulI, patra tA. 1-4-42)
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 324 samAdhAna - ukta pRSTha para dI gaI zaMkA-samAdhAna ke abhiprAya samajhane meM bhrama huA hai / yaha zaMkA-samAdhAna kevala caturtha guNasthAnavartI una upazamasamyagdRSTiyoM ke liye hai, jo ki upazamazreNI se utarakara Aye haiN| isakA sIdhA abhiprAya yaha hai ki sarvasAdhAraNa upazamasamyagdRSTi asaMyatoM kA maraNa nahIM hotA hai / apavAdarUpa jina upazamasamyagdRSTi asaMyatoM kA maraNa hotA hai unheM zreNI se utare hue hI samajhanA cAhie / Age pR. 351 se 354 taka kaI sthAnoM para jo zreNI se utare hue hI samajhanA caahie| Age pR.351 se 354 taka kaI sthAnoM para jo zreNI para car3hate yA utarane hue maraNa likhA hai, vaha upazAmakaguNasthAnoM kI apekSA se likhA hai, na ki asaMyataguNasthAna kI apekSA se| pustaka 4, pRSTha 174 6. zaMkA - pRSTha 174 meM 'ekkamhi iMdae seDhIbaddha-paiNNae ca saMhidagAmAgAra bahuvidhabila - kA artha - 'eka hI icdraka, zreNIbaddha yA prakIrNaka naraka meM vidyamAna grAma, ghara aura bahuta prakAra ke biloM meM kiyA hai / kyA naraka meM bhI grAma ghara hote haiM ? bile to jarUra hote haiN| asala meM 'gAmAgAra' kA artha 'grAma ke AkAra vAle arthAt gAMva ke samAna bahuta prakAra ke biloM meM aisA honA cAhie ? (jaina sandeza, tA. 23-4-42) samAdhAna - sujhAyA gayA artha bhI mAnA jA sakatA hai, para kiyA gayA artha galata nahIM hai, kyoMki, gharoM ke samudAya ko grAma kahate haiN| samAlocaka ke kathanAnusAra 'grAma ke AkAra vAle arthAt gAMva ke samAna' aisA bhI 'gAmAgAra' pada kA artha mAna liyA jAya to bhI unhIM ke dvArA uThAI gaI zaMkA to jyoM kI tyoM hI khar3I rahatI hai, kyoMki,grAma ke AkAravAloM ko grAma kahane meM koI asaMgati nahIM hai| isalie isa sujhAe gae artha meM koI vizeSatA dRSTigocara nahIM hotii| pustaka 4, pR. 180 7. zaMkA - pR.180 meM mUla meM eka paMkti meM 'va' aura 'Na' ye do zabda jor3e gaye haiN| kintu aisA mAlUma hotA hai ki 'ghaNarajju' meM jo 'ghaNa' zabda hai vaha adhika hai aura lekhakoM kI karAmAta se 'va Na' kA 'ghaNa' hogayA hai ? (jaina sandeza tA. 23-4-42) samAdhAna - prastuta pATha ke saMzodhana karate samaya hameM upalabdha pATha meM artha kI dRSai se 'va Na' pATha kA skhalana pratIta huA / ataeva hamane upalabdha pATha kI rakSA karate hue hamAre niyamAnusAra 'va' aura 'Na' ko yathAsthAna koSThaka ke andara rakha diyA / zaMkAkAra
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 325 kI dRSTi isI saMzodhana ke AdhAra se ukta pATha para aTakI aura unhoMne 'va Na' pATha kI vahAM AvazyakatA anubhava kI / isase hamArI kalpanA kI pUrI puSTi ho gii| aba yadi 'va Na' pATha kI pUrti upalabdha pATha ke 'ghaNa' ko 'va Na' banAkara kara lI jAya to bhI artha kA nirvAha ho jAtA hai aura kiye gaye artha meM koI antara nahIM par3atA / bAta itanI hai ki aisA pATha upalabdha pratiyoM meM nahIM milatA aura na mUDabidrI se koI sudhAra prApta huaa| pustaka 4, pR. 240 8. zaMkA - pR. 240 meM 57 veM sUtra ke artha meM ekendriyaparyApta ekendriyaaparyApta bheda galata kiye haiM, ye nahIM honA cAhie ; kyoMki, isa sUtra kI vyAkhyA meM inakA ullekha nahIM hai ? (jaina sandeza, tA. 30-4-42) samAdhAna - yadyapi yahAM vyAkhyA meM ukta bhedoM kA koI ullekha nahIM hai, tathApi dravyapramANAnugama (bhAga 3, pR.305) meM inhIM zabdoM se racita sUtra naM. 74 kI TIkA meM dhavalA kArane una bhedoM kA spaSTa ullekha kiyA hai, jo isa prakAra hai - "eiMdiyA bAdareiMdiyA suhumeiMdiyA pajjattA ca ede Nava vi rAsIo .........." / dhavalAkAra ne isI spaSTIkaraNa ko dhyAna meM rakhakara prastuta sthala para bhI nau bheda ginAye gaye haiN| tathA una bhedoM ke yahAM grahaNa karane para koI doSa bhI nahIM dikhatA / ataeva jo artha kiyA gayA hai vaha sapramANa aura zuddha hai| pustaka 4, pRSTha 313 9. zaMkA - pR. 313 meM - 'sa-parappayAsamayapamANapaDivAdINa' pATha azuddha pratIta hotA hai, isake sthAna meM yadi 'saparappayAsayamaNipamANapaIvAdINa ' pATha ho to artha kI saMgati ThIka baiTha jAtI hai ? (jaina sandeza, 30-4-42) samAdhAna - prastuta sthala para upalabdha tInoM pratiyoM meM jo vibhinna pATha prApta hue aura mUDabidrI se jo pATha prApta huA una sabakA ullekha vahIM TippaNI meM de diyA gayA hai| unameM adhika hera-phera karanA hamane ucita nahIM samajhA aura yathAzakti upalabdha pAThoM para se hI artha kI saMgati baiThA dI / yadi pATha badalakara aura adhika susaMgata artha nikAlanA hI abhISTa ho to ukta pATha ko isa prakAra rakhanA adhika susaMgata artha nikAlanA hI abhISTa ho to ukta pAThako isa prakAra rakhanA adhika susaMgata hogA - s-prppyaasypmaannpddiivaadiinnmublNbhaa| isa pATha ke anusAra artha isa prakAra hogA - "kyoMki sva-paraprakAzaka pramANa va pradIpAdika pAye jAte haiM (isaliye zabda ke bhI svapratipAdakatA bana jAtI hai) " /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 326 pustaka 4, pRSTha 350 10. zaMkA - dhavalarAja khaMDa 4, pRSTha 350, 366 para sammaLuna jIva ke samyagdarzana honA likhA hai / parantu labdhisAra gAthA 2 meM samyagdarzana kI yogyatA garbhaja ke likhI hai, so isameM virodha sA pratIta hotA hai, khulAsA krie| (nAnakacandra jaina, khataulI, patra 16-3-42) samAdhAna - labdhisAra gAthA dUsarI meM jo garbhaja kA ullekha hai, vaha prathamopazamasamyaktva kI prApti kI apekSA se hai / kintu yahAM uparyukta pRSThoM meM jo sammUrcichama jIva ke saMyamAsaMyama pAne kA nirUpaNa hai, usameM prathamozamasamyaktva kA ullekha nahIM hai, jisase jJAta hotA hai ki yahAM vaha kathana vedakasamyaktva kI apekSA se kiyA gayA hai / ataeva donoM kathanoM meM koI virodha nahIM samajhanA caahie| pustaka 4, pRSTha 353 11. zaMkA - Apane apUrvakaraNa upazAmaka ko maraNa karake anuttara vimAnoM meM utpanna honA likhA hai, jaba ki mUla meM 'uttamo deva' pATha hai / kyA upazamazreNI meM maraNa karane vAle jIva niyama se anuttara meM hI jAte haiM ? kyA pramatta aura apramattavAle bhI sarvArthasiddhi meM jA sakate haiM ? _ (nAnakacaMdra jaina khataujI, patra tA. 1-4-32) samAdhAna- isa zaMkA meM tIna zaMkAyeM garbhita haiM jinakA samAdhAna kramazaH isa prakAra hai - 1. mUla meM 'uttamA devo' pATha nahIM kintu' 'layasattamoM devo' pATha hai / layasattama kA artha anuttara vimAnavAsI deva hotA hai / yathA - lavasattama-lavasaptama-pu. / paMcAnuttaravimAnastha-devesu / sUtra 1 zru. 6 a. / samprati lavasaptamadevasvarUpamAha - satta lavA jai AuM pahuM pamANaM tato u sijhNto| tattiyamettaM na hu taM to te lavasattamA jAyA // 132 // savvaTThasiddhinAme ukkosaThiI ya vijymaadiisu| egAvasesaganbhA bhaMvati lavasattamA deva // 133 // vya. 5 u. __ abhighAnarAjendra, lavasattamazabda. (2) upazamazreNI meM maraNa karane vAle jIva niyama se anuttara vimAnoM meM hI jAte haiM, aisA to nahIM kahA jA sakatA, kintu trilokaprajJapti kI nimna gAthA se aisA avazya
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 327 jJAta hotA hai ki caturdazapUrvadhArI jIva lAntava-kApiSTha kalpa se lagAkara sarvArthasiddhiparyata utpanna hote haiN| cUMki 'zukle cAdye pUrvavida: ' ke niyamAnusAra upazamazreNIvAle bhI jIva pUrvavit ho jAte haiM, ataeva unakI lAntavakalpa se Upara hI utpatti hotI hai nIce nahIM, aisA avazya kahA jA sakatA hai / vaha gAthA isa prakAra hai - dasapuvvadharA sohammappahudi sadhvaTThasiddhipariyaMtaM coddasapuvvadharA taha laMtavakappAdi baccaMte // ti.pa.patra 237, 16. (3) upazamazreNI para nahIM car3hane vAle, pamatta apramattasaMyata guNasthAnoM meM hI parivartana sahasroM ko karane vAle sAdhu sarvArthasiddhi nahIM jA sakate haiM, aisA spaSTa ullekha dekhane meM nahIM AyA / pratyuta isake trilokasAra gAthA naM. 546 ke 'savvaTTho tti sudiTThI mahavvaI' pada se dravya bhAvarUpa se mahAvratI saMyatoM kA sarvArthasiddhi taka jAne kA spaSTa vidhAna milatA hai| pustaka 4, pRSTha 411 12. zaMkA - yoga parivartana aura vyAghAta - parivartana meM kyA antara hai ? (nAnakacandra jaina, khataulI, patra tA. 1-4-42) samAdhAna - vivakSita yoga kA anya kisI vyAghAta ke binA kAla-kSaya ho jAne para anya yoga ke pariNamana ko yoga-parivartana kahate haiM / kintu vivakSita yoga kA kAlakSaya hone ke pUrva hI krodhAdi nimitta se yoga-parivartana ko vyAghAta kahate haiM / jaise- koI eka jIva manoyoga ke sAtha vidyamAna hai / jaba antarmuhUrta pramANa manoyoga kA kAla pUrA ho gayA taba vaha vacana yogI yA kAyayogI ho gayA / yaha yoga-parivartana hai / isI jIva ke manoyoga kA kAla pUrA hone ke pUrva hI kaSAya, upadrava, upasarga Adi ke nimitta se mana caMcala ho uThA aura vaha vacanayogI yA kAyayogI ho gayA, to yaha yoga kA parivartana vyAghAta kI apekSA se huaa| yoga parivartana meM kAla pradhAna hai, jaba ki vyAghAta-parivartana meM kaSAya Adi kA AghAta pradhAna hai| yahI donoM meM antara hai / pustaka 4, pRSTha 456 . 13. zaMkA - pRSTha 456 meM 'aNNalessAgamaNAsaMbhavA' kA artha 'anya lezyAkA Agamana asaMbhava hai' kiyA hai, honA cAhie - anya lezyA meM gamana asaMbhava hai ? (jaina sandeza, tA. 30-4-42)
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 328 samAdhAna - kiye gaye artha meM aura sujhAye gaye artha meM koI bheda nahIM hai / ' anya lezyA kA Agamana' aura 'anya lezyA meM gamana' kahane se artha meM koI antara nahIM par3atA / mUla meM bhI donoM prakAra ke prayoga pAye jAte haiN| udAharaNArtha - prastuta pATha ke Upara hI vAkya hai - 'hIyamANa-vaDDamANakiNhalessAe kAulessAe vA acchidassa NIlalessA AgadA' arthAt hIyamAna kRSNalezyA meM athavA vardhamAna kApotalezyA meM vidyamAna kisI jIva ke nIlalezyA A gaI, ityaadi| viSaya-paricaya (pu. 5) jIvasthAna kI ATha prarUpaNAoM meM se prathama pAMca prarUpaNAoM kA varNana pUrvaprakAzita cAra bhAgoM meM kiyA gayA hai| aba prastuta bhAga meM avaziSTa tIna prarUpaNAeM prakAzita kI jA rahI haiM - antarAnugama, bhAvAnugama aura alpabahutvAnugama / 1. antarAnugama vivakSita guNasthAnavI jIva kA usa guNasthAna ko chor3akara anya guNasthAna meM cale jAne para puna: usI guNasthAna kI prApti ke pUrva taka ke kAla ko antara, vyuccheda yA virahakAla kahate haiN| sabase choTe virahakAla ko jaghanya antara aura sabase bar3e virahakAla ko utkRSTa antara kahate haiM / guNasthAna aura mArgaNAsthAnoM meM ina donoM prakAroM ke antaroM ke pratipAdana karane vAle anuyogadvAra ko antarAnugama kahate haiN| pUrva prarUpaNAoM ke samAna isa antaraprarUpaNa meM bhI ogha aura Adeza kI apekSA antara kA nirNaya kiyA gayA hai, arthAt yaha batalAyA gayA hai ki yaha jIva kisa guNasthAna yA mArgaNAsthAna se kama se kama kitane kAla taka ke lie aura adhika se adhika kitane kAla taka ke liye antara ko prApta hotA hai| udAharaNArtha - ogha kI apekSA mithyAdRSTi jIvoM kA antara kitane kAla hotA hai ? isa prazna ke uttara meM batAyA gayA hai ki nAnA jIvoM kI apekSA antara nahIM hai, nirantara hai| isakA abhiprAya yaha hai ki mithyAtvaparyAya se pariNata jIvoM kA tInoM hI kAloM meM vyuccheda, viraha kA abhAva nahIM hai, arthAt isa saMsAra meM mithyAdRSTi jIva sarvakAla pAye jAte haiN| kintu eka jIva kI apekSA mithyAtva kA jaghanya antara antarmuhUrta kAla pramANa hai| yaha jaghanya antarakAla isa prakAra ghaTita hotA hai ki koI eka mithyAdRSTi jIva pariNAmoM
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 329 alpabahutva pramANa apekSA sabase kama praveza aura saMcaya guNasthAnoM kI apekSA jIvoM ke antara, bhAva aura alpabahutva kA pramANa (pu.5, prastA . pR.43 a) guNasthAna | nAnA jIvoM kI apekSA | ekajIva kI apekSA bhAva jaghanya | utkRSTa | jayanya utkRSTa guNasthAna 1. mithyAdi nirantara antarmurta lona ke jyAsa bhAvavika apUrvakaraNa | sAgaropama anivRttikaraNa | eka samaya / palbopamakA | palloyama kA ardhapatalaparivartana pAriNAmika asaMsAtavA bhAga saMsAtavA bhAga 1. sampammiyavAhati sAyopazAmika upazAntakabAba mApazamika apUrvakaraca 4. asaMvasammati sAvika manivRttikaraNa (mAyopazAmika 5saMvatAsaMkta sAyopazabhika sUkSmasAmparAba pUrvokta pramANa saMsAtaguNita naranta ra pramattasaMvata pUrvokta pramANa 5 matasaMvata ayogikevala 8.apUrvavaraNa upazA eka samaya varSapRSakatva uhabhAsa upazA mApazamika sApaka sAvika / nirantara sabogikevalI | saMkhyAtaguNita saMcana 9 anivRttikaraNa | upazA. varSapRthaktva gmAsa (upazA. mIpazamika sApaka mAvika nirantara khamattasaMvata | pUrvokta pramANa se..] 10. sUkSmasAmparAba upazA, sapaka, varSapRktva jDa mAsa (upazA Apazamika sApaka kSAvika nirantara mApazAmika kSAvika pramattasaMvata saMvatAsaMvata sAsAdanasambamhAta ,asaMkhyAta guNita gmAsa nirantara 11. mINa moha 13. sayogikevalI 14 ayogikevalI nirantara asaMvatasambamhahi mithyAdi | ..saMsbAtaguNita ,asaMkhyAtaguNita | manantaguNita
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 mArgaNAsthAnoM kI apekSA jIvoM ke antara, bhAva aura alpabahutva kA pramANa (pu.5, prastA . pR.43 A) mArgaNA mArgaNA ke avAntara bheda | nAnA jIvoM kI apekSA | eka jIva kI apekSA bhAva jaghanya | utkRSTa jaghanya ..(mithyAraha nirantara antarmuhUrta | dezona 1,3,7, audayika narakagati / asaMyatasambamhati 0,17, 22, 33 aupa. kSAyika. kSAyo. samyagmidhyA. (sAsAvanasambamhahi eka samaya palyopama kA asaM-palyopama kA asaM. | sAgaropama pAriNAmika sambagmidhyAraha khyAtavAM bhAga | antarmuhUrta kSAyopazamika midhyAdRSTi nirantara antarmuhUrta dezona tIna palyopama auvayika tiryacagati sAsAdanAdi |caar guNasthAna | oghavat | oghavat oghavat oghavat midhyASTi nirantara antarmuhUrta | dezona tIna palyopama audapika (sAsAdanasambarahi oghavat / modhavat oghavat | pUrvakoTIpRthaktva se pAriNAmika / samyagmidhyAdRSTi adhika tIna palyopama kSAyopazamika asaMyatasambamhati antarmuhUrta aupa.kSAyika. bhAyo. alpabahutva guNasthAna pramANa sAsAvanasamba. 'sabase kama saMkhyAtaguNita asaMyatasamba. asaMkhyAtaguNita midhyAraha saMyatAsaMyata sabase kama oghavat oghavat 1 gatimArgaNA zeSa guNasthAnavartI upazApaka apUrvakaraNa karaNa se pramatta saMyata taka saMbatAsaMbata sAsAvanasamma. sambammidhyA asaMvatasamya midhyAti manuSyagati saMkhyAtaguNita kSAyopazAmika saMyatAsaMvata ra pramattasaMyata adhamattasaMyata nirantara pUrvakoTIpRthaktva oghavat oghavat aupazAmika asaMkhyAtaguNita (manuSyasAmAnya) saMkhyAtaguNita (manuSyaparyApta) modhavat cAroM upazAmaka cAroM kSapaka sabogikevalI ayogikevalI (midhvAdhi / asaMvatasamyagdRSTi oghavat antarmuhUrta | dezona 31 sAgaropama audayika aupa. kSAyika. kSAyo sabase kama nirantara sAsAvanasamma saMkhyAtaguNita devagati oghavat sAsAvanasampati oghavat samyagmidhyAraha | modhavat pAriNAmika kSAyopazAmika asaMyatasampati midhyAraha asaMkhyAtaguNita ekendriya nirantara bhuvabhavagrahaNa audayika guNasthAna-bhedAbhAva 2 indriyamArgaNA pUrvakoTIpRthaktva se adhika do hajAra sAgaropama anantakAlAtmaka asaMkhyAta pudrala parivartana vikalendriya
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArgaNAsthAnoM kI apekSA jIvoM ke antara, bhAva aura alpabAhutvakA pramANa (pu.5, prastA . pR.436) mArgaNA mArgaNA ke avAntara bheda | nAnA jIvoM kI apekSA | eka jIva kI apekSA bhAva jaghanya | utkRSTa jaghanya | utkRSTa alpabahutva guNasthAna pramANa bhopavat | modhavat modhavat modhavat modhavat modhavat mithyAdi paMcendriya sAsAvanasambamhati / sambammithyASTi upazAmaka apUrva karaNa se masaMkta sambamhahitaka midhyAta asaMmbAtaguNita pUrvakoTI pakva adhika eka hajAra sAgaropama nirantara subabhavagrahaNa mIdavika guNasthAnamevAmAba | alpabahatvAbhAva pRthivIkAyika sthAna mAdi cAra banaspatikAvika anantakAlAtmaka myAta pudralaparivartana asaMkhyAta loka mithyAraha modhavat | modhavat / moSavat modhavat sAsAdanasambamhati sambagmidhyAti modhavat pUrvakoripRthaktva se adhika do hajAra sAgaropama 3kAryamArgaNA (asaMvatAvicAra |gujsthaan nirantara antarmuhUrta | sarvaguNasthAna paMcendriyavat tathA dezona do hajAra sAgaropama brasakAvika cAroM upazAmaka moghavat | momabat aupazamika cAroM kSapaka sayogikevalI abogikebalI pUrvakoTipRthakatva se adhika do hajAra sAgaropama mopavat kSAyika nirantara midhvAdRSTi masaMvatasambadadi manoyogI saktAsaMvata pramattasaMkta nirantara modhavat
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 mArgaNAsthAnoM kI apekSA jIvoM ke antara, bhAva aura alpabahutva kA pramANa (pa.5, prastA . pR.43 I) mArgaNA mArgaNA ke avAntara bheda | nAnA jIvoM kI apekSA eka jIva kI apekSA bhAva jaghanya | utkRSTa | jaghanya | utkRSTa sAsAdanasamyagdRSTi |eka samaya palyopama kA asaM nirantara oghavat samyagmidhyAraSTi khyAtavAM bhAga alpabahutva pramANa guNasthAna bacanayogI cAro upazAmaka | oghavat | oghavat aupazamika sarvaguNAsthAna oghavat cAroM kSapaka oghavat / oghavat kSAyika audArikakAyayogI | mano-. | manoyogivat | manoyogivat manoyogivat | oghavat yogivat mithyAraSTi audArikamizrakAya. midhyAdRSTi ..sAsAdana. 1., asaMyatasamya. .. sayogikevalI nirantara paMcendriyavat (asaMkhyAtaguNita | anantaguNita / sabase kama saMkhyAtaguNita asaMkhyAtaguNita sayogikevalI asaMyatasamyamdRSTi sAsAdana samyagdRSTi nirantara | oghavat | oghavat eka samaya / varSapRthaktva sAyika, kSAyopazamika kSAyika - mithyAraSTi anantaguNita 4 yoga mArgaNA manoyogivat | manoyogivat | manoyogivat oghavat cAroM guNasthAna devagativat (kriyikakAvayogI | mano cAroM guNasthAnavartI | yogivat kAyayogI (kriyikamizrakAya, eka samaya | / mithyAdRSTi bAraha muhUrta nirantara sAsAdanasamyamdRSTi asaMyatasamyagdRSTi sabase kama saMkhyAtaguNita (sAsAdanasambarahi |audArika- asaMyatasamyamhati | mizravat audArikamizravat audArikamizravat | audArikamizravat midhyAdRSTi asaMkhyAtaguNita (AhArakakAyayogI mizrakAyayogI (pramattasayata |ekasamaya | varSapRthaktva nirantara kSAyopazamika guNasthAnabhedAbhAva alpabahutvAbhAva
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArgaNAsthAnoM kI apekSA jIvoM ke antara, bhAva aura alpabahutva kA pramANa (pu.5, prastA . pR.43 ) antara nAnA jIvoM kI apekSA | eka jIva kI apekSA bhAva jaghanya | utkRSTa / jaghanya / utkRSTa mArgaNA mArgaNA ke avAntara bheda alpabahutva guNasthAna pramANa kArmaNakAlyogI midhvAti sAsAknasambamhari asaMvatasambamhadi sabogikecatI | mauvArika mauvArikamizravat bhIdArikamibhavat | maudArikamizravat modhavat sabogikevalI sAsAvanasambadhi asaMvatasabamhati mithyAdi mizravat sabase kama asaMmAtaguNita saMsbAtaguNita nirantara - modhavat antarmuhUrta dezona 55 palyopama lbopakA asaM. bhAga| palpopamazatapRthaktva antarmuhUrta maudayika modhavat sarvaguNAsthAna paMcendriyabat mithyAdi (sAsAnasambamhati modhavat / sambagmidhvAti (asaMvatasambanTati | nirantara apramattasaMbata taka strIvedI upazApaka apUrvakaraNa| . anivRttikaraNa kSapaka apUrvakaraNa , anivRttikaraNa mIpazamika varSapRthaktva nirantara mAvika 5 vedamArgaNA bhoghavat modhavat midhyAraha sAsAdanasambamhahi samyammithyAraha | moghavat palyApama kA asaM. | oghavat sAgaropama zata pRthaktva audAyika modhavat nirantara (asaMyatasambamhari se puruSavedI apramattasaMvata taka antarmuhUrta oghavat mIpazamika (upazApaka apUrvakaraNa moghavat 1.. anivRttikaraNa eka samaya | sAdhika varSa nirantara kSipaka apUrvakaraNa 1. anivRttikaraNa bhAvika
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArgaNA mArgaNA ke avAntara bheda 6 kaSAyamArgaNA karaNa upazApaka taka kSapaka apUrvakaraNa kSapaka anivRttikaraNa napuMsakavedI midhyAdRSTi sAsAdana se anivRtti oghavat { anivRtti upa. sUkSmasAmya upa. apagatavedI ajJAnI upazAntakapAya { krodhAdicatuSkaSAyI (midhyA. se ani. upazAmaka (kSINakaSAya akaSAyI (sayogikevalI ayogikevalI kSapaka anivRttikaraNa oghavat ayogikevalI taka nAnA jIvoM kI apekSA utkRSTa Pahile matyajJAnI midhyAdRSTi ( zrutAnAnI midhyAdRTi 'vibhaMgajJAnI, " sAsAdana kaSAyI (lobhaka. sUkSmasAM upa zodhanat (lobhaka. sUkSmasa. pa. " nirantara eka samaya manoyogibat mArgaNAsthAnoM kI apekSA jIvoM ke antara, bhAva aura alpabahutva kA pramANa (pu.5, prastA. pR.43) eka samaya oghavat oghavat varNapRthaktva "1 nirantara " oghavat manoyogivat oghavat varSapRthaktva oghavat : antara eka jIva kI apekSA japanya antarmuhUrta oghavat antarmuhUrta oghavat oghavat utkRSTa dezona 13 sAgaropama oghavat nirantara manoyogivat nirantara nirantara nirantara nirantara antarmuhUrta oghavat manoyogivat oghavat bhAva audavika oghavat kSAyika oghavat : : oghavat : kSAyika audavika pAriNAmika guNasthAna sarvaguNasthAna alpabahutva asaMvatasambamhaDi taka midhyAdRSTi sUkSma. upa. sUkSma kSapaka cAroM guNasthAna sAsAdanasambamhari midhyAdRSTi pramANa { oghavat puruSabekti anantaguNita vizeSAdhika saMkhyAtaguNita oghavat sabase kama anantaguNita 334
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArgaNAsthAnoM kI apekSAjIvoM ke antara, bhAva aura alpabahutva kA pramANa (pu.5, prastA . pR.43 e) antara mArgaNA mArgaNA ke avAntara bheda | nAnA jIvoM kI apekSA | eka jIva kI apekSA bhAva | jaghanya | utkRSTa jaghanya | utkRSTa asaMvatasambagdati nirantara antarmuhUrta | dezona pUrvakoTi moghavat saMvatAsaMvata sAdhika 66 sAgaropama alpabahutva guNasthAna pramANa cAroM upazApaka sabase kama cAroM kSapaka saMkhyAtaguNita bhadhamattasaMbata pramattasaMyata saMyatAsaMyata asaMkhyAtaguNita asaMyatasamyampuSTi mati-zruta pramattasaMvata bhavadhijJAnI apramattasaMvata cAroM upazAmaka varSapRthaktva avadhi moghavat cAroM Apaka modhavat | moSavat oghavat kSAyika . niraMtara antarmuhUrta antarmuhUrta kSAyopazamika (pramattasaMvata mana parvabomapramattasaMvata cAroM upazAmaka sabase kama saMkhyAtaguNita . 7 jJAnamArgaNA eka samaya | pRSaktva dezona pUrvakoTi nirantara oghavat oghavat bhIpazamika kSAdhika cAroM upazAmaka cAroM kSapaka apramattasaMyata pramattasaMvata bhAyogikevalI saMkhyAtaguNita moSavat / | oghavat bala-siyogikevalI zAnI AyogikevalI sabase kama sayogikevalI antarmuhUrta / antarmuhUrta kSAyopazamika sabase kama upa. apUrvakaraNa / , anivRtti. pramattasaMvata nirantara manamattasaMvata sAmAyika dopasthA. upazAmaka apUrvakaraNa eka samaya | .. anivRttikaraNa | kSapaka apUrvakaraNa moSadhavat anivRttikaraNa pRthaktva dezona pUrvakoTi aupazamika saMkhyAtaguNita kSipaka apUrvakaraNa |..anivRttikrnn apramattasaMyata pramattasaMyata oghavat oghavat modhavat kSAyika nirantara parihAra- pramattasaMvata zuvisaMyamI mapramattasaMpata antarmuhUrta antarmuhUrta kSAyopazamika madhamattasaMyata pramattasaMyata sabase kama saMkhyAtaguNita 8saMyamamAgaNA nirantara sUkSmasAmpa-upasUkSma. rAbasaMyamI sapaka, sUkSmasA.upazA. eka samaya / varSapRthaktva / modhavat | moSavat modhavat kSAbika modhavat sabase kama saMkhyAtaguNita / modhavat
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ alpabahutva mArgaNAsthAnoM kI apekSA jIvoM ke antara, bhAva aura alpabahutva kA pramANa (pu.5, prastA . pR.43 ai) mArgaNA mArgaNA ke avAntara bheda | nAnA jIvoM kI apekSA | ekajIva kI apekSA bhAva jaghanya | utkRSTa bacAvAtasaMbata akarAvavat | akarAvavat sAvika saMktAsaMbata nirantara nirantara asaMkta midhyAhadi antarmuhUrta zona 31 sAgaropama modhavat / moghavat modhavat / modhavat guNasthAna cAroM guNasthAna guNasthAnamevAbhAva pramANa momabat matparatvAbhAva modhavat cAroM guNasthAna bhodhavat - bhAdayika mithyAdi (sAsAcanasambamhati sambagmidhyAraSTi palyopama asaM bhAga antarmuhUrta zona do hajAra sAgaropama oghavat nirantara (masaMbatasambamhahi se cakSurzanI manamattasaMvata taka - sarvaguNasthAna manoyogivat 9darzanamArgaNA cAro upazAmaka ,kSapaka ApazAmika sAyika modhavat modhavat acakSu- mithyAdi se varzanI kSINakavAya taka modhavat kAyayogivat avadhijJAnivat sAyika donoM guNasthAna kevalajJAnivat modhavat avadhidarzanI avadhi- | avadhijJAnivat | avadhijJAnivat | avadhizAnivat zAnivat kebalavarzanI kevalajJAnI. | kevalajJAnivat kR.nI.kA. midhyAhadi nirantara antarmuhUrta | dezoca 33147 kRSNa, nIla,masaMvatasambamhati sAgaropama kapota lekhAbAle (sAsAvanasambamhahi| moghavat | modhavat lyopama asaM. bhAga sambammithyAdi teja.patha. (midhyAhati nirantara sAdhika 2, 18 asaMvatasambamhAdhi sAgaropama sAsAcanasambanSTi sambagmidhyAraha sakse kama saMsthAtaguNita masaMvatasambadhi mithyAti asaMkhyAtaguNita bhanantaguNita makhamattasaMvata pramattasaMvata saMvatAsaMbata saMsbAtaguNita masaMbAtaguNita
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnavAsthAnI apekSA , bhAvara anyAyakA pramANa (pu.5, prastA . pR.3 o) antara mArgaNA mArgaNA ke avAntara bheda | nAnA jIvoM kI apekSA / eka jIva kI apekSA bhAva jaghanya | utkRSTa | jaghanya / utkRSTa (sAsAvanasambamhati modhavat | modhavat palyopama asaMkhyA teja, paca sambammidhvAti bhAga antarmurta sAdhika 1, 18 sAgaro, teja, patha lezyAvAle saMyatAsaMyata pramattasaMyata nirantara nirantara kSAyopazamika apramattasaMyata alpabahutva guNasthAna / pramANa sAsAvanasambamhati asaMkhyAtaguNita sambamidhyAraha ___ saMkhyAtaguNita asaMyatasampamhati asaMkhyAtaguNita midhyAti (midhyAha asaMyatasamyamhati antarmuhUrta | dezona 31 sAgaropama bhopavat cAroM upazAmaka sakse kama saMkhyAtaguNita 10 lezyAmArgaNA (sAsAdanasamyamdRSTi | oghavat | / samyanimidhyAdRSTi oghavat palyopama kA asaMkhyA. bhAga sayogikevalI bhakhAmattasaMyata pramattasaMyata nirantara nirantara kSAyopazamika saMyatAsaMbata asaMkhyAtaguNita zulka (saMyatAsaMyata lezyAvAle pramattasaMyata apramattasaMyata antarmuhUrta antarmuhUrta sAsAvanasamyamhAdhi |eka samaya varSapRthaktva aupazamika tIna upazAmaka upazAntakaSAya (cAro kSapaka aura sayogikevalI sambanimidhyApi mithyAdhi asaMyatasamyamradhi nirantara oghavat / saMkhyAtaguNita asaMkhyAtaguNita saMkhyAtaguNita oghavat | bhopavat oghavat sAyika 11 oghavat bhavya abhavya / nirantara oghavat oghavat pArijAmika sarvaguNasthAna guNasthAnabhedAbhAva oghavat alpabahutvAbhAva nirantara bhavya mArgaNA antarmuhUrta | dezona pUrvakoTi kSAyika asaMyatasamyamdRSTi (saMyatAsaMyata kSAyika-pramattasaMyata sambanDaSTi apramattasaMyata sabase kama saMkhyAtaguNita sAdhika 33 sAgaropama kSAyopazamika cAro upazAmaka .kSapaka, Ayogi. sayogikevalI apramattasaMyata pramattasaMyata saMyatAsaMyata cAro upazAmaka eka samaya | varSapRthaktva mApazamika
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 - mArgaNAsthAnoM kI apekSAjIvoM ke antara, bhAva aura alpabahutva kA pramANa (pu.5, prastA . pR.43 au) antaramArgaNA mArgaNA ke avAntara bheda | nAnA jIvoM kI apekSA | eka jIva kI apekSA bhAva jaghanya | utkRSTa | jaghanya / cAroMkSapaka sayogikevalI | oghavat | oghavat oghavat oghavat kSAyika AyogikevalI alpabahutva . pramANa guNasthAna asaMyatasambamdRSTi asaMsthAtaguNita nirantara antarmuhUrta dezona pUrvakoTi ..66 sAgaropama kSAyopazamika asaMyatasambadhi bevaka- saMyatAsaMyata samyamhAdhi/pramattasaMpata apramattasaMvata apramattasaMyata pramattasaMyata saMyatAsaMyata asaMyatasambamhati sabase kama saMkhyAtaguNita asaMkhyAtaguNita sAdhika 33. eka samaya | sAta ahorAtra antarmuhUrta 12 samyaktvamArgaNA aupazAmika kSAyopazamika cAro upazAmaka adhamattasaMgata sabase kama saMkhyAtaguNita asaMyatasamyamhati saMyatAsaMyata upazamasamyamdRSTi pramattasaMyata apramattasaMyata tIna upazAmaka upazAntakaSAya pramattasaMvata varSapRthaktatva aupazAmika saMbatAsaMyata asaMyatasambamsAhi asaMkhyAtaguNita nirantara nirantara oghavat guNasthAnabhedAbhAva alpabahutvabhAva sAsAdanasambagdRSTi samyagmidhyAraha midhyAvadhi palyopamakA asaMkhyAtavAM bhAga nirantara mIvavika saMjhI mithyASTi sAsAdana se upazAnta oghavat | puruSa- / vedivat oghavat puruSavedivat bhoSavat puruSavedivat oghavat puruSavedivat audavika bhopavat sarvaguNasthAna manoyogivat cArokSapaka oghavat | moghavat | oghavat oSavat sAyika 13 saMjJi mArgaNA asaMtrI nirantara nirantara bhAdayika | guNasthAnabhedAbhAva | alpabahutvabhAva
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArgaNA mArgaNA ke avAntara bheda 14 AhAramArgaNA midhyAdRSTi sAsAdana sambamhahi samyagmidhyAdRSTi AhAraka asaMyatasamyagdRSTi se apramattasaMyata taka cAroM upazAmaka cAroM kSapaka syogikevalI midhyAdRSTi sAsAdanasamyagdRSTi asaMvatasamyagdRSTi anAhAraka sayogikevalI (samuddhAtagata) ayogikevalI oghavat nAnA jIvoM kI apekSA jaghanya utkRSTa * mArgaNAsthAnoM kI apekSA jIvoM ke antara, bhAva aura alpabahutva kA pramANa (pu. 5, prastA. pR.43 ka ) eka jIva kI apekSA jaghanya utkRSTa " nirantara oghavat " antara nirantara eka samaya palyopana kA asaM bhAga mAsapRthaktva varSapRthaktva chaha mAsa oghavat palyopama kA asaM bhAga antarmuhUrta oghavat oghavat asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI nirantara " " oghavat bhAva audadhika oghavat = aupazamika kSAvika audavika pAriNAmik oghavat kSAyika guNasthAna cAro upazAmaka .. paka sayogikevalI alpabahutva pramattasaMyata sAsAdanasamyagdRSTi samyagmidhyAdRhi asaMyatasamyagdRSTi midhyAdRSTi sayogikevalI AyogikevalI sAsAdanasamyagdRSTi asaMyatasamyagdRSTi midhyAdRSTi pramANa sabase kama saMkhyAtaguNita " asaMkhyAtaguNita " saMkhyAtaguNita asaMkhyAtaguNita anantaguNita sabase kama saMkhyAtaguNita asaMkhyAtaguNita anantaguNita 339
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA kI vizuddhi ke nimitta se samyaktva ko prAptakara asaMyatasamyagdRSTi guNasthAnavartI huaa| yaha caturtha guNasthAna meM sabase choTe antarmuhUrta pramANa samyaktva ke sAtha rahakara saMkleza Adi ke nimitta se girA aura mithyAtva ko prApta ho gayA, arthAt puna: mithyAdRSTi ho gyaa| isa prakAra mithyAtva guNasthAna ko chor3akara anya guNa sthAna ko prApta hokara puna: usI guNasthAna meM Ane ke pUrva taka jo antarmuhUrtakAla mithyAtvaparyAya se virahita rahA, yahI usa eka jIva kI apekSA mithyAdRSTi guNasthAna kA jaghanya antara mAnA jAyegA ? ___ isI eka jIva kI apekSA mithyAtva kA utkRSTa antara kucha kama do chayAsaTha arthAt eka sau battIya (132) sAgaropama kAla hai / yaha utkRSTa antarakAla isa prakAra ghaTita hotA hai ki koI eka mithyAdRSTi tiryaMca athavA manuSya caudaha sAgaropama Ayusthiti vAle lAntavakApiSTha kalpavAsI devoM meM utpanna huA / vahAM vaha eka sAgaropama kAla ke pazcAt samyaktva ko prApta huaa| teraha sAgaropama kAla vahAM samyaktva ke sAtha rahakara cyuta ho manuSya ho gayA / usa manuSyabhava meM saMyama ko, athavA saMyamAsaMyama ko pAlana kara bAIsa sAgaropama Ayu kI sthitivAle AraNa-acyuta kalpavAsI devoM meM utpanna huaa| vahAM se cyuta hokara punaH manuSya huA / isa manuSyabhava meM saMyama dhAraNa kara marA aura ikatIsa sAgaropama kI Ayu vAle uparima graiveyaka ke ahamindroM meM utpanna huA / vahAM se cyuta ho manuSya huA, aura saMyama dhAraNa kara puna: ukta prakAra se bIsa, bAIsa aura caubIsa sAgaropama kI AyuvAle devoM aura ahamindroM meM kramaza: utpanna huA / isa prakAra vaha pUre eka sau battIsa (132) sAgaroM taka samyaktva ke sAtha rahakara anta meM puna: mithyAtva ko prApta huaa| isa taraha mithyAtva kA utkRSTa antara siddha ho gayA / ukta vivecana meM yaha bAta dhyAna rakhane kI hai ki vaha jIva jitane bAra manuSya huA, utane bAra manuzyabhavasambandhI Ayu se kama hI devAyu ko prApta huA, anyathA batalAe gae kAla se adhika antara ho jAyegA / kucha kama do chayAsaTha sAgaropama kahane kA abhiprAya yaha hai ki vaha jIva do chayAsaTha sAgaropama kAla ke prAraMbha meM hI mithyAtva ko chor3akara samyaktvI banA aura usI do chayAsaTha sAgaropamakAla ke anta meM puna: mithyAtva ko prApta ho gyaa| isalie utanA kAla unameM se ghaTA diyA gyaa| yahAM dhyAna rakhane kI khAsa bAta yaha hai ki kAla-prarUpaNA meM jina-jina guNasthAnoM kA kAla nAnAjIvoM kI apekSA sarvakAla batalAyA gayA hai, una-una guNasthAnavI jIvoM kA nAnAjIvoM kI apekSA antara nahIM hotA hai / kintu unake sivAya zeSa sabhI guNasthAnavartI jIvoM kI nAnAjIvoM kI tathA eka jIva kI apekSA antara hotA hai / isa prakAra nAnAjIvoM kI apekSA kabhI bhI viraha ko nahIM prApta hone vAle chaha guNasthAna haiM - 1 mithyAdRSTi, 2
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 341 asaMyatasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata, 4 pramattasaMyata, 5 apramattasaMyata aura 6 sayogikevalI / ina guNasthAnoM meM kevala eka jIva kI apekSA jaghanya aura utkRSTa antara batalAyA gayA hai, jise grantha-adhyayana se pAThaka bhalI bhAMti jAna skeNgeN| jisa prakAra ogha se antara kA nirUpaNa kiyA gayA hai, usI prakAra Adeza kI apekSA bhI una-una mArgaNAoM meM saMbhava guNasthAnoM kA antara jAnanA caahie| mArgaNAoM meM ATha sAntaramArgaNAeM hotI haiM, arthAt jinakA antara hotA hai / jaise1. upazamasamyaktvamArgaNA, 2. sUkSmasAmparAyasaMyamamArgaNA, 3. AhArakakAyayogamArgaNA, 4. AhArakamizra kAyayogamArgaNA, 5. vaikriyikamizrakAyayogamArgaNA, 6. labdhyaparyAptamanuSyagatimArgaNA, 7. sAsAdanasamyaktvamArgaNA aura 8. smygmithshyaatvmaargnnaa| ina AThoM kA utkRSTa antara kAla kramaza: 1 sAta dina, 2 chaha mAsa, 3 varSapRthaktva, 4 varSa varSapRthaktva, 5 bAraha muhUrta, aura antima tIsa sAntara mArgaNAoM kA jaghanya antarakAla eka samayapramANa hI hai| ina sAntara mArgaNAoM ke atirikta zeSa saba mArgaNAeM nAnAjIvoM kI apekSA antara-rahita haiM, yaha grantha ke svAdhyAya se saralatApUrvaka hRdayaMgama kiyA jA skegaa| 2. bhAvAnugama karmo ke upazama,kSaya Adi ke nimitta se jIva ke jo pariNAmavizeSa hote haiM, unheM bhAva kahate haiN| ve bhAva pAMca prakAra ke hote haiM - 1. audayikabhAva, 2. aupazamikabhAva, 3. kSAyikabhAva, 4. kSAyopazamikabhAva aura 5 .pAriNAmikabhAva / karmo ke udaya se hone vAle bhAvoM ko audayika bhAva kahate haiN| isake ikkIsa bheda haiM - cAra gatiyAM (naraka, tiryaMca, manuSya aura devagati), tIna liMga (strI, puruSa, aura napuMsakaliMga), cAra kaSAya (krodha, mAna, mAyA aura lobha), mithyAdarzana, asiddhatva, ajJAna, chaha lezyAeM (kRSNa, nIla, kApota, teja, padya aura zulkalezyA), tathA asaMyama / mohanIyakarma ke upazama se (kyoMki, zeSa sAta karmo kA upazama nahIM hotA hai) utpanna hone vAle bhAvoM ko aupazamika bhAva kahate haiN| isake do bheda haiM - 1 aupazamikasamyaktva aura 2 aupazamikacAritra / karmo ke kSaya se utpanna hone vAle bhAvoM ko kSAyikabhAva kahate haiN| isake nau bheda haiM- 1. kSAyikasamyaktva, 2. kSAyikacAritra 3. kSAyikajJAna, 4. kSAyikadarzana, 5. kSAyikadAna, 6. kSAyikalAbha, 7. kSAyikaMbhoga, 8. kSAyika upabhoga aura 9.kSAyika vIrya / karmo ke kSayopazama se utpanna hone vAle bhAvoM ko kSAyopazamikabhAva kahate haiM / inake aTThAraha bheda haiM - cAra jJAna (mati, zruta,
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA avadhi aura mana:paryayajJAna), tIna ajJAna (kumati, kuzruta aura vibhaMgAvadhi), tIna darzana (cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana), pAMca labdhiyAM (kSAyopazamika dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya), kSAyopazamikasamyaktva, kSAyopazamikacAritra aura sNymaaNsNym| ina pUrvokta cAroM bhAvoM se vibhinna, karmo ke udaya, upazama Adi kI apekSA na rakhate hue svata: utpanna bhAvoM ko pariNAmikabhAvaka kahate haiM / isake tIna bheda haiM - 1 jIvatva, 2 bhavyatva aura 3 abhvytv| ina uparyukta bhAvoM ke anugama ko bhAvAnugama kahate haiM / ina anuyogadvAra meM bhI ogha aura Adeza kI apekSA bhAvoM kA vivecana kiyA gayA hai / aughanirdeza kI apekSA prazna kiyA gayA hai ki 'mithyAdRSTi' yaha kauna sA bhAva hai ? isake uttara meM kahA gayA hai ki mithyAdRSTi yaha audayikabhAvahai, kyoMki, jIvoM ke mithyAdRSTi mithyAtva karma ke udaya se utpanna hotI hai / yahAM yaha zaMkA uThAI gaI hai ki, jaba mithyAdRSTi jIva ke mithyAtva bhAva ke atiriktajJAna, darzana, gati, liMga, kaSAya bhavyatva Adi aura bhI bhAva hote haiM, taba yahAM kevala eka audayika bhAva ko hI batAne kA kAraNa hai ? isa zaMkA ke uttara meM kahA gayA hai ki yadyapi mithyAdRSTi jIva ke audayika bhAva ke atirikta anya bhAva bhI hote haiM, kintu ve mithyAdRSTitva ke kAraNa nahIM haiM, eka mithyAtvakarma kA udaya hI mithyAdRSTitva kA kAraNa hotA hai, isalie mithyAdRSTi ko audayika bhAva kahA gayA hai| sAsAdanaguNasthAna meM pAriNAmikabhAva batAyA gayA hai, aura isakA kAraNa yaha kahA gayA hai ki jisa prakAra jIvatva Adi pAriNAmika bhAvoM ke lie karmo kA udaya Adi kAraNa nahIM hai, usI prakAra sAsAdanasamyaktva ke lie darzana mohanIya karma kA udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama, ye koI bhI kAraNa nahIM hai, isalie ise yahAM pAriNAmika bhAva hI mAnanA caahie| samyagmithyAtvaguNa sthAna meM kSAyopazamikabhAva hotA hai / yahAM zaMkA uThAI gaI hai ki pratibaMdhIkarma ke udaya hone para bhI jo jIva ke svAbhAvika guNa kA aMza pAyA jAtA hai, vaha kSAyopazamika kahalAtA hai, kintu samyagmithyAtva karma ke udaya rahate hue to samyaktvaguNa kaNikA bhI avaziSTa nahIM rahatI hai, anyathA samyagmithyAtvakarma ke sarvaghAtIpanA nahIM bana sakatA hai / ataeva samyagmithyAtvabhAva kSAyoparamika siddha nahIM hotA hai ? isake uttara meM kahA gayA hai ki samyamithyAtvakarma ke udaya hone para zraddhAnAzraddhAnAtmaka.eka mizrabhAva utpanna hotA hai| usameM jo zraddhAnAMza hai, vaha samyaktvaguNa kA aMza hai| use samyagmithyAtvakarma kA udaya naSTa nahIM karatA hai, ataeva samyagmithyAtvabhAva kSAyopazamika hai /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 343 asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna meM aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika, ye tIna bhAva pAye jAte haiM, kyoMki, yahAM para darzanamohanIya karma kA upazama, kSaya aura kSayopazama, ye hote haiN| yahAM eka bAta dhyAna meM rakhane yogya hai ki cauthe guNasthAna taka bhAvoM kA prarUpaNa darzanamohanIya karma kI apekSA kiyA gayA hai / isakA kAraNa yaha hai ki guNasthAnoM kA tAratamya yA vikAza-krama moha aura yoga ke Azrita hai / mohakarma ke do bheda haiM- eka darzanamohanIya aura dUsarA cAritramohanIya / AtmA ke samyaktvaguNa ko ghAtanevAlA darzanamohanIya hai jisake nimitta se vastusvarUpa kA yathArtha zraddhAna karate hue bhI, sanmArga ko jAnate hue bhI, jIva usa para cala nahIM pAtA hai / mana, vacana aura kAya kI caMcalatA ko yoga kahate haiM / isakenimitta se AtmA sadaiva parispandanayukta rahatA hai, aura karmAzravakA kAraNa bhI yahI hai / prArambha ke cAra guNasthAna darzanamohanIya karma ke udaya, upazama, kSayopazama Adi se utpanna hote haiM, isalie una guNasthAnoM meM darzanamoha kI apekSA se (anya bhAvoM ke hote hue bhI) bhAvoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| tathApi cauthe guNasthAna taka rahane vAlA asaMyamabhAva cAritramohanIya karma ke udaya kI apekSA se, ata: use odayika bhAva hI jAnanA caahie| pAMcaveM se lekara bArahaveM taka ATha guNasthAnoM kA AdhAra cAritramohanIya karma hai arthAt ATha guNasthAna cAritramohanIya karma ke kramazaH, kSayopazama, upazama aura kSaya se hote haiM, arthAt pAMcaveM, chaTheM aura sAtaveM guNasthAna meM kSAyopazamikabhAvaH, AThaveM, naveM, dazaveM aura gyArahaveM, ina cAroM upazAmaka guNasthAnoM meM aupazamikabhAva, tathA kSapakazreNIsambandhI cAroM guNasthAnoM meM, terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM kSAyikabhAva kahA gayA hai / terahaveM guNasthAna meM moha kA abhAva ho jAne se kevalayoga kI hI pradhAna hai aura isIlie isa guNasthAna kA nAma saMyogikevalI rakhA gayA hai| caudahaveM guNasthAna meM yoga ke abhAva kI pradhAnatA hai, ataeva ayogikevalI aisA nAma sArthaka hai / isa prakAra thor3e meM yaha phalitArtha jAnanA cAhie ki vivakSita guNasthAna meM saMbhava anya bhAva pAye jAte haiM, kintu yahAM bhAvaprarUpaNA meM kevala unhIM bhAvoM ko batAyA gayA hai, jo ki una guNasthAnoM ke mukhya AdhAra haiM / Adeza kI apekSA bhI isI prakAra se bhAvoM kA pratipAdana kiyA gayA hai, jo ki graMthAvalokana se prastAvanA meM diye gaye nakzoM ke siMhAvalokana se sahaja meM hI jAne jA sakate haiN|
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 3. alpabahutvAnugama 344 dravyapramANAnugama meM batalAye gaye saMkhyA pramANa ke AdhAra para guNasthAnoM aura mArgaNA sthAnoM meM saMbhava pArasparika saMkhyAkRta hInatA aura adhikatA kA nirNaya karane vAlA alpabahutvAnugama nAmaka anuyogaddhAra hai / yadyapi vyutpanna pAThaka dravyapramANAnugama anuyogadvAra ke dvArA hI ukta alpabahutva kA nirNaya kara sakate haiM, para AcArya ne vistAraruci ziSyoM ke lAbhArtha isa nAma kA eka pRthaka hI anuyogadvAra banAyA, kyoMki, saMkSeparuci ziSyoM kI jijJAsA ko tRpta karanA hI zAstra - praNayana kA phala batalAyA gayA hai / - anya prarUpaNAoM ke samAna yahAM bhI oghanirdeza aura Adezanirdeza kI apekSA alpabahutva kA nirNaya kiyA gayA hai| oghanirdeza se apUrvakaraNa Adi tInaguNasthAnoM meM upazAmaka jIva praveza kI apekSA paraspara tulya haiM, tathA zeSa saba guNasthAnoM ke pramANa se alpa haiM, kyoMki, ina tInoM hI guNasthAnoM meM pRthak-pRthak rUpa se praveza karane vAle jIva eka do ko Adi lekara adhika se adhika caupana taka hI pAye jAte haiN| itane kama jIva ina tInoM upazAmaka guNasthAnoM ko chor3akara aura kisI guNasthAna meM nahIM pAye jAte haiM / upazAntakaSAyavItarAgachadyastha jIva bhI pUrvokta pramANa hI haiM, kyoMki, ukta upazAmaka jIva hI praveza karate hue isa gyArahaveM guNasthAna meM Ate haiM / upazAntakaSAyavItarAgachadyasthoM se apUrvakaraNAdi tIna guNasthAnavartI kSapaka saMkhyAtaguNita haiM, kyoMki, upazAmaka eka guNasthAna meM utkarSa se praveza karane vAle caupana jIvoM kI apekSA kSapaka ke eka guNasthAna meM utkarSa se praveza karane vAle eka sau ATha jIvoM ke dUne pramANasvarUpa saMkhyAtaguNitatA pAI jAtI hai / kSINakaSAyavItarAgachadyastha jIvapUrvokta pramANa hI haiM, kyoMki, ukta kSapaka vahI isa bArahaveM guNasthAna meM praveza karate haiM / sayogikevalI aura ayogikevalI jina praveza kI apekSA donoM hI paraspara tulya aura pUrvokta pramANa arthAt eka sau ATha haiM / kintu sayogikevalI jina saMcayakAla kI apekSA pravizyamAna jIvoM se saMkhyAtaguNita haiM, kyoMki, pAMca sau aTThAnave mAtra jIvoMkI apekSA ATha lAkha aTThAnaveM hajAra pAMca sau do (898502) . saMkhyApramANa jIvoM ke saMkhyAtaguNitatA pAI jAtI hai| dUsarI bAta yaha hai ki isa terahaveM guNasthAna kA kAla antarmuhUrta adhika ATha varSa se kama pUrva koTI varSa mAnA gayA hai| sayogikevalI jinoM se upazama aura kSapakazreNI para nahIM car3hanevAle apramattasaMyata jIva saMkhyAtaguNita haiM, kyoMki, apramattasaMyattoM kA pramANa do karor3a chayAnave lAkha ninyAnave hajAra eka sau tIna (29699103 ) hai / apramattasaMyattoM pramattasaMyata saMkhyAtaguNita haiM, kyoMki,
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 345 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA unase inakA pramANa dUnA arthAt pAMca karor3a terAnave lAkha aTThAnave hajAra do sau chaha (59398206) hai / pramattasaMyattoM se saMyatAsaMyata jIva asaMkhyAtaguNita haiM, kyoMki, ve palyopamake asaMkhyAta ke bhAgapramANa haiM / saMyatAsaMyatoM se sAsAdanasamyagdRSTi jIva asaMkhyAtaguNita haiM, kyoMki, saMyamAsaMyama kI apekSA sAsAdanasamyaktva kA pAnA bahutasulabha hai / yahAM para guNakAra kA pramANa AvalI kA asaMkhyAtavAM bhAga jAnanA cAhie, arthAt AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya hote haiM, unake dvArA saMyatAsaMyata jIvoM kI rAzi ko guNita karane para jo pramANa AtA hai, utane sAsAdana samyagdRSTi jIva hai| sAsAdanasamyagdRSTiyoM se samyagmithayAdRSTi samyagmithyAdRSTi jIva saMkhyAtaguNita haiM, kyoMki, dUsare guNasthAna kI apekSA tIsare guNasthAna kA kAla saMkhyAtaguNA hai / samyagmithyAdRSTiyoM se asaMyata samyagdRSTi jIva asaMkhyAtaguNita haiM, kyoMki, tIsare guNasthAna ko prApta hone vAlI rAzi kI apekSA cauthe guNasthAna ko prApta hone vAlI rAzi AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAgaguNita haiM / asaMyatasamyagdRSTi jIvoM se mithyAdRSTi jIva anantaguNita haiM, kyoMki, mithyAdRSTi jIva ananta hote haiN| isa prakAra yaha caudahoM guNasthAnoM kI apekSA alpabahutva kahA gayA hai, jisakA mUla AdhAra dravyapramANa haiM / yaha alpabahutva guNasthAnoM meM do dRSTi se batAyA gayA hai praveza kI apekSA aura saMcayakAla kI apekSA / jina guNasthAnoM meM antara kA abhAva hai arthAt jo guNasthAna sarvakAla saMbhava hai, unakA alpabahutva saMcayakAla kI hI apekSA se kahA gayA hai / aise guNasthAna, jaisA ki antaraprarUpaNA meM batAyA jA cukA hai, mithyAdRSTi, asaMyatasamyagdRSTi Adi cAra aura sayogikevalI, ye chaha haiN| jina guNasthAnoM meM antara par3atA hai, unameM alpabahatva praveza aura saMcayakAla, ina donoM kI apekSA batAyA gayA hai / jaise- antarakAla samApta hone ke pazcAt upazAmaka aura kSapaka guNasthAnoM meM kama se kama eka do tIna se lagAkara adhika se adhika 54 aura 108 taka jIva eka samaya meM praveza kara sakate haiM, aura nirantara ATha samayoM meM praveza karane para unake saMcaya kA pramANa kramaza: 304 aura 608 taka eka-eka guNasthAna meM ho jAtA hai| dUsare aura tIsare guNasthAna kA praveza aura saMcaya granthAnusAra jAnanA caahie| aise guNasthAna cAroM upazAmaka,cAroM kSapaka, agogikevalI samyagmithyAdRSTi aura sAsAdanasamyagdRSTi haiN| isake atirikta isa anuyogadvAra meM mUlasUtra kAra ne eka hI guNasathAna meM samyaktva kI apekSA se bhI alpabahutva batAyA hai / jaise - asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna meM upazamasamyagdRSTi jIva sabase kama haiM / upazamasamyagdRSTiyoM se kSAyikasamyagdRSTi jIva
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA asaMkhyAtaguNita haiM aura kSAyikasamyamdRSTiyoM se vedakasamyagdRSTi jIva asaMkhyAtaguNita haiN| isa hInAdhikatA kA kAraNa uttarottara saMcayakAla kI adhikatA hai / saMyatAsaMyata guNasthAna meM kSAyikasamyagdRSTi jIva sabase kama haiM, kyoMki, deza saMyama ko dhAraNa karane vAle kSAyikasamyagdRSTi manuSyoM kA honA atyanta durlabha hai / dUsarI bAta yaha hai ki tiryacoM meM kSAyikasamyaktva ke sAtha dezasaMyama nahIM pAyA jAtA hai / isakA kAraNa yaha hai ki tiryacoM meM darzanamohanIyakarma kI kSapaNA nahIM hotI hai / isI saMyatAsaMyata guNasthAna meM kSAyika samyagdRSTiyoM se upazamasamyagdRSTi saMyatAsaMyata asaMkhyAtaguNita haiM aura upazamasamyagdRSTiyoM se vedakasamyagdRSTi saMyatAsaMyata asaMkhyAtaguNita haiN| pramattasaMyata aura apramattasaMyata guNasthAna meM upazamasamyagdRSTi jIva sabase kama hai, unase kSAyikasamyagdRSTi jIva saMkhyAtaguNita haiM, unase vedakasamyagdRSTi jIva saMkhyAtaguNita haiM / isa alpabahutva kA kAraNa saMcayakAla kI hInAdhikatA hI hai / isI prakAra kA samyaktvasambandhI alpabahutva apUrvakaraNa Adi tIna upazAmaka guNasthAnoM meM jAnanA caahie| yahAM dhyAna rakhane kI bAta yaha hai ki ina guNasthAnoM meM upazamasamyaktva aura kSAyikasamyaktva, ye do hI samyaktva hote haiN| yahAM vedakasamyaktva nahIM pAyA jAtA hai, kyoMki, vedakasamyaktva ke sAtha upazamazreNI ke ArohaNa kA abhAva hai| apUrvakaraNa Adi tIna guNasthAnoM meM upazamasamyaktvA jIva sabase kama haiM, unase unhIM guNasthAnavartI kSAyikasamyaktvI jIva saMkhyAtaguNita haiM / Age ke guNasthAnoM meM samyaktvasambandhI alpabahutva nahIM hai, kyoMki , vahAM sabhI jIvoM ke ekamAtra kSAyikasamyaktva hI pAyA jAtA hai / isI prakAra prAraMbha ke tIna guNasathAnoMmeM bhI yaha alpabahutva nahIM hai, kyoMki, unameM samyagdarzana hotA hI nahIM hai| jisa prakAra yaha augha kI apekSA alpabahatva kahA hai, usI prakAra Adeza kI apekSA bhI mArgaNAsthAnoM meM alpabahutva jAnanA cAhie / bhinna-bhinna mArgaNAoM meM jo khAsa vizeSatA hai, vaha grantha ke svAdhyAya se hI hRdayaMgama kI jA skegii| kintu sthUlarIti kA alpabahutva dravyapramANAnugama (bhAga3) pRSTha 38 se 42 taka aMkasaMdRSTi ke sAtha batAyA gayA hai, jo ki vahAM se jAnA jA sakatA hai| bheda kevala itanA hI hai ki vahAM vaha krama bahutva se alpa kI ora rakkhA gayA hai| ina prarUpaNAoM kA mathitArtha sAtha meM lagAye gaye nakzoM se suspaSTa ho jAtA hai / isa prakAra alpabahutvaprarUpaNA kI samApti sAtha jIvasthAnanAmaka prathama khaMDa kI AThoM prarUpaNAeM samApta ho jAtI haiN|
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA samAdhAna pustaka 1, pR. 70 1.zaMkA- yahAM SaSThabhakta upavAsa kA artha jo do dina kA upavAsa kiyA hai vaha kisa prakAra saMbhava hai ? (nAnakacaMda jI, khataulI) samAdhAna - niyamAnusAra dina meM do bAra bhojana kA vidhAna hai / kintu upavAsa dhAraNa karane ke dina dUsarI bAra kA bhojana tyAga diyA jAtA hai aura Age do dina ke cAra bhojana bhI tyAga diye jAte haiN| isa prakAra cUMki do upavAsoM meM pAMca bhojanavelAoM ko chor3akara chaThI belA para bhojana grahaNa kiyA jAtA hai, ataeva SaSTabhakta kA artha do upavAsa karanA ucita hI hai / udAharaNArtha, yadi aSTamI va navamI kA upavAsa karanA hai to saptamI kI eka aSTamI kI do aura navamI kI do, isa prakAra bhojana velAoM ko chor3akara dazamI ke dopahara ko chaThI belA para pAraNA kI jaaygii| pustaka 1, pR. 192 2. zaMkA - yahAM uddhRta gAthA 25 ke anuvAda meM yoga pada kA artha tInoM yoga kiyA hai / parantu gommaTasAra gAthA 64 meM ukta pada kA artha kevala kAyayoga hI kiyA hai| kyA kevalI ke tInoM yoga ho sakate haiM ? (nAnakacaMdajI, khataulI) samAdhAna - kevalI ke tInoM yoga hote haiM, isIliye unakA anta meM nirodha bhI kiyA jAtA hai / gommaTasAra jIvakANDa gAthA 64 kI jI.pra. TIkA meM yoga pada se sAmAnyatayA yoga aura maM. pra. TIkA meM mana, vacana va kAya yogoM meM anyatama yoga liyA gayA hai| pustaka 1, pR. 196 3. zaMkA - yahAM sampUrNa bhAvakarma aura dravyakarmoM se rahita hokara sarvatratA ko prApta hue jIva ko Agama kA vyAkhyAtA kahA hai| kyA terahaveM guNasthAna meM sampUrNa dravyakarma dUra ho jAte haiM ? (nAnakacaMdajI, khataulI) samAdhAna - sampUrNa karmoM se rahita hone kA abhiprAya cAra ghAtiyA karmoM se rahita hone kA hai, aghAtiyoM se nahIM, kyoMki, jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA karma hI kramaza: ajJAna, adarzana, mithyAtva sahita avirati, aura adAnazIlatvAdi doSoM ko utpanna karate haiM jo ki AgamavyAkhyAtA hone meM bAdhaka haiN| (dekho AptamImAMsA 1, 4-6 va vidyAnandikI TIkA aSTasahasrI)
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 348 pustaka 1, pR. 406 4. zaMkA - jaba saudharma kalpa se lekara sarvArthasiddhiparyanta asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna meM kSAyikasamyamdRSTi, vedakasamyagdRSTi aura upazamasamyagdRSTi tInoM hI pAye jAte haiM taba sUtra 170 va 171 ke pRthak racane kA kyA kAraNa hai ? (nAnakacaMda jI, khataulI) samAdhAna - anudiza evaM anuttarAdi uparima vimAnoM meM samyagdRSTi jIva hI utpanna hote haiM, mithyAdRSTi nahIM, isa vizeSatA ke jJApanArtha hI donoM sUtroM kI pRthaka racanA kI gaI pratIta hotI hai| pustaka 2, pR. 482 5. zaMkA-tiryaMca saMyatAsaMyatoM meM kSAyika samyaktva ke na hone kA kAraNa yaha batalAyA gayA hai ki "vahAM para jina arthAt kevalI yA zrutakevalI kA abhAva hai"| kintu karmabhUmi meM jahAM saMyatAsaMta tiryaMca hote haiM vahAM kevalI va zrutakevalI kA abhAva kaise mAnA jA sakatA hai, vahAM to jina va kevalI hote hI haiM ? (nAnakacaMda jI, khataulI) samAdhAna - zaMkAkAra kI Apatti bahuta ucita hai / vicAra karane se anumAna hotA hai ki dhavalA ke 'jiNANamabhAvAdo' pATha meM kucha truTi hai / hamane amarAvatI kI hastalikhita prati puna: dekhI, kintu usameM yahI pATha hai / para anumAna hotA hai ki 'jiNANamabhAvAdo' ke sthAna para saMbhavata: 'jiNANAbhAvAdo' pATha rahA hai, jisake anusAra artha yaha hogA ki saMyatAsaMyata tiryaMca darzanamohanIya karma kA kSapaNa nahIM karate haiM, kyoM ki tiryaMcagati meM darzanamoha ke kSapaNa hone kA jina bhagavAn kA upadeza nahIM pAyA jaataa| (dekho gatyAgati cUlikA sUtra 164, pR. 474-475) pustaka 2, pR. 576 6. zaMkA - yaMtra 192 meM yoga khAne meM jo anu. saMketa likhA gayA hai usase kyA abhiprAya hai ? (nAnakacaMda jI, khataulI) samAdhAna - anu. se abhiprAya anubhaya kA hai jisakA prakRta meM asatyamRSA vacana yoga se tAtparya hai| pustaka 2, pR. 629 7. zaMkA - paMkti 17 meM jo saMjJika tathA asaMjJika ina donoM vikalpoM se rahita sthAna batalAyA hai, vaha kauna se guNasthAna kI apekSA kahA gayA hai ? (nAkacaMdajI, khatautI)
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA samAdhAna guNasthAna se hai / pustaka 2, pR. 723 8. zaMkA abhinibodhika aura zrutajJAniyoM ke AlApoM meM jJAna do aura darzana kahe haiM, so do jJAnoM ke sAtha tIna darzanoM kI saMgati kaise baiThatI hai ? ( nAnakacaMda jI, khataulI ) 349 vahAM ukta donoM vikalpoM se rahita sthAna se abhiprAya sayogI samAdhAna - cUMki chadmasthoM ke hI mati zruta jJAna hote haiM aura jJAna hone se pUrva darzana hotA hai, ataeva jina mati - zrutajJAniyoM ke avadhidarzana utpanna ho gayA hai kintu avadhijJAna utpanna nahIM ho pAyA, unakI apekSA ukta do jJAnoM ke sAtha tIna darzanoM kI saMgati baiTha jAtI hai / - pustaka 4, pR. 126 9. zaMkA - pustaka 2, pR. 500, va 531 para labdhyaparyAptaka tiryaMca va manuSyoM meM cakSu aura acakSu ina donoM darzanoM kA sadbhAva batalAyA hai, kintu pustaka 4, pRSTha 126, 127 va 456 para labdhyaparyAptaka jIvoM ke cakSudarzana kA abhAva kahA hai| isa virodha kA kAraNa kyA hai / (nemIcaMda ratanacaMdajI, sahAranapura) samAdhAna pustaka 2 meM labdhyaparyAptaka jIvoM ke sAmAnya alApa kahe gaye haiM, ataeva vahAM kSayopazama mAtra ke sadbhAva kI apekSA donoM darzanoM kA kathana kiyA gayA hai / kintu pustaka 4 meM darzanamArga kI apekSA kSetra va kAla kI prarUpaNA karate hue ukta viSaya AyA hai, ataeva vahAM upayoga kI khAsa vivakSA hai / labdhi- aparyAptakoM meM cakSudarzana labdhirUpa se vartamAna hote hue bhI usakA upayoga na hai aura na honA saMbhava hai, kyoMki paryApti pUrNa hone se pUrva hI usa jIva kA maraNa honA avazyaMbhAvI hai / yahI bAta svayaM dhavalAkAra ne pustaka 4 ke ukta donoM sthaloM para spaSTa kara dI hai ki labdhyaparyAptaka avasthA meM kSayopazama labdhi upayoga kI avinAbhAvI na hone se usakA vahAM niSedha kiyA gayA hai / pustakaM 4, pR. 155- 158 Adi 10. zaMkA - pustaka 3, pR. 33-36 tathA pustaka 4, pR. 155-158 para kathana hai ki svayaMbhUramaNa samudra ke anta meM tiryagloka kI samApti nahIM hotI kintu asaMkhyAta dvIpa -
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 350 samudroM se ruddha yojanoM se saMkhyAta guNe yojana Age jAkara hotI hai / parantu pustaka 4, pRSTha 168 para kahA gayA hai ki svayaMbhUramaNa samudra kA viSkaMbha eka rAju ke ardha pramANa se kucha adhika hai, tathA pR. 199 para svayaMbhUramaNa kA kSetraphala jagapratarakA 82 vAM bhAga batAyA gayA hai, jisase vidita hotA hai ki rAjukA anta svayaMbhUramaNa samudra para hI huA hai| isa virodha kA samAdhAna kyA hai ? (nemIcaMda ratanacaMdajI, sahAranapura) samAdhAna - bhAga 3 pR. 36 para dhavalAkAra ne svayaM ukta donoM matoM para vicAra kiyA hai jisase yahI prakaTa hotA hai ki ukta viSaya para prAcIna AcAryoM meM matabheda rahA hai jisake kAraNa kitanI hI mAnyatAeM eka mata para aura kitanI hI dUsare mata para avalambita huI pAyI jAtI hai / dhavalakAra ne apanI samanvayabuddhi dvArA jahAM jisa mata ke anusAra viSaya kI saMgati baiThatI hai vahAM usI mata kA avalambana lekara vicAra kiyA hai dhavalAkAra ke anusAra eka mata tiloyapavaNNatti sUtra ke AdhAra para aura dUsarA parikarma sUtra para avalambita hai| dhavalAkAra ne parikarma sUtra ke zabdoM kI to prathama mata ke sAtha kisI prakAra saMgati baiThA dI hai, para unakA jo artha dUsare AcAryoM ne kiyA hai usako unhoMne kevala prakRta meM vyAkhyAnAbhAsa kaha kara TAla diyA hai| pustaka 5, pR.8 11. zaMkA - palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga kitanA samaya hai, vaha muhUrta yA anta muhUrta se kitanA guNA yA adhika hai, evaM upazamasamyagdRSTi jIva sAsAdana se mithyAtva ko prApta hokara puna: ThIka kitane kAla meM phira upazamasamyakatva ko prApta kara sakatA hai ? (hukamacaMda jaina, salAvA meraTha) samAdhAna - palyopama se prakRta meM advApalyakA hI abhiprAya hai jisakA pramANa bhAga 3 dravyapramANa kI prastAvanA pR. 35 para batalAyA jA cukA hai / tadanusAra palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga muhUrta yA antamuhUrta se asaMkhyAtaguNA siddha hotA hai / isase adhika spaSTa yA nizcita rUpa se ukta pramANa na kahIM batalAyA gayA aura na chadmasthoM dvArA batalAyA hI jA sakatA hai / upazamasamyaktva se sAsAdana hokara puna: upazamasamyaktva kI prApti saMkhyAta varSa kI Ayu meM saMbhava nahIM batalAI / kintu asaMkhyAta varSa kI Ayu meM saMbhava batalAyI gaI hai / (dekho gatyAgati cUlikA sUtra 66-73 kI TIkA va vizeSArtha pR. 444445) / isa para se itanA hI kahA jA sakatA hai ki palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga bhI asaMkhyAta varSa pramANa hotA hai|
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 351 pustaka 5, pR. 28 12. zaMkA - yahAM sAtoM pRthiviyoM ke jIvoM ke samyaktva kA utkRTa antara batalAte hue jo unheM aMntima vAra upazama samyaktva prApta karAyA hai ora sAsAdana meM le jAkara eka aura antarmuhUrta kama karAyA hai so kyoM ? yadi upazama samyaktva ko prApta na karAkara kSayopazama samyaktva prApta karAyA jAtA to vaha sAsAdana kAlakA antarmuharta kama karane kI AvazyakatA na par3atI jisase utkRSTa antara adhika pAyA jA sakatA thA ? (nemIcaMda ratanacaMda jI, sahAranapura) samAdhAna - ukta prakaraNa meM kSayopazama samyaktva prApta na karAkara upazama samyaktva prApta karAne ke do kAraNa dikhAI dete haiN| eka to vahAM sAtoM pRthiviyoM kA eka sAtha kathana kiyA gayA hai, aura sAvatIM pRthivI se samyaktva sahita nirgamana honA saMbhava hI nahIM hai| dUsare kSayopazama samyaktva tabhI prApta kiyA jA sakatA hai jaba samyaktva prakRti kA sarvathA udvelana nahIM ho pAyA, aura usakI sattA zeSa hai / ataeva kSayopazama samyaktva ke svIkAra karane meM utkRSTa antara palyopamakA asaMkhyAtavAM bhAgamAtra kAla hI prApta ho sakatA hai| kintu upazama samyaktva tabhI prApta ho sakatA hai jaba samyaktva va samyagmithyAtva prakRtiyoM kI uddhelanA pUrI ho cukatI hai / ataeva upazama samyaktva prApta karAne se hI ukta kucha antarmuhUrto ko chor3a zeSa AyukAlapramANa utkRSTa antara prApta ho sakatA hai; kSayopazama samyaktva prApta karAne se nahIM ho sktaa| pustaka 5, pR. 38 13. zaMkA - sUtra naM. 40 kI TIkA meM tIna paMcendriya tiryaMca mithyAdRSTiyoM kA jaghanya antara batalAte hue unheM kevala eka asaMyatasamyaktva guNasthAna meM hI kyoM prApta karAyA ? sUtra naM. 36 kI TIkA ke samAna yahAM bhI 'anya guNasthAna meM le jAkara' aisA sAmAnya nirdeza kara tRtIya, caturtha va paMcama guNasthAna ko prApta kyoM nahIM kraayaa| (nemIcaMda ratanacaMda jI, sahAranapura) samAdhAna - sUtra naM. 36 aura 40 kI TIkA meM kevala kathanazailI kA hI bheda jJAta hotA hai, artha kA nahIM / yahAM samyaktva se saMbhavata: kevala caturtha guNasthAna kA hI abhiprAya nahIM, kintu mithyAtva ko chor3a una saba guNasthAnoM se hai jo prakRta jIvoM ke saMbhava haiN| yaha bAta kAlAnugama ke sUtra 58 kI TIkA (pustaka 4 pR. 363) ko dekhane se aura
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA bhI spaSTa ho jAtI hai jahAM ukta tInoM tiryacoM ke mithyAtva se samyagmithyAtva, asaMyatasamyaktva va saMyatAsaMyata guNasthAna meM jAne-Ane kA spaSTa vidhAna hai| pustaka 5, pR. 40 14. zaMkA - sUtra 45 meM tIna paMcendriya tiryaMca samyagmidhyAdRSTiyoM kA utkRSTa antara batalAte hue anta meM prathama samyaktva ko grahaNa karAkara samyagmithyAtva ko kyoM prApta karAyA, sIdhe mithyAtva se hI samyagmithyAtva ko kyoM nahIM prApta karAyA ? kyA unake samyaktva aura samyagmithyAtva prakRtiyoM kI udvelanA ho jAtI hai ? (nemIcaMda ratanacaMdajI, sahAranapura ) samAdhAna - sUtra naM. 36 aura 40 kI TIkA meM kevala kathanazailI kA hI bheda jJAta hotA hai, artha kA nhiiN| yahAM samyaktva se saMbhavata: kevala caturtha guNasthAna kA hI abhiprAya nahIM, kintu mithyAtva ko chor3a una saba guNasthAnoM se haiM jo prakRta jIvoM ke saMbhava haiM / yaha bAta kAlAnugama ke sUtra 58 kI TIkA (pustaka 4 pR. 363) ko dekhane se aura bhI spaSTa ho jAtI hai jahAM ukta tInoM tiryacoM ke mithyAtva se samyagmithyAtva, asaMyatasamyaktva va saMyatAsaMyata guNasthAna meM jAne Ane kA spaSTa vidhAna hai| pustaka 5, pR. 40 14. zaMkA - sUtra 45 meM tIna paMcendriya tiryaMca samyagmithyAdRSTiyoM kA utkRSTa antara batalAte hue anta meM prathama samyaktva ko grahaNa karAkara samyagmithyAttva ko kyoM prApta karAyA, sIdhe mithyAtva se hI samyagmithyAtva ko kyoM nahIM prApta karAyA ? kyA unake samyaktva aura samyagmithyAtva prakRtiyoM kI udvelanA ho jAtI hai ? (nemIcaMda ratanacaMda jI, sahAranapura) samAdhAna - hAM, vahAM ukta do prakRtiyoM kI udvelanA ho jAtI hai / vaha udvelanA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra kAla meM hI ho jAtI hai, aura yahAM tIna palyopama kAla kA antara batalAyA jA rahA hai| pustaka 5, pR. 40 15. zaMkA - sUtra 45 kI TIkA meM paMcendriya tiryaMca sAsAdanoM kA hI utkRSTa antara kyoM kahA,paMcendriya paryApta aura yonimatI tiryaMca sAsAdanoM kA kyoM nahIM kahA ? (nemIcaMda ratanacaMda jI, sahAranapura)
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 353 samAdhAna - pRSTha 40 ke anta meM va 41 ke Adi meM TIkAkAra ne paMcendriya paryApta va yonimatiyoM kA bhI nirdeza kiyA hai evaM uparyukta kathana se jo vizeSatA hai vaha batalAI hai| pustaka 5, pR.51-55 16. zaMkA - yahAM manuSyaniyoM meM saMyatAsaMyatAdi upazAntakaSAyAnta guNasthAnoM kA jo antara kahA gayA hai vaha dravya strI kI apekSA se kahA gayA hai yA bhAva strI kI ? ___(nemIcaMda ratanacaMdajI, sahAranapura) samAdhAna - isakA kucha samAdhAna pustaka 3, pR. 28-30 (prastAvanA) meM kiyA gayA hai / para yaha samasta viSaya vicAraNIya hai / isakI zAstrIya carcA jaina patroMmeM calAI (dekho jaina saMdeza, tA. 11-11-43 Adi) pustaka 5, pR.62 17. zaMkA - sUtra 94 kI TIkA meM bhavanavAsI Adi deva sAsAdanoM ke antara ko ogha ke samAna kahakara unake utkRSTa antara meM do samaya aura chaha antarmuhUrto se kama apanI utkRSTa sthiti pramANa antara kI ogha se samAnatA batalAI hai / parantu ogha- nirUpaNa meM banisvata do ke tIna samayoM ko kama kiyA gayA hai / isa virodha kI saMgati kisa prakAra baiThAyI jAya ? (nemIcaMda ratanacaMda jI, sahAranapura) samAdhAna - sUtra naM. 90 kI TIkA meM yadyapi pratiyoM meM 'tihi samaehi' pATha hai, para vicAra karane se jAna par3atA hai ki vahAM vehi samaehi' pATha honA cAhie,kyoMki Upara jo vyavasthA batalAI hai usameM do hI samaya kama kiye jAne kA vidhAna jJAta hotA hai / ataeva sUtra 94 kI TIkA meM jo do samaya kama karane kA Adeza hai vahI ThIka jAna par3atA hai| pustaka 5, pR. 73 18. zaMkA - yahAM antarAnugama meM sUtra 121,186, 200 aura 288 kI TIkA meM kramaza: tIna pakSa tIna dina va antarmuhUrta, do mAsa va divasa pRthaktva, do mAsa va divasapRthaktva, tathA tIna pakSa dina dina va antarmuhUrta se garbhaja jIva ko saMyatAsaMyata guNasthAna meM prApta karAyA hai / kyA garbha ke dina ghaTa bar3ha bhI sakate haiN| (nemIcaMdaratanacaMdajI, sahAranapura) ' samAdhAna - yaha bheda uttara aura dakSiNa pratipattiyoM ke bhedoM para se utpanna huA hai jisake liye dekhiye pustaka 5 aMtarAnugama sUtra 37 kI TIkA pR. 32.
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA pustaka 5, pR.91 19. zaMkA - yahAM sUtra 169 va usakI TIkA meM vaikrikiya kAyayogiyoM meM Adi ke cAra guNasthAnoM ke antara ko manoyogiyoM ke samAna kahakara donoM meM nAnA va eka jIva kI apekSA antarAbhAva kI samAnatA batalAI hai / parantu sUtra 154-155 meM manoyogI sAsAdana samyagmithyAdRSTiyoMkA nAnA jIvoMkI apekSAjaghanya eka samaya aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa antara batalAyA hai / oghakI apekSA bhI (sUtra 5-6) ukta donoM guNasthAnoM meM vahI antara batalAyA gayAhai / phira yahAM cAroM guNasthAnoM meM jo antara kA abhAva kahA gayA hai vaha kaise ghaTita hogA ? - (nemIcaMda ratanacaMda jI, sahAranapura) samAdhAna - yahAM sUtra 169 kI TIkA meM 'antarAbhAveNa' se yadi 'antara aura usake abhAva kA artha liyA jAya to sAmanjasya ThIka baiTha jAtA hai ki sAsAdanasamyagdRSTi aura samyagmithyAdRSTi jIvoM ke nAnA jIvoM kI apekSA antara tathA unhIM guNasthAnoM kI eka jIva kI apekSA evaM mithyAdRSTi aura asaMyatasamyagdRSTiyoM ke nAnA va eka jIva kI apekSA antarAbhAva se vaikriyika kAyayogiyoM kI manoyogiyoM se samAnatA hai| pustaka 5, pR. 99 20. zaMkA - yahAM sUtra 189 kI TIkA meM strIvedI apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa kA antara batalAte hue jo kRtakRtyavedaka hokara apUrvakaraNa upazAmaka honA kahA hai vaha kisa apekSA se hai, kyoMki, upazamazreNI ArohaNa kSAyikasamyagdRSTi yA dvitIyopazamasamyagdRSTi hI karate haiM, vedakasamyagdRSTi nahIM ? (nemIcaMda ratanacaMda jI, sahAranapura) samAdhAna - yahA~ 'kRtakRtyavedaka hokara apUrvakaraNa upazAmaka huA' isakA abhiprAya kRtakRtyavedaka kAla ko pUrNa kara kSAyika samyaktvake sAtha apUrvakaraNa upazAmaka hone kA hai, na ki kRtakRtyavedaka hone ke anantara samaya meM hI apUrvakaraNa upazAmaka hone kA / yaha bAta puruSavedI apUrvakaraNa upazAmaka ke utkRSTa antara kI prakriyA se bhI siddha hotI hai, jisake liye dekhiye sUtra naM. 203 kI TIkA / pustaka 5, pR. 102 21. zaMkA - sUtra 197 meM puruSavedI sAsAdanasamyagdRSTiyoM ke antaranirUpaNa meM puruSaveda kI sthiti pramANa paribhramaNa kara anta meM jo devoM meM utpanna honA kahA hai yaha kaise
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 355 sambhava hai ? puruSaveda kI sthiti pUrNa ho jAne para to deviyoM meM utpanna karAnA cAhiye thA na ki devoM meM? (nemIcaMda ratanacaMda jI, sahAranapura) samAdhAna - yahAM 'devoM meM utpanna huA' isakA abhiprAya devagati meM utpanna huA samajhanA caahiye| pustaka 5, pR. 115 22. zaMkA - sUtra 234 kI TIkA meM avadhijJAnI asaMyatasamyagdRSTi kI antaraprarUpaNA meM saMjJI sammUchima paryApta ke avadhijJAna kA sadbhAva kahA hai| parantu isake Age sUtra 237 kI TIkA meM mati-zrutajJAnI saMyatA saMyatoM ke utkRSTa antara sambandhI zaMkA ke samAdhAna meM ukta jIvoM meM usI kA abhAva bhI batalAyA hai / isa virodha kA parihAra kyA hai ? (nemIcaMda ratanacaMda jI, sahAranapura) samAdhAna - saMjJI sammUrchima paryApta tiryaMcoM meM vedaka samyaktva,saMyAmAsaMyama va avadhijJAna utpanna honA to nizcita hai, kyoMki kAlaprarUpaNA ke sUtra 18 kI TIkA meM saMyatAsaMyata kA eka jIva kI apekSA utkRSTa kAla evaM sUtra 266 kI TIkA meM Abhinibodhika, zruta aura avadhijJAniyoM kA kAla ukta jIvoM meM hI ghaTita karake batalAyA gayA hai / usI prakAra prastuta sUtra 234 kI TIkA meM bhI vahI bAta svIkRta kI gaI hai vaha upazama samyaktva kI apekSA se hai, kyoMki una jIvoM meM upazama samyaktva kI prApti kA abhAva hai / yahI bAta Age sUtra 237 kI TIkA ke zaMkA-samAdhAna meM upazama samyaktva kI apekSA kyoM utpanna huI yaha bAta vicAraNIya raha jAtI hai / pustaka 5, pR. 147 23. zaMkA - yahA~ sUtra 304 meM tejolezyA vAle mithyAdRSTi va asaMyatasamyamdRSTi kA tathA sUtra 306 meM isI lezyAvAle sAsAdana va samyagmithyAdRSTiyoM kA utkRSTa antara jo do sAgaropamapramANa hI batalAyA gayA hai vaha kama hai, kyoMki sAnatkumAra-mAhendra kalpoM kI apekSA ukta antara sAta sAgaropamapramANa bhI ho sakatA thaa| phira usakI yahAM upekSA kyoM kI gaI hai ? yahI zaMkA uparyukta lezyAvAle jIvoM ke kAlaprarUpaNa (pu.4 pR. 462) meM bhI uThAyI jA sakatI hai ? (nemIcaMda ratanacaMda jI, sahAranapura) samAdhAna - ukta vidhAna se yahI pratIta hotA hai ki tejolezyAvAlA mithyAdRSTi yA asaMyatasamyagdRSTi jIva sAnatkumAra-mAhendra kalpa meM utpanna nahIM hotA yA usake adhastana
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA vimAna meM hI utpanna hotA hai jahAM do sAgaropama sthiti kI saMbhAvanA hai / dhavalAkAra ne ukta kalpa ke adhastana vimAna meM hI tejolezyA ke saMbhava kA upadeza batalAyA hai (dekho pustaka 4 pa. 296) / phira bhI rAjavArtika 4-22 meM tathA gommaTasAra jIvakANDa gAthA 521 meM tejolezyAsahita sAnatkumAra-mAhendra kalpa ke antima paTala meM jAne kA vidhAna pAyA jAtA hai / yaha koI matabheda nahIM mAlUma hotA hai / pustaka 5, pR. 218 24. zaMkA - koI tiryaMca jIva manuSya kA baMdha karake pazcAt kSayopazama samyaktva sahita maraNa kara manuSyagati ko prApta ho sakatA hai yA nahIM ? gommaTasAra jIvakAMNDa, gAthA 530-531 meM isako spaSTa mAnA hai, kintu SaTkhaMDAgama jIvaTThANa kI bhAvaprarUpaNA ke sUtra 34 aura usakI TIkA se usameM kucha sandeha hotA hai ? (hukamacaMda jaina, salAvA, meraTha) samAdhAna - kRtakRtyavedaka ko chor3a anya kSayopazamasamyaktvI tiryaMca maraNa karake eka mAtra devagati ko hI prApta hotA hai (dekho gatyAgati cUlikA sUtra 131, pR. 464) / yadi usa tiryaMca ne ukta samyaktva prApta karane se pUrva devAyu ko chor3a anya kisI Ayu kA bandha kara liyA hai to maraNa se pUrva usakA vaha samyaktva chUTa jAyagA (dekho gatyAgati cUlikA, sUtra 164 TIkA, pR. 475) / jIvakANDa kI gAthA 531 meM kevala manuSya va tiryaMcoM ke bhoga bhUmi meM aparyApta avasthA meM samyaktva hone kA sAmAnya se ullekha mAtra hai / saMskRta TIkAkAra ne yahAM kSAyika va vedaka samyaktva kA vidhAna kiyA hai jisase kSAyika va kRtakRtyaveda kA abhiprAya grahaNa karanA cAhiye, anya kSAyopazamika samyaktva kA nhiiN| (dekho bhAga 2, pR. 481) / pustaka 5, pR. 218 25. zaMkA - yahAM sUtra 34 kI TIkA meM jahAM deva, nArakI va manuSya samyagdRSTiyoM kI utpatti tiryaMca va manuSyoM meM batalAyI hai vahAM tiryaMca samyagdRSTi jIvoM kI bhI utpatti ukta donoM prakAra ke jIvoM meM kyoM nahIM batalAyI ? kyA manuSya ke samAna baddhAyuSka kSAyopazamika samyagdRSTi tiryaMca marakara tiryaMca va manuSyoM meM utpanna nahIM ho sakatA yA marate samaya usakA vaha samyagdarzana chUTa jAtA hai ? (nemIcaMda ratanacaMda jI, sahAranapura) samAdhAna - isa zaMkA kA samAdhAna Upara kI zaMkA ke samAdhAna meM ho cukA hai|
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA pustaka 5, pR. 222 26. zaMkA yahAM apagatavedaviSayaka zaMkA aura usake samAdhAna se vidita hotA hai ki dravyastrI ke bhI anivRttikaraNAdi guNasthAna ho sakate haiN| kyA yaha ThIka hai ? ( nemIcaMda ratanacaMdajI, sahAranapura) samAdhAna dekho Upara naM. 16 kA zaMkA - samAdhAna - - 357 pustaka 5, pR. 303 27. zaMkA yahAM sUtra 159 meM strIvediyoM tathA sUtra 188 meM napuMsakavediyoM meM apUrvakaraNa va anivRttikaraNa guNasthAnavartI upazama samyagdRSTiyoM kI apekSA jo kSAyika samyagdRSTiyoM ko kama batalAyA hai vaha kisa apekSA se hai, kyoMki sUtra 960 - 161 va 189190 meM upazAmakoM kI apekSA kSapakoM kA pramANa saMkhyAtaguNA kahA hai / aura upazamazreNI para car3hanevAle aupazamika evaM kSAyika samyagdRSTi donoM haiM jaba ki kSapakazreNI car3hane vAle kSAyika samyagdRSTi hI haiN| ataeva aupazamika samyagdRSTiyoM kI apekSA kSAyika samyagdRSTiyoM IT pramANa adhika honA cAhiye thA ? (nemIcaMda ratanacaMda jI, sahAranapura) - samAdhAna - strIvedI va napuMsakavedI apUrvakaraNa evaM anivRttikaraNa guNasthAnavartI ai meM kSAyika samyagdRSTiyoM kI kamI kA kAraNa unakA aprazastaveda hai / aprazasta veda ke udaya sahita jIvoM meM darzanamoha kA kSaya karane vAloM kI apekSA usakA upazama karane vAle hI adhika hote haiM / (dekho alpabahutvAnugama sUtra 75-76) / evaM upazAmakoM ke saMcayakAla kI apekSA kSapakoM kA kAla adhika hotA hai / hastalikhita pratiyoM meM cUlikA - sUtroM kI vyavasthA prastuta saMskaraNa meM bhinna-bhinna nau cUlikAoM ke sUtroM kI saMkhyA kA krama eka dUsarI cUlikA se sarvathA svataMtra rakhA gayA hai / yaha vyavasthA hastalikhita pratiyoM meM pAI jAne vAlI vyavasthA se kucha bhinna hai / udAharaNArtha amarAvatI kI prati meM prakRtisamutkIrtanA nAmaka prathama cUlikA meM sUtrasaMkhyA 1 se 42 taka pAI jAtI hai / dUsarI sthAnasamutkIrtana cUlikA meM sUtra saMkhyA 1 se 116 taka dI gaI hai / isake Age kI cUlikAoM meM sUtroM para cAlU saMkhyAkrama diyA gayA hai jisake anusAra prathama daMDakapara 117, dvitIya daMDakapara 118, tRtIya daMDakara 119, utkRSTasthiti cUlikA meM 120 se 162 taka, jaghanyasthiti meM 163 se
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 203 taka, samyaktvotpatti meM 204 se 220 taka, evaM gatyAgati meM 220 se 368 taka sUtrasaMkhyA pAI jAtI hai| aisI avasthA meM hamAre sanmukha do prakAra upasthita hue ki yA to prathama se lekara nauvIM taka sabhI cUlikAoM meM sUtrakrama saMkhyA eka sI cAlU rakhI jAve, yA phira sabakI alaga alaga / yaha to bahuta visaMgata bAta hotI ki pratiyoM ke anusAra prathama do cUlikAoM kA sUtra krama pRthak pRthak rakhakara zeSa kA eka hI rakhA jAya, kyoMki aisA karane kA koI kAraNa hamArI samajha meM nahIM aayaa| pratyeka cUlikA kA viSaya alaga-alaga hai aura apanI -apanI eka vizeSatA rakhatA hai| sUtrakAra ne aura tadanusAra TIkAkAra ne bhI pratyeka cUlikA kI utthAnikA alaga-alaga bAMdhI hai / ataeva hameM yahI ucita jaMcA ki pratyeka cUlikA kA sUtrakrama apanA apanA svataMtra rakhA jAya / hastalikhita pratiyoM aura prastuta saMskaraNa meM sUtrasaMkhyAoM meM jo vaiSamya hai vaha hasta pratiyoM meM saMkhyAeM dene meM beTiyoM ke kAraNa utpanna huA hai / vahAM kucha sUtroM para koI saMkhyA hI nahIM hai, para viSaya kI saMgati aura TIkA ko dekhate hue ve spaSTata: sUtra siddha hote haiN| kahIM kahIM eka hI saMkhyA do bAra likhI gaI hai / ina saba truTiyoM ke nirAkaraNa ke pazcAt jo vyavasthA utpanna huI vahI prastuta saMskaraNa meM pAThakA ko dRSTigocara hogii| yadi isameM koI doSa yA anAdhikAra ceSTA dikhAI de to pAThaka kRpayA hameM sUcita kreN| viSaya paricaya (pu. 6) SaTkhaMDAgama ke prathama khaMDa jIvasthAna ke antima bhAga ko dhavalAkAra ne cUlikA kahA hai / pUrva meM hue anuyogoM ke kucha viSama sthaloM kA jahAM vizeSa vivaraNa kiyA jAya use cUlikA kahate haiM / yahAM cUlikA meM nau avAntara vibhAga kiye gaye haiM jinakA paricaya isa prakAra hai - 1. prakRtisamutkIrtana cUlikA kSetra, kAla aura antara prarUpaNAoM meM jo jIva ke kSetra va kAla sambandhI nAnA parivartana batalAye gaye haiM ve vizeSa karmabandha ke dvArA hI utpanna ho sakate haiN| ve karmabandha 1 sammattesu aTThasu aNiyogaddarisucUliyA kimaTThamAgadA ? puSuttANamaTTaNNamaNiogaddArANaM visamapaesa vivrnnhmaagdaa| pu. 6, pR.2. cUliyA NAma kiM ? ekkArasaaNiogaharesu sUidatthassa visesiyUNa parUvaNA cuuliyaa| khuddAbaMdha, antima mahAdaMDaka. uktAnuktaduktacintaraM cUlikA |go. ka. 398 TIkA.
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 359 kauna se haiM, unhIM kA vyavasthita aura pUrNa nirdeza isa cUlikA meM kiyA gayA hai / yahAM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya, isa krama se ATha pradhAna karmoM kA svarUpa batalAyA gayA hai aura phira unakI kramazaH pAMca, nau, do, aTThAIsa, cAra, byAlIsa, do aura pAMca prakRtiyAM batalAI gayI haiM / nAma kI byAlIsa prakRtiyoM ke bhItara caudaha prakRtiyAM aisI haiM jinakI puna: kramazaH cAra, pAMca, pAMca, pAMca, pAMca, chaha, tIna, chaha, pAMca do, pAMca, ATha, cAra aura do, isa prakAra paiMsaTha uttaraprakRtiyAM ho gaI haiM, ataeva nAmakarma ke kula bheda 65 - 28 = 93 hue, jisase AThoM karmoM kI samasta uttaraprakRtiyAM eka sau ar3atAlIsa (148) huI haiM ' / isameM 46 sUtra haiM jinakA viSaya AgrAyaNIya pUrva kI cayanalabdhi ke antargata mahAkarmaprakRtiprAbhUta ke sAtaveM adhikAra baMdhana ke bandhavidhAna nAmaka vibhAgAntargata samutkIrtanA adhikAra se liyA gayA hai / 2. sthAnasamutkIrtana cUlikA prakRtiyoM kI saMkhyA va svarUpa jAna lene ke pazcAt yaha jAnanA Avazyaka hotA hai ki unameM se pratyeka mUlakarma kI kitanI uttara prakRtiyA~ eka sAtha bAMdhI jA sakatI haiM aura unakA baMdha kauna-kauna se guNasthAnoM meM saMbhava hai / yaha viSaya sthAnasamutkIrtana cUlikA meM samajhAyA gayA hai / yahAM sUtroM meM guNasthAna nirdeza caudaha vibhAgoM meM na karake kevala saMkSepa ke liye chaha vibhAgoM meM kiyA gayA hai - mithyAdRSTi, sAsAdana, samyagmithyAvRSTi, asaMyatasamyagdRSTi, saMyatA-saMyata aura saMyata / inameM ke prathama pAMca to guNasthAna krama se hI haiM, kintu antima vibhAga saMyata meM chaThaveM guNasthAna se lekara Upara ke yathAsaMbhava sabhI guNasthAnoM kA antarabhAva hai jinakA upapatti sahita vizeSa spaSTIkaraNa dhavalAkAra ne kiyA hai / jJAnAvaraNa kI pAMcoM prakRtiyoM kA eka hI sthAna hai, kyoMki mithyAdRSTi se lekara saMyata taka sabhI una pAMcoM hI kA baMdha karate haiM / darzanAvaraNa ke tIna sthAna haiN| pahale sthAna meM mithyAdRSTi aura sAsAdana jIva haiM jo samasta nau hI prakRtiyoM kA baMdha karate haiM dUsare meM samyagmithyAdRSTi Adi saMyata taka ke jIva haiM jo nidrAnidrA, pracalApracalA aura styAnagRddhi, ina tIna ko chor3a zeSa chaha prakRtiyoM ko bAMdhate haiM / tIsare sthAna meM ve saMyata jIva haiM jo cakSu, acakSu, avadhi aura kevala, ina cAra darzanAvaraNoM kA hI baMdha karate haiM / vedanIya kA eka hI baMdhasthAna hai, kyoMki mithyAdRSTi se lekara saMyata taka sabhI jIva sAtA aura asAtA 1 dekho Age dI huI taalikaa| 2 dekho pustaka 1, pR. 127, va prastAvanA pR. 73
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA ina donoM vedanIyoM kA baMdha karate haiM / mohanIya karma ke dasa bandhasthAna haiN| pahale sthAna meM mithyAdRSTi jIva haiM jo eka sAtha baMdha yogya vAIsa hI prakRtiyoM kA baMdha karate haiN| yahAM isa bAta kA dhyAna rakhanA cAhiye ki samyagmithyAtva aura samyaktva utpanna hote samaya mithyAtva ke tIna Tukar3e ho jAne se sattva meM A jAtI haiN| tathA tIna vedoM aura hAsya-rati va arati - zoka ina do yugaloM meM se eka sAtha eka hI kA baMdha sambhava hotA hai / mohanIya ke dUsare baMdhasthAna meM sAsAdanasamyagdRSTi jIva haiM jo uparyukta vAIsa meM se eka napuMsakaveda ko chor3a zeSa ikkIsa prakRtiyoM kA baMdha karate haiN| tIsare sthAna meM samyagmithyAdRSTi va asaMyatasamyagdRSTi jIva haiM jo ukta ikkIsa meM se cAra anantAnubaMdhI kaSAyoM va strIveda ko chor3a zeSa sattaraha kA baMdha karate haiN| cauthe sthAna meM saMyatAsaMyata jIva haiM jo cAra apratyAkhyAna kaSAyoM kA bhI baMdha nahIM karate, kevala zeSa teraha kA karate haiN| pAMcaveM sthAna meM ve saMyata jIva haiM jo cAra pratyAkhyAna kaSAyoM kA bhI baMdha nahIM karate, para zeSa nau kA karate haiN| chaThaveM sthAna meM ve saMyata jIva haiM jo mohanIya kI anya prakRtiyoM ko chor3a kevala cAra saMjvalana aura puruSaveda, ina pAMca kA hI baMdha karate haiN| sAtaveM sthAna meM ve saMyata jIva haiM jo puruSaveda ko bhI chor3a kevala saMjvalana catuSka ko bAMdhate haiN| sAtaveM sthAna meM ve saMyata haiM jo krodha saMjvalana ko chor3a zeSa tIna kA hI baMdha karate haiM nauveM sthAna vAle ve saMyata haiM jo mAna saMjvalana kA bhI baMdha karanA chor3a dete haiM va kevala zeSa do kA baMdha karate haiM / dazaveM sthAna meM kevala lobha saMjvalana kA baMdha karane vAle saMyata haiN| __ Ayukarma kI cAroM prakRtiyoM ke alaga-alaga cAra baMdhasthAna haiM - eka narakAyu ko bAMdhanevAle mithyAdRSTi kA; dasarA tiryacAyu ko bAMdhane vAle mithyAdRSTi aura sAsAdanasamyagdRSTikA; tIsarA manuSyAyu ko bAMdhane vAle mithyAdRSTi, sAsAdana va asaMyatasamyagdRSTikA; aura cauthA devAyu ko bAMdhanevAle mithyAdRSTi, sAsAdana, asaMyatasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata va saMyatakA yahAM yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki samyagmidhyAdRSTi jIva kisI bhI Ayu ko nahIM baaNdhtaa| nAmakarma ke baMdhayogya prakRtiyoM kI saMkhyA ke anusAra ATha baMdhasthAna haiM jinameM kramaza: 31, 30, 29, 28, 26, 25, 23 aura 1 prakRtiyoM kA baMdha kiyA jAtA hai / ina sthAnoM kA cAra gatiyoM ke anusAra isa prakAra nirUpaNa kiyA gayA hai - narakagati aura paMcendriya paryApta kA baMdha karatA huA mithyAdRSTi jIva 28 prakRtiyoM ko bAMdhatA hai (sUtra 62) / tiryaMcagati sahita paMcendriya paryApta va udyotakA baMdha karatA huA mithyAdRSTi jIva athavA sAsAdana jIva evaM tiryaMcagati sahita vikalendriya paryApta va udyota kA baMdha karatA huA
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 361 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA mithyAdRSTi jIva bhinna prakAra se 30 prakRtiyoM ko bAMdhatA hai (sUtra 64, 66, 68) / tiryaMcagati sahita paMcendriya paryApta kA baMdha karatA huA mithyAdRSTi yA sAsAdanasamyagdRSTi evaM tiryaMcagati sahita vikalendriya paryApta kA baMdha karatA huA mithyAdRSTi jIva bhinna prakAra se 29 prakRtiyoM ko bAMdhatA hai (sUtra 70, 72, 74) / tiryaMcagati sahita ekendriya bAdara paryApta aura AtApa yA udyota kA baMdha karatA huA mithyAdRSTi 26 prakRtiyoM ko bAMdhatA hai (sUtra 76) / tiryaMcagati sahita ekendriya paryApta aura bAdara kA sUkSma kA baMdha karatA huA, athavA trasa evaM aparyApta kA baMdha karatA huA mithyAdRSTi bhinna prakAra se 25 prakRtiyoM ko bAMdhatA hai / (sUtra 78,80) / tiryaMcagati sahita ekendriya aparyApta aura bAdara yA sUkSma kA baMdha karatA huA mithyAdRSTi 23 prakRtiyAM bAMdhatA hai / (sUtra 82) manuSya gati paMcendriya aura tIrthaMkara prakRtiyoM ko bAMdhatA huA asaMyata samyagdRSTi jIva 30 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai / manuSyagati sahita paMcendriya paryApta ko bAMdhatA huA samyagmithyAdRSTi, asaMyatasamyagdRSTi, sAsAdana va mithyAdRSTi bhinna prakAra se 29 prakRtiyoM ko bAMdhatA hai (sU.78,89, 91 ) / manuSya gati sahita paMcendriya aparyApta ko bAMdhatA huA mithyAdRSTi 25 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai (sU.93) / devagati sahita paMcendriya, paryApta, AhAraka aura tIrthaMkara prakRtiyoM kA baMdha karatA huA apramattasaMyata yA apUrvakaraNa guNasthAnavI jIva 31 prakRtiyoM ko bAMdhatA hai (sU.96) / vahIM jIva tIrthaMkara prakRti ko chor3akara 30 kA evaM AhAraka ko bhI chor3akara 29 kA baMdha karatA hai (sU.98, 100) / devagati sahita paMcendriya paryApta tIrthaMkara ko bAMdhatA huA asaMyatasamyagdRSTi yA saMyatAsaMyata jIva bhI 29 prakRtiyoM ko bAMdhatA hai (sU. 102) / devagati sahita paMcendriya paryApta kA baMdha karatA huA apramattasaMyata, apUrvakaraNa, athavA mithyAdRSTi, sAsAdana, samyagmithyAdRSTi, asaMyatasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata ba saMyata jIva 28 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai (sU. 104, 106) / jaba saMyata jIva yaza:kIrti kA baMdha karatA hai taba kevala isa eka nAmaprakRti kA hI baMdha hotA hai (sU.108 ) / isa prakAra yadyapi eka sAtha bAMdhane vAle prakRtiyoM kI saMkhyA kI apekSA nAmakarma ke ATha baMdhasthAna haiM tathApi saMsthAna, saMhanana evaM vihAyogati Adi sAta yugaloM ke vikalpoM se baMdhasthAnoM ke bheda kaI hajAroM para pahuMca gaye haiM (dekho sU. 90, 91) / . gotrakarma ke kevala do hI baMdhasthAna haiN| mithyAdRSTi va sAsAdanasamyagdRSTi jIva nIcagotra kA aura zeSa ucca gotra kA baMdha karate haiN| __ antarAyakarma kA kevala eka hI baMdhasthAna hai kyoMkimithyAdRSTi se lekara saMyata taka sabhI jIva pAMcoM hI antarAyoM kA baMdha karate haiN|
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 362 isa cUlikA kA viSaya bhI prathama cUlikA ke samAna mahAkarmaprakRtiprAbhRta ke baMdhavidhAna ke samutkIrtanA adhikAra se liyA gayA hai| isakI sUtrasaMkhyA 117 hai | 3. prathama mahAdaMDaka cUlikA isa cUlikA meM kevala do sUtra haiM jinameM se eka meM aisI prakRtiyAM batalAne kI pratijJA kI gaI hai jinheM prathamasamyaktva ko grahaNa karane vAlA jIva bAMdhatA hai, aura dUsare sUtra prakRtiyAM ginAI gaI haiM tathA yaha bhI prakaTa kara diyA gayA hai ki unakA svAmI manuSya yA tiryaMca hotA hai / ina prakRtiyoM kI saMkhyA 73 hai / vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki ukta jIva Ayukarma kA baMdha nahIM karatA, evaM AsAtA va strI - napuMsakavedAdi azubha prakRtiyoM ko bhI nahIM bAMdhatA / dhavalAkAra ne yahAM apanI vyAkhyA meM samyaktvonmukha jIva ke kisa pariNAmoM meM kisa prakAra vizuddhatA bar3hatI hai aura usase kisa prakAra azubhatama, azubhatara va azubha prakRtiyoM kA kramazaH baMdhavyuccheda hotA hai isakA vizada nirUpaNa kiyA hai (dekho pR. 135 - 139), aura anta meM kSayopazama Adi pAMca labdhiyoM ke nirdeza karane vAlI gAthA ko udghRta karake cUlikA samApta kI hai| 4. dvitIya mahAdaMDaka cUlikA jisa prakAra prathama daMDaka meM tiryaMca aura manuSya prathamasamyaktvonmukha jIvoM ke baMdha yogya prakRtiyAM batalAI haiM, usI prakAra isa dUsare mahAdaMDaka meM prathama samyaktva ke abhimukha, deva aura prathamAdi chaha pRthiviyoM ke nArakI jIvoM ke baMdha yogya prakRtiyAM ginAI gaI haiN| yahAM bhI sUtroM kI saMkhyA kevala do hI hai / 5. tRtIya mahAdaMDaka cUlikA isa cUlikA meM sAtavIM pRthivI ke nArakI jIvoM ke samyaktvAbhimukha hone para baMdha yogya prakRtiyoM kA nirdeza kiyA gayA hai| uparyukta tInoM daDakoM kA viSaya bhI uparyukta mahAkarmaprakRtiprAbhRta ke samutkIrtanA adhikAra se liyA gayA hai / 6. utkRSTasthiti cUlikA karmo kA svarUpa va unake baMdha yogya sthAnoM kA jJAna ho jAne para svabhAvata: yaha prazna upasthita hotA hai ki eka bAra bAMdhe hue karma kitane kAla taka jIva ke sAtha raha sakate haiM, saba karmoM kA sthitikAla barAbara hI hai yA kama bar3ha, va saba jIva saba samaya eka hI
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 363 samAna karmasthiti bAMdhate haiM yA bhinna-bhinna, evaM baMdha hote hI karma apanA phala dikhAne lagate haiM yA kucha kAla pazcAt ? inhIM praznoM ke uttara Age kI do arthAt utkRSTasthiti aura jaghanyasthiti cUlikA meM diye gaye haiN| utkRSTasthiti cUlikA meM yaha batalAyA gayA hai ki bhinna-bhinna karmo kA adhika se adhika baMdhakAla kitanA ho sakatA hai aura kitane kAla kI unameM AbAdhA huA karatI hai arthAt baMdha hone ke kitane samaya pazcAt unakA viSAka prakaTa hotA hai / isa kAla nirdeza ke liye Age dI huI tAlikA dekhiye / AbAdhA ke sAmAnya niyama yaha hai ki pratyeka koDAkoDI sAgara ke baMdha para eka sau varSoM kI AbAdhA hotI hai / jaise jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, asAtAvedanIya va antarAya karmo kA utkRSTa sthitibaMdha tIsa koDAkoDI sAgaropamoM kA hai to isI para se jAnA jA sakatA hai, ki ukta karma baMdha hone se tIna hajAra varSoM ke pazcAt udaya meM AveMge / para yaha niyama Ayukarma ke liye lAgU nahIM hotA kyoMki vahAM adhika se adhika AbAdhA adhika se adhika bhujyamAna Ayu ke tRtIya bhAgapramANa hI ho sakatI hai (dekho sU. 29 ttiikaa)| jina karmo kI sthiti anta:koDAkor3I sAgaropama kI hai unakI AbAdhA kA pramANa eka antarmuhUrta mAnA gayA hai (dekho sU. 3334) / isa prakAra AbAdhAkAla ko chor3akara zeSa samasta karmasthitikAla meM una karmoM kA niSeka arthAt udaya meM Akara galana hotA hai jisakI prakriyA dhavalAkAra ne gaNita ke niyamAnusAra vistAra se samajhAI hai / isameM AbAdhAkANDaka aura nAnAguNahAni Adi prakriyAyeM dhyAna dene yogya haiM (dekho sU. 6 ttiikaa)| isa cUlikA kI sUtrasaMkhyA 44 hai jinake viSaya kA saMgraha mahAkarmaprakRti ke baMdhavidhAnAntargata sthiti adhikAra ardhaccheda prakaraNa se kiyA gayA hai| 7. jaghanyasthiti cUlikA jisa prakAra uparyukta utkRSTasthiti cUlikA meM karmo kI adhika se adhika sthiti va AbAdhA Adi kA vivaraNa diyA gayA hai, usa prakAra jaghanyasthiti cUlikA meM karmo kI kama se kama saMbhava sthiti va AbAdhA Adi kA jJAna karAyA gayA hai / yahAM dhavalAkAra ne Adi meM hI utkRSTa aura jaghanya sthitiyoke karmabaMdhoM kA kAraNa isa prakAra batalAyA hai ki pariNAmoM kI utkRSTa vizuddhise jo karmabaMdha hotA hai usameM sthiti jaghanya par3atI hai aura jitanI mAtrA meM pariNAmoM meM saMkleza kI vRddhi hotI hai utanI hI karmasthiti kI vRddhi hotI hai| asAtA baMdha ke yogyapariNAma ko saMkleza kahate haiM aura sAtAbaMdha ke yogya pariNAma ko vizuddhi / dUsare AcAryoM ne jo utkRSTa sthiti se nIce-nIce kI sthitiyoM ko bAMdhanevAle
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 364 jIva ke pariNAma ko vizaddhi aura jaghanyasthiti se Upara-Upara kI sthitiyoM ko bAMdhane vAle jIva ke pariNAma ko saMkleza kahA hai, use dhavalAkAra ThIka nahIM samajhate, kyoMki vaisA mAnane para to jaghanya aura utkRSTa sthitibaMdha yogya pariNAmoM ko chor3akara zeSa madhyama sthitiyoM sambandhI samasta pariNAma saMkleza aura vizuddhi donoM kahe jA sakate haiM, aura lakSaNabheda ke binA eka hI pariNAma ko do bhinna rUpa mAnane meM virodha AtA hai| unhoMne kaSAyavRddhi ko bhI saMkleza kA lakSaNa mAnanA ucita nahIM samajhA, kyoMki vizuddhikAla meM bhI to kaSAyavRddhi honA saMbhava hai aura usI se sAtAvedanIya Adi karmo kA bhujAkAra baMdha hotA hai / dhyAna dene yogya bAta eka aura yaha hai ki chaThaveM guNasthAna taka jisa asAtAvedanIya karma kA baMdha hotA hai usakI jaghanya sthiti eka sAgaropama ke lagabhaga 3/7 bhAgapramANa hotI hai aura jo sAtAvedanIya karma sUkSmasAmparAya guNasthAna ke antima samaya meM bAMdhA jAtA hai usakA bhI jaghanya sthitibaMdha 12 muhUrta se kama nahIM hotA / yadyapi darzanAvaraNIya kA baMdha tIsa kor3Akor3I sAgara se ghaTakara antarmuhUrta mAtra jaghanya sthiti para A jAtA hai, para zubhabaMdha hone ke kAraNa sAtAvedanIya karma kI vizaddhi ke dvArA bhI utanI apavartanA nahIM ho paatii| __(dekho sU.9 TIkA) sUtroM meM prakRti aura sthiti baMdha kA vicAra to khUba huA, para pradeza aura anubhAva baMdha kA kahIM paricaya nahIM karAyA gayA ? isakA samAdhAna dhavalAkAra ne jaghanyasthiti cUlikA ke anta meM kiyA hai ki ukta prakRti aura sthitibaMdha kI vyavasthA se hI pradeza va anubhAga baMdha kI vyavasthA nikala AtI hai jise unhoMne vahAM samajhA bhI diyA hai / usI prakAra unhoMne satva, udaya aura udArINAkA svarUpa bhI baMdhaprarUpaNA ke AdhAra se samajhA diyA hai| isa cUlikA meM 43 sUtra haiM aura yaha viSaya utkRSTasthiti cUlikA ke samAna ardhaccheda prakaraNa se liyA gayA hai| 8. samyaktvotpatti cUlikA isa cUlikA ko isa samasta graMtha kA prANa kahA jAya to anupayukta na hogA / yahAM sUtra kevala 16 hI haiM para unameM saMkSeparUpa se yaha mahatvapUrNa samasta viSaya bar3I hI sAvadhAnI se sUcita kara diyA gayA hai / yaha viSaya cAra adhikAroM meM vibhAjita hai / pahale sAta sUtroM meM yaha batalAyA gayA hai ki koI bhI paMcendriya saMjJI paryAptaka mithyAdRSTi jIva apane pariNAmoM
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 365 kI vizuddhatA bar3hAte hue kramaza: samasta karmo kI sthiti ko ghaTAte - ghaTAte jaba anta: kor3Akor3I pramANa se bhI kama kara letA hai taba phira vaha eka antarmuhUrta taka mithyAtva kA avaghaTTana karatA hai, arthAt usakI anubhAgazakti kA ghaTA kara usakA antakaraNa karatA hai, jisase mithyAtva ke tIna bhAga ho jAte haiM samyaktva, mithyAtva aura samyagmithyAtva / basa, yahIM usa jIva ko prathama samyaktva kI prApti hotI hai / Age ke tIna sUtroM meM (8-10) samasta darzanamohanIya karma ke upazamana ke adhikArI jIva kA nirdeza kiyA gayA hai, jisameM kahA gayA hai ki yaha kriyA cAroM gatiyoM kA koI bhI paMcendriya saMjJI garbhotpanna paryAptaka jIva kara sakatA hai| phira Age sUtra 11 meM darzanamoha ke kSapaNa kA prAraMbha karane yogya sthAna aura paristhiti ko batalAyA hai ki ar3hAI dvIpa samudroM kI kevala una pandraha karmabhUmiyoM meM darzanamoha kA kSapaNa prAraMbha kiyA jA sakatA hai jahAM jina bhagavAn kevalI va tIrthaMkara vidyamAna / aura 12 veM sUtra meM yaha kaha diyA hai ki eka bAra ukta paristhiti meM kSapaNA kI sthApanA karake usakI niSThApanA arthAt pUrti cAroM gatiyoM meM se kisI bhI gati meM kI jA sakatI hai| aise kSAyika samyaktva prApta karane vAle jIva kI yogyatA sUtra 13 - 14 meM batalAI hai ki jaba vaha kSAyika samyaktva kI prApti ke unmukha hotA hai taba vaha Ayukarma ko chor3a zeSa sAta karmo kI sthiti ko antaH kor3Akor3I dhavalAkAra ke spaSTIkaraNAnusAra pUrva se bahuta hIna hotI hai / Age ke sUtra 15 aura 16 meM sakalacAritra grahaNa kI yogyatA batalAI gayI hai ki usa samaya jIva cAroM ghAtiyA karmo kI sthita to antarmuhUrta kara letA hai, kintu vedanIya kI bAraha muhUrta, nAma aura gotra kI ATha muhUrta evaM zeSa kI sthiti bhinna muhUrta karatA hai| sUtrakAra ke isa saMkSepa nirdeza ko dhavalAkAra ne itanA vistAra diyA hai aura viSaya ko itanI sUkSmatA, gambhIratA aura vizAlatA ke sAtha samajhAyA hai jitanA yaha viSaya aura kahIM prakAzita sAhitya meM aba taka hamAre dekhane meM nahIM AyA / labdhisAra kA vivecana bhI isake sanmukha bahuta sthUla dikhane lagatA hai / dhavalAkAra ne pahale to pAMcoM labdhiyoM kA svarUpa samajhAyA hai (pR. 274) aura phi ra samyaktva ke abhimukha jIva ke kitanI prakRtiyoM kI sattA rahatI hai, unameM kitanA kaisA anubhAga rahatA hai, kina prakRtiyoM kA udaya rahatA hai va cAroM gatiyoM meM inameM kitanA kyA bheda
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA par3atA hai, isakA khUba khulAsA kiyA hai (pR. 207-214) / isake pazcAt adha:karaNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa pariNAmoM kI vizeSatA samajhAI hai (pR. 215-222) / sUtra 5 ke Azraya se unhoMne yaha bAta vistAra se batalAI hai ki ukta pariNAmoM meM vizuddhi bar3hane ke sAtha-sAtha karmo kA sthiti va anubhAga ghAta kisa prakAra va kisa krama se hotA hai (pR.222230) / phira mithyAtva ke avaghaTTana yA antarakaraNa kI kriyA samajhAI hai va upazama samyaktva utpanna hone taka guNazreNI va guNasaMkramaNAdi kArya batalAye haiM, tathA pUrvokta samasta kriyAoM ke kAla kA alpabahutva paccIsa padoM ke daMDaka dvArA batalAyA hai (pR. 231-237) / kSAyika samyaktva kI utpatti ke yogya kSetra va jIva kA spaSTIkaraNa karate hue unhoMne yaha batalAyA hai ki jina jIvoM kA pandraha karmabhUmiyoM meM hI janma hotA hai, anyatra nahIM, ve hI kSapaNA ke yogya hote haiM, aura cUMki tiryaMca ukta karmabhUmiyoM ke atirikta svayaMprabha parvata ke parabhAga meM bhI utpanna hote haiM, isase tiryacamAtra kSapaNA ke yogya nahIM Thaharate (pR. 244-245) / yadyapi jisa kAla meM jina, kevalI va tIrthaMkara hoM vahI kAla kSapaNA kI prasthApanA ke yogyahotA hai aisA kahane se kevala duSamAsuSamA kAla hI isake yogya ThaharatA hai, para kRSNAdika ke tIsarI pRthvI se nikalakara tIrthakaratva prApta karane kI jo mAnyatA hai usake anusAra suSamAduSamA kAla meM bhI darzanamoha kA kSapaNa kiyA jA sakatA hai (pR. 246247) / Age darzanamoha ke kSapaNa karane ke Adi meM anantAnubaMdhI ke visaMyojana se lagAkara jo sthitibaMdhApasaraNa, anubhAgabaMdhApasaraNa,sthitikAMDakaghAta, anubhAgakAMDakaghAta va gaNazreNI saMkramaNa Adi kArya hote haiM ve khUba vistAra se samajhAye haiM (pR.245-266 ) / aura phira ve hI kArya dezacAritra sahita samyaktva utpanna karane vAle ke kisa vizeSatA ko lekara hote haiM yaha batalAyA hai (pR.268-280) / ve hI kArya sakalacAritra kI prApti meM kisa vizeSatA ko lekara hote haiM yaha batalAyA hai (pR.268-280 ) / ve hI kArya sakalacAritra kI prApti meM kisa vizeSatA se hote haiM yaha phira Age batalAyA hai (pR. 281-317) / isase Age upazAMtakaSAya se patana hone kA kramavAra vivaraNa diyA gayA hai (pR.317-331) aura phira pUrvokta jo puruSaveda aura krodhakaSAya sahita zreNI car3hane kA vidhAna kahA hai usameM anya kaSAyoM va anya vedoM se car3hane para kyA vizeSatA utpanna hotI hai yaha batalAyA hai (pR.332335) / tatpazcAt zreNI car3hane se utarane taka kI samasta kriyAoM ke kAla kA alpabahutva kahA gayA hai / (pR. 335-342) / aba caritramoha kI kSaNakA kA vidhAna AtA hai jisameM apUrvakaraNa guNasthAna se lekara samaya samaya kI kriyAoM kA vizada aura sUkSma nirUpaNa kiyA gayA hai aura kramaza:
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 367 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA ATha kaSAya va nidrAnidrAdikA saMkramaNa, mana:paryayajJAnAvaraNAdika kA bandha se dezaghAtikaraNa, cAra saMjvalana aura nau nokaSAyoM kA antarakaraNa tathA napuMsaka va strIveda tathA sAta nokaSAyoM kA saMkramaNa batalAyA gayA hai (pR. 344 - 364) / isake Age azvakarNakaraNakAla kA nirUpaNa hai jisameM cAroM kaSAyoM ke sparddhakoM aura phira unake apUrvasparddhakoM tathA unakI vargaNAoM meM avibhAgapraticchedoM kA varNana kiyA gayA hai (pR. 364-338) / isake pazcAt azvakarNakaraNa kAla ke prathama, dvitIya va tRtIya samaya ke kAryoM kA alpabahutva, anubhAga satvakarma kA alpabahatva va apUrvasparddhakoM kA alpabahutva dekara azvakarNakaraNa antarmuhartakAla kA vidhAna samApta kiyA gayA hai (369-373) / yahAM azvakarNakaraNa kAla ke anta meM karmoM ke sthitibandha kA pramANa batalAkAra kRSTikaraNa kAla kA vidhAna samajhAyA gayA hai jisameM prathamasamayavartI kRSTiyoM kI tIvra-maMdatA kA alpabahutva, kRSTiyoM ke antaroM kA alpabahutva, kRSTiyoM ke pradezAgra kI zreNI prarUpaNA aura kRSTikaraNakAla ke anta samaya meM saMjvalanAdi karmoM ke sthitibandha kA nirUpaNa khUba vizada huA hai (pR. 374-381) / kRSTikaraNakAla meM pUrva aura apUrva spardhakoM kA vedana hotA hai, kRSTiyoM kA nhiiN| jaba kRSTikaraNakAla samApta ho jAtA hai, taba unake vedana kA kAla prArambha hotA hai, jisameM kRSTiyoM ke bandha, udaya, apUrvakRSTinirmANa, pradezAgrasaMkramaNa evaM sUkSmasAmparAyakRSTiyoM kA nirmANa kiyA jAtA hai| __ (pR. 382 - 406) yaha jo vidhAna batalAyA gayA hai vaha krodha kaSAya va puruSaveda se upasthita hone vAle jIva kA hai| aba Age krama se mAna, mAyA va lobha tathA strIveda va napuMkasaveda se upasthita hue kSapaka kI vizeSatAeM batalAI gaI haiM (pR. 407-410) / yaha saba sUkSmasAmyaparAya taka kA kArya huA jisake anta meM karmoM ke sthitibaMdha kA pramANa batalAkara Age kSINakaSAya guNasthAna meM hone vAle ghAtiyA karmoM kI udIraNA, nidrA-pracalA ke udaya aura satva kA vyuccheda tathA anta meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmoM ke sattva va udaya ke vyuccheda kA nirdeza karake sayogakevalI guNasthAna prApta karAyA gayA hai / (pR. 410-412) sayogI jina sarvajJa aura sarvadarzI hote hue evaM asaMkhyAtaguNazreNI dvArA pradezAgranirjarA karate hue vihAra karate haiM va Ayu ke antarmuharta zeSa rahane para ve kevalisamuddhAta karate haiM jisakI daMDa, kapATa, maMtha evaM lokapUraNa kriyAoM meM hone vAle kArya batalAye gaye haiM (pR. 412- 414) / isake pazcAt mana, vacana aura kAya yogoM ke nirodha kA vidhAna hai| sUkSmakAya kA nirodha karate samaya antarmuhUrta taka apUrvasparddhakakaraNa aura phira antarmuhUrta
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 368 taka kRSTikaraNa kriyAyeM bhI hotI haiM jinake anta meM yoga kA pUrNata: nirodha ho jAtA hai aura sarva karmoM kI sthiti zeSa Ayu ke barAbara ho jAtI hai / basa, yahIM jIva ayogI ho jAtA hai jahAM sarva karmAzrava kA nirodha, zailezI vRtti evaM samucchinnakriya-anivRtti zukladhyAna hotA hai / isa antarmuhUrta ke dvicarama samaya meM 73 aura antima samaya meM zeSa 12 prakRtiyoM kI sattA kA vinAza ho jAne se jIva sarva karmase viyukta hokara siddha ho jAtA hai / sUtrakAra ne yaha viSaya dRSTivAda ke pAMca aMgoM meM se dvitIya aMga sUtra para se saMgraha kiyA hai (pustaka 1, pR. 130, va prastAvanA pR. 74) / dhavalAkAra ne usakA jo vistAra kiyA hai usake AdhAra kA yadyapi unhoMne spaSTIkaraNa nahIM kiyA, para milAna se nizcayata: jJAta hotA hai ki unhoMne yaha kaSAyaprAbhRta ke cUrNisUtroM se liyA hai / yathArthata: bahutAyata se unhoMne ukta cUrNi sUtroM ko hI jaisA kA taisA uddhRta kiyA hai jaisA ki prastuta cUlikA meM jagaha jagaha dI huI TippaNiyoM para se jJAta ho skegaa| 9. gatyAgati cUlikA ___ isa cUlikA ke cAra vibhAga kiye jA sakate haiN| pahale 43 sUtroM meM bhinna bhinna nArakI tiryaMca, manuSya va deva jinabimbadarzana, dharmazravaNa, jAtismaraNa va vedanA ina cAra meM se kina-kina kAraNoM dvArA va kaba samyaktva kI prApti karate haiM isakA prarUpaNa kiyA gayA hai| Age sUtra 44 se 75 taka ukta cAroM gatiyoM meM praveza karane aura vahAMse nikalane ke samaya jIva ke kauna-kauna guNasthAna honA saMbhava hai isakA nirdeza kiyA gayA hai| sUtra 76 se 202 taka yaha batalAyA gayA hai ki ukta gatiyoM se bhinna-bhinna guNasthAnoM sahita nikalakara jIva kauna-kaunasI gatiyoM meM jA sakatA hai / phira sUtra 203 se antima sUtra 243 taka yaha batalAyA gayA hai ki ukta cAra gatiyoM ke jIva usa gati se nikalakara jisa anya gati meM jAveMge vahAM ve kauna kauna se guNa prApta kara sakate haiN| ye cAroM viSaya Age cAra pRthaka tAlikAoM meM spaSTa kara diye gaye haiM ataeva unake viSaya meM yahAM vizeSa kahane kI AvazyakatA nahIM hai| yaha gatyAgati kA viSaya sUtrakAra ne dRSTivAda ke pAMca aMgoM meM prathama aMga parikarma ke candra-prajJapti Adi pAMca bhedoM ke antima bheda viyAhapaNNatti (vyAkhyAprajJapti) se grahaNa kiyA hai| (pustaka 1 pR. 130)
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ bandhasthAna | abhimukha ke SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 369 1 prakRtisamutkIrtana, sthAnasamutkIrtana, tInoM daMDaka va utkRSTa aura jaghanya sthitiyoM kI tAlikA prakRtisamutkIrtana / prathama samyaktva utkRSTa jaghanya bandhayogya hai | mUlaprakRti | u. prakRti yA nahIM sthiti | AbAdhA sthiti AbAdhA jJAnAvaraNIya | matijJAnA | mithyAdRSTi se 30 kor3A | 3 varSa | antarmuhUrta | antarmu. | varaNAdi 5 lekara sU. sA. kor3I saMyama taka sAgaropama 2 darzanAvaraNIya | 1 ni. ni.) | mithyAdRSTi 2pra.pra. va " | " | , sA.x | , 3styAna) sAsAdana 4 nidrA, | mithyAtva se 5pracalA apUrvakaraNa ke pra. saptama bhAga 6 cakSuda.)| mithyAtva se 7 acakSu. sUkSmasAmpa 8 avadhi rAya taka 9 kevala. " | " antarmuhUrta | , 15 ko | 1 va.sa. | 12 muhU. | " 30, | 3. sA.x | 7, sA.x | , vedanIya 1sAtA. mithyAtva se sayogI taka 2 asAtA. mithyAtva se pramatta taka 4 | mohanIya 1 samyaktva) (a) darzanamoha| 2 mithyAtva mithyAtva 3 samyagmi. x (A) cAritra mo.1 kasAya-| anantAnu)| mithyAdRSTi vedanIya bandhI krodhAdi 4) sAsAdana apratyAkhyAnA mithyAdRSTi se krodhAdi 4|| asaMyata samyagdRSTi taka | 40, | 4, | sA.x | , pratyAkhyAnA) mithyAdRSTi se varaNa saMyatAsaMyata krodhAdi 4) taka
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 370 prakRtisamutkIrtana / prathama samyaktva utkRSTa jaghanya bandhasthAna | abhimukha ke bandhayogya hai| mUlaprakRti | u. prakRti sthiti | AbAdhA sthiti yA nahIM AbAdhA saMjvalana krodhA mithyAdRSTi se | hai 40 ko. | 4 va.sa. | 2 mAsa | antarmu. ani. ka. taka ,,mAyA | sUkSmasAmparAya "mAna ,, lobha taka (2) nokaSAya 1 strIveda | mithyAdRSTi vedanIya aura sAsAdana 2 puruSaveda | anivRtti karaNa taka 3 napuMsakaveda| midhyAdRSTi 4 hAsya | apUrvaka.taka 5 rati 6 arati 7 zoka 8 bhaya 9 jugupsA 5 Ayu | 1 nArakAyu mithyAdRSTi 2 tiryacAyu mithyAdRSTi aura sAsAdana 3 manuSyAyu mizra ko chor3a asaMyata taka | apramatta taka 6 nAma (piMDaprakRtiyAM 1 gati | 1 naraka | mithyAdRSTi | nahIM |20 ko.sA| 2 va.sa. |- sA. x 2 tithaMca mithyA.sAsA. sAvatIM pRthi- , | , vI ke nArakI bAMdhate haiM 3 manuSya asaMyata samya.| deva nArakI |15 ko.sA. 1 - va.sa , | taka 4 deva | apramatta taka tiryaMca manuSya 10, | 1 va.sa. | , bAMdhate haiM 4 devAyu x ise palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna grahaNa karanA caahiye|
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ anta: ntaH koDAkoDI ko | | SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 371 | prakRtisamutkIrtana prathama samyaktva utkRSTa jaghanya bandhasthAna abhimukha ke bandhayogya hai | mUlaprakRti | u. prakRti sthiti yA nahIM AbAdhA sthiti AbAdhA (2) jAti | 1 ekendriya | mithyAdRSTi | nahIM 20 ko. - sA. x | antarmu. 2 dvIndriya 3 trIndriya 4 caturindriya 5paMcendriya apUrvakaraNa taka hai 1 audArika asaM.samya.taka deva nArakI | (3) zarIra 5 bAMdhate haiM (4) zarIra- ||2 vaikriyika | apUrva. taka | tirya.manuSya baMdhana 5 | AhAraka | apramatta aura | nhiiN| apUrvakaraNa koDAkoDI (5) zarIrasaMghAta 5 || 4 taijasa | apUrvaka.taka | hai 65 kArmaNa (6) zarIra |1 samacaturastra apUrvaka.taka | saMsthAna 2 nyagrodha- mithyA.sAsA. parimaMDala 3 svAti 4 kubjaka 5 vAmana mithyAdRSTi (7) zarIrAM |1 audArika / asayaMta | deva nArakI gopAMga samya.taka | bAMdhate haiM 2 vaikriyika | apUrva taka | tirya.manuSya bAMdhate haiM 3 AhAraka apramatta nahIM apUrvakaraNa kor3Akor3I (8) zarIra 1 vajrabhUSaNa-[ asaMyata / devanArakI samya.taka / bAMdhate haiM 2 vajranArAca mithyA.sAsA. 12, 3 nArAca 4 ardhanArAca 5 kIlika 6 asaMprApta | mithyAdRSTi sevarta anta: antaH 10ko. nArAca x ise palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna grahaNa karanA cAhiye /
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 372 utkRSTa / jaghanya prakRtisamutkIrtana | bandhasthAna mUlaprakRti | u. prakRti prathama samyaktva abhimukha ke bandhayogya hai yA nahIM sthiti | AbAdhA sthiti AbAdhA 2 sA.x (9) varNa | 5 kRSNAdi | apUrva taka (10) gaMdha | 1 surabhi / / | 2 durabhi (11) rasa 5 tikAdika , (12) sparza | 8 karkazAdi | (13) Anu-1 narakagati. | mithyAdRSTi pUrvI ra tiryaMcagati mithyA.sAsA. 7.veM naraka ke jIva | bAMdhate haiM : : : : : : |3 manuSyagati | asaMyata deva nArakI | 15 ko. |1 : va.sa| , samya. taka | bAMdhate haiM 4 devagati. | apUrva. taka tiryaca manuSya | bAMdhate haiM (14) vihAyo- 1 prazasta gati |2 aprazasta mithyA. sAsA. : :: :: (apiMDa prakRtiyAM) : : : : : : : : : : : : 1 agurulaghu 2 upaghAta 3 paraghAta 4 ucchvAsa 5 AtApa mithyAdRSTi nahIM 6 udyota mithyA.sAsA.7veM naraka ke jIva vikalpa se bAMdhate haiM 7 trasa | apUrva. taka 8 sthAvara | mithyAdRSTi 9bAdara | apUrva. taka : : : 10 sUkSma | | mithyAdRSTi nahIM x ise palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna grahaNa karanA cAhiye /
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 373 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA . prakRtisamutkIrtana prathama samyaktva bandhasthAna abhimukha ke bandhayogya hai mUlaprakRti | u. prakRti yA nahIM jaghanya sthiti | AbAdhA| sthiti |AbAdhA 11 paryApta | apUrvaka. taka hai | antarmu. 12 aparyApta mithyAdRSTi | nahIM 13 pratyeka- | apUrvaka.taka hai zarIra 14 sAdhAraNa | mithyAdRSTi zarIra sho 15 sthira | apUrvaka.taka 16 asthira pramattasaM. , 17 zubha | aprapUrvaka. , 18 azubha | pramattasaM., | 19 subhaga | apUrvaka. , 20 durbhaga mithyA.sAsA. 21. susvara | apUrvaka.taka 22 duHsvara | mithyA.sAsA. 23 Adeya | apUrvaka.taka 24 anAdeya | mithyA.sAsA. 25 yaza:kIrti sUkSmasA. taka 26 ayaza:- | pramattasaM. , | ho ho ho ho nahIM 27 nirmANa 28 tIrthaMkara asaMyata samya- mdRSTi se apUrvakaraNa taka 7 gotra | 1 ucca sUkSmasA. taka anta:koDAkoDI hai| 2nIca mithyA. sAsA.7veM naraka ke jIva bAMdhate haiM hai 8 aMtarAya | 5 dAnAntarA sUkSmasA. taka yAdi / 30,, | 3, antarmuhUrta x ise palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna grahaNa karanA cAhiye /
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 374 sthAnasamutkIrtanacUlikAnusAra sthAnakrama se prakRtiyoM kA bandha 1. mithyAdRSTi jIva dvArA bandhayogya prakRtiyAM 5. jJAnAvaraNIya, 9 darzanAvaraNIya, 2 vedanIya, mithyAtva, 16 kaSAya, anyatama veda, hAsya aura rati, athavA arati aura zoka, bhaya aura jugupsA, ye 22 mohanIya, 4 Ayu, narakagati Adi 28 nAmakarma sUtra (61) athavA tiryaMcagati Adi 30, 29, 26, 25, yA 23 nAmakarma (sUtra 66-83) athavA manuSyagati Adi 29 yA 25 nAmakarma (sUtra 91-94) athavA devagati Adi 28 nAmakarma (sUtra 106), nIca yA uccagotra, aura 5 antarAya / 2. sAsAdana jIva dvArA bandhayogya prakRtiyAM 5 jJAnAvaraNIya, 9 darzanAvaraNIya, 2 vedanIya, 16 kaSAya, strI va puruSa veda meM se anyatara veda, hAsya aura rati athavA arati aura zoka, bhaya aura jugupsA, ye 21 mohanIya, nArakAyu ko chor3a zeSa 3 Ayu, manuSyagati Adi 29 nAmakarma (sUtra 106), nIca yA ucca gotra, aura 5 antraay| 3. samyagmithyAdRSTi jIva dvArA bandhayogya prakRtiyAM / 5 jJAnAvaraNIya, nidrAnidrAdi 3 ko chor3a zeSa 6 darzanAvaraNIya, 2 vedanIya, apratyAkhyAnAdi 12 kaSAya, puruSaveda, hAsya aura rati, athavA arati aura zoka, bhaya aura jugupsA, ye 17 mohanIya, yahAM Ayubandha hotA nahIM, manuSyagati Adi 29 nAmakarma (sUtra 87), ucca gotra, aura 5 antraay| 4. asaMyatasamyagdRSTi jIva dvArA bandhayogya prakRtiyAM 5. jJAnAvaraNIya, nidrAnidrAdi ko chor3a zeSa 6 darzanAvaraNIya,2 vedanIya, mina ke anusAra 17 mohanIya, manuSya aura deva Ayu manuSyagati Adi 30 nAmakarma (sUtra 85 - 86) athavA 29 nAmakarma (sUtra 87) athavA devagati Adi 29 nAmakarma (sUtra 102), ucca gotra aura 5 antarAya /
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 375 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 5. saMyatAsaMyata jIva dvArA bandhayogya prakRtiyAM 5 jJAnAvaraNIya, nidrAnidrAdi 3 ko chor3a zeSa 6 darzanAvaraNIya, 2 vedanIya, pratyAkhyAnAvaraNAdi 8 kaSAya evaM mizra ke anusAra zeSa 5, ye 13 mohanIya, devAyu, devagati Adi 29 nAmakarma (sUtra 102), uccagotra aura 5 antarAya / 6. saMyata jIva dvArA bandhayogya prakRtiyAM 5 jJAnAvaraNIya sUkSmasAmparAya taka / nidrAnidrAdi 3 ko chor3a zeSa 6 darzanAvaraNIya apUrvakaraNa ke prathama saptama bhAga taka, tathA nidrAnidrAdi 5 ko chor3a zeSa 4 apUrvakaraNa ke dvitIya bhAga se lekara sUkSmasAmparAya taka / asAtAvedanIya pramattasaMyata taka, tathA sAtAvedanIya sayogI taka / 4 saMjvalana kaSAya evaM mizra ke anusAra puruSavedAdi 5 ye 9 mohanIya pramatta se lekara apUrvakaraNa taka, evaM 4 saMjvalana aura puruSaveda ye pAMca mohanIya anivRttikaraNa taka, tathA isI yugasthAna meM kramazaH puruSavedarahita 4 saMjvalana, krodha saMjvalana ko chor3a kevala 3 saMjvalana, evaM krodha mAna ko chor3a kevala 2 saMjvalana, sUkSmasAmparAya meM kevala eka lobhasaMjvalana mohanIya / devAyu apramatta guNasthAna taka / devagati Adi 31, 30, 29 yA 28 nAmakarma apramatta va apUrvakaraNa saMyata ke (sUtra 96-104), yaza:kIrti nAmakarma apUrvakaraNa ke 7 veM bhAga se sUkSmasAmparAya saMyata taka / ucca gotra sakSamasAmparAya taka / 5 antarAya sUkSmasAmparAya taka /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 3. bhinna bhinna gatiyoM meM samyaktvotpatti ke kAraNa (gatyAgati cUlikA sUtra 1-43) gati jinabiMdadarzana dharmazravaNa jAtismaraNa vedanA | kAla paryApta hone se naraka prathama pRthvI dvitIya ,, tRtIya , caturtha , paMcama ,, antarmuhUrta pazcAt xxxxxxx xxxx::: SaSTha saptama ,, tiryaMca (paM.saM.ga.pa.) , x divasapRthaktva ke pazcAt manuSya (ga.pa.) pa. deva bhavanavAsI se jinamahimadarzana zatAra-sahastrAra , , devarddhidarzana| antarmuhUrta , Anata-acyuta nava graiveyaka greveyakoM se Upara deva niyama se samyaktvI hI hote
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 377 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 4. gatiyoM meM praveza aura nirgamanasambandhI guNasthAna (gatyAgati cUlikA sUtra 44-75) gati praveza kAlIna guNasthAna nirgama kAlIna guNasthAna naraka pRthama pRthvI ke nArakI mithyAtva sAsAdana | samyaktva mithyAtva samyaktva mithyAtva X samyaktava mithyAtva X | samyaktva sAsAdana dvitIya se chaThavIM pRthvI taka ke nArakI sAtavIM pRthvI ke nArakI sAsAdana samyaktva sAsAdana samyaktava samyaktava tiryaMca-manuSya-deva paMcendriya tiryaMca paryApta va aparyApta paMcendriya tiryaca yonimatI manuSyinI bhavanavAsI deva-deviyAM vyaMtara,, jyoti ,, saudharma-IzAnavAsI deviyAM mithyAtva. mithyAtva | sAsAdana | samyaktva sAsAdana sAsAdana mithyAtva sAsAdalana samyaktva manuSya paryApta va aparyApta tathA saudharma se nau greveyaka * taka ke deva anudizoM se sarvArthasiddhi taka ke deva
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA nirgamana karane vAlA jIva bheda nArakI mithyAdRSTi sAsAdana samyagmithyAdRSTi samyagdRSTi saptama pRthivIstha mithyAdRSTi tiryaMca saM.paM.paM. saMkhyA mithyAdRSTi asaMjJI paM. pa. 1 paM. saM. apa. 2 paM. asaM. apa. 3 pRthivI. bA. sU.pa.a. 4 jala. 33 5 vana. nigoda ... 19 6 vana. bA. pra. pa. apa. 7 dvIpa. a. 8 zrI. 11 afaa gati se kisa gati meM jAtA hai (gatyAgati cUlikA sUtra 76 - 202 ) 11 9 catu., taija. bA.sU.pa. apa. 11 11 vAyu,, sAsAdana saMkhyA samyagmithyA. saMkhyA. asaMkhyA. naraka X X X X X sarva prathama pRthivI X X X X prApta karane yogya gatiyA~ deva manuSya tiryaMca paM.saM.ga.pa. ga. pa. saMkhyA. saMkhyA X X paM.saM.ga.pa.saMkhyA sarva 11 11 XX ekaI. (pRthi. jala. vana. pra. bA.sU.), paM.saM.ga.pa. saMkhyA. X X X ga. pa. saMkhyA X sarva sarva saMkhyA sarva saMkhyA 11 X ga. pa.saMkhyA. asaMkhyA. X X X X X X bhavanavAsI se zatAra-sahasrAra taka bhavana vyaMtara X X bhavana se zatAra sahasrAra taka X 378 vizeSa nirgamana nahIM hotA saptama pRthivI meM kevala mithyAtva se hI nirgamana hotA hai| nirgamana nahIM hotA
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA nirgamana karane vAlA jIva bheda samyagdRSTi mithyAdRSTi asaMkhyA sAsAdana asaMkhyA samyagdRSTi asaMkhyA manuSya manuSya mithyA. saMkhyA manuSya pa. saMkhyA manuSya apa. saMkhyA sAsAdana saMkhyA samyagmithyAdRSTi saMkhyA asaMkhyA samyagdRSTi saMkhyA mithyA asaMkhyA sAsAdana asaMkhyA samyagdRSTi asaMkhyA deva bhavanatrika va saudharma IzAna kalpavAsI mithyAdRSTi sAsAdana samyagmithyA samyagdRSTi sanutku. se zatAra-sahasrAra mithyA. sAsAdana samyagmithyA samyagdRSTi Anartase nau graiveyaka mithyA sAsAdana asaMyatasa samyagmithyA anudiza se sarvArtha samyagdRSTi naraka x X X X sarva : xx X X X X X X x x X X XXXX X X X X X prApta karane yogya gatiyA~ manuSya deva X X tiryaMca X X XX X X sarva X X X.X ekendriya (bA.ga.pa. saMkhyA asaMkhyA pRthi., jala, vana.pra.paryApta) paMcendriya saM.ga. pa. saMkhyA asaMkhyA X X X X paM.saM.ga.pa.saMkhyA :X X X X X X X X X X X X sarva X X eke. (bA. pR. ja. ga. pa. saMkhyA vana.) saM.ga.pa.paM. X XX : x X ga. pa. saMkhyA : xx X ga. pa. saMkhyA 91 X ga. pa. saMkhyA sau.I. se AraNa acyuta taka bhavana, vyaMtara jyotiSI "" saudharma IzAna bhavana se nau graive. taka : > X bhavana se nau 91 saudharma IzAna X sau.I. se savArtha vRddhAyuSkoM kI vivakSA nahIM siddhi taka bhavana vyaMtara, jyotiSI X X X X X X X X X X 379 X X vizeSa prathama pRthivI samAna
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ mohu vilijjai maNu marai tuTTaI sAsuNisAsu / kevalaNANu vi pariNavaI aMbari jAhaM NivAsu / / SaT. 2 haabndh| * viSaya paricaya *bandhaka satva prarUpaNA * mahAdaNDa cUlikA (SaTkhaMDAgama pustaka kra.7kI prastAvanA)
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA SaTkhaMDAgama jIvaTThANa kI satprarUpaNA ke sUtra 93 meM 'saMyata' pada apekSita nahIM hai ? ___SakhaMDAgama jIvaThThANa satprarUpaNA ke sUtra 93 kA jo pATha upalabdha pratiyoM meM pAyA gayA thA usameM saMyata pada nahIM thaa| kintu usakA sampAdana karate samaya sampAdakoM ko yaha pratIta huA ki vahAM 'saMyata' pada honA avazya cAhiye aura isIliye unhoMne phuTanoTa meM sUcita kiyA hai ki "atra 'saMjada' iti pAThazeSa: pratibhAti / " tathA hindu anuvAda meM saMyata pada grahaNa bhI kiyA hai| isa para kucha pAThakoM ne zaMkA bhI utpanna kI thI, jisakA samAdhAna pustaka 3 kI prastAvanA ke pRSTha 28 para kiyA gayA hai / isa samAdhAna meM dhyAna dene yogya bAteM ye haiM ki eka to ukta sUtra kI dhavalA TIkA meM jo zaMkA-samAdhAna kiyA gayA hai vaha manuSyanI ke caudahoM guNasthAna grahaNa karake hI kiyA gayA hai / dUsare, satprarUpaNA ke AlApAdhikAra meM bhI dhavalAkAra ne sAmAnya manuSyanI va paryApta manuSyanI ke alaga-alaga caudahoM guNasthAna prarUpita kiye haiN| tIsare dravyapramANAdi prarUpaNAoM meM bhI sarvatra manuSyanI ke caudahoM guNasthAna kahe gaye haiN| aura cauthe gommaTasAra jIvakANDa meM bhI manuSyanI ke caudahoM gaNasthAnoM kI hI paramparA pAI jAtI hai, pAMca guNasthAnoM kI nhiiN| ina pramANoM para se spaSTa hai ki yadi ukta sUtra meM saMyata pada grahaNa na kiyA jAya to zAstra meM eka bar3I bhArI viSamatA utpanna hotI hai / ataeva SaTkhaMDAgama ke sampAdana meM jo vahAM saMyata pada kI sUcanA karake bhASAntara kiyA gayA vaha sarvathA ucita aura Avazyaka thA / kinta manuSyanI ke kahIM bhI kevala pA~ca guNasthAnoM kA ullekha na pAkara kucha loga isI sUtra ko striyoM ke kevala pAMca guNasthAnoM kI yogyatA kA mUlAdhAra banAnA cAhate haiN| parantu isake liye unheM uparyukta cAra bAtoM kA ucita samAdhAna karanA Avazyaka hai jo ve abhI taka nahIM kara sake / eka hetu yaha diyA jAtA hai ki prastuta sUtra meM manuSyanI kA artha dravya strI svIkAra karanA cAhiye aura dravyapramANAdi meM jahAM manuSyanI ke caudahoM guNasthAna batalAye gaye haiM vahAM bhAva strI artha lenA cAhiye / kintu aisA karane para zAstra meM yaha viSamatA utpanna hogI ki ukta prakaraNa meM jina jIvoM ke guNasthAna batalAye, unakA dravyapramANa nahIM batalAyA gayA, aura jinakA dravyapramANa batalAyA hai unake saba guNasthAnoM kA sattva hI pratipAdita nahIM kiyA, tathA dhavalAkAra ne vaha zaMkA-samAdhAna aprakRta rUpa se kiyA evaM AlApAdhikAra bhI nirAdhAra rUpa se likhA / para dhavalAkAra ne svayaM anyatra yaha spaSTa kara
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 381 diyA hai ki jina jIvoM ke jo guNasthAna pratipAdita kiye gaye haiM, unhIM jIvoM ke usI prakAra dravyapramANAdi batalAye gaye haiN| udAharaNArtha, satprarUpaNA ke hI sUtra 26 meM jo tiryaMcoM ke pAMca guNasthAna kahe gaye haiM vahAM dhavalAkAra zaMkA uThAte haiM ki tiryaMca to pAMca prakAra ke hote haiM - sAmAnya, paMcendriya, paryApta, tiryaMcanI aura aparyApta / inameM se kinake pAMca guNasthAna hote haiM yaha sUtra jJAta nahIM ho sakA ? isakA ve samAdhAna isa prakAra karate haiN| na tAvadaparyAptapaMcendriyatiyekSu paMca guNA santi, labdhyaparyApteSu mithyAdRSTivyatiriktazeSaguNA-sambhavAt / tatku to'vagamyate iti cet 'paMciMdiyatikkhiapajjattamicchAiTThI davvapamANeNa kevaDiya ? 'asaMkhejjA' iti tatraikasyaiva mithyAddaSTiguNasya saMkhyAyA: pratipAdakArSAt / zeSevu paMcApi guNasthAnAni santi, anyathA tatra paMcAnAM guNasthAnAnAM saMkhyAdipratipAdakadravyAdyArSasyAprAmANyaprasaMgAt / (pustaka 1, pR.208-209) isa zaMkA-samAdhAna se ye bAteM suspaSTa ho jAtI hai ki sattvaprarUpaNA aura dravyapramANAdi prarUpaNAoM kA isa prakAra anuSaMga hai ki jina jIvasamAsoM kA jina guNasthAnoM meM dravyapramANa batalAyA gayA hai unameM una guNasthAnoM kA sattva bhI svIkAra kiyA jAnA anivArya hai, aura yadi vaha sattva svIkAra nahIM kiyA to vaha dravyapramANa prarUpaNa hI anArSa ho jAvegA / yahI bAta dravyapramANa ke prArambha meM bhI kahI gaI hai ki - saMpahi codasaNhaM jIvasamAsANamatthittamavagadANaM sissANaM tesiM ceva parimANapaDibohaNaTuM bhUdabaliyAiriyo suttamAha / " (pustaka 3 pR. 1) . arthAta jina caudaha jIva samAsoM kA astitva ziSyoM ne jAna liyA hai unhIM kA parimANa batalAne ke liye bhUtabali AcArya Age sUtra kahate haiN| tAtparya yaha hai ki manuSyanI ke satva meM kevala pAMca aura dravyapramANAdi prarUpaNa meM caudaha guNasthAnoM ke pratipAdana kI bAta bana nahIM sktii| aura yadi unakA dravyapramANa caudahoM guNasthAnoM meM kahA jAnA ThIka hai, to yaha anivArya hai ki unake sattva meM bhI caudahoM guNasthAna svIkAra kiye jAya / eka bAta yaha bhI kahI jAtI hai ki jIvaTThANa kI satprarUpaNA puSpadantAcArya kRta hai aura zeSa prarUpaNAyeM bhUtabali AcArya kii| ataeva saMbhava hai ki puSpadantAcArya ko manuSyanI ke pAMca hI guNasthAna iSTa hoN| kintu yaha bAta bhI saMbhava nahIM hai, kyoMki yadi ukta sUtra meM pAMca guNasthAna hI svIkAra kiye jAya to usakA usI satprarUpaNA ke sUtra 164-165 se virodha par3egA jahAM spaSTata: sAmAnya manuSya, paryApta manuSya aura manuSyanI, ina tInoM ke
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA asaMyata saMyatAsaMyata va saMyata, ina sabhI guNasthAnoM meM kSAyika, vedaka aura upazama samyaktva svIkAra kiyA gayA hai / yathA - ___ maNusA asaMjadasammAiTThi-saMjadAsaMjada-saMjadaTThANe atthi khaiyasammAiTTI vedayasammAiTTI uvasama sammAiTThI // evaM maNusapajjatta-maNusaNIsu // 164-165 / ina sUtroM ke sadbhAva meM svayaM puSpadantakRta satprarUpaNA meM hI manuSyanI ke saMyata guNasthAna va tInoM samyaktvoM kA sadbhAva svIkAra kiyA hai / ina saba pramANoM va yuktiyoM se spaSTa hai ki satprarUpaNA ke sUtra 93 meM saMyata pada kA grahaNa karanA anivArya hai| yadi usakA,grahaNa nahIM kiyA jAya to zAstra meM bar3I viSamatA aura virodha utpanna ho jAtA hai| isa paristhiti meM yadi usI sUtra ke AdhAra para striyoM ke kevala pAMca hI guNasthAnoM kI mAnyatA sthira kI jAtI hai to kahanA par3egA ki yaha mAnyatA eka skhalita aura truTita pATha ke AdhAra se hone ke kAraNa bhrAnta aura azuddha hai| mUDavidrI kI tAr3apatrIya pratiyoM meM jIvaTThANa kI satprarUpaNA ke sUtra 93 meM 'saMjada' pATha hai| ___U para batalAyA jA cukA hai ki kisa prakAra upalabdha pratiyoM meM ukta sUtra ke antargata 'saMjada' pATha na hone para bhI sampAdakoM ne use grahaNa karanA Avazyaka samajhA aura usa para uttarottara vicAra karane para bhI usake vinA artha kI saMgati baiThAnA asambhava anubhava kiyA / kintu kucha vidvAna isa kalpanA para behada rUSTa ho rahe haiM aura lekhoM, zAstrArthoM va carcAoM meM nAnA prakAra ke AkSepa kara rahe haiN| prathama bhAga ke eka sahayogI sampAdaka paM. hIrAlAlajI zAstrI ne to prakaTa bhI kara diyA hai ki usa pATha ke rakhane meM unakI koI jimmedArI nahIM hai / dasare sahayogI paM. phUlacandrajI zAstrI ne usake sambandha meM kucha bhI na kahakara mauna dhAraNa kara liyA hai / isa kAraNa samAlocakoM ne usake sambandha meM kucha bhI na kahakara mauna dhAraNa kara liyA hai / isa kAraNa samAlocakoM ne pradhAna sampAdaka ko hI apane krodha kA eka mAtra lakSya banA rakhA hai| isa paristhiti ko dekhakara pradhAna sampAdaka ne mUDavidrI kI tAr3apatrIya pratiyoM se usa sUtra ke puna: sAvadhAnI se milAna karAne kA prayatna kiyA / pustaka 3 ke 'prAkkathana' va 'citra-paricaya' ke par3hane se pAThakoM ko suvidita ho hI cukA hai ki mUDavidI meM dhavalasiddhAnta kI eka hI nahIM tIna tAr3apatrIya pratiyAM haiM, yadyapi
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 383 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA inameM kI do meM tAr3apatra pUre pUre na hone se ve truTita haiM / ina tInoM pratiyoM kA sAvadhAnI se avalokana karake zrIyut paM. lokanAtha jI zAstrI apane tA. 24.5.45 ke patra dvArA sUcita karate haiM ki - "jIvaTThANa bhAga 1 pRSTha naM. 331 meM sUtra tAr3apatrIya mUlapratiyoM meM isa prakAra hai - "tatraiva zeSaguNasthAnaviSayArekApohanArthamAha - sammAmicchAiriTThaasaMjadasammAnaiTTi saMjadAsaMjada saMjadaTThANe NiyamA pjttiyaaoN|' TIkA vahI hai jo mudrita pustaka meM hai / dhavalA kI do tAr3apatrIya pratiyoM meM sUtra isI prakAra 'saMjada' pada se yukta hai / tIsarI prati meM tAr3apatra hI nahIM hai / pahale saMzodhanamukAbilA karake bhejate samaya bhI likhakara bhejA thA / parantu rahA kaisA, so mAlUma nahIM par3atA, so jaaniyegaa|" tAr3apatrIya pratiyoM ke isa milAna para se pAThaka samajha sakeMge ki SaTkhaMDAgama kA pATha saMzodhana kitanI sAvadhAnI aura cintana ke sAtha kiyA gayA hai| tIsare bhAga kI prastAvanA meM hama likha hI cuke the ki usa bhAga meM hamane jina 19 pAThoM kI kalpanA kI thI unameM se 12 pATha jaise ke taise tAr3apatrIya pratiyoM meM pAye gaye aura zeSa pATha unameM na pAye jAne para bhI zailI aura artha kI dRSTi se unakA vahAM grahaNa kiyA jAnA anivArya hai / aba ukta sUtra meM bhI 'saMjada' pATha mila jAne se marmajJa pAThakoM ko saMtoSa hogA aura samAlocaka vicAra kara dekheMge ki unake AkSepAdi kahAM taka nyAyasaMgata the / jinake pAsa pratiyAM hoM unheM ukta sUtra meM saMjada pATha sammilita karake apanI prati zuddha kara lenA cAhiye / viSaya-paricaya (pu.7) pUrva prakAzita chaha pustaka meM SaTkhaMDAgama kA prathama khaMDa 'jIvaTThANa' prakaTa ho cukA hai / prastuta pustaka meM dUsarA khaMDa 'khuddAbaMdha' pUrA samAviSTa hai / isa khaMDa kA viSaya usake nAma se hI sUcita ho jAtA hai ki isameM kSudra arthAt saMkSipta rUpa se baMdha arthAt karmabandha kA pratipAdana kiyA gayA hai / pAThakoM ko isa bRhatkAya graMtha meM bandha kA vivaraNa dekhakara svabhAvata: yaha prazna utpanna ho sakatA hai ki ise kSudra va saMkSipta vivaraNa kyoM kahA? . kintu saMkSipta aura vistRta ApekSika saMjJAeM haiM / bhUtabali AcArya ne prastuta khaMDa meM bandhaka anuyoga kA vyAkhyAna kevala 1589 sUtroM meM kiyA hai jaba ki unhoMne baMdhavidhAna kA
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 384 vistAra se vyAkhyAna chaThaveM khaMDa mahAbandha meM tIsa hajAra graMtharacanA rUpa se kiyA / inhIM donoM khaMDoM kI paraspara vistAra va saMkSepa kI apekSA se chaThA khaMDa 'mahAbaMdha' kahalAyA aura prastuta khaMDa khuddAbaMdha yA kSudrakabandha / __khuddAbandha kI utpatti prathama pustaka kI prastAvanA ke pR. 72 para dikhAI jA cukI hai aura usake viSaya va adhikAroM kA nirdeza usI prastAvanA ke pRSTha 65 para kara diyA gayA hai| usake anusAra bArahaveM zrutAGga dRSTivAda ke caturtha bheda pUrvagata kA jo dUsarA pUrva AgrAyaNIya thA usakI pUrvAnta Adi caudaha vastuoM meM paMcama vastu 'cayanalabdhi' ke kRti Adi caubIsa pAhuDoM meM se chaThe pAhuDa bandhana ke bandha, bandhanIya, bandhaka aura bandhavidhAna nAmaka cAra adhikAroM meM se 'bandhaka' adhikAra se isa khaMDa kI utpatti huI hai| karmabandha ke kartA haiM jIva jinakI prarUpaNA jIvaTThANa khaNDa meM sat saMkhyA Adi ATha anuyoga dvAroM ke bhItara mithyAtvAdi caudaha guNasthAnoM dvArA va gati Adi caudaha mArgaNAoM meM kI jA cukI hai| prastuta khaNDa meM unhIM jIvoM kI prarUpaNA svAmittvAdi gyAraha anuyogoM dvArA guNasthAna vizeSaNa ko chor3akara mArgaNAsthAnoM meM kI gaI hai / yahI ina donoM khaNDoM meM viSaya pratipAdana kI vizeSatA hai / isa khaNDa ke gyAraha anuyogadvAroM kA nAmanirdeza svAmittvAnugama ke dUsare sUtra meM kiyA gayA hai jinake nAma haiM - (1) eka jIva kI apekSA svAmitva (2) eka jIva kI apekSA kAla (3) eka jIva kI apekSA antara (4) nAnA jIvoM kI apekSA bhaMga-vicaya (5) dravyapramANAnugama (6) kSetrAnugama (7) sparzanAnugama (8) nAnA jIvoM kI apekSA kAla (9) nAnA jIvoM kI apekSA antara (10) bhAgAbhAgAnugama aura (11) alpabahutvAnugama / inase pUrva prastAvika rUpa se baMdhakoM ke sattvakI bhI prarUpaNA kI gaI hai aura anta meM gyArahoM anuyoga dvAroM kI cUlikA rUpa se 'mahAdaMDaka' diyA gayA hai / isa prakAra yadyapi khuddAbandha ke pradhAna gyAraha hI adhikAra mAne gaye haiM, kintu yathArthata: usake bhItara teraha adhikAroM meM sUtra racanA pAI jAtI hai jinake viSaya kA paricaya isa prakAra hai -- bandhaka- sattvaprarUpaNA isa prastAvanA-rUpa prarUpaNA meM kevala 43 sUtra haiM jinameM caudaha mArgaNAoM ke bhItara kauna jIva karmabandha karate haiM aura kauna nahIM karate yaha batalAyA gayA hai / saba mArgaNAoM kA mathitArtha yaha nikalatA hai ki jahAM taka yoga arthAt mana, vacana, kAya kI kriyA vidyamAna hai vahAM taka saba jIva bandhaka haiM, kevala ayogI manuSya aura siddha abandhaka haiN|
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 385 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 1. eka jIva kI apekSA svAmitva isa adhikAra meM 91 sUtra haiM jinameM batalAyA gayA hai ki mArgaNAoM sambandhI guNa va paryAya jIva ke kauna se bhAvoM se prakaTa hote haiN| inameM siddhagati va tatsambandhI akAyatva Adi guNa, kevalajJAna, kevaladarzana va alezyatva to kSAyika labdhi se utpanna hote haiM / ekendriya Adi pAMcoM jAtiyAM, mana vacana kAya yoga, mati, zruta avadhi aura mana: paryaya jJAna, parihArazuddhi saMyama, cakSu, acakSu va avadhi darzana, samyagmithyAtva aura saMjJitva ye kSayopazama labdhijanya haiN| apagataveda, akaSAya, sUkSmasAmparAya va yathAkhyAta saMyama, ye aupazamika tathA kSAyika labdhi se prakaTa hote haiM / sAmAjika va chedopasthApana saMyama aura samyagdarzana aupazamika, kSAyika va kSAyopazamika labdhi se prApta hote haiM / tathA bhavyatva, abhavyatva evaM sAsAdanasamyaktva, ye pAriNAmika bhAva haiM / zeSa gati Adi samasta mArgaNAntargata jIvaparyAya apane apane karmoM ke va virodhaka karmoM ke udaya se utpanna hote haiN| sUtra 11 kI TIkA meM dhavalAkAra ne eka zaMkA ke AdhAra se jo nAma karma kI prakRtiyoM ke udayasthAnoM kA varNana kiyA hai vaha upayogI hai / 2. eka jIvakI apekSA kAla ___ isa anuyoga dvAra meM 216 sUtra haiM jinameM pratyeka gati Adi mArgaNA meM jIva kI jaghanya aura utkRSTa kAlasthiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai / jIvasthAna meM jo kAla kI prarUpaNA kI gaI hai vaha guNasthAnoM kI apekSA hai, kintu yahAM guNasthAna kA vicAra chor3akara mArgaNA kI hI apekSA kAla batalAyA gayA hai yahI ina donoM meM vizeSatA hai / 3. eka jIva kI apekSA antara isa anuyoga dvAra ke 151 sUtroM meM yaha pratipAdana kiyA gayA hai ki eka jIva kA gati Adi mArgaNAoM ke pratyeka avAntara bheda se jaghanya aura utkRSTa antarakAla arthAt viharakAla kitane samaya kA hotA hai / 4. nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya isa anuyogadvAra meM kevala 23 sUtra haiM / bhaMga arthAt prabheda aura vicaya arthAt vicAraNA / ataeva prastuta adhikAra meM yaha nirUpaNa kiyA gayA hai ki bhinna bhinna mArgaNAoM meM jIva niyama se rahate haiM yA kamI rahate haiM aura kabhI nahIM bhI rahate haiN| jaise naraka, tiryaMca, manuSya aura deva ina cAroM gatiyoM meM jIva sadaiva niyama se rahate hI haiM, kintu manuSya aparyApta
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 386 kabhI hote bhI haiM aura kabhI nahIM bhI hote| usI prakAra indriya, kAya, yoga Adi mArgaNAoM meM bhI jIva sadaiva rahate hI haiM, kevala vaikriyika mizra, AhAra va AhAramizra' kAyayogoM meM, sUkSmasAmparAya ' saMyama meM tathA upazarmA, sAsAdana' va samyagmithyAdRSTi 'samayaktva meM, kabhI rahate haiM aura kabhI nahIM bhI rahate / isa prakAra ukta ATha mArgaNAeM sAntara haiM aura zeSa samasta mArgaNAeM nirantara haiM (dekho go. jI. gAthA 142 ) 5. dravyapramANanugama isa anuyogadvAra ke 171 sUtroM meM bhinna-bhinna mArgaNAoM ke bhItara jIvoM kA saMkhyAt, asaMkhyAta va ananta rUpa se avasarpiNI utsarpiNI Adi kAla pramANoM se apahArya va anapahArya rUpa se evaM yojana, zreNI, pratara va loka ke yathAyogya bhAgAMza va guNita krama rUpa se pramANa batalAyA gayA hai| pUrva nidezAnusAra jIvasthAna ke dravyapramANa va isa adhikAra ke prarUpaNa meM vizeSatA kevala itanI hI hai ki yahAM guNasthAna kI apekSA nahIM rakhI gaI / 6. kSetrAnugama isa anuyogadvAra meM 124 sUtroM meM caudaha mArgaNAnusAra sAmAnyaloka, adholoka, urdhvaloka, tiryagloka va manuSyaloka, ina pAMcoM lokoM ke Azraya se svasthAnasvasthAna, vihAravatsvasthAna, sAta samudghAta aura upapAda kI apekSA vartamAna nivAsa kI prarUpaNA kI gaI hai| pUrva ke samAna yahAM bhI guNasthAnoM kI apekSA nahIM rakhI gaI / 7. sparzanAnugama isa anuyogadvAra meM 274 sUtroM meM guNasthAnakrama ko chor3akara kevala caudaha mArgaNAoM ke anusAra sAmAnyAdi pAMca lokoM kI apekSA svasthAna, samuddhAta va upapAda padoM se vartamAna va atIta kAla sambandhI nivAsa kI prarUpaNA kI gaI hai / 8. nAnA jIvoM kI apekSA kAlAnugama isa anuyogadvAra meM 55 sUtroM meM caudaha mArgaNAnusAra nAnA jIvoM kI apekSA anAdiananta, anAdi - sAnta, sAdi - ananta va sAdi - sAnta kAlabhedoM ko lakSya kara jIvoM kI prarUpaNA kI gaI hai / 9. nAnA jIvoM kI apekSA antarAnugama isa anuyogadvAra meM 68 sUtroM meM caudaha mArgaNAnusAra nAnA jIvoM kI apekSA bandhakoM ke jaghanya va utkRSTa antarakAla kI prarUpaNA kI gaI hai /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 387 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 10. bhAgAbhAgAnugama isa anuyogadvAra meM 88 sUtroM meM caudaha mArgaNAoM ke anusAra sarva jIvoM kI apekSA bandhakoM ke bhAgAbhAga kI prarUpaNA kI gaI hai| yahA~ bhAga se abhiprAya anantaveM bhAga, asaMkhyAtaveM bhAga aura saMkhyAtaveM bhAga se, tathA abhAga se abhiprAya ananta bahubhAga, asaMkhyAta bahubhAga va saMkhyAta bahubhAga se hai / udAharaNa svarUpa 'nArakI jIva saba jIvoM kI apekSA kitane bhAga pramANa haiM ?' isa prazna ke uttara meM unheM saba jIvoM ke anantaveM bhAga pramANa batalAyA gayA hai| 11. alpabahutvAnugama isa anuyogadvAra meM 205 sUtroM meM caudaha mArgaNAoM ke Azraya se jIvasamAsoM kA tulanAtmaka pramANaprarUpaNa kiyA gayA hai / isa prakaraNa meM eka yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki sUtrakAra ne vanaspatikAya jIvoM se nigoda jIvoM kA pramANa vizeSa adhika batalAyA hai jisakA abhiprAya dhavalAkAra ne yaha prakaTa kiyA hai ki jo ekendriya jIva nigoda jIvoM se pratiSThita haiM unakA vanaspatikAya jIvoM ke bhItara grahaNa nahIM kiyA gyaa| yahAM zaMkAkAra ke yaha pUchane para ki ukta jIvoM kI vanaspati saMjJA kyoM nahIM mAnI gaI, dhavalAkAra ne uttara diyA hai ki "yaha prazna gautama se karo, hamane to yahAM unakA abhiprAya kaha diyA / " (pR. 541) ina gyAraha adhikAroM ke pazcAt eka adhikAra cUlikArUpa mahAdaMDa kA hai jisake 72 sUtroM meM mArgaNA vibhAga ko chor3akara garbhopakrAntika manuSya paryApta se lekara nigoda jIvoM taka ke jIvasamAsoM kA alpabahutva pratipAdana kiyA hai aura usI ke sAtha kSudrakabandha khaNDa samApta hotA hai|
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ prappA daMsaNu kevalu vi aNNu sayalu kvahArU / ekku su joiya jhAiyai jo tailoyahaMsAru / / SaT. 3 vandhasvAmitva-vicaya * viSaya paricaya. * ogha (guNAsthAnusAra prarUpaNa) * Adeza (mArgaNAnusAra prarUpaNa) * vizeSa vyavasthAe~ (SaTakhaMDAgama pustaka kra. 8 kI prastAvanA)
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-paricaya (pu.8) isa khaNDa kA nAma bandhasvAmitva-vicaya hai, jisakA artha hai bandha ke svAmitva kA vicaya arthAt vicAraNA, mImAMsA yA parIkSA / tadanusAra yahAM yaha vivecana kiyA gayA hai ki kauna sA karmabandha kisa kisa guNasthAna meM va mArgaNAsthAna meM sambhava hai / isa khaNDa kI utpatti isa prakAra batalAI gaI hai - kRti Adi caubIsa anuyogadvAroM meM chaThaveM anuyogadvAra kA nAma bandhana hai / bandhana ke cAra bheda haiM - bandha, bandhaka, bandhanIya aura bandhavidhAna / bandhavidhAna cAra prakAra kA hai - prakRti, sthiti, anubhAva aura pradeza / inameM prakRtibandha do prakAra kA hai - mUlaprakRtibandha aura uttara prakRtibandha / satprarUpaNA pRSTha 127 ke anusAra uttara prakRtibandha bhI do prakAra kA hai, ekaikottaraprakRtibandha aura avvogADhauttaraprakRtibandha / ekaikottaraprakRtibandha ke samutkIrtanAdi caubIsa anuyogadvAra haiM jinameM bArahavAM anuyogadvAra bandhasvAmitva-vicaya hai| isa khaNDa meM 324 sUtra haiM / prathama 42 sUtroM meM ogha arthAt kevala guNasthAnAnusAra prarUpaNa hai, aura zeSa sUtroM meM Adeza arthAt mArgaNAnusAra guNasthAnoM kA prarUpaNa kiyA gayA hai| sUtroM meM praznottara krama se kevala yaha batalAyA gayA hai ki kauna-kauna prakRtiyAM kinakina guNasthAnoM meM bandha ko prApta hotI haiM / kintu dhavalAkAra ne sUtroM ko dezAmarzaka mAnakara bandhavyuccheda Adi sambandhI tevIsa prazna aura uThAye haiM aura unakA samAdhAna karake bandhodayavyuccheda, svodaya-parodaya, sAntara-nirantara, sapratyaya-apratyaya, gati-saMyoga va gatisvAmitva, bandhAdhvAna, bandha-vyucchittisthAna, sAdi-anAdi va dhruva-adhruva bandhoM kI vyavasthA kA spaSTIkaraNa kara diyA hai, jisase viSaya sarvAMgapUrNa prarUpita ho gayA hai / isa prarUpaNA kI kucha vizeSa vyavasthAyeM isa prakAra haiM : __sAntarabandhI - eka samaya baMdhakara dvitIya samaya meM jinakA bandha vizrAnta ho jAtA hai ve sAntarabandhI prakRtiyAM haiM / ve 34 haiM - asAtAvedanIya, strIveda, napuMsakaveda, arati, zoka, narakagati, ekendriyAdi 4 jAti, samacaturasrasaMsthAna ko chor3a zeSa 5 saMsthAna, vajrarSabhvanArAca-saMhanana ko chor3a zeSa 5 saMhanana, narakagatyAnupUrvI, AtApa, udyota, aprazastavihAyogati, sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNazarIra, asthira, azubha, durbhaga, dusvara, anAdeya aura ayazakIrti /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 389 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA nirantarabandhI - jo prakRtiyAM jaghanya se bhI antarmuhUrta kAla taka nirantara rUpa se baMdhatI haiM ve nirantarabandhI haiM / ve 54 haiM - dhruvabandhI 47 (dekhiye pR.3), Ayu 4, tIrthakara, AhArakazarIra aura AhArakazarIrAMgopAMga / sAntara-nirantarabandhI - jo jaghanya se eka samaya aura utkarSaka: eka samaya se lekara antarmuhUrta ke Age bhI baMdhatI rahatI haiM ve sAntara-nirantarabandhI prakRtiyAM haiM / ve 32 haiM - sAtAvedanIya, puruSaveda, hAsya, rati, tiryaggati, manuSyagati, devagati, paMcendriya jAti, audArika-zarIra, vaikriyiphazarIra, samacaturasrasaMsthAna, audArikazarIrAMgopAMga, vaikriyikazarIrAMgopAMga, vajrarSabha-saMhanana, tiryaggatyAnupUrvI, manuSyagatyAnupUrvI, devagatyAnupUrvI, paraghAta, ucchvAsa, prazastavihAyogati, trasa, bAdara, paryApta, pratyekazarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yazakIrti, nIcagotra aura UMcagotra / __ gatisaMyukta - prazna ke uttara meM yaha batalAyA gayA hai ki vivakSita prakRti ke bandha ke sAtha cAra gatiyoM meM kauna sI gatiyoM kA bandha hotA hai / jaise - mithyAdRSTi jIva 5 jJAnAvaraNa ko cAroM gatiyoM ke sAtha, uccagotra ko manuSya va devagati ke sAtha, tathA yazakIrti ko narakagati ke binA zeSa 3 gatiyoM se saMyukta bAMdhatA hai| ___ gatisvAmitva meM vivakSita prakRtiyoM ko bAMdhanevAle kauna-kauna sI gatiyoM ke jIva haiM, yaha prarUpita kiyA gayA hai| jaise - 5 jJAnAvaraNa ko mithyAdRSTi se asaMyata guNasthAna taka cAroM gatiyoM ke, saMyatAsaMyata tiryaMca va manuSya gati ke, tathA pramattAdi uparima guNasthAnavI manuSyagati ke hI jIva bAMdhate haiN| ____adhvAna meM vivakSita prakRti kA bandha kisa guNasthAna se kisa guNasthAna taka hotA hai, yaha pragaTa kiyA gayA hai / jaise - 5 jJAnAvaraNa kA bandha mithyAdRSTi se lekara sUkSmasAmparAya guNasthAna taka hotA hai| sAdi bandha - vivakSita prakRti ke bandha kA eka bAra vyuccheda ho jAne para to upazamazreNI se bhraSTa hue jIva ke puna: usakA bandha prArambha ho jAtA hai vaha sAdi bandha hai| jaise - upazAntakaSAya guNasthAna se bhraSTa hokara sUkSmasAmparAya guNasthAna ko prApta hue jIva ke 5 jJAnAvaraNa kA bandha / ' anAdi bandha - vivakSita karma ke bandha ke vyucchittisthAna ko nahIM prApta hue jIva ke jo usakA bandha hotA hai vaha anAdi bandha kahA jAtA hai| jaise - apane bandhavyutchitti sthAna rUpa sUkSmasAmparAya guNasthAna ke antima samaya se nIce sarvatra 5 jJAnAvaraNa kA bndh|
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 390 dhruva bandha - abhavya jIvoM ke jo dhruvabandhI prakRtiyoM kA bandha hotA hai vaha anAdi ananta hone se dhruva bandha kahalAtA hai / dhruvabandhI prakRtiyAM 48 haiM - 5 jJAnAvaraNa, 9 darzanAvaraNa, mithyAtva, 16 kaSAya, bhaya, jugupsA, taijasa va kArmaNa zarIra, varNa, gandha, rasa, sparza, agurulaghu, upaghAta, nirmANa aura 5 antarAya / . adhruva bandha - bhavya jIvoM ke jo karmabandha hotA hai vaha vinazvara hone se adhruva bandha hai| adhruvabandhI prakRtiyAM - dhrubandhI prakRtiyoM me se zeSa 73 prakRtiyAM adhruvabandhI inameM dhruvabandhI prakRtiyoM kA sAdi, anAdi, dhruva aura adhruva cAroM prakAra tathA zeSa prakRtiyoM kA sAdi va adhruva bandha hI hotA hai / ukta vyavasthAyeM yathAsambhava Age kI tAlikAoM meM spaSTa kI gaI haiM - bandhodaya-tAlika saMkhyA prakRti | svodayabandhI | sAntarabandhI | bandha kisa | udaya kisa | pRSTha Adi | Adi guNasthAna se guNasthAna se | kisa guNa- | kisa guNa sthAna taka | sthAna taka 1-5 | jJAnAvaraNa 5 | svo-bandhI nirantarabandhI 1-10 6-9 | cakSudarzanAvaraNAdi 5/ , , 10-11/ nidrA, pracalA | sva.paro. . 12-14 nidrAnidrAdi 3 15 | sAtAvedanIya sA.nira. 16 | asAtAvedanIya sAntarabandhI 17 | mithyAtva svo. ni. 18-21 anantAnubandhI 4 | sva-paro. A . . ..
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 391 saMkhyA prakRti svodayabandhI | sAntarabandhI | bandha kisa | udaya kisa pRSTha Adi / Adi guNasthAna se guNasthAna se kisa guNa- | kisa guNasthAna taka sthAna taka 1-4 sva-paro sA.nira. 22-25/ apratyAkhyAnAvaraNa 4/ 26-29 pratyAkhyAnAvaraNa 4] 30-32 saMjvalanakrodhAdi 3/ 33 | saMjvalanalobha 34-35 hAsya, rati 36-37 arati, zoka 38-39 bhaya, jugupsA | napuMsakaveda | strIveda puruSaveda nArakAyu sva-paro. manuSyAyu tiryagAyu devAyu 1, 2, 4 1-7 (3 ko chor3a) sA. | sA.ni. | narakagati 48 | tiryaggati sva.paro. manuSyagati | devagati | paro. 51-54 ekendriyAdi 4 jAti| sva.paro. 55 | paMcendriya jAti 56 audArikazarIra sA.ni.
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ : : 2 : | : SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 392 saMkhyA prakRti |svodayabandhI | sAntarabandhI | bandha kisa | udaya kisa | Adi | Adi guNasthAna se guNasthAna se kisa guNa- | kisa guNa sthAna taka | sthAna taka | vaikriyikazarIra 1-8 | AhArakazarIra | taijasazarIra | kArmaNazarIra audArikaaMgopAMga | sva-paro. | vaikriyikaaMgopAMga paro. | AhArakaaMgopAMga | nirmANa svo. | samacaturasrasaMsthAna sva.paro. nyagrodhaparimaNDala saMsthAna svAtisaMsthAna | kubjakasaMsthAna vAmanasaMsthAna huNDakasaMsthAna vavRSabhanArAcasaMhanana | bajranArAcasaMhanana nArAcasaMhanana ardhanArAcasaMhanana kIlitasaMhanana . | asaMprAptagRpATikAsaMhanana sparza : : : : : : : 76 /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 393 saMkhyA | prakRti svodayabandhI sAntarabandhI | bandha kisa | udaya kisa pRSTha Adi | Adi guNasthAna se guNasthAna se kisa guNa- | kisa guNasthAna taka | sthAna taka : : : : : paro. sA.ni : : : : : svo. : : : - narakagatyAnupUrvI tiryaggatyAnupUrvI sva.paro. manuSyagatyAnupUrvI | devagatyAnupUrvI | paro. agurulaghu upaghAta sva.paro. paraghAta AtApa udyota ucchvAsa | prazastavihAyogati aprazastavihAyogati | sva.paro. pratyekazarIra sAdhAraNazarIra trasa sthAvara subhaga durbhaga | susvara sA.ni. sA. 1-2 sA.ni. sA. sA.ni. sA. sA.ni. 1-14 sA. 1-2 sA.ni. 1-13
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 394 saMkhyA | prakRti svodayabandhI | sAntarabandhI | bandha kisa | udaya kisa pRSTha Adi / Adi guNasthAna se guNasthAna se kisa guNa- | kisa guNasthAna taka | sthAna taka 1-2 sA.ni. sA. sA.ni. nAdara 4 // sUkSma : : : : : : | sA. sA.ni 1-14 paryApta aparyApta sthira 4 3 : : : 1-14 | asthira Adeza 110 | anAdeya yazakIrti 112 | ayazakIrti 113 | tIrthakara 114 | uccagotra sva.paro. | sA.ni. 115 | nIcagotra 116-20/ antarAya 5 | svo. | 1-10 | 1-12 7 pratyaya-tAlika (pR. 19-24) guNasthana | mithyAtva avirati 5 / 12 | 25 mithyAtva AhAradvika se rahita kaSAya samasta 57 12 /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 395 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA pratyaya-tAlika (pR.19-24) guNasthana | mithyAtva avirati / yoga kaSAya samasta sAsAdana mizra | AhAradvika se rahita 10 anantAnubandhicatuSka | A. dvika, au.mi., se rahita va kArbhaNa se rahita 43 va kAma asaMyata | AhAradvika se rahita dezasaMyata 17 pramatta apratyAkhyAnacatuSka se | A.dvika, au.mi., yama rahita va kArmaNa se rahita 11 pratyAkhyAnacatuSka se |AhAradvika se sahita ___rahita uparyukta 24 apramatta | AhAradvika se rahita uparyukta apUrvakaraNa anivRtti karaNa bhA.1 bhA.2 nokaSAya 6 se hIna napuMsaka se hIna anivRtti karaNa mA.3 strIveda se hIna A.dvika, au.mi., vai. va kArmaNa se rahita
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA guNasthana | mithyAtva avirati kaSAya samasta 25 57 bhA.4 puruSaveda se hIna bhA.5 saMjvalanakrodha se hIna bhA.6 saMjvalanamana se hIna bhA.7 saMjvalanamAyA se hIna sUkSmasAmpa rAya upazAnta kaSAya kSINamoha sayogakevalI satya va anubhaya mana vacana, au. dvika, kArmaNa ayogakevalI
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ NamgattiNi je gamviyA vimguMsA Na gvtti| gaMthahi vAhira bhiMtarihiM ekku iteNa muya'ti / / SaT.4 vedanA * kRti anuyogadvAra prarUpaNA * vedanA mahAdhikAra * cUlikA eka (cAra anuyogadvAra) * cUlikA do (bAraha anuyogadvAra) * cUlikA tIna (jIvasamudAhAra) (SaTkhaMDAgama pu. kra. 9. 10, 11, 12 kI prastAvanA)
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-paricaya (pu.9) SaTkhaMDAgama ke caturtha khaNDa kA nAma vedanA hai / isa khaNDa kI utpatti kA kucha paricaya pustaka 1 kI prastAvanA ke pRSTha 65 va 72 para karAyA jA cukA hai va isakI khaNDavyavasthA ke sambandha meM jo zaMkAyeM utpanna huI thIM unakA nirAkaraNa pustaka 2 kI prastAvanA meM kiyA jA cukA hai| isa khaNDa meM agrAyaNIya pUrva kI pAMcavIM vastu cayanalabdhi ke caturtha prAbhRta karmaprakRti ke caubIsa anuyogadvAroM meM se prathama do arthAt kRti aura vedanA anuyogadvAroM kI prarUpaNA kI gaI hai, evaM vedanA adhikAra kA adhika vistAra hone ke kAraNa sampUrNa khaNDa kA nAma hI vedanA rakhA gayA hai / prastuta pustaka meM kRti anuyogadvAra kI prarUpaNA hai / isake prArambha meM sUtrakAra bhagavanta bhUtabali dvArA 'Namo jiNANaM, Namo ahijiNANaM' ityAdi 44 sUtroM se maMgala kiyA gayA hai / ThIka yahI maMgala 'yoniprAbhRta' grantha meM gaNadharavalaya maMtra ke rUpa meM pAyA jAtA hai / yaha grantha dharasenAcArya dvArA unake ziSya puSpadanta aura bhUtabali nimitta racA gayA mAnA jAtA hai| isakA vizeSa paricaya prathama pustaka kI prastAvanA meM para karAyA gayA hai / (dekhiye Comparative and Critical Study of Mantrashastra by M.B. Jhaveri Appendix A. ) / ina maMgalasUtroM kI TIkA meM AcArya vIrasena svAmI ne dezAvadhi, paramAvadhi, sarvAvadhi, Rjumati va vipulamati mana:paryaya, kevalajJAna evaM matijJAna ke antargata koSThabuddhi, bIjabuddhi, padAnusAriNI aura saMbhinnazrotRbuddhikI vizada prarUpaNA kI hai| ukta buddhi Rddhi ke sAtha hI yahAM anya sabhI RddhiyoM kA mananIya vivecana kiyA gayA hai / ina maMgalasUtroM meM antima sUtra 'Namo vaddhamANabuddharisissa' hai / isakI TIkA meM dhavalAkAra ne vistAra se vivecana karake ukta maMgala ko anibaddha maMgala siddha kiyA hai, kyoMki, vaha prastuta granthakAra kI racanA na hokara gautama svAmI dvArA racita hai / dhavalAkAra jIva sthAna khaNDa ke Adi meM kiye gaye paMcaNamokAra maMtra rUpa maMgala ko nibaddha maMgala kaha Aye haiM / isa bheda ke AdhAra se dhavalAkAra kA yaha spaSTa abhiprAya jAnA jAtA hai ki ve bhagavAn puSpadantAcArya ko hI NamokAramaMtra ke AdikarttA svIkAra karate haiM / isakA savistAra vivecana pustaka 2 kI prastAvanA ke meM kiyA jA cukA hai / usa samaya patra-patrikAoM meM isa viSaya kI carcA bhI calI aura NamokAra maMtra anAditva para jora diyA gayA hai / kintu vidvAnoM ne dhavalAkAra ke abhiprAya ko samajhane va usa para gambhIratA se vicAra karane kA prayatna nahIM kiyA /
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 398 TIkAkAra ne isa maMgaladaNDaka ko dezAmarzaka mAnakara nimitta, hetu, parimANa va nAma kA bhI nirdeza kara dravya, kSetra, kAla va bhAva kI apekSA kartA kA vistRta varNana kiyA hai, jo jIva sthAna ke va vizeSakara jayadhavalA (kaSAyaprAbhRta) ke prArambhika kathana ke hI samAna sUtra 45 meM batalAyA hai ki agrAyaNIya pUrva kI paMcama vastu ke caturtha prAbhRta kA nAma kammaparyAyaprakRti hai / usameM kRti, vedanA, sparza, karma, prakRti Adi 24 anuyogadvAra haiM / inameM prathama kRtianuyogadvAra prakRta hai / isa sUtra kI TIkA karate hue vIrasena svAmI ne upakrama, nikSepa, anugama aura nayakI usI prakAra puna: vistArapUrvaka prarUpaNA kI hai jaise ki jIvasthAna ke prArambha meM eka bAra kI jA cukI hai| ___sUtra 46 meM nAmakRti, sthApanAkRti, dravyakRti, gaNanakRti, granthakRti, karaNakRti aura bhAvakRti, ye kRti ke sAta bheda batalAye haiN| inakI saMkSipta prarUpaNA isa prakAra hai -- 1. eka va aneka jIva evaM ajIva meM se kisI kA 'kRti' aisA nAma rakhanA nAmakRti hai| 2. kASThakarma, citrakarma, pottakarma, lepyakarma, layanakarma, zailakarma, gRhakarma, bhittikarma, dantakarma va meMDakarma meM sadbhAva sthApanA rUpa tathA akSa evaM barATaka Adi meM asadbhAvasthApanA rUpa 'yaha kRti hai' aisA abhedAtmaka Aropa karanA sthApanAkRti kahalAtI 3. dravyakRti Agama aura noAgama ke bheda se do prakAra haiN| inameM AgamadravyakRti ke sthiti, jita, parijita, vAcanopagata, sUtrasama, arthasama, granthasama, nAmasama aura ghoSasama, ye nau adhikAra haiN| yahAM vAcanopagata adhikAra kI prarUpaNA meM vyAkhyAtAoM evaM zrotAoM ko dravya, kSetra, kAla va bhAva rUpa zuddhi karane kA vidhAna batalAyA gayA hai / Age calakara sthita va jita Adi uparyukta nau adhikAroM viSayaka vAcanA, pRcchanA, pratIcchanA, parivartanA, anuprekSaNA, stava, stuti va dharmakathA Adi rUpa upayogoM kI prarUpaNA hai / noAgamadravyakRti jJAyakazarIra, bhAvI aura tadvyatirikta ke bheda se tIna prakAra hai| inameM se jJAyakazarIranoAgamadravyakRti ke bhI AgamadravyakRti ke hI samAna sthita jita Adi uparyukta nau adhikAra kahe gaye haiN| kRtiprAbhRta ke jAnakAra jIva kA cyuta, cyAvita evaM tyakta zarIra jJAyaka zarIradravyakRti kahA gayA hai / jo jIva bhaviSyat kAla meM
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 399 kRtianuyogadvAroM ke upAdAna kAraNa svarUpa se sthita hai, parantu use karatA nahIM hai; vaha bhAvI noAgamadravyakRti hai / tadvyatirikta noAgamadravyakRti granthima, vAima, vedima, pUrima, saMghAtima, ahodima, nikkhodima, ovellima, udvellima, varNa, cUrNa aura gandhavilepana Adi ke bheda se aneka prakAra haiN| 4. gaNanakRti nokRti, avaktavyakRti aura kRti ke bheda se tIna bheda rUpa athavA kRtigata saMkhyAta, asaMkhyAta va ananta bhedoM se aneka prakAra bhI hai| inameM se 'eka' saMkhyA nokRti, 'do' saMkhyA avaktavyakRti aura 'tIna' ko Adi lekara saMkhyAta asaMkhyAta va ananta taka saMkhyA kRti kahalAtI hai / saMkalanA, varga, vargAvarga, ghana va ghanAghana rAziyoM kI utpatti meM nimittabhUta guNakAra, kalAsavarNa taka bhedaprakIrNaka jAtiyAM, trairAzika va paMcarAzika ityAdi saba dhanagaNita hai / vyutkalanA va bhAgahAra Adi RNagaNita kahalAte haiM / gatinivRttigaNita aura kuTTikAra Adi dhana-RNa gaNita ke antargata haiN| yahAM kRti, nokRti aura avaktavyakRti ke udAharaNArtha oghAnugama, prathamAnugama, caramAnugama aura saMcayAnugama, ye cAra anuyogadvAra kahe gaye haiN| inameM saMcayAnugama kI prarUpaNA sat-saMkhyA Adi ATha anuyogadvAroM ke dvArA vistArapUrvaka kI gaI hai| 5. loka, veda athavA samaya meM zabda sandarbha rUpa akSarakAvyAdikoM ke dvArA jo grantha racanA kI jAtI hai vaha granthakRti kahalAtI hai / isake nAma, sthApanA, dravya va bhAva ke bheda se cAra bheda karake unakI pRthak-pRthak prarUpaNA kI gaI hai| 6. karaNakRti mUlakaraNakRti aura uttarakaraNakRti ke bheda se do prakAra hai / inameM audArikAdi zarIra rUpa mUlakaraNa ke pAMca bheda hone se usakI kRti rUpa mUlakaraNakRti bhI pAMca prakAra nirdiSTa kI gaI hai / audArikazarIramUlakaraNakRti, vaikriyikazarIramUlakaraNakRti aura AhArakazarIramUlakaraNakRti, inameM se pratyeka saMghAtana, parizAtana aura saMghAtana-parizAtana svarUpa se tIna-tIna prakAra haiM / kintu taijasa aura kArmaNazarIramUlakaraNakRti meM se pratyeka saMghAtana se rahita zeSa do bheda rUpa hI haiN| vivakSita zarIra ke paramANuoM kA nirjarA ke binA jo eka mAtra saMcaya hotA hai vaha saMghatanakRti hai / yaha yathAsambhava deva va manuSyAdikoM ke utpanna hone ke prathama samaya meM hotI hai, kyoMki, usa samaya vivakSita zarIra ke pudgalaskandhoM kA kevala Agamana hI hotA hai, nirjarA nahIM hotii|
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 400 vivakSita zarIra sambandhI pudgalaskandhoM kI AgamanapUrvaka hone vAlI nirjarA saMghAtana-parizAtanakRti kahalAtI hai / vaha yathAsambhava deva-manuSyAdikoM ke utpanna hone ke dvitIyAdika samayoM meM hotI hai, kyoMki, usa samaya abhavya rAzi se anantaguNe aura siddha rAzi se anantaguNe hIna audArikAdi zarIra rUpa pudgalaskandhoM kA Agamana aura nirjarA donoM hI pAye jAte haiN| ukta vivakSita zarIra ke pudgalaskandhoM kI saMcaya ke binA hone vAlI eka mAtra nirjarA kA nAma parizAtanakRti hai / yaha yathAsambhava deva-manuSyAdikoM ke uttara zarIra ke utpanna karane para hotI hai, kyoMki, usa samaya ukta zarIra ke pudgalaskandhoM kA Agamana nahIM hotaa| taijasa aura kArmaNa ina donoM zarIroM kI ayogakevalI ke parizAtanakRti hotI hai, kAraNa ki unake yogoM kA abhAva ho jAne se bandhakA bhI abhAva ho cukA hai / ayogakevalI ko chor3a zeSa sabhI saMsArI jIvoM ke ina donoM zarIroM kI eka saMghAtana-parizAtanakRti hI haiM, kyoMki, sarvatra unake pudgalaskandhoM kA Agamana aura nirjarA donoM hI pAye jAte haiM / ukta donoM zarIroM kI saMghAtanakRti sambhava nahIM hai / kAraNa isakA yaha hai ki vaha saMsArI prANiyoM ke to ho nahIM sakatI, kyoMki, unake ukta donoM zarIroM ke pudgalaskandhoM kA jaise Agamana hotA hai vaise hI usI ke sAtha nirjarA bhI hotI hai / aba rahe siddha jIva so unake bhI yaha sambhava nahIM hai, kyoMki, unake bandhakAraNoM kA pUrNatayA abhAva ho cukA hai| Age jAkara uparyukta pAMcoM mUlakaraNakRtiyoM kI prarUpaNA padamImAMsA, svAmitva aura alpabahutva, ina tIna adhikAroM dvArA tathA sat-saMkhyA Adi ATha anuyogadvAroM ke bhI dvArA vistArapUrvaka kI gaI hai| asi, vAsi, parazu, kudArI, cakra daNDa, vema va nAlikA Adi uttarakaraNa aneka mAna jAte haiN| ata: evaM uttara karaNoM ke aneka hone se unakI kRti rUpa uttarakaraNakRti bhI aneka prakAra kahI gaI hai| ___7. kRtiprAbhRtakA jAnakAra upayoga yukta jIva bhAvakRti kahA jAtA hai| uparyukta sAtoM kRtiyoM meM yahAM gaNanakRti ko prakRta batalAyA hai, kAraNa ki gaNanA ke binA anya anuyogadvAroM kI prarUpaNA asambhava ho jAtI hai|
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-paricaya (pu.10) agrAyaNIya pUrvakI paMcama vastu cayanalabdhi ke antargata 20 prAbhRtoM meM caturtha prAbhRta kA nAma 'karmaprakRti' hai / isameM kRti va vedanA Adi 24 anuyogadvAra haiM / inameM se kRti va vedanA nAmaka 2 anuyogadvAra SaTkhaNDAgama ke 'vedanA' nAma se prasiddha isa caturtha khaNDa meM varNita haiN| unameM kRti anuyogadvAra kI prarUpaNA pUrva prakAzita pustaka 9 meM vistArapUrvaka kI jA cukI hai / vedanA mahAdhikAra ke antargata nimna 16 anuyogadvAra haiM - (1) vedanAnikSepa (2) vedanAnayavibhASaNatA (3) vedanA nAmavidhAna (4) vedanAdravyavidhAna (5) vedanAkSetravidhAna (6) vedanAkAlavidhAna (7) vedanAbhAvavidhAna (8) vedanApratyayavidhAna (9) vedanAsvAbhitvavidhAna (10) vedanA-vedanAvidhAna (11) vedanAgatividhAna (12) vedanAantaravidhAna (13) vedanAsaMnikarSavidhAna (14) vedanAparimANa vidhAna (15) vedanAbhAgAbhAgAvidhAna aura (16) vedanAalpabahutva / prastuta pustaka meM inameM se Adi ke cAra anuyogadvAra pragaTa kiye jA rahe haiN| 1. vedanAnikSepa isa anuyogadvAra meM vedanA ko nAmavedanA, sthApanAvedanA, dravyavedanA aura bhAvavedanA; ina cAra bhedoM meM nikSipta kiyA gayA hai / bAhma artha kA avalambana na karake apane Apa meM pravRtta 'vedanA' zabda ko nAmavedanA kahA gayA hai / vaha vedanA yaha hai' isa prakAra abhedapUrvaka vedanA svarUpa se vyavahRta padArtha sthApanAvedanA kahA jAtA hai| vaha sadbhAvasthApanA aura asadbhAvasthApanA ke bheda se do prakAra haiM / vedanA kA anusaraNa karane vAle padArtha meM vedanA ke Aropa ko sadbhAvasthApanA aura usakA anusaraNa na karanevAle padArtha meM ukta vedanA ke Aropa ko asadbhAvasthApanA batalAyA hai| dravyavedanA ke AgamadravyavedanA aura noAgamadravyavedanA ye do bheda kiye gaye haiN| inameM se noAgamadravyavedanA ke jJAyakazarIra, bhAMvI aura tavyatirikta ina tIna bhedoM ke antargata jJAyaka zarIra ke bhI bhAva, vartamAna aura samudhyAta (tyakta) ye tIna bheda batalAye haiN| tavyatirikta noAgamadravyavedanA ke karma va nokarma rUpa do bhedoM meM se karmavedanA jJAnAvaraNAdike bheda se ATha prakAra kI aura nokarmavedanA sacitta, acitta evaM mizra ke bheda se tIna prakAra kI batalAI gaI hai| inameM siddha jIvadravya ko sacitta dravyavedanA; pudgala, kAla, AkAza, dharma va adharma dravyoM ko acitta dravyavedanA; pudgala, kAla, AkAza, dharma va adharma dravyoM kI acitta dravyavedanA; tathA saMsArI jIvadravya ko mizravedanA kahA gayA hai|
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 402 bhAvabhedanA Agama aura noAgama rUpa do bhedoM meM vibhakta kI gaI hai / inameM vedanAanuyogadvAra ke jAnakAra upayogaukta jIva ko AgamadravyavedanA nirdiSTa karake AgamabhAvavedanA ke jIvabhAvavedanA aura ajIvibhAvavedanA ye do bheda batalAye haiM / unameM jIvabhAvavedanA audayika Adi ke bheda se pAMca prakAra tathA ajIvabhAvavedanA audayika va pAriNAmika ke bheda se do prakAra kI nirdiSTa kI gaI hai / 2. vedanAnayavibhASaNatA vedanAnikSepa anuyogadvAra meM batalAye gaye vedanA ke una aneka artho meM se yahAM kauna sA artha prakRta hai, yaha pragaTa karaneke liye prastuta anuyogadvAra kI AvazyakatA huI / tadanusAra yahAM yaha batalAyA gayA hai ki naigama, saMgraha aura vyavahAra, ina tIna dravyArthika nayoM ke avalambana se vedanA nikSepa meM nirdiSTa sabhI prakAra kI vedanAyeM apekSita haiM / RjusUtra naya eka sthApanAvedanA ko svIkAra nahIM karatA, zeSa saba vedanAoM ko vaha bhI svIkAra karatA hai / sthApanAvedanA ko svIkAra na karane kA kAraNa yaha hai ki sthApanAnikSepa meM puruSasaMkalpa ke vaza se padArtha ko nija svarUpa se grahaNa na karake anya svarUpa se grahaNa kiyA jAtA hai / yaha RjusUtra nayakI dRSTi meM sambhava nahIM hai, kyoMki, eka samavartI vartamAna paryAya ko viSaya karane vAle isa naya ke anusAra padArtha kA anya svarUpa se pariNamana ho nahIM sakatA / zabdanaya nAmavedanA aura bhAvavedanA ko hI grahaNa karatA hai, sthApanAvedanA aura dravyavedanA ko vaha grahaNa nahIM karatA / yahAM dravyArthika naya kI apekSA bandha, udaya va satva svarUpa noAgamakarmadravya vedanA; RjusUtra nayakI apekSA udayagata karmavedanA ko, tathA zabdanaya kI apekSA karma ke udaya va bandha se janita bhAvavedanA ko prakRta batalAyA gayA hai / 3. vedanAnAmavidhAna bandha, udvaya va satva svarUpa se jIva meM sthita karmarUpa paudgalika skandhoM meM kahAM kahAM, kisa-kisa nayakA kaisA prayoga hotA hai, isa prakAra nayAzrita prayogaprarUpaNA ke liye prastuta anuyogadvAra kI AvazyakatA batalAI gaI hai / tadnusAra naigama aura vyavahAra nayake Azraya se noAgamadravyakarmavedanA jJAnAvaraNIya Adi ke bheda se ATha prakAra kI kahI gaI hai, kAraNa yaha ki yathAkrama se unake ajJAna, adarzana, sukha-dukhavedana, mithyAtva va kaSAya, bhavadhAraNa, zarIraracanA, gotra evaM vIryAdiviSayaka vidhna svarUpa ATha prakAra ke kArya dekhe jAte haiN| yaha huI vedanAvidhAna kI prarUpaNA / nAmavidhAna kI prarUpaNA meM jJAnAvaraNIya Adi rUpa karmadravya ko hI 'vedanA' kahA gayA hai / saMgrahanaya kI apekSA sAmAnya se AThoM
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 403 karmo ko eka vedanA rUpa se grahaNa kiyA gayA hai, kyoMki, eka hI vedanA zabda se samasta vedanA-vizeSoM kI avinAbhAvinI eka vedanA jAti kI upalabdhi hotI hai / RjusUtra nayakI apekSA jJAnAvaraNIyavedanA Adi kA niSedha kara eka mAtra vedanIya karma ko hI vedanA svIkAra kiyA gayA hai, kyoMki, loka meM sukha-dukha ke viSaya meM hI vedanA zabda kA vyavahAra dekhA jAtA hai / zabdanaya kI apekSA vedanIya karmadravya ke udaya se utpanna sukha-dukha kA athavA ATha karmo ke udaya se utpanna jIvapariNAma ko hI vedanA kahA gayA hai, kyoMki, zabdanaya kA viSaya dravya sambhava nahIM hai| 4. vedanAdravyavidhAna vedanArUpa dravya ke sambandha meM utkRSTa, anutkRSTa evaM jaghanya Adi padoM kI prarUpaNA kA nAma vedanAdravyavidhAna hai / isameM padamImAMsA, svAmitva aura alpabahutva, ye tIna anuyogadvAra jJAtavya batalAye gaye haiN| (1) padamImAMsA meM jJAnAvaraNIya Adi dravyavedanA ke viSaya meM utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya, ajaghanya, sAdi, anAdi, dhruva, adhruva, oja', yugma , oma, viziSTa aura nomanoviSTa; ina 13 padoM kA yathAsambhava vicAra kiyA gayA hai / isake atirikta sAmAnya cUMki vizeSa kA avinAbhAvI hai, ataeva ukta 13 padoM meM se eka-eka pada ko mukhya karake pratyeka pada ke viSaya meM bhI zeSa 12 padoM kI sambhAvanA kA vicAra kiyA gayA hai / isa prakAra jJAnAvaraNAdi pratyeka karma ke sambandha meM 169 {13 + (13 x 12) = 169 } prazna karake ukta padoM ke vicAra kA digdarzana karAyA gayA hai| udAharaNa ke rUpa meM jJAnAvaraNa ko hI le leN| usake sambandha meM isa prakAra vicAra kiyA gayA hai - jJAnAvaraNIyavedanA dravya se kyA utkRSTa hai, kyA anutkRSTa hai, kyA jaghanya hai, kyA ajaghanya hai, kyA sAdi hai, kyA anAdi hai, kyA dhruva hai, kyA adhruva hai, kyA oja hai, kyA 1 oja kA artha viSama saMkhyA hai| isake 2 bheda haiM - kalioja aura tejoja / jisa rAzi meM 4 kA bhAga dene para 3 aMka zeSa rahate haiM vaha tejoja (jaise 15 saMkhyA) tathA jisameM 4 kA bhAga dene para 1 aMka zeSa rahatA hai vaha kalioja (jaise 13 saMkhyA) kahI jAtI hai| 2 yugma kA artha sama saMkhyA hai / isake 2 bheda haiM - kRtayugma aura bAdarayugma (bAdara yaha dvApara zabda kA * bigar3A huA rUpa pratIta hotA hai| bhagavatIsUtra Adi zvetAmbara graMthoM meM dAvara-dvApara zabda hI pAyA jAtA hai| jisa rAzi meM 4 kA bhAga dene para kucha zeSa nahIM rahatA vaha kRtayugma rAzi kahI jAtI hai (jaise 16 saMkhyA) / jisa rAzi meM 4 kA bhAga dene para 2 aMka zeSa rahate haiM vaha bAdarayugma kahI jAtI hai (jaise 14 sNkhyaa)|
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 404 yugma hai, kyA oma hai, kyA viziSTa hai, aura kyA noma-noviziSTa hai; isa prakAra 13 prazna karake unake Upara kramaza: vicAra karate hue kahA gayA hai ki (1) ukta jJAnAvaraNIyavedanA dravya se kathaMcit utkRSTa hai, kyoMki, guNitakarmAzika saptama pRthivIstha nArakI jIva ke usa bhavake antima samaya meM jJAnAvaraNIya kI utkRSTa vedanA pAI jAtI hai / (2) kathaMcit yaha anutkRSTa hai, kyoMki, guNitakarmAzika ko chor3akara zeSa sabhI jIvoM ke jJAnAvaraNIya kA dravya anutkRSTa pAyA jAtA hai| (3) kathaMcit vaha jaghanya hai, kyoMki, kSapitakarmAzika kSINakaSAya guNasthAnavartI jIva ke isa guNasthAna ke antima samaya meM jJAnAvaraNIya kA dravya jaghanya pAyA jAtA hai / (4) kathaMcit vaha ajaghanya hai, kyoMki, ukta kSapitakarmAzika ko chor3akara anya saba prANiyoM meM jJAnAvaraNIyakA dravya ajaghanya dekhA jAtA hai / (5) kathaMcit vaha sAdi hai, kyoMki, utkRSTa Adi padoM kA parivartana hotA rahatA hai, ve zAzvatika nahIM haiM / (6) kathaMcit vaha anAdi hai, kyoMki, jIva kA karmakA bandhasAmAnya anAdi hai, usake sAditva kI sambhAvanA nahIM hai / (7) kathaMcit yaha dhruva hai, kyoMki, abhavyoM tathA abhavya samAna bhavya meM bhI sAmAnya svarUpa se jJAnAvaraNa kA vinAza sambhava nahIM hai / (8) kathaMcit yaha adhruva hai, kyoMki, kevalajJAnI jIvoM meM usakA vinAza dekhA jAtA hai| isake atirikta ukta utkRSTa Adi padoM kA zAzvatika avasthAna sambhava na hone se unameM parivartana bhI hotA hI rahatA hai / (9) kathaMcit vaha yugma hai, kyoMki, pradezoM ke rUpa meM jJAnAvaraNIya kA dravya sama saMkhyAtmaka pAyA jAtA hai / (10) kathaMcit vaha oja hai, kyoMki, usakA dravya kadAcit viSama saMkhyA ke rUpa meM bhI pAyA jAtA hai / (11) vaha kathaMcit oma hai, kyoMki, usake pradezoM meM kadAcit hAni dekhI jAtI hai / (12) kathaMcit vaha viziSTa hai, kyoMki, kadAcit usake pradezoM meM vyaya kI apekSA Aya kI adhikatA dekhI jAtI hai / (13) kathaMcit vaha noma-noviziSTa hai, kyoMki, pratyeka pada ke avayava kI vivakSA meM vRddhi aura hAni donoM kI sambhAvanA nahIM hai / isI prakAra se utkRSTa jJAnAvaraNIyavedanA kyA anutkRSTa hai, kyA jaghanya hai ityAdi svarUpa se eka-eka pada ko vivakSita karake usake viSaya meM bhI zeSa 12 padoM kI sambhAvanA kA vicAra kiyA gayA hai ( dekhiye pR. 30 para dI gaI ina padoM kI tAlikA) (2) svAmitva anuyogadvAra meM jJAnAvaraNIya Adi karmo ke utkRSTa va anutkRSTa Adi pada kina-kina jIvoM meM kisa-kisa prakAra se sambhava hai, isa prakAra se unake svAmiyoM kA vistArapUrvaka vicAra kiyA gayA hai / udAharaNArtha jJAnAvaraNIya ko lekara usakI utkRSTa
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 405 vedanA ke svAmI kA vicAra karate hue kahA gayA hai ki jo jIva bAdara pRthivIkAyika jIvoM meM sAdhika 2000 sAgaropamoM se hIna karmasthiti (70 kor3Akor3i sAgaropama) pramANa rahA hai, unameM paribhramaNa karatA huA jo paryAptoM meM bahuta bAra aura aparyAptoM meM thor3e bAra utpanna hotA hai (bhavAvAsa), paryAptoM meM utpanna hotA huA dIrgha AyuvAloM meM tathA aparyAptoM meM utpanna hotA huA alpa AyuvAloM meM hI jo utpanna hotA hai (addhAvAsa), tathA dIrgha AyuvAloM meM utpanna ho karake jo sarvalaghu kAla meM paryAptiyoM ko pUrNa karatA hai, jaba jaba vaha Ayu ko bAMdhatA hai tatprAyogya jaghanya yoga ke dvArA hI bAMdhatA hai (AyuAvAsa), jo uparima sthitiyoM ke niSeka ke utkRSTa pada ko tathA adhastana sthitiyoM ke niSeka ke utkRSTa pada ko tathA adhastanasthitiyoM ke niSeka ke jaghanya pada ko karatA hai (apakarSaNa-utkarSaNaAvAsa athavA pradezavinyAsAvAsa), bahuta-bahuta bAra jo utkRSTa yogasthAnoM ko prApta hotA hai (yogAvAsa), tathA bahuta-bahuta bAra jo manda saMkleza pariNAmoM ko prApta hotA hai (saMklezAvAsa) / isa prakAra ukta jIvoM meM paribhramaNa karake pazcAt jo bAdara trasa paryApta jIvoM meM utpanna huA hai; unameM paribhramaNa karAte hae usake viSaya meM pahile ke hI samAna yahAM bhI bhavAbAsa, addhAvAsa, AyuAvAsa, apakarSaNa-utkarSaNaAvAsa, yogAvAsa aura saMklezAvAsa, ina AvAsoM kI prarUpaNA kI gaI hai| ukta rIti se paribhramaNa karatA haA jo antima bhavagrahaNa meM saptama pRthivI ke nArakiyoM meM utpanna huA hai, unameM utpanna ho karake prathama samayavartI AhAraka aura prathama samayavartI tadbhavastha hote hue jisane utkRSTa yoga se AhAra ko grahaNa kiyA hai, utkRSTa vRddhi se jo vRddhigata huA hai, sarvalaghu antamuhUrta kAla meM jo saba paryAptiyoM se paryApta huA hai, vahAM 33 sAgaropama kAla taka jo rahA hai, bahuta-bahuta bAra jo utkRSTa yogasthAnoM ko tathA bahuta-bahuta bAra bahuta saMkleza pariNAmoM ko jo prApta huA hai, ukta prakAra se paribhramaNa karate hue jIvita ke thor3e se avaziSTa rahane para jo yogayavamadhya ke Upara antarmuhUrta kAla rahA hai, antima jIvaguNahAnisthAnAntara meM jo AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga rahA hai, dvicarama va tricarama samaya meM utkRSTa saMkleza ko prApta huA hai, tathA carama va dvicarama samaya meM jo utkRSTa yoga ko prApta huA hai; aise uparyukta jIva ke nAraka bhava ke antima samaya meM sthita hone para jJAnAvaraNIya kI vedanA dravya se utkRSTa hotI hai (yahI guNitakarmAzika jIva kA lakSaNa hai)| ukta jIva ke utane samaya meM kitane dravya kA saMcaya hotA hai tathA vaha saMcaya bhI uttarottara kisa krama se vRddhigata hotA hai, ityAdi aneka viSayoM kA varNana zrI vIrasena svAmI
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 406 ne gaNita prakriyA ke avalambana se apanI dhavalA TIkA ke antargata bahuta vistAra se kiyA hai| Age calakara Ayu ko chor3akara zeSa 6 karmoM kI utkRSTa vedanA ke svAmiyoM kI prarUpaNA jJAnAvaraNa ke hI samAna batalA karake phira Ayu karma kI utkRSTa vedanA ke svAmI kI prarUpaNA karate hue batalAyA gayA hai ki pUrvakoTi pramANa AyuvAlA jo jIva jalacara jIvoM meM pUrvakoTi mAtra Ayu ko dIrgha Ayubandhaka kAla, tatprAyogya saMkleza aura tatprAyogya utkRSTa yoga ke dvArA bAMdhatA hai; yogayavamadhya ke Upara antarmuhUrta kAla rahA hai, antima jIvaguNahAnisthAnAntara meM AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga rahA hai, tatpazcAt krama se mRtyu ko prApta hokara pUrvakoTi AyuvAle jalacara jIvoM meM utpanna huA hai, vahAM para savalaghu antarmuhUrta meM saba paryAptiyoM se paryApta huA hai, dIrgha Ayubandhaka kAla meMtatprAyogya utkRSTa yoga ke dvArA pUrvakoTi pramANa jalacara-Ayu ko dubArA bAMdhatA hai, yogayavamadhya ke Upara antarmuhUrta kAla rahA hai, antima guNahAnisthAnAntara meM AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga rahA hai, tathA jo bahuta bahuta vAra sAtA vedanIya ke bandha yogya kAla se sahita huA hai, aise jIva ke anantara samaya meM saba parabhavika Ayu ke bandha kI parisamApti hotI hai usI samaya usake Ayu karma kI vedanA dravya se utkRSTa hotI hai / sabhI karmo kI utkRSTa vedanA se bhinna anutkRSTa vedanA kahI gaI hai| jJAnAvaraNIya kI jaghanya vedanA se svAmI kI prarUpaNA karate hue kahA gayA hai ki jo jIva palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna karmasthiti pramANa sUkSma nigoda jIvoM meM rahA hai, unameM paribhramaNa karatA huA jo aparyAptoM meM bahuta bAra aura paryAptoM meM thor3e hI bAra utpanna huA hai, jisakA aparyAptakAla bahuta paryAptakAla thor3A rahA hai, jaba-jaba Ayu ko bAMdhatA hai taba-taba tatprAyogya utkRSTa yoga se bAMdhatA hai, jo uparima sthitiyoM ke niSeka ke jaghanya pada ko aura adhastana sthitiyoM ke niSeka ke utkRSTa pada ko karatA hai, jo bahutabahuta bAra jaghanya yogasthAnA ko prApta hotA hai, bahuta-bahuta bAra maMda sakleza rUpa pariNAmoM se pariNamatA hai, isa prakAra se nigoda jIvoM meM paribhramaNa karake pazcAt jo bAdara pRthivIkAyika paryAptoM se utpanna hokara vahAM sarvalaghu antarmuhUrta kAla meM saba paryAptiyoM se paryApta huA hai, tatpazcAt antarmuhUrta meM maraNa ko prApta hokara jo pUrvakoTi AyuvAle manuSyoM meM utpanna huA hai, jisane vahAM para garbha se nikalane ke pazcAt ATha varSa kA hokara saMyama ko dhAraNA kiyA hai, kucha kama pUrvakoTi kAla taka saMyamakA paripAlana karake jo jIvita ke thor3e se zeSa rahane para mithyAtva ko prApta huA hai, jo mithyAtva sambandhI sabase stoka asaMyamakAla meM rahA hai, tatpazcAt mithyAtva ke sAtha maraNa ko prApta hokara jo dasa hajAra varSa kI AyuvAle devoM meM
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 407 utpanna huA hai, vahAM para jo sabase choTe antarmuhUrta kAla dvArA saba paryAptiyoM se paryApta huA hai, pazcAt antarmuhUrta meM jo samyaktva ko prApta huA hai, ukta devoM meM rahate hue jo kucha kama dasa hajAra varSa taka samyaktva kA paripAlana kara jIvita ke thor3e se zeSa rahane para puna: mithyAtva ko prApta huA hai, mithyAtva ke sAtha marakara jo phira se bAdara pRthivIkAyika paryAptoM meM utpanna huA hai, vahAM para jo sabase choTe antarmuhUrta kAla meM saba paryAptiyoM se paryApta huA hai, pazcAt antarmuhUrta meM mRtyu ko prApta hokara jo sUkSma nigoda paryApta jIvoM meM utpanna huA hai, palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra sthitikANDakaghAtoM ke dvArA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra kAla meM karma ko hatasamutpattika karake jo phira se bhI bAdara pRthivIkAyika paryAptoM meM utpanna huA hai; isa prakAra nAnA bhavagrahaNoM meM ATha saMyamakANDakoM ko pAlakara, cAra bAra kaSAyoM ko upazamA kara, palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra saMmamAsaMyamakANDakoM aura itane hI samyaktvakANDakoM kA paripAlana karake uparyukta prakAra se paribhramaNa karatA huA jo phira se bhI pUrvakoTi AyuvAle manuSyoM meM utpanna huA hai, vahAM sarva laghukAla meM yoni niSkramaNa rUpa janma se utpanna hokara jo ATha varSa kA huA hai, pazcAt saMyama ko prApta hokara aura kucha kama pUrvakoTi kAla taka usakA paripAlana karake jo jIvita ke thor3e se zeSa rahane para darzanamohanIya aura cAritramohanIya kI kSapaNA meM udyata huA hai, isa prakAra se jo jIva chadmastha avasthA ke antima samaya ko prApta huA hai usake ukta chadmastha avasthA ke antima samaya meM jJAnAvaraNIya kI vedanA dravya se jaghanya hotI hai / ( yahI kSapitakarmAzikakA kA lakSaNa hai ) / 3. alpabahutva anuyogadvAra meM jJAnavaraNAdi ATha karmo kI jaghanya, utkRSTa evaM jaghanya-utkRSTa vedanAoM kA alpabahutva batalAyA gayA hai| isa prakAra padamImAMsA, svAmitva aura alpabahutva ina 3 anuyogadvAroM ke pUrNa ho jAne para dravyavidhAna kI cUlikA kA prArambha hotA hai| isa cUlikA meM yoga ke alpabahutva aura yoga ke nimitta se Ane vAle karmapradezoM ke bhI 'alpabahutva kI prarUpaNA karake pazcAt avibhAgapraticchedaprarUpaNA, vargaNAprarUpaNA, spardhaka prarUpaNA, antaraprarUpaNA, sthAnaprarUpaNA, anantaropanidhA, paramparopanidhA, samayaprarUpaNA, vRddhiprarUpaNA aura alpabahutvaprarUpaNA, ina 10 anuyogadvAroM ke dvArA yogasthAnoM kI vistRta prarUpaNA kI gaI hai|
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-paricaya (pu.11) vedanA mahAdhikAra ke antargata jo vedanAnikSepAdi 16 anuyogadvAra haiM unameM se Adi ke 4 anuyogadvAra pustaka 10 meM prakAzita ho cuke haiN| prastuta pustaka meM unase Age ke vedanAkSetravidhAna aura vedanAkAlavidhAna ye 2 anuyogadvAra prakAzita kiye jA rahe haiN| 5. vedanAkSetra vidhAna dravyavidhAna ke samAna isa anuyogadvAra meM bhI padamImAMsA, svAmitva aura alpabahutva, ye tIna anuyogadvAra haiM / yahA~ prArambha meM zrI vIrasena svAmI ne kSetravidhAna kI sArthakatA pragaTa karate hue prathamata: nAma, sthApanA, dravya va bhAva ke bheda se kSetra ke 4 bheda batalAkara unameM se noAgamadravyakSetra (AkAza) ko adhikAraprApta batalAyA hai| jJAnAvaraNAdi ATha karma rUpa pudgala dravya kA nAma vedanA hai / samudghAtAdi rUpa vividha avasthAoM meM saMkoca va vistAra ko prApta hone vAle jIvapradeza ukta vedanAkA kSetra hai / prakRta anuyogadvAra meM cUMki isI kSetra kI prarUpaNA kI gaI hai, ataeva 'vedanAkSetravidhAna' yaha usakA sArthaka nAma hai| (1) padamImAMsA - jisa prakAra dravyavidhAna (pu.10) ke antargata padamImAMsA anuyogadvAra meM dravya kI apekSA jJAnAvaraNAdi karmoM kI vedanA ke utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya va ajaghanya tathA dezAmarzakabhAva se sUcita sAdianAdi padoM kI prarUpaNA kI gaI hai, ThIka usI prakAra se yahA~ isa anuyogadvAra meM bhI unhIM 13 padoM kI kSetra kI apekSA prarUpaNA kI gaI hai| usase yahA~ koI ullekhanIya vizeSatA nahIM hai / (dekhie dravyavidhAna kA viSayaparicaya) (2) svAmitva - anuyogadvAra meM utkRSTa pada viSayaka svAmitva aura jaghanya pada viSayaka svAmitva, isa prakAra svAmitva ke 2 bheda batalAkara prakaraNa vaza yahA~ jaghanya va utkRSTa ke viSaya meM nizcita paddhati ke anusAra nAmAdi rUpa nikSepavidhikI yojanA kI gaI hai isameM noAgamadravya jaghanya ke ogha aura Adeza kI apekSA mukhtayA 2 bheda batalAkara phira unameM se bhI pratyeka ke dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA 4- 4 bheda batalAye haiN| unameM ogha kI apekSA eka paramANu ko dravya-jaghanya kahA gayA hai / karmakSetrajaghanya aura nokarmakSetrajaghanya ke bheda se kSetrajaghanya do prakAra kA hai| inameM sUkSma nigoda jIva kI jaghanya avagAhanAkA nAma karmakSetrajaghanya aura eka AkAza pradeza kA nAma nokarmakSetrajaghanya batalAyA
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 409 hai / eka samaya ko kAlajaghanya aura paramANu meM rahane vAle eka snidhatva Adi guNa ko bhAvajaghanya kahA gayA hai| Adezata: tIna pradezavAle skandha kI apekSA do pradezavAlA skandha dravyajaghanya, tIna AkAzapradezoM meM adhiSThita dravya kI apekSA do AkAzapradezoM meM adhiSThita dravya kSetrajaghanya, tIna samaya pariNata dravya kI apekSA do samaya pariNata dravya kAlajaghanya, tathA tIna guNa-pariNata dravya kI apekSA do guNa-pariNata dravya bhAvajaghanya hai / isI prakAra se Adeza kI apekSA ina dravyajaghanyAdi ke bhedoM kI Age bhI kalpanA karanA cAhiye / jaise, cAra pradeza vAle skandha kI apekSA tIna pradezavAlA tathA pA~ca pradezavAle skandha kI apekSA cAra pradeza vAlA skandha Adeza kI apekSA dravyajaghanya hai, ityAdi / yahI prakriyA utkRSTa ke sambandha meM bhI nirdiSTa kI gayI hai / vizeSa itanA hai ki yahA~ ogha kI apekSA mahAskandha ko dravya-utkRSTa, lokAkAza ko karmakSetra-utkRSTa, AkAzadravya ko nokarmakSetra- utkRSTa, ananta lokoM kAla-utkRSTa aura savotkRSTa varNAdi ko bhAva - utkRSTa kahA gayA hai| Age isa anuyogadvAra meM jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kI kSetra kI apekSA utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya aura ajaghanya vedanAyeM kina-kina jIvoM ke kauna-kaunasI avasthA meM hotI haiM, isa prakAra ina vedanAoM ke svAmiyoM kI vistAra se prarUpaNA kI gayI hai / udAharaNasvarUpa kSetra kI apekSA jJAnAvaraNa kI utkRSTa vedanA ke svAmI kI prarUpaNA karate hue batalAyA gayA hai ki eka hajAra yojana pramANa Ayata jo mahAmatsya svayambhUramaNa samudra ke bAhya taTa para sthita hai, vahAM vedanA samuddhAta ko prApta hokara jo tanuvAtavalaya se saMlagna hai tathA jo mAraNAntikasamuddhAta ko karate hue tIna vigrahakANDakoM ko karake anantara samaya meM nIce sAtavIM pRthivI ke nArakiyoM meM utpanna hone vAlA hai usake jJAnAvaraNa karma kI kSetra kI apekSA utkRSTa vedanA hotI hai| isa utkRSTaM vedanA se bhinna jJAnAvaraNa kI kSetra kI apekSA anutkRSTa vedanA hai / isI prakAra se darzanAvaraNa Adi zeSa karmoM kI utkRSTa - anutkRSTa vedanAoM kI prarUpaNA kI gayI hai / vedanIya karma kI kSetra kI apekSA utkRSTa vedanA lokapUraNa kevalisamuddhAta ko prApta hue kevalI ke kahI gayI hai / jJAnAvaraNa kI kSetrata: jaghanyavedanA aise sUkSma nigoda aparyApta jIva ke batalAyI hai jo Rtugati se utpanna hokara tadbhavastha hone ke tRtIya samaya meM vartamAna va tRtIya samayavartI AhArakaM hai, aghanya yogavAlA hai, tathA sarvajaghanya avagAha se yukta hai / isa jaghanya kSetravedanA se bhinna ajaghanya kSetravedanA kahI gayI hai / isI prakAra se zeSa karmoM kI bhI kSetra kI apekSA aghanya va ajaghanya vedanA kI yahA~ prarUpaNA kI gayI hai|
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 410 (3) alpabahutva anuyogadvAra meM AThoM karmo kI ukta vedanAoM ke alpabahutva kI prarUpaNA jaghanyapadaviSayaka, utkRSTapadaviSayaka va jaghanya-utkRSTapadaviSayaka, ina 3 anuyogadvAroM ke dvArA kI gayI hai / prasaMga pAkara yahA~ (sUtra 30-99 meM) mUlagranthakartA ne saba jIvoM meM avagAhanAdaNDakakI bhI prarUpaNA kara dI hai| 6 vedanAkAlavidhAna isa anuyogadvAra meM pahile nAmakAla, sthApanAkAla, dravyakAla, samAcArakAla, addhAkAla, pramANakAla aura bhAvakAla, isa prakAra kAla ke 7 bhedoM kA nirdeza kara inake aura bhI uttarabhedoM ko batalAte hue tadvyatirikta noAgamadravyakAla ke pradhAna aura apradhAna rUpa se 2 bheda batalAye hai / inameM jo kAla zeSa pAMca dravyoM ke pariNamana meM hetubhUta haiM vaha pradhAnakAla kahA gayA hai / yaha pradhAnakAla kAlANu svarUpa hokara saMkhyA meM lokAkAzapradezoM ke barAbara, ratnarAzi ke samAna pradeza pracaya se rahita, amUrta evaM anAdi-nidhana hai / apradhAnakAla sacitta, acitta aura mizra ke bheda se tIna prakAra kA batalAyA hai| inameM daMzakAla (DAMsoM kA samaya) va mazakakAla (maccharoM kA samaya) Adi ko sacittakAla, dhUlikAla, kardamakAla, varSAkAla, zItakAla va uSNakAla Adi ko acittakAla tathA sadaMza zItakAla Adi ko mizrakAla se nAmAMkita kiyA gayA hai / samAcArakAla laukika aura lokottara ke bheda se do prakAra haiM / vandanAkAla, niyamakAla, svAdhyAyakAla va dhyAnakAla Adi rUpa lokottara samAcArakAla tathA karSaNakAla (kheta jotane kA samaya) lunanakAla va vapanakAla (vone kA samaya) Adi rUpa laukika samAcArakAla kahA jAtA hai / vartamAna, atIta va anAgata rUpakAla addhAkAla tathA palyopama va sAgaropama Adi rUpa kAla pramANakAla nAma se prasiddha haiN| vedanAdravyavidhAna aura kSetravidhAna ke samAna isa anuyogadvAra meM bhI padamImAMsA, svAmitva aura alpabahutva ye hI tIna anuyoga dvAra haiN| (1) padamImAMsA - anuyogadvAra meM jJAnAvaraNAdi karmoM kI vedanAoM ke utkRSTaanutkRSTa Adi unhIM 13 padoM kI prarUpaNA kAla kI apekhA ThIka usI prakAra se kI gayI hai jaise ki dravya vidhAna meM dravya kI apekSA se aura kSetravidhAna meM kSetra kI apekSA se vaha kI gayI hai / yahA~ usase koI ullekhanIya vizeSatA nahIM hai| (2) svAmitva - pichale una donoM anuyogadvAroM ke samAna yahA~ bhI isa anuyogadvAra ko utkRSTa pada viSayaka aura anutkRSTa padaviSayaka inhIM do bhedoM meM vibhakta
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 411 kiyA gayA hai| prakaraNavaza yahA~ bhI prArambha meM kSetra ke vidhAna samAna jaghanya aura utkRSTa ke viSaya meM nAmAdi rUpa nikSepavidhi kI yojanA kI gayI hai / tatpazcAt jJAnAvaraNAdi karmoM sambandhI kAla kI apekSA hone vAlI utkRSTa -anutkRSTa evaM jaghanya-ajaghanya vedanAoM ke svAmiyoM kI prarUpaNA kI gayI hai / udAharaNArtha, jJAnAvaraNa kI utkRSTa vedanA ke svAmI kA kathana karate hue yaha batalAyA hai ki jo saMjJI paMcendriya mithyAdRSTi jIva saba paryAptiyoM se paryApta ho cukA hai, sAkAra upayoga se yukta hokara zrutopayoga se sahita hai, jAgRta hai, tathA utkRSTa sthitibandha ke yogya saMkleza sthAnoM se athavA kucha madhyama jAti ke saMkleza pariNAmoM se sahita hai, usake jJAnAvaraNa karma kI kAla kI utkRSTa vedanA hotI hai| uparyakta vizeSatAoM se saMyukta yaha jIva karmabhUmija (15 karma bhUmiyoM meM utpanna) hI honA cAhiye, bhoga bhUmija nahIM, kAraNa ki bhogabhUmiyoM meM utpanna jIvoM ke utkRSTa sthiti kA bandha sambhava nahIM hai / isake atirikta vaha cAhe akarmabhUmija (deva-nArakI) ho, cAhe karmabhUmipratibhAgaja (svayaMprabha parvata ke bAhya bhAga meM utpanna) ho, isakI koI vizeSatA yahA~ abhISTa nahIM hai / isI prakAra vaha saMkhyAtavarSAyuSka (aDhAI dvIpa-samudroM tathA karmabhUmi pratibhAga meM utpanna) aura asaMkhyAtavarSAyukta (deva-nArakI) inameM se koI bhI ho sakatA hai / vaha deva honA cAhiye, manuSya honA cAhiye, tiryaMca honA cAhiye athavA nArakI honA cAhiye, isa prakAra kI gatijanya vizeSatA ke sAtha hI yahA~ vedajanita vizeSatA kI bhI koI apekSA nahIM kI gayI hai| vaha jalacara bhI ho sakatA hai, thalacara bhI ho sakatA hai, aura nabhacara bhI ho sakatA hai, isakI bhI vizeSatA yahA~ nahIM grahaNa kI gyii| isa utkRSTa vedanA se bhinna vedanA anutkRSTa batalAyI gaI hai / isI prakAra se yathAsambhava zeSa karmoM kI kabhI kAla kI apekSA utkRSTa- anutkRSTa vedanAoM kI vizadatA se prarUpaNA kI gayI hai / Ayu karma kI kAlata: utkRSTa vedanA kA nirUpaNa karate hue yaha spaSTa kiyA hai ki utkRSTa devAyu ke bandhaka manuSya samyagdRSTi hI hote haiM, kintu utkRSTa nArakAyu ke bandhaka manuSya paryApta mithyAdRSTi ke sAtha saMjJI paMcendriya paryApta tiryaMca mithyAdRSTi bhI hote haiM / devoM kI utkRSTa Ayu kA bandha 15 karmabhUmiyoM meM hI hotA hai, karmabhUmipratibhAga aura bhoga bhUmiyoM meM utpanna jIvoM ke usakA bandha sambhava nahIM hai / utkRSTa nArakAyukA bandha 15 karmabhUmiyoM ke sAtha karmabhUmipratibhAga meM bhI utpanna jIvoM ke hotA hai, bhogabhUmiyoM meM usakA bandha nahIM hotA / isa utkRSTa devAyu aura nArakAyu ke bandhaka saMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSya va tiryaMca usake bandhaka nahIM hote / tInoM vedoM meM se kisI bhI veda ke sAtha utkRSTa Ayu kA bandha ho sakatA hai, usakA kisI veda vizeSa ke sAtha virodha sambhava nahIM hai,
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 412 * yaha jo mUla granthakAradvArA sAmAnya kathana kiyA gayA hai usakA spaSTIkaraNa karate hue zrI vIrasena svAmI ne kahA hai ki veda se abhiprAya yahA~ bhAvaveda kA rahA hai| kAraNa ki anyathA dravya strIveda se bhI utkRSTa nArakAyukA bandha ho sakatA hai, kintu vaha "A paMcamI tti siMhA itthIo jaMti chaTThapuDhavi tti" isa sUtra (mUlAcAra 12 - 113) ke viruddha hone se sambhava nahIM hai| isake atirikta dravyastrIveda ke sAtha utkRSTa devAyu kA bhI bandha saMbhava nahIM hai, kyoMki, usakA bandha nirgrantha liMga ke sAtha hI hotA hai, parantu dravyastriyoM ke vastrAdi tyAgarUpa bhAvanirgranthatA sambhava nahIM hai / kAla kI apekSA saba karmoM kI jaghanya vedanA kI prarUpaNA karate hue jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma kI yaha vedanA chadmastha avasthA ke antima samaya ko prApta (kSINakaSAya ke antima samaya meM) batalAyI gayI hai / vedanA, Ayu, nAma va gotra kI kAlataH jaghanya vedanA ayoga- kevalI ke antima samaya meM hotI hai / mohanIya karma kI ukta vedanA sUkSmasAmyarAva ke antima samaya meM hotI hai / apanI apanI jaghanya vedanA se bhiddha saba karmoM kI kAlataH ajaghanya vedanA kahI gayI hai / (3) alpabahutva - anuyogadvAra meM kramaza: jaghanya pada, utkRSTa pada aura jaghanyautkRSTa pada kI apekSA AThoM karmoM kI kAlavedanA ke alpabahutva kI prarUpaNA kI gayI hai / isa prakAra ina 3 anuyogadvAroM ke samApta ho jAne para prastuta vedanAkAla vidhAna anuyogadvAra samApta ho jAtA hai / Age calakara usakI prathama cUlikA prArambha hotI hai / cUlikA 1 isa cUlikA meM nimna 4 anuyogadvAra haiM- sthitibandhasthAnaprarUpaNA, niSekaprarUpaNA, AbAdhAkANDakaprarUpaNA aura alpabahutva / - (1) sthitibandhasthAnaprarUpaNA - isameM caudaha jIvasamAsoM ke Azraya se sthitibandha sthAnoM ke alpabahutva kI prarUpaNA kI gayI hai / apanI-apanI utkRSTa sthiti se jaghanya sthiti ko kama karake eka aMka ke milA dene para jo prApta ho utane sthitisthAna hote haiM / isa alpabahutva ko dezAmarzaka sUcita kara zrI vIrasena svAmI ne yahA~ alpabahutva ke avvogADhaalpabahutva aura mUla prakRti alpabahutva ye do bheda batalAkara svasthAna- parasthAna ke bheda se vistArapUrvaka prarUpaNA kI hai / avvogADhaalpabahutva meM karmavizeSa kI apekSA na kara sAmAnyatayA jIvasamAsoM ke AdhAra se jaghanya va utkRSTa sthitibandha, sthitibandhasthAna
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA aura sthitibandhasthAnavizeSa kA alpabahutva batalAyA gayA hai / parantu mUlaprakRtialpabahutva meM unhIM jIvasamAsoM ke AdhAra se jJAnAvaraNAdi karmoM kI apekSA kara uparyukta jaghanya va utkRSTa sthitibandhAdi ke 'alpabahutva kI prarUpaNA kI gayI hai / 413 Age jAkara "badhyate iti bandha:, sthitizvAsI bandhazca sthitibandhaH, tasya sthAnaM vizeSa sthitibandhasthAnam, athavA bandhanaM bandhaH sthiterbandha: sthitibandha:, so'smin tiSThatItri sthiti bandhasthAnam" ina do niruktiyoM ke anusAra sthitibandha sthAna kA artha AbAdhAsthAna karake pUrvokta paddhati ke hI anusAra avvogAda alpabahutva meM svasthAna parasthAna svarUpa se jaghanya va utkRSTa AbAdhA AbAdhAsthAna aura AbAdhAsthAna vizeSa ke alpabahutva kI sAmAnyatayA tathA mUla prakRti alpabahutva meM inhIM ke alpabahutva kI karmavizeSa AdhAra se prarUpaNA kI gayI hai / tatpazcAta jaghanya va utkRSTa AbAdhA, AbAdhAsthAna aura AbAdhAvizeSa, ina sabake alpabahutva kI prarUpaNA pUrvokta paddhati ke hI anusAra sammilita rUpa meM eka sAtha bhI kI gayI hai / tatpazcAt "sthitayo badhyante ebhiriti sthitibandhaH teSAM sthAnAni avasthAvizeSAH sthitibandha sthAnAni" isa nirukti ke anusAra sthitibandha sthAnapada se sthitibandha ke kAraNabhUta saMkleza va vizuddhi rUpa pariNAmoM kI vyAkhyA prarUpaNA, pramANa va alpabahutva ina 3 anayogadvAroM se kI gayI hai / saMkleza vizuddhisthAnoM kA alpabahutva svayaM mUlagranthakartA bhaTTAraka bhUtabali ke dvArA caudaha jIvasamAsoM ke AdhAra se kiyA gayA hai / tatpazcAt sthitibandha kI jaghanya va utkRSTa Adi avasthAvizeSoM ke alpabahutva kA bhI varNana mUlasUtrakAra ne svayaM hI kiyA hai / (2) niSekaprarUpaNA - saMjJI paMcendriya mithyAdRSTi paryApta Adi vividha jIva jJAnAvaraNAdi karmoM ke AbAdhAkAla ko chor3akara utkRSTa sthiti ke antima samaya paryanta prathamAdika samayoM meM kisa pramANa se dravya dekara niSekaracanA karate haiM, isakI prarUpaNA isa adhikAra meM prarUpaNA, pramANa, zreNi, avahAra, bhAgAbhAga aura alpabahutva, ina 6 anuyogadvAroM dvArA vistAra se kI gaI hai / - (3) AbAdhAkANDakaprarUpaNA isameM yaha batalAyA gayA hai ki paMcendriya saMjJI Adi java Ayukarma ko chor3akara zeSa 7 karmoM kI utkRSTa sthiti se AbAdhA ke eka * 1 yaha alpabahutva zvetAmbara karmaprakRti grantha kI AcArya malayagiri viracita saMskRta TIkA meM bhI yat kiMcit bheda ke sAtha prAya: jyoM kA tyoM pAyA jAtA hai ( dekhiye karmaprakRti gAthA 1, 80-81 kI TIkA) / isake atirikta yahA~ anya bhI kucha prakaraNa anUdita jaise upalabdha hote haiM /
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 414 eka samaya meM palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra nIce Akara eka AbAdhAkANDa ko karate haiM / udAharaNArtha vivakSita jIva AbAdhA ke antima samaya meM jJAnAvaraNAdi kI utkRSTa sthiti ko bhI bAMdhatA hai, usase eka samaya kama sthiti ko bAMdhatA hai, do samaya kama sthiti ko bhI bAMdhatA hai, tIna samaya kama sthiti ko bhI bAMdhatA hai, isa krama se jAkara ukta samaya meM hI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra se hIna taka utkRSTa sthiti ko bAMdhatA hai| isa prakAra AbAdhA ko antima samaya meM jitanI bhI sthitiyA~ bandha ke yogya haiM una sabakI eka AbAdhAkANDaka saMjJA nirdiSTa kI gayI hai / isI krama se AbAdhA ke dvicaramAdi samayoM ke vivikSita dvitIyAdika AbAdhAkANDakoM ko bhI samajhanA cAhiye / yaha krama jaghanya sthiti prApta hone taka cAlU rahatA hai / yahA~ zrI vIrasena svAmI ne caudaha jIva samAsoM meM AbAdhAsthAnoM aura AbAdhAkANDakazalAkAoM ke pramANa kI bhI prarUpaNA kI hai| yahA~ Ayu karma ke AbAdhAkANDakoM kI prarUpaNA karane kA kAraNa yaha hai ki amuka AbAdhA meM Ayu kI amuka sthiti baMdhatI hai, aisA koI niyama anya karmoM ke samAna Ayukarma ke viSaya meM sambhava nahIM hai / kAraNa hai ki pUrvakoTi ke tribhAga ko AbAdhA karake usameM tetIsa sAgaropama pramANa (utkRSTa) Ayu baMdhatI hai, usase eka samaya kama bhI baMdhatI hai, do samaya kama bhI baMdhatI hai, tIna samaya kama bhI baMdhatI hai, yahA~ taka ki isI AbAdhA meM kSudrabhavagrahaNa mAtra taka Ayusthiti ba~dhatI hai / yahI kAraNa hai ki yahA~ Ayu ke AbAdhAkANDakoM kI prarUpaNA nahIM kI gyii| (4) anvabahutva anuyogadvAra - isameM mUlasUtrakAra dvArA caudaha jIvasamAsoM meM jJAnAvaraNAdi 7 karmoM tathA Ayu karma kI jaghanya va utkRSTa AbAdhA, AbAdhAsthAna, AbAdhAkANDaka, nAnApradezaguNahAnisthAnAntara, eka pradezaguNahAnisthAnAntara, eka AbAdhAkANDaka, jaghanya va utkRSTa sthitibandha tathA sthitibandhasthAna, ina sabake alpabahutva kI prarUpaNA vizada rUpa se kI gayI hai / Age calakara yahA~ zrI vIrasena svAmI ne isa alpabahutva ke dvArA sUcita svasthAna va parasthAna alpabahutvoM kI bhI prarUpaNA bahuta vistAra se kI hai| cUlikA 2 isa cUlikA ke antargata sthitibandhAdhyavasAyasthAnoM kI prarUpaNA meM jIvasamudAhAra, prakRtisamudAhAra aura sthitisamudAhAra ye 3 anuyogadvAra nirdiSTa kiye gaye haiN| 1 tulanA ke liye dekhiye karmaprakRti 1-86 gAthA kI AcArya malayagiriviracita saMskRta TIkA /
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 415 (1) jIvasamudAhAra meM yaha batalAyA hai ki jo jIva jJAnAvaraNAdi rUpa dhruvaprakRtiyoM bandhaka haiM ve do prakAra hote haiM- sAtabandhaka, aura asAtabandhaka / isakA kAraNa yaha hai ki sAtA va asAtAvedanIya ke bandha ke binA ukta jJAnAvaraNAdi prakRtiyoM kA bandha sambhava nahIM hai / inameM jo sAta bandhaka haiM ve tIna prakAra haiM - catu: sthAnabandhaka, tristhAnabandhaka aura dvisthAnabandhaka / asAtabandhaka bhI tIna prakAra hI haiM - dvisthAnabandhaka, tristhAnabandhaka aura catuHsthAnabandhaka / inameM sAtA ke catuH sthAnabandhaka sarvavizuddha (atizaya maMdakaSAyI), unase usI ke tristhAnabandhaka saMkliSTatara hote haiM / asAtA ke dvisthAnabandhaka sarvavizuddha, inase tristhAnabandhaka saMkliSTatara, aura inase bhI usake catuH sthAnabandhaka saMkliSTatara hote haiM sAtA ke catu:sthAnabandhaka jIva ukta jJAnAvaraNAdi prakRtiyoM kI jaghanya sthiti ko, tristhAnabandhaka ajaghanya anutkRSTa sthiti kA tathA dvisthAnabandhaka utkRSTa sthiti ko bA~dhate haiN| asAtA ke dvisthAnabandhaka uparyukta prakRtiyoM kI jaghanya sthiti ko, tristhAnabandhaka ajaghanya-anutkRSTa sthiti ko, tathA catuH sthAnabandhaka ukta prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti sAtha hI asAtA kI bhI utkRSTa sthiti ko bAMdhate haiM / tatpazcAta sAtA va asAtA ke catuH sthAnabandhaka va dvisthAnabandhaka Adi jIvoM meM jJAnAvaraNa kI jaghanya Adi sthitiyoM ko bA~dhanevAle jIva kitane haiM, tathA jJAnopayoga va darzanopayoga se baMdhane vAlI sthitiyA~ kauna-kauna sI haiM, ityAdi batalAkara chaha yavoM ke adhastana va uparima bhAgoM ke alpabahutva kI prarUpaNA kI gaI hai / (2) prakRtisamudAhAra meM pramANAnugama aura alpabahutva ye do anuyogadvAra haiM inameM pramANAnugama ke dvArA jJAnAvaraNAdi karmoM kI sthiti ke bandha ke kAraNa bhUta sthiti bandhAdhyavasAyasthAnoM ke pramANa kI prarUpaNA tathA alpabahutva ke dvArA ukta AThoM karmoM ke sthitibandhAdhyavasAyasthAnoM ke alpa bahutva kI prarUpaNA kI gayI hai / (3) sthitisamudAhAra meM pragaNanA, anukRSTi aura tIvra - maMdatA ye tIna anuyogadvAra haiM / inameM pragaNanA ke dvArA jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kI jaghanya sthiti se lekara utkRSTa sthiti paryanta pAye jAnevAle sthitibandhAdhyavasAyasthAnoM kI saMkhyA aura unake alpabahutva kI prarUpaNA kI gayI hai / anukRSTi meM uparyukta jaghanya Adi sthitiyoM meM inhIM sthiti bandhAdhyavasAyasthAnoM kI samAnatA va asamAnatA kA vicAra kiyA gayA hai| tIvra-maMdatA anuyogadvAra meM jaghangha sthiti - Adi ke AdhAra se sthitibandhAdhyavasAyasthAnoM ke anubhAga kI tIvratA va maMdatA kA vivecana kiyA gayA hai| isa prakAra dvitIya cUlikA ke samApta ho jAne para prastuta vedanAkAlavidhAna anuyogadvAra samApta hotA hai /
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-paricaya (pu.12) vedanA anuyogadvAra ke mukhya adhikAra solaha haiN| unameM se jina antima dasa adhikAroM kI isa pustaka meM prarUpaNA kI hai / unake nAma ye haiM - vedanAbhAvavidhAna, vedanApratyayavidhAna, vedanAsvAmitva vidhAna, vedanAvedanAvidhAna, vedanAgatividhAna, vedanAanantaravidhAna, vedanAsannikarSavidhAna, vedanAparimANavidhAna, vedanAbhAgAbhAgavidhAna aura vednaaalpbhutvvidhaan| 7 vedanAbhAvavidhAna bhAva ke cAra bheda haiM - nAmabhAva, sthApanAbhAva, dravyabhAva aura bhAvabhAva / unameM se bhAva zabda nAmabhAva hai tathA sadbhAva yA asadbhAva rUpa se 'vaha yaha hai' isa prakAra abheda rUpa se saGkalpita padArtha sthApanAbhAva hai / dravyabhAva ke do bheda haiM - AgamadravyabhAva aura noAgamadravyabhAva / bhAvaviSayaka zAstra kA jAnakAra kintu vartamAna meM usake upayoga se rahita jIva AgamadravyabhAva hai / noAgamadravyabhAva tIna prakAra kA hai - jJAyakazarIra, bhAvI aura tadvayatirikta / jo bhAvaviSayaka zAstra ke jAnakAra kA trikAlaviSayaka zarIra hai vaha jJAyakazarIra noAgamadravyabhAva hai aura jo bhaviSya meM bhAvaviSayaka zAstra kA jAnakAra hogA vaha bhAvinoAgamadravyabhAva hai aura jo bhaviSya meM bhAvaviSayaka zAstra kA jAnakAra hogA vaha bhAvinoAgamadravyabhAva hai| tadvayatiriktanoAgamadravyabhAva ke do bheda haiM - karma aura nokrm| jJAnAvaraNAdi karmoM kI ajJAnAdi ko utpanna karAne vAlI jo zakti hai use karmatadvayatirikta noAgamadravyabhAva kahate haiM aura isake sivA anya jitanI sacitta aura acittadravya sambandhI zaktiyA~ haiM unheM nokarmatadvayatirikta noAgamadravyabhAva kahate haiN| bhAvabhAva ke do bheda haiM - AgamabhAvabhAva aura noAgamabhAvabhAva / bhAvaviSayaka zAstra kA jAnakAra aura upayogayukta jIva AgamabhAvabhAva kahalAtA hai tathA noAgama bhAvabhAva ke do bheda haiM - tIvramandabhAva aura nirjraabhaav| ina saba bhAvoM meM se vedanAbhAvavidhAna meM karmatadvayatirikta noAgamadravyabhAva kI padamImAMsA, svAmitva aura alpabahutva ina tIna adhikAroM dvArA prarUpaNA kI gaI hai| padamImAMsA meM jJAnAvaraNAdi ATha mUla karmoM kI utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya aura ajaghanya bhAvavedanAoM kA vicAra kiyA gayA hai| yahA~ vIrasena svAmI ne dhavalA TIkA meM
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 417 utkRSTa Adi pUrvokta cAra padoM ke sAtha sAdi, anAdi, dhruva, adhruva, oja, yugma, oma, viziSTa aura nomanoviziSTa ina anya nau padoM ko dezAmarSakabhAva se sUcita kara ina teraha padoM ke paraspara sannikarSa kI bhI prarUpaNA kI hai / mAtra aisA karate hue ve kahA~ kisa apekSA se utkRSTa Adi pada svIkAra kiye gaye haiM isa dRSTikoNa kA pRthakpRthak rUpa se ullekha karate gaye haiN| isake lie prastuta pustaka kA pRSTha gyAraha kA koSTaka dRSTavya hai| svAmitva anuyogadvAra meM jJAnAvaraNAdi ATha mUla prakRtiyoM ke Azraya se ina utkRSTa Adi cAra padoM kI apekSA svAmI batalAye gaye haiN| ____ alpabahutva anuyogadvAra ke jaghanya, utkRSTa aura jaghanyotkRSTa aise tIna bheda karake inake uttara prakRtiyoM ke Azraya se causaTha padavAle utkRSTha aura jaghanya alpabahutva kA bhI vicAra kiyA gayA hai / yahA~ do bAteM ullekhanIya haiN| prathama to yaha ki ina donoM prakAra ke cauMsaTha pada vAle alpabahutva kA nirdeza pahale krama se sUtra gAthAoM meM kiyA gayA hai aura phira unhIM ko gadyasUtroM meM dikhalAyA gayA hai / dvitIya yaha ki vIrasena svAmI ne ina donoM prakAra ke alpabahutvoM se sUcita hone vAle svasthAna alpabahutva kA nirdeza apanI dhavalA TIkA meM alaga se kiyA hai| - isake Age isI vedanAbhAva vidhAna kI krama se prathama, dvitIya aura tRtIya ye tIna cUlikAe~ cAlU hotI haiM / jisa prakaraNa meM vivakSita anuyogadvAra meM kahe gaye viSaya kA avalambana lekara vizeSa vyAkhyAna kiyA jAtA hai use cUlikA kahate haiM / isalie cUlikA sarvathA svatantra prakaraNa na hokara vivakSita anuyoga dvAra kA hI eka aGga mAnA jAtA hai / aisI yahA~ krama se tIna cUlikAyeM nirdiSTa haiN| prathama cUlikA meM guNazreNinirjarA kisake kitanI guNI hotI haiM aura usameM lagane vAle kAla kA kyA pramANa hai, isakA vicAra kiyA gayA hai / yahA~ guNazreNinirjarA ke kula sthAna gyAraha batalAye haiM / yathA-samyaktva kI utpatti, zrAvaka, virata, anantAnubandhI kI visaMyojanA karanevAlA, darzanamohakA kSapaka, cAritramoha kA upazAmaka, upazAntakaSAya, kSapaka, kSINamoha, svasthAna jina aura yoganirodha meM pravRtta hue jina / ina gyAraha sthAnoM meM NazreNi nirjarA uttarottara asaMkhyAta guNI hotI hai / kintu isameM laganevAlA kAla uttarottara saMkhyAtaguNA hIna jAnanA cAhie / arthAt prathama samyaktva kI utpatti ke samaya guNazreNi nirjarA meM jo antarmuhUrta kAla lagatA hai usase zrAvaka ke honevAlI guNazreNi nirjarA meM saMkhyAtaguNA hIna antarmuhUrta kAla lagatA hai / isa prakAra Age Age hIna-hIna kAla jAnanA caahie| tattvArthasUtra ke 'samyagdRSTizrAvaka' ityAdi sUtra kI vyAkhyA karate hue sarvArthasiddhi
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 418 meM ye guNazreNi ke sthAna kula dasa ginAye haiN| vahA~ jinake do bhedoM kA Azraya kara pratipAdana nahIM karanA isakA kAraNa hai / yahA~ pahale do sUtra gAthAoM meM ina gyAraha guNazreNi nirjarA aura unake kAla kA vicAra kara anantara gadyasUtroM dvArA inakA svatantra vicAra kiyA gayA hai| dvitIya cUlikA Age anubhAgabandhAdhyavasAna sthAna kA kathana karane ke lie prArambha hotI hai / isa prakaraNa ke ye bAraha anuyogadvAra haiM - avibhAgapraticchedaprarUpaNA, sthAnaprarUpaNA, antara-prarUpaNA, kANDaka prarUpaNA, ojayugmaprarUpaNA, SaTsthAnaprarUpaNA, adhastanasthAnaprarUpaNA, samaya prarUpaNA, vRddhiprarUpaNA, yavamadhyaprarUpaNA, paryavasAnaprarUpaNA aura alpbhutvprruupnnaa| (1) avibhAgapraticchedaprarUpaNA - karmoM ke jitane bheda-prabheda upalabdha hote haiM unameM hInAdhika anubhAga zakti pAI jAtI hai| yaha zakti kahA~ kitanI hotI hai isakA vicAra anubhAga zakti meM upalabdha hone vAle avibhAgapraticchedoM ke AdhAra se kiyA jAtA hai| avibhAgapraticcheda una zaktyaMzoM kI saMjJA hai jo vibhAga ke ayogya hote haiN| zakti kA yaha vibhAga buddhi dvArA kiyA jAtA hai| udAharaNArtha, eka aisI zakti lo jo sarvAdhika hIna darje kI hai / puna: isase dUsare darje kI zakti lo aura dekho ki ina donoM zaktiyoM meM kitanA antara hai aura usa antara kA kAraNa kyA hai / anubhava se pratIta hogA ki pahalI zakti se dUsarI zakti meM jo eka zakyaMza kI vRddhi dikhAI detI hai usI kA nAma avibhAgapraticcheda hai / anubhAgasambandhI aise avibhAga praticcheda eka anubhAgasthAna meM anantAnanta upalabdha hote haiN| yahA~ itanA vizeSa jAnanA cAhie ki jitane karmaparamANuoM meM ye avibhAgapraticcheda samAna upalabdha hote haiM unameM se pratyeka karmaparamANu ke avibhAgapraticchedoM kI varga saMjJA hai aura ve saba karmaparamANu milakara vargaNA kahalAte haiM / yaha prathama vargaNA hai / puna: inase eka adhika avibhAgapraticcheda ko lie hue jitane karmaparamANu hote haiM unakI dUsarI vargaNA banatI hai / isa prakAra nirantara krama se eka eka avibhAgapraticcheda kI vRddhi ke sAtha tIsarI Adi vargaNAe~ jahA~ taka utpanna hotI haiM una sabakI spardhaka saMjJA hai / eka spardhaka meM ye vargaNAe~ jahA~ taka utpanna hotI haiM una sabakI spardhaka saMjJA hai / eka spardhaka meM ye vargaNAe~ abhavyoM se anantagaNIM aura siddhoM ke anantaveM bhAga upalabdha hotI haiN| yaha prathama spardhaka hai| isake Age saba jIvoM se anantaguNa avibhAgapraticchedoM kA antara dekara dvitIya spardhaka prArambha hotA hai aura jahA~ jAkara dvitIya spardhaka kI samApti hotI hai usase Age bhI uttarottara isI prakAra antara dekara tRtIyAdi spardhaka prArambha hote haiM jo pratyeka abhavyoM se anantaguNI aura siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa vargaNAoM se banate haiN| isa prakAra avibhAgapraticcheda prarUpaNA meM kahA~ kitane avibhAgapraticcheda hote haiM isakA vicAra kiyA jAtA hai /
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 419 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA (2) sthAnaprarUpaNA - isa prakAra pUrvokta antara ko lie hue jo abhavyoM se anantaguNe aura siddhoM ke anantaveM bhAgapramANa spardhaka utpanna hote haiM una sabakA eka sthAna hotA hai / yahA~ para eka jIva meM eka sAtha jo karmo kA anubhAga dikhAI detA hai usakI sthAna saMjJA hai / usake do bheda haiM - anubhAgabandhasthAna aura anubhAgasatvasthAna / unameM se jo anubhAga bandha dvArA niSpanna hotA hai usakI to anubhAgabandhasthAna saMjJA hai hii| sAtha hI pUrvabaddha anubhAga kA ghAta hone para tatkAla bandha ko prApta hue anubhAga ke samAna jo anubhAga prApta hotA hai usakI bhI anubhAgabandhasthAna saMjJA hai / kintu jo anubhAgasthAna ghAta ko prApta hokara tatkAla bandha ko prApta hue anubhAga ke samAna na hokara bandha ko prApta hue aSTAMka aura Urvaka ke madhya meM aghastana Urvaka se anantaguNA aura uparima aSTAMka se anantaguNA hIna hotA hai use anubhAgasatkarmasthAna kahate haiN| yadi ina prApta hue sthAnoM ko milAkara dekhAjAya to ye saba asaMkhyAta lokapramANa hote haiN| isa prakAra sthAnaprarUpaNA meM ina saba sthAnoM kA vicAra kiyA jAtA hai| (3) antaraprarUpaNA - sthAnaprarUpaNA meM kula sthAna kitane hote haiM yaha to batalAyA hai, kintu vahA~ unameM paraspara kitanA antara hotA hai isakA vicAra nahIM kiyA gayA hai / isalie isa prarUpaNA kA avatAra huA hai / isameM batalAyA gayA hai ki eka sthAna se tadanantaravartI sthAna meM avibhAgapraticchedoM kI apekSA saba jIvoM se anantaguNA antara hotA hai / jo jaghanya sthAnAntara hai vaha bhI saba jIvoM se anantaguNA hai, kyoMki eka anantabhAgarUpa vRddhiprakSepa meM saba jIvoM se anantaguNe avibhAgapraticcheda upalabdha hote haiN| isa prakAra isa prarUpaNA meM vistAra ke sAtha antara kA vicAra kiyA gayA hai| (4) kANDakaprarUpaNA -- kula vRddhiyA~ chaha haiM - anantabhAgavRddhi, asaMkhyAtabhAgavRddhi, saMkhyAtabhAgavRddhi, saMkhyAtaguNavRddhi, asaMkhyAtaguNAvRddhi aura anantaguNAvRddhi / inameM se anantabhAgavRddhi kANDakapramANa hone para eka bAra asaMkhyAtabhAgavRddhi hotI hai / puna: kANDakapramANa anantabhAgavRddhi hone para dUsarI bAra asaMkhyAbhAgavRddhi hotI hai / isa prakAra puna:puna: pUrvokta krama se jaba asaMkhyAtabhAgavRddhi kANDakapramANa ho letI hai taba eka bAra saMkhyAtabhAgavRddhi hotI hai / isa prakAra anantaguNavRddhi ke prApta hone taka yahI krama jAnanA cAhie / yahA~ kANDa se aGgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga liyA gayA hai / yahA~ eka sthAna meM ina vRddhiyoM kA vicAra karane para ve kisa prakAra upalabdha hotI hai isakI caracA prastuta pustaka ke pRSTha 130 meM kI hI hai / usake AdhAra se kANDakaprarUpaNA kI vistAra se samajha lenA caahie|
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 420 (5) oja - yugmaprarUpaNA - jahA~ vivakSita rAzi meM cAra kA bhAga dene para 1 yA 3 zeSa rahate haiM usakI oja saMjJA hai aura jahA~ 2 zeSa rahate haiM yA kucha bhI zeSa nahIM rahatA hai usakI yugma saMjJA hai| isa AdhAra se isa prarUpaNA meM yaha batalAyA gayA hai ki saba anubhAgasthAnoM ke avibhAgapraticcheda tathA saba sthAnoM kI antima vargaNA ke avibhAgapraticcheda kRtayugmarUpa haiM aura dvicarama Adi vargaNAoM ke avibhAgapraticcheda kRtayugmarUpa hI haiM yaha niyama nahIM hai, kyoMki unameM se koI kRta yugmarUpa, koI bAdara yugmarUpa, koI kali ojarUpa aura koI teja ojarUpa upalabdha hote haiM / (6) SaTsthAnaprarUpaNA - pahale hama anantabhAgavRddhi Adi chaha sthAnoM kA nirdeza kara Aye haiM / unameM ananta, asaMkhyAta aura saMkhyAta padoM se kauna sI rAzi lI gaI hai ina saba bAtoM kA vicAra isa prarUpaNA meM kiyA gayA hai / (7) adhastanasthAnaprarUpaNA isameM anantabhAgavRddhi se lekara pratyeka vRddhi jaba kANDaka pramANa ho letI hai taba agalI vRddhi hotI hai / anantaguNAvRddhi ke prApta hone taka yahI krama cAlU rahatA hai / yaha batalAkara eka SaTsthAnavRddhi meM anantabhAgavRddhi kitanI hotI hai, saMkhyAta bhAgavRddhi kitanI hotI hai Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai / -- (8) samayaprarUpaNA jaghanya anubhAgabandhasthAna se lekara utkRSTa anubhAgabandhasthAna taka jitane anubhAgabandhasthAna hote haiM unameM se eka samaya se lekara cAra samaya taka bandha ko prApta hone vAle anubhAgabandhasthAna asaMkhyAtaloka pramANa haiM / pA~ca samaya ba~dhanevAle anubhAgabandhasthAna bhI asaMkhyAta lokapramANa haiM / isa prakAra cAra samaya se lekara ATha samaya taka ba~dhanevAle anubhAga bandhasthAna aura puna: sAta samaya se lekara do samaya taka ba~dhane vAle anubhAgabandhasthAna pratyeka asaMkhyAta lokapramANa haiM / yaha batalAnA samayaprarUpaNA kA kArya hai / sAtha hI yadyapi ye saba sthAna asaMkhyAtalokapramANa haiM phira bhI sabase thor3e kauna anarubhAgabandhasthAna haiM aura unase Age uttarottara ve kitane guNa haiM yaha batalAnA bhI isa prarUpaNA kA kArya hai / ( 9 ) vRddhiprarUpaNA - isa prarUpaNA meM pahale anantabhAgavRddhi Adi chaha vRddhiyoM IT va anantabhAgahAni Adi chaha hAniyoM kA astitva svIkAra karake unake kAla kA nirdeza kiyA gayA hai / (10) yavamadhyaprarUpaNA samaya prarUpaNA meM chaha vRddhiyoM aura chaha hAniyoM kA kisakA kitanA kAla hai yaha batalA Aye haiM / tathA vahA~ unake alpabahutva kA bhI jJAna karA -
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 421 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA Aye haiN| phira bhI kisa vRddhi aura hAni se yavamadhya kA prArambha aura anta hotA hai yaha batalAne ke lie yavamadhyaprarUpaNA kI gaI hai| yadyapi yavamadhya kAlayavamadhya aura jIvayavamadhya ke bheda se do prakAra kA hotA hai para yahA~ para kAlayavamadhya kA hI grahaNa kiyA hai, kyoMki isameM vRddhiyoM aura hAniyoM ke kAla kI mukhyatA se hI isakI racanA kI gaI hai| (11) paryavasAna prarUpaNA- anaMta guNavRddhi rUpa kANDaka ke Upara pAMca vRddhirUpa saba sthAna jAkara puna: anaMtaguNavRddhi rUpa sthAna nahIM prApta hotA, yaha batalAnA isa prarUpaNA kA kArya hai| (12) alpabahutvaprarUpaNA - isake do bheda haiM - anantaropanidhA aura paramparopanidhA / anantaropanidhA alapabahutva meM anattaguNAvRddhisthAna sabase thor3e haiN| inase asaMkhyAtaguNavRddhisathAna asaMkhyAtaguNe haiM / isI prakAra Age saMkhyAtaguNavRddhisthAna, saMkhyAtabhAgavRddhisthAna, asaMkhyAtabhAgavRddhi sthAna aura anantabhAgavRddhisthAna uttarottara asaMkhyAtaguNe haiM, yaha batalAyA gayA hai tathA paramparopa nidhA alpabahutva meM anantabhAgavRddhisthAna uttarottara asaMkhyAtaguNe haiM, yaha batalAyA gayA hai tathA paramparopa nidhA alpabahutva meM anantabhAgavRddhisthAna sabase thor3e haiM / inase asaMkhyAtabhAgavRddhi sthAna asaMkhyAtaguNe haiN| tathA inase saMkhyAtabhAgavRddhisthAna saMkhyAtaguNe haiM Adi batalAyA gayA hai| isa prakAra anubhAgabandhasthAna ke Azraya se yaha prarUpaNA samApta kara anta meM vIrasena svAmI ne anubhAgasatkarma ke Azraya se yaha saba vicAra kara dUsarI cUlikA samApta kI hai| tIsarI cUlikA meM jIvasamudAhAra kA vicAra kiyA gayA hai / isake ye ATha anuyogadvAra haiM - eka sthAna jIvapramANAnugama, nirantarasthAna jIva pramANAnugama , sAntarasthAnajIvapramANAnugama, nAnAjIva kAlapramANAnugama, vRddhiprarUpaNA, yavamadhyaprarUpaNA, yavamadhyaprarUpaNA, sparzanaprarUpaNA aura alpabahutva / (1) ekasthAnajIvapramANAnugama - eka sthAna meM jaghanyarUpa se jIva eka, do yA tIna hote haiM aura utkRSTarUpa se Avali ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hote haiM, yaha batalAnA isa prarUpaNA kA kArya hai| .(2) nirantasthAnajIvapramANAnugama - isa prarUpaNA meM jIvoM se sahita nirantara sthAna eka, do yA tIna se lekara adhika se adhika Avali ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hote haiM, yaha batalAyA gayA hai|
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 422 (3) sAntarasthAnajIvapramANAnugama - isa prarUpaNA meM jIvoM se rahita sthAna kama se kama eka do aura tIna se lekara adhika se adhika asaMkhyAtalokapramANa hote haiM yaha batalAyA gayA hai| (4) nAnAjIvakAlapramANAnugama - isa prarUpaNA meM eka-eka sthAna meM nAnA jIva jaghanya se eka samaya taka aura utkRSTa se Avali ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAlataka hote haiM, yaha batalAyA gayA hai| (5) vRddhiprarUpaNA - isake do bheda haiM - anantaropanidhA aura paramparopanidhA / anantaropanidhA meM jaghanya sthAna se lekara dvitIyAdi sthAnoM meM kitane jIva hote haiM, yaha batalAyA gayA hai tathA paramparopanidhA meM jaghanya anubhAgasthAna meM jitane jIva haiM unase asaMkhyAtaloka jAkara ve dUne ho jAte haiM, ityAdi batalAyA gayA hai / (6) yavamadhyaprarUpaNA - isa prarUpaNA meM saba sthAnoM kA asaMkhyAtavAM bhAga yavamadhya hotA hai yaha batalAkara yavamadhya ke nIce ke sthAna sabase thor3e haiM aura uparima sthAna asaMkhyAtaguNe haiM yaha batalAyA gayA hai| (7) sparzanaprarUpaNA - isa prarUpaNA meM utkRSTa anubhAgabandha sthAna, jaghanya anubhAga bandhasthAna, kANDaka aura yavamadhya Adi kA eka jIva ke dvArA sparzanakAla kitanA hai, isakA vicAra kiyA gayA hai| (8) alpabahutva - utkRSTa anubhAgasthAna, jaghanyaanubhAgasthAna, kANDaka aura yavamadhya meM kahA~ kitane jIva haiM isake alpabahutva kA vicAra isa prarUpaNA meM kiyA gayA hai| 8. vedanApratyayavidhAna isa anuyogadvAra meM naigamAdi nayoM ke Azraya se jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM kI vedanA ke bandha kAraNoM kA vicAra kiyA gayA hai / yathA - naigama, vyavahAra aura saMgraha naya kI apekSA saba karmoM kI vedanA kA bandha prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha, rAtribhojana, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, moha, prema, nidAna, abhyAkhyAna, kalaha, paizunya, rati, arati, upadhi, nikRti, mAna, mAyA, moSa, mithyAjJAna, mithyAdarzana aura prayoga se hotA hai / RjusUtranayakI apekSA prakRtibandha aura pradezabandha yoga se tathA sthitibandha aura anubhAgabandha kaSAya se hotA hai| tathA zabda nayakI apekSA kisase kisakA bandha hotA hai yaha kahanA sambhava nahIM hai, kyoMki isa nayameM kAryakAraNasambandha nahIM bntaa| 9. vedanAsvAmitvavidhAna isa anuyogadvAra meM jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM ke svAmI kA vicAra kiyA gayA
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 423 hai / aisA karate hue nayabheda se ye bhaMga Aye haiM - naigama aura vyavahAra naya kI apekSA jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM kI vedanA kA kathaMcit eka jIva svAmI hai, kathaMcit nojIva svAmI hai, kathaMcit nAnA jIva svAmI haiM, kathaMcit nAnA nojIva svAmI haiM, kathaMcit eka jIva aura eka nojIva svAmI hai, kathaMcit eka jIva aura nAnA nojIva svAmI haiM, kathaMcit nAnA jIva aura eka nojIva svAmI haiM tathA kathaMcit nAnA jIva aura nAnA nojIva svAmI haiN| yahA~ para jIva aura nojIva pada kI vyAkhyA karate hue vIrasena svAmI ne batalAyA hai ki jo anantAnanta visrasopacaya sahita karmapudgala skandha upalabdha hote haiN| ve jIva se pRthak na pAye jAne ke kAraNa jIvapada se lie gaye haiN| tathA ve hI anantAnanta visrasopacayasahita karmapudgala skandha hI prANadhAraNa zakti se rahita hone ke kAraNa athavA jJAna-darzana zakti se rahita hone ke kAraNa nojIva kahalAte haiN| athavA unase sambandha rakhane ke kAraNa jIva ko bhI nojIva kahate haiM / saMgraha naya kI apekSA ina jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM kI vedanA kA kathaMcita eka jIva svAmI hai aura kathaMcit nAnA jIva svAmI haiN| tathA zabda aura RtusUtranaya kI apekSA ina jJAnAvaraNAdi vedanA kA eka jIva svAmI hai / yahA~ ina nayoM kI apekSA eka jIva ko svAmI kahane kA kAraNa yaha hai ki ye naya bahuvacana ko svIkAra nahIM krte| 10. vedanAvedanAvidhAna isa anuyodvAra meM sarvaprathama naigamana kI apekSA jIva, prakRti aura samaya inake ekatva aura anekatva kA Azraya karake jJAnAvaraNa vedanA ke ekasaMyogI, dvisaMyogI aura trisaMyogI bhaMgoM kA prarUpaNa kiyA gayA hai / yathA - jJAnAvaraNIya vedanA kathaMcit badhyamAna vedanA hai, kathaMcit udIrNa vedanA hai, kathaMcit upazAnta vedanA hai,kathaMcit badhyamAna vedanAe~ haiM, kathaMcit udIrNa vedanAe~ haiM, kathaMcita upazAnta vedanAeM haiM, ityAdi / yahA~ yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki ina bhaMgoM kA vivecana karate hue vIrasena svAmI ne vivakSAbheda se ina bhaMgoM ke anya aneka avAntara bhaMgoM kA bhI nirdeza kiyA hai / naigamanaya kI apekSA zeSa sAta karmoM ke bhaMga jJAnAvaraNa ke hI samAna haiN| Age vyavahAranaya aura saMgrahanaya kI apekSA yathAsambhava ina bhaMgoM kA krama se vivecana karake RjusUtranaya kI apekSA AThoM karmoM ke phala prApta vipAka ko hI vedanA batalAyA hai / zabdanaya kA viSaya ina saba dRSTiyoM se avaktavya hai, yaha spaSTa hI hai| 11. vedanAgatividhAna isa anuyogadvAra meM jJAnAvaraNAdi karmoM kI vedanA apekSAbheda se kyA sthita hai, kyA asthita hai yA kyA sthitAsthita hai, isa bAta kA vicAra kiyA gayA hai / pahale naigama,
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 424 saMgraha aura vyavahAranaya kI apekSA batalAyA hai ki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAyakarma kI vedanA kathaMcit sthita hai kathaMcit asthita hai aura kathaMcit sthitAsthita hai| tathA vedanIya, Ayu, nAma aura gotrakarma kI vedanA kathaMcit sthita hai, kathaMcit asthit hai aura kathaMcita sthitaasthita hai / RjusUtranayakI apekSA vivecana karate hue batalAyA hai ki AThoM karmoM kI vedanA kathaMcit sthita hai aura kathaMcit asthita hai / tathA zabda kI apekSA saba karmoM kI vedanA avaktavya hai, yaha batalAyA gayA hai| 12. vedanAantaravidhAna ___jJAnAvaraNAdi karmoM kA bandha hone para ve usI samaya phala dete haiM yA kAlAntara meM phala dete haiM, isa viSaya kA vivecana karane ke lie vedanAantaravidhAna anuyogadvAra AyA hai / isameM batalAyA hai ki naigama aura vyavahAranaya kI apekSA jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM kI vedanA anantarabandha hai, paramparAbandha hai aura tadubhayabandha hai / saMgrahanaya kI apekSA jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM kI vedanA anantarabandha hai aura paramparAbandha hai / RjusUtranaya kI apekSA AThoM karmoM kI vedanA paramparAbandha hai aura zabdanaya kI apekSA AThoM karmoM kI vedanA avaktavyabandha hai| 13. vedanAsannikarSavidhAna ___jJAnAvaraNAdi karmoM kI vedanA dravya, kSetra kAla aura bhAva kI apekSA utkRSTa bhI hotI hai aura jaghanya bhii| phira bhI inameM se pratyeka karma ke utkRSTa yA jaghanya dravyAdi vedanA ke rahane para usI kI kSetrAdi vedanA kisa prakAra kI hotI hai / tathA vivakSita eka karma kI dravyAdi vedanA utkRSTa yA jaghanya rahane para anya karma kI dravyAdi vedanA utkRSTa yA jadhanya kisa prakAra kI hotI hai, isa bAta kA vicAra karane ke lie yaha vedanAsannikarSavidhAna anuyogadvAra AyA hai / isa hisAba se vedanAsannikarSa ke svasthAnasannikarSa aura parasthAnasannikarSa ye do bheda hokara unameM se pratyeka ke dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA cAra-cAra bheda karake svasthAnavedanAsannikarSa aura parasthAnavedanAsannikarSa kA isa anuyogadvAra meM vistAra ke sAtha vicAra kiyA gayA hai| 14. vedanAparimANavidhAna jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kI prakRtiyAM kitanI haiM isa bAta kA vivecana karane ke lie yaha anuyogadvArA AyA hai / isameM prakRtiyoM kA vicAra prakRtyarthatA samayaprabaddhArthatA aura kSetrapratyAsa ina tIna prakAroM se kiyA gayA hai / prakRtyarthatA anuyogadvAra meM jJAnAvaraNAdi
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 425 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA karmoM kI uttaraprakRtiyoM kI mukhyatA se unakI saMkhyA batalAI hai / mAtra jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura nAmakarma kI uttara prakRtiyA~ krama se 5, 9 aura 93 na batalAkAra asaMkhyAta lokapramANa batalAI haiN| jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa kI asaMkhyAta lokapramANa prakRtiyA~ kyoM hai isakA kAraNa batalAte hue vIrasena svAmI kahate haiM ki cUMki jJAna aura darzana ke avAntara bheda asaMkhyAtaloka pramANa haiM isaliye inako AvaraNa karane vAle karma bhI utane hI haiM / tathA nAmakarma kI asaMkhyAta prakRtiyA~ kyoM haiM isakA kAraNa batalAte hue vIrasena svAmI kahate haiM ki cUMki AnupUrvI ke bhedoM kA tathA gati, jAti aura zarIrAdi ke bhedoM kA jJAna karAnA Avazyaka thA, ata: isa karma kI asaMkhyAtalokapramANa prakRtiyA~ kahI haiM / samayaprabaddhArthatA anuyogadvAra meM pratyeka karma ke avAntara bhedoM kI utkRSTa sthiti pramANa samayaprabaddhoM se usa usa karma kI avAntara prakRtiyoM ko guNitakara parimANa lAyA gayA hai / mAtra aisA karate hue Ayukarma kA samayaprabaddhArthatA kI apekSA parimANa lAte samaya Ayukarma kI avAntara prakRtiyoM ko antamuhUrta se guNA karAyA gayA hai / isakA kAraNa batalAte hue vIrasena svAmI kA kahanA hai ki Ayukarma kA bandhakAla yata: antarmuhUrta hai ata: yahA~ antamuhUrtakAla se guNA karAyA gayA hai / kSetrapratyAsa anuyogadvAra meM pratyeka kama kI samayaprabaddhArthatArUpa jitanI prakRtiyA~ upalabdha huI unakI usa usa prakRti ke utkRSTa kSetra se guNita karake parimANa lAyA gayA hai| 15. vedanAbhAgAbhAgavidhAna isa anuyogadvAra meM pUrvokta prakRtyarthatA, samayaprabaddhArthatA aura kSetrapratyAsa kI apekSA alaga-alaga jJAnAvaraNAdi karmoM kI prakRtiyoM ke bhAgAbhAgakA vicAra kiyA gayA hai| yathA - prakRtyarthatA kI apekSA jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa kI prakRtiyA~ alaga-alaga saba prakRtiyoM ke kucha kama do bhAgapramANa batalAI haiM aura zeSa chaha karmoM kI prakRtiyA~ alagaalaga asaMkhyAtaveM bhAgapramANa batalAI haiM / isIprakAra samayaprabaddhArthatA ora kSetrapratyAsa kI apekSA bhI kisa karma kI prakRtiyA~ saba prakRtiyoM ke kitane bhAga pramANa haiM isakA vicAra kiyA gayA hai| 16. vedanAalpabahutvavidhAna isa anuyogadvAra meM bhI prakRtyarthatA, samayaprabaddhArthatA aura kSetrapratyAsa kA Azrayakara alaga-alaga jJAnAvaraNAdi karmoM ke alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| isa prakAra ina solaha anuyoga dvAroM kI prarUpaNA samApta hone para vedanAkhaNDa samApta hotA hai|
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAmu purAiu jo khavai ahiNava pesu Na dei / aNu diNu jhAyai deu jiNu so paramappau hoii|| SaT. 5 / vargaNA | (bandhanIya Alambana se vivecana) * vargaNA prarUpaNA eka *vargaNA nirUpaNA do * vAhRya vargaNA vicAra (SaTakhaMDAgama pustaka kra. 13,14 kI prastAvanA)
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya - paricaya (pu. 13) sparza anuyogadvAra se vargaNAkhaNDa prArambha hotA hai / isameM sparza, karma aura prakRti ina tIna adhikAroM ke sAtha bandhana anuyogadvAra ke bandha aura bandhanIya ina do adhikAroM kA vistAra ke sAtha vivecana kiyA gayA hai / phira bhI isameM bandhanIya kA Alambana lekara vargaNAoM kA savistara varNana kiyA hai, isalie ise vargaNAkhaNDa isa nAma se sambodhita karate haiM / 1. sparza anuyogadvAra sparza chUne ko kahate haiM / vaha nAmasparza aura sthApanAsparza Adi ke bheda se aneka prakAra kA hai, isalie prakRta meM kauna sA sparza gRhIta hai yaha batalAne ke lie yahAM sparza anuyogadvAra kA Alambana lekara sparzanikSepa, sparzanayavibhASaNatA, sparzanAmavidhAna, sparzadravyavidhAna Adi 16 adhikAroM ke dvArA sparza kA vicAra kiyA hai| 1. sparza nikSepa sparzanikSepa ke nAmasparza, sthApanAsparza, dravyasparza, eka kSetrasparza, anantarakSetrasparza, dezasparza, tvaksparza, sparzasparza, karmasparza, bandhasparza, bhavyasparza aura bhAvasparza ye teraha bheda haiM / 2. sparzanayavibhASaNatA - abhI jo sparzanikSepa ke teraha bheda batalAe haiM unameM se kauna sparza kisa naya kA viSaya hai, yaha batalAne ke lie yaha adhikAra AyA hai| nayake mukhya bheda pAMca haiM - naigamanaya, vyavahAranaya, saMgrahanaya, RjusUtranaya aura zabdanaya / inameM se naigamanaya nAmasparza Adi saba sparzo ko svIkAra karatA hai / vyavahAra aura saMgrahanaya bandhasparza aura bhavyasparza ko svIkAra nahIM karate, zeSa gyAraha ko svIkAra karate haiM / ye donoM naya bandhasparza aura bhavyasparza ko kyoM svIkAra nahIM karate, isake kAraNa nirdeza karate hue vIrasena svAmI kahate haiM ki ina nayoM kI dRSTi meM eka to bandhasparza kA karmasparza meM antarbhAva ho jAtA hai, isalie use alaga se svIkAra nahIM krte| dUsare bandhasparza banatA hI nahIM hai, kyoMki bandha aura sparza inameM koI hI nahIM hai, isalie bandhasparza ke samAna bhavyasparza bhI inakA viSaya nahIM hai| RjusUtranaya sthApanAsparza, eka kSetrasparza, anantarasparza, bandhasparza aura bhavyasparza ina pAMca ko svIkAra nahIM karatA; zeSa nau sparzo ko svIkAra karatA hai / RjusUtranaya ekakSetrasparza ko kyoM viSaya nahIM karatA, isake kAraNa kA nirdeza karate hue
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 427 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA vIrasena svAmI kahate haiM ki isa nayakI dRSTi meM ekakSetra nahIM banatA, kyoMki ekakSetra padakA 'eka jo kSetra vaha ekakSetra' aisA artha karane para AkAza kI dRSTi se eka AkAzapradeza upalabdha hotA hai / parantu yaha RjusUtra kI dRSTi meM ekakSetrasparza nahIM bana sakatA, kyoMki sparza do kA hotA hai, aura yaha naya do ko svIkAra nahIM karatA / isI prakAra isa nayakI dRSTi se anantarakSetrasparza bhI nahIM banatA, kyoMki yaha naya AdhAra-AdheyabhAva ko svIkAra nahIM karatA / isI prakAra isa nayakI dRSTi se sthApanAsparza, bandhasparza aura bhavyasparza kA niSedha jAnanA caahie| yahAM yadyapi sUtragAthA meM RjusUtra ke viSaya rUpa se sthApanAsparzakA niSedha nahIM kiyA hai, para sthApanA RjusUtra kA viSaya nahIM hai, isalie usakA niSedhasvayaM hI siddha hai / zabdanaya nAmasparza, sparzasparza aura bhAvasparza ko svIkAra karatA hai / isakA kAraNa batalAte hue vIrasena svAmI kahate haiM ki bhAvasparza zabdanaya kA viSaya hai, yaha to spaSTa hI hai| kintu nAma ke binA bhAvasparza kA kathana nahIM kiyA jA sakatA hai, isalie nAmasparza bhI zabdanaya kA viSaya hai / aura dravya kI vivakSA kiye binA bhI karkaza Adi guNoM kA anya guNoM ke sAtha sambandha dekhA jAtA hai, isalie sparzasparza bhI zabdanaya kA viSaya hai| ___ Age sparzanAmavidhAna Adi caudaha anuyogadvAroM kA mUla meM kathana na kara sparzanikSepa Adi teraha nikSepoM kA hI svarUpa nirdeza kiyA hai jo isa prakAra hai - nAmasparza - eka jIva, eka ajIva, nAnA jIva, nAnA ajIva, eka jIva aura eka ajIva, eka jIva aura nAnA ajIva,nAnA jIva aura eka ajIva, tathA nAnA jIva aura nAnA ajIva; inameM se jisa kisI kA bhI 'sparza' aisA nAma rakhanA nAmasparza hai| sthApanAsparza - kASThakarma, citrakarma, potakarma Adi vividha prakAra ke karma tathA akSa aura varATaka Adi jo bhI saMkalpadvArA sparzarUpa se sthApita kiye jAte haiM vaha saba sthApanAsparza hai| dravyasparza - eka dravya kA dUsare dravya ke sAtha jo sambandha hotA hai vaha saba dravyasparza hai / saba milAkara yaha dravyasparza 63 prakAra kA hai, kyoMki chahoM dravyoM ke ekasaMyogI 6, dvisaMyogI 16, trisaMyogI 20, catuHsaMyogI 15, pazcasaMyogI 6 aura chahasaMyogI 1, kula 63 saMyogI bhaGga hote haiN| * ekakSetrasparza - jo dravya apane eka avayavadvArA anya dravya kA sparza karatA hai use ekakSetra sparza kahate haiN| jaise eka AkAzapradeza meM anantAnanta pudralaparamANu saMyukta hokara yA bandha ko prApta hokara nivAsa karate haiN|
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 428 __ anantara kSetrasparza - vivakSita kSetra se lagA huA kSetra anantara kSetra kahalAtA hai / koI dravya vivakSita kSetra meM sthita hai aura anya dravya usase lage hue kSetra meM sthita haiN| aisI avasthA meM ina do dravyoM kA jo sparza hotA hai vaha anantarakSetrasparza kahalAtA hai| isI prakAra jo dvipradezI Adi skandha hote haiM unakA do AkAzapradezoM Adi meM nivAsa karane para una skandhoM meM rahanevAle paramANuoM kA bhI anantarakSetrasparza ghaTita kara lenA cAhie / tAtparya yaha hai ki jahAM kSetra kA vyavadhAna na hokara do dravyoM kA sparza hotA hai vahAM yaha sparza ghaTita hotA hai| dezasparza - eka dravya ke eka deza kA anya dravya ke ekadeza ke sAtha jo sparza hotA hai use dezasparza kahate haiM / yaha dezasparza skandhoke avayavoM kA hI hotA hai, paramANurUpa pudgaloM kA nahIM; kyoMki, paramANuoM ke avayava nahIM upalabdha hote; yadi aisA koI kahe to usakA yaha kathana upayukta nahIM hai, kyoMki paramANu kA vibhAga nahIM ho sakatA isa apekSA use apradezI kahA hai / vaise to paramANu bhI sAvayava hotA hai, anyathA paramANuoM ke saMyoga se skandha kI utpatti nahIM ho sakatI / isalie do yA do se adhika paramANuoM kA bhI ekadezasparza hotA hai| tvaksparza - vRkSa kI chAla ko tvak aura papar3I ko notvak kahate haiM / tathA sUraNa, adarakha, pyAja aura haladI Adi kI bAhma papar3I ko bhI notvak kahate haiM / dravya kA tvacA aura notvacA ke sAtha jo sparza hotA hai use tvaksparza kahate haiN| tvacA aura notvacA ke ye skandha ke hI avayava haiM, isalie pRthaka dravya na hone se isakA dravya sparza meM antarbhAva nahIM kiyA hai / yahAM tvacA aura notvacA ke eka ora nAnA bheda karake ATha bhaGga utpanna karane caahie| ye bheda vIrasena svAmI ne likhe haiM, isalie unakA alaga se vivecana nahIM kiyA hai / yahAM tvacA aura notvacA kA dravyake sAtha athavA paraspara sparza vivakSita hai, itanA vizeSa jAnanA caahie| sarvasparza - eka dravya kA dUsare dravya ke sAtha jo sarvAMga sparza hotA hai use sarvasparza kahate haiN| udAharaNArtha eka AkAzapradeza meM bandha ko prApta hue do paramANuoM kA sarvAMga sparza dekhA jAtA hai / isI prakAra anya dravyoM kA yathAsambhava sarvasparza jAnanA caahie| sparzasparza - sparza guNa ke ATha bheda haiM / unakA sparzana indriya ke sAtha jo sparza hotA hai use sparzasparza kahate haiM / yahAM para karkaza Adi guNoM ke paraspara sparza kI
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 429 vivakSA nahIM hai, kyoMki aisA mAnane para anya rUpa Adi guNoM kA bhI sparza lenA pdd'egaa| kintu sUtra meM sparzasparza se karkaza Adi ATha prakAra ke sparza kA hI grahaNa kiyA hai / isase spaSTa hai ki yahAM karkaza Adi kA paraspara sparza vivakSita nahIM hai| ___ karmasparza - jJAnAvaraNa Adi ke bheda se karma ATha prakAra ke haiN| inakA tathA inake visrasopacayoM kA jIva ke sAtha jo sambandha hai vaha saba karmasparza kahalAtA hai| jJAnAvaraNAdi kula karma ATha haiN| inameM se pratyeka karma kA apane sAtha va anya karmoM ke sAtha sambandha hai, ata: kula cauMsaTha bhaMga hote haiN| unameM se punarukta 28 bhaMgoM ko kama kara dene para 36 apunarukta bhaGga zeSa rahate haiN| bandhasparza - audArikazarIra kA audArikazarIra ke sAtha, tathA isI prakAra anya zarIroM kA apane-apane sAtha jo sparza hotA hai use bandhasparza kahate haiN| karma kA karma aura nokarma ke sAtha tathA nokarma aura karma ke sAtha sparza hotA hai, yaha dikhalAne ke lie karmasparza aura bandhasparza ko dravyasparza se alaga kahA hai / isa bandhasparza ke kula bhaGga 23 haiN| unameM se 9 punarukta bhaGga alaga kara dene para 14 apunarukta bhaGga zeSa rahate haiM / vIrasena svAmI ne inakA alaga se nirdeza kiyA hI hai| bhavyasparza - jo Age sparza karane yogya hoMge, parantu vartamAna meM sparza nahIM karate, vaha bhavyasparza kahalAtA hai / mUla sUtra meM isake kucha udAharaNa isa prakAra die haiM - viSa, kUTa, yantra, piMjarA, kandaka aura jAla Adi tathA inako karanevAle aura inheM icchita sthAna meM rakhane vAle / yadyapi inakA vartamAna meM anya padArtha se sparza nahIM ho rahA hai, para Age hogA; isalie isakI bhavyasparza saMjJA hai / bhAvasparza - sparzaviSayaka zAstra kA jAnakAra aura vartamAna meM usake upayogavAlA jIva bhAvasparza kahalAtA hai / jo sparzaviSayaka zAstra kA jJAtA nahIM hai, parantu sparzarUpa upayoga se upayukta hai, usakI bhI bhAvasparza saMjJA hai / athavA jIva aura pudgala Adi dravyoM ke jo jJAna Adi bhAva hote haiM unake sambandha ko bhI bhAvasparza kahate haiN| isa prakAra ye kula 13 sparza haiM / inameM se isa zAstra meM karmasparza se hI prayojana hai, kyoMki yaha zAstra AdhyAtmavidyA kA vivecana karatA hai, isalie yahAM anya sparza nahIM lie gaye haiM aura na sparzanAmavidhAna Adi anya anuyogadvAroM kA Alambana lekara unakA vicAra hI kiyA hai / usameM bhI karma kA vivecana vedanA Adi anuyogadvAroM meM vistAra ke sAtha kiyA hai, isalie yahAM usakA bhI karmasparzanayavibhASaNatA Adi anuyogadvAroM kA Alambana lekara vicAra nahIM kiyA hai|
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA . 2. karmaanuyogadvAra - karma kA vyutpattilabhya artha hai kriyA / nikSepavyavasthA ke anusAra isake nAmakarma, sthApanAkarma, dravyakarma, prayogakarma, samavadAnakarma, adha:karma, IryApathakarma, tapaHkarma, kriyAkarma aura bhAvakarma ye dasa bheda haiM / sAdhAraNata: karma kA karmanikSepa, karmanayavibhASaNatA Adi solaha anuyogadvAroM kA Alambana lekara vicAra kiyA jAtA hai / yahAM sarvaprathama karmanikSepa ke dasa bheda ginAkara kisa karma ko kauna naya svIkAra karatA hai, yaha batalAyA gayA hai / isake bAda pratyeka nikSepa ke svarUpa para prakAza DAlAgayA hai / naya ke pAMca bheda pahale likha Aye haiN| unameM se naigamanaya, vyavahAranaya aura saMgrahanaya saba karmoM ko viSaya karate haiN| RjusUtranaya sthApanAkarma ke sivA zeSa nau karmoM ko svIkAra karatA hai / tathA zabdanaya nAmakarma aura bhAvakarma ko hI svIkAra karatA hai / kAraNa spaSTa hai / nAmakarma aura sthApanAkarma sugama haiN| jIva yA ajIvakA 'karma' aisA nAma rakhanA nAmakarma hai / kASThakarma Adi meM tadAkAra yA atadAkAra karma kI sthApanA karanA sthApanAkarma dravyakarma - jisa dravya kI jo sadbhAva kriyA hai| udAharaNArtha - jJAna-darzana rUpa se pariNamana karanA jIva dravya kI sudbhAva kriyA hai / varNa, gandha Adi rUpa se pariNAmana karanA pudgala dravya kI sadbhAva kriyA hai / jIvoM aura pugaloM ke gamanAgamana meM hetu rUpa se pariNamana karanA dharma dravya kI sadbhAva kriyA hai / jIvoM aura pudgaloM ke sthita hone ke heturUpa se pariNamana karanA adharma dravya kI sadbhAva kriyA hai / saba dravyoM ke pariNamana meM hetu honA kAla dravya kI sadbhAva kriyA hai / anya dravyoM ke avakAzadAnarUpa se pariNamana karanA AkAza dravya kI sadbhAva kriyA hai / isa prakAra vivakSita kriyA rUpa se dravyoM ke pariNamana kA jo svabhAva hai vaha saba dravyakarma hai| prayogakarma - manaH prayogakarma, vacanaprayogakarma aura kAyaprayogakarma ke bheda se prayogakarma tIna prakAra kA hai| mana, vacana aura kAya Alambana haiM / inake nimitta se jo jIva kA parispaMda hotA hai use prayogakarma kahate haiM / mana:prayogakarma aura vacanaprayoga karma meM se pratyeka satya, asatya, ubhaya aura anubhaya ke bheda se cAra prakAra kA hai / kAyaprayogakarma audArika zarIra kAyaprayogakarma Adi ke bheda se sAta prakAra kA hai / yaha tInoM prakAra kA prayoga karma yathAsambhava saMsArI jIvoM ke aura sayogI jinake hotA hai|
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 431 samavadAnakarma - jIva ATha prakAra ke, sAta prakAra ke yA chaha prakAra ke karmoM ko grahaNa karane ke lie pravRta hotA hai; isalie yaha saba samavadAnakarma hai| samavadAna kA artha vibhAga karanA hai / jIva mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura yogase nimitta se karmoM ko 1 jJAnAvaraNAdi rUpa se ATha, sAta yA chaha bheda karake grahaNa karatA hai, isalie ise samavadAnakarma kahate haiM; yaha ukta kathana kA tAtparya hai / adhaH karma - jIva aMgachedana, paritApa aura Arambha Adi nAnA kArya karatA hai / usameM bhI ye kArya audArikazarIra ke nimitta se hote haiM, isalie usakI adhaH karma saMjJA hai / yadyapi nArakiyoM ke vaikriyika zarIra dvArA bhI ye kArya dekhe haiM, para vahAM inakA phala jIvavadha nahIM dikhAI detA / isIlie audArikazarIra kI hI yaha saMjJA hai / IryApathakarma - IryA arthAt kevala yoga ke nimitta se jo karma hotA hai vaha IryApathakarma kahalAtA hai / yaha gyArahaveM se lekara terahaveM guNasthAna taka hotA hai, kyoMki kevala yoga inhIM guNasthAnoM meM upalabdha hotA hai / yahAM vIrasena svAmI ne tIna purAnI gAthAoM ko uddhRta kara IryApathakarma kA ati sundara vivecana karate hue likhA hai ki IryApathakarma alpa hai, kyoMki isake dvArA gRhIta karma alpa arthAt eka samaya taka hI rukate haiM / vaha bAdara hai, kyoMki isake dvArA gRhIta karmapudgala bahuta hote haiN| yahAM yaha kathana vedanIya karma kI mukhyatA se kiyA hai| vaha mRdu hai, kyoMki isake dvArA gRhIta karma karkaza Adi guNoM se rahita hote haiM / vaha rUkSa hai, kyoMki isake dvArA gRhIta karma rUkSa guNayukta hote haiM / vaha zukla hai, kyoMki isake dvArA gRhIta karma anya varNa se rahita eka mAtra zukla rUpa ko lie hue hote haiM / vaha mandra hai, kyoMki vaha sAtArUpa pariNAma ko lie hue hotA | vaha mahAvyayavAlA hai, kyoMki yahAM asaMkhyAtaguNI nirjarA dekhI jAtI hai / vaha sAtArUpa hai, kyoMki vahAM bhUkha-pyAsa Adi kI bAdhA nahIM dekhI jAtI / vaha gRhIta hokara bhI agRhIta hai, baddha hokara bhI abaddha hai, spRSTa hokara bhI aspRSTa hai, udita hokara bhI anudita hai, vedita hokara bhI avedita hai, nirjarAvAlA hokara bhI eka sAtha nirjarAvAlA nahIM hai, aura udIrita hokara bhI anudIrita hai / kAraNa kA nirdeza vIrasena svAmI ne kiyA hI hai| -- tapaHkarma * ratnatraya ko pragaTa karane ke liyejo icchAoM kA nirodha kiyA jAtA hai vaha tapa kahalAtA hai| isake bAraha bheda haiM- chaha abhyantara tapa aura chaha bAhma tapa / bAhma tapoM meM pahalA anazana tapa hai| ise aneSaNa bhI kahate haiM / vivakSita dina yA kaI dina yA kaI dina taka kisI prakAra kA AhAra na lenA anazana tapa hai / svAbhAvika AhAra se kama
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 432 AhAra lenA avamaudarya tapa hai / sAmAnyata: puruSa kA AhAra 32 grAsakA aura mahilA kA AhAra 28 grAsa kA mAnA gayA hai / eka grAsa eka hajAra cAvala kA hotA hai aura isI anupAta se yahAM puruSa aura mahilA ke grAsoM kA vidhAna kiyA gayA hai / vaise jo jisakA svAbhAvika AhAra hai vaha usakA AhAra mAnA gayA hai aura usase nyUna AhAra avamaudarya tapa kahalAtA hai| bhojana, bhAjana aura ghara Adi ko vRtti kahate haiM aura isakA parisaMkhyAna karanA vRttiparisaMkhyAna tapa hai / kSIra, gur3a, ghI, namaka, aura dahI Adi rasa haiM / inakA parityAga karanA rasaparityAga tapa hai / vRkSa ke mUla meM nivAsa, AtApana yoga aura paryaMkAsanaAdi kedvArA jIvakA damana kAyakleza tapa hai / tathA vivikta arthAt ekAnta meM uThanA, baiThanA va zayana karanA viviktazayyAsana tapa hai| yaha chaha prakAra kA bAhma tapa hai / yaha bAhma arthAt mArgavimukha janoM ke bhI dhyAna meM AtA hai, isalie isakI bAhma tapa saMjJA hai / kRta aparAdha ke nirAkaraNa ke lie jo anuSThAna kiyA jAtA hai usakI prAyazcita saMjJA hai / yahAM para prAyaH zabda kA artha loka hai aura citta kA artha mana hai / ata: citta kA saMzodhana karanA hI prAyazcita hai, yaha ukta kathana kA tAtparya hai / vaha prAyazcita AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, mUla, parihAra aura zraddhAna ke bheda se dasa prakAra kA hai| inameM se AlocanA guru kI sAkSIpUrvaka aura pratikrama guru ke binA alpa aparAdha hone para kiyA jAtA hai / tadubhaya spaSTa hI hai / gaNa, gaccha, dravya aura kSetra Adi se alaga karanA viveka hai| tAtparya hai ki jisa dravya Adi ke saMyoga se doSotpatti kI sambhAvanA ho usase judA kara denA viveka prAyazcitta hai / dhyAnapUrvaka niyata samaya ke lie kAyase moha chor3akara sthita rahanA vyutsarga prAyazcita hai / upavAsa, AcAmla Adi karanA tapa prAyazcita hai| vivakSita samaya taka kI dIkSA kA cheda karanA cheda prAyazcita hai / pUdI dIkSA kA cheda karanA mUla prAyazcitta hai| parihAra do prakAra kA hai - anavasthApya aura pAraMcika / anavasthApya kA jaghanya kAla chaha mAha aura utkRSTa kAla bAraha varSa hai| yaha kAyabhUmi se dUra rahakara vihAra karatA hai, isakI koI prativandanA nahIM karatA, vaha guru ke sAtha hI saMbhASaNa kara sakatA hai| pAraMcika tapa meM itanI vizeSatA hai ki ise jahAM sAdharmI bandhu nahIM hote aise kSetra meM AhArAdi kI vidhi sampanna karate hue nivAsa karanA par3atA hai / yaha donoM prakAra kA prAyazcita rAjyaviruddha kArya karane para diyA jAtA hai / mithyAtva ko prApta hone para puna: saddharma ko svIkAra karanA zraddhAna nAmaka prAyazcitta hai| ___jJAnAdi ke bheda se vinaya pAMca prakAra kA hai| AcArya Adi kI Apatti ko dUra karanA vaiyAvRtyaM tapa hai / jinAgama ke rahasya kA adhyayana karanA svAdhyAya tapa hai / ekAgra
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA hokara anya cintA kA nirodha karanA dhyAna tapa hai| kaSAyoM ke sAtha deha kA tyAga karanA kAyotsarga tapa hai / yaha chaha prakAra kA abhyantara tapa hai| yahAM dhyAna kA vistAra se varNana karate hue dhyAtA, dhyAna, dhyeya aura dhyAna kA phala, ina cAroM kA vistAra se vivecana kiyA gayA hai / dhyAna ke cAra bhedoM meM se dharmadhyAna aviratasamyagdRSTi guNasthAna se lekara sUkSmasAmparAya guNasthAna taka, aura zukladhyAna upazAntamoha guNasthAna se hotA hai, yaha batalAyA hai / zukladhyAna ke cAra bhedoM meM se pRthaktvavitarkavIcAra nAmaka prathama dhyAna upazAntakaSAya guNasthAna meM mukhya rUpa se hotA hai aura kadAcit ekatvavitarka avIcAra dhyAna bhI hotA hai / kSINamoha guNasthAna meM ekatvavitarkaavIcAra dhyAna mukhya rUpa se hotA hai aura prArambha meM pRthaktvavitarkavIcAra dhyAna bhI hotA hai| kriyAkarma -- isameM AtmAdhIna hokara guru, jina aura jinAlaya kI tIna bAra pradakSiNA kI jAtI hai / athavA tInoM saMdhyAkAloM meM namaskArapUrvaka pradakSiNA kI jAtI hai, tIna bAra bhUmi para baiThakara namaskAra kiyA jAtA hai| vidhi yaha hai ki zuddhamana se aura pAdaprakSAlana kara jina bhagavAn ke Age baiThanA prathama namaskAra hai / phira uThakara aura prArthanA karake baiThanA dUsarA namaskAra hai / puna: uThakara aura sAmAyikadaNDaka dvArA Atmazuddhi karake kaSAya aura zarIra kA utsarga karake jina deva ke ananta guNoM kA cintavana karate hue caubIsa tIrthakaroM kI vandanA karake tathA jina, jinAlaya aura guru kI stuti karake baiThanA tIsarA namaskAra hai / isa prakAra eka kriyAkarma meM tIna avanati hotI haiM / saba kriyAkarma cAra namaskAroM ko liye hue hotA hai / yathA-- sAmAyika ke prArambha meM aura anta meM jinadeva ko namaskAra karanA tathA 'tthossAmi' daNDaka ke Adi meM aura anta meM namaskAra karanA / isa prakAra eka kriyAkarma ke cAra namaskAra hote haiN| tathA pratyeka namaskAra ke prArambha meM mana vacana aura kAyakI zuddhi ke jJApana karane ke lie tIna Avarta kiye jAte haiN| saba Avarta bAraha hote haiN| yaha kriyAkarma haiN| mUlAcAra aura prAcIna anya sAhitya meM bhI upAsAnA kI yahI vidhi upalabdha hotI hai / yaha sAdhu aura zrAvaka donoM ke dvArA avazyakaraNIya hai / __bhAvakarma -- jise karma prAbhRta kA jJAna hai aura usakA upayoga hai use bhAvakarma kahate haiN| isa prakAra karma ke dasa bheda haiN| unameM se prakRta meM samavadAnakarma prakaraNa hai, kyoMki karma anuyogadvAra meM vistAra se isI kA vivecana kiyA gayA hai| isake Age vIrasena svAmI ne prayogakarma, samavadAnakarma, adha:karma, IryApathakarma, tapaHkarma aura kriyAkarma; ina chaha karmoM kA sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA aura alpabahutva ina ATha adhikAroM ke dvArA ogha aura Adeza se vivecana kiyA hai / yathA-- ogha se chahoM karma haiM / Adeza se nArakiyoM aura devoM meM prayogakarma, samavadAnakarma aura kriyAkarma haiN| zeSanahIM haiM / tiryazcoM meM IryApathakarma aura tapaHkarma nahIM haiM, zeSa cAra haiN| manuSyoM meM chahoM karma haiN| kAraNa spaSTa hai / isI prakAra zeSa mArgaNAoM meM ghaTita kara lenA cAhie / tAtparya itanA hai ki prayogakarma terahaveM guNasthAna taka saba jIvoM ke upalabdha hotA hai, kyoMki yathAsambhava mana, vacana aura kAya kI pravRtti ayogI aura siddha jIvoM ko chor3akara sarvatra pAyI jAtI hai / samavadAnakarma sUkSmasAmparAya guNasthAna taka saba jIvoM ke hotA hai, kyoMki yahAM taka kisI ke ATha. kisI ke sAta aura kisI ke chaha prakAra ke karmoM kA nirantara bandha hotA rahatA hai / adha:karma kevala audArikazarIrake Alambana se hotA hai, isalie isakA sadbhAva manuSya tiryazcoM ke hI hotA hai| IryApathakarma upazAntakaSAya, kSINakaSAya aura sayogikevalI ke hotA hai, isalie yaha manuSyoM ke batalAyA gayA hai / kriyAkarma aviratasamyagdRSTi guNasthAna se hotA hai, ata: isakA sadbhAva cAroM gatiyoM meM kahA gayA hai| tapaHkarma pramattasaMyata guNasthAna se hotA hai, ata: isake svAmI manuSya hI haiN| yaha cAra gati kA vivecana hai / anya mArgaNAoM meM isa vidhi ko jAnakara ghaTita kara lenA cAhie / tathA isI vidhi ke anusAra ogha aura Adeza se inakI saMkhyA Adi bhI jAna lenI caahie| itanI vizeSatA hai ki saMkhyA Adi prarUpaNAoM kA vicAra karate samaya ina chaha karmoM kI dravyArthatA aura pradezArthatA kI apekSA kathana kiyA hai, isalie yahAM inakI dravyArthatA aura pradezArthatA kA jJAna karA denA Avazyaka hai| prayogakarma, tapaHkarma aura kriyAkarma meM usa usa karmavAle jIvoM kI dravyArthatA saMjJA hai aura una jIvoM ke pradezoM kI pradezArthatA saMjJA hai / samavadAnakarmaaura IryApathakarma meM usa usa karmavAle jIvoM kI dravyArthatA saMjJA hai aura una jIvoM se sambandha ko prApta hue karmaparamANuoM kI pradezArthatA saMjJA hai / adha:karma meM audArikazarIra ke nokarmaskandhoM kI dravyArthatA saMjJA hai aura audArika zarIra ke una nokarmaskandhoM ke paramANuoM kI pradezArthatA saMjJA hai / isalie saMkhyA Adi kA vicAra ina karmoM kI dravyArthatA aura pradezArthatA kI saMkhyA Adi ko samajhakara karanA caahie| 3. prakRti anuyogadvAra prakRti, zIla aura svabhAva inakA ekahI artha hai / usakA jisa anuyogadvAra meM vivecana ho usakA nAma prakRti anuyogadvAra hai / isakA vicAra prakRtinikSepa Adi solaha
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 435 anuyogadvAroM kA Alambana lekara kiyA jAtA hai / usameM pahale prakRtinikSepa kA vicAra karate hue isake nAmaprakRti, sthApanAprakRti, dravyaprakRti aura bhAvaprakRti ye cAra bheda kiye gaye haiM aura isake bAda kauna naya kisa prakRti ko svIkAra karatA hai, yaha batalAte hue kahA hai ki naigama, vyavahAra aura saMgraha naya saba prakRtiyoM kosvIkAra karate haiM / RjusUtranaya sthApanAprakRti ko svIkAra nahIM karatA / zabdanaya kevala nAmaaura bhAvaprakRti ko svIkAra karatA hai / kAraNa spaSTa hai / Age nAmaprakRti Adi kA vistAra se vicAra kiyA hai / yathA - nAmaprakRti -- jIva aura ajIva ke ekavacana aura bahuvacana tathA eka saMyogI aura dvisaMyogI jo ATha bheda haiM unameM se jisa kisI kA 'prakRti' aisA nAma rakhanA vaha nAmaprakRti hai / sthApanAprakRti -- kASThakarma Adi meM va akSa va varATaka Adi meM buddhi se 'yaha prakRti hai' aisI sthApanA karanA vaha sthApanA prakRti hai / dravyaprakRti -- dravya kA artha bhavya hai / isake do bheda haiM - AgamadravyaprakRti aura noAgamadravyaprakRti | AgamadravyaprakRti meM prakRtiviSayaka zAstra kA jAnakAra upayogarahita jIva liyA gayA hai / ataH Agama ke adhikArI bheda se sthita, jita, parijita, vAcanopagata, sUtrasama, arthasama, granthasama, nAmasama aura ghoSasama ye nau bheda karake unakI vAcanA, pRcchanA, pratIcchanA, parivartanA, anuprekSaNA, stava, stuti aura dharmakathA dvArA jJAna sampAdana kI bAtakahI hai| isavidhi se prakRti viSayakajJAna sampAdanakara jo usake upayoga se rahita hai vahaAgamadravyaprakRti kahalAtA hai, yaha ukta kathana kA tAtparya hai / dravyaprakRti kA dUsarA bheda noAgamadravyaprakRti hai / isake do bheda haiM- karmadravyaprakRti aura nokarmadravyaprakRti / yaha sarvaprathama nokarmadravyaprakRti ke aneka bhedoM kA saMketa karake kucha udAharaNoM dvArA nokarma kI prakRti batalAI gayI hai / yathA - ghaTa, sakorA Adi kI prakRti miTTI hai, dhAna kI prakRti jau hai, aura tarpaNa kI prakRti gehUM hai / tAtparya yaha hai ki kisI kArya ke hone meM jo padArtha nimitta par3ate haiM unheM nokarma kahate haiM / gommaTasAra karmakANDa meM jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kI dRSTi se pratyekakarma ke nokarma kA svatantra vivecana kiyA hai / yathA- vastrajJAnAvaraNa kA nokarma hai / talavAra vedanIya kA nokarma hai / madya mohanIya kA nokarma hai| AhAra Ayukarma kA nokarma hai / deha nAkarma kA nokarma hai / ucca-nIca zarIra gotrakarma kA nokarma hai / bhaNDArI antarAya karma kA nokarma hai / tAtparya yaha hai ki vastrAdi dravya ke sAmane A jAne para jJAnAvaraNa kA udayavizeSa hotA hai, jisase vastu kA jJAna nahIM hotA, isalie isakI nokarma saMjJA hai / usI prakAra anya karmoM ke nokarma ko ghaTitakara lenA caahie| vahAM ye mUla prakRtiyoM kI
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 436 apekSA nokarma kahe gaye haiM / uttara prakRtiyoM kI apekSA nokarma kA vicAra karate hue iSTa anna-pAna Adi ko sAtAvedanIya kA aniSTha anna-pAna Adi ko asAtAvedanIya kA nokarma kahA hai| isakA bhI yahI tAtparya hai ki iSTa anna-pAna Adi kA saMyoga hone para sAtAvedanIya kI udaya - udIraNA hotI hai aura aniSTa anna-pAna Adi kA saMyoga hone para asAtAvedanIya kI udaya - udIraNA hotI hai / ina bAhya padArtha ke saMyoga-viyoga yathAsambhava usa karma ke udaya - udIraNA meM nimitta hote haiM, yaha ukta kathana kA tAtparya hai / yahAM prakRti anuyogadvArameM mukhya rUpa se nokarma kI kyA prakRti hai, isakA vicAra ho rahA hai| isalie kisa kArya kA kyA nokarma hai, yaha na batalAkara jo padArtha nokarma ho sakate haiM unakI prakRti kA nirdeza kiyA hai / karmaprakRti ke jJAnAvaraNa Adi ATha bheda haiM / inakA svarUpa inake nAma se hI parijJAta hai / jJAnAvaraNa - jJAna eka hokara bhI bandhavizeSa ke kAraNa usake pAMca bheda haiM, ata: sarvatra jJAnAvaraNa ke pAMca bheda kiye gaye haiM / jo indriya aura noindriya ke abhimukha arthAt grahaNayogya niyamita viSaya ko jAnatA hai vaha AbhinibodhikajJAna hai / yaha pAMca indriyoM aura mana ke nimitta se aprApta rUpa bAraha prakAra ke padArtho kA avagraha, IhA, avAya aura dhAraNAMrUpa tathA prAptarUpa una bAraha prakAra ke padArthoM kA sparzana, rasanA, ghrANa aura zrotra indriyoM ke dvArA mAtra avagraharUpa hotA hai; isalie isake aneka bheda ho jAte haiN| yathA- avagraha Adi ke bheda se vaha cAra prakAra kA hai, ina cAra bhedoM ko pAMca indriya aura mana ina chaha se guNA karane para caubIsa prakAra kA hai| ina caubIsa bhedoM meM vyaMjanAvagraha ke cAra bheda milAne para aTThAIsa prakAra kA hai, aura inameM avagraha Adi cAra sAmAnya bheda milAne para battIsa prakAra kA hai / puna: ina 4, 24, 28 aura 32 bhedoM ko chaha prakAra ke padArthoM se guNA karane para 24, 144, 168 aura 192 prakAra kA hai tathA 12 prakAra ke padArthoM se guNA karane para 48, 228, 336 aura 384 prakAra kA hai| avagraha ke bhedoM kA svarUpanirdeza karate hue vIrasena svAmI ne unakI svatantra vyAkhyA prastuta kI hai / ve kahate haiM ki aprApta artha kA grahaNa arthAvagraha hai aura prApta artha kA grahaNa vyaMjanAvagraha haiM / isa AdhAra se unhoMne sparzana, rasanA, ghrANa aura zrotra ina cAra indriyoM ko prApta aura aprApta donoM prakAra ke artha kA grahaNa karane vAlA mAnA hai / isa kathana kI puSTi meM unhoMne aneka hetu bhI diye haiM / zrotredriya ke viSaya kA UhApoha karate hue unhoMne bhASA ke svarUpa para bhI prakAza DAlA hai| ve akSaragata bhASA ke bhASA aura kubhASA ye do bheda karake likhate haiM ki kAzmIra
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 437 dezavAsI, pArasIka, siMhala aura varvarika Adi janoM kI bhASA kubhASA hai aura aisI kubhASAyeM sAta sau haiM / bhASAyeM aThAraha haiM / inakA vibhAga karate hue vIrasena svAmI ne bhArata deza ke mukhya chaha vibhAga kiye haiM aura pratyeka vibhAga kI tIna-tIna bhASAyeM mAnI haiN| ve chaha vibhAga ye haiM - kuru, lATha, marahaThA, mAlava gaur3a aura magadha / isI prakAra zabda eka sthAna para utpanna hokara anya pradezoM meM kaise sunA jAtA hai, isa viSaya kA UhApoha karate hue unhoMne likhA hai ki zabda jisa pradeza meM utpanna hote haiM unameM se bahubhAga to vahIM raha jAte haiM aura eka bhAga pramANa zabda usase lage hue pradeza taka jAte haiN| inameM bhI bahubhAga usa dUsare pradeza meM raha jAte haiM aura eka bhAga pramANa zabda Age ke pradeza taka jAte haiN| isa prakAra uttarottara kama kama hote hue ve loka ke anta taka jAte haiN| samaya ke sambandha meM vicAra karate hue unhoMne do samaya se lekara antarmuhUrta pramANa kAla nirdhArita kiyA hai| arthAt ina zabdoM ko apane utpattisthAna se lokAnta taka jAne meM kama se kama do samaya lagate haiM aura adhika se adhika antarmuhUrta kAla lagatA hai / unhoMne zabda lokAnta taka jAte haiM, isa viSaya ko spaSTa karate hue kahA hai ki ve uchala kara jAte haiN| isalie jo zabda utpanna hote haiM ve hI uchala kara lokAnta taka jAte haiM yA taraGgakrama se ve Age naye naye zabdoM ko utpanna kara lokAnta taka jAte haiM, yaha vicAraNIya hai / ve zabda sune kaise jAte haiM, isa viSaya kA spaSTIkaraNa karate hue vIrasena svAmI ne likhA hai ki utpattisthAna se jo zabda sIdha meM sune jAte haiM ve do prakAra se sune jAte haiM - paraghAtarUpa se aura aparaghAtarUpa se / yadi ve dUsare padArtha se TakarAye nahIM haiM to bANa ke samAna sIdhI gati se Akara aura karNachidra meM praviSTa hokara sune jAte haiM, aura yadi ve dUsare se TakarAkara sune jAte haiM to pahale ve sIdha meM kisI padArtha se TakarAte haiM aura taba phira sIdha ko chor3akara anya dizA meM gati karate haiM, pazcAt ve phira se anya padArtha se TakarAkara sIdha meM Akara sune jAte haiN| yaha zreNigata zabdoM ke sambandha meM vicAra huA / inase bhinna uccheNigata zabda parAghAta se (TakarAkara) hI sune jAte haiN| AbhinibodhikajJAnAvaraNa ke prakaraNa ko samApta karate hue yahAM anta meM AbhinibodhikajJAna aura avagraha Adi ke paryAya zabda diye gaye haiM aura use 'aNNA parUvaNA' kahA hai| AbhinibodhikajJAna ke paryAyavAdI zabda likhate hue kahA hai ki saMjJA, smRti, mati aura cintA ye usake paryAyavAcI nAma haiN| jahAM taka vidita huA hai Agamika paramparA meM prathama jJAna ko abhinibodhikajJAna hI kahA hai aura saMjJA Adi usake paryAyavAcI nAma kahe gaye haiN| sarvaprathama AcArya kundakunda ke granthoM meM AbhinibodhikajJAna zabda ke sthAna meM
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 438 matijJAna zabda dRSTigocara hotA hai aura usake bAda tatvArthasUtra meM yaha krama dikhAI detA hai| zvetAmbara Agama sAhitya bhI ina zabdoM ke prayoga meM vyatyaya dekhA jAtA hai / udAharaNArtha samavAyAMga va naMdIsUtra meM AbhinibodhikajJAna zabda kA prayoga huA hai, kintu anyatra vyatyaya dekhA jAtA hai / isase spaSTa hai ki ye Abhinibodhika, mati aura smRti Adi zabda eka hI artha ko kahate haiM / vyutpattibheda se inameM jo arthabheda kiyA jAtA hai vaha grAhma nahIM hai / hAM parokSa jJAna ke bhedoM meM jo smRtijJAna, pratyabhijJAna aura tarkajJAna ye bheda Ate haiM ve avazya hI AbhinibodhikajJAna se bhinna haiM aura unakA samAveza mukhyatayA zrutajJAna meM hotA hai / jJAna kA dUsarA bheda zrutajJAna hai / yaha matijJAnapUvarka mana ke Alambana se hotA hai| tAtparya yaha ki pAMca iMdriyoM aura mana ke dvArA padArtha ko jAnakara Age jo usI ke sambandha meM yA usake sambandha se anya padArtha ke sambandha meM vicAra kI dhArA pravRtta hotI hai use zrutajJAna kahate haiN| yahAM sarvaprathama dvAdazAMga vANI kI mukhyatA se usake saMkhyAta bheda kiye gaye haiM, kyoMki kula akSara aura unake saMyogI bhaGga saMkhyAta hI hote haiM / kula akSara 64 haiM / yathA - 25 vargAkSara, ya, ra, la aura va ye 4 antastha akSara; za, Sa, sa aura ha ye 4 USmAkSara; a, i, u, R, lR, e, ai, o, aura au ye nau svara hRzva, dIrgha aura pluta ke bheda se 27; tathA aM, aH...... ka aura pa ye 4 ayogavAha / isa prakAra saba milAkara 64 svatantra akSara hote haiM / inake ekasaMyogI aura dvisaMyogI se lekara causaThasaMyogI taka saba akSara ekaTThI pramANa hote haiM / ekaTThI se tAtparya 18446744073709551615 saMkhyA se hai| cauMsaTha bAra do kA aMka (2 x 2 x 2 ityAdi) rakha kara aura paraspara guNA kara labdha rAzi meM se eka kama karane para yaha saMkhyA AtI hai| dvAdazAMgavANI kA saMkalana ina saba akSaroM meM huA thA aura isalie yaha batalAyA gayA hai ki kisa aMga meM kitane akSara the / vIrasena svAmI ne ina saMyogI aura asaMyogI akSaroMkA svayaM UhApoha kiyA hai / ve batalAte haiM ki a Adi pratyeka akSara asaMyogI arthAt svataMtra akSara hai aura aneka akSara milAkara jo zabda yA vAkya banatA hai vaha saMyogI akSaroM kA udAharaNa haiM / isake lie unhoMne 'yA zrI: sA gau: ' yaha dRSTAnta upasthita kiyA hai / isa dRSTAnta meM 'yU, A, z, i, I, aM, s, A, g, au aura a:' ye gyAraha akSara Aye haiN| vIrasena svAmI inheM eka saMyuktAkSara mAnate haiN| isase dvAdazAMga meM saMyukta aura asaMyukta akSara kisa prakAra ke hoMge aura unakA uccAraNa kisa prakAra se hotA hogA, yaha saba sthiti spaSTa ho jAtI hai / punarukta akSaroM kA jo prazna khar3A kiyA jAtA hai usapara bhI isase paryApta prakAza par3atA hai| dvAdazAMga vANI meM pada kA pramANa alaga se mAnA gayA hai| isase vidita hotA hai ki vahAM padoM kI parigaNanA kisI vAkya yA zloka
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 439 ke eka caraNa ke AdhAra se nahIM kI jAtI rahI hai, jisa prakAra ki vartamAna meM gadyAtmaka yA padyAtmaka grantha ke parimANa kI gaNanA battIsa akSara hI nahIM hote; kintu mAtrA, visarga aura saMyukta akSara bAda karake ye lie jAte haiN| tathA gadyAtmaka yA anuSTup sivA anya padyAtmaka sAhitya meM cAhe vAkya pUrA ho yA na ho jahAM battIsa akSara hote haiM vahAM eka anuSTam zloka kA parimANa mAna liyA jAtA hai| usI prakAra dvAdazAMga vANI meM bhI madhyama pada ke dvArA ina akSaroM kI parigaNanA kI gaI hogii| mAtra vahAM para gaNanA karate samaya mAtrA Adi bhI akSara ke rUpa meM parigaNita kiye gaye hoMge / hAM pratyeka aMga grantha meM apunarukta akSaroMkA vibhAga kisa prakAra kiyA gayA hogA aura pratyeka grantha kA itanA mahA parimANa kaise sambhava hai, ye prazna avazya hI dhyAna dene yogya hai / sambhava hai uttara kAla meM inakA bhI nirNaya ho jAya aura etadviSayaka jijJAsA samApta ho jAya / - isa prakAra akSaroM kI apekSA zrutajJAna kA vicAra kara Age kSayopazama kI dRSTi se usakA vicAra kiyA gayA hai|ismeN sabase alpa kSayopazama rUpa jJAna ko zrutajJAna kA prathama bheda mAnA gayA hai / isakA nAma paryAyajJAna hai / yaha sUkSma nigoda labdhyaparyAptaka ke hotA hai aura nityodghATita hai / arthAt isa jJAna ke yogya kSayopazama kA saMsArI chadyastha jIva ke kabhI abhAva nahIM hotA / isakA parimANa akSarasvarUpa kevalajJAna kA anantavAM bhAga hai / isake bAda dUsarA bheda paryAyasamAsa hai / yaha paryAyajJAna se kramavRddhirUpa hai / vRddhikA nirdeza dhavalA meM kiyA hI hai| tIsarA bheda akSarajJAna hai / vivakSita akArAdi eka akSara ke jJAna ke lie jitanA kSayopazama lagatA hai tatpramANa yaha jJAna hai / isI prakAra kramavRddhirUpa Age ke jJAna jAnane cAhie / itanI vizeSatA hai ki paryAyajJAna ke Upara chaha sthAnapatita vRddhi hotI hai aura akSarajJAna ke Upara akSara jJAna ke krama se vRddhi hotI hai / yadyapi kucha AcArya akSarajJAna ke Upara bhI chaha sthAnapatita vRddhi svIkAra karate haiM, para vIrasena svAmI isase sahamata nahIM haiN| padajJAna se yahAM madhyama pada kA jJAna liyA gayA hai / eka madhyama pada meM 16348307888 akSara hote haiM, kyoMki dvAdazAMga ke padoM kI gaNanA itane akSaroMkA ekapada mAnakara kI jAtI hai / isI prakAra uttarottara vRddhi hokara pUrvasamAsa jJAna ke antima vikalpa meM zrutajJAna kI samApti hotI hai / yaha jJAna zrutakevalI ke hotA hai / isa prakAra kSayopazama kI dRSTi se zrutajJAna ke kula bheda 20 hote haiN| . pUrva caudaha haiN| unameM se prathama pUrva kA nAma utpAdapUrva hai aura antima pUrva kA nAma lokabindusAra hai / isalie prathama pUrva ko mukhya mAna kara kSayopazama kI vRddhi karane para bhI yahI krama baiThatA hai aura antima pUrva ko prathama mAnakara kSayopazama kI vRddhi karane para bhI
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA yahI krama upalabdha hotA hai, kyoMki saba pUrvo meM akSara, akSarasamAsa, pada, padasamAsa, saMghAta, saMghAtasamAsa, pratipatti, pratipattisamAsa, anuyogadvAra, anuyogadvArasamAsa, prAbhRtaprAbhRta, prAbhRtaprAbhRtasamAsa, prAbhRta, prAbhRtasamAsa, vastu, vastusamAsa, pUrva aurapUrvasamAsa jJAna vivakSita haiN| kisa krama se jJAna hotA hai, isakI yahAM mukhyatA nahIM hai; yaha abhyAsa kI bAta hai / ho sakatA hai ki paryAya aura paryAyasamAsa jJAna ke bAda kisI ko utpAdapUrva ke eka akSara kA jJAna sarvaprathama ho, kisI ko lokabindusAra ke eka akSara kA jJAna sarvaprathama ho, aura kisI ko anya pUrva ke eka akSara kA jJAna sarvaprathama ho / jJAna kisI bhI pUrva kA ho, vaha hogA akSarAdikrama se hI; kyoMki saMghAta Adi pUrva ke adhikAra haiN| kisa pUrva meM kitanI vastueM hotI haiM, isakA alaga se nirdeza kiyA hai / saba vastuoMkA jJAna vastusamAsajJAna kahalAtA hai| mAtra eka akSara kA jJAna isa jJAna meM se ghaTA denA cAhie,kyoki eka pUrva sambandhI saba vastuoM kA pUrA jJAna ho jAne para usakI pUrvasamAsazrutajJAna saMjJA hotI hai / isI prakAra vastu ke avAntara adhikAra prAbhRtoM ke sambandha meM jAnanA caahie| tathA yahI krama anya adhikAroM, adhikAroM ke padoM aura padoM ke akSaroM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie / tAtparya yaha hai ki samasta zrutajJAna ke vikalpa mukhyAtayA caudaha pUrvajJAna se sambandha rakhate haiM, kyoMki zrutajJAna meM pUrvajJAna kI hI mukhyatA hai| isa prakAra samasta zrutajJAna caudaha pUrvo ke jJAna ke sAtha sambandhita ho jAne para aMgabAhAjJAna, gyAraha aMgoM kA jJAna; aura parikarma, sUtra, prathamAnuyoga tathA cUlikAoM kA jJAna; ye zrutajJAna ke kisa bheda meM gArbhita hai, yaha prazna uThatA hai / vIrasena svAmI ne isa prazna kA isa prakAra samAdhAna kiyA hai - ve kahate haiM ki isa saba jJAna kA anuyogadvAra aura anuyogadvAra samAsa meM yA pratipattisamAsa jJAna meM antarbhAva kiyA jA sakatA hai| yaha pUchanepara ki ye saba to pUrvasambandhI avAntara adhikAra haiM, inameM pUrvAtirikta zrutajJAna kA antarbhAva kaise ho sakatA hai / isa para vIrasena svAmI kA kahanA hai ki ye pUrva ke avAntara adhikAra hI hone cAhie aisI koI bAta nahIM hai; pUrvAtirikta sAhitya ke bhI ye adhikAra ho sakate haiN| ___ sAdhAraNata: isa prakAra samAdhAna to ho jAtA hai, para phira bhI yaha jijJAsA banI rahatI hai ki yadi yahI bAta thI to samasta zrutajJAna ke bheda-prabheda samasta pUrvo aura unake adhikAroM va avAntara adhikAroM kI dRSTi se hI kyoM kiye gaye haiN| pUrvo ke ye adhikAra aura avAntara adhikAra kevala digambara paramparA hI svIkAra karatI ho, aisI bAta nahIM hai; zvetAmbara paramparA meM bhI ye isI prakAra svIkAra kiye gaye haiN| hamArA vizvAsa hai ki vizeSa anusandhAna
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 441 karane para isameM aitihAsika tathyoM para prakAza par3anA sambhava hai / kyA isase yaha niSkarSa nahIM nikAlA jA sakatA hai ki zrutajJAna meM pahale pUrvo sambandhI jJAna hI vivakSita thA / bAda meM usameM AcArAMga Adi sambandhI anya jJAna garbhita kiyA gayA hai / jo kucha ho, hai yaha prazna vicaarnniiy| isa prakAra zrutajJAna kI prarUpaNA karake anta meM usake paryAya nAma diye gaye haiM jo kaI dRSTiyoM se mahatva rakhate haiN| tIsarA jJAna avadhijJAna hai / ise maryAdAjJAna bhI kahate haiM, kyoMki yaha jJAna dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI maryAdA lie hue indriya, mana aura prakAza Adi kI sahAyatA ke binA hotA hai / kSayopazama kI dRSTi se asaMkhyAta prakAra kA hokara bhI isake mukhya bheda do haiM- bhakpratyaya aura guNapratyaya / bhavapratyaya avadhijJAna devoM, nArakiyoM tathA tIrthakoM ke hotA hai aura guNapratyaya avadhijJAna tiryazcoM va manuSyoM ke hotA hai| devoM aura nArakiyoM ke bhavapratyaya avadhijJAna hote hue bhI vaha paryApta avasthA meM hI hotA hai, itanA vizeSa samajhanA caahie| tiryaJcoM aura manuSyoM ke guNapratyaya avadhijJAna paryApta avasthA meM hI hotA hai, yaha spaSTa hai / ina donoM avadhijJAnoM ke aneka bheda haiM - dezAvadhi, paramAvadhi aura sarvAvadhi tathA hIyamAna, varddhamAna, avasthita, anavasthita, anugAmI, ananugAmI, sapratiprAtI, apratiprAtI, ekakSetra aura anekakSetra / ina sabakA vizeSa vicAra yahAM vIrasena svAmI ne kiyA hai / kisa avadhijJAna kA dravya, kSetra aura kAla kitanA hai; isakA bhI vicAra mUla sUtroM meM aura dhavalA TIkA meM bhI kiyA gayA hai| jJAna kA cauthA bheda mana:paryaya jJAna hai / yaha dUsare ke mana meM avasthita viSaya ko jAnatA hai, isalie isakImana:paryaya jJAna saMjJA hai / isake do bheda haiM - Rjumati aura vipulamati / inameM vipulamati mana:paryaya jJAna ke utkRSTa kSetra kA vicAra karate hue sUtra meM kahA hai ki yaha jJAna utkRSTa rUpa se mAnuSottara zaila.ke bhItara jAnatA hai, bAhara nahIM / vIrasena svAmI ne isakA vyAkhyAna karate hue kSetra ke viSaya meM to yaha batalAyA hai ki mAnuSottara zaila paiMtAlIsa lAkha yojana pramANa kSetra kA upalakSaNa hai / isalie isase mAnuSottara zaila ke bAhara kA pradeza bhI liyA jAsakatA hai| kAraNa ki utkRSTa vipulamati mana:paryayajJAnI jahAM sthita hogA vahAM se donoM ora ke samAna kSetra ke viSaya ko hI jAnegA / mAna lIjiye ki koI eka vipulamati mana:paryayajJAnI mAnuSottara zaila se eka lAkha yojana haTakara avasthita hai| aisIavasthA meM vaha donoM ora sAr3he bAI lAkha yojana taka ke viSaya ko jAnegA, ata: svAbhAvata: usakA viSayakSetra mAnuSottara zaila ke bAhara ho jAyegA / yaha nahIM ho sakatA ki eka ora vaha eka lAkha yojana kSetra kA viSaya jAne aura dUsarI ora 44 lAkha yojana kA (dekhiye pR. 344 kA vizeSArtha ) /
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 442 jJAna kA pAMcavAM bheda kevalajJAna hai / yaha sakala hai, sampUrNa hai, aura asapatna hai| khaNDarahita hone se vaha sakala hai| pUrNarUpa se vikAsa ko prApta hokara avasthita hai, isalie sampUrNa hai / karma-zatruoM kA abhAva ho jAne ke kAraNa asapatna hai| isake viSaya kA nirdeza karate hue batalAyA hai ki yaha saba loka, saba jIva aura saba bhAvoM ko eka sAtha jAnatA hai| kAraNa spaSTa hai, kyoMki AtmA kA svabhAva jAnanA aura dekhanA hai / yadi vaha samaryAda jAnatA hai to usakA kAraNa pratibandhaka kAraNa hai / kintu jaba saba prakAra ke pratibandhaka kAraNa dUra ho jAte haiM to phira jJAna meM yaha maryAdA nahIM kI jA sakatI ki vaha itane kSetra aura itane kAla ke bhItara ke viSaya ko hI jAna sakatA hai / isalie kevalajJAna kA viSaya tInoM kAloM aura tInoM lokoM ke samasta padArtha mAne gaye haiN| ye jJAna ke pAMca bheda haiM, isalie jJAnAvaraNa karma ke bhI pAMca bheda mAne gaye haiN| AtmasaMvedana kA nAma darzana hai / isakA jo AvaraNa karatA hai use darzanAvaraNa kahate haiM / isakI cakSudarzanAvaraNa Adi 9 prakRtiyAM haiN| sAdhAraNata: darzana ke svarUpa ke viSaya meM vivAda hai| kucha aisA mAnate haiM ki jJAna ke pUrva jo sAmAnyavalokana hotA hai use darzana kahate haiN| kintu vIrasena svAmI yahAM 'sAmAnya" pada se AtmA ko grahaNa karake yaha artha karate haiM ki upayoga kI Abhyantara pravRtti kA nAma darzana aura bAhma pravRtti kA nAma jJAna hai / darzana meM kartA aura karma ke bheda nahIM hotA, parantu jJAna meM kartA aura karma kA spaSTata: bheda parilakSitahotA hai / tAtparya yaha hai ki kisI viSaya ko jAnane ke pahale jo Atmonmukha vRtti hotI hai use darzana kahate haiM aura ghaTa Adi padArtho ko jAnanA jJAna hai / darzana ke mukhya bhedacAra haiM - cakSudarzana,acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana / zrutajJAna matijJAnapUrvaka hotA hai, isalie usake pahale darzana nahIM hotA; yaha spaSTa hI hai / isI prakAra mana:paryayajJAna bhI matijJAnapUrvaka hotA hai isalie usake pahale bhI darzana nahIM hotA, yaha bhI spaSTa hai / zeSa rahe tIna jJAna, so inameM matijJAna pAMca indriyoM aura mana ke nimitta se hotA hai| usameM bhI cAkSuSa jJAna ko mukhya mAnakara darzana kA ekabheda cakSudarzana kahA gayA hai / zeSa indriyoM aura mana kI mukhyatA se dUsare darzana kA nAma acakSudarzana rakhA hai / avadhijJAna ke pahale avadhidarzana hotA hai / yadyapi Agama meM avadhidarzana kA sadbhAva cauthe guNasthAna se mAnA gayA hai; isalie vibhaMgajJAna ke pahale kauna sA darzana hotA hai, yaha zaMkA hotI hai jo vIrasena svAmI ke sAmane bhI thii| para vIrasena svAmI ne vibhaMgajJAna ke pahale hone vAle darzana ko avadhidarzana hI mAnA hai| kevalajJAna ke sAtha jo darzana hotA hai use kevaladarzana kahate haiM / isa prakAra darzana cAra haiM, ata: inako
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 443 AvaraNa karane vAle cAra darzanAvaraNa aura nidrAdika pAMca, kula nau darzanAvaraNa karma mAne gaye haiN| vedanIya - jo AtmA ko sukha aura duHkha kA vedana karAne meM sahAyaka hai use vedanIya karma kahate haiN| isake sAtAvedanIya aura asAtAdedanIya ye do bheda haiN| sAta pariNAma kA kAraNa sAtAvedanIya aura asAta pariNAma kA kAraNa asAtAvedanIya karma hai| yahAM para vIrasena svAmI ne dukkhake pratikAra meM kAraNabhUta dravya kA saMyoga karAnA aura du:kha ko utpanna karane vAle karmadravya kI zakti kA vinAza karanA bhI sAtAvedanIya karma kA kArya mAnA hai| ___mohanIya karma - jo mohita karatA hai vaha mohanIya karma hai / parako sva samajhanA, sva aura para meM bheda na karanA, sva ko para kA kartA mAna iSTAniSTa karane ke lie yA use grahaNa karane ke lie udyata honA, aura gRhIta vastu ko sva mAnakara usakA saMgraha karanA Adi yaha saba moha kA kArya hai / isake do bheda haiM - darzanamohanIya aura cAritramohanIya / darzanamohanIya udaya meM 'sva' kI pratIti nahIM hotI yA 'para' meM 'sva' kI buddhi hotI hai aura cAritramohanIya ke udaya meM para kA grahaNa aura usameM vividhi prakAra ke bhAva hote haiN| . darzanamohanIya -- yaha mUla meM eka hai, arthAt bandha kevala mithyAtva kA hI hotA hai| aura anAdi kAla se jaba taka jIva mithyAdRSTi rahatA hai taba taka eka mithyAtva kI hI sattA rahatI hai, phala bhI isI kA bhoganA par3atA hai| kintu prathama bAra samyaktva ke hone para yaha mithyAtva karma tIna bhAgoM meM baMTa jAtA hai - mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyakprakRti! nAmAnusAra kArya bhI inake alaga-alaga ho jAte haiM / mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyakprakRti / nAmAnusAra kArya bhI inake alaga-alaga ho jAte haiN| mithyAtva ke udaya se jIva mithyAdRSTi hI rahatA hai, samyagmithyAtva ke udaya se samyagmithyAdRSTi hotA hai, aura samyaktvaprakRti ke udaya se samyagdarzana meM doSa lagAtA hai / Age darzamohanIya kI kSapaNA hone taka mithyAtva kI sattA to niyama se banI rahatI hai, parantu zeSa do kI sattA miTatIbanatI rahatI hai / palya ke asaMkhyAtaveM bhAga kAla se adhika samaya taka yadi mithyAtva meM rahatA hai to inakI sattA nahIM rahatI aura isa bIca yA naye siresesamyagdRSTi ho jAtA hai to inakI sattA kA krama yA to cAlU ho jAtA hai yA puna: prApta ho jAtI hai| hAM darzanamohanIya kSapaNA ke bAda inakI sattA niyama se nahIM rahatI, yaha nizcita haiN| cAritramohanIya -- isake do bheda haiM kaSAyavedanIya aura nokaSAvedanIya / kaSAyavedanIya ke 16 aura nokaSAyavedanIya ke 9 bheda haiN| inake nAma aura kArya spaSTa haiN|
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 444 - Ayukarma -- jo nAraka Adi bhavadhAraNa kA kAraNa karma hai use Ayu karma kahate haiN| bhava anya karma ke udaya se hotAhai / kintu usameM vivakSita samaya taka rakhanA isa karma kA kArya hai / bhava kI tIvratA aura mandatA ke anusAra isa karma kI bhI tIvratA aura mandatA jAnanI cAhie / bhava mukhya rUpa se cAra haiM - nArakabhava, tiryazcabhava, manuSyabhava aura devbhv| ata: Ayukarma ke bhI cAra hI bheda haiM - nArakAyu, tiryazcAyu, manuSyAyu aura devAyu / nAmakarma -- jo jIva kI nAraka Adi nAnA avasthAoM aura zarIra Adi nAnA bhedoM ke hone meM kAraNa hai use nAmakarma kahate haiN| isake piNDa prakRtiyoM kI dRSTi se mukhya bheda vyAlIsa haiM / jisa prakRti kA jo nAma hai tadanurUpa usakA kArya hai / mAtra ina prakRtiyoM kA lakSaNa karate samaya jIvavipAkI aura pudgalavipAkI prakRtiyoM ke vibhAga ko dhyAna meM rakhakara lakSaNa karanA cAhie / AnupUrvI kA udaya vigrahagati meM hotA hai / isake udaya se vigrahagati meM jIvapradezoM kA AnupUrvIkrama se viziSTa AkAra prApta hotA hai / tAtparya yaha hai ki vigrahagati meM saMsthAna nAmakarma kA udaya nahIM hotA, isalie jIvapradezoM ko viziSTa AkAra pradAna karanA isakA mukhya kArya pratIta hotA hai / AnupUrvI kSetravipAkI prakRti hai, isalie apanI-apanI gati ke vigraha kSetra ke anusAra to isake bheda hote hI haiM, sAtha hI jitanI prakAra kI avagAhanAoM kA tyAga hokara agalI gati prApta hotI hai ve saba avagAhanAe~ . bhI AnupUrvI ke avAntara bhedoM kI kAraNa haiN| yahI kAraNa hai ki pratyeka AnupUrvI ke vikalpoM kA vivecana sUtrakAra ne ina do dRSTiyoM ko dhyAna meM rakhakara kiyA hai| pahale to eka avagAhanA aura kSetra ke kAraNa jitane vikalpa sambhava haiM ve lie haiM, phira ina vikalpoM ko avagAhanA ke vikalpoM se guNita kara diyA hai aura isa prakAra pratyeka AnupUrvI ke saba vikalpa utpanna kiye gaye haiN| isa prakAra rAja ke varga ko jagazreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa avagAhanAvikalpoM se guNita karane para jo labdha Ave utane narakagatyAnupUrvI ke bheda haiN| loka ko jagazreNi ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa avagAhanavikalpoM se guNita karane para jo labdha Ave utane tiryaggatyAnupUrvI ke vikalpa haiM / paiMtAlIsa lAkhayojana bAhalyavAle rAjuvarga ko jagazreNi ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa avagAhanA vikalpoMse guNita karane para jo labdha Ave utane manuSyagatyAnupUrvI ke bheda hote haiN| aura nau sau yojana bAhalyarUpa rAjupratara ko jagazreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa avagAhanAvikalpoM se guNita karane para jo labdha Ave utane devagatyAnupUrvI ke avagAhanAvikalpa hote haiN| yahAM paiMtAlIsa lAkha yojana bAhalya rUpa rAjupratara ko jagazreNi ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa avagAhanAvikalpoM se guNita karane para manuSyagatyAnupUrvI ke kula bheda utpanna hote haiM, eka aisA upadeza bhI upalabdha hotA hai|
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 445 isa prakAra ina do upadezoM meM se prathamaupadeza ke anusAra narakagatyAnupUrvIke bheda sabase kama prApta hote haiM aura dUsare upadeza ke anusAra manuSyagatyAnupUrvI ke bheda sabase kama prApta hote haiM / ye donoM hI upadeza sUtrasiddha haiM, kyoMki cAroM AnupUrviyoM ke alpabahutva kA vicAra ina donoM upadezoM kA Alambana lekara kiyA hai| gotrakarma - gotrakarma kA artha hai jIva kI AcAragata parampara / yaha doprakAra kI hotIhai - ucca aura nIca / isalie gotrakarma ke bhI do bheda ho jAte haiM - uccagotra aura nIcagotra / brAhmaNa paramparA meM raktakI AnuvaMzikatA gotra meM vivakSita hai aura jaina paramparA meM AcAragata paramparA vivakSita hai / isakA abhiprAya yaha hai ki brAhmaNaparamparA meM jahAM uccatva aura nIcatva kA sambandha janma se arthAt mAtA-pitA kI jAti se liyA gayA hai, vahAM jaina paramparA meM vaha vastu sadAcAra aura asadAcAra se sambandha rakhatI hai / isI kAraNa vIrasena svAmI ne aneka prakAra ke zaMkA-samAdhAna ke bAda uccagotra kA lakSaNa kahate samaya yaha kahA hai ki jo dIkSA yogya sAdhu AcAra vAle haiM, tathA sAdhu AcAra vAloM ke sAtha jinhoMne sambandha sthApita kara liyA hai, jinheM dekhakara 'Arya' aisI pratIti hotI haiM, aura jo Arya kahe bhI jAte haiM, aise puruSoM kI santAna ko ucca gotrI kahate haiM aura inase viparIta paramparA vAle nIcagotrI kahalAte haiN| antarAyakarma - dAnazakti, lAbhazakti, bhogazakti, upabhogazakti aura vIryazakti ye jIva kI svabhAvagata pAMca prakAra kI zaktiyAM mAnI gaI hai| inheM pAMca labdhiyAM bhI kahate haiM / inhIM pAMca labdhiyoM kI prApti meM jo antarAya karatA hai use antarAyakarma kahate haiN| nyUnAdhika rUpa meM saba saMsArI jIvoM ke antarAya karma kA kSayopazama dekhA jAtA hai, isalie apane-apane kSayopazama ke anusAra pratyeka jIva ke ye pAMca labdhiyAM upalabdha hotI haiM aura tadanusAra inakA kArya bhI dekhA jAtA hai / loka meM mAlA, tAmbUla Adi bhoga; aura zayyA, azva Adi upabhoga mAne jAte haiN| dhanAdika kI prApti ko lAbha ginA jAtA hai, aura AhArAdika ke pradAna karane ko dAna kahA jAtA hai / ina vastuoM kA grahaNa hotA to hai kaSAya aura yoga se hI; para inake grahaNa meM jo bhoga, upabhoga aura lAbha bhAva hotA hai vaha antarAya karma ko kSayopazama kA phala hai / isI prakAra AhArAdika kA dAna hotA to hai kaSAya kI mandatA yA usake abhAva se hI, para AhArAdika ke dene meM jo dAna bhAva hotA hai vaha bhI dAnAntarAya karma ke kSayopazama kA phala hai| Azaya yaha hai ki antarAya karma ke kSaya aura kSayopazamakA karma ina bhogAdika bhAvoM ko utpanna karanA hai / yadi mithyAtvadRSTi jIva hai to vaha para vastuoM ke indriyoM ke viSaya hone para yA unake milane para unheM apanA bhoga Adi mAnatA hai,
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 446 aura yadi samyagdRSTi jIva hai to vaha sva ke AdhArasesva meM hI apane bhogAdika ko mAnatA hai / bhogAdi rUpa pariNAma sva meM ho yA para meM, yaha to samyaktva aura mithyAtva kA mAhAtmya hai / yahAM to kevala AtmA meM ye bhogAdi bhAva kyoM nahI hote haiM, aura yadi hote haiM to kisa kAraNa se hote haiM, isI bAta kA vicAra kiyA gayA hai aura isake uttarasvarUpa batalAyA hai ki bhogAdi bhAva ke na hone kA mukhya kAraNa antarAya karma hai / bhogAdibhAva pAMca haiM, isalie antarAya ke bhI pAMca hI bheda haiN| ____bhAvaprakRti - prakRtinikSepa kA cauthA bheda bhAvaprakRti hai / bhAva kA artha paryAya hai| isake do bheda haiM - AgamabhAvaprakRti aura noAgamabhAvaprakRti / AgamabhAvaprakRti meM prakRti viSayaka sthita-jita Adi aneka prakAra ke zAstroM kA jAnakAra aura unake vAcanA, pRcchanA Adi aneka prakAra ke upayoga se yukta AtmA liyA gayA hai / jaba taka koI jIva prakRti viSaya kA pratipAdana karane vAle sthita-jita Adi zAstroM ko jAnate hue bhI una zAstroM kI vAcanA, pRcchA, pratIcchanA aura parivartanA Adi karatA hai taba taka vaha AgamabhAvaprakRti kahalAtA hai; yaha ukta kathana kA tAtparya hai / tathA noAgamabhAvaprakRti meM vartamAna paryAyayukta vaha vastu lI gaI hai / yathA-sura, asura aura nAga / jo ahiMsA Adi ke anuSThAna meM rata haiM ve sura haiM, inase bhinna asura haiN| tathA jo phaNa se upalakSita haiM ve nAga haiM Adi / isameM paryAya kI mukhyatA hai| isa prakAra prakRtinikSepanAmAdika ke bheda se cAra prakAra kA hai / unameM se yahAM kisakI mukhyatA hai, isa prazna ko dhyAna meM rakhakara sUtrakAra ne batalAyA hai ki yahAM karmaprakRti kI mukhyatA hai / vIrasena svAmI ne isakI TIkA karate hue kahA hai ki sUtrakAra ne 'yahAM karmaprakRti kI mukhyatA hai' yaha vacana upasaMhAra ko dhyAna meM rakhakara kahA hai / vaise yahAM noAgamadravyaprakRti aura noAgamabhAvaprakRti ina donoM kI mukhyatA hai / vIrasena svAmI ke aisA kahane kA kAraNa yaha hai ki Age kevala karmaprakRtikA hI vivecana na hokara ina donoM kA bhI vivecana kiyA gayA hai| yahAM prArambhameM 16 anuyogadvAroM kA nAmanirdeza kiyA thA / kintu prakRta meM prakRtinikSepa aura prakRtinayavibhASaNatA ina do adhikAroM kA hI vicAra kiyA hai, zeSa kA vicAra nahIM kiyaa| ataeva unake viSaya meM vizeSa jAnakArI karAne ke lie yaha kahA hai'sesaM vedaNAe bhNgo'| Azaya yaha hai ki vedanAkhaNDa meM jisa prakAra varNana kiyA hai tadanusAra yahAM zeSa anuyogadvAroM kA varNana kara lenA caahie|
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-paricaya (pu.14) bandhana ke cAra bheda haiM - bandha, bandhaka, bandhanIya aura bandhavidhAna / yahA~ isa anuyogadvAra meM bandhaka aura bandhavidhAna kI sUcanAmAtra kI hai, kyoMki bandhaka kA vizeSa vicAra khuddAbandha meM aura bandhavidhAna kA vizeSa vicAra mahAbandha meM kiyA hai / zeSa do prakaraNa arthAt bandha aura bandhanIya kA vicAra isa anuyogadvAra meM kiyA hai / isa anuyogadvAra meM bandhanIya ke prasaMga se vargaNAoM kA vizeSa rUpa se UhApoha kiyA gayA hai, isalie hI sparza se lekara yahAM taka ke pUre prakaraNa kI vargaNAkhaNDa saMjJA par3I hai / aba saMkSepa meM isa bhAga meM varNita viSaya kA UhApoha karate haiM - 1. bandha bandha ke cAra bheda haiM - nAmabandha, sthApanAbandha, dravyabandha aura bhAvabandha / inameM se naigama, saMgraha aura vyavahAranaya saba bandhoM ko svIkAra karate haiN| RjusUtranaya sthApanAbandha ko svIkAra nahIM karatA hai, zeSa ko svIkAra karatA hai / zabda naya kevala nAmabandha aura bhAvabandha ko svIkAra karatAhai / kAraNa spaSTa hai / eka jIva eka ajIva, nAnAjIva aura nAnA ajIva Adi jisa kisI kA bandha aisA nAma rakhanA nAmabandha hai / tadAkAra aura tadAkAra padArtho meM yaha bandha hai aisI sthApanAkaranA sthApanAbandha hai / dravyabandha ke do bhedahaiM - Agamadravyabandha aura noAgAmadravyabandha / bhAvabandha ke bhI ye hI do bheda haiN| bandhaviSayaka sthita Adi nau prakAra ke Agama meM vAcanA AdirUpa jo upayukta bhAva hotA hai use Agama bhAvabandha kahate haiN| noAgamabhAvabandha do prakAra kA hai - bhAvabandha ke bhI ye hI do bheda haiM / bandhaviSayaka sthita Adi nau prakAra ke Agama meM vAcanA Adi rUpa jo upayukta bhAva hotA hai use Agama bhAvabandha kahate haiN| noAgamabhAvabandha do prakAra kA hai-jIvabhAvabandhaaura ajiivbhaavbndh| jIvabhAvabandha ke tIna bheda haiM - vipAkaja jIvabhAvabandha do prakAra kA hai - jIvabhAvabandha aura ajIvabhAvabandha / jIva bhAvabandha ke tIna bheda haiM - vipAkaja jIvabhAvabandha, avipAkaja jIvabhAvabandha aura tadubhayarUpa jIvabhAvabandha / jIvavipAkI apane-apane karma ke udaya se jo devabhAva, manuSyabhAva, tiryaccabhAva, nArakabhAva, strIveda, puruSaveda Adi rUpa audayika bhAva hote haiM ve saba viSAkajajIvabhAvabandha kahalAte haiM / avipAkaja jIvabhAvabandha ke do bheda haiM - aupazAmika aura kSAyika / upazAnta krodha, upazAnta mAna Adi aupazamika
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 448 avipAkaja jIvabhAvabandha kahalAte haiM aura kSINamoha, kSINamAna Adi kSAyika avipAkaja jIvabhAvabandha kahalAte haiM / yadyapi anyatra jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva ye tIna pAriNAmika mAnakara inheM avipAkaja jIvabhAvabandha kahA hai / para ye tInoM bhAva bhI karma ke nimitta se hote haiM, isaliye yahA~ inheM avipAkaja jIvabhAvabandha meM nahIM ginA hai| tathA ekendriyalabdhi Adi kSAyopazamikabhAva tadubhayarUpa jIvabhAvabandha kahe jAte haiN| ajIba-bhAvabandha bhI vipAkaja, avipAkaja aura tadubhaya ke bheda se tIna prakAra kA hai / pudgalavipAkI karmoM ke udaya se zarIra meM jo varNAdi utpanna hote haiMve vipAkaja ajIbabhAvabandha kahalAte haiN| tathA pudgala ke vividha skandhoM meM jo svAbhAvika varNAdi hote haiM ve avipAkaja ajIvabhAvabandha kahalAte haiM aura donoM mile hue varNAdika taMdubhayarUpa ajIbabhAvabandha kahalAte haiN| yaha hama pahale hI saMketa kara Aye haiM ki dravyabandha do prakAra kA hai - Agamadravya bandha aura noAgamadravyabandha / bandhaviSayaka nau prakAra ke Agama meM vAcanA AdirUpa jo anupayukta bhAva hotA hai use Agamadravyabandha kahate haiN| noAgama dravyabandha do prakAra kA hai- prayogabandha aura visrasAbandha / visrasAbandha ke do bheda haiM - sAdivisrasAbandha aura anAdivisrasAbandha / alaga-alaga dharmAstikAya kA apane dezoM aura pradezoM ke sAtha, adharmAstikAya kA apane dezoM aura pradezoM ke sAtha aura AkazastikAya kA apane dezoM aura pradezoM ke sAtha anAdikAlIna jo bandha haiM vaha anAdivisrasAbandha kahalAtA hai| tathA snigdha aura rUkSaguNayukta pudgaloM kA jo bandha hotA hai vaha sAdi visrasAbandha kahalAtA hai| sAdivisasA bandha ke lie mUla grantha kA vizeSa rUpa se avalokana karanA Avazyaka hai| nAnA prakArake skandha isI sAdi visrasAbandha ke kAraNa banate haiN| prayogabandha do prakArakA hai - karmabandha aura nokrmbndh| nokarmabandha ke pA~ca bheda haiM - AlApanabandha, allIvaNAbandha, saMzleSabandha, zarIrabandha aura zarIribandha / kASTha Adi pRthagbhUta dravyoM ko rassI Adi se bA~dhanA AlApanabandha haiM / lepavizeSa ke kAraNa vividha dravyoM ke paraspara ba~dhane ko allIvaNAbandha kahate haiN| lAkha Adi ke kAraNa do padArthoM kA paraspara ba~dhanA saMzleSabandha kahalAtA hai| pA~ca zarIroM kA yathAyogya sambandha ko prApta honA zarIrabandha kahalAtA hai| isa kAraNa pA~ca zarIroM ke dvisaMyogI aura trisaMyogI pandrahabheda ho jAte haiN| nAmoM kA nirdeza mUla meM kiyA hI hai / zarIribandha ke do bheda haiM - sAdi zarIribandha aura anAdi zarIribandha / jIva kA audArika Adi zarIroM ke sAtha hone vAle bandha ko sAdi zarIribandha kahate haiM / yadyapi taijasa aura kArmaNA zarIra kA jIva ke sAtha anAdibandha hai para yahA~ anAdi santAnabandha kI vivakSA na hone se vaha sAdi zarIribandha meM hI garbhita kara liyA gayA hai| karmabandha kA vizeSa vicAra karmaprakRti anuyogadvArameM pahale hI kara Aye haiN|
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 449 2.bandhaka bandhaka kA vizeSa vicArakhuddAbandha meM gyAraha anuyogadvAroM kA Alambana lekara pahale kara Aye haiM, isalie yahA~ isa viSaya kI sUcanAmAtra dI gaI hai| 3. bandhanIya jIva se pRthagbhUta jo karma aura nokarma skandha haiM unakI bandhanIya saMjJA hai / ve pudgala dravya, kSetra kAla aura bhAva ke anusAra vedanayogya hote haiM / aisA hote hue bhI ve skandha paryAya se pariNata hokara hI vedanayogya hote haiM aisA niyama hai| usameM bhI sabhI pudgalaskandha vedanayogya nahIM hote, kintu teIsa prakAra kI vargaNAoM meM jo grahaNaprAyogya vargaNAaiM haiM unake karma aura nokarmarUpa pariNata hone para hI ve vedanayogya hote haiM, ata: yahA~ vargaNAoM kA anugama karate hue unakA ina ATha anuyogadvAroM kA avalambana lekara vicAra kiyA gayA hai / ve ATha anuyogadvAra ye haiM- vargaNA, vargaNAdravyasamudAhAra, anantaropanidhA, paramparonidhA, avahAra, yavamadhya, padamImAMsA aura alpabahutva / - vargaNA - vargaNA ke do bheda haiM - Abhyantara vargaNA aura bAhma vargaNA / AbhyantaravargaNA do prakAra kI hai- ekazreNivargaNA aura nAnAzreNivargaNA / unameM se eka zreNivargaNA kA sarvaprathama solaha anuyogadvAroM kA Alambana lekara vicAra kiyA gayA hai| ve solaha anuyogadvAra ye haiM - vargaNAnikSepa, vargaNAnayavibhASaNatA, vargaNAprarUpaNA vargaNAnirUpaNA, vargaNAdhru, vA vAnugama, vargaNAsAntaranirantarAnugama, vargaNAojayugmAnugama, vargaNAkSetrAnugama, vargaNAsparzanAnugama, vargaNAkAlAnugama, vargaNAantarAnugama, vargaNAbhAvanugama, vargaNAupanayanAnugama, vargaNAparimANAnugama, vargaNAbhAgAbhAgAnugamaaura vargaNA alpbhutvaanugm| yahA~ vargaNA nikSepa ke chaha bheda karake unameM se kauna nikSepa kisa naya kA viSaya hai yaha batalAkara isa prakaraNa ko samApta kiyA gayA hai / vargaNA ke solaha anuyogadvAroM meM se kevala do kA hI vicAra kara vargaNA dravya samudAhAra kA avatAra kyoM kiyA gayA hai yaha prazna uThAkara vIrasena svAmI ne usakA yaha samAdhAna kiyA hai ki vargaNA prarUpaNA adhikAra kevala vargaNAoM kI eka zreNi kA kathana karatA hai kintu vargaNAdravyasamudAhAra vargaNAoM kI eka zreNi aura nAnAzreNi kA sAGgopAGga vicAra karatA hai / ataH yahA~ vargaNA ke zeSa caudaha adhikAroM kA kathana na karake vargaNA dravya samudAhAra kA kathana prArambha kiyA hai|
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA vargaNAdravyasamudAhAra - isa anuyogadvAra ke bhI caudaha avAntara adhikAra haiM jinake nAma ye haiM - vargaNAprarUpaNA, vargaNAnirUpaNA, vargaNAdhruvAdhruvAnugama, vargaNAsAntara nirantarAsugama, vargaNAojayugmAnugama, vargaNAkSetrAnugama, vargaNAsparzanAnugama, vargaNAkAlAnugama, vargaNAantarAnugama, vargaNAbhAvAnugama, vargaNAupanayanAnugama, vargaNAparimANanugama, vargaNAbhAgAbhAgAnugama auravargaNA alpabahutva / vargaNAprarUpaNA - isake dvArA teIsa prakAra kI vargaNAoM kA vicAra kiyA hai| ye teIsa prakAra kI vargaNAaiM ye haiM - eka pradezika paramANupudgaladravya vargaNA, saMkhyAtapradezika paramANupudgaladravya vargaNA, asaMkhyAta pradezika paramANupudgaladravyavargaNA, anantapradezika paramANupudgaladravyavargaNA, AhAravargaNA, agrahaNavargaNA, taijasazarIradravyavargaNA, agrahaNavargaNA bhASAdravyavargaNA,agrahaNavargaNA, manodravyavargaNA, agrahaNAvargaNA, kArmaNAdravyavargaNA, dhruvaskandhavargaNA, sAntaranirantaravargaNA, dhruvazUnyavargaNA, pratyekazarIradravyavargaNA, dhruvazUnyadravyavargaNA, bAdaranigodadravyavargaNA, dhruvazUnyadravyavargaNA, sUkSmanigodavargaNA, dhruva zUnyavargaNA aura mahAskandhavargaNA / eka paramANu kI ekapradezika paramANupudgaladravyavargaNA saMjJA hai / dvipradezika se lekara utkRSTa saMkhyAtapradezika paramANupudgala dravyavargaNA taka kI saba vargaNAoM kI saMkhyAta pradezikaparamANupudgaladravyavargaNA saMjJA hai / jaghanya asaMkhyAtapradezika se lekara utkRSTa asaMkhyApradezika paramANupudgala dravyavargaNAoM kI asaMkhyAta pradezika paramANupudgaladravya vargaNAsaMjJA hai / AhAravargaNA se pUrva taka kI anantapradezI aura anantAnantapradezI jitanI vargaNAaiM haiM unakI yahA~ anantapradezika paramANupudgaladravyavargaNA saMjJA dI hai / inhIM vargaNAoM meM parIta aura aparItapradezI paramANupudgaladravyavargaNAaiM bhI sammilita haiM / audArikazarIra, vaikriyakazarIra aura AhArakazarIra ke yogya vargaNAoM kI AhAravargaNAsaMjJA hai| isI prakAra Age bhI apane apane kArya ke anusAra una-una vargaNAoM kI saMjJA jAnanI cAhie / yahA~ jo cAra dhruvazUnya vargaNAaiM kahI haiM ve vastutaH zUnya rUpa haiM / kevala pichalI vargaNA aura agalI vargaNA ke madhya ke zUnya rUpa antarAla kA parijJAna karAne ke lie yaha saMjJA dI gaI hai| yahAM anta meM AI huI pratyeka zarIravargaNA, bAdaranigodavargaNA, sUkSmanigodavargaNA aura mahAskandha vargaNA ye cAra aisI vargaNAaiM haiM jinake svarUpa ke viSaya meM kucha alaga se prakAza DAlanA Avazyaka hai, ata: yahAM isa viSaya meM likhA jAtA hai| eka jIva ke eka
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA zarIra meM jo karma aura nokarmaskandha saJcita hotA hai usakI pratyeka zarIradravyavargaNA saMjJA hai / yaha pratyeka zarIra pRthivIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika, deva, nArakI, AhArakazarIrI pramattasaMyata aura kevalI jinake pAyA jAtA hai / ina ATha prakAra ke jIvoM ko chor3akara zeSa jitane saMsArI jIva haiM unakA zarIra yA to nigoda jIvoM se pratiSThita hone ke kAraNa sapratiSThita pratyeka rUpa hai yA svayaM nigodarUpa hai / mAtra jo pratyeka vanaspati nigoda rahita hotI hai vaha isakA apavAda hai| yahAM yaha prazna uThatA hai ki jaba manuSyoM ke zarIra anya avasthAoM meM nigodoMse pratiSThita hote haiM taba aisI avasthA meM AhArakazarIrI, sayogikevalI aura ayogikevalI jIvoM ke zarIra nigodarahita kaise ho sakate haiM ? samAdhAna yaha hai ki pramattasaMyata jIva ke jo audArikazarIra hotA hai vaha to nigodoM se sapratiSThita hI hotA hai| vahAM jo AhArakazarIra utpanna hotA hai vaha avazya hI nigoda rAzi se apratiSThita hone ke kAraNa kevala pratyeka rUpa hotA hai / isI prakAra jaba yaha jIva bArahaveM guNasthAna meM pahu~catA hai to vahAM usake zarIra meM jitanI nigodarAzi hotI hai usakA krama se abhAva hotA jAtA hai aura bArahaveM guNasthAna ke antima samaya meM nigodarAzi aura kramarAzi kA pUrI taraha se abhAva hokara sayogikevalI jIva kA zarIra kevala pratyeka rUpa ho jAtA hai / usake bAda AyogikevalI jIva ke yahI zarIra rahatA hai, isalie yaha bhI pratyekarUpa hotA hai| yaha jaghanya pratyekazarIra vargaNA kSapitakarmAza vidhi se Aye hue ayogikevalI jina ke antimasamaya meM hotI hai aura utkRSTa pratyekazarIravargaNA mahAvana ke dAhAdi ke samaya ekabandhabaddha agnikAyika jIvoM ke hotI hai / yahAM yadyapi mahAvana ke dAha ke samaya jitane agnikAyika jIva hote haiM unakA apanA apanA zarIra alaga alaga hI hotA hai, para ve saba jIva aura unake zarIra paraspara saMyukta rahate haiM, isalie una sabakI eka vargaNA mAnI gaI hai| yahAM eka prazna yaha hotA hai ki vigrahagati meM sthita jo bAdaranigoda aura sUkSmanigoda jIva hote haiM unheM pratyekazarIra mAnane meM koI Apatti nahIM honI cAhie, kyoMki vahAM una jIvoM kA eka zarIra na hone se ve saba alaga alaga hI mAne jAne caahie| isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki vahAM bhI unake sAdhAraNa nAmakarma kA udaya rahatA hai aura isalie ve ananta hote hue bhI ekabandhanabaddha hI hote haiM, ataH unheM pratyeka zarIra nahIM mAnA jA sakatA / yaha kahanA ki vigrahagati meM zarIranAmakarma kA udaya na hone se vahAM sthita jIva pratyekazarIra aura sAdhAraNa, inameM se koI nahIM mAne jA sakate, yuktiyukta pratIta nahIM hotA, kyoMki vigrahagati meM bhI sUkSma aura bAdara karmoM ke sAtha sAdhAraNa nAmakarma kA udaya dekhA jAtA hai, isalie jinake ina karmoM kA udaya hotA hai unheM nigoda jIva mAnane meM koI bAdhA nahIM aatii| tathA inake
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 452 atirikta jo jIva hote haiM, cAhe unhoMne zarIra grahaNa kiyA ho aura cAhe zarIra grahaNa na kiyA ho, ve saba pratyekazarIra jIva kahalAte haiN| isa prakAra pratyekazarIravargaNA kina-kina jIvoM ke kisa prakAra hotI hai isakA vicAra kiyaa| . ukta cAra vargaNAoM meM dUsarI vargaNA bAdaranigodavargaNA hai / yaha vargaNA kSapita karmAzavidhi se Aye hue kSINakaSAyajIva ke antima samaya meM hotI hai, kyoMki eka to jo kSapitakarmAza vidhi se AyA huA jIva hotA hai usake karma aura nokarma kA saMccaya uttarottara nyUna nyUna hotA jAtA hai / dUsare aisA niyama hai ki kSapakazreNi para ArohaNa karane vAle jIva ke vizuddhivaza aisI yogyatA utpanna ho jAtI hai jisase usa jIva ke kSINakaSAya guNAsthAna meM pahu~cane para usake prathama samaya meM zarIrasthita ananta bAdaranigoda uttarottara vizeSa adhika vizeSa adhika bAdaranigoda jIva marate haiN| usase Age kSINakaSAya ke kAla meM Avali ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa kAla zeSa rahane taka saMkhyAtabhAga adhika saMkhyAtabhAga adhika jIva marate haiM / usase agale samaya meM asaMkhyAtaguNe jIva marate haiM / isa prakAra kSINakaSAya ke antima samaya taka asaMkhyAtaguNe asaMkhyAtaguNe jIva marate haiN| isa prakAra kSINakaSAya ke antima samaya meM jo maranevAle nigodajIva hote haiM unake vistrasopacayasahita karmaaura nokarma ke samudAya ko eka bAdara nigodavargaNA kahate haiN| cUMki yaha anya bAdara nigodavargaNAoM kI apekSA sabase jaghanya hotI hai, ata: kSapitakazi vidhi se Aye hue jIva ke kSINakaSAya ke antima samaya meM jaghanyabAdara nigodavargaNA kahI gaI hai| yahA~ bArahaveM guNasthAna meM usa guNasthAna vAle jIva ke zarIra ke saba nigoda jIvoM ke marane kI bAta kahI gaI hai| isakA abhiprAya yaha hai ki sayogikevalI aura ayogikevalI jIva kA zarIra ekamAtra apane jIva ko choDakara anya trasa aura sthAvara nigoda jIvoM se rahita ho jAtA hai / unake zarIra kI sAta dhAtu aura upadhAtu yahA~ taka ki roma, nakha, camar3I aura rakta bhI eka sayogikevalI jIva ke zarIra ko chor3akara anya kisI jIva kA AdhAra nahIM rahatA / yahA~ bArahaveM guNasthAna meM yadyapi krama se nigoda rAzi kA abhAva batalAyA gayA hai, isalie yaha prazna ho sakatA hai ki kSINakaSAya jIva ke zarIra se nigodarAzi kA abhAva hotA hai to hoo, para usake zarIra se trasarAzi kA bhI abhAva ho jAtA hai yaha kaise mAnA jA sakatA hai ? uttara yaha hai ki nArakI, deva, AhArakazarIrI aura kevalI ina cAra prakAra ke trasa jIvoM ke zarIroM ko chor3akara anya jitane trasa jIvoM ke zarIra haiM vesaba bAdaranigoda pratiSThita hote haiM, aisA Agamavacana hai / aba jaba ki kevalI jinake
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 453 zarIra meM eka bhI nigoda jIva nahIM rahatA to vahA~ unake AdhArabhUta anya kramirUpa trasa jIvoM kI sambhAvanA hI nahIM kI jA sakatI hai / yahI kAraNa hai ki kevalI jinake zarIra ko kRmirUpa sa jIvoM aura bAdaranigoda jIvoM se rahita batalAyA hai / nigoda jIva kSINakaSAya jIva ke zarIra meM se kyoM marane lagate haiM, isakA samAdhAna vIrasena svAmI ne isa prakAra kiyA hai / unakA kahanA hai ki dhyAna ke bala se vahA~ uttarottara bAdara nigoda jIvoM kI utpatti kA nirodha hotA jAtA hai, isalie krama se naye bAdara nigoda jIva utpanna nahIM hote haiM aura jo purAne bAdara nigoda jIva hote haiM unakI Ayu pUrNa ho jAne kAraNa ve mara jAte haiM / yadyapi kSINakaSAya ke zarIra meM bAdara nigodajIva sarvathA utpanna hI nahIM hote aisI bAta nahIM hai| prArambha meM to ve utpanna hote haiM aura kSINa kaSAyaguNasthAna ke kAla meM bAdara nigodajIva kI jaghanya AyupramANa kAla ke zeSa rahane taka ve utpanna hote haiM / isake bAda nahIM utpanna hote / yahA~ yaha prazna hotA hai ki jisa prakAra prArambha meM ve utpanna hote haiM usI prakAra kSINakaSAya ke antima samaya taka ve kyoM nahIM utpanna hote ? samAdhAna yaha hai ki kevalI kA zarIra pratiSThita pratyeka rUpa hai aisA SaTkhaNDAgama zAstra kA abhiprAya hai / aba yadi yaha mAnA jAtA hai ki kSINakaSAya jIva ke zarIra meM antima samaya taka bAdara nigoda jIva utpanna hote haiM to kevalI jinake zarIra meM bhI bAdara nigoda jIvoM kA sadbhAva mAnanA par3atA hai| cUMki kevalI jina ke zarIra meM bAdara nigoda jIvoM kA sadbhAva nahIM batalAyA hai, isalie yaha bAtasutarAM siddha ho jAtI hai ki kSINakaSAya ke zarIra meM antima samaya taka bAdara nigoda jIva na utpanna hokara jahA~ taka sambhava hai vahIM taka utpanna hote haiM / sAdhAraNataH anya zAstroM meM kevalI jinake zarIra ko sAta dhAtu aura upadhAtu se rahita paramaudArika rUpa kahA gayA hai aura yaha bhI batalAyA hai ki kevalI ke zarIra ke nakha aura keza nahIM bar3hate / kevalI hone ke samaya zarIra kI jo avasthA rahatI hai, Ayu ke antima samaya taka vahI avasthA banI rahatI hai, so ina saba bAtoM kA rahasya isa mAnyatA meM chipA huA hai| isakA artha yaha nahIM lenA cAhie ki unake zarIra meM se haDDI Adi kA abhAva ho jAtA hai| jo cIja jaisI hotI hai vaha vaisI hI banI rahatI hai / mAtra usameM se bAdara nigoda jIva aura unake AdhArabhUta krami kA abhAva ho jAne se vaha usa prakAra pudgala kA saMccaya mAtra raha jAtA hai / udAharaNa ke lie dUdha lIjie / gAya ke stanoM se dUdha nikAlane para kucha kAla meM usameM jIvatpatti hone lagatI hai, para agni para acchI taraha se tapA lene para usa meM kucha kAla taka jIvatpatti nahIM hotI / kintu isakA artha yaha nahIM ki vaha dUdha hI nahIM rahatA /
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 454 dUdha to usa avasthA meM bhI banA rahatA hai / isa prakAra jo bAta dUdha ke viSaya me hai vahI bAta kevalI jina ke zarIra ke aura usakI dhAtuoM aura upadhAtuoM ke viSaya meM bhI jAnanI caahie| isa prakAra kSapitakazi vidhi se Ae hue kSINakaSAya jIva ke antima samaya meM prApta zarIra meM jaghanya bAdaranigodavargaNA hotI hai / tathA svayambhUramaNadvIpa ke karmabhUmi saMbaMdhI bhAga meM mUlI ke zarIra meM utkRSTa bAdaranigodavargaNAhotI hai| madhya meM nAnA jIvoM kA Azraya lekara ye bAdaranigodavargaNAe~ aneka vidha hotI haiN| tIsarIvicAraNIya sUkSmanigodavargaNA hai / bAdara aura sUkSmanigodavargaNA meM antara yaha hai ki bAdaranigodavargaNA dUsare ke Azraya se rahatI haiM aura sUkSmanigodavargaNA jala meM, sthala meM va AkAza meM sarvatra binA Azraya ke rahatI haiN| kSapita kazividhi se aura kSapita gholamAna vidhi seAye hue jo sUkSma nigoda jIva hote haiM unake yaha sUkSma nigoda vargaNA jaghanya hotI haiM / yaha to Agamaprasiddha bAta hai ki eka nigoda jIva akelA nahIM rhtaa| anantAnanta nigoda jIvoM kA eka zarIra hotA hai / asaMkhyAtalokapramANa zarIroM kI eka palavi hotI hai aura AvAli ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa pulaviyoM kA eka skandha hotA hai| yahA~ aise sUkSma skandha kI eka jaghanya vargaNA lI gaI hai| tathA utkRSTa sUkSmanigodavargaNA eka bandhanabaddha chaha jIva nikAyoM ke saMghAta rUpa mahAmatsya ke zarIra meM dikhalAI detI hai| ye apane jaghanya se utkRSTa taka nirantara krama se pAI jAtI hai / bAdara nigoda vargaNAoM meM jisa prakAra bIca- bIcameM antara dikhAI detA hai usa prakAra inameM nahIM dikhalAI detA hai / . cauthI vizeSa vaktavya yogya mahAskandhadravyavargaNA hai / yaha vargaNA AThoM pRthiviyA~, bhavana aura vimAna Adi saba skandhoM ke saMyoga se banatI haiN| yadyapi ina saba pRthivI Adi meM antara dikhalAI detA hai, parasUkSma skandhoM dvArA paraspara sambandha banA huA hai, isalie ina sabako milAkara eka mahAskandha dravyavargaNA mAnI gaI hai| - isa prakAra ye kula teIsa vargaNAe~ haiN| inameM se AhAravargaNA, taijasazarIravargaNA, bhASAvargaNA, manovargaNA aura karmaNAzarIravargaNA ye pA~ca vargaNAe~ jIva dvArA grahaNayogya haiM, zeSa nhiiN| ina vargaNAoM kA pramANa kitanA hai, pichalI vargaNA se agalI vargaNA kisa krama se cAlU hotI hai, apanI jaghanya se apanI utkRSTa kitanI bar3I hai Adi praznoM kA samAdhAna mUla ko dekhakara kara lenA caahie| yahAM taka ekazreNivargaNAoM kA vicAra karake Age nAnAzreNivargaNAoM kA vicAra
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 455 karate hue kauna vargaNA kitanI hotI hai yaha batalAyA gayA hai| ekazreNivargaNA meM jAti kI apekSA kula vargaNAe~ teIsa mAnakara unakAvicAra kiyA gayA hai aura nAnAzreNivargarNA meM pratyeka vargaNA saMkhyA kI apekSA kitanI haiM isa prakAra pariNAma batalAkara vicAra kiyA gayA hai / vargaNAnirUpaNA - teIsa prakAra kIvargaNAoM meM se kauna vargaNA kisa prakAra utpanna hotI hai kyA bheda se utpanna hotI haiM yA saMghAta se utpanna hotI haiM yA bheda - saMghAta se utpanna hotI haiM, isa bAta kA vicAra isa adhikAra meM kiyA gayA hai / skandha meM TUTane ke nAma bheda haiM / paramANuoM ke samAgama kA nAma saMghAta hai aura skandha kA bheda hokara milane kA nAma bheda - saMghAta hai / udAharaNArtha - dvipradezI Adi uparika vargaNAoMke bheda se eka pradezI vargaNA utpanna hotI hai / dvipradezI vargaNA tripradezI Adi uparima vargaNAoM ke bheda se eka pradezI vargaNAoM ke saMghAta se aura svasthAna kI apekSA bheda - saMghAta se utpanna hotI hai / isI prakAra Age bhI samajha lenA caahie| mAtra sAntara - - nirantara vargaNA se lekara azUnyarUpa jitanI vargaNAe~ haiM ve saba svasthAna kI apekSA bheda - saMghAta se hI utpanna hotI haiM / itanI bAta avazya hai ki kinhIM sUtrapothiyoM meM sAntara - nirantara vargaNA kI utpatti bhI pUrva kI vargaNAoM ke saMghAta se, uparima vargaNAoM ke bheda se aura svasthAna kI apekSA bheda- saMjJAta se batalAI hai / kAraNa kA vicAra mUla TIkA meM kiyA hI hai, isalie vahA~ se jAna lenA cAhie / pahale vargaNAdravyasamudAhAra ke caudaha bheda karake sUtrakAra ne vargaNAprarUpaNA aura vargaNAnirUpaNA ina do kA hI vicAra kiyA hai| zeSa bAraha kA kyoM nahIM kiyA hai isa bAta kA vicAra karate hue vIrasena svAmI kahate haiM ki sUtrakAra caubIsa anuyogadvArasvarUpa mahAkarmaprakRtiprAbhRta ke jJAtA the isalie una anuyogadvAroM ke ajAnakAra hone ke kAraNa nahIM kiyA hai, yaha to kahA nahIM jA sakatA hai| ve unakA kathana karanA bhUla gaye isalie nahIM kiyA hai yaha bhI kahanA ucita nahIM hai, kyoMki sAvadhAna vyakti se aisI bhUla honA sambhava nahIM hai / phira kyoM nahIM kiyA hai isa bAta kA samAdhAna karate hue vIrasenasvAmI kahate haiN| ki pUrvAcAryo ke vyAkhyAna kA jo krama rahA hai usakA prarUpaNa karane ke lie hI yahA~ bhUtabali bhaTTAraka ne zeSa bAraha anuyogadvAroM kA kathana nahIM kiyA hai| isa prakAra mUla sUtroM meM zeSa bAraha anuyogadvAroM kA vicAra to nahIM kiyA gayA hai, phira bhI vIrasenasvAmI ne una anuyogadvAroM kA Azraya lekara vargaNAoM kA vistAra se vicAra kiyA hai, so yaha samasta viSaya mUla se jAna lenA cAhie /
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA bAhya vargaNA vicAra isa prakAra yahA~ taka Abhyantara vargaNA kA vicAra karake Age bAhmavargaNA kA vicAra cAra anuyogadvAroM kA Azraya lekara kiyA gayA hai / ve cAra anuyogadvAra ye haiM - zarIrizarIraprarUpaNA, zarIraprarUpaNA, zarIravisrasopacayaprarUpaNA aura visrsopcyprruupnnaa| zarIrI jIva ko kahate haiN| inake pratyeka aura sAdharaNa ke bheda se do prakAra ke zarIra hote haiN| ina donoM kA jisameM pratipAdana kiyA jAtA hai use zarIrizarIraprarUpaNA kahate haiN| audArika Adi pA~ca prakAra ke zarIroM kA apanI avAntara vizeSatAoM ke sAtha jisameM prarUpaNa kiyA jAtA hai use zarIraprarUpaNA kahate haiN| jisameM pA~coM zarIroM ke visrosopacaya ke sambandha ke kAraNa bhUta snigdha aura rUkSaguNa ke avibhAgapraticchedoM kA kathana kiyA jAtA hai use zarIravisrasopacayaprarUpaNA kahate haiN| tathA jisameM jIva se mukta hue unhIM paramANuoM ke visrasopacaya kI prarUpaNA kI jAtI hai use visrAsopacayaprarUpaNA kahate haiN| zarIrizarIraprarUpaNA - isameM jIvoM ke pratyeka zarIra aura sAdhAraNa zarIra ye do bheda batalAkara sAdhAraNa zarIra vanaspatikAyika hI hote haiM aura zeSa jIva pratyeka zarIra hote haiM yaha batalAyA gayA hai / isake Age sAdhAraNa kA lakSaNa karate hue batalAyA hai ki jinakA sAdhAraNa AhAra hai aura zvAsocchvAsa kA grahaNa sAdhAraNa hai ve sAdhAraNa jIva haiM / inakA zarIra eka hotA hai| use vyApta kara anantAnanta nigoda jIva rahate haiM, isalie inheM sAdhAraNa kahate haiM aura isIlie AhAra aura zvAsocchvAsakA grahaNa bhI sAdhAraNa hotA hai / tAtparya yaha hai ki sarvaprathama utpanna hue jIva jitane kAla meM zarIra Adi cAra paryAptiyoM se paryApta hote haiM utane hI kAla meM anantara usI zarIra meM utpanna hue jIva bhI zarIra Adi cAra paryAptiyoM ke pUrNa karane meM koI antara nahIM pdd'taa| yahAM taka paryAptiyoM ke pUrNa hone ke samaya meM yadi jIva isa zarIra meM utpanna hote haiM to ve utpanna hone ke prathama samaya meM hI pUrva meM utpanna hue jIvoM dvArA grahaNa kiye gaye Ahara se utpanna huI zakti ko prApta kara lete haiN| unheM usake lie alaga se prayatnazIla nahIM honA par3atA / vizeSa spaSTa kaheM to yaha kahA jA sakatA hai ki paryAptiyoM kI niSpatti ke lie eka jIvadvArA jo anugrahaNa arthAt paramANupudgaloM kA grahaNa hai vaha usa samaya vahA~ rahane vAle yA pIche utpanna hone vAle anya anantAnanta jIvoM kA anugrahaNa hotA hai, kyoMki eka to usa Ahara se jo zakti utpanna hotI hai vaha yugapat saba jIvoM ko mila jAtI hai| dUsare una paramANuoM se jo zarIra ke avayava banate haiM ve sabake hote haiN| isI prakAra bahuta jIvoM ke dvArA jo anugrahaNa hai vaha eka jIva ke lie bhI hotA hai / eka zarIra meM jo prathama samaya meM jIva utpanna hote haiM aura jo dvitIyAdi samayoM meM
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 457 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA utpanna hote haiM ve saba yahA~ para eka sAtha utpanna hue mAne jAte haiM, kyoMki una sabakA eka zarIra ke sAtha sambandha pAyA jAtA hai / yaha to usake AhAra grahaNa kI vidhi hai / unake maraNa aura janma ke sambandha meM bhI yaha niyama hai ki jisa zarIra meM eka jIva utpanna hotA hai vahA~ niyama se anantAnanta jIva utpanna hote haiM aura jisa sarIra meM eka jIva maratA hai vahA~ niyama se anantAnanta jIvoM kA maraNa hotA hai| tAtparya yaha hai ki ve eka bandhabaddha hokara hI janmate haiM aura marate haiN| ve nigoda jIva bAdara aura sUkSma ke bheda se do prakAra ke hote haiM aura ye paraspara apane saba avayavoM dvArA samaveta hokara hI rahate haiN| usameM bhI bAdara nigoda jIva mUlI, thUvara aura Adrarka Adi ke Azraya se rahate haiM aura sUkSma nigoda jIva sarvatra eka bandhanabaddha hokara pAye jAte haiN| eka nigoda jIva akelA kahIM nahIM rhtaa| ina nigoda jIvoM ke jo Azraya sthAna haiM unameM asaMkhyAtalokapramANa nigodazarIra hote haiN| unameM se eka eka nigodazarIra meM jitane bAdara aura sUkSmanigoda jIva prathama samaya meM utpanna hote haiM unase dUsare samaya meM usI zarIra meM asaMkhyAta guNe hIna nigoda jIva utpanna hote haiN| isa prakAra Avali ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANakAla taka uttarottara pratyeka samaya meM asaMkhyAtaguNe hIna jIva utpanna hote haiN| puna:eka, doAdi samaya se lekara utkRSTarUpa se Avali ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANakAla kA antara dekara puna: eka, do Adi samayoM se lekara Avali ke asaMkhyataveM bhAgapramANakAla taka utpanna hote haiM / isa prakAra sAntara nirantara krama se jaba taka sambhava hai ve nigodajIva utpanna hote haiM / ye saba utpanna hue jIva eka sAtha eka kSetrAvagAhI hokara rahate haiN| sUtrakAra kahate haiM ki aise ananta jIva haiM jo abhI taka trasaparyAya ko nahIM prApta hue haiM, kyoMki inakA ekendriya jAti meM utpatti kA kAraNabhUta saMkleza pariNAma itanA prabala hai jisase ve nigodavAsa chor3ane meM asamartha haiM / aba taka jitane siddha hue aura jitanA kAla vyatIta huA usase bhI anantaguNe jIva eka nigodazarIra meM nivAsa karate haiM / yahA~ para vIrasenAcArya saMkhyAta Adi kI paribhASA karate hue likhate haiM ki Aya rahita jina rAziyoM kA kevala vyaya ke dvArA vinAza sambhava hai ve rAziyA~ saMkhyAta aura asaMkhyAta kahI jAtI haiN| tathA Aya na hone para bhI jisa rAzi kA vyaya ke dvArA kabhI abhAva nahIM hotA vaha rAzi ananta kahI jAtI hai / yadyapi ardhapudgala parivartana kAla bhI ananta mAnA jAtAhai, para yaha upacAra kathana hai / aura isa upacAra kA kAraNa yaha hai ki yaha anya jJAnoM kA viSaya na hokara ananta saMjJA vAle sirpha kevala jJAna kA viSaya hai, isalie isameM ananta kA vyavahAra kiyA jAtA hai / nigoda rAzi do prakAra kI hai - caturgatitinagoda aura nityanigoda / jo cAroM gatiyoM meM utpanna hokara puna: nigoda meM cale jAte haiM ve caturgatinigoda kahalAte haiM / itarAnigoda
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 458 zabda isI kA vAcaka hai aura jo avataka nigoda se nahIM nikale haiM yA sarvadA nigoda meM rahate haiM ve nitya nigoda kahe jAte haiM / atIta kAla meM kitane jIva trasaparyAya ko prApta kara cuke haiM isa prazna kA samAdhAna karate hue vIrasenasvAmI likhate haiM ki atItakAla se asaMkhyAtaguNe jIva hI abhI taka trasaparyAya ko prApta hue haiN| yaha arthapada hai / isake anusAra yahA~ ATha anuyogadvAra jJAtavya haiM / ve ye haiM sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpabahutva / yahA~ ina AThoM anuyogadvAroM kA Azraya lekara do zarIra vAle tIna zarIra vAle, cAra zarIravAle aura zarIra sahita jIvoM kA o aura Adeza se vicAra kiyA gayA hai / vigrahagati meM vidyamAna cAroM gati ke jIva do zarIravAle hote haiM, kyoMki unake taijasa aura kArmaNazarIra vAle yA vaikriyika, taijasa aura kArmaNa zarIra vAle jIva tIna zarIra vAle hote haiN| audArika, vaikriyika, taijasa aura kArmaNA zarIra vAle yA audArika, AhAraka, taijasa aura kArmaNA zarIra vAle jIva cAra zarIra vAle hote haiN| tathA siddha jIva zarIra rahita hote haiM / yahA~ sat Adi anuyogadvAroM ke Azraya se vizeSa vyAkhyAna mUla se jAna lenA cAhie / vizeSa bAta itanI hai ki sUtroM meM kevala satprarUpaNA aura alpabahutva prarUpaNA hI kahI gaI haiN| zeSa chaha kA vyAkhyAna vIrasena AcArya ne kiyA hai| zarIraprarUpaNA - isakA vyAkhyAna chaha anuyogadvAroM ke Azraya se kiyA gayA hai| ve chaha anuyogadvAra ye haiM - nAmanirukti, pradezapramANAnugama, niSekaprarUpaNA, guNakAra, padamImAMsA aura alpabahutva | nAmanirukti meM pA~coM zarIra kI nirukti kI gaI hai| pradezapramANA nugama meM pA~coM zarIroM ke pradeza abhavyoM se anantaguNe aura siddhoM ke anantaveM bhAgapramANa haiM yaha batalAyA gayA hai | niSekaprarUpaNA kA vicAra avAntara chaha anuyogadvAroM kA Azraya lekara kiyA gayA hai| unake nAma ye haiM- samutkIrtanA, pradezapramANAnugama, anantaropanidhA, paramparopanidhA, pradezaviraca aura alpabahutva / samutkIrtanA dvArA batalAyA gayA hai ki jina audArika, vaikriyika aura AhArakazarIra kI vargaNAoM kA prathama samaya meM grahaNa hotA hai unameM se kucha samaya taka, kucha do samaya taka isa prakAra tIna Adi samaya se lekara jisakI jitanI utkRSTa sthiti hotI hai kucha utane kAla taka rahatI hai| Azaya yaha hai ki ina zarIroM kI sthiti meM AbAdhA kAla nahIM hotA / isI prakAra taijasazarIra ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| mAtra taijasazarIra kI utkRSTa sthiti chayAsaTha sAgara lenI caahie| kArmaNAzarIra ke paramANu grahaNa karane ke bAda eka Avali taka nahIM khirate, isalie isake paramANu kucha eka samaya adhika eka Avali taka aura kucha do samaya adhika eka Avali taka isa prakAra
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 459 tIna samaya adhika eka Avali se lekara utkRSTa rUpa se kArmasthitipramANa kAla taka rahate haiN| kArmaNAzarIra kI sthiti meM kama se kama eka AvalipramANa AbAdhA kAla hai, isalie yahA~ AbAdhA ko dhyAna meM rakhakara nirjarA kA vicAra kiyA gayA hai / pradezapramANAnugama meM batalAyA hai ki pA~coM zarIra ke pradeza pratyeka samaya meM abhavyoM se anantaguNe aura siddhoM ke anantaveM bhAgapramANa prApta hote haiN| aura yaha krama apanI apanI sthiti taka jAnanA caahie| anantaropanidhA meM batalAyA hai ki pA~coM zarIra ke pradeza prApta hokara prathama samaya meM bahuta diye jAte haiN| tathA dvitIyAdi samayoM meM vizeSa hIna die jAte haiN| isa prakAra apanI-apanI sthiti paryanta jAnanA cAhie / paramparopanidhA meM batalAyA hai ki prArambha ke tIna zarIroM ke pradeza prathama samaya meM jitane diye jAte haiM, antarmuhUrta jAne para usake antima samaya meM ve Adhe diye jAte haiM / isalie ina zarIra kI eka dviguNAhAni antarmuhUrta pramANa aura nAnA dviguNahAniyA~ Adi ke do zarIroM meM palya ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa aura AhAraka zarIra meM saMkhyAta samayapramANa hotI haiN| tathA taijasazarIra aura kArmaNAzarIra ke pradeza prathama samaya meM jitane nikSipta hote haiM, palya ke asaMkhyAtaveM bhAga jAkara ve Adhe nikSipta hote haiM / inakI eka dviguNAhAni palya ke asaMkhyAta prathama vargamUla pramANa haiM aura nAnA dviguNahAniyA~ palya ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa haiN| pradezaviraca meM solaha padavAlA daNDaka kahA gayA hai jisameM paryAptAnirvRtti, nirvRttisthAna aura jIvanIyasthAna inakA svatantra bhAva se aura sammUrcchana, garbhaja va aupapAdika jIvoM ke Azraya se svasthAna alpabahutva kahA gayA hai| usake bAda inhIM kA parasthAna alpabahutva kahA gayA hai| puna: isake Age pradezaviraca ke chaha avAntara anuyogadvAroM kA nAmanirdeza karake unake Azraya se pA~ca zarIroM kI prarUpaNA kI gaI hai / unake nAma ye haiM - jaghanya agrasthiti, agrasthitivizeSa, agrasthitisthAna, utkRSTa agrasthiti, bhAgAbhAgAnugama aura alpabahutva / niSekaprarUpaNA ke antima anuyogadvAra alpabahutva meM pA~ca zarIroM ke Azraya se ekaguNAhAni aura nAnA guNAhAniyoM ke alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai / isa prakAra apane avAntara adhikAroM ke sAtha niSekaprarUpaNA kA kathana karake guNAkAra anuyogadvAroM meM pA~ca zarIroM ke pradeza uttarottara kitane guNe haiM isa bAta kA jJAna karAne ke lie guNAkAra kA kathana kiyA hai / padamImAMsA meM audArika Adi pA~ca zarIroM ke jaghanya aura utkRSTa pradezoM kA svAmI kauna kauna jIva hai isakA vicAra kiyA gayA hai / alpabahutva meM audArika Adi pA~ca zarIroM ke pradezoM ke alpabahutva kA vicAra kara zarIraprarUpaNA samApta kI gaI hai|
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 460 zarIravinasopacayaprarUpaNA - yadyapi pAMca zarIra meM snigdhAdi guNoM ke kAraNa jo paramANupudgala sambaddha hokara rahate haiM unakI visrasopacaya saMjJA hai| phira bhI yahA~ para ina visrasopacAryo ke kAraNabhUta jo snigdhAdi guNa haiM unheM bhI kAraNa meM kArya kA upacAra karake visrasopaya kahA gayA hai / isa prakAra yahAM inhIM snigdhAdi guNoM kA isa anuyogadvAra meM apane chaha avAntara anuyogadvAroM kA Azraya lekara vicAra kiyA gayA hai / unake nAma ye haiM - avibhAgapraticchedaprarUpaNA, vargaNAprarUpaNA, spardhakaprarUpaNA, antaraprarUpaNA, zarIraprarUpaNA aura alpabahutva / avibhAgapraticchedaprarUpaNA meM batalAyA hai ki audArika zarIra ke eka eka pradeza meM saba jIvoM se anantaguNe ananta avibhAgapraticcheda hote haiM / vargaNAprarUpaNA meM batalAyA hai ki isa prakAra avibhAgapraticchedavAle saba jIvoM se anantaguNe paramANuoM kI eka vargaNA hotI hai aura ye saba vargaNAe~ abhavyoM anantaguNI aura siddhoM ke anantaveM bhAgapramANa hotI haiM / itanI vargaNAoM kA eka audArikazarIrasthAna hotA hai yaha ukta kathana kA tAtparya hai / spardhaka prarUpaNA meM batalAyA hai ki abhavyoM se anantaguNI aura siddhoM ke anantaveM bhAgapramANavargaNAoM kA eka spardhaka hotA hai| tathA saba spardhaka milakara bhI itane hI hote haiM / antara prarUpaNA meM batalAyA hai ki eka spardhak se dUsare spardhaka ke madhya antara saba jIvoM se anantaguNe avibhAgapraticchedakoM ko lekara hotA hai / arthAt pichale spardhaka kI antima vargaNA meM jitane avibhAgapraticcheda usase agale spardhaka kI prathama vargaNA meM jAnane cAhie / zarIra prarUpaNA meM batalAyA hai ki ananta avibhAgapraticcheda zarIra ke bandhana ke kAraNabhUta guNoM kA prajJA se cheda karane para utpanna hote haiM aura phira yahIM para prasaMga se cheda ke dasa bhedoM kA svarUpanirdeza kiyA gayA hai / alpabahutva meM pAMca zarIroM ke avibhAgapraticchedoM ke alpabahutva kA vicAra karake zarIravinasopacayaprarUpaNA samApta kI gaI hai| vinasopacayaprarUpaNA - jo pA~ca zarIroM ke pudgala jIva ne chor3a diye haiM aura jo audAyikabhAva ko chor3akara saba loka meM vyApta hokara avasthita hai unakI yahA~ visrasopacaya saMjJA mAnakara visrasopacayaprarUpaNA kI gaI hai / eka-eka jIvapradeza arthAt eka-eka paramANu para saba jIvoM se anantaguNe visrasopacaya upacita rahate haiM aura ve saba loka meM se Akara visrasopacayarUpa se sambandha ko prApta hote haiN| yA ve pA~ca zarIroM ke pudgala jIva se alaga hokara saba AkAza pradezoM se sambandha ko prApta hokara rahate haiN| isa prakAra jIva se alaga hokara saba loka ko prApta hue una pudgaloM kI dravyahAni, kSetrahAni, kAlahAni aura bhAvahAni kisa prakAra hotI hai, Age yaha batalAyA gayA hai aura yaha batalAne
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 461 ke bAda jIva se abhedarUpa pA~ca zarIrapudgaloM ke visrasopacaya kA mAhAtmya batalAne ke lie alpabahutva kA nirdeza kiyA gayA hai / tathA madhya meM prasaMga se jIvapramANAnugama, pradezapramANAnugama aura inake alpabahutva kA bhI vicAra kiyA gayA hai / isa prakAra itanA vicAra karane para bAhyavargaNA kA vicAra samApta hotA hai / cUlikA pahale jo artha kaha Aye haiM usakA vizeSa rUpa se kathana karanA cUlikA hai| pahale ' jattheya maradi jIvo' ityAdi gAthA kaha Aye haiN| yahAM para sarvaprathama isI gAthA ke uttarArdha kA vicAra kiyA gayA hai / aisA karate hue batalAyA hai ki prathama samaya meM ekanigoda jIva ke utpanna hone para usake sAtha anantanigoda jIva utpanna hote haiM / tathA jisa samaya ye jIva utpanna hote haiM usI samaya unakA zarIra aura pulavi bhI utpanna hotI haiM / tathA kahIM kahIM pulavi kI utpatti pahale bhI ho jAtI hai, kyoMki pulavi aneka zarIroM kA AdhAra hai, isalie usakI utpatti pahale mAnane meM koI bAdhA nahIM aatii| sAdhAraNa niyama yaha hai ki anantAnanta nigoda jIvoM kA eka zarIra hotA hai aura asaMkhyAtalokapramANa zarIroM kI eka pulavi hotI hai / prathama samaya meM jitane nigoda jIva utpanna hote haiM dUsare samaya meM vahI para asaMkhyAtaguNe hIna jIva utpanna hote haiN| tIsare samaya meM unase bhI asaMkhyAtaguNe hIna jIva utpanna hote haiN| isa prakAra Avali ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa kAla taka uttarottara asaMkhyAtaguNe hIna jIva utpanna hote haiN| usake bAda krama se kama eka samaya kA aura adhika se adhika Avali ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa kAla kA antara paDa jAtA hai / puna: antara ke bAda ke samaya meM asaMkhyAtaguNe hIna jIva utpanna hote haiM aura yaha krama Avali ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa kAla taka cAlU rahatA hai / isa prakAra ina nigodaM jIvoM kI utpatti aura antara kA krama kahakara zraddhAalpabahutva aura jIva alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| zraddhAalpabahutva meM sAntara samaya meM aura nirantara samaya meM utpanna hone jIvoM kA alpabahutva tathA ina kAloM kA alpabahutva vistAra ke sAtha batalAyA gayA hai / jIva alpabahutva meM kAla kA Azraya lekara jIvoM kA alpabahutva batalAyA gayA hai / isake bAda skandha, AvAsa aura puliviyoM meM jo bAdara aura sUkSma nigoda jIva utpanna hote haiM ve saba paryApta hI hote haiM yA aparyApta hI hote haiM. yA mizrarUpa hI hote haiM isa prazna kA samAdhAna karate hue pratipAdana kiyA hai ki saba bAdara nigoda jIva paryApta hI hote haiM, kyoMki aparyAptakoM kI Ayu kama hone se ve pahale mara jAte haiM, isalie paryApta jIva hI hote haiM / kintu isake bAda ve mizrarUpa hote haiM, kyoMki
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA kaddara bAda meM paryApta aura aparyApta bAdara nigoda jIvoM ke eka sAtha rahane meM koI bAdhA nahIM AtI / kintu sUkSma nigoda vargaNA meM sabhI sUkSmanigoda jIva mizrarUpa hI hote haiM, kyoMki inakI utpatti ke pradeza aura kAla kA koI niyama nahIM hai / ___ isa prakAra 'jattheya maradi jIvoM' ityAdi gAthA ke uttarArdha kA kathana karake usake pUrvArdha kA vicAra karate hue batalAyA gayA hai ki jo bAdara nigoda jIva utpatti ke krama se utpanna hote haiM aura paraspara bandhana ke krama se sambandha ko prApta hote haiM unakA maraNa krama se hI nirgama hotA hai / inakA utpatti ke krama se nirgamana nahIM hotA hai, kintu maraNa ke krama se nirgamana hotA hai yaha ukta kathana kA tAtparya hai / maraNa kA krama kyA hai isa prazna kA samAdhAna karate hue batalAyA hai ki vaha do prakAra kA hai - yavamadhyakrama aura ayava madhyakrama / inameM se pahale ayavayamadhyakrama kA nirdeza karate haiM - sarvotkRSTa guNazreNi ke dvArA maranevAle aura sabase dIrghakAla dvArA nirlepyamAna hone vAle jIvoM ke antima samaya meM mRta hone se bace hue nigodoM kA pramANa Avali ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hotA hai / yahA~ nigoda zabda pulaviyAcI hai / abhiprAya yaha hai kikSINakaSAya ke antima samaya meM pUrva meM mRta hue jIvoM se bace hue jIvoM kI pulaviyA~ Avali ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai / kSINakaSAya ke antima samaya meM nigoda jIvoM ke zarIrI asaMkhyAta lokapramANa hote haiM aura eka-eka zarIra meM pUrva meM marane se bace hue ananta nigoda jIva hote haiN| tathA unakI AdhArabhUta pulaviyA~ uktapramANa hotI haiM / yahA~ kSINakaSAya ke kAla ke bhItara yA thUvara Adi meM marane vAle jIvoM kI prarUpaNA cAra prakAra kI hai - prarUpaNA, pramANa, zreNi alpabahatva / prarUpaNA meM batalAyA hai ki kSINakaSAya ke pratyeka samaya meM jIva marate haiM / pramANa meM batalAyA hai ki kSINakaSAya ke pratyeka samaya meM ananta jIva marate haiM / zreNi do prakAra kI hai - anantaropanidhA aura paramparopanidhA / anantaropanidhA meM batalAyA hai ki kSINakaSAya ke prathama samaya meM marane vAle jIva stoka haiN| dasare samaya meM marane vAle jIva vizeSa adhika haiN| isa prakAra AvalipRthaktva kAla taka pratyeka samaya meM vizeSaadhika vizeSa adhika jIva marate haiN| usake bAda kSINakaSAya ke saMkhyAtaveM bhAgapramANa kAla meM se Avali ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa kAla jAne para marane vAle jIva dUne ho jAte haiN| isa prakAra itanA itanA avasthita adhvAna jAkara marane vAle jIvoM kI saMkhyA dUnI dUnI hotI jAtI hai aura vaha krama asaMkhyAtaveM bhAga adhika marane vAle jIvoM ke antima samaya ke prApta hone taka jAnanA caahie| usake bAda antima samaya taka pratyeka samaya meM asaMkhyAtaguNe asaMkhyAtaguNe jIva marate haiM / Age kSINakaSAya ke kAla meM bAdara nigoda jIva ke jaghanya AyapramANa kAla ke zeSa rahane para bAdara nigoda jIva nahIM utpanna hote haiM / isa artha ko spaSTa karane ke lie
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 463 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA AyuoM kA alpabahutva batalAyA gayA hai| Age jaghanya aura utkRSTa bAdara aura sUkSma nigoda jIvoM kI pulaviyoM kA parimANa batalAkara saba nigodoM kI utpatti meM kAraNa mahAskandha ke avayava ATha pRthivI, TaGka, kUTa,bhavana,vimAna, vimAnendraka Adi batalAye gaye haiN| sAtha hI yaha bhI batalAyA gayA hai ki jaba mahAskandha ke sthAnoM kA jaghanya pada hotA hai taba bAdara trasaparyAptakoM kA utkRSTa pada hotAhai aura jaba bAdara trasaparyAptakoM kA jaghanya pada hotA hai taba mUla mahAskandha sthAnoM kA utkRSTa pada hotA hai / Age maraNayavamadhya aura zamilAyavamadhya Adi kA kathana karane ke lie saMdRSTiyA~ sthApita karake saba jIvoM meM mahAdaNDa kA kathana kiyA gayA hai aura saMdRSTiyoM meM jo bAdata darasAI gaI hai usakA yahA~ sUtroM dvArA pratipAdana kiyA gayAhai / yahA~ vizeSa jAnakArI ke lie mUla kA svAdhyAya apekSita hai / isa prakAra itane kathana dvArA 'jattheya marai jIvoM' isa gAthA kI prarUpaNA samApta hotI hai| aba pA~ca zarIroM ke grahaNa yogya kauna vargaNAe~ haiM aura kauna grahaNa yogya nahIM hai isa bAta kA jJAna karAne ke lie ye cAra anuyogadvAra Aye haiM- vargaNAprarUpaNA, vargaNAnirUpaNA, pradezArthatA aura alpabahutva / vargaNAprarUpaNA meM puna: eka pradezI paramANu pudgala dravya vargaNA se lekara kArmaNAdravya vargaNA taka kI saba vargaNAoM kA nAmollekha kiyA gayA hai| vargaNAnirUpaNA meM ina vargaNAoM meM se eka-eka vargaNA ko lekara yaha vargaNAgrahaNa prAyogya nahIM hai aisI pRcchA karake jo jo vargaNAgrahaNa prAyogya nahIM hai use agrahaNaprAyogya batalAkara anta meM yahI pRcchA anantAnanta paramANu pudgala dravya vargaNAke viSaya meM karake yaha batalAyA gayA hai ki isameM se kucha vargaNAe~ grahaNaprAyogya haiM aura kucha vargaNAe~ grahaNaprAyogya nahIM haiM / isakA vizeSa khulAsA karate hue vIrasena svAmI likhate haiM ki isa sUtra meM jaghanya AhAravargaNA se lekara mahAskandhadravya vargaNA taka saba vargaNAoMkI anantAnantapradezI paramANupudgaladravyavargaNA saMjJA hai / inameM se AhAravargaNA, taijasavargaNA, bhASAvargaNA, manovargaNA aura kArmaNAzarIravargaNA ye pA~ca vargaNAe~ grahaNaprAyogya haiM, zeSa nahIM / jo pA~cavargaNAe~ grahaNaprAyogya haiM unameM AharavargaNA meM se audArikazarIra, vaikriyikazarIra aura AhArakazarIra ina tIna zarIroMkA grahaNa hotA hai / taijasavargaNA meM se taijasazarIra kA grahaNa hotAhai / bhASAvargaNA meM se cAra prakAra kI bhASAoM kA grahaNa hotA hai| manovaNA meM se cAra prakAra ke mana kI racanA hotI hai aura kArmaNAvargaNA meM se jJAnAvaraNAdi ATha prakAra ke karmoM kA grahaNa hotA hai / ina sUtroM kI TIkA karate hue vIrasena svAmI ne eka bahuta hI mahatva kI bAta kI ora dhyAna AkRSTa kiyA hai / unakA kahanA hai ki yadyapi AhAravargaNA se audArika Adi tIna zarIroM kA nirmANa hotA hai para jina AhAravargaNAoM se audArikazarIra kAnirmANa
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 464 hotA hai unase vaikriyikaaura AhAraka zarIra kA nirmANa nahIM hotA / jina AharavargaNAoMse vaikriyikazarIra kA nirmANa hotA hai unase audArika aura AhArakazarIra kA nirmANa nahIM hotA / tathA jina AhAravargaNAoM se AhArakazarIra kA nirmANa hotA hai, unase audArika aura vaikriyika zarIra kA nirmANa nahIM hotA / vastuta: audArika Adi tIna zarIroM kA nirmANa karane vAlI AhAravargaNAe~ alaga alaga haiM para unake madhya meM vyavadhAna na hone se unakI ekavargaNA mAnI gaI hai / isI prakAra bhASA Adi vargaNAoM meM cAra bhASAoM, cAra mana aura ATha karmoM kI vargaNAe~ bhI alaga alaga jAnanI cAhie / isa prakAraNa ke jo sUtra haiM unhIM ke AdhAra se unhoMne yaha artha phalita kiyA hai / pradezArthatA meM saba zarIroM kI pradezArthatA anantAnanta pradezavAlI hai yaha batalAkara Adi ke tIna zarIroM meM pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gandha aura ATha sparza batalAye haiN| tathA anta ke do zarIroM meM pA~ca varNa pA~ca rasa, do gandha aura cAra sparza batalAye haiN| AhArakazarIra meM dhavala varNa hotA hai aisI avasthA meM yahAM pAMca varNa kaise batalAye haiM isakA samAdhAna karate hue vIrasena svAmI likhate haiM ki AhArakazarIra ke visrasopacaya kI apekSA usakA dhavala varNa kahA jAtA hai, vaise usameM pA~coM varNa hote haiM / isI prakAra isa zarIra meM azubha rasa, azubha gandhaaura azubha sparza avyaktabhAva se rahate haiM, yA azubha rasa, azubha gandha aura azubha sparza vAlI vargaNAe~ AhArakazarIra rUpa se pariNamana karate samaya zubha rUpa ho jAtI haiM, isalie isameM pA~ca varNo ke samAna pA~ca rasa, dogandha aura ATha sparza bhI batalAye haiN| tathA taijasa aura kArmaNa skandha meM pratipakSarUpa sparza nahIM hote, isalie cAra sparza batalAye haiM / alpabahutva do prakAra kA hai - pradezaalpabahatva aura avagAhanA alpabahutva / pradezaalpabahutva meM batalAyA hai ki audArikazarIra dravyavargaNA ke pradeza sabase stoka haiN| unase vaikriyikazarIra dravyavargaNA ke pradeza anantaguNe haiN| unase bhASA, mana aura kArmaNA zarIra dravyavargaNA kI avagAhanA sabase stoka hai / usase manodravyavargaNA kI avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai / usase bhASAdravyavargaNA kI avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai / usase AhArakazarIra dravyavargaNA kI avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai| usase vaikriyikazarIra dravyavargaNA kI avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai aura usase audArikazarIra dravyavargaNA kI avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai / bandhavidhAna bandha ke cAra bheda haiM - prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha / ina cAroM kA vistAra se nirUpaNa bhagavAn bhUtabali bhaTTAraka ne mahAbandha meM kiyA hai / unakA yahAM para prarUpaNa karane para bandhavidhAna samApta hotA hai|
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavi bhavi daMsaNu malarahiu bhavi bhavi karauM samAhi / bhavi bhavi risi gurU ho i mahu NihayamaNubhavavAhi || SaT.6 | mahAbandha | (karmaprakRtiprAbhRta banAma satkarma) * satkarma paricaya * satakamma paMjikA * karmaprakRtiprAbhRta paricaya * dhavalAgraMtha samApti sUcanA (SaTkhaMDAgama pustaka kra. 15, 16 kI prastAvanA)
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-paricaya (pu.15) agrAyaNIya pUrva ke 14 adhikAroM meM pAMcavA~ cayanalabdhi nAma kA adhikAra hai / usameM 20 prAbhRta haiN| inameM caturtha prAbhRta karmaprakRtiprAbhRta haiN| usameM nimna 24 adhikAra haiM1. kRti, 2.vedanA, 3.sparza, 4. karma, 5. prakRti, 6. bandhana, 7. nibandhana, 8. prakrama, 9. upakrama, 10. udaya, 11. mokSa, 12. saMkrama, 13. lezyA, 14. lezyAkarma, 15. lezyApariNAma 16. sAtAsAta, 17. dIrgha-hasva, 18. bhavadhAraNIya, 19. pudgalAtta (pudgalAtma), 20. nidhitta- anidhatta, 21. nikAcita-anikAcita, 22. karmasthiti, 23. pazcimaskandha aura 24. alpabahutva / ina 24 adhikAroM meM se prastuta SaTkhaNDAgama (mUlasUtra) ke vedanA nAmaka caturtha khaNDa meM kRti (pu.9) aura vedanA kI (pu.10-12) tathA vargaNA nAmaka pAMcave khaNDa meM sparza, karma aura prakRti (pu.13) adhikAroM kI prarUpaNA kI gayI hai| bandhana anuyogadvAra bandha, bandhanIya, bandhaka aura bandhavidhAna ina 4 avAntara anuyogadvAroM meM vibhakta haiN| inameM se bandha aura bandhanIya adhikAroM kI bhI prarUpaNA vargaNAkhaNDa (pR.14) meM kI gaI hai| bandhaka adhikAra kI prarUpaNA khuddAbandha nAmaka dvitIya khaNDa meM tathA bandhavidhAna nAmaka avAntara adhikAra kI prarUpaNA mahAbandha nAmaka chaThe khaNDa meM kI gayI hai / isa prakAra mUla SaTkhaNDAgama meM pUrvokta 24 anuyogadvAroM meM se prathama 6 anuyogadvAroM ke hI viSaya kA vivaraNa kiyA gayA hai| zeSa nibandhana Adi 18 anuyogadvAroM kI prarUpaNA yadyapi mUlaSaTkhaNDAgama meM nahIM kI gayI hai phira bhI varNaNAkhaNDa ke antimasUtra ko dezAmarzaka mAnakara unakI prarUpaNA apanI dhavalA TIkA (pR.15-16) meM vIrasenAcArya ne prApta upadeza ke anusAra saMkSepa meM kara dI hai / inakA nAma satkarma pratIta hotA hai / una zeSa 18 anuyogadvAroM meM se nibandhana, prakrama, upakrama aura udaya ye 4 (7-10) anuyogadvAra pustaka 15 meM prakAzita ho rahe haiN| tathA zeSa 14 (11-24) anuyogadvAra pustaka 16 meM prakAzita kiye jAyeMge | inakA viSayaparicaya saMkSepa meM isa prakAra hai - 1 bhUdabalibhaDAraeNa jeNedaM suttaM desAmAsiyabhAveNa lihidaM teNedeNa sutteNa sUcidasesaaTThArasaaNiyoga hArANaM kiMcisaMkheveNa parUpaNaM kassAmo / pu. 15, pR. 1. 2 mahAkammapaDi ..... savvANi parUvidANi / saMtakammapaMjiyAkI utthAnikA (pu.15,pariziSTa pR. 1)
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 466 7. nibandhana - 'nibadhyate tadasminniti nibandhanam' isa nirukti ke anusAra jo dravya jisameM nibaddha hai use nibandhana kahA jAtA hai / nikSepayojanA meM isake ye 6 bheda kiye gaye haiM- nAmanibandhana, sthApanAnibandhana, dravyanibandhana, kSetranibandhana, kAlanibandhana aura bhAvanibandhana / ina sabake svarUpa kA vivaraNa karate hue yahA~ nAma aura sthApanA nibandhanoM ko choDakara zeSa 4 nibandhanoM ko prakRta batalAyA hai| sAtha meM yahA~ yaha bhI nirdeza kiyA gayA hai ki yadyapi isa nibandhana anuyogadvAra meM chahoM dravyoMke nibandhana kI prarUpaNA kI jAtI hai ' phira bhI adhyAtmavidyA kA adhikAra hone se yahA~ una sabako chor3akara kevala karma nibandhana hI prarUpaNA kI gayI hai / sarvaprathama yahA~ nibandhana anuyogadvAra kI AvazyakatA pragaTa karate hue yaha batalAyA hai ki dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke dvArA karmoM aura unake mithyAtvaprabhRti pratyayoM kI prarUpaNA kI jA cukI hai| sAtha hI karmarUpa hone kI yogyatA rakhanevAle pudgaloM kA bhI vivecana kiyA jA cukA hai / kintu una karmoM kI prakRti kahA~ kisa prakAra hotI hai, yaha nahIM batalAyA gayA hai / isIliye karmoM ke isa vyApAra kI prarUpaNA ke liye prakRta nibandhana anuyogadvAra kA avatAra huA hai / noAgamakarmanibandhana ke do bheda haiM- mUlakarmanibandhana aura uttarakarmanibandhana / inameM se mUla karmanibandhana meM jJAnAvaraNAdi 8 mUla prakRtiyoM ke tathA uttarakarmaprakRtinibandhana inhIM ke uttara bhedoM ke nibandhana kI prarUpaNA kI gayI hai / 8. prakrama - yahA~ nikSepayojanA karate huye prakrama ke ye 6 bheda nirdiSTa kiye gaye haiMnAmaprakrama, sthApanAprakrama, dravyaprakrama, kSetraprakrama, kAlaprakrama aura bhAvaprakrama / inake kucha aura uttara bhedoM kA ullekha karate hue yahA~ karmaprakrama ko adhikAra prApta batalAyA hai tathA 'prakrAmatIti prakrama:' isa nirukti ke anusAra prakrama se kArmaNA pudgalapracaya kA abhiprAya batalAyA hai / yahA~ yaha zaMkA uThAyI gayI hai ki jisa prakAra kuMbhAra eka miTTI ke piNDa se aneka ghaTAdikoM koutpanna karatA hai usI prakAra yaha saMsArI prANI ekaprakAra se karma ko bAMdhakara phira usase ATha prakAra ke karmoM ko utpanna karatA hai, kyoMki anyathA akarma paryAya se karmaparyAya kA utpanna honA sambhava nahIM hai / isake uttara meM kahA gayA hai ki jaba akarma se karma kI utpatti sambhava nahIM hai taba jisa eka karma se ATha prakAra ke karmoM kI utpatti svIkAra kI jAtI hai vaha eka karma bhI kaise utpanna ho sakegA ? yadi use bhI karma se hI 1 isakI prarUpaNA saMtakammapaMjiyA meM dekhiye /
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 467 utpanna mAnA jAvegA to aisI avasthA meM anavasthAjanita avyavasthA durnivAra hogI / isaliye use akarma se hI utpanna mAnanA paDegA / dUsare, kArya sarvathA kAraNa ke hI anurUpa honA cAhiye, aisA ekAnta niyama nahIM bana sakatA; anyathA mRttikApiNDa se ghaTa-ghaTI Adi utpanna na hokara mRttikApiNDa ke hI utpanna hone kA prasaMga anivArya hogA / parantu cUMki aisA hotA nahIM hai, ataeva kArya kathaMcit (dravya kI apekSA) kAraNa ke anurUpa aura kathaMcit (paryAya kI apekSA) usase bhinna hI utpanna hotA hai, aisA svIkAra karanA caahiye| prasaMga pAkara yahA~ sAMkhyAbhimata satkAryavAda kA ullekha karake usakA nirAkaraNa karate hue 'nityatvaikAntapakSe'pi' ityAdi AptamImAMsA kI aneka kArikAoM ko uddhRta karake tadanusAra nityatvaikAnta aura sarvathA asatkAryavAda kA bhI khaNDana kiyA gayA hai / isake atirikta paraspara nirapekSa avasthA meM ubhaya (sat-asat) rUpatA bhI utpadyamAna kArya meM nahIM banatI, isakA ullekha karate hue syAdvAdasammata saptabhaMgI kI bhI yojanA kI gayI hai| isI silasile meM bauddhAbhimata kSaNakSayitva kA ullekha kara usakA nirAkaraNa karate hue dravya kI utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpatA ko siddha kiyA gayA hai| pUrvokta kArikAoM ke abhiprAyAnusAra padArthoM ko sarvathA sat svIkAra karane vAle sAMkhyoM ke yahA~ prAgabhAvAdi ke asambhava ho jAne se jisa prakAra anAditA, anantatA, sarvAtmakatA aura ni:svarUpatA kA prasaMga durnivAra hai usI sarvathA abhAva (zUnyaikAnta) ko svIkAra karane vAle mAdhyamikoM ke yahA~ anumAnAdi pramANa ke asambhava hone se svapakSa kI siddhi aura parapakSa ko dUSita na kara sakane kA bhI prasaMga anivArya hogA / paraspara nirapekSa ubhayasvarUpatA (sadasadAtmakatA) ko svIkAra karane vAle bhATToM ke samAna sAMkhyoM ke yahA~ bhI parasparaparihArasthitilakSaNa virodha kI sambhAvanA hai hii| kAraNa ki vaha (ubhayasvarUpatA) syAdAda siddhAnta ko svIkAra kiye binA bana nahIM sktii| pUrvokta doSoM ke parihAra kI icchA se bauddha jo sarvathA anirvacanIyatA ko svIkAra karate haiM ve bhI bhalA 'tatva anirvacanIya hai' isa prakAra ke vacana ke binA apanI abhISTa tatvavyavasthA kA bodha dUsaroM ko kisa prakAra se karA sakeMgeM ? isa prakAra sarvathA sadasadAdi ekAnta pakSoM kI samIkSA karate hue yahA~ ina sAta bhaMgoM kI yojanA kI gayI hai / yathA - ... 1. svadravya; kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA vastu kathaMcit sat hI hai / 2 vahI paradravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA kathaMcit asat hI hai / 3 krama se svadravyAdi aura paradravyAdi kI vivakSA hone para vaha kathaMcit sadasat (ubhaya svarUpa ) hI hai / 4 yugapat svadravyAdi aura paradravyAdi donoM kI vivakSA meM vastu kathaMcit avAcya hI hai / ina cAra
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 468 * mukhya bhaMgoM kA nirdeza to 'kathaMcitte sadeveSTaM' ityAdi kArikA meM hI kara diyA gayA hai / zeSa tIna bhaMga 'ca' zabda se sUcita kara diye gaye haiM / ve isa prakAra haiM- 5. kathaMcit vastu sat aura avaktavya hI hai / 6. kathaMcit vaha asat aura avaktavya hI haiM / 7 kathaMcit vaha satasat aura avaktavya hI hai| ina tIna bhaMgoM meM yathAkrama se svadravyAdi tathA yugapat svaparadravyAdi, paradravyAdi tathA yugapat sva-paradravyAdi aura krama se sva-paradravyAdi tathA yugapat sva-paradravyAdikI vivakSA kI gayI hai / yahA~ jo AptamImAMsA kI 'kathaMcit te sadeveSTaM' Adi kArikA udghRta kI gayI hai ThIka usI prakAra kI prAkRta gAthA paMcAstikAya meM pAyI jAtI hai / yathA - siya atthi Natthi ubhayaM avvattavvaM puNo ya tattidayaM / davvaM khu sattabhaMgaM AdesavaseNa saMbhavadi // prakRtiprakrama, sthitiprakrama aura anubhAgaprakrama ke bheda se prakrama tIna prakAra kA batalAyA gayA hai| inameM prakRtiprakrama ko mUlaprakRtiprakrama aura uttaraprakRtiprakrama ina do bhedoM meM vibhakta kara yathAkrama se unake alpabahutva kI yahA~ prarUpaNA kI gayI hai / anta meM sthitiprakrama aura anubhAgaprakrama kI bhI saMkSepa meM prarUpaNA karake isa anuyogadvAra ko samApta kiyA gayA hai / 9. upakrama - prakrama ke samAna hI upakrama ke bhI ye chaha bheda nirdiSTa kiye gaye haiM - nAmaprakrama, sthApanAprakrama, dravyaprakrama, kSetraprakrama, kAlaprakrama aura bhAvaprakrama / yahA~ karmaprakrama ko adhikAra prApta batalAkara usake ye cAra bheda nirdiSTa kiye gaye haiM- bandhanoprakrama, udIraNoprakrama, upazAmanopakarma aura vipariNAmoprakrama / yahA~ prakrama aura upakrama meM vizeSatA kA ullekha karate hue yaha batalAyA hai ki prakrama prakRti, sthiti aura anubhAga meM Ane vAle pradezAgra kI prarUpaNA karatA hai ki upakrama bandha hone ke dvitIya samaya se lekara sattava svarUpa se sthita karmapudgaloM ke vyApAra kI prarUpaNA karatA hai / bandhanoprakrama ke bhI yahA~ prakRti va sthiti Adi ke bheda se cAra bheda batalAkara unakI prarUpaNA satkarmaprakRtiprAbhRta ke samAna karanA cAhiye, aisA ullekhamAtra kiyA hai / yahA~ yaha AzaMkA uThAyI gayI hai ki inakI prarUpaNA jaise mahAbandha meM kI gayI hai tadanusAra vaha yahA~ kyoM na kI jAya ? inake samAdhAna meM batalAyA hai ki mahAbandha meM cUMki prathama samaya sambandhI bandha kA Azraya lekara vaha prarUpaNA kI gayI hai ataeva tadanusAra yahA~ unakI prarUpaNA karanA iSTa nahIM hai|
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 469 udIraNA - udayAvalIbAhma sthiti ko Adi lekara Age kI sthitiyoM ke bandhAvalI atikrAnta pradeza piNDa kA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pratibhAga se yA asaMkhyAta loka pratibhAga se apakarSaNa karake usako udayAvalI meM denA, use udIraNA kahA jAtA hai / abhiprAya yaha hai ki udayAvalI ko chor3akara Age kI sthitiyoM meM se pradezapiNDa ko khIMcakara use udayAvalI meM prakSipta karane ko udIraNA kahate haiM / vaha do prakAra kI hai - eka-ekaprakRtiuddIraNA aura prakRtisthAnaudIraNA / eka-eka prakRtiudIraNA kI prarUpaNA meM prathamata: usake svAmiyoM kA vivecana kiyA gayA hai| udAharaNArtha jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmoM kI udIraNA ke svAmI kA nirdeza karate hue batalAyA hai ki ina karmoM kI udIraNA mithyAdRSTi se lekara kSINakaSAya guNAsthAna taka hotI hai| vizeSatA itanI hai ki kSINakaSAya ke kAla meM eka samaya adhika AvalImAtra zeSa rahane para unakI udIraNA vyucchinna ho jAtI tatpazcAt eka-eka prakRti udIraNA viSayaka eka jIva kI apekSA kAla aura antara tathA nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, nAnA jIvoM kI apekSA kAla aura alpabahatva kI prarUpaNA kI gayI hai| nAnA jIvoM kI apekSA usake antara kI sambhAvanA hI nahIM hai| eka-eka prakRti kA adhikAra hone se yahA~ bhujAkAra, padanikSepa aura vRddhi udIraNA kI bhI sambhAvanA nahIM hai| prakRtisthAna udIraNA kI prarUpaNA meM sthAnasamutkIrtanA karate hue mUla prakRtiyoM ke AdhAra se ye pAMca prakRtisthAna batalAye gaye haiM - AThoM prakRtiyoM kI udIraNArUpa pahilA, Ayu ke binA zeSa sAta prakRtiyoM rUpa dUsarA; Ayu aura vedanIya ke binA zeSa chaha prakRtiyoM rUpa tIsarA; mohanIya, Ayu aura vedanIya ke binA zeSa pAMca prakRtiyoM rUpa cauthA; tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu aura antarAya ke binA zeSa do prakRtiyoM rUpa pAMcavAM / svAmitvaprarUpaNA meM ukta sthAnoM ke svAmiyoM kA nirdeza karate hue batalAyA hai ki inameM se prathama sthAna, jisakA Ayu karma udayAvalI meM praviSTa nahIM hai aise pramatta (mithyAdRSTi se lekara pramattasaMyata taka pramAda yukta) jIva ke hotA hai| dvitIya sthAna bhI ukta jIva ke hI hotA hai / vizeSatA kevala itanI hai hai ki usakA Ayu karma udayAvalI meM praviSTa honA cAhiye / tIsarA sthAna sAtaveM guNasthAna se lekara dasaveM guNasthAna taka hotA hai / cauthe sthAna kA svAmI chadmastha vItarAga (upazAntakaSAya aura kSINamoha) jIva hotA hai /
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 470 vizeSa itanA hai ki kSINamoha ke kAla meM eka samaya adhika AvalI mAtra kAla zeSa raha jAne ke pahile pahile hI hotA hai, usake pazcAt nahIM / pA~cave (nAma va gotra prakRtirUpa) sthAna ke svAmI sayogakevalI hai| tatpazcAt prakRtisthAna udIraNA kI hI prarUpaNA meM eka jIva kI apekSA kAla aura antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, nAnA jIvoM kI apekSA kAla va antara tathA alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai / bhujAkAra udIraNA kI prarUpaNA meM arthapada kA kathana karate hue batalAyA hai ki anantara adhikrAnta samaya meM thor3I prakRtiyoM kI udIraNA karake isa samaya unase adhika prakRtiyoM kI udIraNA karanA ise bhujAkAra (bhuyaskAra) udIraNA kahate haiN| anantara atikAnta samaya meM adhika prakRtiyoM kI udIraNA karake isa samaya unase kama prakRtiyoM kI udIraNA karane kA nAma alpataraudIraNA hai / anantara atikrAnta samaya meM jitanI prakRtiyoM kI udIraNA kara rahA thA isa samaya bhI utanI hI prakRtiyoM kI udIraNA karanA unase hIna yA adhika kI udIraNA na karanA - ise avasthitaudIraNA kahA jAtA hai / anantara atikrAnta samaya meM anudIraka hokara isa samaya meM kI jAnevAlI udIraNA nAma avaktavya udIraNA hai| svAmitvaprarUpaNA meM yaha batalAyA gayA hai ki bhujAkAraudIraNA, alpataraudIraNA aura avasthita udIraNA kA svAmI koI bhI mithyAdRSTi athavA samyagdRSTi jIva ho sakatA hai / avaktavyaudIraNA kA svAmI sambhava nahIM hai / eka jIva kI apekSA kAla kI prarUpaNA meM bhujAkAraudIraNA kA kAla jaghanya se eka samaya aura utkarSa se do samaya mAtra batalAyA hai jo isa prakAra se sambhava hai - koI upazAntakaSAya jIva bahA~ se cyuta hokara sUkSmasAmparAya guNasthAnavartI huA / vahA~ para pA~ca se chaha prakRtiyoM kI udIraNA karane ke kAraNa bhujAkAraudIraka ho gayA / isa prakAra bhujAkAra udIraNA kA jaghanya kAla eka samaya prApta huaa| puna: vahI dvitIya samaya meM mRtyu ko prApta hokara devoM meM utpanna huaa| vahA~ utpanna hone ke prathama samaya meM vaha chaha prakRtiyoM se ATha kA udIraka hokara bhujAkAra udIraka hI rahA / yahA~ bhujAkAra udIraNA kA dvitIya samaya prApta huA / isa prakAra bhujAkAra udIraNA kA utkRSTa kAla do samaya mAtra prApta hotA hai| alpatara udIraNA kA bhI kAla jaghanya se eka samaya aura utkarSa se do samaya mAtra hai / vaha isa prakAra hai - pramattasaMyata ke antima samaya meM Ayu karma ke udayAvalI meM
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 471 praviSTa ho jAne para vaha ATha se sAta prakRtiyoM kI udIraNA karatA huA alpatara udIraka ho gayA / isa prakAra alpatara udIraNA kA jaghanya kAla eka samaya prApta huA / tatpazcAt dvitIya samaya meM apramatta guNAsthAna ko prApta hone para vaha vedanIya karma ke binA chaha prakRtiyoM kI udIraNA karatA huA alpatara udIraka hI rahA / isa prakAra alpatara udIraNA kA kAla bhI utkarSa se do samaya mAtra hI pAyA jAtA hai / avasthita udIraNA kA kAlajaghanya se eka samaya aura utkarSa se eka samaya adhika eka AvalI se hIna te tIsa sAgaropamapramANA hai / devoM meM utpanna hone ke prathama samaya meM pA~ca, chaha yA sAta se ATha kA udIraka hokara bhujAkAra udIraka huA / puna: dvitIya samaya se lekara maraNAvalI prApta hone taka avasthita rUpa se ATha kA hI udIraka rhaa| isa prakAra avasthita udIraNA kA utkRSTa kAla prathamasamaya aura antima AvalI ko choDakara pUrNa deva paryAyapramANa tetIsa sAgaropama mAtra prApta ho jAtA hai| ___ antaraprarUpaNA meM bhujAkAra udIraNA ke antara para vicAra karate hue usakA jaghanya antara eka yA do samaya mAtra batalAyA hai / yathA - pAMca prakRtiyoM kA udIraka koI upazAntakaSAya nIce giratA huA sUkSmasAmparAyika hokara chaha kA udIraka huA / tatpazcAt dvitIya samaya meM bhI vaha chaha kA hI udIraka rahA / isa prakAra bhujAkAra udIraNA kA avasthita udIraNAsa antara huA / puna: tRtIya samaya meM marakara vaha devoM meM utpanna ho ATha kA udIraka hokara bhujAkAra udIraNA karane lagA / isa prakAra bhujAkAra udIraNA kA eka samaya mAtra jaghanya antara prApta ho jAtA hai / usakA utkRSTa antara eka samaya kama tetIsa sAgaropama pramANa hai| vaha isa prakAra se - koI jIva tetIsa sAgaropama AyuvAle devoM meM utpanna hokara utpanna hone ke prathama samaya meM bhujAkAra udIraka huA aura dvitIya samaya se lekara maraNAvalI prApta hone ke pUrva samaya taka vaha avasthita udIraka rahA / isa prakAra usakA itanA antara avasthita udIraNA se huA / tatpazcAt maraNAvalI ke prathama samaya meM vaha Ayu ke binA sAta prakRtiyoM kI udIraNA karatA huA alpatara udIraka ho maraNAvalI kAla ke antima samaya taka avasthita udIraka rahA / tatpazcAt maraNa ko prApta hokara manuSyoM meM utpanna huA aura utpanna hone ke prathama samaya meM puna: bhujAkAra udIraka huA / isa prakAra bhujAkAra udIraNA kA avasthita aura alpatara udIraNAoM se eka samaya kama pUre tetIsa sAgaropama kAla taka antara rhaa| Age calakara isI bhujAkAra udIraNA kI prarUpaNA meM nAnA jIvoM kI apekSA
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA kAla, bhaMgavicaya kI atisaMkSepa meM prarUpaNA karate hue bhAgAbhaga, parimANa, kSetra, sparzana, antara aura bhAva; ina sabakI jAnakara prarUpaNA karane kA nirdezamAtra kiyA gayA hai| 472 padanikSepaprarUpaNA meM bhujAkAra udIraNA kI utkRSTa vRddhi Adi kisake 'hotI hai, isakA kucha vivecana karate hue prakRta hAni-vRddhi Adi ke alpabahutva kA nirdeza mAtra kiyA gayA hai / vRddhiudIraNAprarUpaNA meM saMkhyAtabhAgavRddhi, saMkhyAtabhAgahAni, saMkhyAtaguNAhAni aura avasthita udIraNA ina cAra padoM ke astitva kA ullekha mAtra karake zeSa prarUpaNA jAnakara karanA cAhiye (sesaMjANiU Na vattavvaM ) itanA mAtra nirdeza karate hue mUla prakRtiudIraNA kI prarUpaNA samApta kI gayI hai / mUlaprakRtiudIraNA ke samAna uttara prakRtiudIraNA bhI do prakAra kI hai - eka-eka prakRtiudIraNA aura prakRtisthAnaudIraNA / inameM prathamata: eka-eka prakRtiudIraNA kI prarUpaNA svAmitva, eka jIva kI apekSA kAla, eka jIva kI apekSA antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, nAnA jIvoM kI apekSA kAla tathA nAnA jIvoM kI apekSA antara ina adhikAroM 1 dvArA kI gayI hai / ATha karmoM kI uttara prakRtiyoM meM se kisa-kisa prakRti ke kauna-kauna se jIva udIraka hote haiM, isakA vivecana svAmitva meM kiyA gayA hai| eka jIva kI apekSA kAla ke kathana meM yaha batalAyA hai ki amuka-amuka prakRti kI udIraNA eka jIva ke Azraya se nirantara jaghanyataH itane kAla aura utkarSataH itane kAla taka hotI hai| eka jIva kI apekSA vivakSita prakRti kI udIraNA kA nirUpaNa meM kiyA gayA hai / matijJAnAvaraNAdi prakRtiyoM kI udIraNA meM nAnA jIvoM kI apekSA kitane bhaMga pAMca jJAnAvaraNa prakRtiyoM ke udIraka kadAcit saba jIva ho sakate haiM, kadAcit bahuta udIraka aura eka yahA~ tIna bhaMga saMbhava hai / nAnA jIva yadi vivakSita prakRti kI udIraNA kareM to kama se kama kitane kAla aura adhika se adhika kitane kAla kareMgeM, isakA vicAra 'nAnA jIvoM kI apekSA kAla' meM kiyA gayA hai / isI prakAra nAnA jIva vivikSata kaprakRti ko choDakara anya prakRti kI udIraNA karate hue yadi phi se ukta prakRtiyoM kI udIraNA prArambha karate haiM to kama se kama kitane kAla meM aura adhika se adhika kitane kAla meM karate haiM, isakA vivecana nAnA jIvoM kI apekSA antara meM kiyA gayA hai / saMnikarSa - eka-eka prakRti udIraNA kI hI prarUpaNA ko cAlU rakhate hue saMnikarSa IT bhI yahA~ kathana kiyA gayA hai / yaha saMnikarSa svasthAna aura parasthAna ke bheda se do prakAra
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 473 kA nirdiSTa kiyA gayA hai / svasthAna saMnikarSa ke vivecana meM jJAnAvaraNAdi ATha karmoM meM kisI eka karma kI uttara prakRtiyoM se vivakSita prakRti kI udIraNA karane vAlA jIva usakI hI anya zeSa prakRtiyoM kA udIraka hotA hai yA anudIraka isakA vicAra kiyA gayA hai| jaise - matijJAnAvaraNa kI udIraNA karane vAlA zeSa cAra jJAnAvaraNa prakRtiyoM kA bhI niyama se udIraka hotA hai / cakSudarzanAvaraNa kI udIraNA karane vAlA zeSa cAra jJAnAvaraNa prakRtiyoM kA bhI niyama se udIraka hotA hai / cakSudarzanAvaraNa kI udIraNA karane vAlA acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa ina tIna darzanAvaraNa prakRtiyoM kA niyama se udIraka tathA zeSa pA~ca darzanAvaraNa prakRtiyoM kA vaha kadAcit udIraka hotA hai| parasthAnasaMnikarSa meM AThoM karmoM kI samasta uttara prakRtiyoM meM se kisI eka kI vivakSA kara zeSa sabhI prakRtiyoM kI udIraNA anudIraNA kA vicAra kiyA jAnA cAhiye thA / parantu sambhavata: upadeza ke abhAva meM vaha yahA~ nahIM kiyA jA sakA, usake sambandha meM yahA~ kevala itanI mAtra sUcanA kI gayI hai ki 'paratthANAsaNiNayAso jANiyUNa vattavvo' arthAt parasthAna saMnikarSa kA kathana jAnakara karanA cAhiye / ___ alpabahatva - yaha alpabahatva bhI svasthAna aura parasthAna ke bheda se do prakAra kA hai / inameM se svasthAna alpabahutva meM jJAnAvaraNAdi eka-eka karma kI pRthak-pRthak uttara prakRtiyoM ke udIrakoM kI hInAdhitA kA vicAra kiyA gayA hai / parasthAna alpabahutva kI prarUpaNA meM samasta karmaprakRtiyoM ke udIrakoM kI hInAdhikatA kA vicAra sAmAnya svarUpa se kiyA jAnA cAhiye thA / parantu usakA bhI vivecana yahA~ sambhavata: upadeza ke abhAva se hI nahIM kiyA jA sakA hai| itanA hI nahIM, balki svasthAna alpabahatva kI prarUpaNA meM bhI kevala jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura vedanIya ina tIna hI karmoM kI uttara prakRtiyoM ke Azraya se uparyukta apabahutva kI prarUpaNA kI jA sakI hai, zeSa mohanIya Adi karmoM ke Azraya se vaha bhI nahIM kI gayI hai| yahA~ usake sambandha meM itanI mAtra sUcanA kI gayI hai 'upari upadesaM lahiya vattavvaM / paratthANAppAbahugaM jANiya vattavvaM' arthAt Age mohanIya Adi zeSa karmoM ke sambandha meM prakRta svasthAna alpabahutva kI prarUpaNA upadeza pAkara karanA cAhiye / parasthAna alpabahutva kA kathana jAnakara karanA caahiye| yahA~ eka-eka prakRti kI vivakSA hone se bhujAkara, padanikSepa aura vRddhi prarUpaNAoM kI asambhAvanA pragaTa kI gayI hai| prakatisthAnaudIraNA - yahA~ jJAnAvaraNa Adi eka-eka karma kI alaga-alaga uttara prakRtiyoM kA Azraya karake jitane udIraNAsthAna sambhava hoM unakI AdhAra se svAmitva,
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 474 eka jIva kI apekSA kAla va antara tathA nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, kAla, antara tathA alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai / udAharaNa svarUpa mohanIya karma kI sthAna udIraNA meM eka, do, cAra, pA~ca, chaha, sAta, ATha, nau aura dasa prakRti rUpa nau sthAnoM kI sambhAvanA hai / unameM eka prakRti rUpa udIraNAsthAna ke cAra bhaMga haiM - saMjvalana krodha ke udaya se prathama bhaMga, mAnasaMjvalana ke udaya se dUsarA bhaMga, mAyAsaMjvalana ke udaya se tIsarA bhaMga, aura lobhasaMjvalana ke udaya se cauthA bhaMga / ina bhaMgoM kA kAraNa yaha hai ki ina cAroM prakRtiyoM meM se vivakSita samaya meM kisI eka kI hI udIraNA ho sakatI hai| do prakRtirUpa sthAna ke udIraka ke bAraha bhaMga hote haiM - isakA kAraNa yaha hai ki vivakSita samaya meM tIna vedoM meM se kisI eka hI veda kI udIraNA ho sakegI tathA usake sAtha ukta cAra saMjvalana kaSAyoM meM se kisI eka saMjvalana kaSAya kI bhI udIraNA hogii| isa prakAra do prakRtirUpa sthAna kI udIraNA meM bAraha (4 x 3 = 12) bhaMga prApta hote haiN| cAra prakRtirUpa sthAna kI udIraNA meM caubIsa bhaMga hote haiM / ve isa prakAra se- tIna vedoM meM se koI eka veda prakRti, cAra, saMjvalana kaSAyoM meM se koI eka, tathA inake sAtha hAsya-rati yA arati-zoka ina do yugaloM meM se koI eka yugala rahegA / isa prakAra cAra prakRtirUpa sthAna ke caubIsa (3 x 4 x 2 = 24 ) bhaMga prApta hote haiM / isa cAra prakRtirUpa sthAna meM bhaya, jugupsA, samyaktva prakRti athavA pratyAkhyAnAvaraNAdi cAra meM se kisI eka pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke sammilita hone para pA~ca prakRtirUpa sthAna ke cAra caubIsa (24 x 4 = 96) bhaMga hote haiN| isI prakAra se Age bhI chaha prakRtirUpa sthAna ke sAta caubIsa (24 x 7 = 168), sAta prakRtirUpa sthAna ke dasa caubIsa (24 x 10 : 240), ATha prakRtirUpa sthAna ke gyAraha caubI (24411= 264), nau prakRtirUpa sthAna ke chaha caubIsa (24 x 6 x 144), tathA dasa prakRti rUpa sthAna ke eka caubIsa (24 x 1 - 24) bhaMga hote haiN| isa prakAra mohanIya karma kI sthAna udIraNA meM prathamata: sthAna samutkIrtanA karake tatpazcAt svAmitva, eka jIva kI apekSA kAla, eka jIva kI apekSA antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, nAnA jIvoM kI apekSA kAla, nAnA jIvoM kI apekSA antara, saMnikarSa aura alpabahutva ina adhikAroM ke dvArA usakI prarUpaNA kI gayI hai| ____ isI prakAra se jJAnAvaraNAdi anya karmoM ke bhI viSaya meM pUrvokta svAmitva Adi adhikAroM ke dvArA yathAsambhava sthAna udIraNA kI prarUpaNA kI gayI hai / vedanIya aura Ayu karmoM ke sthAna udIraNA kI sambhAvanA nahIM hai / bhujAkAra udIraNA - yahA~ prathamata: darzanAvaraNa ke sambndha meM bhujAkAra, alpatara,
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 475 avasthita aura avaktavya ina cAroM hI udIraNAoM ke astitva kI sambhAvanA batalAkara tatpazcAt unake svAmI, eka jIva kI apekSA kAla va antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, bhaMgavicaya, nAnAjIvoM kI apekSA kAla va antara kA tathA alpabahutva kA saMkSepa meM vivecana kiyA gayA hai| Age calakara isI krama se mohanIya ke sambandha meM bhI bhujAkAra udIraNA kI prarUpaNA karake use yahI samApta kara diyA hai| nAmakarma Adi anya karmoM ke sambandha meM ukta prarUpaNA nahIM kI gayI hai / isake pazcAt ati saMkSepa meM padanikSepa aura vRddhiprarUpaNA karake prakRtiudIraNA kI prarUpaNA samApta kI gayI hai / sthitiudIraNA - yaha bhI mUlaprakRtisthitiudIraNA aura uttaraprakRtisthita udIraNA ke bheda se do prakAra kI hai| mUlaprakRtiudIraNA meM mUla prakRtiyoM ke Azraya se sthiti udIraNA kA jaghanya aura utkRSTa pramANa batalAyA gayA hai| jaise- jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura antarAya ina cAra karmoM kI utkRSTa sthitiudIraNA do AvaliyoM se kama tIsa kor3a-kor3i sAgaropama pramANa hai / yahA~ utkRSTa sthiti udIraNA meM do AvalI kama batalAne IT kAraNa yaha hai ki bandhAvalI aura udayAvalIgata sthiti udIraNA ke ayogya hotI hai / jaghanya sthitiudIraNA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya kI eka sthiti mAtra hai jo ki aise kSINakaSAya jIva ke pAyI jAtI hai jise antima samayavartI kSINakaSAya hone meM eka samaya adhika eka Avali kAla zeSa haiN| mohanIca kI jaghanya sthiti udIraNA bhI eka sthitimAtra hai jo ki aise sUkSmasAmparAyika kSapaka ke pAyI jAtI hai jisake antima samayavartI sUkSmasAmparAyika hone meM eka samaya adhika AvalI mAtra sthiti zeSa rahI hai / vedanIya kI jaghanya sthitiudIraNA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se hIna tIna baTe sAta (5) sAgaropamapramANa hai | jisa prakAra mUlaprakRtisthiti udIraNA meM mUlaprakRtiyoM ke Azraya se yaha prarUpaNA kI gayI hai usI prakAra se uttara prakRti sthiti udIraNA meM uttara prakRtiyoM ke Azraya se ukta prarUpaNA kI gayI hai / svAmitva - pA~ca jJAnAvaraNa Adi prakRtiyoM kI utkRSTa aura jaghanya sthiti ke udIraka kauna aura kisa avasthA meM hote haiM, isakA vicAra svAmitvaprarUpaNA meM kiyA gayA hai / eka jIva kI apekSA kAla- ukta pA~ca jJAnAvaraNa Adi prakRtiyoM kI utkRSTa aura anutkRSTa tathA jaghanya aura ajaghanya sthitiudIraNA jaghanya se kitane kAla aura utkarSa
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 476 se kitane kAla hotI hai, isakA vicAra yahA~ kAlaprarUpaNA meM kiyA gayA hai / udAharaNa ke rUpa meM jaise pA~ca jJAnAvaraNa prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti kI udIraNA jaghanya se eka samaya aura utkarSa se antarmuhUrta mAtra hotI hai| unakI anutkRSTa sthiti udIraNA kA kAla jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se asaMkhyAta pudgalaparivartanarUpa ananta kAla hai / unhIM kI jaghanyasthiti udIraNA kA kAla jaghanya se bhI eka samaya mAtra hai aura utkarSa se bhI eka samaya mAtra hI hai / inakI ajaghanya sthiti udIraNA kA kAla abhavya jIvoM kI apekSA anAdi- aparyavasita aura bhavya jIvoM kI apekSA anAdi saparyavasita hai / eka jIva kI apekSA antara- jisa prakAra kAla prarUpaNA meM utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya aura ajaghanya sthitiudIraNAoM ke kAla kA kathana kiyA gayA hai usI prakAra antara prarUpaNA meM unake antara kA vicAra kiyA gayA hai / nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya - yahA~ arthapada ke kathana meM yaha batalAyA hai| ki jo jIva utkRSTa sthiti ke udIraka hote haiM ve anutkRSTa sthiti ke anudIraka hote haiM aura jo anutkRSTa sthita ke udIraka hote haiM ve utkRSTa sthita ke anudIraka hote haiM / isI prakAra se jo jaghanya sthiti ke udIraka hote haiM ve ajaghanya sthiti ke niyama se anudIraka hote haiM tathA jo ajaghanya sthiti ke udIraka hote haiM ve jaghanya sthiti ke niyama se anudIraka hote haiM / isa prakAra arthapada kA ullekha karake tatpazcAt kina prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti udIraNA Adi meM kitane bhaMga hote haiM, isakA vicAra kiyA gayA hai| jaise- pA~ca jJAnAvaraNa prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti ke kadAcit saba jIva anudIraka hote haiM, kadAcita bahuta anudIraka aura eka udIraka hotA hai tathA kadAcit bahuta anudIraka aura bahuta hI udIraka hote haiM / isa prakAra unakI utkRSTa sthiti ke udIrakoM meM tIna bhaMga pAye jAte haiM / yathA - anutkRSTa sthiti ke kadAcit saba jIva udIraka, kadAcit bahuta udIraka eka anudIraka tathA kadAcit bahuta udIraka va bahuta anudIraka hote haiM / nAnA jIvoM kI apekSA kAla aura antara kI prarUpaNA na karake yahA~ kevala itanA ullekha bhara kiyA gayA hai ki unakI prarUpaNA nAnA jIvoM kI apekSA kI gayI pUrvokta bhaMgavicayaprarUpaNA se hI siddha karake karanA cAhiye / saMnikarSa - matijJAnAvaraNa prakRti ko pradhAna karake usake utkRSTa sthiti kI udIraNA karane vAlA jIva anya saba prakRtiyoM meM kisa kisa prakRtikI sthiti kA udIraka yA anudIraka hotA hai, tathA yadi udIraka hotA hai to kyA utkRSTa sthiti kA udIraka hotA hai
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 477 yA anutkRSTa sthita kA; isakA vicAra yahAM kiyA gayA hai| udAharaNArtha - matijJAnAvaraNa kI utkRSTa sthiti kI udIraNA karane vAlA zrutajJAnAvaraNa kI sthiti kA niyama se udIraka hotA hai / udIraka hokara bhI vaha usakI utkRSTa aura anutkRSTa donoM hI sthitiyoM kA udIraka hotA hai / anutkRSTa sthiti kA udIraka hotA huA utkRSTa sthiti kI apekSA eka samaya kama, do samaya kama, tIna samaya kama, ityAdi krama se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra se hIna anutkRSTa sthiti kA udIraka hotA hai| isI prakAra se avadhijJAnAvaraNAdi zeSa tIna jJAnAvaraNa, nau darzanAvaraNa tathA sAtA va asAtAvedanIya Adi sabhI prakRtiyoM kI sthiti udIraNA kA tulanAtmaka vicAra yahA~ saMnikarSaprarUpaNA meM kiyA gayA hai / isa prakAra matijJAnAvaraNa kI pradhAnatA se pUrvokta prarUpaNA kara cukAne ke bAda yahA~ yaha ullekha mAtra kiyA gayA hai ki zeSa dhruvabandhI prakRtiyoM meM saka eka-eka ko pradhAna kara unake saMnikarSa kI prarUpaNA matijJAnAvaraNa ke hI samAna karanA caahiye| tatpazcAt yahA~ kucha prakRtiyoM ke saMnikarSa ke kahane kI pratijJA karake sambhavata: sAtAvedanIya ko pradhAna karake (pratiyoM meM yaha ullekha pAyA nahIM jAtA, sambhavata: vaha skhalita ho gayA hai ) bhI pUrvokta prakAra se saMnikarSa kI prarUpaNA kI gayI hai / yaha utkRSTa pada viSaya saMnikarSa kI prarUpaNA kI gayI hai / jaghanya pada viSayaka saMnikarSa kI prarUpaNA ke sambandha meM itanA mAtra ullekha kiyA gayA hai ki usakI prarUpaNA vicAkara karanA caahiye| alpabahutva - yahA~ prathamata: sAmAnya (ogha) svarUpa se saba prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti udIraNA viSayaka alpabahutva kA vivecana karate hue tadanusAra Adeza kI apekSA gatyAdi mArgaNAoM meM bhI pUrvokta alpabahutva ke kathana karane kA ullekha kiyA gayA hai / tatpazcAt ogha aura phira Adeza rUpa se jaghanya sthiti udIraNA viSayaka alpabahutva kI bhI prarUpaNA kI hai| bhujAkAra sthitiudIraNA - yahA~ pahile arthapada kA vivecana karate hue yaha batalAyA hai ki alpatara sthitiyoM kI udIraNA karake Age ke anantara samaya meM bahata sthitiyoM kI udIraNA karane para bhujAkAra sthiti udIraNA hotI hai| bahuta sthitiyoM kI udIraNA karake Age ke anantara samaya meM alpa sthitiyoM kI udIraNA karane para yaha alpatara sthitiudIraNA kahI jAtI hai| jitanI sthitiyoM kI udIraNA isa samaya kI gayI hai Age ke anantara samaya meM bhI utanI hI sthitiyoM kI udIraNA kI jAne para yaha avasthita udIraNA kahalAtI hai| jisane pahile sthitiudIraNA nahI kI hai kintu aba kara rahA hai usakI yaha udIraNA avaktavya udIraNA kahI jAtI hai / isa prakAra se arthapada kA kathana karake tatpazcAt yahA~
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 478 bhujAkArasthitiudIraNA kI prarUpaNA svAmitva, eka jIva kI apekSA kAla, eka jIva kI apekSA antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, nAnA jIvoM kI apekSA kAla, eka jIva kI apekSA antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, nAnA jIvoM kI apekSA kAla, nAnA jIvoM kI apekSA antara aura alpabahutva ina adhikAroM ke dvArA yathAsambhava kI gayI hai / tatpazcAt padanikSepa kA saMkSipta vivecana karate hue vRddhiudIraNA kI prarUpaNA ke ina adhikAroM ke dvArA jAnakara karane kA saMketamAtra kiyA hai - svAmitva, kAla, antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, kAla aura antara / isake bAda phira isI vRddhiprarUpaNA ke Azraya se alpabahutva kA vicAra vistAra kiyA gayA hai| ___ anubhAgaudIraNA - anubhAgaudIraNA ko mUlaprakRtiudIraNA aura uttaraprakRtiudIraNA ina do bhedoM se vibhakta karake unameM mUlaprakRtiudIraNA kA kathana jAnakara karane kA ullekhamAtra kiyA gayA hai / uttaraprakRtianubhAga udIraNA kIprarUpaNA meM ina 24 anuyogadvAroM kA nirdeza karake yaha kahA gayA hai ki ina anuyogadvAroM kA kathana karake tatpazcAt bhujAkAra, padanikSepa, vRddhi aura sthAna kA bhI kathana karanA cAhiye / ve anuyogadvAra ye haiM - 1 saMjJA, 2 sarvaudIraNA, 3. nosarvaudIraNA, 4, utkRSTa udIraNA, 5 anutkRSTa udIraNA, 6. jaghanya udIraNA, 7. ajaghanya udIraNA, 8. sAdiudIraNA, 9. anAdiudIraNA, 10.dhruvaudIraNA, 11. adhruvaudIraNA, 12. eka jIva kI apekSA svAmitva, 13. eka jIva kI apekSA kAla, 14. eka jIva kI apekSA antara, 15. nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, 16. bhAgAbhAgAnugama, 17. parimANa, 18. kSetra, 19. sparzana, 20. nAnA jIvoM kI apekSA kAla, 21. nAnA jIvoM kI apekSA antara, 22. bhAva, 23. alpabahutva aura 24. saMnikarSa / inameM saMjJA ke ghAtisaMjJA aura sthAnasaMjJA ina do bhedoM kA nirdeza karake phira ghAtisaMjJA kI prarUpaNA karate huye yaha batalAyA hai ki AbhinibodhikajJAnAvaraNa,zrutajJAnAvaraNa avadhijJAnAvaraNa aura mana:paryayajJAnAvaraNa ina cAra kI utkRSTa udIraNA sarvadhAtI tathA anutkRSTa udIraNA sarvaghAtI evaM desaghAtI bhI hotI hai / kevalajJAnAvaraNa kI utkRSTa aura anutkRSTa udIraNA sarvaghAtI hI hotI hai / isI prakAra se darzanAvaraNa Adi anya anya prakRtibhedoM ke sambandha meM bhI isa ghAtisaMjJA kI prarUpaNA kI gayI hai / svAmitva - yahA~ ye cAra anuyogadvAra nirdiSTa kiye gaye haiM - pratyayaprarUpaNA, viSAkaprarUpaNA, sthAnaprarUpaNA aura zubhAzubhaprarUpaNA / pratyayaprarUpaNA meM yaha batalAyA hai ki pA~ca jJAnAvaraNa, nau darnanAvaraNa, tIna darzanamohanIya aura solaha kaSAya kI udIraNA
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 479 pariNAmapratyayika hai / nau nokaSAyoM kI pUrvAnupUrvI se asaMkhyAtaveM bhAga pramANa pariNAmapratyayika tathA pazcAdAnupUrvI se asaMkhyAta bahubhAga pramANa bhavapratyayika hai / sAtA va asAtA vedanIya, cAra Ayu karma, cAra gati aura pA~ca jAtikI udIraNA bhavapratyayika hai| audArikazarIra kI udIraNA tiryazca aura manuSyoM ke bhavapratyayika hai / vaikriyikazarIra kI udIraNA devanArakiyoM ke bhavapratyayika tathA tiryaMca-manuSyoM ke pariNAmapratyayika hai / isI krama se Age bhI yaha prarUpaNA kI gayI hai / vipAkaprarUpaNA meM batalAyA hai ki jaise pahale nibandhana prarUpaNA kI gayI hai usI prakAra yahA~ vipAka kI bhI prarUpaNA karanA cAhiye / sthAnaprarUpaNA meM matijJAnAvaraNAdi prakRtiyoM kI udIraNA ke utkRSTa Adi bhedoM meM eka sthAnika aura dvisthAnika Adi anubhAgasthAnoM kI sambhAvanA batalAyI gayI hai / zubhAzubhaprarUpaNA meM puNya-pAparUpa prakRtiyoM kA nAmollekha mAtra kiyA gayA hai / isake pazcAt matijJAnavaraNAdi prakRtiyoM ke utkaSTa-anutkRSTa Adi udIraNA bhedoM ke svAmiyoM kI prarUpaNA yathAkrama se kI gayI hai / Age isI krama se pUrvokta utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya evaM ajaghanya udIraNA bhedoM kI eka jIva kI apekSA kAla, eka jIva kI apekSA antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, nAnA jIvoM kI apekSA kAla va antara tathA svasthAna va parasthAna saMnikarSakI bhI prarUpaNA kI gayI hai / isa prakAra pUrvokta 24 anuyogadvAroM meM itane anuyogadvAroM kI prarUpaNA karake zeSa anuyogadvAroM ke sambandha meM yaha kaha diyA hai ki unakI prarUpaNA jAnakara karanA cAhiye / anta meM alpabahutva (23veM) anuyogadvAra kI prarUpaNA vistAra se kI gayI hai| bhujAkAra anubhAgaudIraNA - yahA~ arthapada kI prarUpaNA karate hue yaha batalAyA hai ki anantara atikrAnta samaya meM alpatara spardhakoM kI udIraNA karake yadi isa samaya meM bahuta spardhakoM kI udIraNA karatA hai to vaha bhujAkAra anubhAga udIraNA kahI jAyegI / yadi anantara atikramAnta samaya meM bahutara spardhakoM kI udIraNA karake isa samaya stoka spardhakoM kI udIraNA karatA hai to use alpatara udIraNA kahanA cAhiye / anantara atikrAnta samaya meM jitane spardhakoM kI udIraNA kI gayI hai Age bhI yadi utane utane hI spardhakoM kI udIraNA karatA hai to isakA nAma avasthita udIraNA hogA / pUrva meM anudIraka hokara Age udIraNA karane para yaha avaktavya udIraNA kahI jaayegii| isa prakAra se arthapada kA kathana karate hue yahA~ yaha saMketa kiyA hai ki pUrvokta bhujAkArAdi udIraNAoM ke svAmitva kI prarUpaNA isI arthapada ke anusAra karanA cAhiye /
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 480 tatpazcAt yahA~ inhIM udIraNAoM se sambandhita eka jIva kI apekSA kAla va antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, kAla va antara; tathA alpabahutva kI prarUpaMNA kI gayI hai / pazcAt padanikSepa kI prarUpaNA karate hue usameM utkRSTa evaM jaghanya bhedoM kI apekSA svAmitva aura alpabahatva kI prarUpaNA kI gayI hai| vRddhiudIraNA meM samutkIrtanAkA kathana karake tatpazcAt yaha saMketa kiyA hai ki alpabahutva paryanta svAmitva Adi adhikAroM kI prarUpaNA jisa prakAra anubhAgavRddhibandha meM kI gayI hai usI prakAra se unakI prarUpaNA yahA~ bhI karanA caahiye| pradezaudIraNA - mUlaprakRtipradezaudIraNA aura uttaraprakRtipradezaudIraNA ke bheda se pradeza udIraNA do prakAra kI hai| inameM mUlaprakRtipradeza udIraNA kI vizeSa prarUpaNA yahA~ na kara kevala itanA saMketa kiyA gayA hai ki mUlaprakRtipradezaudIraNA kI samutvakIrtanA Adi caubIsa anuyogadvAroM ke dvArA anveSaNa karake bhujAkAra, padanikSepa aura vRddhi kI prarUpaNA kara cukane para mUlaprakRtipradezaudIraNA samApta hotI hai / aisA hI nirdeza kaSAyaprAbhRta meM cUrNisUtra ke kartA dvArA bhI kiyA gayA hai (dekhiye ka pA.sUtra pR.519) uttara prakRti pradeza udIraNA kI prarUpaNAmeM svAmitva kA vivecana karate hae pahile matijJAnAvaraNa Adi prakRtiyoM kI utkRSTa pradezaudIraNA ke svAmiyoM kA aura tatpazcAt unhIM kI jaghanya pradezaudIraNA ke svAmiyoM kA kathana kiyA gayA hai / isake bAda eka jIva kI apekSA kAla, eka jIva kI apekSA antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, nAnA jIvoM kI apekSA kAla aura nAnA jIvoM kI apekSA antara ina anuyogadvAroM kA kathana svAmitva se siddha karake karanA cAhiye; itanA ullekha mAtra karake svasthAna aura parasthAna saMnikarSa kI saMkSepa meM prarUpaNA kI gayI hai| pradezabhujAkAra udIraNA kI prarUpaNA meM pahile pradezabhujAkAraudIraNA, pradezaalpatara udIraNA, pradezaavasthitaudIraNA aura pradezaavaktavya udIraNA ina cAroM ke svarUpa kA nirdeza kiyA gayA hai / tatpazcAt svAmitva, eka jIva kI apekSA kAla, eka jIva kI apekSA antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, nAnA jIvoM kI apekSA kAla tathA nAnA jIvoM kI apekSA kAla tathA nAnA jIvoM kI apekSA antara inakI prarUpaNA anubhAgabhujAkAra udIraNA ke samAna karane kA ullekha karake alpabahutva kI prarUpaNA kI gayI hai| padanikSepaprarUpaNA meM pahale utkRSTa svAmitva kA vivecana karake tatpazcAt jaghanya svAmitva kA bhI vivecana karate hue utkRSTa aura jaghanya alpabahutva kI prarUpaNA kI gayI
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 481 vRddhiudIraNA meM prathamata: sthAnasamutkIrtanA kA kathana karake tatpazcAt svAmitva, Adi zeSa anuyogadvAroM kA kathana bhI ati saMkSepa meM kiyA gayA hai / isa prakAra se pradeza udIraNA kI prarUpaNA ho cukane para yahA~ udIraNA upakrama samApta ho jAtA hai| upazAmanA upakrama - yahA~ upazAmanA ke sambandha meM nikSepayojanA karate hue karmadravyaupazAmanA ke do bheda batalAye haiM - karaNopazAmanA aura akaraNopazAmanA / inameM akaraNopazAmanA kA anudIrNapazAmanA yaha dUsarA bhI nAma hai / isakI savistara prarUpaNA karmapravAda meM kI gayI hai / karaNopazAmanA bhI do prakAra kI hai - dezakaraNopazAmanA aura sarvakaraNopazAmanA / sarvakaraNopazAmanA ke aura bhI donAma haiM - guNopazAmanA aura prazastopazAmanA / isa sarvakaraNopazAmanA kI prarUpaNA kasAyapAhuDa meM kI jAyagI, aisA nirdeza karake yahA~ usakI prarUpaNA nahIM kI gayI hai / isI prakAra dezakaraNopazAmanA ke bhI dUsare do nAma haiM - aguNopazAmanA aura aprazastopazAmanA / isI prakAra dezakaraNopazAmanA ke bhI dUsare do nAma haiM - aguNopazAmanA aura aprazastopazAmanA / isI aprazastopazAmanA ko yahA~ adhikAra prApta batalAyA hai / upazAmanAke pUrvokta bhedoM ke liye tAlikA dekhiye - upazAmanA nAmaupazAmanA sthApanAupazAmanA dravyaupazAmanA bhAvaupazAmanA AgamadravyaupazAmanA noAgamadravyaupazAmanA AgamabhAvaupazAmanA noAgamabhAvaupazAmanA karmadravyaupazAmanA nokarmadravyaupazAmanA karaNopazAmanA akaraNopazAmanA (anudIrNopazAmanA isakA hI nAmAntara hai ) dezakaraNopazAmanA (aguNopazAmanA aura aprazastopazAmanA isI ke nAmAntara haiM) sarvakaraNopazAmanA (guNopazAmanA aura prazastopazAmanA isI ke nAmAntara haiM)
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 482 AcArya yativRSama dvArA racita kasAyapAhuDa ke cUrNisUtroM meM bhI ina upazAmanAbhedoM ke sambandha meM prAya: isI prakAra aura inhIM zabdoM meM kathana kiyA gayA hai / kasAyapAhuDa se itanI hI vizeSatA hai ki yahA~ sarvakarayopazAmanA kA 'guNopazAmanA' aura dezakaraNopazAmanA kA 'aguNopazAmanA' ina nAmAntaroM kA ullekha adhika kiyA gayA hai / kasAyapAhuDa kI jayadhavalA TIkA meM upazAmanA ke pUrvokta bhedoM meM se kucha kA svarUpa isa prakAra batalAyA akaraNopazAmanA - karmapravAda nAmakA jo AThavA~ pUrvAdhikAra hai vahA~ saba karmoM sambandhI mUla aura uttara prakRtiyoM kI viSAka paryAya aura aviSAka paryAya kA kathana dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke anusAra bahuta vistAra se kiyA gayA hai| vahA~ isa akaraNopazAmanA kI prarUpaNA dekhanA caahiye| dezakaraNopazAmanA - darzanamohanIya kA upazama kara cukane para udayAdi karaNoM meM se kucha to upazAnta aura kucha anupazAnta rahate haiN| isaliye yaha dezakaraNopazAmanA kahI jAtI hai / ... dvitIya pUrva kI pA~cavI 'vastu' se pratibaddha karmaprakRti nAmakA cauthA prAbhRta adhikAra prApta hai / vahA~ isa dezakaraNopazAmanA kI prarUpaNA dekhanA cAhiye, kyoMki, vahA~ isakI prarUpaNA vistArapUrvaka kI gayI hai / sarvakaraNopazAmanA - saba karaNoM kI upazAmanA kA nAma sarvakaraNopazAmanA aprazastopazAmanA - saMsAraparibhramaNa ke yogya aprazasta pariNAmoM ke nimitta se hone ke kAraNa yaha aprazastopazAmanA kahI jAtI hai| ina upazAmanA bhedoM kA ullekha prAya: isI prakAra se zvetAmbara karmaprakRti grantha 1 eto suttavihAsA / taM jahA / upasAmaNA kadividhAtti ? upasAmaNA duvihA karaNovasAmaNA akaraNovasAmaNA ca / jA sA akaraNovasAmaNA tisse dube NAmadheyANi -akaraNovasAmaNA tti vi aNudiNNovasAmaNA tti vi / esA kammapavAde / jA sA karaNovasAmaNA sA duvihA - desakaraNovasAmaNA tti vi savvakaraNovasAmaNA tti vi / desakaraNova-sAmaNAe duve NAmANi desakaraNobasAmaNA tti vi appasatthauksAmaNA tti vi| esA kmmphyddiisu| jA sA savvakaraNova sAmaNA tisse vi duve NAmANi-savvakaraNovasAmaNA tti vi pasatthakaraNovasAmaNA tti vi / edAe tattha payadaM / ka.pA. sutta pR. 707 - 8
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 483 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA meM pAyA jAtA hai / isa karaNa kI prarUpaNA prArambha karate hue vahA~ sarvaprathama yaha gAthA prApta hotI hai - karaNakayA'karaNA vi ya duvihA uvasAmaNAttha biiyaae| akaraNa-aNuinAe aNuogadhare paNivayAmi // 1 // isameM upazAmanA ke karaNakRtA aura akaraNakRtA ye ve hI do bheda batalAye gaye haiN| inameM dvitIya akaraNakRtA upazAmanA ke ve hI do nAma yahA~ bhI nirdiSTa kiye gaye haiM - akaraNakRtA aura anudIrNA / yahA~ vizeSa dhyAna dene yogya 'aNuogadhare paNivayAmi' vAkyAMza hai| isakI saMskRta TIkA meM zrImalayagiri sUri ne likhA hai - ___ isa akaraNakR to pazAmanA ke do nAma haiM - akaraNopazAmanA aura anudIraNopazAmanA / usakA anuyoga isa samaya naSTa ho cukA hai / isIliye AcArya (zivazarmasUri) svayaM usake anuyoga ko na jAnate hue usake jAnakAra viziSTa pratibhA se sampanna caturdazapUrvavediyoM ko namaskAra karate hue kahate haiM - 'biiyAe' ityAdi / yahA~ dvitIya gAthA meM sarvopazAmanA aura dezopazAmanA ke bhI ve hI do do nAma nirdiSTa kiye gaye haiM jo ki yahA~ prakRta dhavalA meM batalAye gaye haiN| yathA-sarvakaraNopazAmanA ke guNopazAmanA aura prazastopazAmanA tathA dezakaraNopazAmanA ke unase viparIta aguNopazAmanA aura aprazastopazAmanA / yahA~ aprazastopazAmanA ko adhikAraprApta batalAye hue zrI vIrasenAcArya ne usake arthapada kA kathana karate hue batalAyA hai ki jo pradezapiNDa aprazastopazAmanA ke dvArA upazAnta kiyA gayA hai usakA na to apakarSaNa kiyA jA sakatA hai, na utkarSaNa kiyA jA sakatA hai, na anya prakRti meM saMkrama karAyA jA sakatA hai aura na udayAvalI meM praveza bhI karAyA jA sakatA hai / isa arthapada ke anusAra yahA~ pahile svAmitva, eka jIva kI apekSA kAla, eka jIva kI apekSA antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, nAnA jIvoM kI apekSA kAla, nAnA jIvoM kI apekSA antara tathA alpabahutva, (bhujAkAra, padanikSepa aura vRddhi prarUpaNAoM kI yahA~ sambhAvanA nahIM hai ) ina adhikAroM ke dvArA mUlaprakRti upazAmanA kI prarUpaNA atisaMkSepa meM kI gayI hai| uttaraprakRtiupazAmanA kI prarUpaNA bhI inhIM adhikAroM ke dvArA saMkSepa meM kI gayI hai| prakRtisthAnopazAmanA kI prarUpaNA meM jJAnAvaraNAdi karmoM ke sambhava sthAnoM kA ullekha mAtra karake unakI prarUpaNA svAmitva Adi adhikAroM ke dvArA karanA cAhiye, aisA
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 484 ullekhamAtra kiyA gayA hai / yahA~ bhujAkAra, padanikSepa aura vRddhi upazAmanAoM kI bhI sambhAvanA hai| sthitiupazAmanA - yahA~ pahile mUla prakRtiyoM ke Azraya se kramaza: utkRSTa aura jaghanya addhAcheda kI prarUpaNA karake tatpazcAt svAmitva Adi zeSa anuyogadvAroM kI prarUpaNA sthitiudIraNA ke samAna karanA cAhiye, aisA saMketa kiyAgayA hai / . anubhAgaupazAmanA - yahA~ mUlaprakRtianubhAgaupazAmanA ko sugama batalAkara uttaraprakRti anubhAga upazAmanA meM utkRSTa va jaghanya pramAyAnugama, svAmitva, kAla, antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, kAla, antara aura saMnikarSa; ina anuyogadvAroM kI prarUpaNA yathAsambhava anubhAgasatkarma ke samAna karanA cAhiye aisA nirdeza kiyA gayA hai / yahA~ tIvratA aura mandatA ke alpabahatva kI prarUpaNA ko jaise anubhAgabandha meM chayAsaTha padoM dvArA tadviSayaka alpabahutva kI gayI hai vaise karane yogya batalAyA hai / pradezaudIraNA - yahA~ 'pradezaudIraNA kI prarUpaNA jAnakara karanA cAhiye' itanA mAtra saMketa kiyA gayA hai| vipariNAmopakrama - prakRtivipariNamanA Adi ke bheda se vipariNAmopakrama cAra prakAra kA hai / inameM prakRtivipariNamanA ke do bheda haiM - mUlaprakRtivipariNamanA aura uttaraprakRtivipariNamanA / mUlaprakRtivipariNamanA ke bhI dobheda haiM - dezavipariNamanA aura srvviprinnmnaa| dezavipariNamanA - jina prakRtiyoM kA adhaHsthitigalanA ke dvArA ekadeza nijIrNa hotA hai usakA nAma dezavipariNamanA hai| sarvavipariNamanA - jo prakRti sarvanirjarA ke dvArA nijIrNa hotI hai vaha sarvavipariNamanA kahalAtI hai| . uttaraprakRti tipariNamanA - dezanirjarA yA sarvanirjarA ke dvArA nirjIrNa prakRti tathA jo anya prakRti meM dezasaMkramaNa athavA sarvasaMkramaNa ke dvArA saMkrAnta hotI hai isakA nAma uttaraprakRtivipariNamanA hai| isa svarUpa kathana ke anusAra, yahA~ mUla aura uttara prakRtivipariNamanA kI prarUpaNA svAmitva Adi adhikAroM ke dvArA karanA cAhiye, aisA ullekha bhara kiyA gayA hai / isakA kAraNa tadviSayaka upadeza kA abhAva hI pratIta hotA hai / yahA~ bhujAkAra, padanikSepa aura vRddhi kI sambhAvanA nahIM hai|
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 485 apara SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA apakarSaNa, utkarSaNa aura saMkrama ko prApta karAI jAne vAlI sthiti kA nAma vipariNaminA sthiti hai / apakarSita, utkarSita athavA anya prakRti ko prApta karAyA gayA anubhAga vipariNAmita anubhAga kahalAtA hai / jo pradezapiNDa nirjarA ko prApta huA hai athavA anya prakRti ko prApta karAyA gayA hai vaha pradezavipariNAmanA kahI jAtI hai| inameM sthitivipariNAmanA kI prarUpaNA sthitisaMkrama, anubhAgAvipariNAmanA kI prarUpaNA anubhAgasaMkrama, aura pradezavipariNAmanA kI prarUpaNA pradezasaMkrama ke samAna karane yogya batalAyI gyiihai| 10. udayAnuyogadvAra - yahA~ noAgamakarmadravya udaya ko prakRta batalAkara usake prakRtiudaya Adi ke bheda se cAra bheda batalAye haiM / uttara prakRti udaya kI prarUpaNA meM svAmitva kA kathana karate hue kina prakRtiyoM ke kauna-kauna se jIva vedaka haiM, isakA vivecana kiyA gayA hai| anya kAla Adi anuyogadvAroM kI prarUpaNA svAmitva se siddha karake karanA cAhiye, aisA ullekha karate hue yahA~ alpabahutva ke vivecana meM jo prakRti udIraNAalpabahutva se kucha vizeSatA hai usakA upadeza bheda ke anusAra nirdezamAtra kiyA gayA hai| - sthitiudaya - sthitiudaya kI prarUpaNA meM pahile sthiti udaya pramANAnugama, svAmitva, kAla, antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, nAnA jIvoM kI apekSA kAla, nAnA jIvoM kI apekSA antara, saMnikarSa aura alpabahutva ina adhikAroM ke anusAra mUlaprakRtisthiti udaya kI prarUpaNA kI gayI hai| yaha udaya kI prarUpaNA prAya: udIraNAprarUpaNA ke hI samAna nirdiSTa kI gayI hai| uttaraprakRtisthitiudaya - yahA~ evaM utkRSTa sthiti udaya kI pramANAnugama kI prarUpaNA utkRSTa sthiti udIraNA ke pramANAnugama ke samAna batalAye hue use udayasthiti se adhika batalAyA gayA hai / jaghanya sthiti udaya kI prarUpaNA meM nAmanirdezapUrvaka kucha karmoM kA jaghanya pramANAnugama batalAkara zeSa karmoM ke pramANugama, sabhI karmoM ke svAmitva , eka jIva kI apekSA kAla, nAnA jIvoM kI apekSA antara, saMnikarSa aura alpabahutva ina adhikAroM kI bhI prarUpaNA sthiti udIraNA ke samAna nirdiSTa kI gayI hai| * anubhAga udaya - yahA~ mUlaprakRti anubhAgaudaya aura uttaraprakRtianubhAga udaya kI prarUpaNA caubIsa anuyogadvAroM ke dvArA karaNIya batalAkara jaghanya svAmitva ke viSaya meM kucha thor3I sI vizeSatA kA bhI ullekha kiyA gayA hai|
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA pradeza udaya - yahA~ mUlaprakRti pradeza udaya kI prarUpaNA saba anuyogadvAroM ke dvArA jAnakara karane yogya batalAkara uttaraprakRtipradeza udaya kI prarUpaNA meM svAmitva ke parijJAnArtha 'sammattappattIe' Adi 2 gAthAoM ke dvArA 10 guNazreNiyoM kA nirdeza karake ukta guNazreNiyoM meM kauna sI guNazreNiyA~ bhavAntara meM saMkrAnta hotI haiM, isakA ullekha karate hue utkRSTa va jaghanya pradezaudayaviSayaka svAmitva kA vivecana kiyA gayA hai| __eka jIva kI apekSA svAmitva Adi anya anuyogadvAroM kI prarUpaNA pUrvokta svAmitva prarUpaNA se hI siddha karane yogya batalAkara tatpazcAt utkRSTa aura jaghanya pradezaudayaviSayaka alpabahutva kA vivecana kiyA gayA hai| bhajAkAra pradeza udaya kI prarUpaNA meM prathamata: arthapada kA nirdeza karake tatpazcAt svAmitva Adi anuyogadvAroM kI prarUpaNA kI gayI hai / eka jIva kI apekSA kAla prarUpaNA prathamata: nAgahastI kSamAzramaNa ke upadezAnusAra aura tatpazcAt anya upadeza ke anusAra kI gayI hai| padanikSepaprarUpaNA meM svAmitva kA vivecana karate hue tatpazcAt alpabahutva kI prarUpaNA kI gayI hai| saMtakammapaMjiyA nibandhana, prakrama, upakrama aura udaya ina pUrvokta cAra anuyogadvAroM ke Upara eka paMjikA bhI upalabdha hai jo pu.15 ke 'pariziSTa' meM dI gayI hai / yaha paMjikA kisake dvArA racI gayI hai, isakA kucha saMketa yahA~ prApta nahIM hai / usakI utthAnikA meM yaha batalAyA gayA hai ki 'mahAkarmaprakRti prAbhRta' ke jo kRti-vedanAdi 24 anuyogadvAra haiM unameM se kRti aura vedanA nAmaka 2 anuyogadvAroM kI prarUpaNA vedanAkhaNDa (pu.9-12) meM kI gayI hai / sparza, karma, prakRti (pu.13) aura bandhana anuyogadvAra ke antargata bandha evaM bandhanIya (bandhana anuyoga dvAra cAra prakAra kA hai - bandha, bandhanIya, bandhaka, aura bandhavidhAna) anuyogadvAroM kI prarUpaNA vargaNAkhaNDa meM kI gayI hai / bandhana anuyogadvAra ke antargata bandha vidhAna nAmaka avAntara anuyogadvAra kI prarUpaNA mahAbandha meM vistArapUrvaka kI gayI hai / tathA ukta bandhana anuyogadvAra ke avAntara anuyogadvArabhUta bandhaka anuyogadvAra kI prarUpaNA kSudrakabandha (pu.7) meM vistAra se kI gayI hai / zeSa 18 anuyogadvAroM kI prarUpaNA satkarma' meM kI gayI hai / tathApi usake
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 487 atizaya gambhIra hone se yahA~ arthaviSama padoM ke artha kI prarUpaNA paMjikA svarUpa se kI jAtI hai| isase yaha nizcita hotA hai ki prastuta mUlabhUta SaTkhaMDAgama meM kRti-vedanAdi pUrvokta 24 anuyogadvAroM meM se prathama 6 anuyogadvAroM kI hI prarUpaNA kI gayI hai / zeSa nibandhana Adi 18 anuyogadvAroM kI prarUpaNA zrI vIrasena svAmI ne svayaM hI kI hai, jaisA ki unhoMne usake prArambha meM isa vAkya ke dvArA sUcita bhI kara diyA hai - bhudabalibhaDAraeNA jeNedaM sutta desAmAsiyabhAveNa lihidaM teNedeNa sutteNa sUcidasesazradvArasaaNiyogaddAraNaM kiMci saMkheveNa parUvaNaM kassAmo / taM jahA - ukta 'saMtakammapaMjiyA' kI utthAnikA meM kI gayI sUcanA ke anusAra to vaha zeSa sabhI 18 anuyogadvAra ke Upara likhI jAnI cAhiye thii| parantu upalabdha vaha udayAnuyogadvAra taka hI hai / isakI jo hastalikhita prati hamAre sAmane rahI hai vaha zrI paM. lokanAthajI zAstrI ke anyatama ziSya zrI devakumArajI ke dvArA mUDabidrIstha zrI vIravANIvilAsa jainasiddhAnta bhavana kI pratipara se likhI gayI hai / yaha prAya: azuddha bahuta hai| isameM lekhaka ne pUrNAvirAma, ardhavirAma aura praznasUcaka Adi cinhoM kA bhI upayoga kiyA hai jo yatra tatra bhrAntijanaka bhI ho gayA hai| paMjikA meM jahA~ kahI bhI alpabahutva kA prakaraNa prApta huA hai usI ke Upara prAya: vizeSa likhA gayA hai, anya viSayoM kA spaSTIkaraNa prAya: kahIM bhI vizeSa rUpa se nahIM kiyA gayA hai / yahA~ paMjikAkAra ne jo saMkhyAoM kA upayoga alpabahutva ke spaSTIkaraNArtha kiyA hai vaha kisaAdhAra se kiyA hai, yaha samajha meM nahIM A sakA hai / isameM prAya: sarvatra aspaSTa svarUpa se eka vizeSa cinha AyA hai| jo prAya: saMkhyAta kA pratIka dikhatA hai / usake sthAna meM hamane aMgrejI ke do (2) ke aMka kA upayoga kiyA hai| 1. mahAkammapayaDiyApAhuDassa kadi-vedaNAo (i) cauvIsamaNiyogaddAresu tattha kadi-vedaNA tti jANi. aNiyogadArANi vedaNAkhaMDammi, puNopa (passa-kamma-payaDi-baMdhaNa tti) cattAriaNiogahAresu tattha baMdha-baMdhaNijaNAmANiyogehi saha vaggaNAkhaMDammi, puNo baMdhavidhANaNAmANiyogaddAro mahAbaMdhammi, puNo baMdhagANiyogo khudAbaMdhammi ca sappavaMceNa parUvivANi / puNo tehiMto sesadvArasaNiyogaddArANi saMtakamme savvANi parUvidANi / to vi tassAigaMbhIrattAdo atthavisama padANamatthe thoruccayeNa paMjiyasarUveNa bhaNirasAmo / pariziSTa pRSTha 1 /
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-paricaya (pu.16) karmaprakRtiprAbhRta ke kRti Adi 24 anuyogadvAroM meM prathama 10 anuyogadvaroM kA saMkSipta paricaya yathAsthAna karAyA jA cukA hai / yahA~ mokSa anuyogadvAra se lekara zeSa 14 anuyogadvAroM kA paricaya karAyA jAtA hai| 11. mokSa- mokSa anuyogadvAra kA vicAra nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAra nikSepoM dvArA karane kI pratijJA karake mAtra karmadravyamokSa kA vizeSa vicAra prakRta meM kiyA gayA hai aura zeSa nikSepoM ke vyAkhyAna ko sugama batalAkara chor3a diyA gayA hai / karmaprakRtiyA~ mUla aura uttara ke bheda se do prakAra kI haiM, isalie karmadravyamokSa ke do bheda ho jAte haiM - mUlaprakRtikarmadravyamokSa aura uttaraprakRtikarmadravyamokSa / ye donoM bhI dezamokSa aura sarvamokSa ke bheda se do do prakAra ke haiN| kisI mUla yA uttara prakRti ke prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezoM kI apekSA ekadeza kA abhAva honA dezamokSa hai aura kisI mUla yA uttara prakRti kA prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezoM kI apekSA sarvathA abhAva honA sarvamokSa hai, isalie dezamokSa aura sarvamokSa ye donoM hI prakRtimokSa, sthitimokSa, anubhAgamokSa aura pradezamokSa ina cAra bhAgoM meM vibhakta ho jAte haiM / khulAsA isa prakAra haivivakSita prakRti kI nirjarA honA yA usakA anya prakRtirUpa se saMkramita honA prakRtimokSa kahalAtA hai / pradezamokSa kA vicAra prakRtimokSa ke hI samAna hai, kisI bhI prakRti kI vivakSita sthiti kA abhAva cAra prakAra se hotA hai - apakarSaNa dvArA, utkarSaNa dvArA, saMkramaNadvArA aura agha:sthitigalana dvArA; isalie ina cAroM meM se kisI eka ke Azraya se vivakSita sthiti kA abhAva honA sthitimokSa kahalAtA hai / sthiti ke jaghanyAdi saba vikalpoM meM sthitimokSa kA vicAra isI prakAra kara lenA caahie| anubhAgamokSa bhI sthitimokSa ke samAna cAra prakAra se hotA hai, isalie anubhAga ke bhI utkRSTAdi saba bhedoM meM ukta prakAra se anubhAgamokSa ko ghaTita karake batalAyA gayA hai / yahA~ yaha spaSTa kara denA Avazyaka pratIta hotA hai ki karmadravyamokSa anuyogadvAra meM samyagdarzana Adi guNoM ke dvArA jIva ke bandhana se mukta hone mAtra kA vicAra na karake prati samaya bandha ko prApta honevAle karmoM kI prakRti Adi kA abhAva kisa kisa prakAra se hotA rahatA hai isakA bhI vicAra kiyA gayA hai / jIvakA karmoM se chUTane kA krama eka prakAra kA hI hai| yadi samyagadarzanAdi guNoM ke dvArA karma se chuTakArA milatA hai to navIna bandha na hone se
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 489 vaha sarvathA mukti kA kAraNa hotA hai itanA mAtra yahA~ vizeSa hai / isI abhiprAya ko dhyAna meM rakhakara noAgamadravyamokSa ke mokSa, mokSakaraNa aura mukta ye tIna bheda kiye gaye haiM / jIva aura karmoM kA viyukta ho jAnA mokSa hai / samyagdarzana Adi mokSa ke kAraNa haiM aura samasta karmoM se rahita ananta guNa yukta zuddha buddha AtmA mukta hai / mokSa anuyogadvAra meM isakA bhI vistAra ke sAtha vicAra kiyA gayA hai / 12. saMkrama- saMkrama kA chaha prakAra kA nikSepa karake usake Azraya se isa anuyogadvAra meM vicAra kiyA gayA hai / kSetra saMkrama kA nirdeza karate hue batalAyA hai ki eka kSetra kA kSetrAntara ko prApta honA kSetrasaMkrama hai| isa para yaha zaMkA kI gaI ki kSetra niSkriya hotA hai, isalie usakA anya kSetra meM gamana kaise ho sakatA hai / usakA samAdhAna vIrasenasvAmI ne isa prakAra kiyA hai ki jIva aura pudgala sakriya padArtha haiM, isalie Adheya meM AdhAra kA upacAra karane se kSetrasaMkrama bana jAtA hai / kAlasaMkrama kA nirdeza karate hue batalAyA hai ki eka kAla gata hokara navIna kAla kA prAdurbhAva honA kAlasaMkrama hai / loka meM hemanta Rtu yA grISma Rtu saMkrAnta huI aisA vyavahAra bhI dekhA jAtA hai| yahA~ vivakSita kSetra aura vivakSita kAla meM sthita dravya kI kSetra aura kAla saMjJA rakhakara bhI kSetrasaMkrama aura kAlasaMkrama ghaTita kara lenA cAhie, aisA vIrasenasvAmI ne sUcita kiyA hai / isa prakAra saMkSepa se chaha nikSepoM kA vicAra karane ke pazcAt vivakSita anuyogadvAra meM karma saMkrama ko prakRta batalAkara usake cAra bheda kiye haiM- prakRtisaMkrama, sthitisaMkrama, anubhAga saMkrama aura pradezasaMkrama / eka prakRti kA anya prakRtirUpa se saMkrAnta honA yaha prakRtisaMkrama hai / isa viSaya meM vizeSa niyama ye haiM / yathA- kisI bhI mUlaprakRti kA anaya mUlaprakRtirUpa se saMkramaNa nahIM hotA / udAharaNArtha, jJAnAvaraNa kA darzanAvaraNarUpa se saMkramaNa nahIM hotA / isIprakAra anya mUla prakRtiyoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie / uttara prakRtiyoM kI apekSA jisa mUla karma kI jitanI uttara prakRtiyA~ haiM unameM paraspara saMkramaNa hotA hai / usI prakAra anya mUla prakRtiyoM meM se jisakI jitanI uttara prakRtiyA~ hoM unake paraspara saMkramaNa ke viSaya meM yaha niyama jAnanA cAhiye / mAtra darzanamohanIya kA cAritramohanIya meM aura cAritramohanIya kA darzanamohanIya meM saMkramaNa nahIM hotA tathA cAra AyuoM kA bhI paraspara saMkramaNa nahIM hotA itanA yahA~ vizeSa jAnanA cAhie / bhAgahAra kI dRSTi se saMkrama ke pA~ca bheda haiM- adhaH pravRttasaMkrama, vidhyAtasaMkrama, udvelanAsaMkrama, guNasaMkrama aura srvsNkrm| inameM se prakRta meM ina avAntara bhedoM kI dRSTi se saMkrama kA vicAra na karake vIrasena svAmI ne bandha ke samaya hone vAle isa saMkrama kA
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 490 svAmitva, eka jIva kI apekSAkAla, eka jIva kI apekSA antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaGgavicaya, kAla, antara aura alpabahutva ina anuyogadvAroM kA Azraya lekara uttaraprakRtisaMkrama kA vicAra kiyA hai| svAmitva kA nirdeza karate hue batalAyA hai ki pA~ca jJAnavaraNa, nau darzanAvaraNa, bAraha kaSAya aura pA~ca antarAya kA anyatara sakaSAya jIva saMkrAmaka hotA hai / asAtAkA bandha karane vAlA jIva sAtAkA saMkrAmaka hotA hai aura sAtAkA bandha karanevAlA sakaSAya jIva asAtA kA saMkrAmaka hotA hai| darzanamohanIya aura cAritramohanIya kA paraspara saMkrama nahIM hotA yaha to spaSTa hI hai / darzanamohanIya ke saMkrama ke viSaya meM yaha niyama hai ki sAsAdanasamyagdRSTi aura samyagmithyAdRSTi jIva darzanamohanIya kA saMkrAmaka nahIM hotA / samyaktva kA mithyAdRSTi jIva saMkrAmaka hotA hai| mAtra samyaktva kA eka Avali pramANa satkarma zeSa rahane para usakA saMkrama nahIM hotA / mithyAtva kA samyagdRSTi jIva saMkrAmaka hotA hai / mAtra jisa samyagdRSTi ke eka Avalita se adhika satkarma vidyamAna hai aisA jIva isakA saMkrAmaka hotA hai| yahI niyama samyagmithyAtva ke lie bhI lAgU karanA cAhie / para isakA saMkrAmaka mithyAdRSTi aura samyagdRSTi donoM hote haiM / strIveda aura napuMsakaveda kA upazama aura kSaya kriyA kA antima samaya prApta hone taka koI bhI jIva saMkrAmaka hotA hai / puruSaveda aura tIna saMjvalana kA upazama aura kSaya kA prathama samaya prApta hone taka koI bhI jIvasaMkrAmaka hotA hai| saMjvalana lobha kA aisA jIva saMkrAmaka hotA hai jisa upazAmaka aura kSapakane saMjvalana lobha ke antara kA antima samaya nahIM prApta kiyA hai| tathA jo akSapaka aura anuzAmaka hai vaha bhI isakA saMkrAmaka hotA hai| cAroM AyuoM kA saMkrama nahIM hotA aisA svabhAva hai / yaza: kIrtiko chor3akara saba nAmakarma kI prakRtiyoM kA sakaSAya jIva saMkrAmaka hotA hai / mAtra jisake eka Abali se adhika satkarma vidyamAna haiM aisA jIva inakA saMkrAmaka hotA hai / yaza: kIrti kA saMkrAmaka taba taka hotA hai jaba taka parabhava sambandhI nAmakarma kI prakRtiyoM ko bandha karatA hai / uccagotra kA saMkrAmaka nIcagotra kA bandha karane vAlA anyatara jIva hotA hai| mAtra eka Abali se adhika satkarma ke rahate hue uccagotra kA saMkrAmaka hotA hai / nIcagotra kA saMkrAmaka uccagotra kA bandha karane vAlA anyatara jIva hotA he / isa prakAra saba prakRtiyoM ke svAmitva ko jAna kara kAla Adi anuyogadvAroM kA vicAra kara lenA cAhie / mUla meM inakA vicAra kiyA hI hai, isalie vistArabhaya se yahA~ unakA alaga alaga nirdeza nahIM karate haiM /
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA - 491 isa prakAra prakRtisaMkrama kA vicAra kara Age prakRtisthAnasaMkrama kI sUcanA karate hue batalAyA gayA hai ki jJAnAvaraNIya, vedanIya, gotra aura antarAya kA eka eka hI saMkramasthAna hai / darzanAvaraNa ke nau prakRtika aura chaha prakRtika ye do saMkramasthAna haiN| mohanIya ke saMkramasthAnoM kA vicAra kaSAyaprAbhRta meM vistAra ke sAtha kiyA hai / nAmakarma kI piNDaprakRtiyoM ke Azraya se sthAna samutkIrtanA karanI cAhie / isa prakAra alaga-alaga prakRtiyoM ke saMkramasthAna jAnakara unake Azraya se svAmitva aura kAla Adi saba anuyogadvAroM kA vicAra karane kI sUcanA karake yaha prakaraNa samApta kiyA gayA hai / Age sthitisaMkrama kA nirdeza karake usakI prarUpaNA isa prakAra kI hai| sthitisaMkrama do prakAra kA hai - mUlaprakRtisthitisaMkrama aura uttaraprakRtisthitisaMkrama / sthitisaMkrama tIna prakAra se hotA hai / yathA-sthiti kA apakarSaNa hone para sthitisaMkrama hotA hai, sthiti kA ukarpaNa hone para sthitisaMkrama hotA hai aura sthiti ke anya prakRti ko prApta karane para bhI sthitisaMkrama hotA hai / apakarSaNa kI apekSA saMkSepa meM sthitisaMkrama kA vicAra isa prakAra hai - udayAvali ke bhItara kI saba sthitiyoM kA apakarSaNa nahIM hotA / udayAvali ke bAhara jo eka samaya udayAvalipramANa sthiti hai usakA apakarSaNa hotA hai / apakarSaNa hokara usakA eka samaya kama Abali ke do baTe tIna bhAgapramANa sthiti ko atisthApanArUpa se rakhakara eka adhika tRtIya bhAga meM nikSepa hotA hai / isase Age kI sthiti kA apakarSaNa hone para eka AvalipramANa atisthApanA prApta hone taka usakI vRddhi hotI hai aura nikSepa utanA hI rahatA hai / isase Age atisthApanA avasthitarUpa se eka AvalipramANa hI rahatI hai aura nikSepa uttarottara bar3hatA jAtA hai / utkarSaNa ke viSayameM yaha niyama hai ki udayAvali ke bhItara kI saba sthitayoM kA utkarSaNa nahIM hotA / eka samaya adhika udayAvalikI antima sthitikA utkarSaNa hotA hai| kintu usakA nahIM ba~dhanevAlI sthiti meM nikSepa na hokara ba~dhane vAlI jaghanya sthiti se lekara Upara kI saba sthitiyoM meM nikSepa hotA hai| yaha vidhi utkarSaNa ko prApta hone vAlI nIce kI sthitiyoM kI kahI hai| Upara kI sthitiyoM kA utkarSaNa kisa prakAra hotA hai isakA vicAra karane para yadi yaha jIva satkarma se eka samaya adhika sthiti kA bandha karatA hai to pUrvabaddha karma kI antima sthiti kA utkarSaNa nahIM hotA, kyoMki yahA~ para atisthApanA aura nikSepa kA abhAva hai| pUrvabaddha karma kI dvicarama sthiti kA bhI utkarSaNa nahIM hotA, kyoMki yahA~ para bhI atisthApanA aura nikSepa sambhava nahIM hai / isa prakAra pUrvabaddha karma kI eka Abali aura eka Abali ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthiti ke nIce jAne taka jitane bhI sthitivikalpa haiM unakA utkarSaNa sambhava nhii|
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 492 kAraNa vahI hai / hA~ usase nIce eka sthiti ke jAne para jo sthitivikalpa sthita hai usakA utkarSaNa ho sakatA hai aura vaisI avasthA meM eka AvalipramANa atisthApanA hotI hai tathA zeSa AbalikA asaMkhyAtavA~ bhAga nikSepa hotA hai| isa prakAra saMkSepa meM utkarSaNa kA nirdeza karake Age nikSepa aura atisthApanA kA alpabahutva batalAyA gayA hai| Age uttaraprakRtisaMkrama ke pramANAnugama kA nirdeza karate hue vaha utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya aura ajaghanya ke bheda se cAra prakAra kA batalAyA hai| udAharaNArtha matijJAnAvaraNa kA utkRSTa sthiti saMkrama do Abali kama tIsa kor3Akor3I sAgara pramANa hotA hai, kyoMki kisI bhI prakRti kA bandha hone para eka AbAli kAla taka usakA saMkramaNa nahIM hotA, isalie eka Abali to yaha kama ho jAtI hai / isake bAda udayAvali ko chor3akara zeSa sthiti kA anya bandha ko prApta hone vAlI prakRti meM saMkramaNa hotA hai, isalie eka Abali yaha kama ho jAtI hai / isa prakAra ukta do AbaliyoM ko chor3akara zeSa saba sthita saMkramaNa se prApta ho sakatI hai, isalie matijJAnAvaraNa kI utkRSTa saMkramasthiti do Abali kama tIsa kor3Akor3I sAgarapramANa kahI hai / para usa samaya usa karma kI sthiti Abali kama tIsa kor3Akor3I sAgarapramANa hotI hai, isaliye usakA yatsthitisaMkrama eka Avali kama tIsa kor3Akor3I sAgara pramANa kahA hai / isa prakAra mUla meM mAtra matijJAnAvaraNa kA udAharaNa dekara zeSa karmoM ke viSaya meM utkRSTa sthitiuddIraNA ke samAna utkRSTasthitisaMkrama jAnane kI sUcanA kI hai aura jina karmoM meM utkRSTa sthitiuddIraNA se bheda hai unakA alaga se nirdeza kara diyA hai so vicArakara use ghaTita kara lenA cAhie / svatantrarUpa se vicAra kiyA jAya to usakA tAtparya itanA hI hai ki jo bandha se utkRSTa sthitivAlI prakRtiyA~ haiM unakA utkRSTa sthitisaMkrama do Avalikama apanI apanI utkRSTasthitipramANa prApta hotAhai aura utkRSTayasthitisaMkrama eka Avali kama apanI apanI utkRSTa sthiti pramANa prApta hotA hai / parantu jo bandhotkRSTa sthitivAlI prakRtiyA~ na hokara saMkramotkRSTa sthitivAlI prakRtiyA~ haiM unakA utkRSTasthitisaMkrama tIna Avali kama utkRSTa sthitipramANa prApta hotA hai aura utkRSTa yasthitisaMkrama do Avali kama utkRSTa sthitipramANa prApta hotA hai| mAtra darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM meM tathA AhArakadvika aura tIrthaMkara prakRti meM jo vizeSatA hai use alaga se jAna lenA cAhie / cAroM AyuoM kA jo utkRSTa sthitibandha hai vahI unakA utkRSTa sthitisaMkrama hai, kyoMki eka Ayu kA anya Ayu meM saMkrama nahIM hotA / mAtra inakI yasthiti eka Avali kama utkRSTa AbAdhAsahita apanI-apanI utkRSTasthitipramANa kahI hai| inakI utkRSTa yatsthiti itanI kaise kahI hai isa viSaya ko zvetAmbara karmaprakRti kI TIkA meM spaSTa
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 493 kiyA hai| usakA bhAva yaha hai ki Ayabandha hote samaya bandhAvalipramANakAla jAne para Ayubandha ke prathama samaya meM ba~dhe hue karma kA utkarSaNa hone para unakI abAdhA sahita utkRSTa yatsthiti ukta kAlapramANa prApta hotI hai / yaha eka samAdhAna hai / tathA 'athavA' kahakara dUsarA samAdhAna isa prakAra kiyA hai ki bandhAvali ke bAda Ayu kI nirvyAghAtarUpa apavartanA (apakarSaNa) bhI sarvadA sambhava hai, isalie usakI apekSA pUrvokta pramANa yasthiti jAna lenI cAhie / abhiprAya itanA hI hai ki pUrvakoTi kI Ayu vAle manuSya ke prathama tribhAga meM parabhavasambandhI utkRSTa Ayu kA bandha hone para usakI niSeka racanA to narakAyu aura devAyukI tetIsa sAgarapramANa tathA tiryazcAyu aura manuSyAyu kI tIna palyapramANa hI rahatI hai| AbAdhAkAla pUrvakoTi kA tribhAga isase alaga hai isalie inakA jo sthitibandha hai vahI sthitisaMkrama hai| para inake bandha ke prathama samaya se lekara eka Avali kAla jAne para ina niSekasthitiyoM meM bandha hote samaya utkarSaNa aura bandha hote samaya yA bandha samaya ke bAda bhI apakarSaNa hone lagatA hai / ata: isa utkarSaNa aura apakarSaNa meM eka sthiti se pradezasamUha uThakara dUsarI sthiti meM nikSipta hote samaya sthiti ke parimANa ke abAdhAkAla bhI garbhita haiN| para yaha utkarSaNa aura apakarSaNa bandha ke prathama samaya se lekara eka AvalikAla taka sambhava nahIM hai / yahI kAraNa hai ki Ayukarma kI yasthiti kahate samaya narakAyu Adi kI apanI-apanI utkRSTa sthiti meM eka Avalikama utkRSTa AbAdhAkAla bhI sammilita kara liyA hai| isa prakAra utkRSTa sthitisaMkrama ke pramANa kA anugama karane ke bAda jaghanya sthitisaMkrama ke pramANa kA nirdeza kiyA hai / khulAsA isa prakAra hai - pA~ca jJAnAvaraNa, cakSudarzanAvaraNa Adi cAra darzanAvaraNa, samyaktva, saMjvalana lobha, cAra Ayu aura pA~ca antarAya inakI eka samaya adhika eka AvalipramANa sthiti zeSa rahane para udayAvali se uparitana eka samayamAtra sthiti kA apakarSaNa hotA hai, isalie unakA jaghanya sthitisaMkrama eka sthitipramANa hai aura yatsthitisaMkrama samayAdhika eka AvalipramANa hai / styAnagRddhitrika, mithyAtva, samyagmithyAtva, bAraha kaSAya, strIveda, napuMsakaveda, narakagatidvika, tiryaMJcagatidvika, ekendriya Adi cAra jAti, Atapa, udyota, sthAvara, sUkSma aura sAdhAraNa inakI kSapaNA hone ke antima samaya meM jaghanya sthiti palya ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hotI hai, isalie inakA jaghanya sthitisaMkrama ukta pramANa kahA hai| parantu kSapaNA ke antima samaya meM inake udayAvali meM sthita niSekoM kA saMkrama nahIM hotA, isalie ukta kAla meM udayAvali ke milA dene para inakI yatsthiti udayAvali adhika palya ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hotI hai / yahA~ itanA
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 494 vizeSa jAnanA cAhie ki strIveda aura napuMsakaveda kI yatsthiti udayAvali adhika na kahakara antarmuhUrta adhika kahanI cAhie, kyoMki ina donoM prakRtiyoM kI kSapaNA kI samApti antarakaraNa meM rahate hue hotI hai aura antarakaraNa kA kAla usa samaya antarmuhurta zeSa rahatA hai isalie yaha spaSTa hai ki antarakaraNa meM inake pradezoM kA abhAva hone se yasthiti itanI bar3ha jAtI hai / nidrA aura pracalA kI sthiti do Avali aura eka Abali kA asaMkhyAtavA~ bhAga zeSa rahane para inakI mAtrA uparitana eka sthiti kA saMkrama hotA hai aisA svabhAva hai, isalie inakA jaghanya sthitisaMkrama eka sthiti aura yasthitisaMkrama Avali kA asaMkhyAtavA~ bhAga adhika do Abali hotA hai / hAsyAdi chaha kI kSapaNA ke antima samaya meM jaghanya sthiti saMkhyAta varSapramANa hotI hai, isalie inakA jaghanya sthitisaMkrama saMkhyAta varSa pramANa hotA hai| para inakI kSapaNA kI samApti bhI antarakaraNa meM rahate hae hotI hai aura usa samaya antarakaraNa kA kAla antarmuhUrta zeSa rahatA hai, isalie inakI yasthiti antarmuhUrta adhika asaMkhyAta varSa hotI hai / krodhasaMjvalana kA jaghanya sthitibandha do mahInA pramANa hotA hai, mAnasaMjvalana kA jaghanya sthitibandha eka mahInApramANa hotA hai, mAyAsaMjvalana kA jaghanya sthitibandha ardhamAsapramANa hotA hai aura puruSaveda kA jaghanya sthitibandha ATha varSa pramANa hotAhai / ina prakRtiyoM ke ukta sthitibandha meM se alaga-alaga antarmuhUrtapramANa abAdhAkAla ke kama kara dene para unake jaghanya sthiti saMkrama kA pramANa A jAtA hai jo kramaza: antarmuhUrta kama do mAha antarmuhUrta kama eka mAha, antarmuhUrta kama ardhamAsa aura antarmuhUrta kama ATha varSa pramANa hotA hai| tathA inakA yasthitisaMkrama krama se do Avali kama do mAha, do Avali kama eka mAha, do Avali kama ardhamAsa aura do Avali kama ATha varSapramANa hotA hai, kyoMki apanA-apanA jaghanyasthitibandha hone para usakA eka Avali kAla taka saMkrama nahIM hotA, isalie apane-apane jaghanya sthitibandha meM se eka Avali to yaha kama ho gaI aura saMkrama prArambha hone para vaha eka Avali kAla taka hotA rahatA hai, isalie eka Avali yaha kama ho gii| ataH ina prakRtiyoM ke jaghanya yasthitisaMkrama kA pramANa apane-apane jaghanya sthitibandha meM se do Avali kama karane para jo pramANa zeSa rahe utanA prApta hotA hai / aba rahIM zeSa prakRtiyA~ so unakI jaghanya sthiti sayogikevalI ke antima samaya meM antarmuhUrtapramANa hotI hai, isalie vahA~ para usameM se udayAvalipramANa sthiti ko chor3akara zeSa sthiti kA saMkramaNa sambhava hone se unakA jaghanya sthitisaMkrama udayAvali kama antarmuharta pramANa aura yasthitisaMkrama udayAvalisahita antarmuhurtapramANa hotA hai / yahA~ para mUla meM ina prakRtiyoM kI yasthiti tathA styAnagRddhitrika Adi battIsa
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 495 prakRtiyoM kI yatsthiti nahIM batalAI gaI hai / kintu vaha sambhava hai, isalie hamane unakA alaga se nirdeza kara diyA hai / tathA mUla meM devagati Adi kA jaghanya sthitisaMkrama batalAte samaya jo prakRtiyA~ parigaNita kI gaI haiM unameM tIna AGgopAGga bhI parigaNita kiye jAne cAhie, kyoMki inakA jaghanya sthitisaMkrama bhI sayogikevalI ke antima samaya meM hotA hai| Age jo jaghanya sthitisaMkrama kA svAmitva kahA hai usase bhI yaha bAta spaSTa ho jAtI isa prakAra pramANAnugama kA nirdeza karane ke bAda jaghanya aura utkRSTa bhedoM kA Azrayakara svAmitva, eka jIva kI apekSA kAla, eka jIva kI apekSA antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaGavicaya, nAnA jIvoM kI apekSA kAla, nAnA jIvoM kI apekSA antara aura alpabahutva kA nirdeza karake bhujagAra, padanikSepa aura vRddhi ina anuyogadvAroM kA saMkSepa meM nirUpaNa kiyA hai| isa prakAra sthitisaMkrama kA vicAra kara Age anubhAgasaMkrama kA prakaraNa prArambha hotA hai| isameM saba karmoM ko dezaghAti, sarvaghAti aura aghAti ina bhedoM meM vibhaktakara inake Adi spardhaka paraspara meM kinake samAna haiM aura kinake kisa krama se prApta hote haiM yaha batalAkara utkarSaNa se prAptahonevAlA anubhAga anubhAgasaMkrama hai, apakarSaNa se prApta honevAlA anubhAga anubhAgasaMkrama hai aura anya prakRtiyoM meM saMkramaNa hokara prApta hone vAlA anubhAva anubhAgasaMkrama hai isa arthapada kA nirdeza kiyA gayAhai / yahA~ itanA vizeSa jAnanA cAhie ki. mUla prakRtiyoM meM utkarSaNa aura apakarSaNa ina do prakAroM se aura uttara prakRtiyoM meM yathAsambhava tInoM prakAroM se anubhAgasaMkrama hotA hai / ____ Age apakarSaNa se prApta hone vAle anubhAgasaMkrama kA nirdeza karate hue batalAyA gayA hai ki Adi spardhaka kA apakarSaNa nahIM hotA, kyoMki isake nIce jaghanya nikSepa aura jaghanya atisthApanA kA abhAva hai| isI prakAra jaghanya nikSepa aura jaghanya atisthApanA ke antargata jitane spardhaka haiM unakA apakarSaNa nahIM hotA / mAtra inake Upara jo spardhaka avasthita haiM unakA apakarSaNa hotA hai kyoMki inakI atisthApanA aura nikSepa pAye jAte haiN| itanA nirdeza karane ke bAda yahA~ prakRta viSaya meM upayogI alpabahutva diyA gayA hai / - Age utkarSaNa ke viSaya meM yaha niyama diyA hai ki carama spardhaka kI sthApanA aura nikhepa kA abhAva hai, isalie jaghanya nikSepa aura jaghanya atisthApanApramANa spardhaka nIce sarakakara jo spardhaka avasthita hai usakA utkarSaNa hotA hai / isake Age apakarSaNa aura
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 496 utkarSaNa kI apekSA nikSepa aura atisthApanA kA alpabahutva dekara arthapada samApta kiyA gayA hai / Age pramANAnugama, svAmitva eka jIva kI apekSA kAla, eka jIva kI apekSA antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaGgavicayaya, nAnA jIvoM kI apekSA kAla, nAnA jIvoM kI apekSA antara, sannikarSa, svasthAna alpabahutva aura parasthAna alpabahutva kA nirdeza karake kucha anuyogadvAroM kA Azraya lekara bhujagAra, padanikSepa aura vRddhi kA vicArakara anubhAga saMkramaprakaraNa samApta hotA hai / Age saMkramasthAnoM ko satkarmasthAnoM ke anusAra jAnane kI sUcanA para pradezasaMkrama ke viSaya meM kahA hai ki eka uttara prakRti ke pradezoM kA anya sajAtIya prakRti meM saMkramita honA pradezasaMkrama kahalAtA hai| pradezasaMkrama bhI mUlaprakRtiyoM meM na hokara uttara prakRtiyoM meM hotA hai / tadanusAra uttara prakRtisaMkrama ke pA~ca bheda haiM- udvelanasaMkrama, vidhyAtasaMkrama, guNasakrama aura sarvasaMkrama / Age ye saMkrama kisa avasthA meM aura kahA~ hote haiM tathA kina prakRtiyoM ke kitane saMkrama hote haiM yaha batalA kara ina saMkramoM ke avahArakAla ke alpabahutva kA nirdeza kiyA gayA hai| Age svAmitva Adi anuyogadvAroM kA Azraya lekara bhujagAra, padanikSepa aura vRddhisaMkrama kA nirdeza karate hue prakaraNa ko samApta kiyA gayA hai| 13. lezyA - lezyA kA nikSepa cAra prakAra kA hai - nAmalezyA, sthApanAlezyA, dravyalezyA aura bhAvalezyA / yahA~ ina nAmalezyA Adi nikSepoM kA spaSTIkaraNa karate hue tadvayatirikta dravyalezyA ke viSaya meM likhA hai ki cakSu indriyadvArA grAhma pudgalaskandhoM ke kRSNa Adi chaha varNoM kI dravyalezyA saMjJA hai / yahA~ inake udAharaNa bhI diye gaye haiM bhAvalezyA ke Agama aura noAgama ye bheda karake noAgama bhAvalezyA kA vahI lakSaNa diyA hai jo sarvatra prasiddha hai / pakRta meM naigamanaya kI apekSA noAgamadravyalezyA aura bhAvalezyA prakRta hai yaha kahakara dravyalezyA ke asaMkhyAta lokapramANa bheda hone para bhI chaha bheda hI kyoM kiye gaye haiM isakA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / Age zarIra ke Azraya se kina jIvoM ke kauna lezyA hotI hai yaha batalAkara chaha zarIroM kI dravya lezyAoM kA alaga-alaga vicAra kiyA gayA hai / yadyapi kRSNAdi dravyalezyAoM meM eka eka guNa kI mukhyatA se nAmakaraNa kiyA jAtA hai para isakA yaha abhiprAya nahIM hai ki inameM se pratyeka meM eka-eka guNa hI hotA hai, isalie Age kisa
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 497 lezyA meM kisa krama se kauna-kauna guNa hote haiM isakA spaSTIkaraNa tAlikA dvArA karAyA jAtA hai | lezyA 1 kRSNAle0 zukla pIta lAla nIla kRSNa | nIlale 0 zukla pIta lAla kRSNa nIla | kApotale 0 zukla pIta kRSNa lAla nIla kApotale0 zukla kRSNa pIta nIla lAla kApotale0 kRSNa zukla nIla pIta lAla pItale 0 kRSNa nIla zukla pIta lAla padyale 0 kRSNa nIla zukla lAla pIta padyale 0 kRSNa nIla lAla zukla pIta padyale 0 kRSNa nIla lAla pIta zukla zuklale0 kRSNa nIla lAla pIta zukla 2 3 4 5 ina lezyAoM meM se jisameM sarvaprathama guNakA nirdeza kiyA hai vaha usameM sabase toka hai aura Age ke guNa usa lezyA meM uttarottara anantaguNe haiM / kApota aura padyalezyA tIna-tIna prakAra se niSpanna hotI haiN| zeSa lezyAaiM eka hI prakAra se niSpanna hotI haiM / tathA kApota lezyA meM dvisthAnika anubhAga hotA hai aura zeSa lezyAoM meM dvisthAnika, tristhAnika aura catu: sthAnika anubhAga hotA hai / mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura yoga se utpanna hue jIva ke saMskAravizeSa kA nAma bhAva lezyA hai / dravyalezyA ke samAna ye bhI chaha prakAra kI hotI haiM / unameM se kApota lezyA tIvra hotI hai, nIlalezyA tIvratara hotI hai aura kRSNalezyA tIvratama hotI hai / pItalezyA manda hotI hai, padyalezyA mandatara hotI hai aura zuklalezyA mandatama hotI hai / ye chahoM lezyAaiM SaTsthAnapatita hAni-vRddhi ko lie hue hotI haiM / tathA inameM bhI kApotalezyA dvisthAnika anubhAga ko li hue hotI haiM aura zeSa pA~ca lezyAe~ dvisthAnika, tristhAnika aura catu:sthAnika anubhAga ko lie hue hotI haiN| isa prakAra isa adhikAra meM lezyAoM kA ukta
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498 SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA prakAra se varNana karake anta meM tIvratA aura mandatA kI apekSA alpabahutva batalAkara yaha adhikAra samApta kiyA gayA hai| 14. lezyAkarma - kRSNAdi lezyAoM meM se jisake Alambana se mAraNa aura vidAraNa Adi jisa prakAra kI kriyA hotI hai usake anusAra usakA vaha lezyAkarma mAnA gayA hai| udAharaNArtha kRSNalezyA se pariNata huA jIva nirdaya, kalahazIla, raudra, anubaddhavaira, cora, capala, parastrI meM Asakta, madhu, mAMsa aura surA meM vizeSa ruci rakhanevAlA, jina zAsana ke sunane meM atatpara aura asayaMmI hotA hai| isI prakAra anya lezyAoM kA apaneapane nAmAnurUpa karma jAnanA cAhie / isa prakAra isa adhikAra meM lezyAkarma kA vicAra kiyA gayA hai| 15. lezyApariNAma - kauna lezyA kisa rUpa se arthAt kisa vRddhi yA hAnirUpa se pariNata hotI hai isa bAta kA vicAra isa adhikAra meM kiyA gayA hai| isameM batalAyA hai ki kRSNalezyA meM SaTsthAnapatita saMkleza kI vRddhi hone para usakA anya lezyA meM saMkramaNa na hokara svasthAna meM hI saMkramaNa hotA hai / mAtra vizuddhi kI vRddhi hone para usakA anya lezyA meM bhI saMkramaNa hotA hai aura svasthAna meM bhI saMkramaNa hotA hai| itanA avazya hai ki kRSNalezyA meM se nIlalezyA meM Ate samaya niyama se anantaguNahAni hotI hai / nIlalezyA meM saMkleza kI vRddhi hone para svasthAna saMkramaNa bhI hotA hai aura nIla se kRSNalezyA meM bhI saMkramaNa hotA hai / tathA vizuddhi hone para nIlalezyA se kRSNa lezyA meM jAte samaya saMkleza kI anantaguNI vRddhi hotI hai aura nIla se kApota lezyA meM Ate samaya saMkleza kI anantaguNI hAni hotI hai| isI prakAra zeSa cAra lezyAoM meM bhI pariNAma kA vicAra kara lenA cAhie / isa prakAra isa adhikAra meM pariNAma kA vicAra kara tIvratA aura mandatA kI apekSA saMkrama aura pratimaha ke alpabahutva kA vicAra karate hue isa adhikAra ko samApta kiyA gayA hai| 16. sAtAsAta- ina anuyogadvAra kA yahA~ para pA~ca adhikAroM ke dvArA vicAra kiyA gayA hai ve pA~ca adhikAra ye haiM - samutkIrtanA,arthapada, padamImAMsA, svAmitva aura alpabahutva samutkIrtanA meM batalAyA gayA hai ki ekAnta sAta aura anekAnta sAtake bheda se sAta do prakAra kA hai / tathA isI prakAra ekAnta asAta aura anekAnta asAta ke bheda se asAta bhI do prakAra kA hai / arthapada kA nirdeza karate hue batalAyAhai ki jo karma sAtarUpa sebaddha hokara yathAvasthita rahate hue vedA jAtA hai vaha ekAnta sAtakarma hai aura isase anya anekAnta sAtakarma haiM / isI prakAra jo karma asAtarUpa se baddha hokara yathAvasthita rahate hue vedA jAtA hai vaha ekAnta asAta karma hai aura isase anya anekAnata asAtakarma hai|
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 499 padamImAMsA meM inake utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya aura ajaghanya padoM ke astitva kI sUcanA mAtra kI gaI hai / svAmitva meM ina utkRSTa Adi bheda rUpa ekAnta sAta Adi ke svAmitva kA nirdeza kiyA gayA hai / tathA anta meM pramANa kA vicAra kara alpabahutva kA nirdeza karate hue isa anuyogadvAra ko samApta kiyA gayA hai| 17. dIrgha-hasva - isameM dIrgha ko prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke bheda se cAra prakAra kA batalA kara unakA bandha, udaya aura satva kI apekSA vicAra kiyA gayA hai| sarvaprathama mUlaprakRtidIrgha ke prakRtisthAnadIrgha aura ekaikaprakRtisthAnadIrgha ye do bheda karake prakRtisthAna kA vicAra karate hue batalAyA hai ki ATha prakRtiyoM kA bandha hone para prakRtidIrgha aura unase nyUna prakRtiyoM kA bandha hone para noprakRtidIrgha hotA hai / isI prakAra udaya aura satva kI apekSA prakRtidIrgha aura noprakRtidIrgha ko ghaTita karake batalA kara uttaraprakRtiyoM meM se kisa mUlakarma kI uttara prakRtiyoM meM bandhakI apekSA prakRtidIrgha sambhava nahIM hai aura kisakI uttara prakRtiyoM meM prakRtidIrgha aura noprakRtidIrgha sambhava hai yaha batalAyA gayA hai / Age sthitidIrgha, anubhAgadIrgha aura pradezadIrgha ko bhI batalAyA gayA hai / Age dIrgha ke samAna hRsva ke bhI cAra bheda karake unakA vicAra kiyA gayA hai / udAharaNArtha bandha kI apekSA prakRtihasva kA nirdeza karate hue batalAyA hai ki eka-eka prakRti kA bandha karane vAle ke prakRtihasva hotA hai aura isase adhika kA bandha karane vAle ke noprakRtihasva hotA hai / isa prakAra mUla aura uttara prakRtiyoM kA Alambana lekara bandha, udaya aura satva kI apekSA dIrgha aura hrasva ke vicAra karane meM isa anuyogadvAra kI pravRtti 18. bhavadhAraNIya - isa anuyogadvAra meM bhava ke oghabhava, Adezabhava aura bhavagrahaNabhava ye tIna bheda karake batalAyA hai ki ATha karma aura ATha karmoM ke nimitta se utpanna hae jIva ke pariNAma ko oghabhAva kahate haiN| cAra gati nAmakarma aura unase utpanna hue jIva ke pariNAma ko Adezabhava kahate haiN| inake anusAra Adezabhava cAra prakAra kA hainAraka bhava,tiryaccabhava, manuSyabhava aura devabhava / tathA bhujyamAna Ayu galakara naI Ayu kA udaya hone para prathama samaya meM utpanna hue vyaJjajana saMjJAvAle jIva ke pariNAma ko yA pUrvazarIra kA tyAga hokara nUtana zarIra ke grahaNa ko bhavagrahaNabhava kahate haiN| prakRta meM bhavagrahaNabhava kA prakaraNa hai| yadyapi jIva amUrta hai phira bhI usakA karma ke sAtha anAdi sambandha hone se saMsAra avasthA meM vaha mUrtabhAva ko prApta ho rahA hai, isalie amUrta jIva kA mUrta karma ke sAtha bandha bana jAtAhai / aisA yaha jIva zeSa karmoM ke dvArA na dhAraNa kiyA
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 500 jAkara Ayukarmake dvArA dhAraNa kiyA jAtA hai, ataeva bhavadhAraNIya Ayukarma ThaharatA hai / isakA padamImAMsA, svAmitva aura alpabahutva ko Alambana lekara vistAra se vicAra vedanA anuyogadvAra meM kiyA hai, isalie usa saba vyAkhyAna ko vahA~ se jAna lenA cAhie / isa prakAra bhavagrahaNabhava ke vyAkhyAna karane meM yaha anuyogadvAra caritArtha hai / + 19. pudgalAtta - isameM pudgala ke cAra nikSepa karake prakRta meM noAgamatadvacatirikta dravyapudgala kA vicAra karate hue batalAyA gayA hai ki pudgalAtta arthAt pudgaloM kA AtmasAtkAra chaha prakArase hotA hai - grahaNa se, pariNAma se, upabhoga se, AhAra se, mamatva se aura parigraha se / inakA khulAsA karate hue batalAyA hai ki hAtha aura paira Adi se grahaNa kiye gaye daNDa Adipudgala grahaNa se Attapudgala haiM / mithyAtva Adi pariNAmoM se apane kiye gaye pudgala pariNAma se Attapudgala haiM / mithyAtva Adi pariNAmoM se apane kiye gaye pudgala pariNAma se Attapudgala haiM / upabhoga se apane kiye gaye gandha aura tAmbUla Adi pudgala upabhoga se Attapudgala haiN| khAna-pAna ke dvArA apane kiye gaye pudgala AhAra se Attapudgala haiM / anurAga se grahaNa kiye gaye pudgala mamatva se Attapudgala haiM aura svAdhIna pudgala parigraha se Attapula haiM / ina sabakA varNana isa anuyogadvAra meM kiyA gayAhai / athavA pudgalAtta kA artha pudgalAtmA hai| pudgalAtmA se rUpAdi guNavAlA pudgala liyA gayA hai / ata: usake guNoM kI SaTsthAnapatita vRddhi Adi kA isa anuyogadvAra meM vicAra kiyA gayA hai / 20. nidhatta - anidhatta - isa anuyogadvAra meM batalAyA hai ki jisa pradezAgrakA utkarSaNa aura apakarSaNa to hotA hai para udIraNA aura anya prakRtirUpa se saMkramaNa nahIM hotA usakI nidhatta saMjJA hai / prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke bheda se nidhatta bhI cAra prakAra kA hai aura anidhatta bhI cAra prakAra kA hai| isa viSaya meM yaha niyama hai ki darzanamohanIya kI upazAmanA yA kSapaNA karate samaya mAtra darzanamohanIya karma anivRttikaraNa meM anidhatta ho jAtA hai / anantAnubandhI kI visaMyojanA karate samaya mAtra anantAnubandhIcatuSka anivRtti karaNa meM anidhatta ho jAtA hai aura cAritramohanIya kI upazAmanA aura kSapaNA karate samaya anivRttikaraNa guNasthAna meM sabakarma anidhatta ho jAte haiN| tathA apane apane nirdiSTa sthAna ke pUrva darzanamohanIya, anantAnubandhIcatuSka aura zeSa saba karma nidhatta aura anidhatta donoM prakAra ke hote haiM / yaha arthapada hai, isake anusAra caubIsa anuyogadvAroM kA Azraya lekara isa anuyogadvAra kA kathana karanA cAhie /
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 501 21. nikAcita-anikAcita - ina anuyogadvAra meM batalAyA hai ki jisa pradezAgrakA na to apakarSaNa hotA hai, na utkarSaNa hotA hai, na anya prakRtirUpa se saMkramaNa hotA hai aura na udIraNA hotI hai| jisake ye cAroM nahIM hote usakI nikAcita saMjJA hai / yaha prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke bheda se cAra prakAra kA hai / isake viSaya meM bhI yaha niyama hai ki pUrvoktaprakAra se anivRttikaraNa meM praveza karane para saba karma anikAcita ho haiM / kintu isake pUrva ve nikAcita aura anikAcita donoM prakAra ke hote haiM / ina nikacita aura anikAcita pradezAoM kI bhI caubIsa anuyogadvAroMke Azraya se prarUpaNA karanI caahie| yahA~ upazAnta, nidhatta aura nikAcita ke sannikarSa kA kathana karate hue batalAyA hai ki jo pradezAgra aprazasta upazAmanArUpa se upazAnta hai vaha na nidhatta hai aura na nikAcita hai / jo nidhatta pradezAgra hai vaha na upazAnta hai aura na nikAcita hai / tathA jo I nikAcita pradezAgra hai vaha na upazAnta hai aura na nidhatta hai / Age adhaHpravRttasaMkrama ke sAtha ina tInoM ke alpabahutva kA nirdeza karake yaha anuyogadvAra samApta kiyA gayA hai / 22. karmasthiti - ina anuyogadvAra ke viSaya meM do upadezoM kA nirdeza karake yaha anuyogadvAra samApta kiyA gayA hai| pahalA upadeza nAgahasti ke mata ke anusAra nirdiSTa kiyA hai aura dUsarA upadeza AryamaMkSu ke mata kA nirdeza karatA hai / nAgahastikSamAzramaNakA kahanA hai ki karmasthiti anuyogadvAra meM karmoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti ke pramANa kathana kiyA jAtA hai aura AryamaMkSu kA kahanA hai ki isameM karmasthiti ke bhItara saccita hue satkarma kI prarUpaNA kI jAtI hai / 23. pazcimaskandha - isa anuyogadvAra meM tIna bhavoM meM se bhavagrahaNabhava ko prakRta batalAkara carama bhava meM jIva ke saba karmoM kI bandhamArgaNA, udayamArgaNA, udIraNamArgaNA, saMkramamArgaNA aura satkarmamArgaNA ina pA~ca mArgaNAoM kA vicAra kiyA jAtA hai yaha batalAyA gayA hai| isake Age jo jIva siddha hotA hai usakI antarmuhUrta Ayu zeSa raha jAne para terahaveM guNasthAna meM karmoM kI aura AtmapradezoM kI kisa krama se kyA-kyA kriyA hotI hai tathA caudahaveM guNasthAna meM yaha jIva kisa rUpa se kitane kAla taka avasthita rahakara karmoM se mukta hokara siddha hotA hai yaha batalAyA gayA hai / isa prakAra ina saba bAtoM kA vivecana karane ke bAda yaha anuyogadvAra samApta kiyA gayA hai / 24. alpabahutva - ina anuyogadvAra ke prArambha meM yaha sUcanA kI hai ki nAgahasti bhaTTAraka isameM satkarma kAvicAra karate haiM / vIrasena svAmI ne isa upadeza ko pravRttamAna batalA kara isake anusAra satkarma ke prakRtisatkarma, sthitisatkarma, anubhAgasatkarma aura
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA pradezasatkarma ye cAra bheda karake sarvaprathama mUla aura uttara prakRtiyoM kI apekSA satkarma kA vicAra kiyA hai| usameM bhI mUla prakRtiyoM ke svAmitva kI sUcanA mAtra karake uttaraprakRtiyoM ke svAmitva ko vistAra se batalA kara eka jIva kI apekSA kAla, eka jIva kI apekSA antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaGgavicaya kAla, antara aura svAmitva ko svAmitva ke bala se jAna lene kI sUcanA karake svasthAna aura parasthAna donoM prakAra ke alpabahutvoM meM se parasthAna alpabahutva kA ogha se aura cAroM gatiyoM ke sAtha asaMjJI mArgaNA meM vicAra kiyA hai| bhujagAra, padanikSepa aura vRddhi yahA~ para nahIM hai, ata: inake viSaya meM itanI mAtra sUcanA dekara prakRtisthAnasatkarma ke viSaya meM likhA hai ki mohanIya ko kaSAyaprAbhRta ke anusAra jAnanA cAhie aura zeSa karmoM kI prakRtisthAnaprarUpaNA sugama hai / 502 sthitisatkarma kA vicAra karate hue mUlaprakRtisthitisatkarma kA varNana sugama kahakara uttara prakRtiyoM ke sthitisatkarma kA jaghanya aura utkRSTa advAccheda tathA jaghanya aura utkRSTa svAmitva kA vistAra se vicAra kara tathA eka jIva kI apekSA kAla Adi anuyogadvAroM ko svAmitva ke bala se jAnanekI sUcanAmAtra karake alpabahutva diyA gayA hai| yahA~ para zraddhAccheda kA vicAra karate hue 'jaTThidi' aura 'jAo TThidIo' ye zabda Aye haiM / prAya: aneka sthAnoMpara 'jaM TThidi' bhI mudrita hai| para usase 'jaTThidi' kA hI grahaNa karanA caahie| ina zabdoM dvArA do prakAra kI sthitiyoM kA nirdeza kiyA gayA hai / 'laTThidi' zabda 'yatsthiti' kA dyotaka hai aura 'jAo TThidIo' se sthitigata niSekoM kA parimANa liyA gayA hai| udAharaNasvarUpa pA~ca nidrAoM kI utkRSTa yatsthiti pUrI tIsa kor3Akor3I sAgarapramANa batalAI hai aura niSekoM ke anusAra sthitiyA~ eka samaya kama tIsa kor3Akor3I sAgarapramANa batalAI hai / abhiprAya itanA hai ki pA~ca nidrAoM kA utkRSTa sthitibandha hote samaya udaya nahIM hotA, isalie pUrI sthiti tIsa kor3Akor3I sAgara hokara bhI usa samaya saba niSeka eka kama tIsa kor3Akor3IsAgarapramANa hote haiM, kyoMki anudayavAlI prakRtiyoM kA eka niSeka udaya samaya ke pUrva stibuka saMkramaNa ke dvArA anya prakRtirUpa pariNata hotA rahatA hai, isalie inakI yatsthiti tIsa kor3Akor3I sAgarapramANa hokara bhI niSekoM ke anusAra sthiti eka samaya kama hotI hai / yahA~ bandha ke samaya AbAdhA kAla ke bhItara prAktanabaddha karmoM ke niSeka kA satva hone se eka samaya kama tIsa kor3Akor3I sAgarapramANa niSeka bana jAte haiM itanA vizeSa jAnanA cAhie / yahA~ para vizeSa niyama isa prakAra jAnanA cAhie - 1- jina karmoM kA svodaya se sthitibandha hotA hai unakI yatsthiti aura niSekoM
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 503 ke parimANa ke anusAra sthiti samAna hotI hai / bandhotkRSTa sthiti ke samAna hI unakA donoM prakAra kA utkRSTa sthitisatkarma hotA hai| 2- jina karmoM kA parodaya meM utkRSTa sthitibandha hotA hai unakI utkRSTa yatsthiti to bandhotkRSTa sthiti ke hI samAna hotI hai / mAtra niSekoM ke parimANa ke anusAra utkRSTa sthiti satkarma bandhotkRSTa sthiti se eka samaya kama hotA hai / 3- jina karmoM kA svodaya meM utkRSTa sthitisaMkrama se utkRSTa sthitisatkarma prApta hotA hai unakI utkRSTa yatsthitisatkarma aura niSekoM ke parimANa ke anusAra utkRSTa sthiti satkarma tajjAtIya karma ke utkRSTa sthitibandha se eka Avali kama hotA hai / mAtra samyaktva kA ukta donoM prakAra kA utkRSTa sthitisatkarma antarmuhUrta kama jAnanA cAhie, kyoMki mithyAtva guNasthAna meM mithyAtva kA utkRSTa sthitibandha hokara antarmuhUrta meM samyaktva prApta hone para mithyAtva kI antarmuhUrta kama utkRSTa sthiti kA samyaktvarUpa se saMkramaNa hotA hai| 4- jina karmoM kA parodaya meM utkRSTa sthitisaMkrama se utkRSTa sthitisatkarma prApta hotA hai unakI utkRSTa yasthiti tajjAtIya karma ke utkRSTa sthitibandha se eka Avali kama hotI hai aura niSakoM ke parimANa ke anusAra utkRSTa sthitisatkarma tajAtIya karma ke utkRSTa sthitibandha se eka samaya adhika eka Avali kama hotA hai / mAtra samyagmithyAtva kA ukta donoM prakAra kA utkRSTa sthitisatkarma mithyAtva ke utkRSTa sthitibandha se antarmuharta kama jAnanA cAhie / kAraNa kA kathana spaSTa hai| 5- cAroM AyuoM kA utkRSTa abAdhA kAla sahita utkRSTa sthitibandha utkRSTa yasthiti satkarma hotA hai aura apane-apane niSekoM ke parimANa ke anusAra niSekagata utkRSTa sthitisatkarma hotA hai| ___ isI prakAra jaghanya sthitisatkarma ke viSaya meM bhI alaga-alaga prakRtiyoM ko dhyAna meM rakhakara niyama ghaTita kara lene caahie| __ anubhAgasatkarma kA vicAra karate hue pahale krama se spardhakaprarUpaNA, ghAtisaMjJA aura sthAna saMjJA kA prarUpaNa karake jaghanya aura utkRSTa svAmitva aura kucha mArgaNAoM meM alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai / anubhAgasatkarma ke pazcAt pradeza udIraNA ke Azraya se alpabahutva batalAte hue mUla aura uttaraprakRtiyoM kA Alambana lekara vaha batalAyA gayA hai| Age uttaraprakRtisaMkrama
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama kI zAstrIya bhUmikA 504 meM, mohanIya sambandhI prakRtisthAnasaMkrama, jaghanya sthitisaMkrama, anubhAgasaMkrama, jaghanya aura utkRSTa sthiti ke Azraya se pradezasaMkrama aura svatantrarUpa se pradezasaMkrama ke alpabahutva kA vicAra karake pradezasaMkrama adhikAra ko pUrNa kiyA gayA hai| isake pazcAt pahale kahe gaye lezyA, lezyApariNAma, lezyAkarma, sAta-asAta, dIrgha-hasva, bhavadhAraNa, pudgalAtta, nidhatta-anidhatta, nikAcita-anikAcita, karmasthiti aura pazcimaskandha ina anuyogadvAroM kA puna: pRthak-pRthak ullekha karake alaga-alaga sUcanAe~ dI gaI haiN| anta meM mahAvAcaka kSamAzramaNa ke abhiprAyAnusAra albahutva anuyogadvAra ke Azraya se satkarma kA vicAra karate hue uttaraprakRtisatkarma alpabahutvadaNDaka, mohanIya prakRtisthAnasatkarma alpabahutva, uttara prakRtisthiti satkarma alpabahutva, uttaraprakRti anubhAga satkarma alpabahutva aura uttaraprakRtipradezasatkarma alpabahutva dekara alpabahutva ke sAtha caubIsa anuyogadvAra samApta karane ke sAtha dhavalA samApta hotI hai /
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ yasya naisargikI prajJA dRSTavA sarvArthagAminIm / jAtAH sarvajJa-sadbhAve nirArekA manasvinaH / / pariziSTha* DaoN. hIrAlAla jaina : RSitulya vyaktitva * prAsaMgika mahatvapUrNa citra aura paricaya *SaTakhaMDAgama kI pAribhASika zabda sUcI
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN. hIrAlAla jaina saMsthApaka AcArya evaM adhyakSa DaoN. hIrAlAla jaina saMskRta, pAli, prAkRta vibhAga rAnI durgAvatI vizvavidyAlaya, jabalapura (ma.pra.) isa mahAdeza ke madhyapradeza meM narasiMhapura jile ke aMtargata gAMgaI grAma ke pratiSThita modI parivAra meM 5 akTUbara 1899 ko janmeM medhAvI hIrAlAla ne rAbarTasana kAleja, jabalapura, seMTa jaoNnsa kAleja AgarA aura ilAhAbAda vizvavidyAlaya, ilAhAbAda se 1922 meM ema. e. aura ela.ela.bI. kI zikSA prApta kii| unheM nAgapura vizvavidyAlaya ne 1948 meM DI.liTa. kI upAdhi se alaMkRta kiyaa| DaoN. hIrAlAla jaina, jabalapura vizvavidyAlaya kI sevA meM 1961 se 1969 taka AcArya aura adhyakSa pada para kAryarata rahe / pUrva meM, adhodarzita padoM para unhoMne 1924 se 1960 taka adhyApana aura zodha-nirdezana kiyaa| prAdhyApaka saMskRta vibhAga, kiMga eDavarDa kAleja, amarAvatI AcArya saMskRta vibhAga, mArisa kAleja, nAgapura prAcArya, nAgapura mahAvidyAlaya, nAgapura nidezaka, prAkRta va jainAlaoNjI adhyayana aura zodha saMsthAna, mujaphpharapura DaoN. hIrAlAla jaina ne apane jIvanakAla meM 14 hajAra pRSThoM kI zodha-sAmagrI aura 27 mUlyavAna graMthoM kI racanAkAra prAcya bhAratIya itihAsa, saMskRti, bhASAzAstra aura zilAlekhIya sAhitya kI sarvAdhika jaTila dizA meM advitIya kArya kiyA
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ (506) AcArya DA. hIrAlAla jaina ___ DaoN. hIrAlAla jaina prAcya vidyA ke viziSTha kSetra 'jaina siddhAnta' tathA saMskRta, prAkRta aura apabhraMza bhASA sAhitya ke apratima aura samarpita vidvAna the| IsA kI dUsarI zatAbdI meM racita SaTkhaMDAgama kA sAtvika zramasAdhya sampAdana aura AThavIM zatI meM likhI gaI usakI dhavalATIkA ke bhASya, bhASAnuvAda aura zAstrIya bhUmikA ke sAtha Sor3azika prasphoTana unakI ananya upalabdhi hai| jaina dharma, sAhitya aura darzana ke kSetra meM apane advitIya yogadAna ke kAraNa ve jaina manISA kI paramparA meM 'siddhAnta cakravartI' padavI se vibhUSita kiye jAne ke ananya adhikArI haiN| _____ uttara madhyayugIna luptaprAya: apabhraMza sAhitya kI vividha vidhAoM kI pratinidhi racanAoM kI khoja, sampAdana aura unakI saMracanAtmaka bhUmikA ke sAtha punarracanA DaoN. hIrAlAla jaina kI anupama dena hai| isa upalabdhi se hindI aura Adhunika bhASAoM ke sAhitya kI pUrva paramparA kI TUTI kar3iyA~ jur3atI haiM aura bhASika vikAsa tathA bhAratIya ciMtAdhArA kI rasasiddha paramparA puSTa hotI hai| ___DaoN. hIrAlAla jaina kA vyaktitva prabhAvazAlI thA / deva-gandhoM kI taraha sAMce meM DhalI unakI gauravarNI dehayaSTi, unnata lalATa, AjAnubAhu bhavya tana aura divya mana ke hIrAlAla kisI bhI paridhAna meM manamohaka the| anupameya the| ananvaya alaMkAra kI taraha apanI upamA Apa hI the| unameM apUrva viddhatA thI jo adhyApaka kI garimA aura ciMtana kI gurutA se sadaiva bhAsamAna rhii| madhurAlApa sahajAnurAga, jJAna ke prati Agraha, sahaja jijJAsA, samatAbhAva, ADambara-zUnya sahaja, sarala bauddhika taralatA, vyakti ko parakhane kI adbhuta kSamatA, Asakti aura kaSAyoM para sahaja niyaMtraNa, unakA prakRta rUpa thaa| niyamita prANAyAma aura yogAbhyAsa se jIvana paryaMta unakI deha AkarSaka aura citta sukumAra banA rhaa| 5 akTUbara 1999 ko DaoN hIrAlAla jaina kI janma zatAbdI pUrI hotI hai aura 5 akTUbara 2000 ko zatAbdI varSa / zatavArSikI AyojanoM meM unake aprakAzita sAhitya kA prakAzana pramukha udyama hai| zatavArSikI prakAzana ke aMtargata unake jIvana, vyaktitva, kRtitva aura kula paramparA tathA vaMzavRkSa kI saMkSipta jAnakArI hamArI yojanA kA anivArya aMga hai|
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ (507) jIvana krama aura racanAtmaka varSa 1899 - pUrva goMDavAnA rAjya (aba jilA- narasiMhapura tahasIla gADaravArA) ke gAMgaI grAma ke suprasiddha modI kula ke dharmapuruSa modI bAlacaMda jaina kI sahadharmiNI jhutarodevI kI kokha se 5 akTUbara ko jnm| 1909 - gAMgaI grAma kI prAthamika zAlA se prAyamarI parIkSA zatapratizata aMkoM se uttIrNa / isI varSa gADaravArA ke miDila skUla meM prvesh| saptAhAMta meM pitRgRha jAkara agale 6 dinoM ke liye pUr3I aura AcAra le Ate / aMtata: Azrayasthala rAmamaMdira kI pujArina se anna pakAnA sIkhakara zeSa vidyArjana kAla meM svapAkI rahakara saMtuSTa / 1913 - gADaravArA se miDila parIkSA sarvocca aMkoM meM uttIrNa kara jilA sadara mukAma narasiMhapura meM hAI skUla meM prvesh| aba taka ke chAtra hIrAlAla ko heDamAsTara mahodaya dvArA utkRSTha chAtra hone ke pratiphala meM jaina saranema (kulanAma) likhane kA nirdeza diyaa| isI varSa jamuniyA (goTegAMva) vAsI zrI zivaprasAda kI sukanyA sonAbAI, jo patigRha meM "khilaunA" nAma se khyAta huI, se 14 varSa kI alpAyu meM paannigrhnn| 1917 - maiTrika kI parIkSA uccatama zreNI meM uttIrNa kara jabalapura ke rAbarTasana kaoNleja meM ucca zikSArtha praveza liyaa| isI varSa unheM prathama kanyA kI upalabdhi huI jo bhare yauvana meM pati aura do saMtAnoM ko chor3akara svargavAsI huii| isa kAleja ke adhyayana kAla meM unheM jo dUsarI upalabdhi huI vaha jIvana paryaMta sukhakArI thii| yaha upalabdhi thI kuMjIlAla dube, zrI bhaTTa aura zrI tArAcaMda zrIvAstava kI maitrii| 1920 - bI.e. prathama zreNI uttIrNa meM karane ke bAda ve pahale myora kAleja AgarA meM par3hane gye| kintu prAcya vidyA aura saMskRta bhASA aura sAhitya vizeSajJatA prApta karane kI lalaka ke kAraNa AgarA chor3akara ilAhAbAda vizvavidyAlaya meM adhyayana hetu praveza milaa| unake isa adhyayana kAla kI anya upalabdhi thI - zrI jamanAprasAda saba jaja aura zrI lakSmIcaMda se maitrii| 1922 - unhoMne ilAhAbAda vizvavidyAlaya saMskRta meM vizeSa yogyatA se ema.e. aura pitA kI AjJA ke paripAlana meM ela.ela.bI. parIkSA uttIrNa kii| isI varSa unheM eka mAtra putra kI prApti huI jisane pitA ke AcAra vicAra ko jIvana-pAtheya banAkara
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ (508) prophesara, prazAsaka prAcArya aura vizvavidyAlaya ke kulapati pada para rahakara zikSA jagata kI zlAdhya sevA kii| 1924 - ilAhAbAda vizvavidyAlaya dvArA zodha-vRtti pradAna kara zodhakArya hetu prerita kiyA / inhIM dinoM unhoMne jasTisa jugamaMdara jaina ko gommaTasAra ke anuvAda meM sahayoga diyA / yahI samaya thA jaba ve karaMjA graMtha bhaNDAra kA nirIkSaNa kara apabhraMza bhASA meM racita graMthoM ke ciMtana aura abhivyakti saundarya se paricita huye aura unhoMne prAcya vidyA ke luptaratnoM ke udvAra kA mauna saMkalpa liyaa| isI saMkalpa kI pariNati deza videza meM samAdta prAcyavidyAcArya ke rUpa meM dikhAI detI hai / 1925 - isa varSa unheM iMdaura rAjya kI nyAyika sevA, vizvavidyAlaya kI uccatama zodhavRtti aura ma.pra. evaM barAra zAsana kI mahAvidyAlayIna sevA ke nimaMtraNa mile / rAyabahAdura DaoN. hIrAlAla ke AtmIya nirdeza ko svIkAra kara unhoMne kiMga eDavarDa kAleja amarAvatI meM asi. prophesara pada kA kAryabhAra grahaNa kiyA / 1926 - kAraMjA graMtha bhaMDAroM ke graMthoM kI viSayavAra vyavasthita sUcI taiyAra kii| 1927 - amarAvatI ke jaina aura vidvata samAja meM samAdRta / 1928 - 'jaina zilAlekha saMgraha' pustaka kA prakAzana aura prathama kanyA kA vivAha / 1932 - 'sAvayadhamma dohA' aura 'pAhur3a dohA' kA sampAdana aura pAMcavI kanyA kI praapti| 1933 - 'NAyakumAracariu' kA sampAdana / paM. nAthUrAma premI se bhrAtRvrata maitrI kA samAraMbha / 'SaTkhaMDAgama' kA vizleSaNa aura vIrasena racita 'dhavalA TIkA' kA sampAdana kAryArambha | 1935 * 1938 - dharmapatnI sonAbAI urpha khilaunA kA bichoha / jJAnayajJa ke saMkalpa ko pUrA karane meM upasargoM kA AraMbha | - 1939 - SaTkhaMDAgama graMtha 1 kA prakAzana aura 'jaina itihAsa kI pUrvapIThikA' kI kRti kI racanA / - 1940 - SaTkhaMDAgama graMtha 2 kA prakAzana tathA ekamAtra putra kA vivAha / 1941 - SaTkhaMDAgama graMtha - 3 kA prakAzana / pArivArika vivAdoM se mukti / 1942 - SaTkhaMDAgama graMtha - 4 aura 5 kA prakAzana /
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ (509) 1943 - SakhaMDAgama graMtha - 6 kA prakAzana / banArasa meM Ayojita oriyenTala kAnpharensa ke prAkRta aura jaina anubhAga kI adhyakSatA kI tathA apanI zodha aura tarka pUrNa niSpattiyoM se strI-mokSa kI pAtratA pramANita kii| 1944 - amarAvatI se maoNrisa kAleja meM sthAnAntaraNa / hosTala vArDana kA dAyitva milnaa| prathama pautra kI uplbdhi| 1945 - SaTkhaMDAgama graMtha - 7 kA prakAzana / amarAvatI ke kAleja meM pitA dvArA rikta kiye gaye pada para putra kI gauravamayI pdsthaapnaa| 1947 - SaTkhaMDAgama graMtha - 8 kA prakAzana / 1948 - nAgapura vizvavidyAlaya dvArA sarvocca zodha-upAdhi DI.liT se alNkRt| janmadAtrI mAM aura prANapriya pautra kA bichoha / 1949 - SaTkhaMDAgama graMtha - 9 kA prakAzana / 1952 - tatvasamuccaya kRti kA prakAzana / 1953 - snehI pitA kA avasAna / 1954 - SakhaMDAgama graMtha - 10 kA prakAzana / zAsakIya sevA meM prAcArya pada se nivRtti| 1955 - SaTkhaMDAgama graMtha - 11 kA prakAzana / bihAra zAsana se nimaMtraNa pAkara navanirmita "vaizAlI iMsTITyUTa oNpha saMskRta, pAli prAkRta eNDa jainolaoNjI" ke DAyarekTara kA pada grahaNa / SaTkhaMDAgama graMtha - 12 aura 13 kA prakAzana / 1957 - SaTkhaMDAgama graMtha - 14 kA prakAzana / mujaphpharapura meM prAkRta iMsTITyUTa kA smaarNbh| SaTkhaMDAgama graMtha- 15 kA prakAzana / 1958 - SaTkhaMDAgama - aMtima graMtha - 16 kA prakAzana / 1961 - vaizAlI iMsTITyUTa se tyAgapatra dekara jabalapura vizvavidyAlaya ke nimaMtraNa para saMskRta, pAli, prAkRta vibhAga ke prophesara aura saMsthApaka adhyakSa kA padabhAra grhnn| 1963 - 'mayaNaparAjaya' kA prakAzana / bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna 'kRti kA . prkaashn'| 1966 - 'sugaMdha dazamI kathA' racanA kA prakAzana / 1969 - vizvavidyAlaya kI sevA se nivRtti / putra kI karmasthalI dhAra meM vizrAma /
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ (510) 1970 - moTara yAna se dezATana / isI varSa 'sudaMsaNacariu' ora sudarzanacarita racanAoM kA prakAzana / 1973 - putra kI karmasthalI bAlAghATa meM vizrAma aura lekhana / 'jasaharacariu' ke hindI ___ anuvAda kA prakAzana / modIvaMza dohAvalI kA prakAzana / mArca - 13 ko dehatyAgA kula paramparA mUla puruSa mahArAnI durgAvatI ke pazcAt gar3ha maNDalA ke rAjAoM kI eka zAkhA caugAna durga se goMDala deza kA rAjya zAsana calAtI rhii| yaha durga gADaravArA se 10 mIla dakSiNa meM satapur3A parvata para nirmita hai| vikrama kI aThArahavIM zatAbdI kI samApti ke samaya goMDala nareza ke kRpApAtra evaM vizvAsaprApta the eka zreSThI- zrI macala modii| buMdela rAjA pratApasiMha ne jaba caugAna durga ko apane AkramaNa se tahasa-nahasa kara diyA taba goMDala nareza cIcalI A gye| apane sAtha ve lAye zrI macala modI ko| inhoMne apanI karmaThatA, sadvyavahAra aura dharmaprema se dhana-sampatti, sammAna aura yaza arjita kiyaa| apane dharma prema ko mUrtarUpa dene hetu unhoMne eka jina mandira kA nirmANa kraayaa| modI macala modIvaMza ke mUlapuruSa haiN| dhvaja puruSa - modI macala ke dvitIya putra the khetasiMha jinake jyeSTha putra huye javAhara / jinadeva para inakI agAdha zraddhA thii| ve jaina samAja ke karNadhAra rahe aura pratiSThA paaii| apanI dhArmika AsthAoM ko apane vaMzajoM meM pratiSThApita karane ke uddezya se inhoMne jina-maMdira kI pratiSThA karavAkara usameM pArzvanAtha kI manorama pratimA sthApita kraaii| dharma puruSa - khetasiMha ke cauthe suta the bAlacaMda / jaba ye kevala cAra varSa ke the taba inake agraja inheM lekara gAMgaI A gaye the| gAMgaI meM bhI goMDala narezoM kI eka zAkhA rAjya karatI thii| bAlacaMda buddhi aura kauzala ke dhanI the| tathA apane dharma ke prati inakI vizeSa lagana thii| mAtra 16 varSa kI Ayu meM ye zraddhAluoM kA eka saMgha lekara tIrthayAtrA para nikala par3e tathA giranAra, AbU, jayapura, maksI, siddhavarakUTa Adi tIrthoM kI
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3888888888856 8860000088888888888888880 88888888888 / / 15965555755 1558898587875 393638 bhelasA (aba vidizA) ke dAnavIra zrImaMta seTha lakSmIcaMdajI jinake udAtta dAna se solaha khaMDoM meM jaina siddhAMtagraMtha SaTkhaMDAgama sudhI zrAvakoM ke lAbhArtha prakAzita huaa| prAcyavidyAcArya (DA.) hIrAlAla jaina jinakI sarvArthagAminI prajJA aura 20 varSoM ke sAtvika zrama se SaTkhaMDAgama siddhAntagraMtha sarvasulabha huye|
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206988805 OMOM 88888888888888 8888338390008 888888888 88888888838083 888888888888888888 88888888888888888888888888888888 8833333333 389 9:58558 3888888888800908 mUDavidrI ke 'guruvasadi' ke bhaTTAraka zrI cArukIrti svAmI jinakI paramparA-bhaMjaka udAratA ke phalasvarUpa SaTkhaMDAgama kA saMzodhana aura prAmANika prakAzana saMbhava huaa| tADapatrIya pratiyoM ko zatAbdiyoM se garvapUrvaka saMrakSaNa aura surakSA de rahA mUr3avidrI meM 'siddhAMta vasadi' maMdira jahAM 'guruvasadi nAma se mUla bhaTTAraka-gaddI sadiyoM se calI A rahI hai|
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ REEEEEEEEEEEET BHEEREBERRE ARRRRRIERE F 888888888 RARE 3880pc88888888 B PERTREFERRIERREERA SAREEEEEEEEEEER REAMPIERRE AREERTERMIRMIREMERALTHREATRE SHRESTHA HEERATRITERATISHTRAILE 30 3880888 SEARRIERREEHREE 3535888 888 SURTHEASTEREST HERE HTTER 2886658 de kanAr3I lipi meM tAr3apatra para hastalikhita graMtharAja zrIdhavalagraMtha kI upalabdha prAcInatama prati kA mUlapatra / SaTkhaMDAgama ke sUtroM ke mUla pATha aura dhavalA TIkA kI maulikatA ko pramANita karane ke liye ise AdhAra prati saMkhyA-eka ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai|
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ SHRIMAHARE 88888 HERE 888888 8888888888888 888 kanAr3I lipi meM tAr3apatra para hastalikhita zrI mahAdhavala graMtha kI upalabdha prAcInatama prati kA 27 vAM patra jahAM 'sattakammapaMcikA' pUrI hotI hai| jaina siddhAMtagraMtha ke prAcInatama pATha ke liye ise prAmANika AdhAra prati saMkhyA 2 ke rUpa meM mAnyatA dI gaI hai|
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIdhadala holiAdIdhiniyamaciMtivAditiyamaNyamaMcAmarAjavaMtiuccaejaMjAla rakhasarA 7 saMjItasarAcA vilApa satata sahabhAvanidAlogAlogavitibhiravilalAeMupaya idAnIgatI niyakAyaesthAneSabhatizrutajJAnaboradhAnapratipAdanArthamAramaditrayAzivalA eidisArikAsAsAsaminihAnidhyAhaTe RSyajJAna navatAnAmagAtajamithAsvodaya atrapAmAsanAdatosatvamitinidhidhyAlanAmadiyarImabhinivezAsacamithyAvAdanamaubaMdhi nIyatAsamanivAsAvAdanasyArvatAcvaMdhyamaziyana priyAetajJAnamiticekapaMcanA javati bhAvAnajAgati:tAvAnnAdAvagamAvi naSadokAyatonAyakAMtoliza dAvivodharavatAnati pizabdarUpAdapiliMgAtaliMga jJAnamaSizrutamititrabhana saMtadavi kanilionlAnanotareevanaspatihitAhitapattinipalabhatAnekAMtAdi gajJAnAdhAnapratiyA dinAmiAhAnilaMgaNAeM sahiAmArIbAsAsaesAhIeMvaraNAvikaleMdriyAkimiti nabha|| natIticennatinatannibaMdhanakSayomAmAbhAvAlahopitatrakimitina saMbhavatIticennAtabhavagralAnA mabhAvAta vijaMgajJAnenavaatyale sakSiparyazApayatiAvasthayorapi tasyasatvesthAdityA kinArIdhyAkA johanArthasAhAjitAeMasthipanjatArAtyAzAtrayasyAdidevanArakAravibhaMgajJAnaMnavani binAvikAlarittanamalilItalAdisyasalAdinisAmAnyavodhanAcavizeSejavatiSTata mAininyAyAdhAmativiziSTadezalAladibhaMganidhanamapitaparyApta viziSTamiti tatonAparyAptakA tidanI zizidharAnosamyasiTijJAna pratipAdanArthamahAsambhAmijhAragiaitiliviNAepaNi jalaroemiliminimahinAmidiaAemiralayaMAsadAudanalAzAvimirasayaMjanA hiAni gaerAmiralayaMjatelivikaraelisAgaNicAra emichANivAradAtyatraekavacana nAgarI lipi meM mUlagraMtha kI kAraMjA se upalabdha pAThAlocana ke liye Adarza prati naM. 1 ke hastalikhita pRSTha kI phottokaapii|
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ MarnayanissAniumoresmataMbha prayate-marane aniSTa padhyAya goramythrsdgarala s emathilamaNIayianvr.sr- AdhAbha kismata Kirarak..nonctiRETRITERA ratamAjika kAmamAlapApIlIbhate / AP 10t. AgarianadalamAriyo -Tirstisa bhavidTRA payimoantra vaTinA.mmarsarAkakSiARAM zrIdhA sarapotIti naraH pUrnAkotusavidhAne satijivanItimA kAsyaviSaya:gaMpanayaMgaMbhazabdaH karmasAdhanaH kuto parAiyaMprAdhAmpenanisina hAnalaloyatirikAH spazAyaH kecanasaMtItielasyAdivasAyAM karmasAdhanaspodInAmavasIyate gaMdhyataranigandhaH bastayadAnuparyAyaH prAdhAnya vivakSitaH tarAbhedopapatteH audAsInyArasthitabhAyanADAvasAdhamatvasyadinAMpujyane gaMpanaMgaMdha iti kutasteSAmutsattiritivedapatarAyasparka narasanaprAyadripAgharAlayopazamasati zeSaSTriya sarvadhatispakodayeyaMgopAMganAmasAbhAvaramevATripajAtikITyavazavanAyAM styaa| sanarasana jhAlaMTriyAtiprAviti cAridriyANivAcariTriyA kete mazakamalikAdayaH useca makarayabhamaramahasaramasayapayaMgAyasalaha gomar3I macchIsadesakoDAaiyAcAradipAjIrA ekAminAniyavAriTriyAticespInarasana ghrANacasavisvAnarasanaghrANAni ulajhaNanica mAsvarUpapucyate tavacA karaNa sAdhanaMcasuH kutaHcakSuSaHpAranaMcyAriTriyAhileokepArataMtryadinakArazyate bhAsmanaHsvAtaMtryanivajJAyAM yathA anenA saNAsunuparapAmi anena nimuezRyomIti natogIItarapaJcasuriMgiyAvaraNapopazagAMgopAMganAmalAbhAvaraMbhAcakSuranekAryavAhInAdiva sAyAcanyazpasya meneliyo karTasAdhanaMjabhavati svAtaMtradivasAyAzyate dipAgAloke khAtaMtryAyanakA ramezaniSpazyani zrayaMkaH muTapaNe satizata losannipAnesaligotAlimo kozIyaSapAzAyadAdUyaMprAdhAnyenarivabhinaM tadAraMTrioNatyamevamantrirupale matanovyatiriktAH savisanasaMtItietasyArivaNAyAMka sAdhanasyapujyatAli bAyanaralijAbdaHyarAnuyAyAmAdhAmyagariyahilasnadAbhedopapane audAsi bipaathsskpaadd'aano : sbaalaani kunbhaasaar`iaar' khuni maanbbndhnsmraabybstushaar'ir'mphsbl ka ramAko bhr| paMcalAniyemA parelirabhujou.. . bhaAN Mantra zAsapomAdima mAnine mankiotiparaspagi ramana kamAne spanara sanImhandeoke ramale cAra malinmAkSAyAM 34nyaa pharamAna asalahAla -Ratathrit i cmmrandHematthin-vAsaneneXi . zrI. svayaMpAemmAnubhosarAsarasAmAgabhUmisamAnadAna sacadezayaninaHsati tasaesassanaparata zetanarasaMpanInajirisappAhatAnAsarvajasa 65 . tyAvirodhAtsamyarzanavizeSamatipAramArtha niriyAmarasammAhANetyikharapasammAdidagasammArIudasamasammArahA54liriksa saMjayAsaMjarahAgaravAyasakAraTIratarima vyavaserAkAsthitiyazusAdikasamyagdarapaHsaMpatAtaMyanA kiniminasatIniyana ruyikasamparaTInA bhogabhimatamosanemAzAcabhogabhUmAtpannAnAmalopArAnaM saMbhavati tatranahirodhAtsugamamanyat svaMdiyatirikApasiMdipatirikta camjatAemadIya suyopaniyatirikrabAriNisutrasaMbhaisammAhisaMmadAsaMnadahANapasammArIeriya apasesAmayitanamA yikampanImajayarAyAdImamAhanIyavasapAbhAvAca manukhyAdezapatipAdanArthamAha mAsAtvimirakArahIsAsAsammAhIsammA mizAradInavasaMjaMdasambhArIsaMgasaMjdAnti ra sugamatat mahAnadIbasamatsu vairasaMbaMdhenakimAnAMsaMyanAnAM saMyanAsaMyanAnAMca bhazapasamudraSasaMbhomascilipesa bhAubalarAtparatodegasyaprayogasapimanuSyAgamanAbhAdAnnahisatosamarthamanyataH savardhabhayatyattiprasaMgA piramAratIyonakimuhipAvipatte unasagatadArapaurtinAtyApAtpavikaDharamAnuyottarAsAnApimanuSyAmastisvamasaMgAdatta cennapanayamanuSyAlAsavaprasaMgAna sapisaacirodhAnAdivikalorisamudrANAM saravyAniyamAbhAvataH sarvasamudrevutatsattvasaMgAdininnama 10 tividhIyatenAtyopatpivikasako karoSAH sanAne tayoranabhyupagamAtra prathamavikalpokopayopidIpecaIn tIpasaratyeSumanuSyAyAmanityaniyame satizeSamanuSyAbhAdasimmiAnuyottaratyAnupapatteHtatAsAmIpo samuro:saMsotpamukkamapyabagambane samyagdarzanavizeSapratipAra nAsA prabhAva kA pattAyasinAaamingo nAtya marAtIsyAmA nAgarI lipi meM pAThAlocana kI Adarza prati naM.2 'amarAvatI prati' jisameM saMzodhana 'sahAranapura prati' se lekara pUrNa kiyA gayA hai|
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ A. naM 1 mRdaMgAkAra loka kA sAmAnya dRzya sUtra -2 bhASya - 6, 7, 8 pustaka 4 (pR. 12) A. naM 4 mRdaMgAkAra loka kA yathAdarzana citra sUtra -2 bhASya - 6, 7, 8 pustaka 4 (pR. 12) A. naM 2 mRdaMgAkAra loka kA tala vinyAsa sUtra -2 bhASya - 6,7,8 pustaka 4 (pR. 12) A. naM 2 u adholoka kA sUrpAkAra vinyAsa sUtra -2 bhASya - 6,7,8 pustaka 4 (pR. 13)
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ A. naM 5 - - - --- pha - - - adholoka kA sUpakiAra vinyAsa kA - yathAdarzana citra sUtra -2 bhASya-6,7,8 pustaka 4 (pR. 13) A. naM6 adholoka kA sUpAkAra vinyAsa (samIkRta) sUtra -2 bhASya-6,7,8 pustaka 4 (pR. 13) A. naM A. naM 8 / adholoka kA sUpakiAra vinyAsa kA khaNDa darzanacitra . adholoka kA supakiAra kA uparitama Trasya sUtra -2 bhASya-6,7,8 pustaka 4 (pR. 13) sUtra -2 bhASya-6,7,8 pustaka 4 (pR. 13-14) A. naM 10 A. naM khaMDa naM. 2 aura 5kA yathAdarzana citra. sUtra -2 bhASya-6,7,8 pustaka 4 (pR. 14) khaMDa naM. 2 aura 5kA eka para eka rakhane para Trasya sUtra -2 bhASya-6,7,8 pustaka 4 (pR. 14) A. naM 12 A. naM 11 khaMDa naM. 1-3-6-7 ke yathAdarzana citra meM trikoNAkAra aura caturastrAkAra khaMDa sUtra -2 bhASya-6,7,8 pustaka 4 (pR. 14) madhyakhaMDa naM.4 kA yathAdarzana citra sUtra -2 bhASya-6,7,8 pustaka 4 (pR. 13)
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAmatsya A naM 19 - -- - pustaka 4 (pR. 36) sUtra -3 vyAkhyA-13 ralAmA (Ke....yojana ekarApramA yojana 18...yojana paMkAmA A -yopana ...bojana ECEEEE samaprabhA MA yojana bAnamAmA 850.jana -lokAkArA meM svarga-naraka vibhAga (A. naM20) pustaka 4 (pR. 87-92) sUtra -22
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ A. naM 13 A. naM 14 - -- - - - / - - -- - - -- -- - - caturastrAkAra loka pUrva pazcima Trasya sUtra -2 bhASya-8,9 pustaka 4 (pR. 19-20) -- - catarastrAkAra loka kA yathAdarzana citra sUtra -2 bhASya-8 pustaka 4 (pR. 19-20) A. naM 15 A. naM 16 ----- 4mara ---- turastrAkAra loka kA tala vinyAsa sUtra -2 bhASya-8 pustaka 4 (pR. 19-20) sUtra -3 bhASya-12 pustaka 4 (pR. 34) Hamani A. naM 18 -18.55 . rAkha A. naM 17 sUtra -3 bhASya-12 pustaka 4 (pR. 34) sUtra -3 bhASya-13 pustaka 4 (pR. 35)
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ (511) bhakti-bhAva se vaMdanA kii| vahAM se lauTakara ye svataMtra rUpa se vyavasAya meM juTa gaye tathA vipula dhana arjita kiyaa| acala aura avinAzI sampatti ke svAmI bAlacaMda ne gAMgaI meM jina-maMdira kA nirmANa kraayaa| isase gAMgaI nareza atyaMta prabhAvita huye| modI bAlacaMda ne goMDala rAjA se sadA pratiSThA aura agraja kA mAna paayaa| prajJA puruSa bAlacaMda ke chaH putra huye| unameM majhale the hIrAlAla / ye apanI zikSA aura adhyayana meM vizeSa ruci rakhate huye apanI hI Teka se Age aura Age par3hate gye| gAMgaI se prAthamika, gADaravArA se maiTrika, jabalapura se inTara, AgarA se bI.e. aura ilAhAbAda se ema. e. karane ke bAda saMskRta meM zodhavRtti pAkara prAcIna sAhitya ke zodha kI ora agrasara huye / amarAvatI ke kiMga eDavarDa kaoNleja meM prophesara niyukta hone ke bAda inhoMne prAcIna granthoM ke uddhAra kA bIr3A utthaayaa| pAhur3a dohA, sAvaya dhamma dohA, karakaMDacariu evaM NAyakumAra cariu prabhRta apabhraMza graMthoM ke sampAdana prakAzana para vizvavidyAlaya dvArA inheM DI.liT kI upAdhi se vibhUSita kiyA gyaa| SaTkhaNDAgama aura usakI dhavalA TIkA kA sampAdana inake adhyavasAya kI carama upalabdhi thii| hindI anuvAda sahita yaha grantha 16 bhAgoM meM prakAzita hai| __ bihAra sarakAra ke Agraha para inhoMne vaizAlI meM jaina zodha saMsthAna sthApita aura vikasita kiyaa| isI avadhi meM likhI racanA 'bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna' itanI lokapriya huI ki usakA vibhinna bhASAoM meM anuvAda kiyA gyaa| jabalapura vizvavidyAlaya ke vizeSa anurodha para Apane vaizAlI se yahA~ Akara saMskRta vibhAga ko pAli, prAkRta aura apabhraMza ke uccastarIya zodha kA kendra bnaayaa| 'tatva samuccaya' ke praNayana ke atirikta 150 zodhapatroM kA prakAzana aura sugaMdhadazamI kathA, sudaMsaNa cariu, mayaNa parAjaya, kahakosu, jasahara cariu kA sampAdana kiyA tathA aneka graMthamAlAoM ke sampAdana maMDala ke pramukha sampAdaka bhI rahe / DaoN. hIrAlAla mohaka vyaktitva aura agAdha jJAna ke dhanI the| vastutaH ve tatva darzana kI vilupta vipula sAmagrI ko prakAza meM lAkara saTIka vivecanA karane vAle prajJA puruSa the| maryAdA puruSa - modI macala se prasphuTita vaMzaparamparA jisa maryAdA-puruSa meM praphullita huI vaha nAma, rUpa, guNa meM samatva ke dhanI modI praphulla haiN| dharma kI cetanA, jJAna aura
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ (512) AcaraNa kI saumyatA ke vaMza-saMskAra unake vyaktitva meM jIvanta haiN| dharma puruSa DaoN. hIrAlAla ke ekamAtra putra praphullakumAra ne adhyayana-adhyApana ke paitika dAya ko pradeza ke sabase bar3e aura deza ke gine-cune vidyApIThoM meM viziSTa sAgara vizvavidyAlaya ke kulapati ke rUpa meM carama para pahu~cAyA / jIvana mUlyoM ko AcaraNa meM pratiSThita karane vAle isa durlabha zikSaka - prazAsaka ne siddhAMta se samajhautA karane ke bajAya zIrSa kAmyapada ko tRNa-tuSavata tyAgakara maryAdA-puruSa ke rUpa meM modIvaMza kI khyAta aura dharma-puruSa kI AcaraNa-zuddha paramparA ko pratiSThita garimA dii| modI vaMzavRkSa macala DallI khetasiMha parasarAma rAmacanda dhanAbAI javAhara laTore kAsIrAma bAlacanda kAlUrAma parabhIbAI jAnakIbAI dassIbAI jhabbIbAI narmadAprasAda hIrAlAla tArAcanda bhAgacanda dIpacanda lakSmIcaMda rAmakalIbAI praphullakumAra kamalAbAI kesarabAI zAntAbAI sumitrAbAI nIrajA pradIpakumAra sudhIra kumAra siddhArtha divyA Aloka anizA aMzumAna aMbujakumAra
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaMDAgama sUtra va dhavalA TIkA ke solahoM bhAgoM kI sammilita pAribhASika zabda-sUcI sUcanA- moTe TAipa ke aMka bhAga ke aura usake Age ke aMka usI bhAga ke pRSThoM ke sUcaka haiN| a akaraNopazAmanA akarmabhAva akarmabhUmi akaSAya akaSAyatva akaSAyI akAyika akRtayugmajagapratara akRtrima akSa akSapakAnupazAmaka akSaparAvarta akSapAda akSayarAzi akSara akSaragatA akSarajJAna akSaravRddhi akSarazruta akSarazrutajJAna akSarasamAsa 4-11, 476 13- 9, 10, 41; 14-6 7-5 7-36 13-288 4-339 13-247, 260, 262 13-221 13-264 6-22 6-22 13-265 6-23, 12-479 13-265 13-261 15-275 4-327 11-89 1-351 5-223 7-83 1-366 4-185 akSarasamAsazrutajJAna akSarasamAsAvaraNIya akSarasaMyoga akSarAvaraNIya akSipra akSipra avagraha akSipa pratyaya akSINa mahAnasa akSINAvAsa akSema akSauhiNI agati aguNapratipanna aguNopazAmanA agarulaghu agRhIta grahaNaddhA agnikAyika 16-275 6-58, 8-10, 13-363 364 4-327, 329 12-208 14-367 10-116 10-113, 142 14-367 14- 59, 60 62, 63, 548 9-134, 212 1-115 agra agrasthiti agrasthitiprApta agrasthitivizeSa agrahaNadravyavargaNA agrAyaNIpUrva agrAyaNIya 13-247, 248 13-267 9-152 6-20 13-237 9-101 9-102 13-232, 236, 241 9-62 7-6; 8-8 16-174, 288
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) agrya 13-280, 288 aNimA aghAtAyuSka 9-89 aNukta 4-378 aghAti 16-174, 374 aticAra 8-82 aghAtikarma 7-62 atiprasaMga 4-23, 208, 5-206, 209 aghoraguNabrahmacArI 9-64 6-90, 7-69, 75, 76; 9-6, 59, 63 acakSudarzana 12-142 1-382, 6-33 7-101, 103, 13-355; 16-9 ativRSTi 13-362, 336, 341 atisthApanA acakSudarzanasthiti 5-137, 138 6-225, 226, 228 10-53, 110; 16-347, 375 acakSudarzanAvaraNIya 6-31, 33 atisthApanAvalI 6-250, 309 acakSudarzanI 7-98; 8-318; 13-354 . 10-281, 320; 12-85 acittakAla 10-76 atItakAla vizeSita kSetra 4-145 acittaguNAyoga 9-433 atItaparyApti 1-417 acittavyatiriktadravyAntara 5-3 atItaprastha 3-29 acittadravyabhAva 12-2 atItaprANa 1-419 acittadravyavedanA 10-7 atItAnAgata vartamAnakAla acittadravyasparzana 4-143 viziSTakSetra 4-148, acittanokarmadravyabandhaka 74 atIndriya 4-158 acitta prakrama 16-15 atyantAbhAva 6-426 acitta maGgala 1-28 atyantAyoga vyavaccheda 11-318 acyuta 13-318 atyAsanA 10-42 acyutakalpa 4-165, 170, 208 adattAdAna 236, 262, 13-318 12-281 addhA ajIva 13-8, 40, 200 4-318 ajIvadravya addhAkAla 11-77 addhAkSaya ajIvabhAvasambandha 14-22, 23, 25 16-70 ajJAna 1-363, 364, 4-476; 14-12 addhAniSekasthitiprApta 10-113 ajJAnamithyAtva addhAvAsa 8-20 10-50, 55 ajJAnika dRSTi advaita 9-17 9-203 adhyAtma vidyA 13-36
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) adhastana rAzi 5-249, 262 adhvAna 8-8, 31 adhastanavikalpa 3-52, 74; 4-185 adhruva 8-8, 13-239 adhastanaviralana 3-165, 172 adhruva avagraha 1-157, 6-21 adhvAna adhruva pratyaya 9-154 adharma dravya 3-3, 13-43, 16-33 anakSaragatA 13-221 adharmAstidravya 10-436 anaGgazruta 9-188 adharmAstikAyAnubhAva 13-349 anadhyavasAya adhikAra 7-2 anadhyAtma vidyA 13-36 adhikAra gopucchA10-384, 357, 366 ananugAmI 6-499; 13-262, 294 adhikAra sthiti 10-348 ananta 3-11, 12, 15, 4-338 adhigama 3-39 anantakAla 4-328 adhirAja 1-57 anantaguNa 3-22, 29 adholoka 4-9, 256 anantaguNa vihIna 3-21, 22, 91 adholoka pramANa 4-32, 41, 50 anantaguNavRddhi 6-22, 199; 10-351 adholoka kSetraphala ananta jIvita 16-274 adha:karma 13-38,46, 47 ananta jJAna 16-297 ananta pradezika adhaHpravRtta 7-12 anantabala 9-118 adha:pravRttakaraNa 4-335, 357 ananta bhAgavRddhi 6-22, 199, 10-351 6-217, 222, 248, 252; 10-280, 288 anantadhyapadeza 4-478 adha:pravRttakaraNa vizuddhi 6-214 / / anantara adha:pravRttabhAgAhara 16-448 anantarakSetra 13-7 adha:pravRtta vizodhi 6-339 anantarakSetra sparza 13-3, 7, 16 adhaHpravRttasaMkrama 6-129, 130, 289 anantarabandha 12-370 16-409 anantaropanidhA 6-370, 371, 386, 398 adhaHsthitigalana 6-170; 13-80 10-115, 352; 12-214, 14-49 16-283 anantAnanta 3-18, 19 adhyAtma vidyA 13-36 anantAnubandha 6-42 adhaHprama tA
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) anantAnubandhi visaMyojana 7-14 10-288 anantAnubandhi 4-336, 6-41 8-9, 13-360 anantAbadhi 9-51, 52 anantAvadhi jina 9-51 anantima bhAga 3-61, 62 anarpita 4-493, 398; 5-45, 8-6 anavasthA 4-320, 6-34, 57, 64,, 144, 164, 303, 7-99, 9-261 10-6, 43, 228, 403, 12-257 anavasthAna 7-60 anavasthApya 13-62 anavasthAprasaMga 4-163 anavasthita 13-292, 264 anavasthita bhAgahAra 10-148 anastikAya 9-168, anAkAropayoga 4-391, 6-207 13-207 anAgata (kAla) 3-29 anAgataprastha 3-29 anAgamadravya nAraka 7-30 anAtmabhAvabhUta 5-185 anAtmasvarUpa 5-225 anAdi 4-436 anAdi aparyavasitabandha anAdika anAdika nAmaprakRti 16-404 anAdikazarIrabandha 14-46 Millihimu anAdika siddhAntapada 9-138 anAdika pAriNAmika 5-225 anAdi mithyAdRSTi 4-335, 6-231 anAdi bAdarasAmparAyika 7-5 anAdi satkarmanAmakarma 16-376 anAdi satkarmika nAmaprakRti 16-399 anAdi satkarmika prakRti 16-441 anAdi saparyavasita bandha anAdi siddhAntapada 1-76 anAdeya 6-65, 8-9 anAdeya nAma 13-363, 366 anAvarjitaka 16-189 anAvRSTi 13-332, 336 anAhAra 1-153, 7-7, 113 anAhAraka 4-487,8-391 anikAcita 16-576 anidhatta 1-294, 7-68, 69 anindriya 1-294, 7-68, 69 anivRtti 1-184 anivRttikaraNa 4-335, 357, 6-221, 222, 229, 248, 252, 8-4; 10-280 anivRttikaraNa upazAmaka 7-5 anivRttikaraNa kSapaka anivRttikaraNa vizuddhi 6-214 anivRtti kSapaka 6-336 anivRttibAdarasAmparAya 1-184 ani:saraNAtmaka 14-328 aniHsRta 9-152 :
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ aniHsRta avagraha 6-20 anubhAgaghAta 6-230, 234 aniHsRta pratyaya 13-237 anubhAgadIrgha 16-509 anukampA 7-7 anubhAgabaMdha 6-198, 200, 8-2 anukRSTi 4-355; 6-216, 11-349 anubhAgabaMdhasthAna 12-204 anukta avagraha 6-20 anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna 6-200; anukta pratyaya 9-154 12-204 anugama 3-8, 4-9, 322; 9-142, 162 anubhAgamokSa 16-338 anugAmI 6-499; 13-292, 294 anubhAga vipariNAmanA 16-282 anugrahaNadha 14-228 anubhAgavRddhi 6-213 anuccheda 14-436 anubhAgavedaka 6-213 anuttara 13-280, 283, 319 anubhAgasatkarma 16-528 anuttara vimAna 4-236, 386 anubhAgasatkarmika 6-209 anuttara vimAnavAsI 9-33 anubhAgasatvasthAna 12-112 anuttaraupapAdikadazA 1-103 anubhAgasaMkrama 12-232, 16-375 anuttaraupapAdikadazAMga 9-202 anubhAgahasva 16-511 anutpAdAnuccheda 12-458, 494 anumAna 6-151 anudayopazama 5-207 anumAnita gati 16-537 anudizavimAna 4-81, 136, 240, 386 6-24, 12-480 anudIrNopazAmanA 16-275 anuyogadvAra 13-2, 236, 269 anupayukta 13-204 anuyogadvAra zrutajJAna 13-269 anupayoga 13-204 anuyogadvArasamAsa 13-27 anupazAnta 16-276 anuyogadvAra samAsAvaraNIya 13-261 anuprekSaNa anuyogadvArAvaraNIya 13-261 anuprekSaNA 9-263, 13-203 anuyogasamAsa 6-24, 12-480 anubhAga 7-63, 13-91; 13-243, 249 / / anulomapradezavinyAsa 10-44 anubhAgakANDaka 6-222, 12-32 12-32 anusamayApavartanA anubhAgakANDakaghAta 6-206 . anusamayApavartanAghAta 12-31 anubhAgakANDakotkIraNAddhA 6-228 anusArI 9-57, 60 anuyoga
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) 7-73 anusaMcitAddhA 4-376 anujuka 13-330 aneka kSetra 13-292, 295 anekasthAnasaMsthita 13-296 anekAnta 6-115; 8-145, 9-159; 26-25 anekAnta asAta 16-498 anekAnta sAta 16-498 aneSaNa 13-55 anaikAntika antara 5-3, 6-231, 232, 290; / 8-63, 13-91; 16-372 antarakaraNa 6-231, 300, 7-81, 8-53 antarakAla 4-179 antarakRta prathama samaya 6-325, 358 antarakRSTi 6-390,391 antaraghAta 6-234 antaradvicaramaphAli 6-291 antaradvicaramaphAli 6-291 anataradvisamayakRta 6-335, 410 antara prathama samayakRta 6-303, 304 antarasthiti 6-232, 234 antarAtmA 1-120 antarAnugama 5-17, 13-132 antarAya 6-14, 8-10; 13-26, 209, 389 antarAya karmaprakRti 13-206 antarikSa 9-72, 74 antarmuhUrta 3-67, 70, 4-324, 380; 5-9;7 -267, 287,, 289 andhakAkalezyA 11-19 anyathAnupapatti 5-223 anyayogavyavaccheda 15-245, 318 anyonyaguNAkArazAlAkA 3-334 anyonyAmyasta 4-159, 196, 202 anyonyAbhayastarAzi 10-71, 121 anyonyAbhyAsa 3-20, 115, 199 anvaya 7-15; 10-10 anvayamukha 6-95; 12-98 apakarSaNa 4-332, 6-148,271; 10-53, 330 apakarSaNAbhAgAhAra 6-224, 227 apakramaSaTkaniyama 4-172 apakramaNopakramaNA 4-265 apagaMtaveda 1-342, 7-80, 8-265, 266 apagatavedanA 5-222 apanayana (rAzi) 3-48; 4-200; 10-78 apanayanadhu varAzi 4-201 apaneya 3-49 aparyApta 1-267, 444, 3-331; 4-91, 6-62, 419; 8-9 aparAjita 4-386 aparyApta nAma 13-363, 365 aparyApta nivRti 16-185 aparyApti 1-256, 257
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) aparivarttamAna pariNAma 12-27 aparIta saMsAra 4-335 apavartanA 4-38, 41, 43, 47, 103, 216, 230 apavartanAghAta 4-463, 7-229; 10-238, 332; 12-21 apavartanoddhartanakaraNa 6-364 apavAdasatra 10-40 apazcima 5-44,74 apahRta 3-42 apAyavicaya 13-72 apiNDaprakRti 13-366 apUrvakRSTi 6-385 apUrvakaraNa 1-180, 181, 184; 4-335, 357, 6-220, 221, 248, 252; 8-4; 10-280, 280 apUrvakaraNa upazAmaka 7-5 apUrvakaraNAkAla 7-12 apUrvakaraNAkSapaka 4-336, 7-5 apUrvakaraNAguNasthAna 4-353 apUrvakaraNAvizuddhi 6-214 apUrvaspardhaka 6-365, 415; 10-322, 325; 13-85; 16-520, 578 apUrvaspardhakazAlAkA 6-368 apUrvAddhA 5-54 apohA 13-242 apkAyika 1-273, 7-71, 8-192 apraNAtivAk 1-117 apratipAta apratipadyamAna sthAna 6-276, 278 apratipAti 13-292, 295 apratipAtI 9-41 apratihata 14-327 apratyakhyAna 6-43, 13-360 apratyakhyAnAvaraNadaNDaka 8-251, 274 apratyakhyAnAvaraNIya 6-44 apratyaya apradeza 14-54 apradezika apradezikAnanta 3-124 apradezikAsaMkhyAta 3-15, 16 apradhAnakAla 11-76 apramatta 7-12 apramattasaMyata 1-178; 8-4 apramAda 14-89 apravadyamAnopadeza 10-298 apravIcAra 1-339 aprazasta taijasazarIra 4-28, 7-300 aprazasta vihAyogati 6-76 aprazastopazAmanA 6-254, 16-276 aprazastopazAmanAkaraNa 6-295, 339 abaddhapralApa 1-117 abaddhAyuSka 6-208 abaMdhaka abhavya 1-394, 7-242; 10-22; 14-13
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) abhavya samAna bhavya 7-162, 171, 176; 10-22 abhavyasiddhika 7-106, 8-359 abhAgaM 7-495 abhijita 4-318 abhiyAna 5-194 abhighAnanibandhana 16-2 abhidheya abhinnadazapUrvI 9-69, abhinibodha 6-15 abhizukha artha 13-209 abhivyaktijanana / 4-322 abhIkSaNA abhIkSaNA jJAnopayoga yuktatA 8-79, 91 abheda 4-144 abhyAkhyAna 1-116; 12-285 abhra 14-35 amUrta 4-144 amUrttatva 6-490 amUrta dravyabhAva 12-2 amRtastravI 9-101 ayana 4-317, 395; 13-298, 300; 14-36 apaza:kIrti ayaza:kIrti nAma 13-363, 366 ayoga 1-192, 7-18 ayogakevalI 1-192 ayogavAha 13-247 ayogavyavaccheda 11-245, 317 ayogikevalI 8-4 ayogI 1-280, 4-336, 7-8,78; 10-325 arati 6-47, 8-10; 13-361 arativAk 1-117 arahaHkarma 13-346, 350 arahantabhakti 8-72, 89 arihanta 1-42, 43 aruNA 4-319 arUpI 14-32 arUpI ajIva dravya araMjana 13-204 arcanA 8-92 arci 13-115, 141 arcimAlinI 13-141 artha 4-200, 5-194; 13-2, 14-8 arthakartA 9-127 arthakiyA 9-142 arthanaya 1-86; 9-181 arthanibandhana 16-2 arthapada 4-187, 9-196, 10-18, 371; 12-3, 13-366 arthapariNAma 6-490 arthaparyAya 9-142, 172 9-259, 261, 268; 13-203, 14-8 arthAdhikAra 9-140 arthasama
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ (9) arthApatti 6-96, 97, 7-8, 8-274; 9-243, 12-17, arthAvagraha 1-354, 6-16, 9-156; 13-220 arthAvagrahAvaraNIya 13-219, 220 ardhaccheda 3-21, 10-85 ardhacchedazAlAkA 3-335 ardhatRtItayakSetra 4-37, 169 ardhatRtIyadvIpasamudra 4-214 ardhanArAcazarIrasaMhana 6-74 ardhanarAcasaMhanana 8-10; 13-369, 370 ardhapudgalaparivartana 5-11; 6-3 ardhapudgalaparivartanakAla 3-26, 367 ardhamaNDalIka 1-57 ardhamAsa 13-307 arpaNAsUtra 8-192, 199, 200 arpita 4-393, 398, 5-63; 8-5 aryamana 4-318 arhat 1-44 alpa 13-48 alpatara udaya 16-325 alpatara udIraNA 16-50, 157, 260 10-291, 292 alpatarasaMkrama 16-398 alpabahutva (anuyoga) 1, 158 alpabahutva 3-114, 208, 4-25; / 10-19; 13-91, 175, 384; 14-322 alpabahutvaprarUpaNA 14-50 alpAntara 5-117 alAbha 13-332, 324, 341 alezya 1-390 alezyika 7-105, 106 aloka 10-2 alokAkAza 4-9, 22 avaktavya udaya 16-325 avaktavyaudIraNA 16-51, 157 avaktavyakRti 9-274 avaktavyaparihAni 10-212 avakramaNAkAla 14-497 avagAhanalakSaNa 4-8 avagAhmamAna 4-23 avagAhanA 4-25, 30,45, 9-17; 13-301 avagAvanAguNAkAra 4-44, 98 avagAhanAdaMDaka 11-56 avagAhanavikalpa 4-176; 13-371, 376, 377, 383 avagraha 1-354, 372, 6-16, 18; 9-144, 13-216, 242; 16-5 avagrahajina avagrahAvaraNIya 13-216, 219 avadAna 13-242 avadhi 1-359; 8-264, 13-210, 290 avadhikSetra 4-38, 9 avadhijina 12-40 avadhijJAna 1-93, 359, 6-25, 484, 486, 488, 9-13 alpatarakAla
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) avahAra 3-46, 47, 48; 10-84; 13-315. 10-88 In mini avAD avadhijJAnAvaraNIya 6-26; 13-209, 289 avadhijJAnI 7-84, 8-286 avadhidarzana 1-382, 6-33, 7-102; 13-355 avadhidarzanAvaraNIya 6-31, 33, 13-354 avadhidarzanI 7-98, 103, 8-319 avadhilambha 16-176, 238 avadhiviSaya avagamana 13-89 avabodha 4-322 avamaudarya 13-56 avayava 9-136 avayavapada avarjitakaraNa 15-259, 16-519, 477 avalambanA 13-242 avavasthita 13-292, 294 avasthita udaya 15-325 avasthita udIraNA 15-1, 5, 157 avasthita guNAkAra avasthita guNazreNI 6-273 avasthitaguNazreNI nikSepa 6-273 avasthita prakSepa 6-200 avasthitavedaka 6-317 avasthita saMkrama 16-398 avasthitogratapa 9-87, 89 avasannAsanna 4-23 avasarpiNI 3-18, 4-389; 9-116 avaharaNIya 10-84 avahArakAla 3-164, 167, 4-157, 185; 5-249; 6-369; 10-88 avahArakAlaprakSepazalAkA 3-165, 166, 171 avahArakAlazalAkA 3-165 avahAravizeSa 3-46 avahArazAlAkA avahArartha 3-87 avahit 7-247 13-210 avANa 14-226 avAya 1-354, 6-17, 18, 9-144; 13-218, 243 avAyajina 9-62 avitatha 13-280, 286 avibhAgapraticcheda 4-15; 9-169; 10-141; 12-92; 14-431 avibhAgapraticchedAgra 6-366 avirati aviradatta 14-12 avivAga 14-10 avisaMvAda 4-158 avihata 13-280, 286 avedakakAla 10-143 avyaktamanasa 13-337, 342 avyayIbhAva samAsa 3-7 avyavasthApatti 6-109
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ (11) azabdaliGgaja 13-245 azarIra 14-238, 239 azuddha kRjusUtra 9-244 azuddhanaya 7-110 azuddhaparyAyArthika 13-199 azubha 8-10; 14-328 azubhanAma 13-363, 365 azubhanAmakarma 6-64 azubha prakRti 15-176 azvakaraNAddhA 6-374 azvakarNAkaraNa 6-264 aSTa mahAmaGgala 9-109 aSTarUpadhArA (ghanadhArA) 3-57 aSTasthAnika 8-205 aSTama pRthivI 4-90, 164 aSTAGka 12-131 aSTAGgamahAnimitta 9-72 aSTAviMzatisatkarmika mithyAdRSTi 4-349, 359, 362, 366, 370, 375, 377, 439, 443, 461 asatyamana 1-281 asatyamoSamanoyoga 1-281 asadbhAvasthApanabaMdha 14-5, 6 asadbhAvasthApanA 1-20; 13-10, 42 asadbhAvasthApanA kAla 4-314 asadbhAvasthApanAntara asadbhAvasthApanAbhAva 5-184 asadbhAvasthApanAvedanA 10-7 asadbhUtaprarUpaNA 10-131 asadvacana 12-272 asapatna 13-345 asAtabaMdhaka 11-312 asAtasamayaprabaddha . 12-489 asAtAdaNDaka 8-249, 2074 asAtAddhA 10-243 asAtAvedanIya 6-35; 13-356, 357 asAmparAyika 7-5 asiddhatA 5-188; 14-13 asura 13-315, 391 asaMkSepAddhA 6-167, 17 asaMkhyAta 3-121, 13-304, 308 asaMkhyAtaguNAvRddhi 14-351 asaMkhyAtaguNAzreNI . 9-3, 6 asaMkhyAtabhAgavRddhi 11-351 asaMkhyAtavarSAyuSka 7-557, 8-116; 10-237 asaMkhyAtAsaMkhyAta / 3-127 asaMkhyeyaguNA 3-21, 68 asaMkhyeyaguNAvRddhi 6-22, 199 asaMkhyeyaguNAzreNI asaMkhyeyaguNAhIna 3-21 asaMkhyeyapradezika 3-2, 38 asaMkhyeyabhAga 3-63, 68 asaMkhyeyabhAgavRddhi 6-22, 199 asaMkhyeyarAzi 4-338 asaMkhyeyavarSAyuSka 11-89, 90 7-14
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ (12) asaMkhyeyAddhA (asaMkSepAddhA) 10-226, 23 asaMgrAhika 13-4 asaMjJisthiti 5-172 asaMjJI 7-7, 111; 8-387 asaMprAptasRpAdikAzarIra-saMhanana 6-74 asaMprAptasRpATikAsaMhanana 8-10 asaMprAptAsRpATikAsaMhanana 13-369, 370 asaMyata 1-373, 7-95, 8-312; 14-11 . asaMyatasamyagdRSTi 1-171, 4-358; 6-464,467, 8-4 asaMyama 4-477,5-188; 7-8 13; 8-2, 19; 9-117 asaMyamapratyayaya 8-25 asaMyamabahulatA 4-28, 14-326 astikAya 9-168 astinAstipravAda 1-115, 9-213 asthira 6-63, 8-10 aspRSTa kAla ahamindratva 6-436 ahodima 9-272 ahorAtra AkAzapradeza 4-176 AkAzAstikAyAnubhAga 13-349 AkAzAstidravya 10-436 AkSepaNI 1-175, 9-272 AgAti 13-338, 342, 346 Agama 3-12, 123, 6-151, 13-7 AgamadravyakAla 4-314 AgamadravyakSetra 4-5 AgamadravyanAraka 7-30 AgamadravyaprakRti 13-203, 204 AgamadravyabaMdha 14-28 AgamadravyabaMdhaka 7-4 AgamadravyabhAva 5-184; 12-2 . AgamadravyamaMgala 1-21 AgamadravyavargaNA 14-52 AgamadravyavedanA 10-7 Agamadravya sparzana 4-142 AgamadravyAnanta 3-12 AgamadravyAntara 5-2 AgamadravyAlpabahutva 5-242 AgamadravyasaMkhyAta AgamabhAvakAla 4-316, 11-76 AgamabhAvakSetra 4-7, 11-2 AgamabhAvajaghanya AgamabhAva nAraka 7-30 AgamabhAvaprakRti 13-390 AgamabhAvabaMdha 7-5; 14-7,9 AgamabhAvabhAva 5-184; 12-2 3-123 A AkAra 13-207 11-12 AkAza AkAzagatA AkAzagAmI 4-8, 319 1-113; 9-210 9-80, 84 9-80, 84 3-3:13-43, 15-33 AkAzacAraNA AkAzadravya.
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ (13) AgamabhAvalezyA 16-485 Adisparddhaka 16-374, 538 AgamabhAvavargaNA 14-52 Adeza 3-1, 10; 4-10, 144, 322; AgamabhAvasparzana 4-144 5-1, 243, 8-93, 14-237 AgamabhAvAntara 5-3 Adeza utkRSTa 11-13 AgamabhAvAnanta 3-123 Adeza jaghanya 11-12 AgamabhAvAlpabahutva 5-242 AdezakAla jaghanya 11-12 AgamabhAvAsaMkhyAta Adeza nirdeza 4-145, 322 3-125 Adeza bhava 6-233, 308 AgAla 11-512 Adeya AcAragRha 14-22 6-65, 8-11 AcArAGga 1-99; 9-197 AdeyanAma 13-363, 366 AcArya 1-48, 49; 8-72, 73 AdolakaraNa 6-364 AjJA 13-70; 14-226, 326 4-8; 14-502 AdhAra AjJAkaniSThatA 4-25; 14-326 Adheya 4-8 AjJAvAn 14-226 Anata 13-318 AAvicaya 13-71 AnaprANAparyApti 7-34 6-60 Atapa anApAnaparyApti 7-34 13-362, 365 AtapanAma anApAnaparyApti 1-255 8-9, 200 AtApa ___ AnupUrvI 6-56, 8-9; 9-134; AnupUrvI 13-371 AtmapravAda 1-118, 9-219 AnupUrvI nAma 13-363 13-280, 282, 336, 442 AnupUrvI nAmakarma 4-30 AtmA 1-148 AnupUrvIprAyogya kSetra 4-191 AtmAdhIna 13-88 anupUrvIvipAkAprAyogya kSetra 4-177 AdAnapada 1-75; 9-135, 136 AnupUrvIsaMkrama 6-302, 307, 16-411 Adi 10-150, 190, 475 Apta 3-11 Adi (ghana) 3-91, 93, 94, 10-190 AbAdhA 4-327, 6-146, 147, 148; Adikarma . 13-346, 350 10-194; 11-92, 202-267 Aditya 4-150, 13-115 AbAdhA kANDaka 6-148, 149; AdivargaNA 6-366; 16-532 11-92, 266 Atman
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ AbAdhAsthAna 11-162, 271 Abhinibodhika 13-209 210 AbhinibodhikajJAna 1-93, 259; 6-16, 484, 486, 488 AbhinibodhikajJAnAvaraNIya 6-15, 21; 13-209, 216, 241, 244 AbhinibodhikajJAnI 7-84, 8-286, 14-20 Abhayantara tapa 8-86 Abhayanatara nivRtti 1-132 AmA~Sadhi prApta AmuNDA 13-243 AbhalanAma 13-370 AmlanAmakarma 6-75 Ayata 4-11, 172 Ayatacaturastra kSetra 4-13 Ayatacaturastraloka saMsthAna 4-157 AyAma 3-199, 200, 245, 4-13, 165, 181 Ayu 6-12 Ayu AvAsa 10-51 AyubaMdhaprAyogyakAla 10-422 AyuSka 13-26, 209, 362 AyuSakaghAtaka 16-288 AyuSkarmaprakRti 13-206 AraNa 4-165, 170, 136 Arambha 13-46 AryanandI 16-577, 578 (14 AryamaMkSu 12-232; 16-518, 578 AlApana baMdha 14-37, 38, 39, 40 AlocanA 13-60 AyantI 13-335 Avarjita karaNa 10-325, 328,. 15-259; 16-519, 577 AvalikA 3-65, 67, 4-43 Avaliprathaktva 13-306 AvalI 4-317, 350, 391; 5-7, 6-233, 308; 13-298, 304 Avazyaka 8-84 Avazyaka parihInatA 8-89, 83 AvAraka 6-9 AvAsa 4-78; 14-86 AvAsaka 15-303 AvRtakaraNa upazAmaka 6.303 AvavRtakaraNa saMkrAmaka 6-358 AbriyamAna 6-8 AzIviSa 9-85, 86 AzaMkAsUtra 10-32, AsAdana 5-24 AsAdanA 10-43 Aritakya Astrava 7-9 AhAra 1-152, 292; 7-7, 112; 14-226, 339 AhAraAhArazarIrabaMdha 14-43 AhArakArmaNAzarIrabaMdha 14-43
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ icchA (rAzi) 3-187, 190, 191 icchArAzi 4-57, 71, 199, 341 itaretarAzraya 9-115 indra 4-319 indraka 4-174, 234 indrAyudha 14)31 indriya 1-136, 137, 232, 260; 7-6, 61 indriyaparyApti 1-255 14-527 indriyAsaMyama 8-21 iSugati 1-299 for AhArataijasakArmaNAzarIrabaMdha 14-44 AhAradravyavargaNA 14-546, 547, 549, 551, 552 AhAraparyApti 1-254 AhAramizrakAyayoga 1-293, 294 AhAravargaNA 4-32 AhArazarIra 6-69; 14-78, 226 AhArazarIraAGgopAGga 6-73 AhArazarIrabaMdhana 6-7 AhArazarIrasaMghAta 7-300 AhArasaMjJA 1-414 AhAraka 1-294, 8-390, 14-326, 327 AhAraka kRddhi 5-298 AhArakakAyayoga 1-192 AhArakakAyayogI 8-229 AhArakakAla 5-174 AhArakamizrakAyayogI 8-229 AhArakazarIra AhArakazarIradvika 8-9 AhArakazarIranAma 13-367 AhArakazarIrabandhasparza 13-30 AhArakazarIrabandhananAma 13-367 AhArakazarIrasaMghAtanAma, 13-387 AhArakazarIrAGgopAGga 13-369 AhArakasamudghAta 4-28 AhArata:Attapudgala 16-515 IzAna IryApathakarma 13-38, 47 IryApathabaMdha 4-235; 13-316 Izitva 9-76 ISatprAgbhAra 7-351 ISatprAgbhAra pRthivI 4-162 IhA 1-354, 6-17, 9-144, 146; 13-217, 242 IhAjina IhAvaraNIya 13-216, 231 4-45 4 ukta 13-239 6-20 uktaavagraha ukta pratyaya 9-154 uktA 14-35 iGginImaraNa 1-24 uktAvagraha 1-357
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ ugratapa ugrogratapa uccagotra uccAraNA uccAraNAcArya uccaigotra. uccheda uccheNI ucchvAsa ucchvAsanAma utkIraNAkAla utkIraNaddhA utkIraNAddhA 5-10; 10-321 16-520 10-292 11-339 6-226 14-392 10-385 14-397 11-91 10-31 utkRSTa sAntara vakramaNAkAla 14-476 utkarSaNa utkRSTa dAha utkRSTa nikSepa utkRSTa pada utkRSTapada alpabahutva utkRSTapadamImAMsA utkRSTa sthiti saMkleza utkRSTapada svAmitva uttara uttara (dhana) 9-87 9-87 6-77, 8-11 10-45 10-44 13-388, 389 5-3 480 3-65, 66, 67, 6-60, 8-10 13-363, 364 uttarakuru uttaranirvarttanA 6-168, 171, 6-213; 10-52 10-150, 190, 475 3-91, 93, 94 4-365 26-486 (16) 6-6 8-2 15-283 3 - 94, 99, 5-32 8-20 1-97 4-50 9-130 4-378, 5-47 4-179 4-179 13-346 6-484, 486, 487, 488 4-336; 15-19 1-114, 9-212. utpAdasthAna 6-283 utpAdAnuccheda (pariziSTa bhAga 1 ) 1-28; 12-457 10-40 uttaraprakRti uttaraprakRtibaMdha uttaraprakRtivipariNAmanA uttarapratipatti uttara pratyaya uttarAdhyayana uttarAbhimukha kevalI uttarottarataMtrakarttA uttAna zaiyyA utpattikSetra utpattikSetra samAna kSetrAntara utpannajJAnadarzI utpannalaya utpAda utpAda pUrva utsargasUtra utsarpiNI utsedha utsedhakRti utsedhakRtiguNita utsedhaguNA utsedhayojana utsedhAMgula 3 - 18, 4-389, 9-119 4-13, 20, 57, 181 4-21 4-51 4-210 4-34 4-24, 160, 185, 9-16 4-40 utsedhAMgulapramANa
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ (17) udvelanakAla udvelanabhAgahAra udvelanasaMkrama udvelanA udvelanAkANDaka udvelyamAnaprakRti udvellima 5-34,7-233 16-448 16-416 5-33 5-10, 15 16-383 9-272, 273 upakaraNa 1-236 udaya . 6-201, 202, 213; 7-82; 15-289 udaya anuyogadvAra 9-234 udayagopuccha 15-253 udayamArgaNA 16-519 udayasthAna 7-32 udayasthitiprApta 10-114 udayAdiavasthitaguNAzreNI 6-259 udayAdiguNAzreNI 6-318, 320; 10-319; 13-80 udayAdiniSeka 4-327 udayAvalipravizamAna - anubhAga 6-259 udayAvalibAhira 6-233 udayAvabalibAhira anubhAga 6-259 udayAvalibAhirasarvahasvasthiti 6-259 udayAvalI 6-225, 308; 10-280 udIrNa 12-303 udIraNA 6-201, 202, 214, 302, 303, 15-43 udIraNAudaya 15-304 udIraNAmArgaNA 26-519 udyota 6-60; 8-9 200 udyotanAma 13-363, 365 udvartana 4-383 udvartitasamAna 6-446, 451, 452, 484, 485 udvedha 4-17 udvelanakANDaka 16-478 upakrama 1-72; 9-134, 15-41, 42 upakramaanuyogadvAra 9-233 upakramaNAkAla 4-71, 129; 5-250; 251, 255; 14-476 upakramaNAkAlaguNAkAra 4-85 upaghAta 6-59; 8-10 upaghAtanAma 13-363, 364 upacAra 4-204, 339; 7-67, 68 upadeza 5-32 upadrAvaNa 13-46 upadhi 12-285 upadhivAk 1-117 upanaya 9-182 upapAda 4-26, 166, 205; 7-300, 13-346, 347 upapAdakAla 4-322 upapAdakSetra upapAdakSetrapramANa 4-165 upapAdakSetrAyAma 4-72 upapAdabhavanasammukhavRttakSetra 4-172 4-85
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ (18) upapAdayoga 4-332; 10-420 upapapAdarAzi 4-31 upapAdasparzana 4-165 upabhogata: Attapudgala 16-515 upabhogAntarAya 15-14 upamAloka 4-185 upayukta 13-390 upayoga 1-236; 2-413 uparimauparimagraiveyaka 4-80 uparima nikSepa 6-226 uparima rAzi 5-249, 262 uparimavarga 3-21, 22, 52 uparima vikalpa 3-54,77,4-185 uparimaviralana 3-165, 172 uparimasthiti 6-225, 172 uparimasthiti 6-225, 232 upalakSaNA 9-184 upavAsa 13-55 upazama 1-211; 5-200, 202, 203; ___ 211, 220; 7-9, 81 upazamazreNI 4-351, 447, 5-11, 151; 6-206, 305; 7-81 upazamasamyaktva 7-107 upazamasamyaktvaguNA 4-44 upazamasamyaktvaguNAzreNi 15-197 upazamasamyaktvAddhA 4-44, 339, 341, 342, 374, 483, 5-15, 254 upazamasamyagdarzana - 395 upazamasamyagdRSTi 1-171; 7-108; 8-372; 10-315 upazamaka 8-265 upazamikaavipAkapratyayajIvabhAvabaMdha 14-14 upazamikacAritra 14-15 upazamikasamyaktva 14-15 upazAnta 12-302; 15-276 upazAntakaSAya 1-188, 189; 7-5, 14, 8-4 upazAntakaSAyavItarAgachadyastha 14-15 upazAntakaSAyAddhA 5-19 upazAntakAla 4-353 upazAntakrodha 14-14 upazAntadoSa 14-14 upazAntamAna 14-14 upazAntamAyA 14-14 upazAntarAga 14-14 upazAmaka 43-52, 446 5-125, 260, 6-233 7-5 upazAmakaadhyavasAna 16-577 upazAmakAddhA 5-159 160 upazAmanavAra 10-294 upazAmanA 10-46; 15-275 upazAmanAkaraNa 10-144 upasaMhAra 857, 10-111 244, 310 upAdAnakaraNa 769; 9004 107
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ (19) upAdeya 769 upAdeyachedanA 14 436 upAdhyAya 1-50 upArdhapudalagaparivartana 4-336, 7-171, 211 upAsakAdhyayana 1-102; 9-200 ubhaya 13-60 ubhayasArI 9-60 ubhayAnta 3-16 ubhayAsaMkhyAta 3-125 urAla 14-322, 323 ulucjuna 13-204 uzvAsa 4-391 uSNAnAma 13-370 uthNAnAmakarma uSNAsparza 13-24 Rjumatimana: paryayajJAnAvaraNIya 13-328, __ 329, 340 Rjuvalana 4-180 RjusUtra 9-172, 244; 13-6, 39, 40, 199 RjusUtranaya 7-29 10-152 Rtu 4-317, 395; 13-298, 300 Rddhi 13-346, 348; 14-325 RNa UrdhvakapATa 13-372 UrdhvakapATacchedanakaniSpanna 4-176 Urdhvaloka 4-9, 256 UrdhvalokakSetraphala 4-16 UrdhvalokapramANA 4-32, 41, 51 UrdhvavRtta 4-172 UhA 13-242 R Rjuka 13-330 Rjugati 4-26, 29, 80 Rjumati 4-28, 9-62 13-236 eka-ekamUlaprakRtibaMdha 8-2 ekakSetra 13-6, 292, 295 ekakSetrasparza 13-3, 6,16 ekakSetrAvagAda 4-327 ekatvavicAraavicAra 13-72 ekatvavitarkaavicAra-zukladhyAna 4-391 ekadaNDa 4-226 ekanArakAvAsaviSkambha 4-180 ekapratyaya 9-151 ekaprAdezikapudgala dravyavargaNA 14-54 ekaprAdezikavargaNA 14-121, 122 ekabandhana 14-461 ekavidha 9-152; 13-237 ekavidha avagraha 6-20 ekaviMzatiprakRtiudayasthAna 7-32 ekasthAna 11-313 ekasthAnadaNDaka 8-274
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ (20) oghajanya oghanirdeza oghaprarUpaNA oghabhava oja (rAzi) oja oma ovellima 11-12 3-1, 6; 4-145, 322 4-259 16-512 3-249 10-19 10-19 9-272, 273 au 9-82 ekasthAnika 8-249 ekasthAnikA 15-174; 16-539 ekasthiti 15-101 ekAnanta 3-16 ekAnta asAta 16-498 ekAntabhavapratyayika 15-173 ekAntasAta 16-498 ekAntamithyAtva 8-10 ekAntAnubRddhi 6-273, 274 ekAntAnuvRddhiyoga 10-54, 420 ekAvagraha ekAsaMkhyAta 3-125 ekendriya 1-248, 264, 7-62, 8-9 ekendriyajAti 6-67 ekendriyajAtinAma 13-367 ekendriya 1-248, 264, 7-62; 8-9 ekendriyajAti 6-67 ekendriyajAtinAma 13-367 ekendriyalabdhi 14-20 evaM bhUtanaya 9-180 eSaNa 13-55 autpatti audayika 1-161, 7-9, 300 9-428; 12-272 audayikabhAva 5-185, 194 audArika 14-323 audArikaaudArika-zarIrabandha 14-42 audArikakAyayoga 1-289, 316, audArikakAyayogI 8-203 audArikakArmaNAzarIra-bandha 14-42 audArikataijasakArmaNA zarIrabaMdha14-43 audArikataijasazarIrabandha 14-42 audArikamizrakAyayoga 1-290, 316 audArikamizrakAyayogI 8-205, audArikazarIra 4-24, 6-69; 8-10; 14-78 audArikazarIraaMgopAMga 6-73 audArikazarIrakAyatva 14-242 audArikazarIranAm 13-367 audArikazarIrabandhana 6-7 8-92 4-45 aindradhvaja airAvata o ogha 4-9,144, 322; 5-1, 243; 24-237 ogha utkRSTa 11-13
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ (21) audArikazarIrabandhananAma 13-367 / kathana 4-144, 322 audAkizarIrabandhasparza 13-30, 31 kandaka 13-34 audArikazarIrasaMghAta 6-70 kapATa 9-236; 10-321; 13-84 audAkizarIrasaMghAtanAma 13-367 / / kapATagatakevalI 4-49 audArikazarIrasthAna 14-432, 433 kapATaparyAya 5-90 audArikazarIrAGgopAGga 8-10; 13-369 kapATasamudghAta 4-28, 436, 6-413 aupacArika nokarma dravyakSetra 4-7 / kapila 6-490; 13-288 aupazamika 1-161, 172; 7-30; karaNa 4-335, 5-11 13-279 karaNAkRti 9-334 aupazamikabhAva 5-185, 204 karaNagAthA 4-203 aM karaNigaccha 10-155 aMka 13-115 karaNigata 10-152 aMga 9-72; 13-335 karaNigatarAzi 10-152 aMgamala 14-36 karaNizuddhavargamUla 10-151 aMgula 4-57; 13-304, 371 karaNopazAmanA 15-275 aMgulagaNanA 4-40 karuNA 13-361 aMgulaprathakatva 13-304 karkazanAma 13-37 aMDara 14-86 __ karkazanAmakarma 6-75 aMzAMzibhAva 5-208 karkazaMsparza 13-24 ka karNa kaTaka 14-40 karNakSetra 4-15 kaTukanAma 13-370 karNAkAra 4-78 kaTukanAmakarma 6-75 kartA 1-119, 9-107 kaNabhakSa 13-288 karma 4-23; 13-37, 328; 14-433 kaNAya 14-35 karmaanantaravidhAna 13-38 kadalIghAta 6-170, 7-124; karmaanuyogadvAra 9-232 10-228, 237, 240 karmaalpabahutva 13-38 kadalIghAtakrama 10-250 karmaupakrama 15-41, 42 4-14
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmaupazAmanA karma-karma vidhAna karmakAraka karmakAla vidhAna karmakSetrautkRSTa karmakSetrajaghanya karmakSetravidhAna karmagatividhAna karmajA prajJA karmatva karmadravya karmadravyakSetra karmadravyabhAva karmadravyavidhAna karmadhAraya karmadhAraya samAsa karmayavibhASaNA karmanAraka karmanikSepa karmanibandhana karmanirjarA 13-38 13-38 9-82 6-12 7-82 4-6 12-2 13-38 10-236 3-7 13-38 7-30 13-38 15-3 7- 14 13-38 4-332, 325 4-322, 325 13- 204, 205, 392 15-15 13-38 1-121; 9-222 15-275 13-38 13-279 13-38 11-13 11-12 karmaparimANavidhAna karmapudgala karmapudgalaparivartana karmaprakRti karmaprakrama karmapratyayavidhAna karmapravAda F (22) 4-476; 14-46 7-4, 5 13-38 13-38 4-14, 169, 6-245 karmabhUmipratibhAga 4-214; 11-89 karmamokSa 16-337 karmamaGgala 1-26 karmavaNA 14-52 karmavedanA 10-7 karmasannikarSavidhAna 13-28 karmasthiti 4- 390, 402, 407, 7-145 9-236 4-322 13-3, 4,5 4-477 16-339 13-37 7-6, 13-335 karmabandha karmabandhaka karmabhAgAbhAgavidhAna karmabhAvavidhAna karmabhUmi karmasthitianuyoga karmasthitikAla karmasparza kavi karmasaMkrama karmAnuyoga kaTa karvaTavinAza kala kalpa kalpakAla kalpavAsideva kalpavRkSa kalpyavyavahAra kalpyakalpya kalyANAnAmadheya 13-332, 335, 341 13-346, 349 4-320; 12-209 3-131, 359 4-238 8-92 1-98, 9-190 1-98; 9-190 1-121, 9-223
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ (23) kalaza 13-297 kAyaprayoga 13-44 kalaha 12-285 kAyabalI kalA 6-63 kAyayoga 1-279, 3084-391; 7-78; kalAsavarNA 9-276 10-438, 10-438 kalioja 10-23, 14-147 kAyasthitikAla 4-232 kaliojarAzi 3-249 kAyotsarga 4-50; 13-88 kaliGga 13-335 kAraka kavala 13-56 kAraNa 3-43, 72, 7-247 kaSAya 1-141, 4-391, 5-223, 6-40%; kArmaNA 1-295; 14-322, 329 7-7,8,8-2, 19; 13-359 kArmaNAkAya 1-299 kaSAyaudayasthAna 16-527 kArmaNAkAyayoga 1-295 kaSAyanAma 13-370 kArmaNAkAyayogI 8-232 kaSAyanAmakarma 6-75 kArmaNAkArmaNAzarIrabandha 14-441 kaSAyapratyaya 8-21, 25 kArmaNAvargaNA 4-332 kaSAyavedanIya 13-359, 360 kArmaNAzarIra 4-24, 165; 6-69; 8-10; kaSAyasamudghAta 4-26, 166, 7-299 9-35; 13-30; 14-78, 328, 329 kaSAyopazAmanA 10-294 kArmaNAzarIrabandhasparza 13-30 kAkajaghanya 11-85 kArmaNAzarIrabandhana kAkalezyA 11-19 . kArmaNAzarIrabandhananAma 13-367 kANDaka 4-435 kArmaNAzarIrasaMghAta 6-7 kANDakaghAta 6-235 kArmaNAzarIrasaMghAtanAma 13-367 kANDarjugati 4-78, 219 kAla 4-318, 321, 13-91, 308, 309; kApiSTha 4-235 14-36 kApotalezyA 1-289; 7-104, 8-320, kAlaupakrama 15-41 332; 16-484, 488., 941 kAlagatasamAna 6-4 kAmarUpitva 9-76 kAlagatautkRSTa 11-13 kAya 1-138, 3808, 7-6 kAladravya 3-3, 10-436; 13-43; kAyakleza 15-33 13-58 kAladravyAnubhAga 13-349
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ (24) 15-2 kIlitasaMhanana 8 - 10; 13-369, 370 4-385 9-276 4-334 13-56 4-334 14-40 3-39 4-193 15-16 6-71 1-29 10-98; 12-212 13-349 6-250, 9, 121 14-52 4-141 13-332 16-339, 340 9-137 4-333 kAlANu 4-315, 13-11 kAlAnugama 4-313, 322, 13-107 kAlAnuyoga 1-158 lokasamudra 4-150, 194, 195 13-335 kAlanibandhana kAlaparivartana kAlaparivartanakAla kAlaparivartanabAra kAlabhAvapramANA kAlaprakrama kAlamaGgala kAlayavamadhya kAti kAlalabdhi kAlavargaNA kAlasparzana kAlasaMprayukta kAlasaMkrama kAlasaMyoga kAlasaMsAra kAzI kASThakarma kASThapotale pyakarmAdi kASThA kiMnara kiMpuruSa kIra 9-249, 13-9, 41, 202 7-3 4-317, 6-753 13-391 13-391 13-223 6-74 kIlakazarIrasaMhanana kuTTikAra kuDava kuDu kuNDalaparvata kubjakazarIrasaMsthAna kubjakazarIrasaMsthAnanAma kubhASA kuru kuruka kula kula vidyA kulazaila kUTa kUTasthAnAdi 7-73 kRta 13-346, 350 kRtakRtya 6-247, 262, 16-338 kRtakRtyakala 6-263, 264 kRtakaraNIya 5-14, 15, 16, 99, 105, 139, 233, 7-181; 10 - 315; 15-253 kRtakaraNIyavedkasamyagdRSTi 6-438, 441 kRtayugma 13-368 13-222 5-41 13-222 13-63 9-77 4-193, 218 13-5, 34, 14-495 4-184, 7-256 10- 22; 14-147 3-249 4-232; 8-2, 9-134, 232, 237, 274, 326, 359 1- 97 9-61, 86, 189 9-54 kRtayugmarAzi kRti kRtikarma kRtikarmasUtra
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ (25) kRtivedanAdika 7-1 kramavRddhi 10-452 kRSTi 6-313; 10-324, 325; 13-85; kramahAni 10-452 16-521, 572 kriyA 1-18; 13-83 kRSTi antara kriyAkarma 13-38, 88 kRSTikaraNAddhA 6-374, 382 kriyAbAdadRSTi 9-203 kRSTivedakAddhA 6-374, 384 kriyAvizAla 1-122, 9-224 kRSTIkaraNa 4-391 krodha 1-350, 6-41, 12-283 kRSNa 6-247 krodhakaSAyAddhA 4-444 kRSNanIlakApotatajapadmazuklalezyA 1-388; / krodhamAnamAyAlobhabhAva 14-11 7-104; 8-320; 16-484, 488, 490 krodhasaMjjavalana 13-360 kRSNavarNAnAma 13-370 krodhAddhA 4-391 kRSNavarNAnAmakarma 6-74 krodhopazAmanAddhA 5-190 kRSNAdimithyAtvakAla 4-324 kSa kevala 8-264 kSaNa 4-317, 13-295, 299 kevalakAla 9-120 kSaNalavapratibodhanatA 8-79, 85 kevalajJAna 1-95, 191, 359, 360, 385; kSaNikaikAnta 9-247 4-391; 6-29, 33, 489, 492; kSapaka 4-354, 447, 5-105, 124, 260; 10-319, 13-212, 245; 14-17 7-5, 8-265, 9-10 kevaladarzanI 7-98, 103, 8-319; kSapakazreNI 4-335, 447, 5-12, 106; 9-118 10-295, 12-30 kevalalabdhi 9-113 kSapakazreNIprAyogyavizuddhi 4-347 kevalisamudghAta 4-28, 6-412, 7-300 kSapakadaza 5-156, 160 kevalI 6-246, 7-5; 10-319 kSapaNa 1-216 kezatva 6-489, 492, 495, 426 kSapita 9-15 koTAkoTI 3-255, 4-152; kSapitakarmAzika 6-257; 9-342, 345; koTi 13-315 10-22, 216; 12-116, 384, 426 koTI 4-14 kSapitagholamAna 10-35, 216, 12-426 koSThabuddhi 9-53, 54 kSaya 5-198, 202, 211, 220; 7-9; koSThA 13-243 9-8792
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ (26) khagacara khaNDa khAtaphala kha . 11-90, 115, 13-390 3-39, 41 4-12, 181, 186 7-6; 13-335 13-332, 335, 341 9-96 kheTa kheTavinAza khelauSadhi kSayopazama 7-92 kSayopazamalabdhi 6.204 kSAyika 1-161, 172; 7-30; 9-428 kSAyikacAritra 14-16 kSAyikaparibhogalabdhi 14-16 kSAyikabhogalabdhi 14-17 kSAyikalabdhi 7-90 kSAyikalAbhalabdhi 14-17 kSAyikavipAkapratyayika-jIvabhAvabaMdha 14-15, 16 kSAyikasamyaktva 1-395; 7-107, 14-16 kSAyikasamyaktvAddhA 5-254 kSAyikasamyagdRSTi 1-171; 4-357, 6-432, 441 kSAyikasaMjJA 5-200 kSAyopazamika 1-161, 172; 5-200, 211, 220; 7-30, 61 kSAyopazamika bhAva 5-185, 198 kSipra 9-152 kSiprapratyaya 13-237 kSINakrodha 14-16 kSINadoSa 14-16 kSINamAyA 14-16 kSINamoha 14-16 kSINarAga 14-16 kSINalobha 14-16 kSetra 14-36 kSetravargaNA 14-52 gaNadhara gagana 4-8 gaccha 4-153, 201; 10-50, 13-63 gaccharAzi 4-154 gacchasamIkaraNa 4-153 gaDDI 14-38 gaNa 13-63 9-3, 58 gaNanakRti 9-274 gaNanAnanta 4-15, 18 gaNanAsaMkhyAta 3-124, 126 gaNita 4-35, 209 gANI gati 6-50, 7-6; 13-338, 342, 346 gati Agati gatinAma 13-363, 367 gatinivRtti gatimArgaNatA 13-280, 282 gatisaMyukta 8-8 gandha 6-55; 8-10 gandhanAma 13-363 364, 370 14-22 9-276
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ (27) gandharva 13-391 garuDa 13-391 garbhopakrAnta 4-163 garbhopakrAntika 6-428; 7-555, 556 galastha 13-96 gatilazeSaguNazreNI 6-249, 253, 245 10-281 gaveSaNA 13-242 gavyUti 13-325 gavyUtiprathaktva 13-306, 338 gAndhAna 13-335 gArava 9-41 gillI 14-38 guNa 1-174, 4-200, 9-137, 15-174 guNAkAla 5-89 guNAkAra 4-76; 5-247, 257, 262, 274 guNAkArazAlakA 4-196 guNAkArazAlAkAsaMkalanA 4-201 guNAgAra 14-321 guNAdharabhaTTAraka 12-232 guNAnAma 1-18 guNAparAvRtti 4-409, 470, 471 guNApratipanna 15-174 guNApratyaya 13-290, 292 guNApratyayaavadhi 6-29 guNApratyAsattikRta 14-17 guNAyoga 10-433 . guNazreNi 6-222, 224, 227, 12-80, 15-296 guNazreNinikSepa 6-228, 232 guNazreNinikSepAgrAma 6-232 guNAzreNinirjarA 10-296; 15-299 guNAzreNizIrSa 6-232; 15-298, 333 guNAzreNizIrSaka 10-281, 320 guNAsaMkrama 6-222, 236, 249; 10-280, 16-409 guNAsthAnaparipATI 5-13 guNAsthitikAla 4-322 guNAhAni 6-151, 163, 165 guNAhAniadhvAna 10-76 guNAddhA 5-151 guNAntarasaMkramaNa 4-335 guNAntarasaMkrAnti 5-89, 154, 171 guNita 9-15 guNitakarmAzika 6-256, 258 10-21, 215; 12-116, 382, 426; 15-297 guNitakSapitagholamAna 6-257 guNitagholamAna 10-35, 215, 12-426 guNopazAmanA 15-275 gurukanAmakarma gurunAma 13-370 6-75 13-24 4-8 14-39 guhmakAcarita gRha gRhakarma 9-150, 3-6, 10, 41, 202, 146 gRhachalI 9-107, 108
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ (28 graha grAma gotra godhUma gRhIta 3-54, 57 granthakRti 9-321 gRhIta agRhIta 13-51 granthasama 9-260, 268; 13-203; gRhItakaraNA 10-441 '14-8 gRhItaguNAkAra granthima 9-272 gRhItagRhaNAddhA 4-328 4-151 gRhItagRhaNAdvAzalAkA 4-329 grahaNAta: Attapudgala 16-515 gRhItagRhIta 3-54, 59, 10-222 / / grahaNAprAyogya 14-543 gRhItagRhItagaNita 7-498 7-6; 13-336 6-13, 13-26, 219 graiveyaka 4-236; 13-318 gotrakarma 13-388 glAna 13-63, 221 gotrakarmaprakRti 13-206 13-205 ghaTa 13-204 gopucchadravya 6-260 ghaTotpAdAnubhAga 13-242 gopucchavizeSa 6-153; 10-122 ghana 13-221 gopucchA 10-109 ghanapalya 3-80, 81 gopura 14-39 ghanaphala 4-20 gomUtrikagati 4-29 ghanarajju 4-146 gomUtrakAgati 1-300 ghanaloka 4-18, 184, 256, 7-372 gomhikSetra 4-34 ghanalokapramANa 4-50 govarapITha 14-40 ghanahasta 13-306 gauDa 13-222 ghanAGgala 3-132, 139; 4-10, 43, goNAbhAva 4-145 44,45, 178; 5-317, 335 9-135, 136 ghanAGgalaguNAkAra 4-33 goNayapada 1-74, 9-138 ghanAGgalapramANa 4-33 gautama 10-237 ghanAGgalabhAgahAra gautama sthavira 12-231 ghanAghanaghArA 3-53, 58 grantha 14-8 ghAtazrudabhavagrahaNA 4-292, 7-126, granthakartA 9-127, 128 136; 24-362 goNaya
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-62 9-58 (29) ghAtakSudrabhavagrahaNAmAtrakAla 7-183 cakSudarza 1-379, 382; 13-355 ghAtapariNAma 12-220, 225 cakSudarzanAvaraNIya 13-354, 355 ghAtamthAna 12-130, 221, 231; catuHzarIra 14-238 16-407 catuHziras 13-89 ghAtAyuSka . 9-88 catuHpaSThipadikadNaDaka 13-44 ghAtikarma catuHsAmayikaanubhAgasthAna 12-202 ghAtisaMjJA 15-171; 16-377, 539 catu:sAmayikayogasthAna 10-494 ghoramAna 6-257 catu:sthAnika 15-174 ghoraguNa 9-93 catu:sthAnikaanubhAgabandhaka 6-210 ghoratapa catu:sthAnikaanubhAgavedaka 6-213 ghoparAkrama catuHsthAnikaanubhAgasatkarmika 6-209 gholamAnajaghanyayoga 16-435 caturamalabuddhi ghoSa 13-221, 336 caturindriya 1-244, 248; 7-65, 8-9 ghoSasama 9-261, 269; 13-203, 14-9 caturindriyajAti 6-68 ghrANAnivRtti 1-235 caturindriyajAtinAma 13-367 ghrANendriya 4-391, 7-65 caturindriyalabdhi 14-20 ghrANendriyaarthAvagraha caturgati nigoda 14-236 ghrANendriya avAya 13-232 caturthapRthivI 4-89 ghrANendriya IhA 13-232 caturthasthAna 11-313 ghrANendriya vyanjanAvagraha 13-225 caturthasthAna anubhAgabandha 11-313 caturthasamudrakSetra 4-198 cakravartitva 6-489, 492, 495, 426 caturdazaguNAsthAnanibaddha cakSudarzana 6-33; 7-101, 15-10 caturthapUrvadhara 15-244 cakSudarzanasthiti 5-137, 139 / caturdazapUrvI 9-70; 16-541 cakSudarzanAvaraNIya 6-31, 33 caturvizatistava 1-96, 9-188 cakSudarzanI 7-98; 8-318 / catuSpada 13-391 cakSurindriya 1-264, 4-391; 7-65 / / candra 4-150, 319 cakSurindriya arthAvagraha 13-227 candraprajJapti 1-109, 9-206 13-228 4-148
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ (30 caitanya caityavRkSa 1-145 9-110 1-22 cheda candrabimbazalAkA 4-159 cayana 13-346, 347 cayanalabdhi 1-124; 9-227, 13-270 cyAvita 1-22 cyAvitadeha 9-269 cyuta cyutadeha 9-269 caramaphAli 6-291 caramavargaNA 6-201 cAraNa 9-78 cAritra 6-40; 15-12 cAritramohakSapaNa 7-14 cAritramohanIya 6-37, 40; 13-357, 359 cAritramohopazAmaka 7-14 cAritravinaya 8-80, 81 cArvAka 13-288 cAlanAsUtra citrakarma 9-249, 13-9, 41, 202; 14-5 citrA 4-217 cintA 13-244, 332, 333, 341 cirantana anubhAga 12-36 14-38 cUrNa 9-273 cUrNAcUrNi 12-162 cUrNisUtra 8-9; 12-232 cUlikA 7-575, 9-209,10-395; / 11-140, 14-469 chadyastha 1-188, 190, 7-5 chadyasthakAla 9-120 chadyasthavItarAga 13-47 chavi 14-401 chaha dravya prakSipta rAzi 3-19, 26, 129 chinna 9-72, 73; 12-162 chinnasvapna 9-74 chinnAchinna 12-162 chinnAyuSkakAla 4-163 13-61; 14-401 chedaguNAkAra 11-128 chedanA 14-435, 436 chedabhAgahAra 10-66, 72, 214; 11-125; 12-102, chedarAzi 10-151 chedopasthApaka 1-372 chedopasthApanazuddhi saMyama 1-370 ja jagapratara 3-132, 142, 4-18, 52, 150, 151, 155, 169, 180, 184, 199, 202, 209, 233, 7-372 jagazreNI 3-135, 142, 177, 410, 18, 184, 7-372 jaghanya 13-301, 338; jaghanyaanantAnanta 3-11 jaghanyautkRSTapada 14-392
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ (31) jaghanyakRSTiantara 6-376 jayA / 4-319 jaghanyadravyavedanA 12-98 jalagatA 9-79 jaghanyapada 14-392 jalacara 11-90, 115; 13-391 jaghanyapadaalpabahutva 10-185 jalacAraNa 9-79 . jaghanyapadmImAMsA 14-397 jalloSadhiprApta 9-96 jaghanyapadasvAmitva 10-31 jahatsvArthavRtti 9-160 jaghanyaparItAnanta 3-21 jAti 1-17, 3-250; 4-163, 6-51 jaghanyaparItAsaMkhya jAtinAma 13-363, 367 jaghanyabandha 11-339 jAtividyA 9-77 jaghanya yogasthAna 10-463 jAtismaraNa 3-157, 6-433 jaghanya vargaNA 6-101 jita 9-262, 268; 13-203, 14-8 jaghanya sthAna 12-98 jina 6-246; 9-2, 10 jaghanya sthiti 6-180; 11-350 jinapUjA 10-189 jaghanya sthitibaMdha 11-339 jinavRSabha 13-37 jaghanya sparddhaka 6-213 jihendriya arthAvagraha 13-228 jaghanyAvagAhanA 4-22, 33 jihendriya IhA 13-231 jaghanyAvadhi 13-325, 327 jihendriya vyanjanAvagraha 13-225 jaghanyAvadhikSetra 13-303 jyotiSka 13-314 janapada 13-325 jyotiSka jIvarAzi 4-155 janapadavinAza 13-335, 341 jyotiSkasAsAdanasamyagdRSTisvasthAnakSetra janapadasatya 1-118 4-150 jantu 1-120 jyotiSkasvasthAnakSetra 4-160 jambUdvIpa 3-1; 4-150; 13-307 jyotiSI 8-146 jambUdvIpakSetra 4-194 jIva 1-119; 13-8, 40 jambUdvIpacchedanaka 4-155 jIvaguNAhAni 10-106 jambUdvIpaprajJApti 1-110; 9-206 jIvaguNAhAnisthAnAntara 10-98, jambUdvIpazalAkA 4-196 15-328 jayanta 14-13 4-386 jIvatva
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ (32) jIvadravya 3-2; 13-43, 15-33 jJAnapravAha 1-142, 143, 146, 147, jIvanibaddha 15-7, 14 364, 9-219 jIvapudgalabandha 13-347 jJAnavinaya jIvapudgalamokSa 13-348 jJAnAvaraNa 9-108 jIvapudgalayati 13-348 jJAnAvaraNIya 6-6,98-17 jIvapradezasaMjJA 13-439 13-26, 256, 257 jIvabhAva 14-13 jJAnAvaraNIyakarmaprakRti 13-295 jIvabhAvabandha 14-9 jJAnAvaraNIyavedanA 10-14 jIvamokSa . 3-348; . jJAnopayoga 11-334 jIvayavamadhya 10-60: 12-212 jJAyakazarIra 7-4, 30 jIvayuti 13-348 jha jIvavipAkitva __jhallarI saMsthAna 4-11, 21 jIvavipAkI 5-222; 6-114; 22-46; 15-13 TaMka 14-495 jIvasthAna 1-72;7-2, 3, 8-5 13-299 jIvasamAsa uharakAla 1-131, 4-31; 5-42, 44, 47,56 6-2, 8-4 jIvasamudAhAra 10-221, 223 taTaccheda 14-436 jIvAnubhAga 13-349 tat 13-221 jIvita 13-332, 333, 341 tatpuruSasamAsa 3-7, 10-14 14-38 tatva 13-280, 285 jugupsA 6-48; 8-10; 13-361 tatvArthasUtra 13-187 jaiminI 13-288 tadbhavastha 14-332 jaMghAcaraNa 9-7 tadbhAvasAmAnya 4-3, 10-10, 11 jJAtRdharmakathA 9-200 tadubhayapratyayita ajIvabhAvabandha 14-23, jJAna 1-353, 363, 384; 5-7, 9, 26, 27 84, 142, 186; 13-96; 14-38 tadubhayapratyayita jIvabhAvabandha 14-10, jJAnakArya 5-224 18, 19 juga
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ (33) tadubhavaktavyatA 1-82 tadvayatirikta 7-4 tadvayatirikta alpabahutva 5-242 tadvayatiriktakAnanta 3-16 tadvayatiriktakarmAsaMkhyAta 3-124 tadvyatiriktadravyalezyA 16-484 tadvayatiriktadravyavargaNA 14-52 tadvayatiriktadravyAnanta 3-15 tadvayatiriktadravyAsaMkhyAta 3-124 tadvayatiriktanoAgamadravya 4-315 tadvayatiriktanoAgamadravyabhAva 5-184 tadvayatiriktanoAgamadravyasparzana 4-142 tadvayatiriktanokarmAnanta 3-15 tadvayatiriktanokarmAsaMkhyAta 3-124 tadvayatiriktasthAna 6-283 tantucAraNa 9-2 tapovidyA 9-77 tapaHkarma 13-38, 54 tapas 13-54, 61 tAlapralambasUtra 6-230 tAlavRkSasaMsthAna 4-11, 21 tiktanAma 13-370 tiktanAmakarma 6-75 tithi 4-319 tiryaka 13-292, 327, 391 tiryakSetra 4-36 tiryakloka 4-37, 169, 183 tiryaklokapramANa 4-41, 150 tiryaggati 1-202, 8-9 tiryaggatinAma 13-367 tiryaggatiprAyogyanupUrvI 4-176; 6-76; 13-371, 375 tiryagpratara 4-211; 13-371, 373 tiryagyoni 13-325 tiryagsvasthAnasvasthAnakSetra 4-194, 204 tiryagAyu 6-49; 8-9 tiryagAyuSka 13-362 4-220; 8-192; 14-239 tiryacabhAva 14-11 tIrtha 8-92, 9-109, 119 tIrthakaratva 6-489, 492, 495, 496 tIrthaMkara 1-58; 5-194, 223, 6-246; 7-55, 8-11, 72, 73; 9-57, 58; 10-43 tIrthaMkaranAma 13-363, 366 tiryaca taptatapa tarka tarpaNa talabAhalya tavalI - tArA tArkika 13-346, 342 13-205 4-13 10-20, 44, 242, 274 4-151 6-490, 491 4-40 tAlapramANa
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ (34) 4-27 tIrthaMkaranAmakarma 6-67 taijasazarIralamba 13-325 tIrthaMkaranAmagotrakarma 8-76, 78 taijasazarIrasamudghAta tIrtha karasantakarmika 8-332 taijasazarIrasamudghAta 4-27 tIvrakaSAya 10-43 taijasazarIrasaMghAta 6-7 tIvramandabhAva 5-187 taijasazarIrasaMghAtanAma 13-367 tRtIya pRthivI 4-89 toraNa 4-165; 14-39 tRtIya pRthivI aghastanatala 4-225 tyakta 1-26 tRtIya sthAna ___ 19:313 tyaktadeha 9-269 tRtIya saMgrahakRSTiantara tvaksparza 13-3, 19 tRtIyAkSa 7-45 svagindriya 13-24 teja 8-200 trasa 6-61, 8-11 tejakAyika 8-192 trasakAya 1-274 tejasakAyika 7-71 trasakAyika 7-502 tejolezyA 1-389; 26-484, prasanAma 13-363, 365 488, 491 trasaparyAptasthiti 5-84, 85 10-23, 14-147 trasasthiti 5-65, 81 tejojamanuSyarAzi 7-236 trikaccheda 3-78 tejojarAzi 3-249 trikaraNa 6-204 taijasa 14-327 tri:kRtvA 13-89 taijasakAya 1-273 trikoTipariNAma 9-162, 228 247 taijasakArmaNazarIrabandha 14-44 10-435 taijasadravyavargaNA 14-60, 549 trikoNa kSetra 4-13 taijasazarIra 4-24; 669; 7-300; / trikhaNDa dharaNIza 8-10; 13-310; 14-328 triratna taijasazarIranAma 13-367 14-238 taijasazarIrabandhasparza 13-30 triMzatka 6-186; 10-121; 16-537 taijasazarIrabandhana 6-70 trisamayAdhikAvalI 4-332 taijasazarIrabandhananAma 13-367 tristhAnabandhaka 11-313 tejoja trizarIra
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ tristhAnika trIndriya trIndriyajAti ndriyalabdhi truTita trairAzika trairAzikakrama tryaMza 15-174 1- 242, 248, 264; 7-65, 8-9 6-68 14-20 12-162 3-95, 96 10-63, 120 4-48 4-178 da dakSiNa pratipatti 3-94, 98, 5-32 daNDa 4-30, 9-236, 10-320, 13-84 daNDakSetra 4-48 daNDagata daNDagakevalI dasDasamudghAta dantakarma 7-56 4-48 4-28, 6-412 9-250, 13-9, 10, 41, 202, 14-6 darzana 1-145, 146, 147, 148, 149, 383, 384, 385, 6-9, 32, 33, 38, 7-7, 100; 13-207, 216, 358; 15-5, 6 darzanavinaya . darzanavizuddhatA darzanamohakSapaNA 7-14 darzanamohakSapaNAniSThApaka 6-245 6-245 darzanamohakSapaNAprasIpaka darzanamohanIya 4-335, 6-37, 38; 10- 294; 13 - 357, 358 8-80 8-79 darzanAvaraNa 9-108 darzanAvaraNakarmaprakRti 13-206 darzanAvaraNIya 6- 10; 8-10; 13-26, 208, 353 darzanopayoga dalita dalitadalita dazapUrvI dazavaikAlika dAha dAhasthiti divasa (35) divasa pRthaktva divasAnta divyadhvani dizA dizAdAha matapa dIptazikhA dIrgha dAna 13-389 dAnAntarAya 6-78; 13-389, 15-14 dATata 4-21 dArusamAna 16-374, 539 dArusamAna anubhAga 12-117 dArukasamAna 7-63 11-339 11-341 3-67, 4-317, 395, 13-298, 300 5-98, 103, 6-426 13-306 5- 194, 9-120 4-226 14-35 9-90 10-265, 12-428 13-248 9-235 dIrghahRsvaanuyogadvAra 11-333 12-162 12-162 9-69 1- 97 9-190
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ (36) durbhikSa durvRSTi dIrghAntara 5-117 devagatiprAyogyAnupUrvI 6-76; 13-371, durabhigandha 6-75 382 durabhiganghanAma 13-370 devatA 4-319 durnaya 9-283 devapatha 4-8 durbhaga 6-65, 8-9 devabhAva 14-11 durbhaganAma 13-363, 366 devardvidarzana 6-434 13-332, 336, 341 devarddhidarzananibandhana 6-433 13-332, 336, 341 devaloka 5-284 dusvara 6-65; 8-10 devAyu 6-42, 8-9 dusvaranAma 13-363, 366 . devAyuSka 13-362 duHkha 6-35, 13-332, 334, 341; deza 13-11 15-6 dezakaraNopazAmanA 15-275 du:SamakAla ___9-126 dezaghAtaka duHSamasuSama 9-119 dezaghAti 15-171; 16-374, 539 dUrApakRSTi 3-251, 255 dezaghAtisparddhaka 5-199; 7-61 dRzyamAna dravya 6-260 dezaghAtI 6-299, 7-64, 12-54 dRSTamArga 5-22, 38 dezajina 6-246, 9-10 dRSTAnta 4-22 dezaprakRtivipariNamanA 15-283 9-86, 94 dezapratyAsattikRta 14-27 dRSTipravAda 9-203 dezamokSa 26-337 1-109 dezavinAza 13-332, 335, 341 dRSTiviSa 9-86, 94 dezavipariNAmanA 15-283 deya dezavrata 5-277 deva . 1-203, 13-261, 292 / / dezavratI 8-255, 311 4-365 dezasatya 1-118 devagati 1-203, 6-67, 8-9 dezasiddha 9-102 devagatinAma 13-267 dezasaMyama 5-202, 7-14 devakSetra 4-36 dezasparza 13-3, 5, 17 dRSTiamRta dRSTivAd 3-20 devakuru
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ (37) dravyapramANAnugama 3-1, 8; 13-93 14-27 dravyabandha dravyabandhaka dravyabhAvapramANa 3-39 1-259 dravyamana dravyamala dezanA 6-204 dezAmarzaka 4-57 dezAvadhi 6-25; 9-14 dezAvaraNa dezonaloka 4-56 dezopazama 6-241 daitya 4-18 doSa 14-11 dravya 1-83, 386; 3-2, 5, 6,4-331, 337, 13-91, 204, 323, 15-33 dravya utkRSTa dravya upakrama 15-41 dravya upazAmanA 15-275 dravyakarma 13-38, 43 dravyakAla 4-313 dravyakRti 9-250 dravyakrodha 7-82 dravyakSetra dravya chedanA 14-435. dravya jaghanya 11-12, 85 dravyArjana 9-6 dravyata: Adeza jaghanya 11-12 dravyatva 4-336 dravyanibandhana 15-2 dravyaparivartana 4-325 dravyaprakRti 13-198, 203 dravyaprakrama 15-15 dravyapramANa 3-10 dravyamokSa 16-337 dravyamaMgala 1-20, 32 dravyayuti 13-348 dravyaliMga 4-208 dravyaliMga 4-208 dravyaliMgI 4-427, 428, 5-58, 63, 149 dravyalezyA 16-484 dravyavargaNA 14-52 dravyaviSkambhasUcI 5-263 dravyavedanA .10-7 dravyazruta dravyasparza 13-3, 11, 36 dravyasparzana 4-141 dravyasaMkrama 16-339 dravyasaMyama 6-465, 473, 7-91 dravyasaMyoga 9-137 dravyasaMyogapada 9-138 dravyAntara dravyAnanta 3-13 dravyAnuyoga 1-158, 3-1 dravyArthatA 13-93
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ (38) 6-68 dravyArthika 1-83, 4-141; 9-167, 170 dvisamayAdhikAvalI dravyArthikanaya 4-3, 145, 177, 322, dviskandha dvibAhU kSetra 4-187, 218 337, 444, 7-3, 13, 8-3, 10-22, dvisthAna daNDaka 8-274 450; 16-485 dvisthAna bandhaka 11-313 dravyArthikaprarUpaNA 4-259 dvisthAnika 15-174; 16-539 dravyAlpabahutva 5-241 dvisthAnika anubhAgabandhaka 6-210 dravyAsaMkhyAta 3-123 visthAnika anubhAgavedaka 6-213 dravyendriya 1-232 visthAnika anubhAga satkarmika 6-209 dvandasamAsa dvisthAnI 8-245,272 dvAdazAGga dvIndriya 1-241, 248, 264, 7-64; dviguNAzreNizIrSa 15-297 8-9; 14-323 dviguNAhAni 6-153 ___ dvIndriyakArmaNAzarIrabandha 14-43 dviguNAvikaraNa 3-77, 81, 118 dvIndriyajAti dvigusamAsa 3-7 dvIndriya jAtinAma 13-367 dvicaramasamAnavRddhi 9-34 dvIndriyataijasakArmaNAzarIrabandha 14-43 dvitIya daNDa 7-313, 315 dvIndriyataijasazarIrabandha 14-43 dvitIya daNDasthiti dvIndriya-trIndriyazarIrabandha 14-43 dvitIya pRthivI 4-89 . dvIndriyazarIra 14-78 dvitIya saMgrahakRSTiantara 6-377 dvIpa 13-308 dvitIya sthAna 11-113 dvIpasAgaraprajJapti 1-110;9-2, 6 dvitIya sthiti 6-232, 253 dvIpAyana 12-21 dvitIyAkSa 7-45 12-283 dvipada 13-391 dvayardhaguNAhAni 6-152 dvipradezIya paramANu pudgala dravyavargaNA 14-55 dhana 4-159; 10-150 dvipradezIya vargaNA 24-122 dhanuSa dvimAtrA 14-32 dharaNI 23-243 dvirUpadhArA dharaNItala 4-236 4-72 dveSa dha
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma 4-319; 8-92 dhruvabandhI 6-89, 118, 4-17 dharmakathA 9-263, 13-203, 14-9 dhruvarAzi 3-41; 10-168, 170, 173 dharmadravya 3-3; 13-43; 15-33 dhruvazUnyadravyavargaNA 14-83, 112, 116 dharmAstidravya 10-436 dhruvazUnyavargaNA 14-63 dharmAstikAyAnubhAga 13-342 dhruvaskandhadravyavargaNA 14-63 dharmyadhyAna 13-70, 74, 77 dhruvasthiti 11-350 dharmyadhyAnaphala 13-80, 81 dhruvAvagraha 6-103 dhAtakIkhaNDa 4-150, 195 dhruvodayaprakRti 15-159, 162, 233 dhAna 13-205 dhAraNA 1-354, 6-28, 9-144; nakSatra 4-151 13-319, 233, 243 nagara 7-6; 13-334 dhAraNAjina 9-62 nagaravinAza 13-334 dhAraNAvaraNIya 13-216, 219, 233 nandA 4-319 dhurya 4-239 nandAvarta 13-297 dhUmaketu 14-35 napuMsaka 1-341, 342; 4-46 dhyAtU 13-69 napusakaveda 6-47, 7-72, dhyAna 13-64, 74, 76-86 8-10; 13-361 dhyAnasantAna 13-76 napuMsakavedabhAva 14-11 dhyeya 13-70 napuMsakavedopazAmanAddhA 5-190 8-8 . namasaMna dhruvaavagraha 6-21 naya 1-83; 3-18, 7-60, 9-162, dhruvaudayaprakRti 15-119 166; 13-38, 198, 287 dhruvaudIraka 15-108 nayavAda . 13-280, 287 dhruvaudIraNAprakRti 15-109 nayavidhi 13-280, 284 dhruvatva 4-141 nayavibhASaNatA 13-2 dhruvapratyaya 9-154 nayAntaravidhi 13-280, 284 dhrubandha 8-116 naraka 13-325; 14-495 dhruvabandhaprakRti 8-17; 15-145, 328 narakagati 1-201, 302, 6-67, 8-9 dhruva
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7-3 nAmalezyA (40) narakagatiprAyogyAnupUrvI 4-175, 191; / nAmajina 6-76; 13-371 nAmanibandhana 15-2 narakagatimAna 13-367 nAmanirukti 14-32; narakapRthivI 24-495 nAmapada 1-77, 9-136 narakaprastara 14-495 nAmaprakRti 13-198 narakAyuSka 13-362 nAmaprakrama 15-15 navagraiveyaka vimAna 4-385 nAmabandha 14-4 navavidhi 9-109, 110 nAmabandhaka nAga 13-311 nAmabhAva 5-183, 12-1 nAgahastI 12-232; 15-327, nAmamokSa 26-339 16-518, 522 nAmamaMgala 1-17, 19 nAthadharmakathA 1-101 16-484 nAnAguNAhAnizAlAkA 6-151; 152, nAmavargaNA 14-52 163, 165 nAmavedanA 10-5 nAnAtva 6-332, 407 nAmasatya 1-117 nAnApradezaguNAhAnisthAnAntara - zalAkA 10-116 nAmasama 9-260, 269; 13-203; 14-8 nAnAzreNi 14-134 nAmasaMkrama 16-339 nAma 6-13; 13-26, 209 nAmasparza 13-3,8; nAmaupakrama 15-41 nAmasparzana 4-141 nAmaupazAmanA 15-275 nAmAnanta 3-11 nAmakarma 13-38, 40, 263 nAmAnantara nAmakarmaprakRti 13-206 nAmAlpabahutva 5-241 nAmakAraka 7-29 nAmAsaMkhyAta 3-123 nAmakAla 4-313 nAbheya 13-388 nAmakRti 9-246 nAmopakrama 9-135 nAmakSetra 4-3 nAraka 4-57; 13-292, 391, 392 nAmachedanA 14-439 nArakagati 1-201 5-1,
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ (41) 4-76 nArakabhAva 14-11 nicitakarma nArakAyu 6-48; 8-9 nityanigoda 10-24; 14-236 nArakasarvAvAsa nityaikAnta 9-247 nArakAvAsa 4-177 nidarzana 5-6; 15-32 nArAcazarIrasaMhanana 6-74 nidAna 6-501, 12-284 nArAcasaMhanana 8-10 nidrA 6-31, 32, 8-10; 13-354 nAlikA 3-65 nidrAdaNDaka 8-274 nAlI 3-66; 4-318 nidrAnidrA 6-31; 8-9, 13-353, 354 ni:sUcikSetra 4-12 nidhatta 6-427, 16-516, 576 niHsRta 9-153 nidhatta adhyavasAna 16-577 ni:sRta avagraha 6-20 nidhatta-anidhatta 9-235 niHsRta pratyaya 13-238 nidhattikaraNa 6-295, 349 nikAcana adhyavasAna 16-577 ninha 14-327 nikAcanA 10-46 nipuNa 14-327 nikAcanAkaraNa 6-295, 349 nibandhana 15-1 nikAcita 6-428; 12-34, nibandhana anuyogadvAra 9-233 16-517, 576 nimiSa 4-317 nikAciMta-anikAcita 9-235 niratagati 1-101 nikRti 12-285 niraticAratA 8-82 nikRtivAk 1-127 . nirantara 5-56, 257, 8-8 nikkhedima 9-273 nirantaraavakramaNAkAlaniHzeSa 14-478 nikSepa 1-10; 3-17, 4-2, 41; nirantara bandha 6-225, 227, 228, 7-3, 60, 9-6, 140, nirantarabandhaprakRti 8-17 13-3, 38, 198; 14-51; 16-347 nirantaravedakakAla 10-142, 143 nikSepAcArya 15-40 nirantarasamayaavakramaNAkAla 14-474, 475 nigoda jIva 3-357, 4-406; nirAdhAra rUpa 10-171 7-506, 8-192 nigodazarIra nirindriya 14-429 4-478; 14-86 nirukti 3-51, 73;7-247
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ (42) naiRta nirupakramAyu 9-89 niSeka bhAgahAra 6-153 nirupakramAyuSka 10-234, 238 niSekaracanA 10-43 nirgrantha 9-323, 324 nizekasthiti 6-166, 167 nirjarA 9-3, 13-352 nizekasthitiprApta 10-113 nirjarAbhAva 5-187 nissaraNAtmaka taijasazarIra 4-27 nirjarita-anirjarita 13-54 nIcagotra 6-77, 8-9 nirdeza 3-1, 8, 9,4-9, 144, 322; nIcaigauMtra 13-388, 389 13-91 nIlalezyA 1-389; 7-104, 8-320, nirmANa 8-10, 331; 16-484, 488, 490 nirmANanAma 13-366, 366 nIlavarNa 6-74 nirlepana 14-500 nIlavarNAnAma 13-377 nirlepanasthAna 10-297, 298; 14-527 / / 4-318 nirvirgaNA 6-385 naigama 7-28, 9-171, 181; 10-22; nirbargaNAkANDaka 6-215, 316, 218; 12-303, 13-199; 15-24 / 11-363 naigamanaya 1-84; 8-6; 13-4, 11 nirvANa 5-35; 10-269 naiyAyika 6-420; 9-323 nirvRti 6-497, 7-436, naisargikaprathamasamyaktva 6-430 14-363 noanubhAgadIrgha 16-509 nirvRtisthAna noanubhAgahasva 16-511 nirvatyakSara 23-265 noAgama 3-13, 123 nirvedanI 1-105; 9-202 noAgamaacitadravyabhAva 5-184 nirlepana 14-500 noAgamadravyakAla 4-314 nirlepanasthAna 10-297, 298, 14-527 noAgamadravyaprakRti 13-204 niSidvikA 1-98; 9-191 noAgamadravyabhAva 5-184 niSeka 6-146,147, 150; 11-237 noAgamadravyabandha 14-28 niSekakSudrabhAvagrahaNa 14-362 noAgamadravyabandhaka 7-4 niSekaguNAhAnisthAnAntara 16-328 noAgamadravyavargaNA 14-52 niSekaprarUpaNA 14-321 noAgamadravyavedanA 10-7 14-358
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ (43) noAgamabhAvaupazAmanA noAgamadravyasparzana 4-142 noindriya IhA 13-232 noAgamadravyAntara 5-2 noindriya IhAvaraNIya 13-232 noAgamadravyAnanta noindriyajJAna noAgamadravyAlpabahutva 5-242 noindriyadhAraNAvaraNIya 12-233 noAgamadravyAsaMkhyAta 3-123 noindriyAvaraNa 5-237 noAgamabhavyadravyabhAva 5-184 nokarmaupakrama 15-41 15-275 nokarmaupazAmanA 15-275 noAgamabhAvakAla 4-316, 11-70 / nokarmakSetrautkRSTa 11-13 noAgamabhAvakSetra 4-7, 11-2 nokarmakSetrajaghanya 11-12 noAgamabhAvajaghanya 11-13 nokarmadravya 4-6 noAgamabhAvanAraka 7-30 nokarmadravyanAraka 7-30 noAgamabhAvaprakRti 13-390, 392 nokarmaparyAya 4-327 noAgamabhAvabaMdha 14-9 nokarmapudgala 4-332 noAgamabhAvabandhaka 7-5 nokarmapudgalaparivartana 4-235 noAgamabhAvabhAva 5-184 nokarmaprakRti 13-205 noAgamabhAvalezyA 16-485 nokarmaprakrama 15-15 noAgamabhAvavargaNA 14-53 nokarmabandhaka 7-4 noAgamabhAvasparzana 4-144 nokarmamokSa 26-337 noAgamabhAvAntara 5-3 nokarmavedanA 10-7 noAgamabhAvAnanta 3-16 nokarmasaMkrama 26-339 noAgamabhAvAlpabahutva 5-242 nokarmasparza 13-4,5 noAgamabhAvAsaMkhyAta 3-125 nokaSAya 6-40, 41; 13-359 noAgamamizradravyabhAva 5-184 nokaSAyavedanIya 6-45; 13-359, 361 noAgamavargaNA 14-52 nokRti 9-274 noAgamasacittadravyabhAva 5-184 nogauNya 9-135 noindriyaarthAvagraha 13-228 / nogauNyapada 1-74 noindriyaarthAvagrahAvaraNIya 13-229 nojIva 12-296, 297 noindriyaavAyAvaraNIya 13-232 notvak 13-19
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16-507 16-509 noprakRtidIrgha noprakRtihasva nopradezadIrgha nAmapradezahasva nomanoviSiSTa nosthitidIrgha nosthitihasva nyagrodhaparimaNDalazarIrasaMsthAnanAma nyagrodhaparimaNDalasaMsthAna nyADhya 16-509 16-511 10-19 16-508 16-510 13-368 6-71 13-286 13-286 3-18 nyAsa padasamAsAvaraNIya 13-261 padAnusArI padAvaraNIya 13-261 padAvaraNIya 13-261 padAhina 13-89 pannaga 4-232 payadakaraNa 15-276, 277 paraghAta 6-59; 8-10 paraghAtanAma 13-363 paraprakRtisaMkramaNa 6-171 parapratyaya 4-234 parabhavika 26-363 parabhavikanAmakarma 6-293, 330, 347 parabhavikanAmaprakRti 16-342 parabhavikanAmabandhAdhyavasAna 16-387 paramANu 4-23, 13-11, 18, 215; 14-54 paramANupudgaladravyavargaNA 14-121 paramArtha 5-7 paramArthakAla 4-320 paramAvadhi 6-25, 9-14, 41, 13, 292, 322 paramparAparyApti 10-429 paramparAbandha 12-370, 372 paramparAlabdhi 13-280, 283 paramparopanidhA 6-378; 10-225; 11-352; 12-214, 14-49 paravAda 13-280, 288 pakSin pakSa 4-317, 395; 13-298, 300 pakSadharmatva 23-245 13-391 paTTana 13-335 paTThanavinAza 13-332, 335, 341 pada 6-23, 10-29; 12-3, 480; 13-260, 265 pakSanikSepa 6-152 padyalezyA 1-190, 7-104, 8-333, ____345; 16-484, 488, 492 - padamImAMsA 9-141; 10-29; 12-3, 14-50, 322 padazrutajJAna 13-265 6-23, 12-480; 13-267 padasamAsa
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ parasamayavaktavyatA 1-82 parimaNDalAkAra 4-178 parasthAna (alpabahutva) 3-208 parivartana 9-429, 438 parivartanA 9-262; 13-203 parasthAnAlpabahutva 5-289; 10-406 / / parivartamAna 15-234 parasparaparihAralakSaNAvirodha 7-436; parivartamAnanAmaprakRti 15-146 13-345 parivartamAnapariNAma 12-27 parAkrama 9-93 parivartamAnamadhyamapariNAma 12-27 parikarma 13-17, 262, 263, 299 pariThAtanakati 9-327 parigraha 12-282 parihANi (rUpa) parigrahata: Attapudgala 16-515 parihAra 13-62 parigraha saMjJA 1-415 parihArazuddhisaMyata 1-370, 371, 372; paricita 9-252 7-94, 167, 8-303 parijita 9-286; 13-203 parihArazuddhisaMyama 7-167 pariNAma 1-80; 15-172 parItAnanta 3-18 pariNAmata: Attapudgala 16-515 parokSa 6-26; 9-55, 143; pariNAmapratyaya 6-317 13-212, 214 pariNAmapratyayika 6-317 parodaya 8-7 pariNAmapratyayika 15-172, 242, 261 paryanta 8-86, 362 pariNAmayoga 10-55, 420 paryApta 1-254, 267, 3-331 parita-aparitavargaNA 14-58 6-62, 419; 8-11; 10-240 parittajIviya 13-263 parittApana paryAptanivRtti 14-352; 15-180 paridhi 4-12, 43, 45, 209, 222 paryAptAddhA 1-257, 4-362; 8-5, 6; 13-60 paridhiviSakambha 4-34 paryAyajJAna 13-363 parinirvRtabhAva 14-18 paryAyanaya 4-337 paripATI 5-20 paryAyasamAsa 6-22 paribhoga 6-78; 13-390 paryAyasamAsajJAna 13-263 paribhogAntarAya 6-78; 13-389 paryAyasamAsAvaraNIya 13-161 274 paryAptanAma
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNya paryAyArthika 1-84, 9-170 piThara 13-204 paryAyArthika jana 4-149 / / pizula 12-158 paryAyArthikanaya 4-3, 145, 170, 322, pizulApizula 12-260 444, 7-13, 8-3, 78; 10-451; 16-485 piMDa 4-144, 14; 13-366 paryAyArthikaprarUpaNA 4-149, 172, piMDaprakRti 6-49; 3-363, 366; 186, 207, 259 16-347 paryAyAvaraNIya 13-261 pucchaNa 14-9, paryudAsa 15-25 13-352 paryudAsapratiSedha 7-472, 480 pudgala 1-119; 14-36 parva 4-217, 13-268, 300 pudgaladravya 3-3, 13-43, 15-33 palya 4-9, 185, 389 pudgalanibaddha 15-7, 13 palyopama 3-63, 4-5, 7, 9, 77, pudgalaparivartana 4-364, 388, 406, 185, 317, 340, 372; 13-298, 300 5-57 palyopamazatapRthaktvapa 4-437 pudgalaparivartanakAla 4-327, 334 palyaMkAsana 4-42 pudgalaparivartanabAra 4-334 pazcAtkRta mithyAtva 4-349 pudgalaparivartanasaMsAra 4-333 pazcAdAnupUrvI 1-73, 9-135 pudgalabandha 13-347 pazu 13-391 pudgalamokSa 13-348 pazyamAna 14-143 pudgalavipAkitva 5-222; 6-36 pANimuktAgati 1-300, 4-29 pudgalavipAkI 5-226; 6-114; 12-46 pApa 13-352 pudgalayuti 13-348 pAyadakaraNa 15-278 pudgalAtta 9-235, 16-514 pAracika 13-62 pudgalAtmA 16-515 pAramArthika nokarmadravyakSetra 4-7 pudgalAnubhAga 13-349 pArasika 13-223 punaruktadoSa 10-296; 12-209 pAriNAmika 1-161; 7-9, 30, 12-272 puruSa 1-341, 6-46 pAriNAmikI 9-182 puruSaveda 6-47, 7-72; 8-10; 13-361 pArzva puruSavedadaNDaka 8-275
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ pulaviya puSkaradvIpa 7-70 puMveda pUrvakRta puruSa (purisa) vedabhAva 14-11 puruSavedopazamanAddhA 5-190 14-86 4-195 puSkaradvIpArdha 4-150 puSkarasamudra 4-195 puSpottaravimAna 9-120 puMDarIka 1-98, 9-191 1-341 pUrima 9-272, 273 pUrva 4-317, 6-25; 12-480; 13-280, 289, 300 9-209 pUrvakoTI 4-347, 350, 359, 366 pUrvakoTIpRthaktva 4-368, 373, 400, 408,5-42, 52, 72 pUrvagata 1-112 pUrvacara 15-238 pUrvaphala 349 pUrvazrutajJAna 13-371 pUrvasamAsa 6-25; 12-480 pUrvasamAsazrutajJAna 13-271 pUrvasamAsAvaraNIya 13-261 pUrvasparddhaka 10-322, 325; 13-85; 16-520, 578 pUrvAtipUrva 13-280 pUrvAnupUrvI 1-73; 9-135; 12-221 pUrvAbhimukhakevalI 4-50 (47) pUrvAvaraNIya 13-261 pRcchanA 9-262, 13-203 pRcchAvidhi 13-280, 285, pRcchAvidhivizeSa 13-280 pRcchAsUtra 10-9 4-460 pRthivIkAyika 3-330, 7-70, 8-192 pRthivIkAyikanAmakarma paizunya 1-17 potakarma . 9-249; 13-9, 41 202; 14-5 paMkabahulapRthivI 4-232 paMcaccheda paMcadravyAdhAraloka 4-185 paMcamakSiti 13-318 paMcamapRthivI paMcamuSTi 9-129 paMcavidhalabdhi 7-15 paMcalokapAla 13-202 paMcasAmAyikayogasthAna 10-495 paMcAMza 4-178 paMcendriya 1-246, 248, 264, 7-66 paMcendriyajAti 1-264, 6-68, 8-11 paMcendriyajAtinAma 13-367 paMcendriyatiryaggatiprAyogyAnupUrvI 4-191 paMcendriyatiryaMca 8-112 paMcendriyatiryaMcaaparyApta 8-127 paMcendriyatiryaMcaparyApta
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ (48) paMcendriyatiryaMcayonimatI 8-112 paMcendriyalabdhi 14-20 paMjara 13-5, 34 paMjikA 11-303 prakAzana 4-322 prakIrNaka 4-174, 234 prakIrNAkAdhyAya 13-276 prakRti 12-303, 13-197, 205 prakRtianuyogadvAra 9-232 prakRtialpabahutva 13-197 prakRtigopucchA 10-241 prakRtidIrgha 16-507 prakRtidravyavidhAna 13-197 prakRtinayavibhASaNAtA 13-197 prakRtinAmavidhAna 13-197 prakRtinikSepa 13-197, 198 prakRtibaMdha 8-2, 7,6-198, 200 prakRtibaMdhavyuccheda prakRtimokSa 16-337 prakRtivikalpa 4-176 prakRtivizeSa 10-510, 511 prakRtizabda 13-200 prakRtisthAnaupazAmanA 15-280 prakRtisthAnabandha 8-2 prakRtisatkarma 16-522 prakRtisamutkIrtanA prakRtisaMkrama 16.340 prakRtisvarUpagalita 10-249 prakRtihasva 16-509 prakRtyarthatA * 12-478 prakSepa 3-48, 49, 187, 6-152; 10-337 prakSepapramANa 10-88 prakSepabhAgahAra 16-76, 101 prakSeparAzi 3-49 prakSepazAlAkA 3-159 prakSepasaMkSepa 5-294 pracalA 6-31, 32; 8-10; 13-354 pracalApracalA 6-31; 8-9, 13-354 prajJA 9-82, 83, 84 prajJAbhAvachedanA 14-436 prajJAzravaNa 9-81, 83 pratara 9-236; 10-320; 13-84 prataragata 7-55 prataragatakevalikSetra 4-56 prataragatakevalI 4-19 pratarapalya 3-78 pratarasamudghAta 4-29, 436 pratarAkAra 4-204 pratarAvalI 4-389 pratarAMgula 3-78, 72, 80,4-10, 43, 44, 151, 160, 172; 5-317, 335; 9-21 pratarAMgulabhAgahAra. 4-98 pratikramaNa 1-97, 8-83, 84, 9-188 pratiguNAkAra pratigraha 16-411, 414, 495
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ nantakAya 1-274 pratipakSapada 1-76; 9-136 pratyAkhyAna 1-121; 6-43, 44; pratipadyamAnasthAna 6-276, 278 / 8-83, 85; 13-360 pratipatti 6-24; 12-480; 13-292 pratyAkhyAnadaNDaka 8-274, 9-222 pratipattiAvaraNIya 13-261 pratyAkhyAnapUrva 7-167 . pratyAkhyAnAvaraNa pratipattisamAsa 8-9 6-24; 12-480 pratipattisamAsazrutajJAna 13-269 6-44 pratyAkhyAnAvaraNIya pratipattisamAsAvaraNIya 13-261 pratyAgAla 6-233, 308 pratipAtasthAna 6-283, 7-564 pratyAmuNDA 13-243 pratipAtI 13-83 pratyAvalI 6-233, 234, 308 pratipAtIavadhi 6-501 pratyAsatti 4-377, 8-6 pratibhAga 4-82; 5-270, 290 pratyAsannavipAkAnupUrvAphala 4-175 pratirAzi 10-67 pratyeka anantakAya pratiSThA 13-243 pratyekanAma 13-363 pratisArI 9-57, 60 pratyekabuddha 5-323 pratisArI buddhi 13-271, 273 pratyekazarIra 1-268; 3-331, 333; pratisevita 6-62, 8-10; 13-387, 14-225 13-346 pratyekazarIradravyavargaNA 14-65 pratikSaNa 14-9 prathama vibhAga pratIcchA 13-203 14-501, 502 prathaktva 3-89; 13-13, 77 pratIcchanA 9-262 prathaktvavitarkavIcAra 13-77, 80 pratItasatya 1-118 prathaktvavitarkavIcArazukladhyAna 4-391 pratyakSa 1-135; 4-339; 6-26; 9-55, 142; 13-212, 214 prathama daNDa 7-313 pratyakSajJAnI 8-57 prathama niSeka 6-173 pratyabhijJAna 9-142 prathama pRthivI 4-88 pratyaya 5-195 prathama pRthivIsvasthAna kSetra 4-182 pratyayanibandhana 15-2 . prathama samyakava 6-3, 204, 206 223, 418; 10-285 pratyayaprarUpaNA 7-13 prathama samaya upazamasamyagdRSTi 6-235 pratyayavidhi
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ (50) prathama samaya tadbhavastha 14-332 prathama saMgrahakRSTiantara 6-277 prathama sthiti 6-232, 223, 308 prathamAkSa 7-45 prathamAnuyoga 1-112; 9-208 pradeza 13-11 pradezaudIrakaadhyavasAnasthAna 16-577 pradezaguNAhAnisthAnAntara 16-376 pradezaghAta 6-230, 234 pradezachedanA 14-336 pradezadIrgha 16-509 pradezapramANAnugama 14-321 pradezabandha 6-198, 200, 8-2 pradezabandhasthAna 10-505, 511 pradezamokSa 16-338 pradezavinyAsAvAsa 10-51 pradezavipariNAmanA 15-283 pradezaviraca 14-352 pradezaviracita alpabahutva10-120, 136 pradezasaMkrama 6-256, 258; 16-408 pradezasaMkramaNAdhyavasAnasthAna 16-577 pradezahasva 16-511 pradezAgra 6-224, 225 pradezArthatA 13-93 pradhAna dravyakAla 11-75 pradhAnabhAva 4-145 prapadyamAna upadeza 3-92 prabandhana 14-480,485 prabandhanakAla 14-480, 485 prabandhanakAla 14-14, 485 prabhA 14-327 prabhApaTala 4-80 pramattasaMyata 1-176; 8-4 pramattApramattaparAvartasahastra 4-347 pramANa 3-4, 18, 4-396; 7-247, 9-138, 163 pramANa (pariNAma) 3-40, 42, 72 'pramANa (rAzi) 3-187, 194 pramANakAla 11-77 pramANAghanADa.gula 4-35 pramANApada 1-77, 9-60, 136, 196; 13-266 pramANarAzi 4-71; 341 pramANaloka 4-18 pramANavAkya 4-145 pramANADa gula 448, 160-185 pramAda 7-11 prameya prameyatva 4-144 pramokSa prayoga prayogakarma prayogapariNAta prayogabandha prayogaza: udaya prayojana 12-286; 13-44 13-38, 43, 44 14-23, 24 14-37 15-289 8-1
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ prarUpaNA prarohaNa 1-411 14-328 pravacana 8-72, 73, 90, 13-280, 282 8-79, 91 8-79, 90 8-79, 90 13-280, 284 13-284 13-280, 284 13-280, 282 13-280, 283 13-280, 181 13-280, 287 7-73 4-191 pravacanaprabhAvanA pravacanabhakti pravacanavatsalatA pravacanasannikarSa pravacanasanyAsa pravacanAddhA pravacanArtha pravacanI pravacanIya pravaravAda pravAhAnAdi pravedha pravezana praznavyAkaraNa prazama prazastataijasazarIra prazastavihAyogati prazastopazAmanA 4-57 1-104, 9-202 prasajya prasajyapratiSedha 7-7 4-28, 7-400 6-76 15-275 15-25 7-85, 479 prastAra 4-57 prakAmya 9-76, 79 prAkAra 14-40 prANa 1-256, 2-412, 3-66, 12-276 prANAta 13-318 prANAtipAta prANAvAya prANI prANayasaMyama 8-21 prAdhAnyapada 1-76; 9-136 prAptArthagrahaNa 9-157, 159 prApta 9-75 prAbhRta 6-25, 9-134, 12-480 prAbhRtajJAyaka 13-3 prAbhRtaprAbhRta 6- 24; 12- 480, 13- 260 prAbhRtaprAbhRtazrutajJAna 13-270 prAbhRtaprAbhRtasamAsa 6-24; 12-480; 13- 270 prAbhRtazrutajJAna prAbhRtasamAsa prAbhRtapAbhRtasamAsAvaraNIya prAbhRtaprAbhRtAvaraNIya prAbhRtasamAsazrutajJAna prAbhRtasamAsAvaraNIya 'prAbhRtAvaraNa prAmANya prAyazcita prAyogyalabdhi prAyopagamana prAvacana prAzukaparityAgatA (51) prAsAda prema 12-275, 276 1-122, 9-224 1-119 13-261 13-261 13-270 6-25; 12-480 13-270 13-261 13-261 9-142 13-59 6-204 1-23 13-280 8-87,89 14-39 12-284
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ preyasa 9-133 13-248 pluta phala (rAzi) phalarAzi phalAcAraNa 3-187, 190 4-57, 71, 347 baddha-abaddha baddhAyuSka badghAyuSkaghAta baddhAyuSkamanuSya samyagdRSTi 6-208 4-383 4-69 12-303 badhyamAna bala 4-318 bAdarayugma 10-23, 14-147 bAdarayugmarAzi bAdarasAmyaparAyika bAdarasthiti 4-390, 403 bAhalya 4-12, 35, 172 bAhmatapa 8-86 bAmanivRtti 1-234 bAhmapaMkti 4-151 bAhma-vargaNA 14-223, 224 bAhmendriya 7-68 bIja 14-328 bIjacAraNa bIjapada 9-56, 57, 59, 60, 127 bIjabuddhi buddhabhAva 14-18 buddhi 13-243 bodhitabaddha 5-323 6-497, 9-323 baMdha 6-83, 85, 590, 7-1, 82; 8-2, 3, 8; 13-7, 347, 14-1, 2, 30 baMdhaka 7-1; 8-2; 14-2 baMdhakasatvAdhikAra 7-24 baMdhakAraNa 7-9 baMdhana 7-1; 8-2; 14-1 baMdhanaupakrama 15-42 baMdhanaguNa 14-345 baMdhanIya 7-2; 8-2; 14-1, 2, 48, 96 baMdhaprakRti 12-495 baladeva 13-261 baladevatva 6-489, 492, 495, 426 bahu 9-149, 13-50; 235 bahu-avagraha 6-19 bahubrIhisamAsa bahuvidha 9-151; 13-237 bahuvidha-avagraha 6-20 bahuzruta 8-72, 73, 89 bahuzrutabhakti 8-72, 89 bAdara 1-249, 267, 2-330, 331; 6-61; 8-11, 13-49, 50 bAdarakarma 1-153 bAdarakRSTi 12-66 bAdaranigodravyavargaNA 14-84 vAdaranigodapratiSThita 3-348; 4-251 bauddha
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMdhamArgaNA baMdhavidhAna baMdhavidhi baMdhavyuccheda baMdhasamutpattisthAna baMdhasthAna baMdhasparza baMdhAdhvAna baMdhAnuyogadvAra baMdhAva brahma brahmottara bhaktapratyAkhyAna bhagavat bhajitavya bhajyamAnarAzi bhadrA bhaya 1-24 13-346 13-309 3-47 4-319 6-47, 7-34, 35, 36; 8-10 13-332, 336, 341, 361 4-45, 13-307 10-35; 14-425; 15-7; 16-512, 519 bharata bhava 16-519 7-2; 8-2; 14-2 8-8 8-5 12-224 13-111, 112 13-3, 4,7 8-8 9-233 4-332, 6-168, 202 10-111, 197 bhavagrahaNa bhavagrahaNabhava bhavadhAraNIya bhavana 4-235; 13-316 4-235 bha 13-338, 342, 14-362 16-512 9-235 14-495 bhavanavAsiupapAdakSetra bhavanavAsi kSetra bhavanavAsijagapraNAdhi bhavanavAsijagamUla bhavanavAsiprAyogyAnupUrvI 4-80 4-78 4-78 4-164 4-230 4-162, 8-146 4-162 4-325 bhavaparivartanakAla 4-334 bhavaparivartanabAra 4-334 bhavasthiti 4-333, 398 bhavasthitikAla 4-322, 399 bhavAnanugAmI 13- 294 bhavapratyaya 13-290, 292 bhavapratyayaavadhi 6-29 bhavapratyayika 15-172, 261 bhaviSyat 13-280, 286 bhavopagRhIta 15-172, 175; 16-380 bhavya bhavanavAsI bhavanavimAna bhavaparivartana (53) bhavyajIva bhavyatva bhavyadravyasparzana bhavyano Agamadravya bhavyanoAgamadravyakAla bhavyarAzi bhavyasiddha bhavyasiddhika 1-150; 7-4, 7; 13- 4, 5, 280, 286 14-13 4-480, 5-188 4-142 1-26 4-314 4-339. 1-392, 394 7- 106; 8-358
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ (54) bhavyasparza 13-4, 34 bhavyAnanta bhavyAsaMkhyAta 3-124 bhAga 7-495 bhAgalabdha 3-38, 39 bhAgAhAra 3-39, 48; 4-71 bhAgahArapramANAnugama 10-113 bhAgAbhAga 3-101, 207 bhAjita 3-39, 41; 7-247 bhAjyazeSa 3-47 bhAnu 4-319 bhArgya 4-318 bhAmA 13-261 bhAva 1-29; 5-186, 9-137, 138; 13-91 bhAvaupakrama 15-41 bhAvakarma 13-36, 40, 90 bhAvakalaGa 14-234 bhAvakalaGgala 14-234 bhAvakAla bhAvakSetra 4-3 bhAvakSetrAgama 4-6 bhAvajaghanya 11-85 bhAvajina bhAvanikSepa 13-39 bhAvanibandhana 15-3 bhAvaprakRti 13-198, 390 bhAvaprakrama 15-16 bhAvaparivartana 4-325 bhAvaparivartanakAla .4-334 bhAvaparivartanabAra 4-334 bhAvapramANa 3-32, 39 bhAvabaMdhaka bhAvamana 1-259 bhAvamala 1-32 bhAvamokSa 15-237 bhAvamaGgala 1-29, 33 ' bhAvayuti 13-349 bhAvalezyA 1-431; 16-485, 488 bhAvargaNA 14-52 bhAvaveda 5-222 bhAvavedanA 10-8 bhAvazruta 8-91 bhAvasatya 1-118 bhAvasaMkrama 16-339, 340 bhAvasaMyama 6-465, 7-21 bhAvasaMyoga 9-137, 138 bhAvasaMsAra 4-334 bhAvasthitikAla 4-322 bhAvasparza 13-3, 6,34 bhAvasparzana 4-141 bhAvAnanta bhAvAnuyoga 1-158 bhAvAnuvAda 13-172 bhASA 13-221, 222 bhASAgAthA 10-143
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ (55) bhASAdravya 13-210, 212 bhASAdravyavargaNA 14-61, 550 bhASAparyApti 1-255, 7-34 bhAvendriya 1-236 bhittikarma 9-250; 14-9, 10, 41, 202; 14-6 bhinnadazapUrvI bhinnamuhurta 3-66,67, 13-306 bhImasena 13-261 bhukta 13-346, 350 4-14 bhujagArabandha 8-2 bhujAkAra (bhUyaskAra) 10-291; 15-50 bhujAkAraudaya 15-325 bhujAkAraudIraNA 15-157, 260 bhujAkAraupazAmaka 16-377 bhujAkArabandha 6-181 bhujAkArasaMkrama 16-398 bhujyamAnAyu 6-193, 10-237, 240 bheda 4-144, 14-30 121, 129 bhevajanita 14-134 bhedaprarUpaNA 4-259 bhedapada 10-19 bhedasaMghAta 14-121 bhoktA 1-119 bhoga 6-78; 13-389 bhogabhUmi 4-209; 6-245 bhogabhUmipratibhAga 4-168 bhogabhUmipratibhAgadvIpa 4-211 bhogabhUmisaMsthAnasaMsthita 4-189 bhogAntarAya 6-78; 13-389; 15-14 bhaMga 3-202, 203, 4-336, 411; 8-171, 10-225; 15-23 bhaMgaprarUpaNA 4-275 bhaMgavidhi / 13-280, 285 bhaMgavidhivizeSa 13-280, 285 bhuja bhuvana bhUta 4-232; 13-280, 286 bhUtapUrvanaya 6-129 bhUtabali 13-36, 381 bhUtabalibhaTTAraka 15-1 maDaMbavinAza 13-332, 335, 341 mati 13-244, 332, 333, 341 matiajJAnI 7-84, 8-272; 14-20 matijJAna 1-354, 7-66 1-354, 7-66 madhuranAma 13-370 madhuranAmakarma madhutravI 9-100 madhyadIpaka9-44; 10-48, 496, 12-14 matyajJAna bhUmi 6-75 bheMDakarma 9-250; 13-9, 10, 41, 202; 14-6
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana:paryaya 1-394, 358, 360; 13-212 mana:paryayajJAna 6-28, 488, 492, 425; 13-212, 328 mana:paryayajJAnAvaraNIya 6-29; 13-213 mana:paryayajJAnI 7-84, 8-295 mana:paryApti 1-255 mamattIta:Attapudgala 16-515 4-409, 470, 471; 13-332, 333, 341 maskArI 13-288 mahAkarmaprakRtiprAbhRta 7-1, 2; 8-9; 10-20; 13-36, 196 mahAkalpa 1-98, 9-191 maraNa mahAtapa madhyamaguNAkAra 4-41 madhyamaghana 10-190 madhyamatribhAga 14-502 madhyamapratipatti 4-340 madhyamapada 9-60, 195; 13-266 madhyaloka 4-9 manuja 13-391 manuSya 1-203; 13-292, 327 manuSya aparyApta 8-130 manuSyagati 1-202; 6-67, 8-11 manuSyagatinAma 13-367 manuSyaparyApta 8-130 manuSyagatiprayogyAnupUrvI 4-176; 6-76; 13-377 manuSyabhAva 14-11 manuSyaloka 13-307 manuSyalokapramANa 4-42 manuSyAyu 5-49; 8-11 manuSyAyuSka manuSyanI 8-130 13-63 manodravyavargaNA 9-28, 67 manobalI 9-98 manoyoga 1-279, 308, 4-391; 7-77, 10-437 manodravyavargaNA 14-62, 551, 552 mana.prayoga 13-44 mana:pravIcAra 1-339 mahAbandha mahApuNDarIka 9-105 1-98; 9-191 1-58 4-36 mahAmaNDalIka mahAmatsyakSetra mahAmatsyakSetrasthAna mahAmaha mano mahAvAcakakSamAzramaNa mahArAja mahArASTra mahAvyaya mahAvrata mahAvratI mahAzukra mahAskandhasthAna mahAskandhadravyavargaNA 16-577 1-57 13-222 13-51 5-277, 9-41 8-255, 256 4-235 14-495 14-117
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ (57) mArga mahimA 9-75 mAraNAntikakAla 4-43 mahoraga 13-391 mAraNAntikakSetrAyAma 4-66 mAgadha 13-222 mAraNAntikasamudghAta 4-26, 166; 7-300 mAgadhaprastha 4-320 mAdA 14-30, 32 13-280; 288 mAna 1-350, 6-41, 12-283, 13-346 1-131 mArgaNA mArgaNA 7-7; 13-242; 16-510 mAnakaSAya 1-349 mAnakaSAyI 7-82 mArgaNAsthAna 8-8 mAlaba 8-275 mAnadaNDaka 13-222 mAlAsvapna 9-74 mAnasa 13-332, 340 mAnasika 13-346, 350 mAsa 4-317, 395; 13-298, 300 mAnasaMjvalana 13-360 mAsapRthaktva 5-32, 93 mAnAddhA 4-391 mAsapRthaktvAntara 5-172 mAnI 1-120 mohendra 4-235; 13-316 13-391 mAnuSa mithyAjJAna 12-286 mAnuSakSetra 3-255, 256; 4-17 mithyAtva 4-336, 358, 477,5-6; 6-39; 7-88-2, 9, 19, 9-117, gAnuSakSetravyapadezAnyathAnupapatti 4-171 10-43, 13-358; 14-12 mAnuSottaraparvata 4-193 mithyAtvAdikAraNa 4-24 mAnuSottarazaila 4-150, 216; 13-343 mithyAtvAdipratyaya 7-2 mAnopazAmanAddhA 5-190 mithyAdarzana 12-286 mAyA 1-350, 6-41; 12-283 mithyAdarzanavAk 1-117 mAyAkaSAya 1-349 mithyAdRSTi 1-162, 262, 274, mAyAkaSAyI 7-83 6-442, 452, 454, 7-111; 8-4, mAyAgatA 1-113; 9-210 386,9-282 mAyAddhA 4-391 mizra mAyAsaMjjavala 13-360 mizraka 13-223, 224 1-120 mizragrahaNAddhA 4-229, 328 mAyopazAmanAddhA 5-190 mizradravyasparzana 4-143 7-9 mAyI
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ mizranokarmadravyabandhaka mizraprakama mizramaGgala mizravedanA mImAMsaka mImAMsA mukta mukha mukhapratarAGkula mukhavistAra munisuvrata muhUrta muktajIvasamaveta 10-5 * muktamAraNAnti 4- 175, 230, 7-307, 312 muktamAraNAntikarAzi 4-76, 307, 312 4-146; 13-371, 383 4-48 4-13 13-37 3-66, 4-317, 390; 13-298, 299 5-32, 45 muhUrta pRthaktva muhUrtAnta mUrtadravyabhAva mUla mUlanirvartanA mUlataMtra mUlaprakRti mUlaprakRtibandha 7-4 mRga mUlapratyaya mUlaprAyazcita mUlAgrasamAsa 15-15 1-28 10-7 6-490; 9-323 13-242 16-338 13-306 12-2 4-146; 10-150 16-486 13-90 6-5 8-2 8-20 13-62 4-33; 10-123, 134, 246 mRtikA mRduka mRdukanAmakarma mRdunAma mRdusparza mRdaMgakSetra mRdaMga mukharuMdapramANa mRdaMgasaMsthAna mRdaMgAkAra mRSAvAda meghA meru mela meruparvata merumUla meha maitra maithuna maithunasaMjJA mokSaanuyogadvAra mokSakAraNa mokSapratyaya mokSamanoyoga (58) 12-282 1-145 mokSa 6-490 9-6, 13-346, 384; 16-337, 338 9-234 7-9 7-24 1- 280, 281 12-283; 14-11 6-11; 13-26, 208, 357 moha mohanIya 13-391 13- 205 13-50 6-75 13-370 13-24 4-51 4-51 4-22 4-11, 12 12-279 13-242 4-193 4-204 4-204 4-205 14-35 4-18
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ mohanIyakarmaprakRti maMga maMgala maMgaladaNDaka maMDalIka maMtha 13- 206 1-33 1-32, 33, 34, 9-2, 103 9-106 1-57 10-321, 238 6-413 13-50 4-83 maMthasamudghA maMda maMdaramUla yakSa yathAtathAnupUrvI yathAnupUrva yativRSabhabhaTTAraka yathAkhyAtasaMyata yathAkhyAtasaMyama yathAkhyAtavihArazuddhisaMyata yathAnumA yathAzaktitapa yathAsvarUpa ya 13-391 12-232 1-373, 8-309 12-51 1-371; 7-24 yavamadhyajIva 1-73, 9-135 13-280 13-280, 289 8-79, 86 10-177, 189, 199, 237, 476 13-5, 54 yantra yama 4-319 yava 13-205 yavamadhya 10-59, 236; 12-231; 14- 50, 402, 500 10-62 yogakRSTa yogadvAra yoganirodha yogapratyaya yogavargaNA yogaparAvRtti yogayavamadhya yavamadhyapramANa yaza: kIrti yazaH kIrtimAna yAdRcchika prasaMga yuktAnanta 3-18 yuga 4-317, 13 -298, 300 yugma (rAzi) 3-249 yugma 10-19, 22 yuti 13-346, 348 yoga 1 - 140, 299, 4-477 5-226; 7-6, 8, 8-2, 20; 10 - 436, 437; 12-367 10-323 (59) 10-88 8-11 13-363, 366 4-18 yogAntarasaMkrAnti yogavalambanAkaraNa yogAvAsa yogAvibhAgapraticcheda yogI yogya yojanA 13-260, 261 4-356; 13-84 8-21 10-343, 449 4-409 10-57, 59, 242; 16-473 yogasthAna 6 - 201; 10-76, 436, 442 5-89 10-262 10-51 10-440 1-120 4-319 13-306, 314, 325
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ (60) yojanapRthaktva yojanAyoga (juMjaNa) yoniprAbhRta 13-338; 239 10-433, 434 13-349 rudhiravarNAnAma 13-370 rUkSanAma 13-370 rUkSanAmakarma rUkSasparza 13-24 rUpa 4-200 rUpagata 13-319, 321, 323 rUpagatarAzi 10-151 rUpagatA 1-113; 9-210 rUpaprakSepa 4-150 'rUpapravIcAra 1-339 rUpasatya 1-117 rUpAdhikabhAgahAra 10-66, 70 rUpI 14-32 rUpIajIvadravya 3-2 rUponabhAgahAra 10-66, 71; 12-102 rUponAvalikA 4-43 roga 13-332, 336, 341 4-318 rohiNI 4-45 rajju 3-33, 4-11, 13, 165, 167 rajjucchedanaka 4-155 rajjupratara 4-150, 164 rati 6-47, 8-10, 13-391 rativAk 1-117 ratni 6-55, 8-10; 357 rasananirvRti 1-235 rasanAma 13-363, 364, 370 rasaparityAga 13-57 raha 14-38 rAkSasa 4-232, 13-391 rAga 12-283, 14-11 rAgadveSa 9-133 rAjA 1-57 7-372 rAtribhojana 12-283 rAzi 3-249 rAzivizeSa 3-342 4-319 rohaNa raudra 4-318 rAju ruMda la 7-969-72, 73 9-75 riktA lakSaNa laghimA laghunAma laghunAmakarma 13-370 13-307 6-75 rucaka rucakaparvata rudhiranAmakarma 4-193 13-24 12-117 6-74 latAsamAnaanubhAga
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ labdhaavahAra labdhamatsya labdhyakSara labdhavizeSa labdhAntara labdhi labdhisaMpannamunivara labdhisaMvegasampannatA layanakarma layasattama lava 3-46 11-15, 51 13-262, 263, 265 3-46 3-47 1-236, 7-436, 8-86 4-117 lADha lAbha 5-79, 86 1-249, 13-9, 41, 202 14-5 4-353 3-65, 4-150, 194; 13-298, 299 4-150, 194 4-195, 198 13-222, 341, 389 lavaNAsamudra lavaNAsamudra kSetraphala 13-332, 334, 341, 389 lAbhAntarAya 6-78, 13-339, 15-14 lepakarma 13-9, 10, 41, 202 lepyakarma 9-249; 14-5 lezyA 1-149, 150, 386 2-431, 8-356; 16-484 9-234 16-490 9-234 5-151 5-153 4-370, 471 lezyAanuyogadvAra zyAkarma lezyAkarmaanuyogadvAra lezyAkhA lezyAntarasaMkrAnti lezyAparAvRtti lezyApariNAma loka lokanADI lokanAlI 9-234 3-33, 132, 4 - 9, 10, 11-2, 13-288, 346, 347 13-319 4-20, 83, 148, 164, 170, 191 3-133, 4-10 3-3 lokapratara lokapradezapariNAma lokapAla 13-202 lokapUraNa 7-55, 9-236; 10-321; 13-84 lokapUraNAsamudghAta (61) lokapramANa 4-146, 147 lokabindusAra 1 - 122; 6-25; 9-224 lokamAtra 13-322, 237 lokAkAza 4-9 lokAyata lokAlokavibhAga lokottarasamAcArakAla lokottarIyavAda 4-28, 436, 6-413 9-323 4-12 11-76 13-280, 288 lobha 1-350, 6-41, 12-283, 284 7-83 lokakaSAyI lobhadaNDaka lobhasaMjvalana lobhAdghA lobhopazAmanAddhA lohAgni 8-275 13-360 4-391 5-190 13-5
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ (62) laukikabhAvazruta 9-322 laukikavAda 13-280, 288 laukikasamAcArakAla 11-76 lAMgalikagati 4-29 lAMgalikA 1-200 lAMtava 4-235; 13-316 liMga 13-245 DR vaktavyatA 9-140 vaktA 1-119 vacanabalI 9-98 vacanayoga 4-391,7-78; 10-437 vacaHprayoga 14-44 vacas 1-308 vanaspatikAyayika 3-357, 7-72 8-192 vandanA 1-97, 8-83, 84, 92, 9-188; 10-289 varATaka 13-9, 10, 41; 14-6 vajra 13-115 vajranArAcasaMhanana 8-10 vajrarSabhanArAcasaMhanana 9-107 vajrarSabhanArAcazarIrasaMhanana 13-369 vajravRSabhanArAcasaMhanana 8-10 vajravRSabhavajranArAcazarIra saMhanana 6-73 varga 4-20, 146; 10-103, 150, 450, 12-93 vargaNA 4-200 vargaNA 6-201, 370, 8-2; 9-105; 10-442, 450, 457, 12-93, 14-51 vargaNAdeza 14-136 vargaNAdravyasamudAhAra 14-49; 53-54 vargaNAnayavibhASaNAtA 14-52 vargaNAnikSepa 14-51 vargaNAprarUpaNA 14-49 vargamUla 3-133, 134, 4-202; 5-267, 10-131 vargazalAkA 3-21, 335 vargasthAna 3-19 vargasaMvargita 3-335 vargitasaMvargitarAzi 3-19 varNa 6-55; 8-10,9-273 varNanAma 13-363, 364, 370 vartamAna 13-336, 342 vartamAnaprastha 3-29 vartamAnaviziSTa kSetra 4-145 vardhanakumAra 6-247 vardhanakumAra mithyAtvakAla 4-324 vardhamAna 9-119, 126, 13-292, 293 vardhamAnabhaTTAraka 12-231 vardhitarAzi 4-154 13-222 4-320; 13-307 varSapRthaktva 4-348; 5-18, 53, 55, 264, 13-307 varvara
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSapRthaktvAntara 5-18 varSapRthaktvAyu 5-36 varSasahastra 4-418 vallariccheda 14-436 vazitva 9-76 vastu 1-174; 3-6, 6-25, 9-134; 12-480; 13-260 vastuAvaraNIya 13-260 vastuzrutajJAna 13-277 vastusamAna 6.25; 12-480 vastusamAsazrutajJAna 12-270 vastusamAsAvaraNIya 13-260 vAima 9-272 vAkprayoga 9-217 vAggupti 1-116, 9-216 vAgurA 13-34 vAgyoga 1-279, 308 (63) vAruNa 4-318 vAsudevatva 6-489, 492, 495, 596 vikalpa 3-52, 74, 5-189, 7-247 vikalaprakSepa 10-237, 243, 256 vikalapratyakSa 9-143 vikalAdeza 9-165 vikRtigopucchA 10-241, 250 vikRtisvarUpagalita 10-249 vikriyA 1-291 vikriyAprApta 9-75 vikSepaNI 1-105; 9-202 vikSobha 4-319 vigraha 4-64, 175; 5-173, 11-20 vigrahagati 1-299; 4-26; 3-43, 80, 5-300, 8-160 vigrahagatinAmakarma 4-434 vigUrvaNAdiRdviprApta 4-170 vigUrvamAnaekendriyarAzi 4-82 vijaya 4-318, 286 14-35 vijJapti 13-243 vitata 13-221 vitarka 13-77 vidyAdhara 9-77, 78 vidyAnuvAda 1-121; 9-71, 223 vidyAvAdI 9-108, 113 vidrAvaNa 13-46 vidizA 4-226 vAcaka 14-22 vijjU vAtavalaya vAcanA 9-252, 262, 13-203, 14-8 vAcanopagata 9-268; 13-203, 14-8 vAcyavAcakazakti 4-51 vAdAla 3-255 vAnavyantara 8-146; 13-314 vAmanazarIrasaMsthAna 9-72 vAmanazarIrasaMsthAnanAma 13-368 vAyu 4-319 vAyukAyika 1-273, 7-71; 8-192
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ (64) vinAza alillllllllllllllll videha 4-45 videhasaMyatarAzi 4-45 vidhinaya 6-91 vidhyAtabhAgahAra 26-448 vidhyAtasaMkrama 6-236, 289; 16-409 vinaya 8-80; 13-63 vinayasampannatA 8-79, 80 ___4-336; 15-19 vinyAsakrama 4-76 vipakSasatva 13-245 vipacid 16-503 vipariNAmatA 15-283 vipariNAmopakrama 15-282; 16-555 viparItamithyAtva 8-20 vipAka 14-10 vipAkavicaya 13-72 vipAkavicayaajIvabhAvabandha 14-23 vipAkavicayajIvabhAvabandha 14-10, 11 vipulagiri 12-231 vipulamati 6-28; 9-66 vipulamatimana:paryayajJAnA - varaNIya 13-338, 340 vibhagajJAna 1-358; 13-291 vibhaMgajJAnI 7-84, 8-272; 14-20 . 14-30 vimAna 4-170; 14-495 vimAnatala 4-165 vimAnaprastara 14-495 vimAnazikhara 4-227 vimAnendriya 14-495 viraca 14-352 virati 8-82, 14-12 viralana 3-19; 4-201; 10-69, 82 viralita 3-40, 42; 7-247 viraha 4-390, 5-3 vilepana 9-273 vivikta 13-58 vividhabhAjanavizeSa 13-204 viveka 13-60 vilomapradezavinyAsa 10-44 vizarIra 24-237 viziSTa 10-19 vizuddhatA 11-314 vizuddhi 6-180, 204; 11-209 vizuddhisthAna 11-208, 209 vizuddhilabdhi vizeSa 4-145; 13-234 vizeSamanuSya 7-52, 15-93 vizeSavizeSamanuSya 7-52; 15-93 viSa 13-4, 34 viSakambha 4-11, 45, 147 viSakambhacaturbhAga 4-209 viSakambhavargaguNitarajju 4-85 viSakambhavargadazaguNAkaraNI 4-209 viSakambhasUcI 3-131, 133, 138; 10-64 6-204 vimAtA
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSkambhasUcIguNitazreNI viSkambhArdha viSThauSadhiprApta viSNu viSama viSaya viSayin vistAra vistArAnanta vistArAsaMkhyAta vistrasApariNAta avagAhanA vistrasApariNAtagati vistrasApariNAtagandha vistrapariNatara vistrasApariNatavarNa vistrasApariNataskandha vistrasApariNataskandhadeza vistrasApariNatazabda vistrasApariNatasparza vistrasApariNatasaMsthAna vistrasAbandha vistrasAsuvacaya vistrasAsuvacayaprarUpaNatA vistrasopacaya visaMyojana vihAyogati vihAyogatinAma 4-80 4-12 9-97 1-119 14-33 13-216 13-216 4-165 3-16 3-125 14-25 14-25 14-25 14-25 14-25 14-26 14-26 14-25 14-25 14-26 14-26 14-430 14-224 4-25; 9-14, 67; 10-48; 13-371 4-336, 12-50 6-61, 8-10 13-363, 365 vihAyogati nAmakarma vihAravatsvasthAna vIcAra vacArasthAna 4-32 4-26, 32, 166; 7-300 13-77 6-185, 187, 197; 11-111 vIcArasthAnatva 6-150 vItarAga 9-118 vItarAgachadyastha 15-182 vIryapravAda 9-213 vIryAntarAya 6-78; 13-389, 15-14 vIryAnupravAda 1-115 (65) vRtta vRtti vRttiparisaMkhyAna vRddhi vRddhi (rUpa) vetrAsana 4-209 1-137, 148, 13-57 13-57 4-19, 28 3-46, 187, 13-309 4-11, 21 vetrAsanasaMsthita 4-20 veda 1 - 119, 140, 141; 7-7, 13-280 vedaka 1-398 vedakasamyaktva 1 - 395, 7-1078-10; 10-288 vedakasamyagdRSTi 1 - 171; 7-108; 8-364 vedanA 8-2, 9-232, 10-16, 17, 11-2, 12-302, 13-36, 203, 212, 268, 290, 293, 310, 325, 327 1-125 11-2 vedanAkRtsnaprAbhRta vedanAkSetravidhAna
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9-82 vedha 4-318 vedanAkhaNDa 9-104 vedanAvedanA 12-302 vedanAsamudghAta 4-26, 72, 87, 186, 7-299, 11-18 vedanIya 6-10; 8-11; 13-26 208, 356 vedanIyakarmaprakRti 13-206 vedAntarasaMkrAnti 4-369, 373 vedita-avedita 13-53 vedima 9-272, 273 4-20 velandhara 4-232 vaikriyika 1-291 vaikriyikakakAyayoga 1-291 vaikriyikamizrakAyayogI 8-215, 222 vaikriyikamizrakAyayoga 1-291, 292 vaikriyikazarIra vaikriyikazarIraAGgopAGga 6-73, 8-9; / 13-369 vaikriyikazarIranAma 13-367 vaikriyikazarIrabandha 6-70 vaikriyikazarIrabandhananAma 13-367 vaikriyikazarIrabandhasparza 13-30 vaikriyikazarIrasaMghAta 6-70 vaikriyikazarIrasaMghAtanAma 13-367 vaikriyikazarIrAMgopAMga 8-9 vaikriyikaSaTka 15-272 vaikriyikasamudghAta 4-26, 166, 7-299 vaijayanta 4-319, 386 vaidikabhAvazrutagrantha 9-322 vainayika 9-189 vainayikadRSTi 9-209 vainayikamithyAtva 8-20 vainayikI vaiyAvRtya 8-88:13-63 vaiyAvRtyayogayuktatA 8-72,88 vairocana 4-318, 13-115 vaizeSika 6-490, 9-323 vaizvadeva vaMga 13-335 vayaMjana 9-72, 73; 13-247, 16-512. vyaMjananaya 1-86 vayaMjanaparyAya 4-337, 3-178; 9-172, 243; 10-11, 15 vyaMjanapariNAma vayaMjanAvagraha 1-355, 6-16; 9-156; 13-22 vyaMjanAvagrahAvaraNIya 13-221 vyatikara 9-240 vyatireka 7-15; 12-98 vyatirekanaya 6-92 vyatirekaparyAyArthikanaya vyatirekamukha 6-95 vyadhikaraNa 12-313 vyantarakumAravarga 13-314 vyantaradeva 4-161 6-490
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ (67) vyantaradevarAzi 4-161 vyantaradevasAsAdanasamyagdRSTisvasthAnakSetra 4-161 vyantarAvAsa 4-161, 231 vyabhicAra 4-46, 3205-189, 208 6-463, 465, 8-308; 9-107, 10-510; 12-21; 13-7 vyavasthApada 10-18, 12-3 vyavasAya 13-243 vyavahAra 1-84, 7-29, 13-4, 39, 199 vyavahArakAla 4-317 vyavahAranaya 7-13, 67, 9-171 vyavahArapalya 13-300 vyAkhyAna 4-79, 114, 165, 341 vyAkhyAprajJapti 1-101, 110, 9-220, 207 zatAra 4-236 zabdanaya 1-87, 7-29, 9-176, 181; 13-6, 7, 40, 200 zabdapravIcAra 1-239 zabdaliGgaja 13-245 zarIra 14-434, 435 zarIraAMgopAMga 6-54; 13-363, 364 zarIranAma 13-363, 367 zarIranAmakarma 6-52 zarIranivRttisthAna 14-516 zarIraparyApti 1-255, 7-34; 14-527 zarIrabandha 14-37, 41, 44 zarIrabandhana 6-53 zarIrabandhanaguNachedanA 14-436 zarIrabandhananAma. 13-363, 364 zarIravistrasopacayaprarUpaNA 14-224 zarIrasaMghAta zarIrasaMghAtanAm 13-363, 364 zarIrasaMsthAna 6-53 zarIrasaMsthAnanAma 13-363, 364 zarIrasaMhanananAma 13-363, 364 zarIrI 1-120; 14-45, 224 zarIrIzarIraprarUpaNA 14-224 zalAkA 3-31; 4-435, 484, 6-152 zalAkArAzi 3-335, 336 zalAkAsaMkalanA 4-200 zaziparivAra 4-152 zATikA (sADiyA) 14-41 vyAghAta 4-409 vyApaka 4-8 vyAsa vyutsarga vraja 4-221 8-83, 85; 13-61 13-336 8-83 vrata zakakAla zakaTa zaktisthiti 9-132 14-38 10-109, 110 13-1316 4-234 zakra zata
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ (68) 4-165 3-15 3-124 zAlabhajikA zAzktAnanta zAzvatAsaMkhyAta zivikA zIta zItinAma zItasparza 14-39 13-370 13-24 zIla zuklatva zIlavrateSu niraticAratA 8-79, 82 zukra 4-265; 13-316 zukla 6-74; 13-50 13-77 zukladhyAna . 375, 77 zuklalezyA 1-390, 7-104; 8-346; 16-484, 488, 492 / zuklavarNAnAma 13-370 zuddha 13-280, 286 zuddhaRjusUtra 9-244 zuddhanaya 7-67 zubha 6-64, 8-10 zubhanAma 13-362, 365 zubhaprakRti 15-176 zUnya 14-136 zailakarma 9-249; 3-9, 10, 41, 202; 14-5 zailedaya 6-417, 9-345; 10-326, 16-472, 521 zoka 6-47, 8-10; 13-361 zaMkha 13-297 zaMkhakSetra . 4-35 zyAmA 14-503 zyAmAmadhya 14-503 zyAmAmadhya 14-503 zlakSaNA 13-502 zveta 4-318 zraddhAna 13-63 zrIvatsa 13-297 zruta 9-322; 16-285 zrutaajJAnI 7-84; 8-272, 14-20 zrutakevalI 8-57, 9-130 zrutajJAna 1-93, 357, 358, 359; 6-18, 484, 486, 9-160; 13-210, 245 zrutajJAnAvaraNIya 6-21, 25; 13-209, 245 zrutajJAnI 7-84,8-286 zreNicAraNa zreNibhAgahAra 10-66 zreNI 3-33, 142, 4-76, 80 5-166; 13-371, 375, 377 zreNIbaddha 4-174, 234 zrotra 1-247 zrotrendriya 4-391; 7-66; 13-221 zrotrendriyaarthAvagraha 13-227 13-231 SaTkApakramaniyama 4-218, 226
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ (69) SaTkhaNDa 9-133 SaTSaSThipad 15-282 SaTsthAna 6-200, 12-120, 121; 24-434 SaTsthAnapatitatva 16-493 SaDvRddhi 6-22, 199 SaDaMza 4-178 SaNamAsa 5-21 SaNNokaSAyopazAmanAddhA 5-190 SaSThavRddhi 4-190 SaSThopavAsa 9-124 sakala 13-345 sakalajina sakalaprakSepa sakalaprakSepabhAgahAra sacittamaMgala 1-28 sacittAntara 5-3 sat 13-91 satkarma 13-358 satkarmamArgaNA 16-519 satkarmasthAna 12-220, 225, 231; 16-408 satkarmika 15-277 sattA 1-120, 13-16 satprarUpaNA 13-91 satyapravAda 1-116, 9-216 satyabhAmA 13-261 satyamana 1-281 satyamanoyoga 1-280, 281 satyamoSamanoyoga 1-280, 281 satva 4-144, 6-201; 7-82 satvaprakRti 12-495 satvasthAna 12-219 sadanuyoga 1-158 sadupazama 5-207, 7-61 sadevAsuramAnuSa 13-346 sadbhAvakriyAniSpanna sadbhAvasthAnabandha 14-5, 6 sadbhAvasthApanA 1-20; 13-10, 42; 4-314; 14-5 sadbhAvasthApanAkAla 4-314 sadbhAvasthApanAntara sadbhAvasthApanAbhAva 5-183 10-256 10-255 9-142 sakala pratyakSa 12-267 9-130 9-165 21-76 10-433 sakala zrutajJAna sakalazrutadhAraka sakalAdeza sacittakAla sacittaguNayoga sacittadravyasparzana sacittadavyabhAva sacittadravyavedanA sacittanokarmadravyabandhaka sacittaprakrama 4-143 12-2 10-7 15-15
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ (70) 10-7 9-199 15-76 6-3 sadbhAvasthApanAvedanA samavazaraNa 9-113, 128 sanatkumAra 13-316 samavAya 1-101, 15-24 sannikarSa 13-284 samavAyadravya sannipAtaphala 13-254 samavAyAGga sapakSasatva 13-245 samAcArakAla saptabhaGgI 9-216 samAdhi 8-88 saptama pRthivI 4-90 samAnajAtIya 4-133 saptama pRthivInAraka 4-163 samAnavRddhi 9-34 saptavidhaparivartana samAsa 3-6; 13-260, 262 sapratipakSa 13-292, 295 samAsa (jor3a) 3-203 sama 14-33 samIkaraNa 4-178; 10-77 samakaraNa 3-107; 10-77, 135 samIkRta 4-51 samacaturastra 4-83 samucchinnakriyAnivRtti 16-521 samacaturastrasaMsthAna 6-71; 9-107 samucchinnakriyAnivRttidhyAna 10-326 samacaturazarIrasaMsthAnanAma 13-368 / samucchinnakriyAnivRttizukla samatA 8-83, 84 dhyAna 6-417 samaparimaNDalasaMsthita 4-172 samucchinnakriyApratipAti 13-87 samabhAgahAra 10-214; 11-127 16-572 samabhirUr3ha 1-89; 7-29 samudAhAra 11-308 samabhirUr3hanaya 9-172 samudghAta 4-26 samaya 4-317, 318; 13-298 samudghAtakevalijIvapradeza 4-45 samayakAla 13-322 samudra 13-308 samayaprabaddha 6-146, 148, 256; / samudrAbhayantaraprathamapaMkti 4-151 10-194, 201 samohiyAra 13-34 samayaprabaddhArthatA 12-478 sampUrNa 13-345 samayasatya 1-118 sampradAyavirodhAzaMkA 4-158 samayoga 10-451 sambandha 8-1,2 samavadAnakarma 13-38, 45 sambhavayoga 10-433, 434
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ (71) sarvajIta sammUchima 5-41; 6-428 sarvaghAtisparddhaka 5-199, 237, 7-61, 110 samyaktva 1-51, 395, 4-358, 5-6; 6-39, 484, 486, 488; 7-7; 13-346, 351 9-6, 117, 13-358 sarvajJa 9-113 samyaktvakANDaka 10-269, 294 sarvatobhadra 8-92 samyaktvalabdhi 14-21 sarvaduHkhaantakRtabhAva 14-18 samyagdarzana 1-151; 7-7; 15-12 sarvaparasthAna 3-114, 208 samyagdarzanavAk 1-117 sarvaparasthAnAlpabahutva 5-289 samyagdRSTi 6-451; 7-107, 8-363; sarvabhAva 13-346 9-6, 182; 13-280, 287 sarvamokSa 16-337 samyagmithyAtva 4-358, 5-7, 6-39, sarvaloka 13-346 485, 486 sarvalokapramANa 4-42 samyagmithyAtvalabdhi 14-21 sarvaviSariNAmanA 4-42 samyagmidhyAdRSTi 1-166; 4-358; sarvavipariNamanA 15-283 6-450,463, 467, 7-110, 8-4, 383, sarvavizuddha 6-214 sayoga 1-191, 192 / / sarvavizuddhamithyAdRSTi sayogakevalI 1-191; 7-14; 8-4 sarvasiddha 9-102 sayogikAla 4-357 sarvasaMkrama 6-130, 249; 26-409 sayogikevalin 13-44, 47 sarvasparza 13-3, 5, 7, 21 sayogI 4-336 sarvahasvasthiti 6-259 sarAgasaMyama 12-51 sarvAkAza 4-18 sarAva 13-319 sarvAddhA 4-363 sarva 13-319 sarvAnanta 3-16 sarvakaraNopazAmanA 15-275 sarvArthasiddhi 4-240, 387, 9-36 sarvaghAtaka 7-69 sarvArthasiddhivimAna 4-81 sarvaghnAti 5-199; 202; 12-53; sarvAvadhi 6-25; 9-14, 47, 13-392 15-171, 324 sarvAvadhijina 9-102 sarvaghAtitva 5-158 sarvAvayava 13-7
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvAvaraNa sarvAsaMkhyAta sarvApazama savauSadhiprApta sahakArikAraNa 7-63 3-125 6-241 sAdRzyasAmAnya 9-97 7-69 4-235 4-236; 13-316 sahAnavasthAna 12-300, 13-213, 345 sahAnavasthAnalakSaNAvirodha 4 - 259, 412; 7-436 13-207 6-207 15-238, 264 3-132, 4-10, 185 sahastra sahastrAra sAkAraupayoga sAkAropayukta sAkArakSaya sAgara sAgaropama 4- 10, 185, 317, 360, 380, 387, 5-6, 13-298, 301 5-10 sAgaropamazatapRthaktva 4-400, 441, 485, 5-72 13-357 11-312 10- 243 13-51 13-356, 357 sAgaropamapRthaktva sAta sAtabandhaka sAtAddhA sAtAmyadhika sAtAvedanIya sAtAsAta 9-235 sAtAsAtabandhaparAvRtti 5- 130, 142 8-8 14-34 sAdizarIrabandha sAdisAntanAmakarma sAdika sAdivistrasAbandha sAdhana sAdhAraNa sAdhAraNajIva sAdhAraNanAma yasasAdhabhasaca sAdhAraNabhAva sAdhAraNalakSaNa sAdhAraNazarIra 8-9 14-227, 487 13-363, 365 5-107 5-196 14-226 1-269; 3-333; 6-63, 13-387, 14-225 13-306 sAdhikamAsa sAdhu sAdhusamAdhi sAdhya sAna sAnatkumAra sAntara sAntarakSetra sAntaranirantara (72) 14-45 16-404 4-3; 10 - 10, 11; 13-199 4-396 1-51, 8-87, 364 8-79, 88 sAntaranirantaradravyavargaNA sAntarabandhaprakRti sAntaravakramaNAkAla 4-396 13-242 4-235 5-257, 8-7 13-7 8-8 14-64 8-17 14-447 sAntaravakramaNAkAlavizeSa 14-477. sAntarasamayopakramaNAkAla 14-474 sAntarasamayopakramaNAkAlavizeSa 14 - 475
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAntarovakramaNAjaghanyakAla 14-476 sAntaropakramaNAvAra 4-340 sAnnipAtikabhAva 5-193 sAmAnya 13-199, 234 sAmAnya manuSya 7-52; 15-93 sAmAjikaya 1-969-188 sAmAyikachedoprasthAnazuddhisaMyata 8-298 sAmAyikachedopasthApanAzuddhisaMyata 8-298 sAmAyikabhAvazruta sAmAyikazuddhisaMyata 1-373 sAmAyikazuddhisaMyama 1-369, 370 sAmparAyika 4-391 sAmparAyikabandhana sArabhaTa 4-318 sAvitra 4-319 sAsAdana 1-163 sAsAdanaguNa 5-7, 6-485 sAsAdanaguNa 5-7, 6-485 sAsAdanakAla 4-351 sAsAdanapazcAdAgatamithyAdRSTi 5-10 sAsAdanasamyaktva 6-487 sAsAdanasamyakvapRSThAyata 4-325 sAsAdanasamyagdRSTi 1-166, 6-446, 458, 456, 466, 471; 7-109; 8-4, 380 sAsaMyamasamyaktva (73) sAMkhya 6-490; 9-323 sAMzayikamithyAtva 8-20 siddha 1-46,4-336, 477, 9-102, 14-13 siddhagati siddhabhAva 14-17 siddhasena 4-319 sikthya matsya 11-52; 12-390 siddhayatvakAla 5-104 siddhayamAnabhavya 7-173 siddhAyatana 9-102 siddhArtha 4-319 siddhigati 1-203 siddhivinizraya 13-356 siMhala 13-222 sukha 6-35; 13-208, 332, 334, 341, 14-328; 15-6 sukhadukhapaccaka 15-164 sugandharva 4-319 sucakradhara 1-58 sucyaMgala 3-132, 135; 4-10 203, 212; 9-21 sunayavAkya 9-183 suparNa 13-391 6-65, 8-11 subhaganAma 13-363, 366 subhikSa 13-332, 336 13-391 subhaga
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ (74) 9-197 sUtrakRta sUtrakRtAMka sUtrakaMThagrantha sUtrapustaka sUtrasamaM sUrasena surabhigandha 6-75 surabhigandhanAma 13-370 suSamasuSamA 9-119 suSira 13-221 susvara 6-65, 8-10 susvaranAma 13-363, 366 sUkSma 1-250, 267, 3-331 6-62; 8-9 sUkSmakriyApratipAti 13-83; 16-521, 572 sUkSmakriyApratipAtidhyAna 6-416; / 10-325 sUkSmakarma 1-253 sUkSmatva sUkSmanAma 13-363, 365 sUkSmanigodajIva 13-301 sUkSmanigodavargaNA 14-113 sUkSmaprarUpaNA 12-174 sUkSmasAmparAya 1-373 sUkSmasAmparAyakRSTi 6-396 sUkSmasAmparAyakAdika 7-5 sUkSmasAmparAyasaMyata 8-308 sUkSmasAmparAyazuddhisaMyata 1-186, 371; 10-43 sUrpakSetra sUrya sUryaprajJapti secikasvarUpa secIyAdo udaya sena sopakramAyu sopakramAyuSka soma somaruci sauddhodani saudharma saudharmaindra saudharmavimAna saudharmAdi saMkrama saMkramaNa saMkramamArgaNA saMkramasthAna saMkara saMkaraanuyogadvAra 13-289 13-382 9-259, 261, 268; 13-203, 14-8 13-335 4-13 4-150, 319 1-110, 9-206 5-267 15-289 13-261 9-89 10-233, 238 13-115, 141 13-115, 141 13-288 4-235 9-113, 129 4-229, 235 4-262 16-495 5-171; 6-168 16-519 12-231; 16-408 9-240 9-234 7-94 sUkSmasAmparAyika 7-5; 8-4 sUkSmAddhA 5-119 sUcIkSetraphala 4-16 sUtra 1-110, 8-57, 9-207, 259; 14-8
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ (75) saMkuTa TAva saMkalana 4-144, 199; 10-123 saMkalanasUtra 3-91, 93 saMkalanasaMkalanA 10-200 saMkalanA 4-159; 13-256 1-120 saMkleza 6-180; 11-209, 309 saMklezakSaya 16-370 saMklezasthAna 11-208 saMklezAvAsa 10-51 saMkhyA saMkhyAta 3-267; 13-304, 308 saMkhyAtaguNAvRddhi 11-351 saMkhyAtabhAgavRddhi 11-351 saMkhyAtayojana 13-314 saMkhyAtavarSAyuSka 8-116; 10-237 saMkhyAtItasahastra 13-315 saMkhyeyaguNAvRddhi 66-22, 199 saMkhyeyabhAgavRddhi 6-22, 199 saMkhyeyarAzi 4-338 saMkhyeyavarSAyuSka 11-89 saMgraha 1-84 saMgrahakRSTi 6-375 saMgrahanaya 6-99, 101, 104; 9-170; 13-4, 5, 39, 199 / saMghavaiyAvRtya 13-63 saMghAta 6-23, 12-480; 13-260; 14-121 saMghAtaja 14-134. saMghAtanakRti 9-326 saMghAtanaparizAtana 9-327 saMghAtasamAsa 6-23; 12-480 saMghAtasamAsazrUtAjJAna 13-269 saMghAtasamAsAvaraNIya 13-291 saMghAtAvaraNIya 13-261 saMghAtima 9-272, 273 saMcaya 5-244-273 saMcayakAla 5-277 saMcayakAlapratibhAga 5-284 saMcayakAlamAhAtmya 5-253 saMcayarAzi 5-307 saMcayAnugama 10-111 saMjvalana 6-44, 8-10; 13-360 saMjJa 13-244, 332, 333, 341 saMjJA 13-244, 332, 333, 341 saMjJI 1-152; 259, 7-7, 111; 8-386 naMdana 14-39, saMdRSTi 3-87, 197 saMnikarSa 12-375 saMniveza 13-336 saMpAtaphala 13-254 saMprAptita: udaya 15-289 saMbaMdha 14-27 saMbhava 14-67 saMbhinna zrotA 5-59, 61, 62 saMyata 7-91; 8-298 saMyatarAzi 4-46
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ (76) saMyatAsaMyata 1-173; 724; saMsthAna 8-10 8-4, 310 saMsthAnaakSara 13-265 saMyatAsaMyatautsedha 4-169 saMsthAnanAmakarma 4-176 saMyatAsaMyataguNAzreNi 15-297 saMsthAnavicaya 13-72 saMyatAsaMyatasvasthAnakSetra 4-169 saMsthAnavipAkI 4-176 saMyama 1-144, 176, 374; 4-343; saMhanana 6-54 5-6, 6-488, 492, 495, 7-7, 14, skandha 13-11; 14-86 __91; 9-117, 24-12 / / stava 8-83, 84; 9-263, 13-203; saMyamakAMDaka 10-294 14-9 saMyamaguNazreNi 20-278 stivukasaMkrama 13-53 saMyamabhavagrahaNa 15-305 stivukasaMkramaNa 5-210; 6-311 saMyamAsaMyama 4-343, 350, 5-6; 312, 316; 10-389 6-485, 486, 488 stuti 9-263, 13-203, 14-9 saMyamAsaMyamakAMDaka 10-294 spatala 4-162 saMyoga 4-144, 9-137, stoka 13-250; 14-27, 15-24 styAnagRddhi 6-31, 32; 8-9; 13-354 saMyogadravya 1-18 strI 1-340, 6-46 saMyogAkSara 13-254, 259 strIveda 1-340, 341, 6-47, 7-72; saMyojanAsatya 1-118 8-10; 13-361 saMvatsara 4-317, 365; 13-298, 300 strIvedabhAva 11-11 saMvara 7-9; 13-252 strIvedasthiti 5-96, 98 saMvarga 4-17, 10-153, 155 strIvedopazAmanAddhA 5-190 saMvAha 13-336 sthalagatA 1-113; 9-209 saMvega 7-7, 8-86 sthalacara 11-90, 115; 13-391 saMvedanI 1-105, 9-202 sthAna 5-1, 9, 9-217, 10-434; saMvRtisatya 1-118 12-111, 13-336 saMzleSabandha 14-37, 41 sthAnAMga 1-100, 9-198 saMsAra 13-44 sthAnAMtara 12-114 saMsArastha 13-44 sthApanabaMdha 14-4
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ (77) sthApanavargaNA 14-52 sthApanA 4-3, 314, 7-3, 13-201; 14-435 sthApanAupakrama 15-41 sthApanAupazAmanA 15-275 sthApanAkarma 13-41, 201, 243 sthApanAkAla 4-313 sthApanAkRti 9-248 sthApanAkSara 13-265 sthApanAkSetra 4-3 sthApanAjina 9-6 sthApanAnanta 3-11 sthApanAnAraka 7-29 sthApanAnibandhana 15-2 sthApanAprakRti 13-201 sthApanAprakrama 15-15 sthApanAsparza 13-9 sthApanAsparzana 4-141 sthAvara 6-61; 8-9 sthAvarasthiti 5-85 sthiti 9-252, 268; 13-203, 14-7 sthitizrutajJAna 14-6 sthita 4-336, 6-146; 13-346, 348 sthitikAMDaka 6-222, 224; 13-80 sthitikAMDakaghAta 6-206; 10-292, 318 sthitikSayajanitaudaya 15-289 sthitighAta 6-230, 234 sthitidIrgha 16-508 sthitibaMdha 6-196, 290, 8-2 sthitibaMdhasthAna 6-199; 11-142, 261, 205, 225 sthitibandhAdhyavasAyasthAna 6-119 sthitibandhAdhyavasAna 6-230; 234 sthitimokSa 16-337, 338 sthitivipariNAmanA sthitisatkarma 16-528 sthitisaMkrama 6-256, 258; 16-347 sthitihasva 6-63, 8-10, 13-239 sthiranAma .. 13-263, 265 sthUlaprarUpaNA 12-174 snigdhanAma 13-370 9-75 sthApanAbandha 14-6 sthApanAbandhaka 5-183, 12-1 16-337 15-283 16-484 5-241 16-510 sthApanAbhAva sthApanAmokSa sthApanAmaGgala sthApanAlezyA sthApanAlpabahutva sthApanAvedanA sthApanAzabda sthApanAsatya sthApanAsaMkrama sthApanAsaMkhyAta 10-7 1-118 16-339 3-123 snigghanAmakarma
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ (78) svapna snigghasparza 13-24 sparddhaka 7-61, 10-492, 12-95 spardhakAntara 12-118 sparza 6-55, 8-10, 13-1, 4, 5, 7, 8, 35 sparzaanuyogadvAra 9-233, 13-2 sparzaantaravidhAna 13-2 sparzaalpabahutva sparzakAlavidhAna 13-2 sparzakSetra vidhAna 13-2 sparzagatividhAna 13-2 sparzadravyavidhAna sparzana 13-363, 364, 370 sparzanAmavidhAna 13-2 sparzanikSepa 13-2 sparzanendriya 4-391 sparzanendriyaarthAvagraha 13-228 sparzanendriyaIhA 13-231, 232 sparzanendriyaMjanAvagraha 13-225 sparzapariNAmavidhAna 13-2 sparzapratyayavidhAna 13-2 sparzapravIcAra 1-338 sparzabhAgAbhAgavidhAna 13-2 sparzabhAvavidhAna 13-2 sparzasannikarSavidhAna 13-2 sparzasparza 13-3, 6, 8, 24 sparzasparzavidhAna 13-2 sparzasvAmitvavidhAna 13-2 sparzAnugama 1-158, 4-144 sparzAnuyoga 13-1, 16 spRSTaaspRSTa 13-52 sphaTika 13-315 9-142, 13-244,332, 333, 341 syAdvAda 9-167 svakarma 13-319 svakapratyaya 4-234 svakSetra 13-319 9-72, 74 svapratyaya svayaMprabhaparvata 4-221 svayaMprabhaparvataparabhAga 4-214 svayaMprabhaparvataparabhAgakSetra 4-168 svayaMprabhaparvatoparimabhAga 4-209 svayaMbhaha 1-120 svayaMbhUramaNAkSetraphala 4-198 svayaMbhUramaNsamudra 4-151, 194 svayaMbhUramaNAsamudraviSkambha 4-168 9-72; 13-247 svasamayavaktavyatA svayaMvedana 9-114 svastika 13-297 svasthAna 4-26, 92, 121 svasthAnaalpabahutva 3-114, 208; 5-289; 9-429 svasthAnakSetramelApanavidhAna 4-167 svara
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ svasathAnajaghanyasthiti 11-319 svathAnasvasthAna 4-26, 166, 7-300 svathAnasvasthAnarAzi 4-31 svAtizarIrasaMsthAna 6-71 13-64 8-8; 10-19 6-491 8-7 svAdhyAya svAmitva svAsthya svodaya ha hatasabhutpattika 10-292, 318; 15-118; 16-542 hatasamutpattikakrama 16-402, 403 hatasamutpattikarma 12-28, 29; 15-111 12-219, 220 12-90, 91 hatasamutpattikasthAna tahatasamutpattika hara hari haridravarNanAma hasta hA 13-286 13-286 13-370. 4-19 4-19 hAyamAna hasta hAni hAyamAna hAyamAna avadhi hAra hArAntara hAridravarNAnAmakarma hAsya hiraNyagarbha hiMsA huNDakazarIrasaMsthAna huNDakazarIrasaMsthAnanAma hutAzana hetu hetuvAda hetuhetumadbhAva pASANa hasva (79) 13-292,293 6-501 3-47 3-47 6-74 6-47, 8-10 13-361 13-286 14-8, 9, 90 6-72 13-368 4-319 13-287 13-370 4-19 4-19 4-158; 13 -280, 287 5-322 4-478 13-248
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna (DaoN. hIrAlAla jaina kI anyatama kRti) madhyapradeza zAsana sAhitya pariSada dvArA prakAzita isa kRti meM jaina itihAsa, sAhitya, darzana aura kalA para rocaka, mahatvapUrNa aura prAmANika sAmagrI upalabdha hai| isa graMtha meM lekhaka kI udAra dRSTi, sAmAjika cetanA tathA samanvayavAdI dizA kA bharapUra darzana aura sampUrNa sAkSAta hotA hai| lekhaka kI sthApanA hai ki jainadharma apane vicAra aura jIvana sambandhI vyavasthAoM meM kabhI saMkucita dRSTi kA zikAra nahIM huaa| usakI bhUmikA rASTrIya dRSTi se sadaiva udAra aura udAtta rahI hai| prAntIyatA kI saMkucita bhAvanA yA dezabAhya anucita anurAga ke doSa se jaina matAvalambI sadaiva mukta rahe haiN| unhoMne lokabhAvanAoM ke sambandha meM bhI yahI udAra nIti apanAI hai| isIliye adhikAMza jaina sAhitya lokabhASA meM likhA gayA hai| dhArmika loka mAnyatAoM ko bhI jainadharma ne sammAna dekara apanI paramparA meM AdarapUrvaka sthAna diyA hai| __ jaina darzana kI sarvAdhika mahatvapUrNa dena syAdvAda hai| anekAMtavAda kA saMbaMdha manuSya ke vicAra se hai aura syAdvAda usa vicAra ke yogya ahiMsaka bhASA kI khoja karatA hai| jaina paraMparA meM kalA kI upAsanA ko jo sthAna diyA gayA hai usase usakA vidhAna pakSa spaSTa ho jAtA hai| DaoN. jaina ne isa graMtha meM jaina sAhitya aura jainakalA kA sahajatA aura pUrNa spaSTatA se bodha karAyA hai vaha unake puruSa hone kA jIvaMta pramANa hai| ___madhyapradeza zAsana sAhitya pariSada dvArA pustaka kA prathama saMskaraNa 1962 meM tathA punarmudraNa 1975 meM kiyA gayA thaa| marAThI aura kannar3a bhASAoM meM pustaka ke anuvAda prakAzita ho cuke haiN| aba isa kRti kA aMgrejI anuvAda hokara zIghra prakAzita ho rahA hai|
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ padakhaDAgamaH paTakhaMDAgamaH paTabaMDAgama kAna satyarUpaNA dravyamANAnArAma sAvayadhammohA NAYAKUMARALARIE PUSPADANTA mayaNa parAjaya carita bhAratIya jJAnapATha, kAzA UDASSANACARIO karakaMDacariu bhAratIya jJAnapITha prakAzana pAhuDadAhA padakhaMDAgamaH padavaM farmer-E-TREN-TrafererynayAsa prAcya zramaNa bhAratI mujaphpharanagara