Book Title: Dvadasharam Naychakram Part 2 Tika
Author(s): Mallavadi Kshamashraman, Sighsuri, Jambuvijay
Publisher: Atmanand Jain Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001109/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo 99 vibhAga jeNa viNA logassa vi, vavahAro savvahA na nivvddi| tarasa bhuvaNekka guruNo, namo aNegaMta vAyassa // mArga (nemiH ) dhyA MA pratha 2 vidhividhiH 3 vidhyubhayam 4vidhiniyamaH / :31248 5 ubhayam Sehgthya 6ubhayavidhiH S ) : (nemiH 7ubhayobhayam mAna rhitthyas 10 niyama vidhiH 9 niyamaH Cubhaya niyamaH llo Cele): HOME prakAzikA-zrI jaina AtmAnaMda sabhA bhAvanagara) van Education Internailonal L en Education international withwabinelibrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ This edition will te of the greatest importance for the study of the older period of Indian Philosophy, which is relatively unknown, because many works have not been preserved. It would be difficult to mention another edition of an Indian philosophical text which has been edited with so much care. Already from the long list of books, consulted by the editor (cf. Part III F), it is obvious that be has spared no pains in preparing this edition. How many works, some only existing in manuscript form, have been consulted by him in order to trace the quotations in the text! The translation of complicated logical text from Tibetan into Sanskrit must have demanded great efforts as the editor states in his introduction : anekavarsani bhrsam parisramyasmabbih sapkalitamidam Bhota parisistam (anekavarSANi bhUSaM pari372 TETA: loafeg 712 Eer) (P. 40). The reconstruction of the Nayacakram was perhaps even more difficult. In the first place Pratika-s have to be traced in the commentary. In many places the commentator quotes only the first and last words of a passage. Sometimes no explanation is given by the commentator who, in such cases, contents himself with stating that the text is Spastam (spaSTam ) or Sugamam (sugamam ). An entirely correct reconstruction of the original is perhaps impossible, as long as to other materials are available. As Frauwallner remarks in his preface the reconstruction has been carefully considered and deserves our full attention. We are looking forward to the sccond volume of this magnum opus which does great honour to the Scholorship of Muni Jambuvijayji. Australian National -- J. W. de Jong University S alon Intemattonel For Private & Personal use only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIAtmAnaMdajainatharatnamAlAyAzcaturnavatitama ratnam tArkikaziromaNijinazAsanavAdiprabhAvakA vArya pravara - zrImallavAdikSamAzramaNa praNIta dvA da zA raM na ya ca kram AcAya zrIsiMhasUrigaNivAdikSamAzramaNaviracitayA nyAyAgamAnusAriNyA / vRtyA samalaMkRtam dvitIyo vibhAga : (5-8 arAH) TippaNAdibhiH pariSkRtaH saMpAdaka pUjyapAdAcArya mahArAjazrImadvijayasiddhisUrIzvarapaTTAla kArapUjyapAdAcArya mahArAjazrImadvijayameghasUrIzvaraziSya pUjyapAdamunirAjazrIbhuvanavijayAntevAsI muni jambUvijayaH prakAza prApayitrI bhAvanagarasthA zrIjaina-AtmAnaM dasabhA vIrasaMvat 2502 IsvIsana 1976 vikramasaMvat 2032 AtmasaMvat 80 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asya graMthasya 377-744 pRSThAni mubayyAM lakSmIbAI nArAyaNa caudharI ityetAbhi : DaoN. em. bI. velakaravIthyAm 26-28 tame gRhe nirNayasAgaramudraNAlaye mudrApitAni anyAni pRSThAni bhAvanagare zrImad harilAla devaca'da zeTha ityanena sTezanaroDa sutAravADyA-Anada prinTiMga prese mudrApitAni prathamAvRtti: pratayaH 750 mUlya 40 rUpyakAH sa ca zrI khImacaMda cAMpazI zAha, em. e. nivRtta pramukha, zrI jaina AtmAnada sabhA, bhAvanagara, ityanena prkaashitH| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramapUjya yugadivAkara nyAyAbhAnidhi AcArya mahArAja zrI vijayAnaMdasUrIzvarajI mahArAja (AtmArAmajI mahArAja) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ re * rAta 1ra lAgI hAM paNa - karI che ka : paramapUjya AgamaprabhAkara munirAja zrI puNyavijayajI mahArAja Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sri Atmanand Jain Granthamala Serial No. 94 DVADASARAM NAYACAKRAM OF Acarya Sri Mallavadi Ksamasramana With the commentary Nyayagamanusarini OF Sri Simhasuri Gani Vadi Ksamasramana PART II (5-8 Aras ) Edited with critical notes by Muni Jambuvijayaji Disciple of His Holiness Muniraja Sri Bhuvanavijayaji Maharaja Grand Disciple of H. A. Acarya Sri Vijaya Siddhisurisvaraji Maharaja Published by Sri Jain Atmanand Sabha-Bhavnagar Vira Samvat 2502 A. D. 1976 Vikrama S. 2032 Atma S. 80 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Pages 377-744 printed by Laxmibai Narayan Chaudhari, at the Nirnaya Sagar Press, 26-28, Dr. M. B. Velkar Street, Bombay 2. Other pages by Shri Harilal D. Sheth at the Anand Printing Press, Bhavnagar. First Edition : 750 Copies Price Rs. 40-00 Published by : Kbimchand Champshi Shab, Ex-President, Shri Jain Atmanand Sabha, Bhavnagar, Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (Pr_ _ 89) - pUjyapAda saMdhasthavira a. bha. zrI vijyasiddhisUrIzvarajI ma. nA paTTAlaMkAra pU. pA. A. zrI vijyamedhasUrIzvarajI ma. nA ziSya * che pUjya gurudeva munirAjazrI bhuvanavijyajI mahArAja janma : vi. saM. 151, zrAvaNa vada 5, mAMDaLa. dIkSA : va. saM. 1986, jeTha vada 6, amadAvAda. svargavAsa vi. saM. ra015, mahA sudi 8, zaMkhezvara tIrtha 62 ) (c) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI sadgurudevAya namaH | zrI sadguruH zaraNam // pUjyapAda anantaupakArI gurudeva munirAja zrI 1008 bhuvanavijayajI mahArAja ! bahupuNyAtiM datvA durlabha narajanma me / lAlana pAlanAM puSTiM kRtvA vAtsalyatastathA // 1 // vitIrya dharma saMskArAnuttamAMzca gRhasthitau / bhavadbhiH supitRtvena subahUpakRto'smyaham // 2 // tateo bhavaddhidIkSitvA bhagavacyAgavatmani 1 ahamapyuddhRteA mArga tamevAhya pAvanam || 3 || tataH zAstrokta paddhatyA nAnAdezavihArataH / acIkaran bhavanto mAM tIrtha yAtrAH zubhAvahAH // 4 // anekazAstrAdhyayanaM bhavadbhiH kArito'smyaham / jJAnacAritrasaskArairuttamairvAsito'smi ca // 5 // mamAtmazreyase nityaM bhavadbhizcintana' kRtam / vyApRtAzca mamonnatyai sadA svAkhilazaktayaH / / 6 / / mamAvinayadeoSAzca sadA kSAntA dayAlubhiH / itthaM bhavadanantopakArairupakRto'smyaham mokSAdhvarapAntha ! munIndra ! he guro ! vaco'tigAvaH khalu mayyupakriyAH / L || 6 || asambhavapratyupakArasAdhanAH smRtvAhamadyApi bhavAmi gadgadaH // 8 // he satpuruSa ! sarvadarzanasamAlocaprabhAbhAsuro vikhyAto nayacakramityabhidhayA grantho mahAgauravaH / yuSmatpreraNa mArgadarzana balAt sampAdito'yaM mayA kRtvA darzanazAstrabodhamamala sampadyatAM zreyase // 9 - tatrabhavadantevAsI zizurjambUmijayaH Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX AbhAradarzana parama pUjya AgamaprabhAkara zrutazIlavAridhi munirAja sva. puNyavijayajI mahArAjazrInA sadupadezathI goregAMva(muMbaI)nA zrI javAharanagara jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha taraphathI A graMtha (dvAdazAeM nayacakram-dvitIyo vibhAgaH) nA prakAzana kharca mAM madada arthe ru. 11000) agiyAra hajAranI Arthika sahAya amane maLI che. AvI udAra sahAya mATe ame te zrI saMgha ane temanA TrasTI sAhebAnA aMtaHkaraNapUrvaka AbhAra mAnI chIo. zrI jaina AtmAnaMda sabhA-bhAvanagara. XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakanuM nivedana pUjyapAda AcArya mahArAja zrImad vijayasiddhisUrIzvarajI dAdAnA paTTAla kAra pUjyapAda AcArya mahArAja zrImad vijayameghasUrIzvarajI mahArAjanA ziSya pUjyapAda munirAjazrI bhuvanavijayajI mahArAjanA aMtevAsI ane jaina sAhityanA temaja bhAratIya samana dArzanika sAhityanA talasparzI jJAtA tathA potAnI anupama vidvattAvaDe pUrva temaja pazcimanA paurvAtya vidyAnA vidvAnAmAM Agavu sthAna dharAvanAra parama pUjya munirAja zrI jaMbUvijayajI mahArAja saMzodhita ane saMpAdita mahAtArkika, zAsanaprabhAvaka AcArya pravara zrI mallavAdisUrIzvarajI praNIta dvAdazAra nayacakram nAmanA ucca koTino dArzanika luptaprAya jevo Akara graMtha pragaTa karavA ame bhAgyazALI thayA chIe, te bAbatamAM ame gauravanI lAgaNI anubhavIe chIe. A grathanA mULa bAra ara che. tenA akathI cAra ara samAvato pahelo bhAga saM. 2022mAM ame prasiddha ko hato. te vakhate pAMcathI bAra ara ekaja bhAgamA samAvI te bIjA bhAga rUpe jema bane tema jaladIthI pragaTa karavAnI amArI umeda hatI. pAMcathI ATha ara chapAi gayA ane AThamA ara pUro thatAM navamA ara chApavAna kAma zaru thayu. paraMtu AThamA aranA chellA pAnA sAthe navamA aranA sAta pAnAM chapAyAM pachI te vakhate acAnaka anivArya muzkelIo AvI paDI ane dilagIrI sAthe chApakAma mokupha rAkhavu paDayu. AvI paristhitimAM je cAra aro chapAi gayA che te vadha vakhata rAkhI namakatAM teno bIjo bhAga taiyAra karI vidvAnonA hAthamA makavo tevA nirNaya levAmAM Avyo. te pramANe A pAMcathI ATha ara samAvato bIjo bhAga prasiddha karIpa chINa. navathI bAra ara tathA anya upayogI pariziSTo samAvato trIjo bhAga jaladIthI pragaTa karavAnI amArI umeda che. navamA aranAM je sAta pAnAM A bIjA bhAgamA ApavAmAM AvyAM che, te pharIthI chApIne vAcakAnI suvidhA khAtara trIjA bhAgamAM navamo ara pUrepUro ApavAmAM Avaze. A bIjA bhAgamA samAviSTa aronA pariziSTo vagere navathI bAra aronA pariziSTo sAthe trIjo bhAgamAM ApavAmAM Avaze. A graMthanA prathama bhAgamAM aMgrejImAM vidvattApUrNa prastAvanA jagatanA eka ucca koTinA dArzanika ane viyenA yunivarsiTImAM bhAratIya darzanazAstro tathA irAniyana tattvajJAnanI vidyAzAkhAnA adhyakSa vidvAna prophesara Do. o. phrAuvalanere lakhI hatI. A bIjA bhAgana prastAvanA paNa teozrI pAse lakhAvavAnI amArI umeda hatI. paNa gaI sAle durbhAgye temana zokajanaka avasAna thatAM amArI te umeda pUrNa thaI zakI nathI. ame pro. DI. e. phrAuvalaneranI amArI taraphanI bhalI lAgaNIone yAda karI A take temanI AbhAra mAnIe chIe. AvA dharma ane saMskRtinA pAyAnA graMtho e ApaNA samAjanuM gaurava che, ane temanu prakAzana ApaNA gauravazALI astitva mATe Avazyaka che. amane kahetAM Anada thAya ke ke Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ goregAMva (muMbaI)nA zrI javAharanagara jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMdhai ru. 11000) agiyAra hajAranI udAra Arthika sahAya ApI A bIjA bhAganu prakAzana sulabha banAvyu che eTalaM ja nahIM, paNa temaNe bIjA zrI saMghAne zAnakhAtAnI rakamono sadupayoga kema karato tenuM suMdara mArgadarzana Apyu che. A bhAganA mukhya pAThanAM pR. 377 thI pR. 744 sudhIna chApakAma muMbaInA suprasiddha nirNayasAgara mudraNAlaye kayu che ane bAkIceM chApakAma bhAvanagaranA AnaMda prinTIMga prese kayuM che. bhAvanagara khImacaMda cAMpazI zAha tA. 1-2-1976 zrI jaina AtmAnaMda sabhA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FOREWORD It gives me great pleasure to bring out the Part II of the Dvadasaram Nayacakram of Acarya Sri Mallavads with the commentary of Sri Simhasuri by the grace of Arihanta and Gurudeva. The Nayacakram contains twelve Aras i. e. modes of consideration. Of these the first four were published as Part I about nine years ago. At that time it was our intention to publish the remaining eight Aras in one volume as Part II. The Aras from five to eight were printed but then owing to some unforeseen difficulties the Aras from nine to twelve have not been printed as yet. However owing to the pressing demand for publishing the Book, we have decided to publish the Aras from five t eight now as Part II. We hope that the remaining four Aras will be printed and brought out as part III very soon. The Fifth Ara considers both the Vidhi and Niyama i. e. Dravya and Kriya. The Vaiyakaranah follow this. The Sixth Ara considers the Vidhi of both Vidhi and Niyama (i. e. Samanya and Visesa). The Vaisesikah follow this. The Seventh Ara considers both the Vidhi and Niyama of both the Vidhi and Niyama. In this Ara old Vaisesika works which are not extant now-a-days, such as Vakya, Bhasya Tika by Prasastamati and Katandi Tika have been criticized at length. Also in this Ara, the meaning of the WORD is described according to the famous Buddhist Logician, Dinnaga, who is aptly called the Father of the Budhist Logic. In the Eighth Ara, which is the longest of all the Aras, the doctrines of Bhartrhari, his teacher Vasurata, and Dinnaga and his commentators, have been fully repudiated. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 At present almost all the works of Dinnaga have been lost in Sanskrta. But a few have been preserved in the Tibetan and Chinese translations. From the Tibetan translations many important portions have been restored into Sanskrta by me and are given in the foot-notes at the relevant places in this Ara. This restoration of Tibetan portions into Sanskrta will be of great help, we hope, not only to the students of Nayacakram, but also to the students and scholars of many other Indian philosophies to understand the old Buddhist ideas. The Eighth Ara considers the Niyama of both Vidhi and Niyama. With this Ara the second Nemi, containing the Aras from five to eight, is completed. We are highly thankful to the late Professor Dr. Erich Frauwallner, the Head of the Department of Indian Philosophies at the University of Vienna, Austria (Europe), who described in a schoiarly manner the eontents of the first foti Aras in his introduction of the First Part of this work. We had also hoped that he would describe in the similar seholarly way the contents of this part also. But as, we are extremely sorry to say, he ezpired last year, we could not get his valvable introduction for this part. We express our thanks to all those, who have helped us in preparing, printing and publishing this volume. We are very much pleased that this work is being brought out in the 2501 st year from the Nirvana of Lord Mahavira. 1 pay homage at His Feet by this Flower. 15th Aug. 1975 Muni Jambuvijaya Patri Disciple of Muniraja Sri (Kutch) Bhuvanavijayaji Maharaja For Private & Personal use only . Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM hA~ arha zrIzaGkha varapArzvanAthAya namaH || AcArya mahArAjazrImadvijayasiddhisUrIzvarajIpAdapadmebhyo namaH / AcArya mahArAjazrImadvijayameghasUrIzvarajIpAdapadmebhyo namaH / sadgurudevamunirAja zrI bhuvanavijayajIpAdapadmebhyo namaH | prAstAvikaM kiJcit paramakRpAlAH paramAtmanaH sadgurudevasya ca kRpayA nyAyAgamAnusAriNyA vRttyA vibhUSitasya AcArya zrImallavAdiviracitasya dvAdazArasya nayacakrasya ubhayam 5 ubhayavidhiH 6 ubhayeobhayam 7 ubhayaniyamaH 8 ityaracatuSTayAtmako'yaM dvitIyA vibhAgo viduSAM purataH prakAzyate / AdimamaracatuSTayaM bahoH kAlAt pUrva prakAzitam / madhyamamidamaracatuSTayamapi bahoH kAlAt prAgeva mudritam, tathApi dvitIyavibhAge sampUrNa nayacakram avaziSTAnaSTAvapyarAnprakAzayitumasmAkaM samIhA''sIt, prathame vibhAge prAkkathane'pi tathaivAsmAbhirAveditam kintu vihiteSvapi bahutareSu prayatneSu vividhakAraNavazAdantimasyAracatuSTayasya mudraNamadyAbadhi naiva sampannam, ato drAghIyasA vilambena madhyamAracatuSTayAtmaka eva dvitIyA vibhAgaH samprati prakaTIkriyate / nayacakrasya svarUpe, bhagavatAM granthakRtAM mallavAdisUrINAM vRttikRtAM siMhasUrigaNivAdikSamAbhramaNAnAM ca viSaye, patadgranthasampAdanazailyAzca viSaye yad vaktavyaM tat prathamavibhAge prAkkathane vistareNAveditameva / etadgranthasampAdanAdhArabhUtAnAM hastalikhitAdarzAnAM svarUpamapi tatraiba vistareNa draSTavyam | saMkSiptameva kiJcit prAstAvikamatra likhyate / aracatuSTayasya viSayaH " ast 'sarva' dravyamAtram ' iti yadukta tat paJcame're nirasyate, na kevala dravyameva bhAvaH, kriyA'pi bhAva, ubhayeorapi bhavanAvizeSAt yathA dravyaM bhavati tathA kriyApi bhavati' iti paJcame'ra ubhayanayamata' vaiyAkaraNasiddhAnta manasikRtya nirUpita granthakRtA / ayaM nayA naigamadezaH / . " SaSThe're ubhayamayamata mirAkRsya vidhi-niyamayoH sAmAnya-vizeSayoH vidhiH vaizeSikamatAnusAreNa varNitaH / ayaM nayA naigamaikadezaH / ime bahU dravyAstikanayAH / ataH paraM SaNNAM parya' vAstikanayAnAM prArambhaH / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika kiJcit . tatra saptame're vaizeSikasUtra-vAkya-bhASya-prazastamatiTIkA-kaTandITIkAdyanusAreNa vistareNa vaizeSikamata nirUpya ubhayobhayanayena nirAkRtam , ubhayAvidhi-niyamayoH sAmAnya-vizeSayAH bhavanamabhavana cetyubhayaM varNitam / bauddhamatAnusAreNa apohaH zabdArtho vrnnitH| RjusUtradezo'yaM nyH| saptamasya ubhayobhayanayasya mata nirAkurvatA aSTamena ubhayaniyamanayena 'bhAvAbhAvau dvAvapi pradhAnau, bhAvaH pradhAna vizeSa upasarjanam , vizeSaH pradhAna bhAva upasarjanam , ubhayamupasarjanam' iti caturyu vikalpeSu 'vizeSaH pradhAna bhAva upasarjanam' iti svamata darzitam / 'zabdasya ko'rthaH' iti vicAraNAyAM bhartRhareH bhartRhayupAdhyAyasya vasurAtasya ca mata nAmagrAha vistareNa carcitam / tataH paraM 'nAma-sthApanA-dravya-bhinnaliGgavAcyeSTAkaraNAd bhAvayuktavAcI zabdaH' iti siddhAntitamanena zabdanayAnusAriNA nayena diGnAgena taTTIkAkAraizca baNi to'nyApohaH mahatA vistareNa upanyasya nirAkRtaH / / nayo'ya zabdanayadezaH / vidhiniyamayorguNapradhAnabhAvena niyamo'tra upadazyate / asmizca aSTame're'racatuSTayAtmako nayacakrasya dvitIyo mArgaH samApyate / ___aSTame're mallavAdisUribhiH bauddhAcAryadiGnAgasya mata vistareNa carcitam / diGnAgena ca prakaraNazataM racita miti zrUyate / prAyaH sarve'pi tasya granthAH saMskRtabhASAyAM cirAd vinaSTAH, teSu kevalaM katipayAnAmeva granthAnAM bhoTa [Tibetan ] bhASAyAM cInabhASAyAM cAnuvAdAH purAtane kAle vihitAH samprati upalabhyante / aSTame're carcita diGnAgamata pramANasamuccayAkhye savRttike tadIye granthe bhUyasAM'zena vidyata iti jJAtvA devagurukRpayA bhoTabhASAmadhItya durlabhatamAMzca bhoTabhASAmayAn granthAn dezAntarebhyo labdhvA bhUyasA parizrameNa sampAdito'syASTamo'raH, moTagranthebhyaH saMskRtabhASAyAM parivartana vidhAya pramANasamuccayasya, taddhRttaH, jinendrabuddhiviracitAyA vizAlAmalavatyAzca taTTIkAyA ane'zASTippaNyAM tatra tatropanyastA asmAbhiH / ___ na kevala jainataka granthAdhyetRNAM, bauddha-nyAya-vaizeSika-mImAMsAdidarzanAdhyetRNAmapi sahippaNo'yamaSTamo'ro nitAntamupayogI bhaviSyatItyAzAsmahe / _avaziSTamaracatuSTayaM zIghra mudrApayitvA prakAzayituM prayatyate, paramAtmanaH kRpayA tadapi zIghra mudrita prakAzitaM ca bhavet / upakArasmaraNam AgamaprabhAkaraiH sva0 munirAjazrI puNyavijayajI mahodayairetadgranthasampAdane preraNayA bahuvidhadurlabhasAmagrIpradAnena etadgranthaprakAzanabyavasthAvidhAnena ca mahat kArya" bihitam / sva0 erIkha phAuvAlnara [Prof. Dr. Erich Frauwallner, Vienna, Austria, Europe]paNDitazrI vAsudeva vizvanAtha gokhale [ Poona]-paNDita hidenerI kitAgAvA [Prof. Dr: Hidenori Kitagawa, Nagoya University, Nagoya, Japan) ityemirSiSidhabhoDa Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvikaM kiJcit granthapradAnena upayogivividhasUcanAbhirvA atra bahu sAhAyaka vihitam / nirNayasAgara. mudraNAlayasya paNDitaiH 'paM. nArAyaNa rAma AcArya' ebhizca zAstrimahodayairasya mudraNAdau mahatA parizrameNa prabhUta prabhUta sAhAyakamanuSThitam / / - gurudevastutirUpaM zlokanavakaM nyAyavizAradanyAyatIrthasva0munirAjazrInyAyavijayajI mahodayaH saMskRte viracitam / pate sarve'pi mahAnubhAvA dhanyavAdamarhanti / gurudevacaraNeSu praNipAtaH sampUrNaspAsya granthasya saMzodhane sampAdane ca prANarUpA sarvarUpeNa sahAyakAzca mama gurudevAH pitRcaraNAzca munirAjazrI1008 bhuvanavijyajImahArAjAH / paramapUjyAnAM paramArAdhyAnAM prAtaHsmaraNIyAnAmamISAM gurudevAnAM kRpayA sAhAyyenaiva ca kArya midaM sampannamiti bhUyo bhUyo gurudevAnAM caraNeSu praNipAta karomi / prabhupUjanam anantopakAriNaH zAsanapateH paramArAdhyasya zramaNasya bhagavato mahAvIrasya caraNeSu anantazo vandanApUrvakaM 2501 vIranirvANasaMvatsare-granthamimama samarpayan paramaM harSamanubhavAmi / vIranirvANasaMvat 2501 vikramasaMvat 2031 vaizAkhazukladazamI prabhuzrI mahAvIrasvAmikevalajJAnakalyANakadinam / bhadrezvaratIrtham (kaccha) -ityAvedayati pUjyapAdAcArya mahArAjazrImadvijayasiddhisUrIzvarapaTTaziSyapUjyapAdAcArya mahArAjazrImadvijayameghasUrIzvaraziSyapUjyapAdagurudevamunirAjazrIbhuvana vijayAntevAsI munijambUvijayaH Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM hI ahaM zrI zaGekhezvarapArzvanAthAya namaH // AcArya mahArAjazrImadvijayasiddhisUrIzvarajIpAdapadmabhyo namaH / AcArya mahArAjazrImadvijayameghasUrIzvarajIpAdapadmabhyo nmH| . sadgurudevamunirAjazrIbhuvanavijayajIpAdapadmabhyo namaH .. prAstAvika parama kRpALu jinezvara paramAtmA tathA sadgurudevanI kRpAthI AcArya zrI mallavAdiviracita dvAdazAra nayacakrano 'ubhayam 5, ubhayavidhiH 6, ubhayobhayam 7, ubhayaniyamaH 8, A cAra arano banelo bIjo vibhAga prakAzita karatAM ame ati AnaMda anubhavIe chIe. prArabhanA cAra arano banelo prathama vibhAga ghaNA samaya.pUrve prakAzita thaI gayo che. A madhyama cAra ara paNa ghaNA samaya pUrva chapAI gayA hatA. bIjA vibhAgamAM saMpUrNa nayacakranebAkI rahelA ATheya arone-prakAzita karavAnI amArI dhAraNA hatI. prathama vibhAganI prastAvanAmAM ame A vAta jaNAvI paNa hatI. chatAM aneka kAraNAne lIdhe chellA cAra aranuM mudraNa haju sudhI thaI zakyu nathI. eTale jeTala chapAI gayaM che teTala' zIghra prakAzita karavAnA uddezathI mAtra vacalA cAra arano banelo A bIjo vibhAga prakAzita karavAmAM Ave che. challA cAra aranA zIghra mudraNa mATe amArA prayatna cAlU che. devagurunI kRpAthI e paNa zIghra mudrita-prakAzita thaI vAcakAnA hAthamAM Avaze evI ame AzA rAkhIe chIe / nayacakranu svarUpa kevu che te saMbaMdhamAM, mUla graMthakAra AcArya bhagavAn mallavAdI tathA TIkAkAra siMhasUrigaNivAdi kSamAzramaNanA saMbaMdhamAM temaja A graMthanI saMpAdanazailInA sabaMdhamA prathama vibhAganI prastAvanAmAM ame vistArathI jaNAvyuche. A saMpAdanamA AdhArabhUta mukhya be prati-eka AcAryazrI dharma mUrtisUrijIe lakhAvelI prati tathA bIjI vAcakapravara upAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAje bIjA aneka munivaro sAthe maLIne (pakhavADiyAmAMja 18000 zloka jeTalI) lakhelI prati-tathA u0 yazovijaya mahArAje lakhelI prati uparathI lakhAyelI prationo paricaya prathama vibhAganI prastAvanAmAM vistArathI ApavAmAM Avelo cha / jijJAsuone tyAM joI levA vinati cha / 5 thI 8 arono viSaya 'dravya ja paramArtharUpa che' evaM caturtha aranu mantavya che. tenu khaMDana karIne 'dravya tathA kriyA bane svataMtra rIte padArtha che' AQ ubhayanayanu mantavya vaiyAkaraNonA bicArone AdhAre graMthakAre pAMcamA ubhaya aramAM varNavyu che / A ubhaya naya naigamanayano ekadeza cha / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika chaTThA ubhayavidhi aramAM ubhaya nayanu khaMDana karIne vaizeSika matane anusAre ubhayanovidhi-niyamano sAmAnya vizeSano utsarga -apavAdano vidhi svIkAravAmAM Avyo che / A vicAradhArAnu mULa AgamagraMthomAM kyAM maLe che te jaNAvatAM jIvAjIvAbhigamasUtranA eka pATha aranA aMtamAM udhdhRta karavAmAM Avyo che / A naya naigamanA bheda cha / prAraMbhanA cha aro dravyAstika hovAthI cha dravyAstika nayona varNana ahIM puru thAya che / have pachI paryAyAstika nayanA cha ara zaru thAya cha / sAtamA aramAM vaizeSikasUtra, te uparanu vAkya, te upara bhASya, te upara prazastamatie racelI TIkA tathA vaizeSikasUtra upara racAyelI kaTandI nAmanI TIkArnu vistArathI kha Dana karIne vidhi-niyamanA sAmAnya-vizeSano bhAva tathA abhAva bane che' A rIte sAtamA ubhayobhaya naye potAnA masanI sthApanA karI cha / vaizeSikasUtra uparanI vAkya Adi vyAkhyAo seMkaDo varSAthI 'nAmazeSa thaI gaI che, tethI nayacakramA AvatA ullekho tihAsika dRSTie ghaNA ja mahattvanA cha / vaizeSikasUtra uparanA rAvaNabhASyanu bIju nAma kaTadI che ema paNa keTalAkanuM mAnavu che / A naya RjusUtrano bheda che ane tenA mate anyApoha zabdArtha cha / AThamA ubhayaniyama aramAM 'vidhi gauNa che, niyama mukhya che' A rIte ubhayano-vidhi niyamanA niyama svIkAravAmAM Avyo che / ane sAtamA aranu vistArathI khaMDana karavAmAM Avyu / nAma, sthApanA, dravya Adi samartha na hovAthI 'zabda bhAvavAcI che' ema zabdanayane anusAre jaNAvelu che / zabdArthanI carcAmAM bhartRhari ane tenA upAdhyAya (adhyApaka guru ) vasurAtano te nAma pUrvaka karelA ullekha tathA tenA matanI vistArathI carcA maitihAsika dRSTile khAsa dhyAna khece cha / diinAga tathA tenA graMthanA TIkAkAroe varNavelA 'anyApoha' zabdArthanA khaMDana-maDanamAM A arano ghaNo moTo bhAga rokAelo cha / nayacakranA badhA aromAM A sauthI moTo ara cha / A AThamA ara zabdanayano meda che te pUro thAya eTale ubhaya nayanA bhedo pUrNa thAya che tathA navacakrano 5 thI 8 arano banelA bIjo mArga (nemi) paNa pUrNa thAya che / AThamA aramAM bauddhAcArya diGnAganA mata anyApoha viSe ghaNA ja vistArathI carcA cha / diGnAge nAnA-moTA se prakaraNagraMtho racelA hatA ovI anuzruti che| temAMnA lagabhaga badhA ja graMtho saMskRtamA atyAre naSTa thaI gayA che / kAIka kAIka graMthonAM TibeTana tathA cInI bhASAmAM se kaDo varSA pUrve thayelA anuvAdA maLe che / AThamA aramAM A. zrImallavAdIe je carcA karelI che te pramANasamuccaya nAmanA diGnAganA graMthamAM maLe che evaM amArA jANavAmAM 1. juzrI pR. 498 Ti. 11, pR. 512 Ti. 7 vagere / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika Avyu, pramANasamuccaya e bauddhAcArya diGnAgano sauthI mahattvanA sAragrAhI dArzanika graMtha gaNAya cha / pramANasamuccaya upara diGnAge svopajJa vRtti lakhelI che, te baghA upara jinendrabuddhie vizAlAmalavatI nAmanI moTI TIkA lakhelI che, A badhAnAM lagabhaga sAtasAAThaso varSA pUrve thayelAM TibeTana bhASAMtaro (TibeTane 'bhoTa' deza kahevAmAM Ave che, paTale bhoTa bhASAMtaro) maLe cha / tethI TibeTana bhASAno deva-gurunI parama kRpAthI abhyAsa karIne, TibeTana bhASAnA atyaMta durlabha te te graMthone amerikA, iMglenDa yuropa tathA jApAnamAMthI mAikrophilma-pheATA Adi rUpe meLavIne, te te TibeTana bhAgono saMskRtamAM anuvAda karIne nayacakranA AThamA arane vizada karavA ame prayatna ko che, te te TibeTana aMzono saMskRtamAM karelo amAro anuvAda AThamA aramAM 'TippaNAmAM te te sthaLe sthaLe Apelo ke ke jethI nayacakranA te te aMzo zuddha ane spaSTa rIte samajI zakAya / mAtra jaina darzanazAstranA abhyAsIone ja nahi, paraMtu bauddha, nyAya, vaizeSika, mImAMsA Adi darzanAnA prAcIna graMthonA adhyayanamAM ke jyAM te bauddhasiddhAMtanI carcA Ave che tyAM A AThamA ara ane tenAM TippaNo ghaNAM upayogI thaze evI amane zraddhA cha / AgamaprabhAkara sva. munirAjazrI puNyavijayajI mahArAje A graMthanA saMpAdana mATe preraNA karIne, temaja saMpAdana upayogI vividha durlabha sAmagrI pUrI pADIne tathA A graMthanA prakAzana aMgenI vadhI vyavasthA karIne ghaNI ja 'mahattvanI kAmagIrI karI che / kharekhara A graMtha saMzodhana, saMpAdana ane prakAzana emane AbhArI cha / viyenAnI yunivarsITinA prAdhyApaka mahAn darzanazAstrI sva. DaoN. erIkhU phAuvAlnara [Prof. Dr. Erich Frauwallner, Vienna University, Vienna, Europe ], prAdhyApaka zrI vAsudeva vizvanAtha gokhale [punA], prAdhyApaka hidenArI kitAgAvA [ Prof. Dr. Hidenori Kitagawa, Nagoya University, Nagoya, Japan ]-A mahAnubhAvAra TibeTana gratho age vividha sUcanA dvArA athavA TibeTana graMtho mane meLavI ApavAmAM ghaNI ja sahAya karelI cha / nirNayasAgara mudraNAlayanA paMDita zAstrIjI zrI nArAyaNa rAma AcAyeM A prathanA atyaMta jaTila mudraNamAM khUba ja sahAya ghaNA prema ane ghaNI ja kALajIthI karI ch|| 1. pR. 607-609, 614, 617, 629-633, 638-640, 650-651, 663, 683685, 701, 724-729 / 1. viSayAnukramamAM kaIka vistArathI A vAta jaNAvelI che, jethI te te viziSTa sthAno zodhavAmA abhyAsIone saralatA rahe / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika gurustutinAM 9 zlokAnu saMskRtamAM suMdara Ayojana nyAyavizArada nyAyatIrtha sva0 munirAnazrI nyAyavijayajI mahArAje karI Apelu che / AnA prakAzanamAM jaina AtmAnaMda sabhAnA pramukha zAha khImacaMdabhAI cAMpazIbhAI tathA anya kAryavAhako ghaNo ghaNo rasa lIdhelo cha / A graMthanA saMzodhana tathA sampAdanamA prANarUpa ane sarva rIte sahAyaka pUjyapAda munirAjazrI 1008 bhuvanavijayajI mahArAja ke ke jeo mArI pUrvAvasthAnA paramapUjya pitAzrI tathA atyAre zramaNa avasthAmAM mArA tAraka gurudevazrI che / parama pUjya gurudevazrInA zaMkhezvarajI tIrthamAM (vikrama saM. 2015, mAha sudi 8 me) svargavAsa thayo tyAM sudhI pR0 552 sudhI A graMtha chapAI gayo hato, saMpUrNa graMtharnu saMzodhana ane saMpAdana to tethI paNa ghaNA samaya pUrve thaI gayu hatuM / A graMthanA saMzodhana, saMpAdana ane mudraNa samaye teozrIe je ciMtA ane parizramo karyA che tenu varNana zabdo dvArA mArAthI thaI zake tema ja nathI / A badhA prasaMgAnu smaraNa karatAM guru paramAtmAnA caraNomAM hRdaya praNipAta pUrvaka jhukI jAya cha / anaMta upakArI zAsanapati paramArAdhya carama tIrthaMkara zramaNa bhagavAn zrI mahAvIraprabhunA karakamalamAM prabhukRpAthI ja taiyAra thayelA A graMtharnu-vIranirvANasaMvat 2501 mAM-samarpaNa karIne ane e rIte prabhupUjana karIne atyaMta AnaMda anubhavu chu| vIranivAMgasaMvat 2501 vikramasaMvat 2031 jyeSTha kRSNa SaSThI, jeTha vadi 6 patrI (kaccha) -nivedaka pUjyapAdAcArya mahArAjazrImadvijayasiddhisUrIzvarapaTTaziSyapUjyapAdAcArya mahArAjazrImadvijayameghasUrIzvaraziSyapUjyapAdagurudevamunirAjazrIbhuvanavijayAntevAsI muni jambUvijaya Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNyA vRttyAlaGkatasya saTippaNasya nayacakradvitIyavibhAgasya viSayAnukrama : viSayaH pRSTham viSayaH pRSTham * 5 paJcama ubhayAraH 0 377-415 pataJjalyabhihitakriyAlakSaNakhaNDanam 411-414 ekAntena dravyameva na bhAvaH, ubhayanaye padArthAdinirupaNam 415 kintu dravya kriyA cobhayaM 0 6 ubhayavidhyaraH 0 416-454 bhAva iti pratipAdanam 377-379 dravya-kriyAdvayakhaNDanam 416-417 dravya-kriyaikAntavAdanirasanam 380-382 utpAda-vinAzaikAdhikaraNye doSAH 418-423 dravya-kriyobhayArthapratipAdanam 382-384 utpAda-sthityaikAdhikaraNye doSAH 423-426 dravya-kriyayobhinnatvasAdhanam 385-387 utpAda-vinAza-sthitInAmaikAdhidravyasya traikAlyam 287-388 karaNye doSAH 427-429 nityasya dvividhatvam 388-389 kAraNakArya nAnAtvam 430-434 sarvasya dravya-kriyobhayAtmakatvam 390-392 satkAryavAdikRtAkSepanirasanam 435 kriyAnityatve medajJAna sarva vAdanAthAnekAntavAdAzrayaNam 436 vyavahAropapAdanam 393-394 vidhi-niyamavidhisvarUpam 437 dravya-kriyAmidhAne Anardhakya vaiyAkaraNAbhimatadravya-kriyAnirAsaH 438- 442 paunaruktyaparihAraH 395-399 ubhayavidhimatanirUpaNam 443-446 [pratyantarApekSayAtyanta vyavasthito ubhayavidhinaye zabdArtha-vAkyArthau 446-450 mA0 pratau pAThaH 397-399] bhavanasya dravyakriyArUpatvAbhidhAnam 399. [vAkyapadIye padArthasvarUpam-Ti0] 446-448 pravRttisAmAnyasya kriyAtvasAdhanam 400-401 [vAkyapadIye'STau vAkya mAlavanagare sapta varSa zatAni Ama vikalpA:-Ti.] syaiva ghaTasya pradarzanam 401-402 etannayanirgamasUtram 450-453 gatinivRtterbhAvatvopapAdanam 4.2-405 SaNNAM nayAnAM dravyAstikamedatvam 454 khapuSpAdhasattAvAcizabdAnAM 0 7 saptama ubhayobhayAraH 0 455-552 bhAvArthatvam 405406 paryAyAstikanayena pUrva nayadUSaNapravRttisAmAnyasya kriyAtvam 4.7-408 prArambhaH dravyakriyayoranyatvam 409-410 sattAsamavAyanirAkaraNam Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH viSayaH pRSTham viSayaH pRSTham vaizeSikasUtrasya kaTanyAM TIkAyAM sattAnirAkaraNam 520-523 nirdiSTasya pUrva pakSasya samarthanam 458-460 dravyAdInAM svataH sattvam prazastamatimatakhaNDanam .. 460-470 samavAyasyaikatve doSapradarzanam 523-527 [mAlavanagare saptasu varSazateSvapi [prazastapAdabhASya-tattvasaMgrahavyatIteSu sa eva ghaTo vartata iti paJjikAntargataH samavAyavarNanam] 468 vicAraH-Ti0] 524-525 sattAsamavAyanirAkaraNam 471.-473 / / prazastamatimatakhaNDanam sattAyA asatsatkaratva-satsatkara samavAyanirAsaH 535 tvayonirAsaH 473-487 ubhayobhayanayasvarUpam sattAyAH sadasatsatkaratvanirAsaH 487 vastuno bhAvAbhAvAtmakatvam 536-538 sadasadaikAtmyopapAdanam 487-490 bhAvAbhAvAnyataraikAntavAdanirAsaH 539 vaizeSikeNa syAdvAde dUSaNAbhidhAnam 490-491 parasparAvabaddhabhAvAbhAvatvasAdhanam 540-543 syAdvAde dUSaNaparihAraH 491-495 lokavAde kriyA'bhAvapradarzanam 544-546 vaizeSikasUtrasya TIkAyAM prazasta anyApohaH zabdArthaH 547 matau nirdiSTAnAM syAdvAdadoSANAM -boddhAcArya diznAgamatasyollekhaH parihAraH 495-498 [dinAgamatasya vistareNa kaTandIkAravihitAkSepanirAsaH 498-503 nirdezaH-Ti0] 547-548 prAg niSpatterasatkAryavAdanirAsaH 504-507 pratibhAvAkyArthaH 548-549 niSThA-sambandhayorekakAlatvAditi RjusUtradezatvAt paryAyAstikatvam 549 vAkye doSAH 508-512 paryAyAstikazabdArthaH 550 vaizeSikasUtrasya vAkyasya bhASyasya ArSe nibandhanam 550-551 prazastamatiracitaTIkAyA ullekhaH 512-513 08 aSTama ubhayaniyamAraH 0 553-737 prazastamatimatakhaNDanam 514-515 pUrva nayamatadUSaNam 553-555 vaizeSikasUtra-vAkya-bhASya svasammatobhayaniyamamatavarNanam 556 nAmadravyArthabhavanavAdinaH pUrva pakSaH 557-560 prazastamatiTIkAkRtAM matasya nAmadravyArtha nayamatam 560-566 nirAsaH nAmadravyAthanayanirAsaH 567-579 vaizeSikamatakhaNDanam [dhaiyAkaraNamatakhaNDanam ] Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH viSayaH pRSTham viSayaH pRSTham liGgAdyabhede tantrArtha saMgrahollekhaH 579 bhoTabhASAnuvAdAnusAreNa saMskRte ekazabdasyAnekArthatve udAharaNatvena parivati'tAH katipayA aMzAH 'vAra-digU-bhU-razmi-vrajeSupazvakSi -tatsambaddhAzca kecidanye svargavAriSu / dazasvartheSu medhAvI pAThAH -Ti0] 607-609, gozabdamupadhArayet // ' iti zloka 611-614, syopanyAsaH 579 617-618, vAkyapadIyAnusAreNAbhijalpasya 623-629-634, zabdArthatvavarNanam 580-581 637-640, 650, bhartRhareH, ma hayupAdhyAyasya 651, 663, 665, vasurAtasya ca matam 581-583 678-680,683bhartRharimatanirAsaH 583-594 685,701-702, 724-729, 731, [AcArya siddhasenavacanoddharaNam ] 588 733-734 bhartRhayupAdhyAyasya vasurAtasya [diGnAgavacasA AptamImAMsAyAmate doSopadarza nam stulanA-Ti0] zabdanayasya matam diGnAgaracitagranthasyopari AcArya siddhasenasya sammati bhASyasya TIkAyAzcollekhaH 618, 628 prakaraNAntargatagAthAyA uddharaNam 596 diGnAgaracitagranthasya TIkAsthApanAdravyArthanayasvarUpam 596-602 kArANAmullekhaH zabdanayAnusAreNa bhAvanikSepavarNanam 602-604 621 zabdanayAnusAreNa asatyopAdhi 'sAmAnyaparIkSA'kArasya ullekhaH 628 satyasya zabdArthatvavarNanam 604-605 saTIko diGnAgasya granthaH 652-653 bauddhAcAryAdiGnAgapraNItasya bhA0 pratAveva vidyamAno anyApohavAisya nirAsaH 606-735 viziSTaH pAThaH 660-661 [diGnAgaviracitasya savRttikasya dinAgaracitagranthasya TIkAta pramANasamuccayasya jinendrabuddhi uddhRtaH pAThaH 662 viracitAyAstaTTIkAyA dvitIya bhA0 pA0 pratyAratyanta vyavaH vatIya-pazcama paricchehAnAM sthitA pATha Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH 737 viSayaH pRSTham vipayaH pRSTham sabhANyAd diGnAgaracitapranthA saMghAtaH zabdArthaH, padasamUho duddhRtaH pAThaH 678 vAkyam 736 vAdavidhikArasyollekhaH 680 zabdanayaikadezatvAt paryavAstidinna-vasubandhu-buddha-kApila katvam tantrANAmullekhaH ubhayaniyamanayasya ASa diGnAgaracitagranthasya bhASyAt nirgamavAkyam 737 TIkAyAzcoddhRtaH pAThaH 718 nayacakre vRttau vA paJcama-SaSTha-saptamA-'STamAreSullikhitAnAM vAda-vAdi grantha-granyakRnnAmnAM sUciH akSapAda 667 bhartRhari anekontavAdI 501 bhartRhayu pAdhyAya vasurAta 581, 595 AcAryasiddhasena 588, 596 bhASya (dinAgaracitagranthasya) 628, 678, AnyApohika 680, 683 690, 718 Aheta 698 bhASya (vaizeSikasUtrasya) 512, 513, kaTandI TIkA (vaizeSikasUtrasya) 458, 498, 499 bhASyakAra (pANinIyavyAkaraNasya) 412 kApilatantra bhASya ( 397 gautama indrabhUti gaNadhara vasubandhu jaina 497 vAkya (vaizeSikasUtravyAkhyA) 512, 513, jainendra 490, 698 TIkA (dinAgaracitagranthasya) 618, 628, vAdavidhikAra 680 632, 718 vaizeSika 388, 389, 459, TIkAkAra 495, 497, 504, TIkAkAra (vaizeSikasUtrasya) tatrA(ntrA)rthasaGgraha 579 vyAkaraNa dinna sAya duvAlasaMga gaNipiDaga sAmAnyaparIkSAkAra 628 nayacakrakAra siddhArtha mutamata prazastamati 461, 492, 512, 517 sUtrakAra (vaizeSika) prazastamatiTIkA 495 saiddhArthIya buddha syAbAda 502 517 580 737 sAmAnya Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayacaRdvitIyavibhAgasya zuddhipatrakam bramaH pR0 paM. mudritam zuddham pR0 50 mudritam zuddham 391 17 2yadAtmA- 2yadAtmA ,, 26 zAnA vijJAnA 400 30 292-2 ,, 27 nirgatA(to') niHsRtyo' 408 15 Avani Avani0755 432 28 paM0 1 paM0 2 408 30 222 755 435 21 ghaTAdeH ghaTAdena 408 30 223 756 437 29 dRzyatAM dRzyatAM pR0271 415 8 AkhyAta "AkhyAta paM014 sAvyayakAraka sAvyayakAraka 448 15 vAcakaTa vAcakatvaM vAkyamekamiti [vizeSaNa] , 21 lakSaNa lakSaNavAkyam , vAkyamekati" 455 8 bramaH [pA0 vaa02|1| , 20 250 9 // 2 // 1 li 456 8 'zrayantvA zrayantyA , vaakym| 8 tAkiGkaratvaM tArkikatva 416 17 "dravyasyaiva "dravyasya , 27 bhaa0| (paramata- bhA0 / 'kiMkaratvaM 416 25 vedA' y0|| vedA bhaa0| kinggrtv?)|| ya0 // 428 31 assttmaare| aSTamAre pR0 461 17 matinA 'ma tinA 666-667 / 462 8 cet, 429 21 9 / 2 / 1 / / 6 / 2 / 1 / 464 17 'asat 'asat' , 23 9 / 2 / 2 / / 6 / 2 / 2 / 469 26 sambandhaH smbndhH| , 24 vAso' vAso niyama cet ,...... pUrvo' Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 pa0 mudritam 11 3 21 1 prazastamaterabhiprAya iti bhAvaH // 517 93 33 35 548 11 [ vAkyA' 573 12 kAla " "" 35 Page Line 10 pR0 11 12 93 53 91 1 27 95 13 * Printed 15 schoiarly 16 eontents foti "" 6 x 2 x 0 m of = 30 paM0 12 'prAzasta 1 579 5 vAgdigbhUrazmi #vAgdigbhUrazmivajeSupazyakSisvarga' vAriSu / abhidharmakozabhASye [2 / 47] vasubandhunA udadhRto'yaM zlokaH, kintu tatra 'navasvartheSu' iti pAThaH || FOREWORD 17 ka 10 13 29 99 4 mudritam madyAbadhi dubAvapi barNito catuSTyAtmako vyavasthA zuddham 4 bihitam mahodayaH x zuddhipatrakam * prAzasta * prazastamate rabhiprAya iti bhAvaH // 1 vAkyA kAla pR0 pa0 606 32 607 18 26 zuddham "7 33 619 32 11 620 19 sthANu 632 34 sthANu' 640 29 676 9 35 "" Correct Page Line Printed scholarly 10 18 Contents 19 four prAstAvikaM kiJcit mudritam deg dopya'trA "" "" "" dyAvadhi tatraiva dvApi varNito 14 27 catuSTayAtmako 15 15 vyavasthA 16 " vihitam 16 18 mahodayaiH 'ukta ca 'pAtro' pR0 paM0 9 18 'necchayA kana (jvala ) tsvapi 22 (17 atra' zabda seholarly ezpired valvable mudritam vijayajI mahAbIra 23 zuddham dazasvartheSu medhAvI gozabda. mupadhArayet // 'do'pyatrA "Aha ca 'mAtro' parIkhU 12 sthANu (Urdhva) sthANu (Urdhva na tAtparyeNa kanatsvapi '17 atra' zabda ' Correct scholarly expired valuable zuddham vijayajI mahAvIra prAstAvika bicArone vicArone ubhayano vidhi ubhayano - vidhi dAnI zabdArthanI erIkha Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM aham atha paJcama ubhyaarH| satyametad bhavatIti bhAvaH' iti / kintvidaM 'dravyamevArthaH' iti virudhyate'bhyupagamena khavacanena vA tadavayavena vA, yat tad bhavati tasya bhAvatvAdapi, ato'nyathA'sattvAt khapuSpavat, ubhayam - dravyaM bhAvazca / / evamanantaranayenAbhihite bravItyuttaraH ---satyametad yaducyate tvayA 'bhavatIti bhAvaH' iti / / kintvidaM 'dravyamevArthaH' iti virudhyate, dravyaM ca bhavye [pA0 5 / 3 / 104 ], dravatIti dravyaM drUyata iti vA dravyamiti kartRkarmasAdhanavyutpattimAtrabhede satyapi arthabhedAbhAvAt sarvasarvAtmakatvAJca dravyameva pRthivyAdivrIhyAdibhAvena bhavati nAnyaH kazcidbhAvo'sti ityetadavadhAraNaM virudhyate, kena saha virudhyate ? abhyupagamena, yasmAt tvayaivAbhyupagataM vizeSaNaM 'dravyaM bhavatIti bhAvaH' iti bhavanalakSaNasya prakRtyarthasya sAdhyasya dravyalakSaNena pratyayArthena sAdhanena kA vizeSaNAt tadvayarthatAbhyupagateti, vizeSaNavizeSyayozca 10 bhedAt 'dravyamevArthaH' iti pUrvo'bhyupagamo virudhyate, itarathA vaiyarthyaM paunaruktyaM vA syAd 'dravyaM bhavati' 268-2 iti / athavA prakRSTakAlenAbhyupagamena virudhyate iti kiM citrAyatyAm ? kintu svavacanena vA 'virudhyate' iti vartate, vAzabdasya vikalpArthatvAt samuccayArthatvAdvA abhyupagamena svavacanena ca virudhyata iti, ata Aha-tadavayavena vA, 'bhavati' iti 'dravyam' iti vA vizeSaNavizeSyabhedAnupAdAne'pi ekasminneva pade prakRtipratyayArthabhedopAdAnAt , sattAyAM prakRtiH, leTpratyayaH kartari, tau prakRtipratyayau pratyayArtha saha 15 brUtaH pradhAnopasarjanabhAvena, yathA rAjapuruSau puruSArthamiti, tathA dravyamityatrApi dru gatau [pA0 dhA0 945] kRtyalyuTo bahulam [pA0 3 / 3 / 113 ] iti kartRkarmAdyanyatamasAdhane yatpratyaye prakRtipratyayabhedobhyupagamAt / kiM kAraNam ? yat tadbhavati tasya bhAvatvAdapi, yat tat tvadiSTaM dravyaM tad bhAvo'pi kriyApi, kriyA bhAvaH pravRttiriti paryAyAH, bhAvasyApi bhAvAt 'bhavatIti bhAvaH' iti vyutpatteH 'dravyam' iti 'bhavati' iti ca vacanAd bhavanasya dravyAd bhinnatvAt / ato'nyathA'sattvAt , yadi dravyaM bhAvo'pi na syAt 20 kriyApi na syAt tatastadasat syAdabhAvatvAda kriyatvAt khapuSpavaditi / tasmAd dravya kriyayoH sattvAd yaduktaM tvayA 'dravyamAtramutkSepaNAdi' iti tadasat / 1pravI pr0|| 2 dRzyatAM pR. 370 paM. 3 // 3 dRzyatAM pR. 373 pN06|| 4 dRzyatAM pR0 373 paM0 3 // 5 tadyartha pra0 // 6degmAyatyaM / pra0 // 7dravyamatIti vA pra0 // 8"bhU sattAyAm'-pA0 dhaa01|| 9 "vartamAne laT"-pA0 3 / 2 / 123 // 10 dRzyatAM pAtaJjalamahAbhASye 3 / 1 / 67 // 11 "aco yat" pA0 3 / 1197 // 12degdAt gamAt pr.|| 13 dRzyatAM pR0 369 paM0 4, pR0 370 paM0 8 // naya048 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [paJcama ubhayAre tatra sammUJchitasarvaprabhedanirbhedaM bIjaM dravyam , tathAbhavanavinAbhUtasannidhivastutvavyaktiH kriyA, pravRttiH kriyA bhAvaH, vadanagataniyatakramAkArarUpaparimANamAyAkArakapatAkikAsantAnaniSkAlavat, mAyAkArakavad dravyAdanutpAdavyayAtmakAt pRthivyAdermUlAdayaH, yathAkhaM patAkikAmAlAvat kriyAtmAnaH / adravya 5 tasmAcca na 'ekaM sarvam' anantaranayadarzanam , na 'sarvamekaM' puruSaniyatyAdivikalpavidhividhinayadarzanam , nApi vidhyubhayadarzanaM karbakartRbhUtaM prakRtipuruSamidam , nAdhiSThAtradhiSTheyamidamitIzvarakAraNaM pradhAnopasarjanabhUtaM prAGirdiSTam , kiM tarhi ? ubhayaM kartR bhavanasya pradhAnaM ca tulyabalatvAdasya bhAvo bhavatIti sAmAnyena, 269.1 kiM punastadubhayamityata Aha - dravyaM bhAvazca / atra bhAvazabdaH kriyAvacanaH kriyA bhAvo dhAtuH [pA0 vA. 1 / 3 / 1] iti lakSaNAt / 10 tasmAiyaM dvayaM sarvaM ghaTapaTAdi bhavati pctyaadivt| tatra sammUrchitasarvaprabhedanirbhedam , sammUrchitAH saMsRSTAH avinirbhAgena sarve prabhedAH pacipaThibhujigemyAsizayyAdayaH kRSNagauradanturahasvadIrghatAdayazca yasmistat sammUrchitasarvaprabhedaM tat sarvatra svarUpAsamavasthAnAd nirbhedaM ca teMdagRhItataraGgAdiprabhedasaraHsalilavata tat teSAM bIjamAzrayo dravyamityetad dravyalakSaNam / tathAbhavanavinAbhUta sannidhivastutvavyaktiH kriyA, tena prakAreNa pacipaThigamyAdinA bhavanaM tathAbhavanam , tena bhavanena vinAbhUtaH sannidhiH zaktimanmAtrAvasthA 15 zaktyanabhivyaktiryasya vastunastat tathAbhavanavinAbhUtasannidhivastu, tasya bhAvo vastutvam , tadvayaktiH vastuzaktyabhivyaktiH kriyA ityetat kriyAlakSaNam / pravRttiH kriyA bhAva iti paryAyakathanam / / tasya dvayasya svatatrasya bhAvasya nidarzanam - vadanagatetyAdi yAvad niSkAlavaditi / mAyAkArakavadane vyavasthitaH kramo yAsAmAkArA rUpANi parimANAni ca tA mAyAkArakapatAkikAH, tAsAM santAnasya niSkAlavat / pRthak tayoH svarUpavyAkhyAnArthamAha -mAyAkArakavad dravyAdanutpAdavyayAtmakAt 20 pRthivyAdermUlAdaya iti jagad dArTAntikaM dRSTAntena mAyAkArakeNa samIkurvan dravyaM vyAcaSTe kriyAM ca yathAsvaM patAkikAmAlAvat kriyAtmAna iti ca / yA yA svA yathAsvaM patAkikAmAlA avyavacchedena nIlapItAdivarNA hUsvadIrghAditanusthUlAdisaMsthAnapramANA niyatA eva krameNa niSkasanti tathA 'pacati gacchati' ityAdi kriyA dravyAd devadattAderiti / tato'nyA api ca tAstena vinA na bhavanti, so'pi tAbhirvinA 269-2 na bhavati, atha ca niyatAkArarUpaparimANAstAH sa ca tatpariNatavyaktiriti dvayamapi bhavatIti / 25 evaM tasminneva dravyakriyAtmani vastunyantarbhAvAt padArthAntarakalpanAvaiyarthyam kriyAmAtratvAd guNA dyAzritapadArthAnAm / dravyajAtibhedaparikalpanAvaiyarthaM ca sarvadravyANAM kriyAvattvAditi tatpradarzanArthamAha kartakartabhataM pr0|| 2 "kriyAvacano dhAtuH |.."bhaavvcno dhAtuH / " iti pANinIyavArtike 131 // 3 vi0 vinA "dvayaM dravyaM sarva ya0 / degdvayaM sarva vi0 // 4degdaM nirbhedaM ya0 // 5 gamyAzizupAdayaH pra0 // 64 etadantargataH pATho bhA0 pratau nAsti // 7 tadAra ya0 // 8 tadvayaktiH vastutvavyaktiH vastuzaktyabhivyaktiHpA. De. lii.|| 9prathaka tayoH pra0 / atra 'pRthak ca tayoH' ityapi pAThaH syAt // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyakriyayorubhayorarthatvapratipAdanam] dvAdazAraM nayacakram 379 dravyavadravyasaMyojanaviyojanotkSepaNApakSepaNAditathA bhavana vizeSaNasamavayanAdayo bhavanameva dravati jAnAti icchati dveSTi dhvanati yatate saMyunakti viyunakti zvetate ityaadi| pRthivyAdisaMyojanaviyojanotkSepaNApakSepaNatathA bhavanavizeSaNasamavayanAdibhavanena vinA na dravyabhedAH sambhavanti yAvadantyaM dravyam , pRthivyAdinA vinA na 5 saMyojanaviyojanotkSepaNApakSepaNatathAbhavanavizeSaNasamavayanAdayo na mUlAdibhAvo veti drvybhaavprigrhH| evaM ca kRtvoktam - na hi kiJcit svasminnAtmani muhUrtamapyavatiSThate vardhate yAvadanena adravyadravyavadravyasaMyojanetyAdayaH, guNAdayastAvat kriyaiva iti prAguktam , adhunApyucyate tadvAreNa jAtyabhedazca / dvividhaM hi dravyam - adravyamanekadravyaM ca / nAsya dravyaM samavAyikAraNamityadravyamAtmAkAzakAla-10 dikparamANyAkhyam / dravyavad dravyaM tu dvayaNukAdi mahApRthivIparyantam / tasya dvividhasyApi dravyasya jAtibhedAbhAvaH, yasmAt saMyojanaM prAptiH kriyA pariNatilakSaNA, saiva saMyogo guNo'NvAkAzAdInAm , AtmAkAzAderapi pariNamanakriyAvattvAduktavada kriysyaasttvaat| evaM viyojanaM vibhAgaH kriyAmAnaM na gunnH| tathA rUpyate'kSibhyAmiti rUpam , rasyate jihvayeti rasaH, evaM gandhasparzazabdA anye ca saGkhyAdayo neyA buddhyA saGkhyAyamAnatvAt / utkSepaNApakSepaNAdIti UrdhvakSepaNAdikriyA dravyadharmo dravyaprabhedaH / tathAbhavanamiti 15 sattAsAmAnyaM dravyasyaiva samAnasya bhavanam , yat samAnena bhuuyte| vizeSaNamiti vizeSaH kriyaiva yena nIlAdinA gamanAdinA kriyAmAtreNa dravyasya vizeSeNa bhavanaM sa sa vizeSaH / samavayana sambandhaH, so'pi saMyoga eva, 'sam' ityekIbhAvenAvayavAnAmavasthAnaM tantvAdInAM paTAditvena samavAya ihe ti kAryakAraNayorekIbhavanam / AdigrahaNAd yAvatsamavAyidravyaM bhedAt samavAyAnanyaM darzayati SaTpadArtharimANAbhAvaM [ca] pariNAmadharmAnantyAt kriyAguNAdipadArthAnantyAcca / bhavanameva bhAva eva kriyaiva, na guNAdayaH santIti bhavanazabdena 20 kriyAM darzayati / idAnIM dravyaM darzayitukAma Aha - drava'tItyAdi yAvacchetata ityAdi kArakaM tallaMkAreNa kartRvAcinA druzeSidviSidhvaniyatisaMyujiviyujizvitInAM sAdhyAnAM kriyAvizeSANAM sakartRkANAmabhidhAnAt / tayoranyonyarahitayordravyakriyayorabhAvapradarzanArtho granthaH-pRthivyAdisaMyojanetyAdi / yAvad dravyabhAvaparigrahaH / Adau tAvad bhavanena yiyA bhAvena vinA na dravyabhedAH sambhavanti pRthivyAdayo yAvadantyaM dravyaM paramANudravyamiti, pRthivyAdinetyAdi, yAvanna mUlAdibhAvo vetyuktAnAmeva dravyabhedA-25 nAmabhAve saMyojanAdayaH kriyAbhedA na santItyAdi tenAniSIMpAdanam / tasmAd dravyabhAvaparigraho yukta ityupanayati, itizabdasya hetvarthatvAt / evaM ca kRtvetyAdi yAvadapAyena vA yujyata iti bhASyakAreNa sAGkhyAdAhRtyokto jJApakagranthaH 270-1 1nAdhucyate pr0|| 2 "yAvadavadhAraNe / 2 / 1 / 8 / yAvantaH zlokAstAvanto'cyutapraNAmA yAvacchokam / " iti pA0siddhAntakaumudyAm // 3 pariNAmAbhAvaM pr0|| 4 dravyatI pra0 // 5 dRzyatAM pR0 126 tti07|| 6 // etacihAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 7kriyAyA bhaa0|| 8TAnapA pr0|| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ paJcama ubhayAre vardhitavyamapAyena vA yujyate [ po0 ma0 bhA0 1/2/64 ] / na hi kazcidartho dravyaM svasminnAtmani nirbhedanirupAkhye muhUrtamapi avatiSThate, apizabdAd yAvat samayamapi nAvatiSThate, vardhate yAvadanena vardhitavyam, yAvadanena apetavyaM tAvadeva apAyena yujyate, sannihitavyakti yuktatvAt / yadi tu dravyamityevAkriyamabhaviSyat tato nAbhaviSyat prAk tadA vA pazcAcca 5 380 so'yamasminneva dravyakriyAtmakavastuvAde ghaTate, na paramataikAntadravyapariNAmavAde nApi satatapravRttakSaNikavAde / tad vyAcaSTe - na hi kazcidartho dravyam, 'na hi kiJcit' iti prAptasya sAmAnyanapuMsakanirdezasya 'arthaH' iti puMlliGgena vizeSya vyAkhyAnam, yathoktam - avyakte guNasandehe napuMsakaliGgaM prayoktavyam, jAyamAnaM hi dvayameva jayate - pumAn strI vA, tathApi vaktAro bhavanti - kimasya jAtam ? iti [ pa0 ma0 bhA0 1/2/69 ] / 10 punarapi cArthazabdaparyAyamAha - dravyamiti bhASyakAramatenaiva, svasminnAtmani dravyAtmanItyarthaH, nirbheda270 2 nirupAkhye gamanaspandananimeSonmeSAdibhedavirahite tasya bhedavirahitasya nirupAkhyatvAt, taddhi dravyaM dharmarahitamupAkhyAtumazakyam, anupAkhyatvAccAsadeva syAt, atastad muhUrtamapi nAvatiSThate pariNatikriyAvirahitam / tad vyAcaSTe - 'api ' zabdAd yAvat samayamapi nAvatiSThate nAlikAlavastokaprANocchvAsaniHzvAsakramahAnyA, tataH paraM sUkSmakAlAbhAvAt / etena svAtmanyanavasthAnavacanena vRddhihAnisatatarsampravRttirUpaM sarvaM 15 vastu iti dravyapratyAkhyAnameva kRtam / vardhate yAvadanena vardhitavyamiti tu punaH 'yat parimANamasya yAvat' iti niyataparimANAM vRddhiM padmAdInAmiva sAdhikasahasrayojanAt parato na bhUtAM kadAciditi darzayatA tasyaiva dravyasyAvasthitasyAvasthA vizeSa eva vRddhiriti darzitaM bhavati / tathApAyo'pi yAvadanenApetavyaM tAvadevApAyena yujyata iti yAvacchabdArthamadhikRtaM bhAvayati, yathA sUkSmanigodAparyAptakajIvasyAvaraNAntarAyakSayopazamakRtayogopayogasvarUpasyAkSarAnantatamabhAgopalambhamAtre'vazyamavatiSThate jJAnadRSTAvaraNavIryAntarAyodaya20 janitopaghAtayogopayogahAniH, na tataH paraM hIyate, anyathA tasyAjIvatvaprasaGgAditi / tasmAd yAvadvacanAd dravyamevAvasthitaM vardhate'paiti vA, na ca vRddhyapAyarahitasamavasthitatve satyapi ityeSo'sya granthasyArthaH / tasmAdayamapi grantho dvayAtmakadarzanenaiva netuM zakyate, nAnyatheti pratipattavyam / kiM kAraNam ? sannihitavyaktiyuktatvAt, sannihitasya avasthitazaktereva vyaktirAvirbhAvaH salilasekena bhUmigandhasya, tasyA 271-1 vyakteryuktatvAt 'dravyaM ca kriyA ca bhavati' iti grAhyam, anyathA tadayukterasatkAryavAdaprasaGgAdasambhavAJca / 'dravyameva, kriyaiva' ityanayorvAdayorayuktirucyate / tatra 'dravyameva' iti tAvanna yujyate / katham ? yadi tu 'dravyam' ityevAkriyamabhavanamabhaviSyad vRddhivyayarahitamapariNAmaikAntarUpaM yadyabhaviSyat tato nAbhaviSyaditi kriyAtipattau lRG na bhavanamevApadyata iti na bhavatyevetyarthaH, kriyA bhavanaM pravRtti - 25 1 dRzyatAM pR0 284-2 285- 1 / "pravRttiH khalvapi nityA / na hIdaM kazcidapi svasminnAtmani muhUrtamapyavatiSThate vardhate yAvadanena vardhitavyamapacayena vA yujyate / taccobhayaM sarvatra / " iti pAtajalamahAbhASye pAThaH // 2 dRzyatAM pR0 242 Ti0 4 // 3 nizvAsa pra0 // 4 saMvRtti pra0 // 5 vi0 vinA 'pastyAkSa pra0 / vakSa vi0 // 6 sapi bhA0 // 7 theti pattavyam pra0 // 8 lagabhavana pra0 / "liGgimitte lRDU kriyAtipattau " pA0 3 / 3 / 139 // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyakriyaikAntavAdanirasanam] dvAdazAraM nayacakram 282 apravRttatvAt , khpusspvt| bhavadeva hi bhvti|khpusspmpi vA'bhaviSyat, abhavadbhavanAt, dravyavat / AtmAdyapi ca pravRttameva, dravyatvAt , tantuvad bIjavat / tathA ca caitanyAdilakSaNatA AtmAdestathAbhavanapravRttisAmarthyAt satyapi dravyatvatulyatve / atha tu pravRttirityevAdravyA tato naiva syAt sA prAk pazcAt tadA vA'dravyatvA 15 rityarthaH, yadi na pravarteta na pariNamet na kriyApi syAt dravyaM prAk kenacid gamanAdiprakAreNAvRttam / 'taMdA vA' iti sAmAnyakAlavAcinA zabdena idAnImapi nirdezakAle tadapravartamAnam pazcAccaiSyatkAle'pyapravartidhyamANaM na syAdityarthaH, apravRttatvAt / kimuktaM bhavati ? prAg nAsIt idAnImapravRttatvAt khapuSpavat / idAnIM na syAt prAgapravRttatvAt khapuSpavat, pazcAnna bhaviSyati idAnImapravRttatvAt khapuSpavadevetyabhUtaM tat syAd dravyaM kriyAzUnyatvAt pariNAmazUnyatvAdapravRttatvAdityarthaH / bhavadeva hi bhavati, pravartamAnameva hi kenaciddharmeNa mRdiva zivakAdinA bhavati, na nirupAkhyam / yadi nirupAkhyamapi 10 syAt khapuSpamapi syAt , khapuSpamapi vA'bhaviSyad bhavati bhaviSyati [ca] tvadabhimatadravyavat abhavadbhavanAditi akriyabhavanAdityarthaH / ____ syAnmatam , anaikAntikametat - abhavadbhavanAt khapuSpamapi bhaved dravyavat , dravyamapi mA bhUdapravRttatvAt khapuSpavaditi / kasmAt ? AtmAkAzAdInAmapravRttibhavanAnAM sattvadarzanAdapariNAmitvAdityartha iti / etaccAyuktam , tadvipakSatvAsiddheH, yasmAd AtmAdyapi ca pravRttameva dravyatvAt tantuvad 201-2 bIjavaditi / yathA tantavastantvavasthAyAM paTAvasthAyAM ca pravRttatvAd bhavanyeva tathA AtmAdayaH, evaM bIjameva hyaGkarAdibhAveSu pravRttameva tathAtmAdaya iti dRSTAntadvayopAdAnAd nyAyavyApitA pradarzyate / yathoktam - asti-bhavati vidyati-padyati-vartatayaH sannipAtapaSThAH sattArthAH [ ] iti / tasmAt tena tena prakAreNa pariNamamAnaM pravartamAnaM vastu bhavatItyucyate, svena svena ca pAriNAmikena prakAreNa bhavati pariNamatIti / atropacayahetumAha -tathA ca caitanyAdilakSaNatetyAdi yAvat tulyatve / satyapi tulye 20 dravyatve'tyeva jIvadravyANAmajIvadravyANAM ca bhavanavizeSaH / tadyathA-jIvadravyasya caitanyavIryAmUrtyasaGkhyAtapradezAvagAhAdistathAbhavanapravRttisAmarthyam , ajIvadravyeSvapi pudgalAnAM rUparasAdikarmadoSakarmAdi tathAbhavanasAmarthyam, yathAsaGkhyaM ca dharmAdharmAkAzakAlAnAM gatisthityavagAhavartanAstathAbhavanasAmarthyAni / tasmAdAsmAdevyatvatulyatve satyapi tathAbhavanapravRttisAmarthyAccaitanyAdiprativiziSTalakSaNatopapadyate / evaM tAvad dravyasya kriyAvirahitasyAbhAva uktaH, tayaiva yuktyA kriyAyA api vinA dravyeNAsattva-25 mityata Aha - atha tu pravRttibhUtirityevAdravyA pratikSaNapravRttyuparamalakSaNA bhUtirityeva, evetyavadhAraNAdadravyA dravyavirahitA kriyaivetyarthaH, tato naiva syAt sA pUrvavat prAk pazcAt tadA vA'dravyatvAdabhUtatvAt khapuSpavaditi tathaiva vyAkhyeyaM nirbIjatvAdasthitatvAdityAdiparyAyaistriSvapi kAleSu sAdhanAni 1pravartena pariNAmet bhA0 / pravarteta pariNAmeta ya0 // 2 tadeveti pr0|| 3 pazcAtvai bhA0 / atra pazcAdvai ityapi pAThaH syAt // 4 evaM ya0 pratiSu nAsti // 5 dRzyatAM pR0 34 paM0 20 // 6 vi. vinAnyatra karmadoSAkarmAdi ya0 / karmAdi vi0|| 7deghA vartanA tathA pr0|| 8 dRzyatAM pR0 380 50 5 // Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ paJcama ubhayAre dabhUtatvAd nirbIjatvAdasthitatvAt 'khapuSpavat / bhavadeva hi bhavati dravyArthataH / khapuSpamapi vA syAdadravyatvAd bhAvavat / bhUtArtha sAmarthyAdeva hi pravRttiH / guNAdyapi ca dravyameva vRttatvAt tantvAdivat / evaM kriyApi dravyeNa vinA nAsti / bhavatIti bhAvaH / yato'sau bhavatIti bhAvaH tad bhavanam / ata eva ubhayaniyamaH - prakRtipara eva pratyayaH prayoktavyaH pratyayaparaiva prakRtiH / 272 1 yojayadbhiriti vizeSaH / bhavadeva hi bhavati dravyArthata iti sthitirUpaM dravyArthabhavanamAcaSTe / etadanicchato'sthitabhavanasAdharmyAt khapuSpamapi vA syAdadravyatvAd bhAvavat kriyAvat aniSTApAdanametat / bhUtArthasAmarthyAdeva hi pravRttiH, dravyArthasAmarthyAdeva yasmAt pravRttiH kriyA, na nirbIjetyarthaH / a pUrvavadanaikAntikatyAzaGkA - nanu nirbIjaguNAdipravRttirdRSTeti / atrottaramAha - guNAdyapi ca dravyameva vRtta10 tvAt tantvAdivat tantubIjamRdAdivaditi prAgvat, iha tu dravyabhavanamantareNa pravRttyabhAva iti pradairyopaneyamiti vizeSaH / evaM kriyApi dravyeNa vinA nAstItyuktanyAyavadeva / 382 iti dravyakriyAlakSaNaM dvaitamuktvA akSarArthanyAyenApi pratipAdayiSyannAha - bhavatIti bhAva iti / atra bhuvazca [ ] itISTA kartari 'Na' pratyayaM kecidAhuH, iha tu bhUyata iti bhAve ghaJpratyayaH, sa ca yena bhUyate sa bhAva ityarthasAmarthyAd yo bhavati sa eva sambadhyata iti 'bhavatIti bhAvaH' ityuktam / 15 sa ca kartA, kartA ca dravyam tasmAd bhAvazabdo dravyavAcI, kriyArthyAMcitvamapi yato'sau bhavatIti bhAvaH, yasmAddhetoryena prakAreNa yato dharmeNa dharmAd vA bhavati tadravyaM sa bhAva iti, itizabdasya hetvarthatvAd 'bhavati' ityetad yato bhavati bhAvaH sA kriyA / kutaH punarbhavetIti bhavati ? bhavanasambandhAd bhavati bhavati tasya dravyasya tasmAt tad bhavanaM bhAvaH sA kriyA pravRttirbhavanamityarthaH / ata evetyAdi tasyobhayArthatvadarzanasya dRDhIkaraNArthaM yAvat pratyayaparaiva prakRtirityuttAnArtham / 20 kvippratyaye "cidAdInAM prathamaikavacane prakRtimAtraprayojanadarzanAt 'adhunA' ityAdiSu ca pratyayamAtrazravaNAd 1 "kimayaM pratyayaniyamaH - prakRtipara eva pratyayaH prayoktavyo'prakRtiparo neti, Ahokhit prakRtiniyamaH - pratyayaparaiva prakRtiH prayoktavyA pratyayaparA neti ? | kazcAtra vizeSaH ? 'tatra pratyayaniyame prakRtiniyamAbhAvaH / tatra pratyayaniyame sati prakRterniyamo na prApnoti, apratyayikAyAH prakRteH prayogaH prApnoti / astu tarhi prakRtiniyamaH, 'prakRtiniyame pratyayAniyamaH', prakRtiniyame sati pratyayasya niyamo na prApnoti, aprakRtikasya pratyayasya prayogaH prApnoti / 'siddhaM tUbhayaniyamAt' / siddhametat, katham ? ubhayaniyamAt ubhayaniyamo'yam - prakRtipara eva pratyayaH prayoktavyaH pratyayaparaiva ca prakRtiriti / " iti pAtajalamahAbhASye 3 / 1 / 2 // 2 hi pravRttiH dravyArtha sAmarthyAdeva hi pravRttirdravyArtha sAmarthyAdeva pra0 // 3 dRzyatAM pR0 381 paM0 13 // 4 dRzyatAM pR0 381 paM0 2 // 5 dRzyatAM pR0 173 paM0 25, Ti0 9 / "vibhASA grahaH / 3 / 1 / 143 | No vA, pakSe'c / vyavasthitavibhASeyam, tena jalacare grAhaH, jyotiSi grahaH / bhavatezva' iti kAzikA, bhavo devaH saMsAraca, bhAvAH padArthAH / bhASyamate tu prAptyarthAccurAdiNyantAdac bhAvaH / " iti siddhAntakaumudyAm // 6 vAcItvamapi ya0 // 7 bhavati bhAvaH ya0 // 8 bhavati sa bhAvaH ya0 // 9 'tIti bhavanasa ya0 // 10 vidA pra0 / "pRthak sarveSAmiti cet, ekazeSe pRthagvibhaktyupalabdhistadAzrayatvAt / pRthak sarveSAmiti cet, ekaze pRthagvibhaktyupalabdhiH prApnoti / kimucyate 'ekazeSe pRthagvibhaktyupalabdhiH' iti ? yAvatA samayaH kRtaH 'na kevalA prakRtiH prayoktavyA, na ca kevalaH pratyayaH prayoktavyaH' iti / tadAzrayatvAt prApnoti, yatra hi prakRtinimittA pratyayanivRttiH tatrApratyayikAyAH prakRteH prayogo bhavati - agnicit somasuditi yathA / yatra ca pratyayanimittA prakRtinivRttiH tatrAprakRtikasya pratyayasya prayogo bhavati - adhunA iyAniti yathA / " iti pAtaJjalamahAbhASye 1 / 2 / 64 | " adhunA | 5|3|17| idamaH saptamyantAt kAlavAcinaH svArthe 'adhunA'pratyayaH syAt / izU, 'yasya' [ 6 / 4 / 184 ] iti lopaH, adhunA / " iti pA0 siddhAntakaumudyAm // Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyakriyobhayArthapratipAdanam ] dvAdazAraM nayacakram 383 ubhayArthavattvapradarzanAya ca ko'sau bhAvo nAma ? yat tad bhUyate kenApi, nocyateyo'sau bhavati ko'pi, akhazabdopAdAnasAdhyabhAvatvAd bhAvasya / kasya bhAvaH ? 272-2 vyabhicaratIti cet, ata eva tadarthagateranyatra cobhayaprayogadarzanAdanumIyate dvayarthateti / vyutpAdanakAle'pi prakRtyarthavyutpattiranyathA anyathA pratyayArthavyutpattiH zAstre'nvayavyatirekAbhyAM kriyate / tat kimarthamiti cet , ubhayArthavattvapradarzanAya cetyAdi yAvat ko'pIti / ko'sau bhAvo nAma ? iti praznopakramaM vyutpAdyate kriyA, yat tad bhUyate kenApi, 'bhUyate' iti bhAve lakAravidhAnAt 'yat tat' iti ca bhavanameva prakRtyoM nirdizyate / nocyate-yo'sau bhavati ko'pIti, yena bhUyate yo'sau bhavati kartA pratyayArthaH sa nocyate tasmin prazne / tasmAt prakRtyarthaparA vyutpAdanaivamprakArA / kiM kAraNam ? asva. zabdopAdAnasAdhyabhAvatvAdU bhAvasya / asmaduktAnukArAd yathoktamanyairdravyabhAvayoruktikriyAlakSaNe bhedopapradarzane 'svazabdopAdAnasiddhabhAvaM sattvam , asvazabdopAdAnasAdhyabhAvo bhAvaH' ityetaduktikriyA 10 zrayaM sattvabhAvayoH pRthaktvam [ ] iti / prasiddhaM hi loke zAstreSu ca - kriyAvAcakamAkhyAtaM dravyAbhidhAyakaM nAmeti, svabhAvasiddhaM dravyaM hi kriyA caiva hi bhAvyate' [pA0 ma0 bhA0 1 // 3 / 1] tathA pUrvAparIbhUtaM bhAvamAkhyAtena AcaSTe upakramaprabhRtyapavargaparyavasAnaM pariniSpannaM nAmnA mUrta sattvaM yathAsaGkhyaM vrajati pacati vrajyA paktiH [nirukta. // 1] iti / tasmAd ghaTapaTAdizabdA dravyasya svazabdAH, pacatigacchatyAdayaH kriyAyAH, bhAvazabdazca dvayorapi dRSTaH / tatrAsvazabdasya dravyavAcino ghaTadevadattAderupAdAnena 15 sAdhyo bhAvaH sAdhyatvam , yAsAvanumAnagamyA kriyA na zakyA sAdhanAt pRthag darzayituM garbhavad ni ThitA sA parataH sAdhanata eva yathA AtmAnaM labhate tathAbhidhAne'pItyasvazabdopAdAnasAdhyabhAvo bhAvaH kriyetyarthaH / tadbhAvAdasvazabdopAdAnasAdhyabhAvatvAd bhAvasya pravRttilakSaNasyaivaM praznaprativacanasiddhiriti / 1 atra ubhayArthatvapradarzanAya iti pAThaH samIcIno bhAti, dRzyatAM pR. 382 paM0 9 / 2 etatsamAnArthikA carcA pAtaJjalamahAbhASye itthamupalabhyate - "luptAkhyAteSu copasaGkhyAnaM kartavyam , niSkauzAmbiH nirvArANasiH / ....... siddhaM tu kvAkhatidurgativacanAt 'prAdayaH kArthe' iti / tadarthagateA / tadarthagatervA punaH siddhametat / kimidaM tadarthagateriti ? tasyArthastadarthaH, tadarthasya gatistadarthagatiH, tadarthagateriti yasyArthasya kauzAmbyA sAmarthyaM sa nisocyate / athavA so'rthastadarthaH, tadarthasya gatistadarthagatiH, tadarthagateriti yo'rthaH kauzAmbyA samarthaH sa nisocyate / " pA0ma0 bhA0 2 / 1 / 1 // 3 "kathaM punarjJAyate - ayaM prakRtyarthaH, ayaM pratyayArtha iti ? siddhaM tvanvayavyatirekAbhyAm / anvayAca vyatirekAcca / ko'sAvanvayo vyatireko vA ? iha 'pacati' ityukte kazcicchabdaH zrUyate pacchabdazcakArAntaH, 'ati'zabdazca pratyayaH / artho'pi kazcid gamyate viklittiH kartRtvamekatvaM ca / 'paThati' ityukte kazcicchabdo hIyate kazcidupajAyate kazcidanvayI; pacchabdo hIyate paThazabda upajAyate 'ati'zabdo'nvayI / artho'pi kazciddhIyate kazcidupajAyate kazcidanvayI, viklittihIyate paThikriyopajAyate kartRtvaM caikatvaM cAnvayI / te manyAmahe yaH zabdo hIyate tasyAsAvartho yo'rtho hIyate, yaH zabda upajAyate tasyAsAvartho yo'rtha upajAyate, yaH zabdo'nvayI tasyAsAvarthoM yo'rtho'nvayI / " iti pAtaJjalamahAbhASye 1 / 3 / 1 // 4 dRzyatAM pR0 125 paM0 7 / "evaM tarhi karmasAdhano bhaviSyati 'bhAvyate yaH sa bhAvaH' iti / kriyA caiva hi bhAvyate, khabhAvasiddhaM tu dravyam / " iti pAtaJjalamahAbhASye pAThaH // 5 dRzyatAM pR0 126 paM0 24 // tatra sva pr0|| 7 "kriyA nAmeyamatyantAparidRSTA azakyA kriyA piNDIbhUtA nidarzayitum , yathA garbho nilaThitaH / saa'saavnumaangmyaa| ko'sAvanumAnaH ? iha sarveSu sAdhaneSu sannihiteSu kadAcit 'pacati' ityetad bhavati, kadAcinna bhavati / yasmin sAdhane sannihite 'pacati' ityetad bhavati sA nUnaM kriyA / athavA yayA devadatta iha bhUtvA pATaliputre bhavati sA nUnaM kriyA / " iti pAtaJjalamahAbhASye 1 / 3 / 1 // 8degdaanaasaapr0|| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ paJcama ubhayAre yo'sau bhavati, nocyate yat tad bhUyate kenApi khazabdopAdAnasiddhabhAvatvAt sattvasya / liGgAdimad dravyam, kriyA tadrahitA / liGgAdimattvAdaliGgAdimattvAcca bhavato bhavanasya ca ubhayameva bhAvaH / liGgasaGkhyAvato dravyAd vastutvaikatvagatiH kriyA 5 tadviparyayeNa tu dravyabhAvasya praznaprativacane dRSTe vyutpAdanakAle / tadyathA - kasya bhAvaH iti praznaH, 273-1 kasya kriyA pravRttiH ? kartari SaSThIM kRtvA / tadanurUpaM prativacanamapi - yo'sau bhavatIti yo bhavitA kava vA dravyalakSaNaH sa ucyate / nocyate - yat tad bhUyate tad bhavanameva / kiM bhUyate na bhUyate kenApi ? iti anirdiSTakArakaM hi bhAvasAmAnyameva bhAvasyAbhinnatvAt / kiM kAraNam ? svazabdopAdAnasiddhabhAvatvAt sattvasya svazabdenaiva pRcchyate - kasya bhAvaH ? ko bhavatItyarthaH / na pRcchayate - kiM bhUyate ne bhUyate 10 kenApi ? iti / prativacanamapi tathocyate - yo'sau ko'pi bhavatIti tasya bhAvaH sa bhavati tena bhUyate iti / nocyate yat tad bhUyate kenApIti, avizada bhavanamAtraM na vyAkriyate tasyASpRSTatvAt / kiM kAraNam ? kriyAlakSaNabhAvavyutpAdanaviparyayeNa praznavyAkaraNadarzanAt tathaivArthaprasiddhestadvAcizabdapravRtterapi tadanurUpatvAditi / - kiJcAnyat, liGgAdimadityAdi yAvadubhayameva bhAva iti / dravyaM liGga saGkhyA- kAla - kArakayogi, kriyA tadrahitA / 'liGgAdimattvAdaliGgAdimattvAcca bhavato dravyasya bhavanasya ca yathAsaGkhyaM bhinnaM vastu 15 bhaivad-bhavanabhUtaM dvidhA / tasmAdubhayarvaMstutazcaikamiti pratipAdyamupapattyetyataH pratijJAyate - liGgasaGkhyAvata ityAdi / vastutvenaikatvaM vastutvaikatvam, tasya gatiH ApattiH, vastutvenaikatvamApannA kriyA svarUpato'nyaiva, dravyakriyAsvarUpabhinnamekaM vastvityarthaH / kasmAt ? aliGgasaGkhyatvAt, na liGgasaGkhye yasya tadidamaliGga2732 saGkhyaM bhavanam / taddhi vastutvenaikatvaM gataM sad dravyeNa sahAnanyaddhyanyadeva iti pratijJArtho'nena sAdhyate 'aliGgasa~GkhayatvAt' iti hetunA / dRSTAntaH - lakSAdiva bhinnArthAnAmekasambandhiviSayazcArthaH, yathA 20 'kSa dhavazca' ityatra 'ca' zabda : plakSadhavayoranyayoH samuccetApi samuccayamekameva sambandhinaM viSayIkRtya vRttatvAdananyatve'pi satyanyasyaivArthasya vAcakastathA dravyakriyAtmakavastutvaikatvAnyatvamiti / atrAha - - dravyAdanyatvena pakSIkRtAyAM kriyAyAM samuccayanakriyaiva yadi dRSTAntatvenocyate sAdhyatvAdadRSTAntaH / atha mA bhUdeSa doSa iti dravyAntarasamuccayo yadi dRSTAnta ucyate tathApi dravyArthatyAgaH lakSadhavasamuccayAkhyAdisarvasattArthasaGgrahArthatvAd I 1 na bhUyate bhA0 pratau nAsti // 2 zabda pra0 // 3 bhAvAyu pra0 // 4 liGgAdimattvAcca pra0 // 5 tadbhavanabhUtaM tadvidhA ya0 // 6 vastutazcaivAmiti pra0 / atra 'tasmAdubhayaM vastu, taccaikamiti' ityapi pAThaH syAt // 7 saMkhyAditi pra0 // 8 lakSAdivat pra0 // 9 'aliGgasaGkhyatvAt' iti hetoH sAdhyenAnugamapradarzanArtha samuccayazcArtho dRSTAntatvena atra vivakSita iti bhAti / dRzyatAM pR0 385 paM0 13 / "cArthe dvandvaH" / 2 / 2 / 29 | cArtha ityucyate, cazcAvyayam tena samAsasyAvyayasaMjJA prApnoti / naiSa doSaH, pAThenAvyayasaMjJA kriyate, na ca samAsastatra paThyate / pAThenApyavyayasaMjJAyAM satyAmabhidheyavaliGgavacanAni bhavanti / yacehArtho'bhidhIyate na tasya liGgasaGkhyAbhyAM yogo'sti / nedaM vAcanikam - aliGgatA'saGkhyatA vA, kiM tarhi ? svAbhAvikametat, tadyathA - samAnamIhamAnAnAM cAdhIyAnAnAM ca kecidarthairyujyante'pare na; na cedAnIM kazcidarthavAniti sarvairarthavadbhiH zakyaM bhavituM kazvidvA'narthaka iti sarvairanarthakaiH / tatra kimasmAbhiH zakyaM kartum yat prAk samAsAcArthasya liGgasaGkhyAbhyAM yogo nAsti samAse ca bhavati / svAbhAvikametat / " iti pAtaJjalamahAbhASye 2 / 2 / 29 // 10 ( dravyAntaraM samuccayo ? ) // 11 'sattArtha bhA0 pratau nAsti // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyakriyayobhinnatvasAdhanam] dvAdazAraM nayacakram 385 kharUpato'nyaiva, aliGgasaGkhyatvAt , plakSAdiva bhinnArthAnAmekasambandhiviSayazcArthaH / dravyArthasya / atha dravyArthaM mA tyAkSamityekameveSyate punarapi dRSTAntAbhAvaH dravyAd bhinnasyArthAntarasyAbhAvAditi / atrocyate - padArthAnAmiti padArthagrahaNAd naiSa doSaH / prAtipadikArtho hi kriyAsambandhI antaraGgatyAt kriyAyAH, na padArtho bahiraGgatvAt / yathA putramicchati putrIyatIti dvitIyA bahiraGgakarmAbhidhAyinI putrasya iSiNAntaraGgeNa sambaddhatvAt , uktaM ca-prAtipadikAnAM kriyAkRtAH sambandhA bhavanti [pI0 ma0 bhA0 2 / 3 / 50 ] ityeSiturdevadattasya putreNAbhisambandho na padArthena vibhaktyantena, padAntarasannidhau tu tadvayaktiH kArakANAM pravRttivizeSaH kriyA [pA~0 ma0 bhA0 1 // 2 // 1] iti vacanAt, kriyayA sambandhamitvA karmAditvametIti pUrvameva kriyayA sambandhaH / yadi ca kriyAsambandhavat prAtipadikAvasthAyAmeva samuccayAdisambandho'pi syAt tataH prAtipadikArthAtirekAt sambodhanavad yatnAntaravidheyA prathamA 10 syAt , dvitIyAdayazca na syuH, karmAdyadhike hi prAtipadikArthe tA vidhIyante / yadi tu samuccayAdyAdhikye 274-1 karmAdyastIti dvitIyAdayaH syustataH karmAdyAdhikye'pi prAtipadikArtho'stIti prathamaiva syAt / ataH padArthottarakAlabhAvini vAkyArtha upajAyamAne tasyopakurvantazcAdayaH padairabhisambadhyanta ityata ucyate-bhinnAnAM padArthAnAmiti kriyAsambandhavyudasanArtham / sa ca samuccaya ekasambandhiviSayaH / ko'sAvekaH sambandhI ? vAkyArthaH plakSadhavAdyekadezatA anvAcayasamu~cayayorAnayananayanAdi / uktaM ca-cArthe dvandvaH [pA0 2 / 2 / 29], casya ca ko'rthaH ? samuccayo'rtho'nvAcayaH samAhAra itaretarayogazca padArthottarakAlabhAvinaH / tatra 15 samuccayaH gAmazvaM puruSaM zakuni pazumaharaharnayamAno vaivasvato na tRpyati surayA iva durmadIti / anyAcayo yathA- devadatta bhikSAmaTa yajJadattaM cAnaya / pANipAdaM brAhmaNa-kSatriya-viT-zUdrAH rAmakezavAviti samAhAretaretarayogau / ye ca dravyANAM guNAnAM kriyANAM ca dRzyante yathA ghaTazca paTazceti rUpaM ca rasazceti hasati tiSThati ramate 'vetyAdayaH padArthottarakAlabhAvinaH samuccayavikalpAdeyaH na te dravyaM na kriyA na [NaH, kintu dravyasyaiva kriyAtvAd 'vIrapuruSavizeSaNavizeSyaikAtmavad vastutvaikatvagatyananyAnyatvabhAjo dharmAH pravRttireveti 20 1 a dravyArtha mA tyAkSAmi pra0 // 2 sambandhatvAt pra0 // 3 "prAtipadikAnAM kriyAkRtA vizeSA upajAyante tatkRtAzcAkhyAH prAdurbhavanti-karma karaNamapAdAnaM sampradAnamadhikaraNamiti / " iti pAtaJjalamahAbhASye // 4"na brUmaH kArakANi kriyeti / kiM tarhi ? kArakANAM pravRttivizeSaH kriyA / " iti pAtaJjalamahAbhASye // 5"prAtipadikArthaliGgaparimANavacanamAtre prathamA / sambodhane ca / " pA0 2 / 3 / 46-47 / dRzyatAM pANma0bhA0 2 / 3 // 46 // 6 jAyate tasyoM pr0|| 7degccayorAna pr0|| 8JcayArthoM ya0 // 9 "aharaharnayamAno gAmazvaM puruSaM pazum / vaivasvato na tRpyati surAyA iva durmadI // 1 // " iti pAtaJjalamahAbhASye / 2 / 2 / 29 // 10 NatvAca yathA ya0 // 11 (cetyaadyH?)|| 12 dayaH / na cedravyaM pra0 // 13 guNAH bhA0 // 14 "samAnAdhikaraNeSUpasaGkhyAnamasamarthatvAt / samAnAdhikaraNeSUpasaGkhyAnaM kartavyam , vIraH puruSo vIrapuruSaH / kiM punaH kAraNaM na sidhyati ? asamarthatvAt / kathamasAmarthyam ? 'dravyaM padArtha iti cet / yadi dravyaM padArthaH, na bhavati tadA sAmarthyam bhedAbhAvAt / atha hi guNaH padArthaH, bhavati tadA sAmarthyam / anyo hi vIratvaM guNaH, anyo hi puruSatvam / nAnyatvamastItIyatA sAmarthya bhavati, anyo hi devadatto gobhyazcAzvebhyazca, na caitasyaitAvatA sAmarthya bhavati / ko vA vizeSo yad guNe padArthe sAmarthya syAd dravye ca na syAt ? eSa vizeSaH-ekaM tayoradhikaraNam , anyazca vIratvaM guNaH anyaH puruSatvam / " iti pAtaJjalamahAbhASye 2 / 111 // 15 gatyAna ya0 // naya049 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [paJcama ubhayAre sAdhu bhavati devadattAdau yat triliGgaM tanna bhavati bhavane, tathA ekasmin dvayobahuSu vA bhavatsu yAH saGkhyAstA na bhavanti / pratyayaparaprakRtivyavasthayA tu prathamaikavacane, atikramakAraNAbhAvAt / napuMsakaMca bhavanasyAvyaktatvAt , kimapi dRzyate iti tathA trikAlaviSayAd dravyAdanyo bhAvo na ca tena vinA kArakaH trikAla 5 sambandhaH / yathAtra vIrazabdaH puruSasAmAnAdhikaraNyAd vastutvenaikatvaM gatastathA puruSazabdo'pi vIrasAmAnA274, dhikaraNyAt , anyathA vaiyadhikaraNyAd ghaTapaTAdivadasambandhAdidoSAH syuH / atha ca vIro vizeSaNaM puruSo vizeSya iti parasparato bhinnArthatvamanayoH, itarathA sAmAnAdhikaraNyAt tAdAtmyAt paunaruktyAdidoSAH syuH| dRSTaM cAnayoraikAtmyaM sAmAnAdhikaraNyAt , vizeSaNavizeSyabhAvAccAnyatvam / evaM plakSAdipaidatvena dRSTAntaparipUrNatve satyuttarakAlabhAvinazvArthasyaikasambandhiviSayatvaM plakSadhaMvAdyupAttaikasamuccayagocaratvamityana10nyatvam , anyatvaM tu plakSadhavayorevAsI samuccaya iti, tathA dravyAdaliGgasaGkhayo bhAvo vastutvaikatvagatirananyo'nyazceti / itthaM vA vyAkhyAne'nyatvaikAnto dravyArthatyAgo'nvayatyAgazceti parihRtA doSAH / ataH paramaliGgasaGghayatvaprasAdhanAyottaro granthaH sAdhu bhavatItyAdiryAvad bhavatsu yAH saGkhyAstA na bhavantIti / ekasmin dvayorbahuSu vA devadattAdibhavitRSu liGgasaGkhyAbhedava'tsu yat triliGga saGkhayAzcaikatvAdyAstA na bhavanti bhavane napuMsakaliGgamekavacanameva cAnumIyate tadvizeSaNe sAdhuzabde zrUyate ca 'sAdhu 15 bhavantaM pazya' ityAdi kArakAdivyatireke'pi / tasmAdanyad bhavanaM bhavadbhayo devadattAdibhyaH svarUpataH satyapi vstutvaiktve| syAnmatam - kimarthaM napuMsakaliGga prathamaikavacanaM ca ? ityatrocyate-pratyayaparaprakRtivyavasthayA tu prathamaikavacane, kiM kAraNam ? atikramakAraNAbhAvAt / avazyaM ca pratyayaparA prakRtiH prayoktavyA, prAtipadikArthaliGgaparimANavacanamAtre prathamA [pA0 2 / 2 / 46 ] iti sattAmAtre'pi prathamAvidhAnAt tato'tiriktArthAsambhavAt prathamAtilaGghane phalAbhAvAt vacanasya ca nAntarIyakatvAt sattAmAtrArthakAraNatvAt kAraNA20ntarAbhAvAt , kAraNAddhi tadatikramaH syAt / napuMsakaM ca bhavanasyAvyaktatvAt , avyakte guNasandehe 275-1 napuMsakaliGgaM prayoktavyamiti / kiM tathA loke dRSTamiti cet, ucyate-kimapi dRzyate iti, yathA hastyazvanarAdisamUhaM dRSTvA vaktAro bhavanti - kimapi dRzyate, itiH pradarzane, etadeva vAkyamudAharaNatvena pradarzayati / tathetyAdi pUrvasAdhanavat tasminneva pakSe hetvantaramupacayarUpeNocyate / tena prakAreNa tathA yathA pUrva 25 'vastutvaikatvagatyananyadanyat' iti pakSIkRtya sAdhitaM tathAtrApi trikAlaviSayAd dravyAdanyo bhAvo na ca tena vinA kAraka iti pakSaH, dravyeNa vinA na svayaM kArako bhAvaH, tatsahavRttirevAnyatve'pItyarthaH, 1 padattena pA0 De. lI. 20 hI0 / (padaM, ten,?)|| 2 dhavAdiupA pra0 // 3 (c?)|| 4degvastu patatriliGgaM pra0 // 5 nameva vAnu ya0 / 'namevAnu bhA0 // 6 sthAyA ya0 // 7degsya vacanAnta pr0|| 8 dRzyatAM pR0 242 paM0 4 // | Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyakriyAbhinnatvasAdhanam ] dvAdazAraM nayacakram 387 tvAt, dravyaM trikAlaviSayam kriyA tu trikAlA gamanagantRvat, vartamAna eva devadatte gantari gatitraikAlyam 'agamad gacchati gamiSyati' iti tathA 'abhUd bhavati bhaviSyati' iti / bhAvasya dravyAdanyatvena tadapRthakkArakatvena ca sAdhyatvAd bhAvagamanayorekArthatvAd dRSTAntaH sAdhyaikadeza iti cet, devadattagamanayostraikAlyA traikAlyAbhyAM bhedasiddherdravyabhAvayorapi tadvat, yugapadayugapattattvakha ghaTavat / atha dravyArthabhedatvAdasya kathamidaM prAgabhAvapradhvaMsAbhAvAtmakaM traikAlyam ? kasmAt ? trikAlatvAt, trayaH kAlA asyeti trikAlaH, ko'sau ? bhAvaH kriyAlakSaNa:, 'abhUd bhavati bhaviSyati' ityupaneSyamANatvAd bhedena tribhirapi kAlairabhisambandhadarzanAd bhAvasya trikAlatvaM siddhatvAddhetuH / dravyaM trikAlaviSayamiti bhAvasya tridhA bhinnakAlatve'pi ekarUpatvAd vartamAnatvenAvatiSThamAnaM 10 tatsambandhi dravyaM tAMstrInapi viSayIkarotIti 'trikAlaviSayam' ityucyate, triSvapi kAleSu tadeva bhavatItyarthaH / atrikAlaM dravyaM trikAlaviSayamiti kriyA tu trikAlA vartamAnaviSayetyuktaM bhavati / gamanagantRva - diti dRSTAntaH / tadvayAcaSTe - vartamAna eva devadatte gantari, 'eva' kAro'vadhAraNe, triSvapi kAleSu gantuvartamAnaikakAlatAmavadhArayati / gatitraikAlyam, gamanasya trayo'pi kAlA anavadhAritaikarUpA dRSTAH / tannidarzayati - agamad gacchati gamiSyatIti, tathA'bhUdityAdirupanayo vyAkhyAtArthaH / 15 275-2 bhAvasyetyAdi paramatAzaGkA / syAnmatam - bhAvasya dravyAdanyatvena tadapRthakkArakatvena ca sAdhyatvAd bhAvagamanayorekArthatvAd dravyAd bhavanapRthaktvAsiddhivad ganturgamanapRthaktvAsiddherdRSTAntaH sAdhyaikadeza ityetasyAM vicikitsAyAM kathaM sAdhanamiti cet, ucyate - devadattagamanayostraikAlyA trakAlyAbhyAM bhedasiddherdravyabhAvayorapi tadvaditi sAmAnyavizeSayoH sAdhyasAdhanatvAbhyAM vivakSitatvAdadoSaH tadvicikitsAyAmapi tulyatvAt yugapadayugapattattvakhaghaTavaditi dRSTAntaH, tasya bhAvastattvam, tadeva 20 bhavatItyarthaH / nanUktaM 'dravyabhede dravyArthatyAgaH, atyAge'nvayAbhAva:' iti, naiSa doSaH, yugapadayugapattattvavizeSaNAdAtmAdisarvaikyAd yugapattattvaM khaM dravyArthAtmAbhedAt khAdeH dravyAtmaiva vA'yugapattattvo ghaTaH, tathA traikAlyAtraikAlyavastvanyAnanyatve dravyabhAvayoH / 25 athetyAdi / atha matam - dravyArthabhedatvAdasya nayasya dravyArthasya ca nityatvAt kathamidaM prAgabhAvapradhvaMsAbhAvAtmakaM traikAlyaM yujyata iti vAkyazeSaH / yat prAg nAsIdadhunA bhavati tad vartamAnamityucyate tacca prAgabhUtam, yadvinaSTamatItaM pradhvastamabhUtam, yad bhaviSyati tadapi prAgabhUtamidAnImabhAvAt, aGkuraghaTakapAlAdidarzanAt / tacca pUrvAparakAlatulyatvAd nityasya na yuktam, nerdhruve b 1 dRzyatAM paM0 2, 15 // 2 pra0 // 3 gate bhA0 / gate trai' (trai ?) ya0 // 4 tathAbhUtyAdi pra0 / dRzyatAM paM0 2, 8 // 5 kAlyA bheda pra0 // 6 tulyatyate yugapa pra0 11 7 dRzyatAM pR0 384 paM0 24, pR0 386 paM0 6 // 8 ( cAyuga ? ) // 9 vAkyavizeSaH pra0 // 10 tyagnitya pra0 / "avyayAt tyap / 4|2|104|'''tyb nerbhuve / tyabU nerbhuve vaktavyaH / nityaH / " iti pAtaJjalamahAbhASye // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtam [ paJcama ubhayAre na, pravRttinityatvAt / nityatvasyApi dvitvam / kUTasthasya dravyasya taM tamAtmAnaM paryanubhavataH dhauvyaM kauTasthyaM ca / itarasya tu tathA tathAbhivyajyamAnasya akauTasthyaM satatasampravRttirUpaM nityatvaM ca / ata eva bhUtAbhUtabhAktvaM 'dravyAdanyo bhAvaH' ityasyArthasya sAdhanam / vyati.krAntyavyatikrAntibhAktvAd bhinnau kriyAdravyabhAvau, tadyathA - kRtaH kaTo devadattena, kRtaH karmaNA vibhAgaH / kriyA vyatikrAmati, vibhAgaH karma ca na vyatikrAmataH zabdArthasya piNDitatvAta / na ca vyatikramAvyatikramau nirnimittau bhavitumarhataH / dRSTazca karmavibhAgayoravyatikrame karaNasya vibhAgaviSayasya vyatikramaH / tatra nityamiti nirukteH / tasmAdasiddhaM bhAvasya traikAlyam, dravyArthAbhyupagamAt / dravyasyaiva vA traikAlyAbhyupagame 10 bhAvasya dravyArthavAdatyAga iti / atrocyate - na doSaH, pravRttinityatvAt, nAtrApi dravyArthatyAgaH pravRtti276- 1 nityatvAt, bhavanapravRttirbhAva ityarthaH, sA ca pravRttirnityA sadA pravRttervastuno bhAvo'pi nitya eveti na dravyArthatyAgo nAtraikAlyamiti / itara Aha - kuto nityatvasya dvaitam ? iti / atrocyate - vastuno dravyabhavanAtmakasyobhayatvAdeva nityatvasyApi dvitvaM siddhaM yathA prAgupavarNitaM na hi tadeva nityamityAdi yAvat tadapi hi nityaM yasmiM15 stattvaM na vihanyate [ pA0 ma0 bhA0 1|1| paspazA0 ] iti uktatvAt, idAnImapi tadvitvaM pradarzyate - kUTasthasyetyAdi, dravyaM hi kUTasthaM nityaM pUrvAparakAlatulyatvAt, tasya kUTasthasya dravyasya sarvaprabhedanirbhedasya bIjabhUtasya gamanasthAnAdisarvAtmakatvenAvasthitasya taM tamAtmAnaM paryanubhavataH tatparyanubhavanAtmatvAdeva "dhrauvyaM kauTasthyaM ca yujyate / itarasya tu bhAvasya tathA tathAbhivyajyamAnasya paryanubhUyamAnasya krameNa yugapadvA satatapravartanAtmano bhAvasya pravRtterakauTasthyaM satata sampravRttirUpamavyavacchinnabhavanAtmakaM nityatvaM ceti 'nityatvasyApi dvitvam' 20 iti sAdhUktam / ata evetyAdi / etasmAdeva nityatvadvitvAdanyadidamapi kAraNaM bhUtAbhUtabhAktvaM dravyAdvaidharmyamasyAH pravRtteranyatvakAri 'dravyAdanyo bhAvaH' ityasyArthasya sAdhanam, 'dravyavilakSaNo bhAvaH' ityatra heturityarthaH / bhUtAbhUtA kriyA, dravyaM bhavadeva, vRttA vartamAnA ca kriyA, dravyaM vartata evetyarthaH / athavA bhUtaM dravyamabhUtaM karaNaM sthitaM gataM ca yathAsaGkhyaM, vyatikrAntyavyatikrAntibhAktvAd bhinnau kriyAdravyabhAvau, 25 tadyathA - kRtaH kaTo devadattena, devadattaH kaTakaraNakAle karaNoparame ca kaTasyaikarUpa eva, kriyA tu vIraNa276-2 saMyogAvasthAyAmavyatikrAntA kaTaniSpattyuttarAvasthAyAM vyatikrAntA / tathA kRtaH karmaNA vibhAga iti dvitIyamudAharaNaM kartRkarmasamavAyitvAt kriyAyAH pacibhidivat, vaiyAkaraNasiddhAntena tu karturIpsitatamaM karma [ pA0 - 449 ] kriyaiva tu vaizeSikasya, ihAvizeSeNa vibhAgahetuH kriyA, vibhAgazca santatyanuparamAd 1 rthatyAgaH ya0 // 2 ( bhavanaM pravRttirbhAvaH ? ) // 3 nityasyApi ya0 // 4 dRzyatAM pR0 21 paM0 22, pR0 212 Ti0 4 // 5 dravyaM ka bhA0 | dravya ya0 // 6 bhinno kriyAdravyabhAvo ya0 // 7 dRzyatAM pR0 283-2 // Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyakriyayobhinnatvapratipAdanam] dvAdazAraM nayacakram 389 devadatte dravye karmaNi vA karaNalakSaNayA pravRttyA bhavitavyamavicchedena, sA ca tdtdbhvnkhruupaa| __ yathA ca saMyogavibhAgaphalaM karma gamanaM gantuH padArthAntaram, tatsambandhaM cAntareNa gamanaM na bhavati tathA gamanAdyapi karaNasambandhamantareNa na bhavati, anyato bhinnaM khatattvAd dravyAdvA na syAt karmeti na syAt / tathA bhavadvA 'kRtam' iti vyapadezaM na janayet, karaNasambandhAbhAvAt , AkAzAdivat / tathA ca tat sad asatkAraNamiti nityaM syAt / dravyavadavasthita iti vivakSitaM tasya, vibhAgaH kaTakartuzcalanAtmakasya karmaNa IpsitatamatvAt karma calanena dravyaM dezAntaraM prApayatA kriyata iti sA kriyA vyatikrAmati, vibhAgaH karma ca na vyatikrAmataH, zabdArthasya piNDitatvAd nAmatvAdityarthaH / na ca vyatikramAvyatikramau nirnimittau bhavitumarhataH / dRSTazca vartamAnayoH 10 karmavibhAgayoH dravyayoravyatikrame karaNasya kriyAyA vibhAgaviSayasya vytikrmH| na caikasmin vyatikramAvyatikramau yugapad bhavataH virodhAt pramANAntarApekSAmantareNa, tasmAdetadanumeyaM taMtra devadatte dravye kaTasya kartari karmaNi vA kartari calane vIraNAnAM kaTe vA karmaNi karaNalakSaNayA pravRttyA bhavitavyamavicchedena / sA ca pravRttiH kriyA tadatadbhavanasvarUpA, tasmin dravye'tasmiMzca karaNe bhavanamasyAH pravRtteH svarUpam , tayA ca [vyatikramAvyatikramavibhAgatayA dvirUpaiyA'vazyamavyavacchinna~yA[5]kUTasthayA pravRttibhavanAtmikayA bhavitavyamiti / 15 yathA ca saMyogetyAdi / idamadhunA gantRgamanadRSTAntayorbhavitRbhavanadArTAntikayozca prAguktavadU bhedAnabhyupagame doSAbhidhitsayocyate / 'saMyogavibhAgAH karmaNAM kArya sAmAnyam, gurutvaprayatnasaMyogAnAmutkSepaNaM kAraNaM sAmAnyam [vai0 sU0] iti vacanAd dezAntarasaMyogaM dravyasya dezAntaravibhAgaM ca gamanakarmArabhate gurutvAdijanakaM cotkSepaNaM karma / tasmAt saMyogavibhAgaphalaM karma gamanaM gantuH, padArthAntaram , tayoH saMyogavibhAgayostatkAraNasya ca karmaNo yAvadravyabhAvAbhAvAd vaizeSikasatavat 20 padArthAntaratAyAM satyAM ganturgamanena sambandhaH, tatsambandhaM cAntareNa gamanaM [na] bhavati, 'gacchati devadattaH' iti hi gamanasambandhAd dRSTam , vyatilavintagamanazca 'gataH' ityucyate, tasmAt tadvayatikramamantareNa 'gatam' iti na bhavati / eSa vidhiH karmavizeSe gamane dRSTaH / tathA gamanAdyapi karaNasambandhamantareNa na bhavatIti kriyA sidhyati, anyato bhinnamiti svatattvAt karmatvAt dravyAdvA karmatvasya svatattvasyAzrayo na syAt karmeti na syAt , kriyamANatvAddhi tat karma karaNe sati, karaNavyatikrame ca 'kRtam' iti na syAt / 25 karmaNi tu bhinne dravyAt svatattvAdvA syAditi / tathA bhavadvetyAdinA karaNaM bhavadapi svasambandhavyatikramamantareNa 'kRtam' ityetaM vyapadezaM na janayet , tacca dRSTam , kiM kAraNaM na syAditi cet, karaNasamba 1 karmaTakartu De0 lI / karmacaTakartu 20 hI0 / karmacamoTakartu pA0 / dRzyatAM paM0 9 / 'vibhAgaH kartuzcalanAtmakasya' ityapi pATho'tra syAt // 2 tatta bhA0 / tatvat De0 lIM0 20 hI0 / tatvava pA0 / te tatvat vi0|| 3degpatayA ya0 // 4'nayAkUTa bhA0 / nnakUTa ya0 // 5 yathArasaMyoM pr0|| 6 "dravyaguNakarmaNAM dravyaM kAraNaM sAmAnyam / 1 / 1 / 18 / 'dravyANAM dravyaM kArya sAmAnyam / 1 / 123 / gurutvaprayatnasaMyogAnAmutkSepaNam / 1 / 1 / 29 / saMyogavibhAgAzca karmaNAm / 1 / 1 / 30 / kAraNasAmAnye dravyakarmaNAM karmAkAraNamuktam / 1 / 1 / 31 / " iti vaizeSikasUtre pAThaH // 7 iti bhavati bhaa0|| 8karaNe sati pA. De. lI. raM. hI / (karma, karaNe'sati karaNavyatikrame c?)|| 2771 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam / [paJcama ubhayAre yathA ca karma kriyA vinA na bhavati tathA karaNamapi bhavanavyaktimantareNa naiva bhavet, tathA bhavanasambandhavyatikramamantareNa bhUtamiti na syAt / pUrvaH pUrva uttarottarakAryakAraNabhAvena / tatazca prAgAdinirvizeSaNaM nAsti bhavanasambandhavyatikramAbhAvAt khapuSpavat, asatkAraNatvAdvA, abhUtabhavanasambandhavyatikramatvAt / 5 vyatikramazca tRNakamodI kaTavibhAgAdibhavanabhUtatAyAm / dravyaM kriyA ca dvayameva 277-2 ndhAbhAvAt / kimiva ? AkAzAdivat / tataH kiM syAt ? tathA ca tad bhavat karma sattvAt kAraNAsambandhAcca saidasatkAraNamiti nityaM syAt, nityalakSaNayogAt / kiM nityalakSaNamiti cet , ucyate - sadakAraNavattannityam [vai0 sU0 4 / 1 / 1] iti nityalakSaNaM vaizeSikamateneti / evaM tAvat 'karma gamanAdi karaNasambandhAd bhavati' ityupapAditam / 10 yathA ca karmetyAdi / yathA ca gamanAdi karma kriyayA vinA na bhavatyuktavidhinA tathA karaNamapi bhavanavyaktimantareNa bhavanakriyAvirbhAvena vinA naiva bhavet , na bhavitumarhatItyarthaH / tathA bhavanasambandhavyatikramamantareNa bhUtamiti na syAt , tatsambandhe 'bhavati' iti bhavati tatsambandhavyatikrame ca 'bhUtam' iti / pUrvaH pUrva uttarottarakAryakAraNabhAveneti kriyAsambandhaprabandhaM pradarzayati tatazca prAgAdinirvizeSaNamityAdi bhavanasambandhe tadvayatikrame cAsati prAkpradhvaMsetaretarazaktisaMyogAdya15 bhAvAbhAvAdabhAvabhedarahito nAstyabhAva ityanarthAntaramiti a~vizeSeNaiko'tyantAbhAva eva syAdabhAvaH bhavana sambandhavyatikramAbhAvAt khapuSpavaditi, yathA khapuSpaM bhavanasambandhAbhAvAt tadvayatikramAbhAvAcca na bhaivedevaM sarvaM ghaTAdi syAditi / asatkAraNatvAdvA, tadA hi vastuno bhavanakAraNaM yo'sau karaNasambandho bhavanasambandhazca sa nAsti tadvayatikramo veti satkAraNAbhAvAdakAraNatvAdatyantAbhAva eva syAt khapuSpavat sarva ghaTAdi / tadupasaMhRtya hetumAha - abhUtabhavanasambandhavyatikramatvAditi, gatisthityAdikaraNabhavana20 sambandhavyatikramasadbhAvAd gacchati tiSThati karoti bhavati gatasthitakRtabhUtavyaktyAtmakadevadattavastu bhavadupalabhyate nAnyatheti / syAnmatam - bhavanasya satatasampravRttasyAvyatikrama iti / atrocyate - vyatikramazca tRNakarmAdau, tRNatantvAdInAM kriyAstRNakarma, AdigrahaNAt saMyogaH, yathAsaGkhathaM kaTavibhAgAdibhavanabhUtatAyAm , atrApi AdigrahaNAt paTavibhAgasaMyogAdayo gRhItAH, bhavanasya bhUtatAyAmevaMlakSaNasya bhavati vyatikramaH 'tRNaM kaTo bhavati, gamanakarma vibhAgo bhavati saMyogazcAnyena' / syAnmatam - kathaM 'tRNaM 25 kaTo bhavati, karma vibhAgo bhavati' ityetaducyate ? iti / atrocyate , atrApi nanUktam -dravyaM kriyA 274-1 ca dvayameva sarvamidamiti saMyogAdi sarvaM guNakriyAtvapratipAdanAt tasya bhavanasya bhUtatA vyatikrama iti / . 1 bhavakarma pr0|| 2 (karaNAsa ? ) // 3 sadasatakAmiti ya0 / sadattatatkamiti bhA0 // 4degNanattanityam yaH / "sadakAraNavannityam" iti vaizeSikasUtre pAThaH // 5 kramanta pra. // 6degsama pradarzayati ya0 / sambandhaprabandhaprabandhapradarzayati bhA0 // 7 avizeSaNekAtya y0|| 8 (bhvedevN?)|| 9 kAraNa pr0|| 10 asatkAraNAbhAvA ya0 / vastutastu atra asatkAraNabhAvA iti pAThaH samIcIno bhAti, 'asatkAraNatvAt' ityarthaH // 11 sarva pra0 // 12 nanyatheti bhA0 / anyatheti ya0 // 13 degsya vyati . pr.|| 14 sarvaguNa vi. 20 // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasya dravyakriyobhayAtmakatvapratipAdanam ] dvAdazAra nayacakram 391 sarvamidam / evameva ca bhAvakriyAzrayaH kArakANAM krmaadibhaavH| yadi dravyavat kriyApi vastunastattvaM syAt tatastayA vinA naiva vastu syAt , tattvAt, devadattabAlAdivat ghaTarUpAdivat / dRSTaM caitad gamanAdikriyayA vinApi devadattAkhyaM vastu / antareNApi tu kriyAM bhavatyeva vastu, tasmAt tato'nyat tadantareNApi bhAvAt ghaTapaTavat / dRzyate hi devadatte gacchatyadhRtiM karoti yajJadattaH / / yadi dravyapAramArthyavat kriyApi syAt gamanavat kriyAtvAt sthAnamapi paramArtha evameva cetyAdi / evaM kRtvA bhAvakriyAzrayaH, bhAva eva kriyA bhAvakriyA / dravyaM bhAvaH, sa eva ca kriyA, dravyasya vA kriyA / tadAzrayo dravyabhavanAzrayo'yaM kArakANAM karmAdibhAvaH karmakaraNAdibhAvaH, na niyatarUpaH vicitrakriyAbhavanasambandhAd bhavati, 'devadattaH pacati odanaM kASThaiH sthAlyAm , odano bhavati, kASThAni jvalanti sandhukSanti, sthAlI dhArayatItyadhizrIyate' ityevamAdidarzanAt / na hi 10 kiJcijAtivizeSayogAd gotvAdiyogAdivat karmatvakaraNatvAdhikaraNatvAdiyogAt karmaivedaM karaNamevAdhikaraNameva niyataM nAnyadapi bhavatIti / kiM tarhi ? aniyatazaktiviSayam , zaktInAM kArakatvAt , tadeva hi dravyamanyayA kriyayA 'pramASTiM netre' iti netrAdi karma bhavati, anyayA karaNam 'netreNa pazyati' iti, anyayAdhikaraNam 'netre'JjanaM tiSThati' ityAdi / tasmAt sarvaprabhedanirbhedaM bIjaM vastu dravyaM tattvam , tadbhedibhavanavyaktiH kriyaa| - yadItyAdi evamanicchato doSaH, yadi dravyavat kriyApi vastunastattvam AtmA svarUpaM syAt tatastayA vinA kriyayA naiva vastu syAt , tattvAt tadAtmatvAt svarUpatvAt , yad yattattvaM yadAtmAsvarUpaM vA na tat tena vinA bhavati devadattabAlAdivat , yathA devadattatattvA bAlAdayo'vasthAvizeSAH kramabhAvino na tena vinA bhavanti tathaitadapi vastu kriyayA vinA na syAt , ghaTarUpAdivaditi ghaTatattvA rUpAdayo yugapadbhAvinastena vinA na bhavanti tathA kriyayA vinA tad vastu na syAditi vizeSaH / dRSTaM caitad 20 gamanAdikriyayA vinApi devadattAkhyaM vastvityaniSTApAdanametat / doSadarzanAdapi vastu bhavatItyetadarthaM sAdhanamAha - antareNApi tu kriyAM bhavatyeva vastu tasmAd vinA bhAve doSadarzanAt tato'nyat 'kriyAto'nyad vastu' iti pratipattavyam / na kevalaM doSadarzanAdeva, kiM tarhi ? anyatvaheturapyastItyata Aha - tadantareNApi bhAvAt , yad yadantareNApi bhavati tat tato'nyat ghaTapaTavat , yathA ghaTaH paTamantareNa bhavan paTAdanyaH paTazca ghaTamantareNApi bhavaMstato'nyastathA kriyAmantareNApi bhavad vastu tato'nyaditi / 25 tannidarzanAntaraM vicArAntarAspadamapyAha - dRzyate hi devadatte gacchatyadhRtiM karoti yajJadatta iti / atra yajJadattasyAdhRtikAraNaM gamanaM devadattAkhyAd vastuno'nyat pUrvottarakAlatulye'pi tasmin yato'dhRtirbhavati, tasmAd na kriyA vastunastattvam / 278-2 yadi dravyapAramArthyavadityAdi / yadi yathA devadattAkhyasya vastuno, dravyaM paramArthastathA kriyApi syAt gamanavat kriyAtvAt sthAnamapi paramArtha iti prAgeva sthAnakriyayA gamanavirodhinyA devadatto'- 30 1degyogAdi bhA0 pratau nAsti // 2 ya AtmA pra0 / atra yasyAtmA ityapi pAThaH syAt // 3 na gaccha pra0 // 4 // etadantargatapATho ya0 pratiSu nAsti // - 15 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [paJcama ubhayAre iti tasya gamanaM naiva syAt, devadattAvaruddhadeze yajJadattavat / atha gamanatattva eva devadatta iSyate tathApi gamanakriyAparamArthadevadattatvAt sthAnaM naiva syAt iti yAnasthAnayorabhAvAt pUrvavaddhRtiH satatamadhRtirvA syAt tathA / tathA bhavane['pi] yathA devadatte gacchati adhRtirasya tathA tadAtmatvAd yAvaddevadattamadhRtiprasaGgaH 5 tatkAlavat, devadatta evAsyAdhRtinimittamiti / sthityAtmakatvAdvAsya gacchatyapi devadatte yajJadattasya dhRtireva sadA syAt sthAnakAlavat / yajJadatta.... dhRtiradhRtirvA / 279-1 varuddhaH syAt / tatazca tayAvaruddhatvAt tasya devadattasya gamanaM naiva syAt , kadAcidapi na gacched devadatta ityarthaH / devadattAvaruddhadeze yajJadattavat , yathA devadattAkhyaM vastu devadattatvenAvaruddhamiti 10 tadvirodhino yajJadattatvasyAnavakAzAt tatra yajJadattatvaM naiva jAtu bhavati tathA devadatte sthAnenAvaruddhe gamanaM naiva jAtu syAditi / atha mA bhUd yajJadattAdhRtikAraNasya devadattagamanasyAbhAva iti gamanatatva eva devadatta iSyate tathApi gamanakriyAparamArthadevadattatvAt sthAnaM naiva syAt kadAcidapi, gamanenAvaruddhatvAd devadattasya devadattatvAvaruddhadevadatte yjnydtttvvdev| itizabdo hetvarthe, tatazca hetoryAnasthAnayorabhAvAt , yAnAbhAvAt tAvat pUrvavaiddhRtiryathA prAg gamanotpattergamanAsattvAdadhRtyabhAvaH tathA gamanA1b bhAvAd gacchatyapi devadatte yajJadattasyAdhRtyabhAvaH devadattasattvAt gamanakAle'pi', gamanAbhAve yathA yajJa....dattasya dhRtirbhavatyevaM satatamadhRtirvA syAditi / evaM sthAnAbhAve'pi dhRtyadhRtI syAtAmuktanyAyena / tatheti 'tena prakAreNa proktopapattikramaprApitAbhAvaprakAreNa yAnasthAnayoriti / ___ tathA bhavane['pI] tyAdi / bhavatu vA gamanaM sthAnaM vetyabhyupagamyApi doSa ucyate / tatra gamane tAvad yathA devadatte gacchatyadhRtirasya tathA tadAtmatvAd yAvaddevadattamadhRtiprasaGgaH, yathA deva20 dattagamanakAle yajJadattasyAdhRtiheturdevadatto gamanAtmatvAt tathA yAvajjIvam Atmano yAvadAyuryajJadattAdhRti hetureva syAt gamanAtmatvAt tatkAlavaditi tasya devadattasya gatiparamArthatvAd vastutvAvasthAnAcca devadattasya gamanAtmanaH pUrvottarakAlatulyatvAt / atastadvivaraNArthamAha - devadatta evAsyAdhRtinimittamiti, 'iti'zabdo hetvarthe, yato devadatto gamanAtmaiva tasmAt satatamadhRtiprasaGgaH / evaM tAvadayaM sthAnavirodhinyA garbhAve'bhihito doSaH / gativirodhinyAH sthitereva vA bhAve sthityAtmakatvAd vAsya devadattasya gacchatyapi 25 devadatte yajJadattasya dhRtireva sadA syAt sthAnakAlavad devadattasadbhAvAditi / ___ evaM tAvad devadattagatisthitiviSayayajJadattAdhRtivicAradvAreNa doSA uktAH / idAnIM yajJadattAdhRtiviSayo'pi vicArastathaiva kartavyaH / atrApi yadi dravyapAramArthyavadityAdigrantho dhRtyadhRtiyajJadattazabdodhAraNena yathAsambhavaM yojyaH / prakArAntareNApi tu yajJadattetyAdi yAvad dhRtiradhRtirvA / yajJadattadravyatvaM 1 tasyA pra0 // 2'ruddhaM (ruddha ?) deva bhA0 / ruddhatvaM deva ya0 // 3 vavRtteryathA pra0 // 4tvAdRtyabhAvaH pra0 // 5 ttasyatvAt ya0 // 6degpi bhAve yathA y0|| 7bhavamu vA bhA0 / bhavanamu vA ya0 // 8tatasyAdattasya bhaa0|| 9ttatvasya bhA0 // 10 dRzyatAM pR0 391 pN06|| | Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAnityatve bhedajJAnavyavahAropapAdanam] dvAdazAraM nayacakram 393 na, tadatadbhavanAvicchedAtmakapravRttinityatvasyAkUTasthatvAd bhavanamevedaM gatidhRtisthityAdi / bhedajJAnavyavahArau tu zabdabhedadravyapravRttitattvAnurUpyAt, zabda hi vastusvarUpam , dhRtyadhRtikriye ca tadavyatirikte / tato devadattayAnasthAnayorapi devadattAvyatirekAta 279-2 tadvad yAvaddevadattaM gamanaM sthAnaM veti dhRtirevAdhRtireva vA syAd yajJadattatattvavat , virodhinaH kriyAntarasyAbhAvAt pUrvavat / tasmAdetena kriyAyA api nityatvAdityAha -ne, tadatadbhavanAvicchedAtmakapravRtti-5 nityatvasyAkUTasthatvAt , tadbhavanamatadbhavanaM tadatadbhavanaM ca sarUpaikazeSAt tadatadbhavanam / tadbhavanaM tAvadastibhavatyAdiviSayam , punaH punarbhavatyeveti / atadbhavanaM sthAnAd gamanaM gamanAcca sthAnamiti / tadatadbhavanaM bhavanasahite te eva sthAnagamane tathA dhRtyadhRtI / tasyAviccheda AtmA yasyAH pravRtteravicchedAtmikAyAH sA tadatadbhavanAvicchedAtmakapravRttiH, tasyA nityatvam, tadakUTasthaM kUTasthadravyanityatvavilakSaNam , tadbhAvAt tadatadbhavanAvicchedAtmakapravRttinityatvasyAkUTasthatvAd bhavanamevedaM gatidhRtisthityAdi, etA 10 yAnasthAnadhRtyadhRtyAdikAH parasparavirodhinyaH kriyAstA etA bhavanameva satatasampravRttirUpabhavanAtmakatvAd bhavadbhavanavilakSaNaM nityaM ca pravRttibhavanamAtramevetyabhinnaM kriyAmAtram / ato dravyaM kriyA cobhayaM nityaM bhAvaH / syAnmatam - kriyAbhedAbhAvAd bhedajJAnavyavahArAbhAvaH syAt , dRzyete bhedajJAnaM bhedavyavahArazceti / etacAyuktam , tasmAd bhedajJAnavyavahArau tu 'gacchati tiSThati dhRtiM karotyadhRtiM vA na vA' iti dvAvapyetau zabdabhedadravyapravRttitattvAnurUpyAt, zabdo bhedo yasyA dravyapravRtteH sA zabdabhedadravyapravRttiH, na 15 zabdo'nyo dravyAt, pravRttiH kriyA guNo'pi kriyeti prAguktam / rUparasagandhasparzabhedAyAH pravRtteH zabda-280-1 bhedA pravRttiranyA, tasyAstattvaM varNAtmakatvAdi rUpam , tadAnurUpyAcchabdabhedapravRttitattvAnurUpyAd bhedajJAnaM bhedavyavahArazca bhavati / zaktimato dravyasya zaktayo yugapadbhAvinyo rUparasAdayaH kriyA eva, gamanasthAnAdikriyAstu kramabhAvinyaH / yathoktam - zaktimAtrAsahAyasya vizvasyAdbhutakarmaNaH / 20 sarvathA sarvadA bhAvAt kacit kiJcid vivakSyate // [vAkyapa0 3 / 72] iti / 1ttatatvavat pra0 / (tatvavat ? ) // 2 dRzyatAM pR0 395 paM0 10 // 3 matadbhavanaM ca sarUpaikazeSAt tadatadbhavanaM tAvada ya0 // 4 kA sA tada pra0 // 5 tasyApi ni pr0|| 6 bhavanavadbhavanavi ya0 // 7 (yasmAd ?) // 8degdravyattirna zabdo bhA0 / dravyattidarzanAnaM zabdoM yH|| 9 varNAvarNAtma pr0|| 10 "kathaM punaretadavagamyate 'zaktiH sAdhanam , na punardravyam' ityAzaGkayAha ----zaktimAtrAsamUhasya vishvsyaanekdhrmnnH| sarvadA sarvathA bhAvAta kvacita kiJcida vivakSyate // [vAkyapa0 3 / 12] / ghaTAdayo bhAvA vizvazabdavAcyAH, te ca tattadudakAharaNAdikAryasAdhikAnAM zaktInAM samUharUpAH / ata eva tAH zaktayaH tatra mAtrA bhAgAH iti zaktisamAhAramAtraM ghaTAdayaH / tAzca zaktayo'nekavidhAH, kAzcit khahetoreva daivAt bhavanti, AzrayAdinAzaM matveva na ca vinazyanti yathA bodhapradIpAnAM prakAzazaktayaH / kAzcit pauruSe'pyantaHsthitA eva Azraye nirudhyante yathA bA(bo?)dhAdizaktayaH, tA hi samabhyAsena dRSTadravyopayogena jAyante / anyAH satyo vA aparapuruSaprayatnena vidhvaMsyante, yathA viSasya mAraNazaktiH bIjasya angkrjnnshktiH| anyAH prabhAvAtizayavatA viparivartyante, yathA yoginA sarvabhAvAnAM ruupprivRttiraadhiiyte| kAzcit kAlaparivAsena vyajyante yathA dharmAdharmazaktiH phaladAne ityAdyanekavidhamunneyam / evamanekasvabhAvatve zaktisamudAyasya vicitre kArye yathAzakti bhedavivakSAyAM pratiniyatasAdhanabhAvopapattiH / dravyasya tu sAdhanatve tasyaikarUpatvAt kAryavaicitryaM na syAdityarthaH / taduktaM bhASye 'guNasamudAyaH sAdhanam' iti / pradhAnakriyAyA ekaikazaktisAdhyatvA naya0 50 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [paJcama ubhayAre zaktInAM yathAnurUpaM prativiSayaniyatapratyAyanavRttitvAt nityapravRttikramaprAtiviziSTavastubhAgAbhinivezibhirabhidhAnaH sarvasya vasturUpasyAbhidhAtumayogyatvAt / yathA 'devadatto gacchati' ityatra 'devadattazabdo dravyAMzaviSayaniyatazaktitvAd gatyAdIn nopAtta na vA vyudasyati tathAkhyAtamapi devadattaM nopAtte na vA vyudasyati kriyAMza5 viSayaniyatazaktitvAt nAmAkhyAtayorniyatavastubhAgAbhinivezitvAt, tadanupAtyayaM bhedapratyayaH / tathaiva gatisthitidhRtyadhRtyAdibhedavyavahArAH sarvabhedaparyanubhavArthatvAd nityprvRtteH| devadattavastunA gatirupAttaiva tadAtmatvAt agninevauSNyam / gacchatizabdena 280-2 vivakSApi ca tAsAM zabdazaktInAM yathAnurUpaM prativiSayaniyatapratyAyanavRttitvAt , satyapi 10 sarvasarvAtmakatve dravyArthanayasya varNAtmakaghaTazabdazakteH pRthukukSyUrdhvagrIvAdyAkArapratyAyane niyatA vRttirnAnyatra, rUpAdidravyazaktipravRttibhedaniyatendriyagrAhyatvavacchabdazaktipravRttibhedAd bhedajJAnavyavahArIvityarthaH / tadvyAcaSTe -nityapravRttItyAdinA, nityapravRtteH kramaprAptyA viziSTo yo vastubhAgastadabhinivezibhirabhidhAnaiH sarvasya vasturUpasyAbhidhAtuM zabdairayogyatvAditi / tannidarzayati - yathA devadatto gacchatI yAdi yAvad na vA vyudasyatIti gatArtham / tathAkhyAtamapItyAdi tadvadeva gatArthaM yAvat kriyAMza15 viSayaniyatazaktitvAditi, nAmAkhyAtayorniyatavastubhAgAbhinivezitvAditi tadeva kAraNam , ...tadanupAtyayaM bhedapratyaya ityupasaMharati, dravyazaktyaMzaniyatazabdapravRttyanupAti bhedajJAnamityarthaH / tathaiva gatisthitidhRtyadhRtyAdibhedavyavahArAH sarvabhedaparyanubhavArthatvAd nityapravRtteH yAsau satatasampravRttiH sA 'sarvAn gamanAdIna bhavanabhedAn paryanubhAvayAmi dravyam' iti pravartate, yadi tAn nAnubhavet kriyAbhedAn dravyaM tato na te syuH tenAparyanubhUyamAnatvAt khapuSpavat / 'sarvabhedaM nirbhedaM bIjaM dravyam' iti ceSyate / tadvA 20 dravyaM na syAt bhedAparyanubhavanAt khapuSpavat, evaM tad dravyaM bIjaM syAd yadi tAn bhedAn paryanubhavet / ___ Aha - yathAnantaroktaM devadattazabdo gatyAdIna nopAdatte na ca vyudasyati aMzaniyatatvAcchabdazaktInAM pravRttatvAcca tathA vastunApi devadattena gatyAdayaH kimanupAttAvyudastAH ? netyucyate vizeSaH - devadattavastunetyAdi, devadattazabdenAnupAdIyamAnApi hi gatirvastunA tena upAttaiva aMzaniyatyabhAvAd vizeSahetozca / ko vizeSaheturiti cet , ucyate - tadAtmatvAt , gatyAdyAtmako hi devadattaH tatparyanu25 bhavanAt , yad yadAtmakaM tena tadupAttam , agninevauSNyam , yathA agnerauSNyamAtmetyagninopAttaM tathA devadattena gatiriti / bhAvAt samudAyagrahaNam , guNakriyApekSayA tu pratyekaM zaktaH sAdhanatA, tasyAzca pradhAnakriyApekSayA vaicitryAt karmAkarmAdivirUpatAyA vA pratyekaM sAdhanatve'pi samudAyagrahaNaM zaktInAM sAdhanatvena AsAM bhedAt ekasya kAryabhedopapattivyAkhyApanArtham / tena anekazakterapi padArthasya satyeva tathA sthAne'pi kAcicchaktiH kvacidudbhatA vivakSyate iti 'ghaTaM pazya, ghaTenodakamAnaya, ghaTe udakaM nidhehi' ityAdikarmakaraNAdibhAvo niyamena upapadyata iti na kArakasAkaryaprasaGgaH / dravyasya tu ekakhabhAvatvAt karmakaraNAditvaM nopapadyate iti garbhIkRteyamatra zaktiH zakteH sAdhanatve boddhavyA / " iti vAkyapadIyasya tRtIyakANDe sAdhanasamuddeze helArAjakRtAyAM vyAkhyAyAm // 1 dRzyatAM paM0 21 // 2rAdityarthaH pr0|| 3 hAraH bhA0 // 4 dRzyatA paM. 3 // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedajJAnavyavahAropapAdanam] dvAdazAraM nayacakram ca devadatta upAttaH, zabdasya dravyabhedaparyanubhavanapravRttyAtmatvAt / __ arthopanipAtitvAttu vacaso [devadattazabdenApi gatyAdi na nopAttam , arthavat tadbhavanArthatvAt / devadattazabdo hi dvitIyAdivinAbhUtaH kevale kartaryeva prayujyate, kartA ca kriyAyAH sAdhanatvAt kriyAsu tathA tathA vartamAnastathA tathA zabdo'pi tttdrthvaacii| yathAharantataH- astirbhavantIparaH prathamapuruSe'prayujyamAno'pyastIti / gamyate, 'vRkSaH' astIti gamyate [pA0 ma0 bhA0 2 / 3 / 1] / ___ evaM tAvad devadattavastunA gatirupAttA na devadattazabdena iti vizeSa uktaH / kiM gacchatizabdena gacchatyarthena ca devadattArtha upAtto na ? ityatrocyate - gacchatizabdena ca devadatta upAtta iti, puMlliGga devadattAbhisambandhAt / zabdena cedartha upAtto'rthena gacchatilakSaNena devadattArtha upAtta eva tadAtmatvAditi vizeSaH / yathA 'ne, tadatadbhavanAvicchedAtmakapravRttinityatvasyAkUTasthatvAd bhavanamevedaM gatisthitidhRtya- 10 dhRtyAdi' iti gamyAdipravRttibhavanena bhavadbhavanamupAttameva ubhayAtmatvAd vastuno dravyakriyAtmadvairUpyAt arthena gAdyupAttaM devadattAdi gamayatItyuktaM kriyAyA dravyabhedaparyanubhavAtmakatvAditi tathA zabde'pyeSa vidhiH- gacchatizabde [ne] tyAdi, gacchatizabdena ca devadatta [upAtta] uktavadubhayavastutvAt prAk zabdasya dravyabhedaparyanubhavanapravRttyAtmatvAditi / __evaM tAvat sarvasarvAtmakadravyArthanayatvAdasato bhedAn kalpitAnAzritya bhedajJAnavyavahArAvuktau, 15 paramArthatastu arthopanipAtitvAt tu vacasa ityAdi / [ devadatta zabdenApi gatyAdi na nopAttam, upAttameva, arthavat / kutaH ? tadbhavanArthatvAta , tasya bhavanaM tadbhavanaM gatyAdibhavanamevArtho devadattazabdasyeti devadattArtheneva gatyAdyartho'pyupAtta iti gRhANa / mA zakiSTAH - tadbhavanArthatvamasiddhamiti, ata Aha -- devadattazabdo hItyAdi / yadA svArtha-dravya-liGga-saGkhyA-karmAdivAci prAtipadikaM, vibhaktayastadaMbhivya 281-1 JjikAH, vivakSAvazAcca kArakavizeSAzrayaNam , karmAdInAmapi kArakatvAt kartRtvamiSTameva' iti siddhAntastadA 20 vizeSAnAzrayaNe'pi dvitIyAdivinAbhUto devadattazabdaH kevale kartaryeva prayujyate, kartA ca kriyAyAH sAdhanatvAt kriyAmantareNa [na ] bhavati, kriyAzca AsizayitiSThatyAdayaH, tAsu tAsu svayamasau kartA tena tena prakAreNa vartamAnastathA tathA zabdo'pi tattadarthavAcI / yathAhurantata iti jJApakam , vicArAvasAne vaiyAkaraNairetad nizcitam - astirbhavantIpara ityAdi / laD 'bhavantI' ityucyate / zeSaM gatArtham / prathamamadhyamottamAntamanyadapi kriyApadaM bhavatyeva diGmAtrolliGganAt 'tvamasi ahamasmi "tiSThati tiSThasi tiSThAmi' ityAdInAM 25 niyamAbhAvAt , 'kriyApadena "vinA na bhavati' ityeSa hi niyamaH / 1 dRzyatAM pR0 261 paM0 6 Ti0 2 // 2 dRzyatAM pR0 393 paM0 1 // 3degvanena na bhava bhA0 // 4 gatvAyu vi. De. lI. / gatvAyu 20 hI. paa0|| 5degbhyarthe dravya pra0 / dRzyatAM pR0 56 paM0 13 // 6degvAciprAtipadike bhA0 // 7degbhiSvaJjikAH pr0|| 8degzrayANAmapi pra0 // 9 tAsu svaya' ya0 // 10 dRzyatAM pR0 261 paM0 5 // 11 bhatyeva pr0|| 12 ti tiSThasi pra0 // 13 vinA bhavati pra0 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [paJcama ubhayAre devadattazabdo na devadattakarbarthapratyAyanArtho nAnarthakaH, arthapratyAyanArthatvAd vacanapravRtteH / devadattazabdena devadattArtho vijJAyamAna evAnUdyate sa gacchati' iti vidhAnAya, gatividhAnaM sthAnaviparItadevadattakartRkagamanapratipAdanAya 'yo gacchati sa devadattaH' iti tathA 'yo'sau sa gacchati' iti / 5 tathA cedamAnarthakyaM paunaruktyaM ca avibhaktavidhyanuvAdArtha vaktAraM prati / prathamapadopAdAnasannihitArthavyaJjanaM dvitIyapadaM tatsannidhimAtreNa tathA pratipattuH zroturupakArakaM nAnyasya / sa eSa upAttagatyartho devadattazabdo na devadattakaprarthapratyAyanArtho nAnarthakaH samyakpratyavekSAyAmiti vairtate, tasyA arthapratyAyanArthatvAd vacanapravRtteH 'artha pratyAyayiSyAmi' iti vacanaM pravartate 10 tasmAnnAnarthakam , samIkSyArthyaktitvAt / pramANAntaropalabdhatvAcca devadattasya na devadattavAcakaH, kiM tarhi ? devadattazabdena devadattArtho vijJAyamAna evAnUdyate, jJAtArtho hyanuvAdo vidhyaGgatvAt / kimartho'nuvAda iti cet , sa gacchatIti vidhAnAya, devadattaviziSTagatividhAnAya / gatijJAtArthatvAd vidhIyate devadattakartRkA / devadattAnuvAdo gatividhAnArtho'stu, gatividhAnaM kimarthamiti cet, ucyate - sthAnaviparItetyAdi / adhyArUDhadevadattakartRsAdhanaM sthAnaviparItaM gamanaM vivakSitam , tatpratipAdanAya 'devadattaM gatikartRtvena 15 adhyArohayAmi' iti pryujyte| tannidarzayati - yo gacchati sa devadatta iti tathA 'yo'sau sa gacchati' 241-2 iti devadatto gatikriyAyAH karteti ajJAtArthasya jJAtArthenAnUdyamAnena vidhAnAd dravyakriyAvAcinozcA bhinnArthatvAcca vstutH| ___evaM sati paunaruktyamiti cet , abhyupagamyate tathA cedamityAdi / evaM ca kRtvA 'devadattaH' ityukte viziSTakriyAtmakakartRnirdezAd gatergatatvAd gacchatizabdo'narthakaH punaruktaM ca tathA gacchatizabdAdeva 20 viziSTakartRkagamanavacanAd devadattArthagatedevadattazabdo'pi / tau ca AnarthakyapaunaruktyadoSau na vibhaktavidhyanuvAdArtha vaktAraM zrotAraM vA prati bhavataH, " tarhi prati ? ucyate - avibhaktavidhyanuvAdArtha vaktAraM prati, avibhakto vidhirayamavijJAtArthatvAcchabdaH anuvAdo'yaM vijJAtArthatvAd vidhyaGgatvAcca ityavivektAraM vaktAraM zrotAraM vA''sAdya AnarthakyaM paunaruktyaM vA syAdanyatarasyaivAnayoH, na vivektAraM vaktAraM zrotAraM vA AsAdya AnarthakyaM paunaruktyaM vA syAdanyatarasyaivAnayovivektAraM 'vidhyanuvAdArthoM' iti / 25 syAnmatam - astu svayaM nizcitadravyakriyAtmakaikavastuvidhyanuvAdArthaM vacanaM vaktAraM prati, kathaM punaH zroturiti cet , ucyate - tasyApi prathamapadopAdAnetyAdi yAvacchroturupakArakamiti / prathamaM padamatra 'devadattaH' iti 'gacchati' iti vA yathAvivakSaM prayuktam / prathamapadamupAdAnamasya so'rthaH prathamapadopAdAnaH, 1'tyapekSAyA pr0|| 2 vartatesthA bhA0 // 3 dRzyatAM pAtaJjalamahAbhASye 2 / 1 / 1 / dRzyatAM pR0 133 Ti. 11 // 4degkArayukti pra0 // 5rItItyAdi pr0|| 6 tapdA bhA0 // 7 yo'sau gacchati ya0 // 8degbdAdevizi bhA0 / 'bdAdervizi ya0 // 9 vAdArtha pra0 // 10 kiM pra0 // 11 degnuvaktAraM ya0 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnarthakyapaunaruktyadoSaparihAraH] dvAdazAraM nayacakram 397 prathamapadopAttArthameva dvitIyapadam udghAhitArthavivaraNArthatvAd bhASyagranthavat, nAdita eva tadarthajJAnasya kArakaM tathAvyaktavyaJjanatvAt prdiipvt| sannihitazca dvitIyapadAbhidheyAbhimataH, tasya vyaJjanazabdo dvitIyapadam , tatsannidhimAtreNa prayogamAtreNa prAk pratipanna evAbhivyajyate so'rthastenetyarthaH, tathA pratipattuH zroturiti vakturabhiprAyamUhituM samarthasya gRhItasaGketasyetyarthaH upakArakaM pratipattyAdhAnasamartha, nAnyasyeti avibhaktavidhyanuvAdArthasyAkRtasaGgItervA / 5 / na sa punaH zabdAparAdho yadasau tadarthaM na pratipadyate, yathA - na hi sa sUryasyAparAdho yadenamulUko na 282-1 pazyatIti / tasmAdaikArthe satyapi vidhynuvaadbhinnaarthaavetau| atra prayogaH --prathamapadopAttArthameva dvitIyapadam , udAhitArthavivaraNArthatvAt , udrAhito gamanabhavanAbhisambandhI devadattaH, tadvivaraNArtho gacchatizabdaH, 'devadattaH' ityukte AgRhItagatirapi na pareNa jJAyata ityuktatvAt / yadudrAhitArthavivaraNArthaM padaM tat pUrvapadopAttArthameva dRSTam , bhASyagranthavat , yathA 10 vRddhirAdaic / pA0 1 / 1 / 1] iti sUtreNaivopAttamarthaM bhASyagranthe padAni vivRNvanti - 'vRddhiH' itIyaM saMjJA bhavati 'Adec'varNAnAmiti, sA~dhvanuzAsanAdivicArAdhAreNa sUtreNaivopAttatvAt / tathA coktam - sUtreSveva hi tat sarvaM yad vRttau yacca vaartike| udAharaNamarthasya pratyudAharaNaM pazoH // [ ] iti / syAnmatam - prathamapadopAttArthaM cet prathamapadoccAraNakAla evaM tathA pratipattuH zroturupakArakaM syAta 15 tenaiva vyaktatvAditi / atrocyate - kasyacid bhavatyapi, keSAzcid nAdita eva tadartha[jJAna]sya kArakam , tathAvyaktavyaJjanatvAt , tena prakAreNa vyaktastathAvyaktaH, devadattazabdoccAraNamAtreNa zrotuH 'viziSTakriyAviSayakartRko devadattaH' ityetAvat tAvadAdhIyate buddhau tasmAt tathAvyaktaH, tasya vyaJjano gacchatizabdaH nApUrvaM kiJcidAha tadanuvAditvAt , atastathAvyaktavyaJjanatvAt pradIpavat , yathA pradIpaH prAgabhivyaktaM TamapavarakasthaM vyanaktIti nAdita eva tadarthajJAnasya kArakaH tathAtra vAkye gacchatizabdo'pIti / 20 athavA dravyArthavAde kumbhakAro'pi vidyamAnameva ghaTaM tathAbhivyanakti nAvidyamAnamutpAdayati pradIpavat / tasmAt kumbhakArasyApi vyaktavyaJjanatvAt piNDAdyavasthAyAmapi vyakta eva ghaTaH kriyAkramAbhivyaktipratyakSatvAt pradIpAbhivyaktaghaTavat , tathA 'devadatto gacchati' ityatrApi vyaktavyaJjanatvAd nAdita eva tadarthajJAnasya kAraka iti / 1 (vyaJjanaM shbdo?)|| 2 dviyapadam pra0 // 3 Adaiva( Adaij ? )varNA pra0 // 4 sAdyanu ya0 // 5"na hi sUtrata eva zabdAn pratipadyate / kiM tarhi ? vyAkhyAnatazceti / parihRtametat - tadeva sUtraM vigRhItaM vyAkhyAnaM bhavatIti / nanu coktam - na kevalAni carcApadAni vyAkhyAnam - vRddhiH, At , aijiti / kiM tarhi ? udAharaNaM pratyudAharaNaM vAkyAdhyAhAra ityetat samuditaM vyAkhyAnaM bhavatIti / avijAnata etadevaM bhavati / sUtrata eva hi zabdAn prtipdyte|" iti pAtaJjalamahAbhASye paspazAhnike / etadupari kaiyaTaviracite bhASyapradIpojhyote pUrvArdhamAtramasya zlokasya uddhRtaM dRzyate // 6degNamaMthasya pr.|| 7 // etaccihnAntargataH degva tathA pratipattuH ityata Arabhya zroturapi bhavantI dRSTA tadeg [pR0 399 paM0 10] ityantaH pATho ya0 pratiSu itazcAsiddhiH svavi [pR0 400 50 18] ityanantaraM vartate // 8 dRzyatAM paM0 23 // 9 * * etadantargataH pATho bhA0 pratau nAsti // 10 ghaTamaparamasthaM bhA0 / ghaTamasthaM ya0 // 11 eva ca tada ya0 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [paJcama ubhayAre tathA ca vinApi tathAbhUtazabdasannidhiM pUrvazrutazabdopAttArthavRttireva, tathAniyatatvAt , yathA praviza piNDImiti / vakturvivakSAyAmanyathoktyAnarthakyAt arthaprakaraNAdyApAdanAca ante nAmnaH kartRtvapratipattiH zroturapi bhavantI dRSTA / tasmAd vaktRvat pratipattiH zroturapi / 5 mA ca maMsthAH - kevalopapattimAtrakamevaitaducyate 'prathamapadopAttArthavAci dvitIyapadam' iti / kintu lokavyavahAre'pi prasiddhistathA dRSTeti tad darzayitumAha - tathA ca vinApItyAdi yAvat praviza piNDImiti iti / evaM ca kRtvA tathAbhUtasyAnuvAdamAtra bhinnArthasya zabdasya sannidhimantareNApi pUrvazrutazabdopAttasyArthasya 'vRttireva tathAniyatatvAt , tathA hi tacchabdavRttirniyatA yathA kvacidazrayamANadvitIyapaMdo'pi tatpadArthaviSayapratipattiheturbhavati tathaiva ca pratipattAro dRzyante, yethA 'praviza piNDIm' 10 ityatra 'praviza'zabdazravaNAt pravezayogyaM prakaraNAdibhiH 'suSiraM gRhAdi karmapadamatra' iti 'piNDIm' iti ca karmapadazravaNAdanantaroktapravizyasambhavAt 'tadyogyabhakSikriyAkartRkarmakam' iti pratipadyante / tasmAt 'prathama283-1 padopAttArthavyaJjanaM dvitIyapadam' iti sAdhUktam / yathA devadattazabdopAttArthavAcI gacchatizabdastathA 'gacchati' iti ca tipA upAtta eva kartA, kiM kAraNam ? 'laH kartari ca' iti kartari vihitalakArAdezatvAt tipaH / ko'sau kartA iti cet, ucyate- sa ca devadatta eva viziSTaH, viziSTakartRviSayagamanavivakSita15 tvAt / athavA gacchatiH svAMzopAttArthaviSayaka eva tacchabdavyavasthApyasvarUpatvAt , 'yo yacchabdavyavasthApyasvarUpaH zabdaH sa svAMzopAttArthaviSayaka eva dRSTaH, yathA ghaTazabdavyavasthApyordhvatvAdiriti / evamanicchato doSa ucyate -vakturvivakSAyAmanyathoktyAnarthakyAditi, devadattakartRviSayAM gatiM aMtipipAdayiSatA hi vaktrA gacchatiH prayukto yadi tamevArtha na brUyAduktervAcyaH ko'rthaH syAt ? ityAnarthakyaM prAptamiti / kizcAnyat , arthaprakaraNAdyApAdanAcca, "saMsargaviprayogasAhacaryavirodhArthaprakaraNaliGgazabdA 1 "vAkyaikadezaprayogAdvA // athavA dRzyante hi vAkyeSu vAkyaikadezAn prayuJjAnAH padeSu ca padaikadezAn / vAkyeSu tAvadvAkyaikadezAn 'praviza, piNDIm , praviza, tarpaNam' iti / padeSu padaikadezAn 'devadatto dattaH, satyabhAmA bhAmA' iti / evamihApi, saMprasAraNanirvRttAtsaMprasAraNanirvRttasyetyetasya vAkyasyArthe saMprasAraNAtsaMprasAraNasyetyeSa vAkyaikadezaH prayujyate / te nivRttasya vidhi vijJAsyAmaH 'saMprasAraNanivRttAtsaMprasAraNanirvRttasya' iti|" iti pAtaJjalamahAbhASye 1 / 1 / 44 / asya vyAkhyA"pravizeti / pravezanakriyA karma yogyamAkSipati, tatra piNDyAM pravezAsaMbhavAd gRhprtipttiH| evaM piNDImiti karma yogyAM kriyAmAkSipadbhakSaNakriyAM prakaraNavazAt pratyAyayati, evaM saMprasAraNAdityetannivRttArthamAkSepsyatItyarthaH / yathA ca padaikadezaprayogastathA 'siddhe zabdArthasaMbandhe' ityatra pratipAditam // " iti kaiyaTaviracitAyAM pradIpAkhyAyAM pAtaJjalamahAbhASyavyAkhyAyAm 1 / 1 / 44 / asya vyAkhyA-"vAkyeSviti / svArthabodhanAya vAkyeSu prayoktavyeSvityarthaH / yogyA kriyA darzanAdirapItyata Aha - prakaraNeti / tattadvAkyasya vAkyArthe zaktigrahaNakAle tattadekadezasyApi tattadvAkyArthe zaktigrahaH, padaikadezasya padArtha iveti zaktyaiva bodhaH / pUrvaparihAre saMprasAraNapadasya tajanyavaNe upacArAtprayogaH / atra tvekadezena zaktyA tadarthapratipattiriti bhedaH / tadAha - AkSepsyatIti / AkSepo'tra bodhanameva / bhASye 'ityetasya vAkyasyArthe' iti / atra 'vAkya'padaM padasamudAyaparam / ityetasya - ityetadarthakasya, saMprasAraNAdutpanno yastasmAdityasyeti saMprasAraNasya yatkArya tasyeti ca 'vAkyasyArthe' ityarthaH / " iti nAgezabhaTTaviracitAyAm uDyotAbhidhAyAM pAtaJjalamahAbhASyapradIpasya vyAkhyAyAm 1 / 1 / 44 // 2 vRttareva pra0 // 3 tathAhi bhA0 pratau nAsti // 4(degpde'pi?)|| 5 tathA praviza pra0 / (tadyathA praviza ?) // 6 pravizisamma pr0| (pravezAsambhavAt ?) // 7 dRzyatAM pR0 126 Ti0 7 // 8 yogyaM yaccha bhaa0|| 9tvAdiviti pr0|| 10 vaktuvi pr0| (vaktRvi ? ) // 11 pratipAdaviSatA bhA0 / pratipAdaviSayatA y0|| 12degduktervAnyaHbhA0 pA0 De0 lIM // 13 dRzyatAM pR0 127 paM0 11 / dRzyatAM vAkyapadIye 2 / 317,318 // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 399 bhavanasya dravyakriyArUpatvAbhidhAnam ] dvAdazAraM nayacakram anayA ca zabdArthagatibhAvanayA bhavanamevedamekarUpaM devadattabhedaM gatisthityAdibhedaM vA bhavati, tena tathA bhUyata iti / ____nanu kArakANAM pravRttivizeSaH kriyA / sarvatra pravRttisambhave kenacit phaloddezena kArakavatyAH parigrahArthaM vizeSagrahaNam / sarvabhAveSu hi pravRttirasti sahabhAvibhirasahabhAvibhizca vizeSaiH pratyAzrayaM sahitA prAdurbhAvatirobhAvAtmikA ntarasannidhyaucitIdezakAlavyaktisvarAdisAmarthyabhedairarthasyAnavagamyamAnasya vaktrabhiprAyAnuvartibhirvyAkhyAtRbhivizeSe'vasthApanaM dRSTam , tacca tenaiva zabdenopAttArthatve ghaTate nAnyatheti / tathA zrotrApyazruto'pi gRhyate sa iti 'gacchati' ityukte ko gacchati ? 'devadattaH' iti ante'vasAne nAmnaH kartRtvapratipattiH, yadyapi tipA upAttaM kartRtvaM tathApi yAM tAM gatiM gatvA 'nAmapadArtha eva kartA' iti pratipattiH zroturapi bhavantI dRSTA, tasmAddhetostasyA dRSTAyAH pratipatteH, keva ? vaktRvat, vaktarIva vaktRvata, yathA 10 vaktari pratipattiH prAgupajAtA 'gacchati devadattakartRviSayaM prayuJje'ham' iti zroturapIti / evam 'anyonyAbhisambaddhadravyakriyAvAcinau nAmAkhyAtazabdau' iti sAdhUktam / evamupapattyantaraM zabdArtho'pi dravyakriyA- 283-2 tmakavastuviSaya iti bhAvitam / anayA cetyAdi / etayApi zabdArthagatibhAvanayAsmadvayAkhyAtayA loke dRSTayA bhavanamevedamekarUpaM devadattabhedaM gatibhedaM sthitibhedaM dhRtyadhRtihasanakathanAdibhedaM vA bhavati sarvatra vyakterbhavati / yasmAt 15 tena tathA bhUyata iti, 'iti'zabdahetvarthatvAd yasmAdekameva bhavanaM devadattadravyarUpaM gatisthityAdikriyArUpaM ca bhavati, tenaiva tena tena rUpeNa bhUyate, na bhavanazUnyamanyat kiJcidasti, bhavanameva bhavatIti / nanu kArakANAmityAdi / 'bhavanamevAviziSTaM sarvatra kriyA' ityApAdite tadamRSyatA idaM vaiyAkaraNena kriyAlakSaNamabhidhIyate - pravRttivizeSaH kriyA ityetajjyAyaH kriyAlakSaNam , na satatasampravRttimAtram / tatra 'kArakANAm' ityetasya vyAkhyAnamudbhUtazabdaiH kArakasyaiva kriyAtvaM mA vijJAyi bhavatA, 'kAraka- 20 pRthagbhUtA gRhyatAm' iti bhedadarzanArthA SaSThI / vizeSagrahaNaM punaH kimarthamiti cet, tata Aha - sarvatra pravRttisambhava ityAdi / kenacit phalodezeneti sAMvyavahArikamodanAdiphalamuddizyate, kArakaivatyA iti svAzrayapRthagbhUtakaraNAdisAdhanavatyA ityarthaH, sarvA hi kriyA kartRsamavAyinI karmasamavAyinI vA syAt pacatibhinattivat phalavatIti evaMrUpAyAH pacipaThigamyAdeH parigrahArtha bhidyAdezca vizeSagrahaNamiti / pravRttimAtraparigrahe tvatpakSe doSa ucyate -sarvabhAveSu hi pravRttirastItyAdi, rUpAdibhiH saha-25 bhAvibhirasahabhAvibhirgatisthityAdibhizca vizeSaiH pratyAzrayaM vastuni vastuni sahitA yuktaiva sA pravRttiH, prAdurbhAvatirobhAvAtmiketi rUpamasyAH kathayati, paMcayApacayaphaleti kAryasya pravRttimAha kriyAyAM 284-1 1 dRSTA taM ya0 // 2degsmAddhatostasmA bhA0 / vi0 vinA dvatostasmA da ya0 / dvatomATa vi0 // 3 'tide pra0 // 4degmbandhadravya pr0|| 5tyanantaraM pr0|| 6 cAbhavati pr.|| 7 ya0 / vyAktArbhavati bhA0 / ( vyaktau bhavati ? vyktiibhvti?)|| 8vAvaziSTaM pr0|| 9 kavRttyA pra0 // 10 pracayApacayaphaleti kAryasApravRttimahi pra0 // Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [paJcama ubhayAre pracayApacayaphalA ityuktaM bhASyakAreNa-sarvasya muhUrtamapyanavasthAnAt kiM phalaM laukikam ? vizeSAstUpajAyamAnAH khAzrayAt kArakAntarANyapekSante, yathA vikledastaNDulAzrayaH kASThAdInyapekSate / tatra yA pravRttiH sA lokavyavahArAnaGgam / tasmAt pravRttivizeSaH kriyA ne pravRttisAmAnyam / 5 bhAvazca kriyA iti yaducyate tanna sidhyati / pravRttisAmAnyasya kutaH kriyAtvaM phaloddezakArakasambandhAbhAvAt, gacchatyAdivyApirUpatA vA pravRttivizeSatvenAbhUtatvAt kArakavat, vaidhayaM tadbhedavat / tathA ca dravyadvitIyatApi naiva pravRttisAmAnyasya, asattvAt , khapuSpasyeva / asattvaM ca adravyatve sati agatyAditvAt khpusspvt| 10 gRhItvoktaM bhASyakAreNeti tasyAH sarvatra vastuni sambhavantyAH svarUpaphalasadbhAvapradarzanArthamuktamiti granthaM yojayati, sarvasya muhUrtamapyanavasthAnAt kiM phalaM laukikaM sAMvyavahArikam ? iti vyavahArAkSamatAM drshyti| vizeSagrahaNasAmarthyAt punarvizeSAstUpajAyamAnAH pacyAdaya odanAdiphalAntarahetavaH svAzrayAt kArakAntarANyapekSante / tannidarzayati - yathA vikledastaNDulAzrayaH kASThAdInyapekSate iti / tadupanayati - tatra yA pravRttirityAdi gatArthaM yAvad na pravRttisAmAnyamiti / iti vizeSagrahaNasAphalyaM 15 vyAkhyAtaM bhavati pravRttisAmAnyasyA kriyAtvaM ca / bhAvazca kriyetyAdi yAvat kutaH kriyAtvaM phaloddezakArakasambandhAbhAvAt ? yaducyate 'dravyaM ca kriyA ca' iti yanyAyabalena tvayocyate dravyakriyAtmako bhAva iti tanna sidhyati tvadabhipretakriyAbhAvAsiddherityarthaH / ItazcAsiddhiH svavizeSAvyApitvAd na pravRttisAmAnyaM kriyeti / tatpratipAdanArthamAhagacchatyAdivyApirUpatA vA iti 'kutaH' iti vartate / gatyAdivyApinI na bhavati tvadiSTapravRttisAmAnya20 lakSaNA kriyA pravRttivizeSatvenAbhUtatvAt , yad yat pravRttivizeSatvenAbhUtaM tat tad gacchatyAdIna na vyApnoti yathA kArakaM kArakANAM pravRttivizeSatvenAbhUtamakriyA, akriyAtvaM cAvayoH siddhamiti dRSTAntaH sAdharmyaNa / vaidhayaM taddedavaditi, yA yA kriyA sA sA pravRttivizeSatvena bhUtA yathA gacchatitiSThAdi kriyAbhedAH dravaNa-patana-sarpaNa-riGgaNAdayo vA gamanavizeSAH / tasmAd gacchatyAdyavyApitvAdapyakriyAtvaM 284-2 pravRttisAmAnyasya kArakavaditi / 25 tathA cetyAdi / evaM ca kRtvA dravyaM kriyA ca dvau bhAvAviti 'dravyasya bhAvasya dvitIyo bhAvaH kriyA' ityetadapi pravRttisAmAnyakriyAvAdino nopapadyate tasyAH kriyAyAstvadiSTAyA asattvAt khapuSpasyeva, yathA khapuSpamasattvAd dravyasya dvitIyaM na bhavati tathA pravRttisAmAnyamiti / asattvamasiddhaM pravRttisAmAnyasyeti cet , asat tadadravyatve sati agatyAditvAt khapuSpavat , agatyAditvaM ca tadavyApitvAditi / tasmAt pravRttivizeSaH kriyA na pravRttisAmAnyam iti vaiyAkaraNapakSaH / 1 dRzyatAM pR0 379 paM08, pR0 380 Ti0 1 // 2 dRzyatAM paM0 29, pR0 285-1, 292-2 // 3 dRzyatA pR0 285-2 // 4degmiti vizeSa bhaa0|| 5kriyata iti ya0 / krica iti bhaa0|| 6 dRzyatAM pR0 397 Ti. 7 // 7 (vaidhaye ?) // 8 tyAkriyAmedaH pra0 // 9dRzyatAM pR0 400 paM0 3 // | Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravRttisAmAnyasya kriyAtvasAdhanam] dvAdazAraM nayacakram 401 ___ abhyupagatA tAvadasmadabhimativat sarvabhAvaviSayA pravRttirbhAvAnAmAtmA phalAntarahetuhetubhAvAvibhaktavRttiH sarvabhAveSvityukteH / anantaroktavizeSadvayasannidhAnAt phalAntarahetutvAt teSAmeva / yathA ca vizeSAH phalanivRttau kArakAntarANyapekSante tathA mRdbhavanasyApi ghaTaphalanivRttau kArakAntarApekSA, kartA kumbhakAro'sya daNDAdinA udakAdyAhRtyai / atataH zAlAyAM ghaTaM karoti / mAlavanagare sapta varSazatAni Ama eva ghaTo varSe atrocyate - abhyupagatA tAvadasmadabhimativadityAdi / nanu tvayApi pravRttivizeSakriyAvAdinA 'pravRttisAmAnyameva kriyA' ityetadabhyupagatamasmada bhimativat / katham ? iti taddarzayati - sarvabhAvaviSayA pravRttirbhAvAnAmAtmeti, AdAveva tAvadabhyupagataM tvayA ne hi kiJcit svAtmani muhUrtamapyavatiSThate vardhate yAvadanena vardhitavyamapAyena vA yujyate iti bruvatA sarvabhAvAnAM satatasampravRttirAtmA svarUpamiti, sa 10 cAbhyupagamo'smanmatisAmyAt pravRttisAmAnyakriyAtvaM samarthayati, kiM kAraNam ? phalAntarahetuhetubhAvAvibhaktavRttiH sarvabhAveSvityukte, phalaM bIjAdipravRtterheturbhUtAyA aGkurAdi, tato'nyAni phalAni phalAntarANi tadanubandhajanmAni parNa-nAla-kANDa-tuSa-zUka-kSIra-taNDulAdIni krameNa, hetavaH pUrve pUrve yathAsvam , tato'pi pUrve pUrve'ntaritA hetuhetavaH, ta eva bhAvAH kriyAtmAnaH, tairevAvibhaktA vRttirvartanaM / satatasampravRttiH sarvabhAveSvityuktatvAt / kathamuktam ? ne hi kiJcit svAtmani ityAdivacanAt sarvabhAveSu 285-1 vIjAGDaramRtpiNDAdiSUktam / tacca pravRttisAmAnyaM taNDulavikledAdInAmapi tatsvArUpyAnativRtteH / kizcAnyat , yadapi coktaM "kenacit phaloddezena pravRttivizeSaH kArakANAm' iti 'sa ca vizeSaH sahabhAvino rUpA. dayo'sahabhAvino gamanasthAnAdayazca taiH pratyAzrayaM yuktA tadAtmikA ca' ityanenApi vacanena sAmAnyapravRttereveti kriyAtvamuktaM maiMvati / kiM kAraNam ? anantaroktavizeSadvayasannidhAnAt sarvatra teSAmeva ca vizeSANAM sAmAnyapravRttyAtmakAnAmodanAAddezyaphalarUpatvAt sannidhAnAcca phalAntarahetutvAt teSAmeva, ta eva hyodanAdi-20 phalAntarahetavo nAnyaH kazcit , ataH pravRttivizeSAtmikApi saiva sAmAnyapravRttireveti / ___ yadapi coktaM 'vizeSAstUpajAyamAnA ityAdistadanantarokto grantho yAvad na pravRttisAmAnyaM lokavyavahArAnaGgatvAditi, atrocyate- ihApi samAnakarUpatvAd na doSaH, vizeSagrahaNAnarthakyaM ca parapakSa ityata Aha - yathA ca vizeSA ityAdi pravRttivizeSasAmAnyalakSaNayoH kriyayoravizeSApAdanagrantho gatArthaH / pace. rodanaphalanirvRttau kArakAntarApekSApat mRdbhavanasyApi ghaTaphalanivRttau kArakAntarApekSeti piNDAdiSu 25 sarveSu bhavanameva kumbhakArAdIni mRdo'nyAni kArakANyapekSata ityarthaH / tAnyudAharati - kartA kumbhakAro. 'syetyAdi kartRkaraNasampradAnApAdAnAdhikaraNAni kulAladaNDAdyudakAdyAhRtyatacchAlA iti / kAlo'pi keSA-285-2 zcit kArakamiti tadarzayannAha -mAlavanagare sapta varSazatAnIti, tatra Ama eva ghaTo varSe pradarzyate 1degvAdi pravR pra0 // 2 dRzyatAM pR0 379 paM0 8 // 3 bhUtasyAMkurAdi pra0 // 4 sarve pUrve ya0 / pUrve bhA0 // 5 tatsvarUpyA pra0 // 6 dRzyatAM pR0 399 paM0 3 // 7 bhavati ya0 pratiSu nAsti // 8 dRzyatA pR0 400 paM0 2 // 9degcchAlAyA iti pr0|| 10 varSe tradazyate pr0|| naya051 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtam [paJcama ubhayAre pradaryate saGgopyate ca godohe vA taDAgAdau; tasyaiva kSaNamapyanavasthAnamudake prakSiptasya / pravRttivizeSatvenAbhUtatvAdyasiddhatApi caivamuktaiva / agatyAditvAca nAsattvam / nanvagamanasthAnaM cAkAzaM bhavati iti sndehhetutaa| . gatyabhAvo'pravRttirgatinivRttiriti cet, atha nirupAkhyameva gatyabhAvamAtrasthAnaM tat prAmoti abhAvatvAdapravRttatvAt khapuSpavat / saGgopyate ca 'saGgopitasArANi dravyANi' iti khyApanArthaM, 'godohe vA taDAgAdAviti, tasyaiva Amasya kSaNamapyanavasthAnamudake prakSiptasyeti ca kArakavizeSApekSApradarzanam / yadapyuktaM pravRttisAmAnyaM pravRttivizeSatvenAbhUtatvAt kArakavad gacchatyAdivyApi na bhavati iti tadapi nAnumAnam , asiddhahetutvAt / pravRttisAmAnyasya prattivizeSatvenAbhUtatvamasiddhaM pravRtti10vizeSasvarUpatvAdeva, tatsAmAnyasya pravRttivizeSasvarUpatvaM ca sarvatra bhavanasyAvicchinnatvAt tadavinAbhAvAcca gatyAdivizeSANAM bhavanakhAtmavaditi tannyAyamanusmArayannAha -pravRttivizeSatvenAbhUtatvAdyasiddhatApi caivamuktaiva / AdigrahaNAd virodhAvirodhabhAvau dravyakriyayorevamuktAveveti / yadapyuktam -asattvAd dravyadvitIyatApi naiva pravRttisAmAnyasyAsattvaM ca khapuSpavadagatyAditvAditi, atrocyate - agatyAditvAcca nAsattvaM hetvasiddherevoktavad gatyAdisvarUpatvAt satatabhavanasyeti / 15 abhyupagamyApi agatyAdihetusiddhimanaikAntikatvaM bramaH - navagaimanasthAnaM cAkAzam agaccha___ datiSThacca vyoma bhavati astyeva / tatra kimagatyAditvAdasat syAt khapuSpavat ? utAkAzavat sat syAt ? 286-1 iti sandehahetuteti / syAnmatam - agatyastu, kathamasthAnamAkAzam nityasthitatvAt ? tasmAt 'agatitvAt' iti saMzayahetutA syAt , 'asthAnatvAt' ityayukteti / atrocyate - asyApyasthAnatvameva, yasmAt paThyate SThA gatinivRttau [pA0 dhA0 928 ], pravRttAyA gateryA nivRttiH pratibandhaH sA sthitirvakSyamANavat / na cAsya 20 pravRttagaterAkAzasya pratibandho jItu pragatadevadattagatinivartanavat / 'asthAnam' iti ca sthAnAdanyad gamanAdi ucyate na sthAnasyAtyantAbhAva eva, tasmAdAkAzamapyasthAnagamanaM saccetyanaikAntikahetutA tadavasthaiva saadhnyornyoriti| gatyabhAvo'pravRttirgatinivRttiriti cet / syAnmatam - nanvabhAvo gatergatinivRttirapravRttiH, tasmAd gatyabhAvamAtratvAt sthiterabhAvatvAd nAsthAnaM na sthAnavadeva cAkAzaM gaterevAbhAvAditi / atrocyate -atha 25 nirupAkhyamevetyAdi / upAkhyA saMjJA, nirgatopAkhyaM nirupAkhyaM tvatparikalpitagatyabhAvamAtrasthAnaM tat prApnoti, abhAvatvAt / abhAvatvaM cAsyApravRttatvAt khapuSpavat / AkAzAdi ca pravRttaM sthAnavadasthAnaM ceti vakSyAmaH / 1 godAhaM bA taDAgAdAviti tathaiva ya0 / godoviti tasyaiva bhA0 // 2 dRzyatAM pR0 400 paM0 6 // 3 * * etacihnAntargatapAThasthAne pravRttivizeSatvenAbhUtatvamasiddhaM pravRttivizeSasvarUpatvAdeva tatsAmAnyasya pravRttivizeSatvenAbhUtatvamasiddhaM pravRttivizeSasvarUpatvAtsAmAnyasya iti dvirbhUtaH pAThaH pratiSu // 4 dRzyatA pR0 400 paM0 7 // 5 nanvagamanaM cAkAzam bhA0 / (nanvagamanamasthAnaM cAkAzam ? nanvasthAnagamanaM caakaashm)|| 6 gatinivartanavadasthAnamiti vRttau ya0 // 7 pravRttA / pravRttAyA bhA0 / pravRttA'pravRttAyA ya0 // 8 jAnu ya0 // 9 bhAvagate bhA0 / bhAgavate ya0 // 10 sthAnatadeva pr0|| 11 va pr.|| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatinivRtterbhAvatvopapAdanam ] dvAdazAraM nayacakram 403 gativizeSaNasAmarthyAditi cet, tadevedamasmadiSTaM sthAnasya sattvaM gatyabhAvasya gativizeSaNayogAt siddham / gativizeSaNasAmarthyApAditasthityAdyuttarabhAva satyasvAt ata eva ca sarvAtmakabhavanakhatattvamAlambya tatkhAbhAgyAt pUrvottara bhAvayorekasyAbhivyaktyA itarasya anabhivyaktyA ca bhavanaM bhAvaH / virodhibhAvaprAdurbhAve hi bhAvAntara nivRttiH bhAva eva virodhibhAvaprAdurbhAvatvAdeva, yathA jAgaraNena svamo 5 nivartyate / na hi kriyAntaramanyaGgIya kriyAntaraM prAdurbhavatIha kiJcit / ihApi ca gatibhavanamanyaGgIya na sthitibhavanaM prAdurbhavati / gativizeSaNasAmarthyAditi cet / syAnmatam - yadi sarvathA sthAnaM nivRttirabhAvaH ityavizeSya brUyAM khapuSpavad nirupAkhyaM syAt, kiM tarhi ? 'gatyA viziSTaM sthAnaM gatinivRttiH' iti brUmaH / tasmAd 'gatyabhAvaH' iti sopAkhyamiti / atrocyate - tadevedamasmadiSTaM sthAnasya sattvaM gatyabhAvasya sthitya - 10 bhAvasya gamanasya sattvavad gativizeSaNayogAd bhavanmataviruddhaM siddham, tasmiMzca siddhe sthAne tadvad 286-2 gatisthityAdi sarvakriyApadAbhidheyaM bhAvaH satyameva nAsaditi siddham / tasmAcca gativizeSaNasAmarthyApAditasthityAdyuttarabhAvasatyatvAt ata eva ca sarvAtmaketyAdi yAvad bhavanaM bhAva iti / yeyaM niruktiH 'bhavanaM bhAvaH' iti sAdhyetasmAdeva kAraNAd gatisthityAdisarvAtmakameva bhavanaMsvatattvamAlambya tadaparityAgena tatsvAbhAvyAt tattadbhavanAnubhavasvabhAvatvAt pUrvasya gatibhAvasya uttarasya ca sthitibhAvasya athavA pUrvasya 15 sthitibhAvasya uttarasya ca gatibhAvasya yathAvivakSAkramaM yathApariNatikramaM ce yathAsambhavamekasyAbhivyaktyA itarasyAnabhivyaktyA ca bhavanaM bhAva iti nirucyate / syAnmatam - virodhino bhAvasya uttarasya sthityAdeH prAdurbhAvAd gatervinAza: gatervA prAdurbhAve sthite:, sa cAbhAvo vinAzaH pAkajotpattivaditi / atrocyate - yo'pyabhAvAbhimato vinAzo virodhibhAvaprAdurbhAve hi bhAvAntara nivRttiritISTaH, sa ca bhAvAntarAnabhivyaktistasya bhAvAntarasya sthiteranyasya gatyAdeH 20 garvAnyasya sthityAderbhAva eva nAbhAvaH, virodhibhAvaprAdurbhAvatvAdeva / yathA jAgaraNena svapno nivartyate, 'kimuktaM bhavati ? nivartyate'nabhivyakti nIyata ityucyate / yathA jAgaraNena svapno'nabhivyakti nIyate tathA svapna jAgaraNam, jAgrato'pi ca suptavad manda mandatara- mandatamacaitanyadarzanAt suptasyApi jAyata ivAbhivyakta[vyakta]taravyaktatamasvadarzanAt tadeva hi caitanyaM tIvramandAvaraNodayakSayopazamApekSaM nidrA-nidrA[nidrA]-pracalApracalA [pracalA ] dibhedaM paTu- paTutara - [paTu ] ta~mendriyAdibhedaM ca dRzyate / tasmAdekasyaiva vastuno - 287-1 'bhivyaktyanabhivyaktikRte svapnajAgaraNe, anyataranyaGyanenAnyatarabhavanAt sarpasphaTATopa kuNDalakIbhavanavat / ata Aha- na hi kriyAntaramanyaGgIyetyAdi gatArthaM yAvadiha kiJciditi / eSA dRSTAntavarNanA / ihApi ca gatibhavanamityAdi gatArthaM dArzantikavarNana mapi / tasmAt kriyAntaraprAdurbhAve pUrva bhAvanivRttiH nAbhAva iti / 25 1 sya tattva ya0 // 2 20 vinA ca yathAsaMkhyame pra0 / ( cAyathAsaMkhyame ? ) // 4 sA pra0 // 5 etadantargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 8deg va ca vastuno bhA0 // 60 // 3 pinAzaH pra0 // 7 tamaindri N ya0 // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRsyalaGkRtam [paJcama ubhayAre syAdetat - yathA bhuktikriyAyA nivRttistRptiphalAvasAnA, prayojanAbhAve kArakAnabhisambandhAda bhujenivRttirna kriyAntarabAdhanAt evametadapi syAt / atrocyate-atrApi tu phalaM tRptiH kriyAntaram / bubhukSAM hi bAdhitvA bhuktiH pravartate, bhuktiM ca bAdhitvA tRptiH pravartate, kriyAcakrakANyetAni / 5 yadi sthiti ma avastukamabhidhAnaM vivakSAzabdayorapravRttiprasaGgaH / atha dravyamAnaM sthitiH dravyasyAvirodhAd gatAvapi syAt / yatastu khalu virodhyavirodhibhAvA vAcyavastusthitiH tasmAd bhavanAnanyatva eva gativirodhinI sthitiH| __ atrAha -syAdetadityAdi yAvadevametadapi syAditi / yathA tu bhuktikriyAyA nivRttistRptiphalAvasaunA tat prayojanamuddizya kArakapravRtteH, tasmiMzcAvasite prayojane kArakANi na pravartante, tasmAt kArakAna10 bhisambandhAd bhujenivRttiH na kriyAntarabAdhanAt / evaM gatirapi prAptiphalAvasAnA prayojanAbhAve kArakA nabhisambandhAd nivartate na kriyAntarabAdhanAt / ataH saMzemahe - kiM svapnajAgaraNavat kriyAntaranyaGyane kriyAntarodbhAvastAdAtmye satyeva syAt ? utAtyantanivRttireva gateH phalAvasAnabhujikriyAvat ? iti / atrocyateatrApi tu mA maMsthAH 'bhujinivRttirabhAva eva' iti, kiM tarhi ? phalaM tRptiH kriyAntaraM pravRttereva kriyAtvAt , bubhukSAM hi bAdhitvetyAdi yAvat kriyAcakrakANyatAnIti / etaduktaM bhavati- kriyAntara15 prAdurbhAvena vinA na kriyAnivRttirnApi pUrva kriyAnyakaraNamantareNa kriyAntaraprAdurbhAvaH, bubhukSAbhuktitRptikriyAcakravat pUrvapUrvabAdhayA uttarottaraprAdurbhAvAt samAnametadapIti / tasmAd nAbhAvo gatinivRttiH, bhAva eva sthitiriti / 287-2 etadanicchordoSa ucyate - yadi sthiti metyAdi / sthiterbhAvatvAnabhyupagame dvayI gatiH sthitizabdasya syAt tRtIyavikalpAbhAvAt - yadvA sthityabhidhAnamavastukam ? yadvA dravyamAtraviSayaM syAt ? kizcAtaH? 20 idamato bhavati doSajAtam - avastukatve vivakSAzabdayorapravRttiprasaGgaH, yadyavastuviSayaM sthitizabdavacanaM vaktumicchA vivakSA sA svanizcitamarthaM paraM pratyAyayAmIti jAyate, arthAbhAvAcca na syAt / tathA ca abhidhIyate'nenetyabhidhAnaM sthitizabdaH, tasyAbhAvaH syAdarthAbhAvAt , kAkavAsitAdivadanarthakaM vA tat syAditi / evaM tAvadavastukatve doSaH / atha dravyamAna sthitiH dravyasyAvirodhAd gatAvapi syAt , yathA devadattasadbhAvAd gatyavirodhAcca 'devadatto gacchati' ityatra devadattAbhidhAnaM pravartate tathA 'devadattastiSThati 25 gacchati ca' ityetadabhidhAnaM pravarteta, ubhayatra dravyasyaiva sattvAt vizeSAbhAvAcca / evaM doSadarzanAd na gatyabhAvamAnaM sthitiH / yatastu khalvityAdi, virodhyavirodhirbhAvA vAcyavastusthitiH, gatisthityoH parasparavirodhAd devadattadravyeNa sahAvirodhAd bhAvAveva gatisthitI dravyavat , antho gatArtho yAvad bhavanAnanyatva eva gativirodhinI sthitiriti / bhavanAnanyatva iti dravyabhavanAdananyaiva gatiH sthititi pravRttibhavanAnanyatva eveti yathAkrAntamupasaMharati / 1nu bhA0 // 2 degsAna pra0 // 3degsAnebhuji ya0 // 4 (pravRttireva ? ) // 5 virodhAvirodhi pra0 // 6 bhAvAcAvyavastusthiti bhA0 / bhAvAvastusthitiH vi0 / bhAvAvAvyastusthitiH pA0 De0 lI0 20 // 7degpakrAnta pr0|| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khapuSpAderapi bhAvatvopapAdanam] dvAdazAraM nayacakram 405 syAdetat-sthityA virodhavat khapuSpAdinA gatyabhAvenApi virodhaH, tatra tadvirodhitvAt tadavinAbhAvitve kuta etad bhAvaviSayameva abhAvaviSayamevaitaditi vA kutaH ? yadyabhAvo'pi bhAvena abhAvena vA bhAvo virudhyate tAvubhau bhAvAveva tarhi virodhitvAt yatkizcidvat / anutpadyamAnasthitau gatinivRttI gatisthityAghekabhUtabhavanAvinAbhUtadravyavinAzaviSayaM 'sthAnam' ityabhidhAnaM syAt / tasmAd gtybhaavlkssit.......| evaM khapuSpAdyasattAvAcizabdAnAM bhAvArthatvam , yathA 'tiSThati pacati' itya syAdetadityAdi / syAnmatam - 'virodhitvAt' ityetadanaikAntikamabhAvatvaprasaGgAt / gaterabhAvo gatyA virudhyate prakAzAbhAveneva tamasA prakAzaH, yathA tvanmatenaiva nanu prAg gatireva kriyAntaraprAdurbhAvenAnabhivyaktiM nIyamAnA bhAva eva ityuktam , tatra sthityA virodhavat khapuSpAdinA gatyabhAvenApi virodhaH / tatra 10 tadvirodhitvAt tadavinAbhauvitve iti gatirabhAvAvinAbhAvinI syAt tadvirodhitvAt, yacca yadvirodhi 244-1 tat tenAvinAbhAvi dRSTam , yathA - gatiH sthityA / khapuSpAdervA bhAvatvameva syAt , gativirodhitvAt , sthitivat / evaM tadavinAbhAvitve sati kuta etad bhAvaviSayameva etadabhidhAnaM 'sthitiH' iti ? 'khapuSpAdiH' ityabhAvaviSayamevaitaditi vA kutaH ? vizeSo vAtra vAcya iti / _ atra 'brUmaH - yArthabhAvo'pItyAdi / khapuSpAdervipakSaM kRtvA bhAvatvAd nAniSTApAdanam / kiM 15 'vizeSeNoktena ? yathA sthiterabhAvatvAyuktistathA khapuSpAderapItyabhiprAyaH / tat kathaM bhAvyate ? iti taducyate- yadyabhAvo bhAvena abhAvena vA bhAvo virudhyate tAvubhau yo virudhyate yena ca virudhyate bhAvAveva tarhi virodhitvAt yatkiJcidvaditi udAharaNasaulabhyaM darzayati ahinakulAdivad ghaTapaTAdivad ghaTakapAlAdivadvA sarvatra sahAnavasthAnalakSaNaviropadarzanAd dezataH kAlato veti / tasmAt khapuSpAderapi bhAvatvAd nAniSTamiti / / 20 ___ yadapi ca tvayA sthityabhidhAnamabhAvaviSayamiti manyate tasyApIyamupapattiH syAd bhavantI, tadyathAgatyabhAvamAtraviSayatvaM cAnutpadyamAnasthitirgatinivRttiriti, tathA ca kalpyAMnAyAmanutpadyamAnasthitI gatinivRttI, gatisthityAdi ekabhUtaM bhavanaM prAguktanyAyakam , tenAvinAbhUtaM dravyam , tasya vinAzo'tyantamabhAvaH, tadviSayaM 'sthAnam' ityabhidhAnaM syAt , na caivaM dravyasya kUTasthanityatvAd bhavitumarhati / tasmAdeva ca tadaniSTabhayAt pratipattavyam - gatinivRttiH sthiti bhAvaH, tathA khapuSpAdizceti / tadupasaMharati-tasmAd 25 gatyabhAvalakSitetyAdi gatArtham / anantaraM khapuSpAdirapi prasaGgato'bhihito yo'sAvabhAvAbhimatastatrApi 'abhAvaH' iti ca nApadArtha ucyate, kiM tarhi ? natraH paryudAsavAcitvAd bhAvAdanyo bhAva iti bhAvavizeSaH, abrAhmaNakSatriyAdivat / 240 evaM khapuSpodyasattAvAcizabdAnAM bhAvArthatvam, evamasadbhAvAbhimateSvapi sadarthaviSayatvamiti nyAya 1 teneva pra0 // 2 bhAvatve bhA0 / bhAvatte ya0 // 3 vA dhUmaH bhA0 // 4 // etadantargataH pATho bhA0 pratau nAsti // 5bhAvAd ya0 // 6 vizeSeNA vi. vinA0 // 7degdhAdarzanAd pra0 // 8 pA0 vinA 'mAnAyAmudyamAnasthitau ya0 / mAnAyAnudhamAnasthitau pA0 / mAnasthitau bhA0 // 9pAdisatvA pr0|| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [paJcama ubhayAre nyathAbhavanaM tathA 'vinazyati' ityAdi / khapuSpAdInAmapi nanu tathA abhavanam , anyathA na tu abhavanam / agatisthitiranyathAbhavanamevaM khapuSpAdirapi, sati niyatatvAt prakArANAm / evaM ca eka eva pUrvAparIbhUto bhAvaH pravRttirityucyate sa ca evAntarbhAvita5 svaprabhedatvAt pravRttivizeSa ityucyate, bhujivizeSavat, yathA bhujAveva dravyakSetra vyApitAM darzayati / vakSyate cAsyodAharaNamatidezasya / idaM tu tAvat prakRtaM bhAvyate-yathA 'tiSThati, pacati' ityanyathAbhavanam , anyena prakAreNa parispandapariNatasya dravyasya tataH prakArAdanyena aparispandapariNatiprakAreNa bhavanaM tiSThati Aste zeta ityAdi, taNDulAdikaThinadravyamRdUbhavanaM pacatyAdi / yathaitAH kriyAH anyathAbhavanamAtrabhedAH pravRttisAmAnyaM bhavanaM nAtivartante tathA 'vinazyati pradhvaMsate 'nitiSThati' ityAda10 yo'pi bhavanaprakArAH pravRttisAmAnya bhAvatvaM ca nAtivartante / evaM kriyApadavAcyasyArthasya anyathAbhavanamAtratA vyAkhyAtA / ye'pyatyantAbhAvAbhimatAH khapuSpAdizabdavAcyAsteSAmapi nanu tathA abhavanam , anyena prakAreNa na tvabhavanam , bhavanameva, nAtyantAbhavanamityarthaH / katham ? agatisthitiH, gateranyA sthitiragatisthitiH, na tu gatyabhAvamAtram , gatereva prakArAntaratA / yathA sA sthitiranyathAbhavanamevaM khapuSpAdirapi anyathAbhavanam / kiM kAraNam ? sati niyatatvAt prakArANAm , prakAratvAt sanneva khapuSpAdiH, yo yaH 15 prakAraH sa sanneva, yathA gatinivRttiH sthitiruktanyAyA satI / kathaM khapuSpAdeH prakAratA iti cet, ucyate - khapuSpasya ca samavAyarUpeNAnabhivyaktiH azokakusumAdiprakAreNAbhivyaktiriti prakAratvAnativRttaH, dravyakriyayoH sarvAtmakatvAdasmin dravyArthanayabhede sarvaM dravyaM kriyA ca gamanAdi, dravyabhedAnAM gamanAdikriyAbhedAnAM coktavad bhavanadvayAbhedAt katamat khaM katamadvA puSpANAM vikasanamanyat ? iti devadattagamana bhavanadvayatvavat tadapIti khapuSpAdirapi bhAvaH / 289.2 evaM cetyAdi / evaM ca kRtvA gamanasthAnAdikramabhAvinInAmapi kriyANAM satatasampravRttitAdAtmyA natikramAdeka eva pUrvAparIbhUto bhAvaH pravRttirityucyate, evameva ca tadupapadyate yaduktaM pUrvAparIbhUtaM bhAvamAkhyAtenAcaSTe vrajati pacati [ nirukta0 1 / 1] ityAdIti sarvadhAtvaikArthyasya cAnantaramApAdayiSyamANatvAt / kasmAt sa bhAvaH pravRttirityucyate ? brUmaH -prakarSeNa vartanAt / sa ca prakarSaH sadA sarvaprabhedAnu bhavanarUpaH, sa ca evAntarbhAvitasvaprabhedatvAt pravRttivizeSa ityucyate rUpAdigatyAdIna svaprabhedAna 25 antarbhAvayanneva bhAvaH sAmAnyabhavanalakSaNo bhavan , bhedAnAM parasparato vizeSAvizeSau "bhedAnusyUtatvAt , na tvadiSTaH kArakANAM pravRttivizeSaH sAmAnyapravRtterbhinnaH kazciditi / dRSTAntaH - bhujivizeSavaditi / tadvathAkhyAnam - yathA bhujAvevetyAdi yAvat prakAramAtraM bhidyata iti / azana-pAna-khAdya-khAdyAdidravyabhedena 1 / / etadantargataH pATho bhA0 pratau nAsti // 2 nistiSThati ya0 // 3 vRttisthi pr0|| 4 cA bhA0 vi0|| 5macA ya0 // 6 dRzyatAM pR0 126 paM0 24 // 7degmApAyAMtarbhAvidayiSya ya0 // 8sa ca ecAnta bhA0 / (sa eva caant?)|| 9bhava meM vi0 / bhAva meM De0 lI. / (bhavet ?) // 10vizeSo ya0 // 11 medAnubhyutatvAt bhA0 / medAnubhyupagatatvAt ya0 // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravRttisAmAnyasya kriyAtvavyavasthApanam ] dvAdazAraM nayacakram 407 kAlabhAvabhedena prakAramAnaM bhidyate evaM gatisthityorastimriyatyorvA / sarvaiva vAsI ....... kriyaiva / evaM ca bhujigatisthitipaktyAdInAmapi tathA tathA sarvabhAvavyApitA, bhASatijAnAtizvetatyAdInAmapi pUrvottaravyaktyavyaktibhavanaikatvAt / / kAMsapAdhyAM pANau zarAve veti kSetrabhedena prathamadvitIyagrAsAdinA dinarAtryAdinA sAyaMprAtarAzAdinA vA 5 kAlabhedena tIvramandakSudhitaglAnauSadhasvasvarasAyanAdibhAvena ca prakAramAtreNaiva bhidyate na bhujitvena / na hi teSu prakArabhinneSu kazcidbhujirbhavati akriyA vA / kintu sarvo'pyasau bhujirUpAnatikramAd bhujireva, atha ca parasparataH prakAramAtrabhedAd bhidyante tathA sAmAnyapravRttireva pravRttivizeSaH, vartaterastyarthasya sarvagatisthityAdibhedAtmakatvAt / evaM gatisthityorastimriyatyorveti virodhibhAvaprAdurbhAvo'pi sAmAnyabhavanasyaiva prakAramAtrabhinnasya vispanditamiti tannigamayati - sarvaiva vA'sAviti yAvat kriyaiva / tasmAdasti-bhavati-10 289-2 vidyati-padyati-vartatInAmekArthatvAt prakArabhedAcca tato nAsAmAnyaH pravRttivizeSo bhujisAmAnyamAnaprakArabhinnabhujivizeSavaditi / kizcAnyat , evaM cetyAdi / na kevalamastyAdaya eva sarvadhAtvarthavyApitvAt sAmAnyapravRttimAtratvabhAvanAyAM nidarzanam , kiM tarhi ? bhujigatisthitipaktyAdInAmapi tathA tathA sarvabhAvavyApitA, bhuktestAvad a~jerabhyavaharaNArthasya upayogaparyAyatvAt upayogasyApattyarthatvAt ApatteH pariNAmArthatvAt pariNAmasya 15 vRttisattAbhavanArthatvAt / tathA gatirapi sarvabhAvavyApinI gamana-calana-spandana-pariNAmAghekArthatvAt , dravati droSyati dudrAveti duH, drovikAro dravyam , dravyaM ca bhavye [pA0 5 / 3 / 104 ], dravyaM sadaiva gatyAtmakaM vipariNAmAtmakamityarthaH / ArSe'pi yathA- paramANupoggale NaM bhaMte ! kiM eyati veyati calati phaMdati khobhati khubhati taM taM bhAvaM pariNamati ? haMtA gotamA ! tadeva jAva pariNamati [ bhagavatIsU0 5 / 7 / 212 ] iti / sthitirapi tiSThatyAste'sti svarUpaM na tyajati pariNamati tathA tathA bhavatItyarthaH / pacati-kRSati-likhatyAdayaH 20 paktyAdayaH, teSAmapi paktyAdInAmastyAdyavizeSaH pAkasya kriyAphalatvAt kriyAyAzca hetuphalarUpAbhinnapariNatitvAt 'pacyate pacatyAtmAnaM bIjamakarIbhavati jAyate'sti vipariNamati' ityAyekArthatvAt / yathA kRSi-vilikhetI tathAtmanaH zirAM darzayati tathA tathA sarvabhAvavRtteH kaNDUyata ityAdyekArtham / syAnmatam - astu bhujyAdInAM sarvabhAvavyApitA gatisthitisattAvipariNAmAdyanatikramAt , paThi-hasi-vidi-zviti-gaDyAdInAM kathamiti cet , ucyate --bhASatijAnAtizvetatyAdInAmapi pUrvottaravyaktyavyaktibhavanaikatvAt 'evaM ca tathA tathA 30-1 1degrAtrA pr0|| 2 sAyaMprAtarAzAdinA ya0 pratiSu nAsti // 3 svasvaresAyanA ya0 / svarasAyaMnA bhA0 // 4 tatonyasAmAnyaH ya0 / vatonyasAmAnyaH bhA0 / (tato'nanyasAmAnyaH ?) // 5 "bhuja pAlanAbhyavahArayoH"-pA0 dhA0 1455 // 6"paramANupoggale NaM bhaMte ! eyai veyai jAva taM taM bhAvaM pariNamai ? goyamA / siya eyai ceyai jAva pariNamai, siya No eyai jAva No pariNamai / " iti bhagavatIsUtre paatthH|| 7ityAdi doSArtha yA ityAdoSArthatvAt bhaa0|| 8"kRSa vilekhane"-pA0 dhaa0990|| 9khati pr0|| 10 tathA sarva bhA0 vi0 20 // 11 iti AdhekArthyam pr0| (ityAdyaikArthyam ?) // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 ___ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [paJcama ubhayAre yadapyAdinaigamanayadarzanamanavabudhya pUrvanayanipAti sthitikharUpanirUpaNaM kriyate 'sA tu dravyAvasthAvizeSo gativat pratipattavyA' iti atrApi yatnaprasAdhitakriyAntiratvatyAgaH avyaktadravyAvasthAtvAt / yat tad dravyaM tato'nanyA kriyA, tadavasthAtvAt , devadattabAlakumArAdivat / tathA caabhyupgmvirodhH| 5 sarvabhAvavyApitA' iti vartate / bhASa vyaktAyAM vAci [pA0 dhA0 612] jJA avabodhane [pA0 dhA0 1500 ] zvitA varNe [pA0 dhA0 742 ] gaDi vadanaikadeze [pA0 dhA0 65,361 ] ityevamAdInAM pUrvoktapUrvAparIbhUtavyaktyavyaktilakSaNabhavanaikatvAt / ekameva hi pUrvAparIbhUtaM bhavanaM gatisthityAdivat kriyAtvAdityuktam / tathA bhASatyAdInAmapi pUrvAparIbhUtaikabhavanavyaktyavyaktilakSaNakriyAtvAnativRtteH sarvabhAvavyApitaiva / pUrvamabhASamANo gacchaMstiSThannudAsIno vA pazcAd bhASate, tathA pazyati jAnAti icchati dveSTi prayatate smaratItyAdiSu 10 tulyazcarcaH / tasmAnna kAcidapUrvAparIbhUtA kriyAsti, kriyAtvAcca 'sarvadhAtvarthAH sarvadhAtvarthavyApinaH' iti saadhuuktm| evaM tAvat pravRttisAmAnyameva kriyA pravRttivizeSa ityuktam , adhunA lakSaNAntara parIkSyam , ata Aha - yadapyAdinaigametyAdi / . NegehiM miNati mANehiM Negamo esa tassa ruttI / 15 saMgahitapiMDitatthaM saMgahavayaNaM samAseNa // [Avani0 ] ityevamAdinayalakSaNe dravya kriyAtmakadvitvAcanekadhA gamo naigama iti niruktyapekSayA dravyakriyAdvitvAsmakavastuvAda Adinaigamanayadarzanam , tritvAdidarzanAnAM dvitIyAdinaigamatvAt / etad darzanamanavabudhya pUrvanayanipAti saMgrahanayaM nipatituM zIlaM yasya nirUpaNasya tadidaM sthitisvarUpanirUpaNaM kriyate saGgrahanaya darzanAnupAti / prathamAd vidhibhaGgAd vyavahAranayAdArAtIyA ye'tItAH pUrvanayAste saGgrahanayabhedAH, tadanu24. pAti yaduttaraM kriyAlakSaNaM sthityudAharaNadvAreNocyate tatsvarUpanirUpaNAya tadaviditanayaviSayavivekairevo cyate / kathaM punastaiH sthitisvarUpanirUpaNaM kriyate ? ucyate - sA tu dravyAvasthAvizeSo gativat pratipattavyA ityevaM nirUpyate / yathA gatirdravyasyAvasthAvizeSo bAlakumArAdivad dravyAdananyA tathA sthitiriti / gatisthitivazca sarvakriyA iti / atrApi lakSaNAntare doSa ucyate avikalpite ka iti cet, ucyate-- yatnaprasAdhitakriyArthAntaratvatyAgaH, prAk tvayA yatnena prasAdhitamuktivastukriyAlakSaNAbhidhAnena 'dravyA25 darthAntaraM kriyA' iti tasya tyAgo doSaH / kiM kAraNam ? avyaktadravyAvasthAtvAt , iha hyavasthAzabdenAdhyaktAH kramabhAvino bAlakumArAdayo dharmA dravyasyaiva devadattAderaMzA evocyante, te cAMzAstadavayavatvAt tato'nanye / tasmAnna tato'rthAntaramityetadApannam / sa cAbhyupagatadravyArthAntarabhUtakriyApadArthatyAgo doSaH / eSa prayogeNaivodbhAvyate - yat tad dravyaM tato'nanyetyAdi gatArthaM yAvadabhyupagamavirodha iti / 1 pazcASate pr0|| 2 seNaM paa0vi0|| 3"NegehiM mANehiM miNaittI Negamassa neruttii| sesANaM piNayANa lakkhaNamiNamo suNaha vocchaM // 222 // saMgahiyapiMDiyatthaM saMgahavayaNaM samAsao biMti / ...... // 223 // " iti Avazyakaniryuktau paatthH|| 4dyanekamA gamo pr0|| 5 kyA pr.|| 6bhA0 20 vinAnyatra-lpitaka iti // 7 tato nAnye y0|| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 409 dravyakriyayoranyatvapratipAdanam] dvAdazAraM nayacakram evamabhidhAnAttu anyutpattI vyutpattau vA khavacanAdivirodhaH / tatra tAvadavyutpattau avasthAyAstato'nyatvam, tatvAdiviSayazabdavAcyatvAt, devadattAzvavat / zilAputrakazarIravanneti cet, na, avasthAzarIrazabdaprayogAnarthakyAt anApi shriiraavsthaakriyaatvaat| vyutpattAvapi kartari SaSThIyaM 'dravyasyAvasthA' iti, sA yadviSayaM dravyasya kartRtvaM tAmAtmano'kriyAtvAt tadanyagativicalanapratibandhAtmikAmavasthAM darzayati / evamabhidhAnAttvavyutpattI vyutpattI vetyAdi / atra 'dravyAvasthA' ityasya zabdasyArthadvayakalpanA syAt - rAjavRkSAdizabdavadavyutpattiryutpattirvA rAjapuruSazabdavat / ubhayathApi svavacanavirodhaH / tadvyAcaSTe -tatra tAvadavyutpatto avasthAyAstato'nyatvam , dravyAdanyAvasthA, tatsvAdiviSayazabdavAcyatvAt , tasya svasvAmisambandhAdiSa'SThIviSayeNAvasthAzabdena vAcyatvaM dravyasya, itarathA dravyazabdo'- 10 vasthAzabdo vAnarthakaH syAt, iMha yadvizeSavAcino'pi zabdasya vAcyArtho'nya ityavazyamabhyupagantavyam , devadattAzvavat , yathA devadattAzva ityukte devadattasya svamazvaH so'sya svAmIti tena svAmiviSayeNa 291-1 'azva'zabdena tasya devadattasya vAcyatvAt tato'nyatvaM dRSTamevaM dravyAvastheti / __ zilAputrakazarIravanneti cet / syAnmatam - yathA 'zilAputrakasya zarIram' ityatra zilAputrakAdananyasminnapi zarIre svAdiviSayazabdavAcyatvadarzanAdanaikAntikateti / etacca na, avasthAzarIra-15 zabdaprayogAnarthakyAt , yadyananyacchilAputrakAcchilAputrakazarIraM 'zilAputraka eva zarIraM zarIrameva zilAputrakaH' iti ghaTakuTazabdavat paryAyamAtratvAt pratItapadArthakaM zrotAraM prati anyataraprayogAnarthakyaM syAd gatArthatvAt / tathA dravyamevAvasthA dravyAvasthetyanyatarAnarthakyam / tasmAdanyatarAnarthakyAd nedamupapannam , zilAputrakazarIravadU nAnaikAntikateti / kizcAnyat , atrApi zarIrAvasthAkriyAtvAdayuktam , nanvasmAbhirupapAditam - dravyakriyAtmakaM sarvavastviti / tasmAdatrApi zilAputrakeNa zIryate, zarArutvAccha- 20 rIramiti zarAru bhavati, tena zarAruNA bhUyata iti dravya kriyAbhidhAnaM nAtivartate / tathA ca dravyAvasthA dravyamavatiSThate dravyeNAvasthIyate ityavasthAnasya kriyAtvAnativRttestato'nyatvameva / evaM tAvadavyutpattau / vyutpattAvapi sAmAsikapadatvAt samAsasya ca SaSThIsamAsatvAt SaSThayAzca kartari vihitatvAta kartari tu SaSThIyaM 'dravyasyAvasthA' iti dravyamavatiSThata ityAdi prAgvat / sA yadviSayamityAdi yAvat tadanyagativicalanapratibandhAmikAmavasthAM darzayati / sA SaSThI yadviSayaM dravyasya kartRtvaM 25 yAM kriyAM sAdhayat sAdhanaM kartR bhavati tad dravyaM tato'rthAntarabhUtAM tAmavasthAnakriyAM darzayatIti sambhansyate / kiM kAraNam ? Atmano'kriyAtvAt tasya dravyasya svayamakriyAtvAt , kriyAmantareNa kartuH291-2 kartRtvAbhAvAt kartari SaSThI na syAt, tatastasmAd dravyAMdanyatra gatiranyasya gatirdravyAd vicalanaM 1vyutpattI ve pra0 // 2 vyutpattirvA pra0 // 3 ditiviSa pra0 // 4 SaSThyaviSayeNA bhA0 / 'SaSThyaviSayiNoM ya0 // 5 iha dvizeSa bhA0 / ( iha vizeSa ? iha tadvizeSa ?) // 6 tena viSatena svAmi ya0 // 7 (khAdiviSayeNa ? ) // 8 'gAdAna bhA0 // 9 putrakAcchilAputrakazarIraM zarIrameva ya0 / putrakazarIraM zilAputraka eva zarIraM shriirmevbhaa0|| 10 iti vasthA pr0|| 11 SaSThIsyAt pra0 // 22 danyAmanyatra ya0 // naya0 52 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [paJcama ubhayAre tvanmanorathAnuvRttestu ghalAdeva atyAjyAbhimatatattvadravyazabdArthavazAda dravyAdarthAntarabhUtAyA gatisthityAdikriyAyA ApattiH, 'bhavati bhavanaM vA dravyam' iti bhavyArthatvAt prakRtipratyayArthavyutpattena'vyakriyayoH siddhiH kartRbhAvanAnAtvAt / __ yat punaretaduktam 'aviziSTadezasaMyogA vA sthitiH' iti tanna yuktaM 5'vA'zabdavaya'm , dvAbhyAmavirodhAt / parispandapariNatiH pUrvasyA audAsInyAvasthAyAH pracyutiH kriyAntaratvAvasthAto vA / tayoranyagativicalanayoH pratibandha AtmA'syA avasthAnakriyAyAH sAnyagativicalanapratibandhAtmikA, tAM darzayati SaSThIti / athavA tadanyagatiriti tasmiMzcAnyasmiMzca niyamena gatirvicalanam , zeSaM pUrvavat / pUrvasmin vyAkhyAne bhedo'nayoH - gatirdezAntaraprAptiH, calanaM svakSetre'pi vyApRtateti / iha punarabheda iti vizeSaH / tasmAd 10 vyutpattAvavyutpattau ca yadi dravyaM tataH 'avasthA' iti virudhyate / athAvasthA tataH 'dravyam' iti virudhyate / AdigrahaNAd loke tathA dRSTatvAt pratyakSavirodhaH / tathAnumeyatvAdanumAnavirodhaH / tadrUDhezca rUDhivirodhaH / evaM 'dravyAvasthAvizeSaH' iti kriyAlakSaNamabhyupagamAdivirodhAdayuktam / kaoNlasAdhanayogI bhAva ityetayoH krAdiSvavyApteralakSaNamiti taireva nirAkRtamiti / tvanmanorathAnuvRttestvityAdi / 'dravyasyAvasthAmA kriyA, nArthAntaram' ityeSa sAyamatAnu15 vartino bhavataH parapratyayo manorathaH sa nopapadyate, sarvatra dravya kriyAtmakabhAvApattibhAvAduktavat / athApi tvanmanorathamanuvRtya dravyamAtradarzanAbhimukhIbhUyApi avasthAzabdaM zrUyamANamapi ujjhitvA yadyapi tvaduparyanu kampAdravIkRtacetaso na kizcid brUmaH, tathApi balAdevopapattereva atyAjyAbhimatatattvadravyazabdArtha293-1 vazAt , atyAgArhamabhimataM tattvaM tava sAGkhyasya ca dravyamevArthaH, tadabhidhAyino dravyazabdasya vazAt tadarthavazAcca punarapi sAraM sAraM dravyAdarthAntarabhUtAyA gatisthityAdikriyAyA ApattiH, sA 20 kriyApannA, kasmAt ? bhavati bhavanaM vA dravyamiti bhavyArthatvAt , dravyaM ca bhavye [ pA0 53 / 04], bhavyazabdazca kartari bhAve vAstu, tathA dravyazabdo'pi / tatra dravyazabdasya bhavyArthatvAt prakRtipratyayArthavyutpattiravazyambhAvinI, tatazca prakRtipratyayArthavyutpattedravyakriyayoH siddhiA, prakRtyarthasya kriyAtvAt pratyayArthasya dravyatvAt / kathaM vyutpattiriti cet , ucyate - sAdhyasAdhanabhedAt , yad bhUyate sA kriyA, yad bhavati tad dravyam , yat tad bhavatA vastunA bhUyate sa prakRtyartho bhAvaH, yat tad bhavati tat kartR, tasmAt kartR25 bhAvanAnAtvAd dravyakriyAnAnAtvAt syAt , nAnyathA / tasmAd nayotthAnaprakRtAd dravyazabdArthavazAd bhavyabhavatyAdizabdavazAca balAdeva dvitvasiddhiriti sAdhUktam / ' ___yat punaretaduktam 'aviziSTadezasaMyogA vA sthitiH' iti lakSaNaM tanna yuktaM 'vA'zabdavajyem, tatrApi 'vA'zabdasyAnarthakyaM vikalpArthAsambhavAt / kasmAt punastadayuktam ? dvAbhyAma 1degndaH papra0 / dRzyatAM pR0 406 paM0 7 // 2 ( sA tadanyagati ?) // 3 dRzyatAM pR0 409 paM0 1 // 4'bhUtabhaviSyadvartamAnAdikAlayogI bhAvaH, kartRkarmAdisAdhanayogI bhAvaH' iti lakSaNadvayamatra kriyAyA vivakSitam // 5kAdi pr0|| 6 vaya'm ya0 / varjam bhA0 // / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pataJjalyabhihitakriyAlakSaNakhaNDanam ] dvAdazAraM nayacakram ka yadapi ca dvitIyaM vizeSagrahaNaprayojanamabhidhIyate - sarvadA sarvabhAvAnAM pravRttisamanvayAd 'devadattaH' ityapi nApravRttikaM vastu, sarvabhedasambandhAnuguNyAttu nAyaM vizeSaH tasmAnna kriyA ityevamarthaM vizeSagrahaNam / idamapi tyaktadravyArthotthAnam / yathA tatra pravRttisAmAnyanivRttyarthe vizeSagrahaNe tathehApi devadattAdidhAtutvanivRttyarthe virodhAt, "kriyA dravyAdarthAntaram' ityanena darzanenAvirodhAt, uktivastukriyAlakSaNena dravya kriyAzrayeNa 5 ca prAguktena ca nyAyena cAvirodhAditi / evaM tAvat pravRttisAmAnyakriyAtvanivRttyarthavizeSagrahaNaprayojane doSAbhidhAnaM kRtam, adhunedamapi vizeSagrahaNaprayojanaM dUSyate - yadapi ca dvitIyaM vizeSagrahaNaprayojanamabhidhIyate sarvadetyAdi / 292-2 'sarvadA' iti pravRttyanivRttiM darzayati / sarvabhAvAnAmiti vyAptiH / kutaH ? pravRttisamanvayAddhetoH devadatta ityapi nApravRttikaM nAkriyaM vastu tena zabdenAbhidhIyate, kiM tarhi ? sapravRttikamevocyate, yathA 10 pacatyAdInAM kriyAvacanatvamevaM devadattAdInAM dravyavAcitvAbhimatAnAmapi vAcyasyArthasya pravRttyA sattayA gatyAdisarvabhavanAtmikayA samanvitatvam / tataH pacatyAdivad devadattAdayo'pi zabdAH kriyAvacanAH, tasmAt kriyAvacano dhAtuH [ pA0 vA0 ||3 | 1 ] iti dhAtusaMjJAste'pi syuH, vizeSagrahaNasAmarthyAt punaH rvizeSo na bhavatIti nivartyate / kasmAt punardevadattAdayo vizeSA na bhavantItyucyate - sarvabhedasambandhAnuguNyAt tu nAyaM vizeSaH, sarvairhasipaThigamyAdibhirbhedairdevadattabhavanapravRtteH sambandhenAnuguNatvAt pravRtti - 15 sAmAnyamevedaM bhavanavat satyapi bhavadbhavanabhAvavizeSe tuzabdasya vizeSArthatvAt / tasmAd na kriyeti devadattAderakriyAtvamupasaMharati itizabdasya samAptyarthatvAt evamarthaM vizeSagrahaNamiti prakRtopasaMhAraH, pravRttivizeSaH kriyA na pravRttisAmAnyamiti na bhavanamAtraM nApi devadatta ityupasaMhArArthaH / asyApi vizeSagrahaNasya sadoSatvamucyate - idamapi tyaktadravyArthotthAnam, idaM hi vizeSagrahaNaprayojanavyAkhyAnamutthAna eva dravyArthatyAgaM kurute / apizabdAt prAguktabhavanasAmAnyakriyAtvanivRttyarthaM vizeSagrahaNamante 20 kriyAmeva tyajatIti smArayati / 'sarvadA sarvabhAvAnAM pravRttisamanvayAt' iti hetuvacanena 'devadatta iti nApravRttikam' iti nAmavAcyArthasvarUpavacanena ca pravRttimAtramevedaM na dravyaM nAmeti dravyArthasya prAgabhyupagatasya tyAgaH kRto bhavati anenApi vizeSagrahaNaprayojanavacanena dvitIyeneti / 1 25 kevalaM dravyArtha va doSaH, kiM tarhi ? prAgvyAkhyAtavizeSagrahaNaprayojanatulyadoSAnubandhaM cedam / kathamiti cet, ucyate - yathA tatretyAdi grantha upasaMhRte doSAsaktyA codyameva uttaratvena samartha -, yati / bhASyakAreNa kArakavatyAH phaloddezinyAH kriyAtvaM pratipAdya upasaMhRtaM tasmAt pravRttivizeSaH kriyA, ma pravRttisAmAnyamiti, tatra doSa Asaijyate - yadi pravRttivizeSaH kriyA 'pravartate, Ihate, ceSTate' ityAdInAM dhAtusaMjJA na prApnoti, kriyAvacanAnAmeva dhAtutvAt teSAM cAkriyAtvAt pravRttivizeSa kriyAtvAdityeSa doSo yathA tatra pravRttisAmAnyanivRttyarthe vizeSagrahaNe tathehApi devadattAdidhAtutva nivRttyarthe 1 "sarvamedAnuguNyaM tu sAmAnyamapare viduH / tadarthAntarasaMsargAd bhajate bhedarUpatAm // " - vAkyapa0 244 // 2 yatIti ya0 // 3 pratyAkhyAta' ya0 // 4 dRzyatAM pR0 400 paM0 3 // 5 saMjya pra0 // 6 vAkriyatvAt pra0 // 293-1 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ paJcamaM ubhayA vizeSagrahaNe vRtAdInAM dhAtusaMjJA naiva prApnoti akriyAvacanatvAd devadattavat, asvazabdopAdAnasAdhyabhAvAdilakSaNavacanaM cAnarthakaM syAt / yathA ca tatrocyatenaiSa doSaH, vizeSa iti bhavataH va sampratyayaH ? ya upAdIyamAno'nyaM nivartayati / radiantarastra yamAnA vizeSAn nivartayanti tathA coktam -- sAmAnyamapi 5 yathA vizeSastadvat [pA0 ma0 bhA0 22 24 ], tatazcaiSAM siddhA dhAtusaMjJA / evamihApi pratyu 1 vizeSagrahaNe vRtAdInAM dhAtusaMjJA naiva prApnoti / kiM kAraNam ? akriyAvacanatvAd devadattavat, tadarthasyAkriyAtvAdakriyAvacanatvam, tadarthasyAkriyAtvaM sarvabhedasambandhAnuguNyAt / sa vA devadattaH kriyA syAt sarvabhedasambandhAnuguNatvAt vRtAdivat aniSTaM caitaditi / kiJcAnyat, pravRttisAmAnyanivRttyarthe devadattAdidravyanivRttyarthe ca vizeSagrahaNe dvidhApi asvazabdopAdAnasAdhyabhAvAdilakSaNavacanaM cAna10 rthakaM syAt / yaduktam 'azabdopAdAnasAdhyabhAvo bhAvaH' iti bhAvalakSaNam, bhAvAdigrahaNAta 'svaizabdopAdAnasiddhabhAvaM sattvam' iti dravyalakSaNamuktita eva pRthagiti vastuto'pi liGgasaGkhyAdimadliGgarsaMGgyatvaM ca dvayoH pRthaktvaM tathA trikAlAtrikAlaviSayatvaM bhUtAbhUtabheda ityAdi pRthaktvalakSaNavacanamanarthakaM dvayorapi kriyAtvAditi / 293-2 yathA ca tatrocyate naiSa doSa ityAdi / evaM doSe'bhihite syAnmataM pravRttisAmAnyanivRttyartha - 15 vizeSagrahaNaprayojanadoSaM pariharAmIti vizeSa iti bhavataH kva sampratyaya iti praznopakramaM doSavAdinaiva parihAramabhidhApayiSyataste, doSavAdI kila brUyAt-ya upAdIyamAno'nyaM nivartayatIti / paro brUyAt - yadyevaM vRtAdayo'pyupAdIyamAnA vizeSAn nivartayantIti, tairhi gacchatyAdayo vizeSA nivartyante na gacchati na zete na bhuGkte vartata eva asti bhavati vidyata eva kevalamiti / tasmAdupAdIyamAnA gamanAdIn vizeSAn nivartayanti vRtAdayaH, tiSThatyAdivat / tathA coktaM bhASyakAreNa - sAmAnyamapi 20 yathA vizeSastadvaditi jJApakamidam iti vartatyAdirvizeSa eva upAdIyamAnatve vizeSanivRttihetutvAt tiSThatyAdinivRttihetu gacchatyAdivat / tatazcaiSAM siddhA dhAtusaMjJA vRtAdInAmiti yathaiSa sAmAnyapravRttinivRttyarthe vizeSagrahaNe parihAra evamihApi pratyuMcyeta dravyanivRttyarthe'pi vizeSagrahaNe parihAra uc pratyucyeta / sarvadA sarvabhAvAnAM pravRttisamanvayAd 'devadattaH' ityapi nApravRttikaM vastu, tasmAt tannivRttyarthaM sarvabhedasambandhAnuguNyAt tu nAyaM vizeSaH ityetadarthe'pi vizeSagrahaNe devadattasya kriyAtvaM 25 syAt, vRttAdInAM tadbadakriyatvAdvA dhAtusaMjJA mA bhUt, svazabdopAdAnasiddhatAdivacanAnarthakyaM "ce[tyA]didoSApAdane kRte sa eva parihAra ucyate tvayA - vizeSa iti bhavataH kva sampratyayaH ? ityAdi yAvat siddhA dhAtusaMjJA / 1 vRttAdInAM bhA0 / vRttAnAMdI ya0 // 383 paM0 2 // 5 dRzyatAM pR0 384 paM0 1 // 8 cyate ya0 // 9 dRzyatAM pR0 411 0 2 // doSA pra0 / atra ceti doSA ityapi pAThaH syAt // 20 // 3 muktivacanaM De0 0 // 6 sayatve ca dvayoH pRthaktve pra0 // 10 tvAdvA saMjJA bhA0 / tvA saMjJA ya0 // 12 dRzyatAM pR0 412 paM0 3 // 4 dRzyatAM pR0 7 vRtta pra0 // 11 cedi Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pataalyabhihitakriyAlakSaNakhaNDanam ] dvAdazAraM nayacakram 413. cyeta / evaM cocyamAne nanvasmaddhRdaya eva dRSTam , nanvasmAbhirapyabhihitaM pravRttireva pravRttivizeSa iti / evaM ca kRtvA pravRttimAtrasya...... anarthakamubhayorapi vyAkhyAvikalpayoH / na cAphalameva, aniSTakRdapi / evaM devadattasya kriyAtvaM syAt, anyanivartanapravRttivizeSatvAt, pacAdivRtAdivat / vRtAdayo'pyakriyAH, tacchabdAnAmadhAtusaMjJA ca syAt, sarvabhedasambandhAnuguNavizeSatvAt, devadattavadeva / / yat punarucyate na vayaM vastunyasahabhAvatAM nivRttiM brUmaH, kiM tarhi ? paMcati'.. evaM parihAradvaye'pi saimAnamuttaramidamucyate-evaM cocyamAne nanyasmaddhRdaya eva dRSTam / 'nanu' ityanujJApane, anujJAtaM tvayaitad yadasmaddhRdayakSetra uptasya darzanabIjasya tvadvacanasalilasekena phalamabhivyaktam / tadvivRNoti smArayan - nanvasmAbhirapyabhihitaM 'pravRttireva pravRttivizeSaH' iti, yaducyate 4.1 vRtAdisAmAnyamupAdIyamAnaM gamanAdivizeSaM nivartayatIti tAjyeta yadi ghRtAdisAmAnyavyatirekeNa gamanAdi-10 vizeSaH syAt, 'sa tu sAmAnyameva' ityuktam / tasmAd na sAmAnyaM vizeSAbhAvAdupAdIyamAnaM vizeSAn nivartayitumarhati khapuSpAdivizeSAniva / ataH pravRttivizeSatvAbhAvAdubhayatra parihAre vizeSagrahaNonarthakyadevadattakriyAtva-vRtAdyakriyAtvadoSAstadavasthA eveti / tadupasaMharati-evaM ca kRtvA pravRttimAtrasyetyAdi gatArthaM yAvadanarthakamubhayorapi vyAkhyAvikalpayoriti / evaM tAvad vizeSagrahaNamanarthakam , na kevalamanarthakameva, kiM tarhi ? anarthArthamapItyata Aha -na 15 cAphalameva, aniSTakRdapIti / tadaniSTakRttvaM sAdhanenaiva bhAvyate - evaM devadattasya kriyAtvaM syAt, anyanivartanapravRttivizeSatvAt pacAdivRtAdivaditi, pravRttivizeSatvamanyatvaM tannivartanaM ceti. dravyAdanyasya pravRttisAmAnyavyatiriktasyArthasyAbhAvAdevAyuktam , abhyupagamyApi doSaH - devadattaH kriyA syAt, anyanivartanatve sati vizeSapravRttitvAt , sa gacchatyAdivizeSanivartano yajJadattAdivizeSanivartanazca sAmAnyatvAt , upAdIyamAnatve sati anyanivartanatvAt pravRttivizeSazca / tatazca pacatyAdivad vartatyAdivacca kriyA, 20 kriyAtvAt tadvAcinaH zabdasya dhAtusaMjJA, pUrvaprakrAntanyAyakrameNa pacyAdivad vRtyAdayaH, tadvad devadattAdaya iti sarvaM kriyaivetyApannam / aniSTaM caitadAvayoriti / ye'pyamI vRtAdayaste'pyakriyAH, tacchabdAnAmadhAtusaMjJetyAdi, sarvabhedasambandhAnuguNavizeSatvAd devadattavadeva / pacAdInAM ca gamanAdisarvadhAtvarthavyApitvasya prAgupapAditatvAt siddhahetutvAt sAdhIyaH sAdhanamidamapi, cazabdasUcitatvAdanantarodAhRta-" dvividhakriyAvAcizabdaprakRtatvAcca sarvanAmazabdatA ca syAt / . 25 yet punarityAdi yAvadayaM ca dharmo vRtAdInAmapyaviziSTa iti / 'pacAdivizeSanivartakatvAd / vRtAdayo dhAtusaMjJA bhavanti' ityukte parasyAzaGkA syAt 'naiva nivartayanti pacAdIn vRtAdayaH, virodhAbhAvazca dhUtAdyantarbhAvAt pacAdInAm , ato vizeSanivartakatvAbhAvAd na dhAtusaMjJA vRtAdayaH syuH' ityA 1evaM ca kRtvA pravRttimAtrasya pravRttivizeSatvAd vizeSagrahaNamanarthakamubhayorapi vyaakhyaaviklpyoH|' ityAzayako mUlapATho'tra syAt // 2 'pacati' ityukte pacatizabdaH kriyAntaranivRttivijJAnamAdadhAti, ayaM ca dharmo vRtAdInAmapyaviziSTaH / ' ityAzayako'tra mUlapAThaH sambhAvyate // 3 samAnamidamuttaramida ya0 // 4 vRttAdi pra0 // 5 NArthakya / pr0|| 6 vAdevetyuktam pra0 // 7 (vRtaadyH?)|| 8degyAkavizabda pr0|| 9 yatra puna pra0 // 10 vRtAdhaMca(yaMza yaMga ? )bhAvAt pr0|| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam ayaM ca dharmo vRtAdInAmapyaviziSTaH / atra brUmaH - vastunaH pravRttau ... vaidhamryeNa / evamayaM sa ubhayanayaH / naigamadezatvAddravyArtho'yam / dravyamapi bhAvasAdhanam / zaGkaya tatpratisamAdhAnaM punarucyate - na vayaM vastunyasahabhAvatAM nivRttiM brUmaH, nivRttiratrAsmAbhi5 narthadharmaprakalpitA vivakSitA, kiM tarhi ? zabdadharmaprakalpitA vivakSitA, arthagatA hi nivRttirasahabhAvajanitA ghaTapaTAdivadekatrAsambhavAt, zabdagatA tu vijJAnapravRttinivRttimAtrakRtA sA, devadatte sannihitasattAdravyatvagatisthitivRttyavRttyAdisarvadharmasambandhinyapi 'gacchati devadattaH' ityukte 'tiSThati Aste zete' ityAdikriyAkalApaM nivartya devadattaM 'gacchati' zabdo gamanenaiva sambandhayati tadviSayaikavijJAnAdhAnahetutvAt na tathA ni nivRttiH sambhavati satatasannihitasarvadharmAtmakatvAd devadattasya / tadudAharati - kiM tarhi ? pacatI10 tyAdi gatArtham, udAhRtArthasaMvAdI dArzantiko'rthaH - ayaM ca dharmo vRtAdInAmapyaviziSTaH, 'vartate, hate, cete' ityAdayo'pi zabdAH kriyAntaranivRttivijJAnAdhAnadharmiNo na vastugatAn dharmAn nivartayitu255-1 malam, zabdAnAM buddhipravRttinivRtti kriyAyAM prabhutvAd vastupravRttinivRttyora pravRttatvAditi / ana brUmaH - vastunaH pravRttAvityAdi yAvad vaidharmyeNeti / avasitaprayojanamidaM vacaH, tvayaiva vastupravRtteH sarvapravRttivizeSasahitAyA evAbhyanujJAtatvAd bhAvitatvAcca, sa~mbhAvanaiva hi na vastupravRttiH 15 sarvapravRttivizeSAtmiketyatItavicAreSu vistareNa caritArthametat / kathaM ? vizeSavAn vAgbyavahAro vizeSA#tarapravRttinivRttiviSayo na vastunyatyantanirbhedAtmake prabhavati iti bhAvayatA bhavataiva subhASitatvAt kimasmAbhirvAcyaM vRtAdInAM pacAdInAM vA dhAtusaMjJA prApnoti na prApnotIti ? sarveSAM dhAtUnAmasmadabhimatapravRtti - sAmAnyakriyAvacanatvAnativRttervastuvyavahAre zabdavyavahAre veti na kiJcid na prasidhyati / tvayA tu punarasa - darthaviSayatvAd bhrAntijJAnaM zabdArthaviSayaM vyavasthApitaM vastvasaMsparzAdityalaM prasaGgena / 20 prakRtamucyate - ekamayaM sa ubhayanayo yo'sau mayA AdAvuddiSTo vidhiniyamAtmaka ubhayanaya iti, vidhizva niyamazca sarvatra dravyaM kriyA ceti vidhiniyamam, dvandvaikavadbhAvAt sa eSa nirdiSTaH pratyakSIkRtaste / kasya punarayamArSAbhihitAnAM nayAnAM bheda ityatrocyate - naigamadezatvAd dravyArtho'yam, na paryAyArthaH / dravyaparyAyasaGgRhItAnAM bahubhedAnAM madhye dravyArthabhedeSu naigama-saGgraha - vyavahAreSu yo naigamo'nekabhedastasyaikadezo'yaM tadbheda ityarthaH / ekkeko ya satavidho satta NayasatA hevaMti te cevaM [ avani0 226 ] iti 25 vacanAt / 1 saptamyanto'yaM nirdezaH // 2 vastuni vivRttiH pra0 // 3 saMbhavAdI pra0 // 5 yajJAta pra0 // 6 sabhAva pra0 // 7 etadantargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // bhA0 / mAtmaH utanaya ya0 // 9 havaMtevaM ya0 / dRzyatAM pR0 373 paM0 nayasayA havaMti emeva / anno vi ya Aeso paMceva sayA nayANaM tu // 226 // [ paJcama ubhayAre 4yottara 0 // 8 mAtmanaH utanaya 11 // 10 "ikkiko ya sayaviho satta iti Avazyaka niryuktau pAThaH // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArthAdinirUpaNam] dvAdazAraM nayacakram dvayarthatA uktavat / padArtho draSyakriye / vaakymaakhyaatshbdH| tadartha ukta ubhaya. bhAk / nayavinirgamasUtram - atthittaM atthitte pariNamati [ bhagavatIsU0 1 // 3 // 32] iti / dravyazabdaH kiMsAdhano'trAbhipreta iti cet, ucyate-dravyamapi bhAvasAdhanam , yat tad 295-2 drUyate kenApi yo dravati gacchati satataM pravartate tasya yad dravaNaM gamanaM satatapravRttiH sa bhAvastad bhavanam , tatsAdhano dravyazabdaH, kartRsAdhanAvinAbhAvibhAvasAdhanavyAkhyAnasya sopapattikasya vistareNa kRtatvAt saiva / dvayarthatA uktavat , dravyakriyAtmakadvayarthatA parasparAvinAbhAvinI karaNAdInAM tadavyatiriktasvarUpatvAta sarvatra ghaTapaTAdibIjAGkarAdiSu ca sarvaikAtmyasya subhAvitatvAditi / padArthoM dravyakriye 'uktavat' iti vartate / vAkyamAkhyAtazabda iti, AkhyAtaM sAvyayakArakavAkyamekaimiti vAkyam , tadartha uktaH vAkyArtha uktaH ubhayabhAk dravyakriyAdvayAtmakavastu bhajate vAkyArtha iti vistareNokto'nena vidhiniyamabhaGgena naigamaikadezadravyArthena / nayavinirgamasUtram - atthittaM atthitte pariNamatIti, astitvaM bhAvo bhAve'stitve pariNamati / bhAvo bhAva eva satataM vartate paritaH samantAd namati pariNamati taM taM bhAvamApadyate saidA kartRsahita eva / 10 iti ubhayanayaH paJcamo'raH parisamAptaH // 1 dRzyatAM pR0 296 Ti0 1 // 2 madya ya0 // 3degkaviti pr0|| 4 saptamyanto'yaM nirdezvaH // 5 tadA ya0 // 6degsahita veti ubhayanayaH paJcamo'raH parisamAptaH pra0 / dRzyatAM paM0 5 // ..... Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m atha SaSTho vidhiniyamavidhyaraH / nanvevamubhayamapyavastu, anupapannakhAvasthatvAt khapuSpavat / khA avasthAH sthityutpattivinAzAH / tA yadi bhAvasya tato dravyamanavasthamiti dravyaprabhedAsambhavaH / bhAva eva tu sa tathAbhUta Apadyate, tadbhedasya tadAtmakatvAt, mRdvat / 5 pravRtti bhAvavacanAt tu pravRttAveva vyatirekasambhavAd bhAvAdeva sarvasya kRtatvAd evaM vidhiniyamabhaGgAre dravyakriyAtmakavAde saMhRte SaSThanaya Aha - nanvevamityAdi vicArAzrayaM doSApAdanasAdhanam / ubhayamapi 'dravyaM kriyA ca' ityavastu anupapanna svAvasthatvAt, anupapannAH strI avasthA asya, tadbhAvAdanupapanna svAvasthatvAt khapuSpavaditi / kAstAH svA avasthAH ? ucyate - svA avasthAH sthityutpattivinAzAH / tAzca dravyasya vA syuH kriyAyA vA ? kicAtaH ? tA yadi bhAvasya tAH sthityA10 dayaH prAguktatathAbhUtasannihitavastutvavyaktilakSaNAyAH kriyAyA iSyante'vasthA iti tato dravyamanavasthaM 'prAptam, anavasthAlakSaNatvAdubhayoranyatarakalpanAvaiyarthyAdavasthAvyatiriktalakSaNAbhAvAt / bhavatu dravyamanavastham, ko doSa iti cet, ucyate - dravyamanavasthamiti dravyaprabhedAsambhavaH prAptaH, itizabdasya hetvarthatvAdanavasthatvAdityarthaH, dravyaprabhedA rUpAdigatyAdivivartAH, te na sambhavanti anavasthatvAdasattvAt khapuSpasyeva / tatazca yaduktaM dravyasya lakSaNaM tasya hAniH / katamasya iti cet, ucyate, 'sarvaprabhedanirbhedaM bIjam' 15 ityasya / tasmAnnAsti dravyam, anavasthatvAt khapuSpavat / 296-1 tataH kiM prAptam ? bhAva eva tu sa tathAbhUta Apadyate, dravyabhUtA kriyaiva Apadyate, kasmAt ? tadbhedasya tadAtmakatvAt, sthityutpattivinAzA hi dravyabhedAbhimatA TraeNvyasyaiva cedAtmAno bhavanti, tata etadarthAdApannam - kriyAyA Atmeti, kriyaiva ca dravyaM saMjJAmAtrabhedAt / mRdvaditi dRSTAntaH, yathA mRdbhedAH piNDazivakAdayo mRdAtmakAH santo mRdbhUtA eva tathA sthityAdayo dravyabhUtabhAvabhedA eveti dravyAbhAve'rthA20 pattyA sthityAdayaH kriyAyA bhedA ityApannAH / yadapi ca kailpitaM pravRttisAmAnyavyatirekeNa kArakavatyA odanAdiphaloddezinyAH parigrahArtha vizeSa - grahaNaM tadapi na kAryam / kasmAt ? pravRttibhAvavacanAt tu matpakSe pravRttAveva vyatirekasambhavaH, 1 dRzyatAM pR0 301-1 // 2 svAvasthA pA0 De0 lIM0 raM0 hI 0 / svAvasthA bhA0 // 3 ucyate bhA0 pA0 // 4 iSyaMte avasthA ya0 / iSyaMtA avasthA bhA0 // 5vasthAtvA pra0 // 6 dRzyatAM pR0 378 paM0 1 // 7 dravyasya vedA ya0 / dravyasyave bhedA ya0 / ( dravyasya bhedAtmAno ? ) // 8 santi bhA0 // 9 rthopasyA pra0 // 10 dRzyatAM pR0 399 paM0 4 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 417 vyakriyAdvayakhaNDanam ] dvAdazAraM nayacakram dravyabhAvatyAgAd dvayavibhAgavacanaM vyartham , tatazca tathAbhavanavinAbhUtasannidhAnamapi nirmUlam , sarvanirmUlatA caivam , avyaktirapi asannihitatvAt khapuSpavat / athocyeta-sannihitatathAbhUtavastutattvavyakti dravyameva sthityAdisvAvasthamastu, evaM tarhi sarvaprabhedanirbhedatvamasatyaM dravyasya kriyAyAzcAkriyAtvamavyaJjakatvAt prAgeva tathAbhUtavyaktivyarthatvAt / athaitacedubhayaM necchati tato'vibhAgAvasthatvAd dravyamavibhAgAvasthaM tadvya 296.3 'pravRttisAmAnyameva bhAvaH' ityuktatvAd vizeSAstatraiva sambhavanti / ato'sya vyatirekasambhavAd yadapi odanAdi phalaM tadapi pravRttisAmAnyameva / tasmAd bhAvAdeva kriyAyA eva sarvasyeSTaisya kRtatvAd 'dravyaM bhAvaH' ityetat tyaktam / tattyAgAd dvayavibhAgavacanaM vyartham, 'dravyaM kriyA ca vastu' ityubhayAbhyupagamo mUlata eva vighaTate / tatazca tathAbhavanena pravRttilakSaNena vinAbhUtasya sannidhAnamapi nirmUlam / tatazca yadi dve api dravyakriye vibhakte na staH tatastayorlakSaNamanupapannam , atazca vibhAgena lakSaNAbhAvAt tayorabhAvaH khapuSyavat / tadabhAvAt kriyA kutaH tathAbhavanakriyAsannidhilakSaNaM dravyaM pravRttisAmAnyaM vA kutaH tathAbhavanavinAbhUtatvAt khapuSpavadeveti / sarvanirmUlatA caivamiti sannidhinirmUlatvAt kriyAyoM avyaktirbhedAnAmavyaktizca tayA vinetyata Aha - avyaktirapi asannihitatvAt khapuSpavat / athocyetetyAdi / syAnmatam --bhAvasya prAguktavat sthityutpattilayA akalpamAnAH samanantarokta-13 doSadarzanAt , sannihitatathAbhUtavastutattvavyakti dravyameva uktavat sammUcchitasarvaprabhedaM sthityAdisvArvasthamastu, tAzca sthityAdyavasthAH kriyayAbhivyaktiM nIyanta iti / atrocyate-evaM tarhi sarvaprabhedanirbhedatvamasatyaM dravyasya, te hi sthityAdibhedA dravyasyaiva saMvRttA iti nirbhedatvoktiyA'hanyate / kiJcAnyat , kriyAyAzcAkriyAtvam, sannihitatathAbhUtavastutattvavyaktiH kriyeSyate, te hi bhedAH kriyayAbhivyajyante ced bhedAH prAgapi kriyAbhivyakteH santi, tathAbhUtatvAt kriyAyA vyaktikaratvAbhAvaH / tasmAccAnyaJjanAt kriyA 20 dravyavat kharaviSANavadvA na kriyeti / tatazca dravyasyAdravyatvAt kriyAyAzcAkriyAtvAdazeSapakSadhvaMsitvam , anupapannasvAvasthatvAd dravyasya kriyAyAzca khapuSpavadabhAva iti / athaitaccedubhayaM dravyanirbhadAsatvAdadravyaM sannihitatathAbhUtavastuvyaktyabhAvAdakriyAsvaM ca necchati : bhavAn sarvavastutyAgabhayAt tato'vibhAgetyAdi, avibhAgAvasthatvAt , vibhAgA bhedAH sthityAdyavasthAH, tadabhAvAd dravyamavibhAgamityasadApannam , mA bhUd dravyasya bhedAtmakasyAdravyatvamiti kriyAyAzcAkriyAtvama-25 nyaJjakatvAt prAgeva tathAbhUtavyaktivyarthatvAd mA bhUditi kimApannam ? dravyamavibhAgAvastham / tadya 1 dRzNatA paM0 25 // 2degvaMtyatato'sya ya0 // 3 prakRtatvAd pra0 // 4 namatetazca pr0|| 5 yA vyakti pra0 // 6deglayAH kalpamAnAH bhA0 / layAH kalmamAnAH ya0 / (sthityutpattilayakalpanAyA ? ) // 7 sannihitatvAt khapuSpavat tathAbhUtavastutattvavyakti ya0 // 8 sthastu pra0 ||9'to bhA0 / ( ato ? ) / naya0 53 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam SaSThe vidhiniyamavidhyare jikA kriyA, tato yadevotpadyate tadeva vinazyati yugapadayugapadbhAvipRthivyAdibhedAvibhAgadravyakhAvasthatvAt / ____ astviti cet, tato'Gkurotpattau tasyaiva vinAzitvAdanutpanno'vinaSTazca sarva eveti khavacanAdivirodhAH, tathA cAGkarapatrAdinirAkaraNAdapi ca lokAdivirodhAH / 297 5 JjikA kriyeti, kriyAyAzcAvibhAgAvasthadravyaviSayayathAsannidhivyaktikriyAtvAdavibhAgasyaiva sannihitasya vyaJjikA hi kriyA / tataH kimiti cet , tato yadeva utpadyate tadeva vinazyati, UrddhapattirutpattirAtmalAbhaH pratyakSopalabdhiH, vividhamadarzanaM vinAzo'nupalabdhirabhAvaH / ekarUpatvAcca vastunastadabhivyaJjanAca kriyAyA utpattivinAzayorapyabhedAd yadevotpadyate tadeva vinazyati / kiM kAraNam ? yugapadayugapadbhAvi pRthivyAdibhedAvibhAgadravyasvAvasthatvAt / yadA cauvibhAgAvasthaM dravyam kriyA ca tadvayaJjikA ca 10 tadAmI yugapadbhAvinaH pRthivyaptejovAyvAkAzakAlAdibhedA rUparasagandhasparzasaGkhyAsaMsthAnAdibhedAzca ye cAyuga padbhAvino mRtpiNDazivakAdibhedAste sarve'pyavibhAgA~vasthAmAtramityApannAH / tasmAt sarvabhedAnAmavibhAgAvasthAmAtratvAdutpattirvinAza ityapyayugapadbhAvinau bhedau tayozca avibhAgAvasthadravyatvam , tatazcaikyam , ekatyAca 'yadevotpadyate tadeva vinazyati' iti sAdhUktaM dezakAlAdibhedAbhAvAt / astviti cet / syAnmatam - ekatvAdutpattyAdibhedaikyAd yadevotpadyate tadeva vinazyati ityastu, 15 tarhi ko doSa ityatra doSakutUhalaM ced brUmaH -- yadi bIjAGkurAyayugapadbhAvinAmapi pRthivyAdiyugapadbhAvibheda mUlatvAd yadevotpadyate tadeva vinazyati tato'Gkarotpattau tasyaiva vinAzitvamiti doSa udAharaNena sphuTI* kriyate, yasmAd bIjocchUnamUlAdipUrvabhedAnAM patranAlA~dyuttarabhedAnAM ca vinAzAvasthatvAt 'aGkura evaikaH' iti satyaM tato'GkarotyattAvaGkura eva vinazyati, tatazca dRSTeSTaviruddhAvanutpattyavinAzadoSau syAtAm , aGkurotpattau tasyaiva aGkarasyaiva vinAzitvAd na bIjaM vinaSTaM nAGkura utpannaH, vinaMSTurutpattuzcAbhedAt / bhede tu 20 sati yujyeta 'bIjaM vinaSTamaGkara utpannaH' iti / sa cotpannazced na "vinaSTaH, vinaSTazced notpanna ityubhayAvyavasthAnAd notpanno na vinaSTa iti / astu nAmAnutpanno'vinaSTazca, kiMnAmako mamAyaM doSo nyAyalakSaNokta iti cet , ucyate-naika eva, kiM tarhi ? sarva eveti svavacanAdivirodhAH, utpadyate ced na vinazyati vinazyati ced notpadyate, tvayA cocyate - yadevotpadyate tadeva vinazyatIti, dezakAlAdibhedAbhAve kathamUrddha padavividhAdarzanabhedena tadeva' iti cAbhedena nirdezo viruddhArthaH ? ataH svavacanavirodhaH / utpatti25 vinAzayorvA rUDhibhedAdekAdhikaraNavirodhAlloke pratItatvAllokavirodhaH / pratyakSata evotpAdavinAzabhedadarzanAt pratyakSavirodhaH / utpadyamAnaghuTavadutpadyamAnatvAd na vinazyati vinazyattvAcca notpadyate bhinnaghaTavadityanumAnavirodhaH / tathA cAGkarapatrAdinirAkaraNAdapi ca lokAdivirodhA iti vyAkhyAnamanantaroktasyArthasya . 1 atra 'yathA'zabdaprayogo'pi sAdhureva bhAti, dRzyatAM pR0 310-2 // 2 De0 vinAnyatra vAvibhAgA pra0 // 3 vAyuga pr0|| 4 gAdyAvasthA pra0 / atra gadravyAvasthA ityapi pAThaH syAt // 5 sthAdra ya0 // 6 kyAdevoM pr0|| 7deglAdi utta pr0|| 8(cAvibhAgAvasthatvAt ?) // 9"tpattyAyaMkura eva pr.| dRzyatAM pR. 421 paM0 17 // 10vinaSTaH pratiSu nAsti // 11 eveti vacanApra0 // 12 vidhinAdarzana pra0 / dRzyatAM paM0 7 // 13 tadeti cAmedena pr0|| 14 ghaTavatpadyamAna ya0 pratiSu nAsti / 15 (tatpUrvAGkarapatrAdinirAkaraNAdapi ?) / dRzyatAM pR0 303-2 // tadeti cAbhedena pra0 // 1 evaDhe ghaTacA padhamA 13 vidha Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpAdavinAzakAdhikaraNye doSapradarzanam] dvAdazAraM nayacakram 419 kSaNikavAdAtizayo'taH, tadyathA-tatra hi utpAdAdanyo vinAzakSaNaH jAtasya vinAzAt, iha tu utpAda eva vinAzaH prasaktaH kriyArthakAlarahitadravyotpAdAditvAt / zUnyavAdatA vA, sarvasyAvinaSTAnutpannAsthitatvAt khapuSpavat / nanu pRthivIdravyatvAbhede sta utpAdavinAzau tatkAlau ca tadaMzavIjAGkurabhedA lokapratItidvAreNa sukhapratipAdyatvAditi gatArtham / vacanadvAreNa tu prAcyaM vAkyam , uktyAzrayatvAdeSAM / doSANAmiti / __evaM tAvadutpAdavinAzAdyaMbhAvadoSaH / na kevalameta eva doSAH, kiM tarhi ? 'anityatAdoSazca / sa ca kSaNikavAdaM vAtilaGghaya anityatvadoSo'tizayena vartata iti / ata ityasmAdeva hetoH, kasmAt ? 'yadeva 29, utpadyate tadeva vinazyati' ityabhyupagamAt / sa caivamanityatvAtizayadoSaH pradazyate, tadyathA-tatra hiityaadi| tatra hi kSaNikavAde na hi yadeva utpadyate tadeva vinazyati, kiM tarhi ? kSaNo'syAstIti kSaNika ityutpAdA-10 danyo vinAzakSaNaH utpatturvinaMSTuzcetyabhyupagamyate, bhinnasya kAlasya kSaNAkhyatvAt , tasmiMzca kAle jAtasya vinAzAd , na jAyamAnasya / sa hi kSaNikavAdI naikamevotpAdakSaNaM vinAzakSaNaM cecchati ekasyopattibhaGgAsaktibhayAt / yathoktaM yadyekasmin kSaNe jAtaH[ ] ityAdi / kSaNAnAM kSaNavartinAM ca bhedAt 'jAtasya' iti ca nAzanaMSTakSaNAnAM ca bhedaM sUcayati / iha tu 'yadeva utpadyate tadeva vinazyati' iti . vAde utpAde eva vinAzaH prasaktaH kriyArthakAlarahitadravyotpAdAditvAt , kriyAzabdavAcyo'rthaH 15 kriyaiva vArthaH kriyAprayojano vA kAlaH kriyArthakAlaH, sa eva te vaiyAkaraNasyeSTaH, yadyapyanyeSAmanyathA, yathoktam - pariNAmavatI kriyaiva kAlaH [ ] ityAdi / tAdRgvidhakAlarahitaM dravyaM kriyAsmakakAlavinAbhUtaM tadeva utpAdo vinAzo'vasthAnaM cetISTatvAt kSaNikavAdAtizAyI ayaM kSaNikavAdastvadIya iti sAdhUktam / nAnityavAde'pi tiSThati anavasthAnAdutpAdAdInAm , kiM tarhi ? zUnyavAdatA vA, yathA prAguktaM sarvasyAGkurAnutpAdAvinAzavadanavasthAnamapIti zUnyatAsAdhanaM gatArthaM yAvat khapuSpavaditi / 20 ___ nanu pRthivItyAdi yAvadabhedasya cAvyAghAta iti / syAnmatam - pRthivIdravyatvaM zivachaMdiSvabhinnam , tasmiMzcAbhinne tadutpAdavinAzayozcAbhede satyeva pRthivIdravyatvenAnutpannAvinaSTatve sa~tyaikye ca sta utpAdavinAzau tatkAlau ca, tasyaiva pRthivIdravyatvasya cA~zAbhyAM bIjAkurIMkhyAbhyAM bheda ityasti .. bhedaH kArakasadbhAvAdityutpattirasti tathA vinAzastatkAlau ca, itizabdasya hetvarthatvAdevaM bhedasyAbhedasya ca vyAghAto nAsti, tasmAt tadevotpadyate tadeva vinazyati pRthivIdravyatvAbhedAt tadaMzabIjAGkara-25 298-2 1 dRzyatAM pR0 303-2 // 2 dRzyatAM pR0 303-2 // 3 dRzyatAM pR0 420 paM0 23 // 4 vAcyaM ya0 // 5degdyadoSabhAvaH ya0 // 6nityatA pra0 // 7degzyatIti bhA0 // 8 utpatisturvi bhA0 / utpattisturvi ya0 // 9 utpAde eva pra0 // 10 kAlataH pra. // 11 te vaiyA bhA0 / tairvaiyA ya0 // 12 dRzyatAM pR0 17 paM0 5 // 13 catI pra0 // 14 dRzyatAM pR0 418 paM0 3 // 15 degditvabhinnam pr0|| 16 satyaikevasta pr0|| 17 pAMzAbhyAM bhaa0| pAzAbhyAM ya0 // 18 rAbhyAM bhA0 De0 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [SaSThe vidhiniyamavidhyare diti bhedasyAbhedasya cAvyAghAtaH / evaM tarhi pRthivItvajAtimAtramabhinnaM dravyaikatvavighAtakam , bIjasya aGkarasya ca nAnAtvam / tasmAnna tadevotpadyate tadeva vinshyti| tatazca yathA bIjamaGkarAt pRthageveSyate tathA pazciAditvamapi pArthivatvAd bhinnameSitavyamiti bhedanirbhedadravyanirmUlanam / 5 api ca tvayaivApAditaM bhedabahutvaM dravyaikatvavighAti, tatparihArArthamutthitena pArthivatvamapi nAnavotthApitam / bhedakaM cAbhedakAdanyadabhedakaM ca bhedakAt, bhedakatvAdabhedakatvAt , yathA drvykriye| nanu ghaTa utpadyamAna eva zivakatvena piNDatvena vinazyati iti sa evotpadyate , bhedAt tatkAlau ca sta iti nAnityazUnyate doSAviti / atrocyate - evaM taharItyAdi yAvad na tadevotpa10 dyate tadeva vinazyatIti / ayamidAnImasmatparikalpito bheda evApatitastavApi azmasikatAmRlloSTavatrAdi bhede sati pRthivI nAma na kadAcidanyAsti tadvayatirekeNa, kintu pRthivItvajAtimAtramabhinna tadbhedavyApi / tacca 'dravyamekam' ityasya tvatpakSasya vighAtakaM jAtimAtramabhinnaM zeSaM sarvaM bhinnamiti sidhyati, vIjasya aGkarasya ca nAnAtvam , bIjAd vinazyato'nyo'Gkura utpadyamAnatvAt, vinaMSTuma'tAdanya iva devadatto yajJadattAdutpadyamAna iti / tasmAd na tadeva utpadyate tadeva vinazyati, anyanivRttyarthAvadhAraNasya bheda15 satyatve sati AnarthakyAt / tatazca yathA biijmityaadidRssttaantH| yathA aGkarAdikAleSu bhinneSvapi vrIhitva sAmAnyAbhede sati pRthageva bIjamaGkarAdiSyate mA bhUt pUrvokto'nutpAdAdidoSa iti tvayA tathA pAMzvAditvamapi pAMzumRtpiNDAditvamapi pArthivatvAd bhinnameSitavyam / tataH kimiti cet, brUmaH - iti bhedanirbhedadravyanirmUlanam , ityasmAt pAzvAditvabhedAbhyupagamAt sarvaprabhedanirbhedaM dravyaM na bhavati / tatazca lakSaNAbhAvAd dravyameva nirmUlitaM tvayeti / 20 api cetyAdi / tvayaivApAditaM bhedAnAM bahutvaM dravyaikatvavighAti / katamena vacanena iti cet, 'pArthivatvAdekatvamutpatturvinaMSTazca netaradravyAMzIbhyAM bIjAGkurAbhyAm , tAbhyAM cAnekatvam' ityanena vacanenA299-1 pAditam / kizcAnyat, idamapyanyadaniSTaM tatparihArArthamutthitena tvayApAditam / katham ? yaccodito'si "bIjAGkuranAnAtvaM kSaNikAtizayaH zUnyavAditA ca bhavataH' iti tatparihArArthamutthitena nanu pRthivIdravyatvAbheda ityAdinA vacanena pArthivatvamapi nAnaivotthApitam / kathamiti taducyate - abhedakaM pArthivatvam , bIjAdi 25 bhedakam , bhedakaM cAbhedakAdanyat abhedakaM ca bhedakAt , bhedakatvAditi svabhAvabhedaM hetutvenAha, itazca asmAdanyadabhedakatvAditi, ubhayodRSTAnto dravyakriye, yathA dravyAt sarvabhedanirbhedAdanyA tathAbhUtavastutvavyaktilakSaNA kriyA kriyAtazca dravyam , tathA ca pArthivatvamabhedakatvAd bIjAderbhedakAd bhinnasvabhAvaM tadvad bhedakatvAt nAnA syAt kriyAyA iva dravyamiti / ___ Aha - nanu ghaTa utpadyamAna ityAdi yA~vad ghaTatvenotpadyata iti / yat tvayoktaM 'yadeva utpadyate 1 mAtrabhinnaM pr0|| 2tyarthava pr0|| 3 zAzAbhyAM pra0 // 4 dRzyatAM paM0 2 // 5 dRzyatA pR0 419 paM0 1 // 6 dRzyatAM pR0 419 paM0 4 // 7 yAvat y0|| 8 dRzyatAM pR0 421 Ti. 1 // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpAdavinAzaikAdhikaraNyakhaNDanam] dvAdazAraM nayacakram 421 sa eva vinazyati, tathA ghaTatvena vinazyan ghaTatvenotpadyate zivakatveneva vinazyaMichatrakatvena / ayamaparihAra uktottaratvAt , zivakenaivotpattau zivakenaiva vinaMSTavyaM tato'bhinnatvAt ghaTotpAdavat / evaM tvanutpattau vinAzasyApyabhAvAd ghaTAdibhavanAbhAvaH, bhavanasambandhavyatikramAbhAvAt sarvamabhUtaM naastiityevmaadyaapdyte|| athocyeta-aikya eva mRtkumbhAvasthayoH mRgavyasyaiva bhavanasya tathAniyatA: tadeva vinazyati' tatrAnutpattyavinAzavavacanavirodhAdikSaNikavAdAtizayazUnyatAdoSA na sambhavanti pratyakSavacanAdInAM tathAtvAt , yasmAd ghaTa utpadyamAna eva zivakatvenotpadyamAnaH piNDatvena vinazyati pUrvottarakAlayorapi sadravyapRthivImRttvAbhedavad ghaTAbhedAt piNDAvasthAyAM zivakAdyavasthAyAM mRdAdiyAvatparamANyavasthAyAM kapAlAdiyAvatparamANvavasthAyAM ca ghaTa eva iti sa evotpadyate sa eva vinazyati, 'iti'zabdasya hetvarthatvAt uktahetvarthatvAt tasmAd ghaTa eva piNDatvenotpadyamAnaH zivakatvena vinazyati, tasmAd 10 nAnutpattyAdidoSAH / yathA ca piNDatvenotpadyamAnaH zivakatvena ghaTa' eva vinazyati tathA punarghaTatvena vinazyan 'ghaTatvenotpadyate, kimiva ? zivakatveneva vinazyaMzchatrakatvena, yathA zivakatvAnantaraM chatrakatvaM jAyamAnaM tadotpannaM vinaSTaM ca tathA dezAntarabhAvAntarAntaritaghadavinAzarghaTasambhavayorapi abhedo vastutvAdibhyaH piNDazivakatvavaditi / atrocyate - ayamaparihAra uktottaratvAt , nanvatroktameva prAgakurasyaiva vinAzitvAdidoSajAtam , 15 tasya piNDazivakasaMjJAmAtrapRthakRtAduktimAtrabhedAd na parihAro bhavati, yasmAdarthato yadeva 'zivakotpattau zivakenaiva vinAzaH' iti tadeva 'aGkurotpattAvaDareNaiva vinAzaH' ityuktam / tato'yaM te doSo balAdApAtyate - zivakenaivotpattau zivakenaiva vinaMSTavyamiti / kiM kAraNam ? tato'bhinnatvAt , yato yadabhinnaM tadutpattau tenaiva vinaMSTavyam , yathA tvaduktAnantaraghaTotpAdevaditi / evaM tvanutpattAvityAdi / evaM cedutpattirneSyate tasyaivAvasthitasya ghaTasya naivotpattirasti atyantaM ghaTAkhyAd bhAvAdanyatvAt khapuSpavat , anutpannasya ca vinAzA-20 bhAvaH khapuSpavadeva, vinAzasyApyabhAvAd ghaTAdibhavanAbhAvaH, apizabdAdutpatterapyabhAvAd ghaTAdInAmutpattivinAzazUnyatvAd bhavanAbhAvaH astitvAbhAvaH, utpattivinAzau hi bhavanasambandhaH, tadvayatikramasya cAbhAvAt sarvamabhUtaM nAstItyevamAdi Apadyate / AdigrahaNAdavastu asad abhAvo nirupAkhyamityAdi / atra punaH parihAraH- athocyetaikya evetyAdi / yathA satyevaikye mRtkumbhAvasthayoH sarvasarvAtma 1 atra pratiSu 'ghaTatvenotpadyate' iti pAThaH pratIkatvena TIkAyAmupalabhyate, agre tu yadyapi 'ghaTatvena vinazyan paTatvenospadyate..... dezAntarabhAvAntarAntaritaghaTavinAzapaTasambhavayorapi' iti pATha upalabhyate tathApi tatra 'paTa'zabdasthAne 'ghaTa'zabda evocita iti bhAti / yadi tu nedaM rocate tarhi atrApi paTatvenotpadyate iti agre'pi ca 'ghaTatvena vinazyan paTatvenotpadyate.....dezAntarabhAvAntarAntaritaghaTavinAzapaTasambhavayorapi' iti pAThaH khIkartavyaH // 2 "abhUtaM nAstItyanAntaram"-vai0 sU0 9 / 1 / 9 / dRzyatAM pR. 308-2 // 3 bhedataddhaTAbhedAt pr0|| 4 hetvarthAt uktahetvarthAt ya0 // 5 paTatve pra0 / dRzyatAM Ti0 1 // 6 paTasa' pra0 / dRzyatAM Ti0 1 // 7degkatvasaM ya0 // 8 dRzyatAM pR. 418 paM0 3 // 9 tato'yaM / ta doSo bhA0 / tato'yaM doSo y0|| 10 'daviti ya0 // 11 sambandhatadvayati ya0 / sambandhavadvayati bhaa0|| 12 sarvAsarvAtma ya0 / sarvAtma bhaa0||. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 nyAyAgamAnusAriNIvRsya laGkRtam [ SaSThe vidhiniyamavidhyare eva bhavanabhAgA abhivyajyante tAMzca bhAvo'pi tathAbhivyanakti tathA utpattisthitivinAzA abhinnasyaivAvasthAH syuH / nanvasmAbhirapIdamuktam - ananyatvAd dravyakhAvasthAtve sati avirodhAt pUrvottarAbhAvAdabhibhavaikyAnApatteravidyamAnapArthakyAt kasyacid vyaktyavyaktI nopapadyete, kuta utpAdAdiH ? api ca lokapratItavyaktidharmaviparItatvAdutpAdAdyabhAvaH, kriyAkhAvasthA kaeNtvAd bhinnayorapyabhedaH tathA bIjAGkurAdibheda ityabhiprAyaH / yathA mRdaH kumbhAvasthA yugapadbhAvinAM rUparasA300-1 dInAmayugapadbhAvinAM ca zivakAdInAM niyatAni bhavanAni, mRdravyasyaiva kartRbhavanasya rUpAdizivakAditvena tena prakAreNa niyatA eva bhavanabhAgA mAyAkArakapatAkikAvad nAniyatAbhivyaktayo'bhivyajyante prathamabhavana10 zabdasya kartRbhavanArthatvAt / tAMzca bhavanabhAgAn kriyApi tathAbhivyanakti nAnyathA, bhAvazabdasya dvitIyasya kriyAvAcityAt / yadi bhinnasya mRtkumbhAdyayugapadavasthA rUpAdipRthivyAdiyugapadevasthA vA syuH tAstasya mRdravyasyaiva na syuH, kasmAt ? anyatareNAvaruddhAvakAzatvAd ghaTapaTAdivat / bhavanti caikasya / tasmAdabhinnamRtkumbhAvasthAvadutpattisthitivinAzA abhinnasyaivAvasthAH syuH, ko doSaH ? iti / atrocyate - nanvasmAbhirapIdamityAdi yAvat kuta utpAdAdiriti / nanvasmAbhiste eva nopaio paidyete ityuktaM 'vyaktyavyaktI' ityabhisambadhyate tathAniyatabhavanabhAgadravyAvasthAyA vyaJjanamavyaJjanaM veti / kasmAt ? ananyatvAt sarvasya sarvAtmakatvAcca / taccAnanyad dravyameva, tasya ca sthityutpattivinAzA ananye, kiM kAraNam ? tyAbhyupagatAnAM sthityAdInAM dravyasvAvasthAtvAt, 'dravyasyaiva svAvasthAH sthityAdayaH parasparato'nanyAH' iti hi samAzritastvayAyaM pakSaH, parasparabhinnasthityAdInAM dravyasvAvasthAtve sarvapakSArtha - dhvaMsitvabhayAt / tasmAd dravyasvAvasthAtvAdavirodhaH sthityAdInAm, na yathA svapnajAgaraNayorvirodhaH / 20 tasmAd dravyasvAvasthAtvAdavirodhaH / avirodhAccAnanyatvamAsAm / ananyatvAcca 'pUrvamidam, uttaramidam' iti kramabhAva:, tataH pUrvottarAbhAvAt kaH kenAbhibhUto yenaikyamApadyeran sthityAdayaH yata etat syAt 'iyamanayA kriyayAbhivyajyate'vasthA neyam' iti ca / kasmAt ? avidyamAnapArthakyAt pRthaksaddhAnAM hi `aikyApattiH syAt sati avirodhe tantupaTatvavat / tasmAdabhibhavaikyAnApatteH pUrvottarAbhAvAt dravyasvAvasthAtve sati avirodhAdananyatvAt kasyacid vyaktyavyaktI nopapadyete / kutastadanupapatteH 25 tathAniyatabhavanabhAgarvyaktyavyaktibhAvAbhyAmutpAdAdibhedaH ? iti tadavastho doSaH / 3 kicAnyat, api cetyAdi / abhyupagamyAbhinnArthaikyApattiviSaye vyaktyavyaktI lokapratItavyaktidharmaviparItatvAdutpAdAdyabhAva iti brUmaH / loke hi pUrvavRttivyatirikto vyaJjakaH prasiddho'nyaH udakAJjanadIpAdiyogo bhUgandhacakSurindriyazaktyabhivyaktighaTAdidarzana heturyathAsaGkhyam, yujikriyAsAdhanabhUyogi ca 300-2 1 kriyApi nakti ya0 // 2 dRzyata paM0 25 // 4 paMdyate bhA0 / 7 bhujiya0 // etacihAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 3 utpAtAdi pra0 / padyate ya0 // 5 kyAnyapatteH pra0 // 6 vyaktavyakti pra0 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpAdavinAzaikAdhikaraNyakhaNDanama ] dvAdazAraM nayacakra meM 423 dravyabhedaniSedhAd dravyamAtrAbhyupagamAd vyaktidharmatyAgAd vyaktikAraNAbhAvAt / ahetuto vA vyaktAvyakterapi tadvatteti nityameva vyaktiravyaktirvA sarvasya syAt / pariNAmAd naivamiti cet, na uktadoSatulyatvAt / 1 bhUdakAdidravyajAtamupalabhyate yathA na tu tathA taddravyavyatiriktam, 'yadevotpadyate tadeva vinazyati' iti dravyaM svAvasthA vibhAgaM bruvatA tvayA na tato'nyaH saMyogaH saMyogI vAbhyupagamyate dravya kriyApRthagbhUtaH dravya - 5 svAvasthAmAtratvAdutpAdAdInAm / kiM kAraNam ? kriyAsvAvasthAdravyabhedaniSedhAt, 'utpAdAdayaH kriyAyAH svAvasthA:' ityetaM pakSaM 'dravyasyApi parasparabhinnAH santyo'vasthAH' ityetaM ca pakSaM yasmAd niSiddhavanto vayaM dravyanirmUlatvAdidoSAt / tasmAdabhyupagataM tvayA na kiJcid dravyavyatiriktamastIti / tatazca tadabhyupagamAd vyaktidharmastyaktaH, tadviparyayadharmaNo dravyamAtrasyAbhyupagamAt / tattyAgAcca vyaktiranuttarameva vyaktikAraNAbhAvAditi / syAnmatam - nirhetukA vyaktiravyaktirvA dravyadharmaH svabhAvaH / yathoktam - sudUramapi sandhAya saGgINAsUpapattiSu / na svabhAvAgamAvante kazcinna pratipadyate // [ 1 parispabhinnAH ya0 / paspabhinnAH bhA0 // 2 dravyavyatimastIti ya0 / dravyatimastIti bhA0 // 3 dravye dharmaH bhA0 // 4 "sudUramapi gatveha vihitAsUpapattiSu- / kaH svabhAvAgamAvante zaraNaM na prapadyate // 123 // " iti haribhadrasUriviracite zAstravArtAsamuccaye samucitAyAM kArikAyAM pAThaH // 5 vA vyaktevyakterapi pA0 vi0 / vA vyakterapi pA0 vi0 vinA // 6 'tukA tathaivA pra0 / ( 'tukA te tathaivA ? ) // 7 atra 'rotpattiH ityapi pAThaH syAt / dRzyatAM pR0 423 paM0 23 / tulanA - "atha ko'yaM pariNAmaH ? avasthitasya dravyasya pUrvadharmanivRttau dharmAntarotpattiH pariNAmaH / " iti pAtaJjalayogadarzana vaiyAsikabhASye 3 / 13 // 8 dRzyatAM paM0 20 // 9 dRzyatAM pR0 416 paM0 2 // ] iti / etaccAyuktam, ahetuto vo [ vyaktau avyakterapi tadvatteti, tena tulyaM tadvat, tadbhAva stadvattA, vyaktivadbhAva ityarthaH / katham ? yathA vyaktirnihartekA tathaivAvyaktirapi nirhetukA / tataH kimiti cet, 15 ucyate- iti nityameva vyaktiravyaktirvA sarvasya syAt nirhetukatvAt mRdavasthAyAM ghaTAvyaktivad ghaTAvasthAyAmavyaktirghaTasya syAt, ghaTAvasthAyAM ghaTavyaktivad mRdavasthAyAM vyaktiH syAt, mRtpiNDe ghaTavyaktivad gagane'pi syAt, viyatyavyaktivad mRdyapyavyaktirvA syAdityAdi / pariNAmAd naivamiti cet / syAnmatam - yathA svayoktaM na tathA bhavitumarhati pariNAmAbhyupagamAt, avasthitasya dravyasya dharmAntaranivRttau dharmAntarApattiH pariNAmaH, tasmAd mRtpiNDazivakAdipari- 20 NAmaiH sthityutpattivinAzA bhaviSyanti, na nirhetukAH / tasmAdeva pariNAmAd vyaktyavyaktI ca sta iti etadapi na, uktadoSatulyatvAt / ya ete'smAbhirbhAvasvAvasthAtvapakSe dravyasvAvasthAtvapakSe ca bhinnAbhinnAtmakadvaidhe doSA uktAste tulyA eva pariNAmapakSe'pi draSTavyAH pariNAmAvasthayoH zrutimAtrabhedAt, "utpattiprAdurbhAvatvAt 'vinAza' nivRttitvAt 'avasthitasya' iti ca svazabdenaiva sthitivacanAt / pariNAmoccAraNena ca nanvevamubhayamapi avastu ityAdirAdito grantho yojyo yAvadayamevAvadhiriti / tasmAdaparihAraH pariNAmaH | 25 10 301-1 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam SaSThe vidhiniyamavidhyare .. atha vinAzasAmAnAdhikaraNye doSadarzanAt tadevotpadyate tadevAvatiSThate, atrApi tathA vA sarvathA vA avatiSThamAne utpattiH kutaH, utpadyamAne vAvasthAnam ? iti vavacanAdivirodhAH pUrvavat / yApikhatattvAnumatAMzutantuvattu pradIrghadravyapUrvottarAvasthA bIjAGkuratvAdaya B evaM tAvadutpAdavinAzayoH saMyogenAyaM vikalpaH saprasaGgaparihArapraca!'bhihitaH tathA vakSyamANeSU301-2 pAdasthitisaMyoge sthityutpAdasaMyoge sthitivinAzasaMyoge vinAzotpAdasaMyoge vinAzasthitisaMyoge trikAdi saMyogeSu ca samAnaH praca! draSTavyaH 'yadeva utpadyate tadeva vinazyati' ityataH prabhRti yAvadayamavadhiriti, granthayojanayA yojyissyte| atha vinAzasAmAnAdhikaraNye ityAdi / utpAdavinAzaikAdhikaraNye doSadarzanAd nirdoSoya:10miti vikalpAntaramAzrIyate - tadeva utpadyate tadevAvatiSThata iti / atrApi na nirdoSameveti brumaH, atrApi hi dvayI gatiH tenApi utpattiprakAreNAvatiSThamAne yadvA utpAdenaivAvatiSThamAnaM tadevotpadyate tadeva vinazyati ceti yadvA sthityutpattivinAzaprakAraiH sarvathAvatiSThamAnaM tadevotpadyate tadeva vinazyati ca' ityucyate ? yadi tathotpAdenaiva avatiSThamAnamutpadyate vinazyatItyucyate tata utpAdenaivAvasthitatvAt "kimiti punarutpadyate ? atha sarvathApyavatiSThamAnamutpadyata iti ucyeta tatastryAtmakaM sat kathamutpadyate ? utpattirUpasya cAvasthita15 tvAd, notpadyata iti utpattidvidhApi kuta iti, asambhava ityarthaH / asti cotpattiH / utpadyamAne vAvasthAnaM 'kutaH' iti vartate / yadyutpadyate kathamavatiSThate ? yadyavatiSThate kathamutpadyate ? iti svavacanavirodhaH pUrvavaditi, yathAGkurotpattivinAzakAdhikaraNyodAharaNe svavacanAdivirodhAstathAtrApyutpattisthitisAmAnAdhikaraNye yojyA iti / vyApItyAdi yAvat prakalpa iti / syAnmatam - yathA svatattvAnumatAMzutantuvattu, vyApnotIti 20vyApI, avizeSitatvAt sarvasya vyApyasya kAryasya vyApakaM kAraNamucyate vyApIti / 'vyApinaH svatattvameva' 302.1 ityanumatoM'zustvayApi draghyArthavAdAzrayirNI, vyApi svatattvamasyeti vA vigrahaH, sa ca vyApisvatattvAnumatoMs zureva tantuApyaH, kAraNamayatvAt kAryasya / kimuktaM bhavati ? yathAMzumayastanturatoM'zureva tanturiti dRSTAntaH aMzurapi tantustanturapyaMzuriti vA, tathA bIjamayo'Gkuro bIjamevAraH aGkuro'pi bIjaM bIjamapyakura iti vA dArTAntikaH / tad varNayati -- pradIrghadravyetyAdi, prakRSTadIrghatvasya drAdhIyaso dravyasya mervAderiva pUrvottaratayA 25 sthityutpattivinAzAvasthA byApisvatattvAnumatabIjAGkuratvAdaya iti, asmin prakalpe tadevotpadyate tadevA 1 dRzyatAM pR0 303-2 // 2 dRzyatAM pR0 303-1 // 3 dRzyatA paM0 1 // 4 dRzyatAM pR0 303-2 // 5 dRzyatA pR. 304-1 // 6 dRzyatAM pR. 303-1 // 7 dRzyatAM pR. 303-2 // 8 dRzyatAM pR0 304-2||9'smaanprcoN draSTavyaH' ityapi pATho'tra syAt, 'samAnapraca) vikalpaH' ityaashyH|| 10 dRzyatAM pR0 418 paM0 1 // 11 ayaM vikalpa ityarthaH // 12dyate deva vina bhA0 / 'dyate viny0|| 13 sthityuttipr0|| 14 // etaccidAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 15 utpattirvidhApi pra. // 16 dRzyatAM pR0 418 paM0 4 // 17 nunaataaNshupr0|| 18 No pra0 // 19 syA pr.|| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpAdasthityakAdhikaraNyakhaNDanam ] dvAdazAra nayacakram 425 iti prakalpe bIjasyAMzUnAM vA anutpAdyavinAzitvAd nityatvAdaGkuratantvanupapattireveti ta eva virodhAH pUrvastambanityatvAdvA biijaanupptteH| stambottarabIjotpattestu aGkuravat sthitibhinnotpattitvAt sarvasya dravyAtmano. 'nityatA'vyApitA ca pUrvAdyabhAva eva vA'bhedatvAt / / .. athocyeta-yaduktaM bhavati yadevotpadyate tadevAvatiSThata iti taduktaM bhavati utpattirUpamevAvasthAnamiti khapuSpavailakSaNyenaivamevocyate / evaM sati yadevotpadyate vatiSThate ityutpattisthitisAmAnAdhikaraNye svavacanAdivirodhA na santi, tasya vastuno'vasthAmAtrabhinnasyAnutpannAvinAzinaH sthitasyaivotpAdAditi / atrocyate - etasminnapi prakalpe bIjasya dArTAntikasya aMzUnAM vA dRSTAntabhUtAnAM vAzabdAdanyasya vA kasyacid vastunaH pradIrghasya anutpAditvAdavinAzitvAcca nityatvam, nityatvAt sthitireva notpAdavinAzAviti kuto'Gkuro bIjAt ? kuto'zubhyastantuH ? ato'Ggura-10 tantvanupapattireveti / tataH kimiti 'cet, iti ta eva virodhAH, utpattyabhAvAt pUrvavat svavacanAdivirodhAstadavasthA eveti / pUrvastambanityatvAdvA bIjAnupapatteH 'ta eva virodhAH' iti vartate, nanu tvaduktenaiva nyAyena vyApisvatattvAnumatapUrvastambabIjatvaM pradIrghadravyasthitatvaM ceti pUrvastambasyAnutpAdyavinAzitvAd nityatvam , nityatvAd bIjAnupapattiH, ato'pi tadeva utpadyate tadevAvatiSThate' iti svavacanAdivirodhA iti dUSaNaM nyAyasya vyApitAM darzayati / 16 atha mA bhUvanete doSA iti stambAduttarakAlaM bIjotpattiriSyate tataH stambottarabIjotpattestu, hetoH aGkaravadityAdi / yathAGkuro bIjAdutpadyamAnaH sthitAdanya utpadyate pUrvadoSabhayAt pUrvastambAcca bIjaM tathA sarvamapi sthitibhinnotpatti, tasmAt sthitibhinnotpattitvAt sarvasya dravyAtmano'nityatA'vyApitA ca / yathAGkuro bIjAdisthitAdutpanno'nityo'vyApI ca tathA tvadabhyupagatapradIrghadravyAtmano'pyanityatvamavyApitvaM ca syAt tathaiva / kiJcAnyat , evaM pUrvAdyabhAva eva vA'bhedatvAt , 'pUrvamidaM bIjAdi, 20 uttaramidamaDarAdi' ityetasya vA'bhAvaH, kasmAt ? abhedatvAt , abhinnaM hi tadvastu dravyaM na kriyA, vyApikhatattvabIjAGkurAdiprAdurbhAvasya kriyAviSayatvAt tasya pradIrghatvakalpanAbhrAntitvAt kiM pUrvam ? kimuttaram ? iti pUrvottarasthityutpattikalpavacanAnupapattiH / ____ athocyeta ityAdi yAvat khapuSpavailakSaNyenaivamevocyata iti / syAt parihArArthavyAkhyAzaGkA - "tadevotpadyate tadevAvatiSThate' ityanena vacanena 'kimuktaM bhavati ? iti tadAcaSTe - yaduktaM bhavati yadevo tpadyate tadevAvatiSThata iti taduktaM bhavati ityarthaM kathayatyanena, vacaneneti / sa punarayamartha evaM kathito bhavati - utpattirUpamevAvasthAnamiti kathito bhavati / yadi "notpadyetAvasthitAbhimataM nAvatiSTheta anu 1 vedeti iti pra0 // 2 dUSaNanyAyasya pra0 // 3 tazcaiva bhA0 / tavvaiva hI0 / tavaiva pA0 De0 vi0 '20 // 4cAbhAvaH pr0|| 5 vi. vinAnyatra dravyamakriyA pra0 / dravyamakriyA vi0|| 6degNyenaivocyata / 7** etaccihnAntargataH rthavyAkhyA ityata Arabhya athocyeta utpAdavinAzaparvatAyAmityA [pR. 427 paM018] ityetatparyantaH pATho vi0 20 hI0 pratiSu nAsti // 8 // etacihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti / 9makimuktaM bhaa0|| 10 notpadyatevasthi y0|| naya054 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [SaSThe vidhiniyamavidhyare tadevAvatiSThate ityutpattirevAvasthAnamityApannam , uktasthitityAgAt , aMtazca kSaNika tvApattiH, ubhayAtyAgAbhimatI vaanekaantaapttiH| ____ athocyeta-utpAdapUrvatva ete doSA mA bhUvanniti tadeva vinazyati tadevotpadyate / atrApi yadeva vinazyati bIjaM tadevotpadyata ityaGkarAprAdurbhAva eva prApta / iti pUrvavat khaivacanAdivirodhAH tatpUrvapatrAdyapohAca lokAdivirodhAH / tadeva vinazyati tadevotpadyate iti kSaNikavAdAtizayanAdi ca pUrvavat / tpattirUpatvAt / tasmAdanutpannamasthitaM khapuSpAdi, tadvailakSaNyena yadeva utpadyate tadevAvatiSThate, nAnutpattikama303-1 vatiSThate, tasmAdutpattyanumitamevAvasthAnaM dravyasyeti / atrocyate - evaM sati yadevetyAdi yAvat kSaNika svApattiriti / itthaM tIdaM vyAkhyAnaM saMvRttam - yadeveti yasmAdityarthaH avyayatvAd yacchabdasya, yata evo10 tpadyate tata evAvatiSThata iti prAguktotpattRsthAtraikyavadutpattisthityaikyApattiH, ata utpattirevAvasthAnamityApannam , kiM kAraNam ? uktasthitityAgAt , utpattireva sthitirityanumimAnena sthitirutpattireva kRteti yoktA vyApisvatatvAnumatAMzutantuvat tu pradIrghadravyapUrvottarAvasthA sthitiriti sA tyaktA syAt, tattyAgAdutpattirevAvasthAnam , na sthiti nA kAcidityatazca kSaNikatvApattiH, utpadyata utpadyata eva nAvatiSThate kiJciditi 'sarvaM kSaNikam' ityuktaM bhavati / syAnmatam - kSaNikatvadoSo mA bhUditi 'kenacit prakAreNa 15 sthitam , utpadyate kenacit' itISyata iti / tatazca ubhayAtyAgAbhimatau vAnekAntApattiH, yadi sthityutpattI na yakta tvayA tataste'bhyupagamavirodhinI syAdvAdaprakriyA anekAntavastutattvA Apadyata iti / .. athocyeta-utpAdapUrvatva ete doSA ityAdi / 'yadevotpadyate tadeva vinazyati, yadevotpadyate tadevAvatiSThate' ityubhayorutpAdapradhAnayorvikalpayorye doSAstAnaparihAryAn pratyuccAryAnumatya cAsau tau vikalpau tyaktvA vikalpAntare nirdoSe manyamAnaH zrayeta vinAzapradhAne / tatrAdyastAvad vikalpaH-tadeva vinazyati 20 tadevotpadyata iti / asminnapi vikalpa doSa ucyate-loke tAvat pratyakSAdiprasiddham 'aGkurotpattau bIjaM vinazyati' / tava punaryadeva vinazyati bIjaM tadevotpadyate nAGkura ityaGkarAprAdurbhAva eva prAptaH, iti303.2 zabdasya hetvarthatvAt tatazca pUrvavat svavacanAdivirodhAH, tatpUrvapatrAdyapohAcca lokAdivirodhAH, aGkurAbhAve'GkarapUrvANAM patrakANDanAlapuSpaphalazUkAdInAmuttareSAM loke pratyakSAdipramANaprasiddhAnAmaGkharApa lApavadapalApAllokAdivirodhAH, pUrvavad vacanalokadvArAbhyAM doSAbhidhAnamiti / 25 tadevetyAdi, 'tadeva vinazyati tadevotpadyate' iti vacanenAnanyabhUtasyaikasminneva kAle vinAza utpAdazveti kSaNikavAdAtizayaH pUrvavat , bhinnakAlavinAzotpAdo hi kSaNikavAdaH, sa cAnenAtizayyate / AdigrahaNAdavinaSTAnutpannAsthitatvAt khapuSpavad bIjAGkarazUnyatA syAditi / 1'utpattezca kSaNikatvApattiH' ityapi mUlaM syAt, dRzyatAM Ti0 7 // 2'prAptaH, tatazca pUrvavat svavacanAdivirodhAH' ityapi mUlaM syAt // 3 dRzyatAM pR0 418 paM0 4 // 4 tavyasyeti bhA0 / navyasyeti ya0 / atra tasyeti ityapi pAThaH syAt // 5kyAtpattiH bhA0 / kyotpattiH ya0 // 6 dRzyatAM pR0 424 paM0 4 // 7kAcidityutpatazca ya0 / kAcidityatyatazca bhA0 / atra kAcidityutpattezca ityapi pAThaH syAt // 8 zayeta pra0 // 9 sUkAdI bhA0 / sUkSmaikAdI ya0 // 10 dRzyatAM pR0 419 paM0 5 // 11 dRzyatAM pR0 419 paM0 3 // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpattivinAzasthitInAmaikAdhikaraNyakhaNDanam ] dvAdazAraM nayacakram 427 hai athotpAdaikAdhikaraNye doSadarzanAt tadeva vinazyati tadevAvatiSThate / atrApi tathA vA sarvathA vA avatiSThamAne kuto vinAzo vinAze vAvasthAnam ? iti ta eva khavacanAdivirodhAH kSaNikavAdAtizayanAdi ca pUrvavat / ___ athocyata-utpAdavinAzapUrvatAyAmete doSA mA bhUvaniti tadevAvatiSThate tadevotpadyata ityucyeta / atrApi tathA vA sarvathA vA utpadyamAne'vasthAnaM kutaH, avatiSThamAne votpattiH ? iti ta eva svavacanAdivirodhAH kSaNikavAdAtizayanAdi / - atha yadevAvatiSThate tadeva vinazyati, atrApi tathA vA sarvathA vA vinazyati kuto'vasthAnam, avasthAne vA vinAzaH? iti pUrvavat svavacanAdivirodhAH kSaNikavAdAtizayanAdi zUnyatA vaa| avatiSThate vAnvayaH, vinazyati vyatirekaH / ananvayagocaravyatirekamAtropalabdhezca 'tadevAvatiSThate tadeva vinazyati' iti pUrvavat ta 10 eva khavarcanAdivirodhAH / avasthitArthavinAzAbhyupagamenAzeSasAdhanAvayavadhvaMsaH, ___ athotpAdaikAdhikaraNya ityAdi dvitIyavikalpe vinAzapradhAnasthitipakSe'nantarodvAhite'pi uktavadeva doSAH sthAnAbhidhAnena tu yojyAH, yojanAdikpradarzanaM tu tathA vA sarvathA veti sthitiprakAreNa vinazyet utpattisthitivinAzaprakAreNa vA "vinazyet iti vikalpyate / utpattipradhAnavikalpAbhihitadoSavadatrApi vinAzaprAdhAnyena sthityA saha yojitaM tathA vA sarvathA vA vinazyati avatiSThamAne kuto vinAzaH 1 15 vinAze vA kuto'vasthAnam ? iti ta evAdhikRtAH svavacanAdivirodhAH kSaNikavAdAtizayanAdi ca pUrvavat / evaM tAvadutpAdapUrvayorvinAzapUrvayozcotpAda sthitivikalpayordoSA uktaaH| . athocyeta-utpAdavinAzapUrvatAyAmityAdi pUrvavaduccArya doSAMzcAnumatya tyaktvA caturo'pi vikalpAnimau nirdoSau vikalpAvityAzrayet / tatrAdyastAvat tadevAvatiSThate tadevotpadyata ityucyetetyAdi yAvat kSaNikavAdAtizayanAdIti pUrvavadatrApi vyAkhyA kAryA 'avatiSThamIne' ityuccAraNena tu "yojya iti / 20 . atha yadevAvatiSThate tadeva vinazyatIti sthitipUrvadvitIyavikalpe'pi vyAkhyAnaM tadeva yojyaM yAvat kSaNikavAdAtizayanAdIti gatArthaM zUnyatA veti / asmin vikalpe'nyathApi doSAbhidhitsayAhaavatiSThate vAnvaya ityAdi yAvat svavacanAdivirodhA iti / ananvayagocaretyAdi, avasthAnamanvayaH, vyatireko vinAzaH, anvayazUnyo vyatireka evAnanvayaH, sa eva gocaro vyatirekaH, arthazUnyo vinAza eva ityarthaH / tanmAtropalabdhezca sarvatraiva "bIjAGkurapatrAdau tadevAvatiSThate tadeva vinazyati' itItthamapi vyapa-304-1 dezo na sambhavatIti pUrvavat ta eva virodhA anenApi prakAreNeti / evaM tAvat pakSadoSA abhihitAH / na" kevalaM pakSadoSA eva, kiM tarhi ? avasthitArthavinAzAbhyupagamenAnena bhavato'zeSasAdhanAvayavA . 1 dRzyatAM pR0 424 paM0 2 // 2 (ityucyate ?) // 3 (cAnvayaH ?) // 4 dRzyatAM pR0 427 Ti0 13 // 5vinAzAditi bhA0 / vinAzAviti y0|| 6 'yojitavyam' ityapi pATho'tra syAt // 7 dRzyatAM pR0 425 Ti. 7 // 8 mata tyaktvA pr0|| 9 ityucyatetyAdi ya0 / (ityucyata ityAdi ) // 10degmAna pra0 // 11 atra 'pranthaH' iti zeSaH / vyAkhyAyA vivakSitatve tu yojyA ityeva samIcInaH pAThaH kalpanIyaH // 12 vyAkhyAtaM tadeSa ya0 / vyAkhyAtatadeva bhaa0|| 13 ityAdi yAvat svavacanavirodhA iti ya0 / ityAdivirodhA iti bhaa0|| 14 'tyAdi 2 avasthA bhA0 / 'tyAdi 2 anavasthA ya0 // 15 bIjekura" pr0|| 25 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ SaSThe vidhiniyamavidhyare tathAvyavasthAna vinAzAt / tathAvyavasthAnAvinAze eva hi sapakSamapi tat syAt 'agniratra dhUmAt' iti yathA, vinAze'vasthAnaviparItavRttitvAt / evaM trikAdiyoga bhaGgeSvapi yAvadyogam / C 428 te / kiM kAraNam ? tathAvyavasthAnavinAzAt, yathA sphuTitapRSThatvAt kharaM kharaviSANam AkAza5 sphoTa vaditi vacanavat / tadvaidharmyeNa sAdhanavyavasthAM darzayati - tathAvyavasthAnAvinAza eva hi sapakSamapi tat syAt, taddhi sAdhanaM sAdhanaM bhavat pakSeNa sahApi satyeva vyavasthitasyArthasyAvinAze bhavitumaIti, nAvinAze / kimiva ? 'agniratra dhUmAt' iti yathA yathA hi dhUmo dhUmarUpeNa vyavasthito vyavasthite evAnau agnitayA tadvattayA ca pradeze, yadyubhayavyudAsAnugRhItasamudAyArthasAdhyatA yadi dharmaviziSTadharmisAdhyatA sarvathA vyavasthitasya vastuno vyApyo dhUmAMzo vyApakena abhyaMzena vyAptastamaMzaM vyavasthita eva vyavasthitaM 10 gamayati avinaSTamavinaSTo'vinaSTasyeti syAt sAdhanatvaM sAdhyatvaM ca / tvanmate tu punarvividhAdarzane vinAze'tyantAbhAve'nyabhavanarUpe vA viparItAtmake tvayeSTayAvasthAyAvazyaM vinaMSTavyamityavasthAnaviparItavRttitvAt anyathAbhavanarUpatvAdasya dhUmAkhyasyAMzasya pakSadharmatvamasiddham / ataH pradezasyApyanyathAvRttatvAdabhUtatvAdvA AzragrAsiddhiH / viparItavRtterviruddhatApi ca, pakSadharmatvamabhyupagamya dhUmaM dhUmarUpeNAvasthitamagneragnirUpeNAvasthA.. nasya anyathAbhUtatvAt / athavA avasthAna viparItavRttitvAditi, tvanmatenetthaM viruddhatA, manmatasaMvAdena tu vadIyasarvahetuviruddhatA / avasthAnavinAzadvayarUpa evAgnistvayAbhyupagataH, tatra yAvantamaMzamagnitvavyavasthAnarUpaM spRzati tAvatA abhyantare sapakSe ca dRSTaH yAvantaM ca 'vinAzarUpaM spRzati tAvatA abhitvavyavasthAnAbhAve tadviparIte vA vipakSe dRSTaH tasmAdanaikAntika iti hetudoSAH / tasyaivAgneravasthAnavinAzadvyaMzasya tadvataH pradezasya ca dvyaMzasya vyavasthAnAMzamAtre darzanAd vanaspaticaitanye svApavadavyApipakSadharmazca sAdhanaM tadvRttyavRttyoH / evaM dRSTAnte'pi sAdhyasAdhanadharmadharmyasiddhidoSAstadavyAvRttyAdidoSAzca yojyAH / 15 304-2 20 ' evaM trikAdiyogabhaGgeSvapi yAvadyogamiti / ete dvikasaMyogabhaGgeSu SaTsu doSA uktAH / tathA trikAdiyogabhaGgeSvapi vAcyA ityatidizati, uktadikpAtitvAt teSAmapi vikalpAnAm / tatraikastrikasaMyogaH - yadevotpadyate tadevAvatiSThate vinazyati ceti prathamaH, yadevotpadyate tadeva vinazyatyavatiSThate ceti dvitIya ityutpatti..... pradhAnau dvau trikasaMyogau, tathA vinAzapradhAnau sthitipradhAnau ca / athavA 'yadevotpadyate tadevotpadyate vina305-1 zyati' ityanutpattidoSa parihArArthamutpattisvarUpaM vinAzasamAnAdhikaraNamavadhArayan vikalpayet, tathA zeSeSvapIti 1 dvinAza bhA0 // 2 nobhAvo pra0 // 3 dharma ca bhA0 / dharme ca ya0 / "avRkSavyavacchinnasyApi svArthasya nAnumAnAya nAbhidhAnAya syAd vRkSazabdaH, na prabhavatItyarthaH / tadekadezavartitvAt svArthasya dharmiNaH pakSasyAnumeya - syAbhidheyasya ekadeze vartituM zIlamasya dharmaH sAdhu vA vRttirasyeti tadekadezavartI, kimuktaM bhavati ? avyApipakSadharmatvAt samastAnumeyAvRttitvAdityarthaH / avanaspativyavacchinnacaitanyasAdhanArthasvApavat yathA 'cetanA vanaspatayaH' iti pratijJAyAM 'khApAt' iti heturdharmiNo vanaspaterekadeze zirISAdau vartamAno'pi tAlAdiSu avartamAno na caitanyAnumAnAya prabhavati avyApitvAt tathA vRkSazabdo'pi avRkSavyAvRttyartho vRkSasvArthAMzavRttirnAnumAnAya nAbhidhAnAya prabhavati / " iti vakSyate nayacakravRttau aSTamAre // 4 dRzyatAM pR0 260 di0 7 // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpattivinAzAdInAmaikAdhikaraNyakhaNDanam] dvAdazAraM nayacakram 429 atra pakSe'mI doSA ityanyadutpadyate'nyad vinazyatItyAdi ythaavstubiijaakurkrmaadyaatmdhrmaannusthuulpRthivyaadivt| .. dvayordvayorapi dharmayostrikasaMyogAH kAryAH / utpAdenAbhibhavAd vinAzasya utpAdasya prAdurbhAvAd avasthAnasyotpAdena sahabhAvAdanyonyAbhibhavodbhavamithunavRttayo hi guNAH sattvarajastamobhidhAnA utpattivinAzasthityAkhyA bhvntiiti| tathA catuSkasaMyogAH paJcakasaMyogAH SaTkasaMyogAzca sambhavanto yojyaaH| yAvadyogamiti / saMkalakaraNopAyena yAvanto bhaGgAstAvanta ityarthaH, yAvanti vA darzanAnyarthataH sambhavanti tadarzanAnusAreNa tAvanto bhaGgAH kAryA ityarthaH, abhihitasAmAnAdhikaraNyAnupapattidoSadizA bhaGgopacayAzrayeNa doSopacayamapi vardhayadbhirvyAkhyeyamityupAyaM darzayati / atra pakSa iti dravyasyAvasthAmAtraM sthityAdayo na bhinnAzca parasparata ityasmin pakSe'mI doSA iti tasmAd viparyayo'stviti tadupasaMharati- ityanyadutpadyate'nyad vinazyatItyAdi / 'Adi'grahaNAt / / 'anyad vinazyati anyadutpadyate, anyadutpadyate'nyadavatiSThate,* anyad vinazyati anyadavatiSThate, anyadavatiSThate'nyadutpadyate, anyadvatiSThate'nyad vinazyati' ityAdibhaGgAH sambhavanto grAhyAH / yathAvastubIjAkurakarmAdyAtmadharmANusthUlapRthivyAdivat , yad yad vastu yathAvastu, bIjamanyad vastu vinazyati aGkuro'nya utpadyate dravyam , karma gamanamutpadyate sthAnaM vinazyati, AdigrahaNAd nirNayabuddhyAdirguNa utpadyate saMzayabuddhyAdivinazyati, AtmAkAzakAladiGmanodravyANi notpadyante na vinazyanti avatiSThanta eva, tathANavo'pi, paTAdi 15 sthUlamutpadyate piNDAdi vinazyati, dharmo'bhiSecanAdikarmaNotpAdya utpadyate guNaH saMskAraprayatnAdizca kAraNa-305-2 vinAzAdibhizca vinazyati, na vibhutvAdiriti / . 1"anyonyAbhibhavAzrayajananamithunavRttayazca guNAH // 12 // " sAGkhyakA0 // 2 saMbhavato bhA0 // 3 saMkala' bhA0 // 3 * * anyadutpadyate'nyad vinazyati anyadavatiSThate bhA0 / anyad vinazyati. anyadutpadyate anyadavatiSThate ya0 // 4 "evaM zrutismRtividhibhyo dharmo bhavatItyuktvA idAnImeSAM dharmasiddhau prakAravizeSamAha, tathAhi - dRSTAnAM dRSTaprayojanAnAM dRSTAbhAve prayogo'bhyudayAya [vai0 sU0 9 / 2 / 1], zrutismRtiparidRSTAnAM snAnAdInAM dRSTasya malApakarSAderanabhisandhAne prayogo'bhyudayAya bhavati / ke te ? abhiSecanopavAsabrahmacaryagurukulavAsavAnaprasthA(sthya ? stha?)yajJadAnaprokSaNadinakSatramantrakAlaniyamAzcAdRSTAya [vai0 sU0 9 / 2 / 2], viziSTadezakAlApekSeNa ambhasA yaH zarIrasya saMyogastadabhiSecanaM snAnam / naktaMdinaM vAso'nAhArarUpa upvaasH|brhmshbdenaatmaa, brahmaNi caraNamAtmamanasoryaH saMyogaH khyAdiparihArarUpo brahmacaryam / jJAnAdyarthino gurucaryAparasya tadgRheSu vasanaM gurukulavAsaH / zAstravidhinA [grAmA]nirgatA(to')raNyaprasthito vA(va)naprasthaH, tasya karma vAnaprasthA(sthyam ? stham ?) / yajJAH pAkayajJAdayaH / dAnaM suvarNAdidAnamabhayadAnaM ca / prokSaNaM sandhyopAsanAdi / diniyamAdayo'nye vizeSAH, diniyamaH 'prAGmukho'nnAni bhuJjIta', nakSatraniyamaH 'kRttikAkhAdadhIta', mantraniyamo 'devasya tveti nirvapati', kAlaniyamo 'vasante brAhmaNo'gnInAdadhIta' / evametat sarva dRSTaprayojanatiraskAreNa prayujyamAnaM dharmAya sampadyata iti / " iti [puNyanAmadheyamunizrIpuNyavijayamahodayasakAzAllabdhAyAM hastalikhitAyAM prAcInatamAyAM ] candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P. pR0 24 A // 2 etAdRzI sadasatkAryaviSayikA carcA prathamAre [pR0 160-171], navamAre [pR0 478-2], dazamAre [pR. 506-2-509-2] ca dRzyate / sApi carcA mUlanirNaye'rthaparijJAne pAThasaMzodhane cAtrAnusandheyA // - Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [SaSThe vidhiniyamavidhyare .. yat tat sat tato'nyat kAryam , tadatulyavikalpatvAt, ghaTapaTavat / kathamatulyavikalpatA ? ihe kAryakAraNayordvayorapi sattvaM kAryAsattvameva vetyetad vikalpadvayaM syAt, itarayorabhyupagatapratipakSatvAd vaadaabhaavaat| . tad yadi tAvadubhayasattvaM tata upalabdhilakSaNaprAptatve tadAtmakasattvAviziSTautvAt kAraNakhAtmavat kAraNAvirbhAvavad nityaM kAryAvirbhAvaH syAt / atha na kAraNA. atrAnumAnaM kAraNakAryanAnAtve'bhidhIyate -yaMt tat sat tato'nyat kAryam , tadatulyavikalpatvAt , ghaTapaTavat , yat tvayA kAraNaM kAryaM ca sadityabhimataM tatra bIjAdeH puruSAdezca kAraNAt tanubhuvanAdyanurAdi kAryamanyaditya bhiprAyaH / pakSIkriyate tu 'sat' ityabhimatAd vastuno'nyat tat kAryamiti / vizeSahetuH - tadatulyavikalpatvAditi, satA tenAtulyo vikalpo'syeti kAryamabhisambadhyate, tasya tvayA 10 kAraNAdananyatveneSTatvAd nAzrayAsiddhidoSo hetoH / ghaTapaTavaditi dRSTAntaH, yathA ghaTaH paTenAtulyavikalpo loke pRthukukSibudhnavRttordhvagrIvAdyAkArAdivikalpaH paTAccaturasradIrghA disaMsthAnAdivikalpAdanyo dRSTastathA kArya sato'nyaditi / ____ atrAha - kathamatulyavikalpateti, asiddhamatulyavikalpatvamiti codakAbhiprAyaH / atra catvAro bhaGgAH sambhAvyante- yo vA kAraNaM sat kAryaM ceti, yo vA kAraNaM sat kAryamasat , kAryaM sat kAraNamasat, 15 kAryamasat kAraNaM ceti vA / teSu dvau sambhavetAm , na dvau / tadyathA- iha 'kAryakAraNayoIyorapi sattvaM kAryasattvameva vA' ityetad vikalpadvayaM syAditi 'kAraNaM sat kArya ca sat , kAraNamasat kArya sat' ityetau vikalpau bhavitumarhato netarAviti / kasmAt ? itarayorabhyupagatapratipakSatvAd vAdAbhAvAt , abhyupagataH pratipakSo yasmin yena vA vAdinA so'bhyupagatapratipakSo vikalpo vAdI vA, tadbhAvAdabhyupagatapratipakSatvAt , kiM bhavati ? vAdAbhAvo bhavati avasitaprayojanatvAt , parazcedabhyupagacchati kimiti vAdaH 20 kriyate ? tau ca vikalpau 'sat kAraNamasat kAryam , asat kAraNamasat kArya ca' iti yadi tvamabhyupaga306-1 cchasi avasitaprayojanaH syAmaham , ato vAdAbhAvAdidaM vikalpadvayaM syAditi / - kizcAtaH ? ucyate - tad yadi tAvadubhayasattvam , 'kAryasattvaM kAraNasattvaM ca' ityayaM vikalpaH parIkSyate, tiSThatu tAvadasat kAraNaM sat kAryamiti vikalpaH / atrobhayasattve kAraNAMvirbhAvavat kAryAvirbhAvaH syAditi pakSArthaH sambadhyate, upalabdhilakSaNaprAptatve sati tadAtmakasattvAMviziSTatvAt 20 kAraNasvAtmavat , yathAvaraNAtidUrAtisAmIpyAdyanupalabdhikAraNavirahe sati sattvAtmakaM kAraNamAvirbhavati nityaM mRdAdi tathAnupalabdhikAraNAMsattve sati tadAtmakasattvAviziSTakAryamAvirbhaved nityamiti / - athetyAdi / etena sattve'pi AvirbhAvAnAvirbhAvakRtaM vailakSaNyamApadyate kAraNakAryayoH, tatazca sadvi.. 1 yat tat sato'nyat kAryampra0 / dRzyatAM pR0 435 paM0 15, pR0 434 paM0 5,506-2, tulanA - pR0 160 paM0 4,478-2 / 'yat sat tato'nyat kAryam' ityapi pATho'tra syAditi bhAti // 2 dRzyatAM pR0 161 paM0 2 // 3 dRzyatAM pR0 434 paM0 7 // 4 dRzyatAM pR0 170 paM0 15-22 // 5 vyAstraH yo vA bhA0 / vyAstu yo vA ya0 / ( sambhAvyA ste yo vA ? sambhAvyAstrayo vA ? ) // 6 ceto bhA0 / cete ya0 // 7 pA0 vinAnyatra maha(mahaM ?) tatovAdA De0 vi0 20 / mahato vAdA bhA0 // 8degvirbhAvavasatkAryA pA0 De0 vi0 / virbhAvasatkAryA' 20 // 9 viziSTakAraNasvAtmavat pa0 / dRzyatAM pR0 434 paM0 7 // 10degNasattve pr0|| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNakAryanAnAtvasAdhanam] dvAdazAraM nayacakram virbhAvavad nityaM kAryAvirbhAvaH sacca kAryamiti nizcitaM tadvailakSaNyAnna tarhi sat kAraNam , asat, sadvilakSaNatvAt khpusspvt| nanu ghaTasattvaM paTasattvavilakSaNam , na, itaretarAsattvavailakSaNyAt / athaivamapi vailakSaNye kAraNasattvanizcayo na nivartate Avi rbhAvAtmakaM ca tat na tarhi anAvirbhAvAtmakatvAt kArya sat khapuSpavat / itarathA hi nityamevAvirbhavet sattvAt kAraNavat, kAraNaM vA nAvirbhavet anAvirbhAvaka-5 sattvAviziSTatvAt kAryavat / atha na kAryAnityaprAdurbhAvavat kAraNaprAdurbhAvaH saca kAraNamiti nizcitaM tadvailakSaNyAnna tarhi sat kAryam , asat, sadvilakSaNatvAt khapuSpavat, itaraH kAraNavat / khapuSpamapi vA sat, AvirbhAvAnupalabdheH, kAryavat / nanu ghaTasattvaM paTasattvavilakSaNam, na, itaretarAsattvavailakSaNyAt / athaivamapi vailakSaNye kAryasattva-10 vinizcayo na vyAvartate anityAvirbhAvAtmakaM ca tat na tarhi AvirbhAvAtmakatvAt kAraNaM sat, na tvevaM bhavati / ataH kAraNaM sat, upalabhyatva AvirbhAvakatvAt, kRtavat / kRtamapi kAraNavat sat, upalabhyatve AvirbhAvakatvAt, kAraNavadeva / na tu kArya sat, upalabhyatve AvirbhAvAnupalabdhyAtmakatvAt, khapuSpavat / sattve vA vizeSo vaktavyaH, avizeSa vailakSaNyAnupapatteH / vizeSonnayane'pi vizeSasyA-18 sadAzrayatvAt tato'nyatvameva, tatrAsattvameva aghaTapaTavat / lakSaNatvAdasat kAraNamApadyate'bhyupagamapratyakSAdiviruddham / tasyAnaikAntikatvacodanA-nanu ghaTasattvaM paTasattvavilakSaNamiti / sato hi ghaTAt paTo vilakSaNaH saMzca dRSTaH, khapuSpamasat , tatra sandehaH - kiM khapuSpavadasat kAryaM syAt ? ghaTavilakSaNapaTavet sat syAt ? iti / atrocyate - na, itaretarAsattvavailakSaNyAt, ghaTaH paTAtmanA nAsti paTo'pi ghaTAtmanA nAtyeveti asattvAMzAbhyAmeva vailakSaNyamanayoH, ato 20 vipakSAsiddheH sapakSa eva vRtte naikAntikaH / zeSo granthaH satkAryavAdaviparyayeNa tulyagamatvArduktAnu-.. sAreNohyo yAvadanAvirbhAvakasattvAviziSTatvAt kAryavaditi prathamacakrakaM kAryasattvaprasaGgena / / atha na kAryAnityaprAdurbhAvavadityAdi kAraNasattvapa~saMgacakrakaM dvitIyaM yAvadupasaMhAragranthaH- ataH 306-6 kAraNaM sat , upalabhyatva AvirbhAvakatvAt , kRtaditi kRtaghaTavAdityarthaH / syAnmatam - kRtaM ghaTAdi. kAryamakRtAt kAryAt kAraNAccAnyad vilakSaNaM ca tat tsmaadsaiditi| etacca na, viziSTaM kRtamapi kAraNavat 20 sat , upalabhyatve AvirbhAvakatvAt , kAraNavadeveti upalabhyatvavizeSaNamAvaraNAdyabhAvaprakAzAdyupalabdhi-. pradarzanamiti / zeSaM prAguMktasatkAryavAdadvitIyacakrakaviparyayeNa tulyagamaM yAvat tto'nytvmeveti| tatra kimuktaM bhavati ? tadvayAkhyAnArthamAha -tatrAsattvamevAghaTapaTavaditi / yathA ghaTAbhAva eva paTo'ghaTastathA vizeSo. 'pi kalpyamAno'satvAMzadvAreNa syAd nAnyathetyavizeSAd vailakSaNyAnupapattiriti dvitIyaM cakrakaM samAptam / 1 dRzyatAM pR0 434 paM0 14 // 2 etacihnAntargatapAThasya mUlatve sandehaH // 3 dRzyatAM pR0 434 paM0 18 // 4 dRzyatAM pR0434 paM0 19 pR0 163 pN04||5degvtsyaat bhA0 / va syAta y0||6 dRzyatAM pR0 162 paM0 1 // 7prasaMgabhaMgacakrakaM ya0 // 8 // etaccihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 9 sadanityetaccana ya0 // 10 vatvAraNavade bhA0 // 11 dRzyatAM pR0 163 paM0 1 // 12 kalpamA pr0|| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ SaSThe vidhiniyamavidhyare athaitat sAmyamubhayasattvAd mA bhUdityanyatarasattvaM kAryAsa svAbhyupagamaparihAreNa 'kAryameva sat' iti / atra kAryasamIpe 'eva' kAra ityanyatra pratiyogini sattva niyamaH 'sevaM kArye eva niyataM nAnyat sat' iti, tatazca na kAraNaM sat, tathA ca sato'saditi asatazca saditi saMjJA kriyate, kAryasattvaM kharaviSANAdisatva tulyam, B nAmamAtre visaMvAdaH / kAryAsatva nivRttyekAntatyAgAccAbhyupagamavirodhaH svavacanAdivirodhAH / sadevakAre tu sadanavadhRteH pUrvadoSA eva / 433 athocyeta - sarvathA sattvAdekakAraNatayA na kazcid vizeSo'sti, yadeva kAraNakAle kAryasattvaM tadeva kAraNasattvamapIti nAvadhAraNakRto doSo nApi pUrvastutyatvApattidoSaH / evamapyekatvAd vizeSAbhAvaH, tato yathaiva kAraNamanupAdAnasiddhaM 10 sAmAnyamantarbhAvitAzeSavizeSasattvAtmakamevaM kAryasyAnupAdAnasiddhatvAt sAmAnyatvAdantarbhAvitAzeSavizeSa sattvAtmakatvAt kAryamapi kAraNavadevAkramaM syAt / athaitat sAmyamityAdi / pUrvadoSaparihAreNAnyatarasattvaparigrahe 'kAryamasat' iti necchato'vazyaM 'kAryameva sat' ityavadhAraNapakSaH syAt / sa cai satkAraNapratiSedhavAdaviparyayeNa doSAbhidhAnavadihApi kAryo yAvad nAmamAtre visaMvAda iti / evaM ca sati kAryA sattvanivRttyekAntatyAgAccAbhyupagamavirodha ityAdi gatArthaM 15 tathaiva / atha 'kAryameva sat' ityavadhAryamANa ete doSA iti sattvaM nAvadhAryate 'kAryamastyeva kAraNamapyasti ' itISTatvAditi cet, availakSaNyAdikRtAH pUrvadoSA eva / athocyeta - sarvathA sattvAdityAdi yAvadanekaviSayatvAt tulyatvasyeti / pakSadvayoktadoSaparihArArthamitthaM kalpayet - sarvathA sattvAt sarvapiNDa zivakaghaTAdiprabhedAbhedAdekakAraNatA, tayA na kazcid C: vizeSo'sti, yathaikasyaivAhe : 'saMvarte vivarte vA'bhinnasya kAraNasya kAraNatA, nAhe: pRthagbhUtau saMvartavivata 20 tathA tathA tasyaivAvasthAnAt, nApyahiH saMvarto vivarto vA na bhavati tatheti / tad bhAvayati - yadeva kAraNe307-1 tyAdi yAvat kAraNasattvamapIti / iti nAvadhAraNetyAdyupanayaH, itizabdasya hetvarthatvAd yadi 'kArya*meva sat' atha 'kAraNameva sat' ityucyeta yadi 'sadeva kAraNaM kAryaM ca' ityucyate sarvathA tasya kAraNasya svasaMvartavivartaikarUpatvAd nAvadhAraNakRto doSo'sti paramatApekSatvAdavadhAraNasyApi / nApi pUrvaH tulyatvApattidoSaH khapuSpAdya sa dvilakSaNaprAdurbhAvAprAdurbhAva kAraNa kAryAvailakSaNyadoSo vAsti, ekatvAt / anekaM 25 hi tulyamatulyaM vA syAt 'idamanena tulyaM ghaTAdi paTAdi vA' iti / nirastapUrvAparIbhAvAtmani kArye katara bhinnaM kAraNaM nAma ? kAraNAtmakabhAvitakAryatvAdvA katarat kAraNam ? iti / na tvasti bhedaH, tasmAdadoSa iti / atrocyate - evamapyekatvAd vizeSAbhAvaH tvayokto'dhunA / tataH kim ? tata iti yathaiva I ( pR0 164 paM0 2 / ( cAsatkAryapratiSedhavAda viparyayeNa ? ) // 6 sarve ya0 // prabhedAcaika bhA0 / (prabhedAbhedAccaikakAraNatayA ? ) // 8 vivartabhinnasya ya0 // 166 paM0 1 // 10 kAryA vilakSaNadoSo pra0 // 1 dRzyatAM pR0 508-2, pR0 164 paM0 1 // 2 dRzyatAM pR0 509-1, pR0 164 paM0 4 // 3 dRzyatAM pR0 509-1, pR0 165 paM0 2, pR0 168 paM0 5 // 4 dRzyatAM pR0 165 paM0 4 // 5 cAsatkAraNa ya0 / dRzyatAM 7 prabhedAbhedAcai (cai?) kadeg ya0 / 9 pUrva pra0 / dRzyatAM pR0 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNakAryanAnAtvasAdhanam] dvAdazAraM nayacakram - atha mA bhUdeSa doSa itISyata evAkramaM kAraNe kAryasya sannihitatvAdahivat / yadi kramavadahyAdi kAraNaM syAt na syAt kramavattvAt khapuSpavat / tasmAdakramameva sarvam , kAraNatvAdeva kAraNakhAtmavat tathA bhedenAbhavadapi sadeva / khapuSpamapi tarhi sat kAraNaM ca syAdanupalabhyatvAt kAryavat / kAraNaM vA asat kArya ca tathAnupalabhyatvAt khpusspvdev| yadi tu na kAraNAnupAdAnasiddhatvavat kAryamanupAdAnasiddhaM saditi ca nizcayo na vyAvartate tadvailakSaNyAnna tarhi kAraNaM sat, asat, sadvilakSaNatvAt khapuSpa kAraNamanupAdAnetyAdi yAvadakramaM syAditi / vizeSAbhAvAt kAraNavat kAryamanupAdAnasiddham , anupAdAnasiddhatvAt sAmAnyam , sAmAnyatvAccAnta vitAzeSavizeSasattvAtmakameva, tasya kAryasya sAmAnyatvAdanupAdAnasiddhatvAdanta vitAzeSazivakAsakozakuzUlaghaTAdivizeSasattvAtmakatvAt kAryamapi 10 kAraNavadevAkramaM syAt , upalabhyate ca krameNa prAk piNDaH pazcAcchivaka ityAdi / ____ atha mA bhUdityAdi yAvat sadeveti / syAnmatam - iSyata evAkramaM kAraNam , ahAviva saMvartavivartasadbhAvAt kAraNe kAryasya sannihitatvAt / yadi kramavadahyAdi kAraNaM syAt na syAt kramavattvAt akramatvAbhAvAdityarthaH, akramAt kAraNAdatyantavilakSaNatvAt khapuSpavat / yugapatsannihitasarvadharmakaM kAraNamahyAdISTam , no cet saMvartavivartAvahAvivAkAze'pi syAtAmubhayorakramatulyatvAt / tasmAd viyati abhUtairahi-3071 saMvartavivartAdibhiH sahaivA]mameva ahirAtmarUpabhUtaiH, tasmAt kAraNatvAdakramameva sarvamahyAdikAraNasvAtmavat / kimarthaM tarhi kAraNavad na bhedena bhedA gRhyante tadaiva iti cet , ucyate - kAraNatvAdeva kAraNasvAtmavat , ahiH saMvartavivAdibhedenAbhavannapi kAraNatvenaivAkramarUpeNa bhavannapi sa evAsti gRhyata eva sattvAt tadeva kAraNaM tathA tathA tathA gRhyata ityartha iti / atrocyate - etadapi asat anumAnAntaravirodhAt , khapuSpamapi tarhi sat syAt anupalabhyatvAt kAryavat / kAraNaM ca syAt khapuSpam , 20 anupalabhyatvAt , kAryavat / kAraNatve vA tathAbhedenAbhUtatvAt sat khapuSpaM syAt kAryavat / athaivaM neSyate kAraNamasat kArya ca sat tvadiSTaM tathAnupalabhyatvAd bhedena kramabhAvinI ahisaMvartavivAdiprakAreNAnupalabhyatvAdityarthaH khapuSpavadeveti / na caivamAdISTam , tasmAdanupAdAnasiddhaM kAraNaM sat, upAdAnasiddhaM kAryamasacca sad bhavati / yadi tvityAdi / yathA kAraNamanupAdAnasiddhaM sattvAt tathA kAryamanupAdAnasiddhaM sattvAt' ityetad 25 neSTamupAdAnasiddhameveSTam , asattvApattibhayAt 'sat' iti ca nizcayo na vyAvartate bhavatastatastadvailakSaNyAt upAdAnasiddhatvavailakSaNyAd na tarhi kAraNaM sat / kasmAt ? anupAdAnAditvAt sAmAnyatvA 1 dRzyatAM pR0 166 paM0 7 // 2 dRzyatAM pR0 167 paM. 3 // 3degpAnasi pr0|| 4 sthaaskaashkushly| sthAsakakuzala bhA0 ||5'akrmmev kAraNamahiH' ityartho bhAti / atra 'akramameva aherA" ityapi pAThaH syAt / (akrama eva ahirA ?) // 6 atra sannevAsti ityapi pAThaH syAt // 7 nohisaMvarta pr0|| 8dAnamasiddhaM pr0|| 9stadvaila bhA0 / naya055 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [SaSThe vidhiniyamavibhyare vadityAdi pUrvavaccakrakadvayapravartanam / tasmAdasat kAryam / . naMnvevamasattvAdAyatyAmapi nAvirbhavet kArya khapuSpavat / na, savizeSaNAsattvA dantarbhAvitAzeSavizeSasattvAtmakatvAt , asat , kAryavailakSaNyAt khapuSpavadityAdi pUrvavaccakrakadvayapravartanamupAdAnAnupAdAnavilakSaNatvAdivacanena AvirbhAvAnAvirbhAvAtmakatvAdivacanavad netavyam5 yat [tat sat ] tato'nyat kAryam , / tadatulyavikalpatvAt ghaTapaTavad dravyakriyAvadvA / kathamatulyavikalpatA? iha kAryakAraNayordvayorapi sattvaM kAryasattvameva vetyetad vikalpadvayaM syAt, itarayorabhyu. pagatapratipakSatvAd vAdAbhAvAt / tad yadi tAvadubhayasattvaM tatastadAtmakasattvAviziSTatvAt kAraNa svAtmavadupalabdhilakSaNaprAptatve' yathA kAraNasyAnupAdAnopalabdhiH tathA kAryasya syAt / atha na kAraNAnu3001 pAdAnavat kAryAnupAdAnaM saca kAryamiti nizcitam , tadvailakSaNyAd na tarhi satkAraNamasatsadvilakSaNa10 tvAt khapuSpavat, itaraH kRtaghaTavat / nanu ghaTasattvaM paTasattvavilakSaNam , na, itaretarAsattvavailakSaNyAt / athaivamapi bailakSaNye kAraNasattvanizcayo na nivartate anupAdAnAtmakaM ca tat, na tahananupAdAnAtmakatvAt kArya sat khapuSpavat / itarathA hi nityamevopAdIyeta sattvAt kAraNavat, kAraNaM vopAdAnavat syAt upalabhyasattvAviziSTatvAt kAryavat iti prathamacakrakam / ... atha na kAryAnityopAdAnavat kAraNopAdAnam , sacca kAraNamiti nizcitaM tadvailakSaNyAdna tarhi sat 15 kAryam , asat, sadvilakSaNatvAt khapuSpavat, itaraH kAraNavat / khapuSpamapi vA sat anupAdAnAnupa. labdheH kAryavat / nanvityAdIti sottaram / athaivamapi vailakSaNye kAryasattvavinizcayo na vyAvartate upAdAnAtmakaM ca tat na tarhi anupAdAnAtmakatvAd gandharvanagaravat kAraNaM sat, na tvevaM bhavati, ataH kAraNaM sat upalabhyatve'nupAdAnAtmakatvAt kRtavat, kRtamapi vA kAraNavat / na tu kAryam , anupAdAnAnupalabdhyAtmakatvAt khpusspvt| sattve vA vizeSo vaktavyaH, avizeSa vailakSaNyAnupapatteH / vizeSonnayane'pi 20 vizeSasyAsadAzrayatvAt tato'nyatvameva, tatrAsattvameva aghaTapaTavat iti dvitIyacakrakapravartanaM kRtamiti / tasmAdasat kAryamityupasaMhRte Aha - nanvevamityAdi / yadyevamasat kArya cedutpadyate tato'sattvAdAyatyAmapi bIjamRtpiNDAdyavasthAnakAlAduttarakAle'pyakuro nAvirbhavecchivakAdi ghaTAdi ca kAryamasattvAt [khapuSpavat ], khapuSpamapyAyatyAM vA prAdurbhavet asattvAt aGkuraghaTAdivadityetadaniSTaM prasaktam / tacca nAsti / tasmAt sat kAraNe kAryamiti / etacca na, savizeSaNAsattvAt , yo'yaM heturaniSTApAdanArthamuktaH 25 'asattvAt' iti eSo'siddhaH, abhUtaM nAstItyanAntaram [vai0 sU0 9 / 1 / 9] iti vacanAdatyantAsata evA 308.2 . 1 dRzyatAM pR0 168 paM0 1 // 2 dRzyatAM pR0 168 paM0 1 // 3 tAzeSasattvA pra0 / dRzyatAM pR0 432 pN011|| 4tvAdisatkArya pr0| (tvAt , asat, stkaary?)|| 5 etacihnAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 6 dAnupA bhA0 // 7 dRzyatAM pR0 430 paM0 1, pR0 435 paM0 15 / atra yat sat tato'nyat kAryam ityapi pAThaH syAt // 8degtulyatA pra0 / dRzyatAM pR0 430 paM0 2 // 9 kAryamevetyetad pra0 / dRzyatA pR0 430 paM0 2 // 10 copaapr0|| 11 dRzyatAM pR0 431 paM0 6 // 12 dRzyatAM pR0 431 paM0 8 // 13 dRzyatAM pR0 431 60 9 // 14 'sat' iti vaakyshessH|| 15'na tu kArya sat' ityAzayaH // 16 "abhU nAstItyanAntaram [vai0 sU0 9 / 19 ], prAkpradhvaMsopAdhyabhAvebhyo yadatyantAbhAvarUpaM zazaviSANAdi tad 'abhUtaM, nAsti' iti paryAyazabdAbhyAmavyatiriktamucyate, nAsya paryAyazabdairarthAntaratA kathyate, ato'sya paryAyazabdairevopadarzanaM lakSaNam , nAsya dezakAlAdiniSedhaH / anyatra tu nAsti ghaTo geha iti sato ghaTasya gehasaMyogapratiSedhaH [vai0 sU0 9 / 1 / 10], Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satkAryavAdikRtAkSepasya nirasanam] dvAdazAra nayacakram dananyacandrAditvavat / ata eva prakaraNacintA- kiM ghaTAdi kAryamasadAvirbhavedalAtacakravat, utetaracakravat sadAvirbhavet ? anaikaantiktvaat| ... evaM tarhi mayApi zakyaM vaktum - yat tadasat tato'nyat kAryam tadvikalpAsamarthatvAd ghaTapaTavadityAdi / uttaramatra vaktumazakyam / yadyevamahamapi bravImi satkAryasAdhanAnyapyazakyAni nivartayituM sopanayasaprapaJcAnAM vaktuM yuktatvAt / tatho- sattvAt / ananyacandrAditvavat , yathA nAstyanyazcandramA iti dvitIyacandrAbhAvAdananyo'yameveti sAmAnyAt pratiSidhyate candramAH tathA nAsti ghaTo gehe mRtpiNDe kapAlAvasthAyAM vetyAdInyasattvAni savizeSaNAni ananyacandrAditvanidarzanasUcitAni teSAM ca satAmevAsatAmAyatyAmAvirbhAvadarzanAditi / .. ata eva prakaraNacintetyAdi / yasmAt prakaraNacintA sa nirNayArthamapadiSTaH prakaraNasamaH [nyA0 sU0 1 / 27] iti, yasmAdeva Avirbhavad dvividhaM dRSTam - sadasaJca, tadyathA- alAtacakrAdyasat , 10 sacca rathAdicakrAdi, tatra sandehaH-kiM ghaTAdi kAryamasadAvibhavedalAtacakravat utetaracakravat sadA-: virbhavet ? iti / yata eva saMzayo na tata eva hi nirNayaH, anaikAnti[katvAt / aikAnti]ko hi hetuH syAt , dhUmAdatrAgniryathA / ityasadeva kAryamiti / / .. evaM tItyAdi / satkAryavAdI pUrvAbhihitasatkAryavAdopapattibhirviruddhAvyabhicAricikIrSayAhaevaM tarhi mayApi zakyaM vaktum , tadyathA- yat tadasat tato'nyat kAryam tadvikalpAsamartha- 15 tvAd ghaTapaTavadityAdisatkAryasAdhanaprapaJco'tItaH so'tra draSTavya iti pUrvapakSaH / uttaramatra vaktuma-19-1 zakyam , yathAtrAsatkAryasAdhanAni anivAni tathA satkAryavAdasAdhanAnyapIti / .. yadyevamiti / yadyevaM bravIpIti pratyuccAryAha ahamapi bravImi-evamapi satkAryasAdhanAnyapyazakyAni nivartayitum , sopanayasaprapaJcAnAM vaktuM yuktatvAt , yathA tvayopanayasahitAni pratyavaH . sthAnasahitAni ca pUrvottarapakSaprasaGgena, satkAryAsatkAryavAdayostulyaM samarthanamiti bhavato yadi matiH tatho- 20 nAsti ghaTo'smin deze kAle veti dezAdiniSedho ghaTAdeH svarUpato niSedhaH kriyata] iti / nAstyanyazcandramA iti sAmAnyAJcandramasi niSedhaH (pratiSedhaH ) [vai0 sU0 9 / 1111 ], 'nAsti dvitIyazcandramAH' iti saGkhyApratiSedhena sAmAnyAJcandratvAkhyAJcandramA nivartyate iti kRtvA candratvaM sAmAnyaM nAstItyuktaM bhavati / dezakAlabhAvasAmopAdhInAmabhAve tadatyantAsata eva prabhedazcandratvasAmAnyaniSedha iti varNayanti / " iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P.pR0 31 // 1 dRzyatAM pR0 169 paM0 1 // 2 candrAdityavat pra0 / atra ananyacandrAdivat ityapi pAThaH syAt, dRzyatAM pR. 320-1 // 3 AnanyacandrAsatvanida bhA0 / ananyacandrAsatvanida ya0 / atra anyacandrAsattva- . nidarzanasUcitAni ityapi pAThaH syAt // 4 mupaM pra0 / "yasmAt prakaraNacintA sa nirNayArthamapadiSTaH prakaraNasamaH [nyA0 sU0 1 / 2 / 7], vimarzAdhiSThAnau pakSapratipakSAvanavasitau prakaraNam , tasya cintA vimarzAt prabhRti prAga nirNayAd yat samIkSaNam , sA jijJAsA yatkRtA sa nirNayArtha prayukta ubhayapakSasAmyAt prakaraNamanativartamAnaH prakaraNasamo nirNayAya na prakalpate / prajJApanaM tu-anityaH zabdo nityadharmAnupalabdheriti, anupalabhyamAnanityadharmakamanityaM dRSTaM sthAlyAdi / yatra samAno dharmaH saMzayakAraNaM hetutvenopAdIyate sa saMzayasamaH savyabhicAra eva / yA tu vimarzasya vizeSApekSitA ubhayapakSavizeSAnupalabdhizca sA prakaraNaM pravartayati, katham ? viparyaye hi prakaraNanivRtteH, yadi nityadharmaH zabde gRhyeta na syAt prakaraNam / so'yaM heturubhau pakSau pravartayannanyatarasya nirNAya na prklpte|" iti nyAyabhASye // 5 anekA bhA0 / atra 'anekA. [ntAt , aikA]ntiko hi hetuH syAt' ityapi pAThaH syAt, dRzyatAM pR0 168 paM0 4 // 6 tAsatkArya bhA0 // . Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [SaSThe vidhiniyamavidhyare bhayavAdasiddhiH, ubhayoranyatarasya vA niSedhe pramANAbhAvAt / nanvevaM tathArthasthitisatyatvAt sarvavAdanAthAnekAntavAdAzrayaNaM kRtam , tadatatsamarthavikalpatvAt , ekapuruSapitRputrAdivat / na ca tena saha kasyacid virodhaH, tasmAdayamArAdhyaH zaraNaM ca / yat tad bhUyate dravyeNa tasya sarvagatatvaM nityatvaM cotsargaH, bhUtAbhUtabhedAtmakastasyaivApavAdaH, tasya ca vidhAnam , ityeSa ubhayavidhina bhavati / 209-2 bhayavAdasiddhiH satkAryAsatkAryavAdayoH siddhiH, nivArayitumazakyatvAt / syAnmatam - anyonyanivAritayoranayorvAdayorasiddhirevetyasadvAdAzrayaNaM zreya iti / etaccAyuktam , ubhayoranyatarasya vA niSedhe pramANAbhAvAt , jJAnAbhidhAnayoH pramANayordvirUpArthaviSayatvAdasadviSayayoraprAmANyAt / tasmAdavazyamubhaya rUpArthasthitisatyatvam / 10 tataH kim ? iti cet, ucyate-nanvevaM tathArthasthitisatyatvAt sarvavAdanAthAnekAnta vAdAzrayaNaM kRtam tvayA' iti vAkyazeSaH / anekAntavAdo hi vAdanAyakaH sarvavAdavirodhAvirodhayornigrahAnugrahasamarthatvAt , arivijigISvAdInAmivodAsInanRpaH / sa cettham - syAdanyat syAdananyata kAraNAt kAryamityAdi / kutaH ? tadatatsamarthavikalpatvAt , tasmiMzcAtasmiMzca vikalpe samarthatvAt , 'kAraNe kArya sadananyat , asadanyat' iti vA pakSe samartho vikalpo'syeti anantaroktavikalAdezahetudvaya15 samAhAraikarUpo'yaM hetuH pakSadvayasAdhanasamarthaH / ko dRSTAntaH ? ekapuruSapitRputrAdivat , yathaika eva puruSo'pekSAvizeSopanItaiH pitRputrabhrAtRbhAgineyamAtulAdibhiranyairanyo'nanyazca tena tena prakAreNa saMzcAsaMzca kAraNakAryanityAnityAdiparyAyArpaNIyazceti / asya hetorbhAvanA uktasAdhanadvayAdevAdhigamyA vikalpabhaGgakai AkhyAtaiva / sadasadbAdyubhayopanItahetusAmarthyAdevAnekAntesiddhiH / na ca tena saha kasyacid virodhaH, tasmAt parityaktapakSarAgairanabhiniviSTairAtmahitagaveSibhiH kuzalairanyathA hitaprAptyasambhavAt 'AzrayaNIyaH' iti 20 paricchidyAyamArAdhyaH zaraNaM , nayasamUhAtmakatvAdananyasAdhAraNotsAha-prabhu-matrazaktiyuktabharatacakravartivad vijigISubhiriti / yadyasau sarvairArAdhyaH zaraNaM ca vAdAnAM kimarthaM vAdibhiH saha vyudyate ? dRSTazca vivAdaH, tasmAd vivAditvAccheSavAdivadanArAdhyo'zaraNaM taivApi ca darzanAt tena saheti / atrocyate - mama tena sahAvirodha eva tabApi ca, kintu vayaM tvatpratipattyaikAntarvastvanupapattemaH, vayaM tvadanugrahArthaM tvadanuzAsina iti na doSaH / idAnI naigamanaya ubhayavidhirAtmamatasvarUpaM vaktukAmaH paramataM prAgdUSitaM pratyuccArayannitthamupasaMharati25 yat tad bhUyata ityAdi / yat tad bhavati tena bhavatA yad bhUyate dravyeNa tasya bhavanasAmAnya kSetrataH sarva[gata]tvaM kAlato nityatvaM ca sarvAtmakaM tasya utsarjanaM vidhAnaM sa eva vidhiH prAguktaH, pazcAd dvitIyaH pravRttyAtmakabhUtAbhUtabhedAtmakastasyaivApavAdaH, tasya ca vidhAnam ityeSa ubhayavidhistvayeSTa eva na bhavati / 1 dRzyatAM pR0 83 paM0 2 // 2 tvAdaraviji pra0 // 3 ranyonyazca pr0|| 4 'khyAtaivaH pra0 // 5 siddheH ya0 // 6ca nanaya pra0 / (ca naH ny?)|| 7vyutpadyate pra0 / atra vyudyate vivAdaH kriyata ityarthaH // 8 tathApi pr.| 'tavApi ca tena saha virodhadarzanAt' ityAzayaH // 9vatvanu pr0|| 10 sAmAnya ya0 / atra sAmAnyasya ityapi pAThaH syAt // 11 eva navati bhA0 / eva bhavati y0|| | Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhiniyamavidhisvarUpapradarzanam ] dvAdazAraM nayacakram sattAdravyatvAdigaganAdisarvagatatvamaNvAdisahitanityatvaM cotsargaH / ArabdhadravyaguNAnAM karmaNazcAnityatvAt prAguktebhyo dravyaguNakarmaNAM parasparataH svajAtiprabhedebhyazca kAraNakAryatayA cAnyatvamityapavAdaH / tayorvidhireSa vidhiniymvidhiH| ___kastIti cet , sattAdravyatvAdIti yAvad nityatvaM cotsarga iti / sattA mahAsAmAnyam , dravyatvaM pRthivyAdiSu sAmAnyam , AdigrahaNAd guNatvakarmatve ca rUpAdigamanAdiSu ca sAmAnyavizeSAstadbhedAH / / gaganAdIni AkAzAtmadikAladravyANi 'vibhaktasarvagatAni, dravyANAmeSAM sarvavyApitA sarvagatatvamaNyAdisahitanityatvaM ceti teSAM dravyANAmaNUnAM ca nityatvaM kAlavyApitA pArthivAdicaturvidhANudravyANAM ceti / 310.1 AdigrahaNAd manodravyasahitAnAmiti vibhutvaparimaNDalatvAdiguNasahitAnAm , te ca guNAstAni ca dravyANi nityAnItyarthaH / eSa utsargaH sAmAnyavidhiH / / ____ ArabdhadravyetyAdi yAvadapavAda iti / pArthivApyataijasavAyavyaizcaturvidhairaNubhiH saMyogApekSaiH 10 samAnajAtIyaiH samAnajAtIyAni dvathaNukAdIni tadAdyuttaravRddhyA mahApRthivyAdiparyantAni ArabdhAni, dravyANi dve bahUni vA dravyAntarANyArabhante caturvidhAnyeva, yeSAmevAdhikRtamArambhasAmarthya tairArabdhe kAryadravye tatsamavetA niyamata eva guNAzca guNAntaramArabhante [ ] iti vacanAcitrAdaya ArabdhaguNAH, teSAmubhayeSAmArabdhadravyANAmArabdhaguNAnAM cAnityatvAt prAguktebhyo vizeSaH tathA karmaNazca saprabhedasya / evaM tAvad nityAnityasarvagatAsarvagatabhedenAnyatvam , punazca dravyaguNakarmaNAM parasparataH dravyebhyo guNAnAM 15 karmaNAM ca guNebhyo dravyANAM karmaNAM ca karmabhyo dravyANAM guNAnAM ca parasparata iti svajAtiprabhedebhyazcAnyatvam , dravyajAteH parasparataH pRthivyA udakAdibhyaH udakasya pRthivIsahitebhyo'nyebhyaH, evaM jvalanapavanagaganadikAlAtmamanasAmitarebhyo'nyatvamiti sattAsamavAyasAmAnyavizeSAntyavizeSebhyazcAnyatvaM nityebhyo[s] nityAnAM cetyapavAdaH, tathA kAraNakAryatayA ca, vyaguNakarmaNAM dravyaM kAraNaM sAmAnyam [vai0 sU0 1 / 1 / 17] ityAdi saMyogavibhAgAH karmaNAM kAryam [vai0 sU0 1 / 1 / 28] ityAdi kAraNakArya- 20 nAnAtvena cAnyatvamityapavAdaH / tayorutsargApavAdayorvidhiH sAmAnyavizeSayovidhiniyamayorityarthaH / eSa vidhiniyamavidhiH, na praaktnstvtpriklpitH| 1degdravyAdIti pra0 // 2 atra vibhutvAt sarvagatAni iti pAThaH syAt // 3 vibhuktapa pra0 // 4 atra 'ArabdhAni drabyANi / dravyANi dve bahUni vA' ityapi pAThaH syAt // 5 "dravyANi dravyAntaramArabhante [vai0 sU0 1118], dravye ca dravyANi ceti vigrahAdekamanArambhakam / samavAyikAraNAni dravyANi khAtmavyatirikta kAryadravyamArabhante, AkAzAdyantyAvayavidravyANi tu dravyaM nArabhante, tulyajAtIyAnAM mUrtikriyArUpAdimatAM dvayorbahUnAM vA kAraNAnAM kAryArambhakatvAt / na caivaMvidhAnyAkAzAdIni / manaso'sparzavattvAd dravyAkAraNatvamantyAvayavidravyANAM cAdRSThatvAt / guNAzca guNAntaram [vai. sU. 1|1|9],gunnau ca guNAzceti pUrvavata, yathA tanturUpAdayaH khAzrayasamavete paTadravye rUpAdiguNAnAtmaghyatiriktAnArabhante / " iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P. pR0 7 B // 6 dRzyatAM pR. 314-2 // 7degzcAnyat nityebhyo nityAnAM cetyapavAdaH tayoH kAraNakAryatayA ca pra0 // 8 "vaidhAntaramapi - drabyaguNakarmaNAM dravyaM kAraNaM sAmAnyam [ vai0 sU0 111117], sAmAnyazabdaH samAnaparyAyaH, kSityAdIni trayANAM kAraNaM samAnam , AkAzAdInAM kevalaguNakAraNatve'pi ekaikasyAnekaguNatvAdAkAzAdIni samAnaM guNeSu kAraNam , mano'ntyAvayavidravye guNakarmaNAm / tathA guNaH [vai0 sU0 111118], 'saMyogAnAM dravyam' [1 / 1 / 25] iti 'agnisaMyogAdU guNAntara prAdurbhAvAt [7 / 115,6] iti 'AtmasaMyogaprayatnAbhyA haste krm[5|1|1] iti vAkyebhyaH saMyoga eva dravyaguNakarmaNAM Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [SaSThe vidhiniyamavidhyare . kriyA hi prAgabhUtanirvRttyarthA anekadravyatAyAM bhavati, adRSTavazAdaNuSu karma- yadapyuktaM tvayA yathAbhUtasannihitavastuzaktivyaktiH kriyA vyAbhede sarvabhedaprabhedanirbhedaM bIjaM dravyam iti ca tanna bhavati, yasmAt kriyA hi prAgabhUtanirvRttyarthA, jagatpralayakAle ca kA vadiSTavyApAralakSaNA kriyA madiSTAdRSTacoditANugatakarmaNyasati ? sA badRSTacoditANukarmajanitA dharmanivRttyarthA jagatsRSTayarthA ca syAt, karmaiva ca naH kriyA, na hi sA nirvRttameva nirvartayituM 'krIDitamevAstu' iti nirarthakaM vA pravartate / sA cAnekadravyatAyAM satyAM bhavati, anekadravyatvaM cAdRSTacoditANukarma antareNa na bhavitumarhati, kasmAt ? adRSTavazAdaNuSu karmasambhavAd dvathaNukAMdyanekadravyotpatteH tatsamavAyAJca, tatazcAnekANukRtAmyUddhajvalanAdilokasthitikarasarvakAryopapatteH naikasya kasyacit khavad nityasya kriyAsti / bhedabIjamAtradravyazaktivyaktau vA na kazcidupakAro'styasya jagataH, kiM kAraNam ? yasmAduktam - aNumanasozcAdya 10 karmetyadRSTakAritam [vai0 saM0 5 / 2 / 14 ] iti / na cedetadevamiSyate yadA adRSTaparigRhIteSvaNuSu karma na samAnaM kAraNaM nAnyo guNaH, tathAhi-tUlapiNDasya vegavatA tUlena saMyogAt karma, dvitUlakadravyam , tatra ca parimANaM mahadutpadyate'nye guNA yathAyogam / saMyogavibhAgAnAM karma [vai0 sU0 1 / 1 / 19], khAzrayamanyato vibhajya AzrayAntareNa saMyojayati ataH saMyogavibhAgAnAM samAnaM kAraNaM karma / na dravyANAM vyatirekAt [vai0 sU0 111 / 20 ], yadi khalu dravyasya kAraNaM karma bhavet tathA sati kRtvApi saMyogaM na nivarteta, nivRtte tu karmaNi kevalasya saMyogasyopalambhAt manyAmahe 'na dravyakAraNaM karma' / guNavaidhAnna karmaNAm [ vai0 sU0 111 / 21], gurutvadravatvanodanAbhighAtasaMyuktasaMyogAH khAzraye parAzraye ca karmakAraNam , prayatnAdRSTau tu parAzraye eva / tatra tAvat karma [na] khAzraye karmakAraNam , niSkriyadravyAnupalabdhiprasaGgAt / nApi parAzraye tatsaMyogenaiva nivartitatvAt / tasmAdetaiH karmakAraNairguNaiH vaidhAnna karma karmakAraNam / aparaM vaidharmyam - dravyANAM dravyaM kArya sAmAnyam [ vai0 sU0 1 / 1 / 22 ], sajAtIyAnAM dvayorbahUnAM dravyANAM dravyaM tantUnAmiva paTaH samAnaM kAryam / dvitvaprabhRtayazca saGkhyA: pRthaktvaM saMyogavibhAgAzca [vai0 sU0 111 / 23], dvayordravyayordvitvaM sAmAnya kAryam , trayANAM tritvamityAdi / tathaiva dvipRthaktvAdi / dvayordravyayoH saMyujyamAnayoH saMyogaH vibhajyamAnayovibhAgaH / eSAbhanekAzritatvAt samAnatvam / asamavAyAt sAmAnyaM karma kArya na vidyate [vai0 sU0 11124 ], anekasmin dravye ekasya karmaNaH samavAyaniSedhAd na dravyANAM dvibahUnAM karma samAnaM kAryamasti / saMyogAnAM dravyam [ vai0 sU0 111 / 25], dvayorbahUnAM vA asamavAyikAraNAnAM saMyogAnAM dravyaM samAnaM kAryam , tantusaMyogAnAmiva paTaH / rUpANAM rUpam [ vai0 sU0 111 / 26], dvayorbahUnAM vA kAraNarUpANAM kAryadravyAzritaM rUpaM samAnaM kArya yathA ghaTarUpaM kapAlarUpANAm , evaM rasAdInAm / gurutvaprayatnasaMyogAnAmutkSepaNam [vai0 sU0 1 / 1 / 27 ], AdityarazmInAmagurutvAt parvate tathAbhUtaprayatnAbhAvAt loSTasya ca hastanAsaMyuktatvAdanutkSepaNamiti gurutvAdInAmutkSepaNaM samAnaM kAryam / saMyogavibhAgAH karmaNAm [ vai0 sU0 111 / 28], ubhayakarmajA ye saMyogA vibhAgAzca te karmaNAM samAnaM kAryam / kAraNasAmAnye dravyakarmaNAM karmAkAraNamuktam [ vai0 sU0 111 / 29 ] iti yasmin prakaraNe dravyAdInAM kAraNaM samAnaM varNitaM tasmin kAraNasAmAnye dravyakarmaNAM yataH karmAkAraNamuktamatastAnyapyasya kArya sAmAnyaM na bhavantIti / evaM nAnA dravyaguNakarmANIti siddham / prathamasyAdhyAyasyAdyamAhi. kam / " iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P. pR0 8 B--9 B / dRzyatAM pR0 389 paM0 17 Ti0 6 // 1 dRzyatAM pR0 378 paM0 1 / atra 'yathA'zabdaprayogo'pi sAdhuriti pratIyate, dRzyatAM pR0 418 paM0 5 // 2 dravyabhede bhA0 // 3 hyadRSTA vi. vinA // 4 dRzyatAM pR0 378 paM0 1 // 5 dharmanivRttyarthA ya0 / (karmanivRttyA ?) // 6iti rarthakaM ya0 / inirarthakaM bhA0 // 7 kAdane pr0|| 8 khavad gaganavadityarthaH // 9 "yathA nodanAbhighAtasaMyuktasaMyogAdRSTebhyaH pRthivyAM karma tathA tejaso vAyozca, etadaniyataM karma / niyata tu- agnerUddhajvalanaM vAyozca tiryakpavanamaNumanasozcAdyaM karmetyadRSTakAritAni [vai0 sU0 5 / 2 / 14], agneravasthAne tiryag vA gamane pacyamAnasyAbhasmIbhAvaH syAdapAMvA(dapAkAt ?), tathA vAyoratiryaggamane pUyamAnadravyANAM pavanAbhAvaH agnezcAprabodhaH, vinaSTazarIrANAmAtmanAM sargAdau pRthivyAdiparamANuSvAdyaM parasparopasarpaNakarma na Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvanayamatanirAkaraNam ] dvAdazAraM nayacakram sambhavAd dvathaNukAdyanekadravyotpatteH / na cedetadevamiSyate tadA caikyena tadekaM dravyaM niSkriyatvAnna kizcidArabheta, tatazca tadapi na bhavedeva karma, dvayaNukAyanekadravyadravyAbhUteH kriyAnirviSayataiva syAt / ArabdhadravyabhUtAvapi ca tadabhAvAllakSaNA bhavati tadA caikyena stimitagaganavat tadekaM dravyaM niSkriyatvAd na kiJcidArabheta, tatazcArambhAbhAvAt tadapi na bhaivedeva karma, karma hyArambhasvarUpaM kalpyate, tasya svarUpAbhAvAt khapuSpavadabhAvaH, tdbhaavaad| dvayaNukAdyanedravyaM dravyaM na bhavet, tadabhUteH kriyAnirviSayataiva syAt, yadyanekadravyaviSayA na bhavati ArambhAbhAvAdanekadravyatvAnupapattereva aNvAkAzAdyekadravyaviSayApi na bhavatyeva sA tvadiSTA asmadiSTakarmavilakSaNA teSAM nityaikastimitagaganavadArambhAbhAvAt , aguNavato dravyasya guNArambhAt karmaguNA aguNA 311-1 akriyAzcAsmanmatena tvanmatenApi guNAdInAM kriyAtvAt kriyAyAzca dravyapradhAnAyA niSkriyatvAdeveti kriyAnirviSayatA suSTucyate / . : 10 - evaM tAvat kriyA dravyaM nArabhata ityuktam / idAnIM svadiSTaM dravyaM ca bhavye [pA0 5 / 3 / 104] .. syAt, tathA labdhabhUmInAM yoginAM kalpAnte abhisandhAya prayatnena manaH zarIrAdU vyatiricyAvatiSThamAnAnAM sargAdau navazarIrasambandhAya manasa AdyaM karma na bhavet adRSTAhate / tasmAdagnerUjvalanaM vAyozca tiryakpavanamaNUnAM copasarpaNakarma manasazcAdyaM karma etAni prANinAmadRSTena kRtAni / hastakarmaNA manasaH karma vyAkhyAtam [vai0 sU0 5 / 2 / 15], yathAtmasaMyogaprayatnAbhyAM haste karma tathAtmamanaHsaMyogAt prayatnAca manasaH karma, etat sadehasya karma, tatra jAgrata icchAdveSapUrvakAt prayatnAt prabodhakAle tu jIvanapUrvakAt / yataH saMyogo yogaH sa ca karmakAryaH ato yogAjhaM karma, yogamokSau ca karmAdhikAre'pyucyete-Atmendriyamano'rthasannikarSAt sukha dukhe tadanArambhaH [vai0 sU0 5 / 2 / 16], yato hetorAtmendriyamano'rthasannikarSoM jJAnakAraNatvena sukhaduHkhe janayati atastadanArambhaH tasya sannikarSasyAnArambho'nutpattirucyata iti / tathAhi-Atmasthe manasi zarIrasya sukhaduHkhAbhAvaH sa yogaH [vai0 sU0 5 / 2 / 17 ], yadA hi Atmani mano'vasthitaM nendriyeSu tadA catuSTayasannikarSasyAnArambhAt tatkAryayoH sukhaduHkhayorabhAvarUpo vidyamAnazarIrasyAtmano vAyunigrahApekSa Atmano manasA saMyogo yogaH, yogAGgaM prANAyAmakarma kiM noktam ? kAyakarmaNA Atmakarma vyAkhyAtam [vai0 sU0 5 / 2 / 18] iha Atmazabdena vAyuH, yathA AtmasaMyogaprayatnAbhyAM haste karma tathAtmavAyusaMyogAt prayatnAca prANAyAmakarma / apasarpaNamupasarpaNamazitapItasaMyogaH kAryA(yA T)ntarasaMyogAzcetyadRSTakAritAni [vai. sU. 5 / 2 / 19], maraNakAle pUrvazarIrAd manaso niHsaraNamapasarpaNam, zarIrAntareNAbhisambandho manasa upasarpaNam , zukrazoNitAt prabhRti garbhasthasya mAtrA upayuktenAnnapAnena nADyAnupraviSTena sambandho'zitapItasaMyogaH, kalalArbudamAMsapezIghanazarIrAdibhirekasminneva saMsAre ye sambandhAste kAryA(yA?)ntarasaMyogAH, te tAnyapasarpaNAdIni adRSTainaiva kriyante, na prayatnena / tadabhAve saMyogAbhAvo'prAdurbhAvaH sa mokSaH [vai0 sU0 5 / 2 / 20], evaMrUpasya anAdyapasarpaNAdinimittasya adRSTasyAbhAve jIvanAkhyasya AtmamanaHsaMyogasyAbhAvo'nyasya ca zarIrasyAprAdurbhAvo yaH sa mokssH| tamovRtta(ta?) tvAt sarvasya jJAnAnutpattau tamo hetuH, tat punaH dravyaguNakarmavaidhAda bhA'bhAvamAtraM (bhA'bhAvaH ) tamaH[vai0 sU0 5 / 2 / 21], vinAzitvena nityaivyairvaidhAdamUrtatvAsparzatvaprakAzavirodhairanityadravyairvadhAna dravyaM tamaH, na ca guNaH karma vA AzrayAnupalabdheH / tasmAt prakAzasyAbhAvamAnaM tamaH / kuta etat ? tejaso dravyAntareNAvaraNAcca [vai0 sU0 5 / 2 / 22], tejasaH savitRprakAzAderbahiHsadbhAvAt parvataguhAdau ca dravyAntareNAvRte abhAvAd manyAmahe-tejaso'bhAvamAtraM tama iti / bAhya pradIpAdinivartyam , avidyAtmakaM tu jJAnajyotiSA, ityuktau yogmokssau|" iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P. pR. 21 B- 22 B // i... 1 (nekadravyAbhUteH ?) // 2 bhavedeva karma hyArambha bhA0 // 3 kAdane pra0 // 4 kadravyaM na bhava ta bhA0 // . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... . . . . .. ...." Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [SaSThe vidhiniyamavidhyare rambhAnArambhAdibhedAcAnyatvAdevAnyatvam , guNakarmaNAM tadabhUteH dravyebhyo vizeSaH 'bhavetyeva bhavati dravyam' ityayuktamiti vakSyAmaH / katham ? abhyupetyApyArabdhadravyaM kAraNe kAryasyAsattvA varNitavarNitopapattivat kAraNadravyebhyo'nyatvAt kAryadravyANAM na hi tadeva dravyaM bhavatIti / athavAyamapyapavAdavidhiH- ArabdhadravyabhUtAvapi ca pUrvadravyebhyaH kAraNabhUtebhyaH kAryabhUtAnAmanyatvAd guNakarmatvAdinA 5 tasyaiva vA'bhAvAd dravyasyeti / kiJca, lakSaNArambhAnArambhabhedAccAnyatvAdevAnyatvamiti, vizeSaprakaraNe kriyAvat [vai0 sU0 1 // 1 // 14] ityAdi dravyalakSaNam , dravyAzrayI [vai0 sU0 1 / 1 / 15] ityAdi guNalakSaNam , ekadravyAdi karmalakSaNam , itthaM lakSaNabhedAd nAnaiva dravyaguNakarmANIti / dravyeSvapyanArambhakebhyo gaganAdibhyaH pRthivyAdyArambhakanAnAtvam , guNAnAmapi saMyogavibhAgarUpAdInAmArambhakANAM vibhutvAdyanArambhakebhyo nAnAtvam , karmaNo'vayavidravyasaMyogavibhAgArambhiNo'nArambhakebhyo bhedaH, tadabhAvAt / teSAM 10 'virodhAvirodhakAraNakAryaprakaraNakRtaM ca nAnAtvamAdigrahaNAt / guNakarmaNAM tadabhUteriti dravyameva dravyaM 311-2 bhavati, na guNA na karmANi, guNAnAmaguNAkarmatvAt karmaNazcAguNAkarmatvAd dravyebhyo vizeSaH / anAra 1 tulanA pR0 313-2 // 2 mapyavAda pr0|| 3 vAbhAvAda pr0|| 4SakaraNe pr0|| 5 "vaidhAntaramapi-kriyAvad guNavat samavAyikAraNamiti dravyalakSaNam [vai0 sU0 111114 ], utkSepaNAdikaM karma kriyA yathAsambhavaM yasmin samavAyena vartate tat kriyAvat anyatrAkAzakAladigAtmabhyaH / guNA rUpAdayo : vartante tad guNavat , ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAmiheti yataH [sa] samavAyaH, sa yasyAsti tat samavAyi, kAraNa ca tadai(de)va, samavAyino vA kAryasya kAraNam / tatra kSityAdIni trayANAM dravyaguNakarmaNAM samavAyikAraNam, AkAzAdIni guNAnAm , mano'ntyAvayavidravye guNakarmaNAm / dravyAzrayI aguNavAn saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSa iti guNalakSaNam [ vai0 sU0 1 / 1 / 15 ], dravyamAzrayatIti dravyAzrayI, aguNavAn nirguNaH, saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSa iti sApekSakAraNam , tathAhi - aGgulyorAkAzasaMyogo vyaGgulAkAzasaMyoge kartavye vyaGgulotpattimapekSate, aGgulyoH parasparavibhAgo vyaGgulAkAzavibhAgaM prati kAryavinAzamapekSate, evaM saMyogavibhAgalakSaNa eva guNaH saMyogavibhAgeSu sApekSaH kAraNam / ekadravyamaguNaM saMyogavibhAgeSu anapekSaM kAraNamiti karmalakSaNam [vai0 sU0 111116 ], ekamasya karmaNo dravyamAzrayaH, na dve, ekameva vA dravye vartata ityekadravyam , nAsya guNAH santItyaguNam , saMyogavibhAgeSu kAryeSu svasyAzrayasya anyato vibhajyAzrayAntareNa saMyojanAdutpAdyA(gha)vinAzyAnapekSayA saMyogavibhAgeSvanapekSaM kAraNamiti / " iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P. pR0 8 // 6"vaidhAntaramAha-kAryAvirodhi dravyaM kArANAvirodhi ca [ vai0 sU0 1 / 1 / 11], vinAzo virodhaH pratibandhaH, kvacit dravyAdinA kAryeNa kAraNadravyaM samavAyyasamavAyikAraNAbhyAM ca na virudhyate, tathAhi-aGgulidravyaM kArya vyaGgulaM janayiSyat tadarthena karmaNA tatkRtena saMyogena tato jAtena vyaGgalena na virudhyate nApi samavAyyasamavAyikAraNAbhyAM parva-tatsaMyogAbhyAM vA, mano'ntyAvayavidravyANi guNakarmabhiH kAryaiH AkAzAdIni guNaiH, nityatvAdeSAM na kAraNaH(Na ? NaiH ? )virodhaH / ubhayathA guNaH [ vai0 sU0 1 / 1 / 12 ], kAryakAraNobhayAnubhayairavirodhI virodhI ca paramANujhyaNukAdyantyAvayavidravyeSu rUpAdayaH kAraNairavirodhinaH yathAsambhavaM rUparasagandhasparzA akAryakAraNabhUtA avirodhinaH paraspareNa virodhina AdyamadhyAntyazabdAH kAryobhayakAraNaiH, adRSTaH kAryeNa, sparzavavyasaMyogena vegaprayatnau, saMyogavibhAgau sukhaduHkhe icchAdveSau parasparato'kAryakAraNabhUtau virudhyete, jJAnaM saMskArasantAnapratipakSaiH saMskAro jJAnamadaduHkhAdibhiriti yathAsambhavametad draSTavyam / kAryavirodhi karma [vai0 sU0 111113 ], saMyogavibhAgasaMskArANAM cyAt saMyogenaiva karma virudhyate, na vibhAgasaMskArAbhyAM saMyogAnutpattiprasaGgAt / " iti candrAnandaviracitAryA vaizeSikasUtravRttau P. pR. 7 B-8 // 7 dRzyatAM pR0 437 Ti0 8 // 8 anyArabhya pr.|| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 pUrvanayamatanirAkaraNam ] dvAdazAraM nayavakram anArabhyatvAca zabdasyetarebhyo vizeSaH sAmAnyAdInAM ca / ttstvduktdrvykhruuplkssnnbhvnaanuppttirityubhysyaapybhaavH| dravyAdiSaDbhedasya saprabhedasyaiva bhaavH| yaMducyate yadayaM bhavati svayameva yadanena bhUyate sa evAsya bhAva iti naiSa bhAvaH / anyenAnyena bhUyate so'nya evAsya bhAvaH yena ca bhUyate so'pi cAsya bhaavH| bhAve'pyubhayatA ubhayotsargAt, dvividho hi bhAvaH-khabhAvaH saMbandhazca / / bhyatvAcAkAzaguNasya zabdasyetarebhyo vizeSaH sAmAnyAdInAM ceti sAmAnyasya sAmAnyavizeSANAmantyavizeSANAM cetarebhyo'nArabhyatvAt , samavAyasya cAzrayitve satyapi parasparatazca svAzrayasya svAnurUpapratyayAdhAnahetutvAdityevamAdivizeSahetusadbhAvAt sarvamanyadeva / ___ tataH kim ? tatastvaduktadravyasvarUpalakSaNabhavanAnupapattiH, sarvaprabhedanirbhedaM bIjaM dravyam, 'tasyaiva dravyasya tathAbhUtasannihitazaktivyakti vaH' ityevaMsvarUpalakSaNasya bhavanasyAnupapattiH, dravyabhavana-10 bhinnabhavanAtmakatvAd guNAdInAM dravyAntarANAM sattAsamAvAyAdyAzriti'padArthAnAM [ca] / itizabdo hetvarthe, tasmAt kAraNAdubhayasyApi sAmAnyasya dravyabhavanasyaikarUpasyotsargasya kriyAbhavanasya cApavAdasya bhUtAbhUtAdibhedasyAbhAvaH / kathaM tarhi tayorbhAva iti cet, ucyate- dravyAdiSaDnedasya saprabhedasyaiva pRthakpRthaksvarUpasyaiva vizeSadharmakasya bhaavH| yadapi ca tat svasanmAnaM svarUpasattvaM tadapi nAtmanaiva, yaducyate--yadayaM bhavati svayamevArthA-15 ntaranirapekSaM svatatram , vibhaktyantareNa tadeva vyaktIkaroti - yadanena bhUyate iti, svabhAvasambandha ityarthaH, ayaM tvayeSThaH sa evAsya bhAva iti, naiSa punarbhAvo bhavati / kastarhi ? anyenAnyena bhUyate'nyApekSeNa ceM tathA tadbhinnena so'nya evAsya bhAvo bhAvaH / ko'sau ? sattA mahAsAmAnyam / yena ca bhUyate so'pi cAsya bhAvaH, sadvathapadezArhasya dravyAdeH sato'pi bhAvaH, na kevalaM sattaiva, yatsambandhAd bhavati' iti bhavati sApi sattA bhAvaH saMca dravyAdi bhavatItyarthaH / bhAve'pyubhayatA ubhayotsargAt , sattAyAmapi ubhayatA sAmAnyavizeSatA, sotsRjyate niyamyate 311 ca, so'pi hyutsRjyate ca bhAvaH 'sarvagataH' iti, niyamyate 'svagata eva' iti / sattAntarasambandhanirapekSasadbhAve[5]sati mA bhUt sambandhAnavasthA, dvividho hi bhAva iti sarvasya vastuna utsargApavAdau pRthak 1 dRzyatAM pR0 383 paM0 1 // 2 "sa ca dravyAdibhyaH padArthAntaraM bhAvavalakSaNabhedAt , yathA bhAvasya dravyatvAdInAM khAdhAreSu AtmAnurUpapratyayakartRtvAt svAzrayAdibhyaH parasparatazcArthAntarabhAvaH tathA samavAyasyApi paJcasu padArtheSu 'iha' iti pratyayadarzanAt tebhyaH padArthAntaratvamiti / " iti prazastapAdabhAdhye samavAyanirUpaNe // 3 dRzyatAM pR0 378 paM0 1 // 4 "AzritatvaM cAnyatra nityadravyebhyaH [ prazastapA0 bhA0 ], AzritatvaM ca paratantratayopalabdhiH, na samavAyalakSaNA vRttiH samavAye tadabhAvAt / idaM cAzritatvaM caturvidheSu paramANuSu AkAzakAladigAtmamanaHsu nAstItyata Aha - anyatra nityadravyebhya iti / " iti prazastapAdabhASyavyAkhyAyAM kandalyAM sAdharmyavaidharmyaprakaraNe // 5 syaivAvizeSadharmakasyAbhAvaHpra0 / atra "syaivAvizeSadharmakasya bhAvaH' ityapi pAThazcintyaH / "SaNNAmapi padArthAnAmastitvAbhidheyatvajJeyatvam / " iti prazastapAdabhASye // 6va tathA pra0 / atra '2 ca tathA' ityapi pAThaH syAt , tathA ca 'anyApekSeNa anyApekSeNa ca tathA' ityapi pAThazcintyaH // 7 sopi vi0 10 // 8 sa ca dravyAdi bhA0 / (sa ca dravyAdiH ?) // 9dyutsU ya0 / vyatsRbhA0 // naya056 20 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [SaSThe vidhiniyamavidhyare khabhAvaH kharUpasattA, sambandhaH sambandhasattA yatsambandhAd dravyaguNakarmasu saditi bhvti| na tu bhavatyeva bhAvaH san , dravyaguNakarmavat sattAsvatattvAsamavAyAt / daNDavattu arthAntarApekSatvAd dravyaguNakarmaNAM sattAdisambandhAnurUpapratyayahetutvaM sAmAnyAdInAm , na tvagRhIte vizeSaNe vizeSye buddhirnuprvrtte| pRthagvibhinnarUpau darzayati / tadvayAkhyA - svabhAvaH sambandhazcetyAdi gatArthaM yAvad dravyaguNakarmasu 'sat' iti bhavati, svarUpasattA nArthAntaramapekSate sambandhasattA tvapekSata ityarthaH / na tu bhavatyevetyAdi / na tu bhAvaH sattA sain , dravyaguNakarmavat sanna bhavati sadbhAvasAmAnye'pi bhAvAnAM pratisvaM svabhAvabhedAt , dravyaguNakarmasadvedhAt sanna bhavati na dravyaM bhavati na ghaTAdirbhavati, 10 dravyatvarghaTatvAdisambaddhadravyAdighaTAdivad ne sa dravyAdi bhavatItyarthaH / kiM kAraNam ? sattAsvatattvAsamavAyAt, sattAsamavAyo dravyatva-guNatva-karmatva-ghaTatvAdisvatattvasamavAyo vA sattAyA yato nAsti, te hi dravyAdayaH sattAsvatattvasamavAyAt sadvyaghaTAdivyapadezArdA bhavantIti / eSo'pi vizeSaH kimarthaM sattAsvatattvasamavAyAd dravyAdi sad bhavati na punadravyAdisamavAyAt sattAdisvatattvAni ,vyAdIni bhavanti iti cet , ucyate - svarUpasaMttayA satAmapi sAmAnya-sAmAnyavizeSa-vizeSa-samavAyAnAmasattvAta 15 svasadbhAvAdeva satAM sambandhasadbhAvazUnyAnAM sattAdInAmitarebhyo *vizeSaH, sa tu sambaddhadravyAdInAmastIti* darzayati -- daNDavat tvarthAntaretyAdi gatArthaM yAvad vizeSye buddhiranupravartate iti / 'vizeSaNasvarUpapratyayanimittatvAd vizeSaNAnAM sattAdisambandhAnurUpapratyayahetutvaM sAmAnyAdInAM svAzrayeSu daNDanimittadaNDipratyayavat dravyaguNakarmaNAM na tvagRhIte vizeSaNe, razvaityAdivizeSapratyayasya 312-2 1'daNDavattu arthAntarasambandhAnurUpapratyayanimittatvAd vizeSaNAnAM sattAdisambandhAnurUpapratyayahetutvaM sAmAnyAdInAm, na tvagRhIte vizeSaNe vizeSye buddhiranupravartate' ityapi mUlapAThaH sambhavet // 2 svabhAvasambandhazcetyAdi bhA0 / svabhAvasambandhanyetyAdi ya0 // 3 sadravyaguNakarmavat ya0 ||4degghttaadisNbNdhdrvyaadi pra0 // 5 atra na sadvyAdi ityapi pAThaH syAt // 6dravyAdIni na bhavanti pra0 / atra 'na' adhikaH // 7 sattAyA pr0|| 8*vizeSastattu saMbaMdhadravyAdInAmastIti* pra0 / atra vizeSaH, sa tu sambandho dravyAdInAmastIti ityapi pAThaH syAt // 9 vizeSeNa pra0 // 10 sAmAdInAM pra0 // 11 khaityAdi pra0 / "buddhiridAnIM nirUpyate-dravyeSu jJAnaM vyAkhyAtam [vai0 sU0 81], SaNNAM padArthAnAM madhyAd dravyeSveva jJAnaM vyAkhyAtam , yathotpadyate sannikarSAta na tathA guNAdiSu / tasya mana AtmA ca [vai0 sU0 812 ] mana AtmA ca jJAnasya kAraNaM vyAkhyAtam / idAnIM guNAdiSu jJAnamAha -jJAnanirdeze jJAnaniSpattiruktA [vai0 sU0 8 / 3 ], yata indriyasanikarSeNa jJAnaniSpattiruktA guNAdInAm / yataH guNakarmasu asannikRSTeSu zAnaniSpatterdravyaM kAraNaM kAraNakAraNaM ca [vai0 sU0 8 / 4 ], guNakarmaNAM yato dravyaM samavAyikAraNaM tatasteSu sAkSAdindriyeNa asannikRSTeSu vijJAnaniSpatteH kAraNasya sannikarSasya tadeva dravyaM kAraNaM na guNakarmANi, tasmAd guNakarmasu saMyuktasamavAyaM jJAnam , 'ca'zabdo hetau / sAmAnyavizeSeSu sAmAnyavizeSAbhAvAt tata eva jJAnam [vai0 sU0 85], sAmAnye sattAdau vizeSeSu cAntyeSu taddarzinAM dravyasannikarSAdeva jJAnamutpadyate, na sAmAnyavizeSebhyaH teSu tadabhAvAt / anyatra tu sAmAnyavizeSApekSaM dravyaguNakarmasu [ vai0 sU0 8 / 6], dravyaguNakarmasu dravyendriya Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ubhayavidhimatasvarUpanirUpaNam ] dvAdazAraM nayacakram 443 evameva bhayasyaivAbhayaprAdhAnyasyApi vidhiH, na tu dravyakriyayoH ubhayaprAdhAnyAbhAvAt tathAbhUtArthaviSayatvAt sannidhAnasya vyakterapi tadbhavanatantratvAt / gaganAdiSvaitatsambandhiSvabhAvavaditi / evameva hyubhayasyaivobhayaprAdhAnyasyApi vidhiryathAsmAbhiruktaH tathaiva sAmAnyasya vizeSasya ca vidhiH sambhavati, atyantavizeSarUpatvAt padArthaSaTkabhedAnAm, tathA sAmAnyavizeSadvayavidhirapi bhavitumarhati na tu pUrvanaeNyeSTo dravyakriyayoH, ubhayaprAdhAnyAbhAvAdasvA-5 ye kartRtvAbhAvAditi / asmAbhistvadanukampayA abhyupagate'pi kaeNrtRtve svatatrabhavanAtmake dravyasyaiva prAdhAnyamiti tadvidhAnAt kriyAyAH prAdhAnyAvidhAnAt 'bhaved dravyaM kartR svAtaMtryAt na kriyA prAdhAnyAbhAvAt' ityevaM yuktyA prApte'pi tvadanukampayA tayoH kartRtve vAbhyupagate'pi na bhavitumarhati ubhayaprAdhAnyAbhAvAdityarthaH / kiM kAraNamubhayaprAdhAnyaM nAsti iti cet, ucyate - tathAbhUtArthaviSayatvAt sannidhAnasya, dravyaM hi sannihitabhavanamiSyate tathAtathAbhavadbhAvAbhirmukhasannihitaghaTAdibhavanagehavat, 10 gehasannihitaghaTavat sarvathA teSAM kriyAvyayAbhimatAnAM dravye sannidhAnAbhyupagamAt pradIpeneva gehe sannihitAnAM ghaTAdInAM kriyayA na kiJcit prayojanam, sambhAvyamAnamapi prayojanamabhivyaktimAtraM syAt, tasyA vyakterapi tadbhavanatantrasvAt dravyabhavanasyaiva pradhAnasyopakAramAtrArthatvAd vyakteraprAdhAnyamiti / sannikarSAt sAmAnyAcca sAdeH( sattAdeH ? ) sAmAnyavizeSAcca dravyatvAdeH saditi dravyamityAdi ca jJAnamutpadyata iti / iha sUtre sAmAnyaM sattA, vizeSA dravyatvAdayaH, pUrvasUtre'nyathA / tatrApi dravye dravyaguNakarmApekSam [vai0 sU0 817 ], cakSuHsannikarSAd yajjJAnaM dravye sAmAnyavizeSApekSaM 'viSANI' iti, guNApekSaM 'zuklaH' iti, karmApekSaM 'gacchati' ityutpadyata iti / dravyAdInAM ca vizeSaNatvAt pUrvamupalambhaH, tena vizeSaNabuddheH kAraNatvaM vizeSyabuddheH kAryatvam / guNakarmasu guNakarmAbhAvAd guNakarmApekSaM na vidyate [ vai0 sU0 88 ], guNe guNakarmaNorabhAvAt karmaNi ca guNakarmanimittaM guNakarmasu jJAnaM na bhavatIti / dravyAdau jJAnasya pUrvotpattAvaniyamaH, yathA samavAyinaH zvatyAcchrutyabuddheH zvete buddhiste kAryakAraNabhUte [ vai0 sU0 cis ], zvetaguNasamavAyinaH zveta (caitya ) sAmAnyAt zvaityasAmAnyajJAnAca zvetaguNajJAnaM jAyate, sAmAnyaguNasambandho'pi draSTavyaH, ato vizeSaNabuddhiH kAraNaM vizeSyabuddhiH kAryam / vizeSaNavizeSya [tAs]bhAve tu dravyeSvanitaretara kAraNAtkAraNAyogapadyAt [ vai0 sU0 8/10 ], aNutvAd manaso yaugapadyAbhAvAt satyapi krame ghaTapaTajJAnayorna kAryakAraNabhAvaH vizeSaNavizevyatvAyogAt / tathA dravyaguNakarmasu kAraNAvizeSAt [ vai0 sU0 8111], gauH zuklA gacchatIti ca dravyaguNakarmasu jJAnAnAM krameNApi jAyamAnAnAM na kAryakAraNabhAvaH vizeSaNavizeSyatA'bhAvAdityasya pUrvoktasya kAraNasyAvizeSAt / ta dravyajJAnaM na guNakarmabuddhayoH kAraNam, guNakarmabuddhI api na parasya kAraNam / vizeSaNanyAyAbhAve tu ayameSa kRtaM tvayA bhojanamiti buddhayapekSam [ vai0 sU0 8 / 12 ], 'ayam' iti sannikRSThe 'eSaH' iti ca kiJcidviprakRSThe pratyayaH, 'kRtaM tvayA' iti karmakartR pratyayo (ya), 'bhojayainam' iti kartRkarmapratyayau / sannikRSTApekSo viprakRSThe pratyayaH, 'kRtam' iti karmApekSaH kartari, 'bhojaya' iti kartrapekSa(kSaH) karmaNi / kutaH sApekSA iti cet, dRSTeSu bhAvAdadRSTeSvabhAvAt [ vai0 suu08|13 ], dRSTeSu satsu yataH sannikRSTAdiSu viprakRSTAdipratyayA bhavanti nAdRSTeSu ataH sApekSA api santo na kAryakAraNabhUtA vizeSaNavizeSyasvAyogAt / " iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P. pR0 29 // 1 svata pra0 // 2 evameva bhA0 / evamevAdhubha ya0 // 3 vidheryathA' pra0 // 4 naye bhA0 // 5 "svatantraH kartA" iti pANinIyadhyAkaraNe, 1|4|54 // 6 dravyasyaiva ca prAdhAnyamiti dvidhAnAt ya0 // 7 pUrvanayeSTo dravyakriyayorvidhirna bhavitumaItItyartho bhAti / dRzyatAM paM0 5 // 8 ( degmukhaM sannideg ? ? ? ) / / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [SaSThe vidhiniyamavidhyare - ayaM tUbhayapradhAnavidhiH-ArabdhAnArabdhadravyANAM svabhAvabhedAd vizeSaH, bhAvasattvasya atyantavyaJjanavAtacyAdanyathAbhUteH / pRthivyudakatejovAyvAkAza 313 ayaM tUbhayapradhAnavidhiriti nigamanam / tuzabdo vizeSaNArthaH, evaM hyasau viziSTArthAdhikArAparityAgenaiva sAmAnyavizeSayovidhiriti / kIdRza iti cet , tannidarzayati - ArabdhAnArabdhetyAdi sapra bhedaSaTpadArthaparasparAnyatvapradarzanArtho grantho yAvat karmaNi tu svabhAvasambandhasadbhAvAbhyAmiti prAyo 'gatArthaH, tathApi kiJciducyate - pArthivAdiparamANudvayaNukAdyArabdhAnAmapi svabhAvabhedAd dezakAlAbhede'pi nAnAtvam , paramANyAkAzAdInAmanArabdhAnAM ca tata eva, bhAvasambandhAbhivyaGgyAbhede'pi sati ArabhyANAM ca kAdAcitkatvAditareSAM nityatvAd vizeSaH / bhAvasattvasya sattAsattvasya svabhAvasadbhAve'pi vizeSaH, kasmAt ? atyantavyaJjanasvAtantryAt , itare vyajyante sa tu vyanaktyeveti / anyathAbhUteH, evamanyena 10 prakAreNa bhavanAt 'sarvatra sannihitameva bhavati' ityabhAvAt anyathAbhUteriti / yadyevaM bhAvavyaJjanAsvAtavye satyeva na syAt , naiva syAt sattA sambandharahitatvAt khapuSpavat , bhAvo hi sadbhAvasadvayaJjanasvAtavyAbhAvAta khapuSpavad na syAditi / pRthivyudaketyAdi / etAnyapi dravyANi itaretarAbhAvAtmanA na santi, asatAmeva 1degkArArthaparideg bhA0 // 2 vAtanaye va na syAt ya0 // 3 'satI eva' ityartho bhAti // 4"athAto dharma vyAkhyAsyAmaH [ vai0 sU0 11111], kasyacid brAhmaNasya vedAbhyAsavazena vyapagatakalmaSasyedaM vedavAkyaM pratibabhau 'azarIraM vAva santaM priyApriye na spRzataH' [chAndogyopa0 82] iti| tata idaM vAkyamAlocya kaNabhakSamAjagAma / tato'bhyuvAca -bhagavan / anena vAkyena apahatazarIrasya kSemasAdhanatA kathyate, taducyatAm-ka upAya iti / tato munirabhyuvAcadharma iti / tato jagAda brAhmaNaH-ko dharmaH kathaMlakSaNaH kAnyasya sAdhanAni ki prayojanaM kAMzca pratyupakarotIti / ata ebhyaH praznebhyo'nantaraM dharmavyAkhyAnapratijJAyAm 'atha zabda Anantaryamabhidhatte, 'ataH'zabdo'pi vairAgyaprajJAkathAparipAkAdikAM ziSyaguNasampadaM hetutvenopadizati, yasmAdayaM ziSyo guNasampadA yuktastato'smai praznebhyo'nantaraM dharma vyAkhyAsyAmaH / ko dharma ityAhayato'bhyudayaniHzreyasasiddhiH sa dharmaH [vai0 sU0 1112], yAgadevatApUjAdikriyANAmAjyapuSpAdinirvAnAM tadaiva vinaSTatvAduttarakAlaM phaladAnAzaktaryasmAddhetorabhyudayaniHzreyase bhavataH sa dharma iti boddhavyaH / abhyudayo brahmAdilokeSviSTazarIraprAptiranarthoparamazca / niHzreyasamadhyAtmano vaizeSikaguNAbhAvarUpo mokSaH / kuta evaMlakSaNo dharmo jJAyata iti cet, AmnAyAt tasya prAmANyam / kathamityAha -tadvacanAdAnAyaprAmANyam [vai. sU. 111 / 3], taditi hiraNyagarbhaparAmarzaH, hiraNyaM reto'syeti kRtvA bhagavAn mahezvara evocyate / Aptena uktatvasya satyatAvyAptatvAdihAptena hiraNyagarbheNoktatvAdAmrAyasya prAmANyaM sAdhyate / Izvarazca sAdhitastanubhuvanAdInAM kAryatayA ghaTAdivad buddhimatkartRkatvAnumAnena / uktaM dharmakharUpaM tallakSaNaM ca / sAdhanAnyasyedAnIM dravyANi vakSyAmaH, tatra pRthivyApastejo vAyurAkAzaM kAlo digAtmA mana iti dravyANi [vai0 sU0 1 / 1 / 4], dravyatvAbhisambandhAd dravyANi, nAdhikAnItyevamarthaH 'iti'zabdaH / evamuddiSTAni dravyANi / ke punarguNA ityAha-rUparasagandhasparzAH sajAyA (saGkhyAH / ) parimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve buddhayaH sukhaduHkhe icchAdveSI prayatnazca guNAH [vai. sU. 1 / 1 / 5], ete saptadaza kaNThoktA rUpAdayo guNAH cazabdasamucitAzca gurutvadvatvasnehasaMskAradharmAdharmazabdA gRhyante, ete yathAvasaramuttaratra vkssynte|kaani punaH karmANItyAha-utkSepaNamavakSepaNamAkuJcanaM prasAraNaM gamanamiti karmANi [ vai0 sU0 1 / 1 / 6], etAnyeva paJca karmANi draSTavyAni, 'gamana grahaNAd bhramaNarecanAdInAM prahaNam, evamuddiSTAni dravyaguNakamoNi / tadanuSaGgAt sAmAnya-vizeSa-samavAyA api vakSyante / evaM SaNNA padArthAnAM sAdhayevaidharmyaparijJAna viSayadoSadarzanadvAreNa vairAgyotpattau satyAM niHzreyase sAdhye dharmahetuH / abhyudaye sAdhye dharmahetutvaM punaramIrSA 'same yajeta' iti pRthivyAH, apoMbUni( apaH 'ambUni? apAm 'ambUni?) nayati' ityAdi yathAkhamanyeSAM dravyANAm / guNAnAM tu 'kRSNamAlabheta' ityAdi / karmaNAM tu 'nIhIna avahanti' ityaadi|" iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttI P.pU. 7 // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ubhayavidhimatanirUpaNam dvAdazAraM nayacakram kAladigAtmamanodravyANAmitaretarAsatAmeva bhAvAdisambandhAt tathA tathAnyatA, anyatve eva asati sattvam / guNakarmaNorapyevameva / na cAsyAnyasmAt sadabhidhAnapratyayau khaparaprakAzahetutvAt pradIpavat, khasadbhAvena sata evAsattvaM sambandhasadbhAvAbhAvAt, aguNaguNavat / evaM sAmAnya sAmAnyameva / kAryadravyAdInAM khabhAvasadbhAvo. na bhavatIti bhavatyeva / kizcit tu bhavatyeva bhavati prmaannvaakaashkaaldigaatmmno-| sattAsambandhAt sattvaM bhavati devyatvasambandhAd dravyatvaM bhavati / tatazca sattAto dravyatvAccAnyonyatazca tena tena prakAreNAnyatA, anyatva evetaretarAsatAM bhAvAdisambandhA[da]nyatva eva asati sattvamanya[tva] eveti / guNakarmaNorapyevameveti, bhAva-guNatva-karmatvAdibhiH sambandhAditaretarAsatAmeva saguNakarmatvAni / evaM bhAvo'satAM sambandhAt sattvaM janayati dravyAdInAmityuktam , tathA kiM bhAvasya sambandho'nyena .. janyate ? netyatrocyate - na cAsyetyAdi / sa hi svayaM sambandhAdanyeSAM sadabhidhAnapratyayaheturnAnyasmAt sadabhi-10 dhAnapratyayau labhate, svaparaprakAzahetutvAt , pradIpavat , na hi pradIpo ghaTAdiprakAzanasamarthaH svaprakAzane 313-2 ghaTAdInapekSate tathA sattApi / tasmAt tasya svabhAvasadbhAvena saMta evAsattvaM sambandhasadbhAvAbhAvAt , netaretarAsattvAt , yathA 'guNo'guNaH' iti nAsya guNo'stItyaguNa ucyate guNaH, na tu guNo na bhavatIti / kasmAt ? guNAntarasambandhAbhAvAt , na svayamaguNatvAditi / evaM sAmAnya sAmAnyameveti gatArtham , evaM tAvat svata eva bhAvaH saMttAntarAnapekSaH san / yo'pyasau svabhAvasadbhAvaH kAryadravyAdInAM parato bhAva-15 sambandhAdadheiyastasmAdevAsanniti na, kiM tarhi ? tanna bhavatIti bhavatyeva, abhUtvA bhAvAt bhUtvA cAbhAvAt kAryasya svasadbhAvenaivAsat sad bhavati sadapyasad bhavatIti tasya svasadbhAvasya kAryasya sadasadbhAvadvairUpyaM tadetatsamarthavikalpatvAt , ekapuruSapitRputratvAdivaditi bhAvitamevaM / tasmAt sarvamanyathAnyathaiva sAmAnya vizeSAtmakaM bhavati / kiJcit tvityAdi / idaM punarbhavatyeva bhavati svasadbhAvAdeva nAbhUtvA na sattAsambandhAt paramANvAkAzakAladigAtmamanodravyAdi, 'Adi'grahaNAt sa~mavAya-20 1 dravyasatvasamba y0|| 2degnyatAnyatA bhA0 // 3 saMbaMdhAnyatva evA bhA0 / 'saMbaMdhAnyatya evAya0 // 4 manya ebeti bhA0 / 'manyavatya eveti De0 / manyavanya paveti pA0 / manyadanya eveti raM. hI0 / manyavaya eveti vi0|| 5 dRzyatAM pR0 444 Ti. 4 // 6 saguNakarmatvAmyatvAni ya0 / 'sattvaM guNatvaM karmatvaM parasparato'nyatvaM ca' ityartha vivakSAyAM ya0pratipATho'pi sAdhureva // 7satyevAsavaM pra0 ||8"aanussnggikaaH sAmAnyAdayastrayaH padArthAH, tatra sAmAnyaM kathayati - sAmAnyaM vizeSa iti buddhyapekSam [ vai0 sU0 1 / 2 / 3]; bhinneSu piNDeSvanuvartamAnAM 'gauauH' iti buddhimapekSya ebhya eva ca parasparato vyAvartamAnAm 'ayamasmAdanyaH' iti tadanuvRtti buddhyapekSaM sAmAnya vyAvRttibuddhyapekSo vizeSa iti / bhAvaH sAmAnyameva [ vai0 sU0 1 / 2 / 4 ], sattA sAmAnyameva, viSvapi dravyAdiSvanuvartamAnatvAt na vizeSaH / " iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P. pR. 9 // 9 satAnta bhaa0| savAnta y0|| 10 dAveya pr0|| 11c| bhAvAta pA0 bhA0 / cabhAvAt pA0 bhA0 vinA // 12 dRzyatA pR. 436 paM0 2 // 13 nyAvaze' pr0|| 14"ihote yataH kAryakAraNayoH sa samavAyaH [vai0 sU0 12 / 29], guNAdayaH samavAyino dravye ataH samavAyaM kathayati-iheti yataH kAryakAraNayoH pratyaya utpadyate 'iha tantuSu paTaH, iha ghaTe rUpAdayaH, iha ghaTe karma' iti [sa] smvaayH| kAryakAraNagrahaNasyopalakSaNatvAt 'jAteya'ktau vizeSANAM caM nityavyeSu samavAyaH' ityuktaM bhavati / " iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P. pR. 28 // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ SaSThe vidhiniyamavidhyare dravyAdi / vizeSe'pyubhayatA sAmAnyavizeSAntyavizeSAbhyAm / karmaNi tu svabhAvasambandhasadbhAvAbhyAm / ayaM ca naigamaikadezatvAd dravyAstikaH / dravyamapi dravyatvasambandhAt / jAtiH vibhuparimaNDalaparimANaguNAdi / sarvatra cetaretarAsattvAnyathAtvamiti vizeSaH, svabhAvasattvaM sAmAnyam / 5 vizeSe'pyubhayateti sAmAnyavizeSA dravyatvaguNatvakarmatvAdayaH, antyavizeSA yoginAmekAkAzadezasthANvanyatvakarAH / karmaNi tu svabhAvasadbhAvena karmatvasambandhasadbhAvena cetarebhyo bhedAbhedau / evaM 314-1 dravyaguNayordravyatvaguNatvasambandhasadbhAvAt svabhAvasadbhAvAccetyevamAdisAdharmyavaidharmyAbhyAM SaTsu padArtheSu vizeSA eva vaizeSikaM vizeSa prayojanaM vA vaizeSikamiti vidhiniyamayorvidhirupapadyate, na tu tvadiSTaikavastuvidhiniyamavidhiriti / atrAha - kimayaM dravyAstikabhedaH paryAyAstikabhedaH ? iti ucyate - naigamaikadezatvAd dravyAstikaH, dravyamastItyasya matiH, na pUrvavad dravyamevAsti, nApyuttaravat sadasad nAstyeva vA dravyamiti / naigama~zabdo 'niruktArthabhedaH, teSu dravyamapItyAdi dravyatvasAmAnyavizeSavizeSaNasambandhAd dravyam, na vyadravaNaguNasandrAvasamudAyAdyAtmakam / jAtiH zabdArtha iti / sarvazabdAnAM jAtivAcitvameva, AkAzAdInAmapi 'jAtivajjAtiH' iti 10 1 " kintu nityaM parimaNDalam [vai0 sU0 7 1/26 ], paramANuparimANaM parimaNDalam, tannityam, tasya avidyA vidyAliGgam [vai0 sU0 7 / 1 / 27], parimANarahitasya dravyasyA [tyanta ]masambhavaH paramANUnAM paramANuparimANasya sambhave linggm| 'avidyA' asambhavaH, sambhavo 'vidyA' / vibhavAd mahAnAkAzaH [ vai0 sU0 7 / 1 / 28 ], vibhavAd mUrtadravyaiH samAgatairagacchataH saMyogAt paramamahattvamAkAzasyAstIti gamyate / tathAtmA ( tathA cAtmA T ) [ vai0 sU0 7|1|29], AkAzamivAtmApi paramamahAn draSTavyaH asamAsA [da] dikkAlAvapi mahAntau / " iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P. pR. 26 // 2 dravyatvaM guNatvaM karmatvaM ca sAmAnyAni vizeSAzca [ vai0 sU0 1/2/5 ], kSityAdiSu yato 'dravyaM dravyam' ityanuvRttabuddhiH, rUpAdiSu ca 'guNo guNaH' iti utkSepaNAdiSu 'karma karma' iti tAni dravyatvaguNatvakarmatvAni sAmAbhyAni, parasparatazca vyAvRttervizeSAH / anyatrAntyebhyo vizeSebhyaH [vai0 sU0 1 / 26 ], nityadravyeSu paramANvAkAzAdiSu samavAyena vartamAnAstulyAkRtiguNeSu 'ayamanyo'yamanyaH' ityatyantavyAvRttibuddhi hetavastaddarzinAM vizeSakatvAd vizeSAH / evaM vizeSA vyAkhyAtAH / " iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P. pR09 // 3 dRzyatAM pR0 25 Ti0 12 // 4 "dravya-guNa-karma-sAmAnya vizeSa samavAyAnAM padArthAnAM sAdharmyavaidharmyatattvajJAnaM niHzreyasahetuH / " iti prazastapAdabhASye / dRzyatAM pR0 444 paM0 32 // 5 dRzyatAM pR0 7 paM0 11 / " asti nAsti diSTaM matiH [ pA0 4/4/60 ], tadasyetyeva, asti paraloka isyevaM matiryasya sa AstikaH, nAstIti matiryasya sa nAstikaH diSTamiti matiryasya sa daiSTikaH // " iti pANinIyavyAkaraNasiddhAntakaumudyAm // 6 nAvyuttara bhA0 / vAvyuttara ya0 // 7 mazakto niru pra0 // 8 dRzyatAM pR0 408 paM0 16, pR0 414 paM0 23 // 9 dRzyatAM pR0 444 paM0 27 // 10 dRzyatAM pR0 244 paM0 19-23 // 11 "taditthaM padApoddhAre pradarzite tadarthasyApoddhRtasya siddhasAdhyarUpadvayayogino matabhedena kharUpeNa darzanArthamAha - padArthAnA mapoddhAre jAtirvA dravyameva vA / padArthoM sarvazabdAnAM nityAvevopavarNitau // [ vAkyapa0 3 / 1/2 ], arthadvAreNa padaM parIkSyate iti darzanabhedena prathamamapoddhArapadArthavicAraH / tathAhi sarveSAmapi zabdAnAM padarUpANAM nAmAkhyAtAdisvabhAvAnAM AtivAdimate jAtirevArthaH, na dravyam / dravyavAdimate tu dravyameva, na jAtiH / dvitIyena vAzabdena padArthAntaraM sUcitam - jAtiviziSTadravyAbhidhAnamiti / ata eva tadeva saGkalanArUpaM 'padArthoM' iti sphuTIkRtam / anyathA vArthe prakrAnte vArthopasaMhAro'yaM nopapadyate / tadabhidhAne tvabhidhAnaM tAvad dvayorapi samAnam, viramyavyApArAbhAvAcchandasya / vArthastu nAtidravyayorguNapradhAnabhAvaH / yadvA prAdhAnyenaiva bhinnaviSayatayA pANinidarzane jAtidravye zabdenAbhidhIyete ityayamatra pakSaH Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 447 zabdArthavAkyAthodinirUpaNam ] dvAdazAraM nayacakram zabdArthaH / antyaM ca padaM vaakyaarthH| upacArAt / antyaM ca padaM vAkyArthaH, yathA 'devadattaH kASThaiH sthAlyAmodanaM pacati' ityatrAntyena 'pacati' 'padArthoM' ityuktaH / tatra nAmapadasya 'gauH' ityAdergosvAdijAtiniyatakriyAviSayasAdhanaikArthasamavetasaGkhyAjAtivizeSaNabhAva. mAtrAbhidheyAyA anAzrayAyA jAteranupapatteH sAmarthyAt pratItaM dravyam / evamAkhyAtapadasyApi vibhinnakriyAkSaNasamavetAbhinnAbhidhAnapratyayahetukriyAjAtiviSayA sAkSAd vAcakazaktiH / kArakAdijAtistvatra guNabhUtA / nAmapadagatayA ca kArakajAtyA kriyAjAtirAkhyAtapadagatA vyaktidvAreNa samanvayameti / dravyajAtistvekArthasamavAyAt sAdhanazaktidvAreNa kriyAyogamanubhavati / saGkhyAjAtirapi ekArthasamavAyAt khavyaktA(tyA ?)tmanA zaktimukhenaiva kriyAnvayametIti sarvapadArthasamanvayopapattau kalpate vAkyArthaH / yathA votkSepaNAdikSaNaira neka]samayabhAvibhirapi AvRttyA utkSepaNatvAdijAtirabhivyajyate tathA adhizrayaNAdibhiH kriyAkSaNaiH pacatyAdikriyAjAtiriti vicArayiSyate / vyaktidvArakaM cAsyA nityAyA api sAdhyatvamupapadyate / upasargAdirapyatra nAmAkhyAtasahabhAvI tadarthasya vizeSAvadyotakatvAjAtipadArtha eva / vizeSasya viziSTa vizrAntasyaivAvasAyAt karmapravacanIyo'pi sambandhajAtiniSTha eva / guNazabdAnAmapi zuklAdInAM guNajAtirvAcyA / saMjJAzabdAnAmapi DityAdizabdAnAM jAtivAcitvaM samarthayiSyate / taditthaM vAjapyAyanAcAryamatena sArvatrikI jAtipadArthavyavasthopapadyate / vyADimate tu sarvazabdAnAM dravyamarthaH tasyaiva sAkSAt kriyAsamanvayopapattervAkyArthAGgatayA codanAviSayatvAt , yathAha-'codanAsu ca tasyArambhAt[ ] iti / ekajAtisamanvayavazena cAtra saGketopapattiH / anabhidhIyamAnApi jAtirupalakSaNIkriyate zabdArtha, yathA gRhAdI kAkAdi / AkhyAte'pi ca sA, bhavanAdhAradravyaprAdhAnyaM vyADimate, 'devadattaH pacati' iti dravyeNaiva sAkSAt sAmAnAdhikaraNyopapatteH, kriyA tu guNabhUtA atra, vyApArAviSTaM hi dravyamAkhyAtArthaH 'idaM tat' iti sarvanAmapratyavamarzayogyaM cAtra dravyamiti sArvatrikIyaM vyavasthA, tathA ca vakSyati - 'dravyadharmA padArthe tu dravye sarvo'rtha ucyate' [vAkyapa0 3 / 1 / 13 ] iti, ata eva zuklAdInAmapi dravyapadArthatA siddhA / tattadupAdhivyavacchinnaM vA brahma dravyazabdavAcyaM sarvazabdAnAM viSaya iti vakSyata ev| vyaktiparyAyo vA dravyazabda iti jAtivyaktivikalpena sarvazabdaviSayaH tathA ca 'sarvazabdAnAm' ityabhidhAnAt / padAdapyapoddhAre prakRtipratyayarUpasyApi zabdasya yathAyogaM kriyAkArakasaGkhyAdirapoddhArapadArthoM jAtivyaktimedena samAnAtaH / ubhayasyApi vA zabdAt pratIterubhaya padArthaH, guNapradhAnabhAvabhedAzrayastu matavikalpaH / nityatvopavarNanaM ca 'siddhe zabdArthasambandhe [pA. ma. bhA. 1 / 11] ityatra bhASye 'yasmiMstattvaM ca na vihanyate' [pA0 ma0 bhA0 1 / 1 / 1] iti dravyasyApi nityatvaM pravAhanityatayA zabdAta sadaiva pratIteH / " iti vAkyapadIyasya puNyarAjakRtAyAM vRttau 3 / 1 / 2 // 1"kAlAkAzadizAmekatvAd nityatvenAvasthAbhedAbhAvAca kathaM jAtiH, yena vyAptisiddhiH ? ityata Aha-saMyogidharmamedena deze ca parikalpite / teSu dezeSu sAmAnyamAkAzasyApi vidyate // [vAkyapa0 3 / 1 / 15], yathA sAmAnya. vizeSANAmanvayidharmopAdhirabhedaH tathA AkAzasyApi saMyogopAdhirbheda iti prakRtApekSaH samuccayaH / AkAzena saMyogo vidyate yeSAmAkAzAdhikaraNAnAM ghaTAdInAM te saMyoginaH / AkAzaM hi sarveSAM mUrtAnAmadhikaraNam / avakAzadAnAddhi tadAkAzam / mUrtAstu bhAvAH parasparapratibandhakA iti na te'vakAzadAyinaH / saMyoginAM dharmabhedaH pratyakSAdipramANasiddhaM parimitatvaM tadvazAdvA lokaprasiddhaM parimitadezavRttitvam / yatra hi deze saMyogaH parisamApto vartate sa pradezo bhavatyAkAzasyAnekaH, kArya prati dezaH pradezaH iti nirvacanAt / guNAzca kecid vyApyavRttayo yathA rUpAdayaH, saMyogastu mUrtiparicchinnavastuvRttiriti sarvadA pradezavRttireva / ataH saMyogasya niyatadezatayA saMyogino'pi niyatadezavRttaya iti saMyogidharmabhedena AkAzasya bhedo bhavatyupAdhikRtaH, na svtH| yadAha-deze ca parikalpite iti / dezabhedAca sAmAnyamAkAzasyApi vidyate / atazca pratidezamidamAkAzamidamAkAzamityabhinnAbhidhAnapratyayAnuvRttilakSaNamAkAzasAmAnyamAkAzazabdagocaro'sti / evaM samAnanyAyatvAt kAlAdInAmapi pradezaparikalpanena sAmAnyamupavarNanIyam / tathAhi-kAlasya yudhiSThirAdisaMyogavazena mede sati abhinnaM kAlasAmAnyaM kAlazabdavAcyamasti / evaM meruM pradakSiNamAvartamAnasya saviturlokapAlagRhItairdezavizeSairye saMyogAH tadupAdhinA sUryeNa dizaH saMyoge sati bhede'bhinnaM diksA. mAnyaM dikzabdavAcyaM parikalpyam / AtmA tu pratizarIramanya eveti tatrApyastyeva AtmatvasAmAnyam / evaM samavAyasyApi sambandhibhedAnnAnAtvopacAre sarvatra 'iha'buddhayanuvRtterjAtiH parikalpanIyA / nanu ca saMyogidezenAkAzasya dezaparikalpanena saMyoginAmitaretarAzrayatvam , naitadasti, itaretaravyAvRttirUpataiva ravyAdInAM mUrtatvAt paricchinnaparimANatvaM bodhayati, kalpitAstvA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRsyalaGkRtam [SaSThe vidhiniyamavidhyare padavyaGgayena saha parasparasaMsargalakSaNasyAnvayavyatirekavato'rthasya paripUrNatvAt / sa ca vAkyArthaH pUrvapadajJAnAhitasaMskArApekSo'ntyaipadapratyayaH, pratyekaM padairhi khAMzArthaviSayairutpAditAni vijJAnAni saMskAramAdadhati, kAzadezAH lokaprasiddhAH saMyogivastugatAM paricchinnadezatAM jJApayanti / sAmAnyatayA AkAzadezatve ravyAdInAM pratyakSAdipramANAvasitarUpaviruddhaM vyApitvamAropitaM svagatena parimitatvena AkAzasya pradezakalpanayA nirAkriyate / yadyevaM kalpitA dezAH kathamAkAzasya khato niravayavasya dezabhedanibandhanaM kArya jAtipraklaptilakSaNaM jAtizabdalakSaNaM vA kuryuH, yena tadgatA AtirabhidhIyeta? ucyate-vyaktisthAnIyAnAM dezAnAmadvaitadarzane yathA'satyatvam 'asatyA vyaktayaH smRtAH' [vAkyapa0 3 / 1 / 28] iti vakSyate tathehApyAkAzasya satyatve vyaktInAM na kazcid virodhaH / athavA mukhyA evAkAzasya dezA ghaTAdInAmivetyAha - adezAnAM ghaTAdInAM dezAH sambandhino yathA / AkAzasyApyadezasya dezAH saMyoginastathA // [vAkyapa0 3 / 1 / 16 ], iha dezo'vayava ucyate, ghaTAdayazcAvayavinaH svAtmani niravayavAH, ye hi teSAmavayavabhUtAH kapAlAdayaste ArambhakAH kAraNabhUtA vyatiriktA eva samavAyasambandhena sambandhinaH / evamAkAzamapi kenacidapyanArabdhatvAdamUrta vyApi niravayavamityAtmabhUtadezAbhAvAd ravyAdayaH saMyogina evAsya dezAH tathA tadbhedAdAkAzabhede sarvatrAbhinnapratyayAnugamAjjAtirapi klpyaa| AkAzaM hyavacchindanto'rthA dezAstasya bhavanti tatkRtAvacchedaM cAkAzamapi teSAmadhArabhAvApatterdeza ityanyonyadezatvam / mUrtAmUrtayormUrtAstvavyApakAH parasparamavacchedakA na bhavantItyAdhAra evaiteSAM deshH|...............| tadevaM vaizeSikadarzanAzrayeNa jaatipdaarthvyaaptiruppaaditaa|" iti helArAjakRtAyAM vAkyapadIyavRttau tRtIyakANDe jAtisamuddeze // 1 pUrvatvAt pr0|| 2 "evaM zabdasya prayojanasahitaM kharUpAdikaM lezato nirNItam , tasya ca sAdhAraNyena vAcakaravyavasthApitam / idAnI matabhedena keSAJcit padaM vAcakamanyeSAM vAkyamiti vAcakAtmano vAkyasvarUpasya tAvad bitatya kharUpapratipAdanAya dvitIyakANDaprArambhaH / tatrAcAryamatabhedAzrayeNa tAvad vAkyoddezArthamAha -AkhyAtazabdaH sAto jAtiH saGghAtavartinI / eko'navayavaH zabdaH kramo buddhayanusaMhatiH // padyamAdhaM pRthak sarve padaM sAkAGgamityapi / vAkyaM prati matirbhinnA bahudhA nyAyadarzinAm // [vAkyapa0 211,2], ete'STau vAkyavikalpA AcAryANAm / tatrA'khaNDapakSe 'jAtiH saGghAtavartinI, eko'navayavaH zabdaH, bujhyanusaMhatiH' iti trINi lakSaNAni / khaNDapakSe tu 'AkhyAtazabdaH, kramaH, saGghAtaH, padamAdyam , pRthak sarvapadaM sAkAim' iti paJca lakSaNAni / atrApi 'saGghAtaH, kramaH' ityabhihitAnvayapakSe lakSaNa dvayam / 'AkhyAtazabdaH, padamAdyam , pRthak sarvapadaM sAkAsam' ityanvitAbhidhAnapakSe lakSaNatrayamiti vibhAgaH / iha ca 'padaprakRtiH saMhitA' [RkprAtizAkhye ] iti prAtizAkhyam , tatra padAnAM prakRtiH kAraNaM padaprakRtiH saMhitetyakhaNDapakSaH, padAni prakRtiyasyAH seti khnnddpkssHpraadurbhvti| tatrAkhyAtazabdo vAkyamiti parastAcchabdArthanirNaya iti prakaraNe darzayiSyati, yathA-'AkhyAtazabdo niyataM sAdhanaM yatra gamyate / tadapyekaM samAptArtha vAkyamityabhidhIyate // ' [vAkyapa0 2 / 328] iti / 'kevalena padenArthaH' [vAkyapa0 2 / 41] ityAdinA zlokASTakena 'saGghAto vAkyam' iti darzayiSyati / 'yathaika eva sarvArthaH' [vAkyapa0 217 ] ityAdinA 'devadattAdayo vAkye tathaiva syuranarthakAH' vAkyapa0 2 / 14] ityantena granthena tathA 'avyaktaH kramavAn' [vAkyapa0 2 / 19] ityAdinA 'vyAvRttabhedo yenArthaH' ityantena cAkhaNDa eva sphoTalakSaNaH zabdo vAkyamiti darzitam / uktaM ca- 'yenoccAritena sAsnAlAjUlakhurakakuda viSANyartharUpaM pratipAdyate sa zabdaH [pA0 ma0 bhA0 111 / 1], tathA 'sphoTaH zabdaH dhvaniH zabdaguNaH [pA. vA. 1170] iti |sphottshc dvividho bAhya Abhyantarazceti / bAhyo'pi jAtivyaktibhedena dvividhaH / tatra jAtilakSaNasya 'jAtiH saGghAtavartinI' iti vyaktilakSaNasya 'eko'navayavaH zabdaH' iti Abhyantarasya tu 'buddhyanusaMhRtiH' ityanenoddezaH / tatra jAtivyaktilakSaNasya bAhyasya 'yathaika eva' [ vAkyapa0 217] ityAdinA punaH 'avyaktaH kramavAn' [vAkyapa0 2 / 19] ityAdinA granthena svarUpamuktam / 'yadantaH zabdatattvam [vAkyapa0 2 / 30 ] ityAdinA zlokacatuSTayena Antarasya svarUpamuktam / 'santa eva vizeSA ye' [vAkyapa0 2 / 49 ] ityAdinA 'samAne'pi tvazabdatve' [vAkyapa0 253 ] ityantena zlokapaJcakena kramo vAkyamiti darzayiSyati / 'niyataM sAdhane sAdhyam' [bAkyapa0 2147] ityanena ca zlokadvayena 'padamAdyam , pRthak sarvapadaM sAkAim' iti lakSaNadvayaM vyAkhyAsyati / anyadapi vArtikakArIyaM pAribhASikaM zAstre vAkyalakSaNamasti 'AkhyAtaM sAvyayakArakavizeSaNaM vAkyam / ekati [pA. vA0 2 / 1 / 1] iti ca / jaranmImAMsakoktaM laukikamapyasti 'arthaikatvAdekaM vAkyaM sAkAjhaM ced vibhAge syAt' [ mImAMsAda0 2 / 1 / 46 ] iti / anayoH saGghAtapakSe'ntarbhAvaH / ete api prathamameva 'nighAtAdivyavasthArtham [vAkyapa0 2 / 3] ityAdinA vicaaryissyte| itthamaSTAveva vAkyavikalpA matabhedena sampadyante iti boddhavyam / yat Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyArthanirUpaNam] dvAdazAraM nayacakram 445 ato'ntyapadajJAnaM pUrvapadajJAnasaMskAraparipAkavazAt sambandhyantaravyavacchedi parasparasaMsargaviSayamupajAyate iti punaranena [bhartRhariNA] vRttAvuktam 'udAharaNamAtrametat , anyAnyapi vAkyalakSaNAni darzayiSyati' iti tad vArtikakArIyavAkyalakSaNAderantarbhAvamanapekSyeti mantavyam / uddiSTAnAM ca vAkyalakSaNAnAM yathAnyAsamagre kArikAbhireva darzitakrameNa svarUpamunmIlayiSyatIti nArtha iha tatpradarzanena / vAkyalakSaNaprasaGgena ca tathA vAkyArthasya sambandhasya ca matabhedaM darzayiSyati / tatrAkhaNDapakSe triSvapi lakSaNeSu pratibhA vAkyArthaH, yathA darzayiSyati 'vicchedagrahaNe'rthAnAM pratibhA'nyaiva jAyate / vAkyArtha iti tAmAhuH [vAkyapa0 21144 ] iti| avaziSTeSu paJcasu lakSaNesu madhyAdAkhyAtazabdo vAkyamityasmin pakSe kriyA vAkyArthaH, yathA vakSyati 'kriyA kriyAntarAd bhinnA' [vAkyapa0 2417 ] ityAdi / yathA ca 'pratibhA yatprabhUtArthA yAmanuSThAnamAzritam / phalaM prasUyeta yataH sA kriyA vAkyagocaraH // '[ 1 iti / saGghAtapakSe kramapakSe ca saMsargo vAkyArthaH, sa ca 'sambandhe sati yat tvanyadAdhikyamupajAyate / vAkyArthametaM saMprAhuranekapadasaMzrayam // ' [vAkyapa0 2 / 42] ityAdinA drshyissyte| tathA saGghAtapakSa eva 'sarvamedAnuguNyam' [vAkyapa0 2 / 44 ] ityAdinA prakArAntareNAbhihitAnvayapakSe pratipAdyamAne 'kAryAnumeyaH sambandho rUpaM tasya na vidyte|' [vAkyapa0 2146] ityanena zlokena vizeSavizrAntaH padAnAmevArtho vAkyArtha iti lkssyte| padamAdyaM pRthak sarvapadaM sAkAhamityasmiMstu pakSadvaye saMsRSTa eva prathamataraM prakramyate vAkyArthaH, yathA nirUpayiSyati-'teSAM tu kRtsno vAkyArthaH pratibhedaM / samApyate / ' [vAkyapa0 2 / 18], tathA 'pUrvarathairanugato yathArthAtmA paraH paraH / saMsarga eva prakrAntastathAyeSvarthavastuSu / ' [vAkyapa0 21414 ] iti / 'abhidheyaH padasyArtho vAkyasyArthaH prayojanam [vAkyapa0 2 / 114 ] ityanena prayojanaM vAkyArthatvena pradarzitam , tat keSAJcid mate sarvalakSaNasAdhAraNamiti na prayojanaM vAkyArtho vAkyalakSaNeSu pRthaga vibhajyate / tadevaM 'pratibhA, saMsargaH, saMsargavazAnnirAkAho vizeSAvasthitaH padArtha eva, saMsRSTa evArthaH, kriyA, prayojanaM ca' iti SaD vAkyArthA ihopadarzitAH / saMsarge saMsargavazAd vizeSAvasthite padArthe ca vAkyArthe'bhihitAnvayaH / saMsRSTe kriyAyAM cAnvitAbhidhAnam / pratibhAyAM tvekarasaiva pratipattiriti na tatra kAcidabhihitAnvayacarcA / prayojane tvabhihitAnvaya eva / vidhiniyogabhAvanAsaMjJAstu vAkyArthA na nirUpitAH, yasmAd bhAvanAkriyayoH paryAyatA prAyazo lakSyate, kevalaM prakRtyarthapratyayArthatAyAmatra vaiyAkaraNamImAMsakayorvivAdaH / kiJca, bhAvanA sakarmikaiva akarbhikApi kriyeti satyapi bhede sAdhyatvAvizeSAdabheda evAnayoH / yathA dhAtvartharUpA kriyA sAdhyabhUtaiva tathA bhAvanApIti kathamavAntarabhedAdU medo'nayorbhavet ? vidhiniyogau tu liGloTkRtyAnteSveva vAkyeSvarthAvityasarvaviSayatvAdanAdRtAviheti na tatpradarzanaM kRtam / tattadanAdivAkyArthavikalpAhitavAsanAprabodhajanmA kramavadbhirivAkamairbahIrUpatayA adhyastaiH padArthaizcitrIkRta iva vikalpavizeSollikhyamAna AkAro bahIrUpatayA adhyasto nirvibhAga eva zAkyAnAM vAkyArtha iti prAyazaH 'pratibhA'sodara evAsau mantavyaH / vAkyamapi tattadanAdivAkyavikalpAhitavAsanAprabodhajanma kramavadbhirivAkramaiH padaizcitrIkRta iva bahIrUpatayA adhyasyamAno viziSTavikalpollikhyamAna AkAravizeSa eva bahIrUpatayA adhyasta iti prAyazo buddhyanusaMhRtirityasya sodarameveti na tanmatAnusAreNa vAkyavAkyArthayorihAsaMgraho veditavyaH / naiyAyikAdInAM tu pUrvapUrvavarNasmRtisacivo'ntyo varNoM nazyadavasthAnubhavaviSayIkriyamANaH padaM yathA, tathaiva pUrvapUrvapadasmRtisacivamantyameva padaM nazyadavasthAnubhavaviSayIkriyamANaM vAkyamiti prAyazaH saGghAtapakSa evAntarbhavati / tathA pUrvapUrvapadArthasmaraNasacivetAntyena padenopajanyamAnA pratItirvAkyArtha iti prAyazaH saMsargapakSa evAsyAntarbhAva iti na tadasaGgraheNAvyAptiratra vknyaa| athAtrAnavayave ekasmin sphoTAtmake vAkye pratibhAlakSaNe ca vAkyArthe vAkyavAkyArthayoradhyAsarUpaH sambandhaH, tadvakSyati'vAkyavRttasya vAkyArthe vRttiH' [vAkyapa0 2 / 263] ityAdi / avaziSTeSu pakSeSu vAcyavAcakabhAvalakSaNo yogyatAkhya eva zabdArthayoH sambandho mImAMsakadRSTayA / zAkyadarzanAnusAreNa tu vijJAnavAdanayena bauddhe zabdArthe sarvatra kAryakAraNabhAva eva, bAhyArthavAde tu tatra saGketalakSaNo'sau boddhavyaH / naiyAyikAdyanusAreNa ca saGketalakSaNa evAsau / ityevamatra vAkyavAkyArthasambandhAnAM saMkSepataH kharUpaM boddhavyam / sambandheSu madhyAdatra adhyAsameva darzayiSyati, padakANDe tu sarvAnabhidhAsyati / tatra vaiyAkaraNasyAkhaNDa evaiko'navayavaH zabdaH sphoTalakSaNo vAkyam , pratibhaiva vAkyArthaH, adhyAsazca sambandha iti pada(ra.)vAdipakSadUSaNaparaH paraM TIkAkAro vyavasthApayatItyasya kANDasya sNkssepH|" iti puNyarAjaracitAyAM vAkyapadIyaTIkAyAm 2 / 1 / 2 // naya057 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ SaSThe vidhiniyamavidhyare asya nirgamasUtram - imA NaM bhaMte / rataNappabhA puDhavI kiM sAMsatA, asAsatA ? gotamA ! siyA sAsatA siyA asAsatA / se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuJcati - siyA sAsatA siyA asAsatatti ? gomA ! devyA sAsatA, vaNNapajjavehiM gaMdhapajjavehiM rasapajjavehiM phAsapajjavehiM saMThANapajjavehiM 5 ghaNana sambandho'nvayavyatirekavAnantyapadArthavya ktirvAkyArtha iti / yathAha - nAdairAhitabIjAyAmantyena dhvaninA saha / 314-2 AvRttaparipAkAyAM buddhau zabdo'vadhAryate // [ vAkyapa0 1184 ] iti / sa ca kRtasaGgItereva padAdizabdArthajJasya puruSa [sya ] pratyayaheturvAkyArthaH zabdo vA, nAkRtasaGgIteH, mlecchaprayuktazabdArthAparijJAnavat / naitAH svamanISikA ucyante, kiM tarhi ? asya nayasya yato nirgamastannirgamasUtram - imA NaM bhaMte 10 tatyAdi yAvat saMThANapajjavehiMti / etamevAgamaM bhedavacanAditi hetutvenAha nayacakrakAraH, 1 pUrvaM [pR0 3 paM0 14-16] nayacakravRttikRtA ullikhitaM jIvAjIvAbhigamasUtrapAThamanusRtyaivAtra ayaM mUlapATho nirdiSTaH, kintu atra "asya nayasya yato nirgamastannirgamasUtram - imA NaM bhaMte rataNappabhetyAdi yAvat saMThANapajjavehiMti" iti nayacakravRttau pAThadarzanAt 'davvadvayAe sAsatA, asAsatA vaNNapajavehiM gaMdhapajjavehiM rasapajjavehiM phAsapajjavehiM saMThANapajjavehiM' ityapi pAThaH syAt // 2 "nAdaiH zabdAtmAnamavadyotayadbhiryathottarotkarSeNAdhIyante vyakta paricchedAnuguNasaMskAra bhAvanAbIjAni / tatazcAntyo dhvanivizeSaH paricchedasaMskAra bhAvanAbIjavRttilAbhaprAptayogyatAparipAkAyAM buddhAvupagraheNa zabdasvarUpAkAraM sannivezayati / " iti bhartRhariviracitAyAM vAkyapadIyasvavRttau / "nAdairiti dhvanibhiH 'sphoTamavadyotayadbhiH' iti zeSaH / AhitabIjAyAmiti, bIjAni zaktayaH, tA AdhIyante tasyAM zaktidvAreNa / dhvaninA saha iti, tasmin kAle zabdo'vadhAryata iti sambandhaH | AvRttaparipAkAyAmiti, AvRttaH paripAko yasyA iti, paripAkaH kAryotpAdanaM prati viziSTa AtmalAbhaH / sa ca bIjAnAmapi vartate / saha sannidhAnAt / yataH pratidhvanivibhAgaM vizeSapratipatteH tasya vRttilAbhaH, antyadhvanikAle cAvasthAnAt kAlAntarAvabhAso'pyasti / sa tu bIjAnAmapi paripAko buddheravyatirekAd bIjAnAM buddhereva sambandhitvenopAttaH, na tu buddheH paripAkaH 1 AvRttaH paripAko yasyAmiti vigrahaH / vyaktaparicchedeti, vyaktaparicchedo viziSTasvarUpAvadhAraNam, vyaktasya paricchedaH / saMskArabhAvaneti zaktaya evAdhIyante tAstu saMskArAdibhirucyante / tathAhi - zaktayazcetaH saMskurvanti viziSTaM janayantIti 'saMskAra' zabdoktAH tadrUpabhAvanaM ca bhAvanA, yatazcetanenAkAreNa bhAvayanti / viziSTottara buddhijanakatvena bIjAni / tena saMskArazcAsau bhAvanA ca bIjaM ceti samAnAdhikaraNasamAsaH / paricchedeti sphoTaparicchedopAyAH saMskArAdayaH, teSAM vRttilAbho viziSTakAryonmukhatA / prApteti yogyataivAtra paripAkaH, sa prApto yayA sphoTaparicchedasamartheti yAvat / " iti vRSabhadevaviracitAyAM vAkyapadIyasvavRttervyAkhyAyAm / "nAdairdhvanibhirA hitabIjAyAm, AhitaM bhAvanAbIjaM yasyAM sA tathoktA / AvRttaparipAkAyAmiti, AvRtto'bhyastaH paripAko yasyAH sA tathoktA, prathamena dhvaninA kiJcidu bhAvanAbIjamAhitaM tena ca kazcit paripAkaH kAryajananazaktivizeSaH, evaM dvitIyeneti / yadyapi paripAkA bhinnAstathApi jAtimAzritya 'AvRtta' vAco yuktiH 'aSTakRtvo brAhmaNA bhuktavantaH' itivat / bhAvRttetyasya anyA vyAkhyA - AvRtto'vadhAraNavighnabhUtasya rAgAdikaSAyasya paripAkaH paripAcanaM yasyAmiti, AvRttena vA AvRttyA kaSAyaparipAko yasyAmiti / kvacit tu 'AvRtti' iti pAThaH / buddhAvantaHkaraNe zabdo'vadhAryate antyena dhvaninA saha yadA antyo dhvaniravadhAryate tadA 'gauH' ityevaM zabdo'pyavadhAryate ityarthaH / avadhAraNAparaparyAyaM jJAnamapi buddhayAkhyAntaHkaraNAdhikaraNamiti sAGkhyA manyante / etaccAvadhAraNaM citrabuddhiriti vArtikakArIyA manyante / athavA antyena dhvaninA saha pUrvanAdairAhitabIjAyAM buddha pazcimadhvanyanantaraM zabdo'vadhAryate gaurityekaM padamiti, yadava - dhAraNaM samastavarNaviSayaM smaraNamityAcakSate / paramArthatastu pratyakSajJAnamevaitat dhvanisaMskRtazrotrendriyajanitatvAt na hyanyathA sphuTaprakAza upapadyata iti / " iti rAmacandraviracitAyAM maNDanamizrakRtasphoTasiddhervyAkhyAyAM gopAlikAyAm, pR0 132 // 3 tappa bhA0 / etadantargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 4 dRzyatAM pR0 4 Thi02 // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 451 asya nayasya ArSamUlakatvapradarzanam] dvAdazAraM nayacakram asAsatA [jIvAjIvAbhi0 3 / 178] iti bhedavacanAt / varNAdiparyAyAdiSu varNaH paryavaH samantAd bhavitA ekavAkyabhAvAt varNasyaiva parito bhavanAd gamanAcca / varNebhya vyAcaSTe ca-varNAdiparyAyAdiSvityAdi / paryAyazabdasya parigamanArthasya paryavazabdasya bhAvavAcino grahaNAd varNAdiparigamanAni yasmin samantato bhAvo vA, avaterdhAtorbhAvArthasya rakSaNAdidaNDake pAThAt , varNAdaya eva paryAyAH paryavA iti karmadhArayo vA sarUpaikazeSatvAt saGgrahItasamAsadvayatvAt , samantAd gamanatvAta samantAd bhAvitvAcca paryAyANAM paryavANAM ca, atra kenArthena paryAyaparyavArthayorekasyoktI dvitIyasyApi saiva niruktiH ? iti manyamAna Aha-varNaH paryavaH samantAd bhavitA eMkavAkyabhAvAt dravyaguNakarmaNAM saprabhedAnAM sattAsamavAyasambandhapradhAnAnAM saMsRSTarUpANAmekavAkyabhAvAditi, bahuvrIhiM darzayati -varNasyaiva parito bhAvAd gamanAcceti / kathaM punastatparigamanaM paryavanaM ca ? iti tad bhAvayituM sopapattikaM sanidarzanamAha-varNebhya 10 evetyAdi yAvad gRhyanta iti / varNebhya eva rUpAdibhyo guNAntaraM 'citravarNo raktazyAmapANDvAdiH 1 adhunopalabhyamAneSu jIvAjIvAbhigamasUtragrantheSu saMThANapajjavehiM iti pATho nopalabhyate, kintu pUrvamavazyamAsIt, dRzyatAM pR. 3 paM0 16 / adhunA tu adholikhitaH pATha upalabhyate-"imA NaM bhNte| rayaNappabhA puDhavI kiM sAsayA asAsayA? goyamA! siya sAsatA siya asaasyaa| se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai 'siya sAsayA siya asAsayA'? goyamA! davvaTThayAe sAsatA, vaNNapajjavehiM gaMdhapajavehiM rasapajavehiM phAsapajavehiM asAsatA / " iti jIvAjIvAmigamasUtre 3 / 11781 asya vyAkhyA- "imA Na bhaMte ityAdi / iyaM bhadanta | ratnaprabhA pRthivI ki zAzvatI azAzvatI? bhagavAnAha -gautama! syAt kathaMcit kasyApi nayasyAbhiprAyeNetyarthaH shaashvtii| syAt kthnycidshaashvtii| etadeva savizeSa jijJAsuH pRcchati-se keNatuNamityAdi / 'se'zabdaH 'atha'zabdArthaH, sa ca prazne, kena arthena kAraNena bhadanta ! evamucyate yathA syAt zAzvatI syAdazAzvatIti ? bhagavAnAha-gautama ! davaTThayAe ityAdi, dravyArthatayA zAzvatIti / tatra dravyaM sarvatrApi sAmAnyamucyate, dravati gacchati tAn tAn paryAyAn vizeSAniti vA dravyamiti vyutpattadravyamevArthaH tAttvikaH padArthoM yasya na tu paryAyAH sa dravyArthaH dravyamAnAstitvapratipAdako nayavizeSaH, tadbhAvo dravyArthatA, tayA dravyamAtrAstitvapratipAdakanayAbhiprAyeNeti yAvat zAzvatI, dravyArthikanayamatapolocanAyAmevaMvidhasya ratnaprabhAyAH pRthivyA AkArasya sadA bhAvAt / varNaparyAyaH kRSNAdibhiH gandhaparyAyaiH surabhyAdibhiH rasaparyAyaiH tiktAdibhiH sparzaparyAyaiH kaThinatvAdibhiH azAzvatI anityA, teSAM varNAdInAM pratikSaNaM kiyatkAlAnantaraM vA anyathAbhavanAt atAdavasthyasya cAnityatvAt / na caivamapi bhinnAdhikaraNe nityAnityatve, dravyaparyAyayorbhedAbhedopagamAt, anyathA ubhayorapyasattvApatteH, tathAhi zakyate vaktuM paraparikalpitaM dravyamasat paryAyavyatiriktatvAd bAlatvAdiparyAyazUnyavandhyAsutavat , tathA paraparikalpitAH paryAyA asantaH dravyavyatiriktatvAt bandhyAsutagatabAlatvAdiparyAyavat / uktaM ca - 'dravyaM paryAyaviyutaM paryAyA dravyavarjitAH / ka kadA kena kiMrUpA dRSTA mAnena kena ghA ? // 1 // ' iti kRtaM prasaGgena / vistarArthinA ca dharmasaGgrahaNiTIkA nirUpaNIyA / " ityAcAryazrImalayagiriviracitAyAM jIvAjIvAbhigamasUtravRttau // 2"ava rakSaNagatikAntiprItitRptyavagamanapravezazravaNakhAmyarthayAcanakriyecchAdIptyavApyAliGganahiMsAdahanabhAvavRddhiSu iti paThitatvAt" iti navamArasamAptau nayacakravRttau vakSyate / haimadhAtupAThe'pi "489 ava rakSaNagatikAntiprItitRptyavagamanapravezazravaNakhAmyarthayAcanakriyecchAdIptyavApyAliGganahiMsAdahanabhAvavRddhiSu ekonaviMzatAvartheSu" iti pAThaH / mudrite pANinIyadhAtupAThe tu "601 ava rakSaNagatikAntiprItitRptyavagamapravezazravaNasvAmyarthayAcanakriyecchAdIptyavAptyAliGganahiMsAdAnabhAgavRddhiSu" iti pATha upalabhyate // 3 "sarUpANAmekazeSa ekavibhaktau" pA0 1 / 2 / 64 // 4ekavAcyabhAvAt pr0|| 5 "ekaM citraM rUpaM nIlAdirUpairekarUpArambhAt / yathA hi zuklAdirvizeSo rUpasya tathA citraM rUpAdivizeSa eva, yadyapi zuklAdizabdaina vyapadizyate tathApi khazabdena vyapadezAdastitvam / atha viruddhAnAM nIlAdInAM kathamekarUpArambhakatvam / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalatam [SaSThe vidhiniyamavidhyare eva varNAntaraM tadArambhaniyamAdeva pRthivyAdiSu bhavati samantAd gacchati vA / tAni prAgabhAvapradhvaMsAtmakAni gRhyante, tasmAt tairvarNAdiparyavairazAzvatI, varNa eva ca paryavo guNaH yathAsambhavaM zyAmAdiH saMyogavibhAgapRthaktvaparatvAparatvAdizca, taiH pAkajo vA tadArambhaniyamAdeveti, yathoktam - yeSAmadhikRtamArambhasAmarthyam [ ] Iti, pRthivyAdiSu 5 varNAntaraM bhavati samantAd gacchati vA / tAni varNAdiparyavAH paryAyA vA ghaTAdIni vA dravyANi 315-1ArabdhAni tairapyanyArabdhadravyANi prAgabhAvapradhvaMsAtmakAni varNAAnAtmakAnyeva mRtpiNDAdyavasthAnAni ghaTAdIni kapAlAdIni ca gRhyante / tasmAt taiH prAgabhAvapradhvaMsAtmakairghaTAdyAtmabhUtairvarNAdiparyavairazAzvatI kAryakAraNabhUtairityarthaH / karmadhAraye vA varNa eva ca paryavo guNo yathAsambhavamityAdi, guNA ime, taiH 'azAzvatI' iti ca vartate varNAdiparyavairiti sambandhaH / yathAsambhavamArabdhAnArabdhadravyagatAH kecicchayA10 mAdayo'nArabdhacaturvidhANugatAH tadArabdhadravyAntare kAraNaguNapUrvAzcaturvidhe, pArthiveSveva raktAdyAH pAkajAH, yathA zuklAnAmiti / yathA hi bahUni zuklarUpANyekaM zuklarUpamArabhanta ityupalabdham , tathA nIlAdInAmapi citrarUpArambhakatvaM dRSTatvAdabhyupagantavyam / " iti prazastapAdabhASyavyAkhyAyAM vyomavatyAM pRthivInirUpaNe / "kvacidekasyAmapi vyaktAvanekaprakArarUpasamAvezaH yatra nAnAvidharUpasambandhasambandhibhiravayavairavayavI Arabhyate / kathametaditi cet , ucyate-yathAvayauravayavyArabdhastathAvayavarUpairavayavini rUpamArabdhavyam , avayaveSu na zuklameva rUpamasti nApi zyAmameva, kintu zyAmazuklaharitAdIni / na ca teSAmekaM rUpamevArabhate nAparANItyasti niyamaH, pratyekamanyatra sarveSAmapi sAmarthyadarzanAt / na ca paraspara virodhena sarvANyapi nArabhanta evetyapi yuktam, citrarUpasyAvayavinaH pratIterarUpasya dravyasya pratyakSatvAbhAvAcca / na cAvavayavarUpANi samucitAnyatra citradhiyA pratIyante tairevAvayavI pratyakSa iti kalpanAprAmANyam , anyatrApi tathAbhAvaprasaGgenAvayavirUpocchedaprasaGgaH / tasmAt sambhUya tairArabhyate, taccArabhyamANaM vividhakAraNasvabhAvAnugamAcchayAmazuklaharitAtmakameva syAt 'citram' iti ca vypdishyte|" iti prazastapAdabhASyavyAkhyAyAM kandalyAM pRthivInirUpaNe // 1 dRzyatAM Ti0 8 // 2 madhipattikRta pra0 / dRzyatAM pR0 437 paM0 12 // 3 (ityaadi|)||4degni tairapyanyArabdha bhA0 pratau nAsti // 5 (degdyAtmakA ? ? ? ) // 6 kathaM dhAraye pra0 // 7 va ityAdi pra0 // 8 "idAnIM rUpAdInAhauktA guNAH [ vai0 sU0 7 / 1 / 1 ], rUpAdisUtreNoddiSTA ityarthaH / guNalakSaNaM coktam [vai0 sU0 7 / 1 / 2 ], 'dravyAzrayI' [111115] ityAdinA dravyakarmabhyAM vaidhayaM kathitamityarthaH / idamevaMguNamidamevaMguNamiti coktam [vai0 sU0 // 1 / 3 ], tathA yuktaM 'rUparasagandhasparzavatI pRthivI' [11] ityAdi / tatra prathivyAM rUparasagandhasparzA dravyAnityatvAdanityAH [ vai. sU0 // 114 ], ghaTAdeH pArthivasya vinAzAt tadgatAnAmapi rUpAdInAM vinAza AzrayavinAzAt / agnisaMyogAzca [vai0 sU0 15], agnisaMyogAcca pArthiveSu paramANuSu rUpAdInAM vinAzaH kArye samavetAnAM tvAzrayavinAzAdeva / paramANuSvagnisaMyogAdeva kutaH1 guNAntaraprAdurbhAvAta [ vai0 sU0 7116 1. yasmAcchayAmAdiguNebhyo vyatiriktaM guNAntaramutpadyate tataH pUrve paramANuguNA vinaSTAH guNavati guNAnArambhAt / etena nityeSvanityatvamuktam [ vai0 sU0 1117 ], etena guNAntaraprAdubhAvena nityeSu paramANuSu rUpAdInAmanityatvamuktaM pArthiveSveva, yataH apsa tejasi vAyau ca nityA dravyanityatvAt [ vai0 sU0 // 18 ], salilAnalAnilaparamANurUpAdayo nityA [AzrayanityatvAt virodhiguNAntarAprAdurbhAvAca nAgnisaMyogAd vinAzaH / anityeSvanityA dravyAnityatvAt [ vai0 sU0 19 ], anityeSu salilAdiSu' anityA rUpAdaya AzrayavinAze teSAmapi vinAzAt / kAraNaguNapUrvAH pRthivyAM pAkajAzca [ vai0 sU0 // 1 / 10 ], anityAyAM kAryarUpAyAM pRthivyAM kAraNaguNapUrvI rUpAdayo jAyante, nityAyAM tu paramANukhabhAvAyAM pAkajAH pAkAdagnisaMyogAjAtAH / apsu tejasi vAyau ca kAraNaguNapUrvAH pAkajA na vidyante [ vai0 sU0 71 / 11 ], kArye udakAdyavayavini samavAyikAraNarUpe rUpAdaya Arabhyante, pAkajAstu jalAdyaNuSu naiva santi virodhiguNAntarAbhAvAt / agaNavato dravyasya guNArambhAt karmaguNA aguNAH [vai0 sU0 1112], aguNasya dravyasyaivotpannasya kAraNaguNairguNA janyante na guNakarmaNAm , azeSAvayavaguNekArtha Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 AgamAnusAreNa nayasvarUpapradarzanam ] dvAdazAraM nayacakram gandhAdibhizca / zAzvatI drvyaarthtH| iti SaSTho vidhiniymvidhyrH| saMyogavibhAgau sakriyeSu, pRthaktvaM sarvadravyeSu, paratvAparatve digdezakAlApekSe telliGge, AdigrahaNAd gandhazabda-jJAnAdayo'sAdhAraNaguNAH pRthivyAkAzAtmAdInAm , ekatvAdisaGkhyAH sarvadravyasAdhAraNA eva, gandhAdibhiriti tRtIyAnirdezAdebhizvAzAzvatI / [zAzvatI] nityA rUpAdimUrtisaMsthAnasAmAnyadharmedravyArthato ratnaprabhetyarthaH / iti SaSTho nayo naigamabhedo dravyAstikAntaHpAtI parisamApta 'itizabdasamAptyarthatvAt , vidhi. niyamavidhyara iti nAmanirdezo'yaM nayacakravibhAgavinyastacakrAra ivAra iti / samavAyAbhAvAt karmatvavat / etena pAkajA vyAkhyAnAH [ vai0 sU0 1113], agnisaMyogAnivRtteSu zyAmAdiSu pAkajA jAyante iti te'pi guNarahite siddhAH / saMyogavati saMyogArambhavad guNavati pAkajA iti cet , na, ekadravyavatvAt [vai. sU0 11 / 14 ], ekadravyavantaH pAkajAH, te kathaM tatraivArabhyeran viruddhatvAt ? saMyogasya tu saMyogavati Arambho na duSyati anekadavyatvAt / " iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P. pR0 25 // 1 "ekadikAlAbhyAM sannikRSTavipraSTAbhyAM paramaparam [vai0 sU0 7 / 2 / 25], ekadikko piNDau dikRtayoH paratvAparatvayoH kAraNam, ekakAlo vartamAnakAlasambaddhau kAla kRtayoH paratvAparatvayoH kAraNam / tau ca sannikRSTaviprakRSTabuddhyarekSayA piNDau kAraNam / kAraNaparatvAt kAraNAparatvAcca [vai0 sU0 // 2 / 26], parAparadikpradezasaMyogAvasamavAyi. kAraNam / tathaiva parAparakAlapradezasaMyogau / dikAlapradezaiH saMyogAt sannikRSTaviprakRSTayoH piNDayoH sannikRSTaviprakRSTabuddhyapekSayA sannikRSTe'paratvaM viprakRSTe ca paratvam / " iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P.pR0 28 // 2"kAla idAnIM kathyate-aparasmin paraM yugapadayugapacciraM kSipramiti kAlaliGgAni [vai0 sU0 2 / 2 / 6], etAnyaparatvavyatikarAdIni kAlaliGgAni / tatra pareNa dipradezena saMyukte yUni paratvajJAne jAte sthavire cAparega dikpradezena saMyukte'paratvajJAnotpattau kRSNa kezAdivalIpalitAdiparyAlovanayA yena nimittena yUni aparatvajJAna sthavire ca paratvajJAnaM jAyate sa kAlaH / tathA tulyakAryeSu kartRSu 'yugapat kurvanti, ayugapat kurvanti' iti yataH pratyayo jAyate sa kAlaH / tathaikakriyAphalamuddizya odanAkhyaM bhUyasInAmadhizrayaNAdikriyANAM prabandhapravRttau tulyakartari 'ciramadya kRtam , kSipramadya kRtam' iti yataH prayayau bhavataH sa kAla iti / tasya guNAH saGkhya parimANapRthaktvasaMyogavibhAgAH |............it idamite yatastaddizo liGgam [vai0 sU. 2 / 2 / 12], mUrta dravyamavadhiM kRtvA yata etad bhavati ida(ya?)masmAt pUrvetyAdipratyayaH tad dizo liGgam / guNAH sngkhyaaprimaannpRthktvsNyogvibhaagaaH|" iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P. pR0 13 // 3 "ghrANagrAhyo guNo gandhaH / sa ca dvividhaH-surabhirasurabhizca / pRthivImAtravRttiH / .............. zrotragrAhyo guNaH zabdaH AkAzamAtravRttiH / ........... sarvavyavahAraheturjJAnaM buddhiH,..."sarveSAmanukUlatayA vedanIyaM sukham , sarveSAM pratikUlatayA vedanIyaM duHkham , icchA kAmaH, krodho dveSaH, kRtiH prayatnaH, vihitakarmajanyo dharmaH, niSiddhakarmajanyastvadharmaH, buddhyAdayo'STAvAtmamAtravizeSaguNAH / " iti annambhaTTaviracite trksnggrhe|| 4"idAnIM saGkhya dInupakramate, bhedavyavahArahetuH saGkhyA, sAdhunA rUpAdivyatiriktetyetadarthamAha - rUparasagandhasparzavyatirekAdarthAntaramekatvaM tathA pRthaktvam [vai0 sU0 12 / 1], 'eko'yam' ityAdipratyayo na rUpAdinimittaH tatpratyayavilakSaNatvAt / rUpAdinimitto hi 'rUpavAn' ityAdipratyayaH syAt / tasmAdarthAntaranimittaH / ekatvaikapRthaktve kAryeSu kAraNaguNapUrve / dvitvAderekatvebhyo'nekaviSayabuddhisahitebhyo niSpattiH / tathaiva dvipRthaktvAdeH pRthaktvebhyaH, kintu ekapRthaktvAdyaparasAmAnyAbhAvaH / tayornityatvAnityatve tejaso rUpasparzAbhyAM vyAkhyAte [vai0 sU0 // 2 // 2]. yathA dravyanityatvAt tejaHparamANurUpaspazauM nityau evamekatvaikapRthaktve nityadravyavartinI niye, yathA cAnitye tejasi dravyAnityatvAcAnityau rUpaspazauM tathaiva kAryavartinI anitye ektvaikpRthktve| nivRttizca (niSpattizca T)[vai0 sU0 // 2 // 3], yathA ca tejasi kArye kAraNaguNapUrvA rUpasparzayostpattirevamekatvapRthaktvayoH / evaM gurutvadravatvasnehAnAm / " iti candrAnandaviracitAya vaizeSikasUtravRttI P.pR. 27 // 5 itizabdaH ya iti itizabda: bhaa0|| 6zcakAra pr0|| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [SaSThavidhiniyamavidhyarasamAptiH ___ ayaM ca SaDdo dravyAstika upavarNitaH / eSu ca paryavazabdo bhAvavacanaH, paryAyazabdaH samantAdgativacanaH / vizeSeNa tu yathAdarzanameva vidhyAdiSu pratyeka vyAkhyAtakharUpabhedamanugantavyaM sarvagatisAmAnyamatyajadbhiH / dravyazabdArthastatra tatra vyAkhyAta ev| / ayaM cetyatItAn paJcaitaM ca SaSThaM sampiNDya ekasya trizatabhedasya saGkepeNa SaD bhedAH, tatra 'vidhiH 'vidhi[vidhiH vidhividhiniyama] 'vidhiniyamaH 'vidhiniyamaM SaSThazcAyaM vidhiniyamavidhiriti SaDnedo dravyAstika upavarNitaH, SaDapyete bhedA dravyAstikasyaivetyarthaH / . eSu ca SaTsu nayeSu paryavazabdo bhAvavacanaH samantAd bhavanAt paryavaH sarvAtmanA bhavanAt / paryAyazabdaH samantAdgativacanaH, samantAd gamanAt paryAyaH, dravyasya varNAdyAtmanA parito gamanAt / 10 ayaM ca vigrahArthaH SaNNAmapi sAmAnyena draSTavyaH, vizeSeNa tu yathAdarzanameva vidhyAdiSu pratyekaM vyAkhyAta315-2 svarUpabhedamanugantavyaM sarvagatisAmAnyamatyaja dbhiH, sarvasya sarvAtmakatvAt ekasya sarvAtmakatvAt ekaikasya sarvAtmakatvAt sarvasya caikaikAtmakatvAt sarvagatimeva yathAdarzanamAha / dravyazabdArthastatra tatra vyAkhyAta eva yathAdarzanaM dravyaprAdhAnyAt , paryAyopasarjanAdihAnte paryAyazabdo vyAkhyAtaH / 8 iti dravyArthanayavikalpAH smaaptaaH|| XXXXXXXXXXXXXXxxxxxxxxxxx 1 atra 'eSu ca samantAd bhavanAt paryavaH, samantAd gamanAt pryaayH|' ityapi pAThaH syAt // 2 dRzyatAM pR0 451 paM0 3 // 3STadravyaH pra0 // 4 paryayoM pr0|| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM aham / - atha saptama ubhyobhyaarH| yadyasat kArya notpadyeta asannihitabhavitRkatvAt khapuSpavat / khapuSpamapi votpadyeta asannihitabhavitRkatvAt kAryavat / khapuSpasattvasyAzrayo nAstIti cet, na, itaratrApi tulyatvAt / ghaTasya mRdo'tattvAd ghaTAdisattvasyApyAzrayo nAstyeva utpatsyamAnasya asataH sattAsamavAyitvAt / idAnIM paryAyanayaprathamazirApradidarzayiSayA anantaranirdiSTavaizeSikobhayavidhinirAcikIrSayA cottaraH samanantarAnulomatvAt pUrvaviruddhatvAnivRttaniranuzayatvAcca nayAnAmasatkAryavAdameva dUSayitumAha - yadyasadityAdi / AstAM tAvadasmanmatam , pUrvanayamatenaivaitat tvadarzanamanupapannamiti bramaH, dravyArthikanayAnAM sannihitabhavitRkabhavanAbhyupagamAd nAsat kAryamutpattumarhati, asannihitabhavitRkatvAt , khapuSpavat / khapuSpamapi 'votpaghetAsannihitabhavitRkatvAt kAryavat / SaTpadArthasaMsargavAdasya sattAsamavAyabalena pravRttatvAta 10 sattAsamavAyonmUlanAt tatrasyaivonmUlanamityabhiprAyeNAyaM sattAsamavAyavicAraprastAva iti / khapuSpasattvasyAzrayo nAstIti cet / syAnmatam - kAraNadravyeSvAzrayabhUteSu satsveva sattAsamavAyAt kArya prAgasat pazcAdutpadyate, khapuSpaM tu nirAzrayatvAd notpatsyate kAryavaidhAditi / etacca na, itaratrApi tulyatvAt , kAryamapi hi nirAzrayamasattvAdeva khapuSpavat , ato na kazcit kAryakhapuSpayorvi-17 zeSaH / kiM kAraNam ? ghaTasya kAryasya mRdo'tattvAt , mRdravyasya piNDAdirUpairbhavitRNo na tattvaM tvanmate / / piNDAdi kAryamasattvAt / tasmAd ghaTAdisattvasyApyAzrayo nAstyeva khapuSpAdisattvasyeva / tvanmatenaivotpatsyamAnasya piNDaghaTAdeH kAryasya niHsattAsamavAyasyA'sataH sattAsamavAyitvAt sattAsamavAyitvAbhyupagamAt utpanna hyAzrayamAzrayantyAzrayiNaH sattAdayaH [ ] iti siddhAntAt tasyAM hyavasthAyAM 1 bhayamavidhi pra0 // 2 'ruddhAnivRtta bhA0 / 'ruddhAnnivRtti ya0 / dRzyatAM pR0 221 paM0 8 // 3 dRzyatAM pR0 317-2 paM0 2 // 4 cotpadyatAsanni pra0 / dRzyatAM pR0 323-1 / atra votpadyatAmasannihita. bhavitakatvAt ityapi pAThaH syAt , tulanA pR0 351-2 // 5 syAsataH sataH sattA bhA0 // Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam saptama ubhayobhayAre athAzrayisamavAyAhate'pi kArya khenaivAstitvenotpannamAzrayo bhavati khapuSpavaidhahNa, evaM tarhi tasya svata eva sataH kiM tadatiriktasattAsambandhakalpanayA prayojanam ? kAryakhapuSpayorAzrayakRtavizeSAbhAvo vaa| yadyasat sad bhavati, vizeSaheturvaktavyaH-khapuSpaM kasmAnnotpadyate? ghaTAdi kasmAdutpadyate? 6 athocyeta-kAraNavadakAraNavizeSAt / yadyakAraNaM notpadyate tatpuruSavAcyaM tataH kArya notpadyata eva kAraNamevotpadyate iti sa eva kAraNavAdaH parigRhItaH syAt / atha bahuvrIhisamAsAzrayaNam , tannotpadyate'vidyamAnakAraNatvAd ghaTavat; svayamasataH kAryasyAzrayasvAbhAvAt khapuSpamutpannamAzrayamtvAzrayiNa ityaho paramatAkiGkaratvaM bhavatAmiti / sattAyAH samavAyAbhAve ca kutaH kAryotpattiH ? iti / 10 athAzrayItyAdi / athaitasmAt khapuSpatulyatvApattidoSabhayAt sattAyA AzrayiNyAH samavAyAhate'pi sat kArya tadAzrayabhUtaM skhenaivA stitvena svabhAvasattayaivotpannamAzrayo bhavati kadAcidapyanutpatsyamAnasya khapuSpasya vaidhayeNetISyate, tata evaM tahItyAdi, iSyata evaitadasmAbhiH 'svenaiva mahinA tat sat' iti, na tu tvayA / tvayA caivamasmAbhiriveSyamANe kharaviSANAdyasadvilakSaNasya tasya kAryasya svata eva sataH kiM tadatiriktasattAsambandhakalpanayA prayojanam ? na kiJcit tena kalpitenetyarthaH, sattAsambandhAnarthakyam , 15 ataH sarvadravyaguNakarmAdikAraNasamavAyikAryasaMsargavAdo nivartate tasmAdeva / tadaniSTAnabhyupagame yo mayA 116.2 prAguktaH kAryakhapuSpayorAzrayakRtavizeSAbhAvo vA, tatra tulye tayorasattve kAryamevotpadyate khapuSpameva notpadyata iti ko vizeSahetuH ? tadvayaktiH - yadyasadityAdi gatArthaM yAvad ghaTAdi kasmAdutpadyata iti , ityataH kAryakhapuSpayoravizeSadoSastavasthaH / ___athAnyathaitadoSaparihArArthamucyeta-kAraNavadakAraNavizeSAt , yathAsaGkhyaM sakAraNaM ghaTAdi 20 khapuSpamakAraNamityasti vizeSaH, kAraNaiH samavAyyasamavAyibhirghaTIdi sambadhyate na tu khapuSpAdIti / sa eva svAbhiprAyaM vivRNoti - yadyakAraNaM notpadyate tatpuruSavAcyamiti 'na bhavati kAraNamityakAraNam' itthaM tatpuruSasamAsazcediSTaH tataH kArya notpadyata eva kAraNamevotpadyate, tasyaiva vidhividhyAdiprAcya'nayadarzanAt kAryatayotpAdAt sa eva kAraNavAdaH parigRhItaH syAt, sa ca mayA neSTaH / tasmAt tatpuruSe naiva vicAraH kAryaH / atha yasya na kAraNaM tadakAraNamiti bahuvrIhisamAsAzrayaNaM tannotpadyate 25 kArya tasyAM bahuvrIhikalpanAyAmavidyamAnakAraNatvAt khapuSpavat / ghaTavaditi vaidharmyam , yathA ghaTa utpadyate na tatheti / tataH kim ? tato'nutpannatvAt tadanAzrayaH sattAyAH, sattAnAzrayatvAt tatsambandhAbhAvAcca na 1zrayaMtyAyiNa pra0 // 2 'kiMkatvaM bhA0 / ( paramatakiGkaratvaM ?) // 3 sattAyA pra0 // 4 athaiva tasmAt pra0 / (atha vaitasmAt ?) // 5 tulye jayo pra0 / (tulye'nayo ?) // 6degTAdibhi samba' pA0 De. bhA0 / TAdibhiH samba0 vi0 / (TAdi abhisamba?) // 7 vAcyaM iti bhA0 / vAcya iti ya0 / (degvAkyamiti ? vAkye iti)|| 8degsamAzrayaNaM pra0 / dRzyatAM pR0 320-1 // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAsamavAyanirAkaraNam ] dvAdazAraM nayacakram 457 evaM tarhi sarvAsattvaprasaGgaH paramANyavAdInAmakAraNatvAdanutpannatvAdanAzrayatve sattAsamavAyAbhAvaH, teSAM hyAzrayatve sattvasamavAya iSTaH, tataH sattAsamavAyAbhAvAt kAraNAnAM paramANvAdInAmabhAvAt kAryasya kAryasamavAyinAM ca khapuSpAda na kazcid vizeSa iti sarvazUnyateti srvvirodhaaH| athocyeta- nityotpannatvAt khasadbhAvenaiva santi paramANvAkAzAdIni, kArya-5 dravyaguNakarmaNAmeva sattAsamavAyAt sattvamiti / evaM tarhi AkAzaparamANvAdiSu anupanipAtikharUpatvAdAtmAbhedAca na kenacit sambandho'syAH syAt / asati ca sambandhe yathA sattA satI eva padArthatvAt svarUpasadbhAvAca tathA tAnyapi dravyaguNa satkAryamiti / atrocyate - evaM tarhi sarvAsattvaprasaGga ityAdi yAvat sarvazUnyateti sarvavirodhA iti / paramANavo'kAraNatvAd viyadAdIni ca notpadyante, anutpannatvAdanAzrayaH sattAyAH, tadanAzrayatve 10 sattAsamavAyAbhAvaH, teSAM hyAzrayatve sattvasamavAya iSTa iti tadvaidhayaM darzayati / tatazca sattAsamavAyA-317 1 bhAvAt khapuSpavat kAraNAnAM paramANvAdInAmabhAvaH, tadabhAvAt kAryamakAraNatvAdanAdhAraM ka samavaitu ? tasmAt kAraNAsamavAyitvAt khapuSpAt tasya na kazcid vizeSaH, ataH prAguktAvizeSadoSastadavasthaH kAryasamavAyibhiH paramANubhiH sahitasya kAryasyedAnI prApitastvayaiva, kArye samavetAnAM rUpAdighaTatvAdyutkSepaNAdInAM kAryasamavAyinAM ceti vigrahAntarAt / tataH kimiti cet , ucyate - iti sarvazUnyatA, iti sarvabhAvA na santIti / / bruvataH paramazUnyavAditA bhavataH itizabdanigamanArthatvAt / iti sarvavirodhAH, itthaM svavacanAbhyupagamapratyakSAnumAnarUDhivirodhAH sarvAsadvAdinaH pramANAbhAvAt / kAraNAkAraNakAryAkAryavirodhAvirodhalakSaNabhedasUtrANAM sadAdyavizeSasUtrasya ca sattAsamavAyaprANotthAnatvAt kimavaziSTaM syAcchAstrasya tannAnAtvaprayojanasya vaizeSikAkhyasya kAryakAraNakhapuSpAvizeSAditi / - itthaM prAgasataH sakAraNasya kAryasya khapuSpAvizeSo mA bhUditi athocyeta-nityotpannatvA- 20 :, vityAdi / svasadbhAvenaiva santi pRthivyAdicaturvidhaparamANvAkAzakAladigAtmamanAMsi dravyANi sattAsamavAyau guNAzca vibhuparimaNDalAdayaH / kintu kAryadravyaguNakarmaNAmeva sattAsamavAyAt sattvamiti / atrocyate - evaM taha-tyAdi yAvat tatpadArthatvavaditi / yathAkAzaparamANvAdiSu nopanipatituM zIlamasyAH sattAyAstathA kAryadravyaguNakarmasvapi sattAsvarUpatvAdanupanipAtisvarUpatvam , anupanipAtisvarUpatvAccAtmAbhedastasyAH sarvaparamANvAkAzAdiSvagaMganAdipadArtheSvAtmAbhedAcca na kenacit sambandho'syAH syAt / asati ca 317-2 sambandhe yathA sattA sattAdravyatvaguNatvAdisambandhAbhAve satyeva padArthatvAt svarUpasadbhAvAcca 'svAtmasvarUpaM khAtmani AdadhAti' ityevaMsvarUpA tathA sattAdisamavAyamantareNa tAnyapi kAryadravyaguNakarmANi bhavantu AkAzaparamANvAdivat sattAvaJceti kiM tadvayatiriktasattAdravyatvAdisamavAyakalpanayA ? tasmAddhetuphalavandhya 1degtvAt nAzrayaH ya0 // 2'yatvA(yatvAt ?) sattA bhA0 / 'yatva sattA ya0 // 3degNAtsama pr0|| 4 kAryasama pA0 // 5 dRzyatAM vaizeSikadarzanasya prathamAdhyAyasya prathamamAhnikam / dRzyatAM pR0 437 di0 5,8, pR0 440 Ti0 5,6 // 6sattAsattAlamavAya bhA0 / dRzyatAM pR0 455 paM0 11 // 7deggamanAdi pra. .. naya058 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 nyAyAgamAnusAriNIvRsyalaGkRtam [ saptama ubhayobhayAre karmANi bhavantu tatpadArthatvavaditi sattAsambandhAt santi dravyAdInItyayuktam / tato'nupapannavikalpatvAt sattAsamavAyasya sattAdravyatva guNatvakarmatvarUpatvAdisambandhAt sadravyaguNakarmarUpAdaya ityAdyavizeSa-lakSaNavirodhAvirodhArambhAnArambhAdivizeSadharmAbhidhAnamayuktaM sarvavAkyAnRtatvavat / 0 tvAdabhAvaH syAt sattA samavAyayoH khapuSpavaditi / iti sattAsambandhAt santi dravyAdIni ityayuktam, tasmAt sattAsambandhAd dravyaM sad guNaH san karma saccetyayuktam / AdigrahaNAd 'dravyatvAbhisambandhAd dravyANi pRthivyAdIni, guNatvAbhisambandhAd guNA rUpAdayaH, karmatvAbhisambandhAt karmANi gamanAdIni' ityayuktam, itizabdasya nigamanArthatvAd evaM tAvad yat pratyajJAsiSmahi - asannihitabhavikatvAt khapuSpavat kAryamasaditi pUrvanayadarzanenaiva tadupApIpadAmeti / 10 ita uttaramasmAdeva nyAyAt kaTandyAM TIkAyAM ca yat pUrvapekSitaM tadeva samarthayitumAha - tato'nupapannavikalpatvAdityAdi uddezavAkyam / sattAsambandhAt santi dravyatvAd dravyANi, guNatvAd guNAH, karmatvAt karmANi, rUpatvAd rUpam, AdigrahaNAt pRthivItvAdibhyaH pRthivyAdayaH rasatvAdibhyo rasAdayaH, gamanatvAdibhyo gamanAdaya ityAdi / kriyAvad guNavat samavAyikAraNaM dravyalakSaNam / dravyAzrayI aguNavAn saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSa iti guNalakSaNam / ekadravyamaguNaM saMyoga vibhAgeSvainapekSaM 15 kAraNamiti karmalakSaNam [ vai0 sU0 1 / 1 / 14-16] ityAdinA dravyAdInAM nAnAtvaM virodhyavirodhyArambhAnArambhakAryakAraNAdibhizca sattAdibhyazca tribhyaH sadanityai dravyavat kArya kAraNaM sAmAnyavizeSavaditi dravyaguNakarmaNAmavizeSaH [ bai0 sU0 1 / 1 / 7 ] iti SaDavizeSamukhena vizeSAbhidhAnaM sattAsamavAyabIjaM sarvatra tat sarvamayuktaM vaktum / kasmAt ? anupapannavikalpatvAt, sarvavAkyAnRtatvavat, yathA 'sarvaM madIyaM tvadIyamanyadIyaM ca vAkyamanRtam' iti bruvANasya tasya vAkyaM satyamanRtaM satyAnRtaM vA syAt ? sarvathA 20 nopapadyate / yadi tad vAkyamapyanRtaM satyAnRtaM vA tataH sarvavAkyAnRtatvapratipAdanAsamartham svayamapramANa318-1 tvAt, apramANatvamasatyatvAt / atha satyaM na tarhi sarvamanRtam, tasya sarvAntaH pAtitvAt tatsatyatvavaccheSasyApi satyatvAt sarvathAnupapannaM vAkyamevaM 'sattAsamavAyAt sat' ityAdisadAdyavizeSalakSaNa virodhArambhAdi 1tvAbhAvaH pra0 // 2 mahi sanna pra0 / dRzyatAM pR0 455 paM0 1 // 3 pakSistaM bhA0 / pakSastaM ya0 // 4 atra 'samavAyikAraNamiti dravyalakSaNam' ityapi pAThaH syAt, dRzyatAM pR0 440 Ti05 // 5 napekSa ya0 // 6 dRzyatAM pR0 440 Ti0 5 // 7 dRzyatAM pR0 457 Ti0 5 // 8 " vijJAtasAdharmyavaidharmyANAM ca dravyAdInAmabhyudayaniHzreyasahetutvAt sAdharmya tAvat kathayati sadanityaM dravyavat kArya kAraNaM sAmAnyavizeSavaditi dravyaguNakarmaNAmavizeSaH [ vai0 sU0 11117 ], 'sad dravyaM san guNaH sat karma' iti sattA trayANAmavizeSaH tathaiva anityatvamanyatrAkAzAdibhyaH / dravyavaditi samavAyikAraNavattvamavizeSaH paramANvAkAzAdivarjam / kAryatvamabhUtvA bhavanaM tathaivAvizeSo'nyatra nityadravyebhyaH / kAraNatvaM kAryajanakatvaM trayANAmavizeSaH, kSityAdIni dravyaguNakarmaNAM samavAyikAraNam, AkAzAdIni guNAnAm, mano'ntyAvayavidravye guNakarmaNAm, guNAstu rUparasagandhAnuSNasparzasaGkhyAparimANaikapRthaktvasnehazabdA asamavAyikAraNam, buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmabhAvanA nimittakAraNam, saMyogavibhAgauSNyagurutvadravatvavegA ubhayathA kAraNam, paratvAparatvadvitvadvipRthaktva pArimANDalyAdayo'kAraNam, karmANi saMyogavibhAgeSvasamavAyikAraNam / sAmAnyAni ca tAni dravyatvAdIni vizeSAzca ta iti sAmAnyavizeSAH, tadvattA trayANAmavizeSaH / " iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P. pR0 7 // 9 a satyaM pra0 // 10 atra virodhAvirodhArambhAnArambhAdi ityapi pAThaH syAt // Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAyAH satkaratvakhaNDanam] dvAdazAraM nayacakram 459 iha prAk sattAsambandhAt saMtAM vA asatAM vA sadasatAM vA dravyAdInAM satkarI sattA? ne tAvadasatAM satkarI sattA zazaviSANAdInAmapi satkaratvaprasaGgAt / nApi satAM bhUtatvAt sattAvat prakAzitaprakAzanavaiyarthyavat / satAM ca punaH sattAsambandhAt sattvAdanavasthAprasaGgAt / prAk tat sattAsambandhAt kimAtmakamiti svarUpAvadhAraNaM kAryam, anyathA'sattvAt / nApi sadasatAm , aikAtmyAnupapatteH / ghaTakhapuSpavat / ubhayadoSaprasaGgAca, yadasat tat kharaviSANatulyam, yat sat tatra sattAsambandho vyarthaH, sadasatovaidhAt kArye sadasattA na [vai0 sU0 9 / 1 / 12] iti ca tvanmatasiddhAnupapattirevAyaM vikalpaH / tasmAd vikalpAnupapatterna sttaasmbndho'bhidhaanprtyyhetuH| vizeSadharmApAdanavAkyAni nopapannAni, sarvapadArthAnAM vaizeSikIyANAM sattAsamavAyamUlavizeSAtmakatvAd 10 dravyAdikAryotpattivicAraprakRtezca tadeva vicAryate tatprANatvAd vaizeSikIyatatrasyeti / syAnmatam - kathaM punaranupapannavikalpatvaM sattAsamavAyasya ? iti, atrocyate - iha prAk sattAsambandhAt satAM vetyAdivikalpatrayopanyAso gatArthaH, evaM bhavanmataM syAt / taduttaram - na tAvadasatAmityAdi / laghutvAdutkrameNAsatAM sattAsambandhAt sadabhidhAnapratyayapratiSedhaH prAgiti / / nApi satAmiti vaiyarthyAMpAdanaM bhUtatvAt sattAvaditi gatArtham / prakAzitaprakAzanavaiyarthyava-11 diti dvitIyamudAharaNaM lokasiddhaM zAstrasiddhAt sattodAharaNAd bhedenopanyastamiti vizeSaH / na vaiyarthyadoSa evAsmin vikalpe, kiM tarhi ? satAM ca punaH sattAsambandhAt sattvAdanavasthAprasaGgAditi, vidyamAnAnAmeva punarapi sattAsambandhAt sattveSTau sattAyA api tatsattvAbhidhAnapratyayakaryAH sattAntarasambandhAt sattvam , vasyA api tathetyanavasthA syAt / kizcAnyat , prAk tat sattAsambandhAdityAdi yAvadanyathA'sattvAditi / taJca dravyAdi pUrva sattAsambandhAt kimAtmakam ? iti svarUpAvadhAraNaM kAryam / 20 tasyAmavasthAyAM sattAsambandhazUnyatvAd naivAsti tat, anavadhRtAtmakatvAt , khapuSpavat / anyathA'sa-31 tvAt anavadhRtAtmakatve tasyAsattvAditi / nApi sadasatAmiti tRtIyavikalpasyottaram / aikAtmyAnupapatterityanekAntavAdAbhyupagamasya pUrvAbhyupagamena virodhAt / athavA aikAtmyAnupapattariti anAhatanayena prakAzatamasorivAtyantavaidhAt 'sat sopAkhyam asad nirupAkhyam' tayoH sadasatovaidhAdekatra na yujyate sadasattvam / ghaTakhapuSpavaviti, 25 ghaTaH sopAkhyaH sattvAt , asattvAt khapuSpaM nirupAkhyamiti vaidhAdekatvAbhAvastayorevaM sadasadAtmakaM kAryamityayuktam / kizcAnyat , ubhayadoSaprasaGgAcca / tadvathAcaSTe-yadasat tet kharaviSANetyAdi yAvat tvanmatasiddhAnupapattirevAyaM vikalpa iti / asatpakSe khapuSpAdavizeSaH, satpakSe sattAsambandha 1 dRzyatAM pR0 461 paM0 9 // 2 dRzyatAM pR0 461 paM0 14 // 3 vaizeSikamataMcasyeti bhA0 / vaizeSikayataM ca tasyeti ya0 // 4prAkta sattA bhA0 / prAtka sattA ya0 / atra prAka sattA ityapi pAThaH syAt, evaM sati mUlamapi 'prAk sattAsambandhAt tat kimAtmakam' iti kalpanIyam / (prAk ca sttaa?)|| 5 tacchaviSA bhA0 / (tcchshvissaa?)|| 6degSpAdivizeSaH bhA0 / pAvizeSAH y0|| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam - [saptama ubhayobhayAre nanvaguNAdivad dravyAdInAM sattAsambandhaH pratiSidhyate na tu svarUpasadbhAva iti sattA naivAsatAM satkarI / eSa vikalpo'nupapanna iti tvayaiva tarhi kRtam / evamapi naivaitat, sattAsambandhAt prAk khabhAvasadbhUtakAryAsattvapratipAdanadvAreNAyaM vicAraH prastuta ev|| 5 nanu sa prAgviSayAsatsatkaratve zazaviSANAdisatkaratvaprasaGgastadavasthA, dravyAdInAM khata evAstitve sattAsambandho vyarthaH syAdato'satsatkaratvameva sattAyAH, vaiyarthyam , sadasatovaidhAt kArye sadasattA na [vai0 sU0 9 / 1112] iti ca tvanmatAviruddhamevAnupapannatvam / tasmAd vikalpAnupapatterna sattAsambandho'bhidhAnapratyayaheturiti nigamanam / . Aha - nanvaguNAdItyAdi yAvad naivAsatAM satkarIti / astu tAvat satAmeva satkarI satA 10 nAsatAm , yathA mayA prAgukto dRSTAntaH svabhAvasadbhAvapratipAdanArthaM bhAvasya yathA nAsya guNo'stItyaguNo guNa eva sannaguNa ityucyate tathA svabhAvasadbhAvasanneva bhAvo nAstyasya sannityasannucyate na tu svayamasanniti, tathA dravyAdayo'pi santaH, teSAM tu sattayA saha sambandhaH pratiSidhyate na tu svarUpasadbhAva ityato 319-1naivAsatAM satkarI sattA, kiM tarhi ? satAmeva / tasmAdasatAM sattAsambandhAnabhyupagamAdadoSa iti / atrocyate - eSa vikalpo'nupapanna iti tvayaiva tarhi kRtam , evaM bruvatA tvayaiva tarhi 'asatAM 10 satkarI sattA na bhavati' ityetadasmadanuSTheyamanuSThitam , ato'sya siddhatvAdatra vayaM nizcitAH saMvRttAH / api ca - evamapi naivaitadityAdi / yadyapi mayA tvadanabhijJatAkhyApanArthamuktam - asatAM sattAsambandho nAstIti / naitadapyevam / kintvasatAmeva sattAsambandhaH syAd vA na vA ? iti vicAryam / kiM kAraNamiti cet, ucyate - zazaviSANAdisatkaratvaprasaGgaH / sattAsambandhAt prAk tadviSayo dravyAdi kArya tat / svabhAvenaiva kiM sat ? uta sattAsambandhAt sat ? ityetasmin sandehe svabhAvasadbhUtasya kAryasyAsattva20 pratipAdanadvAreNAyaM vicAraH prastuta eveti kathaM prastutaparityAgena parihAro yujyata ityabhiprAyaH / / api ca nanu sa prAgviSayetyAdi / yo'yamasmAbhiH prAgudrAhitaH yadyasat sad bhavati ityAdinopapattipranthena aguNaguNasthAnIyasattAyA evAbhAva iti yadyavidyamAnaM dravyAdiviSayaM sattA svayamasatI santaM kuryAt zazaviSANAdIn bandhyAputrAdiH saMtaH kuryAdityeSa prasaGga ApipAdayiSitastadavasthaH / etadanicchato dravyAdInAM svata evAstitve sattAsambandho vyarthaH syAdityeSa vA doSaH nirviSayatvAt sattAsambandhasya, aniSTaM . 1 "sikatAbhyo'nutpatterdanaH kSIrAccotpatteH pratyakSeNa cAgrahaNAt sadasat kArya kAraNe / sadasatorvaidhAt kArye sadasattA na [vai0 sU0 9 / 1 / 12], sattvAsattvayoryugapadviruddhatvAnna sadasat kArya kAraNe, tasmAdasadeva / " iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P. pR0 31 / "nAsanna sanna sadasat sadasatodhAt [nyA0 sU0 4 / 1 / 48], prAgU niSpatterniSpattidharmakaM nAsat upAdAnaniyamAt , kasyacidutpattaye kiJcidupAdeyaM na sarvaM sarvasyetyasadbhAve niyamo nopapadyate iti / na sat, prAgutpattervidyamAnasyotpattiranupapanneti / na sadasat, sadasatovaidhAt , 'sat' ityarthAbhyanujJA 'asat' ityarthapratiSedhaH, etayoAghAto vaidharmyam , vyAghAtAdavyatirekAnupapattiriti / " iti nyAyabhASye // 2 tvanmataviruddhamevAnupapannatvam pr.| (tvanmatasiddhamevAnupapannatvam ?) // 3 dRzyatAM pR0 445 paM0 3 // 4 dRzyatAM pR. 456 paM0 3, pR0 459 paM0 2 // 5saMta raM0 / saMtaM pA0 vi0 bhA0 / sataM De0 // 6 stathAvasthaH ya0 // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastamaMtimatanirUpaNam] dvAdazAraM nayacakram 466 tacApyevamanupapannamasatsatkaratvam / yo'pi cAvayavArthavikalpeSu antyo vyutpattivikalpaH so'pyevmnuppnnH| na, sAdhyenAnabhisambandhAt.........asAdhanatvam / pratijJAvizeSo vA...... prativiziSTatvam / atha dravyAdInAm ....... teSAmasattvamasiddhaM dravyAdyabhyupagame sttvaat| prAgutpatteriti cet , siddhasAdhanametat, tadA teSAM sattAsambandhAnabhyupa-5 gmaat| nAsatA sambadhyate sattA vizeSaNatvAd daNDavat / yathA vizeSaNasya daNDasya mAsatA daNDinA sambandhastathA sattAyA api / atha sambadhyate, sattAyA eva hi sAmathyAt tasyA AdhArIbhavati sadvyAdi, caitat / ato'satsatkaratvameva sattAyA ityeSa eva vikalpo bhavitumarhati / taccApyevamanupapannamasa-10 tsatkaratvaM vicAritavidhinetyupasaMharati / / yo'pi cAvayavArthetyAdi / 'anupapannavikalpatvAt' ityasya sAdhanasyAvayavArthAH saMtAmasatAM sadasatAM vA dravyAdInAM satkarI sattA iti vikalpAH, teSu 'nAsatAM satkarI' ityasya vikalpasya upapAda-319-2 nArtha yAni sAdhanAni vyutpAditAni pUrvapakSIkRtya vyAvartitAni ca, teSu yo'ntyo vyutpattivikalpaH suSTu: vyutpAdya vyAvartitaH pUrvapakSa ityabhimataH so'pyevamanupapanna iti vicAraparyantasyottarasyAnupapattau tuSa-18 kaNDavat sarvavicAranairarthakyAt pUrvapakSa evottarapakSo bhavatItyabhiprAyaH / yat tAvaduktam - nAsatAmityAdi pUrvapakSo yAvat satkaratvaprasaGgAditi atra prakrAntaM prazastamatinAna, sAdhyenAnabhisaMbandhAdityuttaraM yAvadasAdhanatvamityeSa prathamo vyutpattivikalpaH / pratijJAvizeSo vetyAdi dvitIyo gatArthaH sottaro yAvat prativiziSTatvam / atha dravyAdInAmityAdistRtIyaH sottaro yAvat teSAmasattvamasiddham , dravyAdyabhyupagame saMttvAditi / atra codyam - prAgutpatteriti cet , 20 prAgutpatterna santi dravyAdIni, tasmAdasattvaM siddhamiti / atrottaram - siddhasAdhanametat , tadA teSAM sattAsambandhAnabhyupagamAditi / eteSu triSu vyAkhyAvikalpeSu asArabuddhyA nAsatA sambadhyate sattA, vizeSaNatvAt , daNDavat / yathA vizeSaNasyetyAdi sAdhanavyAkhyA yAvat sattAyA apIti / atha sambadhyata ityAdinA yAvat tadavastha iti pUrvapAkSika eva paramatamAzaGkayottaramAha-atha 25 tava matamasadapi dravyAdi sambadhyate sattAdheyasvarUpatvAt tatpratipAdyasattvAt sattAyA eva hi hetubhUtAyAH - 1degkalpAta pra0 / dRzyatAM pR0 458 paM0 2 // 2 dRzyatAM pR0 459 paM0 1 // 3 dRzyatAM pR. 458 paM0 10 // 4 sat pra0 // 5 dRzyatAM pR. 459 paM0 2 // 6 matinA na zAnyenA bhA0 / matinA na zAcyenA 20 / matinA nAzAcyenA pA0 De0 / matinA nAzAnyenA vi0 / (degmatinA saadhyenaa?)|| 7tvamityeva prathamo pr0|| 8 satvAdi pra0 // 9sattAveyasva bhA0 / sattAveyaMsvaya0 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [saptama ubhayobhayAre tadvacchazaviSANAdibhirapi sambadhyeteti zazaviSANAdInAmapi stkrtvprsnggstdvsthH|n, zazaviSANAdivadatyantanirAtmakatvAnabhyupagamAt kaarydrvygunnkrmnnaam| nanu 'asat' ityatra natra uttarapadAbhidheyanivAraNArthatvAt satpratiSedhArthatvAt kathamasya sAtmakatvam ? na, anekAntAt, aputrabrAhmaNavadaguNaguNavat / yathA nAsya putro'stItyaputro brAhmaNaH nAsya guNo'stItyaguNo guNaH tathehApi nAsya sdityst| na ca tadapi nirAtmakaM zazaviSANavat, sattAsambandhAdRte'pi yathA parapakSe pradhAnAdInAM sAtmakatvaM tethehApi syAt / / tvatpakSe dRSTAntAbhAva iti cet, sAmAnyAdivadvA,......"sAmAnyAdivadeva sAmarthyAt tasyA AdhArIbhavati sadvyAdIti / etadapi nopapadyate, yasmAt tadvacchazaviSANAdibhi10 rityAdi gatArtham / evaM vyutpAdya pUrvapakSaM prazastamatirAhAtrApyuttaram - zazaviSANAdivadatyantanirAtmakatvAnabhyupagamAt / keSAm ? kAryadravyaguNakarmaNAm / dvividho hi bhAva uktaH svabhAvasadbhAvaH sambandhasadbhAvazca itaretarAsatAM sAtmakAnAmeva saMvizeSaNAsattvAdananyacandrAdivadityAdi pUrvam / tasmAcchazaviSANAdInAmevAtyantAsatAmasattvam , na prAkpazcAditaretarAdyasatAmanAtmakatvam / ato dravyAdi 120-1 sat, tattu svakAraNeSu samavetaM vastveva, sattAsambandharahitamapi sAtmakameva, na kharaviSANAdivad nirAtmakam / 15 tasmAd yuktaH sattAsambandho dravyAdInAm , na khapuSpAdInAmiti / / ___ atrAha - nanvasadityAdi yAvat kathamasya sautmakatva]miti dravyAdernirAtmakatvApAdanArtho prantho gatArthaH uttarapadAbhidheyanivArakatvAt satpratiSedhArthaH, satpratiSedhArthatvAdanAtmakamiti / atrottaram - na, anekAntAdityAdi yAvat tathehApi nAsya sadityasaditi laukikazAstrIyadRSTAntadvayena vyabhicArapradarzanArtho bahuvrIhisamAsAzrayeNa aputrabrAhmaNavadaguNaguNavaditi ca gatArtho granthaH / evamanAtmakatve[5]sthite 20 tasyA vyabhicAra ucyate-na ca tadapi nirAtmakamityAdi, vaidharyeNa zazaviSANavaditi / sattAsambandharahitatvAd nirAtmakaM kharaviSANavadityetat sAyabauddhakalpitapradhAnapuruSapazcaskandhavat syAt / athavA sattAsambandhAt sAtmakamityevamucyamAne pradhAnAdivat sattAsambandhAdRte'pi sAtmakatvadarzanAdityavyApitA tathehApi syAditi / tvatpakSe dRSTAntAbhAva iti 'cedityAdi pUrvapakSIkRya taduttaram - sAmAnyAdivadvetyArabhya yAvat 28 sAmAnyAdivadeva sAtmakaMna ghaTAdivat sAtmakamiti vAzabdAvadhAraNArthatvavyAkhyAnasahito pranthaH vaizeSikapakSe sattAsambandharahitasAtmakadRSTAntAbhAve codite sAmAnyavizeSasamavAyAnAM sAtmakatvavat syAditi 1dRzyatAM pR0 333-1 // 2 tasyAdhArIbhavati pr0|| 3 dRzyatAM pR. 441 paM0 5 // 4 dRzyatAM pR. 434 paM0 2 // 5sAtmakamiti pr0|| 6 nArthAgrantho pra0 // 7'asata' ityatra nama nivArakatvAdityAzayaH / dRzyatAM pR. 324-2 // 8laukazAstrI pr0|| 9 atra 'evamananAtmakatve sthite' ityapi pAThaH syAt // 10 atra tasyA ityasya 'sattAyAH' ityarthaH syAt / atra avArasye tu tasya iti pAThaH klpniiyH|| 11 mAne va (ca)pradhA De0 vi0| mAne tha pradhA 20 paa0|| 12cetyAdi pr0|| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastamatimatakhaNDanam ] dvAdazAraM nayacakram 463 sAtmakaM na ghaTAdivat sAtmakam / sAmAnyAdInAM sAtmakatvamasiddhamiti cet, na, svarUpabhinnatve sati abhinnavAgbuddhivyavahAraviSayatvAd yad vizeSaNaM tat sAmAnyam / atrApyuttare bahveva sampradhAryam, 'atyantanirAtmakatvAnabhyupagamAt' iti vacanena sadasattvayorapi vikalpavattvaM varNyate - kiJcitsat samastasaditi, evamasadapi 15 saMpUrNaniratizayakhAtmana eva tu sattvAd nirUpyam - katamat tat ka vA kizcitsattvamasattvaM vA ? etarhi nirUpyate - nanvidameva tadekasattAsadasadapi asamarthagavavat / tArtham / sAmAnyAdInAM sAtmakatvamasiddhamiti cediti dRSTAnte sAdhyadharmAsiddhicodanA / tatparihAraH - na, svarUpabhinnetyAdi yAvad vizeSaNaM tat sAmAnyamiti dRSTAntasAdhanam / chatravastrakambalAdivizeSaNaizchatrivastrikambalinAM sAtmakaire / tmarUpapratyayakarairvizeSaNatvavat svarUpabhinnatve sati abhinnavAgbuddhivyavahAra - 10 viSayatvAd vizeSaNaM sAmAnyaM sAtmakaM cetyantamuttarametaditi / 320-2 atrApyuttare vahneva sampradhAryam, asmAn pratyetadapyuttaraM na nizcalamevetyabhiprAyaH / yasmAdeta - dapyuttaraM dravyAdInAM zazaviSANavadatyantanirAtmakatvAnabhyupagamabalena saprasaGgamutthApitaM zaizaviSANAdInAmapi satkaratvaprasaGgastadavasthaH ityataH prabhRti samAnapracarcam, anyadapyatra vakSyAmaH - ' -'atyanta nirAtmakatvAnabhyupagamAt' ityanenaiva tAvadvacanena sadasattvayorapi vikalpavattvaM varNyate, dvidhA sat - kizcitsat samasta. 15 saditi, eNvamasadapItyAbhyAM vikalpAbhyAm / sampUrNaniratizayasvAtmana eva tu sasyAt tuzabdaH paramatavyAvartanArthaH, yadyapi mataM parasya - sadasatorvikalpavattvamastu, ko doSa? iti, tanna bhavati, sat sattaraM sattamamiti sato'tizayAbhAvAt kuto vikalpaH sattve ? tasmAt sampUrNameva sattvamevamasattvamapi / tato 'nAtyantAnAtmakaM sAtmakaM ca' ityayuktaM vaktumityabhiprAyaH / astu vA vikalpavat sattvamasattvaM ca tat punarnirUpyaM tvayA katamat tat svarUpataH kva vAzraye kicit sattvamasattvaM vA ? iti vikalpyam / 20 atrAha - etarhi nirUpyate, kimatra nirUpyam ? nanvidameva tadekasattA sadasadapi, ekayA svabhAvasattayA sat tadevAsat saMmbandhisattayeti / tatastat kiJcitsat kiJcidasat / kimiva ? asamarthagavavat yathA gokAryAsamartho gaureva sannagaurityucyate nAsau gaurna bhavati tathedamapi dravyAdi saMdevAsaditi / 321-1 1 1 gatArtha ya0 / gatArtha ca bhA0 / atra 'uttaram' ityanena anvaye 'gatArtham' iti 'gatArtha ca' iti vA pAThaH sAdhureva, 'granthaH' ityanena anvaye tu 'gatArthaH' iti vA 'gatArthazva' iti pATho'vazyaM kalpanIyaH // 2 " sAmAnyaM dvividhaM paramaparaM ca khaviSayasarvagatamabhedAtmakamanekavRtti ekadvibahuSu AtmasvarUpAnugamapratyayakAri svarUpAbhedenAdhAreSu prabandhena vartamAnamanuvRttipratyayakAraNam / " iti prazastapAdabhASye sAmAnyanirUpaNe // 3 vetyanta pra0 // 4 saMga utthA 0 // 5 dRzyatAM pR0 461 paM0 5 // 6 dRzyatAM pR0 462 paM0 2 // 7 evamadapa pra0 // 8 " idamo hiMl [ pA0 5 / 3 / 16 ], saptamyantAt kAle ityeva, hasyApavAdaH, asmin kAle etarhi / kAle kim ? iha deze / ....anadyatane rhilanyatarasyAm [ pA0 5 / 3 / 21], karhi kadA, yarhi yadA tarhi tadA, etasmin kAle etarhi / " iti pA0 vai0 siddhAntakaumudyAm // 9 saMbaMdhasatta pra0 / evamagre'pi // 10 saditi bhA0 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 myAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [saptama ubhayobhayAre ____evaM tarhi sAmAnyasattAyAH sattA avyaktiH kiJcitsatI na sampUrNA satI ekasadbhAvatvAt svasattAvat, svabhAvasadbhAvatvAt asamavetasattAkAni dravyAdIni ythaa|saa asarvagatAca vyaktireva vA na bhavati ekajAtIyApetakharUpatvAt ghaTavat / ubhayAsampUrNatAyAM ca tad na sat asattvAt khapuSpavat, nAsat sattvAd 5 ghaTavat, na sadasat sadasattA'bhAvAt / sadasadvaidharmyanirAkaraNAyaiva tu prAya iyaM prtipttirbhvtH| atra brUmaH - evaM tahItyAdi / sAmAnyAkhyAyAH sattAyAH sAmAnyasattAyAH sattA, sA cAvyaktiH dravyAdivyaktirahitA kizcitsatI, na sampUrNA satI svabhAvasattAmAtreNa satI sambandhisattayA na satI, satI cAsatI ca vikalpavatItyarthaH / kasmAt ? ekasadbhAvatvAt , yadekasattayA sat tat saJcA10 sacca dRSTam , tadyathA - svasattAvat, yathA dravyAdi svabhAvasattayA sadekayA sambindhisattayA asat tathA mahAsattApi syAditi / eSa eva hetvartho'nyayA vAcocyate -svabhAvasadbhAvatvAt , asamavetasattAkAni dravyAdIni yatheti gatArthametadaniSTApAdanam / sA sAmAnyasattA asarvagatA ca svaviSayasarvagatA na bhavatItyetadapi doSApAdanam , na sarvasvaviSayAnuvRttirityarthaH / vyaktireva vA dravyAdivyatiriktA na bhavatIti doSApAdanapratijJAntaram / ubhayatraika eva hetuH - ekajAtIyApetasvarUpatvAditi, ekaprakAra15 mekajAtIyam , prakAravacane jAtIyar [pA0 5 / 3 / 69 ], na tu jAtyantAccha bandhuni [pA0 5 / 4 / 9], mA bhUd dravyatvasattAdivadanaikAntikatvam / tata ekajAtIyAdapetaM vyAvRttaM svarUpaM yasyAH sA ekajAtIyApetasvarUpA, tadbhAvAdekajAtIyavyAvRttasvarUpatvAd ghaTavata sajAtIyAsajAtIyavyAvRttasvarUpatvAdityarthaH / yathA ghaTa ekaprakArebhyo vyAvRttasvarUpo dezakAlavarNAkArAdibhirviziSTatvAd ghaTAntarasvaviSayavyApI ca na bhavati vyaktireva ca na bhavati tathA sattApi syAditi / tasmAdayuktamasamarthagavavadekasattAsadasattvaM dravyAde20 stathA sattAyAzceti / 321-2 itazcAyuktam, vakSyamANadurnirUpavikalpatvAt khapuSpavadasattvAdityanupapannavikalpatvahetorevaitAni vyAkhyAnAntarANi / tadyathA- ubhayAsampUrNatAyAM cetyAdi / vastuno dravyAdeH sAmAnyasya vA sattvenAsattvena ca kizcitsamastatvAbhyAmasampUrNatAyAM punarapi tad nirUpyameva kiM sadasampUrNam , utAsat , Ahosvit sadasat ? iti / tatra yadi tAvat sat tat sad na bhavati, kasmAt ? asattvAt khapuSpavat , ubhayA 1 // etadantargataH pATho bhA0 pratau nAsti // 2danaprati raM0 / ( 'danaM pratideg ?) // 3 "prakAravati cAyam , thAl tu prakAramAtre, paTuprakAraH paTujAtIyaH / " iti pANinIyavyAkaraNavyAkhyAyAM vaiyAkaraNasiddhAntakaumudyAm // 4 "jAtyantAccha bandhuni [5 / 4 / 9 ], brAhmaNajAtIyaH / bandhuni kim ? brAhmaNajAtiH zobhanA / jAteya'kSakaM dravyaM bandhu" iti vaiyAkaraNasiddhAntakaumudyAm / asya vyAkhyA- "brAhmaNajAtIya iti, 'yekayoH / 1 / 4 / 22] itivad bhAvapradhAno tasya jAtizabdena saha bahuvrIhiH, brAhmaNatvajAtyAdhArabhUtaH piNDa ityarthaH / brAhmaNajAtiriti, SaSThItatpuruSaH bhAvapradhAnena saha karmadhArayo vA / jAtavyaMjakamiti, badhyate jAtirasminniti bandhu, 'zasvRsnihi [uNA0 10] ityAdinA adhikaraNe upratyayaH / rUDho'pi bandhuzabda AptaparyAyaH puMliGgo'sti tathApi sa neha gRhyate 'bandhuni' iti napuMsakanirdezAditi bhaavH|" iti jJAnendrasarakhatIviracitAyAM tattvabodhinyAm // 5 rUpAdityarthaH pr0|| 6rNatAsat pr0|| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastamatimatakhaNDanam] dvAdazA nayacakram 465 yo'pi cAsacchabdasya nAsya sadityasadaguNaguNavat satsattAsambandharahitamityarthaH so'pyanupapanno vikalpaH kRttaddhitAntarUpArthaviprakRSTAntaratvAt / atha nAsya saditi sattApi svabhAvasattayA satI yasya nAsti tadapyasad dravyAdi ucyate gurutvA bhAvAd guNAgurutvavat / etadeva nanu prastutam , sadAdayaH SaDavizeSA dravyAdInAmeva trayANAM na sAmAnyAdInAmityuktvA sAmAnyAdInAM sattvamucyamAnaM sadityasaditi ca svavacanavirodhAya / sampUrNatvAbhyupagamAd nAsiddhamasattvamasattvasyApISTatvAt / nAsat na ca tadasat sattvAd ghaTavat , sattvamapi nAsiddhamubhayAsampUrNatveSTereva / na sadasat , nApi tat sadasadubhayarUpamityarthaH, tvanmatenaiva saidasatorvaidhAt kArya sadasattA na [vai0 sU0 9 / 1 / 12 ] iti vacanAt / kiJcAnyat , sadasattAbhAvAt , yathA sattAsambandhAt sad bhavati tathA sadasattAsambandhAt sadasat syAt asattAsambandhAdasad vA syAt , 10 na caivaM bhavitumarhatyadRSTAniSTatvAt / tasmAdasattA'bhAvAt sadasattA'bhAvAcca na saMdasad nAsadasampUrNamiti / ahaM punarevaM tarkayAmi tvayA nopalakSitA sadasadvaidharmyanirAkaraNAyaiva tu prAya iyaM pratipattirbhavataH kiJcitsat samastasaditi tathA kiJcidasat samastAsaditi bruvataH, ubhayAsampUrNatAyAM tadeva saJcAsaJceti sadasatoH sAdharmyameva, na vaidharmyamiti pratipannatvAditi / kizcAnyat , naita eva doSAH, kiM tarhi ? yo'pi cAsacchabdasyetyAdi yAvat satsattAsambandha-15 rahitamityartha iti pUrva pakSapratyuccAraNam / yo'pyasau nAsya sadityasadaguNaguNavaditi tasya bahuvrIhisamAsAzrayAt sAmAnyavizeSasamavAyaiH sadbhiH zUnyaM sattayA na sambaddhaM tasmAdasacchabdasya sardarthavAcitvameveti 322-1 vikalpa iti / tatrottaramucyate - so'pyanupapanno vikalpaH kRttaddhitAntarUpArthaviprakRSTAntaratvAt , bhavatyasti veti 'sat' kRdantarUpam, arthazcAsya dravyabhUtaH, sato bhAvaH satteti taddhitAntaM rUpam , arthazcAsya yasya guNasya bhAvAd dravye zabdanivezastadabhidhAne tvatalau [pA0 vA0 5 / 1 / 112 ] iti sato'sAdhAraNaM 20 svarUpaM sadantaravyApi sAmAnyaM ceti zabdato'rthatazcAtyantabhedAdanayoH kathaM sattA sat syAt yadabhAvAd nAsya sadityasad dravyAdi bhaNyeta ? evaM tAvat saduktau naiva sattoktiH / atha nAsya sadityAdi / atha mA bhUcchabdArthaviprakRSTatvAt kRcchabdena taddhitArthAnabhidhAnAcchabdArthasaGkaradoSa iti sattApi svabhAvasattayA satI tasyAH sattvAt , sA yasya nAsti tadapyasad dravyAdi ucyate, yathA guruguNAbhAvAdaguru dravyaM guNaH karma cocyate gurutvAbhAvAd guNAgurutvavat tathA sada-25 bhAvasattAbhAvatulyavAdasadityucyamAnamadoSamiti / atrocyate - etadeva nanu prastutam , sadanityaM dravyavat kArya kAraNaM sAmAnyavizeSavaditi dravyaguNakarmaNAmavizeSaH [vai0 sU0 1138] iti sadAdayaH SaDavizeSA dravyAdInAmeva trayANAM na sAmAnya 1degddhamasattvasyApI pr0|| 2 dRzyatAM pR0 460 Ti. 1 // 3 vi0 vinA sadaruttasadasampUrNa ya0 / sadasattadasampUrNa vi0 / sattadasampUrNa bhaa0| ( sadasanna sadasampUrNamiti ? ) // 4 yAvacchatsattA pr0|| 5 samAzrayAt pr0|| 6 degrthavAtvameM pra0 / ( degrthavattvame ? ) // 7 kRcchena pra0 // 8'tvAsadi pr0|| naya059 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ saptama ubhayobhayAre tu sat tatsamavAyikAraNaM tadasyAstyeva, tat kimiti matvoktaM nAsya sat tadidamasad dravyAdi kAryamiti ? yattvasya nAsti samavetaM tadapekSya na yuktaM vaktuM 'nAsya sat tadidamasat' iti / taddhi sadeva na bhavatyAvayorapi matena / kiM tarhi ? nAsyAsat tadidamanasat / na hi vapuSpaM yasya nAsti so'sannityucyate, saMstu satvAMzca niyamAd bhavati pratiSedhadvayArthatvAt / 466 vizeSasamavAyAnAmityavizeSAbhidhAnadvAreNa trayANAM tribhyo nAnAtvaM parasparatazca lakSaNAdinA vyAcikhyAsitaM bhavatA / asmAbhizca dravyavyatiriktaguNAdyabhAvAt sAmAnyAdyabhAvAcca sattvenAvizeSa eva vizeSe vAnyatarad dravyAditrayaM sAmAnyAditrayaM vA khapuSpatulyaM syAdityAsaJjitaM proktadvAreNa vAdaprastAvAditi / tatra sadAdiSaDavizeSo dravyAditrayaviSaya eva na sAmAnyAditrayaviSaya ityuktvA sAmAnyAdInAM sattvamucya10 mAnaM sadityasaditi ca svavacanavirodhAya 'sadA maunavratiko'smi' iti vacanavat / 322.2 yasadityAdi / yattu satyaM mukhyaM sat tatsamavAyikAraNaM devyAdi kAryasyAzrayaH paramANutantukapAlAdi ghaTapaTAdipariNAmikAraNaM tadasyAstyeva bIjabhUtaM sAdhayiSyamANaM tait tat kimiti matvoktaM matvarthasattvAdinA bahuvrIhiNA nAsya sadasti tadidamasad dravyAdi kAryamiti ? tasya mukhyasya sato'stitvAdeyuktaM vaktum, na ca 'sad na bhavatyasat' iti tatpuruSeNa dravyAdikAryasyA15 sattvAditi vA / nanUktam - sAmAnyaM samavAyisat, tadasya nAsti yatsambandhAd dravyAdikAryaM sadvayapadezaM labhate iti tadapekSayoktam 'asat' iti / atrocyate - yattvasya nAsti samavetamiti sAmAnyaM tadapekSya na yuktaM vaktuM 'nAsya sat tadidamasat' iti / yasmAt tat sadeva na bhavatyAvayorapi matena tvanmatena tAvat sadavizeSAbhAvAt sAmAnyAditrayasya dravyAdereva sadAdyavizeSAt, asmanmatena dravyAdivyatirikta20 sAmAnyavizeSasamavAyasattvAdeva tasyaiva vivAdasya prastutatvAt tasyAsattvAd dravyAdi kathaM 'nAstyasya sat tadidamasat' iti bahuvrIhiNA vaktuM zakyam / kiM tarhi yuktaM vaktum ? nAsyAsat tadidamanasa diti, tasmAdasad yasya nAsti tat sadeva anasadityarthaH / tannidarzanam - na hi khapuSpaM yasya nAsti sossanni tyucyata iti, sAmAnyApekSayA napuMsakanirdeze prApte puMliGganirdezo'rthasAmAnAdhikaraNyAduttAnArthaH / saMstu 323-1 satvAMzca niyamAd bhavati, sannasyAstIti satvAn yathA gaurasyAstIti gomAn bahuvrIhiH sadapekSa eva 25 satyevArthe yujyate nAnyatheti tathA tatpuruSe'pi yojyametadeva vaidharmyanidarzanam / kasmAt ? pratiSedhadvayArtha - tvAt, yathA pratiSedhadvayamarthavadeva dRSTam 'anaguH' iti tathA dviH pratiSedhasya prakRtyarthApatteH 'nAsyAsat' ityukte satvAneva bhavitumarhati, nAsan sadarthatvAt / 1 bhAvacca bhA0 / bhAvatacca ya0 // 2 dravyAde pra0 / atra dravyAdeH ityapi pAThaH syAt // 3 tattatki miti pra0 / ( tat kimiti ? ) // 4 matvartha satvAdinA ya0 / matvamarthamatvAdinA bhA0 / " tadasyAstyasminniti matup [ 5 / 2 / 94 ], gAvo'syAsmin vA santi gomAn / 'bhUmanindAprazaMsAsu nityayoge'tizAyane / sambandhe'stivivakSAyAM bhavanti matubAdayaH // " iti pA0 siddhAntakaumudyAm // 5degdu yuktaM pra0 // 6 samave pra0 / ( asamave ? ) // 7 puliMga pra0 // 8 bhannAsyA ya0 / tannAsyAM bhA0 // 9 (dvayArthavatvAt ? ) // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAsamavAyanirAkaraNam ] dvAdazAraM nayacakram 467 nanu dvividhabhAvatvAt sattvAsadvacane'pi na doSaH / nanu tadevedaM bhavanaM vicAyaMte, tasyaiva dvaividhyasyAsmAn pratyasiddhiH, uktavat / kasmAt khapuSpaM dalamakarandAdiSu kAraNeSu na samavaiti? adravyatvAt abhUtatvAt asannihitatvAt / kasmAcampakapuSpaM tu samavaiti? tdvytvaadeH| ___ yathA ca dravyAdIni prAk santi sattayAbhisambadhyante tthotpttyvsthaayaaH| atrAha - nanu dvividhabhAvatvAt satvAsaddhacane'pi na doSaH, svabhAvasat sambandhisaditi ca dvividhaM saduktam , tasmAt sattAyAH sAmAnyAkhyAyA api svabhAvasattvamastIti nAsya sat tadidamasaditi vaktuM yujyata eveti / atrocyate - nanu tadevedaM bhavanaM vicAryate, kimekavidhameva niratizayamasmanmatavat ? uta tvanmatavat kizcitsat samastasaditi svabhAvasat sambandhisaditi ca ? tasyaiva dvaividhyasyAsmAn prtysiddhiH| sattAsambandha-10 rahitatvamapi sattopapattirahitatvameva / uktavat , yathAnantaramevoktam - na kiJcitsat samastasannAma svabhAvasat sambandhasannAma veti vikalpajAtaM sato'stIti / athavA khaipuSpamapyasannihitabhavitRkatvAt kAryavad bhavedityatItaM sarvamevoktaM tat sampUrNaniratizayaM sattvamasattvaM 'cetyetasya pratipAdanArthamiti / atra kenacit pRcchayeta-kasmAt khapuSpaM dala kesara-makarandAdiSu kAraNeSu na samavaiti ? iti / vayamatropapattiM bramaH - adravyatvAt nirbIjavAdityarthaH / dravyaM sAmAnyamAzraya ityAdiparyAyAH / 15 kasmAd nirbIjam ? iti cet , abhUtatvAt , atIte'dhunAnAgate kAle na bhUtaM hi tat , bhUtazabdasya trikAlavAcitvAdAkAzabhUtavat, asattvAdakAraNatvAdakAryatvAdityAdyarthaH / tat kuta iti cet, asanni-323-2 hitatvAt , yat satataM bhavati tat sannihitam , sannihitameva hi bhavati, asannihitaM naiva bhavati, vandhyAputra iva vandhyAyAM 'bIjAdhAnAdibhAvenAsannihitaH / athavA adravyatvAdasannihitatvAdabhUtatvAditi paryAyazabdA eveti / ___ punaH pRcchet kazcit - kasmAccampakapuSpaM dalAdiSu tu samavaitIti / tuzabdaH khapuSpAdasya vizeSaM darzayati / atrocyate vizeSaH -tadravyatvAderiti ta eva hetavastulyavyAkhyAnAH / eSa khapuSpacampakapuSpayorvizeSo'sattvAt sattvAcca bhavati / iyaM ca bhAvAbhAvayoH praznopakramA svruupvishessvyaakhyaa| yathA ca dravyAdIni prAk santItyAdi / atrAnumAnam - yasyAmavasthAyAmutpannamAtrANi dravyAdIni santyeva sattayAbhisambadhyanta itISyante tasyA avasthAyAH prAgapi santIti pratijJA / tasyAmavasthAyAM sattayA-* bhisambadhyamAnatvAt , yasyAmavasthAyAM sattayAbhisambadhyante tasyA avasthAyAH prAgapi santyeva dRSTAni yathA utpattyuttarakAlaM sattayAbhisambadhyamAnAni utpattyavasthAyAM tAnyeva / tathotpattyavasthAyAH prAgapi syuriti abhUtakriyAguNavyapadezamutpattyavasthamapi kAryaM tataH prAgapi sat saMttayA sambandhitvAt tatkAla 20 1 satvA'saddhapra0 / atra sattA'sadvacane'pi ityapi pAThaH syAt // 2 kiMcitsamastasannAma pra0 // 3 dRzyatAM pR0 455 paM0 1 // 4 vetye vi0 20 // 5 cet bhUtatvAt pr.|| 6 biijaadaanaadipr.|| 7degsatvAsatyAca ya0 / sasvAzca bhaa|| 8svAsvarUpa bhaa0|| 9 Syate vi.20|| 10 sattAyA pr.|| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [saptama ubhayobhayAre prAgapi syuH sattAsambandhitvAt bhavanAt idAnIM bhAvAt AkAzavat / idAnImapi sattayA na sambadhyeta kAryam / prAgasattvAt khapuSpavat / / anyathAbhUtatvAd neti cet, anyathAbhavane'pi tadananyathAbhavanameva mRttantvAditadbhAvAnatikramAt sajAtIyAsajAtIyetarasvabhAvabhUtatvAt sucirAdapi 5 tattattvAt dRDhIbhUtaghaTavat / ___ yadapi coktaM nAsya putro'stItyaputra iti putrAntarasambandhaH pratiSidhyate iti idamapi nAtigamitArtham , atrApi hi putrAntarasambandho na pratiSidhyate nA uttarapadAbhidheyanivAraNArthatatpuruSasamAsasambhavasAmarthyAt, bahuvrIhAvapi putrAtmatva dravyAdivat / kimuktaM bhavati 'sattAsambandhitvAt' iti ? ata Aha -bhavanAt , abhUtakriyAguNa10 vyapadezAbhimatAvasthaM kAryaM tataH pUrvamapi vastusvarUpaimeva, nAbhAvaH, idAnIM bhAvAt AkAzavaditi 32... tadvayaktyartham / idAnImapi na sattayA sambadhyeta kAryam , prAgasattvAt , khapuSpavaditi viparyayeNAniSTApAdanasAdhanam / bhavadeva hi bhavati gaganavat , nAvidyamAnamazvaviSANavaditi / anyathAbhUtatvAd neti cet, pratyakSaM tantubhyo'nyathA paTabhavanAt pratyakSaviruddhaM 'prAgapi sat kAryam' iti vacanamiti cet, tad na, pratyakSamanyathAbhavane'pi tadananyathAbhavanameva pratyakSataH / kiM kAraNam ? 15 mRttantvAditadbhAvAnatikramAt anatikrAntatadbhAvatvAdityarthaH / dRDhIbhUtaghaTavaditi dRSTAnto vakSyate / hetorasya vyAkhyA - sajAtIyAsajAtIyetarasvabhAvabhUtatvAt , ghaTasya sajAtIyAni ghaTAntarANi, asajAtIyAni paTAdIni, tebhya ubhayebhya itaraH anyo ghaTaH sajAtIyAsajAtIyabhinno dezakAlAkArapramANarUpAdibhedAt / nanvevaM sajAtIyAsajAtIya bhinnatve svakAraNebhyo'pi bhinnatvAt prAgasattvameva prAptaM kAryasyeti / etaccAyuktam , 'svabhAvabhUtatvAt' iti vizeSyoktatvAt svasamavAyikAraNabhUtaparamANudvayaNukAdirUparasAdyA20 tmakapariNAmasvabhAvenaiva bhUtatvAditi tadbhAvAnatikrama evaivaM vyAkhyAto bhavati / kizcAnyat , sucirAdapi tattattvAt ; dezakAlAkArAdibhede satyapi mRdaH piNDAdyavasthAsu mRdavasthAgatarUpAdisvarUpAnativRtteH para324..mANurUpAditattva eva ghaTaH, tasmAdanyathAbhavane'pi tadananyathAbhavanameva / kimiva ? dRDhIbhUtaghaTavat , yathA molavanagare ghaTo dRDhIbhUta ArdrAdi-sAmizuSka-nava-yuva-madhyama-purANAdyavasthAsu anyathAbhavane'pi ghaTatvamanatikrAman saptasu varSazateSu nIteSvapi sa eva tathA bhavati evaM tadapi kArya dravyAdIti / 25 kiJcAnyat , yadapi cetyAdi pUrvapakSapratyuccAraNaM yAvat pratiSidhyata iti / taduttaram - idamapi nAtigamitArthamityAdi yAvat sambhavasAmarthyAditi / tad vivriyate - yadapi sata evAsattvapratipAdanAtha dRSTAntatvenoktam - nAsya putro'stItyaputraH, na tu putro na bhavatIti, tasyAnyaputratvAditi / tadapi nAtigamitArthamiti dAkSiNyavacanametat , mA niSThuraM vocamiti / kathamagamitArtham ? yasmAdatrApi putrAntara 1pameva bhAvaH bhA0 // 2 vi0 vinA tayaktArthartham yaH / tadyaktArtham vi0 // 3 mRttatvAdi vi0 patra mRttattvAditadbhAvAnatikramAt ityapi pAThaH syAt // 4 tatvatvAt pr.| (tattvatvAt ?) // 5 dRzyatAM pR0 401 pN0.6|| 6 "sAmi tvardhe" iti amarakoze 31248 // tataH sAmizuSko'rdhazuSka ityrthH|| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastamatimatakhaNDanam] dvAdazAraM nayacakram 469 meva pratiSidhyate natrA atavyatvAt khayaM putrIbhAvapariNAmazUnyatvAt khpusspvt| tathA cAnvAha - ___aGgAdaGgaM sambhavasi hRdyaadbhijaayse| [kauSItakibA0 2 / 7] sambandho na pratiSidhyate, anyasya svAmiputrAdeISTatvAt tasya putro'stIti bahuvrIhisamAsArthasya pratyakSaviruddhasyAsambhavAt / kiM tarhi vaktavyam ? natra uttarapadAbhidheyanivAraNArthatatpuruSasamAsasambhava- 5 sAmarthyAt , yathA 'bhikSAM 'dehi' iti gRhabahirantaHsthayoryAcakadAyakayoryAcyAdAnasambhavavat ko bhikSAM dadAti ?' iti prazne pratyAkhyAnadaunasambhavavat 'gavAkSe gAvaH' ityAdityakiraNasambhavavadvA uttarapadAbhidheyasambhavaH 'svayamevAsau putro na bhavati' ityuktaM bhavati, tacca vakSyate / tasmAd nAsya putro'stItyaputra ityayukto dRSTAntaH / abhyupagamya bahuvrIhiM bahuvrIhAvapi putrAtmatvameva pratiSidhyate nA na putrAntarasambandhaH / 325-1 kasmAt ? atadravyatvAt , tad dravyaM tat kAraNaM tad bIjaM pariNAmi asya tadidaM tadravyam , na tadravyama-10 tadrvyam , tadbhAvAdatadravyatvAt svayaM putrIbhAvapariNAmazUnyatvAt svayaM svaputratvenAnutpitsutvAdityarthaH / khapuSpavaditi gatArtham / yathoktam - agaNirUpitA agaNipariNAmitA agaNisarIreti vattavvaM siyA [ bhagavatIsU0 5 / 2 / 181 ] iti / tathA cAnyo'pyanvAha - aGgAdaGgaM sambhavasItyAdi / tAnyeva pituH 1 "aGgAdaGgAt sambhavasi hRdayAdadhijAyase / AtmA tvaM putra mAvitha[-jAnItha ] sa jIva zaradaH zatam / " iti kauSItakibrAhmaNopaniSadi pAThaH / "aGgAdaGgAt sambhavasi hRdayAdadhijAyase / sa tvamaGgakaSAyo'si digdhaviddhAmiva mAdayemAmamUM mayIti" iti bRhadAraNyakopaniSadi pAThaH 6 / 4 / 9 / "aGgAdaGgAt sambhavasi hRdayAdadhijAyase / AtmA vai putranAmAsi sa jIva zaradaH zatam / " iti AvalAyanagRhyasUtre pAThaH 1115 // 2 dehI dehIti ya0 // 3 dApakayoryAcyAdApanasambhavavat pra0 / atra "dApakayoH' iti pAThAbhirucau dApakayoryAcAdApanasambhavavat' iti pAThaH samIcIna eva // 4 kA bhA0 vi0 20 // 5 dAnadAna bhaa0|| 6 yathoktaM gaNirUpitA pr.| "aha bhaMte ! odaNe kummAse surA ee NaM kiMsarIrAti vattavvaM siyA ? goyamA ! odaNe kummAse surAe ya je ghaNe davve ee NaM puvvabhAvapannavaNaM paDucca vaNassaijIbasarIrA tao pacchA satthAtIyA satthapariNAmiA agaNijjhAmiyA agaNijjhasiyA agaNiseviyA agaNipariNAmiyA agaNijIvasarIrA ti vattavvaM siyA / surAe ya je dave davve ee NaM puvvabhAvapannavaNaM paDucca AujIvasarIrA, tao pacchA satthAtIyA jAva aNagikAyasarIrAti vattavvaM siyaa|" iti bhagavatIsUtre pAThaH 5 / 2 / 181 / asya vyAkhyA- "ahetyAdi / ee NaMti etAni, NamityalaGkAre, kiMsarIratti keSAM zarIrANi kiMzarIrANi ? surAe ya je ghaNetti, surAyAM dve dravye syAtAm - ghanadravyaM dravadravyaM ca / tatra yad ghanadravyaM puvvabhAvapannavaNaM paDuccatti atItaparyAyaprarUpaNAmaGgIkRtya vanaspatizarIrANi, pUrva hi odanAdayo vanaspatayaH / tao pacchatti vanaspatijIvazarIravAcyatvAnantaram 'agnijIvazarIrANi' iti vaktavyaM syAditi sambandhaH / kimbhUtAni santi ? ityAha - satthAtIyatti, zastreNa udUkhalamuzalayantrakAdinA karaNabhUtena atItAni atikrAntAni pUrvaparyAyamiti zastrAtItAni / satthapariNAmiyatti zastreNa pariNAmitAni kRtAni navaparyAyANi zastrapariNAmitAni / tatazca agaNijjhAmiyatti, vahninA dhyAmitAni zyAmIkRtAni khakIyavarNatyAjanAt / tathA agaNijyUsiyatti agninA zoSitAni pUrvasvabhAvakSapaNAt, agminA sevitAni vA 'juSI prItisevanayoH' [pA.dhA. tudAdi. 8] ityasya dha toH prayogAt / agaNipariNAmiyAiMti sajAtAmipariNAmAni uSNayogAditi / athavA 'satthAtItA' ityAdau zastramamireva, 'agaNijjha miyA' ityAdi tu tadvyAkhyAnameveti / " iti abhayavedhasUriviracittAyAM bhagavatIsUtravRttau // 7 tathA vyatyoSyatvAha pr.|| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [saptama ubhayobhayAre yadapyuktam 'aguNo guNaH' iti tadapi guNabhUto'yamartho na bhavati, kiM tarhi ? khatanaM dravyameveti guNasandrAvavAde guNabhAvo guNasya pratiSidhyate na guNasambandho yugapadayugapadbhAvitA, bhavanalakSaNadravyatvAt , saGgrahavAdavadvA / tasmAd bahuvrIhyasadapi nAsat, sadeva / khavacanavirodhAdeH sadapyasat sattAsambandharahitatvAt / sattAsambandhena zukrAdyaGgAni putrAGgatvena pariNamanti kSIradadhitvavat / hRdayAdabhijAyase iti, prajJApi saiva putrasya yA pituH, azvAdiprajJAyA manuSyAdiSvabhAvAt / ___yadapyuktaM dvitIyamudAharaNaM tatraiva 'aguNo guNaH' iti zAstrIyaM tadapi guNabhUto'pradhAno dravyAzrayI upasarjana itISTo'yamartho na bhavati, kiM tarhi ? svatatraM pradhAnaM dravyameveti, uttarapadAbhidheyanivAraNArthatvAd 10 nayaH / na tu nAsya guNo'stItyaguNo guNaH, tasya hi rUpAdeH parasparato'nyarasAdiguNakasya guNasadbhAvAt / sattvAdervA guNasandrAvavAde guNavattvAd guNabhAvo guNasya guNatvameva pratiSidhyate, na guNasambandhaH / sa ca dRSTo guNasambandhaH yugapadayugapadbhAvitA, [yugapadbhAvitA] saiMparasagandhasparzasaGkhyAnAdInAM guNAnAM sambandhaH, ayugapadbhAvimRtpiNDazivakasthAsakAdInAmayugapadbhAvitA, kRSNanIlazuklaraktAdivarNAdibhedAnAmayugapadbhAvitAdi zeSaguNAnAmiti / tathA sattvAdInAmaGgAGgibhAvena yugapadbhAvitA, mahadahaGkAratanmAtrAdInAmayugapadbhAvitA 325-2 ceti / kasmAt ? bhavanalakSaNadravyatvAt , dravyaM ca bhavye [pA0 5 / 3 / 104 ] bhavatIti dravyaM bhavyaM 1 bhavanasambandhayogyam , guNAH sandrutyaiva tiSThanti bhavanti dravantIti guNayanti guNyante drUyante jJAyante cetyeka evArtha iti / saGgrahavAdavadvA, yathA vA saGgrahanayavAde sarvasya sarvAtmakatvAt ta eva rUpaparamANvAdidravyavizeSAH svajAtyaparityAgena yugapadayugapaJca bhavanti dravanti drUyate bhUyate tairevetyuktam / tasmAd bahuvrIhyasadapi nAsat , sadeveti prastutopanayaH / yathoktam - asthittaM atthitte pariNama20 tIti gatthittaM Nasthitte pariNamati [bhagavatIsU0 1 / 3 / 32] iti / tasmAt sampUrNaniratizayaM sadasad vaiti / tasmAdasat kArya na sattayA sambadhyate satvAbhAvAdasampUrNasadasattvAbhAvAdityuktam / / ___ tathA svavacanavirodhAdeH sadapyasaditi, yadapi 'sat' iti dravyAdi kAryamiSTaM tadapi svavacanavirodhAderdoSAdasadeva jAyata iti pakSaH / svavacanAdivirodhAzcAnumAnavirodhadvAreNaivodbhAvayiSyante, tatra tAvat tasyAsattve hetuH - sattAsambandharahitatvAt / saMttayA, sambandhamanubhUya 'sat' ityabhidhAnaM pratyayaM 25 ca labhate kAryam , vizeSaNasvarUpAbhidhAnapratyayabhAktvAd vizeSyasya, daNDanimittadaNDyabhidhAnapratyayabhAgdeva dattavat / sattAsambandhazca sannihitAlliGgAt sadabhidhAnapratyayadarzanAdanumIyate, ataH 'sattAsambandhAt sad bhavati' ityuktaM bhavatIti paramatasamarthanameva tAvadetat / tasmAt sattAsambandhena bhAvyamAnaM sad bhavati, 1degva guNo guNaH pr0| (degva guNo'guNaH ? ) // 2'tvamevaM pra0 // 3 yugapadbhAvitA De / etadanusAreNa sa ca dRSTo guNasambandhaH, yugapadbhAvitA rUparasagandhasparzasayAnAdInAM guNAnAM sambandhaH' ityapi pAThaH syAt // 4 // etadantargataH pATho bhA0 pratau nAsti // 5 veti pr0|| 2 bhavyaM ya0 pratiSu nAsti // 6Nasthiti pr.| dRzyatAM pR0 296 Ti0 1 // 7bhAvat bhA0 / bhAvAt y0|| 8 sattA bhA0 pratau nAsti // 9 sattAyA yH| ( sattAyAH 1) / bhA0 pratau tu 14 etadantargataH pATho nAstyedha // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAsamavAyanirAkaraNam ] dvAdazAraM nayacakram 471 bhAvyamAnaM sad bhavati, yacca bhAvyamAnaM sad bhavati tadArambhakebhyo bhavati dravyAdyArabdhadravyAntarAdivad bhaavymaanbhvitRtvaat| sattApi yadi dravyAderbhAvikA tataH kAraNam , bhAvakatvAt , Arambhakavat / sati sattAntarAdhAnAd neti cet, na, tulyatvAt, evamapi kAraNameva te sattA sati sattAntarAdhAyitvAt paTasattAdhAyitantusaMyogavat, vRttasattvAtiriktasattvakAraNa-5 parata AtmAnaM labhate na svata ityarthaH / tataH kim ? tata idaM bhavati - yacca bhAvyamAnaM sad bhavati 326 1 tadArambhakebhyo bhavati kAraNadravyAdibhya ityarthaH / sAdhyAnugatasAdhanavacanAt sAdharmyadRSTAnta eSaH, tannidarzanaM hetunA[s]vyavahitaM pratipattilAghavArtham - dravyAdyArabdhadravyAntarAdivaditi, yathA dravyaguNakarmabhirdravyaguNAntarANyArabhyante, karma ca guNaiH saMyogavibhAgaprayatnagurutvasaMskArAdRSTaiH, tathA sattayA Arabhyate tat sat kAryam / heturatra bhAvyamAnabhavitRtvAditi vyAkhyAtArthaH / tasmAt tasyAmavasthA- 10 yAmasat tad dravyAdikAryam / 'asat tat' iti ca bruvataH svavacanavirodho'numAnavirodhazca, pratyakSAbhyupagamarUDhivirodhA api yojyAstathaiva / evaM tAvad dravyAdikAryamutpattyavasthAyAM 'svata evAsti' itISTamapi sattAsambandhAd bhavitRtvAt 'asadeva' ityuktam / ___ na kevalaM dravyamevAsat tadA, kiM tarhi ? 'sattApi ca nAsti' ityApAdayiSyate hetusadbhAvena kAraNatvAdibhyaH / kAraNatvAt tAvat - sattApi yadi dravyAdeH kAryasya bhavato bhAvikA tata uktavidhinA 15 kAraNam , bhAvakatvAt bhAvayitRtvAdityarthaH, tasilAdiSvAkRtvasucaH [ pA0 6 / 3 / 35] iti puMvadbhAvAt / Arambhakavaditi paTasya tantvAdivaditi vakSyate, iha tu sAmAnyena yathArambhakAH paramANavastatsamavAyinaH saMyogavibhAgA adRSTAdiguNAzca sApekSA nirapekSAH kriyAzcAdRSTAdihetukAH kAraNAni bhAvakAni yathAsambhavaM dvayaNukAdikAryadravyANAM guNAnAM karmaNAM ca tathA sattApi kAraNamiti / sati sattAntarAdhAnAd neti cet / syAnmatam - svayamutpanne samavAyyasamavAyikAraNArabdhe 20 dravyAdau kArye svabhAvataH satyeva sattAntaraM sambandhisattvamAdhIyate tayA sattayA, tasmAd nArambhikA sA, 326-2 anArambhakatvAcA'kAraNamaNvAdivat , ato vaiSamyaM dRSTAntadA ntikayoH, bhAvakatvaM vA tasyA nAstIti / etacca na, tulyatvAdanantaroktaMdaNDyAdivad vizeSaNasvarUpasadabhidhAnapratyayAnumitasattAsambandhanivRtteH / abhyupetyApyabhAvakatvaM sati sattAntarAdhAyitvaM ca sattAyAH evamapi kAraNameva te sattA, sati sattAntarAdhAyitvAt , paTasattAdhAyitantusaMyogavat, yathA tantubhiH parasparasaMyogApekSairArabdhe paTe 25 sati tatsaMyogaH sattAsamavAyajaM sambandhisattvamAdadhAnaH kAraNaM dRSTaH tathA sattApi syAditi / syAnmatam - ArambhakAH paramANavo na saMyogaH, tasmAd vaiSamyamiti / etaccAyuktam , saMyogasyApyArambhakatveSTeH kAraNatvamAtrasAdhanAd vA na doSa iti / athavA vRttasattvAtiriktasattvakAraNatvAt 'kAraNameva sattA' iti 1 gatesA bhaa0|| 2 dRzyatAM pR0 437 Ti. 8 / prazastapAdabhASye karmanirUpaNamapi draSTavyam // 3 hetumaddhAvena vi0 vinA / ( hetuhetumadbhAvena ?) // 4 vi0 vinA kAraNatvAttavat pra0 / kAraNatvAttadvat vi0 / (kAraNatvaM tAvat ?) // 5 dRzyatAM pR. 472 paM0 1 // 6sApekSanira bhA0 vi0|| 7degccAraNamANadivata pr0| 'aNvAdivat' iti vaidharmyadRSTAnto'tra vivakSita iti bhAti // 8 dRzyatAM pR. 470 paM0 25 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [saptama ubhayobhayAre tvAt tantvAdivat / tathA ca dravyAdyanyatamadeva tat / ata eva ca 'nAsya sat tadidamasat' iti khAnvayavRtti sattvavyatirekavRtti ca nirUpitamanvayavyatirekAbhyAM niSkalaM sattvaM yasya tad dravyAdi sidhyatyeva, tadarthamabhidhAnapratyayahetunA anyena sattAdinA nArthaH, khata eva siddhaprayojanatvAt / tatra 5dravyAdivyatiriktasya sadabhidhAnapratyayahetoranavakAzaH svata eva siddhAbhidhAnapratyayatvAt, sattAdivat, AkAzAdivat / khagataputratvasaMsiddhAnvayavyatirekA vartate, yasmAd vRttasya niSpannasya kAraNAntaraiH svabhAvasataH tato'tiriktaM sambandhisattvaM karoti sattA tasmAt kAraNameva / ko dRSTAntaH ? tantvAdivat , yathA vRttasattvaM tantutvaM tadatiriktapaTasattvakaraM kAraNaM ca tathA sattati / athavA yathA vRttasya tantubhirArabdhasya paTasya janmottarakAlamapi sattvaM kurvantastantava eMva 10 saMyogApekSAH kAraNaM paTasyeSyante tathA sattApi vRttasattvAtiriktasattvakaratvAt kAraNameva syAt , AdigrahaNAt kapAlavIraNA didravyANyudAhartavyAnIti / tathA ca dravyAdyanyatamadeva tat , sAmAnyaM sattAkhyaM dravyaM guNaH karma vA, nAnyat syAt / yaddhi kAraNaM tad dravyaM guNaH karma vA, nAto'nyad dRSTam , yathA tantavastatsaMyogAzca takriyAzca / tasmAt 327-1 sAmAnyaM sadanityaM dravyavat kArya kAraNaM sAmAnyavizeSavaJca dravyAdivat , ato dravyAdInAmeva sadAdiSaDa15 vizeSA iti vyAkhyA vyarthA / ata eva cetyAdi / etasmAdeva dravyAdyanyatamasvarUpatvAt sattAyAH sAmAnyAkhyAyAH 'nAsya sata tadidamasat' iti vigRhya 'asya' ityandhayAt 'na' iti ca vyatirekAd dravyaguNakarmAkhyasya trayasya sato'vadhAraNArthaM pratiSedhavAcinA nayA vyavacchedyaM sattvamabhyupagamya svAnvayavRtti sattvavyatirekavRtti ca nirUpitamanvayavyatirekAbhyAM niSkalaM paripUrNa svarUpato'vadhAritaM ca sattvaM yasya tad dravyAdi dravyAntarAdi20 sadvyatirekeNa svAnvayena ca yathA vyAkhyAtaM "sidhyatyeva / tasmAt tadartha dravyAdyavadhAraNArthamabhidhAnapratyayahetunAnyena sattAdinA nArthaH na prayojanaM svata eva siddhaprayojanatvAdityuktopasaMhAraH / ____ atra pRthaka sAdhanam - tatretyAdi / dravyAdivyatiriktasya sadabhidhAnapratyayahetordravyAdAvanavakAzaH, svata eva siddhAbhidhAnapratyayatvAt , yatra svata eva siddhAbhidhAnapratyayatvaM tatrAnyasya sadabhidhAnapratyayaheto vakAzo'sti yathA sattAsamavAyavizeSeSviti / athavAzrayAzrayiNoH pAratatryasvAtatrya25 vyAkhyAkusRtipratyutthAnaM mA kAPage #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asatlatkaratva satsatkaratvayornirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram 473 bhidhAnapratyayo devadattaH putra eva sUnvanapekSaputratvaH, evamatra khabhAvasidvereva dravyAdivaM netarasatvAt / evaM sattAnirAkaraNaM kRtam / dravyatvAdyapyevameva nirAkArya vyAkhyAtavat / etena satsatkaratvapakSe'pi sAkSAtkRtameva vaiyarthyam / yastu 'anavasthAna, dRSTAntAt / tadyathA - vAcA gamite viniyogArtho na kRta iti tadarthaM pradIpaprakAza : upAdIyate, tasyopAdAnaM na vyartham, na ca punastasyAnyaH prakAzaH prakAzanArtha upA dIyate, tathehApi dravyAdikAryeNa upabhogakriyA nAsti ityasat azaktasadasattvAt vyatirekayuktAvabhidhAnapratyayAvazvarathavadanvayavyatirekAbhidhAnapratyayau tau svagatena putratvena saMsiddhau yasmin 327-2 so'yaM svagataputratvasaMsiddhAnvayavyatirekAbhidhAnapratyayo devadattaH putra eva sUnvanapekSaputratvaH svasUnumanapekSya vyAkhyAtavidhinA puruSAntarasya pituH putra eva sannaputraH svasUnvabhAvAditi yathA putra evA- 10 putra ityucyate / ityevaM dRSTAntArtha bhAvayitvA dArzantikamupanayati - atra svabhAvasiddherityAdi / svabhAvasadbhAvasidvereva dravyAdityam, netarasatvAt na sambandhisattvAditi, vicAraphalaM nigamyate - evaM sadavizeSavicAradvAreNa sattAyA nirAkaraNaM kRtam / dravyatvAdyapyevameva nirAkAryam, dravyAdyapyevameva dravyatvAdinirapekSamityatidizati / 'dravyaM guNaH karma' ityatrApi dravyatvaguNatva [karmatva ] sAmAnyavizeSanirapekSAvabhidhAnapratyayau svata eva dravyAdInAM sulabhau 15 vyAkhyAtavaditi, tatrApi tulyapracarcatvAt / etena satsatkaratvapakSe'pi sAkSAtkRtameva vaiyarthyam, nAsya sadityasatpakSe yathAbhihitaM vicArAvasAne - nAsataH satkarI sattA sadravyAdivyatiriktasya sattAdravyatvAdestatsadabhidhAnapratyaya hetoranavakAzaH svata eva siddhAbhidhAnapratyayatvAt sattAdivaditi tathA tadeva 'satAM dravyAdInAM satkarI sattA ' ityatrApIti pratyakSIkRtamasmAkaM tvayaiva vaiyarthyam, sa~ttAsambandhasya svata eva siddhatvAditi / yastvanavasthA netyAdi yAvadarthavatprakAzanAvasthAvaditi pUrvapakSapratyuccAraNam / anavasthAdoSaparihArArthaH pratisamAdhAnavikalpaH - naiSa doSo dRSTAntAdityAdi, dRSTAntastadyathA - vAcA gamite prakAzite 328-1 ghaTaiti jJAnamAtrAdhAne kRte tAvatA jalAdyAharaNAdikriyAviniyogArtho na kRta iti tadarthaM ghaTagrahaNadhAraNAdyarthaM ca pradIpaprakAza upAdIyate, tasya vAkprakAzAdanyaprakArasya pradIpaprakAzasyopAdAnaM na vyarthaM na ca punastasyAnyaH pradIpo'nyo vA prakAzaH prakAzanArtha upAdIyate / tasmAt tatraiva vyavasthitatvAd nAnavasthAdoSo'stItyeSa dRSTAntaH / upanayaH - tathehApi dravyAdikAryeNa vastUdbhUtiprakAzamAtreNa svakAraNotpAditamAtreNa vAkprakAzitaghaTasthAnIyena dravyAdeH kAryasyopabhogakriyA nAsti, puruSopabhogArthAzca sarvAH kriyA ityataH kAraNAdasat, azaktasadasattvAt azaktasya svakAryakaraNe sata evAsattvAt, 1 sUcanapekSa' pra0 // 2 svasRtumana' pra0 // 3 svazUtvabhAdeg bhA0 / svazUnyatvabhA ya0 // 4 tArtha bhAva bhAntArthAdbhAva ya0 / ( dRSTAntArthAn bhAvayitvA ? ) // 5 dRzyatAM pR0 472 paM0 5 // 6 satvA bhA0 // 7payoga pra0 // 8 gArthazca pra0 / (gArthaM ca ? ) // 9 kAraNe pra0 // naya0.60 20 25 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [saptama ubhayobhayAre kSutpratIkArAzaktAsIhivat, vicitropabhogasiddhyartha bhinneSu abhinnAbhidhAnapratyayavyavahArasiddhyarthaM ca sattvavizeSaNena saMmbandhaH arthavatprakAzanAvasthAvat iti pratisamAdhAnavikalpaH so'pyanupapanno'vasthAdRSTAntAsattvAt anekAntatvAt / vAkprakAzaprakAzakapradIpavat pradIpaprakAzasyApi indriyaprakAzyatvAt tasyApi 5 bahuprabhedopakaraNaprakAzyatvAt teSAmapi labdhiprakAzyatvAt labdherapyupayogaphalAyA aGkurAvasthAyAmiva vrIherakaThinAvasthAyAmiva vA kSutpratIkArAzaktAsadrIhivat / vicitropabhogasiddhyartha ghaTapaTakaTAdibhiH parasparavyatiriktairjaladhAraNatvaktrANapracchAdanAdyupabhogasiddhayarthaM bhinneSu ghaTAdiSu dezakAlAdibhiH samAjAtIyeSu abhinnAbhidhAnapratyayavyavahArasiddhyartha ca sAmAnyAnviteSu sattvavizeSaNena prakArAntareNa saMbandhaH, arthavata eva vAkprakAzasya punaH prakAzane pradIpaprakAzasyeva vAkpra10 kAzitaghaTaviSayasyAvasthAvadanavasthAdoSAbhAvavaJceti yo'yaM pratisamAdhAnavikalpaH so'pyanupapanna ityAdi taduttaraM yAvat pradIpAdiprakAzanavaditi / kasmAdanupapanna iti cet, ucyate - avasthAdRSTAntA328-2 sattvAt , asAveva pradIpadRSTAntaH 'avasthAvAn' ityabhimato'vasthAvAn na bhavati, anekAntatvAt, ekAntarUpo hi nizcito'rtho dRSTAntaH syAt syAt / tvadudrAhitasyArthasya tu na hi vyarthatvaikAntAnugataM prakAzanam , yadi pradIpasya prakAzAntareNa prakAzanaM vyarthaM syAt tatraivAvasthA syAt , sA tu nAsti / yasmAd 15 vAkprakAzaprakAzakapradIpavat pradIpaprakAzasyApi indriyaprakAzyatvAt , indriyeNa hi pradIpo'pi prakAzyate, vAkprakAzaprakAzaMkapradIpavadindriyeNAnupalabdhasyAgRhItasya ghaTAdervicitropabhogAsiddheH / kimindriye'vasthA syAt ? netyucyate, tasyApi bahuprabhedopakaraNaprakAzyatvAt , tadapi hIndriyaM "nirvRttyupakaraNa 1 dRzyatAM pR0 332-2 // 2 sthAmiva pra0 // 3 dezakAlAkAlAdibhiH ya0 / atra dezakAlAkArAdibhiH ityapi pAThaH syAt , dRzyatAM pR0 468 paM0 17 // 4degsiddhyartha khasAmA bhA0 vi0 / siddhyartha svasAmA De0 / siddhyarthe svasAmA pA0 20 // 5degkAntAt bhA0 // 6 atra 'syAt' ityekaM padamapi nirvahet // 7 // etadantargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 8 pradIpavatprakAzasyApi bhA0 / (prakAzasyApi ? pradIpasyApi ?) // 9 zanapradI bhA0 // 10 nivRttyupakaraNendriyakharUpaviSaye kazcana matabhedaH shaastressvvlokyte| tathAhi-nayacakravRttikAramatena tatvarUpaM prAga varNitameva, dRzyatAM pR0 183 paM0 19-20, pR. 372 paM0 19-21 / "dvividhAni [tattvArthasU0 2 / 16 ], dvividhAnIndriyANi bhavanti - dravyendriyANi bhAvendriyANi ca / nivRttyupakaraNe dravyendriyam [ tattvArthasU0 2 / 17 ], tatra nivRttIndriyamupakaraNendriyaM ca dvividhaM drvyendriym| nivRttiraGgopAGganAmanirvartitAnIndriyadvArANi, karmavizeSasaMskRtAH zarI nirmANanAmAGgopAGgapratyayA mUlaguNanirvartanetyarthaH / upakaraNaM bAhyamabhyantaraM ca nirvartitasya anupaghAtAnugrahAbhyAmupakArIti / " iti vAcakavarazrIumAsvAtipraNIte tattvArthabhASye / asya siddhasenagaNikRtA vyAkhyA- "dvividhAnIndriyANi bhavanti sAmAnyataH dravyamayAni dravyAtmakAni dravyendriyANi, bhAvendriyANi tu bhAvAtmakAni AtmapariNatirUpANIti / atra ca pudgaladravyamevAnantapradezaskandhamAtmaprayogApekSamAyatate nivRttyupakaraNarUpatayA, sarvANIndriyANi anantapradezAni asaGkhyeyAtmapradezAdhiSThitAni ca dravyAtmakAni bhvnti| itaratra dvaye AtmapariNAmo bhAvaH prayatnamAtiSThate iti / uktamindriyaM dravyabhAvabhedato dvividham , adhunA kharUpato nirUpayitukAma Aha, tatra nivRttyupakaraNe dravyendriyam [tattvArthasU. 2 // bhASyakAraH sUtraM sambandhayati, 'tatra' dvitaye dravyendriyaM tAvanniAyate svarUpabhedAbhyAm / nirvartanaM nivRttiH prativiziSTasaMsthAnotpAdaH / upakriyate'neneti upakaraNam / nirvRttirevendriyaM nivRttIndriyam / upakaraNendriyamapyevam / ubhayametat pudgalapAre Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAyAH satsatkaratvakhaNDanam] dvAdazAraM nayacakram 475 yogyAtmopAttendriyaparyAptyAkhyapudgaladravyaprakAzyamaJjana-pAdAbhyaGga-nasya-padhyabhojana-pradIpAdibAhyadravyaprakAzyaM NAmarUpamapi sat 'indriya'vyapadezamaznate bhAvendriyopayogakAraNatvAt , yasmAddhi tatsAcivyaM bhAvasyaivolliGgane samAyAti / AtmabhAvapariNAmasya bhAvino yat sahAyatayA kSama dravyaM tadiha dravyendri ! prasthadAruvadeSitavyam / tatra nivRttyupakaraNayoH kharUpamAviSkaroti bhASyeNaiva-nirvRttiraGgopAGganAmetyAdinA / nirmANanAma nAmakarmAntargataH karmabhedo vardhakisthAnIyaH karNazaSkulyAdyavayavasannivezavizeSaracanAyAmAhitanaipuNaH, tathA audArikAdizarIratrayAGgopAGganAmakarmabhedo yadudayAdaGgAni upAGgAni dyante ziroGgulyAdIni, etat karmadvayamubhayarUpadravyendriyaprasAdhanAya yatate / bhASyabhAvanA caivaM kAryA-nivRttiH kiMrUpA ? ityata Aha - aGgeti / aGgopAGganAmnA prativiziSTena karmabhedena 'nirvartitAni' janitAni ghaTitAni 'indriyadvArANi' indriyavivarANi / 'indriya'zabdena cAtra bhAvendriyamupayogarUpaM vivakSitam , tasya indriyasya dvArANi avdhaanprdaanmaargaashcitraaH| zaSkulyAdirUpA bahirupalabhyamAnAkArA nirvRttirekA, aparA tu abhyantaranirvRttiH / nAnAkAraM kAyendriyamasaGkhyeyamedatvAt , asya cAntarbahirbhedo nivRtterna kazcit prAyaH / pradIrghatryasrasaMsthitaM karNATakAyudhaM kSurapraH, tadAkAraM rasanendriyam / atimuktakapuSpadalacandrakAkAraM kiJcitsakesaravRttAkAramadhyavinataM ghrANendriyam / kiJcitsamunnatamadhyaparimaNDalAkAraM dhAnyamasUravaccakSurindriyam / pAtheyabhANDakayavanAlikAkAraM zrotrendriyaM nAlikakusumAkRti cAvaseyam / tatrAdyaM skhakAyaparimANaM dravyamanazca, zeSANi aGgulAsaGkhyeyabhAgapramANAni sarvajIvAnAm / tathA cAgamaH - 'phAsidie NaM bhaMte / kisaMThie paNNatte ? goyamA / naannaasNtthaannsNtthie| jibhidie NaM bhaMte ! kisaMThie paNNatte ? goyamA ! khurappasaMThie / ghANidie NaM bhaMte ! kisaMThie paNNatte ? goyamA ! atimuttayacaMdakasaMThie paNNatte / cakkhuriM die NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte? goyamA ! masUrayacaMdasaMThie paNNatte / soIdie NaM bhaMte / kiMsaMThie paNNatte ? goyamA | kalaMbuyApupphasaMThie paNNatte'[prajJApanAsU. 1911, abhyantarAM nivRttimaGgIkRtya sarvANyamUni sUtrANyadhItAni / bAhyA punarnirvRttizcitrAkAratvAnopanibaddhuM zakyA, yathA manuSyasya zrotraM bhrUsamaM netrayorubhayapArzvataH, azvasya mastake netrayorupariSTAt tIkSNAgram , ityAdijAtibhedAd bahuvidhAkArA / imameva cAtikrAntabhASyArtha paryAyAntareNa spaSTayati bhASyakAraH- karmavizeSasaMskRtAH zarIrapradezAH / athavA aGgopAGganAmaivopAttamatItabhASye, na tu nirmANakarma, tadupAdAnAyedamucyatekarmavizeSetyAdi / karmavizeSo nAmakarma, tasyApi vizeSaH aGgopAGganAma nirmANakarma ca, AbhyAM karmavizeSAbhyAM saMskRtA viziSTAvayavaracanayA niSpAditA nirvartitAH audArikAdizarIrANAM trayANAM pradezAH prativiziSTA dezAH karNazaSkulyAdayaH pradezAH / karmavizeSAbhidhAnazravaNAdatisampramugdhabaddhAmohastadavastha eva cetasItyatastadavabodhArthaM bhUyo'pyAha-nirmANanAmAGgopAGgapratyayA mUlaguNanirvartanetyarthaH / karmavizeSaM nAmagrAhamAcaSTe, nirmANanAma ca aGgopAGgaM ca nimoNanAmAGgopAjhe, madhyavyavasthito nAmazabda ubhayaM vizeSyatayAkSipati. te karmaNI pratyayaH kAraNaM nimittaM yasyA nivRtteH sA nirmANanAmAGgopAGgapratyayA, mUlaguNanirvartanA uttaraguNanirvartanApekSayocyate / uttaraguNanirvartanA hi zravaNayorvedhaH pralambatApAdanam, cakSurnAsikayorajananasyAbhyAmupaskAraH, tathA bheSajapradAnAjihvAyA jADyApanayaH. sparzanasya vividhacUrNagandhavAsapraghodibhirvimalatvakaraNam / evaMvidhAnekavizeSanirapekSA yathotpannavartinI audArikAdiprAyogyadravyavargaNA mUlakAraNavyavasthitaguNanirvartanocyate / 'iti'zabda evaMzabdArthaH, evameSo'rthaH pravacanaviddhirAkhyAta iti / samprati upakaraNendriyasvarUpamAkhyAtumAha-upakaraNaM bAhyamabhyantaraM ca nirvartitasya anupaghAtAnugrahAbhyAma pakArIti / nivRttau satyAM kRpANasthAnIyAyAmupakaraNendriyamavazyamapekSitavyam, taca khAveSayagrahaNazaktiyuktaM khaDgasyeva dhArA chedanasamarthA, tacchaktirUpamindriyAntaraM nivRttau satyAmapi zaktyupadhAtairviSayaM na gRhNAti / tasmAnivRtte zravaNAdisaMjJake dravyendriye tadAvAdAtmano'nupaghAtAnugrahAbhyAM yadupakAri tadupakaraNendriyaM bhavati / taca bahirveti antarveti ca, nivRttidravyendriyApekSayA asyApi daividhyamAvedyate / yatra nivRttidravyendriyaM tatropakaraNendriyamapi na bhinnadezapati tasyeti kathayati tasyAH svaviSayagrahaNazaktanivattimadhyavartinItvAt / etadeva sphuTayati-nivartitasya niSpAditasya khAvayava vibhAgena yadanupahatyA anugraheNa copakaroti grahaNamAtmanaH svacchatarapudgalajAlanimopitaM tadupakaraNendriyamadhyavasyanti vidvAMsaH / Agame tu nAsti kazcidantarbahirbheda upakaraNasyetyAcAryasyaiva kuto'pi sampradAya iti / 'nivRtterAdAvabhidhA janmakramapratipAdanArtham , tadbhAve chupakaraNasadbhAvAcchAzaktivaditi / " iti siddhasenagaNikRtAyAM tattvArthabhASyavyAkhyAyAm / atha etadanusAriNI haribhadrasUrikRtA vyAkhyA- "anantaroktAni paJcApIndriyANi dvividhAni bhavantIti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha svAha-dvividhAnItyAdinA |....-nirvttypkrnne padalamaye dravyendriya miti satrasamudAyArthaH / avayavAthai svAha-nivRttI. ndriyAmatyAdinA / nivartana nivRttiH prati viziSTasaMsthAnotpattiH saivendriyaM nivRttIndriyama / upakriyate'nanatyapakaraNama. eta. davAndrayamupakaraNendriyam / caH samuccaye, dvividhametad dravyendriyaM bhAvendriyopakaraNatvAd dravyAtmakatvAceti / nivRttelekSaNamAhanivRttiriyAdinA |...''ihaajopaagnaam audArikA dizarIratrayAGgopAlanirvartaka yadudayAdagopAGgAnyutpadyante ziroDulyAdIni, Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [saptama ubhayobhayAre jJAnAtmAtmaprakAzyaM ca / tAnyapi hi nirvRttyupakaraNatadyogyaparyAptidravyANyaJjanAdibAhyadravyANi cAtmanyuditakSIgopazAntAGgopAGganAmakarmodayajJAnadarzanAvaraNavIryAntarAyakSayopazamApekSAtmalabdhiprakAzyAni, tasmAta nirmANanAma cAtra vardhakisthAnIyaM karNazaSkulyAdyavayavasannivezavizeSaracanAyAmAhitanaipuNyamiti AcAryAH / taditthamaGgopAGga nAmnA prativiziSTena karmaNA nirvartitAni janitAni indriyadvArANi indriyavivarANi bhAvendriyAvadhAnadvArANIti bhAvaH / etAni ca nAnAsaMsthAnAdIni, tathA cAgamaH - 'phAsidie NaM bhaMte ! kiMsaThie paNNatte ?........... kalaMbuApupphasaMThie paNNatte [prajJApanAsU0 191], abhyantarAM nirvRttimaGgIkRtya sarvANyamUni sUtrANyadhItAni, bAhyA punarnivRttizcitrAkAratvAnnopanibarddha zakyA azvamanuSyAdInAM bAhyazrotrAdibhedAditi / imamevAtikrAntabhASyArtha paryAyAntareNa spaSTayannAha-karmetyAdi / karmavizeSasaMskRtA iti, karmavizeSo nAmakarma, tasyApi aGgopAGganAma nirmANakarma ca, AbhyAM saMskRtA viziSTAvayavaracanayA nirvartitAH zarIrapradezAH audArikAdInAM trayANAM prativiziSTA dezAH karNazaSkulyAdaya iti / mugdhamatimohavyapohAyAha-nirmANetyAdi / nirmANanAma ca anopAjhaMca nirmANanAmAGgopAGge, te pratyayaH kAraNaM yasyAH sA tathAvidhA mUlaguNanirvartanetyarthaH, nigamanametat' nottaraguNanirvartanA, sA hi karNayoH vedhapralambatApAdanaM cakSurnAsikayoraJjananasyAbhyAmupakAraH brAhayAdiyogAjihvAyAH sparzasya gandhAdibhirvimalatvakaraNamiti / ityartha ityevamartho'syAHpravacanajJairAkhyAta iti vyAkhyAtA nirvRttiH / adhunopakaraNamAha - upakaraNaM bAhyamabhyantaraM ca / upakriyate'nenetyupakaraNam , bAhyakaraNaM zaSkulyAdIti / tatra abhyantaraM khaDgasthAnIyAyA nivRttestaddhArAzaktikalpaM svacchatarapudgalajAlaniSpAditaM tadabhinnadezameveti, yadadhikRtyAha-nirvartitasyetyAdi, nirvartitasya niSpAditasya svAvayavavibhAgena nivRttIndriyasyeti gamyate, anupaghAtAnugrahAbhyAmupakArIti, yadanupahatyA upagraheNa copakaroti tadupakaraNendriyamiti / tathAhinivRttI satyAmapi zaktyupaghAte na viSayagrahaH, bAhyopakaraNaghAte ca niyamataH zaktyupaghAta iti tatprAdhAnyato bAhyamabhyantaraM cetyAha / " iti haribhadrasUriviracitAyA tattvArthabhASyavyAkhyAyAm / "iSTAniSTaviSayopalabdhA(bdhya ?)rthAni bhokturAtmano yAnyamUnIndriyANi teSAmuktasAmarthyavizeSAdupanipatitabhedAnAM pratyeka bhedapratipattyarthamAha-dvividhAni [ tattvArthasU0 2 / 16 ], 'vidha'zabdasya prakAravAcino grahaNam / ayaM 'vidha'zabdaH prakAravAcI gRhyate, vidha-yukta-gata-prakArAH samAnArthA iti / dvau vidhau yeSAM tAni dvividhAni dviprakArANItyarthaH / kau ca dvI prakArau? dravyendriyaM bhAvendriyamiti / tatra dravyendriyasvarUpavijJAnArthamAha - nivRttyupakaraNe dravyendriyam [ tattvArthasU0 2 / 17], nirvartyata iti nirvRttiH / karmaNA yA nivartyate niSpAdyate sA nivRttirityupadizyate / sA dvedhA bAhyAbhyantarabhedAt / sA nirvRttirdvadhA, kutaH ? bAhyAbhyantarabhedAt / tatra vizuddhAtmapradezavRttirAbhyantarA / utsedha gulasyAsaGkhyebhAgapramitAnAM vizuddhAnAmAtmapradezAnAM pratiniyatacakSurAdIndriyamAnAvamAnAvasthitAnAM vRttirAbhyantarA nivRttiH / tatra nAmakarmodayApAditAvasthAvizeSaH pudgalapracayo bAhyA / teSu AtmapradezeSu indriyavyapadezabhAk yaH pratiniyatasaMsthAno nAmakarmodayApAditAvasthAvizeSaH pudgalapracayaH sa bAhyA nirvRttiH / upakriyate'nenetyupakaraNam / yena nivRtterupakAraH kriyate tadupakaraNam / tad dvividhaM pUrvavat / tadupakaraNa dvividhaM pUrvavad bAhyAbhyantarabhedAt / tatrAbhyantaraM zuklakRSNamaNDalam , bAhyamakSipatrapakSmadvayAdi / evaM zeSeSvapIndriyeSu jJeyam / " iti akalakadevaviracite tattvArtharAjavArtike // 1degNAtadyo bhA0 pA0 De0 / NAttadyo vi0|| 2 "labdhyupayogI bhAvendriyam [ tattvArthasU0 2 / 18], labdhirupayogastu bhAvendriyaM bhavati / labdhirnAma gatijAtyAdinAmakarmajanitA tadAvaraNIyakarmakSayopazamajanitA ca indriyAzrayakarmodayanirvRttA ca jIvasya bhavati / sA paJcavidhA, tadyathA - sparzanendriyalabdhiH rasanendriyala bdhiH ghrANendriyalabdhiH cakSurindriyalabdhi: zrotrendriyalabdhiriti / upayogaH sparzAdiSu [ tattvArthasU0 2 / 19], sparzAdiSu matijJAnopayoga ityarthaH / uktametat 'upayogo lakSaNam' [ tattvArthasU0 218 ] / upayogaH praNidhAnam , AyogastadbhAvaH pariNAma ityarthaH / eSAM ca satyAM nirvRttAvupakaraNopayogI bhavataH, satyAM ca labdhau nirvRttyupakaraNopayogA bhavanti nivRttyAdInAmekatarAbhAve'pi viSayAlocanaM na bhavati / " iti vAcakavarazrIumAkhAtipraNIte tattvArthabhASye / asya siddhasenagaNikRtA vyAkhyA-"labdhyupayogI bhAvendriyam / labdhiH pratisvamindriyAvaraNakSayopazamaH, svaviSayavyApAraH praNidhAnaM vIryamupayogaH, etadubhayaM bhAvendriyamAtmapariNatilakSaNaM bhavati / atrAcAryoM labdhikharUpanirvarNanAyAha-labdhirnAmetyAdi bhASyam / lAbho labdhiH prAptiH, nAmazabdo vAkyAlaGkArArthaH, athavA labdhiriti yadetad nAma abhidhAnaM tasyAyamarthaH - gatijAtyAdinAmakarmajanitA labdhirucyate / gatijAtI Adiryasya tad gatijAtyAdi, gatijAtyAdi ca tannAmakarma ca gatijAtyAdinAmakarma, tena janitA nirvartitA manuSyagatinAmodayAd manuSyaH tathA paJcendriyajAtinAmodayAt paJcendriya ityato manuSyatvapaJcendriyatvAdilAme pratikhaM tadAvaraNakarmakSayopazamo nirvaya'te, tasya kSayopazamasya gatijAtiprabhRtinAmaka kAraNavAnidiSTamAcAryeNa / AdigrahaNena yat tadatra nAntarIyakaM zarIrAdikSayopazamalabdhe Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAyAH satsatkaratvakhaNDanam] dvAdazAraM nayacakram teSAmapi labdhiprakAzyatvAdanavasthA / sApi labdhirAtmanaH praNidhAnAkhyena vIryeNApanIte jJAnAvaraNAdikAluSye jIvasyopayogalakSaNasya prasAdamAtraM jJAnamupayogastena prakAzyate labdherapyupayogaphalAyAstatpra nAmAntaHpAti tat sakalamAdIyate / apare tu AyuSkamapi tadAzrayatvAt kAraNamAcakSate kSayopazamasya / evaM vidUravarti kAraNamapadizyAdhunA pratyAsannatarakAraNAntaramAviSkaroti - tadAvaraNIyakarmakSayopazamajanitA ceti| tasyAH khalu rUpAdigrahaNapariNaterAvaNIyamAvArakamAcchAdakam , bAhulakAt kartari vyutpattiH, tadAvaraNIyaM ca tat karma ca tadAvaraNIyakarma, matijJAnadarzanAvaraNakarmetyarthaH / tasyobhayasya kSayopazamo'bhihitalakSaNaH, tajanitA ca tanniSpAditA cetyarthaH / cazabdaH pUrvakaM kAraNaM samuccinoti / nanu ca kSayopazama eva labdhirukA, tena janitA anyA kA bhavellabdhiH ? ucyate- matijJAnadarzanAvaraNakSayopazamAvasthAnivRttau yo jJAnasadbhAvaH kSAyopazamikaH so'tra labdhirucyate / kathaM kRtvoktaM prAkkSayopazamo labdhiriti ? kAraNe kAryopacAramAlambya navalodakaM pAdarogavaditya bhihitamato na doSAya / anye punarAhuH - antarAyakarmakSayopazamApekSA indriyaviSayopabho(yo ?)gajJAnazaktirlabdhirityucyate / punaH pratyAsannatamakAraNanirdidikSayA bhASyakRt pratanute grantham-indriyAzrayakarmodayanirvRttA ca jIvasya bhavatIti / indriyANyAzrayo'vakAzo yeSAM karmaNAM tAnIndriyAzrayANi karmANi yAvanti kAnicid nirmANAGgopAGgAdIni yairvinA tAni na niSpadyante tadudayena tadvipAkena nirvRttA janitA Atmano labdhirudbhavati, svacche hi darpaNatale pratibimbodayo bhavati, na malImase, tathA nirmANAGgopAGgAdibhiratyantavimalatadyogyapudgaladravyanirmApitAnIndriyANi tasyAH kSayopazamalabdheratulaM balamupayacchanti kAraNatAM bibhratIti / saiSA labdhiH kAraNatrayApekSA paJcaprakArA bhavati / tadyathA-sparzenendriyalabdhirityAdi bhASyam / yathA tat paJcavidhatvaM tasyAstathA darzyate / spRSTiH sparzanam , sparzanaM ca tadindriyaM ceti sparzanendriyam , etadeva labdhiH sparzanendriyalabdhiH zItoSNAdisparzaparijJAnasAmarthyamanabhivyaktamupayogAtmaneti yAvat , evaM jihvendriyAdilabdhayo'pi vAcyAH / iti zabdo labdheriyatAmAvedayati / uktA labdhiH, adhunopayoga ucyate / yadi labdhinirvRttyupakaraNakrameNopayogastato'tIndriyopayogAbhAvo nivRttyAdyapekSA'bhAvAt / etaduktaM bhavati-avadhyAdInAmatIndriyatvAdatyantAbhAva eva / vizeSo vAcyaH / ucyate - na khalu sarva upayogo labdhinirvRttyupakaraNendriyakRtaH, kiM tarhi ? sa evaikastritayanimitta ityata Aha - upayogaH sparzAdiSu / sparzarasagandhavarNazabdeSu grahaNarUpo vyApAra upayoga gRhyate sparzanendriyAdinimittaH, nAvadhyAdhupayogaH / amumevArtha spaSTayan bhASyakRdAha-spazodiSu matijJAnopayoga ityarthaH / spazodiviSayo matijJAnavyApAraH pratiniyataviSayAnubhavanamupalambhanamiti anena zeSajJAnavyudAsamAdarzayati, matijJAnopayoga eva labdhinivRttyupakaraNApekSaH pravartate na zeSa iti / atropayogasAmAnyazrutyapahRtAvadhAnazcodayati-sparzAdiviSayo ya upayogaH parisamAptivyApAra ityuktam / etaca paramANudvayaNukAdiSyapi dRSTam / paramAgurapi hi sarvAtmanopayujyate dvayaNukAdiskandhapariNAme, tatazca so'pyupayogalakSaNaM prApnotItyata Aha bhASyakAraH-uktametadupayogo lakSaNamiti / athavA bhASyakAraH svayamevopayogavizeSavyAkhyAmAtitaniSurAha-uktametadityAdi / abhihitametadupayogacaitanyapariNAmo jIvasya vaizeSikaM lakSaNam , kaH paramANvAdiSvatra prasaGgaH ? atyantAsambandha eva / tamevopayogaM paryAyataH kathayati caitanyalakSaNaM vizeSavyAkhyAnadarzanadvAreNa upayoga ityAdi / upayogastu dvividhA cetanA- saMvijJAnalakSaNA anubhavanalakSaNA ca / tatra ghaTAdyupalabdhiH saMvijJAnalakSaNA, sukhaduHkhAdisaMvedanA anubhavanalakSaNA / etadubhayamupayogagrahaNAd gRhyate / praNidhAnamavahitamanaskatvam / etadutkIrtayati-spaSTo hi matijJAnopayogo mAnasopayogAvazyambhAvI dravyendriyAdyapekSazca, nAvadhyAdhupayogastatheti / Ayoga iti svaviSayamayodayA spazAdibhedanibhAso jJAnodayaH sparzanendriyAdijanmA abhidhIyate / tadbhAva iti, upayogalAJchano jantuH tacchandenAmRzyate, tasya bhAvaH sparzanAdidvArajanma jJAnamAtmano bhUtirudbhava iti yAvat / pariNAmo'pyAtmana eva tadbhAvalakSaNo nArthAntaraprAdurbhAvalakSaNaH, sparzanAdinimittajJAnasyAtmapariNatirUpatvAdityarthaH / samprati pravRttI kramaniyamamApAdayannAha - eSAmityAdi bhASyam / eSAmiti vyAkhyAtasvarUpANAM nirvRttyupakaraNalabdhyupayogendriya NAmayaM pravRttikramo yaduta nirvRttiH prAka, tasyAM satyAmupakaraNamupayogazca bhavati nivRttyAzrayatvAdupakaraNasya tadArajanmatvAcopayogasya / etacca nivRttyAditraya labdhIndriyapUrvakaM darzayati-zrotrAdikSayopazamalabdhau satyAM nivRttiH zakulyAdikA bhavati, yasya tu labdhirnAstyevaMprakArA na khalu tasya prANinaH zaSkulyAdayo'vayavA nivartyante,,tasmAlabdhyAdayazcatvAro'pi samuditAH zabdAdiviSayaparicchedamApAdayanta indriyavyapadezamaznavate, ekenApyavayavena vikalamindriya nocyate na ca svaviSayagrahaNasamartha bhavati / amumartha bhASyeNa darzayati-nirvRttyAdInAmiti sUtropanyastakramamaGgIkRtyocyate / nivRttyupakaraNalabdhyupayogAnAmanyatamAbha've ekenApyanena vikale sati samudAye na jAtucit zabdAdiviSayasvarUpAvabodho bhavatyAtmanaH dhikalakaraNatvAt... ...... / 'upayogaH sparzAdiSu' iti Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [saptama ubhayobhayAre statprakAzyatvAt tasyApi bAhyopayogyadravyopayogaprakAzyatvAdanavasthA / tasmAt kAzyatvAdanavasthA / tasyApi matijJAnopayogAdArabhya yAvat kevalopayogasya bAhyopayogyadravyopayogaprakAzyatvAdanavasthA / so'pi hi 'jaM jaM je je bhAve pariNamati paogavIsasAdabvaM / 329-1 taM taha jANAti jiNo apajave jANaNA Natthi // [Avani0 794] iti bAhyavastupariNAmAnurUpopayogAt tatprakAzya upayogo'pItyataH paraM punaruktaM bhavati prakAzyaprakAzakakecid bhASante 'sUtramidaM na bhavati, bhASyameva sUtrIkRtya kecidadhIyate / tadetadayuktam , avigAnena sUtramadhye'dhyayanAt prativiziSTAcAryasampradAyagamyatvAd vivaraNAca nizcIyate suutrteti|" iti siddhasenagaNiviracitAyAM tattvArthabhASyavRttI / "bhAvendriyamucyate-labdhyupayogI bhAvendriyam [tattvArthasU. 2018 ], ............ indriyanirvRttihetuH kSayopazamavizeSo labdhiH / yatsannidhAnAdAtmA dravyendriyanivRttiM prati vyApriyate sa jJAnAvaraNakSayopazama vizeSo labdhiriti vijnyaayte| tannimittaH pariNAmavizeSa upayogaH / taduktaM nimittaM pratIya utpadyamAna AtmanaH pariNAma upayoga ityupadizyate / tadetadubhayaM bhaavendriymiti|" iti akalaGkadevaviracite tattvArtharAjavArtike // 1 dRzyatAM pR0 182, pR0 212 / "evaM ca naya vigappajAyaparUvaNaM sotUNa vAulito sIso Aha - bhagavaM | kimettha tattaM ? ataH siddhAMtato bhaNNati-jaM jN.|| 794 // tattha gurU bhaNati sommamuha ! jaM jiNo jANati taM tattaM; kiM puNa jiNo jANati ? bhaNNati-jaM jaM kiMci vatthu, je je kei bhAve, taM taM vatthu te te savve bhAve va pariNamati, savvaM vatthu savvabhAvapariNAmitti jaM bhaNitaM, tathAhi - 'eko bhAvaH sarvabhAvasvabhAvaH sarve bhAvAH sarvabhAvasvabhAvAH / eko bhAvastattvato yena dRSTaH sarve bhAvAstattvatastena dRSTAH // ' payogavIsasatti, kei bhAve paogato pariNamati kei vIsasA, taM pariNAmi vatthu tahA sabvabhAvapariNAmippagAreNa jANAti, jaM puNa apajavataM tattha jANaNA Nasthitti / ..... savvaNayasamUhamataM jiNamayaMti // " iti jinadAsagaNimahattaraviracitAyAm Avazya kacUrNau pR. 435 / "tathA cAdhunA dravyArthikapakSasamarthanArthamAha niyuktikAraH-jaM jamityAdi / yAn yAn bhAvAn ghaTAdIn pariNamati prayogavisrasAdravyam, tatra prayogeNa ghaTAdIn visrasA abhrendradhanurAdIn , dravyameva tadutprekSitaparyAyaM kaTakakeyUrAGgadAdivyapadezAhasuvarNavat / api ca, tat tat tathaiva anvayapradhAnaM sarjanaM jAnAti paricchinatti jinaH / apajave jANaNA Nasthitti, aparyAye nirAkAre tathApariNatirahite ityarthaH, ANaNA Nasthitti parijJA nAsti / na ca te paryAyAstatra vastusantaH, dravyameva tathA kAravat / tatazca tadeva sat kevalinApyavagamyamAnatvAt kevalavAtmavat / " iti koTyAcAryaviracitAyAM vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAyAma , pR0 755 / "asyaiva dravyAthikanayamatasya samarthanArtha niyuktikAro'pyAha - jaM jN...|| 2667 // prayogazcetanAvato vyApAraH, visrasA svabhAvaH, tAbhyAM niSpannaM dravyaM prayogavisrasAdravyamucyate / tatra prayoganiSpannaM ghaTapaTAdi. vilasAniSpannaM tvabhrendradhanurAdi / tatra prayogavisrasAdravyaM kartR yAn yAn kRSNaraktapItazuklatvAdIn bhAvAn paryAyAn pariNamati pratipadyate taM tahatti vIpsApradhAnatvAd nirdezasya tat tat tathA tena tena rupeNa pariNamad dravyameva jAnAti jinaH ke lI, na punastadatiriktAn paryAyAniti bhAvaH, teSAmutprekSAmAtreNaiva sattvAt, na dhutphaNaviphaNakuNDalitAdyavasthAyAmapi sAdidravyasya svasvarUpavyatiriktaH ko'pi paryAyaH saMlakSyate, sarvAvasthAsu avicalitasvarUpasya sarpAdidravyasyaiva saMlakSaNAditi / yadi paryAyA na vidyante tarhi kathamucyate je je bhAve pariNamai? ityAzaGkayAha - apajave jANaNA nasthitti, aparyAye paryAyarahite vastuni kevalyAdInAM parijJA nAstIti manyAmahe, kevalamutprekSAmAtreNaiva te paryAyAH, na punadravyavyatirekiNaH kecanApi vAstavAste vidyante / ato dravyameva paramArthasat iti niyuktigAthArthaH / " iti maladhArizrIhemacandrasUriviracitAyAM vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAyAma , pR0 1060 / "dravyArthika Aha - jaM jN.|| 794 // yat yat AtmamRdAdikaM vastu yAn yAn bhAvAn paryAyAn vijJAnaghaTAdIn pariNamati tadAtvena pratipadyate prayogato visrasAto vA / tatra prayogazcetanAvato vyApAraH, visrasA svabhAvaH / tat sarvamutprekSitaparyAya dravyameva utphaNaviphaNatvakuNDalitAdiparyAyasamandhitasarpadravyavat , tathAhi-na tatra kecana utphaNatAdayaH sarpadravyAtiriktAH payoyAH santi pramANenAnupalabdheH gaganakusumasya mukulitArdhamulitatvAdiparyAyavat / tasmAt tadeva dravyaM tatra paramArthasaditi / kica, tad dravyaM tathaiva anvayaparyAyopasarjanaM jAnAti paricchinatti jino bhagavAn kepachI / kasmAta paryAyopasarjana Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastamatimatakhaNDanam dvAdazAraM nayacakram 479 prakAzyaH prakAzaH atadrUpabhAvAdhigamyatvAt / sattApi ca dravyAdyatadrUpapratyayena prakAzyate vAkprakAzAvagamitArthapradIpAdiprakAzanavat / pradhAnamapi caivaM syAd bhavatparikalpitA sattA vizvarUpopabhogapratipAdanArthatvAt puruSArthatvAd guNatrayavat / / kAryamapi te prAgapi sadeva prApnoti, azaktasadasattvenAdhyAsyamAnatvAt / sakriyamANatvAt , utpannamAtradravyAdivat / yadvA na tat sakriyate na bhAvyate vA kenacidarthAntareNa, sadbhUtatvAt, sattAdivat / na tatsattA sattAntaramapekSate sattAtma cakrakarUpeNa / tasmAt prakAzyaH prakAzaH prakAzAntaraprakAzyaH pradIpaprakAzo'pi, atadrUpabhAvAdhigamyatvAdityavasthAdRSTAntAsattvasamarthanopasaMhAraH / sattAyAmapyanavasthAmatadrUpaprakAzyasAdhAdApAdayitumAha prastutAyAm - sattApi cetyAdi / sattApi cAzrayasya dravyAderatadrUpasya pratyayenAtmAnaM 10 labhate, tena prakAzyate, vAkprakAzAvagamitasyArthasya pradIpAdinA prakAzanavat , na svata evetyanavasthAdoSo'trApi tadavasthaH / kizcAnyat, pradhAnamapi caivamityAdi / sAyaparikalpitaM sakalajagatkAraNaM pradhAnAdiparyAyaM syAd bhavatA vaizeSikeNa parikalpitA sattA vizvarUpopabhogapratipAdanArthatvAt puruSArthatvAd guNatrayaH vat , yathA sattvarajastamonAmakaM puruSArtha pravartamAnaM puruSasya vizvarUpamupabhogaM pratipAdayituM pravartamAnaM 15 pradhAnameva na tato'nyad vyatiriktaM kiJcit tadvikAratvAdevaM sattApi pradhAnameva syAt / aniSTaM caitat / kizcAnyat, kAryamapi ta ityAdi yAvad dravyAdivaditi / kAryamapi tava dravyAdi janmakAlAt prAgapi sadeva prApnotItyetadapyaniSTApAdanam / kathaM tantvAdikAraNAni prAgapyuttarakAlabhAvyabhimatAtmasambandhIni ? a~zaktasadasattvenAdhyAsyamAnatvAdityAdihetavo gatArthA yAvat sakriyamANatvAditi / 329-2 utpannamAtradravyAdivaditi dRSTAntaH / 20 yadvetyAdi / athaivaM neSyate na tat sakriyate dravyAdyutpannamAtraM na bhAvyate vA kenacidarthAntareNa, sadbhUtatvAta, sattAdivaditi, AdigrahaNAd dravyatvAdisAmAnyavizeSa-vizeSa-samavAyavata / jAnAti, na tu paryAyarahitamityata Aha - apajave jANaNA natthitti / aparyAye paryAyarahite yato jANaNA parijJA kevalyAdInA. mapi nAsti tataste utprekSAmAtreNa vyavahriyante, na tu paramArthataH santi, tato dravyameva tAttvikam / " iti malaya giriviracitAyAm AvazyakaniyuktivyAkhyAyAm / vistareNa tvasyA AvazyakaniyuktigAthAyA artho nimnilikhitAbhyo jinabhadragaNikSamAzraNaviracitavizeSAvazyakabhASyagAthAbhyo'vaseyaH - "jaM jAhe jaM bhAvaM pariNamai tayaM tayA tao'NannaM / pariNaimettavisiTuM davvaM ciya jANai jiNiMdo // 2668 // na suvaSNa.dannaM kuMDalAi taM ceya taM tamAgAraM / pattaM tavvavaesaM labhai saruvAda bhinnaM ti // 2669 // jai vA danvAdanne guNAdao nUNa sappaesattaM / hoja va svAINaM vibhinna desovalaMbho vi // 2670 // jai pajavovayAro layappayAsapariNAmamettassa / kIrai tannAma na so dvaadtthNtrbhuuo|| 2671 // davapariNAmametaM pajAoso ya na khrsiNgss| tadapajavaM na najai janANaM neyavisayaMti // 26 2 // " vishessaav0bhaa0| AnA gAthAnAM vyAkhyAnaM tu koTyAcAryamaladhArihemacandrAcAryAdiviracitavRttibhyo'vaseyam // 1 sthAnaatadrU pra0 // 2SArtha pra0 / (degSAya ?) // 3tvAdevasatvAvidhAnameva pra0 // 4 dRzyatAM pR0 473 paM0 7 // 5 sadasatvesatvenA re0 De0 / (azaktasadasattve sattvenAdhyAsyamAnatvAt ?) // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalakRtam [saptama ubhayomayAre katvAdatyantAnupravRttasattAvat / anarthasattA cAnyatrAnAdheyA, tata eva, svasattAvat / yadi tat kAraNasamavetaM khata eva sanna bhavati asadeva tarhi tat, svato nirupA. khyatvAt avyapadezyatvAt tathA'viziSTatvAt khapuSpavat asat syAt / kAryamapi vA prAk sadutpatteH, ebhya eva, utpannamAtradravyAdivat / ina tatsattA sattAntaramapekSate, dravyAdInAmutpannAnAM svabhAvasattA sambandhisattA nApekSate sattAsambandharahitatve'pi sattAtmakatvAt , atyantAnupravRttasattAvat mahAsAmAnyavadityarthaH / anarthasattA, 'arthaH' iti dravyaguNakarmasu saMjJAniyamAdanAH sAmAnya-vizeSa-samavAyAH, teSAmanarthAnAM yA sattA sApi cAnyatrAnAgheyA anAzritetyarthaH / tata eva hetoH, svasattAvadityetAnyaniSTApAdanasAdhanAni / / punastatraiva doSaH prakArAntareNocyate - yadi tat kAraNasamavetamityAdi / yadi kAraNeSu samaveta10 mAtraM kAryaM svata eva sanna bhavati, sattAsambandhAt sad bhaveti, sadeveti sadeva na bhavati, a~guNaguNatvAdivadasadapIti, yadyavamiSyate tata evamApannam - asadeva tarhi tat / kutaH ? svato nirupAkhyatvAt , 'nirupAkhyatvAt' iti siddhe 'svataH' iti vizeSaNaM vedanAdInAM svasaMvedyAnAM nirupAkhyAnAM sattvAt tadvadanai kAntikatA mA bhUditi / taddhi vedanAdyasAdhAraNarUpeNa nirupAkhyamapi svata eva vastvAtmanaiva sAmAnyAtmanA 110 aMzAntareNa pararUpeNa ca vyAvRttena sopAkhyamiti / tathA vividhaM viziSTaM vA apadezyo vyapadezyaH, na 15 vyapadezyaH prakArAntareNa vedanAdivad vyapadezyo na bhavatItyarthaH, khapuSpavailakSaNyena tathA'viziSTatvAditi vizeSaNena hi sadAdinA vastveva sAmAnyAMzAdinA vedanAdi sambadhyate nAvastviti evaM sAdharmyAt khapuSpavadasat syAditi gatArtham / etadanabhyupagame kAryamapi vA prAk sadutpatteH, ebhya eva hetubhyaH 'svato nirupAkhyatvAt' ityAdibhyaH, utpannamAtradravyAdivat / / 1 "buddhInAmarthendriyApekSatve[s]pyarthastAvaducyate-artha iti dravyaguNakarmasu [vai0. sU0 8 / 14 ], vinApyarthatvena sAmAnyena triSveva dravyAdiSu tatra prasiddhyarthazabdaH (prasiddhyArthazabdaH ? prasiddho'rthazabdaH ? prasiddhyarthamarthazabdaH?) paribhASyate / kveva ? yathA sAmAnya vizeSeSu. vinA sAmAnyAntareNa yathA sattAdiSu sAmAnyeSu 'sAmAnyaM sAmAnyam' iti jJAnaM tathA vizeSeSu vizeSAntarAbhAve'pi 'vizeSo vizeSaH' iti taddarzinAM vijJAnamevaM dravyAdiSu vinApyarthatvena pAribhASiko'rthazabdaH / indriyANyucyante, tAni ca na pazcAtmakAni, yataH dravyeSu paJcAtmakaM pratyuktam [vai0 sU0 8115], yato dravyeSvArabdhavyeSu paJca bhUtAni ArambhakAni na vidyante api tu yAni Arabhante ca vAri tAni khAM khAM jAtimArabhante / evamindriyANyapi pratiniyatabhUta kAryANi, tathAhi-bhUyastvAd gandhavasvAcca pRthivI gandhajJAne [vai0 sU0 8 / 16], gandhajJAnaM ghrANam , tasminnArabdhavye pRthivI kAraNaM bhUyasvAt , zarIrApekSayA tu bhUyastvam / bhUyastvaM ca ghrANe pRthivyAH, pAdAdinA gandhopalabdhyabhAvAt / gandhavattvAcca, yatazca svasamavAyinA gandhena ghrANendriyaM gandhamabhivyanakti atastasya gandhavatI pRthivyeva kAraNam , bhUtAntarANi tu saMyogIni khalpAnyeva / tathApastejo vAyuzca rasarUpasparzajJAneSu (rasarUpasparzeSu T) rasarUpasparza vizeSAt [vai0 sU0 8117] iti, khasamavAyinA madhurApAkajena rasena rUpeNa zuklabhAsvareNa sparzana apAkajAnuSNAzItena yato rasana-nayana-sparzanAni rasarUpasparzAna bhivyajanti ato rasavattvAd rUpatattvAt sparzavattvAcca bhUtAntarairnimittairanabhibhUtatvena bhUyastvAcca triSvindriyeSu yathAsvayamApastejo vAyuzca samavAyikAraNAni draSTavyAni / AkAza tu khata eva zrotraM karNazaSkulyAvacchinnaM, na prakRtiranArambhakatvAt / evaM pratyakSaM vyAkhyAtam / assttmo'dhyaayH|" iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P.pR. 30 // 2degti sadeveti sadeva iti kathaJcid dvirbhUtazcet pAThastarhi 'sattAsambandhAt sad bhavati, sadeva na bhavati, aguNaguNatvAdivadasadapIti' iti pAThaH samIcIna iti pratibhAti // 3 agaNatvAdi bhA0 hI0 // 4 stopr.|| 5 vakhAtmanaiva ya0 / atra ca khAtmanaiva ityapi pAThaH syAt // 6 tathA vidhaM pra0 // 7 tathAvizideg bhA0 // 8 vi. vinA prAk bavutpatteH ya0 / prAk vadutpatteH vi0 / prAk dutpatteH bhA0 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastamatimatakhaNDanam] dvAdazAraM nayacakram 482 yadapi ca karnAdikArakavyApAraphalamutpannaM vastumAtramazeSavizeSaNavinirmuktaM kAraNasamavetamityAtmAvadhAraNaM kRtvA coditaM 'vastumAtrasya niratizayatvAt sattvAdivizeSaNasambandhaniyamAnupapattiH' iti tat tathaiva, sattAdyasambandhAt kAraNasamavetasarvakAryAtizayAbhAvAt sattAdivizeSaNasambandhaniyamAnupapattireva / yattu pratyucyate-na, kAraNasAmagrye vizeSasadbhAvAt / yattulyajAtIyAvayavA-5 rabdhaM vastumAnaM kArya tad dravyatvena sambadhyate / yattu kAraNaguNArabdhaM vastumAtraM kArya tadU guNatvena smbdhyte| yat punargurutvAdibhiH khAzraye svAzrayasaMyogasahitairvA - yadapi ca karnAdItyAdi / kAdInAM kArakANAM samavAyinAmasamavAyinAM ca mRdAdInAM devadattadaNDAdInAM ca yo vyApAraH sametya khakAryArambhaH, tasya phalaM ghaTAdi kAryamutpannaM vastumAtram , tasyAsmAvadhAraNaM kAryamityataH prAguvAhitArthanirAkAGkSIkaraNArthamAha - azeSavizeSaNavinirmuktaM sattva-dravyatva-10 guNatva-karmatvAdibhiH sarvaivizeSaNairvinirmuktaM sambandhisadbhAvazUnyaM svabhAvasadbhAvamAtraM yat taducyate kAraNasamavetaM tadAtmA itItthamAtmAvadhAraNaM kRtvA svayameva yaccoditam - vastumAtrasya niratizayatvAt saMttvAdidravyatvAdivizeSaNasambandhaniyamAnupapattiH, ne hi tasyAmavasthAyAmidaM dravyam , 'mayA dravyatvenAtraiva nilayanIyaM na guNakarmatvAbhyAm' iti dravyatvasya nilayananiyamAraNaM nAsti, atizayAbhAvAdeva / tathA guNatvakarmatvayorapi guNakarmaNoriti / tat tathaivetyAdi tvaduktameva kAraNamiti tadevoccArayati yAvada-15 nupapattireveti / sattAdigrahaNAt sattva-dravyatva-guNatva-karmatva-ghaTatva-rUpatva-gamanatvAdyasambandhAt kAraNasamavetasarvadravyaguNAdikAryasattAdravyatvAdivizeSakRtasambandhAtizayAbhAvAditi / 330-2 ___etasya parihArArthaM yat tu pratyucyate-na, kAraNasAmagrye vizeSasadbhAvAditi / tadvayAkhyAnaM-yat tulyajAtIyAvayavetyAdi yAvad dravyatvena sambadhyata iti dravyatvanilayananiyamaH / pRthivyaptejovAyuparamANubhirdvAbhyAM bahubhirvA svasaMyogApekSaistulyajAtIyairArabdhe'vayavidravyakArye dravyatvaM nilIyata 20 ityarthaH / yattu kAraNaguNetyAdi, tairArabdhe kAryadravye niyamata eva [guNA] guNAntaraM tatrasthA Arabhante [ ] iti vacanAt tadArabdhe guNAntare kArya guNatvaniyamanAt guNatvena sambadhyate / yat punargurutvAdibhiH svAzraye yatrAzraye gurutvaM samavetaM tatra "saMyogAbhAve patanakArabhyate, AdigrahaNAt prayatnanodanAbhighAtasaMyogavegAH kArabhante / svAzrayasaMyogasahitairveti taireva gurutvAdibhiH svAzraye .. 1'nAsamavA pra0 // 2 guNakarma pr0|| 3degndhesadbhApra0 // 4 satvAdi pra0 // 5 'na hi tasyAmavasthAyAm 'idaM dravyam , mayA dravyatvenAtraiva nilayanIyaM na guNakarmasvAbhyAm' iti dravyatvasya nilayananiyamakAraNamasti' ityapi pAThaH syAt // 6 vi0 vinA kAraNanAsti ya0 / dRzyatAM Ti0 5 // 7 (kArye?) // 8 yastu pr0|| 9khyAne yattulyajAtIyAvayAvetyAdi bhA0 // 10 saMgAbhAve pr0|| 11 rabhate pra0 / atra 'gurutvam' ityasya kartRtvavivakSAyAm 'Arabhate' iti yathAzrutapATho'pi sAdhureveti dhyeyam // 12 dRzyatAM prazastapAdabhASye krarmanirUpaNam / "evamukteSu dravyeSu guNAnullaGghaya alpavaktavyatvAt karmANyabhidhatte / tatra AtmasaMyogaprayatnAbhyAM haste karma [vai0 sU0 5 / 1 / 1], khAzrayasaMyogApekSitvAt prayatnasya kriyArambhe AtmahastasaMyogaH karmaNaH kAraNam / sApekSa naya061 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [saptama ubhayobhayAre AzrayAntare karma Arabhyate tad vastumAnaM kArya karmatvena sambadhyate itystytishyH| etad nidarzanamAtram , sarvatra kAraNasAmagryaniyAmakasadbhAvAt pratiniyata eva kapitthaphalavRntAdau gurutvena karmaNyArabdhe tatsaMyukte kITe patanamArabhyate AzrayAntare / taccArabdhaM vastumAtraM karma kAryamitarAbhyAM viziSTaM karmatvena sambadhyate / ityastyatizaya iti darzayan niratizayatvasyA5 siddhatAmApAdayati / etad nidarzanamAtramityAdi yAvad draSTavya iti / sarvatra ghaTatva-gotvAdi rUpatvAdi kAraNatvAt saMyogasya prayatno'pi kAraNam / ato dvAbhyA haste karma / tathA masalakarma hastasaMyogAca vai. sU0 5 / 1 / 2], tatheti saGkhyAmAtrAtidezaH, tena hastamusalasaMyogo musalakarmaNaH kAraNaM pUrvAdhikRtazca prayatnaH / na tu AtmahastasaMyogo'samavAyikAraNaM musalakarmaNi, AtmasaMyuktahastasaMyogAdeva] tatsiddheH / abhighAtaje musalakarmaNi vyatirekAdakAraNaM hastasaMyogaH [vai0 sU0 5 / 1 / 3 ], vegavadvyasaMyogo'bhighAtaH, ulUkhalAbhighAtAdutpanne musalasyotpatanakarmaNi akAraNaM hastamusalasaMyogaH pUrvaprayatnasyAbhighAtAd vinaSTatvAt , 'utpatatu musaladravyam' itIcchAyA abhAvAt prayatnAntarasyAbhAvaH, saMyogasya ca karmArambhe sApekSakAraNatvAt prayatnarahito hastamusalasaMyogo na kAraNamutpatanasya / tathAtmasaMyogo hastamusalakarmaNi [vai. sU0 5 / 1 / 4], yathaiva hastamusalasaMyogo musalotpatanakarmaNi na kAraNaM tathAtmahastasaMyogo'pi hastotpatanakarmaNi na kAraNaM saMyogasya sApekSakAraNatvAt 'musalena sahotpatatu hastaH' iti [abhisandherabhAvena prayatnasya cAbhAvAt / kutastayorutpatanamiti cet, musalAbhighAtAttu musalasaMyogAddhaste karma [vai. sU. 5 / 1 / 5], ulUkhalAbhighAto musalasyotpatanakarmaNaH kAraNam / hastamusalasaMyogastu musalagatavegApekSo hastakarmaNaH kAraNam , nAbhighAto'samavetatvAt / tathAtmakarma hastasaMyogAcca [vai0 sU0 5 / 1 / 6], Atmeti zarIraikadezaH, yathA caitadapratyayaM haste musale ca karma tathaiva hastAvayavasaMyogAd hastagatavegApekSAd hastotpatanakAle'vayave tasminnapratyayaM karma jAyate / saMyogAbhAve gurutvAta patanama [ vai0 sU0 5 / 117], vibhAgAnnivRtte hastamusalasaMyoge gurutvAt patanaM bhavati / nodanavizeSAbhAvAda noz2a na tiryag gamanam [vai0 sU0 5 / 118 ], nudyate'neneti nodanaM vegaprayatnApekSaH saMyogavizeSaH, prerakaprayatnAbhAve nodanAbhAvAd novaM tiryag vA kevalAd gurutvAd musalAdergamanakarma bhavati / kuto nodanavizeSaH ? prayatnavizeSAnodanavizeSaH [vai0 sU0 5 / 1 / 9], 'atra idaM kSipAmi' iti icchAvizeSajaH prayatna utpanno hastAdevyasya dravyAntareNa saMyoga nodamAkhyaM jnyti| nodanavizeSAddasanavizeSaH [vai0 sU0 5 / 1 / 10], dUradezapreraNecchAviziSTAt prayatnAjAto nodanavizeSo dUradezakSepaNaM karoti / hastakarmaNA dArakakarma vyAkhyAtam [vai0 sU0 5 / 1 / 11], yad garbhasya spandanAdikarma tadAtmazarIraikadezasaMyogAjIvanapUrvakaprayatnApekSAd bhavatIti sapratyayam , mAtuH kAryAvaskaropasarpaNakarma garbhasyApratyayamAtmasaMyogAdadRSTApekSAd bhavatIti / tathA dagdhasya visphoTanam [vai0 sU0 5 / 1 / 12], vyAsakte manasi yad dagdhasya hastAdervikSepaNaM tadapi jIvanapUrvakaprayatnApekSAdAtmahastasaMyogAd bhavatIti naaprtyym| prayatnAbhAve gurutvAt suptasya patanam [vai0 suu05|1|13], zarIravidhArakaprayatnAbhAve suptasyAGgAnAM patanaM gurutvAd bhavati tadAbhisandherabhAvAt / tRNakarma vAyusaMyogAt [vai0 sU0 5 / 1 / 14 ], vegApekSAd vAyutRNasaMyogAt tRNAdInAM karma, teSAM prayatnAbhAvAt / maNigamanaM sUcyabhisarpaNamityadRSTakAritAni [vai0 sU0 5 / 1 / 15], maNInAM taskaraM prati gamanaM sUcInAM vA ayaskAntaM prati dharmAdharmakRtamityarthaH / iSAvayugapat saMyogavizeSAtka(SAH ka)rmAnyatve hetuH [vai0 sU0 5 / 1 / 16 ], nodanAdAdyaM karma, saMskArAd bahUni karmANi iSAvutpadyante / ekasmistu karmaNi prathameNaivAkAzasaMyogena vinaSTatvAt karmaNa uttarasaMyogavibhAgA notpadyeran , tasmAdiSAvanekaM karma / nodanAdAdyamiSoH karma karmakAritAcca saMskArAduttaraM tathottaramuttaraM ca [vai0 sU0 5 / 1 / 17 ] jyAzarasaMyogaH prayatnApekSo jyAgatavegApekSo vA nodanam , tata AdyamiSoH karma nodanApekSaM saMskAraM karoti, nirapekSaM tu sNyogvibhaagau| tataH saMyogAd vinaSTa karmaNi nodane vibhAgAd vinivRtte AdyakarmajasaMskAra uttaramiSau karma karoti, tathottaramuttaraM paunaHpunyenetyarthaH / saMskArAbhAve gurutvAt patanam [vai0 sU0 5 / 1 / 18 ], sparzavadrvyasaMyogena saMskAravinAzAd gurutvaM tatpatanakarma karoti / paJcamasyAdyamAhnikam / AdhyAtmikeSu tatsambandhe(ddhe)Su ca karmANyuktvA mahAbhUtakarmANi vyAcaSTe - nodanAyabhighAtAt saMyuktasaMyogAcca pRthivyAM karma [vai0 sU0 5 / 2 / 1], samastAn vyastAMzca gurutvadravatvavegaprayatnAna Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastamatimatakhaNDanam] dvAdazAraM nayacakram sAmAnyavizeSasambandho drssttvyH| ___ anena yattadutpannaM vastumAtraM tat svata eva parasparato viziSTamiti sphuTIkRtam / vizeSasadbhAvastAvadAhatya bherImabhyupagataH, tadupavarNanadvAreNa cAvizeSo'pi / 'avigaMmanatvAdiSvapyanayA yuktyA sAmAnyavizeSeSu kAraNasAmagryasya niyAmakasyAtizaiyinaH sadbhAvAt pratiniyata eva sambandho draSTavyaH / iti parihAre kRte prastutanaya Aha - anenetyAdi / tvadIyenaivaitena parihAravacanena yat tadutpannaM kAryaM vastumAtrAbhimataM tat svata eva kAraNasAmagryAtizayAdeva parasparato viziSTaM na sattAdravyatvAdi-331.1 sambandhanamapekSyeti sphuTIkRtam , tenaiva vastubhAvanena viziSTena sattAdivizeSaNasambandhakRtyasyAMvizeSavizeSAbhidhAnapratyayahetoH pratiprApitatvAt / ___tatra vizeSasadbhAvastAvadAhatya bherImabhyupagataH 'sarvatra kAraNasAmagryaniyAmakasadbhAvAt 10 pratiniyataH sAmAnyavizeSasambandho draSTavyaH' ityupasaMhAravacanAt / tadupavarNanadvAreNa cauvizeSo'pi 'abhyupagataH' iti vartate / tulyajAtIyasaMyogArabhyakAryatvAvizeSasya dravyatvanilayanaviSayavizeSaNavarNanadvAreNa guNArabdhaguNAntaraviSayanilayanaguNatvavarNanadvAreNa gurutvAdyArabdhatadAzrayAzrayAntarasamavetakarmaviSayakarmatvapekSamANo yaH saMyogavizeSo nodanAdavibhAgahetoH karmaNaH kAraNaM tad] nodanam , tathAhi-pa(pA)dAdibhirnudyamAnAyAM paGkAkhyAyAM pRthivyAM karma jAyate / vegApekSo'bhighAtAdabhihanyamAnasya vibhAgahetoH karmaNaH kAraNaM saMyogo'bhighAtaH, tathAhi-rathAdimirabhighAtAt pRthivyekadezeSu dRzyate karma / saMyuktasaMyogAcca, nudyamAnAbhihanyamAnAbhyAM ca saMyukteSu bhavanti kamoNi / tada vize. SeNAdRSTakAritam [vai0 sU0 5 / 2 / 2], yat khalu viruddhakriyavAyusaMyogAt sarvasyAM pRthivyAM kampAdi karma prajAnAM zubhAzubhasUcanAyotpadyate tat sarveSAmeva zubhAzubhasUcanAdU vizeSeNAdRSTakAritam / apAM saMyogAbhAve gurutvAt patanam [vai0 sU0 5 / 2 / 3 ], vidhArakavAyvabhrasaMyogAbhAve'pA gurutvAt patanakarma bhavati / tad vizeSeNAdRSTakAritam [vai0 sU0 5 / 2 / 4 ], sasyAnAM samRddhaye vinAzAya vA sarvajanAnAmadRSTena janitaM patanakarma adRSTakAritamucyate / dravatvAt syandanam [vai0 sU0 5 / 2 / 5], vidhArakAbhAvAdapAM syandanakarma dravatvAd bhavati / nADyA vAyusa 5 / 2 / 6 ], nADIti razmiH, saviturkI razmI-zundhizca zukrazca / zucirapa Adatte zukreNa vRddhiM karoti / zucyAkhyayA nADyA vAyusaMyuktayA AdityaprayatnApekSayArohaNam / nodanAt pIDanAt saMyuktasaMyogAcca [vai0 sU0 5 / 2 / 7 ], nodanAcitradaNDAdibhirArohaNam , pIDanAd vastrAdibhiH, pIDyamAnanudyamAnAbhyAM ca saMyukte / vRkSAbhisarpaNamityadRSTakAritam [vai0 sU0 5 / 2 / 8], vRkSamUle niSiktAnAmapAM vRkSopari gamanamadRSTena kriyate iti / apAM saGgAto vilayanaM ca tejasaH saMyogAt [vai0 sU0 5 / 2 / 9 ], apAM saGghAtaH kAThinyaM divyena tejasA saMyogAt , divyabhaumAbhyAM tu vilayanam / tatrAvasphUrjathurliGgam [ vai0 sU0 5 / 2 / 10 ], 'asti divyAsu apsu tejaH' ityatra tejasaH avasphUrjathurabhrAnniHsaraNaM liGgamiti / vaidikaM ca [vai0 sU0 5 / 2 / 11 ], 'tA amiM garbha dadhire vabhUSA' iti ca vaidikaM vAkyaM divyAsvapsu tejaso liGgam / apAM saMyogAd vibhAgAcca stanayinuH [vai0 sU0 5 / 2 / 12 ], meghAzanizabdaH stanayitnuH / viruddhadikriyAbhyAM vAyubhyAmA preyamANAnAM taraGgA(GgI)bhUtAnAM parasparA bhighAtAkhyAt saMyogAcchabdaH / ekenApi prakupitena vAyunA vyavacchidyamAnAnAmapAM vibhAgAcchandaH / pRthivIkarmaNA tejaHkarma vAyakarma ca vyAkhyAtama [vai0 sU0 5 / 2 / 13 ], yathA nodanAbhighAta. saMyaktasaMyogAdRSTebhyaH pRthivyAM karma tathA tejaso vAyozca / etadaniyataM krm|" iti candrAnandaviracitAyA ghazeSikasUtravRttI P. pR. 19-21 // 1gamakatvAdi pr0|| 2degzAyinaH vi. / zayenaH De0 / zayena 20 // 3 (degbhavanena ?) / / 4degSeNasa' ya0 // 5 degsyAvizeSyavizeSAbhidhAna bhA0 // 6 dRzyatAM pR0 482 paM0 2 // 7 vA'vi ya0 / bAvi bhaa0|| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [saptama ubhayobhayAre zeSavizeSaNavinirmuktamapi na bhavati' ityetadapi tvayaiva bhAvitam , tulyajAtIyAvayavasaMyogAdibhinnAvizeSaviziSTavastuvatattvapradarzanAdasti hi..... netara netaratra / punarapi ca kAraNasAmayyA avizeSeNa yogAdabAdiSvapi tulyajAtIyAdyavayavasaMyogAdapi dravyatvaM bhAvitam / etena pRthivyAdibhinna....."dravyatvamuktam / 5 tulyajAtibhede'pi ca avizeSavizeSaNAvinirmuktatvaM vastunaH, dvayorbahuSu vA [ ] iti vacanAt / nilayanadvAreNa ca sarvadravyaguNakarmaNAM niyataviSayasvajAtigatavizeSavarNanAdavizeSo'pyAhatya bherImabhyupagata iti draSTavyam / tasmAt kAraNagatavizeSAvizeSakRtAtizayAdeva kAryagatavizeSAvizeSavizeSaNasambandhisiddhiH / evaM tAvad vizeSaNavarNanadvAreNoktam / 10 kizcAnyat , avizeSetyAdi / 'avizeSavizeSaNavinirmuktamapi na bhavati' ityetadapi tvayaiva bhAvitam / tadyathA-tulyajAtIyAvayavasaMyogAdibhinnetyAdi / tulyajAtIyAH tulyaprakArA avayavAH, teSAM pArthivAdInAM gandhAdimattvaprakArANAM saMyogairdravyaM pArthivaM kArya jAyate, AdigrahaNAd guNakarmaNorapi svakAraNasAnnidhyaprakAratA prAguktA / taiH saMyogoMdibhirbhinnatve'pyavizeSo dravyAdInAmityanenAvizeSaNa 331-2 viziSTamitaravilakSaNaM vastunaH svatattvaM pradarzitaM tvayA / tasmAt tatpradarzanAdasti hItyAdyupasaMhAragrantho 15 gatArtho yAvad netarad netaratreti / kiJcAnyat , punarapi cetyAdi / rUparasagandhasparzavatsu pRthivyavayaveSu saMyukteSvavizeSo darzitaH / na kevalameSa evAvizeSaH sajAtIyagataH sphuTIkRtastvayA, kiM tarhi ? tadvijAtIyeSvapi dravyatvaM tathA kAraNasAmayyA a~vizeSeNa yogAdebAdiSvapi ApyeSvapi kAraNasAmagryAstulyatvAt tulyajAtIyAdyavayavasaMyogAdapi dravyatvaM bhAvitam , tulyajAtyavayavasaMyogAvizeSAt / AdigrahaNAt tejovAyvavayavasaMyogAda20pIti, atulyajAtIyAnAmapi tulyajAtIyasaMyogArambhAvizeSAt[ ] ityuktatvAt sphuTIkRtamavizeSavizeSaNamiti / ato'tidizati - etena pRthivyAdibhinnetyAdi gatArthaM yAvad dravyatvamuktamiti / kizcAnyat , tulyajAtibhede'pi cetyAdi yAvad dvayorbahuSu veti vacanAditi / yApIyamavAntarajAtirghaTatvapaTatvAdyAkhyA pRthivItvajAtibhedaH tasminnapi ca sati avizeSavizeSaNenAvinirmuktatvaM vastunaH / kasmAt ? 'dvitricaturAdisaMyogAt kAryadravyamutpadyate' ityuktatvAt / evaM tAvat sambandhyantara25 nirapekSe vastumAtre eva "vizeSAvizeSavizeSaNasambandhaH atiprApta ityuktam / - 1"dasti hi parasparAtizayo dravyAdInAm , tato netarad netaratra' ityAzayo bhAti // 2 'pRthivyAdibhinnadravyANAmapi tulyajAtIyAdyavayavasaMyogArambhAvizeSAd dravyatvamuktam' ityAzayo bhAti // 3 (vizeSavizeSaNavarNanadvAreNoktam ? vizeSavarNanadvAreNoktam ) // 4 pArthivakArya pr0|| 5 gAdibhinnatve pr0|| 6 nAvizeSeNa vizeSeNa viziSTa pA0 vinA / nAvizeSeNa vizeSaNaviziSTa pA0 / (nAvizeSeNa vizeSaNena viziSTa ?) // 7 netaraM netaretreti bhA0 / netaraM netreti ya0 // 8 avizeSaNa bhA0 // 9dapAdiSvapi pr0|| 10napi ra sati pra0 // 11 vizeSAdhizeSaNasambandhaH pr0|| 12 iti bhaa0| ati' ya0 // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAyAH satsatkaratvanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram - jAtikalpanAvacca yaduktaM vastumAtramAvirbhUtamuktavad niyAmakatayA avizeSavizeSavRttimAtreNa sAmAnyavizeSeNa sambadhyate tata etadApannam - svata eva vRttaM vastu dravyAdipratyayatvAdinA sambadhyate / tasmAdeva tu sAmAnyasyApi prakAzakaM tadeva, tadAzrayatvAt saamaanyvishessaadii[naam| tasmAdeva pravibhaktaviSayAnvayAd vicitropabhogakriyAprasiddherbhinneSvabhinna-5 vyavahAraprasiddhezca na vizeSaNasambandhaH kalpyaH / etad nidarzanamAtram , sarvatra tu ghaTatvAdAvapi kAraNasAmayyaniyAmakasadbhAvAdeva tattvam / - kizcAnyat , jAtikalpanAvaccetyAdi / yathA bhavatA jAtiranyAnAkAGkSA vastumAtre vRttena prakAzena khata eva prakAzate tathA kAraNasamavetadravyAdItyetasyArthasya pradarzanArthaM yaduktam-vastumAtramAvibhUtamiti, 332-1 uktavad niyAmakataiyeti sarvatra kAraNasAmagyaniyAmakasadbhAvAdityanenoktanyAyena svenaiva mahimnA vastu 10 niyatatvAd vizeSaNena dravyatvAdinA sambadhyate / taJca dravyatvAdi avizeSavizeSavRttimAtraM sAmAnyavizeSaH, avizeSeNa prAguktena 'vizeSeNa ca vRttiryasya tadidamavizeSavizeSavRtti dravyatvAdi, tatparimANaM tanmAtram , tenAvizeSavizeSavRttimAtreNa sAmAnyavizeSeNa sambadhyate vastumAtraM tadAvirbhUtamiti / sataH kim ? iti cet , tata etadApannam - svata eva vRttaM vastu ,vyAdipratyayatvAdinA sambadhyate vizeSaNaM vyatiriktamanapekSya siddhaM prakAzate svata eva, prakAzAntareNa nArtha ityuktaM bhavati / kiJcAnyat , 15 tasmAdeva vityAdi / uktAdeva nyAyAt sAmAnyasyApi prakAzakaM tadeva vastumAtramAvirbhUtam , tadAzrayatvAt sAmAnyavizeSAdI[nAm / yadapyuktaM vicitropabhogakriyAprasiddhyarthaM sattAdravyatvAdisambandhaH kalpyate iti so'pyanenaiva pratipAditaH, pradIpavad bhUtAd vastunaH prakAzAntaranirapekSAt tasmAdeva pravibhaktaviSayAnvayAt, pravibhakto viSayo dravyatvasya kAraNasAmagryavizeSastulyajAtIyAvayavasaMyogAdiH kAraNaguNapUrvakramaH svAzrayA- 20 zrayAntarakriyArambhiguNAdikRtaH tasya kAraNakAryAdipravibhAgAd vyatirekAt sadanityAdyavizeSAnvayAca tAdRkpravibhaktaviSayAnvayAt tasmAdeva vastuno vicitropabhogakriyAprasiddherbhinneSvabhinnavyavahAraprasiddhezceti dviprakAraM puruSArthaM darzayati / anayozca puruSArthayoruktavad vastuta eva siddherna vizeSaNa- 331-2 sambandhaH kalpyaH, sattAdravyatvAdivizeSaNasambandho na yuktaH kalpayitumAnarthakyAditi / aitad nidarzanamAtram , tadbhedAnAmapi sambandhakalpanAnarthakyamuktanyAyenetyato'tidizati -sarvatra 25 tu ghaTasvAdAvapi 'Adi'grahaNAd gotvamanuSyatvAdiSu kAraNasAmagryaniyAmakasadbhAvAdeva tattvaM ghaTatvagotvamanuSyatvAdi svata eva, na sAmAnyavizeSAt tvatkalpitAt, iti tvadvacanAdeva vastuta eva sarva tvadiSTaM pratiprAptaM nArthAntarasambandhAt / tadeva ca vizeSaNasyApi sattAdeH prakAzakamiti sthitam / . 1degnyAnyAnAkAGkSA bhA0 // 2 dRzyatAM pR0 481 paM0 1 // 3 // etadantargataH pAThaH pratiSu dvirbhUtaH // 4 dRzyatAM pR0 482 paM0 2 // 5vizeSaNena ca pr0|| 6dravyAdinA sambadhyate bhaa0|| 7kasmAdeva pr0|| 8 dRzyatAM pR0 474 paM0 1 // 9 dRzyatAM pR0 481 pN05|| 10 takAraNa pA0 De0 20 / tatkAraNa vi0|| 11degSAyAdhacca bhA0 / SAyAvazca y0|| 12 vastuta ya0 pratiSu nAsti // 13 dRzyatAM pR0482 pN03|| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGgatam [ saptama ubhayobhayAre idaM tu prasphuTataraM vizeSaNasambandhaprakAzaM vastu tatsambandhaniyamAya tvayaivAbhyupagatamiti darzayituM vacanaM yaduktam - athavA vizeSaNasambandhamantareNApi vastumAtrANAM parasparAtizayo'sti tena vizeSaNasambandhaniyamasiddhiH [ ] iti / codyaparihAro'pi caivaM prasiddhimasmaduktAmeva sandarzayati- kathaM parasparAtizaya 5 iti cet , kathaM prAk...atizayaH syAt na, dRSTAntAt / yathA parapakSe....... atizayastaithehApi syAt [ ] iti / khasamayodAharaNamapi caitamevArtha draDhayati yaducyatesAmAnyAdivadvA...."sa(kha)ta eva syAt [ ] iti / na dravyAdi anyAyakhaprakAzaM nAdheyasattvAdi nApratipUrNasattvAdi sattvAta kizcAnyat , idaM tu prasphuTataramityAdi / vizeSaNasya sattAdravyatvAdeH sambandhaH prakAzo'smi10niti vizeSaNasambandhaprakAzaM vastu / tena vastunaiva prakAzyate vizeSaNamiti tadeva vastu prakAzanam / tena ca vastunA nApekSitaH sAmAnyena saha sambandhaH, sAmAnyameva vastunA saha sambandhamapekSata iti tatsambandhaniyamAya tvayaivAbhyupagatamiti darzayituM vacanopanyAsaH / katamasya vacanasyopanyAsaH ? ucyate - yaduktaM vastvAtmAvadhAraNe kRte'tirzayAbhAvAd vizeSasambandhAbhAva iti codite vikalpAntareNa parihAravacanaM tad vyaktataraM vastvevArthAntaranirapekSaM vizeSaNAnAmapi prakAzakamiti / tadyathA-yaduktam 15 'athavA vizeSaNasambandhamantareNApi vastumAtrANAM parasparAtizayo'sti, tena vizeSaNasambandhaniyamasiddhiH' [ ] ityetad vacanaM yathoktakAraNasAmagryasadbhAvavizeSAvizeSanyAyaprANakamiti / codyaparihAro'pItyAdi / etasmiMzcArthe yaccoditam - kathaM parasparAtizayaH iti cediti, tasya vyAkhyA - kathaM prAgityAdi gatArtha yAvadatizayaH syAditi / asya codyasya parihAraH so'pi caivaM prasiddhimasmadutAmeva sandarzayati / ko'sau parihAraH ? ucyate - na, dRSTAntAditi / tadvathAkhyA - 20 yathA parapakSa ityAdi yAvadatizayastathehApi syAditi gatArtham / yadi paramate sattvarajastamasAM parasparAtizayo'sti, tava kim ? ityatrAzaGkAniSedhArtha svasamayodAharaNamapi "caitamevArtha draDhayatIti svavacanaM tadvacanapradarzanam - yaducyate sAmAnyAdivadvetyAdi savyAkhyAnaM gatArthaM sopanayaM yAvat sa(sva)ta eva syAditi / atra prayogA:-na dravyAdi anyAdheyasvaprakAzam, nAnyenAdheyo'sya dravyAdeH prakAza iti 25 pakSaH, nAdheyasattvAdivizeSaNaM dravyAdi nApratipUrNasattvAdivizeSaNamiti vA pakSaH, sattvAt , yata sad na tadanyAdheyasvaprakAzaM nAdheyasattvAdi nApratipUrNasattvAdi dRSTam , sAmAnyAdivat , yathA sAmAnya 1'kathaM prAk sattAsambandhAd dravyaguNakarmaNAM parasparato'tizayaH syAt ;na, dRSTAntAt, yathA parapakSe sattAsambandhAdRte'pi sattvarajastamasAM parasparato'tizayastathehApi syAt' ityAzayo bhAti // 2 dRzyatAM pR0 462 paM0 7 // 3 dRzyatAM pR. 462 paM0 8 / 'yathA sAmAnyAdi khata evAsti arthAntarasambandhanirapekSaM tathA dravyAdyapi khata eva syAt' ityAzayo'tra bhAti // 4 dRzyatA pU. 481 pN02|| 5 duktameva pr0|| 6ityazaMkA bhaa0|| 7cevamevArtha draDhatIti pr.|| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAyAH sadasatsatkaratvanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram 487 sAtmakatvAt pratyekaM sattvAt khabhAvasadbhUtatvAt sAmAnyAdivat / asadeva vA syAt sattvasamavAyalabhyasadbhAvatvAt kAryavat / tasmAd 'na satAmapi dravyAdInAM satkarI sattA vyarthatvAt' iti sAdhUktam / nApi sadasatAM satkarI sattA abhUtatvAt sadasadAtmakatvasya tvanmatenaiva khapuSpavat / yA tu tvayoktopapattiH 'sadasadaikAtmyAnupapatteH' iti sA nopapattiH,5 tvanmatenaiva sadasadaikAtmyopapatteH / atyantAviruddhatvAt sadasadAtmakaM kArya prAk sattAsambandhAdapi, sAmAnyAdidravyAditadatatsadasadvat / sAmAnyAdIni svAtmanA "khasantyapi na bhavanti / vizeSasamavAyAH santo nAnyaprakAzA nAdheyasattvAyo nApratipUrNasattvAdayaH tathA dravyAdIni / evaM sAtmakatvAt pratyekaM sattvAt svabhAvasadbhUtatvAditi hetavaH, mUlahetoreva paryAyavAcino vA / aivamanabhyu- 10 pagame asadeva vA syAt sattvasamavAyalabhyasadbhAvatvAt , sattvasamavAyena labhyaH sadbhAvo'syeti dravyAdyutpannamAtraM trayamabhisambadhyate / kAryavaditi kAraNAvasthAyAM yat kArya sa dRSTAntaH / nanvevaM sattvasamavAyalabhyasadbhAvaM tasyAmavAyAM kArya na bhavatIti cet, na, tvayaiva niSThAsambandhayorekakAlatvAbhyupaga-1 mena parihRtatvAt / tasmAdU na satAmapi dravyAdInAM satkarI sattA vyarthatvAditi sAdhUrtamiti prastutadoSoktyu-15 papattyupasaMhAraH / evaM tAvadasatAM satAM ca dravyAdInAM satkarI na bhavati sattA ityuktam / / ____kiJcAnyat , nApi sadasatAM satkarI sattA, santazcAsantazca dravyAdayaH sadasanto vyAtmakAH, teSAM sadasatAM sadabhidhAnapratyayakarI sattA syAditi parasyAbhipretaM syAt tadapi na ghaTate / kasmAt ? abhUtatvAt sadasadAtmakatvasya tvanmatenaiva khapuSpavat, sattAsambandhAt prAg dravyAdi kArya sadasadapi na bhavati aMsadeva tat svato nirupAkhyatvAdityAdihetubhiH pUrvavat sattAsambandhalabhyasattvAt / 20 atha sattAsambandhanirapekSamevAsti vyarthaH sattAsambandha ityuktam / tasmAdubhayathApi sadasattvavikalpo nAsti / tasmAdabhAvAt khapuSpavat saittayA na sambadhyate tvanmatenaiva, nAsmanmatenApyasti / yA tu tvayoktopapattiH sadasattvAbhAve 'sadasadaikAtmyAnupapatteH' iti sA nopapattiH tvamatenaiva sadasadaikAtmyopapatteratyantAviruddhatvaM tayoH, atyantAviruddhatvAt sadasadAtmakaM kArya prok sattAsambandhAdapi / tadyathA-sAmAnyAdi,vyAditadatatsadasadvat , yathA sAmAnyavizeSasamavAyAkhyaM 25 1 'sAmAnyAdIni khAtmanA santyeva sambandhasadbhAvenAsanti, dravyAdIni ca kAryANyutpannamAtrANi vasantyapi na bhavanti' ityAzayaH pratibhAti // 2 (naanyaadheykhprkaashaa?)|| 3 prakAzanAdheya pra0 // 4 yo nApratipUrNasattvAda ya0 pratiSu nAsti // 5 evamabhyupagame pra0 // 6 sthAnAM pr0|| 7 "yaccedaM 'kiM gau!tvenAbhisambadhyate athAgauH' iti codyaM tanna pratisamAdhAnAhaM niSThAsambandhayorekakAlatvAditi khakAraNaiH sattAdibhizci piNDasyAbhisambandha evAtmalAbho na pUrva tasya gorUpatA agorUpatA vA" iti prazastapAdabhASyavyAkhyAyAM vyomavatyAM karmanirUpaNe // 8 dRzyatAM pR. 459 paM0 3, 473 paM0 7 // 9 bhUtatvAt pr0|| 10 asadadhava tat pr0|| 11 dRzyatAM pR0 480 paM0 2 // 12 dRzyatAM pR0 460 paM0 6 // 13 sattAdyA bhaa0|| 14 dRzyatAM pR0 459 paM0 5 // 15 prAkprattAsamba ya0 / prAkpravRttAsamba bhaa0|| 16 dravyAdau pr0|| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkatam [saptama ubhayobhayAre ___ nanvevaM tadavyavahRteH prAgabhAvabhedavadabhUtatvameva, atha yadetadabhUtatvaM tat kiM bhUtasya AhokhidabhUtasya ? yadi bhUtasya tataH sadasadaikAtmyopapattireva / atha [abhUtasya ? ] abhUtatvaM tato drvyaaderbhaavheturyaacyH| ahetuto[5]bhavane kSaNikazUnyatAdivyutpattivadabhAva eva / na cet, pUrvavat sadasadaikAtmyopapattireva / 5 vastutrayaM svabhAvasat khenAtmanAsti tatsat , sambandhasadbhAvena nAstItyatadasat , saccAsaJcetyatyantamaviruddhatvAt sadasat tvanmatenaiva / tathA dravyaguNakarmAkhyaM kAryatrayamutpannamAtra sAmAnyAdivat tadatatsadasaditi siddham / tasya dRSTAntadvayasya vyAkhyA sAmAnyAdIni svAtmanetyAdi gatArthA yathAkramaM yAvat svasantyapi na bhavanti / tasmAt tvanmatenaiva sadasadaikAtmyAnupapatterasatvaM nAsti, upapattareva sattvaM siddham / tat punarasattvaM kathaM tarhi ? iti, ucyate - abhUtatvAditi sAdhUktamiti / 10 itara Aha - nanvevaM tadavyavahRteH prAMgabhAvabhedavadabhUtatvameva, yathA tasyotpannamAtraghaTadravyAdeH prAk kuzUla-kosa-sthAsaka-zivaka-piNDa-mRdavasthA bhirabhAvabhedairjalAdyAharaNAdivyavahAro nAstIti tatra ghaTA sattvaM tathA tadavyavahRterabhUtatvameva prAk sattAsambandhAt sadasadAtmakasya kAryasya, ko doSaH ? iti / - 'atredaM sampradhAryam - atha yadetadabhUtatvamityAdi vikalpadvayopanyAsena prazno gatArthaH / tatrottaram - yadi bhUtasya dravyAderutpannamAtrasyAvyavahArAdabhUtatvamiSyate tadeva bhUtaM vastvAtmanA tadeva cAbhUtamavyavahArAtmane15 tyataH sattvAsattvAvirodhiteti sadasadaikAtmyopapattireva / athAbhyupagamaviruddhamaikAtmyaM mA bhUditi abhUtatvamiSyate tato dravyAderabhAvaheturvAcyaH kAryasya, kena hetunA tadabhUtaM kArya svakAraNeSu samavetamutpannamAtramasmaduktAvirodhehetuM 'avyavahArayogyatvAt sadapyasat' ityetaM muktvA ? syAnmatam - ahetuta evAbhUtaM tadabhAve kAraNAbhAvAt khapuSpAdivaditi / etaccAyuktam , yasmAt ahetuto[5]bhavane niSkAraNato'sattve kSaNikazUnyatAdivyutpattivadabhAva eva 'syAt' iti vAkyazeSaH / yathA pUrvavastuni 2244niruddhe pazcAduttaramutpadyamAnaM nirhetukamiti prAptaM kSaNikavAditvam , tasyApyutpannasyAhetuta eva vinAzAzaMsa nAt / taccAdravyatvAd nirbIjatvAt khapuSpavadatyantAbhAvaH syAt tathedamapi syAt , aniSTaM caitat / yathA vA'siddhyayuktyanutpattisAmagrIdarzanAdarzanAdivyutpattyA sarva zUnyaM nirhetukotpattisthitivinAzAbhAvasAdharmyAt khapuSpavat syAt / AdigrahaNAt pratItyotpAdasamudAyasantAnAdisaMvRtivyutpattivat / na cet pUrvavaditi, mA bhUdeSo'tyantAbhAvadoSa iti sahetukakAryAbhUtatvAbhyupagame'smaduktasadasadaikAtmyopapattireva 25 prApnoti / evaM tAvat prAk sattAsambandhAt sadasat kAryamiti pratipAditam / 334-2 1'tyetadasat pra0 // 2 dRzyatAM pR0 487 paM0 4 // 3 prAgabhedabhAvabheda bhA0 vi0 / prAgabhedabhAvAbheda bhA0 vi0 vinA // 4 saccAsatvAvi ya0 / saccAvi bhaa0|| 5 hetukam pr0|| 6 syAnmatanahetuta bhaa0| syAnmataM na hetuta ya0 // 7degdivati pra0 // 8 syAhetu eva vitAsAmaMsatAt pra0 // 9 yathA vA'siddha. yuktyAnuya0 / yathAvAsiddhayuktyAnu bhA0 / (athavA'siddhyayuktyanu ?) / "atropapattipraznaH - atha kathaM khaparobhayAbhAvaH ? brUmaH - ebhyo hetubhyaH asijhyayuktyanutpAdasAmagrIdarzanAdarzanebhyaH / " - iti nayacakravRttau dvAdaze're vistareNa vazyate zanyavAde // 10 darzanAdivyu dde0|| 11 bhUdaSoM ya0 / bhUdeteSAM bhaa0|| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadasadaikAtmyopapAdanam ] - dvAdazAraM nayacakram 489 ___yadApi sattayA sambaddhaM tadApi sadasat tvanmatenaiva / yat tat kArya sattayA sambaddhaM sadityabhidhIyate nanu tat svasattayaiva sat na sattAsattayA / sattApi AzrayapratilambhAt satI eva abhivyajyate kAraNakAryAkAraNAkAryanityAnityasambandhyasambandhijAtimadajAtibhedAt tantusamavAyavat / itaretarAbhAvAdivarNanaizca sarvatra sadasadaikAtmyopavarNanameva / ata idaM jainendratvameva pratipadya prajJApya ca aviviktaprajJAna prati saMviyate / kiJcAnyat , tiSThatu tAvat prAk sattayA sambandhAt kAryasya sadasattvam yadApi sattayA sambaddhaM tadApi sadasat tvanmatenaiva, tadyathA- yat tat kArya sattayA sambaddhaM sadityabhidhIyate sattayA vizeSeNabhUtayA vizeSyate daNDeneva daNDI vizeSyatvAt nanu tat svasattayaiva sat labdhAtmalAbhameva daNDaviziSTadevadattavat , na sattAsattayA, na hi daNDasambandhAdU devadatto'san san kriyate, 'kiM tarhi ? sannava daNDitva- 10 vyapadezabhAg bhavati svasattayA san daNDisattayA cAsaMstadeti sadasan / tathA satkAryaM sattAsambandhakAle sadeva svasattayA khapuSpAdyavastuvaidhAt / tathA sattApi na vastusattayA asatI satI kriyate, kiM tarhi ? AzrayapratilambhAt satyevAbhivyajyate / tadubhayaM vastusatsayA sadeva sattAdi dravyAdi ca sambandhisattayA nAstItyarthaH / kutaH ? kAraNakAryetyAdihetoryAvad bhedAditi / 'dravyAdi vastu kArya kAraNaM ca, 335-1 * sattA tvakAryamakAraNaM ca, nityA sattA, dravyAdyanityam , sambandhi dravyAdi, sattA asambandhinI, jAtimad 15 dravyAdi, ajAtiH sattA' ityebhyo bhedebhyo bhinnatvAt / tantusamavAyavat , yathA tantavaH kAraNAdidharmANastathA dravyAdayaH, yathA samavAyo'kAraNAdidharmA tathA satteti / dRSTAntadAAntikayozca sadasattvayojanA svabhAvasambandhasattAbhyAM kartavyA / tasmAt sadasattvaikAtmyopapattireva / / kiJcAnyat, itaretarAbhAvAdivarNanaizca tvayaiva sarvatra sadasadaikAtmyopavarNanameva 'kRtam' iti vAkyazeSaH / saJcAsat [vai0 sU0 9 / 1 / 4] itItaretarAbhAvavarNanaM ghaTaH sanneva svAtmanA paTAdyAtmanA 20 1sadApi pra0 // 2SabhUtayA pra0 // 3 na satvAsattayA ya0 / na sattayA bhA0 // 4 degmbandhA devadatto bhA0 / 'mbandho devadatto y0| (degmbandhAdeva devadatto ? ) // 5 kiMtu tarhi bhA0 // 6 "idAnImanumAnaM vyAcikhyAsustasya viSayaM darzayati -kriyAguNavyapadezAbhAvAdasat [vai0 sU0 9 / 1 / 1], na tAvat kArya prAgutpatteH pratyakSeNa gRhyte| nApyanumAnena, sati liGge tasya bhAvAt , liGgAbhAvazca tadIyayoH kriyAguNayoranupalabdheH, na cAnyad 'vyapadeza'zabdasUcitaM liGgamasti, tasmAt prAgutpatterasat / pazcAt sadasata [ vai0 sU0 9 / 1 / 2], sadbhutaM ca kArya pradhvastamuttarakAlamasadeva, na satastirodhAnaM kriyAguNavyapadezAbhAvAdeva / madhye tu asataH sata kriyAguNavyapadezA(za?)bhAvAdarthAntaram [vai0 suu09|1|3], pradhvaMsAt pUrvamutpatteruttarakAlamasato'rthAntarabhUtaM vastu 'sat' ityucyate kriyAguNavyapadezAnAM bhAvAt / saccAsat [vai0 sU0 9 / 1 / 4 ], sadapi vastu bhAvAntaraniSedhena gauravo na bhavatIti, kAryAkaraNena nAyaM gauryo na vahati 'asat' ityupacaryate / yaccAnyat satastadapyasat [vai0 sU0 9 / 1 / 5], satazca vastuno yadanyadatyantAbhAvarUpaM prAgupAdhipradhvaMsAbhAvAviSayaM zazaviSANAdi tadapyasadeva / asatAmavizeSAt prAgasati kathaM kArakapravRttirnAnyatreti cet , na, vizeSagrahaNAt , tatra asaditi bhUtapratyayAbhAvAd (bhUtapratyakSAbhAvAd !') bhUtasmRtevirodhipratyakSatvAJca jJAnam [ vai0 sU0 9 / 1 / 6], pradhvaMsAsati sa(?) asaditi jJAnaM bhUtasya vastunaH pUrvavadidAnI darzanAbhAvAt tasya ca bhUtasya vastunaH smaraNAd virodhinazca naya062 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [ saptama ubhayobhayAre nanu mayA vigRyaivAtra vAdaH saiddhArthIyamatAvalambinaM tvAmevoddizya / yadacyate saiddhArthIyaiH 'upAdAnaniyamadarzanAt sat kArya tilatailavat takriyAdyasattva nAstIti / tathA kriyAguNavyapadezAbhAvAdasat [vai0 sU0 9 / 17 ] iti asaditi bhUtApratyakSatvAd bhUtasmRtervirodhipratyakSatvAcca / taithAbhAve'bhAvAt [vai0 sU0 9 / 17 ] iti ca prAgabhAvapradhvaMsAbhAvavarNanaM 5 ca / sarvatra sadasattvameva varNitamekamatyantAbhAvaM muktvA zazaviSANAdivadekAntanirAtmakatvAnabhyupagamAditi / aMta idaM jainendratvameva sadasadvAditvaM pratipadya bahudhA prajJApya ca mA bhUdRjujaneSvaviviktaprajJeSu jainAnAmeva gauravaM 'tattvajJAH' iti mama ca lAghavam 'atattvajJaH' iti tvayaivaM tAnaviviktaprajJAn prati saMviyate gRhyate / atrAha - nAhaM jainendratvamabhyupaimi, na cAviviktaprajJAna prati saMvRNomi / nanu mayA "vigRhmaivAtra 10vAdaH 'sadasatovaidhAt kArye sadasattA na' [vai0 sU0 9 / 1 / 12] ityanena sUtreNa / sa punarvAdaH siddhArtha33... sutamatAvalambinaM sadasadaikAtmyavAdinaM tvAmevoddizya / yaducyata ityAdi saiddhArthIyamatapradarzanArthaH pUrvapakSaH / te hi saiddhArthIyAH sadasadekAtmatvaM vastuno'bhilaSanta itthamupapattiM brUyuH, tadyathA- upAdAnaniyamadarzanAt sat kArya tilatailavat , takriyAdyasattvadarzanAdasad "vIraNeSviva ghaTo mRdyapIti / itarathA atyantAsatkAryavAde na syAdupAdAnaniyamaH khapuSpasyeva, atyantasati ca tantvavasthAyAmeva paTe kapAlAdergrahaNAd vinAzaM parikalpyotpadyate, anyathA kathamiva na dRzyeta tathAtvasyAvizeSAt / prAgabhAve tu tathAbhAve bhAvapratyakSatvAcca (tathA'bhAve bhAvapratyakSatvAcca ? ) [vai0 sU0 9 / 117 ], mRtpiNDAvasthAyAM prAgabhAve ghaTaviSayaM pratyakSajJAnaM nAbhUt , idAnIM tu ghaTaviSayaM viruddhaM vijJAnamudabhUt smaryate cAbhAvAvasthA, tasmAdidAnImayaM bhAvaH samabhUt pUrvamasyAbhAva eva cAsIditi prAgabhAve 'asat' iti nizcayajJAnam / etenAghaTo'gauradharmazca vyAkhyAtaH [vai0 sU0 9 / 1 / 8], yathA hi sthAlyAM ghaTa ityutpannavijJAnasya kAraNAntaritasamyakpratyaya utpadyate 'nAyaM ghaTaH, sthAlIyam' iti tadapi ghaTapratyayasyAbhAvAt tasya ca smaraNAd viruddhasya ca sthAlyAdederzanAdU boddhavyam / evamazve 'agauH' iti| ta[thA] sAmAnyato darzanAd rAtrisnAnAdedharmatve sambhAvite adharma ityutpadyata iti cetnaacetnaatiindriybhedenodaahrnntrym|" iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P. pR0 30 B-31 A // 1 bhUtapra pra0 / atra candrAnandaviracitavRttiyute vaizeSikasUtre asaditi bhUtapratyayAbhAvAd bhUtasmRtervirodhipratyakSatvAcca jJAnam iti pAThaH, vaizeSikasUtramUlamAtra[P]pratau tu asaditi bhUtapratyakSAbhAvAd bhUtasmRtervirodhipratyakSatvAcca jJAnam iti pAThaH, dRzyatAM pR0 489Ti06 / zaGkaramizraviracitopaskArasahite paizeSikasUtre tu asaditi bhUtapratyakSAbhAvAd bhUtasmRtervirodhipratyakSavat iti pAThaH // 2 tathAbhAvAt raM0 / tathAbhAvabhAvAt bhA0 / atra tathA'bhAve bhAvAt iti samIcInaM bhAti / atra candrAnandaviracitavRttisahite vaizeSikasUtre vaizeSikasUtramUlamAtra[P]. pratau ca tathAbhAve bhAvapratyakSatvAcca iti pAThaH, dRzyatAM pR0 489 Ti06 / zaGkaramizrapraNItopaskArasahite vaizeSikasUtre tu "tathA'bhAve bhAvapratyakSatvAcca [ vai0 sU0 9 / 117], sAmAnyavAcyapyayam 'abhAva'zabdaH prakaraNAt prAgabhAvaparaH, yathA pradhvaMse pratyakSajJAna tathA prAgabhAve'pi, kutaH? bhAvapratyakSatvAt , bhAvasya vyUhyamAnavIraNAdeH pratyakSatvAt pratyakSeNa viSayIkriyamANatvAt / yadvA bhAvasyAdhikaraNasya pratiyoginazca pratyakSatvAt yogyatvAdityarthaH / saMsargAbhAvagrahe'dhikaraNayogyatAyAH pratiyogiyogyatAyAzca tantratvAt / cakArAt pratiyogismaraNaM uktaM ca tarka samuccinoti / " iti // 3 ada idaM jainendratvameva sadasatvAditvaM pr0||4"vigRhyeti vijigISayA, na tattvabubhutsayeti" - nyAyabhA0 4 / 2 / 51 // 5 dRzyatAM pR0 460 Ti. 1 // 6siddhArtho nAma narendraH, tasya sutaH zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'vardhamAnaH' ityaparAbhidhAnaH, tanmatAvalambinaM jainamityarthaH // 7vIraNoSvivadvaTobhA01vIraNobdhivadyaTopA0 dde| vIraNobdhivaddhaTo vi0viirnnaabdhivdyttorN0|| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikeNa syAdvAde dUSaNAbhidhAnam] dvAdazAraM nayacakram darzanAdasat, dRSTaM tAvat ...........', itarathA tantupAMkhAdiSvavizeSaH prAgapi vyApArAbhAvazca syAt, dRSTA tu kriyA............", ubhayaikAnte doSadarzanAt sadevAsadeva veti cAyukta ekAntaH, sadasadAtmakatvAt kAryasya upAdAnaniyamaH kriyA ca yujyate' iti, tanna, viklpaanupptteH| saMdevAsat sadasat khenaivAtmanA sacAsaca anyenAtmanA sad ghaTAtmanA cAsat? na tAvat..... asattvaprati-5 pakSazca sattvam / sat sopAkhyamasannirupAkhyam.......... sadasattvaM na bhvtiityrthH| atra sato'satpratipakSatvamasiddhaM tadaGgatvAt tadAtmakatvAt tatpravRttitvAt ghaTorddha padArthA kuvindasya kriyA na syAt / upAdAnaniyamatadarthavyApArau sadasattve kAryasya hetU , dRSTaM tAvadityAdinA samarthayati / aniSTaM cApAdayati - tathAnicchataH tantupAMsvAdiSvavizeSaH syAdupAdAnamevAnupAdAnameva vA, labdhAtmapadArthakArakavyApArAbhAvavat prAgapi vyApArAbhAvaH syAditi ca yathAsaGkhyam / 10 nigamayati yathAsambhavaM dRSTA tu kriyetyAdi / ubhayaikAnte doSadarzanAditi sadevA'sadeva cetyekAnte / sadevAsadeva veti cAyukta ekAntaH, sadasadAtmakatvAt kAryasya satpakSamAzrityopAdAnaniyamo yuktaH, asatpakSamAzritya kriyA yukteti / yadetat saiddhArthIyaM mataM tanna, vikalpAnupapatterityAdi / sadevAsat sadasadityAdi pratyuccAraNaM saMkSepeNa vikalpadvayena sopapattikaM svenaivAtmanA saccAsaca anyenAtmanA saditi yAvad ghaTAtmanA cAsaditi / 15 na tAvadityAdi prathamaM tAvad vikalpaM vyavasthApya sUtreNa dUSaNamAha savyAkhyAnaM "sopavarNanaM yAvadasattvapratipakSazca sattvamiti gatArtham / sato'satA virodhaH prAtipakSyaM vaidharmyameva hetuH / mA maMsthAH so'siddha iti, atastatpradarzanArthamAha-sat sopAkhyamityAdi vaidharmyasphuTIkaraNaM yAvat sadasattvaM na 336-1 bhavatItyartha iti suvyAkhyAtam / atrAcArya uttaramAha - atra tvatsAdhane sato'satpratipakSatvaM virodho vaidharmyamasiddham / kutaH ? 20 tadaGgatvAt , aGgamavayavastadekadezaH, yad yasyAGga sa tasya pratipakSo na bhavati, yathA ghaTasyorddhagrIvAditva 1 'dRSTaM tAvat paTArthitAyAM tantUnAmevopAdAnaM na tu pAMsvAdInAma , evaM paTArthazca kuvindasya vyApAro dRSTaH' ityAzayo bhAti // 2 'dRSTA tu kriyA paTArthA kuvindasya tantUnAmeva copAdAnam ; tasmAdupAdAnaniyamatadarthavyApArAbhyAM sadasat kAryam / ' ityAzayo bhAti // 3 atra 'kiM yenaivAtmanA sat tenaiva asat, Ahokhit ApekSika sadasattvam anyenAtmanA mRdAdinA prAk sad ghaTAdi kArya ghaTAtmanA cAsat ?' iti vikalpadvayasyAzayo bhAti // 4 'na tAvad yenaivAtmanA sat tenaivAtmanA asat , sadasatovaidhAt / yaduktam-sadasatovaidhAt kArye sadasattA na [vai0 sU0 9 / 1 / 9], sattvapratipakSo'sattvamasattvapratipakSazca sattvam , sat sopAkhyam asannirupAkhyam , tayovaidhAt ekasmin kArye sadasattvaM na bhavatItyarthaH / ' ityAzayo bhAti // 5 prathamAvibhaktyantatve iyameva vAkyayojanA samIcInA / dvitIyAvibhaktyantatve tu 'hetU samarthayati' ityanvayo jJeyaH // 6 dRSTAM pra0 // 7 ceti De0 vi0 // 8 vAyukta ya0 // 9 saccAsaccA pra0 // 10 dvitIyavikalpasya kharUpaM dUSaNaM tatparihArAdikaM ca jJAtuM dRzyatAM pR0 499, 500 // 11 sovarNanaM pra0 // 12 pakSaM ca pra0 // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalar3atam [saptama ubhayobhayAre grIvAditvavat / bhavan san bhavati pratyekavastusvarUpapratipattyarthatavatatpravRttavyAvRtta sadasadAtmakaH khato'tyantAvibhaktavRttiparyanubhavo'bhUtakhapuSpavilakSaNo'rthAntarabhUtakSaNabhaGgavilakSaNazcAtItAnAgatavartamAnabhinnabhavanasadasadekakriyaH aakaashvt| tathA tantupaTAdyapi kramabhAvi sadasat, tathA yugapadbhAvi khamapi, ito'pIto'pi / 5 miti / itazca pratipakSo na bhavati, tadAtmakatvAt , sa AtmA'sya bhAvasyAbhAva AtmA, tadbhAvAt tadAtmakatvAt , ghaTorddhagrIvAditvavadeva / itazca, tatpravRttitvAt , sa evAbhAvo'sya sataH pravRttiH, tenAbhAvarUpeNa bhAvaH pravartata ityarthaH / eka eMva bhAvAbhAvarUpeNArtho ghaTavad mRtpiNDazivakAdirUpAdiyugapadayugapadbhAvidharmabhAvAbhAvapravRttiriti / athavA aGgamAtmA, AtmA ca pravRttirityaikArthyameveti vyAkhyAnaM tadaGgatvasya / 10 bhavan san bhavatIti sattvaM nAma bhavata eva nAbhavataH / bhavanaM ca kIdRzam ? abhAvAnuviddham , iti tadarzayati - pratyekavastvityAdi daNDako yAvat sadasadAtmakaH, ekamekaM prati pratyekaM vastunaH svarUpaM pratipattuM pratyekavastusvarUpapratipattyarthaM tatpravRttaM ghaTAkhyaM zivakAdivyAvRttaM paTAdivyAvRttaM caM, tasmAt tadeva ghaTAkhyaM ghaTAtmanA pravRttaM bhavati', paTazivakAdyAtmanA vyAvRttaM 'na bhavati' / ataH sadasadAtmakaH / tasmAdabhAvo bhAvAGgaM bhAvAtmA bhAvapravRttireva / evaM tAvad yugapadbhAvirUpAdibhAvenApi bhavan sa ghaTo 15 nAbhAvena svAGgAtmapravRttisvarUpeNa vinA bhavatItyuktaM dravyakSetrApekSam / kAlabhAvApekSamapyucyate - sa eva ca 316. bhavitA ghaTaH svato'tyantAvibhaktavRttiparyanubhavaH tAmAtmano vRttiM prAk pazcAcca parito'nubhavati / tasmAdbhavanAtmakatvAdabhUtakhapuSpavilakSaNaH, kenacidrUpeNa khapuSpasyAbhavanAd ghaTasya ca pUrvottararUpairbhavanAt / arthAntarabhUtakSaNabhaGgavilakSaNazca prAk pazcA didAnI ca bhavanAd bhavanasya pravartanasya dravyArthato'tyantamabhinnatvAt kSaNabhaGgavAde'tyantaM kSaNe kSaNe'nyatvAbhyupagamAt tadvilakSaNa iti| nanvevaM dravyArthabhavanasyAbhedAdabhavanaM 20 niravakAzameveti, etacca na bhavatItyata Aha - atItAnAgatavartamAnabhinnabhavanasadasadekakriyaH, yAnyatItAni bhavanAnyanAgatAni ca tAni vartamAnabhavanAd bhinnAni dezakAlAkAranimittAdibhedAt , tebhyazca vartamAnabhavanam , parasparavilakSaNatvAcca paraspararUpeNa na santi, atha ca bhavanakriyaikaiva sarvANi tAnyucyante / katham ? AkAzavat , yathA tavApyAkAzaM zabdAdisamavAyinAM ghaTAdisaMyoginAM cAdhArabhUtamekama vicchinnabhavanamapi teSu ghaTapaTazabdAdibhavanAdhAratayA bhidyamAnatvAd bhedAbhedAbhyAM 'saccAsacca' ityeSaNIyam , 25 anyathA teSAM ghaTazabdAdInAM saGkaraprasaGgAt, tathAsmanmatenApyavagAhasAmAnyAd bhavatyeva aGgulighaTAdyava gAherbhedAdasaJca, tathoktabhAvano ghaTo dravyAdi kArya ceti / yathAkAzaM tathA bhUtatvAt tantupaTAdyapi 1 dRzyatAM pR0 493 paM0 13 // 2 eva bhA0 pratau nAsti // 3 yugapadbhAvidharma pra0 // 4degmAtmA ca pravR bhA0 // 5 bhavanaM kI ya0 // 6 prati pratye vastunaH bhA0 / pratyekaM vastunaH bhA0 // 7 cA bhA0 // 8 ( bhavan san ghaTo ? ), dRzyatAM pR0 492 paM0 10 // 9 svatAtyatAvi ya0 / svatotyaMgotAva bhA0 // 10 dbhAvanA pra0 // 11 bhUtalakSaNabhaMga bhA0 / bhUtalakSaNaM bhaMga y0|| 12 dezakAlAdisvarUpajJAnArthaM dRzyatAM pR0 320 paM0 4, 18, 26 // 13 bhavane ya0 // 14degcyate 20 // Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAde dUSaNaparihAraH] dvAdazAraM nayacakram 493 itarathA naiva bhaveda vastu apUrNatvAt khapuSpavat, vaidhayeNa campakapuSpavat, aparatvAdabhedatvAdavartamAnatvAt vAndhyeyavat kSaNikavAdavat, / tasmAnna sadasatoH pratipakSatvam / na naikAtmyam , vidhipratiSedhaikaviSayatvAt , bhAvitaikAtmyacetanAcetanatvavat / yadapi ca sat sopAkhyamasad nirupAkhyamiti tadapi nopapadyate sato'pyanupAkhya-5 tvAt / ko hi prativastu pratikSaNasattvena sadupAkhyAtuM zaknoti? asAdhAraNatvAt kramabhAvi saMdasat / yathA ca tat tantupaTAdi kramabhAvi tathA yugapadbhAvi khamapi saMdasad bhinnAbhinnaM ca ito'pi ito'pIti ubhayAtmakatvaM pradaryata iti / / itarathA naivetyAdi / evaM sadasadAtmakatvamanicchato vastunaste naiva bhaved vastu apUrvatvAt nirbIjatvAt , nAsya pUrvamiti bahuvrIhisamAsAzrayeNa na pUrvamapUrvaM prAgasattvAditi tatpuruSAzrayeNa vA, 10 khapuSpavat / vaidharyeNa campakapuSpavat , mUlAGkarAdibhavanena pUrvasyaiva saMtazcampakasya puSpIbhavanAt / tacca sadasadAtmakaM campakakusumamiti / evamaparatvAdanuttaratvAdabhedatvAditi yojyam / tasmAd vartamAnameva na syAt, tatazcAvartamAnatvAdapi naiva syAt , vAndhyeyavat kSaNikavAdavaditi ca khapuSpakSaNabhaGgavailakSaNyaprastuterudAharaNadvayametat / tannigamayati - tasmAnna sadasatoH pratipakSatvamiti / itazca na naikAtmyaM sadasatoraikAtmyameva, dviH pratiSedhasya prakRtyApatteH / kutaH ? vidhipratiSedhe-15 kaviSayatvAt , vidhiH anvayaH, pratiSedho vyatirekaH, 'tAvubhAvakaviSayau' ityetat pratyekavastusvarUpapratipattyarthatadatatpravRttivyAvRttisadasadAtmaka iti avibhaktasvarUpaparyanubhavo'tItAnAgatavartamAnabhinna bhavanasadasadekakriyaH ityAdivacanAt siddham / tasmAt sadasadaikAtmyameva bhAvitaikAtmyacetanAcetanatvavat , yathA ca cetanAcetanayovidhipratiSedhaikaviSayatvena bhAvayitvA cetano'cetana ityuktaM tathehApi dravyAdisadasadaikAtmyAd nAsti sadasatoH pratipakSateti / 20 yadapi cetyAdi / sadasatoH pratipakSatvabhAvanArthaM vaidharmyamucyate tvayA sa~t sopAkhyamasad nirupAkhyamiti tadapi nopapadyate, sato'pyanupAkhyatvAt / ko hItyAdi, vastuni vastuni rUparasAdau 337.2 yo yo'sAdhAraNa AtmA pUrvakSaNe uttare ca kSaNe vilakSaNastasya bhAvaH sattvam , tena sattvena prativastu pratikSaNasattvena ca sad vastu tadupAkhyAtuM kenacidazakyam , asAdhAraNatvAt , yadasAdhAraNaM na tadupAkhyAtuM zakyate svasukhAdiparyanubhavavat / tasmAdU nAyamekAntaH sat sopAkhyameveti / syAnmatam -- 25 na brUmaH 'sat sopAkhyameva' iti, yato'sya vyabhicAra ucyte| kiM tarhi ? sat sopAkhyaM nirupAkhyaM 1 sat bhA0 // 2 katvaM pradarzata bhA0 / katvaM pradarzana De0 vi0 / katvapradarzana pA0 20 // 3 sata ecaMpakasya bhA0 / sata evaM caMpakasya pA0 De0 vi0 / sata eva caMpakasya raM0 // 4 dRzyatAM pR0 492 paM0 2 // 5tmakamiti pra0 / dRzyatAM pR0 492 paM. 2 // 6 dRzyatAM pR. 372 paM0 7 // 7.dRzyatAM pR. 491506 // 8 yayorasAdhAraNa pr0|| 9kSastasya pr.|| 10 (ca yad vastu ?) // 11 syAnmataM bruumHpr0|| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalatam [saptama ubhayobhayAre khasukhAdipayanubhavavat ? / atha ca nirupAkhyatAyAmapi naiva tadasat sAmAnyasopAkhyatvAt / api ca tvayApi.... ..."vizeSaNasambandhaH kalpyaH, atha ca na tadasad nirupAkhyatvAt, sadasadeva tu sopAkhyanirupAkhyatvAt sAmAnyavat , sopAkhyaM nirupAkhyaM ca sadasattvAt sAmAnyavat / sAmAnyaM svasat na sAmAnyasad 5 vastuvaditi sadevAsat sAmAnyam / sopAkhyaM vaparapratyayAbhidhAnAdhAnAt nirupAkhyaM ca vastuvaditi sopAkhyameva nirupAkhyam , vastuni vipryyH| ato vyavasthApitasopAkhyanirupAkhyatvAt sadasadeva sAmAnyAdidravyAdivat / vA syAt , nirupAkhyaM tvasadeva, tat satA sAdharmya na bhajata iti / etadapi nopapadyate vyabhicArAdityata Aha-atha ca nirupAkhyatAyAmapi naiva tadasat sAmAnyasopAkhyatvAt , upa sAmIpye, sAmI10 pyenAkhyA upAkhyA pratyAsattyetyarthaH, saha upAkhyayA sopAkhyam , yadapyasAdhAraNaM sukhAdiparyanubhavAdi tadapi sAmAnyenopAkhyAyate - kimapi sukhaM duHkhamityAdi / tasmAnnirupAkhyasyApi sattvadarzanAdayuktamuktam - aMsannirupAkhyaM sat sopAkhyamiti / tasmAt kenacidAtmanA sadevAsat sopAkhyaM ceti nAsti sadasato_dharmyam / athavA sAmAnyasopAkhyatvAt , yathA sAmAnyaM svenAtmanA sopAkhyaM svasattayA, na vizeSaNAtmanA sAmAnyAntareNa, na tu dravyAdivastuvat, iti sat sopAkhyaM nirupAkhyamasaJcati dRSTatvAt 15 tavaivaikatra sadasatornAsti vipakSatA / kizcAnyat , api ca tvayApItyAdi, tvatkalpanayaiva 'sadasat' ityetat pradarzayitumidamucyate, prAgvyAkhyAtArtha evaiSa grantho yAvad vizeSaNasambandhaH kalpya iti, iha tu 'prAga vizeSaNasambandhAd vidyamAnameva nirupAkhyamitISTaM tvayaiva' ityetasyArthasya pradarzanArthamupanyastaH, ata Aha -atha ca na tadasad nirupAkhyatvAditi nirupAkhyatvasya sati dRSTatvAd vyabhicAra uktaH / asaJca tat sambandhAsattvAta tasyAmavasthAyAm , sopAkhyaM ca taduttarakAlaM sattAsambandhopAkhyatvAt / evaM sopAkhyanirupAkhyatvAvirodhamApAdya prastutakAryasadasattvAvirodhe sAdhanamAhAcAryaH - sadasadeva tu sopAkhyanirupAkhyatvAt sAmAnyavaditi / athavA sopAkhyaM "nirupAkhyaM ca sadasattvAt sAmAnyavaditi sadasattvaikAtmye sAdhye sopAkhyanirupAkhyatvaM hetuH sopAkhyanirupAkhyatve ca sadasattvaM proktanyAyena tvayaivAbhyupagatatvAt / sAmAnyadRSTAntasya sadasatsopAkhyanirupAkhyatvaikAtmyaM darzayati - sAmAnyaM svasat svasattayA sat 25 na sAmAnyasad vastuvat sambandhasattayetyarthaH / yathA tvanmatenaiva sAmAnyena sambandhAd dravyaguNakarmAkhyaM vastu sambandhasadiSyate na tathA sAmAnyaM sAmAnyasya sAmAnyAntarasambandhAbhAvAt / iti sadevAsat 338-1 1cA bhA0 // 2 pratyAsattetyarthaH pr0| (pratyAsannetyarthaH ?) // 3 bhAvAdi pr0|| 4degdayuktam bhA0 20 // 5 dRzyatAM pR0 491 pN06|| 6 (sopAkhyaM nirupAkhyaM ceti ?) // 7 pR0 474 paM0 2 // 8 kalpyava iti bhA0 / (kalpyata iti ?) / dRzyatAM pR0 485 paM0 18 // 9 sambandhasattAt pra0 / atra sambandhasattAbhAvAt ityapi pAThaH syAt 10 nirupAkhya ya0 pratiSu nAsti // 11 nirUpyaM ca pra0 // 12 kAtmyaikArtha ya0 / (kAtmyaikArthaM ?) // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastamatimatakhaNDanam ] dvAdazAraM nayacakram 'hetUpAdAnakriyA yattUktaM 'pUrvadoSapApIyastvAd na / tadyathA niyamAbhAvaH, asmin punaH sadasatkAryapakSe dvidoSatA pApIyasI' iti, tanna, parihRtapUrvadoSatvAt / - taMtra hi --- sAmAnyam, itizabdasya hetvarthatvAt evaM sAmAnyasya sadasattvaikAtmyam / tadeva ca sopAkhyaM svaparapratyayAbhidhAnAdhAnAt, svAtmani sambandhini ca pratyayamabhidhAnaM cAdhatte 'satI sattA' 'santi dravya - 5 guNakarmANi' iti ca sAmAnyam tadeva nirupAkhyaM ca nAsyopAkhyAsti, vastuvat, vastuna iva sambandhisAmAnyAdupAkhyA nAsti sAmAnyAdeH sAmAnyAdyantarAbhAvAt / iti sopAkhyameva nirupAkhyam, itthamuktanyAyena sopAkhyanirupAkhyatvayorvaidharmyAbhAva: / vastuni viparyaya iti, dravyAditraye 338-2 vastuni svato nirupAkhyatA sAmAnyena sopAkhyatA, svatastvasattvaM sambandhyantarAt sattvaM ca sattAto viparItam / 495 ato vyavasthApitetyAdi vyAkhyAtadRSTAntasopAkhyanirupAkhyatvaikakASThIkRtahetudharmayoH sadasattvaikakASThabhUta sAdhyadharmAvinAbhAvaH upasaMhriyate / tasmAt tAbhyAM dharmAbhyAM 'bhinnau viruddhau ca' ityabhimatAbhyAmeva pratipadyatAM bhavAn, sopAkhyanirupAkhyatvAt sAmAnyAdidravyAdivat, sAmAnyavizeSasamavAyAH sAmAnyAdayaH, dravyaguNakarmANi dravyAdIni, sAmAnyAdayazca dravyAdIni ca yathA santi asanti ca sopAkhyanirupAkhyAni ceti sopAkhyanirupAkhyatvaM sadasattvaikAtmye hetuH sadasattvamapi sopAkhyanirupAkhya- 15 tyaikAtmye tathaiva hetustvanmatenaiva / upanaye tu dravyAdInAM dRSTAntatvenopAdAnaM tvayaiveSTatvAt / atrApi sadasattvaikAtmye sopAkhyanirupAkhyatvaikAtmye ca niHsaMzayamavipakSateti / idAnIM syAdvAde paroktAn doSAn parihartukAma Aha- yattUktamityAdi / TIkAyAM prazastamatau syAdvAdinaM prati 'pUrvadoSapApIyastvAd na' ityuktau doSau, tatra sadasatkAryapakSayoH sAGkhyavaizeSikeSTayoryathAsaGkhyaM kriyAnupapattyupAdAnaniyamAbhAvadoSau / yathoktam- 'upAdAnaniyamasyAsati sati ca kriyAyA 20 abhAvaprasaGgAt sadasat kAryam' iti doSadvayaM bruvato jainasya pUrvadoSapApIyastvaM kiletthamucyate / [ vai0 sU0 prazastamatiTIkA ], tadyathA - tatra hItyAdi, yathAsaGkhyaM pratyeka doSapradarzanaprantho gatArtho yAvaddhetUpAdAna- 339-1 kriyAniyamAbhAva iti, hetavo daNDAdyA ghaTasya, mRdupAdAnam, kriyA kulAlavyApAra iti / asmin punaH sadasatkAryapakSe dvidoSatA pApIyasI sadasatpakSAbhyAmekaika doSAbhyAm, 'sattvAt kAryasya ghaTArthAyAH kriyAyA abhAva:, asaccAdupAdAna [niyamA] bhAvaH' ityetadvidoSatvAt pApIyAneSa pakSa iti / 25 atrAcArya Aha - tanna, parihRtapUrvadoSatvAt parihRtAvasmin sadasadekAtmakakAryapakSe pUrvoktau kriyAbhAvopAdAnaniyamAbhAvadoSAviti / 1 'tatra hi atyantAsatkAryapakSe upAdAnaniyamasya atyantasatkAryapakSe ca kriyAyA abhAvaprasaGgAt sadasatkAryapakSayorhetUpAdAna kiyAniyamAbhAvaH' ityAzayo bhAti || 2 vAdhatte pra0 // 3 "nyAdyapAkhyA pra0 // 4 svatasvatvaM sambandhyantarAsattvaM ca ya0 / svatvaM sambandhyantara(sattvaM ca bhA0 / (khato'sattvaM sambandhyantarAt sattvaM ca ? ) // 5 kASTI 0 // 6khyA niru pA0 // 7 pUrNadoSa pra0 // 8 paJcamyanto'yaM nirdezaH // 9 ( 'dAnAbhAvaH ? ) // 10 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [saptama ubhayobhayAre tatra hi satkAryapakSe kriyA kiM virudhyate? sAyo yadasau 'ekAntena sanneva ghaTaH' ityAha tatastasya 'kriyA niSpannasya na yujyate kartavyAbhAvAt kRtavat' iti kriyA'bhAvadoSo bhavati, na punaH syaadvaadinH| yadi tvasau syAdAdinA kartavyatvamapi vidadhIta tataH ka enamevaM brUyAt ? asatkAryapakSe'pi upAdAnaniyamaH kiM 5 virudhyate ? yadasau 'ekAntena asadeva kAryam' iti hetUpAdAneSu sannihitasya kriyAbhivyaGgayasyArthasyoparyavajJayA brUyAt tasya 'paTArthitAyAM tantUpAdAnaniyamo na __tat pareNaivAbhivAcayati praznapUrvakam - tatra hi satkAryapakSe kriyA kiM virudhyate kena hetunA ? sAGkhyo yadasAvekAntenetyAdi yAvat kRtavaditi / dravyArthato hi mRtpiNDe ghaTo'sti na pairyAyataH / sAGkhyastu sanneva ghaTaH kAryatvaparyAyanirapekSa ityAha tatastasya kriyA karaNaM niSpannasya sarvathA vidyamAnasya na yujyate 10 kartavyAbhAvAt kRtavat niSpannaghaTavadityevaM tasya satkAryavAdinaH kriyA'bhAvadoSo bhavati, na punarA kAGkitakartavyaparyAyadravyAvAdinaH syAdvAdinaH 'syAt sanneva mRtpiNDe ghaTaH kenaciddharmeNAsannapi' iti vadataH parihRtapUrvoktasatkAryaikAntavAdadoSatvAt / yadi tvesau sAGkhyo'pi syAdAdinA kartavyatvamapi vidadhIta syAdvAdivat 'kathaMcit kutazcit' ityAdinAnekAntavAcinA vizeSaNena vizeSya 'sadeva kAryam' 339.2 iti tataH ka enamevaM brUyAt ? ko vAdI susamIkSitavAkyaguNadoSo'pi 'kriyA'bhAvadoSaste prAptaH kartavya15 tvAbhAvAt kRtavat' iti vaktuM zaknuyAt parihRtapUrvadoSaM vAdinaM sAGkhyamanyaM vAbhyupetAnekAntavAdamiti / asatkAryapakSe'pItyAdi, vaizeSikaM pratyasatkAryavAdinamupAdAnaniyamAbhAvadoSa ukto yo'yaM sa kiM virudhyate ? iti pUrvavat praznopakramaM bhANayati / yadasAvekAntenetyAdi, yadasau vaizeSikaH paryAyArthAzrayeNa 'kriyAguNavyapadezAbhAvAdasadeva kAryam' iti dravyArthato hetuSu turyAdiSUpAdAneSu ca tantuSu sannihitasyAvyaktasya kriyAmantareNa kriyayAbhivyaGgyasya paTAkhyasyArthasya upari avajJayA anapekSya taM brUyAt 20 tasya paTArthitAyAM tantUpAdAnaniyamo na yujyate tatrAsattvAt tRNAdivat, yathA tRNAdyupAdAnaM paTArthitAyAM na yuktaM tatra tasyAsattvAdevaM tantUpAdAnamapItItthamasatkAryaikAntavAde'pyupAdAnaniyamAbhAvadoSaH, so'nekAntavAde syAdAdiviziSTe nAsti 'syAdasat kAryam' iti dattasattAvakAzamapi vadataH / tathA yadi vaizeSiko'pi vizeSya brUyAt ka enaM kizcidapi brUyAt ? na tadA tasya vAdino vizeSitAnvayavyatirekadharmadharmivyavasthasya tilatuSazatabhAgamAtramapi vAcyamastIti / uktaM ca - hetuvisayovaNItaM jadha vaiyaNijaM paro Niyatteti / jadi taM tahA purillo dopaMto keNa jivaMto // [sainmati0 3 / 58] 1 vAbhivAvayati pra0 / (vAbhidhApayati ? ) // 2 paryayataH pra0 // 3 satkAryavAdinaH bhA0 / satkAryeAdinaH ya0 / atra 'satkAryakAntavAdinaH' ityapi pAThaH samIcIno bhAti // 4 degvAcinaH ya0 // 5 tasau sAMkhyepi pr0|| 6 vaktuyAt ya0 // 7 uktau y0|| 8 'yo'yamupAdAnaniyamaH sa kiM virudhyate' ityAzayaH / / 9 vyaMgya paTAkhya ya0 // 1. syAparyavazayA ya0 // 11 vAdepyupA pra0 / (degvAde ya upaa?)||12 vaNijaM pr0|| 13 dAeto vi0 raM0 // 14 jiJcato bhA0 / mudrite sanmatiprakaraNe jivvaMto iti pAThaH // 15 "yatrAnumAnaviSayatayAbhyupagamyamAne sAdhye dUSaNavAdino'vakAza eva na bhavati tadeva sAdhyaM hetuviSayatayA abhyupagantavyamiti Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastamatimatakhaNDanam ] dvAdazAraM nayacakram 497 yujyate tatrAsatvAt tRNAdivat ityupAdAnaniyamAbhAvadoSaH, na punaH syAdvAdinaH / tathA yadi vaizeSiko'pi vizeSya brUyAt ka enaM kiJcidapi brUyAt / evamayaM pUrvazregrastvArtha AdyudgrAhaH / yat punaridamabhidhIyate - sadbhAgasyopAdAnaniyamaH asadbhAgasya kriyA ca yujyate, tau ca vastunista eveti cet, na, viparyayaprasaGgAt / ekasyobhayAtmakaikavastutve 5 vizeSahetvabhAvAt kuta etat pUrvadoSapApIyastvameveti / - - etadapi na kiJcit kAryatvAdeva | kArye upAdAnakriyayoH svaviSayaniyatau bhAvAveva, ekasyo tasmAnna staH syAdvAdinaH pUrvadoSau, kutaH pApIyastvam ? tAbhyAM vA zreyastvamevetyata Aha- * evamayaM pUrva zreyastvArthaH pUrvAbhyAM vAdAbhyAM zreyaso vAdasya bhAvaH pUrvazreyastvam, tadevArtho'syodvAhasyeti so'yamA- 340-1 yuddha haH pUrvazreyastvArthaH parihRtadoSavacanAvakAzaH tasminnAdyudrA he pratijJAnirdeze darzita eva mayA 'syAt 10 sat kAryaM syAdasat kAryam' iti / sa punastvayA svapakSarAgAdasmatpradveSAdvA nAvabuddhaH / 2 yat punaridamityAdi pUrvapakSaH parasya yAvat pUrvadoSapApIyastvameveti / jainenAyaM parihAra : pUrvaI doSapApIyastve'bhihitaH sadasatkAryavAdinA - sadbhAgasyopAdAnaniyamaH mRdi sattvAd ghaTasya mRdupAdAnaniyamaH tasya cAsadbhAgasya kriyA ca ghaTasya yujyate sadasadaMzayoranyatarAzrayeNa, tau cAMzau vastuni sta eveti cedityAzaGkAyAm, 'evaM cenmanyase' iti ArhatIyaM parihAramAzaGkayottaramAha - etacca na, 15 viparyayaprasaGgAt, viparyayaH sadbhAgamAzritya kriyAprasaGgo'sadbhAgamAzrityopAdAnaniyamaprasaGgaH, aniSTau ca te jainasya, ekasyobhayAtmaka kaikavastutve vizeSahetvabhAvAt 'upAdAnaniyamasyAsati sati ca kriyAyA abhASaiH' ityetayorhetyoritaretarAMzavyAvartitayorabhAvAdapakSadharmatA / ekaM hi vastu saccAsacca, tasmin satyubhayAtmake kuta etadityAdi gatArthaM viparyayaprasaGgApAdanaM vizeSahetvabhAvAda hetuheryaniyamAbhAvAt / atrAcArya Aha - etadapi na kiJcit nottarasya gandho'pyastItyarthaH / kasmAt ? kAryatvAdeva, 20 'kriyate' iti hi kAryam, tasmin kArye upAdAnakriyayoH svaviSayaniyatau bhAvAveva, nAbhAvaH, svo viSayaH svaviSayaH, upAdAnasya satyeva niyamaH, tasya tatra niyatatvAd bhAvo viSayaH, kriyAyAH punarasatyeva, darzayannAha - heuvisayovaNIyaM jaha vaya NijjaM paro niyattei / jai taM tahA purillo dAIto keNa jippaMto // hetuviSayatayopanItamupadarzitaM sAdhyadharmilakSaNaM vastu pUrvapakSavAdinA 'anityaH zabdaH' ityevaM yathA vacanIyaM paro dUSaNavAdI nivartayati siddhasAdhyatAnanugamadoSAdyupanyAsena ekAntavacanIyasya taditaradharmAnanuSaktasya anekadoSaduSTatayA nivartayituM zakyatvAt, yadi tat tathA dvitIyadharmAkrAntaM ' syAt' zabdayojanena purillaH pUrvapakSavAdI adarzayiSyat tato'sau naiva kenacidajeSyata / tatazcAsau tathAbhUtasya sAdhyadharmiNo'pradarzanAt pradarzitasya caikAntarUpasya sattvAt tatpradarzakaH sannasatyavAditayA nigrahArha iti / " iti abhayadevasUriviracitAyAM [ jesalamerasthAyAM likhitAyAM ] sanmativRttau pR0 226 // 1 'kuta etat 'sadbhAgasyopAdAnaniyamossadbhAgasya kriyA ca na tUbhayAbhAvaH' iti ? tasmAt pUrva doSapApIyastvameveti' ityAzayo'tra bhAti // 2 jJAnirdeza ya0 // 3 tasyAvA (tasyaivA ?) sadbhAgasya pra0 // 4 ArhatIyaM hI0 vinA // 5 etaccihAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti 6 dRzyatAM pR0 495 paM0 20 / / 7 vastu sazca bhA0 / atra vastu sadasazca ityapi pAThaH syAt // 8 dRzyatAM pR0 138 Ti09 // // naya0 63 340-2 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [saptama ubhayobhayAre bhayAtmakatvAt, ekapuruSaniyatapitRputratvavat / na hyekasya......"na tUmayAbhAvaH, evm.......| api ca viparyayaprasaGgApattAvapyevaMvidhArthataiva / asadbhAgamAzrityopAdAnaniyamAbhAva eva anupAdAnasattAdibhAvasAmAnyalabhyakharUpatvAt sdvyaadeH| sadbhAgamAzritya ca kriyAyA abhAva eva sarvasya sarvAtmakatvAt tathAtvAda5 tyntmsto'bhaavaat| yattUcyate-sadasatodhAt kArye sadasattA na [vai0 sU0 9 / 1 / 12], sadasacchabdArthayo. niyatatvAdabhAvo viSayaH uktavat / te copAdAnakriye skhe viSaye niyate iti kathaM jJAyate ? ekasyobhayAtmakatvAt , sadasadAtmakaM hyekaM kAryaM mayAbhyupagataM tvayA ca doSAbhidhitsayA, tasmAdekasyobhayAtmaka. tvAt , yad yadubhayAtmakamekaM tasya tasya svaviSayaniyatatA dRSTA, ekapuruSaniyatapitRputratvavat / na hyeka10 syetyAdi dRSTAntavyAkhyAnaM yAvad nai tUbhayAbhAva iti / evamityAdi dArTAntikavyAkhyAnamaniyamAbhAvasAdharmyapradarzanaM doSAbhAvapradarzanam / ubhayaikatvameva ca vizeSahetuH, tasya svaviSayaniyatatvAd nAsti viparyayaprasaGgaH / tasmAt pUrvAbhyAM zreyastvameva / abhyupetyApi viparyayaprasaGgam api ca viparyayaprasaGgApattAvapyevaMvidhArthataiva anekAntasiddheH na pApasya gandho'pi, sadasadAtmano vastuno yo'sau paryAyArtho'sadbhAgo mRdi ghaTAbhAvastamAzrityopAdAna15 niyamAbhAva eva / kasmAt ? anupAdAnasattAdibhAvasAmAnyalabhyasvarUpatvAt sadravyAdeH / prAgutpatteH kAryamasadeva samavAyyasamavAyikAraNasAnnidhye jAyate, na tasyopAdAnenArthaH kazcit , utpannaM sat sattayAbhisambadhyate dravyaguNakarmAkhyam , dravyatvena dravyam , guNatvena guNaH, karmatvena karmetyebhirbhAvaiH sAmA nyAkhyairlabhyaM svarUpaM vAsyeti 'naiva kAryasyopAdAnaniyamo'sti' ityanekAntaH sidhyati / sadbhAgamAzritya ca 341.6 kriyAyA abhAva eva, yo ghaTasya kAryasya sattvameva dravyArthato vAJchati tasya kriyAyA nAstyeva prayoja20 nam , naiva kriyAsti, ityaniyamaH / kiM kAraNam ? tasya vAdinaH sarvasya sarvAtmakatvAt , mRtpiNDo hi yugapadayugapadbhAvisarvadharmAtmakaH / tena prakAreNa tathA dravyArthavAdaprakAreNa, tathAbhAvastathAtvaM sarvasarvAtmakatvam , tasmAt tathA[tvA]dasad nAma kizcinnAsyato'tyantamasato'bhAvAt pratyekanayavivakSAyAmanyatarAzraya itarasyAbhAvAd na patra vizeSahetunArtha eva / yattUcyata ityAdi yAvat saptamyabhidhAnena darzayatIti sUtrArthaH kaTanyAM vyAkhyAtaH / 1'na hyekasya puruSasya pitRputratvaniyamo nAsti, vaputramapekSya pitRtvam , svapitaramapekSya ca putratvam, na tUbhayAbhAvaH / evamatrApi ubhayAtmakaikavastutvAt upAdAnakriyayoH svaviSayaniyatatvAd nAsti viparyayaprasaGgaH / ityAzayo'tra bhAti // 2 dRzyatAM pR0 46.Ti. 1 // 3 nanabhayA pr0||4degmniyaabhaav pr.|| 5 bhAvAprada pr0|| 6tasya viSayani pra.(tataH svvissyni?)||7tyaadi vip0pr0||8sc sadAtmano bhaa0|s y0|| 9rlabhyasvarUpaM vAsyeti De0 / labhyakharUpavAsyeti pA0 raM0 vi0 / ( rlabhyaM kharUpaM cAsyeti ? labhyaM kharUpamasyeti ? ) // 10 saptabhidhAnena darzayati pr0|| 11 kaTandI nAma kaNAdaviracitavaizeSikasUtrANAM kAcit prAcInA vyAkhyA / "bho bho lakSmaNa ! vaizeSikakaTandIpaNDito jagad vijayamAnaH paryaTAmi / kAsau rAmaH tena saha vivdissye|" iti murArikaviviracite anargharAghavanATake paJcamAGke rAvaNasya vcH|| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaTandIkArAbhiprAyasya khaNDanam] dvAdazAra nayacakram virodhAdekasminneva kArye sadasacchabdayorekAdhikaraNabhAvena prayogo nAsti, 'sadevAsat' ityanusandhAna nAstyekAdhikaraNabhAvena iti saptamyabhidhAnena darzayati [vai0 sU0 kaTandI 9 / 1 / 12] |-etdpi na kizcit, ekaikArthe tattvAtmani itaretarabhUtAbhUtatattvaM jagad vRttAvRttaparyAyArthAvibhaktadravyArthabhAvanAyAM sadevAsat kiM nUbhayapratyapekSAbhAvayitavyakhAtmani / tathA ca / yadapyuktam-ApekSikaM sadasattvam, prAgutpatteH mRdAtmanA sat kArya ghaTAtmanA cAsat, 5 nispanne'pi ghaTe mRttvadarzanAd mRdupAdAnopapattiH, ghaTAtmanA cAsattvAd ghaTArthakriyopapattirityevaM kila Arhata Aha / atrottaram - nai, asatkAryatvasiddheH, evaM tarhi mRdAtmanaH kartavyatvAbhAvAdU ghaTAtmanaH kartavyatvAdasadeva kAryam / tasmAnna prAgutpatteH sadasat kAryam [vai0 sU0 kaTandI] iti / atra na 'sadasatovaidhAt' iti kimuktaM bhavati ? parasparavirodhAt samAnAdhikaraNabhAvenaikasmin prAgutpatteH 'saccAsaJca tadeva' iti saMdasacchabdArthayorvirodhAdekasminneva kArye kutaH sattvaM prAgutpatteH ? kiM tarhi ? asattva- 10 meveti sadasacchabdayorekAdhikaraNabhAvena prayogo nAstIti / tad vyAcaSTe - 'sadevAsat' ityanusandhAna nAstyekAdhikaraNabhAveneti buddhyA nirdhAraNaM nAsti, tadabhAvAt prayogo'nupapannaH / eSo'rthaH 'kArye sadasattA na' iti saptamyabhidhAnena darzitaH, anyathA 'kArya sadasanna' iti lAghavArthaM brUyAt / etadapi na kiJcidityAdyuttaraM yAvat svAtmani / ekasminnekasmin ghaTapaTAdAvarthe tattvAtmani itaretarabhUtAbhUtatatvaM jagat , ghaTAtmanA ghaTo'sti paTAtmanA nAsti, paTo'pi tatheti khenAtmanA bhUtatvamabhUtatvaM cetarAtmanA, 15 tasmAd bhUtAbhUtatattvaM 'jagaditi vyApitAM darzayati, na kevalaM kAryameva sadasaditi / tathA vRttAvRttAbhyAM 341.2 piNDazivakaparyAyArthAbhyAM kremabhAvibhyAmavibhakto dravyArtha ekaH, tasya bhAvanA mRtpiNDa eva zivakIbhavati, zivaka eva ca sthAsakIbhavatItyAdi yAvad ghaTo yAvacca pAMzuryAvacca paramANurityavasthAsu piNDAtmanA bhavati zivakAdyAtmanA na bhavatIti piNDo bhAvAbhAvAtmakastathA zivako'pi zivakAtmanA bhavati na piNDAtmanA, tathottarAsvapyavasthAsu itaretarAbhAvasvarUpeNa svena ca bhAvarUpeNa sadasadeva, saMcAsat [vai. sU. 9 / 1 // 4] 20 iti vacanAt / evaM sakalajagadvRttAvRttaparyAyArthenAvibhaktadravyArthabhAvanAyAM sadevAsat / kinnUbhayetyAdi, kiM punaryugapadbhAvinAmayugapadbhAvinAM ca paryAyANAM rUparasAdInAM zivakAdInAM ca pratyapekSayA bhAvayitavyo yasya vastunaH svAtmA tasmin bhAvayitavye ? niHsandigdhameva tadA sadevAsadapItyarthaH / tadupasaMharatitathA ceti gatArtham / yadapyuktamApekSikamityAdi / syAdvAdI kiletthaM sadasattvaM samarthayatIti pUrvapakSaH / mRdAtmanA 25 ghaTasya prAgutpatteH sattvam , niSpattyuttarakAlamapi mRttvadarzanAt , tadAtmakatvAd mRdupAdAnopapattiH / ghaTAtmanA cAsattvAd ghaTArthakriyopapattiriti / atra kilottaraM kaTandIkAra Aha-na, astkaarytvsiddheH| 1 dRzyatAM pR. 491 paM0 15, pR0 500 paM0 12, paM0 17 // 2 dRzyatAM pR0 502 paM0 16, paM0 21||3dRshytaaN pU050250 7 // 4'aba na pUrvapakSe nottarapakSe kiJcit satyam' ityapi pATho'tra syAt // 5 sAmAnyAdhika yH| sAmAdhika bhaa0|| 6 sacchabdArtha pr0|| 7 papatteH pra0 // 8degtma bhUtatva pr0|| 9kramabhAvibhakto dravyArtha pra0 // 10 dRzyatAM pR0 489 paM0 28 // 11 'jagavRttA pra0 // 12 kittamaye pra0 / (kimubhaye ?) // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtam saptama ubhayobhayAre pUrvapakSo nottarapakSaH satyaH, ko hi nAma so'nekAntavAdI evaM brUyAt-prAgutpatteH mRdAtmanA sat kArya ghaTAtmanA cAsaditi ?.evaM hi mRdo'kAryatve..... ko bhedaH? abhUtvotpattivAciprAkchabdocAraNAdeva sAkSAdasattvaikAntAbhyupagamaH / anyena mRdAtmanA bhavati khena ca ghaTAtmanA na bhavatItyevaM bruvan pratyakSAdi viruddhaM mattonmatta5 kAdivat syAt / dezakAlabhedalakSaNobhayapayoyamAtratvAdevamayamasadvAda eva syAt / evaM taharItyAdi vyAkhyA / mRdAtmanaH kartavyatvAbhAvAt , 'kriyate' iti hi kAryam, na ca mRt kriyate, ghaTo hi kriyate, sa cAsanniti / tadupanayati - tasmAnna prAgutpatteH sadasat kAryamiti / atra na pUrvapakSa ityAdi AcAryo brUte / atraivaM pUrvottarapakSayorna kiJcit satyam , prAgatIteSu pUrva343.1 pakSo'pi kazcit satyaH syAd vikalAdezavazArpaNAt , yathA sadbhAgamAzrityopAdAnam asadbhAgamAzritya 10kriyAbhAva ityaadiH| iha tu na pUrvapakSo nottarapakSaH satyaH / pUrvapakSAsatyatvaM tAvat ko hi nAma so'nekAntavAdItyAdi / evaM hyasatkAryaikAntavAda evAvasthApitaH, tadasatkAryamavasthApya ko'nekAntavAdI evaM brUyAt ? ityAdi, prAgityAdi tasyaiva pratyuccAraNaM yAvad ghaTAtmanA cIsaditi, na brUyAdevetyabhiprAyaH / yadi brUyAdanekAntavAdatyAga ekAntavAdAbhyupagamazca kRta iti taddarzayati - evaM hi mRdo'kAryatve ityAdi gatArtho yAvat ko bheda iti / ya evaiSa vaizeSiko bauddho vA syAdAhato'pIti / 15 kizcAnyat , abhUtvotpattItyAdi yAvadabhyupagamaH / prAkchabdo DaMbhUtvotpannArthavAcI ghaTAvasthAtaH pUrvAvasthAvAcitvAt / sa cAbhUtvotpattyarthaH prAkchabdoccAraNAdeva sAkSAdabhyupagatastena syAt / tataH kimartha vivadetAbhyupagamyAsattvaikAntaM 'mRdAtmanA sad ghaTAtmanA cAsatkAryam' iti ? tathApi bhrontimapi na brUte / kizcAnyat , atyantAsamIkSitabhASiNaikAntavAdinApi na tulyatAmetyasau, ghaTAdanyasyA mRdo ya AtmA tenAtyantamanyo ghaTo bhavati svena ca ghaTAtmanA na bhavatItyevaM bruvana pratyakSAdiviruddhaM mattonmattakAdivat syAt, 20 so'pi caikAntavAdI pratyakSAdiviruddhaM kiJcit pariharatIti / kizcAnyat , dezakAletyAdi / dezato bhedo rUparasAdInAm , kAlato bhedaH piNDa zivakAdInAm , sa bhedo lakSaNameSAM sahAsahAvasthAyinAmubhayeSAM paryAyANAM te dezakAlabhedalakSaNobhayaparyAyAH, tatparimANaM dezakAla bheda lakSaNobhayaparyAyamAtram , taidbhAvAt tanmAtratvAdevamanena prakAreNAyamasadvAda eva syAt , rUpaM rasAdanyat, tadapi vibhajyamAnaM kRSNam , punarapyekaguNakRSNamityAdi A ca paramANuzo vibhAgAdasadeva rUpam , evaM rasAdayaH, tathA piNDAdayo 1evaM hi mRdo'kAryatve'nekAntavAdatyAgAdekAntavAdAbhyupagamAcca vaizeSikAd bauddhAdvA ko bhedH|' ityAzayo bhAti // 2 nahItyAdi hI0 / nahityAdi raM0 // 3 sadasadasat bhA0 / ayameva pAThaH punarapi agre bhA0 pratau, dRzyatAM pR0 503 Ti. 1 / evaM cobhayatrApi bhA. pratau 'sadasadasat' iti pAThadarzanAt tadanusAreNa 'tasmAnna prAgutpatteH sadasat , asat kAryam' ityapi pAThaH syAt // 4 dRzyatAM pR0 497 pN04|| 5 ityAdi ya0 // 6 vAsapra0 / dRzyatAM pR0 499 Ti0 1 // 7hyabhUtvonnArtha pr0||8tpttthaiH ya0 / (tpannArthaH ? ) // 9bhrAMtipi bhA0 / (bhrAnto'pi ?) // 10 lakSaNabhedAM sahAbhA0 pA0 De0 / lakSaNabhedA sahA vi0 20 // 11 taddhAvat ya0 / tadbhAvavat bhA0 // 12 "mityodyApa para' ya. mityejA para bhA0 / atra 'A' abhividhau, tato 'yAvat paramANuzo vibhAgAt' ityarthaM iti bhAti / atra 'mityAdi A para ityapi pAThaH syAt // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 501 kaTandIkAravihitAkSepasya parihAraH] dvAdazAraM nayacakram itthaM punaH ko'nekAntavAdI brUyAt ApekSikamRdAtmasattvamasadvAdivat / ApekSikamRdAtmasadvizeSaNAttu asadabhidhAnamevedam , abhidheyasvatattvanirasananiyatatvAt, anyanuSNatvAbhidhAnavat / avyudAse tu ghaTAtmanApi sanneva tdbhaavtvaat|| sadasadAtmakavastutattvapratyakSIkaraNArtha jainAH ekamevAtmAnaM paramArtha dravyArthaparyAyAdhuMbhayalakSaNamupavarNayanti, khapuSpavadanyathA'sambhavAt / dravyazabdaM ca 343-1 15 'pItyasadvAdaH / itthaM punaH ko'nekAntavAdI yAt yathAsAvasadvAdI brUte - rUpaM rasAtmanA nAsti raso'pi rUpAtmanA kRSNAdyapi zuklAdyAtmanetyAdi ? na brUyAdevetyarthaH / kiM kAraNam ? dhRtisaGgrahapaktivyUhAvakAzadAnAtmakapRthivyAdyAtmakatvAd mRdAderghaTAdezca kathaM mRdamekAmapekSya 'mRdAtmanaivAsti' ityApekSika[mRdA]masattvamasadvAdivat kaH kuzalo brUyAt iti sambadhyate / atra prayogaH - ApekSikamRdAtmasadvizeSaNAt tvasadabhidhAnamevedam 'mRdAtmanA sad ghaTAtmanA cAsat' iti vacanam / kutaH ? abhi- 10 dheyasvatattvanirasananiyatatvAt , abhidheyasya mRtpiNDasya svaM tattvaM dezabhinnarUparasasaMsthAnAdi kAlabhinnarUparasazivakAdipAMsvAdi dhRtyAdilakSaNabhinnapRthivyAdi ca, mRdAtmanaivAsti ghaTo na rUpAdizivakArthebAdisvatattvairiti tAnyasya svatattvAni santyeva nirastAni syuH, tannirasane niyatatvAdasya vAkyasya / yad yad vAkyamabhidheyasvatattvanirasananiyataM tat tadasadabhidhAnaM dRSTam , yathA 'anuSNo'gniH' ityuktiH / 'abhidheyasvatattvanirasanamasiddham' iti mA maMsthAH, siddhamevAbAdyAtmavyudasanAt / syAnmatam - nAvadhArya mRdAtmanaiva sat, nAnyena' iti brUmaH, kiM tarhi ? mRdAtmanA tAvat san ghaTo yadi rUpAdipiNDAdizivakAdyabAdyAtmabhirapi bhaved bhavatu nAma tadAtmatvAt , ko doSaH ? iti / atra bramaH- avyudAse tu ghaTAtmanApi sanneva tadbhAvatvAt , te bhAvA rUpAdizivakAryebAdivrIhyAdayo ghaTAdayazcAsyA mRdaH, tadbhAvabhAvastadbhAvatvam , tasmAt tadbhAvatvAt ghaTAtmanA prAk kAryamutpatteH sat tadAtmatvAd ghaTAtmatvAt apizabdAt sarvAtmakatvAcchivakAdipAMzvAdivrIhyAdyAtmanApi sat / tathA cAsatkAryatvAnuktiH, 20 satkAryoktireva kRtA tathA vadateti / tasmAnna syAdvAdina evamAhurekAntavAdina ivAnapekSya pUrvAparam / kathaM tAhuriti cet , ata Aha-sadasadAtmaketyAdi / 'vyAtmakaM vastutattvam' ityetasyArthasya pratyakSIkaraNArtha jainAH syAdvAdina ekamevAtmAnaM paramArtha dravyArthataH sattvAt paryAyArthato'sattvAt tadubhayalakSaNamupavarNayanti 'tAdRg vastu' iti pratipAditatvAt / khapuSpavadanyathA'sambhavAt ubhayarUpaikAtmyAbhAvAdekarUpasya dravyArthAtmanaH paryAyArthAtmano vA nirbhedatvAt nirbIjatvAcca khapuSpavadabhAvaprasaGgAt sada-25 sadrUpa evAtmA vastuna iti / dravyazabdavyAkhyA-dravyazabdaM ca mRdAdirUpAdyatItAnAgatavartamAnabhedAbhedArtha 'varNayantIti vartate / mRdaH piNDazivakAdayaH kramabhuvaH, sahabhuvaH rUparasAdayazca bhinnAH, triSu 1 dRzyatA pR. 319 paM0 1 Ti. 1 // 2 'kamasattva pra0 / 3 vAsat pr0|| 4 dyapAdipra0 // 5 'vApAdyA pr0|| 6degNDAdivakA pra0 / (degNDazivakA ? ) // 7degdyapA pr0|| 8 vastu iti bhaa0| (vastuta iti?)|| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtam [ saptama ubhayobhayAre mRdAdirUpAdyatItAnAgatavartamAna bhedAbhedArtha paryAyazabdaM sarvAbhedabhedArtha mRdAtmAnaM dravyArtha paryAyArthaM ghaTAtmAnaM ca dravyArthaparyAyArthaM ca / dravyaM hi 'dravyArthaghaTo'tyantasan, paryAyastu * * asan / idamapi ca kuto mRda eva darzanam, na punardhRtyAdivat saGgrahAdidarzanam anirdezyaM ca ? kuta etat asattvAd ghaTAtmanA 'asadeva kAryam' iti, na punarmRttattvaghaTasattvAt tattva evAnubhavakramaprApteH tatpratyagrAditvavad ghaTasattvam ? yadapi cocyatenaM, asatkAryatvasiddheH / evaM tarhi mRdAtmanaH kartavyatvAbhAvAd ghaTA 502 kAleSu mRdAdayaH vartamAnAzva raktatvAdayo vRtta huNDAdayazca te ca bhinnA apyabhinnAH svAM mUrtimanatiyartamAnatvAditi bhedAbhedArthameva dravyazabdaM varNayanti / paryAyazabdaM sarvAbhedabhedArthaM 'teSveva trikAlavartamAna10 kAlavartiSu jAtiM bhindantaM varNayanti / tasmAdubhayorubhayArthatvam / na kevalaM zabdArthakathanamAtrAdevobhayArthatvam / kiM tarhi ? vastusvarUpanirUpaNamapi kriyate, tadyathA - mRdAtmAnaM dravyArtha payAryArtha varNayantIti sambadhyate / ghaTAtmAnaM ca dravyArthaparyAyArthaM ceti / tayoryathAkramaM vyAkhyA dravyaM hItyAdi dravyArthasya yAvad dravyArthaghaTo'tyantasanniti, ghaTasyaiva pUrvottarAvasthA mRdAdivrIhibIjAdimUlAdirbhavatIti prAgapi bhAvitArtham, paryAyastvityAdi paryAyArthasya yAvadasanniti tadviparyayeNa gatArtham / yathA ca ghaTAtmA mRda15 pyevaM dravyArtha paryAyArthAbhyAm | idamapi ca kuta ityAdi / yaducyate - 'niSpanne'pi ghaTe mRtvadarzanAd mRdAtmakasyopAdAnamiti, eSo'pi viziSTapArthivattvadarzanenaikAntaH kutaH sambhavati saGgrahapaktivyUhAvakAzadAnadharma jalAnalAnilagaganavyudAsena dhRtyAdidharmapRthivyAtmakataiveti ? tat pradarzayati - na punardhRtyAdivat saGgrahAdidarzanamityAdi tasmin vastuni vidyamAnasarvadharmadarzanAni yAvadanirdezyaM ceti / tasmAd na mRda eva darzanamubhayathApi 20 yadi mRdi mRdAtmadarzanam atha ghaTe mRdAtmadarzanamiti / yadapyucyate - ghaTAtmanA cAsatvAt kriyopapannetyevaM kila AIta Aha / atrApi kuta etadityA - yuttaram / naivamAIto brUte - ghaTAtmanA'sattvAdasadeva kAryamiti, kiM tarhi ? sannapi ghaTa 344-1 mRttattvaghaTasattvAt / taddarzayati-asattvAd ghaTAtmaneti kuta etat, na punarmRttattvaghaTasattvAt, tat punaH sattvaM mRttattvasya ghaTasya tattva evAnubhavakramaprApteH kramajanmaghaTaparyAyAnubhavaH krameNa prApyate 25 tattve dravyArthato'vasthitasvarUpa eva vastuni mRdAkhye, tatpratyagrAditvavat yathA ghaTasya pratyapreSanmadhyamamadhyapurANatAdibhAvA ghaTatattve vyavasthitasyaiva tathaiva mRttattva evAnubhava kramaprApteH ghaTasattvam / tasmAdAhato - ktyaparijJAnAdasAdhUktam / kicAnyat, yadapi cetyAdi / etasya pUrvapakSasyottarAbhiprAyeNocyate - na, asatkAryatva siddheriti 1 dRzyatAM pR0 499 paM0.7 // 2 teSvevatriSvevatrikAla pra0 // kriyA pra0 // 5 dRzyatAM pR0 499 paM0 6 // 6 'paryAnubhavaH pra0 // 3 svarUpaNamapi pra0 // 4 vAtma Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaTandIkAravihitAkSepasya parihAraH] dvAdazAraM nayacakram 503 smanaH kartavyatvAdasadeva kAryam / tasmAnna prAgutpatteH sadasat kAryam [vai0 sU0 kaTandI] iti|-etdpi naiva, asatkAryatvasiddhivat satkAryatvasiddheH....satkAryatvam / na hi ghaTatAyAM mRttattvasyAbhAvaH / mRda Atmaiva ghaTAtmA, tattyAge tatvarUpAnupapatteH, atItAnAgatavartamAnavicitravizeSAdhyAsisvabhAvasadbhUtamRttvavat atItAnAgatavartamAnavicitra vizeSAdhyAsikhabhAvasadbhUtaghaTavad vA / etena sarvo'syAdvAdaH prtyuktH| / 10 yAvat tasmAnna prAgutpatteH sadasat kAryamiti gatArtham / atrottaramAcArya Aha - etadapi naiva, asakAryatvasiddhivat satkAryatvasiddherityupakramya bhAvanA yAvat satkAryatvamiti / yathA mRdbhAvAdapracyutasya ghaTasya mRdbhAvenAnutpAdyAvinAzyasya sata eva ghaTavivakSayA kartavyatvAdasattvamiSTaM tvayA tathA'kartavyatvAt satatamapracyutasyAtakasya ghaTAdizivakAdikartavyAtmano mRttattvasya mRttattvavivakSayA kartavyatvAbhAvAt 'sadeva kAryam' iti kasmAd neSyate ? na hi ghaTatAyAmityAdi, zivakAdivad mRttattvasya ghaTasya mRttattvasyAbhAve yadyavasthAnaM syAdasan ghaTaH prAk pazcAjjAyata iti syAt , tattu nAsti, yasmAd mRda Atmaiva ghaTAtmA / kasmAt ? tattyAge tatsvarUpAnupapatteH, yattyAge yatsvarUpAnupapattiH sa tasyaivAtmA / atItAnAgatetyAdi yAvad mRttvavat , yathA {tpiNDasyAtItAnAgatavartamAneSu kAleSu ye vizeSAH zItoSNatvAdayaH sAzuSkakhaNDitazakalAdayazca 344-3 vicitrAstAnadhyAste svabhAvo yasya mRttvasya tat tatsvabhAvam , sa eva sadbhAvaH paramArthaH, sa eva paramArtho 15 bhUtaM mRttattvaM tAn vizeSAn vihAya na pravartate te'pi ca taditi sa evAtmA vizeSANAM mRttvasya [ca] tathA ghaTAtmA mRda evAtmA / athavA atItAnAgatavartamAnavicitravizeSAdhyAsisvabhAvasadbhUtaghaTavaditi dvitIyamudAharaNaMm , saiva vyAkhyA / mRda AtmA ghaTasyAtmA ghaTasyAtmA mRda Atmeti dvidhApi pratijJAyate tenaiva hetunA anenApi dRSTAnteneti / ____etena sarvo'syAdvAdaH pratyuktaH / kAryasadasadAtmakaikavastupratipAdanAtmakena tadekAntapratiSedhA-20 tmakena ca yatnena nityAnityAyekAntavAdaH sarvaH pratiSiddho boddhavyaH 'upAdAnaniyamasyAsati sati ca kriyAyA asambhavAd nityAnityaikanAnAkAryakAraNasarvAsarvagatatvAdirasyAdvAdaH / nityatvenAnityatvamanityatvena ca nityatvamekAntarUpaM bAdhyate, sApekSaM ca sarva sidhyati, tadyathA-sadA sattvAd nityatvam, sadA sattvaM dravyArthAt , naikAntAnityatvamataH / sadA cAsattvAdanityatvam , sadA cAsattvaM paryAyArthatvAt , atazca naikAntanityatvamiti / 25 1 sadasadasatkArya bhA0 / dRzyatAM pR0 500 Ti0 3 // 2 bhAvAnAM pr0|| 3 tathA kartavya pra0 // 4kRtakarghaTA pA0 vi0 bhA0 / kRtaghaTA De0 20 // 5mRtvasyA bhA0 // 6 yatsvarUpA pra0 // 7 mRttvaMDasya bhaa0| (mRtkhaNDasya ? ) // 8 paramArthaH ya0 pratiSu nAsti // 9 sabhAva pr0|| 10 NaM syaiva vyA bhA0 / 'jasyava vyA y0|| 11 mRvAtmA y0|| 12 sarvAsyAdvAdaH y0|| 13 dRzyatA pR0 495 paM. 20 // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalakRtam [saptama ubhayobhayAre .. yadapi copAdAnaniyamasattvapratiSedhArthamuttaram -prAk prasiddhavyApArayogyadravyopAdAnaM kriyAnimittaM na kAryasattvanimittam / athAsya vyApAraniyamaH kutaH 1:....'na sidhyati / . samarthasya karaNe'dhikAraparigrahAt sa iti cet, samarthasyaiva kAryakriyAyAm 5 ... 'asadeva kAryam / ekIbhAvagatArthasya samarthatvAt satkAryatvameva / yadapi copAdAnaniyamasattvapratiSedhArthamuttaraimityAdi / kartR 'kAraNam', karma 'kAryam' iti kriyAnimittako zabdau, tatra prAk prasiddhavyApArayogyadravyopAdAnaM tat kriyAnimittam , na kAryasattvanimitta / atra syAdvAdI kila pRcchati-- athAsya vyApAraniyamaH kuta ityAdi yAvad na sidhyati / atra vaizeSikapakSa AzaGkayate -samarthasya karaNe'dhikAraparigrahAt sa iti cet / etasya 345-1 "io vyAkhyA-samarthasyaiva kAryakriyAyAmityAdi kAraNanidarzano grantho gatArtho yAvadasadeva kAryamiti etat kilopAdAnaniyamakAraNatvena uttaramasatkAryavAdinaH / atrAcAryastaduttaramAha - ekIbhAvagatArthasya samarthatvAt satkAryatvameva, nanu tvayaiva samarthasya karaNe'dhikAraparigrahAdupAdAnaniyamaH iti bruvatA satkAryatvaM samarthitam , saGgatArtha samartham , ekIbhAvaM gato yo'rthaH sa samarthaH sAdhyena sAdhanAkhyaH, tadbhAvAde. kIbhAvagatArthasya samarthatvAt satkAryatvameva nAsatA kharaviSANena saha kasyacit sAmathyaM tasya vA kenacidu15 papadyata iti / 1 "prAga niSpattaniSpattidharmakaM nAsat , upAdAnaniyamAt / kasyacidutpattaye kiJcidupAdeyaM na sarva sarvasyetyasaddhAve niyamo nopapadyata iti|" iti nyAyabhASye 4 / 1 / 48 // 2'samarthasyaiva kAryakriyAyAmadhikAraparigrahAdupAdAnaniyamaH, tasmAdasadeva kAryam / ' ityAzayo bhAti / dRzyatAM pR. 504 Ti0 15 // 3 "yat punaruktaM prAgutpatteH kArya nAsadupAdAnaniyamAditi, buddhisiddhaM tu tadasat [nyA0 sU0 4 / 1 / 50], idamasyotpattaye samartha na sarvamiti prAgutpatterniyatakAraNaM kArya bujhyA siddhamutpattiniyamadarzanAt / tasmAdupAdAnaniyamasyopapattiH / sati tu kArye prAgutpattarutpattireva nAsti / " iti vAtsyAyanapraNIte nyAyabhASye / "yat punaretat nAsadupAdAnaniyamAditi, buddhisiddhaM tu tadasat [nyA. sU0 4 / 1 / 50 ], nAyaM savAdupAdAnaniyamaH, api tu sAmarthyAt / 'idamanena zakyaM nivartayituM nedamanena' ityevaM buddhisiddhaM kAryaM kRtvA yad yasyotpattaye samartha tat tasyopAdIyate na sarva sarvasya, na sarvasmAt sarvamutpadyamAnaM dRSTamiti / athotpattiniyamena' kAryaniyamena kAryakAraNaniyama pratipadyate tenApi kAryakAraNazabdayorartho vAcyaH, kimuktaM bhavati kAraNamiti kimuktaM ca bhavati kAryamiti / nanu karotIti kAraNaM kriyata iti kAryam / yadyabhivyaktiH pUrvavat prasaGgaH / atha vidyamAneSvapi karotyartho dRSTa iti manyase yathA 'kezAn kuru, pRSThaM kuru' iti / na tat , vidyamAnAnAM hi racanAvizeSaH kriyate pazcAt , pRSTasyApi malApagamo'vidyamAnaH, iti na vidyamAne kAraNArtha jAtvapi pazyAma iti / tasmAdasadetat / " iti ukSyotakaraviracite nyaayvaartike| "yaccoktamupAdAnaniyamAditi tatra yadi puruSasyopAdAnaniyamaH paTArthI tantUnevopAdatte na vIraNaM kaTArthI vIraNamiti tatastadupAdAnAnAM tatra tatra kArye sAmarthyaparijJAnAt / tacca sAmarthyamAnumAnikam / tadidamucyate-buddhisiddhaM tu tadasat [nyA. sU0 4 / 1 / 50] iti tadasadbhAvi kAryamanenaiva kAraNena janyate nAnyenetyanumAnAd buddhisiddhamevetyarthaH / athAsatkAryapakSe tantava eva paTasyopAdAnaM na vIraNAdItyayaM niyamo na syAditi brUSe tadayuktam , asattvAvizeSe'pi khakAraNAdutpanna kiJcideva kizcit kArya janayituM samartha nAnyadityayaM svabhAvavizeSAdupapadyata iti" iti vAcaspatimizraviracitAyAM nyAyavArtikatAtparyaTIkAyAm // 4 naimittiko pr0|| 5 arthasya ya0 / athasya bhaa0|| 6 // etaccidAntargataH pATho ya0 pratiSu nAsti // 7yo'rthaH asamarthaH pr.|| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAg niSpatterasatkAryavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram 505 atha kathaM tantuturyAdereva kAraNatvenopAdAnaM paTanirvRttI, na pAMzuvAsyAdeH? tasyaiva samarthatvAt tathA tathA paTAdikArya tantuSu vartate tathA aMzuSu tathA pakSmatuTireNuparamANuSu tathA turyAdiSvapi, pAMkhAdiSvapi ca, kAraNakAraNatvAdaNuvat / yo'pyupacayahetuH 'prAya niSpatterasat kArya kriyAguNavyapadezAbhAvAt khapuSpa asya vyAkhyAnam - atha kathaM tanturyAdi yAvat kAraNakAraNatvAdaNuvat vaizeSikameva / pRcchaMstenaiva vyAkhyApayati / turyAdereva kAraNatvenopAdAnaM paTanivRttau na pAMzuvAsyAderiti karaNAdhikAraparigrahAdeva satkAryatvaM tasyaiva samarthatvAt tathA tathA tena tena prakAreNa tattanniyatanijazaktiyuktArthasamarthatvAt , paTAdi kArya tantuSu vartate, tantukAraNeSu tethAMzuSu prakArAntareNa paTakAraNabhAvaM bibhratsu, tathA pakSmatuTi-reNu-paramANUnAmapi yathAsvazakti prakArAntaraiH paTakAraNatvAt pAramparyeNa tatra tatrAstyeva paTaH tatsamavAyavyaGgyatvAt tadAtmakatvAcca / asamavAyipaTo'pi saMyogavyaGgyatvAt saMyogidravyebhyaH saMyogasyAbhinnatvAd 10 dvathaNukatryaNukAdyanantapradezaskandhasaMyogatvapariNatadravyAbhedAt ta eva paramANavaH paTaH, yathA "saMyogiSu 345-2 paTakAraNeSu tadAtmakatvAt paTatvaM tathA tatkAraNaparamANUnAm / tathA turyAdiSvapi, turi-vema-zalAkA'zcanikA-vilekhanikAdInAM kuvindaprayatnotthApitavyApArANAM paTatvaM tadAtmakatvAd dravyAbhedAt / pAMsvAdiSvapi ca bhUmyambumArutAnalAkAzabIjasaMyoganiSpAdyakarpAsAtmakatvAt paTatvaM siddham, tatkAraNakAraNatvAt paramANuvat / evaM tAvat kAryasaMdasattvapratiSedho na sidhyati pratiSedhahetvayukteH sadasattvai-15 kAtmyasAdhanasau sthityapradarzanAcca sadasadeva kAryamiti / kizcAnyat , yo'pyupacayaheturityAdi tena kila sadasattvaniSedhaM kRtvA kAryAsattvasAdhanArthamupacayaheturuktaH, tadyathA- prAg niSpattezca kAryasyAbhAvAt / katham ? iti taducyate-kriyA-guNa-vyapadezAbhAvAt / kriyA tvaktrANAdikA paTasya tantvavasthAyAM guNAzca saMyogapariNAmAdayaH vyapadezazca zabdAntaraM liGga vA na santi, tasmAt kriyAguNavyapadezAbhAvAt prAgutpatterasat kArya khapuSpavaditi / asyApyupacaya- 20 1 nayacakravRttau pAThasyAzuddhatvasandehAdatra mUle sandehaH / nayacakravRttipAThasya samaJjasatve tu 'atha kathaM tantuturyAdi eva paTanivRttau kAraNam , na pAMzuvAsyAdi ?' ityapi mUlaM syAdatra // 2 atra turyAderityAdi ityapi pAThaH syAt // 3 (tntuturyaaderev?)|| 4 tathA tena bhaa0|| 5 tathAsuSu bhaa0| tathAtaMtuSu ya0 // 6 dhanaMtAMtapradeza bhA0 / 'Adi'zabdasya 'anta'zabdasya ca parasparamabhisambaddhatvAd 'vyaNukatryaNukAdi' ityatra 'Adi'zabdaH, 'anantAnta' ityatra ca 'ananta'ityanantaram 'anta'zabdaH, iti vivakSAyAM bhA0 pratipATho'pi sAdhureveti dhyeyam // 7saMyogeSu pr.|| 8 "davvakAraNaM duvihaM - taddavyakAraNaM annadabvakAraNaM ca / tadravyakAraNaM ghaTasya mRtpiNDaH, anyadravyakAraNaM cakradaNDasUtrodakapuruSaprayatnAdayaH / athavA dravyakAraNaM dvividhaM samavAyikAraNamasamavAyikAraNaM ca / samavAtikAraNaM paTasya tantavaH, taMtusu paDo samaveta iti / asamavAyikAraNaM vemanalakAaMchanikAturivilekhanAdIni / ahavA nimittakAraNaM ca naimittikakAraNaM ca, kaDassa vIraNA nimittaM, naimittikAni puruSaprayatnarajjukIlakAdIni / evaM ghttpttaadiinaampi|" iti jinadAsagaNimahattaraviracitAyAm AvazyakacUNau, gA0 736, pR0 372 // 9 sadasadasattva pr0|| 10 // etacihnAntargataH pATho ya. pratau nAsti // 11 (bhAvaH, katham ?) // naya064 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtam [ saptama ubhayobhayAre vat' iti asyApi viruddhatvam, sadeva bhavati kAryam, prAgabhUtakriyAguNavyapadezatvAt, sattA'sambandhidravyAdivat / anaikAntikatA ca, asati ca khapuSpAdau satica jAtamAtre kAryatraye dRSTatvAt / nanu khapuSpavadanekAntaH, na, prAvizeSaNApakSiptaprasaGgatvAt / nanu.. "sadeva tu dravyaM na kAryam / nenu niSpatti: / niSpattizabdo hi.... / prabhUtasya triprakArA niSpattiH niyatA nizcitA adhikA vA bhavanameva 5 torviruddhatvaM doSa ityAcArya Aha / ayameva te upacayahetuH parapakSasAdhanAya, sadeva bhavati kArya jAyate vyajyata utpadyate, prAgabhUtakriyAguNavyapadezatvAt, sattA'sambandhidravyAdivat, savizeSaNaM svapakSasAdhanaM vedam / yathA dravyaguNakarmAkhyaM kAryatrayaM svabhAvasat tvanmatenaiva yAvat sattayA na sambaddhaM tAvat 346-1 kriyAguNavyapadezabhAg na bhavati atha ca vidyate svakAraNeSu samavetamAtraM tathedaM samavetakAryamityasmanmatasiddhiH / 'anaikAntikatA ca ' kriyA-guNa- vyapadezAbhAvAt' ityasya hetoreMsati ca khapuSpAdau sati ca jAtamAtre kAryadRSTatvAt 'asadeva' iti sandigdham / 10 itara Aha- nanu khapuSpavadanekAntaH / ' prAgutpatterasat kAryamabhUtakriyAguNavyapadezatvAt khapuSpavat syAt, upajAtamAtradravyAdivat sat syAt ?' iti tvatsAdhanamapi saMzayakArIti cet / etacca na, 15 prAgvizeSaNApakSiptaprasaGgatvAt / syAdayaM prasaGgo yadyavizeSya 'kriyAguNavyapadezAbhAvAt sat kAryam' ityetad brUyAm, kiM tarhi ? 'prAgabhUtakriyAguNavyapadezatvAt' iti mayA vizeSyoktam, yasya prAgabhUtaH kriyA guNavyapadezaH pazcAd bhaviSyati tat sadeva, yathA tadevotpannamAtradravyAdi, na tu yasya 'prAk pazcAt ' iti kAlAvibhAgenaivAsattvaM khapuSpAderiti / ataH prAgvizeSaNAda pakSipto'naikAntikatvaprasaGgo'sya hetoriti / atrAha - nanvityAdi yAvat sadeva tu dravyaM na kAryamiti / mayA 'prAg niSpatterasat kAryam' 20 iti kAlaviziSTaM 'yAvadanutpannaM tAvad nAsti' iti pratijJAya 'kriyAdyabhAvAt' iti heturuktaH, sa tu niSpanne dravye nAsti, tasmAt sAdhanadharmavaikalyAdayukto dRSTAnta iti / atra brUmaH - nanu niSpattirityAdi / nanu 'niSpatteH prAk' ityukte'pi niSpatterutpatyabhUtvAbhAvAdisamAnArthatvAdavyaktasad vyaktasad bhavatItyuktaM bhavati / tadyathA - anupanilInasattvaM ca tad dravyAditrayaM jAtamAtraM sattopanilayanAt prAganiSpannaM sattAsAmAnyena sat sattAsamavAyAt sad bhavati vyaktasad 25 bhavatItyeSo'rtho niSpattizabdasyeti / ata Aha - niSpattizabdo hItyAdi / tadvayAkhyAnam - prabhUtasya prArabdhabhavanasya triprakArA niSpattiH, tadyathA - niyatA nizcitA adhikA vA / kA sA ? bhavana 346-2 1 'nanu mayA prAg niSpatterasat kAryaM kriyAguNavyapadezAbhAvAt' ityuktam, sadeva tu dravyaM na kAryam / ityetAdRzaM mUlamaMtra bhAti // 2 'nanu niSpattirutpattirabhUtvA bhAvaH 'avyaktasad vyaktasad bhavati' ityuktaM bhavati / anupanilInasattvaM ca dravyAditrayaM jAtamAtraM sattAsAmAnyena sad bhavati / niSpattizabdo hi bhavanasya sattAyA vAcakaH' ityAzayaH syAditi bhAti // 3 sattAsambandhi pra0 // 4. cedam ya0 // 5 saMbaMdhaM pra0 // 6 bhAg bhavati pra0 // 7 rati ca pra0 // 8 brUyAt pra0 // 9 tatheva bhA0 / (tatraivo ? ) 10 khyAna prabhU pra0 // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANa niSpatterasatkAryapAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram 507 te / yathA sattAsambandhAdeva dravyAdI kArye niyatA nizcitA sattvAntarebhyo viviktatvAt sattAyAH adhikA punarbhavanAt, evamupAdAnaniyamasvasattAniyatA taNDulavicayavat kriyAyA vyApAreNa nizcitA yugapadayugapatparyAyakramatathAbhUteradhikA nisspttirihaapi| tasmAt sadasatkriyAguNatvAt sadasata eva kriyAguNavyapadezAH / anyathA hetuzaktyupAdAnAnAmabhidhAnamAtraprasaGgaH, asattvAvizeSAt / / yasya tu vidyamAna evArthaH........ eteSAmarthAnAmabhAvAdabhidhAnamAtraprasaGgaH niSpAdyaniSpAdakatvAvizeSAditi / atazcAyuktaM satkAryatvameveti / meva / kasmAt ? padyateH sattArthatvAt / sA ca te triprakArApi tavaiva / tadyathA-sattAsambandhAdeva dravyAdau kArye niyatA kAraNasamavAyasya sAmAnyasya ca nityatvAt , nizcitA dravyatvaguNatvakarmatva- 10 ghaTatvarUpatvotkSepaNAdisattvAntarebhyo viviktatvAt sattAyAH, adhikA punarbhavanAt kAryasya tvanmatenaiva kAraNasamavAye janmAbhyupagamAt / evaM tAvad dRSTAntasya kAryadravyAditrayasya niSpattinirUpA vyAkhyAtA / dArTAntikakAryasyAdhunA - upAdAnaniyamasvasattAniyatA, mRdAdyupAdAnaniyamena ghaTAdeH svasattA vidyate, tayA sattayA niyatA mRdheva ghaTaniSpatteH, tattvato'sau ghaTatvena nizcitA paTatvAdivyAvRttyA, tadyathAtandulavicayavat , vicitA nizcitAstaNDulAH kacavarAdyaipanayanena svarUpaparigraheNa ca, 'kriyAyA vyApA-15 reNa parispandena aniSpatteH sakAzAd nizcitA apanItA ghaTaniSpattiH svarUpaparigraheNetyarthaH / adhikA yugapadayugapatparyAyakramatathAbhUteH, ye prog yugapadbhAvino rUpAdipRthubudhnAdiparyAyAH piNDazivakAdayo nava-madhyama-purANatAdayazcAyugapadbhAvinaH teSAM krameNa zivakAdikaraNavidhinA tathAbhUteH tena prakAreNa bhavanAdadhikA niSpattirihApIti / tasmAd dRSTAntabhUtasya dravyAditrayasya kAryasya niSpattivadavyaktasad vyaktasad 347-1 bhavatIti samAnamupAdAne sataH kAryasyeti gatamAnuSaGgikam / sthitaM prAguktaM sadasattvaM kAryasya / 20 tasmAt sadasata eva kriyAguNAH, tadbhAvAt sadasatkriyAguNatvAt sadasata eva kriyaa-gunnvypdeshaaH| anyathA hetuzaktyupAdAnAnAmabhidhAnamAtraprasaGgaH, yadyasadeva kArya syAt hetordaNDAdeH mardanAdiyogyasAyAH zakterupAdAnasya ca mRdaH, ghaTAdau mRdevopAdIyate na tantvAdiriti, eSAM kharaviSANAdivadabhAve 'ayamasya daNDAdihetuH, iyamasya zaktirmArdavAdirghadravyasya, mRdeva ghaTasyopAdAnam' iti vacanamAtramevedaM sarvaM syAt, nArthaH kazcit, khapuSpAdiniSpattyarthakriyAhetvAdyabhAvavadasattvAvizeSAt / 25 ____ yadi tu sadeva kAryaM syAt tatrApi sa eva doSa ityata Aha - yasya tu vidyamAna evArtha ityAdi gatArthaM yAvadeteSAmarthAnAmabhAvAdabhidhAnamAtraprasaGgaH niSpAdyaniSpAdakatvAvizeSAditi / niSpAdyo 1degsatvA pra0 // 2 kAryAditrayasya pra0 // 3degdhanayanena pra0 // 4 kriyA vyApA bhA0 / ( kriyayA vyApAdeg ? ) // 5 prAg ganupadbhA bhA0 / prAganupadbhA ya0 / ( ye prAg na yugapadbhAvino! ) // 6 ( daNDAdihetuH ?.) Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 bhyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [ saptama ubhayobhayAre __tasmAdekAntikapakSayorayuktatvAd yuktametat prAk sadasadeva prAdurbhavatIti / yadapi coktam-vikalpatrayAnAzrayAd vikalpAntarAzrayaNAca 'vikalpAnupapatteH' iti na doSaH, niSThAsambandhayorekakAlatvAt / niSThA kAraNasAmagryavyApAra ghaTaH, niSpAdakAH kulAladaNDAdayaH, kulAlamRddaNDAdyastitvavad ghaTAstitvAt kiM daNDAdinA hetunA kriyate, 5na vA turyAdinA ? mRda eva mArdavAdizaktirna vajrAdeH, mRdevopAdAnaM ghaTasyAniSpannatvAt na tu niSpannaghaTa iti vizeSo nAsti, sattvAvizeSAt / iti prasaGgaparisamAptyarthaH, tadupasaMharati - atazcAyuktaM satkAryatva meveti / tataH kimAyAtam ? idamAyAtam - asatkAryAyuktatvavat satkAryatvamapyaikAntikaM na yuktam / 347.2 tasmAdaikAntikapakSayostayorayuktatvAd yuktametat pratipattuM prAk sadasadeva prAdurbhavatIti syAdvAdina upasaMharanti / ekAntapakSayordoSadarzanAdanekAntapakSe cAdoSadarzanAt sadasadeva kAryamavyaktasad 10 vyaktasad bhavatIti sthitametat - tridhApi vikalpAnupapatteH sattayA na sambadhyate kAryamiti / / yadapi coktamityAdi / etadvikalpapakSatrayaparihAreNa nirdoSAbhimataM vikalpAntaramAzritya yaducyate tvayA 'vikalpAnupapatteH' iti nAsau doSaH, vikalpatrayAnAzrayAd vikalpAntarAzrayaNAcca / kasmAd vikalpAntarAditi cet, 'niSThAsambandhayorekakAlatvAt / kA niSThA ? ityata Aha - niSThA kAraNa 1"kathaM tarhi gotvaM goSu vartate....gavi agavi vRttyabhAvAditi cet, atha manyase yadidaM gotvaM goSu anuvRttipratyaya. kAraNaM tat kiM gavi vartate Ahokhidagavi ? yadi tAvad gavi, prAg gotvayogAd gaurevAsAviti vyartha gotvam / athAgavi, azvAdyapi gotvayogAd gauH prApnoti / na cAnyA gatirasti / tasmAnna gotvAdanuvRttipratyaya iti / na, vikalpAnabhyupagamAt / na gavi gotvaM nAgavi, prAg gotvayogAnnAsau gau pyagauriti / kiM kAraNam ? ubhAvetau vizeSyapratyayau na vizeSaNasambandhamantareNa bhavataH, na ca prAg gotvayogAd vastu vidyate na cAvidyamAnaM gaurityagauriti ca zakyaM vyapadeSTam , yadaiva vastu tadaiva gotvenAbhisambadhyate ityanAspado vikalpaH / etena sattAsambandhasya sadasadvikalpo vyAkhyAtaH, na sataH sattAsambandho nAsataH, yadaiva tad vastu tadaiva sattayA sambaddhamiti sadasadAzrayo doSo'nupapanna iti / tasmAdupapannA jaatiH|" iti ucyotakaraviracite nyAyavArtike 2 / 2 / 65 / "athAstu sAmAnyAdAvupacaritaM dravyAdau mukhyaM 'sat sat' iti jJAnam , sattAsambandhastu vikalpate-kiM sattA satAm , athAsatAm ? iti / yadi satAm , atha sattAsambandhAt pUrva sattvaM sattAsambandhena vinA ceti / sattAsambandhAbhyupagame tatrApyayaM vikalpa ityanavasthA / vineti cet, kiM sattayA? athAsatA sattAsambandhAt sattvamiti, apAramArthikaM tarhi sattvamupAdhyapekSitvAt , saditi cAsatAM sattAsambandhena sattvaM kharaviSANAdInAmapi sattvaM syAt asattvAvizeSAt / tathA sattAyAzcAsattvena tadyogAnna dravyAdiSu sattvaM syAt , kharUpeNa ca sattve dravyAdiSu tathA prasaGgaH, sattAsambandhena cAnavastheti / ato'rthakriyAkAritvena sattvamiti zAkyA manyante / vrtmaankaalsmbndhitvenetypre| tatra yattadavocAma kiM satAM sattAsambandhAt sattvamathAsatAmiti tadasat , niSpAdasambandhayorekakAlatvAt / tathAhi-padArthAnAM svakAraNasattAsambandha evotpattiH, na pUrva sattvam , satkAryavAdapratiSedhAt / na cAsatAM khakAraNasattAsambandhAbhyupagame kharaviSANAdiSu tathAbhAvaprasaGgaH, tadutpattikAraNAbhAvasya tadabhAvenaiva nizcayAt / nityeSu pUrvAparabhAvAnupapattervikalpAnupapattiH / na cApAramArthikaM sattvam , sattAsambandhasya paramArthatvAt / [pR0 126]....." .........atha kimidaM kAryatvaM nAmeti? svakAraNasattAsambandhaH, tena satA 'kAryam' iti vyavahArAt / abhUtvA bhavanamityeke, atrApi abhUtvA pazcAd bhavanaM svakAraNaiH sattayA ca sambandha eveti / [pR0 129]..........yaccedaM 'kiM gau!tvenAbhisambabhyate, athAgauH' iti codyaM tanna pratisamAdhAnAhaM niSThAsambandhayorekakAlatvAditi / khakAraNaiH sattAdibhizca piNDasyAbhisambandha evAtmalAbhaH, na pUrva tasya gorUpatA agorUpatA vA tatsattvasyaivAsambhavAt / " [pR0 690 ] iti vyomazivAcAryaviracitAyA prazastapAdabhASyaTIkAyAM vyomaktyAm // mwwwammmmmmwww. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 509 niSThAsambandhayorekakAlatvAditi vAkye doSAH ] dvAdazAraM nayacakram kAlaH prAgasato vastubhAvaH niSThAnaM samAptiH / sambandhaH khakAraNasattAsamavAyaH / tayorekakAlatvam , khakAraNasattAsambandha eva niSThAkAlaH, kutaH? samavAyasyaikatvAt, yasminneva kAle pariniSThAM gacchat kArya kAraNaiH sambadhyate samavAyasambandhena ayutasiddhihetunA tasminneva kAle sattAdibhirapi, tasmAdapravibhAgAt prAk kAryotpatterasataH sadAdiranAspado viklpH| etadapi na, anupapannavikalpatvAt / asambandhAt avastutvAt / kathaM cAvastunaH kAraNaiH sattayA vA sambandhaH? yadi tasya syAt khapuSpasyApi syAt / sAmagryavyApArakAlaH, kAraNAnAM samavAyyasamavAyinAM tantu-saMyoga-daNDAdInAM sAmayyA avyApArakAla: paTaniSpattau turyAdivyApAroparamakAla ityarthaH / tameva vyAcaSTe -prAgasato vastubhAvaH paTAdivastujanma niSThAnaM samAptirityAdiparyAyaiH / sambandhaH kaH ? ityata Aha - sambandhaH svakAraNasattAsamavAyaH, 10 svakAraNeSu tantuSu kAryasya paTasya sattayA ca samavAyaH / tayorniSThAsambandhayorekakAlatvam / taddarzayati[svakAraNa] sattAsambandha eva niSThAkAlaH, svakAraNaiH sattayA ca kAryasya yaH sambandhaH sa eva niSThAkAla iti pratijJAya kutaH iti hetuM paripRcchaya hetumAha - samavAyasyaikatvAt , samavAyo hi sambandhaH, sa caiko dvayorapi, nitiSThata eva sambandhAt kAraNasattAdibhiH / tadarzayati - yasminneva kAle pariniSThAM, gacchat kAryamAtmAnaM labhamAnaM paTAkhyaM kAraNaistantvAdibhiH sambadhyate samavAyasambandhena samavAyA-348 1 khyena sambandheneti ayutasiddhihetunA saMyogAd yutasiddhihetorasya vizeSaM darzayati, tasminneva kAle sattAdibhirapi 'sambadhyate' iti vartate / ya eva kAraNaiH kAryasya samavAyaH sa eva sattAdravyatvAdibhirapyekaH samavAyaH kAlasyAbhinnatvAt / tasmAdapravibhAgaH, tad yasmAd nAstyatra kAlapravibhAgo niSThAsambandhayoH tasmAt 'prAk' ityetadeva nopapadyate kAryotpatterasataH sadAdiranAspado vikalpa iti, satA kAryeNAsatA sadasatA vA sattAyAH sambandha ityarthAbhAvAt kimAzrayo'sau vikalpaH syAt ? iti tAMtrInapi 20 vikalpAnanAzritya niSThAsambandhayorekakAlatvavikalpo nirdoSa AzrIyatAmiti / atrocyate-etadapi na, anupapannavikalpatvAt / eSo'pi vikalpo nopapadyate, tadanupapatterna doSaparihAraH kRtaH / kathamanupapanno'yaM vikalpa iti cet , asambandhAt , asambandho'pyavastutvAt , khapuSpasyAvastunaH kenacit sambandho nAsti tathA prAgutpatterasataH kAryasya sambandho nAsti / tasya ca kAryasya pariniSThAM gacchato'sattvAdavastutvam , kathaM cAvastunaH kAraNaiH sattayA vA sambandhaH ? 'pariniSThAM gacchat' 25 ityutpadyamAnamasadevAlabdhAtmakatvAt tat kAryaM tasyAmavasthAyAM svakAraNaiH sattayA vA na sambadhyate avastutvAt khapuSpavat / yadi tasya syAt khapuSpasyApi syAt , yadi kArya pariniSThAM gacchadaniSpannamasat kAraNaiH sattayA ca sambadhyate tataH khapuSpamapi pariniSThAM gacchat svakAraNaiH sattayA ca sambadhyeta, avastu-348-2 tvAt kAryavat / tasmAdayamapi vikalpaH 'asat sattayA sambadhyate' ityetadvikalpAntaHpAtyeveti / 1 sa ceko pra0 / ( sa tveko ? ) // 2 tadyasmAd pra. / ( tasmAt ? ) // 3 kAryayotpa ya0 // 4deglpAn nAzritya pra0 // 5 ityudyamAna bhA0 / atra ityucyamAna ityapi pAThaH syAt // . Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 nyAyAgamAnusAriNIvRsyalakRtam [saptama ubhayobhayAre sambandhakAle tantuvad vastubhAvAt, bhavadeva ca sambadhyate pariniSThAnasambandhayorekakAlatvAt / tasmAt sambandho vastuna eva kAryasya / punarapIdaM tadavasthameva, loke hi sambadhyamAnAnAM sattvaM dRSTam , na hi zazaviSANasya sambadhyamAnatA dRSTA, na hi pariniSThAyAH sambandhAd vA sattvam , yadi syAt tadA hi zazaviSANamapi 5 niSThAM gacchat sambadhyeta, kAryamapi vA na sambadhyeta / samAnatvAnneti cet, sati asati ca sambandhAdarzanatulyatvAt , yathA'sataH khapuSpAdeH samavAyasambandhena dvividhena svakAraNasattAdibhiH sambadhyamAnatA na dRSTA tadvat sato'pi sambadhyamAnatA na dRSTA; nahi sambadhyamAnamaviziSTamihAdhikRtam / sambandhakAle tantuvad vastubhAvAt / syAnmatam - nanu sambandhakAle'sti kAryamutpadyamAnameva 10 vastu bhavati, paTakAraNaM tantava iva / bhavadeva ca pariniSThAM gacchat sambadhyate pariniSThAnasambandhayorekakAlatvAt , 'pariniSThitaM sambaddhaM ca' ityekaH kAlaH, kAlapravibhAgAbhAvaH / tasmAt sambandho vastuna eva kAryasya nAvastuna ityuktamiti / atrocyate - punarapIdaM tadavasthameva, niSpadyamAnAvasthAyA utpatteH pUrvakAlatvAt prAgutpattezca kAryasyAsattvAdasataH sambadhyamAnatA khapuSpAderiva kA ? no cet , tasyAmavasthAyAM kAryaM sadeva syAt svakAraNaiH 15 sattayA ca sambadhyamAnatvAt niSpannakAryavat / loke hi sambadhyamAnAnAM sattvaM dRSTamiti sAdharmya. dRSTAntaH / na hi zazaviSANasya sambadhyamAnatA dRSTeti vaidhaHdRSTAntaH, tadA na sambadhyate kAryam asattvAt , khapuSyavadityaniSTApAdanAnumAnaM vA / na hi pariniSThAyAH sambandhAd vA sattvamiti, na hi pariniSThA sambandho vAnyatra dRSTAvapi sattvamasataH kurutaH khapuSpAdeH, sata eva niSThAsambandhadarzanAt / yadi niSThAyAH sambandhAd vA sattvaM syAt tadA hi zazaviSANamapi niSThAM gacchat sambadhyeta 20 niSThitaM ca sambaddhaM ceti bhavet , asattvAt , kAryavat / kAryamapi vA pariniSThAM gacchat svakAraNaiH sattayA ca na sambadhyeta, asattvAt , khapuSpavat / tadeti ca tvaduktavad niSThAsambandhayorekakAlatvAbhyupagamAvasthAyAM khaipuSpAdyakAryasyApi tadvadekalAle niSThAsambandhau syAtAM svakAraNaiH sattayA cetyaniSTApAdanametaditazcetazca / samAnatvAnneti cet , syAnmatam - naitadaniSTApAdanaM ghaTate, kasmAt ? satyasati ca sambandhA25 darzanatulyatvAt / asya vyAkhyA - yathA'sataH ityAdi yAvadihAdhikRtamiti, yathaiva asataH khapuSpAdeH samavAyasambandhena dvividhena svakAraNasambandhena sattAsambandhena ca sambadhyamAnatA na dRSTA, AdigrahaNAd dravyatvaguNatvakarmatvAdibhizceti dRSTAntaH / tadvadityAdi dAntikaM gatArtham , na hi sambadhyamAnamaviziSTaM yat kiJcidihAdhikRtam, svakAraNasvasattAdivacanAditi / 1"na tu kAryakAraNayoH saMyogaH, ayutasiddhatvAt / yutasiddhirasambaddhasya vidyamAnatA, na punaH kArya kAraNAsambaddhaM vidyate, jAtaH sambaddhazcetyekaH kAlaH / tasmAnna kAryakAraNe saMyukte / " iti ujhyotakaraviracite nyAyavArtike 2 / 1 / 33 // 2 tathA hi pr0|| 3 khapuSpAdikAryasyApi pr0|| 4 raNakaH pr0|| 5 ythaastHpr0|| 6 svakAraNasattAdi y0|| 109-1 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSThAsambandhayorekakAlatvAditi vAkye doSAH ] dvAdazAraM nayacakram atra brUmaH-sambandha eva sa na bhavati, satsu abhUtatvAt, zazaviSANavat / vidyamAnaviSayeNaiva tena bhavitavyam , sambandhatvAt, dvayaGgulisaMyogavat / yadi tvAtmAtmIyayoH paTavyaJjanayoH sadbhAve kAraNAni tantavaH, sambadhyeraMstena paTena / sa tu nAsti / ta eva tantavaH pariniSThAM gacchantaH sambadhyanta iti kAlAvibhAgaH kAryakAraNasattAsambandhasya / tadA te yadi tantava ityeva, puruSAdikAraNa-5 mAtravAdavadayaM vAdaH syAt / satkAryavAdo'pi na pratipUryaMta, tantvAkuNDalanavat pUrvottarakAlatulyatvAt sambandhAnarthakyaM pariniSThA'pariniSThA'vizeSazca / atha paTopi, atra brUmaH - sambandha eva sa na bhavati, satsu abhUtatvAt , zazaviSANavadityaniSTApAdanasAdhanenAsatsatoH sambandhasyAtulyatA pradarzyate / svakAraNaiH svasattayA ca kAryasya sambandhaH prAgapi sata eveti / tadarthasAdhanaM cedam - vidyamAnaviSayeNaiva tena samavAyasambandhena bhavitavyam , sambandhatvAt , 10 yathA saMyogo dve aGgulI vidyamAne eva viSayIkurute sambandhazabdavAcyatvAt tathA samavAyo'pi kAryakAraNe vidyamAne eva viSayIkurute vyAdiparAdhInavRttitvAditi / ataH zabdArthavyavahAradvAreNAtraiva doSAbhidhitsayedamAha - yadi tvAtmetyAdi / 'svakAraNAni svasattA' ityatra svazabdasya AtmA-''tmIya-dhanaparyAyasya ihAtmani AtmIye yathAvivakSaM vRttiH syAt, sa ca kAryo'rthaH / tayoH paTavyaJjanayoH sadbhAve kurvanti kArya paTamiti kAraNAni tantavaH sambadhyeraMstena paTena, 15 sa tu nAsti paTaH, tadabhAve kiMviSayaM kAraNAnAM kartRtvamityarthaH / vyaJjanasadbhAyakartRtvanirviSayAH ta eva 349-2 tantavaH pariniSThAM gacchantaH sambadhyante khapuSpeNeva kAryakAraNanirapekSAH pariniSThitAH sambaddhAzceti kAlAvibhAgaH kAryakAraNasattAsambandhasyetyetadApannam / tataH ko doSa iti cet, ukto'satA sambandhAbhAvaH / punarapItthamucyate - tadA te yadi tantava ityeva kAryAbhAvAt kAraNatvavyApAravimukhAH kevalaM tantava iti 'puruSAdikAraNamAtramevedam' itivAdavadayaM vAdaH syAt , kuto'satkAryavAdaH ? satkAryavAdo'pi 20 sAGkhyA bhimata: 'prakRtyantInA vikArAH' iti so'pi na pratipUryeta, stimitasaraHsalilavad gaganavadvA nirvyApArakAraNamAtravAdAbhyupagamAt na pratipUryateti, mA bocaM 'na pratipUryata eva' iti niSThuramiti sAnunayamucyate / kimiva ? tantvAkuNDalanavat , yathA tantUnAmAkuNDalIkRtAnAM puJjitAnAmityarthaH, kuvindatanana-pAyana-prasAraNa-vayanAdi kriyAnirapekSANAM kAraNatvaM nAsti, tatrAtyantaM paTakAryAdarzanAt , na hi kuNDaliteSu paTo dRzyate, tathA kAraNamAtramasampUrNasatkAryametat , pUrvottarakAlatulyatvAditi, evaM nirvyApAra-25 pUrvottarakAlatulyatantumAtratAyAM paTAkhyasya kAryasya kazcid gandho'pi nAsti, atastena sambandhAnarthakyaM kAraNAnAM tantUnAM khapuSpeNeva / kizcAnyat , pariniSThApariniSThAvizeSazca, doSopacayaH, khapuSpavat kArya 1degvivahAra ya0 // 2 "kho jJAtAvAtmani khaM triSvAtmIye kho'striyAM dhane / " ityamarakoze // 3degmAtpratipUryateti pra0 // 4 paMjitAnA pra0 ||5degpaanyn pra0 / dRzyatAM pR0 226 Ti0 4 // 6 pUrvotulyatantu pra0 // Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [saptama ubhayobhayAre tataH svakAraNasattAsambandhadvayatantupaTadvayasAnAthyaM nAnekAntAnAzrayaNe / asatsambandhaparihArArthaM ca 'niSThAsambandhayorekakAlatvAt' ityetadeva vAkyaM sabhASyaM prazasto'nyathA vyAcaSTe-sambandhazca sambandhazca sambandhI, niSThAyAH wwwwwwww www 350-1 syAtyantamasattvAt kAraNAnAM cAtyantaM pUrvottarakAlatulyatvAdAkAzavat kiM kathaM pariniSThitaM tiSThati na 5 parinitiSThati ? sarvaM hi sarvadA sarvathA pariniSThitamapariniSThitaM, vA syAdityavizeSaH / evamasampUrNasatkAryakAraNamAtravAditvaM sambandhAnarthakyaM niSThAniSThAvizeSazceti doSAH svasiddhAntoparodhinaste / ___atha paiTo'pi / atha mA bhUvanete doSA iti 'paTo'pi kenacid nyAyena tantuSvasti' ityabhyupagamyate so'pyabhyupagamavirodhAyaikAntavAdinaste'nekAntavAdAbhyupagamo jAyata ityata Aha - tataH svakAraNa sattAsambandhadvayatantupaTadvayasAnAyaM naoNnekAntAnAzrayaNe, paTasya kAryasya svakAraNaistantubhiH 10 svasattayA ceti dvau sambandhau tAveva kArya kAraNAni ca dvAvaviti tadeva taccatuSTayam , avyaktasan paTaH tantvavasthAyAM tantubhiH svakAraNaiH svasattayA ca sambaddhaH kuvindAdikArakavyApArottarakAlaM vyaktasan bhavati paTAtmanA pariNateriti dravyaparyAyAtmakasyAdvAdaparamezvarAzrayaprabhAvalabhyametad vacanasAmarthya nAnyatheti / tasmAdeSo'pi vikalpo'satsambandhadoSaduSTa iti / asatsambandhaparihArArtha cetyAdi / "niSThAsambandhayoreka[kAla]tvAt' ityetadeva vAkyaM 18 sabhASyamasatsambandhadoSaparijihIrSayA vidvasyan prazasto'nyathA vyAcaSTe- sambandhazca sambandhazca sambandhau, niSThAyAH sambandhI niSThAsambandhau, na niSThA ca sambandhazceti / tayoniSThAsambandhayorekakAlatvAt / 1'parinitiSThati na parinitiSThati' ityapi pATho'tra syAt // 21 // etacihnAntargataH pATho bhA0 pratau nAsti // 3 paTo'tha mA ya0 // 4 nAnekAntanAtha pr.| ( nAnekAntanAthAnAzrayaNe ?) // 5svakAryakAraNa ya0 // 6 dRzyatAM pR0 508 pN03||7 idaM tu dhyeyam-vAkyamidaM bhASyaM cedaM kena kadA ca viracitamiti na samyag vijJAyate / kaNAdaviracitavaizeSikasUtrANAM saGkSiptavyAkhyAnarUpo vAkyanAmakaH kazcid grantha AsIt , tadupari kenacid viracitaM bhASyamAsIt , tadupari ca prazastamativiracitA kAcit TIkA AsIditi tu pUrvAparagranthaparyAlocanayA pratIyate, dRzyatAM pR0 517 paM09 trayamapyetadidAnIM na kvcidpyuplbhyte| yattu prazastapAdabhASyamidAnImupalabhyate tatra naiveyaM carcA dRzyate, ataHprazastapAdabhASyAdavazyaM bhinnamevaitad bhASyam / kiJcAnyat , prazastapAdabhASyaM na sAkSAd vaizeSikasUtrANAM vyAkhyAnabhUtaM kintu svatantra eva nibandhaH / tattvasaGgrahapaJjikA-prameyakamalamArtaNDa-nyAyakumudacandrAdiprAcInagrantheSu ca tasya padArthapravezakanAmnaiva ullekhaH, vAdidevasUriviracitasyAdvAdaratnAkare [pR. 92.] tu prazastakarabhASyanAmnApi nirdezaH, anyagrantheSu kevalaM bhASyanAmnApi nirdezaH, samprati tu prazastapAdabhASyanAmnaiva prAcuryeNa vyvhaarH| evaM prazastapAdabhASyakartuH 'prazastaH, prazastakaraH, prazastadevaH, prazastakaradevaH, prazastapAdaH' ityAdIni bahUni nAmAni uplbhynte| 'prazastamatiH' ityapi tasyaiva nAmAntaraM syAditi pratibhAti / idaM tvavadheyam - tattvasaGgrahapaJjikAyAM sanmatitarkavRttau prameyakamalamArtaNDa-nyAyakumudacandrAdiSu ca prazastamaterbahani vacAMsi uddhRtAni dRzyante, kintu tatra tattvasaGgrahapaJjikAyAM vizeSaparIkSAyAM samavAyaparIkSAyAM ca yat prazastamatermatamuddhataM tadeva kevalamupalabhyate yathAkSaraM prazastapAdabhASye, aparANi tu prazastamatervacAMsi naivopalabhyante prshstpaadbhaassye| ata evaM sambhAvyate-ekastAvad vaizeSikasUtrANAM vAkyatadbhASyayozca vyAkhyAnabhUto granthaH prazastamatinA vyaraci, aparastu paizeSikamatavarNanaparaH svatantra eva nibandhastena viracito yaH samprati prazastapAdabhASyanAmnA sarvalokaprasiddha iti dhyeyam // 8degSyamatsa ya0 / Syasatsa bhA0 // 9 vidvasyatprazasto pra0 // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastamatikalpitavyAkhyAnirAsaH] dvAdazAraM nayacakram sambandhI niSThAsambandhI, tayorekakAlatvAt / niSThitaM niSThA, kArakaparispandAd vastubhAvamApannamavyapadezyAdhAraM kArya niSTitaM 'niSThA' ityucyate, tasya khakAraNaiH sattayA ca yugapat sambandhau bhavataH / bhASyamapi 'pariniSThAM gacchad gatam' ityetamartha darzayati, vartamAnasAmIpye vartamAnavadvA [pA0 3 / 3 / 131 ] iti / yathA kArakAntaramutpadyamAnaM dRSTaM kArakavyApArAd vastubhAvamApannamavyapadezyAdhAraM nirvRttaM sat svakAraNaiH / sattayA ca sambadhyate tathA paTAkhyam / tadapi na, samavAyikAraNatvavirodhAt vavacanAbhyupagamavirodhau / kiJca, niSThitasya kAryasya kAraNaiH sattayA ca sambandho yutasiddhasambandhaH, kAryasya kAraNebhyo'nyatra pariniSThitatvAt / niSThitaM niSThA, niSTha gacchad gatamityeko'rthaH / kAdInAM kArakANAM kuvinda-turi-vemAdInAM parispandAd 10 vastubhAvaM vastubhavanamApannaM niSpannamavyapadezyAdhAram , avyapadezya AdhAro'sya tantvAdiH samavAyi-... :350-2 hetuH, 'iha tantuSu paTaH' itIhapratyayAbhidhAnakAraNasya samavAyasambandhasya nimittabhUtaM paTAkhyaM kArya niSThita 'niSThA' ityucyate / tasya niSThitasya svakAraNaiH sattayA ca yugapat sambandhau bhavataH / bhASyamapIti asya vAkyasya vyAkhyAgrantho'pyayaM pariniSThAM gacchad gatamityetamartha darzayati / kena punarlakSaNena gataM sad gacchadityucyate ? brUmaH - vartamAnasAmIpye vartamAnavadvA [pA0 3 / 3 / 13.] iti / 15 kimiva ? ityato nidarzanamAha - yathA kArakAntaramutpadyamAnaM dRSTamiti, kArakAdanyat kArakaM kArakAntaramutpadyamAnamutpannamityarthaH / kasmAt ? 'dRSTam' ityakSigocarApannArthanirdezAt , itarathA 'dRSTaM' na syAt, utpadyamAnasyAnutpannatve'kSigocaratvAnupapatteH / tat punaH katamat ? kArakavyApArAd devadatta-sthAlI. kASThAdInAM vyApArAd vastu[bhAvam] AtmalAbhamApannaM pUrvavadavyapadezyAdhAraM nirvRttaM sadodanAdyA iyaM svakAraNaistaNDulAdibhiH sattayA ca sambadhyate tathA paTAkhyamiti / 20 __ atra brUmaH - tadapi na, samavAyikAraNatvavirodhAt svavacanavirodho'bhyupagamavirodhazca doSAvitthaM bruvataH / kriyAvad guNavat samavAyikAraNaM dravyamuktam , samavAyino dravyAntarasya guNakarmaNozvArambhakatvAt / yadi punarvastubhAvaM gataM kAryaM dravyAditrayaM kAraNaiH sattayA cAbhisambadhyate tato'nArambhakANi akAraNAni ca tantvAdikAraNadravyANi syuH, tatazca svavacanamabhyupagamazca nivartete 'samavAyinAM kAryANAM ,vyam' iti / kizcetyAdi yAvat pariniSThitatvAditi / etAvapi svavacanAbhyupagamavirodhau, 25 yasmAt kAryakAraNaguNaguNivyaktyAkRtInAmayutasiddhaH samavAyaH sambandha ukto'bhyupagatazcai, idAnIM niSThitasya 3511 kAryasya kAraNaiH sattayA ca sambandho'bhyupagataH, sa ca yutasiddhasambandhaH, kAryasya kAraNebhyo'nyatra pariniSThitatvAd ghaTAkAzavat / 1 ityakSagoM pra0 // 2 guNasamavAyi pra0 / dRzyatAM pR0 440 Ti0 5 // 3 nivartate ya0 // 4 'dravyaM samavAyi kAraNam' ityapi pATho'tra syAt // 5 naM ayu bhA0 / na ayu ya0 // 6 'zcedidAnI pr0|| naya065 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ saptama ubhayobhayAre yetUcyate - samavAyikAraNatva nivRttiriti cet, na, anyatrA samavAyAt / yadi tasya ... tasmAdadoSaH [ vai0sU0 prazastamati0 ] iti, so'pyaparihAraH, icchAmAtratvAt voktopapattiviruddhArthatvAt tadasambaddhatvAt anyatra pariniSThitatvAt tantuSviva ghaTasya tatrApravRttatvAt tatrAnArambhAt tadasambaddhotpattitvAt / 514 5 kAryasya cotpattivat khapuSpamutpadyatAm, kAraNairasambaddhatvAt / akAraNatvAditi cet, paTAdyapi motpAdi akAraNatvAt khapuSpavat, tadvatpadyatAm / yathA tatvAdIni teSvasataH sato'pyakAraNAni kAryasya tathA sarvatra kAraNaM yattUyata ityAdi yAvat tasmAdadoSa iti dravyasamavAyikAraNatvanivRttidoSaparihAro yo'bhihitaH samavAyikAraNatvanivRttiriti cedityAzaGkaya-na, anyatrAsamavAyAditi / tadvayAkhyAnaM yadi 10 tasyetyAdi sulikhitatvAd na vitriyate / so'pyaparihAra icchAmAtratvAt, kAryasya niSThitasya kAraNaiH sambandhoktiranyatrasamavAyAkhyAyinI 'na, anyatrAsamavAyAt' ityuttaravAkyaM viruNaddhi, taccetaravirodhi, tato'nupapatterviruddhArthatvAdicchAmAtraM te vaco na parihAra ityata Aha - svoktopapattiviruddhArthatvAt, viruddhArthatvamasambaddhatvAt taiH kAraNaiH kAryasya, tadasambaddhatvamanyatra pariniSThitatvAt kimiva ? tantuSviva ghaTasya, yathA tantuSu ghaTasyAniSThitatvAdanyatra kapAleSu niSThitatvAt tantubhirasambaddhatvamevaM dravyA15 dikAryasya / tadasiddhamiti cet, na tatrApravRttatvAt 'tantuSviva ghaTasya' iti vartate / tatrApravRttatvamainyatra pravRttatvaM ca tatrAnArambhAt, ta~tra cAnArambhaH tadasambaddhotpattitvAt, taiH kAraNairasambaddhasya paTasyotlatteriSTatvAt tavaiva Arambha - pravRtti - niSThAstantuSu paTasya na santi ghaMTasyevAkAzasyeva khapuSpasyeva vA / sAmAnyenaika eva vA hetuH tadasambaddhotpattitvAditi / aniSTApAdanaM cAtra - kAryasya cetyAdi / khapuSpamutpadyatAm, kAraNairasambaddhatvAt tvadabhimata20 kAryavat / akAraNatvAditi cet, niSkAraNaM ca khapuSpam, paTAdi sakAraNam, tasmAd dRSTAntadASTanti351-2 kayorvaiSamyAdayuktamidamaniSTApAdanamiti cet, ucyate - paTAdyapItyAdi, paTAdyapi kAryaM motyAdi, akAraNatvAt, khapuSpavat / akAraNatvaM cAsya kAraNAsambaddhatvAdAkAzavat / tadbotpadyatAmiti, kAraNAsambaddhasya kAryasyotpattivat khapuSpaM votpadyatAmakAraNatvAdityuktameva / yathA tatvAdInIti, tantvAdInAM kAraNatvaM kAryeNa sambandhAdRte nAsti, tasmAt teSvasataH 1. 'yattUcyate - na, anyatrAsamavAyAt' ityapi pAThaH syAt // doSaH, na tu tathAbhyupagamyate, tasmAdadoSaH' ityAzayo'tra bhAti // pATho'tra syAt // 4 cetyAzaGkya pra0 // 5 manyeva pra0 7 pattairiSTa bhA0 / 'tpattauradRSTa ya0 // 8 tatraiva bhA0vi0 // bhA0 raM0 hI 0 // // 2 'yadi tasya anyatra samavAyo'bhyupagamyeta syAdayaM 3 'kAryasya cotpattivat khapuSpaM kasmAnnotpadyate' ityapi 6 tadvacanArabdhA tadasambaddha pra0 // 9 ghaTasyaivAkAzasyaiva pra0 // 10 syaiva Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastamatimatakhaNDanam ] dvAdazAraM nayacakram yathAyogaM svasyaiva kAryasya nAsato nAnyakAryasya vA asambandhAt / tasmAdasti sambandhaH prAgapi / yo'yaM sambandhasamavAyazabdArthaH so'pi evameva ghaTate / ekIbhAvena bandhaH sambandhaH, anekasarvAtmakatvAt / ekIbhAvena gatiH ayaH avagatyA samavAyaH kAraNasatkAryaikatvalakSaNaH / 515 5 tadApattibhayAt tvayedamamArgapramardanaM kriyate yadidamavyapadezyAdhAratvam / vyapadezyAdhAraM dravyAdikAryaM samavetaM ca svakAraNaiH prAgapi, pariniSThitatvAt, vibhuparimaNDalaviyadAdivat / sato'pyakAraNAni kAryasya atyantAsataH khapuSpasyeva ghaTasyeva vA kAraNAntarasAdhyasyetyuktamupanayati - sarvatra kAraNamityAdi, 'karoti' iti kAraNaM kartRsAdhanam, khapuSpAdi ghaTAdi vA tantubhirna kriyate tatastatrAkAra - 10 NAni, paTastu kriyate tasmAt tasya kAraNAni, yo yo yogo yathAyogaM svasyaiva kAryasya tantavaH paTasya kapAlani ghaTasya, nAsato nAnyakAryasya vA, kasmAt ? asambandhAt, kAryakAraNabhAvazca sambaddhatve sati bhavati, tasmAd[sti] sambandhaH prAgapi kAryotpattestatkAraNaiH sambandho'sti / kathaM tat kAryaM teMdU nitiSThati kAraNairasambaddham ? tasmAt 'kAryamavyaktasad vyaktasad bhavati sambaddhaM ca sadA svakAraNaiH' ityanumIyate / sambandhasamavAyazabdArthAvapyevameva ghaTete, nAnyathetyato yo'yamityAdyAha / 'sam' ityekArthIbhAva- 15 vAcyayamupasargaH, ekIbhAvena bandhaH sambandhaH 'anekaM kAraNAkhyaM vastu sadekameva kAryAkhyaM bhavati paraspareNa badhyate' tamarthamAha, anekasarvAtmakatvAt anekasya tantvAdeH pratisvamAtmAnamaparityajya sarvaikasaGghAtabhava - 352-1 nena paTAdikAryAkhyena pariNateH / ekIbhAvena gatiH gamanapariNatirayaH, ava apagamane, avagatyA apagamanena prAcya saMsthAnAdidharmANAM tyAgena dravyaparyAyAbhyAM tantutvAparityAgena paTatvapariNAmaH sambandhaH samavAya ityakSarArthAnusAreNoktvA vastuni sphuTIkartumAha- kAraNasatkAryaikatvalakSaNaH, kAraNeSu vipra - 20 kIrNeSu satkAryamekatvamApanneSu paTIbhavad vyakti yAtItyeSa paramArthaH / tadApattibhayAdityAdi / 'eSa dravyaparyAyAtmakasyAdvAdaparamArthavAdaM mA prapatsye'ham' ityakasmAdbhayAta svapakSarAgasamutthAt parapakSadveSAJca tvayedamamArgapramardanamasthAne zaktikSayAyaivaM kriyate / katamadamArgapramardanamiti cet, ucyate - yadidamavyapadezyAdhAratvaM prAg vyAkhyAtam / tat punaH kimarthamArabhyate ? iheti yataH kAryakAraNayoH [ sa ] samavAyaH [vai0 sU0 7 2 29 ] iti 'iha' buddhyabhidhAnAbhyAM kAryakAraNa- 25 gatAbhyAM samavAyo'numIyate so'tra na sambhavati kAryasyAsattvAt tasmAdavyapadezyAdhArakAryasambandhakalpanA kriyate / ayamutpathagamanaklezo nirarthakaca, so'pi ca " midhyAbhidhAna eva / avyapadezyAdhAraM dravyAdikAryamasamavetaM vA kAraNaiH prAgutpatteriti mA maMsthAH, manyatAM tu tatraivAstIti / tathA ca mantavyam - vyapadezyAdhAraM dravyAdikAryaM samavetaM ca svakAraNaiH "prAgapi nirvRttestvanmatenaiva pariniSThitatvAd 352-2 2 sarvatva pA0 raM0 | sarvacca De0 / sarvasva vi0 // 3 yo yogo pra0 // 5 ( yad ? ) // 6 sambandhaH ya0 // 7 tirUpA dityAdi pra0 // 8 eva bhA0 / ( evaM ? ) // 9 kSaya pra0 || 10 dRzyatAM pR0 445 Ti0 14 // 11 'mithyAbhimAna eva' iti 12 prAgapiti vi0 vinA / atra prAgapIti ityapi pAThaH syAt // 1Spameva pra0 / 4 deglAdini ya0 // samyag bhAti // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [saptama ubhayobhayAre yo'pi ca parihAro'bhihitaH- na, asyAsaMyogAt, na hi kAraNasambandhibhiH kAryasya saMyogo'sti [ vai0 sU0 prazastamati0 ], so'pi na parihAraH, uktavadasaMyogAsiddhatvAt / tattvopanilayanAt sadAdyabhidhAnArtha kAraNasamavetasya vastuna uttarakAlaM sattAsambandha iti bahUnAM mtm| 'vastUtpattikAle eva' iti tu vAkyakArAbhiprAyo'nusRto 5 vastubhAvamApannatvAt , vibhuparimaNDalaviyadAdivat , yathA vibhutvaparimANAnyAkAzakAladigAtmadravyANi pariniSThitatvAd vibhutvaguNasamavetAni vyapadezyAdhArANi ca tathA dravyAdikAryam , parimaNDalaparimANAH paramANavaH parimaNDalatvena samavetA vyapadezyAdhArAzca dvayaNukAdikArye, vibhutvaparimaNDalatvaguNayorvAzrayabhUtayorvAkAzaparamANvodvarthaNukAdivyapadezyAdhAratvaM samavetatvaM ca siddhaM tathA dravyAdikAryasyeti / evaM tAvat pariniSThitasambandhau bruvato dravyasya samavAyikAraNatvanivRttiprasaGgaparihAro'samarthaH / 10 yo'pi cetyAdi / asmaduktasya kAryakAraNayutasiddhidoSasya parihAro yo'bhihitaH- na, asyAsaMyogAditi / tad vyAcaSTe - na hi kAraNasambandhibhiH kAryasya saMyogo'sti, yathA dvayoraGgulyorAkAze yujyamAnayoH saMyogasya dvayamulAkAzasaMyogakAraNasya sambandhinyoryutasiddhayoH saMyogo na tathA kAraNasambandhibhiH kAryasya dravyAdeH kaizcit saMyogo'sti yato yutasiddhidoSa Apadyeta pRthaksiddhayoriva / tasmAdasaM yogAt saMyogavaidhAt pRthaksiddhathabhAva iti / 15 atrocyate - so'pi na parihAraH, uktavadasaMyogAsiddhatvAt / yadi tatra pariniSThitaM pravRttamArabdhaM kathaM tenAsambaddham ? ityAdinA prapazcena 'sambaddhameva' ityuktaM sambandhasamavAyazabdArthavyAkhyAnena ca / tasmAduktavadasaMyogasyAsiddhatvAdaparihAraH / yadi tatrotpannatAdyasiddhiH sambandhAsiddhizca syAt syAdasaMyogaH, tataH parihArazca yutasiddhidoSasya syAt / evaM tAvad vyAkhyAntaramapyayuktam / / idAnIM sUtrakAramataM samarthayatAM vAkya-bhASya-TIkAkArANAM matAni samAhRtya pradhAnAnugAmitvAcche___20 SANAM sUtrakAramatamevetthaM dUSayitumAha-tattvopanilayanAt sadAdyabhidhAnArthaM kAraNasamavetasya vastuna uttara353-1 1 prazastamaterabhiprAya iti bhAvaH // 2'yaNukAdi(de ?)r2yApa pra0 // 3degtaH tAsyAsaM bhA0 / tastAsyAsaMdeg ya0 // 4 "anyatarakarmaja ubhayakarmajaH saMyogajazca saMyogaH [vai0 sU0 7 / 2 / 11 ], anyatarakarmajaH saMyogaH zyenasyopasarpaNakarmaNA sthANunA / mallayorupasarpaNAdubhayajaH / saMyogajaH kAraNAkAraNayoH saMyogAt kAryAkAryagataH, yathA aGgulyAkAzasaMyogAbhyAM vyaGgulAkAzasaMyogaH / etena vibhAgo vyAkhyAtaH [vai0 sU0 72 / 12], anyatarakarmajo vibhAgaH zyenasyApasarpaNAt / ubhayakarmajo meSayorapasarpaNAt / vibhAgajastu aGgulyoranyonyavibhAgAd vinaSTamAtre vyaGgule'nulyAkAzavibhAgaH, kAraNAkAraNayorvA hastAkAzayovibhAgAccharIrAkAzavibhAgaH / saMyogavibhAgayoH saMyogavibhAgAbhAvo'NutvamahattvAbhyAM vyAkhyAtaH [vai0 sU0 // 2 / 13 ], yutasiddhyabhAvAnna tau sta ityarthaH / karmabhiH kamANi guNairguNAH [ vai0 sU0 // 2 / 14 ], yutasiddhyabhAvAnna saMyogavibhAgavanta ityarthaH / yutasiddhyabhAvAt kAryakAraNayoH saMyogavibhAgau na vidyate [ vai0 sU0 7 / 2 / 15], kAryakAraNayoH paraspareNa saMyogavibhAgau na vidyete, yathA ghaTakapAlayoH, yutasiddhyabhAvAt / yutasiddhidvayoranyatarasya vA pRthaggatimattvam, sA ca nityayoH, yutAzrayasamavetatvaM vA'nityayoH tvagindriyapArthivazarIrayozca / na ca ghaTakapAlayoH yutAzrayasamavAyaH, ghaTasya teSveva samavetatvAt / " iti candrAnandaviracitAyo vaizeSikasUtravRttau ? pR. 27 B- 28 A // 5na na paribhA0 / 'so'pi na' ityetAvanmAtrasya mUlapratIkatve 'so'pi na, na parihAraH' iti bhA0 pratipATho'pi saGgaccheta // 6 dRzyatAM pra. 514 pN03|| 7dRzyatAM pR0 51550 3 // 8 vi. vinA tvAdyeSANAM pr.| tvAhoSANAM vi0|| 9 dvaSa bhA0 / dveSa ya0 // wwwmom Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyabhASyaTIkAkArANAM matasya khaNDanam ] dvAdazAraM nayacakram 517 bhaassykaaraiH| siddhasya vastunaH svakAraNaiH svasattayA ca sambandha iti prAzastamato'bhiprAyaH / teSAM trayANAmapyasatyatA, parasparaviruddhArthatvAt , kumArabrahmacAripitRtvavat / idameva codAharaNamanyatra / evaM vaktari vA zAstrakAre sarveSAmanuvartitvAt sa evAnApto'satyavAdI vetyetadapi syAt / sadAdivikalpAnupapattizca tadavasthaiva uktavat / yat punaH 'dravyAdInAM khata evAbhidhAnapratyayaviSayatvaM sattvAt sattAdivat / / yathA sattAdeH sadabhidhAnapratyayau khata eva, na sattAyogAt, evaM dravyAdInAmapi sadabhidhAnapratyayau svata eva, na sattAyogAt' ityukte ucyate-naitat , ataadaatmyaat| dravyAdInAmasadAtmatvAt sattAnimittaM sadabhidhAnAdi daNDanimittAdaNDadaNDitva kAlaM sattAsambandha iti bahUnAM matam / vastUtpattikAla eveti tu vAkyakArAbhiprAyo'nusRto bhASyakAraiH / siddhasya vastunaH svakAraNaiH svasattayA ca sambandha iti prAzastamato'bhiprAyaH / asmadabhiprAyaH - teSAM 10 tryaannaampystyteti| kasmAt ? prsprviruddhaarthtvaat| darzitA viruddhArthatA / kimiva ? kumArabrahmacAripitRtvavat , yadi pitA kathaM kumArabrahmacArI ? atha kumArabrahmacArI kathaM piteti ? idameva codAharaNamanyatreti, svoktopapattyabhyupagamaviruddhArthatvAdiSvapyetadevodAharaNaM vAcyamiti / evaM vaktari vetyAdi / sarveSAM vAkya-bhASya-TIkAkArANAM zAstrakAramatAnuvartitvAt sa evAnApto'satyavAdI 'vetyetadapi syAditi lokAnuvRttyA sAzaGkamivocyate, mA bhUt tIrthakaragauravAkRSTamatibhiH 'anApta eva' iti niSThuravacanakupitaiH 15 saha tadbhaktaiH kalaha iti / kizcAnyat , sadAdivikalpAnupapattizca tadavasthaiva uktavat , 'niSThAsambandhayorekakAlatvAt' iti bruvatApi kiM kAryasya sattayA sambandhaH sato'sataH sadasato vA ? ityupAlambhAnna mocita evAtmA / tadyathA - kAryasya kiM sattayA sambandho niSThitasyAniSThitasya niSThitAniSThitasya ? iti samAnaprecarcatvAta 353-2 na zabdAntaramAtroccAraNAd dossprihaarH| 20 yat punadravyAdInAmityAdi / dravyAdInAM svata evAbhidhAnapratyayaviSayatvaM sattvAt , svataH sattvAt , svabhAvasattvAdityarthaH / kimiva ? sattAdivadityAdi savyAkhyAnamaniSTApAdanasAdhanaM vaizeSikaM prati gatArthaM yAvad na sattAyogAdityukte ucyate parihAraH kila kANAdaiH - naitat , atAdAtmyAt , sa AtmA yasya tat tadAtma sattAdi, tadbhAvastAdAtmyam , tadvaidhAdatAdAtmyAd dravyAdInAm , tadvayAkhyA yAvadabhidhAnAdIti gatArtham / daNDanimittAdaNDadaNDitvavaditi dRSTAntaH, yathA 'daNDo'syAstIti daNDI' 25 iti daNDitvamadaNDada NDino daNDanimittamevaM dravyAderasadAtmanaH sattAnimittaM sadabhidhAnAdIti / 1 sattA sattAsambandhaH pra0 // 2 nusato bhaa0|| 3 prazasta ya0 // 4 darzita virudeg pra0 // 5 dRzyatAM pR0 514 paM0 2 // 6cetye vi. hI0 // 7 dRzyatAM pR0 508 paM0 3 // 8 sattAyA pr0|| 9pravarcaya0 / pravartadeg bhA0 // 10 vadi savyAkhyAna pr0|| 11tvasaMdaMDAdaDino bhA0 / "tvasadaMDAiMDAdaMDino y0|| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [saptama ubhayobhayAre vaditi / atra vayaM sampradhArayAmaH-kathamidaM tAdAtmyam ? kiM sato bhAvAt uta satkaratvAt ? tad yadi tAvat khato bhavanaM tataH sarveNApi satA bhUyate khata evetyuktam / atha satkaratvAt, tat prAka pratyuktam / yathA ca sattAyAM svata eva sadabhidhAnapratyayau tadAtmatvAt evaM dravyAdau dravyatvAdau ca tadAtmatvaM sadabhidhAna5 pratyayakAraNaM sarvatra sati / __ daNDe'pi ca tAdAtmyAdeva daNDAbhidhAnapratyayasiddhau khata eva daNDini daNDyabhidhAnapratyayau tAdAtmyena vinA na bhavataH / yathA c...........| athocyeta-daNDo'pi daNDavyatiriktAd daNDatvAd daNDAbhidhAnapratyayabhAk / anudAharaNaM tarhi daNDI, daNDAd daNDya bhAvAt / daNDatvopapAditadaNDAd daNDIti 10 atra vayaM sampradhArayAmastvayA saha - kathamidaM tAdAtmyam ? kiM sato bhAvAt , yat sad bhavati tat tasya satastAdAtmyamAtmalAbhaH svarUpAnubhavanam ? uta satkaratvam ? iti / tad yadi tAvat sato bhavanaM tataH sarveNApi satA bhUyate sattAdinA dravyAdinA vA svata evetyuktam / atha satkaratvAt tAdAtmyAt sad bhavatIti, tat prAk pratyuktam / svataH siddhasya dravyAdeH sattA satkarI na bhavati vaiyarthyAt , asato'sattvAt khapuSpavat , sadasataH sambhavAbhAvAdityuktam / 15 yathA ca sattAyAmityAdi bhAvanArtham / dravyAdevyatvAdezca svata eva sadabhidhAnapratyayau tadAtma tvAt sattAvaditi / satazca dravyAdestadAtmatvaM sadAtmatvaM dravyAdeH, evaM dravyatvaguNatvasattAdinityaikasarvatrageSu 3541 sAmAnya-sAmAnyavizeSazUnyeSvapi sadabhidhAnapratyayau / sarvatra satIti sarvavyApitAM nyAyasyAsya darzayati / kizcAnyat , daNDe'pi cetyAdi / yo'pi daNDitvavaditi dRSTAntaH so'pi tAdAtmyAdeva daNDasya bhavanAtmatvAdeva daNDAbhidhAnapratyayasiddhau satyAM svata eva daNDini devadatta 'daNDI' ityabhidhAnaM pratyayaM ca 20 kurvati tAvabhidhAnapratyayau 'tAdAtmyAt' ityanenArthena vinA na bhavataH, ato'smadiSTamarthaM sAdhayati, itarathA daNDikuNDalyavizeSaH syAt / sAdhanaM cAtra - daNDo'pi svarUpAbhidhAnapratyayakArI svata eva, tAdAtmyAt, sattAvat , tathA daNDyapi tata eva tadvat / yathA cetyAdi, evaM ca sati daNDatvasAmAnyavizeSanirapekSaH khata eva bhavati daNDaH, tAdAtmyAt , sattAvaditi siddham / athocyatetyAdi / vaizeSiko daNDamapi daNDatvAd daNDavyatiriktAd manyate daNDAbhidhAnapratyaya25 bhAjam / AcAryoM bravIti - anudAharaNaM tarhi daNDI, daNDAdU daNDyabhAvAt / daNDasya svato'siddhatvAda daNDI na sidhyati, parataH sattvasiddhayarthaM codAhriyate daNDI, daNDAsiddheH kutastatsiddhiH ? iti / 1'yathA ca svata eva bhavati daNDaH tAdAtmyAt sattAvat evaM daNDyapi' ityAzayaH syAt / 'yathA ca sattA svata eva bhavati tAdAtmyAt evaM daNDo'pi' ityapi vAzayaH syAt // 2degsattAdinnityeka bhA0 // 3'so'pi: asmadiSTamartha sAdhayati' itynvyH|| 4 kurvati pra0 / 'kurvati' iti saptamyantaM padam // 5 (tathAcetyAdi ? ? ? ) // 6 daNDAsiddhe pr0|| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikamatakhaNDanam ] dvAdazAraM nayacakram cet, itaretarAzrayamidam , daNDatvatattvAd daNDasiddhiH, daNDavizeSaNasAdhitadaNDisiddheH punrdnnddtvtttvsiddhiH| daNDIti ca kathamiti nirdhAryam / yadi daNDAdeva, khataH siddhAt siddha ityuktam / atha daNDatvAt , daNDatvI bhavatu, mA bhUddaNDI, AtmAntarasaGkAntizcaivam / vayaM tu brUmaH-khata eva bhavati, tadabhAve'sAmAnyAtmakatvameva sarvasya syAt / yathA / daNDe evaM satyapi.......... / yadapyuktam 'atadAtmatvAd dravyAdInAM sadabhidhAnapratyayau sattAyogAt, na daNDatvopapAditadaNDAd daNDIti cet , daNDatvasAmAnyavizeSAd daNDaH sidhyati, daNDAd daNDIti, tata udAharaNasiddhirvizeSaNAdeva 'vizeSyasiddhaH, evaM cenmanyase, idamApatitam - daNDatvatattvAd daNDaH sidhyati, daNDatvatattvaM punardaNDavizeSaNasAdhitadaNDitvasiddhaH sidhyati, tadidamitaretarAzrayaM jAyate, itare- 10 tarAzrayANi ca na prakalpante, tadyathA nau vi baddhA netaratrANAyeti tatpratipAdanArtho granthaH - itaretaretyAdirgatArtho yAvat tattvasiddhiriti / _ 'daNDI' iti ca devadattaH sa daNDatvAd daNDAd vA katham ? iti nirdhAryam / daNDo'syAstIti daNDI devadattaH / sa yadi daNDAdeva, svataH siddhAt siddha ityuktam / atha daNDatvAt 'daNDatvamasyAsti' iti daNDatvI bhavatu, mA bhUd daNDI, yuktaM tAvad daNDAd daNDI, na tu daNDatvAt, svata eva ca 15 bhaveddaNDI / kizcAnyat , AtmAntarasaGkrAntizcaivam , daNDatvAdAtmAntaraM daNDo daNDI ca, daNDAdra daNDatvadaNDinau, daNDino daNDadaNDatve, daNDaH svata evAbhaven daNDatvAd bhavaMstadAtmA bhavati, evaM daNDyapIti / vayaM tu brUmaH - yat tad daNDena bhUyate tasyaiva daNDatvAt yadaNDo daNDo bhavati tadeva daNDo bhavati AtmAnaM labhate bhAvAntaraviviktaM yat tena bhUyate tadeva bhavanaM daNDatvaM na tadvayatiriktAd, na daNDatvatattvAt / evaM devadattasya daNDino'pyAtmAnubhavanaM tattvam / tadabhAve[s]sAmAnyAtmakatvameva sarvasya syAt , 20 yadi sA daNDadaNDyAdivyaktiH svata eva na bhavati sattA-dravyatva-daNDatva-daNDitvAditattvAd bhavati svata eva abhavantI nAstyeva sA khapuSpavat / tatazcAsAmAnyameva sattAdi syAt , taccAniSTam , svata eva bhavataH samAnasyAbhAvAt sAmAnyameva sAmAnyaM na syAt / tasmAt svata eva daNDo bhavati svata eva ca sadabhidhAnapratyayau, na sattAyogAt / yathA daNDe evaM satyapItyAdi gatArtha sAdhanam / evaM tAvat tAdAmyAt sattAdiSu sadabhidhAnAdItyayuktam / yadapyuktam - atadAtmatvAdityAdi asattAtmakatvAd dravyaguNakarmaNAM sadabhidhAnapratyayau sattA. yogAt , na svata iti / tadapi na, atadAtmakatvAdityAdiranaikAntikatvAt anaikAntikatvapratipAdanArtho grantho yAvad dravyatvAdivaditi / tasya bhAvanA-dravyatvAdInAmatAdAtmye dravyatvaguNatvakarmatvaghaTatva 1 vizeSTasiddheH bhaa0|| 2tyAdigadeg bhaa0|| 3tvAddaNDatvA katham bhA0 / tvAddaNDatvAtkatham ya0 // 4 bhavadaNDI pra0 / ( bhavan daNDI ?). // 5 vadaNDatvAd bhA0 / vaddaNDatvAd ya0 // 6 tadevadatto bhavati pra0 / atra na devadatto bhavati ityapi pATho bhAvAntaravaivikyasUcanArtha syAt / tathAca 'yaddaNDo daNDo bhavati na devadatto bhavati' ityapi vivakSitaM syAt // 7 1zyatAM pR0 517 paM0 7 // 8 vAdiranai bhaa0| (degtvAderanai ?) // 25 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [saptama ubhayobhayAre khataH' iti, tadapi na, atadAtmakatvAt 'drvytvaadivt| dravyatvAdInAmatAdAtmye khataH sadabhidhAnapratyayau, ekaikatvAt, Atmavat, dravyatvAdiSu khato bhavantyAH sattAyAH sadabhidhAnaM dRSTamevaM dravyAdInAmapi svata eva / / sattAsambandhAbhAve'pi asaGkhyayorapi guNatvakarmatvayorekAbhidhAnapratyayavata 5 sadabhidhAnapratyayau dravyatvAdiSvaupacAriko syAtAmiti cet, dravyAdiSvapyaupacAriko syAtAM tulytvaat| manuSyasiMhatvAdivat tathA aJjasA anupapatterneti cet, tataste khapakSe eva doSavidhAnam / yadi tu....... / etat punaH sa eva prssttvyH| yat punaridamucyate-sattAyAM siddha iti cet, "AtmAnamAtmanA na yuktama 10 rUpatvotkSepaNatvAdInAM sAmAnyavizeSANAmasattAtmakatve svataH sadabhidhAnapratyayau, na sattAtaH / kasmAt ? 355.1 ekaikatvAt / ekameva dravyatvaM sarvadravyeSu, dravyatvAntarAniSTeH tatra sattAyogo neSyate, anupravRttyabhAvAt / tathApi ca 'sat' ityabhidhIyate pratIyate ca, evaM guNatvAdInyapi / tasmAdekaikatvAt svataH sattvamAtmavata sattAvadityarthaH, sa ca dRSTAntaH svato dravyatvAdibhavane / tasya varNanA - dravyatvAdiSu bhinneSu svato bhavantyAH sattAyAH ekasyAH sadabhidhAnaM dRSTamevaM dravyAdInAmapi svata eveti sAdhanenopapA15 dito'rthH| Aha - sattAsambandhetyAdi / 'guNatvamekaM karmatvamekam' ityekAbhidhAnapratyayau asaGkhyayorapi guNatvakarmatvayoraupacAriko dRSTau tathA sadabhidhAnapratyayau dravyatvAdiSvaupacArikau syAtAmiti ko doSaH ? atrocyate-dravyAdiSvapItyAdi tulyatvApAdanamaupacArikatvena gatArtham / / Aha-manuSyasiMhatvAdivat tathAJjasA'nupapatterneti cet, yathA zauryakrauryAdidharmAH siMha 20 mukhyAH siddhAH santo manuSye zakyA upacarituM nAsiddhAstathA dravyAdiSUpacaritau syAtAM yadyanyatrAJjasA siddhau sadabhidhAnapratyayau, na tu tau kacit siddhau, bhAktavyavahArazca AJjasAdRte nAsti, tasmAd dravyAdiSveva mukhyAviti evaM cenmanyase tataste svapakSa eva doSavidhAnam / tad bhAvayati- yadi tvityAdi, sattAdiSvapyAJjasayorasiddhatvAditi bhAvArthaH / etat punaH sa eva praSTavya iti, svabhAvasattApekSA sadabhidhAnapratyayAvicchatAM kiM naH sattAsambandhakalpanayA ? tava punaH sattAsambandhAdicchato duSpratipAdaM 25 bhAvasattAvyatiriktatAdAtmyavAdinaH, tasmAt tvamevAsi praSTavya iti / 355-2 yat punaridamucyate-sattAyAM siddha iti cediti sabhASyaM gatArtham / iyaM punarAzaGkA ke prati yuktA ? dravyAdivyatiriktAM sattAM svata eva siddhAM tadAtmikAmicchantam , sa punarnAnyo vaizeSikAt , tasmA 1'yathA daNDe evaM satyapi svata eva sadabhidhAnapratyayau tAdAtmyAt, na sattAyogAt' ityAzayo bhAti // 2 'atadAtmakatvAt' ityanaikAntikaH, atadAtmakatve'pi svataH sadabhidhAnapratyayadarzanAt dravyatvAdivat' ityAzayo bhAti // 3 sato pr0|| 4nyavAMjasA bhA0 / nyavAjasA ya0 // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 521 sattAnirAkaraNam ]. dvAdazAraM nayacakram bhiyoktum.....tadyoganimittam , yaMdA vA..."tadyoganimittaM nanUttaramapyetadayuktam / asattAtmanAM dravyAdInAM mukhyau sadabhidhAnapratyayau kathaM yuktau manorathavat ?......... / naive tu......... daNDitvadaNDatvavat khata eva satoH tatsambaddhatvAt satvataH sattvAt sattvavat saMdeva svam / tasmAt sarvasya sato'tAdAtmyAbhAvAt sadAtmaiva sarvamiti bhAktatvanivRttyAdyabhAvaH sattAdivacca svataH sattvam / yatazcaivaM tasmAta sato bhAvaH satteti vyutpattirdravyAdyavyatiriktasattArthava dAtmAnamAtmanA na yuktamabhiyoktumityubaiTTanAgrantho gatArtho yAvat tadyoganimittamiti / yadA vetyAderArabhya yAvat tadyoganimittamityevaMprakAra udghaTTanAgranthaH pUrvamAste / nanUttaramapyetadayuktaM 'na, dravyAdiSvAsA siddhiH' ityAdi vakSyamANamasambaddham , atadAtmanimittasya satpratyayasyAnupapatteH asattAtmanAM 10 dravyAdInAM mukhyau sadabhidhAnapratyayau kathaM yuktau ? iti etadAcAryavacanamantare patitaM parasyAkauzalakhyApanArtham / manorathavaditi vaizeSikasya manoratha eva dravyAdivyatiriktA satteti yadi bhavet , syAt / tanmatau tu pUrvottarapakSau vyAkhyAtAveva / 'dravyAdibhAktatvanivRttiH, 'svataH sattvaM sattAdivacca' ityetasya vacanasya vyAghAtaH' ityetaddoSadvayadarzanAditi vaizeSikeNokta AcArya Aha -naiva vityAdi, daNDitvaM daNDatvaM ca yathA svata eva satoH tatsambaddhatvAt sattAsambaddhatvAdityarthaH satvataH sattvAta 15 sattvavat sadeva svam , satvataH sataH sattvAt AtmatvAt svataH sattvAdityarthaH / evaM tAvad nyAyo yaduta sadeva sat, sattvameva sat , na sadvayatiriktA sattA, na sattAto'nyat sat / tasmAt sarvasya sato nAstyatAdAtmyamasadAtmatvam , tadabhAvAt sadAtmaiva sarvamiti bhAktatvanivRttyAdyabhAvaH, nArya doSa ityarthaH, sattAdivacca svataH sattvamiti, AdigrahaNAd dravyatva-guNatva-karmatvavat / yatazcaivamityAdi, yasmAt svata eva sattA dravyAdInAM yuktA tasmAt sato bhAvaH satteti yA 20 zabdavyutpattirbhedapRSThayApAdanArthA sA dravyAdyavyatiriktasattAthaiva jJAyate satAM bhAvaH satteti / kiM kAra-356-1 1(yadA c?)||2 'naiva tu 'dravyAdibhAktatvanivRttiH, svataH sattvaM sattvAdivaccetyetasya vacanasya vyAghAtaH' ityetaddoSadvayam' ityAzayo bhAti // 3degdyahadAnAgrantho pra0 / (degdyuddAnagrantho ?) // 4 yadA vetyAdi yadA vetyAdirArabhya pra. / ( yadA cetyAderArabhya ? ) // 5 uddhahanA ya0 / uddhahadAnA bhA0 // 6 ('na, dravyAdiSvajasA siddheH' ?) // 7deglasyAkhyApa y0|| 8itasya pra0 / 'ityasya vacanasya' ityapi pATho'tra syAt // 9yathA yathA pra0 / (yathA tathA ?) // 10 "yathA daNDasambandhAt prAgU daNDI jAtyAdibhirlakSaNaiH khataH siddhatvAt san , daNDo'pi prAg daNDisambandhAd vRttadrAdhimAdinA lakSaNena svataH siddhatvAt san , ato daNDayogAd daNDItyetanyAyyam, tathA nIladravyayogAcchATyAdi nIlamityetanyAyyam , tathoSNaguNayogAnna prAgagneranyad vizeSalakSaNaM sadbhAvasya prakhyApakamastIti asannagniH, uSNasyApi prAgagniyogAdasattvaM nirAzrayaguNAbhAvAt / na cAsatoH sambandho dRSTa iSTo vaa|" iti akalaGkaviracite tattvArtharAjavArtike 11 // 11 (sadeva sarvam ? ) // 12 svatvAdi pra0 // 13 eva bhA0 / ( eSa ?) // 14 degSaSThayapAdAnArthI ya0 / SaSThayapavAdAnArthA bhA0 / ( degSaSTyupAdAnArthA ? ) // naya066 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [saptama ubhayobhayAre kartari sssstthiivRtteH| yat tat sadbhirbhUyate....."sadityabhidhAnapratyayakAraNaM sarvatra / ata idamapi apratyayoddhAham - ........ svataH sattvamityetadayuktam / atra hi 'sattAdivat' iti tvadanuvRttyocyate / na mama sattA dravyAdivyatiriktA kAcidasti / tato dravyAdInAmakAraNatvAdidoSaprasaGgAt kuto'nupapannatA mamAtra nipatitA? mama tu drvyaadiinaamektvaannaanuppnnm| kartRNA'kartRNA vA kArakeNa yo bhavati sa eva bhAvaH sAmAnyam , sa eva vizeSo'nyabhavananirapekSaH kartA bhavadbhavanAt, tadeva dravyaM guNaH, sa eva kriyA, sa eva vizeSo bhAvAntarAda viziSyamANatvAt, vakSyamANavaca sa eva smvaayH| evameva sambandhAbhAvaHpratyAkhyAtaH sahAsattvena / nAsaMyogaH, naasmvaayH| tAbhyAM 10 Nam ? kartari SaSThIvRtteH / tadvyAkhyAnam - yat tat sadbhirityAdi gatArthaM yAvat sadityabhidhAnapratyayakAraNaM sarvatreti / ata idamapItyAdi pUrvottarapakSau savyAkhyAnau gatArthoM vaizeSikasyaiva yAvadupanayaH, tatra yaduktaM 'svataH sattvam' iti etadayuktamiti, AcAryo yathaitadapratyayor3hAhaM bhavati tathAha - atra hi sattAdivadityAdi / sarvamidaM tvadanuvRttyA tvAM pratipAdayitumucyate, na mama sattA dravyAdivyatiriktA kAcidasti 15 'kartari SaSThI' ityuktatvAt / 'dravyAdInAmakAraNatvAdidoSAH prasaktAH, tato'nupapannam' ityeSA tatprasaGgAt kuto'nupapannatA mamAtra nipatitA abhyAgatA, tvanmatena tu sattAmabhyupagamya mayA sattAdivad dravyAdInAmaniSTApAdane kRte ? mama tu dravyaguNakarmaNAM sAmAnyavizeSasamavAyAnAM caika[tvA] nAnupapannamiti / tad vyAcaSTe - kartRNA[s]kartRNA vetyAdi / 'bhavatIti bhAvaH' iti kartari, 'bhavanaM bhAvaH' iti bhAve, ityAdikArakavivakSAyAM yo bhavati sa eva bhAvaH sAmAnyam , dezakAlAdibhede'pi bhavanatulyatvAt / 20 sa eva vizeSo'nyabhavananirapekSaH kartA, uktavat 'kartari SaSThI' iti bhavato bha~vanAd bhavadeva bhavati, tadeva dravyaM bhavyaM bhavadbhavanAdeva, kalanaM guNanaM guNaH yugapadayugapatparyAyatvena bhavanAt, sa eva bhAvaH kriyA bhavanaM bhAva iti, sa eva vizeSo bhAvAntarAd viziSyamANatvAt anyanirapekSatvAt sadasadAtmakatvAt sattvenAsattvena ca tasyaiva viziSyamANatvAt , vakSyamANavacceti kAraNAkAraNAcai kyamanantaraM vakSyate, sa eva samavAyaH / evameveti bhavataH kartRtvena tasyaiva kAraNatvam , tadekIbhAvagatyA kAryatvApatteH 356-2 pratipAditena vidhinA sambandhAbhAvaH pratyAkhyAtaH samavAyavyAkhyAnAt , sahAsattveneti anenaivAsattva 1'yat tat sadbhirbhUyate yad bhavanti santaH sA sattA sadityabhidhAnapratyayakAraNaM sarvatra' ityAzayo bhAti // 2 'dravyAdInAM svataH sattvaM sattAdivat na tu sattAyogAditi cet, na, sattAdivat khataH sattve dravyAdInAmakAraNanityAsambandhAjAtimattvaprasaGgAt / tasmAdravyAdInAM khataH sattvamityetadayuktam / ' ityAzayo bhAti // 3"na dravyAdanye guNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAH santi, dravyasyaivobhayapariNAmakAraNApekSasya guNaH karma sAmAnyaM vizeSaH samavAya ityevamAdiparyAyAntareNa pariNAmaH / " iti tattvArtharAjavArtike 11 // 4'tra pA0 raM0 vi0| tra bhA0 De0 // 5 dravyAdInAmakAraNatvAdidoSaprasaGgAdityarthaH // 6 caikannAnupa0 pra0 / (caikyAnnAnupadeg ? caikyaM naanupdeg)||7bhaavnaad pra0 ||8(bhvdbhvnaat, tadeva kalanaM ?) // 9guNanaM bhA0 20 pratiSu nAsti / 25 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAdInAM svataH sattvasya pratipAdanam ] dvAdazAraM nayacakram 523 ca sambandhavattvAd nityatvAsattve na staH / ajAtimanti tviti pratipAdyata eva / athavA akAraNanityAsambandhAjAtIni dravyAdIni svataH sattvAt, sAmAnyAdivat / kAraNAdi ca sAmAnyAdi, svataH sattvAt dravyAdivat / tadAtmatvAt svataH sat sattAdivat / ubhayaM dravyAdi sAmAnyAdi ca vastutvAt / yadapi ca coditaM yekaH samavAyo dravyaguNakarmaNAM dravyatvaguNatvakarmatvAdivizeSaNaiH saha mapi pratyAkhyAtam, sadasadAtmakatvAt / kartRtvAt saMyuktameva kAryeNeti nAMsaMyogaH, kAryakAraNapratipAdanAt nAsamavAyo'sti, tAbhyAM ceti saMyogasamavAyAbhyAM sambandhavattvAd nityatvAsattve na staH / ajAtimanti tviti pratipAdyata eva, vyavyatiriktAyAH pratiSiSitsitatvAt / evaM tAvat kAraNAditvaM dravyAdeH / athavetyAdi / akAraNanityA sambandhAjAtIni dravyAdIni svataH sattvAduktAt sAmAnyAdivat / 10 kAraNAdi ceti, kAraNAnityasambandhajAtimattvAni sAmAnyavizeSasamavAyAnAm svataH sattvAt dravyAdivat svasatsattvAdityarthaH / tadAtmatvAt, yad yadAtma tat svataH sat sattAdivadityuktam / ubhayamiti kAraNAkAraNanityAnitya sambandhAsambandhajAtimadajAtimattvAni dravyAdInAM sAmAnyAdInAM ca sarvasya vastutvAd dvayAtmakatvaM bhavatyevetaretararUpaikabhavanAvizeSAt / yadapi cetyAdi / niSThAyAH sambandhasya ca sattayaikakAlatvapratipAdanArthaM 'samavAyasyaikatvAdekaH 15 1 dRzyatAM pR0 524 Ti0 3 paM0 18 // 2 " sambandhyanityatve'pi na saMyogavadanityatvam, bhAvavadakAraNatvAt / yathA pramANataH kAraNAnupalabdhernityo bhAva ityuktaM tathA samavAyo'pIti / na hyasya kiJcit kAraNaM pramANata upalabhyata iti / kayA punarvRttyA dravyAdiSu samavAyo vartate ? na saMyogaH sambhavati, tasya guNatvena dravyAzritatvAt / nApi samavAyaH, tasyaikatvAt / na cAnyA vRttirastIti / na, tAdAtmyAt / yathA dravyaguNakarmaNAM sadAtmakasya bhAvasya nAnyaH sattAyogo'sti evamavibhAgino vRttyAtmakasya samavAyino nAnyA vRttirasti / tasmAt svAtmavRttiH / " iti prazastapAdabhASye samavAya nirUpaNe saMyogasamavAyAbhyAmasambandhavato nityasya sattArahitasya ca bhAvasya udAharaNatvenollekhaH / atra 'bhAvaH' sattA ityarthaH / asya prazastapAdabhASyasya nyAyakandalI vyAkhyA - " kiM punarayamanitya Ahosvinnitya iti saMzaye satyAha - sambandhyanityatve'pIti / yathA sambandhinoranityatve saMyogasyAnityatvaM na tathA samavAyinoranityatve samavAyasyAnityatvaM bhAvavadakAraNatvAditi / etad vivRNoti - yathetyAdinA / yukto hi sambandhivinAze saMyogasya vinAzaH, tadutpAde sambandhinoH samavAyikAraNatvAt / samavAya tu sambandhinau na kAraNam, sambandhimAtratvAt / yathA ca tau na kAraNaM tathopapAditam / tasmAdetasya sambandhivinAze'pyavinAzaH, sattAvadAzrayAntare'pi pratyabhijJAyamAnatvAt / kimasambaddha eva samavAyaH sambandhinau sambandhayati sambaddho vA ? na tAvadasambaddhasya sambandhakatvaM yuktam, atiprasaGgAt / sambandhazcAsya na saMyogarUpaH sambhavati, tasya dravyAzritatvAt / nApi samavAyaH, ekatvAt / na ca saMyoga samavAyAbhyAM vRttyantaramasti / tat kathamasya vRttirityAha- kayA punarvRttyA dravyAdiSu samavAyo vartata iti / vRttyabhAvAnna vartata ityabhiprAyaH parasya / samAdhatte - neti / 'vRttyabhAvAnna vartate' ityetad na, tAdAtmyAd vRttyAtmakatvAt svata evAyaM vRttiriti / kRtako hi saMyogaH, tasya vRttyAtmakasyApi vRttyantaramasti, kAraNasamavAyasya kAryalakSaNatvAt / samavAyasya vRttyantaraM nAsti, tasmAdasya svAtmanA svarUpeNaiva vRttirna vRttyantareNetyarthaH / " iti nyAya kandalyAm // 3 saMbaMdhavatvAd bhA0 / saMbaMdhatvAd ya0 // 4 dravyAdivyatiriktAyA jAteriti bhAvaH // 5 dravyatvAdeH ya0 // 6 matvAdi sAmAnya bhA0 // 7 svatvAdravya pra0 // " Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahapatrikAsambandhI pUrvapadAdI granthakatA 524 myAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [ saptama ubhayobhayAre sambandhaikatvAt padArthasaGkaraprasaGgaH [ ] iti, sa tadavastha eva, bahUnAM sambandhinAmekasambandhabhAvAt, vAgAdigavAdyabhidhAnavat vyavasthAnAbhAvAt sarvasya sarvAkAlaH' ityuktvA punaratra yo doSazvoditaH 'saGkaraprasaGgaH' iti sa tadavastha eva dussprihaarH| bahUnAM , sambandhinAmekasambandhabhAvAditi hetuH, bahavo hi sambandhina ekasambadhIbhUtAH, tatasteSAM saGkaraH, 347-1 vAgAdigavAdyabhidhAnavat , yathA 'gauH' ityukta vAg-dig-bhU-razmyAdibhirekasya gozabdasya vAgAdizabdaparyAyatvAt tattadAtmAsau tattadarthapratipAdanAt tattatsambandhAt 'amuSyaivedaM sambandhi' iti nirdhArya vyavasthApayitumazakyatvAt sarveSAM dazAnAmiSTaH kAraNakAryAdhAraH samavAyo'pi tathAdheyo dravyatveneva guNatvakarmatvA 1 "gaurudake dRzi svarge dizi pazau razmau vajre bhUmAviSau giri // " iti anekArthasaGgrahe hemacandrAcAryaviracite, shlo06|| 2 dRzyatAM pR0 789 paM. 7 // 3 sattAnirAkaraNaprastAve'pi prasaGgAgataH samavAya AcAyazrImallavAdinA itaH paraM mahatA pracarcena nirAkRtaH / pUrvapakSirUpeNa prazastamatimuddizya cAyaM vivAdo granthakRtA vihita iti pUrvAparasandarbhaparyAlocanayA pratibhAti / prazastamate magrahaNapUrvakametAdRzaH samavAyasambandhI pUrvapakSaH tattvasaGgrahapaJikAyAmapi samavAyaparIkSAvasare uddhRtaH kamalazIlena / etAvAstu vizeSaH - tattvasaGgrahapaJjikAyAM prazastamate magrAhamuddhRtaH samavAyasambandhI granthaH prazastapAdabhASye samavAyanirUpaNe sampUrNatayA upalabhyate, etacca nimnalikhitaprazastapAdabhASyatattvasaGgrahapaJjikApAThAvalokanena vyaktIbhaviSyatyatraiva TippaNe / tattvasaGgrahe vaizeSikAbhimataSaTpadArthaparIkSAyAM bahutroddhRtaH pUrvapakSaH prazastapAdabhASye dRzyata ityapi dhyeyam / nayacakre tu samavAyaparIkSAyAmuddhRtasya pUrvapakSasya kazcidaMzaH prazastapAdabhASye upalabhyate, kazcittu nopalabhyate / ata evaM sambhAvyate-vaizeSikasUtropari prazastamativiracitAyAH [samprati luptaprAyAyAH] TIkAyA eva malavAdinA uddhRtaH syAt pUrvapakSaH, tattvasaGghahe tu prazastapAdabhASyAditi / vizeSajijJAsubhirdraSTavyaM pR0 512 Ti0 7 / "na ca saMyogavannAnAtvam , bhAvavalliGgAvizeSAd vizeSaliGgAbhAvAcca / tasmAd bhAvavat sarvatraikaH samavAya iti / yadyekaH samavAyo dravyaguNakarmaNAM dravyatvaguNatvakarmatvAdivizeSaNaiH saha sambandhaikatvAt padArthasaGkaraprasaGga iti, na, AdhArAdheyaniyamAt / yadyapyekaH samavAyaH sarvatra svatantrastathApyAdhArAdheyaniyamo'sti / katham ? dravyeSveva dravyatvam , guNeSveva guNatvam , karmakheva karmatvamiti / evamAdi kasmAt ? anvayavyatirekadarza nmom nAt / iha' iti samavAyanimittasya jJAnasyAnvayadarzanAt sarvatraikaH samavAya iti gamyate / dravyatvAdinimittAnAM vyatirekadarzanAt pratiniyamo jnyaayte| yathA kuNDadanoH saMyogaikatve bhavatyAzrayAzrayibhAvaniyamaH tathA dravyatvAdInAmapi samavAyaikatve'pi vyaGyavyaJjakazaktibhedAdAdhArAdheyaniyamaH iti / " iti prazastapAdabhASye samavAyanirUpaNe / asya zrIdharabhaTTakRtA nyAyakandalI vyAkhyA-"kimayameka AhosvidanekaH? ityatrAha-na ca saMyogavannAnAtvamiti / yathA saMyogo nAnA naivaM samavAyaH / kutaH ? ityatrAha-bhAvavalliGgAvizeSAd vizeSaliGgAbhAvAcca / yathA 'sat sat' iti jJAnasya lakSaNasya sarvatrAvizeSAdavailakSaNyAd vizeSe bhede lakSaNasya pramANasyAbhAvAcca sarvatraiko bhAvastadvat 'iha' iti pratyayasya lakSaNasya sarvatrAvailakSaNyAd bhede pramANAbhAvAcca sarvatraikaH samavAyaH / upasaMharati-tasmAditi / codayati-yokaH samavAya iti / samavAyasyaikatve ya eva dravyatvasya pRthivyAdiSu yogaH sa eva guNatvasya guNeSu karmatvasya ca karmasu / tatra yathA dravyatvasya yogaH pRthivyAdiSvastIti teSAM dravyatvaM tathA tadyogasya guNAdiSvapi sambhavAt teSAmapi dravyatvam / yathA ca guNatvasya yogo rUpAdiSvastIti rUpAdInAM guNatvaM tathA tadyogasya dravyakarmaNorapi sambhavAt tayorapi guNatvaM syAt / evaM karmakhapIti padArthAnAM saGkIrNatA darzayitavyA / samAdhatte -neti / na ca padArthAnAM saGkIrNatA / kutaH ? AdhArAdheyaniyamAt / na samavAyasadbhAvamAtreNa dravyatvam , kintu dravyatvasamavAyAt, dravyatvasamavAyazca dravyeSveva na guNakarmasu, ato na teSAM dravyatvam / evaM guNakarmasvapi vyAkhyeyam / etat saGgrahavAkyaM vivRNoti- yadyapyekaH samavAya ityAdinA / svatantra iti, saMyogavat sambandhAntareNa na vartata ityarthaH / vyaktamaparam / punazcodayati-evamAdi kasmAditi / dravyeSveva dravyatvaM vartate guNeSveva guNatvaM karmasveva karmatvamityevamAdi kasmAt tvayA jJAtamityarthaH / uttaramAha - anvayavyatirekadarzanAditi / dravyatvanimittasya pratyayasya dravyeSvanvayo guNakarmabhyazca vyatirekaH / guNatvanimittasya pratyayasya guNeSvanvayo dravyakarmabhyazca vyatirekaH / tathA karmatvanimittasya pratyayasya karmakhanvayo dravyaguNebhyazca vyatireko dRzyate / tasmAdanvayavyatirekadarzanAd dravyatvAdInAM niyamo jJAyate / asya vivaraNaM sugamam / sama wwwwwww wamma MWWW~ www.mmmmmm WW Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAye doSapradarzanam ] dvAdazAraM nayacakram vAyAvizeSe kuta evAyaM niyamo dravyatvasya pRthivyAdiSveva samavAyo guNatvasya rUpAdiSveva karmatvasyotkSepaNAdiSveva nAnyatretyata Aha - yatheti / saMyogasyaikatve'pi kuNDadanorAzrayAzrayibhAvasya niyamo dRSTaH zaktiMniyamAt kuNDamevAzrayo dadhyevAdheyaM na tu kuNDamAdheyaM dadhi vAdhAraH tathA samavAyaikatve'pi dravyatvAdInAmAdhArAdheyaniyamo vyaGgyavyaJjakazaktibhedAt / kimuktaM syAt ? dravyatvAbhivyaJjikA zaktirdravyANAmeva, tena dravyeSveva dravyatvaM samavaiti nAnyatreti / evaM guNakarmasvapi vyAkhyeyam / " iti nyAyakandalyAm / atha tattvasaGgrahapaJjikAsthA carcA udbhiyate - "ihabuddhyavizeSAcca yogavanna vibhidyate / sarvasmin bhAvavattveSa eka eva pratIyate // 825 // evaM tAvad vaizeSikANAM matena ihabuddhiliGgAnumeyaH samavAyaH / naiyAyikamatena tu ihabuddhipratyakSagamya eva, tathAhi - te akSavyApAre sati 'iha tantuSu paTaH' ityAdipratyayotpatteH pratyakSatvamAcakSate / sa cAyaM samavAyo yathA saMyogaH sambandhiSu bhinnaH tathA nAyaM bhidyate, kiM tarhi ? bhAvavat sattAvat taliGgA vizeSAd vizeSaliGgAbhAvAt sarvatraika eva samavAyaH / yogavaditi vaidharmyadRSTAntaH "1 yaccoktam 'ihabuddhyavizeSAt' ityAdi tatrAha - yadyekaH samavAyaH syAt sarveSveva ca vastuSu / kapAlAdiSvapi jJAnaM paTAdIti prasajyate // 835 // gajAdiSvapi gotvAdi samastItyanuSajyate / tato gavAdirUpatvamamISAM zAbaleyavat // 836 // paTastantuSu yo'stIti samavAyAt pratIyate / asti cAsau kapAleSu tasyeti na tatheti kim // 837 // nAzritaH sa kapAle cennanu tantuSvapISyate / AzritaH samavAyena sa kapAle'pi nAsti kim // 838 // tantau yaH samavAyo hi paTasyetyabhidhIyate / sa ghaTasya kapAleSu taddhIranavadhirbhavet // 839 // evaM yazca gajatvAdisamavAyo gajAdiSu / gotvAdijAtibhedAnAM sa eva svAzrayeSvapi // 840 // yadyeka ityAdi / yadyekastrailokye samavAyaH syAt tadA kapAleSu [ paTa ] ityAdayo'pi dhiyaH prasUyeran azvAdiSu ca gotvAdirvidyata ityevaM syAt / tatazca sAvaleyAdibhedavad gajAdiSvapi gavAdipratyayo bhavet / tathAhi - tantuSu paTa iti yatsamavAyabalAt pratItirupavarNitA sa samavAyastasya paTasya kapAlAdiSvapyastIti kimiti tathA pratItirna bhavet / syAdetat-na kapAle paTa AzritaH, tena tathA pratyayo na bhavatIti / etadapi mithyA / yatastantuSvapi paTa Azrita iti yatsamavAyabalAdupavarNya samavAyaH kapAleSu kiM nAsti, yena tatra tantuSviva paTo'stIti tadbuddhirna bhavet ? / kintu ya eva tantuSu paTasya samavAya iti nirdizyate sa eva paTasya samavAyaH kapAleSu, tat kathaM saGkaro na syAt ? tat tasmAt dhIranavadhiH avadhirahitA bhavet, tatazca dravyaguNakarmaNAM dravyatvaguNatva karmatvAdivizeSaNaiH sambandhasyaikatvAt paJcapadArthavibhAgo na syAt / evamityAdinA gajAdiSu gavAdibuddhiprasaGgaM samarthayate / 525 navan AdhArAdheya niyamastadekatve'pi vidyate / dravyeSveva hi tajjAtiH karmasveva ca karmatA // 841 // AdhAretyAdinA atra prazastamaterutaramAzaGkate / sa hyAha - yadyapyekaH samavAyastathApi paJcapadArthasaGkaro na bhavati, AdhArAdheyaniyamAt / tathAhidravyeSveva dravyatvam guNeSveva guNatvam, karmasveva karmatvamiti / evaM dravyatvAdInAM pratiniyatAdhArAvacchedena pratipattirupajAyate / yadyevaM tarhi samavAyaH pratipadArthaM bhinnaH prApnotItyata Aha- iheti samavAyotthavijJAnAnvayadarzanAt / sarvatra samavAyo'yameka eveti gamyate // 842 // dravyatvAdinimittAnAM vyatirekasya darzanAt / dhiyAM dravyAdijAtInAM niyamastvavasIyate // 843 // ihetyAdi / iheti samavAyanimittasya pratyayasya sarvatrAbhinnAkAratayA anvayadarzanAt sarvatraikaH samavAya iti gamyate / satyapi caikatve dravyatvAdinimittAnAM dhiyAM pratiniyatAdhArAvacchedenotpatteH vyatirekasyAnanvayalakSaNasya darzanAdU dravyatvA dijAtInAM vyatireko vijJAyate tena paJcapadArthasaGkaro na bhavati / kathaM punaH sambandhAvizeSe'pyamISAmAdhArAdheyapratiniyamo yujyata ityAhatadyathA kuNDadadhnozca saMyogaikye'pi dRzyate / AdhArAdheyaniyamastatheha niyamo mataH // 844 // vyaGgyavyaJjaka sAmarthyabhedAda dravyAdijAtiSu / samavAyaikabhAve'pi naiva cet sa virudhyate // 845 // tadyathetyAdi / yathAhi kuNDadanoH saMyogaikatve'pi bhavatyAzrayAzrayipratiniyamaH tathA dravyatvAdInAM samavAyaikatve'pi vyaGgyavyaJjakazaktibhedAdAdhArAdheyapratiniyama iti / sa ityAdhArAdheyaniyamaH / AdhArAdheya ityAdinA pratividhatte - AdhArAdheyaniyamo nanvekatve'sya durghaTaH / dravyatvaM dravya eveSTaM kathaM tatsamavAyataH // 846 // tasyAsau samavAyazca guNAdiSvapi vidyate / guNajAtyAdisambandhAdeka eva hyayaM tayoH // 847 // na hyasmAkaM rUpatvAdInAM rUpAdiSvAdheyaniyamaH siddhaH, kintu bhavatAmeva / sa ca sarvatra samavAyamekameva abhyupagacchatAM durghaTa ityAdiprasaGgApAdanaM kriyate / tathAhi - 'dravye eva dravyatvam' ityevaM yo niyama iSyate sa samavAyabalAdeva, tasya ca dravyatvAderyaH samavAyaH sa eva guNAdipyasti guNatvAdijAtyA teSAM sambandhatvAt / yadi nAma sambandhastathApi sa eva tatra samavAyo'stIti kathamavasIyate ityAha - eka evetyAdi / tayoriti dravyatvaguNatvAdijAtyoH / tatazcAbhinnanimittatvAt tatsaGkaraprasaGgo durnivAra iti bhAvaH / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam / [saptama ubhayobhayAre bhidhAnapratyayau syAtAm , padArthalakSaNavyavasthAnAbhAvAt SaTpadArthanivRttirvA / katham ? samavAyasyaikatvAd dravyatvena guNakarmaNoH sambandhAd dravyabhAvaH, guNakarmabhAvayorhAniH / tattvavizeSaNabhedAddhi tadbhedaH syAt, chatridaNDivat / dibhizca sambandha ihaliGgAvizeSAd vizeSaliGgAbhAvAJcaikaH samavAyaH, tasmAd dravyatvasambandhAd yathA 5 dravye dravyabuddhiM tathA guNe karmaNi ca dravyabuddhiM kuryAditi sarvasya sarvAbhidhAnapratyayau syAtAmiti sAmAnyena saGkaradoSa uktaH / padArthetyAdi dvitIyaH saGkaraprakAraH / padArthAnAM SaNNAM dravyAdInAM lakSaNavyavasthAnasyAbhAvAt SaDapi padArthA nivartante iti / kathamityAdi vyAkhyA / samavAyasyaikatvAd dravyatvena guNakarmaNoH sambandhAd dravyabhAvo ,vyatvavat , tayozca svarUpasya guNatvasya karmatvasya ca hAniriti doSau, tattvavizeSaNabhedAddhi 10 tadbhedaH syAcchatridaNDivaditi vaidhaHdRSTAntaH, chatraviziSTazchatrI, daNDaviziSTo daNDI, na tatheha dravyatvasya kvacid bhedo'sti / anyathA guNajAtyAdibhinna eva bhavedayam / yogibhedAt prativyakti yathA yogo vibhidyate // 848 // anyatheti, yadi dravye dravyatvasya yaH samavAyaH sa eva guNAdiSu guNatvAdInAM na bhavet tadA saMyogavat pratyAdhAraM samavAyo bhidyate / yaccoktaM 'dravyatvAdinimittAnAm' ityAdi tatrAha -dravyatvAdinimittAnAM vyatireko na yujyate / dhiyAM nimittasadbhAvAdatastanniyamo'pi na // 849 // dravyatvAdIti, na vikale nimitte sati kAryasya vyatireko'bhAvo yuktaH, atatkAryatvaprasaGgAt / tatazca dhiyAM vyatirekAyogAt tasyApyAdhArAdheyabhAvasya niyamo na yuktaH / nanu dravye eva dravyatvamAzritaM sthitamityAdivyapadezato niyamo bhaviSyatItyAha-tadAzritatvasthAnAdi tasmAdevAbhidhIyate / samavAyAdatazcaitanna yuktaM tanniyAmakam // 850 // tdaashrittvetyaadi| tasmAdeva hi samavAyAdAzritatvAdivyavasthAnamupavarNyate bhavadbhiH, tasya ca sarvatrAviziSTatve kathameSa niyamo yozyate / tasmAdetadapyAzritatvAdi na tasyAdhArAdheyabhAvasya niyAmakaM yuktam , AdhArAdheyabhAvena sahaikayogakSematvAdeSAm / vyaGgyavyaJjakazaktipratiniyamAt tarhi niyamo bhaviSyatItyAha-vyAyavyajakasAmarthyamedo'pi samavAyataH / nAnyatastu sa nityaanaamutpaadaanuppttitH|| 851 // vyAyetyAdi / dravyatvAdisAmAnyavyaJjakatvaM dravyAdInAM yaducyate tat samavAyabalAdeva / tathAhi-yata eva dravyatvaM dravye samavetaM tata eva tena tad vyajyata ityucyate / anyata iti saugatopavarNitAt jJAnotpAdanayogyasvabhAvotpAdanAt / yasmAnnityAnAmapi sattAdInAM samavAya iSTaH; na ca nityAnAmutpattiryuktA / etadeva na hItyAdinA samarthayate-na hi dIpAdisadbhAvAjAyante yAdRzA ime / vijJAnajanane yogyA ghaTAdyA jAtayastathA // 852 // yazcApi dadhikuNDasaMyogo dRSTAntatvenoktaH so'pyasmAkamasiddha iti darzayati-kuNDadanozca saMyoga ekaH pUrva nirAkRtaH / na cAsau niytstsmaadyujyte'tiprsnggtH|| 853 // kuNDadanorityAdi / pUrvamiti saMyogapadArthadUSaNe / bhavatu nAma saMyoga ekaH, tatrApi tulya eva prasaGga iti darzayati-na cAsAvityAdi / tasmAditi saMyogAt 'danni kuNDam' ityAdibuddhiprasaGgo'tiprasaGgaH saMyogasya nimittasya nirviziSTatvAt / " iti zAntarakSitaviracitatattvasaGgrahasya kamalazIlaviracitAyAM vyAkhyAyAM tattvasaGgrahapaJjikAyAm // 1 "salliGgAvizeSAdU vizeSaliGgAbhAvAccaiko bhAvaH[ vai0 sU. 1 / 2 / 18] iti, 'eka'zabdena amedaH kathyate, na tu saGkhyA / liGgayate'neneti liGgaM pratyayaH, yena liGgena 'sat sat' iti pratyayena pratIyate sattA tasya sarvatrAviziSTatvAd viziSTasya ca pratyayasyAbhAvAdabhinnA sattA / [P. pR0 1.]|"drvytvgunntvprtissedho bhAvena vyAkhyAtaH [vai0 sU0 12 // 30], yathaikadravyavattvAnna dravyaM bhAvo guNakarmasu ca bhAvAnna karma na guNa evaM samavAyo'pi / tattvaM ca [vai0 sU0 // 2 // 31] iti, yathA saliDAvizeSA[deko bhAvastathA ihaliGgAvizeSA dekaH samavAyo vRttirahito nilo niravayavazcati saptamo'dhyAyaH samAptaH / " iti candrAnandaviracitAyAM vaizeSikasUtravRttau P. pR. 29 / dRzyatAM pR0 524 paM0 17 // 2 dRzyatAM pR0 529 paM0 4 // 3 atra 'dravyabhAvo dravyavat' iti pATho yadvA 'dravyabhAvo dravyatvaM dravyavat' iti pAThaH syAditi sambhAvyate / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAye doSapradarzanam ] dvAdazAraM nayacakram kAryakAraNAdhArAdheyasamavAyAt tau bhaviSyata iti cet, tayorguNakarmaNorguNakarmabhAvanivRttau dravyabhAvasambandhe guNakarmaNAmanAzrayatvAd dravyasya dravyabhAvanivRttiH / kAryakAraNAdhArAdheyasamavAyasyaikatvAd guNakarmaNordravyIbhUtatvAd guNakarmabhAvanivRttau guNakarmaNAmanAzrayatvAd na dravyaM kriyAvadAdilakSaNaM na guNakarmANi tathAlakSaNAnIti dravyasyApi dravyabhAvanivRttiH / tathA dravyaguNa SaTpadArthanivRttiH / / paraspara 5 kAryakAraNetyAdi / kAraNamAdhArazca dravyam, Adhe kArye ca guNakarmaNI, tayorbhinnayoH kAryakAraNayorAdhArAdheyayozca samavAyAt tau guNakarmabhAvau bhaviSyata iti cet evaM cenmanyase, mA saMsthAH, atrottaram - tayorguNakarmaNorityAdi yAvat prathamadravyabhAvanivRttiriti tAvadupadezavacanam, uparitano granthastadvayAkhyA, guNakarmaNorguNakarmabhAva nivRttidvAreNa dravyasya dravyabhAvanivRttirAkhyAyate / tadyathA - ya 10 uktaH kAryakAraNAdhArAdheyasamavAyastasyaivaikatvAt yo dravyabhAvena guNakarmaNoH samavAyaH sa ekastena dravyeNa 357-2 sambandhAt te guNakarmaNI dravyamevaikaM karoti, tato guNakarmaNI nivartete, tannivRttau dravyamAzrayyabhAvAd nAzrayo na ca kAraNaM samavAyinAM guNakarmaNAmabhAvAt, tato dravyasya dravyalakSaNaM nAsti kriyAvad guNavat samavAyikAraNam [ vai0 sU0 1|1|14 ] iti, kriyAguNAbhAvAd na dravyaM tadvat / 527 guNakarmANi tathA lakSaNAnIti, 'iti' zabdoM hetvarthe, yasmAd na santyeva tAdRglakSaNAni 15 guNakarmANi teSAmAzrayiNAM samavAyinAmabhAvAt tannivRttau dravyasyApi dravyabhAvanivRttiH, guNavata 1 ' tathA dravyaguNakarmaNAM vyavasthitalakSaNAnAmabhAvAd nivRttau dravyatvaguNatva karmatvAdInAmapyAzrayAbhAvAdanupapattiH / parasparasaGkarAt padArthalakSaNavyavasthAnAbhAvAt SaTpadArthanivRttiH / ityAzayo bhAti // 2 " ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH sambandha 'iha' pratyayahetuH sa samavAyaH / dravyaguNakarmasAmAnyavizeSANAM kAryakAraNabhUtAnAmakAryakAraNabhUtAnAM ayuta siddhAnAmAdhAryAdhArabhAvenAvasthitAnAm 'ihedam' iti buddhiryato bhavati yatazcAsarvagatAnAmadhigatAnyatvAnAmaviSvagbhAvaH sa samavAyAkhyaH sambandhaH / katham ? yathA 'iha kuNDe dadhi' iti pratyayaH sambandhe sati dRSTastathA 'iha tantuSu paTaH, iha vIraNeSu kaTaH, iha dravye guNakarmaNI, iha dravyaguNakarmasu sattA, iha dravye dravyatvam, iha guNe guNatvam, iha karmaNi karmatvam, iha nityadravye'ntyA vizeSAH' iti pratyayadarzanAdastyeSAM sambandha iti jJAyate / " iti prazastapAdabhASye samavAyanirUpaNe / asya nyAyakandalI vyAkhyA - " tubhyaM bhavabhide vizvasaMhArotpattihetave / nirmalajJAnadehAya namaH somAya zambhave // atha samavAyanirUpaNArthamAha-ayuta siddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH sambandhaH 'iha' pratyaya hetuH sa samavAyaH / tadetat kRtavyAkhyAnamuddezAvasare / ke tesyuta siddhAH yeSAM sambandhaH samavAyo bhavedata Aha- dravyaguNakarmasAmAnyavizeSANAmiti / kAryakAraNabhUtAnAmakAryakAraNabhUtAnAmiti aniyamakathanam / avayavAvayavinAmanityadravyatadguNAnAM nityadravyatatsamavetAnityaguNAnAM karmatadvatAM kAryakAraNabhUtAnAM samavAyaH / nityadravyanityatadguNAnAM sAmAnyatadvatAmantyavizeSatadvatAM cAkAryakAraNabhUtAnAM samavAyo'yutasiddhAnAmiti niyamaH / evamAdhAryAdhArabhAvenAvasthitAnAmityapi niyama eva / ' ihedam' iti buddhiryataH kAraNAd bhavati yatazcAsarvagatAnAM niyata dezAvasthitAnAmadhigatAnyatvAnAmadhigatakharUpabhedAnAmaviSvagbhAvo'pRthagbhAvo'svAtantryaM sa samavAyaH bhinnayoH parasparopazleSasya sambandhakRtatvopalambhAt / etadeva 'katham' ityAdinA praznapUrvakamupapAdayati / yathA 'iha kuNDe dadhi' iti pratyayaH kuNDadanoH sambandhe sati dRSTaH tathA 'iha tantuSu paTa:' ityAdipratyayAnAM darzanAdastyeSAM tantupaTAdInAM sambandha iti jJAyate / 'iha tantuSu paTaH' ityAdipratyayAH sambandhanimittAH, abAdhitehapratyayatvAt, 'iha kuNDe dadhi' iti pratyayavat / " iti nyAyakandalyAm // 3 MstasyaivekatvAt pra0 / atra tasyaikatvAt ityapi pAThaH syAt // 4 tato dravyalakSaNaM bhA0 // 5 dRzyatAM pR0 440 Ti0 5 // * Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [saptama ubhayobhayAre yaca 'na, bahUnAmekatvAt / bahUnAM dravyAdInAmekaH samavAyaH, na tu dvayordvayoH......... samavAyikAraNaM kriyAvadadravyamanekadravyaM vA dravyaM syAt , taccetthaM nAdravyaM nAnekadravyaM sambhavati / tasmAd guNakarmaNAM guNakarmabhAvanivRttau dravyabhAvasambandhe sati guNakarmaNAmanAzrayatvAd dravyasya dravyabhAvanivRttiriti dravyapadArthanivRttiruktA / athavA tvadiSTena dravyatvena sarvagatena sambandhe sati guNasya karmaNo vA dravyaM dravyatvena 5 sambaddhamiti dravyIbhAvaH, tadbhAvAd guNakarmaNI na dravyAzrite, tato dravyalakSaNAyukterdravyabhAvanivRttiH, 358-1 kiM dravyalakSaNamiti cet , ucyate-kriyAvad guNavat samavAyikAraNam [ vai0 sU0 1 // 3 // 14] iti, tattu kAryakAraNAdhArAdheyasamavAyasyaikatvAd guNakarmaNovyIbhUtatvAt 'kriyAvedAdilakSaNaM nAsti, yasmAd na tu guNakarmANi tathAlakSaNAnIti guNasya dravyAzrayyAdilakSaNatvAt aikadravyAdilakSaNatvAt karmaNaH / evaM svalakSaNAbhAvApekSA dravyasya dravyabhAvanivRttirguNakarmalakSaNAyukteriti / tatazca dravyasyApItyAdi AzrayA10 bhAvAd guNakarmAbhAvamApAdya AzrayyabhAve'pi dravyasyAzrayasyAbhAva iti gatArtham / evaM guNakarmaNorapi guNakarmalakSaNAvyavasthAnAd guNakarmabhAvanivRttiruktA veditavyA / evaM tAvad dravyaguNakarmaNAM vyavasthitalakSaNAbhAvAd nivRttiH| tathA dravyaguNetyAdi / dravyatva[-guNatva-]karmatvAdInAmAzrayAbhAvAdanupapattiH sAmAnyavizeSANAm / AdigrahaNAt sattAyAH / tad vyAcaSTe-parasparetyAdi bhAvitArthaM yAvat SaTpadArthanivRttiriti / 15 yaccetyAdi / AdhArAdheyabhAvena bhede sati saMyogavad dvivRttitvAt samavAyasya tatazcAnityatvaM syAt [ ] iti pUrvapakSaM kRtvA parihAramAha vaizeSikaH -na, bahUnAmekatvAt , bahUnAM dravyAdInAmekaH samavAya iti svarUpavarNanaM dvivRttipratiSedhArtham / na tu dvayordvayorityAdi saMyogena vaidhayaM 1 'bahUnAM dravyAdInAmekaH samavAyaH, na tu dvayodvayoH / dvayodvayoryathA saMyogaH, na tathA dvayordvayoH samavAyaH / tasmAnnAnityatvaM samavAyasya / ' ityAzayo bhAti // 2 dravyatvenAsambaddhamiti dravyAbhAvaH pr0|| 3 dRzyatAM pR0 440 tti05|| 4 vyAbhUta ya0 // 5 vadalakSaNaM pr0|| 6 yatvetyAdi bhA0 / (yattvityAdi ?) // 7 (dvivRttitvaM?) // 8 samavAyasya dvivRttitve sambandhinAze saMyogavadanityatvApattirityAzayo bhAti // 9 dRzyatAM pR0 524 tti.3| "sambandhyanityatve'pi na saMyogavadanityatvaM bhAvavadakAraNatvAt / yathA pramANataH kAraNAnupalabdhenityo bhAva ityuktaM tathA samavAyo'pIti / na hyasya kiJcit kAraNaM pramANata upalabhyata iti / " iti tu samavAyanityatvaM samarthitaM prazastapAdabhASye / asya nyAyakandalI vyAkhyA pR0 523 Ti0 2 ityatra draSTavyA / asya prazastapAdabhASyamatasya khaNDanaM tattvasaGgrahapaJikAyAmitthamasti-"yaccoktaM 'kAraNAnupalabdhernityaH samavAyaH' iti tatrAhanityatvenAsya sarve'pi nityAH prAptA ghaTAdayaH / svAdhAreSu sadA teSAM smvaayaadvsthiteH|| 854 // nityatvenetyAdi / yadi hi samavAyo nityaH syAt tadA ghaTAdInAmapi nityatvaprasaGgaH svAdhAreSu teSAM sarvadAvasthAnAt / tathAhi-samavAyAstitvAdevaiSAM svAdhAreSvavasthAnamiSyate, sa ca samavAyo nitya iti kimiti sadA'mI na santiSTheran / svArambhaketyAdinA parasyottaramAzaGkate-khArambhakavibhAgAd vA yadi vA tdvinaashtH| te nazyanti kriyAdyAzca yogAderiti cenna tat // 855 // vAdhAre samavAyo hi teSAmapi sadA mataH / teSAM vinAzabhAve tu niyatA'syApi nAzitA // 856 // syAdetat - ghaTAdInAM ye khArambhakAvayavAsteSAM vibhAgAd vinAzAdvA ghaTAdInAM vinAzaH, yathA ghaTasyodveSTanapAkAvasthayoH kriyAdayaH sparzavadravyasaMyogAdibhyo vinazyanti / yathoktam - 'sparzavadvyasaMyogAt karmaNo nAzaH / ' 'kAryavirodhi ca karma' [vai0 sU0 1 / 1 / 13 ] iti / tathA buddherbuddhyantarAd vinAzaH zabdasya zabdAntarAditi prprkriyaa| tena satyapi samavAye'vasthitihetau sahakArikAraNAntarAbhAvAd virodhipratyayopanipAtAca na nityatvaprasaGgo ghaTAdInAmiti parasya bhAvaH / na tadityAdinA pratiSedhati / naitad yuktam, yatasteSA Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 529 prazastamatimatakhaNDanam] dvAdazAraM nayacakram samavAyasya' [ ] iti, etenApi saGkaraprasaGgastadavastha eva bahUnAmekasamavAyAbhyupagamAt / tataH SaDapi padArthI nivrtitaaH| gatArtha yAvat samavAyasyeti / AcArya Aha - etenApItyAdi / etenAnityatvaparihAravacanenApi saGkaraprasaGgaH sAmAnyena vyavasthAnAbhAvAt sarvatra sarvAMdheyavRttau sarvAbhidhAnapratyayasaGkaraH vizeSya ca padArthalakSaNavyavasthAnAsambhavAt SapadArthanivRttivetyAdiruktaH tadavastha eva dRDhIkRtaH, bahUnAmekasamavAyA-5 bhyupagamAt , tataH saGkarAduktAt SaDapi padArthA nivartitAH, tannivRttau samavAyyabhAvAt samavAyanivRtte-358-2 stasyAsataH kha kuto nityatvamanityatvaM vA? mapi vArambhakAvayavAnAM kapAlAdInAM vArambhakeSvavayavAntareSu samavAyaH, teSAmapyanyeSvanyeSu yAvat paramANuravazipyate / tasya ca paramANornityatvAt nAnyathAtvamasti / tatazca sarveSAM svArambhakeSvavayaveSu samavAyaH sarvadAstyeveti kuto vinAzo vibhAgo vA / na kevalaM tadArabdhAnAM dravyANAm , 'kriyAdInAM ca' iti apizabdena darzayati / yadi tu vArambhakANAmavayavAnAM vinAzo'bhyupagamyeta tadA niyatamasya samavAyasyApi vinAzaH prApnoti / kasmAdityAha-sambandhino nivRttau hi sambandho'stIti durghaTam / na hi saMyuktanAze'pi saMyogo vyavatiSThate // 857 // yathA saMyogabhAve tu saMyuktAnAmavasthitiH / samavAyasya sadbhAve tathA syAt samavAyinAm // 858 // sambandhino nivRttau hItyAdi / etadeva ghaTayannAha - na hItyAdi / tatazca vinaSTasambandhitvAnnaSTasaMyogisaMyogavadanityaH samavAyaH prApnotItyuktaM bhavati / sambandhinAM vA sthitiH prApnoti, avinaSTasambandhatvAt, anuparatasaMyogadravyadvayavat / anyathA tatsambandhasvabhAvahAnirubhayeSAmapi prasajyeta / ekasambandhinAze'pItyAdinA paraH pratyavatiSThate - ekasambandhinAze'pi samavAyo'vatiSThate / anyasambandhisadbhAvAd yogo no cenna bhedataH // 859 // evaM manyate- yadi prathame hetau vinaSTAzeSasambandhitvAditi hetvartho'bhipretaH tadA pakSakadezAsiddhatA hetoH / na hyazeSANAM sambandhinAM vinAzaH kvacidasti, pralaye'pi paramANvAdInAmavaziSyamANatvAt / atha yathAkathaJcid vinaSTasambandhitvasambandhamadhikRtya heturucyate tdaa'naikaantiktaa| yadi nAmaikaH sambandhI kvacid vinSTastathApyaparasambandhinibandhanA'vasthitirasya bhaviSyati / yadyevaM saMyogasyApyanayA nIlyA nityatvaM prApnotItyAzaya paraH pratividhatte - na bhedata iti / saMyogo hi pratiyogi bhidyate, tenAsyAnityatvaM yuktam , samavAyastu 'iha'pratyayanibandhanasyAbhinnatvAdeka eva jagati, tenAsyAnityatvamayuktamanyatrApi sambandhyantare tasyopalabhyamAnatvAt / yadyevamityAdinA pratividhatte - yadyevaM ye vinazyanti ghaTAdyAH samavAyinaH / teSAM vRttyAtmako yo'sau samavAyaH prakalpitaH // 860 // sa eva vyatiSTheta kiM sambandhyantarasthiteH / athAnya eva sambandha[:] saMyogabahutAdivat // 861 // tadvattilakSaNasyaiva samavAyasya sNsthitau| pUrvavat te sthitA eva prApnuvanti ghaTAdayaH // 862 // eteSAmanavasthAne teSAM vRttyAtmakaH katham / samavAyo'vatiSTheta saMjJAmAtreNa vA tathA // 863 // ataH prAgapi tadbhAvAna te vRttAH syurAzraye / pazcAdiva tathA hyeSA vRttisteSAmavastunaH // 864 / / tathAhi -ye te vinazyanti ghaTAdayaH svakAraNAdisamavAyinasteSAM khakAraNeSu vRttyAtmako yo'sau samavAyaH kalpitaH sa eva kiM teSu vinaSTeSu sambandhyantareSvasti Ahokhidanya eva yathA saMyogo bahutvaM vA pratisaMyogi bhidyate / AdizabdAd vibhAgAdiparigrahaH / tatra yadyAdyaH pakSaH tadA prAgavasthAvadapracyutapravRttitvAdavasthitA eva ghaTAdayaH prApnuvanti, teSAM vA ghaTAdInAmanavasthAne'navasthitapravRttitvAnnAvasthitiH samavAyasya prApnoti, anyathA na vRttyAtmakaH syAt / tathAbhUtasya ca khatantrasyAnupakAriNo vRttiH samavAya iti vA nAmakaraNe saMjJAmAtrameva syAt, na tu vastutathAbhAvaH / tatheti tadvRttyAtmaka ityevam , tataH saMjJAmAtrAnvayo doSaH, taM darzayati-ata ityAdi / prAgapi sambandhinAzAt , avinaSTasambandhyavasthAyAmapItyarthaH, te ghaTAdayaH svAzraye vRttAstasya samavAyasya bhAvAt sadbhAvabalAna sidhyeyuH, pazcAdiva vinaSTasamavAyikAraNavat paramArthato vRttyabhAvAt / tathAhItyAdinA hetvartha darzayati / athAnya eva saMyogavibhAgabahutAdivat / sambandhyantarasadbhAve samavAyo'vatiSThate // 865 // saMyogAdivadevaM hi nanvasya bahutA bhavet / evamAdyasya sadbhAve bahu syAdasamaJjasam // 866 // athAnya eveti dvitIyaH pakSastadA saMyogAdivat samavAyabahutvaM prApnoti / tatazca 'na samavAyo bhedavAn' ityasyAbhyupetasya hAniH / evamAdItyAdizabdena ... . . . . . 'doSAntaraparigrahaH / " iti [jesalamerasthAyAM] tattvasaGgrahapanjikAyAM samavAyapadArthaparIkSAvasare, [ atra sthUlAkSaranirdiSTaH pATho jesalamerasthahastalikhitapustakAnusAreNa jJeyaH] / sanmati0 vR0 pR0 703 // 1 dRzyatAM pR0 524 paM0 2, pR. 526 paM0 1 // naya067 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [ saptama ubhayobhayAre tu pratyuktam -- naM, AdhArAdheyaniyamAt / yadyapyekaH samavAyaH sarvatra svatantrastathApyAdhArAniyamossti / katham ? 'dravyeSveva dravyatvam, guNeSveva guNatvam, karmasveva karmatvam' iti [ vai0 sU0 prazastamati0 ] / aitadapi pratyuktam "pratiniyatAni / ] | sarvatra tAvad yattUcyate - avagamyatAM tAvat ... samavAyaikatve'pyAdhArAdheyaniyamaH syAt [ iti idamapi svavAdavihitottaramArgam / na tu tathA dravyadravyatvAdisamavAye dvivRttitvaM sambandhidvayaviziSTAbhidhAnapratyayatvAt kuNDadadhyAdisaMyogavat / dravyaguNayoH / tathA ca ' "anityataiva / 25 530 yattu pratyuktamityAdi saGkaradoSasya yaduttaramuktam- na, AdhArAdheyaniyamAditi / yadyapyeka ityAdi tadvayAkhyA yAvat karmasveva karmatvamiti, 'sarvatra caikaH samavAyaH' ityanena dvivRttitvaparihAreNA10 nityatvamapi parihRtamiti vaizeSikaH / AcArya Aha - etadapi pratyuktamityAdi gatArthaM yAvat pratiniyatAnIti / 'dvivRttitvamevAsya' iti ca vakSyati / yattUcyate - avagamyatAM tAvadityAdi idaM tasya doSaparihAraprANasarvasvamanvayavyatirekAbhyAmaniyamAtiprasaGgAbhAvabhAvanaM gatArthaM yAvat samavAyaikatve'pyAdhArAdheyaniyamaH syAditi / atrAcArya Aha - idamapItyAdi, svavAdenaivottaramArgo vihito'sya vacanasya tvayA 'ihedam' [ vai0 sU0 prazastaimati0 ] ityAdinA 15 samavAyalakSaNaM vyAcakSANena AdhAra rAdheyasambandhajJAnalakSaNatvAt kAryakAraNayozcAdhArAdheyabhAvAt sambandhinoH kuNDadadhidRSTAntena ca subhAvito'yamartha:, tenaiva vayaM brUmaH - na tu tathetyAdi, na tu tathA saGkarAbhAvo ghaTate uttaraprakAreNa, kuNDadadhisaMyogadRSTAnte yadi dadhimadhUdakAdibhirbahubhirAdheyaiH kuNDAdhAraH saMyukto bhavati tataH kimiti saGkaro nAsti ? tathA yadi sarvAtmakaH samavAyo dravya-guNa-karma- dravyatva-guNatva-karmatva-sattAdyAdhAra eka eva bhavati tadA kimiti saGkaro na syAt ? nApi ca dvivRttitvanivRttiH samavAyasya yataH 20 saMyogAd vaidharmyamucyate tvayA 'dvayordvayoH' [ ] ityAdinA / tatra sAdhanam - sarvatra tavad dravyadravyatvAdisamavAye dvivRttitvaM tvayaivopavarNyate, sAdhayAmazcaitad dvivRttitvaM sambandhidvaya viziSTAbhidhAnapratyayatvAt kuNDa dadhyAdisaMyogavat, yathA kuNDadhnoH saMyoge dadhnA kuNDena vA viziSTe tannimittamabhidhAnaM pratyayazca dRzyate dadhikuNDaM kuNDadadhi veti taddivRttitvaM ca tathA samavAye'pi dravyaguNayorityAdi dvivRttivarNanam / tasmAt tvatpUrvapakSitadoSAsaGgastadavasthaH samavAyasyetyata Aha- tathA cetyAdi yAvadanityataiveti gatArtham / 359-1 1 dRzyatAM pR0 524 paM0 19, pR0 525 paM0 25 // 2 'etadapi pratyuktaM sarvatraikatve samavAyasya AdhArAdheyaniyamAbhAvAt, dvivRttitva eva hi dravyAdiSu dravyatvAdIni pratiniyatAni / ' ityAzayo bhAti // 3 'avagamyatAM tAvadanvayavyatirekadarzanAt / 'iha' iti samavAyanimittasya jJAnasyAnvayadarzanAt sarvatraikaH samavAya iti gamyate / dravyatvAdinimittAnAM vyatirekadarzanAt pratiniyamo jJAyate / yathA kuNDadanoH saMyogaikatve bhavatyAzrayAzrayibhAvaniyamaH tathA dravyatvAdInAmapi samavAyaikatve'pi AdhArAdheya niyamaH syAt' ityAzayo bhAti, dRzyatAM pR0 524 Ti0 3 // 4 'na tu tathA saGkarAbhAvo ghaTate / yadi sarvAtmakaH samavAyo dravyAdyAdhAra eka eva tadA kimiti saGkaro na syAt ? nApi ca dvivRttitvanivRttiH samavAyasya' ityAzayo bhAti // 5 ' dravyaguNayoH dravyakarmaNoH dravyadravyatvayoH guNaguNatvayoH karmakarmatvayozca samavAyaH ityabhidhAnapratyayau dRzyete / tathA ca AdhArAdheyabhAvena bhede saMyogavad dvivRttitvAt samavAyasyAnityataiva / ' ityAzayo bhAti / dRzyatAM pR0 528 Ti0 8 // 6GgabhAvabhAvabhAvataM bhA0 / 'GgabhAvabhAvagataM pA0 vi0 / GgabhAvagataM De0 raM0 // 7 dRzyatAM pR0 527 Ti02 // 8deg dRSTAnto pra0 // 9 dRzyatAM pR0 528 paM0 17 // 10 vAvadravya pra0 / 11 sambandhe dvaya pra0 // 12 ( dRzyete ? ) // 13 ( dvivRttitvavarNanam ? ) // Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAraM nayacakram 531 prazastamatimatakhaNDanam ] yatvidam "jJAnamityAdi, anena khapakSe pratyakSavirodha udvAhyate tvayA, ne hi...... evaM te samavAyaikatve dravyeSvapi guNajJAnaM syAd guNajJAnakAraNatvAt samavAyasya guNavat / ekatve yo'yaM dravyasya dravyabhAvena sambandhaH sa eva guNasyApIti dravyasyApi guNatvam / guNatvAbhisambandhAcca tasya dravyabhAvahAniH / taisya nivRttiH / tasya dravyasya guNabhAvena sambaddhatvAd guNIbhUtatvAd guNAnAzrayatvAdabhAva iti guNabhAvanivRttirguNasya tallakSaNAnupapatteH / kriyAvad guNavat samavAyikAraNamiti dravyalakSaNam / dravyAzrayI aguNavAn saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSa iti guNalakSaNam [ vai0 sU0 111114-15] / tatazca..... / kiM kAraNam ? ..... / yattvamityAdi paroktameva granthamatidizati yAvajjJAnamityAdi, dravyAdInAmAdhArANAM dravyatvA- 10 dibhirAdheyaiH parasparavyatiriktairvizeSaNairniyamo bhavati svatattvAnurUpapratyayotpatteriti / atrocyate - anena svapakSe pratyakSavirodha udbhAhyate tvayA / katham ? na hItyAdinA bhAvayati, hizabdo hetvarthe, yasmAt samavAya ekastasmAd dravyAdidravyatvAdibhiraviziSTatvAd vyatireko niyamaca nAsti, ato dravyeSveva 'dravyam' iti jJAnaM na syAt / tasya vyAkhyA - evamityAdi, evaM te samavAyaikatve dravyeSvapi guNajJAnaM syAdaviziSTatvAd guNeSviva / apizabdAt karmasvapi / kiM kAraNam ? guNajJAnakAraNatvAt sama- 15 vAyasya kimiva ? guNavaditi, guNeSviva guNavat iti sAdhanam / 1 tadeva vyAcaSTe - ekatve yo'yamityAdi yAvad dravyasyApi guNatvam / yadi dadhimadhUdakAdInAM kuNDasaGkIrNAnAmaviveke niyamena 'ayamasyaiva svabhAvaH' ityazakyamavadhArayituM saMyoge 'dadhikuNDameva, madhu - kuNDameva, udakakuNDameva vA' iti ekatvAt saMyogasya sarveNApi sambandhAt, tathAtrApi yo dravyabhAvena 359-2 sambandhaH sa eva rguNasyApi iti etasmAt kAraNAt prAptaM guNatvaM dravyasyApi guNabhAva:, dravyaM guNo 20 bhavatItyarthaH / guNatvAbhisambandhAcca tasya dravyabhAvahAni:, evaM guNabhAvApattau dravyabhAvo hIyata iti pararUpatAmApAdya svarUpatyAgamApAdayati / tasyetyAdi vyAkhyAnasAdhanaM yAvad nivRttiH / dravyaM guNabhAvena sambaddhatvAt tyaktadravyabhAvaM guNavaditi / evaM tAvad dravyasya guNatvApattirdravya [va] tyAgacAnavasthAne / tasya dravyasyetyAdi / tad dravyaM guNabhAvena sambaddhamato guNIbhUtaM nAzrayo guNAntarasyeti, dravyamanAzritasya ca guNasyAbhAva:, tato guNAnAzrayasya dravyasyApyabhAvaH, tadabhAvAdasati dravye kasya guNaH ? iti 25 guNabhAvanivRttirguNasya tallakSaNAnupapatteH / 'kriyAvat' ityAdisUtradvayena lakSaNaM darzayati / tatazcetyATArthonayaH / kiM kAraNam ? ityAdi kAraNapraznapUrvake pUrvavadatrApi devyatvApattiguNatvatyAgau dve anavasthAne / 1 'yattvidamabhidhIyate 'dravyaguNakarmaNAM dravyatvAdibhiH parasparavyatiriktairniyamAd dravyeSveva dravyajJAnam' ityAdi, anena svapakSe pratyakSavirodha udbhAhyate tvayA / ' ityAzayo bhAti // 2 'na hi samavAyaikatve'viziSTatvAd vyatireko niyamazcAsti, ato dravyeSveva dravyajJAnaM na syAt / ityAzayo bhAti // 3 ' tasya dravyasya guNabhAvena sambaddhatvAd guNavad dravyabhAvanivRttiH' ityAzayo bhAti // 4 dRzyatAM pR0 440 Ti0 5 // 5 dravyAdi bhA0 pratau nAsti // 6 ( guNatvasyApi ? ) // 7 va pra0 / guNatvApattidravyatvatyAgau dve anavasthAne ityarthaH // 8 guNabhUtaM ya0 // 9 guNatvApattiguNatvAtyAgat bhA0 / ( guNasya dravyatvApattiguNatvatyAgau ? ) // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [saptama ubhayobhayAre tathA yo'yaM guNasya karmatvena..... na guNakarmaNI tthaalkssnne| tyorlkssnntvaadsttvaadaashrytvoplkssydrvyaabhaavH| tadabhAvAdAzrayiNAM drvytvaadiinaampybhaavH| evaM dvikasaMyogena caturviMzatiranavasthAcakrakANi bhavanti tathA kAryakAraNayoH...... gunnsyetyaadeH| 5 nanu sarvagatatvAt samavAyasya svatattvenApi sambandhAt tattvaM sidhyati / nanvata eva saGkara ucyate paratattvenApi sambandhAdatattvamapIti / evaM ca svaviSayasarvagatAni tattvAni samavAyasya sarvagataikatvAbhyAM sarvagatAni prAptAni / 'ato dravyaguNakarmaNAm... 'karmasu karmajJAnam / tathA yo'yaM guNasya karmatvenetyAdi karmaNA saha pararUpApattiH svarUpatyAgazca dve anavasthAne 10 lakSaNAyogadvAreNa savyAkhyAne gatArthe yAvad na guNakarmaNI tathAlakSaNe iti lakSaNAbhAvApAdanam / tayoralakSaNatvAdasattvAt , tayorguNakarmaNoralakSaNatvAdasattvaM khapuSpavat , tadasattvAdAzrayatvopalakSyadravyAbhAvaH, guNakarmaNorupalakSaNayorAzrayiNorabhAvAdvAzrayo dravyaM nAsti auSNyAbhAve'nyabhAvavat upalakSaNAbhAvAt khapu360-1 SpavadvA / tasmiMzcAsati dravye nirAzrayayorguNakarmaNorabhAvAd dravyasya cAbhAvAdAzrayiNAM dravyatvAdInAmapya bhAvaH, uktaM hi - utpannamAzrayamAzrayantyAzrayiNaH [ ] iti / 20 evametAni dvikasaMyogena ,vyasya guNena saha karmaNA ca dve, guNasya dravyeNa karmaNA ca saha dve, karmaNo dravyeNa guNena ca saha dve, iti SaT cakrakANi / dravyatvena guNasya karmaNazca dve, guNatvena dravyasya karmaNazca dve, karmatvena dravya[sya] guNasya [ca] dve, iti SaT / evaM dvAdaza cakrakANi / evaM dravyatvasya karmaNA guNena ca guNatvasya dravyeNa karmaNA ca karmatvasya dravyeNa guNena ca SaT cakrakANi / dravyasya guNatvena karmatvena ca, guNasya dravyatvena karmatvena ca, karmaNo dravyatvena guNatvena ca SaT, tAnyapi dvAdaza / evaM dvika25 saMyogena caturviMzatiranavasthAcakrakANi bhavanti / kasmAt ? tathA kAryakAraNayorityAdi yAvad guNasyetyA~deriti hetuM vyAkhyAtamevopanayati / ___ Aha-nanu sarvagatatvAdityAdi / samavAyasya sarvagatatvAt svatattvenApi sambandho'sti, dravyasya dravyatvaM svatattvam , evaM zeSayorapi zeSadvayam / sarveNa saha samavAyasadbhAvAt svenApi tattvena sambandhAt tadbhAvastattvaM dravyabhAvo guNabhAvaH karmabhAvo vA sidhyatIti / atrocyate-nanvata eva saGkara ucyate 30 paratattvenApi sambandhAdatattvamapIti / iti hetvarthe, yasmAt paratattvenApi sambandhastasmAt tadbhAvo'pi atadbhAvo'pIti saGkaradoSAvimokSaH, apizabdena tvaduktenaiva samarthitatvAt / kiJcAnyat , doSopacayazca, evaM 1'ato dravyaguNakarmaNAM vyavasthitAnAmabhAvAt na dravyeSu dravyajJAnaM guNeSu guNajJAnaM karmasu karmajJAnam / ' ityAzayo bhAti // 2 dRzyatAM pR0 455 paM0 18 // 3 dravyaguNena pra0 // 4 cakrANi ya0 // 5 cakrANi pr0|| 6 guNadravyatvena pra0 // 7 tyAdiriti ya0 // 8 hetUvyAkhyAnamevo' vi0 hI0 // 9degkhyAnameM De. vinaa|| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 533 prazastamatimatakhaNDanam ] dvAdazAraM nayacakram yadapi uktaM......."tadapi naiva, kuNDadadhyAdhArAdheyabhAvasamavAyAnAmapyekatvAt / samavAyanimittasya tattvasya svavRttipratilambhAdeva lokasiddhivad bhedabhAvAt kArakazaktita eva tu kuNDadanoH saMyogaikatve'pyAdhArAdheyaniyamaH / yathA ca svaviSayetyAdi / svaviSayasarvagatAni hi tattvAnISyante tatsamavAyasya sarvagataikatvAbhyAM tAnyadhunA sarvagatAni 360-2 prAptAni, tato'bhyupagamavirodho jAyata iti zeSapadArthAbhAva ucyate, ato dravyaguNakarmaNAmityAdi prAktana eva grantho yAvat karmasu karmajJAnamiti / tatra 'vyavasthitalakSaNAnAmabhAvAt' iti lakSaNAbhAvadvAreNa nirAkaraNam , iha tu 'vyavasthitAnAmabhAvAt' iti saha tattvairlakSaNaizca teSAM nirAkRtatvAditi vizeSaH Adheya. jJAnabhedanimittaniyamanirAkaraNadvAreNa ceti / ___ yadapItyAdi / yadapi pareNoktaM yathA kuNDadadhisaMyoge 'dadhyevAdheyam , kuNDamevAdhAraH' iti niyamastathA dravyamevAdhAro guNakarmAdyevAdheyam , dravyaguNakarmANyevAdhAro dravyatvaguNatvakarmatvAnyevAdheyAni iti, tadapi 10 naiva, kuNDadadhyAdhArAdheyabhAvasamavAyAnAmapyekatvAt , tatrApi tvanmatenAdhArayoH kuNDadadhnorAdheyayozca kuNDatvadadhiyostayostattvayordravyatvAdInAM ca tattvAnAM ye samavAyAsteSAmapyekatvAt samavAyibhedopacaritabhedAnAmAJjasyenaikatvAt pUrvoktavidhinA tadavasthaH saGkaradoSaH / ___ yadyasaGkareNa niyamena cArthaH vayameva spaSTataraM brUmaH, tdythaa-smvaaynimittsyetyaadi| samavAyasya yad nimittaM tattvaM kuNDadadhnoH kuNDatvaM dadhitvaM ca tasya svata evAtmapratilambhaH, tayozca lokasiddhivad 15 1'yadapyuktaM 'yathA kuNDadanoH saMyogaikatve'pyAdhArAdheyaniyamastathA samavAyaikatve'pi dravyAdInAmAdhArAdheyabhAvaniyamaH' iti tadapi naiv|' ityAzayo bhAti / dRzyatAM pR0 524 tti03|| 2 "yadyapyaparicchinnadezAni sAmAnyAni bhavanti tathApyupalakSaNaniyamAt kAraNasAmagrIniyamAcca svaviSayasarvagatAni, antarAle ca saMyogasamavAyavRttyabhAvAdavyapadezyAnIti / " iti prazastapAdabhASye sAmAnyanirUpaNe / asya vyAkhyA - "khaviSaye sarvatra sAmAnya samavaiti nAnyatreti yat pUrvamuktaM tatra kAraNamAhayadyapIti / yadyapi sAmAnyAni yatra tatropajAyamAnena piNDena sambandhAdaparicchinnadezAni aniyatadezAni tathApi upalakSaNasya abhivyajakasyAvayavasaMsthAnavizeSasya niyamAd niyatatvAt piNDotpAdakakAraNasAmagrIniyamAca svaviSaye sarvatra samavayanti nAnyatra / etaduktaM bhavati - sAsnAdisaMsthAnavizeSo gotvasya vyaJjakaH, kesarAdisaMsthAna vizeSo'zvatvasya, viziSTagrIvAdisaMsthAnavizeSazca ghaTatvasya, pratItiniyamAt / ete ca saMsthAnavizeSAH na sarveSu piNDeSu sAdhAraNAH, api tu pratiniyateSu bhavanti / tatra yadyapi sarva sAmAnyaM sarvatropajAyamAnena svaviSayeNeva piNDAntareNApi sambarddha kSamate tathApi yasyAbhivyaJjakaM yatra piNDe sambhavati tasya tatraiva samavAyo nAnyatra / evaM sAmagrIniyamAdapi sAmAnyasambandhaniyamaH / eSa hi tantvAdInAM kAraNAnAM svabhAvo yadetairutpAdyamAne dravye paTatvameva samavaiti nAnyat / eSa hi mRtpiNDAdInAM mahimA yat taiH kriyamANe dravye ghaTatvameva samavaiti nAnyat / na tAvat sAmAnyamanyataH samAgatya sambadhyate niSkriyatvAt , tatrApi yadi pUrvaM nAsIt tatropajAyamAnena piNDenAsya sambandho na syAt , dRzyate ca sarvatropajAyamAnena piNDena sambandhaH, tasmAt sarvaM sarvatrAstIti kasyacid mataM nirAkurvannAha - antarAle saMyogasamavAyavRttyabhAvAdavyapadezyAnIti / antarAlamiti AkAzaM vA digdravyaM vA stimitavAyurvA mUrtadravyAbhAvo vA, teSu gotvAdisAmAnyAnAM na saMyogo nApi samavAyaH / na cAsambaddhAnAmeva teSAmavasthAne pramANamasti, ato'ntarAle na sAmAnyAni vyapadizyante, na santItyarthaH / kathaM tarhi tatropajAyamAnena piNDena sambadhyante ? kAraNasAmarthyAt / saMyogo hyanyataH samAgatasya bhavati tatraivAvasthitasya vA bhavati, tasmAd vilakSaNastu samavAyo yatra yatraiva piNDotpattau kAraNAni vyApriyante tatra tatraiva kAraNAnAM sAmarthyAt piNDe'nyato'nAgatasya tatrAsthitasyApi sAmAnyasya bhavati vastuzakteraparyanuyojyatvAt / " iti nyAyakandalyAm // 3 gatatvAbhyAM pr0|| 4 dRzyatAM pR0 526 paM0 1 // 5 veti pA0 // 6 yosta' ityasya dvirbhUtatve tvayostattvayoM ityapi pAThaH sAdhuH // 7degvAyabhedo ya0 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [saptama ubhayobhayAre tvamevAttha 'na samAnatvAt' [ ] iti tathehApi samAnamuttaram-samavAyaikatve'pi kArakazaktareva niymbhedH|............... ksmiNshcidev| yattUcyate- vyaGgathavyaJjaka". "na saGkaraprasaGgaH [ ] iti, aitacca vyaGgyavyaJjaka ''asaGkaraH syAdevam / samavAyasya...... / tathA yadi ya eva..... guNakarmabhAva5 vinivRttiriti sarva sarvavikalpaM prapazcanIyaM yathAvArtham / 36 bhedaH svavRttipratilambhAdeva, tvanmate'pyAkAzakAlayoriva dadhikuNDayorlokena pratipanno bhedo nArthAntarAta tathA tato vayamapi lokaviruddhaM mA vocAmeti lokasiddhivad "bhedabhAvAt kArakazaktita eva tu pratipadyate bhedesiddhiM saMyogapariNAmakRtaM sadapyaikyamanAdRtya tayoH saMyogaikatve'pyAdhArazaktiH kuNDasya Adheyazaktirdana iti niyamamasaGkIrNamAcakSmahe / asyArthasya bhAvanAgrantho gatArtho yAvadAdhArAdheyaniyama iti / 10 avazyaM caitadevam , tvayA samavAyamapi kalpayitvaitadeva pratipattavyam; svaMdvacanaprAmANyAdeva / yathA tvame vAttheti saMyogaikatve'pi kArakazaktita eva kuNDadadhnorAdhArAdheyaniyamo bhinna ityuttaramAttha / kiM taduttaramiti cet , ucyate - na, samAnatvAditi, tathehApi samAnamuttaram - samavAyaikatve'pi kArakazaktereva niyamabhedaH / tadvayAkhyA gatArthA yAvat kasmiMzcideveti / yattUcyate-vyaGgyavyaJjaketyAdi / vyaGgyavyaJjakatvabhedAt dravyadravyatvAdInAM bhedo ghaTapradIpavaditi 15 parihArAntaraM gatArthaM yAvad na saGkaraprasaGga iti vaizeSikasya / AcAryavacanaM tu etacca vyaGgathavyaJjaketyAdi, syAdetadevam yadi dArTAntikasya dravyadravyatvAdervyaGgyavyaJjakabhAvaH pradIpaghaTadRSTAntavat pRthak siddhaH syAt, na tu tadAtmabhedaniyamaH siddhaH, siddhe hi tadAdhArAdheyabhedaniyamo'pi syAt , tadarthodbhAvanaM yAvadasaGkaraH syAdevamiti / tasya hetorasiddhipratipAdanArthaM cAha -samavAyasyetyAdi, uktottaramevaitat , AdhArAdheyabhedaniyamAbhAvasya tulyatvAd dRSTAntasAdharmyaM na bhajata etaditi prAg vistareNa vyAkhyAtArtha20 tvAt / tadeva smArayati - tathA yadi ya evetyAdi yAvad guNakarmabhAvavinivRttiriti sarvaM sarvavikalpaM 361-2 prapaJcanIyamiti pUrvoktArthAtidezaH / A kutaH ? iti cet , ucyate-- asmAd granthAvadheH / yathAsvArtha miti yo yaH svArtho yathAsvArtha dravya-guNa-karma-dravyatva-guNatva-karmatvasaMyogAvyavasthAnacakrakANyeva vyAkhyeyAni pUrvavaditi / 1'samavAyaikatve'pi kArakazaktereva AdhArAdheyaniyama iti na dravyAdiSu sarvatra dravyatvAdi samavaiti, kintu kasmiMzcideva' ityAzayo bhAti // 2'yattUcyate-vyaGgyavyaJjakatvamedAd dravyadavyatvAdInAM bhedo ghaTapradIpavaditi tadAdhArAdheyabhedaniyamAd na saGkaraprasaGgaH' ityAzayo bhAti / dRzyatAM pR. 524 Ti. 3 // 3 'etacca vyaGgyavyaJjakabhAve dravyadravyatvAdInAM pRthak siddhe sati syAt , na tu siddhaH, siddhe hi tasmiMstadAdhArAdheyabhedaniyamo'pi syAt , tatazca asaGkaraH syAdevam' ityAzayo bhAti // 4 'samavAyasyaikatve kuNDadadhisaMyogavad AdhArAdheyabhedaniyamAbhAvAt tadavastha eva saGkaraprasaGgaH' ityAzayo bhAti // 5 tathAttato ya0 / atra tathA'ntato ityapi pAThaH syAt // 6'vayamapi.."iti niyamamasaGkIrNamAcakSmahe' ityanvayaH // 7 bhedAbhAvAt pra0 // 8 ( pratipadya bhedasiddhiM ? ) // 9degsiddhi ya0 // 10 tadvaca pra0 // 11 vAtreti pra0 // Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizeSikAbhimatasamavAyanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram 535 yat punaridamAzaGkitaM 'samavAyaikatvaM paJcatvavyavahAreNa virudhyate' [ ] iti, tadevameva / yat punaridaM pratyucyate-na, AzrayavizeSAd bhAvavat.....tathA samavAyaikatve'pi...... bhaviSyati [ ] iti, idaM nirmUlameva vyaGgayasyAdhArasya vA'niyamAt kutastadvayaGgayo vyaJjako vAdheyo'rthaH ? kuto vAzrayANAM vaicitryam ? ajalacandravadekatvAt , samavAyasya bhAvasya ca jalacandreNa sAdhAbhAvAt kuto nAnAtvopacAraH ? bhAvo vA kutaH? evametadubhayamubhayabhAk / sAmAnya bhAvaH prakRtyarthaH, yat tat tena bhUyate sA sattA, vizeSo'pi pratyayArthaH sH| yat punaridamAzaGkitamityAdi / samavAyaikatvaM pazcatvavyavahAreNa virudhyate iti yadAzaGkitaM 10 tvayA tadevameva mamApi pratibhAti virudhyata eveti / yat punaridaM pratyucyate tasyAzaGkitasyottaraM vaizeSikeNa - na, AzrayavizeSAd bhAvavadityAdi, dravyAdisadbhAvatrayaM dRSTAntaH, pratidRSTAntazca jalacandraH, tathA samavAyaikatve'pItyAdi dAntikaM gatArthaM yAvad bhaviSyatIti / asyottaramAhAcAryaH- idaM nirmUlameva, vyaGgayasyAdhArasya vA'niyamAt pUrvoktAdAzraya evAsiddho vyaJjako vyaGgayo vA tvadiSTaH, kutastadvayaGgayo vyaJjako vAdheyo'rthaH ? kuto vAzrayANAM 15 vaicitryam , samavAyaikatve SaTpadArthanivRtteH subhAvitatvAt ? ajalacandravad vyomacandravadekatvAt samavAyasya bhAvasya ca sattAkhyasya' jalacandreNa saha sAdhAbhAvAt kuto nAnAtvopacAraH, chAyAmAtratvAcca jalacandrasyAbahutvAdvA? bhAvo vA kutaH, bhAvo'pi dravyAdivyatirikto nAsyevaikaH tanmUlatvA dvi[vA]dasya ityalamativikAzinyA saGkathayA / evaM svabhAvasat-sambandhasadvastubhAvabhedavAdivezeSikamatanirAkaraNaprapaJcenaitadAyAtamiti tadU darza- 20 yati- evametadityAdi 'ubhayamubhayabhAkU' ityasya nayasya svarUpam , yat tat sAmAnyaM tadapi vidhIyate niya- 362-1 myate yo'pi vizeSaH so'pi vidhIyate niyamyate ceti / tad vyAcaSTe'kSarArthaM pradarzayan prakRtipratyayArthAbhyAm - sAmAnya bhAvaH prakRtyarthaH, tad darzayati- yat tat tena bhUyate sA sattA, bhU sattAyAm [pA0 dhA0 1] iti pAThAt sAmAnyam , tat kiM prakRtyarthamAtrameva ? 'na' ityucyate, vizeSo'pi pratyayArthaH sa tasyaiva bhavitRtvAcipratyayArthatvAt sa eva prakRtyarthaH pratyayArtho'pItyuktaH / yo'sau bhavati kartRvAcipratyayArthaH sa 25 vizeSaH sAmAnyamapi bhavati sattA bhAvaH bhavanAtmakatvAt bhavanaM sAmAnyamantareNa tasyAkartRtvAdabhavitRtvAta sa eva pratyayArthaH prakRtyarthAnatikrameNa vRtta iti / 1 'yathA bhAvasyaikatve'pi jalacandravadAzrayavizeSAd nAnAtvopacAraH tathA samavAyasyaikatve'pi vyaGgyavyajakabhAvamedAdAdhArAdheyaniyamAdAzrayavizeSAt paJcatvavyavahAro bhaviSyati' ityAzayo bhAti // 2degzca / jalapA. hI0 / 'zcAjala' bhA0 // 3 dhAniyamAt bhA0 / dhAyaniyamAt ya0 // 4 syAjaladeg ya0 / ( degsyAjaladeg ? ) // 5degsya / bahu pA0 hI0 / degsya bahudeg De* raM0 vi0|| 6degtvAdvidasya pra0 / atra tvAdvAdasya ityapi pAThaH syAt // 7 kAsinyA pra0 / dRzyatAM pR0 107 tti.6|| 8tvAvAci pr0|| 9yArtho'pi tyaktaH ya0 / ( yArtho'pi yuktaH ?) // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [saptama ubhayobhayAre sAmAnya pravRttiH vidhirbhaavH| vizeSo'pi..... niymo'bhaavH| etadubhayaM pUrvavadekatvamanApadyamAnaM sAmAnyaM vizeSazca bhvtH| pravRttau nivRttiH....'yena... yathA... 'yena hi....| yadi [sya... "khpusspvt| evaM dravyakSetra..............sadasattvam / pratiskhaM ghaTAdi mRdAdi kAraNamapekSate 5 nirvizeSatve. 'iti khAvayavabhedeSu sadasattvena vRttiH| tadbhAvAbhAvAtmako ghaTa iti syAnmatam - vidhividhi yamatavadekatvApattiH sAmAnyavizeSayoriSTA, saiSA tvaduktanyAyenaivaM tvekatvApattirapIti 'sA mA bhUt' iti sarvavikalpabhAvakatvavyudAsena vizeSalakSaNamanayoH paryAyAdibhirvibhaktaM vaktukAma Aha - sAmAnyaM pravRttirityAdi yAvad vidhirbhAva iti tathA vizeSo'pIyodi yAvad niyamo'bhAva iti dvAvetau [bhAvA]bhAvau paryAyabhedAt / etadubhayaM pUrvavad vidhividhyaravikalpapuruSA10 divAdavat 'ekamevedam' ityevaMvidhaM bhAvamanApadyamAnaM sAmAnyamapi sAmAnyaM vizeSazca bhavataH vizeSo'pi vizeSaH sAmAnyaM ca bhavata iti / tad darzayati -pravRttau nivRttirityAdi, ubhayamanyonyAvinAbhAvi bhAvo vastvityarthaH / bhAvAbhAvarUpaM bhavanaM sad vastu, tasya sato bhAvaH sattA, yat satA bhUyate satataniyameneti prakRtipratyayArthayorubhayo. 362-2 rubhayaM niyamo vidhizca / tAveva darzayati 'yena' iti pratyayArthaM 'yathA' iti prakRtyarthaM ca, yena hItyAdi 15 kA kriyAyAM niyatena niyutAyAM bhavanamAha / yadi [a]syetyAdi anyathAniSTApAdanaM yAvat khapuSpavaditi bhavananiyamena AtmalAbho bhavata uktaH, tetazcAvaraNena bhavitRniyamena bhavanAtmalAbha ityetadubhayamubhayatra vidhiniyamazceti sAmAnyenoktam / vizeSyApi vakSyati / ___ evaM dravyakSetretyAdi yAvat saidasattvamiti / dravyato ghaTo bhavannAtmAnuvRttyA paTAdivyAvRttyA ghaTAntaravyAvRttyA ca bhAvAbhAvAtmabhyAM bhavati / kSetrato gRhe ghaTo na bahirna "maMnaya (?) iti svakSetre bhavana 20 parakSetre kSetrAntare cAbhavan bhavati / kAlato vartamAne kAle bhavannatItAnAgatayoH kAlAntarayorabhavan zivakastUpakAdibhiH pUrvairuttaraizca kapAlAdibhirabhavan zivakAvasthAyAmeva vA piNDestUpakAbhyAM pUrvottarAbhyAmabhavan zivakatvena bhavan 'bhavati' ityucyate / athavA bhAvataH zivakAdibhirAkArairdharvartamAnayu(rayu?)gapadbhAvibhiryugapadbhAvibhizca rUparasAdibhirbhavan bhAvAntarairupayogAdibhizcAbhavan bhavatIti sadasattvam , evaM sarvabhAvAnAM bhAvA[-'bhAvA]tmakatvam / 1'sAmAnyaM pravRttivyamanvayo dharmI vidhirbhAvaH / vizeSo'pi nivRttiH paryAyo vyatireko dharmo'nyatvaM niyamo'bhAvaH / ' ityAzayo bhAti, dRzyatAM pR0 371-1 // 2 'evaM dravyakSetrakAlabhAvaiH ghaTapaTaghaTAntarasvakSetrakSetrAntarasvakAlakAlAntarabhAvabhAvAntarabhAvAbhAvAbhyAM sadasattvam / ' ityAzayo bhAti // 3 'kaNThaH khAtmanA bhavati na kapAlAdyAtmanA kapAlAni svAtmanA bhavanti na kaNThAdyAtmanA iti khAvayavabhedeSu sadasattvena vRttiH|' ityAzayo bhAti // 4 niyamata pra0 / vidhividhinayamatasvarUpaM dvitIyAre draSTavyam // 5degtyAdiryAvada pr0|| 6rthayorubhayorubhayo niyamo pA0 vi0 bhA0 / rthayorubhayo niyamo De0 20 / atra 'rthayorubhayorniyamo ityapi pAThaH syAt // 7niyaM bhavana bhA0 // 8( yadi cetyAdi ? ) // 9 ( tatazcAkaraNena ? ) // 10 sasattva pr0|| 11 maMtaya iti vi0 / saMnaya iti 20 / atra maNDape iti pAThaH syAt , madhye iti vA bhavet ? // 12 piNDakastUpakAbhyAM bhA0 // 13 degmAnairyugapadbhAvibhiryugapadbhAvibhizca pra0 / atra mAnairyugapadbhAvibhizca ityapi pAThaH syAt // Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhayobhayanayasvarUpanirUpaNam] dvAdazAra nayacakram 537 tadabhAve na bhavati bhASAbhAvabhAva eva ca bhavati / tathA ghaTapaTAdidravyakSetrakAlabhAvabhAvAbhAvasattAyA ghaTasAmastye'pi na kazcid vizeSaH, vastutvAt, asAmastyavat / ythaiv..........''gunnaavRttynaavRttibhedessu| vivakSayA vaiSa vizeSa ubhayorapi tttvaat| tathA ghaTastAvadastyeva kriyAguNavyapadezavattvAt paTarathavat, sarvasarvasamavAyA- 5 sattvAd yogyasyaiva yogyeSu samavAyAt, yathA rUpe ghaTaH, tathA rasAdiSvapi bhAvanIyaM athavA pratipattivavastupravRtteH vastuni vastuni vRttiH (?) / pratisvaM ghaTAdi mRdAdi kAraNamapekSate, 'Adi'grahaNAt paTAdi tantvAdyapekSate, nirvizeSatva iti kAraNAntarAnapekSatvAt svakAraNApekSatvAcca bhAvAbhAvatvenAvizeSaH, kaNThaH khenAtmanA bhavati kapAlAdyAtmanA na bhavati, kapAlAni svAtmanA 363-1 bhavanti na kaNThAdyAtmaneti bhAvAbhAvAdyAtmanA parasparatazcAsatsu satsu ca bhedaM bhedaM prati vRttatvAt iti 10 svAvayavabhedeSu sadasattvena vRttiH / tasyArthasya bhAvanA -tadbhAvAbhAvAtmako ghaTa iti tadabhAve na bhavati bhAvAbhAvAbhAve na bhavati bhAvAbhAvabhAva eva ca bhavati tadbhAva eva bhavatItyarthaH / / __etasyaivArthasya bhAvanArtha sAdhanamAha -tathA ghaTapaTAdidravyakSetrakAlabhAvabhAvAbhAvasattAyA ghaTasAmastye'pi na kazcid vizeSa iti pratijJA / ghaMTapaTaghaTAntaretyAdidaNDakoktArthacAturvidhyasya sadasattvamasAmastyena bhAvitam , sAmasye'pi tatheti sAdhyArthaH / vastutvAditi hetuH / asAmastyavaditi 15 dRSTAntaH / yathaivetyAdi cAturvidhyena dRSTAntavarNanA gatArthA yAvad guNAvRttyanAvRttibhedeSviti / dviguNatriguNakRSNazuklatvAdirAvRttiH, zuklaH kRSNa ityanAvRttiH / tatraikaguNasattvaM dviguNAsattvam , dviguNasattvamekaguNAsattvam , zuklasattvaM kRSNAsattvam , kRSNasattvaM zuklAsattvamityAdi / ___ bhAvAbhAvAtmakatvAvizeSe sAmastyAsAmastyavizeSaH ka iti cet , ucyate -vivakSayA 'vaiSa vizeSa ubhayorapi sAmatyAsAmasyayoH / kasmAt ? tattvAt , tadbhAvastattvaM bhAvAbhAvatvam , tasmAt tattvAta 20 bhAvAbhAvatvAd vivakSAvizeSAdevaiSa vizeSaH 'samasto ghaTaH, asamastaH kaNThakapAlAdiH' ityAdi prAguktaM pAturAtmyam, sakalAdezavazAd vikalAdezavazAcca pratipAdanopAyatvAt evaM bhAvAbhAvAtmakatvaM sarvasya sakaLAdezena bhAvitam , vikalAdezena pratyekaM bhaavyissyaamH| tatra bhAvAtmakatvaM tAvat - tathA ghaTastAvadastyeva kriyAguNavyapadezavatvAt , udakAdyAharaNaM 363-2 kriyA, guNo rUpAdi, vyapadezo liGgaM heturapadezaH 'liGgam' ityAdizabdo vA / paTarathavaditi bhAvAtmakatve 25 dRSTAntaH khapuSpavailakSaNyena / baidhayeNa sarvasarvasamavAyAsattvAditi bhAvanAhetuH, na hi sarvaM sarvatra samavaiti tantuSu ghaTaH kapAleSu vA paTaH, tasmAt sarvasarvasamavAyAsattvAd yogyasyaiva yogyeSu samavAyAt 1 pratipattivavastupravRtteH vastunivastunivRttiH pra0 / azuddho'yaM khaNDito vA pATha iti bhAti / ( prativastu pravRtteH vastuni vastuni vRttiH ? pratipattivad vastupravRtteH vastunivRttiH ?) // 2degNAMtapekSa bhaa0|| 3degnnaanpekss'pr0|| 4 (vRttatvAt pratikhAvayava ?) // 5bhAvAbhAvAbhAva eva ya0 / bhAvAbhAva eva bhA0 // 6 dRzyatAM pR0 536 Ti. 2 // 7 asAmAnyavaditi pr0|| 8zukla kRSNa pr0|| 9 (caiSa ?) // 10 tasmAttattatvAt pr.|| 11tvAdhudakA pr0|| 12 "heturapadezo liGgaM nimittaM pramANaM kaarnnmitynaantrm|" bai0 s09|2|4 / zyatAM pU0 489 tti06|| naya068 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [ saptama ubhayobhayAre pratyekaM sttvaat| atha punarevaM na syAt tato'sAvasannevApadyeta sikatAkhiva tailam / na ca tathA sthitau ghaTo na bhavati, ruuprsyoghettbhaavaat| ___ naMnu ghaTa"..... 'pRthivyapi mRdAdiH, itarathA nirmuultvaat| tathA ca ekabhavanAtmakatvAt ghaTaghaTasvAtmavat tadvizeSa eva vizeSo nAbhAvaH pRthivIsAmAnye 5 satyeva uurddhtvvistRttvaadiH| 'astyeva' iti vartate, yathA rUpe ghaTaH guNasamudAyavAdadarzanena, 'rUpaM vA' iti guNamAtravAde 'tadAdhAro vA' ityavayavivAde 'yathA rUpe ghaTo'tyeva' ityAdi tathA rasAdiSvapi bhAvanIyamekaikasmin vRttatvAt / atha punarevaM na syAt paTarathAdisAdharmyaNa khapuSpavailakSaNyena vaikaikasmistileSviva tailaM tato'sAvasannevApadyeta, kimiva ? sikatAsviva avidyamAnaM yathA sikatAsu pratyekaM samudAye'pi tailaM 10 nAtyeva tathA ghaTo rUpAdAvekaikasminnasattvAdasannApadyeta, aniSTaM caitat / evaM sAmasyena ghaMTAdyastitva rUpAdInAM pratyekaM sattvAt , itarathA rUpavad raso'pi rUpaM syAt svarUpAsattvAt , na ca rUpavad raso'pi rUpaM bhavati rUpaM vA rasavad raso bhavati dRSTaviruddhatvAt / yasmAd rUpameva rUpaM rasa eva raso bhavati netarabhAvamApadyate tasmAdrUpAdayaH santi / evaM tarhi rUpAdimAtratvAd na ghaTa' iti syaudAzaGkA, sA mA bhUt , na ca tathA sthitau ghaTo na 15 bhavati / yathA parasparaThayAvRttAtmatve satyapi rUpAdayo bhavantIti sthitiH, tathA sthitau evaM sthite tathA ghaTo'pi bhavati, na na bhavati, rUparasayorghaTabhAvAt tayoritaretarAbhUtayoreva ghaTatvAt tayorAdhArabhUtayorvA ghaTatvAt / tadupanayati -asAmastyena vA bhAvAbhAvAtmaka eva ghaTa iti / nanu ghaTetyAdi vaizeSiko vizeSa bhAvAtmakameva vAJchan vyAvRttyAtmakaM vizeSaM nirAkurvannAha / yathA rUpAdiSvAdhAreSu ghaTo bhavati rUpAdaya eva vA siddhAntAntaradarzanena ghaTo na nirmUlastathA pRthivyapi 20 mRdAdiH mRdazma-sikatA-loSTa-vajra-vRkSa-gulma-latA-'vaMtAna-vIrudAdiSu tadAtmikA, tasyA eva te vizeSA rUpAdaya iva ghaTasya nAbhAvo vizeSaH, itarathA nirmUlatvAdabhAvavizeSatve ghaTasya rUpAdInAM cAsattvamApannaM khapuSpavat , na ca tadiSTam / evaM nyAyAd rUpAdayo mRdAdayazca ghaTasya pRthivyAzca vizeSo bhAva ityuktam / tathA cetyAdi bhAvavizeSatvabhAvanAgrantho yAvad vistRtatvAdiH / ekabhavanAtmakatvAditi hetuH "ekameva bhavanamekasyaiva vA bhavanamAtmA'sya' iti vigrahaH, yadekabhavanAtmakaM tad nAbhAvavizeSaH / dRSTAntaH25 ghaTaghaTasvAtmavat, yathA ghaTa eva ghaTasvAtmA, nAnyat khapuSpAdyasat / syAnmatam - avizeSastarhi prApta 1'nanu ghaTabizeSA rUpAdayo yathA bhAvavizeSaH tathA pRthivyapi mRdAdiH itarathA nirmUlatvAt / ' ityAzayo bhAti // 2 dRzyatAM pR0 539 paM0 17 // 3 'tathA ca rUpAdayo mRdAdayazca ghaTasya pRthivyAzca bhAvavizeSa eva ekabhavanAtmakatvAd ghaTaghaTasvAtmavat / na caivamavizeSaH, tadvizeSa eva pRthivIsAmAnye satyeva urddhasvavistRtatvAdiH' etAdRzamapi mUlamatra syAt / / 4 ghaTAdistitvaM bhA0 // 5 syAdAkAzaM sA mA pra0 // 6 sthitivevasthite ya0 // 7 vA bhAvAtmaka pava bhaa0|| 8 yathA syAdiSTAvAreSu pr0|| 9"avatanvantItyavatAnA nAma viTapAH ketakIbIjapUrAdayaH / " iti prazastapAdabhASyanyAyakandalyAM pRthivInirUpaNe // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 539 bhAvAbhAvAnyataraikAntavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayaca kram naikabhavanAtmakatvaM pRthivIbhUterapi, tasyA api bhaavaabhaavaatmktvaat| nanu pRthivyapi udakAdi na bhavati / _na, uktopanyAsavad 'dravyam' iti bhvnaat| nanu dravyamapi 'guNaH' iti na bhvti| na, 'sat' iti bhvnaat| yadi 'sat' ityeva bhavati kena vizeSahetunA 'sadeva sarvam' iti bhavati, na 'dravyameva' iti ? yatastu.....'yathA tantuSu pttH|| yadyevam, tarhi "bhavati' ityukte'pi na bhavati' 'nArthaH' ityevoktaM bhavati 15 ekabhavanAtmakatvAd mRdAdirUpAdInAM ghaTaghaTasvAtmavat , aniSTaM caitaditi / atrocyate- na caivamavizeSaH, ghaTasvAtmana eva dezakAlarUpAdivizeSavadAtmanyeva bhAvavizeSadarzanAt / ata Aha-tadvizeSa eva vizeSo nAbhAvaH / ko'sau pRthivyAdivizeSa iti cet , ucyate-pRthivIsAmAnye satyeva UddhatvavistRtatvAdi-10 vizeSo nAbhAvaH, tathA ghaTo'pi mRdekabhavanAtmakAkAravizeSo bhAva eva na paTAdyabhAva iti / 364-2 atrAcArya Aha - tvadabhimataM naikabhavanAtmakatvaM pRthivIbhUterapi, kuto ghaTaghaTasvAtmanaH ? kasmAta tasyA api pRthivIbhUteH bhUmibhavanasya bhAvAbhAvAtmakatvAt / tannidarzayati- nanvityAdi, pRthivIbhavanamudakAmnyAdyabhavanam , etadevAsya mUlamabhAvavizeSabhavanam , tanmUlatvAt kimityasyAsattvApattiH ? evamabhAvavizeSarahitabhAvavizeSasiddhau 'mAM prati na kiJcid nidarzanamastItyabhiprAyaH / .. para Aha-na, uktopanyAsavad 'dravyam' iti bhavanAta , pRthivI dravyabhavanAvinAbhAvenaiva bhavati, pRthivyudakAdi pRthivyudakAdiSu vA dravyam , ItarathA nirmUlatvAdityAdiH sa eva grantho yathAyogaM vAcyaH / atrottaram - nanu dravyamapi 'guNaH' iti na bhavatItyabhAvAvinAbhAvibhavanavacanam / - na, 'sat' iti bhavanAditi sattvabhavanavyAptyA bhAvasyaiva vizeSa iti pUrvavat / abhAvavAdyAha - yadi sadityAdi, aniSTApAdanamukhenAsadvAdasamarthanamidam / yadi 'sat' ityeva bhavati sattvAvizeSAd 20 dravyaguNakarmaNAmavyatirekAt paryAyamAtratve kena vizeSahetunA 'sadeva sarvam' iti bhavati, na 'dravyameva' iti ? dRSTaM cedam , dravyameva na bhavati, guNakarmaNorapi sadbhAvAt / guNakarmAbhAvAd dravyaM saditi bhavati, guNakarmaNI ca tadbhAvAt satI bhavataH / na ca dravyAdivyatirekeNa sad nAma kiJcidasti' ityuktatvAd dRSTaviruddhamucyate tvayeti / atra vayaM brUmaH - yatastvityAdi ceTakamarkaTikayA abhAvAvinAbhAvibhAvapratipAdanaM yathA tantuSu paTa iti gatArtham / evaM tAvad bhAvaikAntapakSavyAvartanadvAreNAbhAvasahito bhAva uktaH, ataH paramabhAvaikAntapakSavyAvartana-365-1 dvAreNa bhAvasahita evAbhAva ityetat pratipAdayiSyate -yadyevamityAdi abhAvaikAntavAdinaM bhAvaikAntavAdI mmmmwwwwwm 25 1evabhavanA pr0|| 2degnyena bhAva pr.|| 3degtmakakAkAra' pra0 / (tmaka AkAra ?) // 4 bhAvAtmakatvAt bhA0 // 5mA pr0|| 6 dRzyatAM pR0 538 paM0 3 // 7degdvAsamartha bhaa0|| 8 dRSTAMtaM cedaM ya0 // 9caTamarka bhA0 // 10NA pr0|| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [saptama ubhayobhayAre parito bhavanAbhAvAt khpusspvt| nanu paritaH paTAdAvabhavanneva kaTaH sidhyati / nanu 'parito'vacanena khAtmano'pyabhavanamuktaM bhavati / tathA...'asattvaM pakSadharmo'narthatvaikAnte, paTaH kaTAdina bhavati nApi ruupaadiH| nanu parito'pyabhavanameva sAdhayati bhaavmpi| kaTo'pi kaTa iti bhavanneva 5 ghaTapaTau na bhvti| na, 'guNaH' itybhvnaat| nanu guNo'pi 'guNaH' iti bhavanneva kaTapaTau na bhvti| na, "dravyam' itybhvnaat| yadi na bhavatyeva...'ghaTa iti bhvti| nnvevm......''prspraavbddhnaudvyvt| na, vyavasthitopakArikharUpatvAt , upAlabhate, yadi 'ghaTo bhavati' ityukte'pyabhAva evokto bhavati 'paTo na bhavati' iti tarhi 'bhavati' 10 ityukte'pi 'na bhavati' 'nArthaH' ityevoktaM bhavatIti prAptam / sAdhanamapyatra parito bhavanAbhAvAt khapuSpavaditi / syAnmatam - nanu paritaH paTAdAvabhavanneva kaTaH sidhyati, tasmAdanaikAntika iti cet , na, vipakSAbhAvAt , nanu 'parito'vacanenetyAdi, paritovacanaM sarvatrArtham , tena svAtmano'pyabhavanamuktaM bhavati, tasmAd nAnaikAntikatA / tathetyAdirasya nyAyasya prAptipradarzanArtho daNDako yAvadasattvaM pakSadharmo'nayaMtvaikAnta iti prAgvyAkhyAto'rthaH kaNThaH kapAle nAstItyAdi, tesya nidarzanam paTaH 15 kaTAdinaM bhavati nApi rUpAdiriti, aniSTaM caitat / atra bhAvAbhAvavAdI uttaramAha -nanu parito'pyabhavanameva tvaduktaM sAdhayati asmadiSTaM bhAvamapi, tadyathA-kaTo'pi kaTa iti bhavanneva ghaTapaTau na bhavati, ghaTatvapaTatvAdyabhAvaH kaTasya kaTAtmabhavanAvinAbhAvIti bhAvabhavanAd na mucyate / itara Ahva-bhavan na, guNa ityabhavanAt , atrApi guNAbhAvAnuviddha eva kaTabhAvaH guNatvenAbhavanAt / nanu guNo'pItyAdi guNa iti vidhinA bhavanneva kaTa 20 iti na bhavati vizeSeNa niyamena vyAvRttyeti / 365-2 itara Aha - na, 'dravyam' ityabhavanAt , atrApi dravyAbhAvAnuviddhastvadabhimato guNabhAva iti / atrocyate - yadi na bhavatyevetyAdi jhuTakamarkaTikayA dravyaguNayorbhAvAbhAvatvamApAdya kaTAdevyavizeSasyApAdayati gatapratyAgatanyAyena, tato ghaTasyApi yAvad ghaTa iti bhavatIti / evamekAntabhAvAbhAvavodinoH parasparakRtacodyadvayaparihAraH / evameva bhAvAbhAvavAdinaM pratyapi tadviparyayeNetarabhAvanayA ekAntavAdinAM 25 vidhyAdinayAnAM mateSu parihAraH kAryaH / athavA taccodyasyAtrAvakAza eva nAsti, tenApi ubhayobhayanayena sarvaikAntavAdinAM sunivartitatvAt sakalavikalAdezAbhyAM bhAvAbhAvatvasiddheriti / nanvevamityAdi idamapyanyaccoyaM vikalAdezapakSe ubhayobhayavAdinaM pratyaniSTApAdanaM sAdhanena gatArtha namammmmmmmmmm 1'nanvevaM pRthivyAdInAM parasparAvabaddhatve'vyavasthitasvarUpatvAdanavasthA syAt parasparAvabaddhanaudvayavat' ityAzayo bhAti / 29. hI vinAnyatra iti na tarhi pA0 De0 vi0 |ite na tarhi bhaa0|| 3degdasatvAM pr0|| 4'khyAtorthaH ya0 / ( daNDako......prAgvyAkhyAtArthaH // 5 tasyA pr0|| 6bhAvavAdI bhaa0|| 7bhavan guNa : (tama, guNa !) // 8cakaTamarka bhaa0||9degvaadino pr0|| 10 tazcodyasya pr.|| 11degvartitvAt pr.|| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parasparAvabaddhabhAvAbhAvatvasAdhanam ] dvAdazAraM nayacakram 541 dhRtyAdivRttajagadavasthAvat / pRthivyAdInAmanityatve'pi arthabhavanAvicchedAd vyavasthitopakAritvaM siddhamanavasthAnAbhAvazca khatvaparatvAbhyAM tathA bhAvAbhAvayoH / yadi tu bhAvAbhAvayorna parasparAvabaddhatvaM tataH paTasyAbhAve ghaTabhAvAbhAvaH bhAva eva abhAvatulyatvAt, paTavat / yadi vA " nanu tasya sAkSAdevAbhavanamubhayataH / nanvata evedam dravyAditvena ca / 5 yadi tvasau paTaH paTatvadravyatvAbhyAM na bhavet, na paTo bhavet, paTatvadravyatvAbhyAma I yAvat parasparAvebaddhanaudvayavaditi pUrvapakSa: / atrocyate - tad na, vyavasthitopakAri svarUpatvAt dhRtyAdivRttajagadavasthAvaditi sAdhanenAnavasthAdoSaparihAraH / nityatve pRthivyAdInAM vyavasthitatvaM parasparopakAritvaM ca dhRtisaGgrahapaktivyUhAvakAzadAna kriyAbhiH siddham, tato'navasthA naivAstItyatra kA cintA ? kintu anityatve'pyarthabhavanAvicchedAt satatabhavanasyAvicchedAd bhAve vyavasthitopakAritvasya dhRtyA 10 bhUmiritareSAmAtmanazcopakurute jalaM saGgraheNa agniH paktyA vAyurvyUhena sarveSAmavakAzadAnAdAkAzaimityavasthitopakArisvarUpatvaM siddhamanavasthAnAbhAvazca, akSarArtho bhASye gamitaH, svaitvaparatvAbhyAmiti svarUpasiddhau pararUpasiddhau ca teSAM parasparAvabaddhatve satyapyanavasthA nAsti, tathA bhAvAbhAvayoriti, yo'sau bhavati ghaTaH sa paTo na bhavati, yadasau paiMTo bhavati tad ghaTo na bhavati, ghaTo bhavanneva paTo na bhavati, paTo bhavanneva gho na bhavati, tathA bhavati na bhavati cetyapi jJeyam, parasparAvabaddhavyavasthitopakArisvarUpatvAd nAnavastheti / 15 yadi tvatyAdi parasparAva baddhabhAvAbhAvatvAbhAve dvayorapyekAntapakSayordoSAbhidhAnam / padasyAbhAve dvaiTabhAvAbhAvastvadiSTavighAtyApadyate, ko'sau ? bhAva eva, kasmAt ? abhAvatulyatvAt paTavadityabhAvaikAntapakSe doSaH / bhAvaikAntapakSe'pi yadi vetyAdi ghaTapaTAdisaGkIrNatA doSaH / evamantaritadravyatvasattvAdiguNatvAdisAmAnyavizeSAbhyAM bhAvAbhAvAtmakatA, nAntaritAbhyAmeva, kiM tarhi ? nanu tasya sAkSAdevAbhavanamubhayataH, sAmAnyato dravyatvena svena vizeSato'nyadravyatvena paTagatena 20 guNasyAbhavanAt, tathA tadviparyayeNa paTasya, paTaghaTagatayozca dravyatvayorbhedAt tadbhedavat tadvayatiriktadravyatvasyAbhAvAt / nanvata evedamityAdinA bhAvayati yAvad dravyAditvena ceti / ghaTo guNatvena paTadravyAditvena ca sAkSAnna bhavati ghaTadravyatvena bhavati, paTaH paTadravyatvena sAkSAd bhavati guNatvena ghaTadravyatvena ca sAkSAnna bhavatIti bhAvAbhAvAtmakatvamevAnayoH / yadi tvAvityAdi aniSTApAdanasAdhanamabhyupagame, yadi paTaH paTatvadravyatvAbhyAM na bhavet, na paTo 25 1 "vadvanodvaya pra0 / dRzyatAM pR0 34 Ti0 5 // vyavasthi' ityapi pAThaH syAt // 5 svatvaratvAbhyA pra0 // 8 atra nayacakravRttau 'ko'sau bhAva eva' iti pAThasya 'ko'sau bhAva mUle'pi 'paTasyAbhAve ghaTabhAvAbhAvaH, abhAvatulyatvAt pttvt|' 10 ghaTasya bhavanAt pra0 // 2'nAvasthA pra0 // 3 vRttyA pra0 // 4 atra miti 6 paTo na bhavati pra0 // 7 ghaTabhAvasva bhA0 // eva ? na kazcidapi bhAvaH' ityabhiprAyazcad vivakSitastadA iti pATho'vadheyaH // 9 yadi bhA0 pratau nAsti // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam saptama ubhayobhayAre bhavanAt, ghaTavad gunnvdvaa| yatastutata evetarAbhyAM bhavati nIlotpalAdivat / atastvanyathA..... khpusspvt| ... kAlato'pi c.........| na yathA lokavAdaH- pailAlamagnirdahatIti / yadi tad dahyate eva,............. 'bhasmIkaraNAnupapatteH pUrvavat / dezaH palAlasya dahyate tathApita...... dezasyApi bhasmIkaraNAnupapatteH / athAkAzavyatireka.........."tadapi n..........| tathA ghaTo na bhidyate kcit| bhavet paTatvadravyatvAbhyAmabhavanAt ghaTavad guNavadvA, ghaTo guNo vA naiva na bhavet tata eva tadvat / evaM ghaTaguNayorapi sAdhanAbhyAmaniSTamApAdyam / etasyArthasya bhAvanA - yatastvityAdi yAvat tata evetarAbhyAM bhavatIti / avazyaM caitadevam , anvayavyatirekAbhyAmarthasyAvadhAraNe prayogasya sAphalyAt / tadyathA nIlo10tpalAdivat, siddhe sati Arambho niyamArthaH, yathA raktanIlatvayoH siddhayoranyatarAbhAvenAnyatarabhAvena cotpalaM niyamyate 'raktameva, nIlameva vA' iti tathA ghaTaH paTa iti veti / tadarthabhAvanA bhASye'nyatarAbhAvAbhAve'nyatarabhAvAbhAve ca sato'pyabhAvaprasaGgApAdanadvAreNa lokaprasiddhyanupAtena kRtA / etasya nyAyasyAnabhyupagame dvayorapyabhAvaH, tadarzayati-atastvanyathetyAdi aniSTApAdanasAdhanaM gatArtha yAvat khapuSpavaditi / evaM dravyato bhAvAbhAvAtmakatA vyAkhyAtA / 15 kAlato'pi cetyAdi, vinAzotpAdayorekakAlatvAt piNDazivakAdInAM piNDo na bhUtaH zivako bhUta ityekameva bhUtamabhUtaM ca kAlabhedAt / atItAnAgatAbhyAM vRttibhyAmasaMsRSTatattvA zivakAditA vartamAnaikakAlA / na yathA lokavAda iti avijJAtArthatattvo loko mithyA brUta iti vaidhodAharaNaM pailAlamagnidahatIti, etat svavacanAnumAnapratyakSaviruddhaM vacanamiti / tad bhAvayati -yadi tad dahyata evetyAdi yAvad bhasmIkaraNAnupapatteH pUrvavat palAlakAlavat , kAlasya bhinnatvAbhyupagamAt / paraH parihAraM 20 manyeta -dezaH palAlasya dahyate sa ca palAlameveti / tasyottaram-tathApItyAdi gatArtha yAvad dezasyApi bhasmIkaraNAnupapatteriti / athAkAzavyatirekelyA[di], syAnmatam - dravyArthikanayamate80, 'bhedAt palAlAdimUrtadravyeSveva sambhavAdAkAzAdyamUrtidravyavyatirekeNa palAlameva dahyate nAkAzAdIti / tadapi netyAdi, abhUtatadbhAve'rthe cipratyayaH, tadantena bhasmIkaraNazabdenAnyo dAho vartate anyacca palAlamiti bhinnaarthtvaadprihaarH| athApyekatvaM palAlasyeSyate dravyArthAbhedAt tatastasya dAhyatA nAsti 25 bhasmatvAbhUteriti / tathA ghaTa ityAdi kAlata eva bhAvAbhAvAtmakatvaviparyaye'nyadudAharaNaM pUrvavad gatArtha [sa prasaGgam / bhideH kapAlaviSayatvAd ghaTasya UrddhatAdyAkAratvAt kAlabhedAdanupapattiH / prastutaghaTodAha naiva bhavet ya0 // 2 anyastvanya bhA0 // 3 dRzyatAM pR0 543 Ti. 4 // 4manoMtadezaH bhA0 / manoMtardezaH pA0 De0 / mAnAMtardezaH raM0 / mAnoMtardezaH vi0 // 5 matobhedAt pra0 // 6 vipra bhA0 / "kRbhvastiyoge sampadyakartari ciH [pA0 5 / 4 / 50] 'abhUtatadbhAve' iti vaktavyam / vikArAtmatAM prApnuvayAM prakRtau vartamAnAd vikArazabdAt khArthe cirvA syAt krotyaadibhiryoge|" pA0 siddhAntakau // 7rthaprasaMgam 20 // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavAde doSapradarzanam ] dvAdazAraM nayacakram kSetrataH zUnyaM na prvishyte.........| bhauvato'saMyato na pravrajati / evameva bhavyo na sidhyti| raNe bhAvayitumupAdAnamasyeti / athavA pUrva ghaTapaTAvudAhRtau, iha darzanaviparyaye'pyudAharaNadvayam , tathA ca kSetrato bhAvatazca dve dve vakSyati, bhAvanAdRDhIkaraNArthatvAt kriyAntaragatatvabhAvanAto nyAyaprAptidarzanAt / kSetretaH zUnyamityAdi pravezagamanasthAnAnupapattirgatArthA, 'tiSThatigacchativiparyayeNa prAsaGgikamudAharaNam / / bhAvato'saMyata ityAdi, anAdikAlasambaddhadarzanacAritramohanIyodayajAyA avirateH pRthagbhAvaH pravrajyA prakarSavrajanaM viratiH, sA kathamasaMyate ghaTate ? evameveti ekasya bhAvAbhAvAtmakatvAdhikArAnuvRttyA bhAvataH 'siddha-bhavyakAlabhedAdayuktamityudAharati / mammawwwmawwwmawwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww wwwwwwwwwwwww 1degNArthatvA kriyA bhA0 / NArthasvA kriyA ya0 / atra NArthamvA kriyA ityapi pAThaH sambhavet , tathA ca 'bhAvanAdRDhIkaraNArtha vA, kriyA" ityapi bhavet // 2 gatabhAva bhA0 // 3 tiSThatiga bhA0 // 4 "nArakAdyAyu:prathamasaMvedanakAle eva nArakAdivyapadezo bhavati RjusUtranayadarzanena / yata uktaM nayavidbhiH RjusUtrasvarUpanirUpaNa kurvadbhiH- 'palAlaM na dahatyagnirbhidyate na ghaTaH kvacit / na zUnyAnnirgamo'stIha na ca zUnyaM pravizyate // 1 // nArakavyatiriktazca narake nopapadyate / narakAnnArakazcAsya na kazcid vipramucyate // 2 // ' ityAdi / " iti abhayadevasUrikRtAyAM tIsUtravRttau 4 / 10 / 174 / "tato nArakAdyAyurvedanaprathamasamaye eva nArakAdivyapadezaM labhate / etacca RjusUtranayadarzanam / tathA ca nayavidbhiH RjusUtranayanirUpaNaM kurvadbhiridamuktam -palAlaM na dahatyanirbhidyate na ghaTaH kvacit / nAzUnye (na zUnyAd ?) niSkramo'stIha na ca zUnyaM pravizyate // 1 // nArakavyatiriktazca narake nopapadyate / narakAnnArakazcAsya na kazcid vipramucyate // 2 // ityAdi / " iti malayagirikRtAyAM prajJApanAsUtravRttau 173 / "Rju vartamAnasamayaM vastu svarUpAvasthitatvAt , tadeva sUtrayati paricchinatti nAtItAnAgatam , tasyAsattvena kuTilatvAt / tasya vacanaM padaM vAkyaM vA, tasya vicchedo'ntaH sImeti yAvat / .......... / tasya ca pUrvAparaparyAyairvivikte ekaparyAya eva prarUpayato vacanaM vicchidyate ekaparyAyasya paraparyAyAsaMsparzAt / uktaM ca tanmatamarthaM prarUpayadbhiH- 'palAlaM na dahatyagnirdahyate na giriH kvacit / nAsaMyataH pravrajati bhavyajIvo na sidhyati // ' palAlaparyAyasya bhagnisadbhAvaparyAyAdatyantabhinnatvAt yaH yaH palAlo nAsau dahyate yazca bhasmabhAvamanubhavati nAsau palAlaparyAya iti|" iti abhayadevasUriviracitAyAM sammativRttau 1 / 5 / "tatra RjusUtraH kuTilAtItAnAgataparihAreNa vartamAnakSaNAvacchinnavastusattAmAtram Rju sUtrayati anyato vyavacchinatti sUtrapAtavat / na hyatItamanAgataM vAsti / yadi syAtAmatItAnAgate na tarhi mRtaputrikA yuvatiH putrakamuddizya rudyAt na ca putrArthinI yoSit aupayAjikAdi viziSTadevatAsannidhau vidadhyAt / taddhi vastu vartamAnakSaNAvasthAyyeva, ma jAtucit tataH paraM sattAmanubhavati, nApi atItakAlAsAditAtmalAbhaM kiJcit tatrAnveti, svakAraNakalApasAmagrIsannidhAvutpadya kharasabhaGguratAmavalambante tatkSaNamAtrAvalambinaH srvsNskaaraaH| evaM ca sati ya ete kartRbhUtadravyazabdasannidhau kriyAzabdAH prayujyante yathA devadattaH pacati paThati gacchatIti karmabhUtadravyazabdasanidhI vA yathA ghaTo bhidyate ghaTaM vA bhinattItyevamAdayo ma yathArthAH / katham ? yato nAmazabdena avikRtarUpasya dravyasyAbhidhAnAta kriyAzabdena ca vikArasya pratipAdyatvAt , na ca vikArAvikArayoraikAdhikaraNyamasti viruddhatvAt / arthapratyAyanAya hi prayuktaH zabdo biruddhamartha pratipAdayan naiva samyagjJAnamAdhatte, ayathArthatvAt , mRgatRSNAyAM salilazabdavaditi / uktArthasaMvAdI ca zloko gItaH purAvidA - palAlaM na dahatya mi kacit / nAsaMyataH pravrajati bhavyo'siddho na sidhyati // palAlaM dahyata iti yad vyavahArasya vAkyaM tad virudhyate / atra wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwm wwwwwwwwwwwwwwwwwwwnwwwm AnmM Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkatam [saptama ubhayobhayAre 'kumbhaM karoti' iti AdAvapyAha / na tathA ghttte| yadi sa kumbha eva mRdavasthAyAm, na kriyate, bhUtatvAt, anyamRdvat / athAbhUtaH, na kriyate saH, abhUtatvAt, khapuSpavat / kathamasan kumbha ucyate vA ? athavaikamevodAharaNaM dravyAdicaturvidhatvaM yojayati ityAha - 'kumbhaM karoti' ityAdAvayAha, 5 mRnmardanakAle'pyAha 'kumbhaM karomi' iti kumbhakAraH, apizabdAt karaNakAle nirvRttyuttarakAle ca kRtaH kumbha iti / na tathA ghaTate, 'yathA loko vadati' iti vartate / yadi sa kumbha evAnivRtto'pi mRdavasthAyAm , na kriyate, bhUtatvAt , yad bhUtaM tanna kriyate, yathA anyA mRt / athAbhUtaH kriyata iti manyase, ma kriyate saH, abhUtatvAt , khapuSpavat / kathamasan kumbha ucyate vA ? www vAkye vAkyArthapratipattaye padArthapravibhAgakAle palAlazabdo viziSTAkAradravyavacano nAmazabdaH, taddhi dravyaM yAvat tasminnevAkAre vartate tAvadeva palAlazabdavAcyam / anyadA tu palAlabhAvena tasyAbhAva eva, tadbhAvenAbhAvAt, paTavat / tasmAt sthirarUpamavyApAramudAsInamavikRtaM palAlazabdena vastu pratipAditam , kathaM tadeva 'dahyate' ityanena zabdenocyeta, kriyAzabdasya vikArAbhidhAyitvAt ? na hi sa evArtho vikArazcAvikArazca bhavitumutsahate / yadi hi tat palAlaM na tarhi tadeva dahyate, avipariNatatvAt , prAgavasthAvat / vipariNamamAnaM ca palAlameva tanna bhavati, vipariNAmazabdasya bhAvAntaravAcitvAt / tasmAd yAvat tat palAlaM tAvanna dAte yadA dahyate tadA palAlaM na bhavatItyato naitAvekasyArthasya pratyAyanAya samyagjJAnopajanakAraNam , zabdAntarApasyasahiSNutvAta pramattagItAvetAviti / evaM ghaTAdhudAharaNabhAvanA kaaryaa|" iti siddhasenagaNiviracitAyAM tattvArthabhASyavyAkhyAyAm 5 // 31 // "palAlaM na dahatyagnirbhidyate na ghaTaH kvacit / nAsaMyataH pravrajati bhavyo'siddho na sidhyati // 31 // " iti yazovijayopAdhyAyaviracite nyopdeshe| "sUtrapAtavajutvAdRjusUtraH / 7 / ... samayamAtramasya nirdidikSitam / 'kaSAyo bhaiSajyam' ityatra ca saJjAtarasaH kaSAyo bhaiSajyam , na prAthamikakaSAyo'lpo'nabhivyaktarasatvAdasya viSayaH / pacyamAnaH pakvaH, pakvastu syAt pacyamAnaH syAduparatapAka iti |....."evN kriyamANakRta-bhujyamAnabhukta-badhyamAnabaddha-sidhyatsiddhAdayo yojyaaH| tathA pratiSThante'sminniti prasthaH, yadeva mimIte, atItAnAgatadhAnyamAnAsambhavAt / kumbhakArAbhAvaH, zivakAdiparyAyakaraNe tadabhidhAnAbhAvAt, kumbhaparyAyasamaye ca svAvayavebhya eva nivRtteH / sthitaprazne ca 'kuto'dyAgacchasi' iti ? 'na kutazcit' ityayaM manyate tatkAlakriyApariNAmAbhAvAt |......atH palAlAdidAhAbhAvaH prativiziSTakAlaparigrahAt / asya hi nayasyAvibhAgo vartamAnasamayo viSayaH agnisambandhanadIpanajvalanadahanAni asaGkhyeyasamayAntarAlAni yato'sya dhnaabhaavH| kiJca, yasmin samaye dAhaH na tasmin palAlam bhasmatAbhinivRtteH, yasmiMzca palAlaM na tasmin dAha iti / yat palAlaM tad dahatIti cet, na, sAvazeSAt / samudAyAbhidhAyinAM zabdAnAmavayaveSu vRttidarzanAdadoSa iti cet, na, tadavasthatvAt , ekadezadAhAbhAvasyoktatvAt / niravazeSadAhAsambhabAditi cet, na, vacanavirodhAt tadavasthatvAcca / vacanavirodhastAvat yadi niravazeSasya palAlasya dAhasyAsambhava ityekadezahAhAta palAladAho nAdAhaH nanu bhavadvacanasya niravazeSaparapakSadUSakatvAbhAvAt parapakSakadezasya dUSakatvam , ataH ekadezadUSakatvAt kalamapIdaM dRSakamevetyasya sAdhakatvasAmarthyAbhAva iti / tadavasthatvamapi 'ekasamaye dAhAbhAvaH' ityuktatvAt / avayavAnekatve yadyavayavadAhAt sarvatra dAho'vayavAntarAdAhAt nanu sarvadAhAbhAvaH / atha dAhaH sarvatra, kasmAnnAdAhaH ? ato na dAhaH / evaM pAnabhojanAdivyavahArAbhAvaH / na zukaH kRSNIbhavati, ubhayorbhinnakAlAvasthatvAt pratyutpanna viSaye nivRttaparyAyAnabhisambandhAt / sarvasaMvyavahAralopa iti cet, na, viSayamAtrapradarzanAt / pUrvanayavaktavyAt saMvyavahArasiddhirbhavati / " iti tattvArtharAjavArtike 1 // 33 // 1(caturvidhatve ) // 2 'karomi' ityapi pAThaH syAdatreti cintyam // 3 karoti ya0 // 4 dRzyatAM pR0 54250 3 // wwwww Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokavAde kriyA'bhAvapradarzanam ] dvAdazAraM nayacakram athocyeta-satyam , prAgabhUtaH, idAnIM kriyate, kriyamANazca bhavatIti / atrApi yadyabhUto na tarhi kumbhaH sa kriyate, bhUtatve'pi kRtakaraNavaiyarthyAnna kriyte| athAbhUto'pi kumbha ucyate, pRthivyapi te kumbha iti prAptA / tatazca kriyaa'bhaavH| na ca ksyaashcidpyvsthaayaam............"kriyaa| kathaM tarhi so'kriyamANaH kumbho jAtaH ? ko vA bravIti 'jAtaH' iti, 5 dravyAdito janmavinAzasamatvAt ? sa na jAyate iti kiM zakyo vaktum ? om, athocyeta pakSadvayAnAzrayaNena parihArasamartha matvA pakSAntaraM saMzritya satyaM prAgabhUta idAnIM kriyate, kriyamANazca bhavatIti / atrApi bhUtAbhUtatvavikalpadvayAnativRttiH, yadyabhUto na tarhi kumbhaH saH, paTAdivat kumbhatvenAbhUtatvAd na kriyate nApi 'kumbhaH' iti vaktavyaH / bhUtatve'pi paiTAdivaJca sAnnidhye ku~takaraNavaiyarthyAd na kriyate / athAbhUto'pi piNDAdiH svapakSe rAgAd lokAnuvRttyA vA kumbha ucyate 10 pRthivyapi te kumbha iti prAptA kumbhatvenAbhUtatvAt tvadiSTakriyamANakumbhavat / tatazca kriyA'bhAvaH, pRthivyarthakriyAvaiyarthyavat kumbhArthakriyAyA abhaavH| tad bhAvayati-na ca kasyAzcidapyavasthAyAmityAdi yAvat kriyeti / dravyataH sarvapradezAtmakasya paramANumAtre'varuddhatvAnna kriyA, dravyAntare tvabhAvAdabhAvaH / kSetrato budhamadhyordhvAdibhAgAvaSTabdhakSetravAditvAt katamo ghaTaH kriyate ? kAlataH pratikSaNamanyAnyapradezaspandAvarodhAt , bhAvataH sarvasaMsthAnarUpAdisamAhArAtmakatve ghaTasya bhAvaM bhAvaM prati pRthaktvAt kA kriyA ? 15 .. yasmAt kriyamANameva tu kriyate mRdAharaNAdIti caturdhApyetadudAharaNam / ___ apara Aha - kathaM tarhi so'kriyamANaH kumbho jAtaH, kriyAyA abhAvAda kriyamANo'kriya-36.1 mANatvAt kumbho jAyate khapuSpavaditi prAptam , aniSTaM caitat , lokaprasiddhyuparodhitvAditi / atrocyateko vA bravIti 'jAtaH' iti ? ahaM tu lokamevAyuktavAdinaM manye, dravyAdito janmavinAzasamatvAt, ya eva jAtaH sa eva vinaSTo yatraivaM tatraiva yadaiva tadaiva yathaiva tathaiveti bhAvAbhAvayorbhAvo bhavanam , sa eva 20 bhAvAbhAvabhAvo vastu saidasadAtmakabhavanam , vastutvAt pUrvAbhAva eva bhAvo'sya piNDAdeH, pUrvabhAvasyAbhAvo vinAzaH, sa eva uttarottaro bhAvo janma iti janmavizayorlakSaNam , tayostulyatvAd dravyAditaH / sa mauvAbhAvAtmako'rtho na jAyata iti kiM zakyo vaktum / iti / omityucyate, sa 'na jAyate' iti 1zrayeNa pari y0|| 2degvRtte pra0 // 3 ghaTA ya0 // 4 kRte ya0 // 5degtvAt kriyA pra0 // 6 vyaditvAt yaH / (travyApitvAt ?) // 7degmanyAnyAnyapradezasyaMdA bhA0 / 'manyonyapradezAsvaMdA' ya0 // 8degcAdikriyamANokriyamANatvAt kuMbho ya0 / 'ghAtkriyamANAkriyamANatvAt kubho bhA0 / (bAda kriyamANatvAt ?) / atra 'vAda kriyamANatvAt kuto iti vAdakriyamANo'kriyamANatvAt kuto ityapi vA pATho'pi syAt // 9 dravyato bhA0 // 10 degva ca ya0 // 11 bhavanaM ta eva pra0 // 12 sadAsadAtmaka ya0 / sadAtmaka bhA0 // 13 pUrvabhASo vinAzaH bhA0 // 14 degnAzolakSaNa tayostutvAdravyAditaHpra0 // 15bhAvAtmako bhA0 // naya0 69 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [saptama ubhayobhayAre vinazyattvAt, pUrvavat / 'na vinazyati' ityapi zakyaM vaktuM jAyamAnatvAduttaravat / etadudAharaNaM nivartyakarmaviSayAsu vikAryakarmaviSayAsu ca kriyAsu, sarvAkhapi tAveSaiva vArtA / prApyakarmakriyAsvapi ca kaasucit| evaM tAvadutpannazabdAnAM nirvissytaa| dravyazabdeSvapi bhAvAbhAvAtmakatvAta 5 sarvabhAvAnAM kutaH tattvopanipAti vacanam ? bhrUkSepAdivattu svAbhiprAyasUcanaM kRtasaGketAnAM kriyte| zakyo vaktumiti / kasmAt ? vinazyattvAt , ghaTAvasthA hi janma, sA vinazyadavasthaiva uktanyAyAt , pUrvavaditi tvaMdiSTAnantarAghaTAvasthAvat / 'na vinazyati' ityapi zakyaM vaktuM jAyamAnatvAduttaravata ghaTAvasthAvaditi / 10 etadudAharaNaM nivartyaghaTAdikarmaviSayAsu karaNapacanAdikriyAsu, vikAryapalAlAdiviSayASu ca dahanAdikriyAsu, sarvAsvapi tAsveSaiva vArtA - nAsti kAcit kriyeti / 'grAmaM gacchati' ityAdiprApyakarmikAsu kathamiti cet, prApyakarmakriyAsvapi ca kAsuciditi gacchativrajatyAdiSu bhAvitam , kAsucit tu himavadAdityazravaNadarzanAdiSu yadyapi naiSA vArtA, zabdaghaTazravaNadarzanAdiSveSaiva vArtA / kiJca, kRta-dagdha368-2 gatAdizabdaizca 'kta'pratyayAntairyAH kriyA ucyante tAsAM niSThitatvAd bhUtakAlavihitatvAcca ktasya 'kizcinniSThitaM 15 kizcidaniSThitaM mRtpalAlAdi karma' iti kRtAkRtatvAnupapatteH sutarAM prayogAbhAva iti suSTucyate- yathA loko vadati na tathA ghaTata iti / / . evaM tAvadutpannazabdAnAM kriyAvAcinAmAkhyAtAnAM nAmnAM pAcakAdInAM zuklAdiguNazabdAnAM ca nirviSayatA nirarthakatetyarthaH / dravyazabdeSvapItyAdi yAvad vacanamiti sarvabhAvA bhAvAbhAvAtmakA ityuktaM vistarataH, tadvAcyabhimatAnAM zabdAnAmuktanyAyena tadasaMsparzAt kutaH tattvaM bhASAbhAvAtmakaM vastUpanipatituM 20 vacanasya 'zIlaM dharmaH sAdhukAritA vA kasyacit ? iti / evaM tarhi zabdArthavyavahArahAniriti cet , 'na' ityucyate, asti zabdArthasaMvyavahAraH saMjJAsaMjJi 1datviSTa pA0 De0 vinaa| ratviSTa pA0 dde0|| 2 nirvAditrividharmasvarUpaM vAkyapadIye [ zlo0 317/45-54 1 siddhahemabRhadvattau [2||2||3-c vistareNa vilokanIyama / 'nirvartya vA vikArya vA prApyaM vA yat kriyAphalam / tad dRSTAdRSTasaMskAra karma karturyadIpsitam // ' iti trividhaM karma // 3degprajatyAdiSu bhA0 / dRzyatAM pR0 126 Ti. 15, atra gacchativrajatyAdiSu ityapi pAThaH sambhavet // 4 kAlAdhyanoratyantasaMyoge [pA0 2 / 3 / 5],'': evaM manyate-yatra kazcit kriyAkRto vizeSa upajAyate tanyAyyaM karmeti / na ceha kazcit kriyAkRto vizeSa upajAyate / naivaM zakyam / ihApi na syAt - AdityaM pazyati, himavantaM zRNoti. grAmaM gacchati |....."krmnnynn [ pA0 3 / 2 / 1] 'karmaNi nivatyamAnAvAkrayamANa' iti vaktavyam / iha mA bhUt-AdityaM pazyati. himavantaM zRNoti, grAma gacchatIti / " iti pAtaalamahAbhASye // 5"ktaktavatU niSThA [pA0 1 / 1 / 26] etau niSThAsaMjJau staH / niSThA [pA0 3 / 2 / 102] bhUtArthavRtterdhAtorniSTA syAt' iti / pA0siddhAntakaumudyAm // 6 dRzyatAM pR0 543 Ti0 4 // 7 dRzyatAM pR0 542 paM0 3, pR. 544 paM0 6 // 8 "A kvestacchIlataddharmatatsAdhukAriSu ||"-paa0 3 / 2 / 134 // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'anyApohaH zabdArthaH' ityabhidhAnam] dvAdazAraM nayacakram 547 atra cAnyApohaH zabdArthaH / Aha hi- zabdAntarArthApohaM hi svArthe kurvatI zrutiH 'abhidhatte' ityucyate [ ] / sambandhasannivezAtmakaH / bhrUkSepAdivattu akSinikocaiH pANivihArairdhakSepAdibhizcAGgavikAraiH svAbhiprAyasUcanaM kRtasaGketAnAM kriyate, abhipretArthaparyAyamAtratvAt tAsAM kriyANAm , tathA zabdasyApi abhidheyAbhimatArthaparyAyamAtraparamArthatvAt tadarthapratipattyupAyaH zabdo bhrakSepAdivat / saMjJA saMjJaiva saMjJApanAt / na vAcakaH zabdaH, / puruSANAM kRtasaGketAnAM pratipattyupAyaH, akRtasaGketAnAM tu zabdagaDumAtrasampratyayanimittatvAt / yathoktam - "vikalpayonayaH zabdA vikalpAH shbdyonyH|| teSAmatyantasambandho nArthAJ zabdAH spRzantyapi // [ ] iti / evaM vastuno bhAvAbhAvAtmakasyAnirdezyatvAt paramArthasyAvAcakaH, saMvRtisatastu vyavahArasya vAcaka ivopalakSaNabhUtaH shbdH| __ atra cetyAdi / nayamatena vastusvarUpaM zabdArthasambandhaM cAvadhArya zabdArtho'dhunAvadhAryate - atra ca vidhiniyamavidhiniyamabhaGge'nyApohaH zabdArthaH / yasmAdAha - zabdAntarArthetyAdi, zabdAdanye zabdAH zabdAntarANi, teSAmarthAnapohate ghaTazabdaH paTAdizabdAnAM svato'nyeSAM vyavahArAnupAtAt / 'svAthai kurvatI zrutiH' iti vacanena bhAvAbhAvAtmakamarthaM darzayati / 'abhidhatte' ityucyata iti, na paramArthato'bhidhatte'rthAtmano'nabhilApyatvAt saMjJAparamArthatvAt 'abhidhatte' ivAbhAti lakSayana saGketavazAdarthamiti eSa padArthaH / 15 10 369-2 1bhRtkSepa ya0 / dRzyatAM pR. 242 paM0 10, pR0 267 paM0 11 / "uddyotakarastu pramANayati-devadattasya rUparasagandhasparzapratyayA ekAnekanimittAH, mayeti pratyayena pratisandhIyamAnatvAt , kRtasamayAnAmekasmin nartakImrakSepe yugapadanekapuruSANAM pratyayavat / asyAyamarthaH - yathA kila 'nartakIbhrabhaGgAnantaramasmAbhirvastrANi prakSeptavyAni' ityevaM kRtasamayAnAM bahUnAM nAnAkartRkAH nAnAbhUtAH pratyayAH nimittasya bhrUbhaGgasyaikatvAd 'mayA dRSTo mayA dRSTaH' iti pratisandhIyante tathehApi nAnAviSayAH pratyayA nimittasyaikatvAt pratisandhAsyante / yaca tadekaM nimittaM sa Atmeti / " iti tattvasaGgrahapaJjikAyAm , zlo. 180-181 // 2 "antareNa khalvapi zabdaprayoga bahavo'rthA gamyante'kSinikocaiH pANivihAraizca / " iti pAtaJjalamahAbhASye 2 / 1 / 1 // 3 dRzyatAM pR. 243 paM0 10-14 // 4(mAtramapratyayanimittatvAt ???) / dRzyatAM pR0 243 paM0 10 // 5 dRzyatAM pR0 243 paM0 9, pR0 498-1 / "yadadhikRtyAha 'vikalpayonayaH zabdA vikalpAH zabdayonayaH' iti / [vyAkhyA - ] yadadhikRtyAhAcAryaH-vikalpayonayaH vikalpakAraNAH zabdAH vikalpAH zabdayonaya iti| [pR0 1 / 334 ] ...... yathoktam - 'vikalpayonayaH zabdA vikalpAH zabdayonayaH' iti / [vyAkhyA -] yathoktaM bhadantadinnana- vikalpayonayaH zabdA vikalpAH zabdavikalpAH zabdayonaya ityAdi / " [pR0 1 / 337 ] iti haribhadrasUriviracitAyAM khopazavyAkhyAsahitAyAm anekAntajayapatAkAyAm / bauddhAcAryadiGgAgasyaiva 'bhadantadinnaH' iti nAma iti dhyeyam , dRzyatAM Ti0 9 // 6 nArthI zabdA ya0 / nArthI zabdA bhA0 / dRzyatAM pR. 498- 1 // 7 bhUtazabdaH pr0|| 8 bauddhamate 'apohaH zabdArthaH, pratibhA ca vAkyArthaH' iti vijJAyate, tathAhi-"apohaH padArthatvena kalpitaH / sa vAkyAdapoddhRtya kalpitasya padasyArtha iSTaH / vAkyArthastu pratibhAlakSaNa eva / yathoktam - apoddhAre padasyAyaM vAkyAdartho vivecitaH / vAkyArthaH pratibhAkhyo'yaM tenAdAvupajanyate // ' iti / " iti tattvasaGgrahapaJjikAyAm, pR. 294 // 9 bauddhAcAryadiGgAgasya vacanamidam / 'dinaH' 'dinakaH' 'dattakaH' iti ca diGgAgasya nAmAntarANyapi santi / saMskRtabhASAyAM datta iti dattaka iti ca rUpam , tayoreva prAkRtabhASAyAM yathAkrama dina iti dinaka iti ca rUpaM bhavati / tatra prAcInanagrantheSu [ nayavRttI wwwww Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwmumtam mwwwwAM WW. www nyAyAgamAnusAriNIvRttyalakRtam [saptama ubhayobhayAre pratibhA ca vaakyaarthH| vAkyArthastarhi kaH ? ucyate-pratibhA ca vAkyArthaH / zabdAbhyAsavAsanAjanitA'rtheSu pratibhA vAkyebhyo jAyate tirazcAM manuSyANAM ca yathAbhyAsaM svajAtiniyatA svapratyayAnukAreNa zUra-kAtarAdInAmiva pR0 63 paM0 5, pR0 96 paM0 6, pR0 545 Ti. 1, anekAntajayapatAkAvyAkhyAyAM pR0 11337 ityAdisthAneSu ] dinna iti, siddhasenagaNiviracitAyAM tattvArthabhASyavyAkhyAyAM [5 / 24 ] dattaka iti, anyatra ca bahuSu sthAneSu diGgAga iti tridhApi nAmanirdezo dRzyate / prAcIneSu cInadezIyagrantheSu ca dinna iti dinnaka ityapi ca diGgAgasya nAma upalabhyate, dRzyatAM On Yuan-chwang's Travels in India by Thomas-watters, Part II. p. 211-2121 "tena AcAryadinAgasyopari yad uDyotakareNoktam - 'yadi zabdasyApoho'bhidheyo'rthastadAbhidheyArthavyatirekeNAsya khArtho vaktavyaH, atha sa evAsya svArthastathApi vyAhatametat 'anyazabdArthApohaM hi khArthe kurvatI zrutirabhidhatte ityucyate' 1 iti / asya hi vAkyasyAyamarthastadAnIM bhavati 'abhidadhAnA abhidhatte' iti' [ nyA. vA0 2 / 2 / 67] / tadetad [vAkyArthAparijJAnAduktam / " iti tattvasaGgrahapaJjikAyAma, zlo0 1016 / sanmati vR0 pR. 204 / "na cAnyApohamAtraM zabdArthaH, vidhinirapekSasya vyatirekasyAprasiddharanvayasya ca vyatirekazUnyasyAnupalabdheH parasparApekSAbhyAmanvayavyatirekAbhyAM sarvatrArthAdhigateH 'vyatirekasyaiva prAdhAnyam' ityayuktam / tathA cAha dattakabhikSureva- arthAntarApohaM hi svArthe kurvatI zrutiH 'abhidhatte' ityucyte| 'hi'zabdo yasmAdarthe, yathA vRkSazabdo'vRkSazabdanivRttiM khArthe kurvan svArtha vRkSalakSaNaM prtyaayytiityucyte| evaM ca nivRttiviziSTaM vastu zabdArthaH, na nivRttimAtram , alakSaNIyameva ca syAnnivRttimAtram , avastutvAt , kharaviSANakuNThatIkSNatAdivarNanavat / atra ca na prAga vidhinA ghaTaM gRhItvA pazcAdanyApohaM karoti, nApyanyApohaM kRtvA pazcAd ghaTaM kAlabhedena gRhNAti / krameNa hi grahaNe hasiSThatvAt kSaNikatvAcca sarvabhAvAnAM dhanerjJAnasya ca na yuktaM vyApAradvayAnuSThAnam / santAnAccet, tadayuktamavastutvAt / evaM tarhi ghaTagrahaNamanyApohazca yugapadubhayaM siddham , yathA saviturudaye santamasavidalanaM kharUpaprakAzanaM ca khabhAvAt / evaM sati ubhayamabhidheyaM sAmAnyaM vizeSazcatyavazenApi prtipttvymnyaapohshbdaarthvaadinaa| anvayavyatirekayostulyakakSatvAd vidheya( ubhaya ?)mapi pradhAnamevAstu, na hi dvayorarthayordhavakhadiravad yugapadupAttayorekasya guNabhAvakalpanA zreyasI / nanu cAnvayasya prAdhAnye'bhyupeyamAne prayatnAnantarIyakatvamavyAptasapakSaM sad naivAnityatvaM gamayet / kena cedamuktaM 'vyAptasapakSaM gamayati, avyAptasapakSaM na gamayati' iti ? etAvattu ucyate - anvayanirapekSo na gamayati vyatirekaH, nApi vyatirekanirapekSo'nvayaH pratipAdako'rthasya, parasparApekSatAyAM ca zibikodvAhakAdivat sarvatra prAdhAnyaM kvacid vivakSAvazAdvA anyatarasya guNapradhAnakalpaneti, yathAha dvAdazazatikAyAm - yadapyuktam 'aprasaktasya kimarthaM pratiSedhaH' ? iti, naivaitat pratiSedhamAtramucyate, kintu tasya vastunaH kazcid bhAgo'rthAntaranivRttyA loke gamyate yathA viSANitvAdanazvaH iti / na cAkSipto vizeSaH, sAkSAdabhidhIyamAnatvAt / yathaiva sAmAnyamucyate tathA vizeSo'pItyubhayamatra mukhyaM vAcyamityataH sAmAnyavizeSAtmakamevAbhidheyam / " iti siddhasenagaNiviracitAyAM tattvArthabhASyavyAkhyAyAm 5 / 24 / "sa eva cAyaM samAnarUpapratibhAsI bhedo nirdiSTa AcAryadiGgAgena / kathamityAha - arthAntaralyAvRttyA tasya vastunaH kazcid bhAgo gamyata iti, tathA zabdo'rthAntaranivRttiviziSTAneva bhAvAnAha ityAdinA / 'Adi'grahaNAt zabdArthAntarApohaM kurvatI zrutirabhidhatta ityAdiparigrahaH [ pR0 251] 'AcAryadiGgAga Aha" ......zabdA[A]ntarApohaM kurvatI zrutiH svArthamabhidhatte iti / " [ pR0 253 ] iti pramANavArtikasvavRtteH karNakagomiviracitAyAM TIkAyAm 1 / 129 / "kimapoho vAcyo'thAvAcya iti / yadi vAcyaH, anaikAntikaH zabdArthaH 'anyApohaH zabdArthaH' iti / anavasthA vA, athAnapohavyudAsarUpeNAbhidhIyate'pohaH tasyApyanya ityanavasthA / athAvAcyaH, 'zabdArthAntarApohaM karoti' iti vyAhatam / yadi ca zabdasyApoho nAbhidheyArthaH, abhidheyArthavyatirekeNa svArtho vaktavyaH / atha sa evAsya svArthaH tathApi vyAhatam anyazabdArthApohaM khArthe kurvatI zrutiH abhidhatta ityucyate iti / tasya vAkyasyAyamarthastadAnIM bhavati-anyadanabhidadhAno'bhidhatta iti / " iti ukSyotakaraviracite nyAyavArtike 2 / 2 / 67 // 1dRzyatAM pR0547di. 8||2"prmaarthtstu vAkyArtha eka eva, sarvo'pi zabdaH pratibhAyA eva heturiti tattvarUpamidAnIM MMw Www Wwwwwr Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratibhA vAkyArthaH' ityabhidhAnam ] ayamRjusUtradezatvAt paryAyAstikaH / dvAdazAraM nayacakram vyAghrAdizabdazravaNAt kopa-harSa- bhayAdinimittetyAdi yathAvadanugantavyam / vAkyArthapratipattyupAyaH padArtho - san vAkyAdapoddhRtya utprekSayA vyAkhyAyate / 549 ayaM punarnayaH katamaH zAstravihitAnAmiti cet, RjusUtra dezatvAt paryAyAstikaH / ekaikasya 1 prastAvayitumAha-abhyAsAt pratibhAhetuH sarvaH zabdo'paraiH smRtaH / bAlAnAM ca tirazcAM ca yathA'rthapratipAdane // [ vAkyapa0 2 / 118 ] aparairAcAryaiH sarvaH yaH kazcicchandaH sa pratibhAhetuH jaDAnAmapi pratibhAheturityAha - bAlAnAmityAdi / AstAM viditasamayasya kiM na bhaviSyatyasau pratibhAhetuH / ye'pyaviditasaGketA amI bAlA jaDaprAyA vA tiryaJcaH teSAmapyanAdivAsanAvazAt tadarthaH pratIyamAno dRzyate zabdaH / tathA ca jaDAnAmapi prANinAM niyatapadaH zabdaH sambodhanAyodIryate / tena pratiniyatajAtyanusAreNa niyataiva kAcit pratibhA prabodhyate iti tanmUla eva sarvaH kazcit teSAM vyavahAraH / anenaitaducyate yadiyaM pratibhA sarvaprANisaMvedyA zabdanimittA sakalavyavahAramUlabhUtA'napahnavanIyA / tadapahave svAtmaiva vipralabhyate / tat pratibhAbhyupagamo'vazyAzrayaNIyaH // 118 // abhyAsAt pratibhAheturityuktam / tatrAbhyAsaH kimidAnIntana uta janmAntarabhAvI ? tasya ca kiM svarUpamityAzaGkayAha - anAgamazca so'bhyAsaH samayaH kaizcidiSyate / sa cAbhyAso'nAgama idAnIntano na bhavati, na hi bAlasya tadaivopadiSTaM kenacit iti janmAntarabhAvyeva / sa ca samaya iSyate saGketasvarUpo'sAviSyata iti kharUpamevAsya sphuTayitumAha - anantaramidaM kAryamasmAdityupadarzakaH // [ vAkyapa0 2 / 119 ] sa cAnantaramidaM kAryamityupadarzanasvabhAvaH / yathA kazAbhighAtamAtrasamanantarameva vAjino'tiyAnti aGkuzAbhighAtena ca gajAH evamanye'pi prANino'nAdivAsanAbhyAsavazena pratibhAtaH samucitavyavahAraM kurvanto lokayAtrAM nirvAhayantIti sthitam / evamakhaNDameva vAkyam, pratibhA ca vAkyArtha iti samAzrayaNIyam / padapadArthApoddhAramAzritya pratinidhyAdikalpanaM prAsaGgikAdinyAyanirvAhazca bhaviSyatIti vyavasthApitam / ....... atha pratibhAkharUpameva pUrvopakrAntamanubadhnannAha - vicchedagrahaNe'rthAnAM pratibhA'nyaiva jAyate / vAkyArtha iti tAmAhuH padArthairupapAditAm // [ vAkyapa0 2 / 144 ], devadattAdipadebhyo bicchinnebhyastadarthAnAM vicchedenaiva grahaNe pratyayavelAyAmekA pratibhA padArthamativyatiriktaiva jAyate / tAM ca vAkyArthaM vaiyAkaraNA AhuH / upAya ityAha - padArthairupapAditAmiti / padArthairasatyairevopAdhibhUtairupapAditAmabhivyaktAmiti // " iti puNyarAjavira - citAyAM vAkyapadIyaTIkAyAm / "abhyAsAt pratibhA hetuH sarvaH zabdaH samAsataH / bAlAnAM ca tirazcAM ca yathA'rthapratipAdane // 892 // anye tvAhuH - abhyAsAt pratibhAhetuH zabdo na tu bAhyArthapratyAyaka iti, darzayati - abhyAsAdityAdi / zabdasma kvacid viSaye punaH punaH pravRttidarzanamabhyAsaH / niyatasAdhanAvacchinnakriyApratipattyanukUlA prajJA pratibhA / sA prayogadarzanAvRttihitena zabdena janyate, prativAkyaM pratipuruSaM ca sA bhidyate / sa tu tasyA aparimANo bhedaH zabdavyavahArasyAnantyAna zakyate vidhAtumityata Aha-samAsata iti / atra dRSTAntamAha - bAlAnAM ca tirazcAM cetyAdi / yathaiva hyazAbhighAtAdayo hastyAdInAmarthapratipattau kriyamANAyAM pratibhAhetavo bhavanti tathA sarve'rthavatsammatA vRkSAdayaH zabdA yathAbhyAsaM pratibhAmAtropasaMhArahetavo bhavanti, na tvartha sAkSAt pratipAdayanti / anyathA hi kathaM parasparaparAhatAH pravacanamedA utpAdyakathAprabandhAzca svavikalpoparacitapadArthabhedadyotakAH syuriti / " tattvasaM0 paM0 / "abhyAsAt pratibhAhetuH sarvaH zabdaH samAsataH / bAlAnAM ca tirazcAM ca yathA'rthapratipAdane // [ vidhivi0 ] | abhyAsajanitAM bhAvanAmabhyAsazabdenAha kArye kAraNopacArAt / nAbhidhAnAdhIno'rthabodha: zabdAt api tvabhyAsAdhInaH / yathA hi khalu kazAGkuzAbhighAtAdayo'nabhidhAyakA api vAjigajAdInAmabhyAsAt svataH pravRttinivRttihetumarthapratibhAsAM pratibhAM bhAvayantaH pravartakA nivartakAzca tathA saGkSepataH sarvaH zabdo vyutpannAnAmavyutpannAnAM ceha janmanItyarthaH / ayaM ca prAgbhavIyo'bhyAso'vazyAbhyupeya ityatra dRSTAntamAha - 'bAlAnAM ca tiravAM ca yathA'rthapratipAdane' / arthAbhAsapratibhotpAdanena cArthapratipAdanamuktam [ pR0 10] / viziSTasAdhanAvacchinna kriyApratItyanukUlA prajJA pratibhA' [ vidhivi0 ] / sAdhyasAdhanetikartavyatAvacchinnAyAH kriyAyAH pratipattAvanukUlAM tatpratipattyA kArye'nuSThAnalakSaNe kartavye sahakAriNIM kartavyamiti prajJAM pratibhAmadhyagISmahi [ pR0 247 ]" iti maNDanamizraviracita vidhivivekasya vAcaspati mizrakRtAmA nyAya kaNikAyAM vyAkhyAyAm // 1 padArthAtvAkyA 0 // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [saptama ubhayobhayAre pari smntaat......| upanivandhanamapyasya ArSam-AtA bhaMte ! poggale, No AtA ? gotamA ! siyA AtA nayasya zatadhA bhedAbhyupagamAdRjusUtradezo'yamRjusUtrabhedaH, 1 . aikkeko ya satavidho satta NayasatA havaMti evaM tu| 5 vitiyo vi a Adeso paMca NayasatA havaMtevaM // [ bhAva0 ni0 759] iti vacanAt / Rju praguNaM sUtrayati tatrayata iti RjusUtraH, sUtrapAtavadRjusUtra iti vaa| pari samantAdityAdinA paryAyAstikazabdArtha savyutpattiM svayameva vyAcaSTe / kimetAH svamanISikA ucyante, Ahosvidasya nayasya nibandhanamastyArSam ? iti, 'asti' ityucyate, 3692 / 1 ekeko ya satavidho paMca nayasatA havaMti evaM tu / vitio vi a Adeso satta NayasatA havaMtevaM pr.| hastalikhitAdarzapratistho'yaM pATho'zuddho bhAti / dRzyatAM pR0 373 paM0 11 Ti. 3 / pR0 414 paM0 24 Ti. 9 / atra "ekkakko ya sayaviho satta NayasayA havaMti evaM tu / aNNovi ya Aeso paMca sayA hu~ti u nayANaM // -759 // " iti pATho haribhadrasUrINAM malayagirisUrIgAM cAbhipreta iti AvazyakaniyuktivyAkhyAvalokanAdavasIyate / tathAhi tadvayAkhyA-"anantaroktanaigamAdinayAnAmekaikazca vabhedApekSayA zatavidhaH zatabhedaH, sapta nayazatAni bhavanti evaM tu| anyo'pi cAdezaH paJca zatAni bhavanti tu nayAnAm , zabdAdInAmekatvAt ekaikasya ca zatavidhatvAditi hRdayam / apizabdAt Sada catvAri dve vA zate / tatra SaT zatAni naigamasya saGgrahavyavahAradvaye pravezAt ekaikasya ca zatabhedatvAt / tathA catvAri zatAni sahavyavahAraRjusUtrazabdAnAmekaikanayAnAM zatavidhatvAt / zatadvayaM tu naigamAdInAmRjusUtraparyantAnAM dravyAstikatvAt zabdAdInAM ca. paryAyAstikatvAt tayozca zatabhedatvAditi gAthArthaH / " iti haribhadrasUriviracitAyAmAvazyakaniyuktivRttau / etAdRzI eva malayagirIyA vRttiH| jinabhadragaNikSamAzramaNaviracite vizeSAvazyakabhASye tu "ikkikko ya sayaviho satta nayasayA havaMti emeva / annovi ya Aeso paMceva sayA nayANaM tu // 2264 // " iti AvazyakaniyuktipAThaH / "ekeko ya sayaviho. gAhA / ekkeko zatabheda iti sapta zatAnIti / bitio vi ya Adeso paMca sayA / naNu kimiti ? tinni vi saddanayA ego ceva, teNa paMca sayA, NegamasaMgahayavahAraujusuyasadA ettha udAharaNaM, ettha eko u sayabheda iti paMca sayA api / 'ca'saddAdanno vi Adeso-jahA cha muulnyaa|nnegmo duviho saMgahito ya asaMgahito ya / saMgahito saMgahaM paviTTho, asaMgahito vavahAra paviTTho, ekkoko ya sayaviho, evaM cha ssyaa| ahavA cattAri mUlanayA-negamo saMgahito saMgahaM paviTTho, asaMgahito asaMgaI paviTTho, teNa saMgahavavahAraujusuyasaddA cattAri NayA, te vibhajamANA ekeko sayaviho, evaM cattAri nayasatA / ahavA do mUlanayA-davvaTThiyo ya pajavaTThiyo ya, ekkako sayaviho evaM do NayasayA / ahavA do nayA - vavahArio Necchatito ya / udAharaNaM-vAvahAriyaNayassa kAlato bhamaro, NecchatiyaNayassa paMcavanno jAva atttthphaaso| ahavA do mUlaNayA-appiyavavahArito ya aNappiyavavahArito ya / udAharaNaM-jIvo nArakatvenArpitaH jIvatvenAnarpitaH, evaM tiryagmanuSyadevatvenApi bhAvyaH / ahavA do nayA-tIyabhAvapannavato paDappannabhAvapannavato ya / udAharaNaM-'neratiyANaM bhNte| kiM egidiyasarIrAI' aalaavo| evaM ete ulloyeNa NayA bhaNitA // 759 // " iti jinadAsagaNimahattaraviracitAyAm AvazyakacUrNI // 2 "Rju praguNaM sUtrayati tantrayata iti RjusuutrH|"-tttvaarthsrvaarthsi0 1 / 33 / "sUtrapAtavajutvAdRjusUtraH / yathA RjuH sUtrapAtaH tathA Rju praguNaM sUtrayati tAtrayati RjusUtraH / pUrvAstrikAlaviSayAnatizayya vartamAnakAlaviSayamAdatte, atItAnAgatayovinaSTAnutpannatvena vyavahArAbhAvAt / samayamAtramasya nirdidikSitam |"-tttvaarthraajvaa0 1 / 33 / "Rju prAjalaM vartamAnaparyAyamAtraM sUtrayati prarUpayati iti RjusuutrH|"-nyaaykumu0671||3'pri samantAdeti gacchatIti paryAyaH, so'stIti matirasyeti pryaayaastikH|' ityetAdRzaM mUlamatra syAditi bhAti / dRzyatAM pR0 750 8-11 / "pari bhedameti gacchatIti paryAyaH / paryAya evArthaH prayojanamasyeti paryAyArthikaH |"-dhvlaattii0 pR0 84 / "pari samantAdAyaH paryAyaH / paryAya evArthaH kAryamasya, na dravyam ,... iti pryaayaarthikH|"-ttvaarthraaj0133|| 4tpatti ya0 // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSavacanena saMvAdopadarzanam ] dvAdazAra nayacakram paramANupoggalA(le), siyA No AtA / se keNadveNa bhaMte ! evaM vuJcati-siyA AtA paramANupoggale siyA No AtA? gotamA ! appaNo Aditu AtA parassa Adi? No AtA [bhagavatIsU0 12 / 10 / 469] | iti saptamo'ra ubhyobhybhnggH| upanibandhanamapyasya yato nirgamastadastyArSam / tadyathA- AtA bhaMte ! poggale ityAdi / pudgalAnAmAtmA svarUpaM no AtmA pararUpamiti bhAvAbhAvau vidhiniyamAviti prazno gautamasya indrabhUtergaNadharasya / vyAka-5 raNaM bhagavAnAha -gautama ! siyA AtA paramANupoggalA(le) siyA NoM AtA, bhavatyapi [na bhavatyapi] / sekeNadeNetyAdi kaarnnprshnH| evamiti syAcchabdArtha pratyuccArayati / kenArthena syAdAtmA paramANupudgalaH, syAno AtmA ? iti vivRNoti taimeva / ko nizcaya iti praznaH / bhagavAnAha - gotamA ! appaNo AdiDhe AtA AtmanA svarUpeNa AdiSTe arpite vivakSite AtmA bhAvo vidhiH svarUpam / parassa Adide No AtA, parasya AdiSTe no AtmA [a]vRttirabhAvo niyama iti / tathA dviprade-10 zikAdiskandhAH AkAzAdyastikAyA ghaTapaTAdayazcArthA yathA vistarazo vyAkhyAtamiti / iti nayacakraTIkAyAM saptamora ubhayobhayabhaGgaH smaaptH|| 1 "AyA bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI, annA rayaNappabhA puDhavI ? goyamA ! rayaNappabhA puDhavI siya AyA, siya no AyA, siya avattavvaM AyAti ya no AyAi ya / se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai- rayaNappabhA puDhavI siya AyA siya no AyA siya avattavvaM AtAti ya no AtAti ya ? goyamA ! appaNo AdiDhe AyA, pararasa AdiDhe no AyA, tadubhayassa AdiDhe avattavvaM rayaNappabhA puDhavI AyAti ya no AyAti ya / se teNaDhaNaM taM ceva jAva no AtAti ya |......'aayaa bhaMte ! paramANupoggale, anne paramANupoggale ? evaM jahA sohamme kappe tahA paramANupoggalevi bhANiyadhve / " iti bhagavatIsUtre pAThaH, 12 / 101469 / vyAkhyA- "AtmAdhikArAd ratnaprabhAdibhAvAnAmAtmatvAdibhAvena cintayannAha -AyA bhaMte ityAdi, atati satataM gacchati tAMstAn paryAyAnityAtmA, tatazca AsmA sadrUpA pRthivI, anati anAtmA asadrUpetyarthaH / siya AyA siya no Ayatti, syAt satI syAdasatI, siya avattavvaMti Atmatvena anAtmatvena ca vyapadeSTumazakyaM vastviti bhAvaH, kathamavaktavyamityAhaAtmeti ca noAtmeti ca vaktumazakyamityarthaH / appaNo AiTretti AtmanaH khasya ratnaprabhAyA eva varNAdiparyAyaiH AdiSTe bhAdeze sati tairvyapadiSTA satItyarthaH noAtmA anAtmA bhavati, pararUpApekSayA'satItyarthaH / tadubhayassa Ai avattavdhati tayoH khaparayorubhayaM tadeva vobhayaM tadubhayam , tasya paryAyairAdiSTe Adeze satI tadubhayaparyAyairvyapadiSTetyarthaH, avaktavyam , avAcyaM vastu syAt, tathAhi-na hyasau Atmeti vaktuM zakyA, paraparyAyApekSayA anAtmatvAt tasyAH / nApyanAtmeti vaktuM zakyA, khaparyAyApekSayA tasyA AtmatvAditi / avaktavyatvaM cAtmAnAtmazabdApekSayaiva, na tu sarvathA, avaktavyazabdenaiva tasyA ucyamAnatvAt , anabhilApyabhAvAnAmapi bhAva-padArtha-vastuprabhRtizabdairanabhilApyazabdena vA'bhilApyatvAditi / evaM prmaannusuutrmpi|" iti abhayadevasUriviracitAyAM bhagavatIsUtravRttau // 2 'pudgalo nAma AtmA' ityapi pATho'tra cintyH| (pudgalaH kimaatmaa?)|| 3 bhAvo vidhi bhA0 // 4 siA y0|| 5 tatmava pr0|| 6 Atmano y0|| 7 Aha bhAvo pr0|| 8"AyA bhaMte ! dupaesie khaMdhe, anne dupaesie khadhe ? goyamA dupaesie khaMdhe siya AyA 1 / siya mo AyA 2 / siya avattavvaM AyAi ya no AyAti ya 3 / siya AyA ya no AyA ya 4 / siya AyA ya avattavyaM AyAti ya no AyAti ya 5 / siya no AyA ya avattavvaM AyAti ya no AyAti ya 6 / se keNaTeNaM bhaMte / evaM taM ceva jAva bhA yAti ya no AyAti ya? goyamA| appaNo AdiDhe AyA 1 / parassa AdiDhe mo AyA 2 / tadubhayassa bhAvida Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 659 dvAdazAraM nayacakram [saptamobhayobhayAraH samAptaH avattavvaM dupaesie khaMdhe AyAti ya no AyAti ya 3 / dese AdiDhe sambhAvapajave dese AdiDhe asanbhAvapajave duppaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya 4 / dese Aditu sabbhAvapajjave dese AdiDhe tadubhayapajave dupaesie khaMdhe AyA ya avattavvaM AyAi ya no AyAi ya 5 / dese Aditu asambhAvapajave dese Aditu tadubhayapajave dupaesie khaMdhe no AyA ya avattavvaM AyAti ya no AyAti ya 6 / se teNaTeNaM taM ceva jAva no AyAti ya / AyA bhaMte! tipaesie khaMdhe............ jahA chappaesie evaM jAva aNaMtapaesie / sevaM bhaMte sevaM bhaMtetti jAva viharati / " iti bhagavatIsUtre 12 / 10 / 469 / asya bhyAkhyA-"dvipradezikasUtre SaD bhaGgAH / tatrAdyAstrayaH sakalaskandhApekSAH pUrvoktA eva, tadanye tu trayo dezApekSAH / tatra ca goyametyata Arabhya vyAkhyAyate - appaNotti svasya paryAyaiH Adidvetti AdiSTe Adeze sati AdiSTa ityarthaH, dvipradezikaskandhasya AtmA bhavati 1 / evaM parasya paryAyairAdiSTo'nAtmA 2 / tadubhayasya dvipradezikaskandhatadanyaskandhalakSaNasya paryAyairAdiSTo'sAvavaktavyaM vastu syAt , katham ? Atmeti cAnAtmeti ceti 3 / tathA dvipradezatvAt tasya deza eka AdiSTaH, sadbhAvapradhAnAH sattAnugatAH paryavA yasmin sa sadbhAvaparyavaH, athavA tRtIyAbahuvacanamidam , khaparyavairityarthaH, dvitIyastu deza AdiSTaH asadbhAvaparyavaH paraparyAyairityarthaH, paraparyavAzca tadIyadvitIyadezasambandhino vastvantarasambandhino veti / tatazcAsau dvipradezikaH skandhaH krameNAtmA ceti no AtmA ceti 4 / tathA tasya deza AdiSTaH sadbhAvaparyavo dezazcobhayaparyavaH tato'sAvAtmA cAvaktavyaM ceti 5 / tathA tasyaiva deza AdiSTo'saddhAvaparyavo dezastUbhayaparyavastato'sau no AtmA cAvaktavyaM ca syAditi 6 / saptamaH punarAtmA ca no AtmA cAvaktavyaM cetyevaMrUpo na bhavati dvipradezike, vyaMzatvAdasya / tripradezikAdau tu syAditi saptabhaGgI / tripradezikaskandhe tu trayodaza bhaGgAH ........ SaTpradezike trayoviMzatiriti / " iti abhayadevasUriviracitAyAM bhagavatIsUtravRttau / zyatAM pR0 551 tti01|| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Y sadgurubhyo namaH athASTama ubhyniymaarH| bhAvAbhAvabhAvanAyAM yadi bhAvo vidhirabhAvo vizeSaH, sa ca parAbhAva iSTo na svarUpasyaiva vizeSaH, tatastadabhAve svatvaM paratvaM cAvyavasthitaM paratvAbhAvavizeSa-. tulyatvAt / tatazca dvayorapItaretarAtmApatteH svaparavizeSatvAbhAve bhAvAbhAvayorbhedenopanipAto na syAt khato'pyasattvaM paratazca sattvaM syAt / idamiha sampradhAryam-kimetau bhAvAbhAvau dvAvapi pradhAnau, bhAvaH pradhAnaM vizeSa upasarjanam , vizeSaH pradhAnaM bhAva upasarjanam, ubhayamupasarjanam ? yadi dvAvapi pradhAnI tatastayoraGgAGgibhAvo na syAt parasparAnapekSatvAdaparArthatvAt pradhAnatvAd vijigISuvat / ghaTo ghaTabhAvena khenaiva bhavati na paTAdibhAvena nAbhAvena vA, vidhi-niyamabhaGgasamastavRttisatyatvapratipAdanAdhikAre pUrvanayadRSTAvaparituSTeruttaranayasamArambhaH,tadyathA--10 bhAvAbhAvabhAvanAyAmityAdi / yadi bhAvAbhAvAtmakaM vastviti bhAvo vidhirabhAvo vizeSaH, sa ca parAbhAva iSTo na svarUpasyaiva bhAvasya vizeSo niyama iti, tatastadabhAve svagatavizeSAbhAve parasyApi svagatavizeSAbhAve svatvaM paratvaM cAvyavasthitam, paratvAbhAvavizeSatulyatvAt / svaM khaM na bhavati parAbhAvavizeSatvAt paravat , parAbhAvavizeSatvaM vastutvAt svavat svabhAvavizeSazUnyatvAt / paramapi paraM na bhavati svabhAvavizeSazUnyatvAt svavat, parAbhAvavizeSatvAt pUrvavat pakSe dharmasiddhiH / tatazca dvayorapi 15 svaparayoritaretarAtmApatteH 'svasya skhetvaM parasya ca paratvam' ityeSa vizeSo nAsti / sati ca svaparavizeSatvAbhAve bhAvAbhAvayoH sAmAnyavizeSayorbhedenopanipAto na syAt / 'na syAt' iti sambhAvanayA, mA mukhaniSThuraM vocamiti / evamaikyApattiranayoH / naikyApattireva, kiM tarhi ? saGkaro'pItyata Ahasvato'pyasattvaM bhAvitArthameva, apizabdAt parato'sattvaM tvadabhyupagatameva, paratazca sattvaM syAt , aniSTaM caitat / kizcAnyat, idamiha sampradhAryam-kimetau bhAvAbhAvau dvAvapi pradhAnau vijigISU ivAnyonyanirapekSau, bhAvaH pradhAna vizeSa upasarjanam , vizeSaH [pradhAnaM] bhAva upasarjanam , ubhayamupasarjanam ? iti / caturpu vikalpeSu trIn vikalpAn vyudasya bhAvopasarjanaM vizeSapradhAnaM nayasyAsya mataM samarthayiSyAmaH / tatra tAvad yadi dvAvapItyAdi ubhayaprAdhAnye'niSTApAdanaM yAvad vijigISuvaditi / 1 dRzyatAM pR0 536 paM0 1 // 2 satvaM pra0 // 3 syAtra pra0 // 4 sabhA pra0 // 5 draSTavyaM pR0 555 paM0 7 // naya0 70 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre paTo'pyevameva / zivikAvAhakavat tulyazaktInAmapyarthAnAmaGgAGgibhAva iti cet, na, zibikAvAhakavat pradhAnabhUtasyAnyasya kasyacit sAmAnyavizeSayoHprayojayiturabhAvAt / uttarabhAvaH prayojayiteti cet, na, tadA'bhUtatvAt utpannasyApi tadAtmakatvAt zivikAvAhakavadakhatantratvAt / 5 itarasya pradhAnasyArtha sAdhayitumaGgaM pravartamAnamaGginamapekSate, aGgayapyaGgamityaGgAGgibhAvaH, sa na syAt parasparAnapekSatvAt tayoH, parasparAnapekSatvamaparArthatvAt , aparArthatvaM pradhAnatvAt , yathA vijigISoH / tato virodhAdekatra pravRttyabhAvAd vastu bhAvAbhAvAtmakaM na bhavatIti / kathaM tarhi bhavatIti cet , ghaTo ghaTabhAvena svenaiva bhavati svabhavanaprAdhAnyena, na paTAdibhAvena 370-2 uktasaGkara-vizeSAsattvadoSabhayAt, nAbhAvena vA paTAderotmano vA, uktadoSAdeva / paTo'pyevameva, 10 khenaiva paTabhAvena bhavati na ghaTabhAvenAbhAvenaiva vA / zibikAvAhaketyAdi yAvaccediti / syAnmatam - parasparanirapekSatvAdityAdihetvasiddhiH, tulyazaktInAmapyarthAnAmaGgAGgibhAvadarzanAt, yathA zibikAvAhakAnAmiveti / etacca [na], zibikAvAhakavadityAdi yAvat prayojayiturabhAvAditi / na hetvasiddhiH, zibikAvAhakAnAmiva pradhAnabhUta Izvaro yathA prayojayitA saMhatyakAriNAmaGgAGgibhAvaheturasti vahana kriyAyAM na tathA kazcit sAmAnyavizeSayo15 ghaMTAdeH piNDa zivakAdezca pradhAnabhUto'nyaH kazcit prayojayitAsti / tasmAd vaidhAdayuktadRSTAntamidamuttaramiti / uttarabhAvaH prayojayiteti cet , piNDasyottaro bhAvaH zivakAdiH, sa prayojayitA pradhAnabhUtaH, tasyApi sthArseka-kozaka-kuzUlakAdiruttaro yAvat pazcimo ghaTaH punarAvRttyA iti evaM cenmanyase tadapi na, tadA'bhUtatvAt , uttarasya bhAvasya tasmin kAle'nutpannatvAdasataH prayojakatvAbhAvAt kutaH pradhAnatvaM 20 khapuSpasyeva ? kiJcAnyat, abhyupetyApi tadutpattimutpannasyApi tadAtmakatvAt mRtpiNDAdyAtmakatvAdu ttarottarabhAvasya svabIjA~dabhinnatvAt pUrva evottaraH, sa kathamAtmAnameva prayojayitumarhati ? bhedamabhyupa371-1 gamyApi zibikAvAhakavadasvatantratvAt paravazavartitvAdapravartakatvaM pUrvottarayordiktaH kAlato vA bhinna yorapi bhAvAbhAvayorapradhAnatvAdIzvarApreritazibikAvAhakavat / evaM tAvat pradhAnayorapravRttiH saamaanyvishessyoH| 25 atha sanmitravadityAdi anyataropasarjanapradhAnabhAvena sAmAnyavizeSayoraviziSTateti pUrvapakSayati / yathA saMhatyakAriNoH sanmitrayoH parasparamatAnuvartinorarthavazAdekasyopasarjanatA itarasya prAdhAnyamiti cet evaM cenmanyase, tadapi na, vakSyamANetyAdi yAvadabhAvAditi / 'bhaviturvizeSasyaiva prAdhAnyam sAmAnyasya bhavanasyaivopasarjanatvamityubhayaniyamenArthavattvaM bhAvazabdasya nAnyathA' iti vakSyate'sya nayasya matam / tasmAd nAnyataropasarjana-pradhAnabhAvaH / . 1 dhAnyetatra pttaapr0|| 2rAtmanoktadoSAdeva y0||3 pR0 553 paM0 8||4degskoshk bhaa0|| 5tyAdi pr0|| 6degdibhinna y0|| 7 yamenArthavattvaM ya0 // 8 pR. 555 paM0 7 // Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 555 pUrvanayamatadUSaNam] dvAdazAraM nayacakram / atha sanmitravadanyataropasarjanapradhAnabhAvena sAmAnyavizeSayoraviziSTateti cet, na, vakSyamANobhayaniyamanayamatavadanyataropasarjanapradhAna bhaavaabhaavaat| __ athopasarjanAveva bhAvAbhAvau tatastayoH pradhAnenAnyenAvazyaM bhavitavyaM pravartayitrA, tadabhAve pravRttyabhAvAt / na ca bhAvAbhAvavyatirikto'rtho'sti / na ca pradhAnena vinopasarjanam / na ca pradhAnopasarjanabhAvena vinA dRzyate bhoktRbhogyazarIrA-3 hArAdivastupravRttiriti tayoreva prdhaanopsrjntaa| ityubhayaniyama ucyate-bhavat pradhAnam, bhAva upasarjanam / bhavati vizeSaH, athopasarjanAveva bhAvAbhAvau tatastayoH pradhAnenAnyenAvazyaM bhavitavyaM bailavatAzrayabhUtena dvayoriva rAjapuruSayopatinA pravartayitrA, tadabhAve pravRttyabhAvAt / dRSTA hi pravRttirabalayorbalavaMdAzrayA / etAvatI ca pravRttiH sAmAnya-vizeSayorbhavantI bhavet , sarvathA cAnupapannA, bhAvAbhAvayoreva 10 paryAyamAtratvAt tattvAnyatvAdidharmANAM vastvantarAbhAvAt , 'bhAvaH sAmAnyaM pravRttivyaM vidhiranvayo dharmI' iti paryAyAH, 'abhAvo vizeSo'nyatvaM nivRttiH paryAyo niyamo dharmaH' iti paryAyAH, guNaguNyAdikalpanAkhapi bhAvAbhAvatvavyatiriktArthAsambhavAd dvidhaiva syAt / taccetthaM vastu parIkSyamANaM caturdhApi na ghaTate / tasmAd bhAvAbhAvavyatiriktasyArthasyAbhAvAdupasarjanayorapravRttiriti / syAnmatam-pradhAnena vinApyupa-371-2 sarjanayoH pravRttirbhaviSyatIti / tadapi na ca pradhAnena vinA upasarjanam 'asti' iti vartate, bhRta- 15 kAdiriva svAminA / tasmAdakalpanA iyamapIti / __ syAnmatam-upAryopakAribhAvena vinApi bhavati vstviti| etadapi na ca pradhAnopasarjanabhAvenetyAdi yAvad vastupravRttiriti / bhoktA pradhAnam , tadarthaM bhogyamupasarjanamodanavardhitakavacchaMrIrAdyAtmanaH / zarIrameva bhokta cetanAdhiSThitam , tadarthamupasarjanamAhArAdi, AdigrahaNAd vastrazayyAsanagRhAdi, AhArArthaM zAlyAdi, zAlyAdyartha salilAdi / yathaitad bhoktRbhogyAdi guNapradhAnabhAvenaiva pravartate na vinA teneti / 20 dRzyate ca vastunaH pravRttiritthaM pratyakSIkRtamiti tayoreva bhAvAbhAvayoH pradhAnopasarjanatA guNa- . pradhAnabhAvaH, tRtIyavastvabhAvAt / __ itizabdasya hetvarthatvAdetasmAt kAraNAdevamavasthite katarat kathaM niyatamityubhayaniyama ucyate. tadyathA-bhavat pradhAnaM kartRsAdhanaM pratyayArthaH / bhAva upasarjanaM bhAvasAdhanaM prakRtyarthaH / ko bhavatIti cet, ucyate-bhavati vizeSaH, sa eva 'bhavati' iti bhAvaH 'Na'pratyayAntena kartRvAcinA zabdenocyate 25 pUrvanayavyAkhyAvyutpattivat / arthataH prakRtyarthavivakSAyAmapi karbarthaprAdhAnyAd bhAvasAdhanatve'pi kartha evocyate, atastatpradarzanArthamAha-yat tena bhUyate, kimuktaM bhavatIti cet, ucyate yadasau bhavati bhavanamApadyate bhavanakriyAmanubhavati svarUpapratilambhe guNabhUtaM kriyAtvaM pratipadyamAno'rtho viparivartata ityuktaM 1 atra yathAzrute 'balavatA AzrayabhUtena' iti padacchedo vidheyH| atra balavadAzrayabhUtena ityapi pAThaH syAt / dRzyatAM Ti. 2 // 2vatAzrayA bhaa0|| 3 tathetthaM y0|| 4 kAropakA pr0|| 5 ccharIrAdi AtmanaH' iti padacchedaH // 6 guNadhAna pr0|| 7 dRzyatAM pR. 377-2 // 8 dRzyatAM pR0 173 paM0 20, pR0 382 paM0 13 // 9 dRzyatAM pR0 536 paM0 13-14 // ... Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre yat tena bhUyate yadasau bhavati naTaparamArthanRpatvavat / bhavitrA bhUyate, na bhavanena / tena bhUyate cet khapuSpamapi bhavet bhavanasya drvytvaaptteH|| na tu bhavanamavizeSa kacidapi bhavad dRSTam, vizeSeNa tu bhavitrA vazIkRtaM dRSTam , kriyA-ghaTa-vrIhi-devadattAdau kAraka-rUpAdi-mUlAdi-bAlAdibhedaM dRzyata eva / 5 ityubhayaM niymyte| iha vizeSaH pradhAnaM bhAvaH, sAmAnyamupasarjanam, zibikAvAhakayAnezvarayAnavat, vizeSabhavanameva bhAvabhavanam / 372-1 bhavati / kimiva ? naTaparamArthanRpatvavat , yathA naTaH paramArthato naTa eva san rAja veSadhArI rAjakriyAsvA jJApanAdiSu ca vartamAno naTatvapradhAnastadvizeSaparamArtha evaM ghaTAkhyo vizeSo jaladhAraNAdibhavaneSu vartamAno ghaTatvapradhAnasta dvizeSaparamArtho bhavatIti bhavitA ghaTaH kartA, tena kA bhavitrA bhUyate sa eva bhavanIbhavati 10na bhavanena na kaLa bhUyate, na bhavanaM ghaTo bhavati, upasarjanatvAt kartR bhavituM na zaknoti / tena bhavanena bhUyate cet khapuSpamapi bhavet , yadyabhavad bhavet abhavitrA bhavanamanubhUyeta khapuSpeNApyanubhUyeta / na hyabhavitRtvAt khapuSpaM bhavanamanubhavati tathA bhavanamabhavitRtvAd nAnubhavatItyarthaH / kasmAd nAnubhavati bhavanaM bhavanamiti cet , ucyate-bhavanasya dravyatvApatteH, dravyazabdasya kartRpratyayAntatvAd bhavati' iti ,vyaM bhavyaM 'kRtyalyuTo bahulaM kartari' iti lakSaNAd yadi bhavati dravyaM syAt / aniSTaM caitaditi / 15 evaM tarhi bhavitApyabhavanaH khapuSpavad na syAditi tulyamaniSTApAdanam / yathA bhavitrA vinA bhavanaM nAsti, tadviziSTaM dRSTam , tathA bhavitApi bhavanena vinA nAsti, tadviziSTo dRSTa iti / etacca ne tu bhavanamavizeSaM sAmAnyamAnaM vacidapi bhavad dRSTam , vizeSeNa tu bhavitrA vazIkRtaM dRSTam , satyametat , vayamapi na brUmaH-bhavanaM nAstyeveti, kiM tarhi ? vizeSapradhAna svopasarjanaM tu dRSTamiti na tulyatvamanayoH / ka tad dRzyata iti cet, ucyate-kriyAghaTetyAdi / kriyAyAM kArakaM kartA, 20 ghaTe rUpAdiH, vrIhau mUlAdiH, devadattAdau bAlAdiH, ete bhedA yasya tad bhavanasAmAnyaM bhedapradhAnaM 372-2 dRzyate loke vizeSeNopasarjanIkRtaM pradhAnena / ityubhayam asmAt kAraNAd vidhiniyamazca niyamyete 'sAmAnyamupasarjanameva vizeSa eva pradhAnam' iti vidhiniyamau niyatau, na yathA pUrvatrobhayamate kAmacAro vA vidhividhIyate niyamyate ca niyamo vidhIyate niyamyate ceti tulyakakSau, anantarAtItanayamatavadubhayaM 'cobhayam-bhAvo'pi bhAvo 1 dRzyatAM pR0 377-2 // 2 dRzyatAM pR0 377-2 // 3 bhavatA bhA0 / bhAvatA ya0 / (bhAvanA / ?) / 'bhavatA bhUyate' iti mUlasattve tu bhA0 pATho'pi saMgacchate'tra // 4 bhavatIbhavati ya0 // 5 kartA pr.||6 bhavanamiti cet bhaa0|| 7 "dravyaM ca bhvye| 5 / 3 / 104 / dravyazabdo nipAtyate bhavye'bhidheye, duzabdAdivArthe 'yat' pratyayo nipAtyate / dravyam / bhavya AtmavAn abhipretAnAmarthAnAM pAtrabhUta ucyate / dravyo'yaM rAjaputraH / dravyo'yaM mANavakaH |"-paa0 kAzikA // 8 "kRtyalyuTo bahulam / 3 / 3 / 113 / 'bhAve'kartari ca kArake' iti nivRttam / kRtyasaMjJakAH pratyayA lyuT ca bahulamartheSu bhavanti, yatra vihitAstato'nyatrApi bhavanti / bhAvakarmaNoH kRtyA vihitAH kArakAntare'pi bhavanti |.."krnnaa ve ca lyuTa anyatrApi bhavati |..."bhulgrhnnaadnye'pi kRto yathAprAptamabhidheyaM vyabhicaranti |"-paa0 kaashikaa| 9 nanu bhavana ya0 // 10 dvayamapi pra0 // 11 brUto bhA0 / brUvo ya0 // 12 (vobhayaM? ) // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmadravyArthabhavanavAdinaH pUrvapakSaH] dvAdazAraM nayacakram / asya paryAyanayabhedatvAt sarvadravyArthabhavanaM pratipakSaH / nAmadravyArthabhavanaM tAvat-nAma kAraNaM dravyaM tadeva kArya bhavanAtmakatvAt / ghaTasya hi kumbhakAracetanA kAraNam ; na amUrtAtmA akrnnaat| sarvamapi caitad nAmaiva / kumbhakAro hyAtmAntaHbhavatyabhAvazca, aMbhAvo'pi [abhAvo bhavati ] bhAvazceti, saGkaradoSAt / ihetyasmin naye svarUpaM ghaTo vizeSaH, na paTAdyabhAvaH / sa eva vizeSaH pradhAnaM bhAvaH, sAmAnya kriyA bhavanaM prakRtyartha upasarjanama-5 pradhAnam / kimiva ? zibikAvAhakAnezvarayAnavat, yathA zibikAvAhakAnAM yAnamIzvarayAnArthatvAdapradhAnam ataH zibikAvAhakAH 'yAnti' iti nocyante tairuhyamAna Izvara eva pradhAnatvAt 'yAti' ityucyate tathA sAmAnyena bhavatApyapradhAnena bhavitA ghaTa eva bhavati' iti prAdhAnyAducyate / tasmAd nirUpitavastusvarUpamupanayati vizeSabhavanameva bhAvabhavanamiti dAntikamartham / ___itthaM paryAyanayabhedo'yam / asya nayasya paryAyanayabhedatvAt sarvadravyArthabhavanaM prtipkssH| 10 tatra vidhyAdayo dravyArthabhavanabhedA vyAkhyAtA dUSitAzca 'samanantarAnulomAH pUrvaviruddhA "nivRttaniranuzayAH' [ ] iti nyAyakrameNa / te ca dravyArthabhedAH / nAma-sthApanAdravyabhavanayoravyAkhyAtayo rvyAkhyAnaM kRtvA dUSayiSyati / tatra nAmadravyArthabhavanaM tAvat svarUpataH namayati prahvIkaroti sarvamAtmasvabhAveneti nAma, kAraNaM karotIti, dravyaM prAgvyAkhyAtArtham / bhavata eMva vA yad bhavanaM tad ,vyaM 373-1 kAraNaM nAma ityucyate / bhavatyeva bhavatyavasthitaM vizvasya kAraNaM prAguktapuruSAdikAraNavadekameva nAma zabdaH / 15 Aha-karotIti kAraNamuktam , kAryAbhAvAt kiM kriyate yat kurvat tat kAraNaM kAraNaM syAt ? tasmAt kAryAbhAvAt kAraNatvAbhAvaH, kAraNatvAbhAvAt svalakSaNAbhAvAt khapuSpavadasaditi; ucyate-tadeva kAryakAraNameva nAma kArya nAsat / kutaH ? bhavanAtmakatvAt / sa hi zabdo bhavanAtmakaH, bhavanAni avasthAvizeSAH svapnAdivat puruSasya bAlAdivadvA piNDAdirUpAdivadvA ghaTasya / tasmAt sa eva kAraNaM svAvasthAvizeSANAM kAryANAmiti / 20 ____ asyodiSTasya kAryakAraNabhAvasya nirUpaNArthamudAhRtya ghaTaM ghaTasya hItyAdyArabhate / ghaTasya hi kAryasya yasmAt kumbhakAracetanA kAraNaM kumbhakaraNasamarthazarIrasahitA, cetanArahitasya aMkaraNAt / AtmA tarhi kAraNamastu cetanatvAditi cet, tad na amUrtAtmA, aMkaraNAt / tataH kim ? kumbhakArazarIraM kartRtvAd mUrtatvAd mRdAdyAtmakatvAd ghaTasya mUrtasya kAraNaM sambhAvyeta, mRtsalilAdyAtmakatvAdvA ghaTasya mRtsalilAdyeva kAraNaM sambhAvyeta, yadastu tadastu kArya kAraNaM ca, sarvathA caitanyarahitasya mUrta-25 dravyasya ghaTasajAtIyasyApi mUrtirahitasyApi vA cetanasyAsajAtIyaghaTakAraNatvAsambhavAd mUrtacaitanyAtmakaH kumbhakAraH pRthivyaptejovAyvAkAzAtmAnaH saMhatya kumbhakArAkhyA bhavanti / tacca sarvamapi caitad nAmaiva 373-2 zabda eva, zabdabrahmaNa evaikasya viparivartasvarUpaM pRthivyAtmAdi mUrtAmUrtabhedaprabhedaM jagat / 1'abhAvo'pi [bhAvo bhavatya]bhAvazca' ityapi pATho'tra bhavet // 2 yAmedazvabhayAnavat pra0 / atra 'yAne Izvara yAnavat' ityapi pATho bhavet // 3 paryaya pr0|| 4 nivRtti ya0 / dRzyatAM pR. 221 paM0 8, pR0 455 paM0 7 / TipR. 72 paM0 7 // 5(drvydrvyaarthbhedaaH?)|| 6 eva dhAyad bhA0 / eva dhAvad y0|| 7dravyaM kAraNa nAma ya0 / dravyaM nAma bhaa0| 8kriyete pr0|| 9 akAraNAt pra0 / 'akAraNatvAt' ityarthavivakSAyAM tu yathAzrutaH 'akAraNAt' ityapi pAThaH sAdhuH // Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre saMniviSTazabdAnubaddhacaitanyasvarUpatvAcchabdAtmakaH, tadanurUpapravRttayo'pi tadAtmikAH, na tadabhAve pravartate tantuvAyavat / na hi kAcidapi cetanA'zabdAsti / ye'pyavyaktacetanAH sthAvarA jaGgamAzca te'pi zabdAbhyAsavAsanAjanitAntarniviSTasvAnurUpacaitanyAH, hitAhitapravRttivyAvRttivRttatvAt, kumbhkaarvt| bhagavadarhadA 5. apara Aha-zabdasvatattvamAkAzam , AkAzaguNo vA zabdaH zrotragrAhyasyArthasya zabdasaMjJatvAditi kecit pratipannAH / tat kayopapattyedamucyate-zabda eva sarvamiti ? atrocyate--kumbhakAro hItyAdi / hizabdo hetvarthe, kumbhakArastAvadAtmAntaHsanniviSTazabdAnuvaddhacaitanyasvarUpatvAcchabdAtmakaH, tadanurUpAntaHzabdAnubaddhacaitanyapreritapiNDazivakAdyanukramapravRttayaH kriyA api tadAtmikAH, tatpravRttitvAt , mRtpravRttyAtmakaghaTavat tadbhAve bhAvAt tadabhAve cAbhAvAt, vaidhayeNa na tadabhAve, tadanurUpAntaHsanni10 viSTacaitanyAbhAve na pravartate tantuvAyavat / syAnmatam-tadanurUpacaitanyAtmakatvamastu pravRttezcaitanyAvinAbhAvAt , zabdAtmakatvaM tu sAdhyamiti / atrocyate-kimatra sAdhyam ? siddhamevaitat, na hi kAcidapi cetanA'zabdAsti anAdikAlapravRttazabdavyavahArAbhyAsavAsitatvAd vijJAnasya caitanyameva hi pazyantyavasthAnaM madhyamAvaikhoravasthayorutthAne kAraNaM 'nAma' ityucyate, kAraNAtmakatvAt kAryANAm / yathoktam-vaikharyA madhyamAyAzca pazyantyAzcaita15 dadbhutaM rUpam [ vAkyapa0 1 / 142 ] ityAdi / syAnmatam-zabdavyavahArAnabhijJeSvapyavyaktacetaneSu vijJAnotthApitapravRttisambhave vyabhicaratIti cet , 'na' ityucyate, ye'pyavyaktacetanA ityAdi / kRmi-pipIlikAdInAM jaGgamAnAM vratatI-trapu-sIsaka374-1 citakarNikAdInAM sthAvarANAM ca zabdAbhyAsavAsanAjanitAntarniviSTasvAnurUpacaitanyAstitvaM prati jJAyate hitAhitapravRttivyAvRttivRttatvAt kumbhakAravat , hitAhitayoH pravRttivyAvRttI 'nimitta20 saptamI sa~mbandhaSaSThI vA, hitAhitapravRttinivRttyorvRttatvAt , itthambhUtalakSaNA tRtIyA vA hitAhitapravRtti 1"vaikharyA madhyamAyAzca pazyantyAzcaitadadbhutam / anekatIrthamedAyAstrayyA vAcaH paraM padam // [vAkyapa0 11142], sarvazabdanibandhanatvamAha-vaikharyA iti / etaditi vyAkaraNam , adbhutamAzcaryaM paraM padamiti smbndhH| anekaprakaraNasya zabdarAzerAspadaM pratiSTheyAzcaryametat / anekatIrthabhedAyA iti vaikharImadhyamApazyantInAmanekamArgabhedakatAmAha / trayyA iti trayo'vayavA vaikharyAdayo yasyA iti tryii| paramiti utkRSTam / padamiti tatsAratvAt / " iti vAkyapadIyasya vRSabhadevakRtAyAM TIkAyAm / "paraiH saMvedyaM yasyAH zrotraviSayatvena pratiniyataM zrutirUpaM sA vaikharI zliSTA vyakta varNasamuccAraNA prasiddhasAdhubhAvA bhraSTasaMskArA ca / tathA yA'kSe yA dundubhau yA veNau [yA] vINAyAmityaparimANabhedA / madhyamA tvantaHsaMnivezinI parigRhItakrameva buddhimAtropAdAnA / sA tu sUkSmaprANavRttyanugatA kramasaMhArabhAve'pi vyaktaprANaparigrahaiva keSAJcit / pratisaMhRtakamA satyapyabhede samAviSTakramazaktiH pshyntii| sA calAcalA pratilabdhasamAdhAnA ca AvRtA vizuddhA ca sanniviSTajJeyAkArA pratilInAkArA nirAkArA ca paricchinnArthapratyavabhAsA saMsRSTArthapratyavabhAsA prazAntasarvArthapratyavabhAsA cetyaparimANabhedA |.....'tthetihaasessu nidarzanAnyupalabhyante-...... / punazcAha-'sthAneSu vidhRte vAyau kRtavarNaparigrahA / vaikharI vAk prayoktRNAM prANavRttinibandhanA // 1 // kevalaM buddhyupAdAnA kamarUpAnupAtinI / prANavRttimatikramya madhyamA vAk pravartate // 2 // avibhAgA tu pazyantI sarvataH sNhRtkrmaa| svarUpajyotirevAntaHsUkSmA vAganapAyinI' // 3 ||"-iti bhartRhariracitAyAM vAkyapadIyavRttau // 2"vallI tu vratatI latA" iti amarakoze // 3degsIsakarNikA bhaa0|| 4"nimittAt karmayoge"- pA. vA0 2 / 3 / 36 // 5"SaSThI shesse"-paa02||3||50|| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmadravyArthabhavanavAdinaH pUrvapakSaH] dvAdazAraM nayacakram / jJApi tathopazrUyate-savvajIvANaM pi yaNaM akkharasa aNaMtabhAgo NicugghADitao [nandIsU0 42] / ato yathaiva kumbhakArakaraNazabdacetanAvaicitryavRttitAratamyAdhyAsanasamupahitarUpA ghaTatA nAmnaH sAkSAd bhavati tathA tathA, tathA tatprabhavameva kumbhakArazarIramRdAdi zabdopayogAtmayogavakratA'vakratAdeH, rUpAdimadarthaviracanAtmakatvAt vyAvRttibhyAM vRttatvAt / stambhAdyAzrayopasarpaNaM hitapravRttivRttatvaM gamyiAdibhayAdanyato gamanamahitavyA-5 vRttivettatvaM ceti siddho heturvanaspatiSvapi / myAdInAM tu trAsa-stambha-bhrAnti-palAyita-gatAgatAdikriyA bhayAdyavinAbhAvinyaH siddhA eva, ato hitAhitapravRttivyAvRttivRttatA vidyate zabdAnuviddhacaitanyAvinAbhAvinI yathA kumbhakAre, tasmAt teSUbhayeSu sAdhyate / suptadagdhAdiSu tu jaGgameSu vyaktameva pANiprasphoTanAdi kriyAliGgam , tena vijJAnamavinAbhAvitvAt siddhameva, zabdAnuviddhatvaM tu sAdhyata iti / naitat svAbhipretopapattibalAdeva, kiM tarhi ? bhagavadarhadAjJApi tathopazrUyate-savyajIvANaM pItyAdi / 10 'akkharANakkharasutA'dibhedena zrutajJAnaprarUpaNAyAmekendriyAdisvAmikamuktaM sUtre / tathA bhASye'pi taM pi jati Avarijeja teNa jIvo ajIvataM paave| suTThavi mehasamudae hoi pabhA caMdasUrANa // [nandIsU0 42 ] ato yathaivetyAdi uktArthopasaGghaharUpeNa dRSTAntadaNDako yAvat sAkSAd bhavati tathA tatheti / kumbhakAraH zabdAnuviddhacetanAtmakaH, takriyApi tadAtmikA vicitrA piNDazivakAdyarthaparispandabhedA zabda-15 cetanaiva, tasyA vaicitryeNa vRttestAratamyena uttarottarotkarSaparamparayA adhyAsanam , tena samupahitaM rUpamasyA 374-2 ghaTatAyAH sA kumbhakArakaraNazabdacetanAvaicitryavRttitAratamyAdhyAsanasamupahitarUpA ghaTatA, sA sAkSAdU nAno bhavati tathA tathA tena tena prakAreNa piNDazivakAdirUpAdipRthubudhnAdinA ceti dRSTAntaH / dArTAntiko'rtho'dhunA-tathA tatprabhavameva zabdacetanAprabhavameva kumbhakAramanuSyazarIraM mRdAdi mRtsikatA-loSTa-vajrA-'zma-zilAdipRthivIkAyatiryakzarIraM ca, AdigrahaNAdaptejo-vAyu-vanaspatitiryakzarIraM 20 devazarIraM nArakIyaM ca / tad bhAvayati-zabdopayogetyAdi / zabdAtmaka upayogaH zrutajJAnaM vyaktAvyaktam , tatsambandhAdva(yaH) kAyavAGmanaHkarmayogaH zubho'zubho vA sa AzravaH puNyapApayoH, ekendriyAdijAtinAmnastiryagbhedasya yogavakratA visaMvAdanaM ca, tadviparItaM yogAvakratvamavisaMvAdanaM [ca] zubhasya manuSya-devapaJcendriyajAtyAdinAmnaH, AdigrahaNAdavisaMvAdanagrahaNAt / 'AdeH' iti paJcamInirdezAddhetorityarthaH / 'kumbhakArazarIramRdAdi tathA tathA tatprabhavameva' iti vartate / uktamidaM prakriyAyuktyA, na punarhetunA zabdAnu-25 viddhacaitanyAtmakatvamiti cet , etarhi brUmaH-rUpAdimadarthaviracanAtmakatvAt , rUpa-rasa-gandha-zabda-sparza 1 dRzyatAM pR0 378-1 // 2 vRttitvaM pra0 // 3 kramyAdInAM bhA0 // 4 mu bhA0 / mU ya0 // 5 dRzyatAM pR0 190 paM0 7, pR. 351 paM0 4, TipR0 67 paM0 7 // 6degdaye hoi pahA ya0 // 7 iyaM gAthA samprati nandIsUtreNa mizritopalabhyate / nayacakravRttikRtastu sA nandIsUtrabhASyagAthAtvena sammatA prtiiyte| dRzyatA TipR. 68 paM0 2-7 // 8 tatsambandhAdva kAyadeg ya0 / tatsambandha kAyadeg bhA0 / 'tatsambaddhakAyavADmanaHkarmayogaH' ityapi pATho'tra bhavet // 9 "kAyavAGmanaHkarma yogaH / sa AzravaH / zubha puNyasya / azubhaH paapsy.|"-tttvaarth sU0 6 / 1-4 // 10 "yogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya naamnH| viparItaM shubhsy|"-tttvaarthsuu0 6 / 21-22 // 11 tathA tathA tathA bhaa0|| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [ aSTama ubhayaniyamAre kumbhakArakAryavat / nAmna eva ca prabhAvAd ghaTasya ghaTatvam, na bahirnimittApekSam / tathAhiskandanAdinimittAnAmanupapattAvapi jIvasya jIvasya vA nimittanirapekSA saMjJA kriyate skando rudra indra iti / pratyakSatvAt sarvalokaprasiddhazabdAbhidheyatvAcca tadbhUtAH pratyakSAzca gopAlAdayo mukhyayA ca vRttyocyante tasmAt ta eva te / 560 saGkhyA - saMsthAnAdayo rUpAdayaH, te yasya santi so'rtho rUpAdimadarthaH, tasya viracanA paraspara sambandhAnurUpyeNa 375-1 ghaTanA, sa evAtmA yasya svarUpaM manuSyatiryagaGgopAGgAdinAmanirvRttakumbhakArazarIramRdAderiti dharmitvena sambadhyate / kumbhakArakAryavaditi dRSTAntaH, yathA hi ghaTapiTharAdi kulAlakAryaM tena tena mRnmardanAdiprakAreNAntaHsanniviSTazabdAnuviddhakumbhakAra pravRttyA nirvartitatvAt tatprabhavaM tadAtmakaM kumbhakAra pravRttyAtmakaM rUpA10 dimadarthaviracanAtmakatvAt tathA kumbhakArazarIramRdAdyapyantaH sanniviSTazabdAnuviddhacaitanyapravRttyAtmakamiti / atrAha - pratyakSata eva daNDAdibahirnimittAdRte ghaMTA nirvRtteH kathamidamavadhAryate - nAmnaH sAkSAd bhavati, na daNDAdibhya iti ? atrocyate - nAmna eva cetyAdi / daNDAdInAM satAmapyakizcitkaratvAcchabdacaitanyasyaiva prabhAvAt tatpreritaprayatna parispandajanitaniSyettighaTAkhyasya vastunastadvastutvaM ghaTatvaM nAna eva mahimno labhyate na bahirnimittApekSam / tatpravRttInAmapi sthAne sthAne zabdacetananiyojitAnA15 mAtmalAbhAt tadAtmatvam, itarathA teSAmatadAtmatve svarUpapravRttireva durlabhA, kuto ghaTasya ghaTatvaM vastutvam ? * tasmAt sarvakArakasAnnidhye'pi karturaudAsInye tadabhAve vA kriyAyAH kAryasya cAbhAvaH ghaTaudanapaTavAgAdeH, ataH zabdaprabhAvaprabhavaM sakalaM jagaditi / tathA hItyAdi tannirUpayati / hizabdo nidarzane, evaM ca kRtvA skandarudrendrAH skandir zoSaNe, rudira azruvimocane, idi paramaizvarye [ pA0 dhA0 ] iti 'skandanena nimi375-2 tena skandaH, rodanena rudraH, indanena indraH' ityeteSAM nimittAnAmanupapattAvapi gopazupAlAderjIvasyA - 20 jIvasya vA kASThakuMDyapASANAdernimittanirapekSA saMjJA kriyate 'skando rudra indraH' iti, gopAlAdInAmeva taistaiH zabdaiH samadhyAropavazAccocyate / syAnmatam - bhavatIti bhavo 'roditIti rudra indatIti indra iti devatAvizeSAH tannimittabhUtArthabhAjaH santyapratyakSAH samayAntaraprasiddhAH, tanmukhyapravRtteritaratropacAro bhaviSyatIti / etaccAyuktam, pratyakSatvAdityAdi yAvat taiM eva te / apratyakSAste bhava - kArtikeyAdayaH samayAntaraprasiddhazabda parikailpagamyA na sarvalokaprasiddhazabdAbhidheyA yathA gopAlAdayaH pratyakSAH 25 sarvalokaprasiddhazabdAbhidheyAzceti teSAM sattvaM tacchabdAtmakatvaM cApratyakSamamupacAragamyaM cetyetebhyaH kAraNebhyastadbhUtAH skandAdizabdabhUtAH pratyakSAzca gopAlAdayo mukhyayA ca vRttyocyante tasmAt ta eva te, gopAlAdaya eva skandAdayaH, na samayAntaraparikalpitAH santIti / tasmAcchabdazaktiprabhAvAdeva saMjJA 1 ghaTAdinirvRtteH ya0 // 2 (niSpatterghaTAkhyasya vastunastadvastutvaM ? ) ( deg niSpattirghaTa khyasya vastunaH, stutvaM ? ) // 3 ghaTatvaM bhA0 madhye nAsti // 4 'mahimnaH' iti paJcamyantaM padam // 5 sthAne zabda bhA0 // 6 svasvarUpa bhA0 // 7 skandirazoSaNe rudiru azru pra0 / "skandir gatizoSaNayoH 979, rudir azruvimocane idi paramaizvarye 63 - pA0 dhA0 // 8 ( ku ? ) // 9 rodatIti pra0 // 10 ta eva teSu pratyakSAste bhA0 / ta eva teSu pratyakSAste ya0 // 11 kalpAH bhA0 // 1067, Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmadravyArthanayamatam] dvAdazAraM nayacakram / ye'pi ca te samayAntaraparikalpitAH skandarudrendrAH teSu ekasminnitarasaMjJayorapi pravRttinimittasadbhAvAt trayo'pi parasparasaMjJAnirdezyAH syuH| ___athAnyatamanimittamAtraM tattvamiSyate iSTArthavivakSayA evaM tarhi vivakSiteSTArthaviSayavyavaharaNAdantarniviSTazabdAnubaddhacaitanyanimittaH saMjJAvyavahAro'bhyupagataH, bahirnimittaM tu tyaktam / nimittapratyayena saMjJApravRttI yAvatsambhavaM saMjJAsanniveze bhAvakAdayo'pi te prAptAH / tathA ca yAvat kizcid bhavananimittagrastaM tasya sarvasyendraskandAdirarthaH sarvadhAtubhvarthatvAt paryAyo ghaTakuTazabdavat / sambhavighaTanAdiskandanAditvAca sarvasarvatvam / sannivezo na nimittAntarAt / abhyupetyApi samayAntaraparikalpitAnAM skandAdInAmastitvaM nimittaniyamA-10 bhAvadoSa ucyate--ye'pi ca ta ityAdi / skande'pi roda[naminda]naM ca staH, ataH sa rudra indro vA kiM na bhavati ? tathA rudre'pi skandanendane * indre'pi rodanaskandane * tataH sa itara itaraH sa kiM na bhavati ? ekasminnitarayorapi saMjJayoH pravRtternimittamastyeva / tasmAt trayo'pi parasparasaMjJAnirdezyAH saGkareNa syuH| atha mA bhUdeSa doSa ityanyatamadeva nimittamekaM tattvamiSyate'saGkIrNasaMjJAvyavahArArthaM 'skanda 376-1 eva, na rudro nendraH' itISTArthavivakSayA evaM tarhi anyatamanimittamAtratattvayA'vadhRtayA saMjJayA 15 vivakSiteSTArthaviSayavyavaharaNAdantarniviSTazabdAnubaddhacaitanyanimittaH saMjJAvyavahAro'bhyupagataH, bahinimittaM tu tyaktamiti doSaH, tuzabdAdaniSTasamparigraheSTatyAgau vizeSayati / kizcAnyat, nimityapratyayenetyAdi / yadi skandanAdinimittapratyayena saMjJApravRttistato yAvasambhavaM yAva[nti] nimittAni bhavana-karaNa-zayana-bhASaNa-caGkramaNa-vartana-pariNamanAdIni sambhavanti tAvadbhinimittaiH saMjJAsanniveze sati rodanAd rudro bhavanAd bhavo bhAvakaH karaNAt kAraka ityAdisarvavyapadeza-20 bhAktvAd bhAvakAdayo'pi te praaptaaH| tatazca tathA ca yAvadityAdi, yat parimANamasya yAvat , yAvadeva kiJcid bhavananimittagrastaM sarvamityarthaH / tasya sarvasya ghaTapaTAderindraskandAdirarthaH sarvadhAtvarthAnAM varthatvAt paryAyaH, tadvAcinazca paryAyazabdA eva / kimiva ? ghaTakuTazabdavat / sarva eva sarvaH, ghaTaH skandaH, pa~TaH skandaH, skandavaidyo'pi skandaH / evaM rudrendrAdayazca / skando'pi ghaTaH paTazcetyAdi prAptam / evaM tAvat sarvadhAtubhvarthatvAt sarvasarvatvamavizeSAt / kiJcAnyat , vizeSato'pi sambhavighaTanAdi-25 skandanAditvAcca sarvasarvatvam / ceSTA-kauTilyAdyabhisandhyanabhisandhipUrvakaparispandArthatvAt pariNatyartha 1* * etadantargataH pATho ya0 madhye nAsti // 2 itarasya kiM pr0|| 3'miSyatA bhA0 / miSyatto yH|| 4 bahinimittaM pratyakSamiti pr0|| 5degbhAktatvAda' pr0|| 6 tvarthatvAt pr0|| dRzyatAM pR0 244 paM0 3 // 7 paTaH skandaH bhA0 madhye nAsti // 8'skandavadyo'pi' iti pATho'tra sambhavet , 'ghaTaH skandaH paTaH skandaH skandavat , yopi skandaH sa skandaH' iti ca tasyAzayo jnyeyH|| 9 dhAtuH tvarthatvAt pr0|| 10 sambhavavidha pr0|| 11 sarvasarvasarvatvam bhA0 // naya071 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre evamapi tu sthite'rthapratipAdanArthatvAcchabdaprayogasya sarvasarvAbhidhAnalakSaNAvyavasthAvyAvartanArthaM bahirnimittanirapekSaM saMjJAmAtrasannivezitaM skandAditvamabhyupagantavyam / 562 evaM hi saGketamAtratvAcchandArtha sambandhasya mukhyArthAH sarvadezabhASA ityetada'yatnasiddham / idamapyabhiyuktAnAmata eva smaraNamupapannam -- anekArthA dhAtavaH" dezyatAm / iti cetanAcetanabhedasya samastasyAsya jagato bhAvakaM nAma / ghaTasya dravyaM 376-2 tvAt sarveSAM jJAna - gatyarthAnAM skandana - zoSaNa-visairaNa - rodanendana - sadana stambhanAdyarthAnAM yAvatAM yasminnarthe sambhavastasya tasya tathArthatve sarvasarvatvam / vasanAd vastuvAstunI, zayanasthAnAsanAghekArthatvAcca gatinivRtti - paryAyANAM zeSadhAtUnAM ca vastvarthAnativRtteH katamad dravyaM katamena nimittena nAbhidhIyate ? tataH 10 sarva sarvatvam / syAnmatam - evaM tarhi sutarAmatiprasaGgApAdanadvAreNa tvayaiva sarvasya bahirnimittApekSatvaM samarthitam, tvatpakSe'pi ca sarvasarvAbhidhAnAtiprasaGgo durnivAra iti / etaccAyuktamuktanyAyenaiva, evamapi tu sthita ityAdi yAvat skandAditvamabhyupagantavyamiti svapratipipAdviSitArthapratipAdanArthatvAcchabdaprayogasya prasakte'pi sarvasarvatve sarvasarvAbhidhAnalakSaNA'vyavasthA prAptaiva sA mA bhUditi tadvyAvartanArthaM skandAdi15 zabdAH kasmiMzcidarthe bahirnimittanirapekSAH saMjJAmAtratvena sannivezitAH santo niyamena tamevArthamabhidadhatIti prAptam itarathA sarvasarvatve sarvAbhidhAnAvyavasthA'vazyambhAvinI / tasmAt saMjJAsannivezAnna me kazcid doSa iti / tasmAccodyAbhAsametat 'samAnadoSatvAditi / 377-1 evaM hItyAdi asya nyAyasya vyAptipradarzanam / evaM ca kRtvA saGketamAtratvAcchabdArthasambandhasya mukhyArthAH sarvadezabhASA ityetadyatnasiddham 'ghaTaH kuTaH kumbhaH ' 'kSIraM payaH pAli dugdham' 'agnirAturaH 20 ~kicu maMGgalaH' ityAdInAM ca saGketavazAdabhidhitsitaikArthavAcitvaM siddham, 'niyatanirapekSatvAt saGketasya OM svopayogapratipAdana samarthatvAcca teSAM teSAM zabdAnAM DitthAdivat / idamapyabhiyuktAnAmata eva smaraNamupapannam, nAnyathA, yathA - anekArthA dhAtava iti gatArthaM yAvad dRzyatAm / iti cetanAcetanetyAdi, anena prakAreNa yaduktaM nAma taccetanAcetanabhedasya kumbhakAra - ghaTAdeH pRthivyAdi-manuSya-nArakatiryak-siddha-paramANu-kAlAkAzAdeH samastasyAsya jagato bhAvakaM nAma 'samastaM jagad nAmno bhavati' 25 iti bhAvitam / tasmAdeva ghaTo bhavati, ghaTasya dravyaM kAraNam, ghaTaM bhAvayati nAma, ghaTasya tato pA0 dhA0 928 // 1 'dRzyatAmiti / cetanAcetanabhedasya' ityapi yojanA'tra bhavet // 2 vizaraNa' iti pATho'pyatra bhavet / tulanA "Sada vizaraNagatyavasAdaneSu" - pA0 dhA0 854, 1428 // 3 sadana ya0 madhye nAsti // 4 "SThA gatinivRttau "5saGgopAdAna' pra0 // 6 sarvasarva sarvatve bhA0 // 7 kiccu bhA0 // 8 dRzyatAM TipR0 63 paM0 20 // 9 niyatA bhA0 / ( nimittanirapekSatvAt ? ) // 10 teSAM zabdAnAM bhA0 // 11 "kathamaJjiraJcatyarthe'pi vartate ? anekArthA api dhAtavo bhavanti / - pA0 ma0 bhA0 812 / 48 // 12 dRzyatAmiti cetanAcetanetyAdi pra0 / atra 'dRzyatAmiti / cetanAcetanetyAdi' ityapi yojanA bhavet // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 563 nAmadravyArthanayamatam] dvAdazAraM nayacakram / nAma, ghaTasya tato bhavanAt, mRdvat / anayA [yathA ghaTo bhavati tathA nAnA ghaTo bhavati ] ghaTakriyAtmakatvaM vA bhAvakatvam / rUpAdyupayogabhavanamantarniviSTazabdAnubaddhaM tacchabdAtmakam / tasmAnnAmadravyasyAnupasarjanataiva / eSa naamdrvyaarthnyH| ___asyApi niyamaH / upasarjanatveneSyate, na prAdhAnyena / arthArthatvAcchabdaprayogasyArthaH pradhAnam , na zabdaH / arthasyApi jJAnotpattinimittatvAd jJAnameva pradhAnam / / na hi nAno ghaTAdi bhavati / tatastu zrotrAbhighAta evotpadyate / tathA ca yadi nAno ghaTotpattau dravyatvaM syAt tato ghaTArthino bhavatu ghaTa iti prabravIran / / tasmAt pravRtti-nivRttikAraNamArthinAM tadabhAvArthinAM ca kSAyopazamiko bhavanAt , 'tato bhavati' iti pratipAditatvAt siddho hetuH / yad yato bhavati tat tasya kAraNaM dRSTam , yathA mRd mRdo bhavato ghaTasya kAraNaM tathA nAma ghaTasya kAraNamityetamarthamupanayati--anayetyAdi / yathA 10 ghaTasya mRd dravyaM bhavati tathA nAmetyarthaH / ghaTakriyAtmakatvaM vA bhAvakatvaM nAmna iti vartate, zabdo dravyabhAvaM ghaTakaraNAtmakatvAt pUrvoktAt pratipadyate, tasmAd ghaTaM bhAvayati nAma, nAno ghaTo bhavatItyarthaH / ___ rUpAdhupayogetyAdi / athavA rUpAdyupayogo rUpAdijJAnam , tasya bhavanamantarniviSTazabdAnubaddhaM tacchabdAtmakam , 'rUpaNAd rUpam , rasyata iti rasaH, ghAyata iti gandhaH, zrotragrahaNaM zabdaH' iti lakSaNAta tasyopayogasya zabdAtmakatvAd rUpAdInAM ca tadAtmakatvAcchabdo rUpAdirapi bhavati / tasmAd nAmadravya-18 syAnupasarjanataiva prAdhAnyamevetyarthaH / eSa nAmadravyArthanayaH puurvpkssH|| ___ atrottaramubhayaniyamabhaGgAraH zabdanayo vakSyatyataH-asyApi niyama ityAdi / eSo'pi nAmadravyArthabhAvo niyataH upasarjanatveneSyate na prAdhAnyena, prAdhAnyena tu vizeSo niyata ityuktaH / na brUmaH-3772 'zabdo nimittamAtravyApato jJAnopakArI nAsti' iti / jJAnasyaiva pradhAnasyopakArakatvena vartate jJAnenaiva cotthApyate, arthapratyAyanArthatvAcchabdaprayogasya / tasmAdarthArthatvAcchabdaprayogasyArthaH pradhAnaM na zabdaH, 20 tasyAzabdArthatvAt / arthasyApi jJAnotpattinimittatvAd jJAnameva pradhAnam / na ca jJAna-zabdayoraikyam , pratyakSapratItivirodhAbhyAm / yasmAt pratyakSameva na nAmnaH zabdAcchotrAbhighAtakArAd ghaTAdi bhavati, na zabdaH kAraNaM ghaTasya tato'nutpatteH / tatastu zabdAcchrotrAbhighAta evotpadyate, tasmAcchabdaH zrotrAbhighAte heturna ghaTe na jJAne / tathA cetyAdi yAvat prabravIrannityaniSTApAdanam / yadi zabdasya ghaTotpattau dravyatvaM syAt tato 25 ghaTArthino bhavatu ghaTa iti prabravIran ; arivinAzArthinazca rAjAno vijigISavo na hastyazvaM bibhRyuH, parabalameti 'mA bhUt' iti vA brUyuH / na ca tad dRSTamiSTaM vA / tasmAt pravRtti-nivRttikAraNamArthinAM tadabhAvArthinAM ca kSAyopazamiko bhAvaH jJAnAvaraNakSayopazamanimittaM jJAnamityarthaH, tata eva pravRttinivRttidarzanAt / so'pi dravyArthatAM hitvA 1 tato'rthArthinastadabhAvArthinazca bhavatu mA bhUditi vA prabravIran' ityapi mUlamatra sambhavet // 2 vyAvRto pr0|| 3 nAmnIti pra0 // 4degnupapatteH pr0|| 5 parabalaM meti bhA0 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre bhaavH| so'pi dravyArthatAM hitvA bhavati / tenApi vizeSeNaiva bhUyate / sa hi bhaavaagmH| zabdo drvyaagmH| tathAhyAhuH-Agamato jANaye aNuvayutte davvasutaM [ ] / jJAnameva pradhAnam / tata eva cAsyotpattiH / pravRttizca tAdarsena, zibikAvAhakayAnezvarayAnavat / atastvaduktivadupayogavizeSabhavanaprAdhAnyaM tatkAryatvAccha5 badasya tatkAraNatvAca / kSAyopazamiko bhAvaH kSaNe kSaNe'nyatvAd dravyArthatAM tyaktvA bhavati kSaNikatvAt / tenApi vizeSeNaiva bhUyate, vizeSa eva bhavati, uktazabdArthavyutpattirbhavati, bhavat pradhAnaM bhAva ityupakramya yAvad bAlAdibhedaM 378-1 dRzyate eva ityakSarArthoM gataH / vastvarthatazca bhAvitam-sAmAnyamupasarjanaM vizeSaH pradhAnaM bhAvaH zivikA vAhakayAnezvarayAnavaditi / 10 sa hi bhAvAgamaH, yasmAt kSAyopazamikabhAvo jJAnaM bhAvAgama ucyate tasmAt sa pradhAnaM bhavati, maryAdayAbhividhinA ca gamo'vabodhaH, tataH zabdasyAgamatvam , tata utthApyate zabdo jJAnAt / tasmAcchabdo dravyAgamaH / tathAhyAhuriti zabdadravyAgamatve jJApakamArSam-Agamato jANaye aNuvayutte davasutamiti / ___itazca jJAnameva pradhAnam , yasmAt tata eva cAsyotpattiH zabdasya jJAnAdevotpattiH, vaktarjJAneno15 sthApitatvAt , jJAnameva zabdasya kAraNam / pravRtto'pi zabdaH paratantrI jJAnArthatvAt , paratatro jJAnotpAdanArthatvAcchrotarItyata Aha-pravRttizca tAdarthena / tanmUlotpatti-tadarthatvAbhyAM jJAnaM pradhAnamityetasminnarthadvaye dRSTAntaH-zibikAvAhakayAnezvarayAnavaditi vaitanikAnAM yAnaM yAtrApreritamIzvareNa pravRttamapIzvarayAnArtham , ato'pi dvidhApIzvaraprAdhAnyavad jJAnaprAdhAnyamiti / atastvaduktivadityAdi / sAmIpyena sarvAtmanA yoga upayogaH rUpAdyarthasamIpe sarvAtmapradezAnAM 20 tatpravaNatA, zabdopayogAtmayogavakratA'vakratAdestiryag-manuSyanAmanirvartitaM mRdAdi kumbhakArAdi ca yathAsaGkhyaM bhavati rUpAdimadarthaviracanAtmakatvAt kumbhakArAdikAryavad nAno bhavati, ___ AtmA bujhyA samarthyArthAn mano yuGkte vivakSayA / [pA0 zikSA 6 ] 378-2 ityAdi sarvaM tvaduktopapattijAtamupayogavizeSabhavanaprAdhAnyaM sAdhayati, tatkAryatvAcchabdasya, upa 1 "se kiM taM davvAvassayaM? 2 duvihaM paNNattaM taM jahA-Agamao a noAgamao a [sU0 12] 1 se kiM taM Agamao davAvassayaM ? 2 jassa NaM Avassaetti padaM sikkhitaM ThitaM jitaM mitaM parijitaM nAmasamaM ghosasamaM ahINakkharaM aNacakkharaM avvAiddhakkharaM akkhaliaM amiliaM avaccAmeliyaM paDipuNNaM paDipuNNaghosaM kaMThoDhavippamukkaM guruvAyaNovagayaM,se gaM tattha vAyaNAe pucchaNAe pariaTTaNAe dhammakahAe no annupehaae| kamhA? 'aNuvaogo davya'miti kaTTha[sU0 13] / se taM Agamao davAvassayaM..........[sU0 14 ] ...............se kiM taM Agamato davvasuaM? 2 jassa NaM suetti payaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM jIva No aNuppehAe / kamhA ? aNuvaogo davvamiti kaTU / .. se taM Agamato dvvsuaN[suu33]|" iti anuyogadvArasUtre pATha upalabhyate // 2degtpattibhavati bhaa0|| 3 dRzyatAM pR0 8 50 7 // 4 dRzyatAM pR0 555 paM0 7 // 5 dRzyatAM pR0 556 paM0 5 // 6 vakrujhAneno pr0|| 7 paratantrAjJAnopAdAnArtha ya0 / paratantrajJAnopAdAnArtha bhaa0|| 8dRzyatAM pR0 559 paM. 4 // 9 "sametyArthAn"-pA0 shikssaa|| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmadravyArthanaya nirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram | 565 athocyeta - sAmAnyamavizeSaH, ubhayoH parasparakAraNatvAvizeSatvAt / atha kasmAdupayoga eva nAmatvamApadyate ? iti upayogatva prApternAmnaH sarvatra vizeSa - pradhAnatvam / tasyApi vA nAmazabdasya uraHprabhRtItyAdi [nA] nAmadravyArthaM hitvA dravyadravyArtho'GgIkRtaH mUrtadravyAbhyupagamAt / mUrtamamUrtasya dravyaM na bhavati / nAmazabdo 5 yogasya zabdaH kAryam, sa eva kAraNamupayogasya kumbhakArazarIrAderiti tatkAraNaM taditi tvayaiva prAgU bhAvitaM vistareNaitat / athocyetetyAdi pUrvapakSo gatArtho yAvadavizeSatvAditi / sAmAnyamavizeSaH, tadbhavanamAtratvaM na vizeSa ityetadApannamiti bhAvito'rtha ubhayoH parasparakAraNatvAvizeSatvAditi / atrottaram - atha kasmAdityAdi yAvat sarvatra vizeSapradhAnatvamiti / upayoga eva nAmatvamA - 10 padyata iti vizeSasyopayogasya praudhAnyamupayogatva prApternAnaH / tasyApi vA nAmazabdasyetyAdi, 'nAmazabda:' iti 'vINA-veNu - tAlazabdAdibhyo viziSyate prakRtatvAdaupayogitvAcca tasya uraHprabhRtI - yAda[] nAmadravyArthaM hitvA tvayA dravyadravyArtho'GgIkRtaH, tadyathoktam AtmA buddhyA saMmarthyArthAn mano yuddhe viSakSayA / manaH kAyAgnimAhanti sa prerayati mArutam // 6 // mArutastupari caran mandraM janayati svanam // 7 // [ pA0 zikSA ] ityAdinA mUrtadravyAbhyupagamAt / ArSamapi jJApakam, noAgamato dravyaM zarIramuktam, tadyathAimeNaM sarIrasamussaeNaM sAmAietti padaM AghavitaM paNNavitaM [ aho ] ityAdi / tasmAcchabdakAraNatvatyAgena mUrtadravyakAraNatvAbhyupagamaste virodhAyApadyate / ata Aha- mUrtamamUrtasya dravyaM na bhavati pariNAmikAraNamityarthaH / yathA 'mUrtamamUrtasya kAraNaM na bhavati' ityayamabhyupagamaH 20 tathA nAmazabdasya mUrtatvAdamUrtopayogakAraNyaM na yujyate / syAnmatam - kathaM mUrtaH zabdo yato'syArmUrtajJAnakAraNyaM na bhavediti / atra brUmaH nAmazabdo 379-1 1 dRzyatAM pR0 559 paM0 4 // 2 bhAvitArtho ya0 // 3 prAdhAnyAmupa bhA0 / prAdhAnyAnupa ya0 // 4 vINAvItAla pra0 // 5 vaakypdiiy[1|116] svavRttau bhartRhariNApi 'samarthyArthAn' iti pAThenAyaM zloka uddhRtaH / "sametyArthAn " - pA0 zikSA // 6 " mArutastUrasi caran mandraM janayati kharam " - pA0 zikSA // 7 degssaeNa pra0 // "se kiM taM noAgamao davvAvassayaM ? 2 tivihaM paNNattaM taM jahA - jANayasarIradavvAvassayaM bhaviasarIradavvAvassayaM jANayasarIrabhaviasarIravatiriktaM davvAvassayaM [ sU0 15] / se kiM taM jANayasarIradavvAvassayaM ? 2 Avassaetti payatthA higAra jANayassa jaM sarIrayaM vavagayacutacAvitacattadehaM jIvavippajaDhaM sijAgayaM vA saMthAragayaM vA nisIhiAgayaM vA siddhasilAtalagayaM vA pAsittA NaM koI bhaNejA-aho NaM imeNaM sarIrasamussaraNaM jiNadiTTheNaM bhAveNaM Avassapatti payaM AghaviyaM paNNaviyaM parUviaM daMsiaM nidaMsiaM, jahA ko diSto ? ayaM mahukuMbhe AsI, ayaM ghayakuMbhe AsI, se taM jANayasarIradavvAvassayaM [ sU0 16] |......naamnipphnnnne sAmAie / se samAsao cauvvihe paM0 taM0 NAmasAmAie ThevaNAsAmAie davvasAmAie bhAvasAmAie / nAmaThavaNAo pubvaM bhaNiyAo / davvasAmAie vi taheva [sU0 150] / " iti anuyogadvArasUtre ullekhaH // 8 deg mUrtijJAna pra0 // 15 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalakRtaM [aSTama ubhayaniyamAre mUrtaH kuDyAdipratihatagatitvAda loSTAdivat / tad nAma nopayogasya dravyaM mUrtatvAd mRdvat / uktaM hi ne hi mUrtamamUrtatvaM nAmUrtameti mUrtatAm / dravyaM triSvapi kAleSu cyavate nAtmabhAvataH // [ ] 5 nanvanyonyAnugatakharUpatvA nivRttyupakaraNendriyajJAnatanvAtmadravyavad dravyaM mUrtamamUrtasya jJAnasya / dravyendriyaM mUrtamamUrtasya jJAnasya dravyam / zarIrAdikaraNAd bhavAntarAtmanastanvAdi dravyam , ghaTazca ghaTAkAzasya / mUrta iti [prati]padyatAm , kuDyAdipratihatagatitvAt , yasya gatiH kuDyAdibhiH pratihanyate tad mUrta dRSTam , yathA loSTAdIti / tad nAma nopayogasyetyAdi arthapradarzanasAdhanam / upayogo na 10 mUrtadravyahetukaH, amUrtatvAt , AkAzavat , na hyAkAzaM mRdAdidaNDAdimUrtadravyasya kAryamiti sAdharmya dRSTAntaH / mRdvaditi vaidha\Na, yad mUrtadravyahetukaM na tadamUrtaM yathA mRditi / athavA nAmUrtasya dravyaM nAmazabdaH, mUrtatvAt , mRdvat / yadamUrtasyAvagAhAderdravyaM na tad mUrtam , yathA AkAzamiti / uktaM hItyAdi jJApakamAha / na hi mUrtamamUrtatvaM varNA dimat pu[ga]ladravyaM mUrta savarNAdyAtmakatvamamUrtatvaM na gacchati na tathA pariNamati jIvA-''kAza-dharmA-'dharmatvaM na yAti / nAmUrtameti mUrtatvam , nApyA15 kAzAdyamUrtaM mUrtatvaM prayAti / dravyaM triSvapi atItAnAgatavartamAneSu kAleSu, na kadAcidityarthaH, yasmAd nAtmabhAvam , yAvadravyabhAvI yo dharmaH sa AtmabhAvaH, tamAtmabhAvaM na kadAcit parityajati dravyamiti / ___atrAha-nanvanyonyAnugatetyAdi yAvad ghaTAkAzasyeti / 'nAtmabhAvaM tyajati pararUpaM nApnoti' ityetadyuktam , anyonyAnugatasvaMparatvAt kSIrodakavat / anyonyAnugatasvarUpatvanidarzanaM nivRttItyAdi 20 yAvad dravyavat / vatkaraNaM 'nirvRttyupakaraNendriyajJAnavat tanvAtmadravyavacca' iti pratyekaM parisamApyate / 372-2 dravyaM kAraNaM mUrtamamUrtasya jJAnasya, dvividhaM dravyendriyam - nirvRttirupakaraNaM ca, nirvRttiH pakSmapuTa-kRSNa sArAdidravyaniSpattiH, 'nirvRttamupakaroti' ityupakaraNaM masUrakAkArAMzcakSurmadhyapradezAH prakAzAJjanAdayazvopaikaraNAni / etad dvividhamapi jJAnasya dravyaM dRSTam / tasya vyAkhyAnam-dravyendriyaM mUrtamamUrtasya jJAnasya dravyam / tathA 'tanvAtmavat' ityasya vyAkhyA-zarIrAdikaraNAd bhavAntarAtmanaH, *kAyAditrividhayogakArya zarIrAGgopAGgAdinAmakarma, tasya karaNAt tanvAdi bhavAntare janmAntare ya AtmA tasya dravyaM kAraNaM bhavati* / ghaTazca ghaTAkAzasyeti mUrto ghaTo'vagAhAnumeyasyAkAzasyAvagAhAtmana iti / 1"nAmUrta mUrtatAM yAti mUrta nAyAyamUrtatAm / dravyaM triSvapi kAleSu cyavate nAtmabhAvataH // " ityapi pATho'tra sambhavet / tulanA-"nAmUrta mUrtatAM yAti mUrta nAyAyamUrtatAm / " zAstravArtAsamu0 3 / 41 / 'nAmUrta mUrtatAmeti mUrta nAyAtyamUrtatAm / dravyaM kAlatraye'pItthaM cyavate nAtmarUpataH ||"-snmtivRtti. 1 / 53, pR0 456 / 2degsvapatvAt ya0 / atra 'svarUpatvAt' iti pAThaH samIcIno bhAti // 3 jJAnasya dravyaM dravyendriyam bhA0 // 4razcakSu pra0 // 5degzvopakAraNAni pr.| (shcopkaarkaanni?)| 6* * etadantargataH pATho ya0 madhye nAsti // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmadravyArthanaya nirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram | 567 AgataM tatad yo'rtho dravyaM so'svatantro vizeSeNa tathA tathA bhAvyate, jJAnamAtmA ca vizeSa eva bhavati / tatra yadi [ sendriyANi matizrutAvadhimanaH paryAyajJAnAni tatasteSAmindriyakRtatvAdajJAnatvAt kevalameva ] ekaM jJAnaM syAt / Atmanazca [ azarIrasyaiva khatantrasya kartRtvAt ] azarIreNa siddhakevalinA kRtaM karma - anveSyaM syAt / na hastAdimadrAgikRtamapi syAt karma, tasyaiva saMsAritveSTe.... Atmano'nyatvAt / tathA AkAzaghaTayoranAvRtyAvRtyAtmakatvAt kuto ghaTAkAzamAkAzaghaTo vA ? evaM kutaH sAnyonyAnugamarUpatA ? 5 anyarUpAnugamAttu cetanAcetanayorAtmabhAvatyAgAt dravyasya sAmAnyabhavana atrocyate - AgataM tarhyetadityAdi yAvad vizeSa eva bhavatIti / yo'rtho dravyaM sAmAnyaM vizeSo vA prakRtyarthaH pratyayArtho vA bhavanaM bhAva iti yo'stu so'stu sarvathA so'svatantro vizeSeNa 10 jJAnena tathA tathA bhAvyate devyendriyAdi tat sarvAtmanA jJAnamAtmA ca vizeSaH sa bhAvayati / yadyapi bhavat sAmAnyaM bhAvastathApyupasarjanam, vizeSaH pradhAnamityuktaM bhavati / tatra yadItyAdyaniSTApAdanaM parasya yAvadekaM jJAnaM syAditi hetuhetumadbhAvena gatArtham / sendriyANi mati - zrutA - Svadhi-manaH paryAyajJAnAni, tAnIndriyakRtatvAdajJAnAni syuH, kevalajJAnamevaikaM jJAnaM syAditi / kiJcAnyat, - AtmA (tma )nazcetyAdi / Atmaiva svatatrazcetanatvAt, na zarIram, svatantrazca kartA 115 tatazcAzarIreNa zuddhena siddhakevalinA kRtaM karmAnveSyaM syAt, taccAtyantadurlabhaM muktasaMsAraprasaGgAdaniSTaM ca / na hastAdimadrAgikRtamiSTamapi syAt karma, tasyaiva saMsAritveSTeH pUrvavaddhetuhetumadbhAvenA- 380-1 pAdanaM yAvadAtmano'nyatvAt / evaM prAcyodAharaNadvayaM vyabhicAritam / tRtIyamapi tathAkAza-ghaTayoryathAsaGkhyamainAvRtyA[vRtyA]tmakatvAt, AkAzamanAvRtyAtmakaM cedAvRtyAtmaka ghaTIbhavati ghaTazvAnAvRtyAtmakAkAzIbhavati AvRtyAtmaka: saMstato 'ghaTAkAzam' iti syAt, tattu tvanmate na / AkAzamevAmUrtam, 20 tadviparIto ghaTo mUrta eveti kuto ghaTAkAzamudAharaNaM ghaTate, ghaTAtmAnApatterAkAzasya, okAzAnAtmApatterghasya AkAzaghaTo vA tadviparItaguNa udAharaNamiti ? evamityAdi / anena prakAreNa dravyasya bhavane parigRhIte dRSTAntasya viparyayasAdhanatvAt kutaH sAnyonyAnugamarUpatA yA tvayA pratijJAtA evaM maduktanyAyAt tvanmatena ca dravyasya kAraNasya sa~dA[''tma]rUpAparityAgAt ? ityuktaM parasyAniSTApAdanam / ata eva svamata vizeSapradhAnabhavana - 25 sAmAnyopasarjanabhavanapratipAdanArthamAha- anyarUpAnugamAttvityAdi / tuzabdaH paramatavyAvRttiM svamatasiddhiM ca vizeSayati / cetanAcetanayorAtmabhAvatyAgAt tvaduktAt dravyasya sAmAnyabhavanamuMpa[sarjanaM] bhavadeva I / 1 ( iti bA ? ) // 2 (dravyendriyAdivat sarvAtmanA ? ) // 3 manAvRttyAtmakatvAt AkAzamAvRttyanAvRtyAtmakaM pra0 / AvRtirAvaraNam, anAvRtiranAvaraNamityarthaH // 4 vRttyA pra0 / evamagre'pi jJeyam // 5 (AkAzAtmAnAtte ? ) | ghaTAkAzasyodAharaNatvAnupapattimabhidhAya idAnImA kAzaghaTasyodAharaNatvAnupapattimabhidadhAtiAkAzAnAtmetyAdi // 6 dravyakAraNasya bhA0 / 7 'sadA[stra]rUpApari" ityapi pATho'tra bhavet // 8 tvaduktatvAt bhA0 // 9 atra kazcit pAThaH khaNDito bhAti // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre pa[sarjanamekameva bhavati, na vizeSaH ] arthAntarAbhAva-bhavadbhavanAbhyAM kenacidabAdhyatvAt / yathA ca viziSTaH sAmAnyanirapekSo bhavati tathA svaviSaye'pyekavRkSAdibhavane dvivacanAdivizeSAntaranirapekSeNaiva tenAbhinnaliGgavacanAdinA bhavitavyam / yadyekaM nakSatraM kathaM punarvasU dvau, atha dvau punarvasU kathamekaM nakSatram, virodhitvAdekadvitvayoH ? ityAdi sarvaM yathAviSayaM pratividhAtavyaM ghaTapaTAdivat / pratItestAdarthyameveti cet, na, pratyavayavapratItereva ekatvAdyapekSayaikavacanAdizabdaprayogaprasiddheH / idaM tvabhidhAnAbhidheyapratyayayorvisaMvAdAt pratItiviruddhaM kumArabrahmacAripitRtvavat / 568 10 ca bhavati, tasmAdarthAntarAbhAvAde bhavata eva bhavanAcca kenacidavizeSo na bAdhyate / yathoktaM tvayA prAkU 'vRkSo vRkSasAmAnyamupasarjanIkRtyaika eva bhavati na dvayAdirapi vizeSavazavartitvAd nAmnaH' [ ] ityAdi / tasmAdidamaniSTaM vizeSAsattvaM prasaktam / tadasattvAt sAmAnyAsattvaM dRSTeSTaviruddhamApannamiti / 380-2 kiJcAnyat, yathA ca viziSTa ityAdi / yathA ca sAmAnyena pratipakSeNa vinA vizeSasta15 nnirapekSo bhavati bhavatyeva viziSTastathA svaviSaye'pyekavRkSAdibhavane dvivacanAdivizeSAntaranirapekSeNaiva tenAbhinnaliGgavacanAdinA bhavitavyam / tvanmate na punastathA bhavati sa vizeSaH, nakSatra punarvasvAdisamAnAdhikaraNavacanaliGgAdibhedadarzanAt / tad bhAvayati yadyekamityAdi sAdhanadvayamaniSTApAdanam virodhitvAdekadvitvayorityAdi sarvaM yathAviSayaM pratividhAtavyamityatidezAd liGgakAlAdAvapyaniSTApAdanasAdhanAni draSTavyAni / yadi punarvasU pumAMsau na nakSatraM napuMsakam puMstvAt, 20 vRkSavat / atha [ nakSatraM na pumAMsau ] napuMsakatvAt kuNDavadityAdi / tathA 'tArA strItvAt' ityAdi yojyam / ghaTapaTAdivaditi viziSTayorghaTapaTayorivAnyonyasvarUpApattirnAsti vizeSANAm, sAmAnyAbhAvAt / dRSTaM ca nakSatra - punarvasvAdiSu / tasmAdayuktamuktam- sAmAnyanirapekSo vizeSa eva zabdArtho vivakSitatvAditi / pratItestAdarthyameveti cet / syAnmatam - lokapratItatvAd nakSatrArtha eva punarvasvartha: punarvasvartha eva ca nakSatrArtha iti loke prasiddhamAgopAlAdi / tasmAt sAmAnyasya vizeSatvAdadoSaH, itarathA nairartha25 kyameva syAditi / atrocyate - na, pratyavayavapratIterevetyAdi / vayamapi lokapratItereva brUmaH, dvayekayodvivacanaikavacane, bahuSu bahuvacanam [pA0 1 / 4 / 22 - 21 ] ityarthAnAmavayamavayavaM prati vivakSitAnAmeka381-1 tvAdyapekSayaikavacanAdizabdaprayogaprasiddheryadyekavacanAntaH zabdo'bhidhAnArthenApyekena bhavitavyam, na vyAdinA / atha vyAdiH, naikavacanena zabdena bhavitavyam uktavat / idaM tvabhidhAnAbhidheyapratyayayorvi 1 tulanA- pR0 568 paM0 22 / / 2 tulanA-"arthAntarAbhAva-bhavadbhavanAbhyAM kenacidabAdhyatvAt " - nayacakravRtti. 394-1 // 3 tulanA pR0 393-2 // 4 kRtyaiva eva bhavati bhA0 / 'kRttyaiva bhavati ya0 // 5 tathA ca ya0 // 6 yadi tArA strI na nakSatraM strIvAd gaGgAvat, atha nakSatraM na strI napuMsakatvAt kuNDavaditi yojyam // 7 dRzyatAM pR0 568 paM0 3 // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ 10 nAmadravyArthanayanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / lakSaNaM hi nAma zabdAnAM prakRtipratyayAdivibhAgAnvAkhyAnam / prakRtyAdyarthAvyavasthAyAM lakSaNAvyavasthAnAt kutastajanyalakSyatattvapratipattiH zabdavyavasthA ca, aviviktIbhAvitaskhalakSaNaviSayatvAt , aviviktIbhAvitasvalakSaNaviSayasthANupuruSapratipattivyavasthAvat / 'sa vRkSa Aste' iti pratipadya punaH 'ehi manye rathena yAsyasi' ityasmAt / tadviparItAdapi tadvadeva pratipattyA prakRtyAdilakSaNAlakSaNIkaraNaM pratipattezcApratipattitvaM yadRcchApravRttitvAt / saMvAdAt pratItiviruddham , 'punarvasU'zabdo dvayartho dvivacanAntatvAt' iti pratyayo nakSatrAbhidheyaviSayapratyayena visaMvadati, sa cAnena / kimiva ? kumArabrahmacAripitRtvavat , yadi kumArabrahmacArI kathaM pitA ? atha pitA kathaM kumArabrahmacArIti ? tadvadiheti / tad bhAvayati-lakSaNaM hi nAmetyAdi / zabdAnAM lakSaNaM prakRtipratyayAdivibhAgAnvAkhyAnam , ta ddhi 'lakSyAzabdAn vyavasthApayAmi' iti / teSAM ca prakRtyAdi vibhAgAnAmavyavasthA, prakRtyAdyarthAyathArthatvAt / tasyAM ca zabda viSayaprakRtyAdyarthAvyavasthAyAM tadAzritalakSaNAvyavasthA / lakSaNAvyavasthAnAt kutastajanyalakSyatattvapratipattiH zabdatattvapratipattiH zabdavyavasthA ca? na staH / kasmAt ? aviviktIbhAvitasvalakSaNaviSayatvAt / dRSTAntaH-viviktIbhAvitetyAdi, yathA 'viviktau santA[va]-15 'viviktau bhAvitau svalakSaNAbhyAM sthANupuruSau, tatra yA sthANau puruSapratipattirvyavasthA ca mithyApratipattivyavasthe te, kasmAt ? aviviktIbhAvitasvalakSaNaviSayatvAt , tathA zabdAnAM lakSyANAM pratipattivyavasthe / lakSyApratipattyavyavasthAbhyAM cAbhidhAnAbhidheyaviSayapratyayadvayavisaMvAdAt 'kumArabrahmacArI pitA' iti pratyayavad nakSatra-punarvasvAdyekadvitvAdivirodha iti sambandhaH / 381-2 evaM tAvat saGkhyAviSayaprakRtipratyayapratipattivirodha uktaH / ataH paraM puruSaviSaya ucyate, tadyathA- 20 sa vRkSa Asta ityAdi yAvadapratipattitvam / 'saH' iti zeSopapade 'Aste' iti puruSaviSayaprakRtipratyayasaMvAdena svayaM pratipadya punaH 'ehi manye' iti tadviparItapratipattyA prakRtyAdilakSaNamalakSaNIkRtaM pratipattizcApratipattIkRtA tadvadeveti lakSyatattvApratipattyavyavasthAdvAreNeti / kasmAt ? yadRcchApravRttitvAdasamIkSita 1 dRzyatAM pR0 571 paM0 17 / 2 kutastajanyalakSyatatre pratipattiH zabdatattvapratipattiH zabdavyavasthA ca bhA0 / kutastadyanyalakSyato pratipattiH zabdavyasthA ca ya0 / 'kutastajanyalakSyatattvapratipattiH zabdavyavasthA ca ?' ityevamapi pATho'tra bhavet // 3 avibhaktI pr0|| 4 viviktI santA ya0 madhye nAsti // 5degvivaktau pra0 // 6 dRzyatAM pR0 571 paM0 18 // 7 "zeSe prathamaH / 1 / 4 / 108 / zeSa iti madhyamottamaviSayAdanya ucyate / yatra yuSmadasmadI samAnAdhikaraNe upapade na staH tatra zeSe prathamapuruSo bhavati / pcti| pacataH / pacanti |"-paa0 kAzikA / "zeSa upapade prathamo vidhiiyte| upocAritaM padamupapadam |"-paa0m0 bhA0 1 / 4 / 108 // 8 "prahAse ca manyopapade, uttama ekavaca / 1 / 4 / 106 / prahAsaH parihAsaH krIDA / prahAse gamyamAne manyopapade dhAtormadhyamapuruSo bhavati, manyatezcottamaH, sa caikavad bhavati / ehi manye odanaM bhokSyasa iti, na hi bhokSyase, bhuktaH so'tithibhiH / ehi manye rathena yAsyasi, na hi yAsyasi, yAtaste pitA / madhyamottamayoH prAptayoruttamamadhyamau vidhIyate / prahAsa iti kim ? ehi manyase odanaM bhokSya iti / sutru manyase, sAdhu manyase |"-paa0 kAzikA / ehi manye rathena yAsyasi rathena yAsyAmIti tvaM manyase ityarthaH / 9 (yadRcchApravRttatvA ?) / dRzyatAM pR0 571 paM0 18 // naya0 72 - Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre 'ehi manye' iti prastutakriyAvisaMvAdAt 'tvaM yAmi, ahaM yAsi' iti prayogavadayathArthamagamakamasAdhu / prastutapratyayavisaMvAdAdvA, devadatto bhUyata iti pryogvt| aGgIkRtapuruSArthavaiyadhikaraNyavRttatvAt , tvaM pacatIti pryogvt|| atra pratyayaparA prakRtiH prayoktavyA, prayogakAle kevalayoH prakRtipratyayayoharasambhavAt tathA'narthakatvAt kAkavAsitavat / zikSaNArthaM tu citrabhaktibindu paurvAparyapratyayatvAd brahmacAripitRtvavadityeva sambandhaH / atra prayogaH-ehi manya ityAdi yAvadayathArthamagamakamasAdhu iti pratijJAstisraH / prastutA kriyA manyatiH, tayA sAmAnAdhikaraNyaM visaMvadati pratyayasyottamapuruSAkhyasya ehizabdaprayuktamadhyamapuruSa[vi]saMvAdAditi hetvarthaH / 'tvaM yAmi, ahaM yAsi' iti prayogavaditi tadarthanidarzanaM hetvarthAnurUpeNa yonArthayormadhyamottamaviziSTayorbhede sati visaMvAdAdayathArthA10 gamakAsAdhutvavaditi / prastutapratyayavisaMvAdAdveti dvitIyo hetuH / devadatto bhUyata iti yatheti dRSTAntaH / devadatta iti prathamAnirdiSTaH karbarthaH prakRtyarthamAtravAcinA bhAvasAdhanena 'bhUyate'zabdena rsImAnA dhikaraNyaM nArhati 'bhavati' ityanena tu syAt tathA 'ehi'zabdaprastutamadhyamapuruSAntena 'manye' ityuttamAntA382-1 yathArthAgamakAsAdhutvAnyupaneyAni / prastutapratyayavisaMvAdasphuTIkaraNArthamAha-aGgIkRtapuruSArthavaiyadhikaraNya vRttatvAditi / tasya nidarzanam-tvaM pacatIti yatheti / 'tvam' iti yuSmadupapade 'pacati' iti zeSopapada15 viSayaprathamapuruSaprayogo visaMvadati tathA 'ehi manye yAsyasi' iti / atra pratyayetyAdi vAkyAvadhike'rthe padAvadhike vA pratipAdye vAkyaM padaM vA pratiyogizabdArthApekSameva gamayati kevalasyAprayogAt / padAvadhike tAvadayaM niyamaH-pratyayaparA prakRtiH prayoktavyA, 'prakRteH paraH pratyayaH' [pA0 ma0 bhA0 3 / 1 / 2] iti vyavasthApitatvAt prayogakAle kevalayoH prakRtipratyaya yorasambhavAt , asambhavazca tathAnarthakatvAt bhU-laT-tip-zapAdInAm , kimiva ? kAkavAsitavat , yathA 20 vAyasavAsitAdInAM na kazcidabhidheyo'rtho'sti tathA bhU-tipAdInAM kevalAnAm / kimarthaM tarhi bhU sattAyAm [pA0 dhA0 1] kartari kRt, laH karmaNi ca [pA0 3 / 4 / 67, 69 ] ityAdi prakRtipratyayArtha (rtha?)pATha iti cet, ucyate-zikSaNArtha tu citrabhaktibinduvinyasanavat pRthagadhyayanam / 'ziSyAna grAhayAmi' iti vibhajya prakRtipratyayArthoM dezyate / yathA ekAmeva kASThAdibhaktiM lekhayiSyaMzcitrakarAcAryaH ziSyAn pUrvaM binduvinyAsAn kArayati pazcAta saMyojayati tataH sA darzanIyA 25 cakSuramaNIyA puSpa-vallI-gRha-manuSya-strI-hatyAdisaMsthAnA saMvyavahArArhA bhaktirbhavati evaM prakRtipratyayArthopapradarzanaM pRthak kriyate, apRthaksiddhasamudAyArthapratipattyupAyatvAt / 1 dRzyatAM pR0 571 paM0 18 / (ruupyenn?)|| 2yAnarthyayorma bhA0 / yArthAnAyorma ya0 / 'yA'dhAtoryAvau~ tayormadhyamottamaviziSTayorbheda ityAzayo bhAti / (yArthAnyArthayormadeg?) // 3deggamakasAdhutva pra0 // 4 samAnA pra0 // 5 dRzyatAM pR0 571 paM0 13 // 6 "vartamAne laT / 3 / 2 / 123 / tiptajhisipthasthamibvasmastAtAM jhathAsAthAMdhvamivahimahiG / 3 / 4 / 78 / kartari zap / 3|1|68"-paa0|| 7 dRzyatAM TipR. 58 Ti0 1 // 8 dRzyatAM pR0 126 paM0 11 Ti. 7 // 9pratyayArthI pr0|| 10 dazyeti ya0 // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 571 nAmadravyArthanayanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / vinyasanavat pRthagadhyayanam / evameva ca kRtvoktam-prakRtipratyayau pratyayArtha saha brUtaH [pA0 ma0 bhA0 3 / 1 / 67] / ata eva ca prakRtiparaH pratyayaH prayoktavyaH pratyayaparA ca prakRtiH [pA0 ma0 bhA0 3 / 1 / 2] / ata eva ca pratyayArthAnapAyitvAd manyateH prastutasAmAnAdhikaraNyatyAgena 'manye' iti uttamaikavacanapratyayaprayogo'yathArthAbhidhAnam / pratyayapuruSAyathArthatve'pyeSaiva bhaavnaa| ityarthatrayaviSayamayathArthatvam / idaM ca drvyto'ythaarthtvm|| prahAsAdidamasatyameveti cet , baDheva tarhi lakSaNAnAmalakSaNIkaraNaM lakSyA evameva ca kRtvoktamiti jJApakamAha / prakRtipratyayau pratyayArtha saha brUta iti prAdhAnyena pratyayArtho vivakSito guNatvena prakRtyarthaH / ata eva ceti, yaduktaM bhASye-prakRtiparaH pratyayaH prayo-382-2 ktavyaH, pratyayaparA ca prakRtiriti pratyayaH paro vizeSaH pradhAnaM yasyAH sA pratyayaparA prakRtiH, parazabdasya pradhAnArthatA varNyate / 10 evaM cAnena nyAyena pratyayArthAd nApaiti prakRtiH, tatparatvAt / ata eva ca pratyayArthAnapAyitvAd manyaterityAdinA bhAvayitvopasaMharati yAvadayathArthAbhidhAnamiti / ehizabdaprayogaprastutasAmAnAdhikaraNyatyAgenAsmatsamAnAdhikaraNottamaikavacanapratyayAyathArthatvam aGgIkRtapuruSArthavaiyadhikaraNyavRttatvAt 'tvaM pacati' iti prayogavaditi sAdhUktam / evaM tAvat prakRtyayathArthatvaM pratyayAyathA tva?]dvAreNAnapAyitvAduktam / 15 pratyayapuruSAyathArthatve'pyeSaikaiva bhAvanA / prakRtyavinAbhAvitvAt pratyayasya pratyayatvAt ehi manye rathena yAsyasi ityasmAt tadviparItAdapi tadvadeva pratipattyA pratyayAdilakSaNAlakSaNIkaraNa pratipattazcApratipattitvaM yadRcchApravRttatvAdityAdi yAvadayamavadhiH samAnabhAvanaH pratyayapuruSArnurUpeNa yojyata iti / ityarthatrayaviSayamayathArthatvamiti nigamanam 'iti'zabdanigamanArthatvAt , anayA bhAvanayA bhAvitameva bhavati 'agamakamasAdhu' ityapi draSTavyaM buddhicakSuSA / idaM ca dravyato'yathArthatvam , yasmAt 20 'nAhaM tvam' ityasmadyuSmadravyaviparyayeNAyathArthatvametat / yathA caitat tathA ghaTapaTAdizeSopapada viSayo bhinnavyavahAro nirAkriyate 'tvaM pacati' ityAdikuMTuktvAdiprayuktabhinnaliGgAdiviparyayArthazabdaprayogavaditi / prahAsAdidamasatyameveti cet / syAnmatam-'ehi manye rathena yAsyasi, na hi yAsyasi, yAtaste pitA' ityetadasatyameva prahAsaviSayatvAt / ata eva lakSaNamuktam-prahAse ca manyopapade manyateruttama 3.3-1 ekavaca [pA0 1 / 4 / 106] iti, tathA dvivacanabahuvacanaviSayAvapyudAhRtau 'yAsyathaH, yAsyatha' iti / 25 1evamevaM ca bhA0 // 2 prakRti y0|| 3dRzyatAM pR0 570 paM. 3 // 4 pyeSaiva bhAvanA' ityapi pAThaH sambhavedatra // 5 dRzyatAM pR0 569 paM0 5 // 6degrUNa bhA0 / (rUpyeNa ?) // 7 ityasya pr0|| 8degyathArthamatvatat pr0|| 9 kuTuktvAdi bhA0 pratau nAsti // 10 "ehi manye odanaM bhokSyasa iti, bhuktaH so'tithibhiH / etameta vA manye odana bhokSyethe bhokSyadhve |"-paa0siddhaantkaumudii // 3 / 101 // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre NAmalakSyIkaraNaM pratipattezcApratipattitvamasatyatvAt pratyAyyArthaviparyayavRttatvAt prahAsoktivat / na ca teSvasatyamatiH / parvatAdhikaraNakarmavaca nAsatyamatiH / AdhAro'dhikaraNam . . . . . . . anyasyAnAdhAratvAdvA / bhUtamanAgatamiti ca viruddhArtham / zatabhiSajaH nakSatram, [godau grAmaH, punarvasU pazca tArakAH, AmrA vanam , 5 anocyate-baDheva tItyAdi / bahUnAM tarhi lakSaNAnAM dhAtusambandhe pratyayAH [pA0 3 / 4 / 1] vyatyayo bahulam [pA0 3 / 1 / 85] ityevamAdInAmalakSaNIkaraNam tallakSyANAM ca 'agniSTomayAjI asya putro janitA' ityevamAdInAmalakSyIkaraNam / pratipattezcApratipattitvaM sarvasyA'satyatvAt , tadasatyatvaM pratyAyyArthaviparyayavRttatvAt prahAsoktivaditi gatArtham / na ca teSu lakSaNeSu lakSyeSu cAsatyamati rbhavati / kiJcAnyat , parvatAdhikaraNakarmavacca nAsatyamatiH / 'iha parvate vasati' ityetasminnadhikaraNArthe 10 'parvatama~dhivasati, adhyAste' ityAdikarmatvAyukteH / atra prayogaH- 'parvatamadhivasati' ityAdi asatyamidam , svakArakavyadhikaraNavRttatvAt , 'devadatto bhUyate' iti yatheti / etasya bhAvanArtha AdhAro'dhikaraNamityAdi yAvadanyasyAnAdhAratvAdveti gatArtho granthaH / etacca kSetraviSayamayathArthatvamuktam / tathA kAlaviSayamayathArthasAdhanam-'bhUtamanAgatam' iti ca viruddhArthamiti / ata uttaraM zatabhiSaja ityAdi 1"dhAtusambandhe pratyayAH / 3 / 4 / 1 / dhAtvarthAnAM sambandhe yatra kAle pratyayA uktAstato'nyatrApi syuH / tiGantavAcyakriyAyAH prAdhAnyAt tadanurodhena guNabhUtakriyAvAcibhyaH pratyayAH / vasan ddrsh| bhUte laT / atItavAsakartRkaM darzanamarthaH / somayAjyasya putro bhavitA / somena yakSyamANo yaH putrastatkartRkaM bhavanam |"-paa0 siddhAntakaumudI // 2 dRzyatAM pR0 154 paM0 26 // 3 cAzrityamati bhA0 / zcAmRtyamati ya0 // 4 "adhizIsthAsAM karma / 1 / 4 / 46 / pUrveNAdhikaraNasaMjJAyAM prAptAyAM karmasaMjJA vidhIyate / adhipUrvANAM zIG sthA As ityeteSAmAdhAro yastat kArakaM karmasaMjJaM bhavati / graammdhishete| grAmamadhitiSThati / parvatamadhyAste / .... upAnvadhyAbvasaH / 1 / 4 / 48 / upa anu adhi AG ityevaMpUrvasya vasaterAdhAro yastat kArakaM karmasaMjJaM bhavati / grAmamupavasati senaa| parvatamupavasati / graammnuvsti| grAmamadhivasati / grAmamAvasati |"-paa0 kaashikaa.| 5 AdhAro'dhikaraNam / 1 / 4 / 45 / Adhriyante'smin kriyA ityAdhAraH / kartRkarmaNoH kriyAzrayabhUtayordhAraNa kriyAM prati ya AdhArastat kArakamadhikaraNasaMjJaM bhavati / kaTe Aste / kaTe zete / sthAlyAM pacati |"-paa0 kaashikaa| 6"zapatyarthamAhvayati pratyAyayatIti zabdaH // 8 // uccaritaH zabdaH kRtasaMgateH puruSasya khAbhidheye pratyayamAdadhAtIti zabda ityucyate / sa ca liMgasaMkhyAsAdhanAdivyabhicAranivRttiparaH // 9 // liGgaM strItvapuMstvanapuMsakatvAni / saMkhyA ekatvadvitvabahutvAni / sAdhanamasmadAdi / evamAdInAM vyabhicAro na nyAyya iti tannivRttiparo'yaM nayaH / tadyathA-liGgavyabhicArastAvat strIliGge puMliGgAbhidhAnaM tArakA svAtiriti / puMliGge stryabhidhAnam avagamo vidyeti / strItve napuMsakAbhidhAnaM vINA Atodyamiti / napuMsake ruyabhidhAnam AyudhaM zaktiriti / puMliGge napuMsakAbhidhAnaM paTo vastramiti / napuMsake puMliGgAbhidhAnaM dravyaM parazuriti / saMkhyAvyabhicAraH-ekatve dvitvaM nakSatraM punarvasU iti / ekatve bahutvaM nakSatra zatabhiSaja iti / dvitve ekatvaM godau grAma iti / dvitve bahutvaM punarvasU paJca tArakA iti / bahutve ekatvam AmrA vanamiti / bahutve dvitvaM devamanuSyA ubhau rAzI iti / sAdhanavyabhicAraH-ehi manye rathena yAsyasi, na hi yAsyasi, yAtaste piteti / Adizabdena kAlAdivyabhicAro gRhyate / vizvadRzvAsya suto janitA, bhAvi kRtyamAsIditi kaalvybhicaarH| santiSThate pratiSThate viramati uparamati [ iti] upagrahavyabhicAraH / evamAdayo vyabhicArA ayuktAH / kutaH ? anyasyArthasyAnyArthena sambandhAbhAvAt / yadi syAt ghaTaH paTo bhavatu paTo [vA?] prAsAda iti / tasmAd yathAliGgaM yathAsaGkhyaM yathAsAdhanAdi ca nyAyyamabhidhAnam / " iti tattvArtharAjavArtike 1 // 33 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmadravyArthanayanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / 573 devamanuSyA ubhau rAzI? ] ityAdiSu bhAvato'yathArthatA, dravyakSetrakAlabhAvaviSayavisaMvAdavRttatvAt khoktArthanirAkaraNArthatvAt , unmattapralApavat / nanu puSyasya devavizeSatvAt tadviSayau nakSatratArAsAmAnyAhna, ghaTavizeSaviSayamRtsAmAnyArthavat / uktaM hi yastu prayuGkte kuzalo vizeSe zabdAn ythaavdvyvhaaryukto(kte)| so'nantamApnoti jayaM paratra vAgyogavid duSyati cApazabdaiH // [pA0 ma0 bhA0 1 / 1 / 1] tasmAd vivakSApUrvakatvAcchabdapravRtteviSayavizeSaparigraheNa gAvI-goNI-gotAgopAlikAdivat zabdA gamakAzcAgamakAzca / yadyevaM tarhi kayA vivakSayA 'ApaH' iti bahuvacanamekasminnapi bindau, eka bhAvAryathArthapratipAdanaM gatArthaM yAvadityAdiSu bhAvato'yathArthateti / evaM ca na vAcakatA zabdasya na 10 vAcyatArthasya, ayathArthatvAt, uktazabdArthavat / yathArthAbhidhAnaM ca zabdaH [tattvArthabhASya. 135] ityuktam / tat sarvamupasaMhRtya sAdhanamAha-dravya-kSetra-kAlabhAvaviSayavisaMvAdavRttatvAditi hetuAkhyA-383-2 tArthaH / svoktArthanirAkaraNArthatvAditi sAdhitArthopasaMhArArtho hetuH pRthagayAthArthyapratipAdanArtho vA / unmattapralApavaditi dRSTAntaH / idaM ca sAdhanamatItaprapazcena bhAvitArthamiti na vivriyate / nanu puSyasyetyAdi pUrvapakSo vivakSAvizeSArthazabdaprayoganyAyAzrayeNa doSaparihArArtho yAvad 15 gamakAzcAgamakAzceti / puSyaH pumAn devo vizeSaH, tadviSayau tadarthau nakSatra-tArAsAmAnyArthoM ghaTavizeSaviSayamRtsAmAnyArthavat sAmAnAdhikaraNyaM tasmAdupapannam / asmiMzca jJApakamAha-uktaM hItyAdi bhASyakAreNoktam / yastu prayuta iti zlokaH / vizeSe vivakSite pradhAne guNabhUtAzabdAn prayuGkte yaH kuzalo'rthagatyarthatvAcchabdaprayogasya taddarzayannAha vikkSApUrvakatvAcchabdapravRtteriti-yathAvadvyavahArayuktau yo yaH zabdo vyavahArakAle yasya yasya vivakSitArthasya viziSTasya viziSTa eva gamaka ityabhi-20 mataH sa eva sa eva tatra prayujyate nAnyo'nyatra vA gauNamukhyAdibhAvena svAbhidheyapratyAyanasamarthatvAt sarvazabdAnAm / so'nantamApnoti jayaM paratra / kaH ? vAgyogavid ya evamuktavizeSaviSayazabdArthasambandhajJaH / duSyati cApazabdairavAgyogavid vizeSaviSayaprayogAnabhijJaH / tasmAd vivakSApUrvakatvAcchabdapravRtteviSayavizeSaparigraheNa sAdhutA'sAdhutA ca zabdAnAm , asAdhutvAbhimatAnAmapi gavyAdInAM sAdhutvaM vizeSaviSayatvAt , sAdhutvenAbhimatAnAmapi gavyAdInAmasAdhutvamiti / tadarzayati-gAvI-25 goNItyAdirgatArthA bhAvanA zabdavyutpattyA / ___atrAcArya Aha-yadyevaM taha-tyAdi yAvat sikatA iti / eSo'pi nyAyo vyabhicArAd na prabhavati / udAharaNairvyabhicArayiSyannavijAnanniva pRcchati tameva kayA vizeSavivakSayeti / Apa iti bahuvacanamekasminnapi bindau dRSTam , nAtra sAmAnyavizeSabhAvo'sti / tathA ekayoSiti dArA gRhAH 1 yathArthAprati pra0 / (yathArthatvaprati ? ) // 2 tattvArthabhASye 'ca' nAsti // 3 degyathArthya bhA0 / yathArtha ya0 // 40hArayukte' iti pATho'tra samIcInaH smbhaavyte| dRzyatAM pR0 128 paM0 21 // 5grahaNe ya0 // 6 (gAvyAdI ? ) / dRzyatAM TipR0 57 paM0 22-26 // 7 (gvaadiinaa?)|| 8degtyAdigatArthA ya0 // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre yoSiti 'dArA gRhAH' iti, ekasmiMzca zarkarAkaNe 'sikatAH' iti / nityamapi vahvavayavavRttatvAditi cet, ekaghaTe'pi tahyata eva nityaM bahuvacanaM prAptam , 'bindvAdAviva 'ApaH' / apsu vA ekavacanaM syAd ghaTavat / atizayyekAtmakanirAsena vizeSaviSayaprayogasAdhutveSTau kasmAt tata eva 5 nyAyAt bindau apchabda ekavacanAnto na prayujyate vizeSaviSayatvAd gavAdivat / sa ekavacanAnta eva syAt, ekamiti gRhItatvAt , tantupaTavat / tathA taTastaTI taTamiti katamaM vizeSamupAdAya liGgabhedaH katamad vA sAmAnyamatidizyate? nanu sthitiprasavasaMstyAnavizeSaviSayo liGgabhedaH / na taTataTItaTAnAM viSaya10 vizeSaH, abhinnasvarUpatvAt , ghaTaghaTakhAtmavat / 'bahuvacanaM kayA vivakSayeti vartate / ekasmiMzca sUkSmazarkarAkaNe sikatA iti, kiMzabdasya kSepArthatvAt kayA vivakSayA kiM tayA vivakSayA viparItArthayeti / nityamapi bahvavayavavRttatvAditi cet / syAnmatam-bahavo'vayavAH paramANu-dvathaNukAdayo bindAvapi, tadapekSayA bahuvacanam 'ApaH' iti / atrocyate ekaghaTe'pItyAdi / ata eva tvaduktAt 'bahvavayavavRttatvAt' iti hetorekasmin ghaTe'pi nityaM bahuvacanaM 15 prAptam , 'bindvAdAviva 'ApaH' ityaniSTApAdanadvAreNa paroktahetuvyabhicAraH / apsu vetyAdi, apchabdAdapi ekavacanaM syAt , nityamapi bahvavayavavRttatvAt , ghaTavat , aniSTaM caitat / atizayyekAtmaketyAdi / yathAsmAbhirukto'tizayI eka eva AtmA bhavati yat sa[ta] kiJciditi tasya nirAsena tvayA vizeSaviSayaprayogo gAvyAdivat 'sAdhuH' itISTaH, tatredaM te'niSTamApAdyate kasmAt tata eva nyAyAt bindau vartamAno'pchabda ekavacanAnto na prayujyate, vizeSaviSaya20 tvAt , gavAdi[vadi]ti ? ato'yamapi nyAyo vyabhicaratIti / kiJcAnyat , so'pchabda ekavacanAnta eva syAt , bahvavayavAtmakatve'pi 'ekam' iti gRhItatvAt tantupaTavaditi gatArthatvAnna vyAkhyAyate / evaM tAvadayaM saGkhyAviSayo vicAro na ghaTate / liGgaviSayo'pi vizeSaprayogasAdhutvanyAyo na ghaTate / arthaikatve saGkhyAbhedAnupapattivat liGgabhedAnupapattirapItyata Aha-tathA taTastaTItyAdi / katamaM vAtra vizeSamupAdAya liGgabhedaH ? katamad vA sAmAnyamatidizyate vizeSapratipAdanArtham ? na 25 sambhavatItyarthaH / Aha-nanu sthiti-prasava-saMstyAnavizeSaviSayo liGgabhedaH / 384-2 1 biMdvAvicAryaH bhA0 / 'bindAvivApaH' iti pATho'pyatra saMbhavet // 2 yatsa kiMciditi pra0 / (yaH sa kiJciditi ?) // 3 tayA pr0|| 4 (cAtra ?) // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmadravyArthanayanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / gocaravizeSopapattau vA so'pi nAsti, na hi taTo gocaraH prasavasya, saMstyAnAtmakatvAt, strIvat / na taTI gocaraH saMstyAnastha, prasavAtmakatvAt, puruSavat / [na taTaM gocaro'nubhayatvasya, saMtyAnaprasavAtmakatvAt,] strIpuMsavat / athavA........ taTIvat / evaM liGgAbhAva eva / tatazcAsattvamapyeSAm , akriyAvyayatve satyaliGgatvAt, khapuSpavat / athocyeta-nanvevaM saMstyAnAtmakatvAdityAdinA triliGgatvaM vyavasthApitameva "saMstyAne styAyatei~T strI sUteH sap prasave pumAn / " / "ubhayorantaraM yacca tadabhAve napuMsakam // " [pA0 ma0 bhA0 4 / 1 / 3] sthitirnapuMsakam , strI syAnam , prasavaH pumAn , e[te] cArthAH sarvamUrti (te)Su sambhavanti, atra yo vizeSo vivakSyate tadviSayo liGgabheda iti / etacca na taTa-taTI-taTAnAM viSayasya vizeSaH, 10 ekatvAdarthasya sa eva vizeSo nAsti, yadviSayo liGgabhedaH syAt sa nAsti, abhinnasvarUpatvAt, ghaTa-ghaTasvAtmavat , yathA ghaTa eva ghaTasvAtmA tathA taTa eva taTI taTaM ca, abhinnasvarUpatvAd nAsti vizeSaH / Aha-gocaravizeSopapattebhittyAdisaMsthAnA taTI kaTakAdisaMsthAnastaTaH kuDyAdisaMsthAnaM taTamiti tasmAd viSayavizeSopapatterliGgavizeSopapattiriti / atrocyate-gocaravizeSopapattau vA so'pi vizeSo345., nAsti, yasmAd na taTo gocaraH prasavasya, saMstyAnAtmakatvAt , saMstyAnAtmakatvaM tasyArthasya siddhaM 15 tvayaivAbhyupagatatvAt vyAtmakatvasya, strIvaditi stana-kezavatyAH prasavAbhAvavaditi / evaM zeSe sAdhane gatArthe yAvat strI-puMsavaditi / eSa bAhyakhyAdinidarzanabalena gocaraniSedhaH kRtaH / adhunA tasyaivArthasya tritvApekSayA kriyate-athavetyAdi sAdhanAni gatArthAni yAvat taTIvaditi / evaM liGgAbhAva eva taTatvAdInAM prasavAdidharmAbhAve gocaravizeSAbhAvAdityupanayaH / na liGgAbhAva eva doSaH, kiM tarhi ? tatazcAsattvamapyeSAM mUlodvartanena, [a]kriyA-'vyayatve sati aliGgatvAt , khapuSpavat, mA bhUt 20 paMcatyAdisvarAdyAkhyAtAvyayAbhidheyArthavat sattvAzaGketi 'akriyAvyaya vizeSaNam / athocyatetyAdi / pareNocyeta parihAraH-nanvevaM prapaJcanena gocaraliGganirAkaraNavyAkhyAnena 'saMstyAnAtmakatvAdityAdinA triliGgatvaM svaM svaM 'liGgavyavasthApanahetuM parigRhNatA vyavasthApitameva tvayA / yathA 'na taTI, saMstyAna 1 atra mUlaM yathAyogamUhyam // 2sa prasave pra0 / "kiM punaloMke dRSTvA etadavasIyate-iyaM strI ayaM pumAn idaM napuMsakamiti ? liGgam / kiM punastat ? stanakezavatI strI syAlomazaH puruSaH smRtaH / ubhayorantaraM yacca tadabhAve napuMsakam // ... .....taTe ca sarvaliGgAni dRSTvA ko'dhyavasAsyati |.....tsmaann vaiyAkaraNaiH zakyaM laukikaM liGgamAsthAtum / avazyaM ca kazcit khakRtAnta AstheyaH / ko'sau svakRtAntaH?..... saMstyAne styAyateITa strI sUteH sap prasave pumAniti |"-paa0m0bhaa0 4 / 1 / 3 / "saMstyAna iti bhAvasAdhanatvaM darzayati / sUteriti 'sU' ityetasya dhAtoH 'sap' pratyayo bhavati, sakArasya pakAro bhavatItyarthaH / auNAdiko 'masun' pratyayaH / huvazca bAhalakAt |........."sNstyaanmiti tirobhAvaH / pravRttirAvirbhAvaH / sAmyAvasthA sthitiH|"-paa0 ma0 bhA0 prdiip.|| 3 atha cetyAdi pr0|| 4 pacatyAdi AkhyAtam , kharAdi avyayam // 5 athocyate pra0 // 6vyAmatranayano dravyasaMstyAnAtmakatvAdinA bhA0 // 7 'saMstyAnAtmakatvAdinA' iti bhA0 pATho'pi samIcIno bhAti / dRzyatAM pR0 575 paM0 1 // 8 liGga vyava bhA0 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 576 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre tvayA taTaH puMliGgaM prasavAtmakatvAt puruSavadityAdi / na, liGgavyavasthApana hetvabhAvAt / prasavAdInAmekArthe sannidhibhAve vA sa pumAneva na syAt, strItvAt, devadattAdivat / na strI, puMstvAt / na tau, napuMsakatvAt, itaravat / prasavAtmakatvAt, puruSavat' ityAttha tathA taH ( taTaH) puMliGgam, prasavAtmakatvAt, puruSarvediti, 10 AdigrahaNAt saMstyAnAnubhayatvAbhyAmapi trayANAM triliGgatvahetutvamiti / etacca na, liGgavyavasthApanahetvabhAvAt / nanUktam-ta eva hi prasavAdayo liGgavyavasthApanahetavo na santIti sAdhitamanantarameva, 385-2 tasmAnna kiJcidetat | abhyupagamyApiM prasavAdInAmekArthe sannidhibhAve vA sa pumAneva na syAt, strItvAt, devadattAdivat, tasya strItvaM tvayAbhyupagataM triliGgatvAt / tathA na strI puMstvAt, na tI strIpuMsa napuMsakatvAt, itaratvena dRSTAnto'tra / parvata nadI bhavanaviSayaM triliGgatvaM viziSTaviSayamiti cet, na, puMmAdibhinnabAhrAdyekaliGgatvAt ardharcAdiSu ca vizeSAdarzanAdaparihArAt / nanvekasya dRSTaM triliGgatvaM bhUtirbhavanaM bhAva iti / na, yadi vayaM loke dRSTatvAt pratipadyAmahe taTe dRSTatvAdeva kasmAd na pratipadyAmahe ? tadeva durdRSTam / api cedaM sAdhyam - asAvapyekosrtho bhAvo veti / 20 parvata - nadItyAdi / syAnmatam - parvataH pumAn, tadviSayastaTaH / nadI strI, tadviSayA taTI / bhavanaM napuMsakam, tadviSayaM taTam / tasmAt triliGgatvaM viziSTaviSayamiti / etacca na pumAdibhinnabAhrAdye kaliGgatvAt / ekasmin dehe bAhuH pumAn, jihvA strI, akSi napuMsakamiti niyataliGgatvAnnaitadapi puSkalam / kiJcAnyat, ardharcAdiSu ca vizeSAdarzanAdaparihArAt 'na' iti vartate, ardharcaH ardharca gomayaH gomayamityAdInAM strIliGgAbhAvAt triliGgatvaM naikArtham / Aha-nanvekasya dRSTaM triliGgatvam - bhUtirbhavanaM bhAva iti, ato'vyabhicAra iti cet, netyucyate, yadi vayamityAdi, yadi loke prayogo dRSTa ityetAvatA pratipadyAmahe tvAdRzA iva paraMpratyeyAH taTe dRSTatvAdeva kasmAd na pratipadyAmahe ? kiM vivAdena ? tasmAt tadeva durdRSTam, prasiddhireva duSprasiddhirityarthaH / api cedamityAdi, 'bhUtirbhavanaM bhAvaH' ityete'pi trayo'rthA yathArthAbhidhAnazabdanayamatena bhinnAH, tasmAdetat sAdhyam - asAvapyeko'rtho [ nA]neka iti / api ca bhAvo veti etadapi 1 pumAdibhinnAdi / ayamatrAzayaH - puMsaH striyAH napuMsakasya ca dehe vidyamAnA bAhu-jihvAdayo'vayavA pumAdibhinnaviSayA api ekaliGgatvena dRzyante, na hi pumAdibhinnaviSayatve'pi bAhau liGgabhedaH evaM ca viziSTaviSayatvaM na liGgabhede hetuH / kica, ardharcAdiSu viziSTaviSayatvAbhAve'pi liGgabhedo dRzyate / tasmAd 'athaikatve liGgabhedAnupapattiH ' [ pR0 574 paM0 23 ] iti pUrvokto doSo'parihRta eva // 2 dRzyatAM pR0575 paM0 2,3 // 3 tathAtaH puMliMgam pra0 / (tathA ataH puMliGgam ? tathAttha puMliGgam ? ) // 4 ( vat, ityAdigrahaNAt ? ) // 5 pumAneva syAt bhA0 // 6 atra devadatto vaidharmyadRSTAnto bhAti / yathA devadattaH pumAneva na tathA taTaH pumAnevetyarthaH // 7 strItvaM puMstvAt ya0 // 8 itaravvana bhA0 / itaratvana ya0 / ' itaratvena dRSTAnto'tra' iti pATho'tra samyag vibhAvyate / itaratvena vaidhamryeNetyarthaH / ( itaravat ? ) // 9 Rco'rdhamardharcaH / "ardharcAH puMsi ca |2| 4 | 3 || ardharcAdayaH zabdAH puMsi napuMsake ca bhASyante / ardharcaH / ardharcam / gomayaH / gomayam / " - pA0 kAzikA // 10 parapratyayAH pra0 // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmadravyArthanayanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / - api ca ekasya trailiGyAyuktivicAre bhUtyAdInAM nAnAzabdAnAmupanyAso'tivispardhate, paryAyanayaviSayatvAca bhAvazabdasyAtra kartevaiko bhAvaH tasmAdekabhavanAsattvAdathaikatvamapi naiva / / __ yadapyuktaM 'nakSatratArArthAtideza...............ayaM devadattaH, vRkSo'rtho bhvti| [ nakSatreNa sAmAnyena puSyasya atidezaH yathA idamA] devadattasya / atra yuktau, 5 devadattasyedaMviSayatvAdatidezo yujyate, na nakSatreNa puSyasya atadviSayatvAt / arthena vA vRkSo'tidizyeta tadviSayatvAt / nakSatrAdyatidezyo na bhavati puSyaH, astraviSayatvAt, sthANupuruSavat / yadyatadviSayeNApyatidizyeta ghaTAdAvapi nakSatrAdyatidezavRttiryuktA syAt, atadviSayatvAt, puSyavat / sAdhyam-bhAvaH kriyA na kartA bhUtyAdizabdAbhidheyaH / sa ca zabdanayasya nAsti, prakRtyarthasya nyagbhUtatvAt / 10 karbarthasyaiva sadbhAvAt manmatena / api cetyAdi / taTazabdasyaikArthasya ekasya liGgayAyuktivicAre nAnAliGgAnAM bhUtyAdInAM 386-1 nAnAzabdA[nA]mupanyAso[5]tivispardhate / itazca na ghaTate tadupanyAsaH, dravyArthatvAt sAmAnyasya bhUti-bhavana-bhAvAkhyasyaikatvAt tadviSayamudAharaNaM syAt, na paryAyanaya viSayam , paryAyanaya viSayatvAcca bhAvazabdasyAtra kataivaiko 'bhavati' iti bhAvo viziSTa evaiko ghaTAdiH, na tveka eva bhUtyAdirUpo vizeSaH 15 kartA / tasmAdekabhavanAsattvAdathaikatvamapi naiva, sAmAnyabhavanasyaikasya nyagbhUtatvAt vizeSabhavanasya bhUtyAdiviziSTaikarUpatvAt nAstyarthaikatvamatra naye'to dravyArthakRtaM bhUtyAdiSvaikyaM tad mAM pratyasiddhamityarthaH / tasmAdadRSTAnta iti / kizcAnyat , tvayA yadapyuktaM nakSatratArArthAtidezetyAdi taduktapratyuccAraNam / sAmAnyArthAtidezena : vizeSArthAtisarge nidarzanam-ayaM devadatta iti, 'vRkSo'rtho bhavati' iti dvitIyam / 'zeSaM gatArtha 20 sabhAvanaM yAvad devadattasyeti pUrvapakSaH / uttarapakSastu atra yuktau devadattasyedamityAdinA vaidhayaM nidarzayati atidezAbhAvabhAvanArthaM yAvadatadviSayatvAditi prathamanidarzanasya / arthena vetyAdinA dvitIyanidarzanavaidhayaM darzayati / arthena satA vRkSo'tidizyeta pratyakSaH san parokSeNa dharmeNa vizeSeNa, na sAmAnyena satA vA khapuSpAdinA vA / nakSatrAdInAmatadviSayatvAt pratyakSanirdezyasya piNDasya devadattArthasya tadviSayatvAt vRkSasyArthaviSayatvAJca vaidharmyam / tasmAnna dRSTAntaH / nakSatrAdyatidezyo na bhavati puSyaH, 25 akhaviSayatvAt , sthANuneva puruSaH puruSeNa vA sthANuriti / yadyatadviSayeNApyatidizyeta ghaTAdAvapi 'nakSatraM,06-2 tArA ghaTaH' ityatidezavRttiryuktA syAt atadviSayatvAt puSyavat itytiprsnggH| 1 dRzyatAM pR0 573 paM. 3 // 2'devadattasya idamA arthena vA vRkSasyAtidezo yujyate, na tu nakSatreNa puSyasya atadviSayatvAt' ityapi pATho'tra bhavet / 3bhUyAdi ya0 // 4 dRzyato pR0 557 paM0 5 // 5tiviSayatvAcca pr0|| 6nayeno dravyArtha0 pra0 // 7 tasmAdRSTAntaH ya0 / tasmAdRSTAntaH bhA0 // 8 vizeSaM ya0 // 9degttasyevamityAdinA pr0| 10 degnirdezasya pr0|| 11 tasmAnnA pr0| (tasmAnAsau ?) // 12 nakSatratArA pr0|| naya0 73 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalakRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre - nanu puruSo'pi.........gavAdi gonnyaa| satyamucyate, na tu tadgatavizeSavirodhena.........saMvAdavyudasanavRttiH / eSa prakRtyAdivisaMvAdeSvapi azeSa AkSepaparihAraprapaJca aayojyH| nanvevamAkhyAturAkhyeyArthagatavizeSavinA tadAkhyAnAsambhavAd nAntarIyakaM 5 vizeSaNopAdAnam , tAni ca saMkhyAliGgAdibhedA eva / na, kriyAvyutpattyAdibhedena vyAkhyAnopapatteH / uktaM hi-kriyAkArakabhedena paryAyavacanena vAkyAntareNa ca vyAkhyA nanu puruSo'pItyAdi asvaviSayatvAsiddhyadbhAvanaM yAvad gavAdi goNyeti / taduttaram-satyamucyata ityAdi / zabdo hi tena prakAreNa vAcyavizeSa saMvAdinaM bravIti, tatsamparigrahaguNena satyamucyate so'rthavizeSaH, na tu tadgatAnAM vizeSANAM virodhenocyate yathA strI-pu-napuMsakAdInAmekadvibahutvAdInAM 10 caikArthatveneti saMvAda-visaMvAdadarzano grantho yAvat saMvAdavyudasanavRttiriti gatArthaH / evaM liGga-saGkhyAvisaMvAdavRttihetuprasaGgena codya-parihAraprapaJca uktaH / eSa prakRtyAdivisaMvAdeSvapi azeSa AkSepa-parihAraprapaJca AyojyaH samAnapracarcatvAt prakRti-pratyayAdyakSaravizeSoccAraNamAtrabhedaH prehAsAdidamasatyameva iti codyopakramaprabhRtiryAvadetadavadhi liGgAdivizeSatyAgena yathAnupUrvottarapakSaviracano neya iti / nanvevamityAdi / nanvAkhyAturAkhyAnakarmaNi pravRttasya AkhyeyArthagatavizeSairavazyambhAvimirvinA 15 tadAkhyAnAsambhavAd nAntarIyakaM vizeSaNopAdAnam , tAni ca vizeSaNAni saGkhyAliGgAdibhedA eva, itarathA arthopadezAbhAvaH, arthapratyAyanArthatvAcchabdaprayogasya arthaparatantrasyAnantarIyakatvavad liGgAdibherdainAntarIyakatvamiti / etacca na, kriyAvyutpattyAdibhedena vyAkhyAnopapatteH / taddarzayati-uktaM hIyAdi jJApakena kriyA-kArakabhedeneti, dravyavadAzrayavRttiH svasthA parasAdhanA vyabhihita(tA?)zca / 20 dve zUnye kSayiNI cetyaSTau jJeyAH kriyAbhedAH // [ ] kArakabhedAH kAdayaH SaDaSTau vA kAlopAyasahitAsta eva / paryAyavacanena ghaTa-kuTa-kumbhAdinA vAkyAntareNa ca 'sthAnivadAdezo'nalvidhau [pA. 1 / 1156]' ityasya sthAnyAdezapRthaktvAt sthAnivadatidezo guruvad guruputre vartitavyam anyatrocchiSTabhojanAt pAdagrahaNAcca [pA. ma. bhA. // 1 // 56] ityAdi / 1deggrahaNaguNena ya0 // 2 dRzyatAM pR0 571 paM0 6 // 3"syArthanAntarIyakatvavad' iti pATho'tra samyag bhAti // 4degdAnAntadeg pr0|| 5 (vyavahitA c?)| 6degvacane ghaTadeg ya0 // 7vaditideze pra0 / "kimartha punaridamucyate? sthAnyAdezapRthaktvAdAdeze sthAnivadanudezo guruvad guruputra iti yathA / anyaH sthAnI anya AdezaH / sthAnyAdezapRthaktvAdetasmAt kAraNAt sthAnikAryamAdeze na prApnoti / tatra ko doSaH ? 'ADo yamahanaH' ityAtmanepadaM bhavatIti hantereva syAt vadherna syAt , iSyate ca vadherapi syAditi / taccAntareNa yatnaM na sidhyatIti tasmAt sthAnivadanudezaH / evamarthamidamucyate guruvad guruputra iti yathA / tadyathA-guruvad guruputre vartitavyamiti gurau yat kArya tad guruputre'tidizyate evamihApi sthAnivat kAryamAdeze'tidizyate / ........ viziSTa sthAnikAryamAdeze'tidizati guruvad guruputra iti yathA / tadyathA-guruvadasmin guruputre vartitavyamanyatrocchiSTabhojanAt pAdopasaMgrahaNAcca / yadi ca guruputro'pi gururbhavati tadapi kartavyaM bhavati |"-paa0 ma0bhA0 1 / 1 / 56 // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmadravyArthanayanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / [ ] / kriyAbhedena 'divu krIDAvijigISAvyavahArayutistutimodamadasvapmakAntigatiSu' [pA0 dhA0 1107]......sa vRkSaH / ihApi kriyAkArakabhedAbhyAM puSyati......khapuSpe / upodghAta......bhedalakSaNAyAH adhikaraNayoga......vyAkhyAyAH kA kathaM vA'nupapattirliGgAdyabhede'pi? anekArthekazabdagrahaNenApi vyAkhyAnAd liGgAdyabhede'pyarthAdhigatiH / ythaah-vaagdigbhuurshmi.........|| [ ]......dRSTyA vaa| ata eva ca vyAkaraNAdhyayane yatna aastheyH| uktaM hi 'arthapravRttitattvAnAM zabdA eva nibandhanam / tattvAvabodhaH zabdAnAM nAsti vyAkaraNAhate // [vAkyapa0 1 // 13] athavA AcAryeNaiva kriyAbhedena divu krIDetyAdi vyAkhyAtameva yAvat sa vRkSa iti gatArtham ] 110 ihApIti siddhaM vyAkhyAnaM pradarya prastutaM yojayati kriyAkArakabhedAbhyAM puSyatItyAdi yAvat khapuSpa iti gatArthA vyAkhyA / athavAnyA vyAkhyA-upoddhAtetyAdi yAvad bhedalakSaNAyA iti vyAkhyAyAH kA kathaM vehA'nupapattirliGgAdyabhede'pi iti sambhansyate / athavAyamaparo vyAkhyAmArgaH, tadyathA-adhikaraNayogapadArthetyAdi yAvat kA kathaM vAnupapattirliGgAdyabhede'pIti / sodAharaNaM tvasya vyAkhyAnaM tatrA(ntrA)rthasAhAdibhyo'dhigantavyam / 15 ___ itazca vyAkhyA[nA]lliGgAdyabhinnArthagatirupapadyate, anekArthaikazabdagrahaNenApItyAdi / vyAkhyAtRbhirekaH zabdo'nekArtha iti bruvadbhirvyAkhyAnAda liGgAdyabhede'pyAdhigatirabhyupagataiveti / tad 1 atra vakSyamANAd 'arthapravRttitattvAnAm' iti zlokAt pUrva vAkyapadIye prAptarUpavibhAgAyA yo vAcaH paramo rsH| yat tat puNyatamaM jyotistasya mArgo'yamAJjasaH // 1 / 12 // iti zloko dRzyate / tasya vyAkhyAyAM bhartRhariNA 'tathA coktam' ityullikhya 'zabdArthasambandhanimittatattvaM vAcyAvizeSe'pi ca sAdhvasAdhUn / sAdhuprayogAnumitAMzca ziSTAnna veda yo vyAkaraNa na veda // ' iti zloka uddhRtaH / kintu nayacakravRttau pratIkAnAM sphuTamadarzanAdanayoranyataraH zloko'tra mallavAdinA vivakSito'nyo vA kazciditi nirNetuM na pAryate // 2"arthapravattitattvAnAM zabdA eva nibandhanam / tattvAvabodhaH zabdAnAM nAsti vyAkaraNAhate // [vAkyapa0 1 / 13 ], arthasya pravRttitattvaM vivakSA, na tu vastusvarUpatayA sattvamasattvaM vA / vivakSA hi yogyshbdnibndhnaa| yogyaM hi zabda prayoktA vivakSAprApitasaMnidhAneSvabhidheyeSu pratyarthamupAdatte / tadyathA-upalipsamAnaH prativiSayaM yogyamevendriyamupalabdhau prnnidhtte| .........athavArthapravRtteH kiM tattvam ? artharUpAkAraH pratyayAtmA bAhyeSu vastuSu pratyastaH / sa ca zabdanibandhanaH / tattvAvabodhaH zabdAnAm, zabdasya tasvamavaikalyam , anapagatasaMskAra sAdhusvarUpam , tadbhyasyAvikalam / anye tu tatprayuyukSayA prayujyamAnA vikalAH syurapabhraMzA iti / " iti bhartRhariracitAyAM vAkyapadIyasvavRttau // 3 kriyAmedona diva krIDe pra0 / "divu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutimodamadasvapnakAntigatiSu"-pA0 dhA0 1107 // 4 gatArthA bhA0 ||5vyaakhyaaH bhaa0|| 1 "arthasya pravRttirvyavahAraH, tasya tattvAni / arthazca pravRttizceti vA dvandvaH, artho dravyaM pravRttiH kriyA tayostattvAt , teSAM zabdo nibandhanam / tattvAvabodha iti sAdhutvAvabodhaH / yogyazabdanibandhaneti yogyastadvivakSApratipAdanasamarthaH shbdH| ............pratyayAtmeti buddhisvarUpam / bAhyeSviti buddhirevopadarzitAbhidheyAkArA teSu pratyastetyucyate / bAhyatvena grahaNa na tu bAhya vastvastIti / sati bAhye'rthe tanibandhanA vivakSA pUrvatra tattvamityuktA, samprati buddhireveti vishessH|" iti| vRSabhadevaracitAyAM TIkAyAm // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre - yadapyucyeta-liGgAdivicArakhedo'yamakasmAt kriyate tvayA / abhijalpo hi zabdArthaH / sa ca zabda eva / so'yamityabhisambandhAd rUpamekIkRtaM ydaa| zabdasyArthena taM zabdamabhijalpaM pracakSate // / darzayati-yathAha-vAg-dig-bhU-razmItyAdi zloko'yamAcAryeNaiva vyAkhyAtaH yAvad dRSTyA veti granthe naiva / evaM niravazeSavyAkhyeyaviSayavyApitA vyAkhyAyAH pradarzitA / ata eva cetyAdi / vyAkaraNaM hi 3872 lakSyAdhigataye lakSaNaM 'kathaM nAma zabdAdarthe jJAnamaviparItaM syAt' iti / tasmAd vyAkaraNAdhyayane yatna AstheyaH / uktaM hItyAdi zlokadvayaM vyAkaraNastavanArtha nidarzayati / 'vAgAdiSu gozabda eko'nekArthaH, 10 ekasmin pRthubunAdilakSaNe'rthe ghaTa-kuTa-kumbhAdizabdo'nekaH pravRttaH' ityevamAdeH prakAzyasyArthasya prakAzakaM vyAkaraNaM sthAvara-jaGgamAnAmiva prakAzyAnAM sUryaH / tathA na vyAkaraNamantareNa vAcyasya sUkSmasya jJAnaM vAcakasya ca zabdasya, yaH zabdaH zabdakarmako vAcameva brUte hasatijalpatyAdistadviSayaM ca jJAnaM na sambhavati / tacca sarva vyAkaraNajJo veda / tathA arthapravRttitattvAnAmityAdi / arthA abhidheyAH, pravRttayaH kriyAH puruSahitahetavo'hitahetavo vA, teSAmubhayeSAM tattvAni khAnyaviparItAni rUpANi zabdaireva jJAyante / 15 zabdAnAM punastattvaM vyAkaraNAhate na jJAyate / athavArthasya pravRttitattvAni yathAsvamekaikasyAnantadharmAtmavipariNAmAH, tAni zabdairjAyante, zabdA vyAkaraNeneti / athavA arthI dharmArthakAmamokSAra, taddhetavaH pravRttayaH, tAsAM tattvAni yathAkhaM sAdhyasAdhanabhAvAH / ityAdivyAkhyAvizeSeSu tadviSayasamyagjJAnasya zabdAH kAraNAni, zabdajJAnasya tu vyAkaraNamiti / . yadapyucyetetyAdi / 'strIpuMnapuMsakavyaktInAM viruddhAnAM puSyanakSatratArArthAnAmayuktamaikAdhikaraNyam , 1"zabdo vA'pyabhijalpatvamAgato yAti vAcyatAm / [vAkyapa0 2 / 128 ], abhijalpatvamadhyAsarUpatvamAgataH zabda eva svarUpalakSaNaH zabdasya vAcyaH / abhijalpasvarUpamAha-so'yamityabhisambandhAdrapamekIkRtaM ydaa| zabdasyArthena taM zabdamabhijalpaM pracakSate // [vAkyapa0 2 / 129], so'yamityabhisambandho'dhyAsAkhya ucyate, tena padArthasvarUpamAcchAditamekIkRtamiva pratyAyyate tadA'bhijalpaH zabda ucyate, adhyAsavazAcchabdArthayorekAtmatve'pyarthAMzasyaiva prAdhAnyamupayogavazAt / tayorapRthagAtmatve rUDheravyabhicAriNi / kizcideva kvacidrUpaM prAdhAnyenAvatiSThate // [vAkyapa0 2 / 130 ], tayoH zabdArthayoradhyAsavazAd rUDheniyamAdevAvyabhicAriNi apRthagarthatve ekarUpatve sati kiJcideva rUpaM yogavazAt kvacideva loke zAstre vA prAdhAnyena udriktatayA'vatiSThate / tatra loke'rthAMzasyaiva prAdhAnyamityapi darzayitumAhaloke'rtharUpatAM zabdaH pratipannaH pravartate / artharUpatAM pratipanno'rthena sahaikatvamiva prAptaH zabdaH pravartate 'ayaM gaurityaadi| tatrArtha eva bAhyatayA pradhAnamavasIyate / zAstre tu zabdasyobhayarUpatApi vibhAgena paridRzyata ityAha-zAstre tabhayarUpatvaM pravibhaktaM vivakSayA // [ vAkyapa0 2 / 131], zAstre hi svarUpapradhAno nirdezaH kvaciccArthapradhAno'pItyubhayarUpatA zabdasya dRshyte|" iti puNyarAjaviracitAyAM vAkyapadIyavRttau / "anye tu bruvate 'zabda evAbhijalpatvamAgataH zabdArthaH' iti / sa cAbhijalpaH 'zabda evArthaH' ityevaM zabde'rthasya nivezanam 'so'yam' ityabhisambandhaH, tasmAd yadA zabdasyArthena sahakIkRtaM rUpaM bhavati taM svIkRtAkAraM zabdamabhijalpamityAhuH |"-snmtivRttiH 12, pR0 180-181 / tattvasaMgrahapaJjikA pR0 284-285 // 2 dRzyatAM 524 Ti. 1 / "svargeSupazuvAgvajadikretraghRNibhUjale / lakSyadRSTayA striyAM puMsi gaurliGgaM. cihnazephasoH // 3 / 3 / 25 // " iti amarakoze // 3 yAvaddaSTayA bhA0 / yAvaddaSyA y0|| 4 pavetyAdi y0|| 5 khAni aviparItAni rUpANItyarthaH // 6 ( yadapyucyata ityAdi ?) // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wamianmmm bhartRhari-vasurAtamatopanyAsaH] dvAdazAraM nayacakram / tayorapRthagAtmatve rUDheravyabhicAriNi / kiJcideva kvacid rUpaM prAdhAnyenAvatiSThate // loke'rtharUpatAM zabdaH pratipannaH pravartate / zAstre tUbhayarUpatvaM pravibhaktaM vivakSayA // [vAkyapa0 2 / 129, 130, 131] darzanotprekSAbhyAmarthamupagRhya tatra nyagbhUtakhazaktiH buddhau pariplavamAna Antaro / vijJAnalakSaNaH zabdAtmA zrutyantarapravRttiheturabhijalpa iti bhartRharyAdimatam / vasurAtasya bhartRhayupAdhyAyasya mataM tu sa ca svarUpAnugatamarthamantaravibhAgena saMnivezayatimm 'punarvasU nakSatram' ityAdisaMkhyAvirodhAdyayuktervijJAnamapi tadviSayamayuktam' ityAdivacanakhedo'yamakasmAt kriyate tvayA / kiM kAraNam ? abhijalpo hi zabdArthaH, hizabdo yasmAdarthe, zabdArthasyAbhijalpatvAd 10 na liGgAdivicArakhedenArthaH, asadviSayatvAt , khapuSpaviSayavicArakhedavat / syAnmatam-ko'sAva bhijalpa 280 iti, atrocyate sa ca zabda eva, sa cAbhijalpaH zabda eva / kathamiti cet, ucyate-so'yamityabhisambandhAditi zlokaH / 'yo'rthaH so'yaM zabdo ghaTaH' ityabhedopacArasambandhAd yadA zabdasya rUpamathenaikIkRtaM bhavati taidA yathA 'indrakaH, candrakaH' itIndracandrAdyapratyakSArthAnabhijJo'pi indra-candrazabdarUpApannaM gopAlAdimartha pratyAyayam dRzyate 'so'rthena ekIbhUta: 15 zabda eva. 'abhijalpaH' ityucyate / evaM zabdArthayoH kSIrodakavadapRthagAtmatvam / tayorapRthagAtmatve satya[vya]bhicAriNi anyonyAvinAbhAvitve'pi rUDhivazAdeva kizcid rUpaM prAdhAnyenAvatiSThate zabdarUpamartharUpaM vA yathA laukikA arthapradhAnAH zAbdAH zabdapradhAnA iti, tamarthaM pravibhAgena darzayati-saMvyavahArakAle [loke]'rtharUpatAmiti zloko gatArthaH / 'agnimAnaya' ityukte loke dahanAdilakSaNe'rthe sampratyayaH, na zabde / zAstre tu strIbhyo DhaMka [ pA0 4 / 1 / 120] iti strIvAcakeSu sArtheSu zabdeSu, bhujo kauTilye 20 [pA0 dhA0 1418] ityevamAdiSu artheSveva sampratyayaH / tadvyAkhyA-darzanotprekSAbhyAmityAdi / pradhAnAdidarzanena puruSasya utprekSayA vArthamabhidheyatvena upagRhya pUrvoktacandrAdivat sAkAraM tatra nyagbhUtasvazaktiH asvatazrIkRtAbhidhAnasAmarthyaH buddhau pariplavamAnaH 'ayamitthamanena zabdenocyata' ityAntaro vijJAna-388-2 lakSaNaH zabdAtmA zrutyantarasya bAhyasya dhvanyAtmakasya pravRttau hetuH utthApakaH so'bhijalpA(lpo')bhidheyAkAraparigrAhI bAhyAcchabdAdanya iti bhartRharyAdimatam / vasurAtasya bhartRharyupAdhyAyasya mataM tu 25 sa ca svarUpAnugatamityAdi, sa ca abhijalpaH svarUpAnugatamartharUpamantaravibhAgena sannivezayatIti / 1"api cAyamabhijalpo'pi buddhistha eva / tathAhi-bAhyayoH zabdArthayorbhinnendriyagrAhyatvAdibhyo bhedasya siddhestayoraikyApAdanaM paramArthato'yuktameveti buddhisthayoreva zabdArthayorekabuddhigatatvAdekIkaraNaM yuktam / tathAhi-upagRhItAbhidheyAkAratirobhUtazabdakhabhAvo buddhau viparivartamAnaH zabdAtmA svarUpAnugatamarthamavibhAgenAntaHsaMnivezayan abhijalpa ucyate / sa ca buddharAtmagata evAkAro yukto na bAhyaH tasyaikAntena parasparaM viviktakhabhAvatvAt |"-snmtivRtti 1 / 2, pR. 184 / tattvasaMgrahapaJjikA pR0 288 / 2degdhAyayukta y0|| 3 tathA pr0|| 4 indratvaMcandra bhA0 // 5so'rtho na pr0||6ttk pr.| "strIbhyo Dhak / 4 / 1 / 120 / strIgrahaNena TAbAdipratyayAntAH zabdA gRhyante / strIbhyo'patye Dhak pratyayo bhavati / sauparNeyaH / vainateyaH |"-paa0 kaashikaa|| 7 dRzyatAM pR0 396-1 // 8 dRzyatAM pR0. 396-1,2 // 9 gatepityAdi ya0 / gatepItyAdi bhaa0|| 10 dRzyatAM pR0 397-1 // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM azakteH sarvazaktervA zabdaireva prakalpitA / ekasyArthasya niyatA kriyAdiparikalpanA // [ vAkyapa0 2 / 132 ] 25 ihaikamevArthavastu ekasyAmavasthAyAmekasmin kAle yugapat paryAyeNa vocyate virudvaidharmaiH : / tadyathA - odanaM pacati, pAkamodanasya nirvartayati, nirvRttiM pAkasya karoti / tatra yadi [ karmatvaM kathaM zeSarUpatvamodanasya ] zeSarUpatvaM ca pAkasya / tasmAdavidyamAnA vA zaktayo['syArthasya zabdena vivakSAvazAt ] samadhyAropyante / sarvazaktiyoge vA [ niyatAstAH zabdaH ] prakAzayati / tatrAzaktipakSe vastugatA zaktiraprayojikA / na hi tasyA vastuviSayAbhyAM sannidhAnAsanna - dhAnAbhyAM kiJcidapi prayojanamasti / yogyazabdanibandhanA hi vivakSA zrotRbuddhau 10 satyapi bAhye'rthe tannirapekSaM svAtatryamabhijalpasya pradarzayitumAha-azakteH sarvazaktervetyAdi / yA etA gati-sthiti-jalpi-cintyAdidhAtuvAcyAH kriyA bAhyArthazaktyabhimatAH tadvAn vAsau bAhyo'rtho'stu azaktireva vA dvayorapi zaktimadazaktipakSayostAH kriyAdizaktayo niyatA eva 'jalpanAdi manuSyAdInAmeva, sarpaNavAdyAH sarpazakunAdInAmeva' iti, sarvA eva tu ekasya ka[sya ] cidarthasya anekAH zabdaireva prakalpitAH zabdazaktyutthApitA ityarthaH / [ aSTama ubhayaniyamAre 15 etamevArthaM bhASyeNa vivRNoti - ihaikamevArthavastu ityAdi / vastuta eka odana ekasyAM pacanAsthAyAmekasmin muhUrtAdau kAle bahubhirvattRbhiryugapadekena vA paryAyeNa vaktrocyate viruddhairdharmaiH / tadyatheti nidarzayati, 'odanam' iti devadattAdikartRsamArUDhakriyaM karma, 'pAkamodanasya' iti SaSThyA sambandhamAtraM pAkakarmatvam, 'nirvRttiM pAkasya' iti ca pAkasambandhitvamiti / 389-1 tatra yadItyAdinA bhAvayati yAvat pAkasyeti / bAhye'rthe viruddhadharmasambandhAbhAvAd yugapadekakAle 20 na ghaTate evam / nApi krameNa prayoge, vastuna ekatvAt pAkasamavAyina odanAkhyasya pAkAvasthAyAH kAlasya ca / tasmAdityAdi pArizeSyAt avidyamAnA vetyAdinA prathamavikalpe darzayati zabdasyaiva zaktiM yAvat samadhyAropyanta iti / sarvazaktiyoge vetyAdi dvitIyavikalpe'pi zabdazaktimeva darzayati yAvat prakAzayatIti / tatrAzaktipakSe vastugatA zaktiH 'nAstyeva' ityabhyupagatatvAdaprayojikA zabdaprayogasya, khapuSpavadasattvAt / nai hi tasyA ityAdi bhAvanA gatArthA yAvat kiJcidapi prayojanamasti prayojane 1 " idAnImartheSu na zakti: pRthagasti, kintu zabdAdhIneti yathA te zabdairvidhIyante tathaivAvagamyanta iti svamAhAtmyopa sthApita eva zabdArtha ityaSTamaM pakSa darzayitumAha- azakteH sarvazaktervA zabdaireva prakalpitA / ekasyArthasya niyatA kriyAdiparikalpanA // [ vAkyapa0 2 / 132], athavA sarvazaktirartho vyavasthitaH, tasya pratiniyatazaktyabhidhAnaM zabdeneti navamaM pakSa darzayitumatraivoktam - sarvazaktervA iti / zaktyArthaH kadAcit kriyArUpatayAbhidhIyate, kadAcit siddharUpatayeti niyatA kriyAdirUpatA zabdArthatayA pratipAdyate / " iti puNyarAjakRtAyAM vAkyapadIyavRttau // 2 cyeta pra0 // 3 na hi tasyetyAdi bhA0 / na hi syetyAdi ya0 / dRzyatAM pR0 585 // 3 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 583 bhartRharimata nirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / tAM tAM zaktimadhyAropayati / sarvazaktipakSe tu vyavasthitAmavyatikIrNI tAM tAM zaktimupAdAya svaviSayaniyatAH zabdAH prayujyante / tasmAdubhayorapi. smbhvti| - idamapyasmadabhiprAyaprasAdhanaphalam / yogyazabdanivandhanA [hi vivakSA zrotabuddhau tAM tAM zaktim ] adhyAropayati / tatra vastu tAvadanenaiva tvadvacanena zabdA-5 danyat siddham / tadidaMsambandhAtmakazabdArthayorbhadAd yatrAsau prayujyate zabdo vaktumiSyate ca zaktizca yatrAdhyAropyate tad vastu sarvasyAsyAdhArabhUtam / yogyo'nurUpaH zabdaH / tasmAdarthAt siddhAt pazcAd bhavati shbdH| yathArtharUpaM tathA hi sa yogyaH zabdastasyArthasya vaackH| arthanibandhanA hi vivakSA, itarathA vacanasya sati prayogaH syAt / tasyAmasatyAmapi bAhyArthazaktau matpakSe sambhavatyeva zabdaprayogaH, yasmAd yogyazabda-10 nibandhanetyAdi gatArtha yAvacchaktimadhyAropayati / sarvazaktipakSe tu mama vizeSeNa vyavasthitAM kutazcidanAdeyAmavyatikIrNAmananyazabdavAcyAmityAdi yAvat prayujyante prayogasAphalyamastIti / tannigamayatitasmAdubhayorapItyAdi yAvat sambhavatIti pUrvapakSaH / atra vayaM brUmaH-idamapyasmadabhiprAyaprasAdhanaphalam , 'sAmAnyopasarjanA vizeSA eva bhavanti' ityetameva sAdhayati, etadasya tvadvacanasya phalaM bhaviSyati / tad bhAvayitukAmo yogyazabdetyAdi pratyuccAra-15 yati yAvadadhyAropayatIti azaktipakSe zabdazaktipradarzanopasaMhAro'ntyaH, tatphalatvAccheSagranthasya / tatra vastu tAvadityAdi / anenaiva tAvat tvadvacanena zabdAdanyad vastu zaktyAkhyaM zaktimadvA siddham / tat punarvastu kIdRzamiti cet, darzayati-tadidaMsambandhAtmaketyAdi, 'so'yamityabhisambandhAt' ityetasmAdeva 380.2 vacanAt tacchabdavAcyaM vastu idaMzabdavAcyAcchabdAdanyat arthAdvA tacchabdavAcyAdidaMzabdavAcyaH zabdo'nyaH, AdhArAdheyayorbhedAt tadidaMsambandhAtmakazabdArthayoH / yatrAsau prayujyate zabdaH vaktumiSyate20 cai yadviSayA buddhirutpAdayitumiSTetyarthaH zaktizca yatrAdhyAropyate tad vastu sarvasyAsya zabdazaktibuddhi-vivakSAkhyasyArthakalApasyAdhArabhUtam , AdheyAnAmAdhAraprANataH siddheH / 'yogya'zabdAcca bAhyArthasiddhiH, yogyo'nurUpaH zabdaH, kenacidarthena kazcit tadanurUpa eva zabdo yujyate pRthubudhnAdyarthena ghaTazabdaH / tasmAd ghaTAkhyAdarthAt siddhAt pazcAd bhavati zabdaH, 'anu'zabdasya pazcAdarthatvAt siddhe'rthe pazcAcchabdenArthasya yogo'nurUpaH / yathArtharUpAdi(pami?)tyAdi, athavA anurUpo yogyaH, 35 yathArtho'nuzabdaH, yathArUpaM yad yad rUpaM yathArUpamanurUpaM yathA yujyate tathetyarthaH / kathaM ca yujyata ityata Aha-tathA hi sa ityAdi, tena hi prakAreNAsau yogamarhati yogyaH zabdaH 'taimarthaM pratyAyayiSyAmIti prayogadarzanAt tasyArthasya vAcakatvopeta ityarthaH, yo hyarthasyAvAcakaH sa nAnurUpo na yogya ityuktaM bhavati tvayaiva / yasmAdarthanibandhanA vivakSA, hizabdahetvarthatvAt / itaratheti arthapratyAyanAdRte vacanasya 1 dRzyatAM pR0 585 // 2 dRzyatAM pR. 586 // 3degprAyasAdhana ya0 // 4 dRzyatAM pR. 580 paM0 3 // 5cA bhA0 / caH ya0 / (vaa)|| 6 yogyAnu pr.|| 7 yogAnurUpaH pr0|| 8"arthagatyarthaH zabdaprayogaH / artha saMpratyAyayiSyAmIti zabdaH prayujyate"-pA0ma0bhA0 2 / 1 / 1 // Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre pravRttyasambhavAt / na hi zabdo'nAmRSTapratyAyyapratyAyakabhAvo vaktumiSyate / na ca vivakSAmAtreNa zabdaH zrotRbuddhau tAM tAM zaktimAdhAtuM zaknoti / evaM cAnena tvadvacanenaiva vizeSalakSaNAH zaktayaH parigRhItA eva tvayA / asmanmatavadeva ca vizeSakharUpapravRttyA vinA na kshcicchktimaannyH| vizeSA eva zaktayaH svaarthstyH| 5 tAsAM ca teSu teSu vivakSaiva vyaJjikA / vivakSaiva tAM tAM zaktimadhyAropayati prAgAtmani pazcAt prayogAcchrotRbuddhau / zabdanirapekSaiva vivakSAdhyAropyA zaktirarthe, pravRttyasambhavAt / na hi zabda ityAdi, zabdo hi samIkSitapratyAyyapratyAyakasambandho vaktumiSyate, 390-1 na hynaamRssttprtyaayyprtyaaykbhaavH| vivakSAyAzcArthamantareNAsambhavAt na ca vivakSAmAtreNetyAdi, ca - zabdo 'vivakSite'nurUpe'rthe prayuktaH zrotRbuddhau tAM tAM zaktimAdhAtuM zaknoti, nAnyathA, zabdasyArthasya 10 zabdArthasya ca zaktiH zakanAt , zaknoti vaktuM zabdaH zakyate vaktumartha iti / aivaM cAnenetyAdi / so'yamityabhisambandhAt [vAkyapa0 2 / 129] ityAdiprakramam azakteH sarvazaktervA [ vAkyapa0 2 / 132] iti vikalpya tvadIyameva vacanaM palAyamAnasyApi te bAhyavastusadbhAvamanatikramaNIyaM pratipAdayati balAt tadanicchato'pi dharaNisakhimegAlikApalAyanavat / ataH strIpuMnapuMsakaikadvibahutvakA divizeSalakSaNAH zaktayaH parigRhItA eva tvayeti / 15 itazca asmanmatavadeva cetyAdi / tvadvacanAdeva 'asyArthasyAvidyamAnAH zaktayo'dhyAropyante' iti vikalpotthApanAdasambhavaM zaktimato'nyasya vayamapi brUmaH / yA sA vizeSANAM svarUpapravRttistayA vinA na kazcicchaktimAn nAmAnyaH, kintu vizeSA eva vizeSeNAsmadabhISTAH 'zaktayaH' iti yadyucyante tvayA ucyatAm , ko vArayati ? tAzca svArthasatyaH svena rUpeNa santi zaktayo vizeSarUpeNa strI-puM-napuMsakAdibhAvena zaktyantaravyAvRttarUpA vizeSA eva vartamAnAH santItyarthaH / tAsAM ca zaktInAM teSu teSu pravRttivastuSu 20 strItvAdiSu vivakSaiva vyaJjikA, vivakSayA vyajyante prakAzyante satya eva zabdaprayogeNa, saiva hi vivakSA 'taTastaTI taTam' ityAdIna sato vizeSAnabhivyanaktItyarthaH / kA vivakSA ? vaktumicchA, saiva tAM tAM zakti390-2marthagatAM zabdamanapekSya siddhAmadhyAropayati prAgAtmani vaktari, pazcAt prayogAcchrotRbuddhau, nausatIm , . vaktrabhiprAyagahaNArthaprayatanAt 'pumAnayamanena vivakSitaH, strI iyam , netare' ityAdyananyabuddhivyavasthApanena / atra prayogaH-zabdanirapekSaiva vivakSAdhyAropyA zaktirartha iti pratijJA / pratyAyyatvAt , 26 pratyAyakena vaktrA zrotari pratyayAdhAnaM pratyAyyatvaM zaktyAkhyasyArthasya siddhameva / yaH pratyAyyaH sa zabdanirapekSa 1mantareNa sambhavAt y0|| 2 vivakSito pra0 / ( vivakSAto ? ) // 3 tAtAM ya0 / tAsAM bhA0 // 4 zabdasyArthazabdasyArthasya zabdArthasya ca bhA0 / zabdArthasya ca ya0 // 5evaM canene pra0 / ( evaM ca tene ?) // 6 dRzyatAM pR. 580 paM. 3 // 7 dRzyatAM pR. 582 paM0 1 // 8 tvadIyameva canaM pr0|| 9(sRgAlikA ?) // 10 dRzyatAM pR. 582 paM0 6 // 11 ityAdInasato pr0|| 12 gata ya0 // 13 nAsaMtI ya0 // 14vyavasthAnena ya0 // 15 dRzyatAM pR. 394-2 // - - Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharimatanirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram / 585 pratyAyyatvAt, abhijalpArthAvayavavat, prayojakatvAccAsyAH zaktereva vivakSAbIjatvAt / sarvazaktipakSe'pi cAsmanmatamevocyate tvayA, arthArthatvAcchandaprayogasya vyavasthitAmavyatikIrNAM tAM tAM zaktimupAdAya svaviSayaniyatAH zabdAH prayujyante liGgAdibhinnasAmAnAdhikaraNyakriyAyAM vyatikarApatteH / paramArthatastu vAdaparamezvara - 5 vAda evAyam, ekaikadravyAnantaparyAyatvAt / yattu viSayodvA virudvairdharmayuktamityabhidhIyate etannAtisamyakpratyapekSita eva siddhaH / abhijalpArthAvayavavat, yathA tvatprayuktasyAbhijalpazabdasyAbhidheyo'rthaH samudAyaH 'Abhimukhyena jalpo'bhijalpaH' tadidaMsambandhAtmaka ekIbhAvastvayA zabdArthayorvyutpAditaH, sa ca pratyAyyo'vayavArthAbhyAm 'abhi'zabdArthena jalpArthena ca, 'Abhimukhyena jalpo'bhijalpa:' iti samudAyArthapratipattera - 10 vayavArthapratipattipUrvakatvAt / mA bhUd vivakSA prayogayostvadIyayorAnarthakyamiti tAvabhyupagantavyau khapuSpavailakSaNyena zabdanirapekSau zaktyAkhyau tvayA pratyAyyatvAt tathA zaktyAkhyo'rthaH itarathA abhijalpazabdavaiyarthyaM syAditi / kiJcAnyat, prayojakatvAccAsyA ityAdi / yaduktaM tvayA taMtrAzaktipakSe vastugatA zaktiraprayojikA, na hi tasyA vastuviSayAbhyAM sannidhAnAsannidhAnAbhyAM kiJcidapi prayojanamasti iti, tadidamitomukhaM yuktijAtaM viparivartate, zaktereva vivakSAbIjatvAt prayojakatvAcca / evaM tAvadazakti - 15 pakSo'smanmatasiddhestvadvacanAdeva nAsti / '391-1 sarvazaktipakSe'pi cAsmanmatamevocyate tvayA, kasmAt ? arthArthatvAcchabdaprayogasya 'vyavasthitAm' ityAdinA tadyathA-vyavasthitAM zabdenAnAneyAmavyatikIrNAmananyazabdavAcyAM tAM tAM zakti strIpuMnapuMsakAdikAM zaktayantaravyAvRttyA vivakSitAM viziSTAmeva upAdAya svaviSayaniyatAH zabdAH prayujyante'bhinnaliGgasaGkhyAdiviziSTaikazaktiviSayaniyatAH / kiM kAraNam ? liGgAdibhinna sAmAnAdhikaraNya- 20 kriyAyAM vyatikarApatteH, uktaM prAk - tArA-puSya nakSatrANAM strI-puM-napuMsakAnAM vyatikareNa prayogo'pazabdaH [ ] iti / ayaM ca sarvazaktipakSaH / paramArthatastu vAdaparamezvaravAda evAyam / kasmAt ? ekaikadravyAnantaparyAyatvAdasmanmatameva, ahaM hi tvayaiva saha virudhye na vAdaparamezvareNa / tena ca saha ko virodhaH ? tasya hi matam - ekaikaM dravyamanantaparyAyam, sApekSanirapekSAJca pariNAmAH paryAyAH zakya ityucyante, dravyANi cAnyonyAnugatazaktitvAt sarvazaktIni / yathAha aNNoSNANugatANaM imaM vaM taM vatti vihayaNamayuttaM / jagha duddha-pANiyANaM jAvaMti (ta) visesapajAyA // [ sammati0 1 / 47 ] yattu " viSayodrAha ityAdi / azakteH sarvazaktervA [ vAkyapa0 2 / 132] ityetasyAH kArikAyA viSayaH zabdotthApitAH kriyAdiparikalpanA iti, etasyArthasya nidarzanArthamudrAhyate - viruddhairdharmairyuktamityabhidhIyata 1 tau avayavArthI // 2 dRzyatAM pR0 582 paM0 7 // 3 dRzyatAM pR0 583 paM0 1 // 4 zaktayantarA pra0 / ( zaktayantarAd ? ) // 5 sApekSAzca bhA0 // 6 aNNANNA bhA0 // 7 ca pra0 // 8 yuktaM pra0 // 9 'yAyaM ya0 / yAya bhA0 // 10 ( viSayoddhA he ? viSayoga |ham ? ) // naya0 74 25 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre svArtham, sarvasyAsyAvirudvaikArthatvAt / nanu sarva eva [ aviruddho'rthaH ] yadeva 'odanaM pacati' iti karma tadeva 'pAka odanasya' iti SaSThyocyate / pAkazabdena ca bhAvaH kRtocyate, 'pacati' iti tiGA kartrarthaH, kRdabhihita bhAvadravyavattvAt kartuH sAdhyatvAt / yadA caudanaH pratIto bhavati tadviSayakriyAsandehe 'kiM karoti' iti prazne 6 odanasyAvyAkhyeyatvAdasyaiva pacervidhAnaM 'pacati' iti / tasyaiva pacaterapUrvasya vyAkhyAne 'pAkaM karoti' iti pacinA prativacanAt karmatvam uktavat / 'pAkasya nirvRttiM karoti' iti kartRpratyayArthaM vyAcaSTe / sthAlyAdyapi pacane vartate / itye 10 ityAdiH sa eva granthaH pratyuccAryaH - I haikamevArthavastu ityAdi yAvaccheSarUpatvaM ca pAkasya ityudAhRtya tasmAdavidyamAnA vA zaktaya ityAdinA bhAvayitvA tadupasaMhAre'bhihitam - tasmAdubhayorapi pakSayorityAdi 391-2 yAvat sambhavatIti / itthaM pratyuccAryottaramAhAcAryaH - etannAtisamyakpratyapekSitasvArtham, kasmAt ? sarvasyAsya udAhRtasyArthasyAviruddhaikArthatvAt / tad bhAvayati - nanu sarva evetyAdi / yadeva 'odanaM pacati' iti paciviSayaM karmodanAkhyaM tadeva 'pAka odanasya' ityanayA SaSThayocyate, anabhihite karmaNi dvitIyA [ pA0 2|3|1-2] ekatra, ekatra ca kartRkarmaNoH kRti SaSThI [pA0 2 / 3 / 65 ] iti SaSThayA tadeva karmocyate / pAkazabdena ca bhAvaH pacyarthaH kRtA ghanA ucyate, 'pacati' iti tiGA kartrarthaH, sa eva 'pArka 61 nirvartayati' iti nidarzyate varNyate nai tiGeti / kiM kAraNam ? kRdabhihitabhAvaddravyavattvAt, uktaM hi-- kRdabhihito bhAvo dravyavad bhavati [ 0 ma0 bhA0 3 / 1 / 67 ] iti pAkaM karoti iti dravyavat karmaNi dvitIyA, 'nirvartayati' iti ca karotItyarthaH / kutaH ? kartuH sAdhyatvAt, vilittistandulAnAM pAkaH, tadviSayaH kartA sAdhyate ' vilittinirvRttiM karoti devadattaH, vikledayati, pacati, pAkaM nirvartayati' ityekArthatvAt pacikriyAvyApRtatvena sAdhyate devadatta ityarthaH / yadA caudanaH pratIto bhavati tadviSayabhujipacyAdi20 kriyAsandehe 'kiM karoti' iti prazne odanasya prasiddhasyAnUdyamAnasyAvyAkhyeyatvAdasyaiva pacerbhujyAdivyatirekeNa vidhAnaM 'pacati' iti, tasyaiva paMcaterapUrvasya vyAkhyAne 'kiM karoti' iti pRSTe 'pAkaM karoti' iti cinA prativacanAt karmatvam uktavaditi anabhihite karmaNi dvitIyA kRdabhihitabhAvadravyavattvAditi / 'pAkasya nirvRttiM karoti' iti kartRpratyayArthaM vyAcaSTe, 'karoti' iti devadattasya vyApAraM viziSTaM 392-1 sthAlyAdivyApArebhyaH saMmbhavanadhAraNAdInAM prakaraNAt tatprayojakatvAt sthAlyAdyapi pacane vartate 25 ityAdinA sAmAnyakArakatvaM devadattAdhInasya viziSTasya kArakAntarapravartanAbhAvaM ca darzayati / ityevamAdibhiranyAnyavyAkhyAnaprayogaireka evArtho vyAkhyAyate, yathA 'vRddhirAdaic' [ pA0 1|1|1] ityasyArthaH, 'vRddhi:' itIyaM saMjJA bhavati AdaicAM varNAnAm AkArasya ca "aicozcetyAdipratItApekSavyAkhyAnavat / ..... 1 dRzyatAM pR0 5820 3 - paM0 5 // 2 tasyA vidyamAnA pra0 / 3 pR0 583 paM0 2 // 4 ( ca tibeti ? tena tibeti ? ) // 5 dravyatvAt ya0 // 6 pA0 ma0 bhA0 2/2/19, 41113, 5/4/19, 6 / 2 / 139 / / 7 pA0 ma0 bhA0 2 / 3 / 2 // 8 vyAvRttatvena pra0 // 9 pacate pUrvasya ya0 // 10 dRzyatAM pR0 194 Ti0 1 / pA0 ma0 bhA0 1 / 4 / 23 // 11 degranyonyAnya' bhA0 / 'ranyonya' ya0 // 12 AdaucA bhA0 / Adauca ya0 / "vRddhirAdaic / vRddhizabdaH saMjJAtvena vidhIyate pratyekamAdaicAM varNAnAM sAmAnyena tadbhAvitAnAmatadbhAvitAnAM ca / - pA0 kAzikA 91919 11 13 ecovetyAdi pra0 / tulanA - " tebhyo'pi vivRtAveDhA tAbhyAmaicau tathaiva ca // 21 // " - pA0 zikSA // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharimatanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / vamAdibhiranyAnyaprayogaireka evArtho vyAkhyAyate / evaM sarvatra pAkaH sAdhyarUpatAyAmeva vyavasthitaH sAdhanamAkAMkSatIti tasminneva kAle karmatvaM zeSarUpatvaM cAviruddhaM tAdAt, zeSasyAkArakavivakSaNAt, tasmAdaviruddhA kriyaadipriklpnaa| tasmAdasamyakapratyapekSitakhArthaM vacastvadIyamevam / tasmAcchabdasyApradhAnatvAt kuto'sya kalpanAzaktiH? ata itthaM kArikA 5 paThitavyA zaktervA sarvazaktervA svArthenaiva prklpitaa| ekasyArthasya niyatA kriyAdiparikalpanA // _____ abhijalpazabdArthatvamapi kharAgeNaivoktam , abhijalpagatyarthAbhAvAt / sa cAbhijalpatvamAgato vAcyatAM yAyAt so'yamityabhisambandhAcchabdasyArthena sahakI- 10 krnnaat| na ca tat, zabdasyaivArthatvAt / na hi kazcit [arthaH pRthagasti zabdAt evamityAdi / itthaM vyAkhyAnaprakAreNa sarvatra pAkaH sAdhyarUpatAyAmeva vyavasthitaH sAdhanamAkAMkSatIti tasminneva kAle karmatvaM zeSatvaM ca bhajate, tasmAd yuktamaviruddham , tAdarthyAt sa eva sAdhyarUpo'rthaH karmarUpApannaH zeSarUpApannazca sAdhanAdhInanirvRttika ucyate / kasmAt ? zeSasyAkArakavivakSaNAt , satAmeva hi kArakANAmavivakSA zeSa ucyate, tasmAdaviruddhA kriyAdiparikalpanA'rthazakti- 15 viSayaiva na shbdotthaapitaa| tasmAdudbAhAnurUpopasaMhArAbhAvAdasamyakpratyapekSitakhArtha vacastvadIyamevamityupasaMhAraH / tasmAcchabdasyApradhAnatvAdavasthitamarthamanuvartamAnasya upasarjanatvAt kuto'sya kalpanAzaktiH ? nAstItyarthaH / ata iti uktanyAyAditthaM kArikA paThitavyA-zakervA sarvazaktervetyAdi / vizeSAH zaktaya evopasarjanIbhUtasAmAnyAH, tadartho hi zabdaprayogaH, tasya vivakSitatvAt , 'yathArthAbhidhAnaM ca zabdaH' [tattvArthabhASya 135] ityasmanmatamityubhayaniyamanayadRSTyA / 'sarvazaktervA' iti vAdaparamezvaramatenoktavat 20 ekasyaivArthasyAviruddhazaktivizeSasyAnekazaktyAtmakasya vA svArthenaiva prakalpitA na zabdenApradhAnena 392-2 niyatA vyavasthitA kriyA-karma-zeSa-kAdiparikalpanA / abhijalpazabdArthatvamityAdi / yadapi ca tvayA parikalpitam 'abhijalpaH zabdArthaH' iti tadapi khena geNaiva svadRSTiparituSTayaivoktam , nopapattyA / kasmAt ? abhijalpagatyarthAbhAvAt , 'arthagatireva zabdagatiH' iti vakSyate / sa ca zabdo'bhijalpatvamAgato vAcyatAM yAyAt AtmAnamevArtharUpApannaM 25 brUyAt sambhAvyeta, kayopapattyA ? ityata Aha-so'yamityabhisambandhAcchabdasyArthena sahakIkaraNAt , asmAdeva tvadvacanAt / na ca tad yadabhijalpatvamAgato vAcyatAM yAtIti / kasmAt ? zabdasyaivArthatvAda na ca tat / asambhavaM darzayati-na hi kazcidityAdi yAvat sambandheneti / 'yena sahaikI kriyate'rthena 1degruddha kriyAdi ya0 // 2 dRzyatAM pR. 573 paM0 11 Ti. 2 // 3 dRzyatAM pR0 585 paM0 5 / 'vAdaparamezvaramatena / uktavadekasyaivArthasyA" ityapi anvayo'tra syAt // 4 rAzenaiva pra0 / (rasenaiva ?) // 5 dRzyatAM pR. 591 paM0 3 // 6 sambhAvyeta bhayorupapatyA bhA0 / sambhAvyete( to ? )bhayorupapattyA ya0 // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre tvanmatena yena sahakIkriyeta zabdaH] sambandhena / ...dravyabhavanopasarjanatvAt tasya vizeSasya prAdhAnyamiti sthitametat / prayujyamAnanAmnyapi bAhye yena yena vizeSeNa bhUyate tadupasarjanaM tad nAma, arthagatyarthatvAcchabdaprayogasya tadvazapravRttitvAt, bhRtyavat / nAma ca vacanAdivizeSavazam , yathArthazabdatvAt / vRkSa ityatra yadyapi paJcakaM 5 zabdasya rUpaM sa mukhyo'rthaH, ya ekIkriyate so'pradhAnaH' iti zabdAdarthasya pRthak siddhau kriyetaikyamanayoH, tattu nAsti tvanmatenArthAbhAvAt / sambandhasyApi ca dviSThatvAt pRthagarthasiddhiH, itarathA sambandhAbhAvAt / [ato yena yena vizeSeNa bhUyate tasyArthasyaiva prAdhAnyam , nAmno dravyabhavanopasarjanatvAt dravyabhavanasyopa-?] sarjanaM tat, tadbhAvAd dravyabhavanopasarjanatvAt tadupasarjanamasyAtyantApUrvasya mUrtasyAmUrtalakSaNaM bhavanaM vizeSo'mUrtasya mUrtalakSaNam / tasmAt tasya vizeSasya prAdhAnyamiti sthitametat / iti sthite vizeSaprAdhAnye 10 itthamAntaranAmnyaprayogArhe vizeSaprAdhAnyaM vyAkhyAtam / 393-1 prayujyamAnanAmnyapi bAhye yena yena vizeSeNa bhUyate yo yo vizeSo bhavati tadupasarjanaM tasyaiva vizeSasyopasarjanaM tad nAma bAhyam , arthagatyarthatvAcchabdaprayogasya, arthaparatatro hi zabdaH prayujyate, tadeva hetutvenAha-tadvazapravRttitvAditi, bhRtyavaditi dRSTAntaH / bhRtyo hi svAmivazapravRttiH svAmiparatatra upasarjanaM tathA zabda upasarjanamarthaH pradhAnam , yatra prayujyate tadvazavartI zabdaH, vizeSo'rtha eva pradhAnamiti / 15 tad darzayati-nAma ca vacanAdivizeSavazam / vacanaM saGkhyA, AdigrahaNAd liGga-kAla kAraka-puruSopagrahA gRhyante vizeSAH, tadvazaM nAma / yathArthazabdatvAditi zabdalakSaNaM svasamayasiddhaM hetumaah| yo yo'rtho yathArtha zabdastadabhidhatte yathAliGgavacanakAlakArakapuruSopagrahamabhidhatte / tathA cAcAryasiddhasena Aha-yatra hyarthoM vAcaM vyabhicarati nAbhidhAnaM taMt [ ] iti / tathA vyAkhyAtAro'pi 1 bhAvAda pr0|| 2 atra bahutaraH pAThaH khaNDitaH pratibhAti sarvAsvapi pratiSu / asmAbhiH kalpanayaivetthaM puuritH|| 3 tatataddhAvAta bhA0 / tatadbhAvAt y0|| 4 nAnAprayogAhe bhA0 / 'nAnAM prayogArha ya0 // 5degpagrAha bhA0 / degpagrAhaM ya0 // 6 "vidyAd yathArthazabdaM vizeSitapadaM tu zabdanayam [ tattvArthabhA0 1135] / zabdakharUpamAha-vidyAd yathArthazabdamiti / anena tu evambhUta iva (eva?) prakAzito lakSyate, sarvavizuddhatvAt tasyeti / yataH sa evamabhyupaiti-yadArthazceSTApravRttastadA tatra ghaTa ityabhidhAnaM pravaryaM nAnyadeti / sAmpratasamabhirUDhau kasmAnAneDitAviti cet, ucyate-tAvapi smAritAveva / yata Aha-vizeSitapadaM tu zabdanayamiti / vizeSitapadamiti vizeSitajJAnam , yataH sAmpratasamabhirUDhayoranyAdRzaM jJAnam / nAmAdiSu prasiddhapUrvAcchandAdarthe pratItiH sAmprataH / zabdAntaravAcyazcArthaH zabdAntarasya nAbhidheyo bhavatItyevaM samabhirUDhavijJAnamiti |"-iti tattvArthasUtrasya siddhasenagaNiviracitAyAM vRttau 1 / 35, pR0 128 // 7degkArakavizeSopagraha pra0 // 8'nabhidhAnaM bhA0 / nabhidhAnaM ya0 / (anbhidhaanN)| "zandanayaH zabda eva / so'rthakRtavastuvizeSapratyAkhyAnena zabdakRtamevArthavizeSaM manyate / samAnaliGgAdizabdasamudbhAvitameva vastvabhyupaiti, netarat / na hi puruSaH strI, yadISyeta vacanArthahAniH syAt, medArtha hi vacanam / ataH svAtiH tArA nakSatramiti liGgataH, nimbAmrakadambA vanamiti vacanataH, sa pacati tvaM pacasi ahaM pacAmi pacAvaH pacAma iti puruSataH / evamAdi sarva parasparavizeSavyAghAtAdavastu / parasparavyAghAtAccaivamAdyavastu pratipattavyam , yathA ziziro jvalanaH / tathA viruddha vizeSatvAt taTastaTI taTamityavastu, raktanIlamiti yathA / yad vastu tadaviruddhavizeSamabhyupayanti santaH, yathA ghaTaH kuTaH kumbha iti / tathA cocyateyatra hyoM vAcaM na vyabhicaratyabhidhAnaM tat / evamayaM samAnaliGga-saMkhyA-puruSa-vacanaH zabdaH |"-iti tattvArthasUtrasya siddhasenagaNiviracitAyAM vRttau 1134, pR0 116 // 9 dRzyatAM pR0 572 di. 6 // Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharimatanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / prAtipadikArthastathApi vivakSApUrvakatvAcchabdapravRtteH vivakSitasaMkhyAbhidhAyyeva vacanaM vidhIyate / vRkSasyaikatvAcaikavacanam ekasya vacanamekavacanamucyate, anenaarthH| tathA ca loke vRkSazabdaprayoge sAmAnyamupasarjanaM vizeSaH pradhAnamiti gamyate, ekaarthgtedvryaadinivRtteH| itarathA sarvagatiragatiH sandeho vA syAt / vRkSe praatipdik......bhvti| nanu vizeSANAmapyakhavazatvAdanavasthAnAt sAmAnyabhavanaprAdhAnyameva / dRzyate hi vacanAdistasmAd vizeSAdapayAn, yathA ekavacanaM dvivacanArtha 'nakSatraM punarvasU' .......hetuH krm| sarvatrApyevameva ca / prasthitAH-nAma-sthApanA-dravya-bhinnaliGgavAcyeSTAkaraNAd bhAvayuktavAcI zabdaH [ ] iti / asyArthasya prakhyApanamudAharaNaM vRkSa ityatretyAdi sabhAvanam / 'svArtho liGga dravyaM saGkhyA karmAdikArakANi' 10 iti paizcakaH prAtipadikArthazcatuSkastriko vA saGkhyA-dravyAntaH / tathA''khyAtasyApi sarvasya nAmatvAvizeSAt 'namayati athaM gamayati' ityAdinirukteryadyapi pazcakaM sambhavati tathApi tu vakturvivakSitapUrvikA zabdapravRttiriti sAmastyopagamaM parityajya pratipipAdayiSitaM vizeSamekameva brUte zabdaH / ekadvibahuvacaneSu prApteSu 393-2 vivakSitasaGkhyAbhidhAyi eva vacanaM vidhIyate trayANAmanyatamadeva, netare / vRkSasyaikatvAJcaikavacanaM vyaktikRtam , na sarvavRkSagatasAmAnyaM tenAprayojanAt / evaM dvibahuvacanayorapi / 'ekavacanam' iti samAsadvaya-15 sambhavAt sandehe'vadhArayati kimekasya vacanamekavacanamekaM ca tadvacanaM ca tadekavacanamiti vA ? ekasya vacanamekavacanamucyate, anenArthaH, karmaNi SaSThIti zabdavyutpAdanena / tathA cetyAdi / evaM ca kRtvA loke vRkSazabdaprayoge sAmAnyamupasarjanaM [vizeSaH pradhAnamiti gamyate / kutaH ? ekArthagateyAdinivRtteH / itarathA sAmAnyaprAdhAnyAt sarvagatiragatiH sandeho vA syAt , yuktA tu vizeSagatistadvazavartitvAnnAmnaH / tadbhAvanA gatArthA-vRkSe prAtipadiketyAdi yAvad bhavatIti / 20 atrAha-nanu vizeSANAmapItyAdi / te'pi hi vizeSAH paratazrA eva, tato'svavazatvAda]navasthAnAt sAmAnyabhavanaprAdhAnyameva / na hi vRkSavadekavacanameva dRzyate sarvatra, yadi syAt syAd vizeSaprAdhAnyam , tasmAd vizeSavyabhicArAt sAmAnyaprAdhAnyameva nyAyyam / mA maMsthA:-vizeSaprAdhAnyAvyabhicAra iti, dRzyate hi vacanAdistasmAd vizeSAdarpayAn , vacana-liGga-kAla-kArakapuruSopagrahAdivizeSANAM svasthitivyatikramaH svasamAnAdhikaraNavizeSAcApagatirloke dRzyate / tadA-25 haraNAni-yathA ekavacanaM dvivacanArtha 'nakSatraM punarvasU' ityAdInyuttAnArthAni yAvaddhetuH karmeti / sarvatrApyevameva ca, yathAntyamudAhRtamabhediliGgavizeSavyabhicAre tathA prAktaneSvapi vacanAdi-394-1 1 dRzyatA pR0 596 paM0 8 / vizeSAvazyakabhASyasya koTTAryavRttAvapIdamuddhRtam / nAmavAcya-sthApanAvAcya-dravyavAcyabhinnaliGgAdivAcyAnAmabhilaSitArthAvidhAyitvAd zabdanayo bhAvayuktamevAbhyupagacchatItyAzayaH // 2 dRzyatAM pR0 56 paM0 13 // 3"arthavadadhAturapratyayaH prAtipadikam / 1 / 2 / 45 / dhAtuM pratyayaM pratyayAntaM ca varjayitvA arthavacchabdakharUpaM prAtipadikasaMjJaM syAt |"-paa0siddhaantkaumudii // 4 caturthastriko pr0|| 5 dRzyatAM pR0 568 paM0 11 // 6degpayAvacana pr0|| 7degkrama pr0|| 8degcAgati pr0|| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre ato vizeSAnavasthAnAdU vizeSo vizeSa eva na bhavitumarhati / tato'sau naiva syAt, aviziSTatvAdanavasthAnAdavavazatvAt khapuSpavat / tatazca sAmAnyamapi naiva, pravartakAbhAvAt vavazatvAt viviktavRttitvAt muktavat, arthAntarAbhAva bhavadbhavanAbhyAM kenacidabAdhyatvAt / 5 atha so'pyasti bhedenArthaH zabdAt na tarhi zabda eva zabdArtho'bhijalpatvamAgato vaacyH| sa yathA zabdastathArtho'pi sambandhenaikIkriyamANatvAt pRthaka siddhaH kSIrodakavad dvayorapyekIkRtatve tulyatvAt / api ca prAguktavat pratyAyyatvAdabhijalpAvayavavadartho'rtha eva / vizeSavyabhicAre tadbhAvanA / ato vizeSAnavasthAnAd vizeSo vizeSa eva na bhavitumarhati 10 sAmAnyAghrAtarUpatvAd vizeSAtmAnavasthAnAt / tataH kim ? tato'sau naiva syAt , bhavanameva nAnubhavet , aviziSTatvAdanantaroktAt, aviziSTatvamanavasthAnAdU bhAvitavet , anavasthAnamasvavRttitvAdasvavazatvAd bhAvitavadeva / khapuSpavaditi sarvatra dRSTAntaH / pRthak pRthag vA vizeSAbhAve hetavastrayo'pi khapuSpadRSTAntAH / tatazcetyAdi / tatazca vizeSAbhAvAt sAmAnyamapi naiva syAditi vartate / kasmAt ? pravartakAbhAvAt , sAmAnyasya hi prakRtyarthasya bhavanAdeH kriyAtmanaH pravartakaH pratyayArthaH kartA syAd 15 vizeSaH, tadabhAvAnna pravartate sAmAnyam / kimarthaM na pravartayati vizeSaH sAmAnyamiti cet, svavazatvAt , svavazo hi vizeSo nAsAvasvavazaH, kasmAt ? viviktavRttitvAt , kimiva ? muktavat , yathA muktAmAnaH karmapAratazyApetatvAd viviktavRttayo na kiJcit pravartayanti na kenacit pravartyante kintu svayameva vartante tasmAdapravartakatvasAmAnyAd dRSTAntAH, tadvad vizeSo'pravartakaH asanneva vA / pravartakAbhAvAnna sat sAmAnyaM khapuSpavaditi / tadvyAcaSTe-arthAntarAbhAva-bhavadbhavanAbhyAM kenacidabAdhyatvAt, arthAntaraM 20 ca nAsti vizeSAt / arthAbhAve mA bhUdeSa doSa iti atha so'pyasti bhedenArthaH zabdAd yasya tadrUpamane 305.2 sadekaM kriyate, kiM tataH ? idaM bhavati-na tarhi zabda eva zabdArtho'bhijalpatvamAgato vAcyaH, kiM tarhi ? viziSTA zaktiH zabdAdanyA sarvazaktirvArtho'nya iti prAptam / tata evedaM cAyuktaM tvayA yathocyate-taM zabdamabhijalpaM pracakSate, sa ca zabdArtha iti, yasmAt sa yathA zabdastathArtho'pi sambandhe25 naikIkriyamANatvAt pRthak siddhaH, kimiva ? kSIrodakavad dvayorapyekIkRtatve tulyatvAditi sAdhyasAdhanadharmAnugamapradarzanam / api cetyAdi arthArthatvamevoktaM prAk 'pratyAyyatvAt abhijalpArthAvayavavat' iti tadarthasmAraNaM gatArthaM yAvadartho'rtha evetyavadhAraNam / / 1 tadbhAvanAto vizeSa pr0|| 2 vacanavasthAna pra0 // 3 bhAvAt sat pra0 / (bhAvAnna syAt ?) // 4 dRzyatAM pR0 568 paM0 1 // 5 dRzyatAM pR0 580 paM0 4 // 6 dRzyatAM pR. 585 paM0 1 // 7degdarthortha pra0 / dRzyatAM pR0 590 paM0 12 // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhartRharimanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / ___ yadA caivaM tadAsmanmatameva pratipannam, arthasya tattvAt / yo'sau zabdaH so'yaM na, asmAdanya eva sH| evaMviSaya eva zabdaH, na shbdvissyo'rthH| aryate'yaM tena zabdenArthaH tenocyate gamyate / arthagatireva shbdgtiH|| evaM ca kRtvA 'yogyazabdanibandhanA hi [vivakSA zrotRbuddhau tAM tAM zaktim ] adhyAropayati' iti tvadukto grantho yukto'smin darzane / yogya eva zabdo nAyogyaH 'krIDita-5 mevAstu' iti prayujyate kAkavAzitAdivabuddhipUrvo vA, arthavisaMvAdAdekIkartumazakyatvAt / hizabdo'pi ca hetvarthe, yasmAd yogyazakti........ maryAdayA vaa| yadapi coktaM tayorapRthagAtmatve ityAdi zlokadvayaM tadapi cAsmanmataphalameva / tayorapRthagAtmatvaM rUDheratasya tadupacArAt pathi gamanavat, itaretarapradhAnopasarjana yadA caivamityuktakrameNa pRthak siddhau prAdhAnye cArthasya tadAsmanmataM yathArthAbhidhAnazabdatvameva 10 pratipannam , arthasya tattvAt / tad vyAcaSTe yo'sau zabdaH so'yaM na artho na bhavati zabdaH 'artha evArthaH' ityuktatvAditi asmAdarthAt pratyakSanirdezyAdanya evAsau 'saH' iti parokSanirdezyo bhedena / evaMviSaya eva arthaviSaya eva zabdaH, na zabdaviSayo'rthaH nApradhAna ityarthaH / aryate'yaM tena zabdena 'arthaH', kimuktaM bhavatIti, tenocyate gamyate, kra gatau [ pA. dhA. ], tasyArthaH zabdasya viSayaH, viSayiNo viSayaparatatratvAd yArthasya gatiH zabdasyApi saiva, nAtmanaH pRthak svatatrA / evaM 15 vyAkhyAtamarthaprAdhAnyaM pArthakyaM ca / ____evaM ca kRtvetyAdi guNotkarSamasmanmate darzayiSyAmaH, yogyazabdetyAdi yAvadadhyAropayati iti tvadukto grantho yukto'smin darzane / tadbhAvayati-yogya eva zabdaH pRthubudhnAdilakSaNasyArthasya ghaTazabdaH nAyogyaH paTAdizabdo yaH kazcit 'krIDitamevAstu' iti prayujyate kAkavAzitAdivadabuddhi-395.1 pUrvo vA, kasmAt ? arthavisaMvAdAt, arthena visaMvAdo'sya vAcyavAcakasambandhAbhAvaH, sa ca 20 ekIkartumazakyatvAt sambandhayitum / hizabdo'pi cetyAdi, yogyazabdanibandhanA hi ityatra hizabdo hetvarthe, yasmAd yogyazaktItyAdi tadvayAkhyA gatArthA yAvad maryAdayA veti / / yadapi cetyAdi / 'so'yamityabhisambandhAt' iti svalakSaNamabhijalpasya tadasmanmataM samarthayatItyuktam / tadanantaraM yat svalakSaNavyAptipradarzanArtha lokagatazabdArthasaMvyavahAravyavasthApanArtha coktaM tadapi cAsmanmatam 'arthasyArthAntaratvaM zabdAdApannam' ityetatphalameva / katamat tat ? idaM zlokadvayam-25 tayorapRthagAtmatve [vAkyapa0 ] ityAdi / vayamatra nizcinumaH-tayorapRthagAtmatvaM rUDheH lokapratIteH atasya tadupacArAd bhinnayorabhedopacArAt / kimiva ? pathi gamanavat , yathA 'panthAH pATaliputraM gacchati' iti patho'sad gamanaM puruSagatyabhedopacArAt tadavinAbhAvAd vyarthatvAt tayorucyate tathA zabdArthayoravyabhicArAdavinAbhAvAdabhedopacArAd lokarUDherapRthagAtmatvaM pRthagbhUtayoreveti / kizcAnyat , itare 1 "R sR gatau"-pA0 dhA0 1098, 1498 / "R gatiprApaNayoH"-pA0 dhA0 936 // 2 dRzyatAM pR0 587 paM0 24 // 3 dRzyatAM pR0 582 paM0 9 // 4 svatvadukko ya0 // 5 pR. 594 // 6 pR. 580 paM03 // 7 lomagatadeg pr0|| 8rthAnuratva pra0 // 9 pR. 581 paM0 1 // 10 tadvinAbhAvAdvayarthatA pr0|| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalakRta [aSTama ubhayaniyamAre bhAvAt sanmitravat / tathA loke'rtharUpatAM zabdaH pratipannaH pravartate, vyAkaraNazAstre tu zabdarUpatAM pratipannaH pravartate, zabdAdhigamArthapravRttirvizeSo bhavativat / arthasya ca goH sAlAdi bhinnaM rUpam , tadarthatvAcchabdasya gakArAdivarNAnupUrvI zrotranAdamAtram / taddhi na kadAcidartho bhavitumarhati kalpituM vA avyavasthitatvAd vyatikI5rNatvAdaniyatatvAt / bAhyArthastu vyavasthito'vyatikIrNo niyatazca / tasmAnna zabdo'rtharUpatAM pratipanno vartate / pratipanno'pi svasambandhAdeva sambandhasya dviSThatvAcchabdArthayorekIbhAvagateH, nAnyathA uktavat / sAdhvasAdhutvajJAnasya prayojanaM dharmaniyamo'pi pRthagarthasiddhiM suucyti| tarapradhAnopasarjanabhAvAt zabdasyopasarjanatvAdarthasya prAdhAnyAd vyarthataiva, kimiva ? sanmitravat, 10 yathA snigdhayormitrayoH pRthak siddhayorekakAryapravRttayoritaretarapradhAnopasarjanatvaniyamastathA zabdArthayoH, tattu tvadvacanAdeva siddham, yathoktaM tvayA-kaicideveti yAvadavatiSThate / 395-2 yathA prathamazloko'smanmataM samarthayati tathA 'loke'rtharUpatAm' ityeSo'pi / 'gAmabhyAja zuklAm' iti na zabde buddhiH, kiM tarhi ? abhidheye lokasiddhA / vyAkaraNazAstre zabdarUpatAM pratipannaH pravartate / turvizeSaNe, zabdAdhigamArthapravRttirvizeSo bhavativaditi, 'bhavati' zabdamadhigamayiSyan 15 'bhU sattAyAm [ pA. dhA. 1 ] leT kartari' ityAdi karoti tasmAd bhinnau / itazca bhinnau, rUpabhedAt / arthasya cetyAdi, goH sAnAdi "bhinna rUpam / tadarthatvAcchabdasya gaMkArAdivarNAnupUrvIzabdasya zrotranAdamAtram , tadarthaM zabdaprayogAd gakArAdivarNAnupUrvImAtroccAraNam / taddhi na kadAcidarthoM bhavitumarhati, kalpituM vA 'na' iti vartate, tvayA yo'bhijaspaH kalpita eva sa na bhavatyarthaH / kasmAt ? avyavasthitatvAd vyatikIrNatvAdaniyatatvAt / 20 bAhyArthastu vyavasthitaH dezakAlAdibhinnazabdazatasaGkale'pi dhaTazabdasya UrdhvagrIvAdye svAbhidheye prayogAt [a]vyatikIrNazca, niyataH pratipAdane'vazyavAcyatvAt tenaiva zabdena 'sa eva' iti tatraiva ca buddhyutpatteH / tasmAd vyavasthitAvyatikIrNaniyatatvebhyo bAhyo'rtho'nyaH rUpabhedAcchabdAntarAt kalpitAcca / tasmAnna zabdo'rtharUpatAM pratipanno vartate / abhyupetyApi rUDherapRthagAtmatvapratipattimavyabhicArAda nayoH "pratipanno'pi svasambandhAdeva sambandhasya dviSThatvAcchabdArthayorekIbhAvagateH pratiniyato'bhidhAnAbhidheya25 sambandhaH pArthakyamantareNa na bhavitumarhati ghaTazabdArthayorityuktam , ekIkaraNasyAnyathA'sambhavAt , ata 396-1 Aha-nAnyathA uktavaditi / kizcAnyat , zAstre tUbhayarUpatvaM pravibhaktaM vivakSayA [vAkyapa0 2 / 131] 1degnyAdvayarthataiva pra0 // 2 dRzyatAM pR0 581 paM0 2 // 3 tuvi0 pra0 // 4dbhavati pra0 // 5 lakartari bhA0 / laDakartari ya0 / "vartamAne laT 3 / 2 / 123 // kartari kRt / 3 / 4 / 67 / laH karmaNi ca bhAve cAkarmakebhyaH |3|4|69|"paa0|| 6 vetyAdi pra0 // 7sAnAdirUpaM bhinnatadartha y0|| 8 goH sAnAdi svarUpam, gozabdasya tu gakArAdivarNAnupUrvI svarUpamityAzayaH // 9zrotrAnAdarUpaM pra. / (zrotrAdhAnarUpaM ?) // 10 kAlpaH kalpita eva ya0 // 11 baahyvstuvyv0pr0|| 12 UrdhagrIvAdyaM pr0| (UrdhagrIvAdI?) // 13 degvAcatvAt pra0 // 14 pattivyabhi y0|| 15 artharUpatA pratipanno'pItyarthaH (1) // 16 svaM sambandhAdeva pr0|| 17 pR. 581 pN04|| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 593 bhartRharimatanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / evameva ca darzanotprekSAbhyAmityAdi zabdAd bahirarthasiddhau ghaTate / itarathA kiM darzanam ? kotprekSA?.. kuto'bhijalpo heyaH / __ zrutyantarapravRttiheturityetadapi tvatkalpitAbhijalpe naivopapadyate / dhvaniH zabdArthAbhyAM na pravaryeta akartRbhyAM karaNakarmabhyAm / cetanAtmatvAt tvAtmA khatantraH kartA 10 ityetadapyasmanmatamevAnudhAvati / yastu prayuGkte kuzalo vizeSe [pA0 ma0 bhA0] ityAdikrameNa gozabdasya / sAnAdimati sAdhutvaM siddhe'rthe zabde sambandhe ca pRthaka, goNyAdAvasAdhutvaM rUDhitaH, arthavizeSavivakSAyAM goNyA Avavane sAdhutvamityAdi ca nAnyathA ghaTate / tasya ca sAdhvasAdhutvajJAnasya prayojanaM dharmaniyamaH siddha zabdArthasambandhe [pA0 vA. ] ityAdiruktaH so'pi pRthagarthasiddhiM sUcayati / lokenAbhidheye'rthe zabdAH prayuktAH prayojanena vA, tatrArthasya pRthak siddhau zabdasya ca tadviSayasya dharmArthaH prayoganiyamaH sAdhoH svArthaH zAstreNa kriyate bhakSyAbhakSyaniyamavaditi / tsmaannaabhijlpo'rthH|| evameva cetyAdi etasyaiva kArikAtrayAbhihitasyArthasya varNakadaNDako'pi darzanotprekSAbhyAmityAdi, 'pradhAnapuruSezvarAdimayam' ityAdidarzanAni zabdAd bahirarthasiddhau ghaTante, vastunyabhinne ghaTAdau bAhye tu puruSANAM cotprekSA nityAnityAditvena niyamena sadbhAve, nAnyathA / itarathetyAdi, abhijalpA-'thaikye niyatabAhyArthAbhAve pradhAnAdidarzanAsambhavaH / tatra kiM darzanam ? nAstItyarthaH / kotprekSA? ityAdi tadvanthAnusAreNAsambhavaM sopapattikaM darzayati yAvat kuto'bhijalpo heyaH ? iti sabhAvanaM gatArtham / 15 arthAbhAve na ghaTate, arthasadbhAve yujyata iti piNDArthaH / kizcAnyat , 'QtyantarapravRttihetuH' ityetadapi tvatkalpitAbhijalpe naivopapadyate, asmadiSTe tUpapadyate / tadyathA-zruteranyA zrutiH zrutyantaram , antarekIbhUtAbhijalpapRthagbhUto dhvanirvyavahArAnupAtI 396-2 syAt , sa tvadiSTAbhyAM zabdArthAbhyAM na prava]ta akartRbhyAmacetanAbhyAM karaNa-karmabhyAm , 1 pR. 573 paM. 5, pR0 128 paM0 21 // 2 pR0 128 paM0 18, pR0 573 paM0 25, TipR0 57 paM0 2226 // 3 TipR0 22 paM0 6 / "kathaM punaridaM bhagavataH pANinerAcAryasya lakSaNaM pravRttam ? siddha zabdArthasambandhe / siddhe zabde arthe sambandhe ceti |......kthN punarjAyate siddhaH zabdo'rthaH sambandhazceti ? lokataH |....."ydi tarhi loka eSu zabdeSu pramANaM kiM zAstreNa kriyate ? lokato'rthaprayukta zabdaprayoge zAstreNa dharmaniyamaH kriyate / kimidaM dharmaniyama iti / dharmAya niyamo dharmaniyamaH / dharmArtho vA niyamo dhrmniymH| dharmaprayojano vA niyamo dhrmniymH"|-paa0 ma0 bhA0 11111 // 4bhakSyAbhakSyAniyama pr0| (bhkssyaabhkssyaadiniym!)| "loke tAvadabhakSyo grAmyakukuTaH, abhakSyo grAmyasUkara ityucyate / bhakSyaM ca nAma kssutprtighaataarthmupaadiiyte| zakyaM cAnena zvamAMsAdibhirapi kSut pratihantum / tatra niyamaH kriyate-idaM bhakSyamidamabhakSyamiti / tathA khedAt strISu pravRttirbhavati / samAnazca khedavigamo gamyAyAM cAgamyAyAM ca / tatra niyamaH kriyate-iyaM gamyA iyamagamyeti / ......... evamihApi samAnAyAmarthAvagatau zabdena cApazabdena ca tatra dharmaniyamaH kriyate-zabdenaivArtho'bhidheyo nApazabdeneti / evaM kriyamANamabhyudayakAri bhavatIti |"-paa0 ma0 bhA0 111 / 1 // 5pR0 581 paM. 5-6 // 6 abhinne ekasmin vastuni ghaTAdau bAhye nityAnityAditvena puruSANAmutprekSA ghaTate, na tu bAhyArthAbhAve ityAzayaH / atrArucau tu 'vastuni bhinne' iti pAThaH klpniiyH|| 7ta bhA. pratau naasti|| 8'kuto'bhijalpo heyaH hetugabhyaH' ityarthe yathAzrutameva sAdhu / anyathA tu 'kuto'bhijalpo'heyaH' iti 'kuto'bhijalpo'bhidheyaH' iti vA pATho'tra sambhavet / dRzyatAM pR0 581 paM0 25 // 9 bhUtAvijalpapRthagbhUto bhA0 / bhUto vijabhyapRthagbhUto ya0 / (bhUto vibhajya pRthgbhuuto?)|| 10 pravarteta pr0|| naya0 75 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre pravRttihetuH zrutyantarasya bhavitumarhati / zabdArthayorekIbhUyAntarvartamAnayoH kAnyA zrutiH zrutyantaramityucyeta ? kena ca vizeSeNa tatpravRttiheturucyate ? asti vizeSaH / tadyathA-ghaTArthapratyAyanAtha dhvanyAtmakazabdotpattikAryadarzanAt tadanurUpaH kAraNabhUto'numIyate ghaTazabdaH, nArthaH tadvirUpatvAt / tasmAcchutiH 5 zrutyantarasya pravartikA zrutitvAt , nArtho naapyaatmaa| _ nanu tasyApi zrutyantarasya zrutitvAt pUrvazrutivadarthapravartitaH zabdaH, arthAbhAve prayogAnarthakyAt / Abhimukhyena jalpatyarthaM zabdaH, tamartho'bhijalpayati, tadviSaya evAbhijalpa ityucyate / evaM tAvad bhartRharyAdidarzanamayuktam / yathAsaGkhyaM karaNa-karmatvAcchabdArthayoH / cetanAtmatvAt tvAtmA svatantraH, svAtatryAt kartA, sa 10 'pravRttihetuH zrutyantarasya bhavitumarhati / yathoktam-AtmA bujhyA samarthyArthAn [pA0zikSA0 // 6 // ] ityAdi / idaM cAyuktaM 'zrutyantaram' iti vibhajya kathanam , zabdArthayorekIbhUyAntarvartamAnayoH kAnyA zrutiH 'zrutyantaram' ityucyeta ? tasmAd vizeSAbhAve kathamavibhrAntairavibhaktaH san vibhaktaH zabdAtmA ucyate ? kena ca vizeSeNa ] zrutyantarAbhAvena tatpravRttiheturucyate ? caitanya-svAtavyakRtaM kartRtvavizeSa mantareNa zrutyantarAsambhave kasya pravRttihetutvam ? 15. atrAha-asti vizeSaH / tadyathA-ghaTArthapratyAyanArthamityAdi / kAraNAnurUpatvAt kAryANAM dhvanyAtmakazabdotpattikAryadarzanAdantarniviSTo'pi tadanurUpaH kAraNabhUto'numIyate zAlyakuradarzanAcchAlibIjavad ghaTazabdaH, nordhvagrIvAdilakSaNo'rthaH tadvirUpatvAt / upAdAnaM ca zruteranurUpA zrutireva yuktA, nArtho ghaTAdirUpyAt / tasmAcchrutiH zrutyantarasya pravartikA nArtho nApyAtmetyayaM vizeSa iti / atrocyate-nanu tasyApi zrutyantarasyetyAdi / etadapyanumAnaM pratitarkabAdhyam , vijJAnasanniviSTa20 ghaTArthapravAM sA zrutiH zrutitvAt / nanu prAguktam-arthapratyAyanArtha zabdaH prayujyate na vAyasavAsitAdivad nirarthakaH 'krIDitamevAstu' iti 'vetyAdi / tasmAcchRtitvAt pUrvazrutivadarthapravartitaH zabdaH, arthAbhAve prayogAnarthakyAditi / 3971 niruktyartho'pyabhijalpasya tathA ghaTate nAnyathA, japa jalpa vyaktAyAM vAci [pA0 dhA0 397, 398 ], Abhimukhyena jalpatyarthaM zabdaH, taM prayuGkte'rthaH abhijalpayati, tadviSaya evAbhijalpa ityucyate, yadyA25 bhimukhyenAvasthitamartha jalpati tato jalpaH zabdaH, so'rtho viSayo'sya tadviSaya evAbhijalpaH zabdaH, etaduktaM bhavati-arthaviSayaH zabdaH zabdArthakalpanAyAM yuktataraH syAt , arthotthApitazabdAbhijalpatvapakSe'bhijalpazabdArthaparikalpanA yuktatarA syAt, na tu tvatparikalpite zabdaprerite / evaM tAvad bhartRhayAdidarzanamayuktam / 1 pratipattihetuH pr0|| 2 pR0 565 paM0 14 // 3degbhUtayA ya0 // 4 'zrutyantarAbhAve tatpravRtti" iti cArutara bhAti // 5 tAdinnirarthakaH pr0|| 6 cetyAdi pra0 / dRzyatAM pR0 591 paM0 6 // Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasurAtamata dvAdazAraM nayacakram / yattu vasurAto bhartRharerupAdhyAyaH saM ca svarUpAnugatamarthamantaravibhAgena saMnivezayatItyAha tena dvAvapi zabdo'rthazcAbhyupagatau / na tu sa tena zabdanayenAbhihitAnanyAnyaliGgAdisAmAnAdhikaraNyAbhAvAdidoSAn parihartuM zaknoti / nanu 'zabdAnugatArthamantaravibhAgena' iti bruvatA arthatantraH zabdo'bhihitaH, na zabdatantro'rthaH / tato'rthatantratvAcchabdapravRtteH tadavasthA doSAH / yathA ca rUpAdaya ekaikabhavanAtmakA na paryAyAntaramapekSante vizeSatvAt tathA puSyatArAnakSatrAdipuMliGgAdayaH parasparavirodhitvAd vizeSANAmiti kutaH sAmAnAdhikaraNyam ? yattu vasurAto bhartRharerupAdhyAyaH 'saM ca svarUpAnugatam' ityAdyAha tena dvAvapi zabdo'rthazcAbhyupagatau, sambandhasya dviSThatvAt sambandhinorabhyupagatiH / prAcyAdatyandhadarzanAt taimirika- 10 darzanamidaM tattvadRSTiM pratyAsIdati, na dUrApayAtam , abhijalpasvarUpaM tu punastenApi 'nirastam / 'kiJca na tu sa tenetyAdi / etasminnapi darzane yathA puSyazabdArthayorantaH sannivezanamavibhAgena caliGgavacanakArakAdibhedayorevamiSTAlliGgAderanyAnyaliGgAdIni anyazabdArthagatAnyapi sannivezayiSyati sa iti sAmAnyopasarjanavizeSapradhAnavAdinA zabdanayenAbhihitAMstatsAmAnAdhikaraNyAbhAvAdidoSAn parihartumazakta eva tathApi / kasmAt ? nanu zabdAnugatetyAdi / 'svarUpamanugato'rthaH, tamarthamantaravibhAgena' iti bruvatA 15 arthatatraH zabdo'bhihito [na] zabdatatro'rthaH, yadyarthamanugataH zabdo'ntaravibhAgena sannivezyeta tataH zabdapreritatvAcchabdAvadhAraNAdartho vyudastaH syAt, kintu tadviparItaM zabdAvadhAraNavyudasanAdarthaprAdhAnyAva-3902 lambanaM kRtam / tato'rthatantratvAt arthapradhAnatvAcchabdapravRtteH, pravartako hi zabdasyArthaH, tasmAt tadavasthA doSAH / zabdaprAdhAnyAvadhAraNe tu parihRtAH syuH / tasmAduktavadeva vizeSaprAdhAnyavAde'rthAntaranirapekSANAM puSya-tArA-nakSatrAdivizeSANAM nAsti sAmAnAdhikaraNyam , ato vizeSa eka eva vyvsthitH| 20 eSA tAvad vastuno'rthaparyAyeSu bhAvanA kRtA zabdagocarAtikrAnteSu, vyaJjanaparyAyeSvanenAtidezaH kriyate-yathA cetyAdi / rUpAdayo yugapadbhAvyabhimatA apyekaikabhavanAtmakA na paryAyAntaramapekSante vizeSatvAditi dRSTAntaH / puSya-tArA-nakSatrAdipuMliGgAdayaH parasparavirodhitvAd vizeSANAmiti / dArTAntikaH / ekamekameva bha~vanaM bhavati na dvitIyamiti kutaH sAmAnAdhikaraNyam ? puSyaH pumAn sa kathaM strI bhavatIti 'tArA' iti, napuMsakaM vA 'nakSatram' iti ? evaM vacana-kAla-kAraka-puruSopagrahA- 25 dibhedA na parasparApekSA vizeSaikabhavanAditi bhAvanIyam / 1 pR0 581 paM0 7 // 2 nirasta pra0 / (na nirastam ? ?) // 3 (kiJcAnyat sa tenetyAdi ? ?) (kiJca, vasurAtenetyAdi ? ? ?) // 4 saliGga pr0|| 5degNyAdibhAvAdi pr0|| 6vAdirthAntara bhA0 / vAdinArthAntara ya0 / (degvAdino'rthAntaradeg ?) // 7 eka bhA0 pratau nAsti // 8 bhavanaM bhavanaM bhaa0|| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 nyAyAgamAnusAriNIvRsyalakRtaM [aSTama ubhayaniyamAre evaM caitacchandanayasya darzanam-yathArthAbhidhAnaM zabdaH [ tattvArthabhA0 1 // 35 ], tathA nAmasthApanAdravyabhinnaliGgAdivAcyeSTAkaraNAd bhAvayuktavAcI zabdaH [ ] iti / ____ vyavahArAntaHpAtisthApanAvAcyeSTAkaraNapradarzanArtha tu sthApanAdravyArthakharUpameva taavdaakhyaayte| / sthIyate yasmiMstat sthAnam / kena sthIyate? vizeSAvacanAt sarvagatiritika ca sthIyate? AkAre sthiiyte| maryAdayA karaNamabhividhinA vA aakaarH| abhividhiH evaM caitadityAyuktArthopanayaH / tatra zabdanayasya etaddarzanam-yathArthAbhidhAnameva nyAyyam / lakSaNaM ca yathArthAbhidhAnaM zabdaH [ tattvArthabhA0 1 // 35] / tathA nAma-sthApanA-dravya-bhinnaliGgAdivAcyeSTAkaraNAd bhAvayuktavAcI zabdaH [ ] iti ca lakSaNAntaram / tatra vibhAgena dravyadravyArthavAcyaM 10 pUrvanayeSUktamiSTaM na karotIti naigamAdigocaramanenApi vyAvartitameva zabdanayena / vyavahAragocaranAmadravyArtha398-1 vAcyamapISTaM na karotItyadhunA vyAvartitam / RjusUtrasyArthaparyAyasya gocaraM ca bhinnaliGgAdivAcyamiSTaM na karotIti yathA vacanAdi sAdhu iti manyamAnaH zabdanayaH pravartate yuktyA ca yathA tasya mataM zabdasya tathA prakArAntaM pradarzitam / tathAcAryasiddhaseno'pyAha nAma ThavaNA davietti esa davaTTiyassa nnikkhevo| bhAvo u pajavaTThiyaparUvaNA esa paramattho // [sanmati0 16] tti / __adhunA sAmAnyabhedaM sthApanAdravyArthamavyAvartitaM vyAvartayitukAmaH sambandhayati-vyavahArAntaHpAtisthApanAvAcyeSTAkaraNapradarzanArtha tu, 'vyavahAranayAntaHpAtinI sthApanA, tadvAcyamiSTaM na karoti' ityetat pradarzayiSyate, sthApanAdravyArthasvarUpe cAvidite na zakyaM tat pradarzayitumiti sthApanAdravyArthasvarUpameva tAvadAkhyAyate / tatra sthAnakriyAyAH kartustiSThataH prayojake samavetA NyantavAcyA 20 aiyAsazrantho yuc [pA0 3 / 3 / 107 ] iti lakSaNAt kriyA sthApanA / tAM vaktukAmaH sthAnameva tA~vad vyAcaSTe-sthIyate yasmiMstat sthAnam , bhAva-karaNA-'dhikaraNa-karmasAdhaneSvadhikaraNaM taavdaah| vakSyamANArthasambandhAd bhAvaH kriyA sthAnam , kA tiSThatA "sthIyate, atastannirNayArtha pRcchati-kena sthIyata iti / tatprativacanam-vizeSAvacanAt sarvagatiriti / itizabdo hetvarthe, yasmAt 'sacittasya devadattAderacittasya vA ghaTAdeH sthAnam' iti vizeSyAnuktamataH sAmAnyena yena kenacit sthAtavyam / 'yasmin' ityadhikaraNasyoktasya nirNayArtha pRcchati-kaca sthIyata iti / ucyate-AkAre sthIyate / aura maryAdAbhividhyoH, maryAdayA karaNamabhividhinAbhivyAptyA vA''kAraH, bhUkRmoH sarvadhAtvarthavyApitvAdA 1 pR0 573 // 2 pR0 589 paM0 9 // 3 degsyArthasya gocaraM ya0 // 4 vAcanAdi pra0 // 5 (tathA prakArAntareNa?) (tathAprakAra tat ?) // 6 (tthaacaacaary?)|| 7degpanAdbhAvyaniSTa na karoti pr0|| 8 pR. 195 paM0 6 Ti. 1 // 9 "NyAsazrantho yucu / 3 / 3 / 107 // akArasyApavAdaH / kAraNA / hAraNA / AsanA / shrnthnaa| ghaTTivandividibhyazceti vAcyam / ghaTanA / vandanA / vedanA / iSeranicchArthasya / anveSaNA / parervA / paryeSaNA, priissttiH|"-paa0siddhaantkaumudii // 10 yAvada pr0|| 11 pR. 597 paM0 12 // 12 sthIyatetasta 13 "AG maryAdAbhividhyoH / / 1 / 13 // " iti sUtramapi pANinIyavyAkaraNe'sti // 14 vyAptAvyAkAraH pr0|| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthApanAdravyArthanaya svarUpam ] dvAdazAraM nayacakram | 597 parisamApanamabhivyAptiH prastutasya rUpasya tena AkaraNam, tasmin sthAnaM maryA - dayA vA / maryAdA anyarUpavilakSaNatA / asya sthAnasya prayojanA sthApanA / ISat tiSThata aikAgryeNa sthAnam, svayaM tiSThato'sadbhAvena sarvatra vizeSya sthApyamAnaM sthAnam, anizcitaikakriyaprayojyatvavat asadbhAvena vA atadbhUtarUpe'pi sthUNendravat, tathA'kSAdiSu / tasmAd yathA bAlAdivividhadravyanAma bhAvabhedopapattau devadattAkArasyAbhinnakaraNamAbhavanamityarthaH / taMtrAbhividhiM vyAcaSTe - abhividhiH parisamApanamabhivyAptiH kasya ? prastu - 398-2 tasya rUpasya svabhAvasya vastvAtmanaH tena abhividhinA prastutarUpaparisamApanena AkaraNamAbhavanam, tasmin sthAnam, maryAdayA vetyanarthAntaraM yojayati / kA maryAdA ? anyarUpavilakSaNatA rUpAntaravyAvRttirniyama ityarthaH, na hyanAkAraM kiJcidasti, sarvamAkAraparigraheNa bhavati tiSThatIti sthAnamAkAro 10 maryAdAbhividhibhyAm / asya sthAnasya svatatrasthAtRsamavAyinaH prayojake hetukartari vihito Nic, tasya bhAvaH kriyA prakarSayojanA prayojanA prayojakatvaM hetukartRtvaM sthApanA / kimuktaM bhavati ! ISat tiSThato viprakIrNarUpasthAnasya sthAturaikAgryeNa sthAnaM tadaikAyyAdhAnam / tad vyAcaSTe - svayaM tiSThato'sadbhAvena sarvatreti akSa-varATakAdyasamAptAbhipretAkAraM svayameva tiSThadasadbhAvena tiSThati, tattu vizeSya sthApyamAnaM parisamAptaM sthAnaM svaviziSTa AkAre'bhivyApya tiSThati 'indro'yaM skandaH' ityAdi rUpAntaravyAvRttyA maryAdayA 15 niyataM veti / kimiva ? ityata Aha- anizcitaikakriya prayojyatvavat, yathA paci-paThi-gamyAdikriyAvadhAraNAbhAvenAnizcitakriyaM svatantraM kartAraM hetukartA ' paca paca' iti niyuGkte pacAveva sthApayati kriyAntaravyAvRttyA tatraiva sthAne paMcyAkAre niyamayati se sthApanAniyamaH, evaM sarvatrA''kAre sadbhAvasthApanayA niyama : prastutarUpasya parisamAptyA rUpAntaravilakSaNatayA maryAdayA veti sthAnArthaH / taM vyAkhyAya sthApanArtho: vyAkhyAtaH zabdaH vyutpattyA / evaM tarhi asadbhAvasthApanAyA niyamayiturabhAvAd na vyApitA lakSaNasyeti 20 cet; 'na' ityucyate, sukhapratipAdyatvAdAdau sadbhAvasthApanA itthaM pratipAditA, tatsamAnaM pratipAdanamitarasyAmapItyata Aha-asadbhAvena vA atadbhUtarUpe'pi sthUNendravat, tadeva hi vastu vyaktAvyaktAkArapariNAmaM svayaM tathA tathA tiSThad "vizeSyAbhISTe sthApyate yathA sthUNaivAsaMskRtAvasthAyAmapyavyaktatarAvayavAkAyAM vizeSyamANA citrAvasthAM vyaktAvayavAkArAmapratyAsIdantI 'indra:' iti sthApyate tasmAt sApi sthAne niyamyate, ato vyApyeva lakSaNam / etenAvyaktatarAvasthA vyAkhyAtetyatidizati tathA'kSAdi - 25 viti gatArtham / 399-1 tasmAd yathA bAlAdItyAdi uktopapattinigamanaM sabhAvanamudAharaNaM yAvad devadattaH / bAlatvasya kAraNadravyANi "pItthakAdIni yuvatvAdInAM cAnyAnyAnIti dravyabheda upapannaH, tathA pAcako lAvako'dhyApaka " pra0 // 1 tatrAbhividhyAcaSTe pra0 // 2 rUpasya bhAvasya ya0 // 3tyanarthAvarayojayati pra0 // 4 lakSaNaMnA 5 sthApanAdi kimuktaM pra0 // 6 sthAturekAgrayeNa sthAnaM tadekAgryAdhAnam pra0 // 7 mAna pari pra0 // 8 pazvAkAre bhA0 / pazcAkAre ya0 // 9 sA pra0 // 10 ( sthApanAyA ? ) / dRzyatAM pR0 597 paM0 20 // 11 vizeSIbhISTe pra0 // 12 sthUNavA pra0 // 13 'kArAyA vizideg pra0 // 14 pathakAdIni pra0 / ( pIcchakAdIni ? pIthakAdIni ? ) / dRzyatAM pR0 598 paM0 10 // 5 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre tvAt tadAkArato devadatta ekaH sarvabhedo'pi evaM citralepyapustA dibhedopapattAvapi tathA tiSThatastasya tasya sthAnasya prayojanAt sA sthApanA, tatkarmaNastattvApatteH / sthApanayA nikSepaH sthApanAnikSepaH, sthApanA sadbhAvAsadbhAvAbhyAM vastu nikSipati / yathA puruSAd nAmakarma nAmakarmaNo devadattAditA tathA ca citrakarAdiH " 15 ityAdirnAmabheda:, kriyAyAH kSAyopazamikavIryAtmakatvAd bhAvabheda copapannaH, vividhazabdAdevamAdibhedA gRhItAH / satyAM caivaM dravya - nAma - bhAvabhedopapattau devadattAkArasyAbhinnatvAt tadAkAratattvo devadatta aikaH sarvabhedo'pi nAnyo'nyazca AkAraparamArthatvAbhedAditi bhAvayitvA tenodAharaNena dASTantikeSu citrAdiSvapi bhAvayitumAha - evaM citra - lepya-pustAdibhedopapattAvapi tathA tiSThatastasya 399-2 tasya sthAnasya prayojanAt sA sthApanA / kiM kAraNam ? tatkarmaNastattvApatteH, citrakarakarmaNastai10 dindratvApatteH pIthakAdidravya- pAcakAdinAma-bhAvabhedakarmaNAM devadattAkAratvApattivaditi vyApitA sthApanAyAH / syAdvAdI tu sadbhAvAsadbhAvadravyanAmabhAvAdibhedatattvaM vastu vAJchannevaM brUte / sthApanAdravyArthaikAntavAdinastu [na] kiJcidAkAravyatiriktamasti, ato bhrAntimAtraM bhedAH / 1 eSA ca sthApanA nikSepAnuyogadvArAntargatArthe'bhihitA / tasmAt 'sthApanayA nikSepaH' iti tRtIyAsamAse 'sthApanAnikSepaH' ityasya vyAkhyAnArthamAha - sthApanA sadbhAvAsadbhAvAbhyAM vastu nikSipati | sadbhAvenA15 sadbhAvena ca svAtmani vastu sthApayatItyarthaH / tadbhUtAtmakaM vastu tadbhAvamAkArAtmAnamApAdayati AtmAnamAtmanetyuktaM bhavati / kimiva ? yathA puruSAd nAmakarma, prAgamUrtAtmA lakSaNataH sannAtmA karmatvena mUrtAtmanA parivartate Abhavati / tatazca nAmakarmaNo devadattAditA, tasmAdupAtAt karmaNo nAraka-tairyagyona-devadattAkhyamanuSyatvApattireSa dRSTAntaH / dASTantikaH tathA ca citrakarAdirityAdi / tadvyAkhyA-tatrAtmavadatathAbhUtasya tathAtvApAdanAt tadekatA citrakarmAdidevadattasyeti yathA 20 jIva - karmaNoranyonyAtmApattyA " bhinnAbhimatayorekatvApattirAkhyAtA tathA citragatavarNakAdidevadattatvApattirapItyarthaH / athavAbhyupagacchAmo jIvakarmaNorapi bhedam, eka eva jIvAkhyo'rthaH pariNAmikajIvabhavyA400-1 bhavyatvAdibhAvApattipariNAmaH kSAyopazamikauyikA dipariNAmazcaikadvitricaturindriyatiryaGnArakAdiH sarva eva devadattaH karmAtmaikyAditi dRSTAntaH / mahAzvetatvAdidevadattAkArAbhedazcitre'pIti dASTantiko'rthaH / tad darzayati--yathA ca jIvatvAdi pUrvarUpamityAdi daNDako gatArthaH / athavA jIvasya karma *cAbheda kSAyopazamikaudayikA dipRthakpariNAmAbhAvAdeka eva pAriNAmiko bhAvaH, atastayorapi nAsti 25 1 ekasarva 0 // 2 tenoM pra0 // 3 staditvApatteH ya0 / stadidaMtvApatteH bhA0 / bhA0 pATho'pi samIcIna eva bhAti, 'tadidantvApatteH' tasya idantvApatterityartho bhAti / atrArthe'rucau tu 'tadindratvApatteH' iti pAThaH kalpyaH // 4 pIthakAdravya N pra0 / dRzyatAM pR0 597 paM0 28 // 5 vistareNaita jijJAsubhiranuyogadvArasUtrAdayo granthA vilokanIyAH // 6 atatadbhUtAtmakaM pra0 // 7 dRzyatAM pR0 599 paM0 20 // 8 ttAkarmaNo pra0 // 9 pattireva pra0 / 10 bhinnAbhinnAbhimatayo bhA0 // 11 aupazamikakSAyika bhAva mizraca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmiko ca / 2 / 1 / jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca 2|7|" - tattvArthasU0 / vistarArthibhiretadvayAkhyA vilokanIyAH // 12 ** etaccihnAntagataH pATho ya0 pratau nAsti // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthApanAdravyArtha nayasvarUpam ] dvAdazAraM nayacakram / 599 tatrAtmavadatathAbhUtasya tathAtvApAdanAt tadekatA citrakarmAdidevadattasya / yathA ca jIvatvAdi pUrvarUpam / yathA ca jIvatvaM tatpUrvam AkArata ttvaikatvAt / yadi sthApanayA citrAdi sthApyaM devadattoddezena devadattakharUpamApadyate tathA devadatto'pi kasmAnna citrAdisvarUpamApadyate / tathendratAmakSAdirApadyate nAkSatAmindra ityatra ko vizeSahetuH ? nanvasAvapi indranAmagotrakarmasthApyatvAt sthApanAnikSepAtmakatAM nAtivartate / ato yujyata evaitat, na na yujyate / athavA sthApanAyA nikSepaH sthApanAnikSepaH / sthApanA AkAro vastvAtmA nikSipyate svAtmani ghaTAdiH kumbhakArAdibhiH, mumukSubhirAtmA / tathendro'pIndrA parasparato bhedo dharmAbhedAdityata Aha-yathA ca jIvatvaM tatpUrvaM jIvapUrvaM pAriNAmikena caitanyena 10 sarvapariNAmAbhimukhenA'vyaktAkAramasadbhAvasthApanaM satataM tiSThat sthApyate tathA pudgalAnAmapi varNAdipAriNAmikA bhAvA asadbhAvasthApanena mahAzveta- sindUrAdivarNakajAtam, atastayorekatA, kasmAt ? AkAratattvaikatvAt buddhyA [ss] kriyamANatvenAbhedAt tatpariNAmAtmakatvAt tathA tathA sthAnaniyamAdabheda iti / 1 atra codayati-yadi sthApanayetyAdi / ayamabhiprAyaH - yadi sthApyAkArAnAkAra vastuno'tiriktasyodderreyasya devadattasya svarUpaM citrAdi sthApyavastu Apadyate tatastadvazcitrAdeH sthApyasya svarUpaM kasmAd deva - 15 dattAdiruddezyo'rtho nApadyate, tulye sthApayitRvazAd vyatiriktArthasvarUpApattihetutve sthApanAyAH ? tathA indratAmakSAdirApadyate nAkSatAmindra ityatra ko vizeSahetuH ? iti sadbhAvAsadbhAvasthApanayozcodyametat / atrocyate - nanvasAvapItyAdi yAvad na na yujyate / naitadaniSTam, iSyata evaitat ato na doSaH / yathA citra - lepyAdi sthApyamindroddezena indro bhavati tathendro'pyakSAdirbhavati / api ca so'pIndranAma - 400-2 gotrakarmasthApyatvAt sthApanAnikSepAtmakatAM nAtivartate, 'puruSAd nAmakarma nAmakarmaNo devadattAditA' 20 ityAdigranthena bhAvitatvAt / tasmAt sthApanAnikSepatve satyeva jIvakarmaNoryogavAdipariNAmavaicitryaM vyaktAkAravaizvarUpyamabhihitacitralepyAdidRSTAntasAdharmyaM nAtivartate / ato yujyata evaitat na na yujyate, dviH pratiSedhasya prakRtyApatteH / evaM tAvat ' sthApanayA nikSepaH' iti tRtIyAsamAse sthApAnA nikSepadravyArthanayavyApitA darzitA / athavetyAdi SaSThIsamAse'pi darzayitumAha / sthApanAyA nikSepa iti samAsaH karmaNi SaSThIM 25 kRtvA / kiM karma ? sthApanaiva / kA sA sthApanA 1 AkAraH / ko'sAvAkAraH ? vastvAtmA / sa eva nikSipyate, ka ? svAtmani / kaH ? ghaTAdiH / kena ? kumbhakArAdi [bhi]riti vyAkhyAtaH SaSThIsamAsArtho'pi vastutaH prastute vyApakatvapradarzanArthamAha- mumukSubhirAtmA svAtmani nikSipyate iti vartate, kIdRza iti cet, karmAmizraH sthApyate svAkAre'viviktaH san viviktarUpatvena / tathendro'pI // 1NAmabhimu pra0 5 dRzyatAM pR0 598 paM0 4 // prastuto yapikatva ya0 // 5 4 zasya pra0 // 2 mahAzvetA pra0 // 3 tathA sthAnaniyamA bhA0 // 6tma pra0 // 7 (kumbhakArAdineti ? ) // 8 'prastuta pikatva bhA0 / 9 (karmamizraH ? ) // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre nindrayovivekamajAnatAM puMsAM sAkSAt pradazyate; yasmAd na tadAkAravinAbhUta indro ghaTa iva vikukssivinaabhuutH| athavA sthApanAyAM nikSepaH sthaapnaanikssepH| na nAmni nikSipyate, sthApanAyAmeva nikSipyate / yato nAmApi sahArthena tattatrameva / sthAnakaraNajanmAnaH zabdA5kArAstadgamyAzcArthAkArAH sarve sthApanAvipariNAmavijRmbhitamAtram / tadabhAve zabdArthayorabhAvAdAkArAgrahaNe ca tayoragrahaNAt / dravyamapi sthApanAnikSepa eva AkAramayatvAdU dravyasya / yathA zrIparNIdAru dravyamantInAkAraM tasya tasyAkAravizeSasya / tyAdi aviviktaviviktasthAnalakSaNasthApanAnikSepAtmakatvaM jagataH pratyakSIkriyate vyApitvAd lakSaNasyAsya, 10 indrAnindrayovivekamajAnatAM puMsAM sa indraH sAkSAt pradaryate / kasmAt ? yasmAd na tadAkAre tyAdi, nayanazabalavarNatAdyAkAramantareNa indrAbhAvAt tadAkAratattva evendra ityuktatvAt / kimiva ? 401-1 ghaTa iva vikukSitvAdivinAbhUtaH, yathA ghaTo vikukSitvAdyAkArAite nAsti tadAtmaka evAsti tathA indro'pi svAkAravinAbhUto nAsti tadAtmaivAstIti / ___ athavA sthApanAyAmityAdi saptamIsamAso vA / sthApanAyAM nikSepo sthApanAnikSepa iti 15 aivakArArtho draSTavyaH, tad vyAcaSTe-na nAmni na zabde nikSipyate, kiM tarhi ? sthApanAyAmeva nikSipyate / kasmAditi cet, ata Aha-yato nAmApi sahArthena tattantrameva, AkAratatra eva zabdo'rthazca / tad bhAvayati-sthAnakaraNetyAdi, akArAdayo varNAH pratiniyatakaNThodisthAMnAkArajanmAnaH saGgatyA nairantaryeNa uccarantaH sup-tiGantAdivizeSAkArAH tadgamyAzca nAmAkhyAtavAcyadravyakriyAkArAH sarve'ntarbhUtAkAratattvasthApanAvipariNAmavijRmbhitamAtram / kiM kAraNam ? tadabhAva ityAdi, AkArAbhAve zabdArthayora20 bhAvAdAkArAgrahaNe ca tayoragrahaNAt / evaM tAvannAmanikSepaH sthApanAnikSepAntarbhUta uktaH / dravyanikSepo'pi sthApanAntarbhUta iti brUmaH, tadyathA-dravyamapItyAdi, dravyanikSepo'pi sthApanAnikSepa eva AkAramayatvAd dravyasya, yathA zrIparNIdAru dravyaM kAraNamantInAkAraM tasya tasyAkAravizeSasya tadavyaktasAmAnyavyaktestathA''kArasamparigrahamAtramiti sthApanaiva dravyamapi / evaM nAmadravyanikSepau sthApanA nikSepa eva / 1 aviviktasthAna bhA0 // 2degvarmatA bhA0 / vartmatA ya0 // 3 evakArArthe bhA0 // 4 "aSTau sthAnAni varNAnAmuraH kaNThaH shirstthaa| jihvAmUlaM ca dantAzca nAsikoSThau ca tAlu ca // 13 ||.."sNvRtN mAtrikaM jJeyaM vivRtaM tu dvimAtrikam / ghoSA vA saMvRtAH sarve aghoSA vivRtAH smRtAH // 10 // svarANAmUSmaNAM caiva vivRtaM karaNaM smRtam |"-paa0 zikSA // "yo'yaM zabdaH......... sthAnakaraNAdyanugRhIto vivartate |"-vaakyp0 svavRtti 1 / 47 // 5degdinAsthA y0|| 6 sthAnakaraNajanmAnaH iti pATho'pyatra samIcIno bhAti // 7 mudgamyA bhA0 / padabhyA y0|| 8cetayoM pr0|| 9degvyakSestatha bhA0 / vyakSepastathA ya0 // Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthApanAdravyArtha svarUpam ] dvAdazAraM nayacakram / 601 bhAvo'pa sthApanaiva / kriyopayogarUpAdinIlAdizivakAdirUpabhedo bhAva AkAra eva / akSAdyasadbhAvasthApanAyAmapi rUpAntaravyAvartanena rUpAntarAkaraNAdabhipretAkAravRtto nAmabuddhyadhyAropastatkarmaNaH dravyArthasthApanendrasthUNAvat / etattattvAdhyavasAyAdeva liGgasamAcAradevatApratimAnamaskaraNAdi loke / atrApi vizeSAkAra eva paramArthaH / tasyaikabhavanasya sthApanAnikSepe kArye bhAvo'pItyAdi / bhAvanikSepo'pi sthApanaiva Agamato 'noAgamatazca, AgamatastatprAbhRtajJa upayukta ityupayukto bhAvaH pAriNAmikaH, kSAyopazamikazreSTA jIvasya vIryAntarAyakSayopazamajo bhAvaH, 401 - 2 pudgalAnAM tu rUpAdiryugapadbhAvI pAriNAmiko bhAvo nIlAdirvA tadvizeSaH zivakAdirayugapadbhAvI vA ityevamAdirUpA bhedA yasya so'yaM kriyopayogarUpAdinIlAdizivakAdirUpabhedo bhAvaH / sa AkAra 10 eva, Abhavanameva pUrvoktavidhinA | evaM nikSepatrayaM sthApanAnikSepa eva saGkSepato rUpAntaravyAvartanena rUpAntarAkaraNAtmaka sthApanAsvarUpAnatikramAt / etallakSaNAnugRhItatvAda sadbhAva sthApanA'vyaktAkAza satI sthApanetyapAdayitukAmaH parAzaGkAnivRttyarthamAha- akSAdyasadbhAvetyAdi / atrApi rUpAntaraM ced vyAvartya rUpAntaraM nAsskuryAt rUpAntarasya indrAderakSanikSepapratipAdyasyArvarodhaH pratipattirna syAt bhavati tu / tasmAdaviruddho'bhipretIkAre vRtto 15 nAmnA zabdena ' indra:' iti buddhyA vAdhyAropaH tatkarmaNaH akSanikSepasthApanAkarmaNaH, kimiva ? dravyArtha - sthApanendrasthUNAvat yathA rUpAntaravyAvRttyA rUpAntara ( rA ? ) karaNAd dravyArthasthApanendrArthA sthUNA indrastathA'kSA diriti / " 5 etattattvAdhyavasAyAdeva liGga- samAcAra - devatApratimAnamaskaraNAdi loke, naitadupapattyA pratipAdyaM 'sthApanaiva sarvam' iti loke rUDhatvAt / tathAhi - pASaNDinAM liGgagrahaNAni yathAgamamAkAra - 20 vizeSaprasiddhestatsahacAriNo niyamA arhadudrendrabuddhAdidevatApratimA sthApanAni tannamaskAra japastutibalimAlyAdibhirabhyarcanAni ca prativiziSTAkAranibandhanAni dRSTAni, na hi dRSTAd gariSThaM pramANamastItyevaM, sthApanAdravyArtha nayamatamuktam / atrApItyAdi / asyApi nayasyottaramidam / AkAro'pi dvividha:- sAmAnyAkAro vizeSAkArazca / tatra vizeSAkAraH svarUpameva paramArthaH, na sAmAnyAkAraH / tasya paramArthasya ekabhavanasya sthApanAnikSepe 25 kArye sAmAnyAkAradravyArtha upasarjanaM pradhAnasya paramArthasya sadbhAvasyA'sadbhAva upakAritvAt, pANyaGguli 1 nogamazca ya0 / nAgamazca bhA0 / ''nAgamatazca' ityapi pATho'tra bhavet // 2 " bhAvo dvividho veditavyaH pUrvavadAgamanoAgamabhedAt / tatprAbhRta viSayopayogAviSTa AtmA AgamaH / jIvAdiprAbhRtaviSayeNopayogenAviSTa AtmA Agamato bhAvajIvo bhAvasamyagdarzanamiti cocyate / " - tattvArtharAjavArtika. 115 // 3 'diyugapa pra0 // 4 sthApanAyA AkArasvarUpatvAd rUpAntaravyAvartanena rUpAntarasya AkaraNAtmakaM yat sthApanAkharUpaM tadanatikramAdityAzayo bhAti // 5 kArasatI ya0 // 6 tyAdayitukAmaH pra0 // 7 nAkuryAt pra0 / dRzyatAM pR0 602 paM0 14 // 8 vabodhaH iti samyag bhAti // 9 bhavi tu pra0 // 10 dRzyatAM pR0 602 paM0 20 // 11 rUpAntarakarakaraNAd bhA0 / rUpAntakaraNAd ya0 / dRzyatAM pR0 601 paM0 12,14 // 12 tyeva pra0 // 13 atrApi bhA0 // naya0 76 402-1 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM / aSTama ubhayaniyamAre sAmAnyAkAradravyArtha upasarjanam / paramArthatastu avikalpyatattvatvAd na pANyAdIni svarUpataH / kutasteSAM sthApanA dravyataH ? kSetrato yugapadbhAviparyAyeSu vizeSavyatirekeNArthAbhAvAd nAsti sthApanA / kAlato bAlAdyayugapadbhAviparyAyeSvapi vizeSavyatirekeNArthAbhAvAt kathaM sthApanA 5kriyatAM kasya vA? asadbhAvasthApanAyAzca [ dravyArthatvAt sadbhAvasthApanAyAzca paryAyArthatvAt dravyArthaprAdhAnye ] itaranirAkaraNam / yo'pi nAmabuddhayadhyAropa uktaH so'pi naamdrvyaarthpryaayaarthyorvissyH| sa ca vishessbhvnmev| dravyadravyArthastu vidhyAdibhaGgeSu vyAkhyAto duussitH| itastu bhAva[yuktavAcI zabdaH, nAmasthApanAdravyavAcyeSTAkaraNAt ] / sthita10 mevam................ 'yugapattattvam / tvak-parva-sandhi-varNa-rekhA-'vayava-paramANu-rUpAdibhedeSviva pratyeka vizeSatattvabhavanasya itaradupasarjanam / paramArthatastu tedatyantavizeSe tattvamavikalpyamasti, na tAni pANyAdIni svarUpataH, kutasteSAM sthApanA dravyataH ? tathA kSetrato yugapadbhAviparyAyeSu vizeSavyatirekeNArthAbhAvAd nAsti sthApanA, AkAra AbhavanamAkArye Akartari vArthe nAsti sthApanAyA AkAratvAt / kAlato'pyayugapadbhAviparyAyeSu bAlAdi15 dhvekamekaM vizeSabhavanaM paramArthaH, tad bhAvayati bAlAdyayugapadbhAvItyAdi yAvat kathaM sthApanA kriyatAM kasya vA ? iti gatArtham / kizcAnyat , sadbhAvasthApanAyAH paryAyArthatvAdasadbhAvasthApanAyA dravyArthamAtratvAt te dve prarUpayatA tvayA paryAyArthaprAdhAnyAvalambi[tva]mitthaM nirAkRtam , dravyArthaprAdhAnye vA paryAyA nirAkRtA aMkSAdyasadbhAvetyAdinA grantheneti tad darzayati-asadbhAvasthApanAyAzcetyAdi yAvaditaranirAkaraNam / 20 yo'pi nAmabuddhyadhyAropa uktaH abhipretAkAravRtta ityAdi so'pi nayAntarayo madravyArtha4022 paryAyArtha]yorviSayaH / tatra nAmadravyArthaviSayo nAmAdhyAropaH, paryAyArthaviSayo buddhyadhyAropaH-Agamato jANae uvautte bhAvasAmAiyaM [ ] ti / sa ca vizeSabhavanameva / dravyadravyArthastvityAdi atikrAnteSu 'vidhyAdibhaGgeSu dravyadravyArtho vyAkhyAto dUSitaH punarna vaacyH| itastu bhAvetyAdi, asmiMzca zabdanaye ubhayaniyamabhaGgalakSaNe vizeSa evaiko bhavatIti zabdArtha25 vyAkhyAnena dravyadravyArthavAcyaM nAmasthApanAdravyArthavAcyaM ceSTaM na karotIti bhAvitameva / ato nayasvarUpamupanayati-"sthitamevamityAdi yauvad yugapattattvamiti / 1 partha pra0 // 2 tadaMtyavizeSe ya0 // 3 dravya pra0 // 4 bAlAdiSTekamekavizeSabhavanaM ya0 / bAlAdiSTekamekamekavizeSabhavanaM bhA0 / 'bAlAdiSvekameva vizeSabhavanaM' ityapi pAThaH syaadtr|| 5 ta dve bhA0 / ta dve ya0 // 6 pR0 6.150 3 // 7degbuddhyAdhyA' pra0 / dRzyatAM pR. 601 paM0 16 // 8 "se kiM taM bhAvasAmAie ? 2 duvihe paM0, taM0-Agamao a noAgamao a / se kiM taM Agamao bhAvasAmAie? jANae uvutte|" iti anuyogadvArasUtre 150 // 9vibuddhyAdi pra0 // 10 zabdenayenubhayamabhaGgalakSaNe pra0 // 11 dravyaMdravyArtha pra0 // 12 sthitametamityAdi ya0 / sthitamityAdi bhA0 // 13 yAvadyagattatvamityeva tasya ya0 // Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanayasya bhAvanikSepa iSTaH] dvAdazAraM nayacakram / 603 kriyAphalAvisaMvAdo'pi ca vizeSaikabhavanAdeva / tadyuktaM nAmAdivyavahAramaGgIkRtya kriyA pravartate / nAgninA zabdena pacyate na ca [citralikhitena, tayorvyavahArAkSamatvAt , kiM tarhi ? tathAvRttibhAvenaiva / mAnamapi] na yathA mAnaprasthakena tathA tnnaanaa| nAmapratyayanAmakarmatattvAt tenaiveti cet, na, cetanabheda[niyatapRthivyAdi- 5 tattvAbhAve yogavakratAdivipariNAmApravRtteH phalAbhAvAd ] nAmakarmAdyanupapatteH / na ca citralikhitAgniprasthakAbhyAM dahanamAne tayorvyavahArAkSamatvAt / dravyamapi ca bhavyaM tathA tathA bhAve eva ghaTate, tvanmate dravyabhavane tu na / tathA prasphuTam 'agnidravyam' iti punapuMsakayorbhAvabhede sAmAnAdhikaraNyaM dRSTam / 15 etasya darzanasya lokasaMvyavahAravyApitAM darzayati-kriyA-phalAvisaMvAdo'pi cetyAdi / aihika-10 modanAdi pacikriyAdeH sthAlIkASThAdisAdhanAyAH phalam , AmuSmikaM svargAdi dAnAderodanAdisAdhanAyAH phalam , na tatra kASThasthAlyAdIni nAmamAtrANi na citralikhitAni vA, kintu tathAbhUtAni pacebhAgadhi(cerbhAgadhe)yAni tAnyeva vizeSaikabhavanAni / tadyuktaM nAma-citrakASThAdivyavahAramaGgIkRtya bhAvabhavanaM kriyA pravartate / nAgninA zabdena pacyate, na cetyAdi bhAvitA) yauvanna yathA mAnaprasthakena tathA tannAmneti / nAmapratyayanAmakarmatattvAt tenaiveti cet / syAnmatam-prAguktacaitanyanAmapratyayAyattaM nAmakarma, tattattvAni kASThAdIni, atastenaiva nAmnA loke vyavahAra iti / etacca na, cetanabhedetyAdi yAvad nAmakarmAdyanupapatteriti, atrApi cetanabhedeSu yAni pRthivyAditattvAni niyatAni tathAbhUtiyogye 403-1 vizeSAtmani teSAmabhAve tiryaggatinirvartanIyayogavakratAdivipariNAmApravRtteH phalAbhAvaH, tadabhAvAt kuto nAmakarma ? kutaH kASThAdivanaspatipRthivyamyAditiryakzarIratvAdIni ? ato vizeSaikabhavanameva kriyA-phalAdi-20 vyavahArahetuH na nAmazabda iti suSTuktam / tathA citrakarmetyata Aha-na ca citralikhitAgni-prasthakAbhyAM dahana-mAne tayorvyavahArAkSamatvAt , tathAvRttibhAvasyaiva vyavahArakSamatvAt / dravyamapi ca bhavyaM tathA tatheti / dravyaM ca bhavye [pA0 5 / 3 / 104 ], 'bhavati' iti bhavyaM tena tena prakAreNa lokavyavahArakSameNa bhavanAd bhAva eva ghaTate, tvanmate dravyabhavane tu na, agniprasthakAdi sarvamekabhAva eva bhUtaM dravyArthAbhedAt ko dravyazabdenAtyantaviruddhArthena bhedavAcinA 25 tathA tathA bhavanArthena sambandhaH ? / asminnarthe nidarzanamAha-tathA prasphuTamityAdi / 'agnidravyam' iti punapuMsakayorbhAvabhede sAmAnAdhikaraNyaM dRSTam , nAnyathA tat / syAnmatam-dravyazabdasya dArusamAnAdhikaraNatvAd napuMsakaM 1 bhA0 pratipAThAnusAreNa 'tatheha' ityapi pATho'tra syAt // 2 kASThAniMdivya bhA0 // 3 yAvattayathA pra0 // 4 pattiriti bhA0 // 5 cetanAbhedeSu pra0 // 6 NAtipravRtteH pra0 // 7 tathehiti bhA0 / (tatheheti ? ) // 8 bhavyaM bhavya pr0|| 9 tathA tathA bhAvanArthena ya0 / tathA bhAvanArthena bhA0 // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre vAruprasthakatvAdvA samAnAdhikaraNIkaraNAd dAruNyapi sa nAvatiSTheta / tathAbhUta... - dahano'gniH / 604 evaM pratipadArthaM bhAvanikSepaH zabdanayasyAsyoktaH, na yatharjusUtra [ m ] / atra ca zabdArtho'pyasatyopAdhisatyaH / yathoktam -- asatyopAdhi yat satyaM tadvA zabda nibandhanam vAkyapa0 2 / 128 ] | 'vizeSA upAdhayaH [ kuNDalAdayo vikArA asatyA yasya satyasya sarvabhedAnuyAyinaH suvarNAdeH sAmAnyasya ] tadabhidhIyate vizeSairiva sAmAnyam / sate hitaM prasthaka iti etaccAyuktam, yasmAd dAruprasthakatvAdvA sa~mAnAdhikaraNIkaraNAd dAruNyapi se nAvatiSThetetyatiprasaGgadoSaH / katham ? yathA dravyatvAd dAruprasthakatvAbhedastathA dravyatvAt pRthivyudekA10 dyabhed iti doSa eva / svamate tu doSAbhAvo guNotkarSazcetyata Aha- tathAbhUtetyAdi gatArthaM yAvad dahano'gniH / uktArthanigamanam-evaM pratipadArthaM sarvapadArtheSu bhAvanikSepaH zabdarnayasyAsyoktaH, na 403-2 yatharjusUtra [m ]; nAmAdicaturvidhanikSepAbhilASiNo yathA RjusUtranayasya vartamAnaparyAyagrAhiNo mataM tathA na bhavatIti zabdamataM darzitam // atra cetyAdi / zabdArtho'pyasatyopAdhisatyaH, nAnantaranayanirdiSTo'nyApohaH / yathoktamiti ziSTAntarama~taM ca darzayati-asatyopAdhi yat satyaM tadvA zabdanidhandhanamiti / tadvAcaSTe - vizeSA upAdhaya ityAdi tadIya eva prantho yAvat tadabhidhIyata iti / suvarNaprakRtyupamarde kuNDalavikArasya vizeSasyAsatyasya sAmAnyavAdimate satyaM prakRtiH sAmAnyaM pratipAdyam / tathA puruSAdisAmAnyasya pratipAdakA vizeSA upAdhayaste te prakRtipuruSezvarAH svAgameSu / vizeSairiva sAmAnyamiti pratipAdanasAdharmyeNa 20 dRSTAntaH / taMtra zabda upanibaddho vikAra kRtitvavaditi / tat saMhRtyA''cArya: 'sate hitaM satyam' iti 15 1 "anye tvAhuH - yadasatyopAdhi satyaM sa zabdArtha iti / tatra zabdArthatvenAsatyA upAdhayo vizeSA valayAGgulIyakAdayo yasya satyasya sarvabhedAnuyAyinaH suvarNAdeH sAmAnyAtmanaH tat satyamasatyopAdhi | zabdanibandhanamiti zabdapravRttinimittamabhidheyamityarthaH |"-tttvsNgrhpnyjikaa pR0 284 / sanmativRtti pR0 180 / 2 'vizeSA upAdhayaH [ kuNDalAdayo vikArA asatyAH, satyaM sarvabhedAnuyAyi suvarNAdi sAmAnyam ] tadabhidhIyate vizeSairiva sAmAnyam / ' IdRzamapi mUlamaMtra sambhavet // 3 sAmAnA bhA0 / ( sAmAnAdhikaraNyakaraNAd ? ) // 4 samAnAvatiSThete bhA0 / samAnAvatiSThate ya0 / ( samAno'vatiSThete ? // 5. dakyAdvayabheda bhA0 // 6 'nayasyoktaH bhA0 // 7 mattaM darzayati bhA0 // 8 tulanA - "satyaM vastu tadAkArairasatyairavadhAryate / asatyopAdhibhiH zabdaiH satyamevAbhidhIyate // adhruvega nimittena devadattagRhaM yathA / gRhItaM gRhazabdena zuddhamevAbhidhIyate // suvarNAdi yathA bhinnaM svairAkArairapAyibhiH / rucakAdyabhidhAnAnAM zuddhamevaiti vAcyatAm // " - vAkyapa0 3 / 2 / 2-4 AsAM kArikANAM vistarArtho vAkyapadIyasya helArAjaracitavRttito'vagantavyaH // 9 upAdhyAyAsthate ya0 // 10 zvarASvAgameSu bhA0 / zvarAviSvAgameSu ya0 / (zvarAdayaH svAgameSu ? ) (zvarA AgameSu ? ) // 11 tat zabda bhA0 // 12 prakRtitvadavaditi pra0 / ( prakRtitvAditi ? ) // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 605 zabdArthopavarNanamasminnaye] dvAdazAraM nayacakram / satyam , karmaNi caturthI / bhavavyApi rUpAdizivakAdiparyAyavRttitattvaM satyam / asatyAH punarupAdhayo'sya dravyaM mRd ghaTa ityaadiprvRttystdaabhaaH| evameva ca...... AnIyatAm [ ] / satyasya.... 'tadAkhyAnamupasarjanam , gRhopalakSaNakAkavat / tathA jAtizabdo vizeSArthaH / tadvacanenoktamapi vizeSavastu uktavat / sApi coktavat, vAgvisargakAlopalakSaNanakSatradarzanazrutivat / anyathA tacchabdArthatAyAM / 104-1 taddhitArthaM vyutpAdya vibhaktimAha-karmaNi caturthIti SaSThyarthe, caturthI cAziSyAyuSyamaidrabhadrakuzalasukhArthahitaiH [pA 2 / 3 / 73] iti vihitatvAt hinoterdadhAtervA dhAtoH karmaNi dvitIyasyAM prAptAyAM SaSThIcatuthyau~ vibhaassyete| adhunA svamataM tena samIkurvan bhAvayati-bhavavyApItyAdi / rUpAdizivakAdiparyAyA vRttirasya tattvasya tadavikalpaM zibikAvAhakA~nenevezvarastatparyAyavRttitattvaM yAti satataM vartate, dezabhinnaM rUpAdi 10 kAlabhinnaM zivakAdi satyam / asatyAH punarupAdhayo'sya liGgAdyupAdhyupAyena nidarzanam-'dravyaM mRd ghaTaH' ityAdipravRttayastadAbhAH rUpAdizivakAdiparyAyatattvAbhAsAH / tadvastuvyApivadAbhAsate sAmAnyam , tadvizeSaH paramArthaH san / evameva cetyAdi etadarzanasaMvAdIdamiti jJApakametena lakSaNena saGgRhItaM yAvadAnIyatAmiti / tadvayAkhyA-satyasyetyAdi yAvat tadAkhyAnamupasarjanamiti gatArtham / dRSTAntaH-gRhopalakSaNa-15 kAkavaditi / katarad devadattasya gRham ? iti prazne prativacanam-'yatrAsau kAkaH' iti kAkazabdo gRhArthapratipAdanArthatvAt kAkArtha eva san gRhArtha ityucyate tathA uditasvArthavat jAtizabdo vizeSArtha iti / tadvacanena tadarthatvaprakAreNa vacanena uktamapi vizeSavastu uktena tulyamuktavat na paramArthata uktameva tad gamyate ["i ?]tyAdi jAtigatAnAM sattA-dravya-pRthivI-mRd-ghaTa-kuNDa-kuNDikAdiliGgasaGkhyAdInAM saMvAdinAM visaMvAdinAM ca yA sAmAnAdhikaraNyagatistayA nirUpitaM yAdRcchikaimarthavattvamanarthikAyA 20 eva satyAstasyAH / sApi coktavaditi, tasyA api jAterabhihitanyAyena parArthatvAdarthavattvam , anarthakatvaM svArthena / kimiva ? vAgvisargakAlopalakSaNanakSatradarzanazrutivat , yathA 'nakSatraM dRSTvA vAco visRjanti' iti nakSatradarzanamatrAtatram , nakSatradarzanayogyaH kAlo'tra tadarthena pazyatinA uktavaduktaH, paramArthena tu pazyatiH svArthe eva vartate tathA jAtizabdo vizeSArtha iti / anyathA mukhyanyAyena tacchabdArthatAyA 1"etadathairyoge caturthI vA syAt pakSe sssstthii| AziSi AyuSyaM cirajIvitaM kRSNAya kRSNasya vA bhUyAt / evaM madraM, bhadraM, kuzalaM nirAmayaM, sukhaM zam , arthaH prayojanaM, hitaM pathyaM vA bhUyAt / AziSi kim ? devadattasyAyuSyamasti / vyAkhyAnAt srvtraarthgrhnnm|"-paa0siddhaantkaumudii| 2 madrakuzala ya0 // 3 sacadvayApI bhA? // 4 yAnenetezvara yAnenetizvara bhA0 / 'zibikAvAhakayAnena iva IzvaraH' iti padacchedaH // 5 dravya mRda pr0||6 vyAdivadA ya0 / cyAdivadA bhaa0|| 7 sAmAnyatadvizeSa: ya0 / sAmAnyadvizeSaH bhA0 // 8 (paramArthasan ?) // 9 saMvAditidamiti pra0 // 10 svArthavata bhA0 / syArthavata ya0 / (vArthagatajAtizabdo?) // 11 atra kazcit pAThaH khaNDito'zuddho vA bhAti // 12 kakarthabaMdhanamana bhA0 / kikirthabaMdhamana ya0 // 13stasyA pr0|| 14 dRzyatAM pR0 135 paM0 13, TipR0 58 paM0 20-23 // Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre punaruktadoSAd vizeSazabdAprayoga eva syAt / ata eva niyamArthA punaH punaH zrutiH, tadarthatvAt puurvshruteH| niyamaH svArthavyavasthApanam / saJcAri caitat, drvyny..........| 'yugapadayugapat......."| yAvacca ......... tAvat sarvamanena zabdanayazabdArthena vyAptam / evameva ca vizeSapradhAna5 zabdArthavyavasthApanArthamidamapi nai jAtizabdo bhedAnAmAnantyAd vybhicaartH| vAcako niyamArthokterjAtimadvadapohavAn // mityAdi, punaruktadoSAt sAmAnyazabdenoktatvAd vizeSazabdAprayoga eva syAt , uktArthAnAmaprayogaH [pA0 ma0 bhA0 2 / 11] iti nyAyAt / 40.18 . ata evetyAdi / satyavRttyA nokto vizeSaH, upAdhivRttyokto'pyanukta eva / niyamArthA punaH punaH zrutirvivaikSitArthA, kasmAt ? tadarthatvAd vizeSArthatvAd vizeSaNArthatvAt pUrvazruteH sAmAnyazruteH brAhmaNAdeH / tasmAcchravaNakAlakrameNa punaH zrutiriti vizeSazabda ucyate / ko'sau niyamo nAma ? ityucyate-niyamaH svArthavyavasthApanaM vivakSite'rthe'vadhAraNam / saJcAri caitaditi, na punastat sAmAnyazabdena uktavaduktaM vastu vyavasthitameva, kiM tarhi ? saJcAri vizeSaparamparayA / tatra kAraNaM saJcaraNe 15 dravyanayetyAdi, evaMsamavasthasyArthasya sattvAt / kiM punaH satyamiti cet , yugapadayugapadityAdi / tasya vizeSasya pradhAnasya pratyAyyasya pratyAyakatvena upasarjanamAtrapravRttirasatyopAdhirarthaH, taddarzayati-yAvaccetyAdi gatArtham tAvat sarvamanena 'zabdanayazabdArthena vyAptamiti / evameva cetyAdi etannyAye vyAptipradarzanadvAreNa darzanAntaraM nirAcikIrSurAha / vizeSapradhAna20 zabdArthavyavasthApanArthamidamapIti tadvicAravastusUtram na jAtizabdo bhedAnAmAnantyAd vybhicaartH| vAcako niyamArthokterjAtimadvadapohavAn // iti / jAtizabdo vizeSArthaniyamokterbhedAnAmavAcakaH, vyabhicArAdAnanyAcca / jAtimato vAcakatve ca ye doSAste'nyApohAbhidhAne'pIti prtijnyaa| 1 'yugapadayugapattattvasya vizeSasya pradhAnasya upasarjanamAtrapravRttirasatyopAdhirarthaH' IdRzamapi mUlamatra syAt // 2"na jAtizabdo bhedAnAmAnantyAd vyabhicArataH / vAcako yogajAtyorvA bhedArthairapRthakzruteH // " [pra0 samu0 5 / 2 ] iti diGnAgena yaduktaM dUSaNaM tad diGnAgasyApyapohapakSe samAnameveti pratipAdanArthamidaM prativacanaM mallavAdinoktam / / 2 degvakSatArthA pra0 // 4 yugapadityAdi ya0 // 5 pratyayosya ya0 // 6 zabdenaya pra0 // 7 ita Arabhya 'anyApohaH zabdArthaH' iti bauddhAcAryadiGgAgasya mataM nirAkriyate / tatredamavadheyam-diGgAgenApohavAdo'nekeSu grantheSu siddhAntitaH / tatra dinAgasya ke granthaM lakSyIkRtya ubhayaniyamanayenApohavAdo'tra prativihita iti nizcatuM na pAryate tathApi pR0417-1 ityatra 'sAmAnyaparIkSAkAralikhita evAtrApi' iti vakSyamANollekhadarzanAt sAmAnyaparIkSAntargato'pohavAdopya'trAbhipretaH syAditi sambhAvyate / dinAgena bahavo granthAH saMskRtabhASAyAM racitAH, te ca prAyaH sarve'pi naSTAH / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgamatanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / da07 sarveSAM svagranthAnAM viSayasaMgrahAya yaH pramANasamuccayo vRttyA saha diGAgena racitastatra paJcame'pohaparicchede vistareNApoha nirUpaNaM vartate / ataH savRttikasya pramANasamuccayasya 'vizAlAmalavatI'TIkAyAzca bhoTabhASAnuvAdAn muhuH paryAlocyApohaparicchedAdatyantamupayogI aMzo bhoTabhASAnuvAdataH saMskRtabhASAyAM parivartya ihopanyasyate iti nayacakre'pohacacAryA sarvatra yathAsthAnaM so'nusndheyH| [pramANasamuccayAntargato'pohavAdaH] uktaM pramANadvayam / kecicchAbdamapi pramANAntaraM manyante / tatra na pramANAntaraM zAbdamanumAnAt tathAhi tat / kRtakatvAdivat svArthamanyApohena bhASate // 1 // yasmin viSaye zabdaH prayujyate tasya yenAGgenAvinAbhAvitayA sambaddhastat kRtakatvAdivadarthAntaravyavacchedena dyotayati / tato'numAnAnna bhidyate / ye tu 'jAtizabdaH khabhedAn sarvAnevAbhidhatte / ukteSu niyamArtha bhedazabdaH' ityAhustatrocyate na jAtizabdo bhedAnAmAnantyAd vybhicaartH| vAcako yogajAtyorvA bhedAthairapRthakzruteH // 2 // na jAtizabdo medAnAM* vAcaka iti vakSyati / jAtizabdastAvat sadAdiH dravyAdInAM na * vAcaka AnantyAt / Ananye hi medAnAmazakyaH zabdena sambandhaH kartum / na cAkRtasambandhe zabde'rthAbhidhAnaM yuktam , svarUpamAtrapratIteH / kiJcAnyat , vybhicaartH| sacchabdo hi yathA dravye vartate tathA guNAdiSvapIti vyabhicArAt saMzayaH syAt , nAbhidhAnam / ye'pi manyante 'jAtimAtrasya tadyogasya vA vAcakaH sambandhasaukaryAdavyabhicArAcca' iti tadayuktam , vAcako yogajAtyovA bhedAthairapRthakzruteH / tathAhi-sad dravyam , san guNaH, sat karma' iti bhedAthairdravyAdizabdaiH sAmAnAdhikaraNyaM na syAt / taca dRSTam / na hi sattA yogo vA dravyaM guNo vA bhavati, kiM tarhi ? dravyasya guNasya vA / * uktaM cavibhaktibhedo niyamAd gugaguNyabhidhAyinoH / sAmAnAdhikaraNyasya prasiddhidravyazabdayoH // * [vAkyapa0 3 / 14 / 8] sambandho'pyatra smbndhidhrmvaacyo'bhidhiiyte| tathA bhAvIkRtyocyate bhAvo'pyanyena yujyate // 3 // *sambandhanena sambandhaH / sa raagaadivdnysmbddhH| tasmAt sambandhidharmeNa sambandhasyAbhidheyatvAt khadharmeNa sambandhavAcizabdAbhAva iti asya jAtizabdAbhidheyatvaM nopapadyate / ye tu vizeSazabdaiH sAmAnAdhikaraNyAt sambandhasaukaryAdavyabhicArAcca jAtimanmAnaM vivakSitamityAhuH tatra tadvato nAsvatantratvAdupacArAdasambhavAt / tadvato nAsvatantratvAt / tathApi sacchabdo jAtisvarUpapAtropasarjanaM dravyamAha, na sAkSAt , iti tadvataghaTAdibhedAnAkSepAdatadbhedatve sAmAnAdhikaraNyAbhAvaH / na hyasatyAM vyAptI sAmAnAdhikaraNyam / yathA zukzabdaH svAbhidheyaguNamAtraviziSTadravyA mAnAd dravye sato'pi madhurAdIn nAkSipati tato'tadbhedatvamevamatrApi prsjyte| kiJcAnyat , upacArAta / sacchabdo hi bhUtArthena svarUpaM jAtiM vaah| tatra pravRttastadvati upacaryate / na hi yo yatropacaryate sa tamartha bhuutaarthenaah| sArUpyasyApi asambhavAt / tadvati ca guNasArUpyaM na pratyayasaMkrAntito nApi guNopakArAt sambhavati / kathaM na pratyayasaMkrAntita iti cet, upacAre bhinnatvAd buddhirUpasya bhRtye rAjopacAravat // 4 // 1 dRzyatAM TipR. 95 // 2 dRzyatAM tattvasaMgrahapaJjikA. pR0 441 // 3 *** etadantargataH pAThaH PS madhye nAsti // 4 Psv' madhye'trAnyAdRzo'nuvAdaH // 5 'tadvato nAsvatantratvAd bhedaajaaterjaatitH| arthAkSepe'pyanekAntastenAnyApohakRccchutiH' // iti diGgAgasya granthAntarasthAyAH kArikAyAstu nayacake khaNDanaM dRzyata iti dhyeyam // 6 tulanAtattvasaMgrahapalikA. pR0 310 // 7 "na hyasatyAM vyAptAvityAdi / vyAptirAkSepaH / yathA rUpazabdena madhurAdInAmanAkSepo'tadbhedatvAt taiH zabdaiH sAmAnAdhikaraNyaM na bhavati 'rUpamAmlam' iti| vyAptau tu bhavati 'rUpaM nIlam , iti|"-vishaalaa0pR. 243 A // 8 tulanA-"yaH punarasminneva pakSe'paro doSo'bhihitaH-sacchabdo'pi bhUtArthana svarUpaM jAtiM vAha / tatra pravRttastadvatyuphcaryamANo gauNaH syAt-iti so'pi smaanH|"-mii0 zlo0 vA0zarkarikA pR0 61 // Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre yathA 'yo mRtyaH sa svAmI' iti bhRtye svAmizabdAbhidhAne rAjJi bhRtye ca samAnA buddhina bhavati / upacArazca jAtizabdasya tadvati / krameNAnabhidhAnAJca kundazuktyAdizauklayavat / yatra samAnA pratItistatra krameNAbhidhAnaM dRSTam , yathA kundasya kumudasya zuktezca zauklayamiti / jAtitadvatoyugapacchabdaprayogAnna pratyayasaMkrAntitaH sArUpyam / guNopakArAt tAdrUpye prakarSaH syAd vinA dhiyA // 5 // yadi sphaTikavad guNopakArAt tadvAn guNasvarUpaH syAt tathA sati guNaprakarSabuddhinirapekSA dravye prakarSabuddhiH syAt / na hi sphaTike raktabuddherbhAva upadhAnabuddhimapekSate, avimaleSu medabuddhyabhAvAt / kiJcAnyat saMsargarUpAt sarvatra mithyAjJAnaM prasajyate / sarvo hi zAbdaH pratyayo'rtheSu saMsargarUpeNa vyavacchinnastataH sphaTikapratyayavadayathArthaH syAt / kizcAnyat sAmAnyAdibahutve ca yugapaJca grahItRSu // 6 // upakAro virudhyeta srvairmeckdrshnm|| sAmAnyAdibahutve ca yugapaJca grahItRSu upakAro virudhyeta / yadA ca bahavo grahItAro bhavanti guNavataH zuklAdeH tadyathA-ghaTaH pArthivo dravyaM san zuklo madhuraH surabhirityevamAdi tadA guNopakAro virudhyate / na hi zakyaM tadA dravyeNa ekaguNarUpeNa sthAtum , aviziSTatvAt / nApyekadezena guNarUpamanubhavituM zakyam , kRtsnasya ghaTAdirUpapratIteH / sarvairmacakadarzanam / atha punaH sarvairghaTatvAdibhiryugapadupakAraH kRtsnasya kriyate tataH sarveSAM pratyeka ghaTAdirUpagrahaNAbhAvAd mecakadarzanaM yugapat sarvarUpApatteH syAt / - PSvi c. ed. pR066-68. N. ed. pR0 73 B-75 B, Psvi N. ed. pR0 157 B--159 A, P. ed. pR0 156-157 [ VT. D.ed. pR. 237 B-248 A] / tulanA--" vyaktyAkRtijAtayastu padArthaH // 2 / 2 / 66 ||..................n vyaktyAkRtijAtayaH padArtha iti kecit / kutaH ? vikalpAnupapatteH / sadityetadeva vyApakatvAdupAdAya cintyate / sadityanena padena punarjAtirabhidhIyate piNDo vA sambandho vA jAtimAn vA pdaarthH| tatra na tAvajAtirabhidhIyate bhedAra bhinna vibhaktikatvAt / yadyayaM jAtivAcakaH sacchabdo bhavati 'sad dravyam' iti bhedavAcinA dravyazabdena saha sAmAnAdhikaraNyaM na prApnoti / na hi bhinnArthavAcakAnAM sAmAnAdhikaraNyaM pazyAmaH / na hi gavAzvamiti sAmAnAdhikaraNyaM dRSTam / atha dravyAdivRttitvAt sattAyA eva dravyAdizabdaiH saha sAmAnA. dhikaraNyam , tathApi pAratacyAt sattAyA guNatvam , guNaguNyabhidhAyinozca zabdayoH sAmAnAdhikaraNyaM na dRSTamiti yathA zaGkasya zauklayamiti / etena sambandho vyAkhyAtaH / sacchabdaH piNDAnAM vAcako bhaviSyatIti na yuktaM piNDAnAmAnantyAt / na hyekasya zabdasyAnekadravyaguNaprapaJcena sambandha AkhyAtuM zakyaH / na cAnAkhyAte zabdArthasambandhe zabdAdarthapratipattiyuktA svarUpamAtrapratIteH vyabhicArAcca / sacchabdazravaNAcca dravyaguNakarmANIti pariplavamAnA buddhiravatiSThate / na ca yasmAdabhidhAnAt pariplavate buddhistadabhidhAnamiti yuktaM vaktum / tasmAt sacchabdo bhedAnAM na vAcaka iti / jAtimanmAtrAbhidhAyako'pi sacchabdo na bhavati / kasmAt ? asvatantratvAt / na hi sacchabdAt tadbhedA ghaTAdayo gamyanta iti tadvadghaTAdibhedAnAkSepAt sAmAnAdhikaraNyAbhAvaH / athavA asvatantratvAditi sacchabdaH prAdhAnyena sattAyAM vartate / tatra vartamAnaH tadvatyuparyate / yacca yatra vartamAnamanyatropacaryate na tat tasyAbhidhAyaka maJcazabdavaditi / uktaM cAtra / kimuktam ? tadvatAmAnantyAt na sacchabdenAbhidhAnaM yuktamiti / tadvati ca na guNasArUpyAt pratyayasaMkrAntiH yathA svAmizabdasya bhRtye / na guNoparAgAt yathA nIlaH sphaTika iti kramavRttyabhAvAd yugapadasambhavAcca ayathArthajJAnotpattiprasaGgAcca / tasmAnna jAtimanmAtrAbhidhAyako'pi / asAdhAraNavizeSaNavizeSyAbhidhAyako bhaviSyatIti na yuktam , anyatra pratyayAbhAvaprasaMgAt / na cAnyA gatirasti / tasmAdanyArthApohakRcchrutiriti anyazabdArthAntarApohaM hi svArthe kurvatI zrutirabhidhatta ityucyata iti |"-nyaayvaartik 2 / 2 / 66 // 1 yathA yaH svAmI sa bhRtya ityatra rAjJi bhRtye ca Psv* 2 "atra bhikSuNoktam-kiJcit kutracid vartamAnamupa. kAramAsajadvartate yathA lAkSA sphaTike'nurajanopakAreNa vartate / vartate cejAtivye tayA tasyAnuraJjanAdyupakAraH krtvyH| tatazca jAtibuddhayA vinaiva tadupakRtadravyamAtrapratItyA bhavitavyam / na hi lAkSAnurakte sphaTike gRhyamANe tadbrahaNamaparamapekSate / na caivamatrAsti tena nAsti upakArako(to) dravye vRttiH-iti / taduktam-guNopakArato dravye prakarSaH syAdvinA dhiyA / ---- iti|"-mii0 zlo0 vA0 zarkarikA. pR0 65-66 // 3 avimale VP. // 4 sphaTikavat sarva jJAnamayathArtha syAt Psvin 5 sarvamecakadarzanam (2) // 6 sarvarUpapratIteH VP. // Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / katham ? anyaapohkRcchutiH| zabdAntarArthApohaM hi svArthe kurvatI zrutirabhidhatte ityucyate [ ] / artho ca svasAmAnyalakSaNAvuktau, tRtIyArthAsambhavAt / svArtha eva tAvadavadhArya:-kaH svArthaH ? svArthaH khalakSaNo'nanyaH prtykssvissyH| sa iha savikalpArthe na sambhavati svArthaH prtykssvissyH| na ca tato'nyaH svArthaH / zabdAntarArthApohazca na khaarthH| taddvayAtiriktazca tRtIyo na kazcidanyo'sti / tiSThatu tAvat svaarthH| 5 tathA ca jAti-sambandha-jAtimadabhidhAnAnAmasambhavAdanyApohakRcchutiH[ katham ? ityupapattipraznaH / bheda-jAtimada bhidhAnapakSeSu doSadRSTerAdApannam 'anyApohakRcchrutiH' ityanyApohaM varNayati "zabdAntarArthApohaM hi svArthe kurvatI zrutiH 'abhidhatte' ityucyate' ityanyApoha-405-1 vAdinoktam , arthoM ca svasAmAnyalakSaNAvuktau, nAto'nyat prameyamasti iti tato'nyatRtIyArthAsambhavAt svArtha eva tAvadavadhAryaH, tAvacchabdasya kramArthatvAdarthAntarasyApyavadhArayiSyamANatvAt , 10 zabdAntarArthApohamAtroktau 'doSo'sattvaprAptiH, tasmAt tAvatA'paritoSAt 'svArthe kurvatI' ityuktaH kaH svArthaH ? ucyate-svArthaH svalakSaNaH, anyato'nyaH svaH, ananyaH sa evetyarthaH pramANayorapi niyataviSayAvadhRteH pratyakSaviSayaH sa svArtha iti / sa ihetyAdi / iha zabdArthe savikalpArthe sAmAnyataH savikalparUpe'dhyAropApavAdAtmani sa na sambhavati svArthaH pratyakSaviSayaH, 'svalakSaNamanirdezyam' [prai0 samu0 115, 2 / 2 ? ] ityuktatvAt pratyakSaviSayasya / syAnmatam-pratyakSAdarthAdanyo'sti svArtha iti cet, 15 tanna ca tato'nyaH pratyakSArthAt svaarthH| zabdAntarArthetyAdi / anyApohaH svArtho na bhavati, tahayAtiriktazca tRtIyo na kazcidanyo'sti, lakSyadvitvAvadhAraNAt tatazca pramANadvitvAvadhAraNAt / tasmAt tRtIyo'rtho'pi nAsti, kutaH svArthaH ? ityata Aha-tiSThatu tAvat svArthaH asattvAdavicArya ityarthaH / tathA cetyAdi / evaM ca kRtvA zabdavAcyavicAre prastute jAti-sambandha-jAtimadabhidhAnA 1'arthaakssepe'pynekaantstenaanyaapohkRcchutiH|' iti pramANasamuccayasya paJcame'pohaparicchede dvAdazyAM kArikAyAM dRzyate, kintu tasya diGnAgaviracitAyAM vRttau 'zabdAntarArthApohaM hi' ityAdivyAkhyAyA adarzanAdidaM diGnAgasyAnyasmAd granthAdatroddhRtaM bhAti // 2 dRzyatAM pR. 416-1 // 3"uktaM pramANadvayam / kecit zAbdamapi pramANAntaraM mnynte| [tatra PSY' ] na pramANAntaraM zAbdadmanumAnAt tathAhi tat / kRtakatvAdivat svArthamanyApohena bhASate // 5 // 1 // zabdo yasmin viSaye prayujyate tasya yenAGgenAvinAbhAvitayA sambaddhastat kRtakatvAdivadathAntaravyavacchedena dyotayati tato'numAnAnna bhidyate / [pR0 157 B].........yasmAjAtizabdaH kathaJcidapi bheda-sAmAnya-sambandha-jAtimadvAcako na yujyate tenAnyApohakRcchatiH[pra. smu05|12] / tasmAt 'kRtakatvAdivat svArthamanyApohena bhASate' iti yad [ uktaM ] tadeva sthitam | pR0 160] / " iti pramANasamuccayavRttI paJcame'pohaparicchede diGnAgenoktam / Psv"pR0 73 B-76 B // 4 dRzyatAM pR0 547-548 / tulanA-"vAksvabhAvo'nyavAgarthapratiSedhaniraGkuzaH / Aha ca svArthasAmAnya tAhaga vAcyaM khapuSpavat // 111 // " iti samantabhadraracitAyAm AptamImAMsAyAm // 5 pramANasamuccayavRttyAdau dinAgenoktau / dRzyatAM TipR0 100 paM0 1 Ti. 1 // 6 doSo satvAprAptiH pra. / ( doSaH sattvAprAptiH ?) // 7deg'paratoSAt bhA0 / paratoSAta ya0 // 8 dRzyatAM TipR0 104 paM0 13 / pramANasamucca 'svasaMvedyamanirdezya rUpamindriyagocaraH' iti kArikA dRzyate / 'valakSaNamanirdezyaM rUpamindriyagocaraH' iti tu pAThabhedena nayacakravRttau aSTame're pR0 437-2 ityatra uddhRtA, ata iyaM kArikA dinAgasya granthAntarAdatroddhRtA pratIyate / pramANasamuccayasya dvitIyaparicchedasya dvitIyazloke tu 'svalakSaNamanirdezya grAhyabhedAt tadanyathA' iti pATho bhAti // naya077 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre ityuktaM tvayA na pratyakSaviSayavArthatvena / anumAnaviSayo'pi naivAsya svArthaH, apohArthavarUpatvAt / agnirngnin......| bhedopAdAne vA'svArthatvamapohArthAdanyatvAt parapratyAyanAditvabhinnArthatvAca / atha kacidadRSTo'pi 'anyApohaH' ityasmAdeva zabdAdavagantavyaH svArthaH, 5 yasminnanyo'pohyate sa svArthaH / tadapi na, 'svArthe' ityAdhArAdheyAdarzanAt svarUpavidhivinAbhUtatvAt kasmin khArthe'pohyate ? anyazabdazabdAntarArthayorasthitarUpatvAt ko hyasAvanyo yasya yasmAd vA'pohaH kriyeta ? nvaadv| nAmasambhavAt 'anyApohakRcchrutiH' iti bhedapakSasya jAtimatpakSAviziSTatveSTeH zabdArthAvavadhRtya uktaM tvayA, na pratyakSaviSayasvArthatveneti tvadvacanameva jJApakam / 400 syAnmatam-anumAnaviSayaH svArtha iti / taccAnumAnaviSayo'pi naivAsya zabdasya svArthaH, apohArthasvarUpatvAt / tadarzayati-agniranagnirnetyAdi, tasyApi cApohArthasyAkhyeyatvAt , na cAkhyAto'sau 'IdRzaH svArthaH' iti vizeSya / syAnmatam-agnimattvaviziSTadezAdiH svArtho bhinnastatsambandhIti cet / evaM tarhi bhedopAdAne vA asvArthatvamapohArthAdanyatvAt , apohArthasyaiva tvayAnumAnatveSTeH / kizcAnyat , parapratyAyanAditvabhinnArthatvAcca, sacAnumAnaviSayaH svArthaH AtmanaH pratyAyane liGgAdi15 vasturUpaH, parapratyAyane zabdavAcyo jJAnarUpo jJAnArthatvAcchabdaprayogasyetyayuktamasya svArthasya dvairUpyam / evaM na pratyakSaviSayo nAnumAnaviSayaH svArtho ghaTate zabdasya tvanmatAdeva / atha kvacidityAdi / zabdArthavicAre pratyakSAnumAnaviSayatvavicAro'sambaddha iti cet , tanna, 'tRtIyArthAsambhavAt' ityAdeH pradarzitatvAt / tathApi tvadanuvRttyA yadyapi pratyakSAnumAneviSayayoradRSTo'pi 'anyApohaH' ityasmAdeva zabdAdavagantavyaH svArthaH, anyasyApoho na svasyArthasya, svArthe 20 cAnyasyApoho na nirAzraya uktadoSAt / tasmAt yasminnanyo'pohyate sa svArtha iti 'ghaTaH' ityukte 'aghaTo na bhavati paTAdiH' iti ghaTe paTAdyapohAd ghaTaH svArtha iti zabdaviSaya eva svArtho nizcita iti matam / tathApi tadapi na svArtha ityAdhArAdheyAdarzanAt , sa evAdhArAbhimataH svArtha AdheyA bhimatazca zabdo na dRzyete tau svarUpavidhivinAbhUtatvAt , yasmin 'anyasya zabdAntarArthasyApohaM 406-1 karoti' ityucyate sa evAdhAro'rtho na vidhIyate zabdazcAdheyaH / tasmAt tathoradarzanAt kasmin 25 svArthe'pohyate ityabhisambhantsyate, na ced vidhIyate anyasyArthasya sUtroktasya bhASyoktasya zabdAntarArthasya 1vA nyApoha pr0|| 2 matprakSAviziSTatveSTaH ya0 / matpratyakSAviziSTatveSTeH bhA0 // 3 hArthaH svarU' ya0 // 4 AtmAna pra0 / atra 'Atmane' iti pATho'pi samIcIno bhAti, 'svasmai idaM svArtham , parasmai idaM parArtham' ityAzayena 'Atmane' ityapi pATho'trAbhipreto bhavet // 5 jJAnAt nAnArthatvA ya0 / jJAnAt nAnAnArthatvA bhA0 / atra jJAnAdhAnArthatvA ityapi pATho bhavet // 6 satyakSA pr0|| 7degsaMbaMdha pr0|| 8 pR. 609 paM0 2 // 9naviSayo pr.|| 10 anasyapohe pr0|| 11 dRzyatAM pR0609 paM0 11 // 12 iityA bhA0 13 dRzyate pra0 // 14 anyArthasya bhA0 / ayaM bhA0pratipATho'pi samIcIna eva / 'tenAnyApohakRcchatiH' iti diGgAgapraNIte sUtre yo'nyArtha uktaH 'zabdAntarArthApohaM hi' ityAdi bhASye ca yaH zabdAntarArtha uktastasya svarUpAnavasthAnamityAzayaH // 15degrArtha ca pr0|| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / __ yo'nanyo na bhavatIti cet, nanu sa eva vidherananyaH prtykssH| itarathA anyo na bhavati ananya iti vyAvRttimAtrasthititvAdapratiSThitasvArthayostadatayorgrahaNAbhAvAt kutaH ko'nyaH ? itaretarAzrayabhAvadoSazca 'tasmAdanyaH, anyasmAt saH' iti / athAnyApohalakSaNavAkyAnuvRttyA vyAvRttimAna svArtho gRhyate, na vyAvRttimAnaM 'na sadasat' iti| hizabdo yasmAdarthe, yasmAd vRkSazabdo'vRkSazabdanivRtti svArthe kurvan / svArtha vRkSalakSaNaM pratyAyayati evaM nivRttiviziSTaM vastu zabdArthaH dravyAdi san, na nivRttimAtram / ca svarUpAnavasthAnam , vidhIyamAnasvArthAnavasthAnAt / tasmiMstu vidheye'vasthite 'zabdAntaramanyaH zabdastadarthazca' iti vaktuM yujyeta ata Aha-anyazabdazabdAntarArthayorasthitarUpatvAt ko hyasAvanyo yasya yasmAd vApohaH "kriyeta svarUpavidhivinAbhUta iti, na sambhavatyeSo'rtha ityrthH| yo'nanyo na bhavatIti cet, syAnmatam-yathaiva svArthaH 'anyo na bhavati' ityanyasyApohena 10 pratIyate tathaivAnyo'pi 'ananyo [na] bhavati' iti tadapohena pratIyate iti ced manyase, atra brUmaH-nanu sa eva vidherityAdi, vena vidheyenopalakSitasya ananyasya prANAdanyapratIterananyaH sa eva svArtho vidheyaH, tasyAgrahaNe 'ananyaH' iti buddherabhAvAt 'ananyaH svArtho vidheH' ityApanam / itarathA anyo netyAdi yAvad grahaNAbhAvAt , yathA 'ghaTAdanyaH paTaH' ityukte sa na bhavati, evaM paTAdanyo ghaTaH so'pi na bhavatyeva, dvayorapi vyAvRttimAtrasthititvAt / tatazcApratiSThitakhArthayosta yo]rayaM svaH anyaH sa iti tadatayo- 15 grahaNAbhAvaH / tatazca kutaH ko'nyaH ? kutaH kasyApohaH ? ityapohazabdArthAbhAvaH / kiJcAnyat , itaretarAzrayabhAvadoSaH / kathamiti cet , ucyate-tasmAdanyaH, anyasmAt sa iti / iti hetvarthe, yasmAdanyabalAt sa prasidhyati tadbalAdanyaH, itaretarAzrayANi ca na prakalpanta ityuktam / evaM laukikAnyApoha- . zabdArthamAtrAnusAreNa parIkSyamANe'nyApohe na ghaTate svaarthH|| 406-2 ... athAnyApohetyAdi yAvad na sadasaditi anyApohalakSaNavAkyAnusAreNa parIkSAmAha-20 anyApohalakSaNavAkyaM tenAnyApohakacputiH[ ] iti, tasya vyAkhyA-zabdAntarArthApohaM hi svArtha kurvatI zrutirabhidhatta ityucyate [ ] iti, tadanuvRttyA vyAvRttiryasmin vidyate svArthe sa gRhyate na vyAvRttimAtram , hizabdasya hetvarthatvAt / taddarzayati-'hi'zabdo yasmAdarthe, tannirUpayati laukikodAharaNena-yasmAd vRkSazabda ityAdi yAvat pratyAyayati iti / evaM nivRttiviziSTaM vastu zabdavAcyArthaH, katamo'sau ? dravyAdi san dravya-pRthivI-mRd-ghaTatvAdi, na nivRtti-25 ... 1 dRzyatAM pR0 416-1 // 2 dRzyatAM pR0 548 paM0 12-14 // 2 degvasthAnAt tasmiMstu vidheye vasthAnAt tasmiMstu vidheya iti dvirbhUtaH pAThaH pratiSu // 4 kriyate ya0 // 5 nanyo bhava' ya0 // 6 anyonya bhavati ya0 / anyonyAnya bhavati bhaa0|| 7Svena vidhiyenopAlakSitasya pra0 // 8grahaNeityati buddhe ya0 // 9starayaM zvaH anyaH pr0|| 10 iti hetvoM bhA0 / ( itihetvarthe ? ) // 11 dRzyatAM pR. 34 Ti. 4 // 12 mANo ya0 // 13 dRzyatAM pR0 609 Ti. 1 // 14 yasmA vRkSa" bhaa0| yasmAdavakSa ya0 / dRzyatAM pR0 548 paM0 12-14 / siddhasenagaNiviracitAyAM tattvArthavRttAvuddhRte'smin diGgAgavacane "hizabdo yasmAdarthe, yathA vRkSazabdo'vRkSazabdanivRttiM svArtha kurvan svArtha vRkSalakSaNaM pratyAyayatItyucyate evaM ca nivRttiviziSTaM vastu zabdArthaH na nivRttimAtram" [ tattvArthavR0 5 / 24 pR0 357 ] iti pAThadarzanAdatra yathA vRkSa ityapi pAThaH syAt // Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre yathA kRtakatvasya anityatvaviziSTaH zabdo'numeya evaM zabdo'pi khamabhidheyamarthAntaravyavacchedaviziSTaM dyotayati pramANatvAt / atrApi vidhirevAGgIkRtaH, avyAvRttasvArthArthatvAt 'devadatta ! gAmabhyAja zuklAm' iti gavAnayanavidhAyakavAkyavat / vyAvRttivyatiriktasya svArthasya vidhAnaM tvayaivoktam , zabdAntarArthApohaM hi svArtha kurvatI zrutirabhidhatta ityucyate, hizabdo yasmAdarthe, yasmAd vRkSazabdo'vRkSanivRttiM svArtha kurvan svArtha vRkSalakSaNaM pratyAyayati [ ] iti tvadvacanAdeva svArthavidhAnasya pradarzanAt / nivRttiviziSTaM vastu zabdArthoM dravyAdi san [ ] ityAdigranthenApi khArthavidhAnameva pradarzitam / anyathA sarvatraiva vyAvRttimAtram, na svArtho nAma kazcidastIti svArtha kurvatI zrutirityanarthakaM syAt / 10 mAtraM khapuSpatulyamiti dRSTAntaH / athavA 'anumAnAnumeyasambandha eva vAcyavAcakasambandhaH' iti manyamAno yathA kRtakatvasyetyAdi saitatsvarUpavyAkhyAnamudAhRtyAnumAnam evaM zabdo'pItyAdi dArTAntikaM ca satatsvarUpavyAkhyAnaM nigamayati 'pramANatvAt' iti hetudharmaM ca tayostulyam / zeSa gatArtham / ubhayoranyApohaviziSTArthapratyAyanatulyatvAditi piNDArthaH / yathA vakSyati nidarzanam-na pramANAntaraM zAbdamanumAnAt [ pra0 samu0 5 / 1] iti / 15 atra brUmaH-atrApItyAdi / tvayaivaM bruvatApi apohAtiriktaH svArtha uktaH, ato vidhirevA GgIkRtaH / kasmAt ? avyAvRttasvArthArthatvAt , avyAvRttasvArtho'rtho'syetyavyAvRttasvArthArthametad 'vyAvRttimAna svArtho gRhyate' ityAdi vAkyam / yasyAvyAvRttasvArthArthatvaM tad vAkyaM vidhimaGgIkurvad 407-1 dRSTam , yathA 'devadatta gAmabhyAja zuklAm' iti gavAnayanavidhAyakaM vAkyamagavAdidohAdivyAvRttimaddeva dattakartRkazuklagavakarmAnayana kriyAsvArtham , tathA 'ghaTaH paTo na bhavati' ityanyApohopalakSitasvArthavAkyamiti 20 tvayaivoktam / tadyathA-vyAvRttivyatiriktasyetyAdi paravAkyapratyuccAraNam / tadvivaraNaM ca hizabdo yasmAdarthe ityAdyupakramya hetvarthabhAvanodAharaNaM vRkSazabdaH savyAkhyAdaNDakaH sotta[ra]pUrvapakSapratyuccAraNaM savyAkhyAnaM yAvat pradarzanAditi tvadvacanAdeva svArthasya vidhAnaM sphuTIkRtam / kizcAnyat , nivRttiviziSTamityAdi / evaM nivRttiviziSTaM vastu zabdArtho dravyAdi san ityAdinA granthena kRtakatvasyAnityatvaviziSTazabdAnumeyatvadRSTAntena sa~bhAvanena evaM zabdo'pi svamabhidheya20 mityAdinA svArthavidhAnameva pradarzitam / anyathetyAdi / evamanicchataste doSaH-yathA vRkSazabdaprayoge paTAdyavRkSAnyazabdArthavyAvRttirapi prAptA, tataH sarvatraiva vyAvRttimAtram , na svArtho nAma kazcidasti, ataH 'svArtha kurvatI zrutiH' ityanarthakaM syAt / 1 dRzyatAM pR0 607 paM0 9 // 2 tatsvarUpavyAkhyAnena sahitaM satatsvarUpamityarthaH // 3 cAtayo bhA0 / (cAnayoM ?) / 4 "na pramANAntaraM zAbdamanumAnAt tathAhi tat / kRtakatvAdivat svArthamanyApohena bhASate // " iti sampUrNA kArikA pramANasamuccayasya paJcame'pohaparicchede, dRzyatAM pR0 607 paM0 7 // tattvasaMgrahapaJjikAyAmapyuddhateyaM kArikA pR0 441 // 5 dRzyatAM pR0 611 paM0 4 // 6 degkriyasvA pra0 // 7 dRzyatAM pR0 611 paM06 // 8 sahAvanena pr0|| 9 paTTAdya pr0|| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAda nirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram / 613 yadapi ca tat sadityasanna bhavatIti tadapyatiparizlatham / nanu yugapadbhUtapaTAdyabhavanenaiva ghaTabhavanaM dRSTam, yugapadbhUtarasAdyabhavanenaiva ca rUpabhavanaM dRSTam / anyathA tadbhavane ghaTo na bhavet tvanmatavaduktavacca / ayugapadbhAviSvapi [ a ] yugapadbhUtapiNDAdi zivakAdipUrvottara bhavanAbhavanena ca bhavati 'san' iti, anyathAnupapatteH / yadi tu sadasanna bhavet tato'nyApoho nirviSaya eva bhavet / tatazca "bhedo bhedAntarArthaM tu virodhitvAdapohate [ pra0 samu0 5 / 28 ] atrAha - syAdetadevaM yadi [ a ] vRkSanivRttyA gamyate svArthaH kazciditi, kiM tarhi ? vRkSaH sannityasanna bhavatIti tasyApi vRkSasattvasyAvRkSAsattvamAtrArthatvAdanyApohameva zabdArthamabhyupagacchAmIti / atra brUmaH - yadapi ca tat sadityasanna bhavatIti sacchando'sacchabdArthaM nivartayatIti tataH 'sat' ityukte 407-2 'asanna bhavati' ityayamartho gamyate tato'nyApoha eveti bhavatoktaM tadapyatiparizlatham, durbaddhadArubhArakavad 10 vizIryata ityarthaH / kasmAt ? [ yugapada ] yugapadbhAvino'rthasyAsattvAvinAbhAvina eva sattvAt / tatra tAvannanu yugapadbhUtapaTAdyabhavanenaiva ghaTabhavanaM dRSTaM yugapadbhUtarasAdyabhavanenaiva ca rUpabhavanaM dRSTam, yad ghaTasya sattvaM tat paTasyAsattvam, rasasyAsattvaM rUpasya sattvam / tasmAt sa~dityasanna na bhavati, asad bhavatyeva / anyathA tadbhavane ghaTo na bhavet, pa~Tasya sato ghaTe bhavane ghaTa eva na bhavet, paTasattvenAvaSTabdhatve ghaTAkAzAbhAvAt / kimiva ? tvanmatavat, tevaiva hi ' zabdAntarArthApohaM 15 svArthe kurvatI zrutirabhidhatte' iti matamitaretarAbhAvAtmakaM ca tattvamiti / kiJcAnyat uktavacca, anantarAtItanaye 'bhAvAbhAvabhAvanAyAm' ityupakramya bahudhoktam / tasmAnna yuktaM 'sadityasanna bhavati' iti / tathA rUparasAdiyugapadbhAviSu yojyam / evaM tAvad yugapadbhAviSUktam / ayugapadbhAviSvapi [ a ] yugapadbhUtetyAdi / piNDo yadi na bhavet kozaka-sthA sa ka - kuzUla kAdirvA yadi na bhavet tataH zivako bhavet / evaM kozakAdiSvapi pUrvottarabhAvAbhAve vartamAnabhAvo bhavet, na bhAve / tathA kapAla - zakala zarka - 20 kAdibhAveSu yojyaM bAla-kumAra - yuva- madhyama sthavireSu ca tathaiva prAganekadhA bhAvitam ' abhavanneva bhavati' iti / athaivaM necchasi yadi tu sadasanna bhavet tava tato'nyApoho nirviSaya eva bhavet / tadyathA - 'ghaTaH' ityaghaTo na bhavatIti naiva syAt, ghaTa ityukte [s] ghaTa eva syAt ghaTazca na bhavet, aghaTAsattvAbhAvAt ghaTasattvAbhAvAcca / kiM kAraNam ? sadasanna bhavati iti ghaTasyAghaTatvenAtmA sadrUpe - 25 papaTAdinA bhavanAt / tataH ko doSaH ? tatazca idaM doSajAtamaniSTamApadyate - bhedo bhedAntaretyAdi yAvadityAdi 'Adi' grahaNAt sAmAnyAntarabhedArthAH svasAmAnya virodhinaH [pra0 samu0 5 / 28 ] iti vA 408-1 1 pR0 615 paM0 18 // 2 pR0 615 paM0 18 // 3 pR0 615 paM0 19 // 4 " medo bhedAntarArthaM tu virodhitvAdapohate / sAmAnyAntarabhedArthAH khasAmAnyavirodhinaH // " iti sampUrNA kArikA / dRzyatAM pR0 426-1 // 5 dRzyatAM pR0 615 paM0 19 // 6 sadityanna na bhavati pra0 // 7 paTasyAsato bhA0 / ayaM bhA0pATho'pi kathaJcit saGgaccheta // 8 nAcatvatve pra0 11 9 tatraiva pra0 // 10 dRzyatAM pR0 553 paM0 2 // 11 bhAvatAyAm bhA0 // 92 dRzyatAM pR0 615 paM0 19 // 13 ghaTasya na ya0 // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre ityAdi yathArtha na bhavati / nApohetApyevaM virodhyavirodhitvAt / atha yugapadayugapadbhAvisarvabhAvabhedabhavanasya bhavananiyamo ghaTAdyasadvayudAseneti / tadapi na, viditabhavanAnuvAdatvAt sadabhyupagamAdasatsattvAt / naiva caivaM khArthavizeSagatiH syAt, pratipakSApakSepaNakSINazaktitvAt , 'sAdhyanirdezaH pratijJA 5 yathArtha yathA tvayAbhivAJchitaM tathA na bhavati, anRtaM tadityarthaH / atra prayogaH-nApohetApyevam , tvaduktena vidhinA 'sannasan na bhavati' iti virodhitvAt asmanmatena 'sannasan bhavati' ityavirodhitvAt dvidhApi pakSadharmasiddheH virodhyavirodhitvAditi / yathA sadityasadeva anapohAt virodhitve'pi sati avirodhitvAt tathA 'vRkSaH ziMzapA' iti avRkSAziMzapAdi naapohetetynyaapohaabhaavH| atha yugapadayugapadityAdi yAvad vyudAseneti / syAnmatam - nAhaM bravImi yugapadbhAvinAM ghaTA10 dirUpAdInAM bhAvAnAM zivakAdibAlAdInAM vo'yugapadbhAvinAM bhedabhavane'nyasyAbhavanaM nAstIti, kiM tarhi ? saMvRtisattvAd ghaTa evAsan santAnapatitAzca rUpAdaya evAsantaH kSaNikatvAd ghaTarUpAdisaMvRtisatAM muSTipatayAdivadasattvAt sannasanna bhavatIti / tasmAd yugapadayugapadbhAvisarvabhAvabhedabhavanasya bhavananiyamaH 'sainneva tatva(tta ?)d bhavati' ityucyate ghaTAdyasadvyudAseneti / iti hetvarthe, asmAnnyAyA dadoSa iti / 15 atrocyate tadapi na, viditabhavanAnuvAdatvAt , evaMvAdinaste ghaTAdirUpAdyasattvAt tadaprasiddhau ghaTo rUpAdirvA bhavati na bhavati apohyate nApohyate vA svArtho na svArtha ityAdyanuvAdAyuktiH, prasiddhaviditArthaviSayatvAdanuvAdasya / anuvadatA ca tvayA ghaTo rUpAdi ca 'sat' ityabhyupagatam , tataH sadabhyupa gamAt sutarAmasatsattvamApannam , ato'satsattvAduktadoSAvimokSastadavastha eva / / 408-2 naiva caivamityAdi / rUpAdivyatiriktaghaTAdyasattvAbhyupagame anirdezyaparamaniruddhakSaNikasantAnivyati20 riktasantAnarUpAdyasattvAbhyupagame ca ghaTAdivizeSaH svArtha iti vacanamagatikam , naiva 'ghaTo'yam' iti svArthavizeSagatiH syAt 'aghaTo na bhavati' ityarthagaterabhyupagame / kasmAt ? pratipakSApakSepaNakSINazaktitvAt , 'asanna bhavati' iti pratipakSasyApakSepaNe kSINA zaktirasya ghaTazabdasya, yatra ca zabde pratipakSApakSepaNakSINazaktitvaM tasya svArthavizeSavacanagati sti, yathA akSapAdapakSalakSaNe 'sAdhyanirdezaH pratikSA' 1 diGgAgavacanenaiva diGgAgamatamatra nirAkriyate / tathAhi diGgAgenoktamakSapAdaM prati--"sAdhya nirdeza ityatra siddhyabhAve kRtArthatA / tathA cAsiddhadRSTAntahetuvAdaH prasajyate // 33 // naiyAyikAstu 'sAdhyanirdezaH' [nyA0 sU. 1 / 1 / 33 ] iti / atra siddhyabhAve kRtArthatA / 'sAdhya'vacanaM hyatra siddhinivRttau caritArthatvAt sAdhyavizeSe nAvatiSThate / tathA cAsiddhadRSTAntahetuvAdaH prsjyte| yathA zabdo nityaH, asparzatvAt , buddhivat [iti Psvi] / evaM cAkSuSatvAdanitya iti / idamapi sAdhyanirdezAt pratijJA prsjyte|"-pr0smu070 3 / 3 / Psvc. ed. pR0 41, N. ed. pR0 45 A. I PSvdeg N. ed. pR0 127 A, P. ed. pR0 125 B / dRzyatAM pR0 436-1 / pra0 vArtikAlaM0 pR0 559, 563 / pra0vA0 ma0 pR. 470 // 2 sadasan y0|| 3 yapdA bhA0 // 4 taMma nAhaM pra0 // 5(caayug?)|| 6 satI pra0 // 7 sanneva na tvasan bhaveti' iti 'sanneva na tvasad bhavati' iti 'sanneva tad bhavati' iti vA pATho'pyatra sambhAvyate // 8degmasattvamA ya0 // Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / [ nyA0 sU0 / / 1 / 33] iti vAkye sAdhyavizeSAgativat / ghaTAdisaMvRtyarthAsattvAdagatireva sAmAnyArthasyApi, asattvenAbhyupagatatvAt / arthavizeSazca tavAvAcya eva / asmanmatena tu yadA tadA'nenaiva viSayeNa bhavitavyam , uktavat / tathA cAnyApoha upekssyH| nanu cAtrApyapoho dezakAlabhedAnAM prsprtH| ata evopekSyaH / bhavatu vA 5 [nyAyasU0 1 / 1 / 33 ] ityasmin vAkye sAdhyahetudRSTAntAbhAsayorapi asAdhyatvanivRttilakSitayoH sAdhyatvAt sAdhyavizeSasvArthAgatiH tathA[s]ghaTo na bhavatIti aMghaTanivRttau caritArthatvAd ghaTasvArthavizeSAgatiH syAt / syAnmatam-sAdhyasAmAnyagativad ghaTasAmAnyagatiH syAditi / tanna, ghaTAdisarvasaMvRtyarthAsattvAdagatireva sAmAnyArthasyApyasattvenAbhyupagatatvAt tvayaiva, ata eva cAsmAbhirevamiti zi(vize)SitamanantarAtItAsadvastu AnnAnAt asatyopAdhisatyazabdArthavAdino'sya nayasya matenApi sAmAnyArthA-10 vAcyatvAd nAsti zabdasya svArthaH / itazca nAsti; yasmAt arthavizeSazca tavAvAcya eva, yathoktam nArthazabdavizeSasya vAcyavAcakateSyate / tasya pUrvamadRSTatvAt sAmAnyaM tUpadekSyate // [ ] iti / sAmAnyasyAsattvAd vizeSasyAvAcyatvAt katamo'nyaH svArtha iti, nAsti tvanmatenaiva / asmanmatena tu abhidheyo vidhinaivAvazyam , yasmAdasya ca vAkyasya yadA tadA'nenaiva viSayeNa 15 bhavitavyam , zabdAbhidheyenArthena cet kArya sudUramapi vicArAdhvanA gatvA yasmin kasmiMzcit kAle 409-1 vizeSasyaiva vastutvAdanyasyArthasyAbhAvAdanena vizeSeNaiva viSayeNa bhavitavyam , nAnyena / kimiva ? uktavat / nanu yugapadbhUtapaTAdyabhavanenaiva ityAdi yAvad bhavanAbhavanena ca bhavati 'san' iti, anyathA'nupapatteH / yadi tu sadasanna bhavet ityAdinA yAvat sAdhyavizeSAgativat ityetadavadhinA granthena asattvasyApAditatvAt / tathA cAnyApoha upekSyaH, yasmAdanyA[na]poharUpa eva bhAvastasmAdanyasyApoho nAstItyupekSyo'-20 nyaapohH| __Aha-nanu cAtrApyapoho dezakAlabhedAnAM prsprtH| dezataH 'paTo ghaTo na bhavati, ghaTo'pi paTo na bhavati' iti parasparato'pohaH siddhaH, tathA 'rUpaM raso na bhavati raso'pi rUpaM na bhavati' iti / kAlataH pUrvakSaNa uttarakSaNabhAvyartho nAsti, uttaraH pUrvo na bhavati' iti parasparApohasiddhireveti / atrocyate-ata evopekSyaH, yasmAt 'parasparatA vidhirUpaiva' ityanekadhA prarUpitaM tasmAd 'vidhereva vizeSa- 25 viSayasya sattvAt tato'nyasya zabdArthasyAbhAvAt pArasparyasya viziSTArthaviSayatvAd vidhereva vyAvRttirUpatvAccopekSyo'nyApoha iti suSTuktam / / 1 dRzyatAM pR0 615 paM0 19 // 2 tulanA-"sAmAnyArthA giro'nyeSAM vizeSo naabhilpyte| sAmAnyAbhAvatasteSA mRSaiva sakalA giraH // 31 ||"-aaptmiimaaNsaa // 3 tathA ghaTo ya0 / tathA To bhA0 // 4 'ghaTa ya0 / ghaTa bhA0 // 5"tvAgatireva pra. // 6 miha vizeSita ityapi pATho'tra smbhaavyte| tathA cAnena zabdanayena sAmAnyasyAbhyupagatatvAdasaMgatiparihArAya TIkAkRdbhiH 'tvayaiva' iti vizeSitamityAzayo bhavet // 7 dRzyatAM pR0 613 paM0 1 // 8 dRzyatAM pR0 615 paM0 1 // 9vidhireva pr0|| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre tatrApohaH, tathApi sarvavizeSayuktasyaiva svArthasya gamanamupalakSyate / na ca pUrvadRSTasya, ajnyaatjnyaanaarthtvaacchrotuH| evaM ca arthazabdavizeSasya vAcyavAcakateSyate / tasya pUrvamadRSTatve sAmAnyAdupasarjanAt // 5 atadbhedatve sAmAnAdhikaraNyAbhAvaH, asadasacchabdAbhidheyavastvavizeSatve sAkSAdanukteH stH| __ abhyupetyApi tvaduktanyAyenA'nyApohamasmadiSTavidhirUpAbhidhAnameva brUmaH-bhavatu vA tatrApohaH 409-2 tathApi sarvavizeSayuktasyaiva svArthasya gamanamupalakSyate, svarUpavidhivinAbhUtasyAsambhavAdapohasya vizeSANAmeva sadbhAvodityudrAhitArthavad vidhirUpeNaiveti / 10 yadapyuktam-pUrvadRSTasAmAnyena dhUmenAgnyanumAnavadabhidhAnaM sAmAnyasya zabdena na vizeSasya pUrvama dRSTatvAditi; tad na ca pUrvadRSTasya, na hi loke pUrvapratipAdanAya zabdaH prayujyate prakAzitaprakAzanavaiyarthyavat / kSaNikatvAcca pUrvadRSTazviranaSTaH kAsau ? kathaM vA zabdenocyate ? nanUktam 'pUrvadRSTasAmAnyena' iti, uktamidam , ayuktamuktam , sAmAnyasya saMvRtyAkhyasyApohAkhyasya cAsattvAt / ato na pUrvadRSTasya gatiH zabdena, ata Aha-na ca pUrvadRSTasya, na hi sa pUrvadRSTaH, nApi pUrvadRSTenArthaH, kiM kAraNam ? 15 ajJAtajJAnArthatvAcchrotuH zrotA hyajJAtArthajJAnenA'rthI, tasya jJAnAdhAnArthaH zabdaH prayujyate vaktrA na dRSTajJAnArtham , uktArthAnAmaprayogAt / evaM cArthazabdavizeSasyetyAdi zlokaH / evaM ca kRtvA'jJAtArthatvAd vizeSArthasyaiva sattvAditthamasmAbhiH paThyate arthazabdavizeSasya vAcyavAcakateSyate / tasya pUrvamadRSTatve sAmAnyAdupasarjanAt // iti / yathAsaGkhyamarthavizeSasya vAcyatA zabdavizeSasyaiva vAcakatAsmAbhiriSyate'nayoreva sattvAt, na sAmAnyArthazabdayorasattvAt / tasya vizeSasya pUrvamadRSTatvAt sa evAjJAtatvAjjJApyate, kenopAyena cet , ucyatesAmAnyAdupasarjanAt / ___ atadbhedatve sAmAnAdhikaraNyAbhAvaH 'atadbhedatve' iti kimuktaM bhavatIti tad vyAcaSTe-asa410-1 dasadityAdi, 'sat' ityukte'sadapohyate 'asanna bhavati' iti tadasadasat , tadevAsadasacchabdenAbhidheyaM 'vastu asadvyAvRttisAmAnyam , tasya vizeSA bhedA na bhavanti ghaTAdayaH satvantaH, teSAmasadasacchabdAbhidheyavastvavizeSatve sAkSAdanukteH sataH sAmAnAdhikaraNyAbhAva iti vartate / / 1 svarUpavidhinAbhUtasyA ya0 / svarUpavidhinA'bhUtasyA bhA0 / dRzyatAM pR0 610 paM0 6 // 2degdityudyudrAhi pra0 / atra degdityAdhudrAhideg iti pAThaH sambhAvyate // 3degtArthajJAnenArtha ya0 / tArthazAnenArthI bhA0 // 4''jJAtajJAnArthatvAda' iti pAThaH samyag bhAti // 5 pR. 460-2 ityatrApi dRSTatve ityeva pAThaH / navamAre tu dRSTatvAt iti pATho nirdiSTa iti dhyeyam // Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 617 diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / kathaM sAkSAnna bravIti sat ? yasmAdanyApohe'pi tAvat sAkSAt pravartamAnastadgataM nityatvAdibhedaM nAkSipati kimaGga punaranyApohena vyavahite tadgatAn bhedAn ghaTAdInAkSepsyati ? etadarthavyaktIkaraNA) 'sadityasanna bhavati' ityavazyaM bhavatizabdaprayogAd 'bhavati' ityartho mukhyaH shrynniiyo'vyaahtH| bhede tu bhavatyarthasambhedanaM syAt / asattvaviviktasattvaprAptAvevAtyayaste, kuta eva tadanyApohaH / bhavatya- 5 sambhede'viviktaikasattvaprAptau tavAnyApohayatnavaiyarthyameva, ghaTasya paTabhAvAdapi / etad bhAvayitukAmaH praznayati-kathaM sAkSAnna bravIti saditi / tasya bhAvanArtha vyAkaraNaM jAtimatpakSatulyadoSatvApAdanAya ca-yasmAdanyApohe'pItyAdi yAvat tadgatAn bhedAn ghaTAdInAkSepsyatIti, jAtimatIvApohe'pi tAvadasavyAvRttimAtre sAkSAt pravartamAno'nyApohasAmAnyagataM nityatvAdibhedaM nAkSipati anyApohe'pakSINazaktitvAt , kimaGga punaranyApohena vyavahite 'sadityasanna 10 bhavati' ityasadasattvenAvacchinne'bhidheyabhAge'pohavati gatAn ghaTAdIn bhedAnAkSepsyatIti sambhAvanAsti ? iti piNDArthaH / vakSyatyasyArthasya taduktameva sabhAvanaM dRSTAntam / sacchabdAbhiprAyasyaivopavarNanenAnyApohavAdinaM tAvaduTTayannidamAha-etadarthetyAdi yAvat kuta eva tadanyApohaH ? etasyAnyApohArthasya vyaktIkaraNArthaM 'sadityasanna bhavati' iti vAkyamavazyamupAdeyam , sacchabdamAtrAdanabhivyakteH / tatra cAvazyaM 'bhavati'zabdaH prayoktavyaH, kriyApadamantareNa sacchabdena saha prayuktanaborarthAbhAvAt bhavatizabdasahitayoH 15 sAphalyAt / yathoktam-yatrApyanyat kriyApadaM na zrUyate tatrApyastirbhavantIparaH prathamapuruSe'prayujyamAno'pyastIti gamyate [pA0 ma0 bhA0 2 / 3 / 3] iti / tasmAd bhavatItyarthaH sa eva mukhyaH zrayaNIyaH, 102 ko'sau ? sadartha eva / sa ca avyAhataH kacidavyAvRtto bhAve sarvatraivaiSTavyaH / bhede tu ghaTe vartamAna sattvaM paTAdiSu na vartate [3]tyasadapi syAt, evaM ca bhavatyarthasambhedanaM syAt, mA bhUdeSa doSa iti tadbhayAdasambhedAya bhedAnAkSepa eva, gamiSyamANaghaTAdidravyaprabhedasya tiraskRtapaTAdyapekSA sattvasya prAptirmano- 20 rathairapi na labhyeta, asattvaviviktasattvaprAptAvevA'tyayaste, kutastato'nyasyApohaH ? a~sadasatvata ra nityatvAdayo jAtidharmA apohe saMgacchanta iti diGgAgasyAbhiprAyamatra nirAkaroti / uktaM hi dinggaagen--"jaatidhrmvyvsthitiH|| 5 // 36 // jAtidharmAzcaikatva nityatva-pratyekaparisamAptilakSaNA atraiva tiSThanti, abhedAdAzrayAnucchedAt kRtsnArthaparisamAptezca / evaM doSAbhAvAd guNotkarSAca zabdo'rthAntaranivRttiviziSTAneva bhaavaanaah|"-pr0 smu0vR05|36 / / Psvic.ed. pR0 75, N. ed. pR. 83 B. | Psv N. ed. pR. 167 B. / dRzyatAM tattvasaM paM0 pR. 316 / tulanA--"atra bhikSuNApohapakSe jAtipakSatulyatvamati diSTam , yathAha-'jAtidharmavyavasthitiH' iti / 'jAtidharmAzcaikatva nityatva pratyekaparisamAptilakSaNA atraiva tiSThanti' ityarthaH / te ime vastudharmA avastunyatidizyamAnA asUtrapaTa kAritvaM sUcayantItyAha-api caiktvnitytvprtyeksmvaayitaaH| nirupAkhyeSvapoheSu kurvato'sUtrakaH paTaH // 163 // iti |"-mii0 zlo0 vA0zarkarikA pR. 74 // 2 dRzyatAM pR0 619 paM0 3 // 3 tadasanyApohaH ya0 // 4 dRzyatAM pR0 261 pN05|| 5degtyartha sa eva pra0 // 6 bhAve taivaiSTavyaH ya0 / bhAve naivaiSTavyaH bhA0 / dRzyatAM pR. 618 paM. 7 / 'bhAve sannevaiSTavyaH' ityapi pATho'tra bhavet // 7degnApekSa y0|| 8 asatvata bhaa0|| naya0 78 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre tu guNadharma va svato'nyAnsImAnAdhikaraNyAbhAvaH / syAdevamanAkSiptaira vyAptairapi sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyati vivakSAvazAt / na hyasatyAM vyAptau sAmAnAdhikaraNyam, rUpazabdena madhurAdInAmanAkSiptatvAdavyAptatvAt tacchabdaiH sAmAnAdhikaraNyaM na bhavati, vyAptau tu bhavati, yathA rUpamAmlaM rUpaM nIlamiti / 618 5 evAbhidhAne zaktyabhAva: dUrata evAnyApoha iti na svArthAbhidhAnaM nAnyApohaM vA kuryAt sacchabdaH / tasmAdapratipattireva zabdArtha[sya ] syAditi / atha mA bhUd bhavatyarthasya sambhedanaM paTAdyasattveneti sarvatra bhavatyartha eva cediSyate tataH bhavatya sa - mbhede'vivikcaika sattvaprAptau tavAnyApohayatnavaiyarthyameva prAptam / kiM kAraNam ? ghaTasya parabhAvAdapi, yadi san ghaTa ityukte paTAdirapi sanneveti sarvasya sattvenaivAkrAntatve ca ' sannasanna bhavati' iti kiMviSayo10 'nyApohaH syAt, asannAmakArthasyAtyantamabhAvAt ? ityalamatyudghaTTanena prastutamastu / ayaM tu guNadharma evetyAdi / vizeSaNaM guNaH, tasya dharma eSaH, svato'nyAnityAdi gatArthaM yAvat sAmAnAdhikaraNyabhAvaH / sacchabdo guNaH vizeSaNAt nIlAdivaditi piNDArthaH / vizeSaNamanugrAhakamanugrAhyaM vizeSyaM pradhAnam / syAdena (a) mityAdi / TIkAyAM coditam - anAkSiptaira vyAptairapi sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyati 15 vivakSAvazAt 'idaM vizeSyamidaM vizeSaNam' [ ] iti / atra bhASyeNa para evottaramAha - 411-1 na hyasatyAM vyAptAvityAdi sAdharmyavaidharmyAbhyAM yAvad rUpamAmlaM rUpaM nIlamiti / anAkSiptatvA davyAptatvAditi hetavaH / 1 'ayaM tu guNadharma eva svato'nyAn bhedAnAkSeptumasamarthatvAd nIlAdivat / ato ghaTAdibhedAnAmanA kSiptatvAdatadbhedatve sAmAnAdhikaraNyAbhAvaH' iti 'ayaM tu guNadharma eva svato'nyAn vyAvartya satvaddravyAbhidhAnAt nIlAdivat / tatazca ghaTAdibhedAnAmanAkSiptatvAdatadbhedatve sAmAnAdhikaraNyAbhAva:' iti vA kazcidAzayo'tra sambhAvyate / tulanA- pR0 607 paM0 26 // 2 tulanA - " evamapoha mAtrAbhidhAne doSasAmyamuktvA jAtimadabhidhAne'pi tadvato nAkhatantratvAt' [ ] ityAdinA sAmAnAdhikaraNyAbhAvAdi yad bhikSuNoktaM tadapohavadabhidhAne'pi samAnamityupapAdayiSyan pakSaparigrahaM tAvat karoti - ' athAnyApohavadvastu vAcyamityabhidhIyate' / iti atra bhikSurAha - ' jAtizabdaH sadAdistadviziSTameva dravyamabhidadhanna tadgatametra ghaTAdivizeSarUpamAkSipati / paratantra sau sattAM nimittIkRtya dravye vartate, na tu svatantraH sarvavizeSaNaviziSTaM dravyaM vakti / tatazca ghaTAdestena sacchabdenAnAkSepAnnAsti tadvAcinA sAmAnAdhikaraNyam / na kopAdhiviziSTe dravye'bhihite paropAdhinA sAmAnAdhikaraNyaM bhavati / yathA madhurazabdena mAdhuryopAdhiviziSTaM khaNDadravyamabhidadhatA taddvatA parazuklAyanAkSepAt tena na sAmAnAdhikaraNyaM yathaitanmadhuraM zvetamiti tathaitenApi na bhAvyaM 'san ghaTaH' iti' [ ] iti / tadetat sarvamasminnapi pakSe samAnamityAha -- ' tatrApi paratantratvAd vyAptiH zabdena durlabhA // 120 // iti / tatrApi hyasada pohaviziSTadravyaM pratipAdayan sacchabdaH paratantro vartate nAsau tadgatamaparamaghaTAdivyAvRttaM sadAkSeptuM samartha ityabhiprAyaH / atazca tathaiva khaNDAdidravye madhurAdibhiH zabdairAtmIyAmadhurA zuklA divyAvRttimAtrapravRtteH parasparaM zuklamadhuratvAdivyAptyasambhavenAkSepa nAsti / atazca madhuraM zuklamiti vizeSaNaM na bhavatyeva / sacchabdenApyasadvyAvRttimAtra viziSTadravyAbhidhAyinA aparA taddvatAghaTAdivyAvRttirAkSeptuM na zakyate tat kathamatrApi 'san ghaTaH' iti sAmAnAdhikaraNyam / " - mI0 zlo0 vA0 zarkarikA. pR0 60 // 3 tulanA pR0 607 paM0 27 // 4 sambhede vivi pra0 // 5degntatve va ya N / ( deg ntatvena ? ? ) // 6 guNa vize0 pra0 // 7 nIlAvadivaditi ya0 // 8 grAhyaM vizeSyaM pradhAna bhA0 | grAhya pradhAna ya0 // 9 rUpamaMlaMrUpaM nIlamiti ya0 / rUpaM nIlamiti bhA0 // Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dinAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / zrutaguNagatabhedAbhedatvAdanAkSepaH / yathA [zuklazabdena madhurAdInAm / atra ca svarUpApohaguNA guNatvenocyante'nugrAhakatvApekSayA, apoha-guNa-dravyANi ca dravyatvena anugraahytvaapekssyaa| zuklazabdo hi svAbhidheyaguNamAtra viziSTaM dravyamabhidadhad dravye sato'pi madhurAdIn naivAkSipati, tatazcAtadbhedatvam , evamihApi sacchabdo hi pUrvamasanna bhavatItyasattvAdavacchinnamaMzamAtramabhidhAya satvad dravyama-5 bhidadhad naivAkSipati tadvizeSaM tadvizeSAn vA yattattadvat ] satvanmAtravaditi sacchabdavAcyArthAbhedatvaM dravyAdInAM ghaTAdInAM vaa| vakSyamANazukladRSTAntabhAvanArthamAha-zrutaguNagatabhedAbhedatvAdanAkSepaH / zruto guNo vizeSaNaM zuklasadAdi, tadgatA bhedAH zuklatarAdayo [ dravyAdayo ? ] vA, teSAmabhedatvaM tadvati, anuvRttipakSe'nyApohapakSe vA jAtisvarUpopasarjanamAtratvAd guNabhUtatvAdanyApohamAtropasarjanatvAd guNabhUtatvAzcAtadbhedatvAdanAkSepaH / 10 kasya ? tato jAteranyasyApohAdvAnyasya tadvata iti / dRSTAntaH yathetyAdi udghAhitArthabhAvanArthamudAharaNaM pakSadvayasAmyApAdanam / satvatpakSe zabdasvarUpaM guNa eva, jAti-guNau guNo dravyaM ca, dravyaM tu dravyameva, upakArI guNaH pradhAnaM dravyamityarthaH / vivakSAvazAttu pratipAdyArthasya / apohapakSe zabdasvarUpaM guNa eva, apoha-guNau guNo dravyaM ca, dravyaM ca dravyameveti pakSadvaye'pi vizeSaNavizeSyatvavibhAgakrameNa tulyadoSatvApAdanena ca sAmAnAdhikaraNyAbhAvotkIrtano grantho yAvat satvanmAtravaditi prAyo gatArthaH / 15 vizeSastu vivriyate-atra ca svarUpa-jAti-guNA guNatvenocyante jAti-guNa-dravyANi ca dravyatveneti pareNoktatvAnnocyate / atra ca svarUpApohetyAdi yAvadanugrAhyatvApekSayeti tatsamAnArthokteH so'pi draSTavyaH / etasyArthasya bhAvanA-zuklazabdo hItyAdi yAvat tatazcAtadbhedatvaM zuklAbhedatvamiti satvadabhidhAnapakSe doSotkIrtanaM nidarzanatvena gatArtham / evamihApi sacchabdo hi pUrvamasanna bhavatItyAdi dArTAntikatvena 411-2 saiva paripATI tulyA yAvat satvadravyamabhidadhaditi nayenetyataH prabhRti udakAdinA dravyabhedena satvad 20 guNarUpAdiguNabhedena karmagamanAdikarmabhedena vA satvaditi / taM vizeSamiti ekaM vApohavantaM dravyAdibhedAnAmanyatamaM tAn vizeSAn veti sarvAna bhedAn vA 'naivAkSipati' iti vartate / va(1)yattattadvaditi, 'tiSThantu tAvad vizeSANAmanyatamaH sarve vA, kiM tarhi ? vivakSitamekaM ghaTAdi vA guNAdivirahitaM tadvastu naivAkSipati nApyArAtIyaM tato dravyAdi vA tadvadvastu taM vizeSa tadvizeSAn vA, nArAtIyAnAmapi vishessaannaamvi(mi?)dhaateti| satvanmAtravaditi, yathA satvAnnirAkriyate satvanmAtrapakSe'nAkSepastathA tvadiSTe'nyApoha-25 vatpakSe'pi / iti sacchabdavAcyArthAbhedatvaM dravyAdInAM ghaTAdInAM veti bhAvitArthAnusAreNopasaMhAraH / 1 tulanA pR0 607 paM 27 // 2ccatadbhedatvAdanApekSaH pr0|| 3 satvamAtra pr.| dRzyatAM pR0 619 paM0 25 // 4 degjAtiguNa guNatvenocyate ya0 / jAtiguNatvenocyante bhA0 // 5 tatsamAnorthokteHpra0 / 'tatsamAno'rthokteH' ityapi pAThotra bhavet // 6degdavaditi pr.|| 7 (vartate'tra yattattadvaditi ?) // 8 (tiSThatu ?) // 9 (tdvdvstu?)|| 10degyANamapi vize ya0 |yaannaam vize bhA0 // 11 yathA tvanirAkriyate pra0 / 'yathA satvAnnirAkriyate' iti pATho'tra smmaavyte| sadasti asyeti satvAn , yathA sa nirAkriyate tvayA satvanmAtrapakSe'nAkSepAt tathA'nyApohavatpakSe'pItyAzayo bhAti // 11 atra 'pakSe'nAkSepAttathA' ityapi pAThaH syAt // Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre ___ sacchabdo hi asattvAdavacchinnaM dharmiNoM'zamAtramabhidhatte, tatsa(stra)rUpajAtiviziSTadravyAbhidhAyitvAt , zuklazrutivat / dravyazabdazca adravyApohamAtramabhidhatte na tadvizeSam / itthaM tayoravacchinnabhAgamAtraviSayatvAdabhedavattvAnirviSayatvAt kuta ekArthatA ? ityasadasadrUpe'pi atadbhedatvAdanAkSiptatvAdasAmAnAdhi5 karaNyam / atrApi sacchabdena asadvayAvRttimAtraviziSTadravyAbhidhAnAt sato'pi dravyAdInAmanAkSepaH, tatazca tadabhedatvam / nanu ca tatra dRSTaM sAmAnAdhikaraNyam-zuklaM khaNDam , tacca madhuram , zuklataraH sacchabdo hItyAdi kAraNabhAvanA / 'sadityasanna bhavati' iti asatvAdavacchinnaM dharmiNoM'zamAtraM sacchabdo'bhidhatte na tasyAnyaM kaJcit , apohanityatvAdyaMzavat / mA maMsthAH-'naivaM saMbhavatIti, 10ata Aha-tatsa(tsva)rUpajAtiviziSTadravyAbhidhAyitvAt , vyAkhyAtArtha evAyaM hetuH, dRSTAntAnuguNyena tu pakSadvayaprasiddhyApAdanArthaM tadvaditi sAmAnyenoktaH / zuklazrutivaditi, azuklanivRttimAtraM dhaya'zaM zuklazabdo'bhi[da]dhattasyaivAMzAntaraM nAbhidhatte yathA tathA sacchabdo'sannivRttimAtramuktvA nAnyat kizciditi / 412-1 tadupasarjanaM dravyamAha' [ ] ityatra dravyazabdazca 'adravyaM na bhavati' ityetAvadadravyA15 pohamAtramabhidhatte tenaiva nyAyena, [na] tadvizeSaM na dravyavizeSam / tataH kimiti cet, itthaM tayoH sadravyazabdayoravacchinnabhAgamAtraviSayatvAdabhedavattvam , abhedavattvAd nirviSayatvam , nirviSayatvAt kuta ekArthatA sacchabdadravyazabdayoH ? ityataH asadasadrUpe'pi asadvyAvRttirUpe satyapi na sato bhedA dravyAdayaH, na dravyasya ghaTAdayaH, na sacchabdasya dravyAdizabdAH, tasmAdatadbhedatvamanAkSiptatvAt , ato'sAmAnAdhikaraNyam / atadbhedatvAnAkSiptatvApAdanAya paradUSitapakSasamAnadoSApAdanagrantho'yam 20 atrApi sacchabdenetyAdirakSaraviparyAsenAnyApohapakSe'pi yAvat tadabhedatvamiti samAnaH / dRSTamiSTaM ca sAmAnAdhikaraNyaM satvadabhidhAne'pohavada bhidhAne "cetthaM na prApnotIti / ____ atrAha-nanu ca tatra dRSTamityAdi / anAkSiptatvamatadbhedatvaM cAnaikAntika zuklakhaNDAdisAmAnAdhikaraNyadarzanAt / athavA dRSTaviruddhaM tvayocyate zuklazabdasvarUpa-jAti-guNAnAM khaNDadravyasya 'vAtyantabhinnArthatvAt jAtimatpakSe'pohavatpakSe ceti / punaH tacca khaNDaM madhuram' iti rUparasayorbhedAt 25 dravyasya rUparasAbhyAM ca bhedAdasambaddhamevedam / tathA 'zuklataraH zuklatamaH' iti guNajAtigataprakarSabhedasya dravyeNAsambandhaH / tathA 'zuklazaGkhasya jAtirnityA' iti zaGkhadaivya-zuklaguNa-jAti-tannityatvAnAmatyantaM bhedAdasambandhaH / sa ca dRSTaH / 1 naivaM na bhavatIti pra0 // 2 vyAkhyArtha evAyaM hetu dRSTAntonuguNyenatu bhA0 / vyAkhyArtha evAyaM hetu dRSTAntotu ya0 // 3 mAtra muktvA iti ramyaM bhAti // 4 dRzyatAM pR0 607 paM02 asada pra0 // 6 asato ya0 // 7 vetthaM na prA bhA0 / cetthaM prAya0 // 8 vAtyanta pra0 // 9zuklA pr0|| 10 dravya pra0 // Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 621 412-2 dimAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / zuklatamaH, zuklazaGkhasya jAtinityeti / iha vA kiM na dRSTam-savyaM sadguNaH satkarmeti ? etadeva tu na praapnotiityucyte| yathA caite jAtimatpakSe sacchabdaprayoge ghaTAdyanAkSepo'tadbhedatvamasAmAnAdhikaraNyaM ca doSAstathAnyApohe'pi, asaakssaadvcntvaat| ___ bhavatsAkSAdvacane ca rUpanIlatvavad guNaparyAyalakSaNaM viziSTaM bhavadeva sadyo / vastvabhidhIyate prAdhAnyeneti nAkhatantraviziSTaM bhavadvastu / tacca sadasadupasarjanaM jAtyupasarjanaM vaa| yathA cAhuH-sacchabdena saha bhedazabdA asamAnAdhikaraNAH, tadabhidhAne'nA atra doSastAdavasthyAdevamucyate-iha vA kiM na dRSTaM 'sadvyaM saguNaH satkarma' iti ? na hi dRSTAd gariSThaM pramANamasti, tasyAnatikramaNIyatvAt / kiM tarhi ? etadeva tu dRSTaM sAmAnAdhikaraNyaM 10 . guNazabdatve vizeSaNadvAreNa zabdasvarUpa-jAtyupasarjane tadvati vAcye'pohavati vA na prAmotIti ucyate paraM prati dossH| etadubhayaM tulyadoSamityApAdayati yathA caite jAtimadityAdi / yathA parapakSe sacchabdaprayoge ghaTAdyanAkSepo'tadbhedatvamasAmAnAdhikaraNyaM ca doSAH zuklazabdamadhurAnAkSepAdidRSTAntAstathA anyApohapakSe sacchabde'pi jAtimatsacchabdaghaTAdyanAkSepAdidRSTAntAH / ubhayatra tulyo hetuH-asAkSAdvacanatvAditi / 15 taccaitat sarvaM doSajAtamasatyopAdhisAmAnyasopAnArohisatyabhavadarthavizeSasAkSAdvacanapakSe nAsti sAmAnAdhikaraNyaM copapadyate iti tatpradarzanArthamAha-bhavatsAkSAdvacane cetyAdi yAvajjAtyupasarjanaM veti / rUpanIlatvavaditi rUpajAtisAmAnyAsatyopAdhyanugatidvAreNa nIlavizeSasya sadyo bhavataH sata evArthasya gatirarUpAnIlatvanivRttyasatyopAdhidvAreNa vA yathA bhavati tathehAsmadiSTaguNaparyAyalakSaNaM viziSTaM bhavadeva sadyo vastu abhidhIyate prAdhAnyena mukhyayaiva vRttyA sAkSAd / yattatra dravyaghaTapaTAdi bhedajAtaM 20 guNa-karma-sAmAnya-vizeSAdi vA parikalpitaM tadasat, saMvRtisattvAt / guNa-paryAyalakSaNo hi vizeSa eva san , na aGgulivyatiriktamuSTivad balAkAdivyatiriktapatayAdivaJceti dravyAdyapi tadeva iti etasmAddhetoH nAsvatantraviziSTaM bhavadvastu / taccoktavidhinA'pohavatpakSApekSamasadasadupasajanaM jAtimatpakSApekSaM jAtyupasarjanaM vA, dvidhApi na doSa iti / / yathA cAhurityAdi / TIkAkArairyAni sAdhanAnyuktAni jAtimatpakSadoSapradarzanArthAni tAnyevApoha-25 vatpakSe'pi taddoSapradarzanArthAni / tatra sacchabdeneti prathame sAdhane bhedazabdAnAM sAmAnyazabdena saha sAmAnAdhikaraNyAbhAvaH pakSIkriyate / dvitIye bhedaiH saha sAmAnyasya / tadabhidhAnaM guNabhUtenAnyApohenApohavato'bhyupagatam, lakSaNavAkye zabdAntarArthApohaM hi svAthai kurvatI zrutirabhidhatte [ ] 1 sahuNaM pra0 / ( san guNaH 1) // 2 jAtiupa pr0|| 3degnAkSepatvAdidRSTAntA pra0 // 4 jAtima[tpakSavat sacchabda ityapi saMbhavet pAThaH // 5 ceti pra0 // 6 dRzyatAM pR0 93 paM0 8 // 7degpohAvapekSApekSatvamasadupasarjanaM ya0 / degpohAvapakSatvamasadasadupasarjanaM ya0 // 8 yathA bAhurityAdi pr0| (yathA vAhurityAdi ?) // 9 poTavato bhA0 / poTagato ya0 // Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre kSiptatvAd bhedAnAm , zuklAbhidhAnAnAkSiptamadhurAdivat / sacchabdo bhedaiH sahAsamAnAdhikaraNaH, sAmAnyAnabhidhAyitvAt , zuklazabda iva madhurAdibhiH shaasaamaanyvaacii| dravyAdizabdo vA sacchabdena sahAsamAnAdhikaraNaH, atadvizeSasambandhitvAt , madhurazabda iva zuklazabdena / sacchabdo vA asadvyAvRttimantaM nAbhidhatte, ghaTAdizabdaiH sahAsamAnAdhikaraNatvAt , anityazabdavat / yathA cAha vidyamAnAH pradhAneSu na sarve bhedahetavaH / vizeSazabdairucyante vyAvRttArthAbhidhAyibhiH // [vAkyapa0 3 / 54 ] iti vacanAt / bhedAnAkSepazcAnyApohe caritArthatvAdiSTaH / ataH siddho hetuH-tadabhidhAne'nAkSiptatvAd bhedAnAm , teSAmeva ca pakSIkRtatvAt / zuklAbhidhAnAnAkSiptamadhurAdivaditi dRSTAnto'pi bhAvitArthaH / 10. dvitIye'pi sAdhane sacchabde pakSIkRte bhedAnAkSepAt kasya tat sAmAnyamapohavadvastu ? iti sAmAnyAnabhidhAyitvaM siddhaM tasya / dRSTAntaH-zuklazabdo madhurAdibhiH saMhAsAmAnyavAcIti / pUrvatra zuklazabdasahayogAvadhikA bhedazabdA eva sAdhyAH dRSTAntAzca, iha tu bhedazabdAvadhikAH sAmAnyazabdA iti vizeSaH / __ tRtIye dravyAdizabdo veti sAkSAd vizeSazabda eva tadvAreNa vizeSArtha eva vA sAkSAt 15 pakSaH / atadvizeSatvam , asadasataH sAmAnyasya na vizeSA dravyAdayaH, anAkSiptatvAduktanyAyena / na ceM tat sAmAnyaM teSAM sambandhi te vA tasyeti siddhamatadvizeSasambandhitvam / 'tadvizeSAsambandhitvAt , atadvizeSasambandhitvAt' iti vA paatthaantre| madhurazabda iva zuklazabdeneti gatArtho dRSTAntaH / 413-2 sacchabdo vA'sadvyAvRttimantaM nAbhidhatte, apohavataH svArthAbhimatasyAbhidhAnameva vA nirAkurmahe / ghaTAdizabdaiH sahAsamAnAdhikaraNatvAt , sacchabdasya ghaTAdizabdaiH sahAsamAnAdhikaraNatvaM bhedAnA20 kSepAt siddham / anityazabdavat , 'anityaH zabdaH' ityukte 'nityo na bhavati' iti nityatvavyAvRttimantaM brUte nAsadvyAvRttimantam , 'zabda'zabdenaiva ca samAnAdhikaraNo'nityazabdo na ghaTAdizabdaiH / ataH sAdhyasAdhanadharmadvayaM dRSTAnte dArTAntike ca siddhamiti / yathA cAheti jJApakaM sampratipannavAdyantaraMmatapradarzanaM tasyArthasya dRDhIkaraNArtham / pradhAneSu vizeSyeSu vidyamAnA api bhedahetavo dharmAH sarve nocyante, kazcideva viziSTo vivakSitaH kenacid 'vizeSaNena 25 tadvAcinA vizeSazabdenocyate'rtho vizeSAntarAvyApAreNa, tatraiva caritArthatvAt tasya guNabhUtatvAt / ata eva ca te 'vizeSazabdAH' ityucyante vyAvRttArthAbhidhAyitvAditi / etenaiva yatnena tvadIyena ca vidhipradhAnasatvadabhidhAnapakSadoSoktiyatnena kRtaprayojanatvAnna pRthag dUSyate / 1degvadi dRssttaapr0|| 2 saha sAmAnya pr0|| 3 ca sAmAnyaM ya0 // 4 nAmavadhA nirA pr0|| 5tvAt cchabdasya bhaa0| svAt zabdasya ya0 // 6 yathA vAha pr0|| 7ratamapra ya0 / ramapra bhA0 // 8 vizeSeNana ya0 // 9degntrvyaapaapr0|| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / 623 nanu cAsadasachruteH saamaanyshrutitvaadymprsnggH| kena tasyAH sAmAnyazrutitvam ? yadA sA kha[rUpa]guNamAtraviziSTaM dravyamAha tadA bhedAnAmanAkSepAt kasya tat sAmAnyaM yadabhidadhatIti 'sAmAnyazrutiH' ityucyeta / na schutiH...| athavA sacchabdo mukhyayA vRttyA bhUtArthena svarUpeNa prakAzyamAnaH saMvRtisadvastu kharUpavyavahitamAha sa tatra vRttaH svarUpavyavahite'rthe sati asadvyAvRttiM na atrAha-nanu cAsadasacchruteH sAmAnyazrutitvAdayamaprasaGgaH / sacchabdanivartitAsadapohaH sarvatra vRtteH samAnaH, tadvAcitvAJcAsau sAmAnyazabdaH, bhedAzca ghaTAdayo'sadvyAvRttyA vyAptatvAdAkSiptAstadbhedA eva / ataH sarvo'yaM vAgvyAyAmo viphala:-'sAmAnAdhikaraNyaM nAsti , bhedA na bhavanti, sAmAnya na bhavati, anAkSepAt' ityAdiraprasakta eva vicAra iti / ___atra brUmaH tvadvacanAnuvRttyaiva tvamidaM praSTavyo'si-kena tasyAH sAmAnyazrutitvam ? kena hetunA 10 tasyA asadyAvRya'yAH sacchruteH sAmAnyazrutitvam ? nAstyeva heturityabhiprAyaH / tvanmatenaiva yadA sA 414-1 sva[rUpa]guNamAtraviziSTaM dravyamAha, svarUpaM guNo vizeSaNam , tat parimANamasya tat svarUpaguNamAtram , tenaiva viziSTaM nAdhikena, lakSaNavAkye'pi zabdAntarArthApohaM hi svArthe kurvatI [ ] iti vacanAt dravyamasadvayAvRttiguNapramANavizeSaNamityarthaH / guNadharmatvaM ca satvatpakSavad bhAvitameva / tadA bhedAnAmanAkSepAt kasya tat sAmAnyaM yadabhidadhatIti 'sAmAnyazrutiH' ityucyateti / atra 15 prayogaH 'na sachrutiH' ityAdirgatArthaH / tasmAt tadavasthaH prayogo bhedAnAkSepAdistvanmatAdeveti / __athavetyAdi yAvadapohazabdo dravyeSu vartate / vyAkhyAnavikalpAntaraM tadvato nAsvatantratvAt, ___] ityasya / sacchabdo mukhyayA vRttyA bhUtArthena svarUpeNa prakAzyamAna iti zabdasvarUpamAtreNa buddhyA gRhyamANaH saMvRtisadvastu svarUpavyavahitamAha / sa tatra vRttaH svarUpavyavahite'rthe sati vyAvRtterasataH 'san asanna bhavati' iti prasajyapratiSedhAsambhavAt pratiSedhasamAzrayo'rthaH sattulya]-20 eva syAt 'asan' iti, 'nabhivayuktamanyasadRzAdhikaraNe [pA~0 vA0 3 / 1 / 12] iti paribhASitatvAt / 'abrAmaNo brAhmaNavadadhIte' iti brAhmaNasadRze puruSa eva pratyayo nAzve na gavIti yathA na tu tathA kiJcidasat sattulyamasti, saMtonasyAsattvAdasatonatvAbhAvAt / tasmAdayuktamevaitat 'sadityasanna bhavati' iti / 1 tulanA-pR0607 paM0 26-27 // 2 tulanA-pR. 607 paM0 29 // 3 vAsada pra0 // 4 nivRttitAsa ya0 // 5 vRtte pr0|| 6degttArthA pra0 // 7 satyapakSa ya0 // 8degdavatIti pra0 / strIliGgatvAt sAmAnyazruteH 'abhidadhatI' iti zatRpratyayAnto'yaM prayoga iti dhyeyam // 9 "tadvato nAkhatantratvAd bhedAjAterajAtitaH / arthAkSepe'pyanekAntastenAnyApohakRcchrutiH // " iti sampUrNaH zlokaH pratibhAti / zloko'yaM na pramANasamuccayAdapi tu dinAgasyaiva granthAntarAduddhRto'treti prtiiyte| ato'sya pUrvArddha pR0 473-2,475-1 ityatra yathA vakSyate tathAtrAsmAbhiryojitam / pramANasamuccaye tu yathAyaM zlokastathA pR0607 ityatra darzitamasmAbhiH // 10degsvarUpeNa buddhyA bhaa0|| 11 saMpratisadvastu pr0|| 12 sata eva y0|| 13 dRzyatAM pR. 232 Ti. 7 // 14 hmaNI brA bhA0 / hmaNai o ya0 // 15 tattu ya0 // 16 satA Unasya asattvAdasatA UnatvAbhAvAdityAzayo bhAti / atrArucau tu 'sato'nyasyAsattvAdasato'nyatvAbhAvAt' iti pAThaH kalpanIyaH // , Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre karoti bhUtArthena, upacArAdasadasad bravIti / so'pohe'pi tAvadadRSTatvAt tadvati apradhAnatvAdakhatantraH / na hi yo yatropacayete sa tamathai bhUtArthenAha / tathA coktam ___ maJcazabdo yathAdheyaM maJceSveva vyavasthitaH / tatvenAha tathApohazabdo dravyeSu vartate // svarUpe'nyApohe ca mukhyayA vRttyA vartitvApohazabdastadvati vartate, na mukhyayA vRttyA, upacArAt / sacchabdo hi..........."mazcazabdavat / so'pyupacAro na ghaTate / na tAvat pratyayasaMkrAntitaH sArUpyAdupacAraH saMbhavati, sArUpyAsambhave pratyayasaMkrAntyabhAvAt krameNAnabhidhAnAca / nApi guNopa 10 itthaM sacchabdo'saddhyAvRttiM na karoti bhUtArthena, kiM tarhi ? upacArAdasadasad bravIti, anyasyA pohaM gauNyA vRttyA brUte, sa sacchabdo'pohe'pi tAvadadRSTatvAt tadvati apohavati dUrata evAdRSTatvA414-2 dapradhAnaH, apradhAnatvAdasvatantraH na hi yo yatropacaryate sa tamartha bhUtArthenAheti sAdhyena mukhyA nabhidhAnena hetorupacArApradhAnAsvAtatryAnugamaM darzayati / tathA coktam-mazcazabda ityAdi tannidarzanam / maJcazabdo maJcasthAna maJcasvarUpApannAneva brUte na puruSatvApannAniti / tathApohArthaH zabdo'poha eva 15 vyavasthito'pohavatsu dravyeSu vartata iti dArTAntikam / pUrvatra vizeSaNatvAdasvAtatryam , ihAbhidhAnavRtterevopacArAdasvAtatryadoSa iti vizeSaH / itthamasmAbhirutprekSito dossviklpH| tvaduktasa~tvatpakSadUSaNAnusAreNApyeSa doSa ucyate / etadanabhyupagame'pi ayamanyo'rtho'nyApohavatpakSadUSaNaH-svarUpe'nyApohe cetyAdi / svarUpamanyarUpanivRttyAtmakamarthAntaranivRttyAtmakaM ca svArtha mukhyayA vRttyA abhidadhAnastadvati upacAreNa vartate nAbhidhAnenA pohazabda iti samo nyAyaH / 20 upacArAditi hetuH / sacchabdo hItyAdirupanayaH / maJcazabdavaditi dRSTAntaH 'tadvati na vartate mukhyayA vRttyA' iti sAdhye / evamupacAramabhyupetya dUSaNamuktam / so'pyupacAro na ghaTata iti brUmaH / dvayI hi upacArasya gatiH-sArUpyAt , yathA yamalayoranyatarasmin 'sa evAyam' iti pratyayasaGkrAntaH, rAjJo bhRtye'mAtyAdau 'rAjA' iti vA pratyayaH / guNopakArAdvA upadhAnAnu[rA]gAdiva sphaTike raktatvAdibuddhiH / tatra na tAvat pratyayasaGkrAntitaH sArUpyAdupacAraH sambhavati sArUpyAsambhave pratyayasaGkrAntyabhAvAt svAmibhRtyayobhinnatvAt , yadi saiva buddhiH saGkrAntA syAdabhinnA svAmini bhRtye ca svAmyanujJAtamuktAvalIva syAt , na tu bhavati, 1'maJcazabdo yathAdheyaM maJceSveva vyvsthitH| tattvenAha tathA jAtizabdo dravyeSu vartate // ' [ vAkyapa0 3 / 14 / 351] iti bhartRhareH kArikAtra parivoddhatA granthakAreNa / "maJcAH krozanti' iti kriyAsambandhasyAdheye maJcasthe prANinyupapatterAdhArarUpAme denAdhAravacano'pi maJcazabdastadAdheyavacana iti nizcIyate evam 'AnIyantAM gAvaH' iti kriyAsambandhasya jAMtAvanupapattestadabhedApannA vyaktayaH kriyAsamanvayasamarthA jAtinibandhanena zabdenopAdIyanta ityavagamaH / " iti helArAjakRtAyAM vAkyapadIyaTIkAyAM vRttisamuddeze 3 / 14 / 351 // 2 tulanA-pR0 607 paM0 30 // 3 sApyena pra0 // 4degsatvapakSa ya0 // 5 nAbhidhAnenAha zabda pra0 / 'nAbhidhAnenA''ha zabdaH' ityapi syAdatra pAThaH // 6sAmAnyoyaH ya0 // 7 tava na pra0 // 8degmuktAvalIya syAt bhA0 / degmuktAvalIya smAt ya0 // Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / 625 kArAt , sphaTikavad vizeSaNaprakarSamagRhItvA vizeSye pratyayaprasaGgAt , ayathArthajJAnotpatteH, yugapadasambhavAca / svshbdaarthprvRtti...........| maJcazabdo yathAdheyaM maJceSveva vyvsthitH| tattvenAha tathA bhAvazabdo dravyeSu vartate // vizeSa eva vastu paramArthato'sti, na dravyArthaH sAmAnyam / tasyAsattvAd vizeSa eva svatantraH kalpitasAmAnyopasarjanaH, maJcazabdavat / / itazca tvanmativad bhedAt tadvato na vAcakaH / bhinnA hi vyAvRttimantaH kiM tarhi ? 'rAjavadamAtyaH' iti bhinnaivAbhedopacArA bhavati / tasmAnna pratyayasaGkrAntirna ca sArUpyamapohApohavatoH / ato nopacAro nimittAbhAvAt / kizca, kramavRttyabhAvAcca, na hi krameNa sakRduccaritaH 10 zabdaH kSaNikatvAdasadapohe vartitvA tadvati vartate rAja-bhRtyabuddhivat / tasmAdapi nAsti pratyayasaGkrAntisArUpyAsambhavAdupacAraH / syAnmatam-guNopakArAditi / tannApi guNopakArAt, sphaTikavad vizeSa[Na]prakarSamagRhItvA vizeSye pratyayaprasaGgAt , yathA sphaTike raktatvAdipratyaya upadhAnaprakarSamagRhItvA bhavati / tathA vizeSaNaprakarSamagRhItvA vizeSye pratyayaH syAt, na tu bhavati / kiJca, ayathArthajJAnotpatteH, yathA sphaTike raktatvAdipratyayo mithyApratyayastathA vizeSaNasarUpapratyayo vizeSye syAt / kiJca, yugapada-15 sambhavAcca, *yadA ca bahavo grahItAro bhavanti guNavataH zuklAdeH tadyathA-'ghaTaH pArthivo dravyaM sanchullo madhuraH surabhiH' ityevamAdivizeSaistadA guNopakAro virudhyate / na hi zakyaM tadA dravyeNa ekaguNarUpeNa sthAtum , anekAtmakasyAviziSTatvAt / nApyekadezena guNarUpamanubhavituM zakyam , kRtsnasya ghaTAdirUpapratIteH / atha punaH sarvairghaTatvAdibhirupakAro yugapat kRtsnasya kriyate tataH sarveSAM pratyekaM grahItRNAM ghaTAdirUpagrahaNAbhAvAt sarvaguNasaGkareNa mecakadarzanam yugapat sarvarUpApatteH syAt* sphaTikavadeva, na tu bhavati / 20 tasmAdayuktastAdrUpyAt pratyayasaGkrAnterupacAraH, yamalAdivat ; nApi guNopakArAt sphaTikavaditi / / svazabdArthapravRttItyAdi / athavAyamanyo'rtho'sya vikalpasyaiva / maJcazabda iti zlokasyAntyapAde pAThAntaraM tathA bhAvazabdo dravyeSu vartate iti / tasya vyAkhyA-vizeSa eva vastu paramArthato'sti, .. na dravyArthaH sAmAnya jAtighaMTAdivekaM bhavat kiJcidasti / tasya sAmAnyasya asattvAd vizeSa eva svatantraH kalpitasAmAnyopasarjano yathA prAk prakrAntaH / kimiva ? maJcazabdavat , saiva vyAkhyA 25 gatArthA bhAvazabdasya guNaparyAyavAcitvAt / itazca tvanmativadityAdi / hetvantaramapi bhedAditi / jAtimatpakSadUSaNavadasadasatvatpakSadUSaNaM tvayaiva. kRtam-tadvato na vAcaka iti / bhinnA hi vyAvRttimantaH satvanta ivArthA ghaTAdaya iti hetu 415-2 1 dRzyatAM pR0 624 paM0 4 // 2 degvAca pra0 // 3 * * etadantargataH pAThaH pramANasamuccayavRttau prAya IdRza evopalabhyate / dRzyatAM pR0 608 paM0 13 // 4degtvApyekadezena ya0 // 5degTekuMbhavat ya0 // naya0 79 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre satvanta ivArthA ghttaadyH| bhedAnAM cAnantye sambandhAzakyatvAd vyabhicArAcAvAcaka ityuktaM prAk tvayaiva / nanu cAyaM ghttaadissu.........| yasyAbhidhAtA so'rtho'sadasanmAtrAkhyo bhedavat sattvaM vA syAt sattAmAtraM -5vA sattAsambandho vA satvanmAtraM vA ? tatra . nopohazabdo bhedAnAmAnantyAd vybhicaartH| vAcako yogajAtyorvA bhedaarthairpRthkshruteH|| tadvato nAsvatantratvAd bhedAd jaaterjaatitH| arthAkSepe'pyanekAntaH sattAdyartho'pyato na sH|| 10 evaM sanmAtrasattAdyApAdanavadihApi.........."Arabhyate vyAkhyA tvanmatavadeva / ke te vyAvRttimanta iti cet , ucyate--asadasanto'rthA ghaTAdayaH / bhedAnAM 'cAnantye sambandhAzakyatvAd vyabhicArAccAvAcaka ityuktaM prAk, kena ? tvayaiva / . atrAha-nanu cAyaM ghaTAdiSvityAdi / satvanmAtrapakSe pUrvameva hi dravyAdibhedAnabhidhAnenAnantyavyabhicAradoSau parihRtau tathehApi asadasatvanmAtrapakSe bhedAnabhidhAnena taddoSaparihAra iti taddarzayati / 15 atra brUmaH--yasyAbhidhAtetyAdi / yasyArthasya zabdo vAcaka idhyate so'rtho'sadasanmAtrAkhyo bhedavat sattvaM vA syAt , bhedavatI sabhedA sattA jAtirityarthaH, kiM tadasadasanmAtramucyate, sattAmAtraM 4161 vA bhedanirapekSA sattaiva vA, sattAsambandho vA, satvanmAtraM vA ? sadanuvRttyabhidhAnapakSavadete catvAro vikalpAH asadasatvati vyAvRttimatyapi pakSe sambhaveyurgatyantarAbhAvAt / syAnmatam-'asadasat' ityabhAvapakSo'pi sa~mbhavatIti / tanna, abhAvasya pratiSiddhatvAt, 'zabdAntarArthApohaM hi svArtha kurvatI zrutirabhidhatte' 20 iti tvayaiva svArthavacanena uktatvAdasmAbhiH svArtha eMva [ tAva] nirdhAyate ityAdinA yAvad ananyaH pratyakSa iti granthena vicArya bhASye pratiSiddhatvAt / parizeSAdetAvanta eva vikalpA bhavanto bhaveyuH 'asadasanmAtram' iti zabdArthasya / taccIsadasanmAtram / vidhivAdimatavadapohavAdimate'pi catuSTaye sthite samAna evAtrApi vicAro granthazceti tathaivAha-nApohazabdo bhedAnAmityAdi zlokadvayam / anye pAde tUpa saMhAre vizeSaH-sattAdyartho'pyato na sa iti, 'mautra'zabdalabhyAthaitAvattvAt / etacchrokadvayaM vyAkhyAtu25 kAmaH sambandhayati--evaM sanmAtrasattAdyApAdanavadihApIti tulyadoSatvavivakSA bhavantamanyAMzca pratIti 1'nanu cAyaM ghaTAdiSu dravyAdibhedAnabhidhAnena parihRto doSaH / na hyatra bhedA abhidhIyante, ki tarhi ? teSAmasadasanmAnaM sAmAnyarUpam / tasyaikatvAt sukaraH smbndhH| vyabhicAro'pi nAsti, tadabhAve zabdasyApravRtteH' ityAzayo bhAti / tulanA pR0607 paM0 24 // 2diGgAgasyaiva 'na jAtizabdaH' ityAdi kArikAdvayaM kiJcit parivartya diGgAgamataM pratividhAtumatra granthakRtopanyasyate / tulanA-pR0 607 paM0 11 // 3 dRzyatAM pR. 607 paM0 20 // 4 tatra bhA0 // 5 iSyate sArthAsada? ya0 / iSyate sadadeg bhaa0| (iSyate'sAvartho'sada? ) // 6 sabhedAzatvAjAtideg bhA0 / sabhedAMzatvAjAti yH| bhedena sahitA sabhedA ityarthaH // 7 syAnmataM masadasat pr0|| 8 sambhavIti y.|| 9evaM nirdhAryate yH| dRzyatAM pR0 609 paM0 2 // 10 dRzyatAM pR. 611 paM0 1 // 11 bhAsya ya0 // bhAMsya bhaa0| cAsya' ityapi pATho'tra bhavet // 12 taccAsadasanmAtra ya0 / 'tatrAsadasanmAtre' ityapi pATho'tra syAt // 13 dRzyatAM pR0 626 paM0 4 // Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / ne jAtizabdo bhedAnAmAnantyAd vybhicaartH| vAcako yogajAtyorvA bhedaarthairpRthkshruteH|| tadvato nAsvatantratvAda bhedaajaaterjaatitH| arthAkSepe'pyanekAntaH sattAdyartho'pyato na sH|| .. . jAtizabdastAvat sadAdiH / kasmAnna vAcakaH ? AnantyAd bhedAnAm / / Anantye hi bhedAnAmazakyaH zabdena sambandhaH kartum / na cAkRtasambandhe zabde'rthAbhidhAnaM nyAyyam , svarUpamAtrapratIrityAdi yAvad na, guNatvAdivyabhicArAt / ........ gatAthaM yAvadArabhyate / na jAtizabda ityAdi tadArambhaH / pUrvamapohazabdena sampannatvAd vizrabdhaM paravAcoyuktyaiva 'na jAtizabdaH' ityAdi paragranthameva udadikSat , [a]sadasadviziSTasanmAtra-bheda-sattA- ... sambandha-satvatpakSANAM tvadiSTAnAM vidhirUpANAM ca pareSTAnAmavizeSAditi / tadyathA-na jAtizabdo bhedAnAM 10 'vAcakaH' iti vakSyati / jotizabdastAvat sadAdiriti, yasmAt sacchabdo Atisambandhino jAtimupAdAyAtmarUpeNa dravyAdInabhedopacArAdAha tasmAdabhedopacArahetunA vyapadizyate jAtizabda iti / yathA 'siMho 416-2 mANavakaH' iti siMhazabdo mANavakaguNAnupAdAyAbhedopacArapravRtterabhedopacArahetunA vyapadizyate guNazabda iti / kasmAnna vAcaka iti hetuparipraznaH, yasmAd vAGmAtreNa na zraddhIyate / ucyate---AnantyAditi hetuH / kasyAnantyAt? bhedAnAm , yasmAt te pUrva prakRtA na cAnyaH zrUyate / Anantye hi bhedAnAmazakyaH 15 zabdena sambandhaH kartum , na hi pATaliputrAdisthA dravyAdaya ihasthena sacchabdena sahAkhyAtuM zakyAH / kartum AkhyAtum , karoteranekArthatvAt / AnanyAdvA dravyAdInAm , tathAhi-te ghaTa-paTa-rathAdibhedenAnantAH / evaM tAvat sambandhibhedAd bhedamabhyupagamyedamucyate, na tu tasya vastunaH svagato bhedo'sti / tatredameva kAraNam-yat sambandhAntaraviziSTAbhidhAyI zabdaH sambandhAntaraviziSTazabdavAcyamasamartho vaktum , gavAzvAdivat / tasmAd bhedAnAmavAcakaH / 20 __ na cAkRtasambandha ityanAkhyAtasambandhe zabda iti dviSThatve'pi sambandhasya zabdasyaivAvinAbhAvi- ... tvAdarthapratyAyakatvaM darzayati / atra cAnantyaM pAramparyeNAnabhidhAnahetuH-tato hi sambandhAzakyatA, sambandhAvyutpatteranabhidhAnaM svarUpamAtrapratIteriti yatra zabdasyArthena sambandho'vyutpanno yathA mlecchazabdAnAM tatra 1 dRzyatAM pR0 6.750 11, 25 // 2 pR. 607 paM0 13 // 3tibhedAnA pra0 / dRzyatAM pR0 460-1 // 4 tulanA-"sambandhibhedAt sattaiva bhidyamAnA gavAdiSu / jAtirityucyate tasyAM sarve zabdA vyavasthitAH // [ vAkyapa0 3 / 1133], vakSyamANairAzrayAdibhiH svasambandhibhirbhidyamAnopacaritabhedA gavAzvAdiSu sattaiva mahAsAmAnyameva jAti!tvAzvatvAdikA aparasAmAnyaM, nAnyA paramArthabhinnA sA vidyte| tathA goH sattA gotvaM nAparamanvayi pratibhAsate evamazvasya sattA azvatvamityAdi vaacym| tasyAmeva ca gavAdibhedabhinnAyAM sattAkhyAyAM jAtau sarve gavAdayo DitthAdaya AkAzAdayazca zabdA pAcakatvena vyavasthitA ityasAMkaryeNa niyatopAdhivazAjAtyabhidhAyinaH siddhaaH|" iti vAkyapadIyasya helArAjaracitaTIkAyAm // 5 saMbaMdhaH itya pr0|| 6 cAtyaMtaM pAraMparyeNAbhidhAnahetuH ya0 // 7degzakyatA nA saMbaMdhAnyutpatterana yH| zakyatA tA saMbaMdhAnyatterana bhaa0| 8'vyutpattI bhA0 / vyutpattI ya0 // Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre etAvacca.............. svAdhAro vaa| na cAsti sambhavaH / mAtrazabdApAdita sattAdyartho'pyato na sH| alamatiprasaGgena / athavA medAditi yasmAd vyAvRttimAnasadasatvAna..... sa eva doSaH, tena sahAbhUtasAmAnyatvAt , yathA satvadarthasacchabdasya ghaTAdibhedArthatvAbhAvAt tena 5sahAsAmAnAdhikaraNyaM tathA tavApi asadasadarthasacchabdasya ghaTAdibhedArthatvAbhAvAt saamaanaadhikrnnyaabhaavH| zabdamAtrameva pratIyate nArtha ityAdiH saha TIkayA bhASyagrantho draSTavyo yAvad na guNatvAdivyabhi4171 cArAdityavadhirAcAryeNa yAvatkAritaH savyAkhyAnaH sAmAnyaparIkSAkAralikhita evAtrApIti na likhyate / tadupasaMhAraH-etAvaccetyAdi yAvat svAdhAro vA / na cAsti sambhava iti yathA vicArita10 miti mAtrazabdApAditasattAdyartho'pyato na sa ityupasaMhAraH / alamatiprasaGgeneti, "bhedAt' ityeta prasaGgAgatasAkSAdvidhivAdimatadUSaNamidaM [sa]prasaGgamuktam-sattAdyartho'pyato na sa iti, mAtragrahaNasya etAvadviSayasambhavAnativartitvAt / adhunA bhavantaM prati mAtragrahaNAt tatsambhavino vikalpAsta eveti tAn dUSayiSyAmaH / tadyathAathavA bhedAditi yasmAdyAvRttimAnityAdi, 'bhedAt' ityayaM heturvyAvRttimatpakSe doSamApAdayitumitthaM 15 vyAkhyAyate / yasmAd vyAvRttimAnasadasatvAniti pUrvebhyaH pakSebhyo vizeSaM darzayati / zeSaM tulyaM yAvat sa eva atadbhedatve sAmAnAdhikaraNyAbhAva eva doSaH pratijJAtastvAM pratyApAdyate / kasmAt ? * 'tena sahAbhUtasAmAnyatvAt / 'ghaTaH' ityukte yasminnasadasattvaM ghaTe sa ghaTo'nyatra ghaTAntare paTAdau ca na vartate, ato bhinnaH, bhinnatvAccAtadbhedA ghaTAdayaH, tasmAt * tena sahAbhUtasAmAnyatvaM siddham / yo yena sahAbhUtasAmAnyastasya tena sAmAnAdhikaraNyaM na bhavati / yathA satvadarthetyAdinidarzanadaNDakaH, satvAnartho'sya sacchabdasya 20 so'yaM sacchabdaH satvadarthaH, tasya ghaTAdibhedArthatvaM nAsti tvanmatena, tadabhAvAt tena sahAsAmAnAdhikaraNyam , 417-2sAkSAdvidhivAdimata iva tavApi sacchabdo['sada]sadoM ghaTAdibhedArtho na bhavati, atastadvadeva sAmAnA dhikaraNyAbhAva iti / 1'etAvaccAtra bhavet-bhedA vA, sattAmAtraM vA, sattAsambandho vA, sattAyAH svAdhAro vaa|' ityAzayo'tra bhAti / tulanApR0 626 paM0 4 // 2'yasmAd vyAvRttimAnasadasatvAnartho'nyatra na vartate tato bhinnaH / bhinnatvAcAtadbhedatve sa eva doSaH' ityAzayaH sambhAvyate // 3 yAvana guNa bhA0 / yAvadaguNa ya0 / dRzyatAM pR0 419-2 // 4 dinAgaracite sAmAnyaparIkSAgranthe 'na jAtizabdo bhedAnAmAnantyAd vybhicaartH| vAcako yogajAtyorvA bhedArthairapRthak zruteH // tadvato nAsvatantratvAd bhedAjAterajAtitaH / arthAkSepe'pyanekAntastenAnyApohakRcchrutiH // ' iti zlokadvayaM tadvyAkhyA ca vistareNa sambhAvyate // 5 navAsti pra0 / dRzyatAM pR. 419-2 // 6 dRzyatAM pR. 625 pN08|| 7degdvaSaNa bhA0 / dveSaNa y.|| 8 dRzyatAM pR. 626 paM04 // 9** etaccihnAntargataH pATho ya0. pratau nAsti // 10dikAgena savRttike pramANasamuccaye paJcame'pohaparicchede yadabhihitaM tasya prArambhikoM'za iha pR. 607608 ityatrAsmAbhirbhoTabhASAnuvAdAt saMskRte parivartya prdrshitH| tato'gretanoM'za ihopanyasyate / sa cAtrApohaparIkSAyAM yatra | Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dinAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / 629 yatra yathA yathopayujyate tathA tathAnusandheyaH / pramANasamuccayAntargato'pohavAdaH ___"bhedeSu jAtau tadyoge doSastulyo hi teSvapi // 7 // "yato jAtiH svarUpaM ca tadvadrUpaM na yujyate / bhedarUpeNAbhidhAne'pi avazyaM jAtirUpeNa bhedAbhidhAne jAtau sAkSAd bhedeSUpacArAt tadvatIva sarvatra doSo vAcyaH, jAtAvapyabhidheyAyAM zabdasvarUpAdhyAropeNa jAtyabhidhAnAt sambhavAt / jAtiyogo jAtirUpeNa sadAdinAbhidhIyata ityatrApi yathAsambhavaM doSo vAcyaH / "tadvAMzca bheda evoktaH sa ca pUrva nirAkRtaH // 8 // 10"na jAtizabdo bhedAnAM vAcakaH' iti "pUrva nirAkRtaH sa ca jAtimAn / nanu coktam-jAtizabdo jAtimanmAtrasya vAcako na tu bhedarUpeNeti / yadyevam , "tadvanmAtre'pi sambandhaH sattA veti vicAritam / tadvanmAtraM hi tadvattvaM bhAvapratyayaH / 13sa ca sambandhe guNe vA syAt / yathoktam-samAsakRttaddhiteSu sambandhAbhidhAnaM [bhAvapratyayena ?] anyatra rUTyabhinnarUpAvyabhicaritasambandhebhyaH [ ] iti / tatrApi na vAcako yogajAtyo medAthairapRthak zruteH' ityuktam / ____ "tadvAnoM ghaTAdizcenna paTAdiSu vartate / sAmAnyamarthaH sa katham ? anekavatti hi saamaanym| tacca yadi sAmAnyavAna ghaTAdiH sa paTAdiSu avartamAnaH kathaM teSAM sAmAnyamiti yujyate? nanu ca sAmAnyavAnabhidhIyate, kimarthaM tatra sAmAnyatvamAropyate iti cet, yasmAt sacchabdaH sAmAnyasya vAcaka iti pratijJAtam / sattAdiSu ca sattAdyabhAvAt tadvAn nocyate / tasmAdarthe'vazyamarthasAmAnyamabhyupagantavyam / taccArthe nAsti / tasmAta 'tra kevalaH / tadvAn ghaTAdiH sacchabdavAcyatvAt tulyaH, na tu tadvatA kenacit [api V'.] / sattAyogau ca pUrva niSiddhau / nAnimittaH sa ca mtH| zabdazca bhinneSu nimittAbhAve'bhinno na dRSTaH / tatazca kiM na yujyate ? 1 mede jAtau ca tadyoge Psv | Vr. madhye tUbhayathA dRzyate, dRzyatAM pR. 630 paM0 29, pR0 631 paM0 32 // 2 yato jAtiH kharUpaM tadvadrUpaM ca na yujyate (?) // 3 vA Psvin 4 bhedasvarUpeNA Psvi // 5bhedAbhidhAnam (1) // 6 jAtiSu (2) sAkSAd bhedeSUpacAra iti tadvatIva sarvo doSo vAcyaH Psv' // 7 degdhAnAt sambhavaH Psv | dhAnamiti sambhavAt Psv // 8 sadAdi (2) abhidhIyate rsvi9 "yat punaretasminneva pakSe bhikSuNoktam-jAtiviziSTeSvabhidhIyamAneSu skhalakSaNAnyevAbhidheyAni prApnuvanti, teSAmAnantyavyabhicArAbhyAmavAcyatvamuktam-iti / taduktam-'tadvAMstu bheda eveSTaH saca pUrva nirAkRtaH' iti |"-shrkrikaa pR0 62 // ".."sa tu..." nyA0ra0 pR. 600 // 10 jAtizabdaH pUrva nirAkRtaH 'na jAtizabdo medAnAM vAcakaH' iti / sa ca jAtimatyapi uktaH (tena jAtimatyapi uktam ? ?) / -PSv' | 11 pR0 607 paM0 11 // 12 yaccAtra bhikSuNA jAtimanmAtraM vAcyaM bhaviSyatItyAzaGkaya vikalpitam-atha jAtimattvaM kiM jAtitadvatoH sambandhaH kiM vA sAmAnyarUpamiti / evaM ca vikalpya 'pUrvoktajAtisambandhAbhidhAnadoSo yojanIyaH' ityuktvoktamtadvanmAtre'pi sambandhaH sattA veti vicAritama' iti |"-shrkrikaa. pR0 62 / nyA0ra0 pR0 601 // 13 tena sambandho guNo vA syAt (1) / tulanA-"kiJca, apohavattvamiti matubantAdayaM bhAvapratyayaH / sa ca sambandhavAcyapi smayate / yathAha-samAsakRttaddhiteSu sambandhAbhidhAnaM bhAvapratyayena anyatra rUDhayavyabhicaritasambandhebhyaH [ ] iti / na ca sambandhasya vAcyatvamastItyuktam |"-shrkrikaa. pR0 63 / nyA0ra0pR0 601 // 14 "yadapi cAsmin pakSe bhikSuNotam-yadA gotvaviziSTaH zAbaleyo gozabdasya vAcyatvamityaGgIkRtaM tadAsau bAhuleye nAstIti tatra gozabdapravRttine syAditi / taduktam-tadvAnoM ghaTAdizcenna paTAdiSu vartate / sAmAnyamarthaH sa kathama-iti / tadapi samAnam |"-shkerikaa pR063 / "bhikSuNoktam-'tadvAnoM ghaTAdizcenna paTAdiSu vartate / sAmAnyamarthaH sa kathamiti tadvadavAcyatA // ' iti|"-nyaa0r0. 601 // 15 na yujyate Psy | 16 sAmAnyamAropyate Psy'n 17 tatra vRttioMcyate Psy | 18 avazyaM sAmAnyamabhyupagantavyam Psv 19 yasmAta VP. // 20 zabdArthaH kevalaH samaH Psv' / atra zabdaH kevalaM tulyaH Psv' | idamatrAvadheyam-PS'madhye'yaM kArikAMzo dRzyate, PS madhye tu na dRzyate / ato'yaM vastutaH kArikAMzo vRttyaMzo veti nirdhArayituM na pAryate // 21 'nAnimittaH sa ceSyate iti 'ninimittaM ca tanneSTam' ityapi vA pATho'tra bhavet // Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre tatazca vishessnnvishessytvaabhaavH| athApi [syAt ananyadravyavartini sadguNe sacchabdAd ghaTAdyAzaGkAyAM vizeSaNavizeSyabhAvo bhaviSyati nIlatarAdivaditi cet, yadyekatrAsitAdivat / tacca nAsti / nIlazabdo hi nIlatarAdiSvanyAbhAve tadvati na yujyte| nIlatvaM sambandhazca na zabdArtha ityuktam / kiJcAnyat, abhyupAye'pi naitjaaterjaatitH| nIlatarAdiSu nIlasAmAnyAbhyupagame'pi yathA nIlaguNastridhA bhinna evaM ghaTatvAdijAtimatI sajAtirnAsti yatastadvizeSAnupAdAya dravye vRttau ghaTAdivizeSe vRttirAzayeta / tasmAdidamapi na kalpanIyam / / - nanvevamazabdavAcyeSvapyAkSipteSu ghaTAdiSu tadvAnartho'vazyaM ghaTatvAdinA kenacidanubaddha iti vizeSaNavizeSyabhAvo bhaviSyatIti cet, arthaalepe'pynekaantH| arthAkSepo hi yatrArthasAmarthyAd nizcaya utpadyate yathA divA na bhute iti rAtribhojane nizcayaH / atra tu sadityukte ghaTAdiSvanizcayAt [ saMzaya iti Psvi] arthAkSepo nAsti / 'tasmAjAtizabdaH kathaJcidapi bheda-sAmAnya-sambandha-jAtimatAM vAcako na yujyate tenAnyApo tiH / tasmAt 'kRtakatvAdivat svArthamanyApohena bhASate' [pR0 607 paM0 8 ] iti sthitam / Aha ca bahudhApyabhidheyasya na zabdAt sarvathA gatiH / svasambandhAnurUpyAttu vyavacchedArthakAryasau // 12 // anekadharmA zabdo'pi yenArtha nAtivartate / pratyAyayati tenaiva na tu zabdaguNAdibhiH // 13 // [iti saGgrahazlokau Psvi] yadyanyApohapAtraM zabdArthaH kathaM nIlotpalAdizabdeSu sAmAnAdhikaraNyaM vizeSaNavizeSyabhAvazca syAt / kathaM na syAditi cet , yasmAd bhinnaH sAmAnyavizeSazabdAnAmapohya iti cet , nAyaM doSaH / te'pi apohyabhedAd bhinnArthAH svArthabhedagatau jddaaH| ekatrAbhinnakAryatvAd vizeSaNavizeSyakAH // 14 // nIlotpalAdizabdA apohyabhede satyapi svArthavizeSavyaktyarthaM sthANukAkanilayanavat svApohArthamekatra samuditAH samAnAdhikaraNabhUtAH / tathAhi-te pratyekaM svArthavizeSe saMzayahetavaH / zabdAntarasahita prakAzyArthAsambhavAcca vizeSaNavizeSyabhUtAH / nanvekAdhikaraNaM yat tad nIlamapi notpalamapi neti kathaM tad 1 nIlaM ca tadutpalaM ceti nIlotpalamityucyata iti cet , maiM hi tat kevalaM nIlaM na ca kevalamutpalam / samudAyAbhidheyatvAt, 1 nIlotpalazabdAbhyAM te samudite pratIyete, na kevale, kevalayostu varNavat tannirarthakam / yathA nIzabda-lazabdau santAvapi nIlAbhidhAne nirarthako [eva Psvi] evamatra [ api Psvi]-Psvic. ed. D. ed. pR0 67 B-69 A / N. ed. pR0 75 B-77 A | Psvs. N. ed. pR0 159 5-160 B | P. ed. pR0 157 B-159 B // asya savRttikasya pramANasamuccayasya jinendrabuddhinA viracitA vizAlAmalavatI vyAkhyA bhoTabhASAnuvAdAt saMskRte parivAtropanyasyate "medeSvityAdinA tadvatpakSe'bhihitaM doSaM pakSAntareSvatidizati / uttarArdhena atraivopapattimAha / jAtirUpaM bhedeSu na yujyate, zabdasvarUpaM jAtau, zabdasvarUpavajAtirUpaM smbndhe| sambandhirUpeNa sato'rthasya svayaM vacanaviSayIkartumazakyatvAda 1 'ananyadravyavartI sadguNaH' ityapi pAThazcintyaH // 2 zarkarikA pR. 64 / tulanA-"taduktam-mA bhUdarthAntare vRttiyokatrAsitAdivat / prakarSAdiviziSTatvam' iti / evaM cAzaGkaya dUSitam-'naivaM jAterajAtitaH' iti |"-nyaa. ra0 pR. 601-602 // 3 'dravye vartamAnasya' iyapi pATho bhavet // 4 zarkarikA. pR. 64 / nyA0ra0 pR. 602 // 5 arthAkSepo nAma PS 6 devadatto divA na Psv' // 7 yasmAjAtizabdaH Psv* // 8 iti yat tadeva sthitam Psy* // 9 naya cakravRtti. pR0427-2 / 'svasambandhAnurUpeNa'-zarkarikA. pR0 46 // 10 "bhAvazca kathaM syAt Psy | 11 tattvasaM0paM0 pR. 307 / sanmativa0 12 samudayena Pavi-213 nIlaM cotpalaM ceti cet, ucyate-na hi tat kevlN......"Psvi|| 14 tattvasaM0paM0 pR. 308 / snmtiv0|| 15 'nIlotpalazabdAbhyAM. samuditAbhyAM taducyate na kevalAbhyAm, kevalaM tu varNavat tannirarthakam / ' ityapi pAThaH Psvi VT. anusAreNa sambhAvyate // . Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dizAgapraNItApohayAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / vazyamityuktam / nanu tadvatpakSAd bhedapakSasya ko vizeSa iti cet, tadvatpakSe sajjAtirUpeNa sacchabdenAbhidhAnam , bhedapakSe tu dravyAdirUpeNa / evaM hi te bhedarUpeNAbhihitA bhavantIti vizeSaH / tatrApi dravyatvAdiSu sAkSAd bhedekhUpacAra iti pUrvavadeva doSo vaktavyaH-sAkSAd upacArapravRttatvaM krameNAnabhidhAnaM guNopakAravirodhazceti / sambhavAditi jAtyabhidhAne 'prakarSaH syAd vinA dhiyA' ityasyAsambhavAt / sambandhAbhidhAne'pyata eva 'sambhava'vacanam / nanu pUrva sambandhasyAnabhidheyatvamuktaM tat kathamidAnIM sadrUpeNAbhidhAnamAzrIyate kathaM cAtra abhedopacAraH sambandhasyAGgIkriyate ? pUrva hi asattvabhUtatvAd AkhyAtArthe zabdasyAbhedopacArAnupapatteranabhidhAnamuktam , sambandho'pyasattvabhUta eva, tat kathaM tasya sattvaM sacchabdenAbhedopacAro vA ? abhedopacArAbhAve ca kutaH pUrvoktadoSaprasaGgaH ? atha sattayA abhedopacAreNa sa ucyate kathaM sadyogazabdayoH sAmAnAdhikaraNyAnupapattiriti cet, nAyaM doSaH, sambandhAbhidhAnamabhyupagamyAsya doSasyoktatvAt / 'yadi ca sambandho'bhidhIyate tathApi tadvatpakSadoSAnatikrama eva jAtimatA tulyasAmarthyAt' iti darzanArthamidamuktam / tadvAMzcetyAdinAsya pakSAntaratvameva nirAkaroti / nanu coktamityAdinA pakSAntaratvaM darzayati / atra bhedA bhedarUpeNa nAbhidhIyante, kiM tarhi ? jAtimatAM teSAM yannivizeSa rUpaM sattvenAropitaM tadeva bhedarUpAsaMspRSTamabhidhIyate / tathA ca bhedapakSAt pakSAntaramevedamiti manyate / yadyevam ityAdinA jAtiyogapakSayorantarbhUtatvAdasya pakSAntaratvaM niSedhati / kathaM punastadvanmAnaM sattA sambandho vA bhavatIti ceducyate-tadvanmAtraM hi iyAdi / 'mAtra' zabdena vizeSanirAkaraNe sAmAnyaM sarvAnugatirUpaM zabdArtha ityuktaM bhvti| tacca pravRttinimittatvAd bhAvapratyayena ucyamAnaM sattAM sambandhaM vA vihAya nAnyadupalabhyate, bhAvapratyayasya tatraiva vihitatvAt / idamAgamena darzayitumAha-samAsakRttaddhiteSu ityAdi sambandhasyAbhidheyatve AgamaH / rAjapuruSatvaM pAcakatvam aupagavatvamityeteSu samAsAdiSu svasvAmi-kriyAkAraka-nimittanaimittikasambandhA ucyante yathAsaMkhyam / tato'trApi sacchabdaH kRdantatvAt sambandhavAcakaH syAt / anye'syaivApavAda vadanti-anyatretyAdi / ayaM guNavAcitve AgamaH / rUDhe..... atra jAtimAtramabhidhIyate, na sambandhaH / abhinnarUpAt taddhitAt..... atra ca guNa evocyate / avyabhicaritasambandhAt..... 'atra tadeva sattvamabhidhIyate, na sambandhaH / tadvAnoM ghaTAdirityAdinA anekatrAvartamAnatAyA hetuH prakAzitaH / sAmAnyamarthaH sa kathamiti pramANaphalam / yadanekatra na vartate tanna sAmAnyam , svalakSaNavat , tadvAMzca tathA, iti vyApakAbhAvaH / sAmAnyaM hyanekatra vartate iti vyatirekaH / taccetyAdinA hetorevArtha vivRNoti / kathamityAdibhiH pratijJArtham / nanu cetyAdinA siddhasAdhyatAmAha, tadvataH sAmAnyarUpatvenAniSTatvAt / tadaniSTatvaM sAmAnyarUpAropasya prakAzayannAha-kimarthamityAdi / yasmAdityAdi siddhasAdhyatAyAH pratividhAnam / evaM manyate-sambandhasaukaryAdavyabhicAravacanAcca sacchabdasya sAmAnyavAcitvamAzrIyate bhedazabdaiH saha sAmAnAdhikaraNyAbhyupagamAca, sAmAnyavizeSabhAvAbhAve sAmAnAdhikaraNyaM nopapadyata iti / tathAhi-sAmAnyazabdAd nirvizeSaM pravartamAnA buddhirvizeSazabderbhedAntarebhyo vyavacchidya viziSTaviSaye'vasthApyate / tat sAmAnyAbhAve nopapadyate / atra ca sAmAnyena tadvAnityabhyupagame vikalpadvayam-kiM sattAdisAmAnyasya tadvattvam Ahokhit tadvato ghaTAdeH samAnatvamiti / tatra pUrvasyAsambhava iti darzayati-sattAdiSu cetyAdi / sattAdiSu jAtyantaraM nAsti jAtInAmajAtitvAt / tato'vazyaM dvitIyavikalpo'bhyupagantavya iti darzayati-tasmAdityAdi / athai iti prakRtatvAt tadvati ghaTAdau / syAdetat (?) nanu tatraiveti cet, atrocyatetaccetyAdi / kasmAnAstIti cet, yasmAdityAdi / kevalavacanena abhidheyaM tulyaM niraakroti| zabda evAbhidhAyaka ete[SAM] tulyaH, na vAcyamevaM kinycidpiityrthH| tadvatA kenacidapi neti, abhidhAnasAmyenaiva eteSAM samAnatvam, na tvabhidheyena tadvadvasturUpeNa kenacidityarthaH / nanu sattA zabdakharUpeNa tadvatI abhidhIyate, sambandhazca sattArUpeNa / tasmAt sattAyAH sambandhasya vA abhidheyena tadvatA tulyatvaM bhaviSyatIti cet, ucyate-sattAyogI cetyAdi / bhede jAtau ca tadyoge doSastulyo hi teSvapi [pR0 630 paM0 2] ityAdinA pUrvameva nirAkRtaM jAtiyogayostadvattvenAbhidhAnam / yadi ghaTAdiSu zabdaH samAnastadA sa eva zabdaH zabdatvena tadvAn teSAM sAmAnyaM syAditi cet, ucyate-nAnimitta ityAdi / ......... nimittavato yasya zabdasya yatra nimittAbhAvaH tasya tatra yogo bhavituM nAhati yathA daNDazabdasya daNDarahite purusse| ghaTAdiSvapi nimittavato jAtizabdasya nimittAbhAva iti kaarnnaanuplbdhiruktaa| tatazcetyAdau yadi sAmAnyamabhidheyaM tatastadvizeSyArtha ghaTa ityucyata iti sAmAnAdhikaraNyaM syAt / sAmAnyAbhidhAnAbhAve kiM kasya vizeSyam ? tatazcAbhyupagamahAniH / athApIti sAmAnyavizeSabhAvAbhAve'pi prakArAntareNa vizeSaNavizeSyatvaM grAhayati / dravyAntare na vartata iti ananyadravyavartI sahuNo ghaTAdi dravyam / sahuNa iti sattAguNavAnityarthaH, sattA guNo'syati kRtvA / anenAtulyatvamucyate / evamatulyatve satyapi sacchabdAdU ghaTAdyAzaGkAyAM vizeSaNavizeSyabhAvo bhaviSyati nIlatarAdivat / nIlaguNavad dravyaM nIlatarAdidravyAntare'tadguNe na vartate Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre iti tadasAmAnyam , tathApi nIla ityukte yo'yaM nIla ityuktaH sa kiM nIlatara AhokhinnIlatama iti vizeSAzakA bhavati, tato nIlataro nIlatama iti bhedazabdavizeSyate evaM sadityukte yaH san ayaM kiM ghaTa Ahosvit paTa iti ghaTAdyAzaGkA bhavati tatastacchabdaivizeSyate ghaTaH paTo veti / yokatrAsitAdivaditi ..............taccedaM nAsti / kuta iti cet, ucyate-nIlazabdo hItyAdi / nIlazabdo hi nIlaguNavad dravyamAha / tacca nIlatarAdidravyAntare na vartate / yannIlatvaM vartate tatsambandho vA tasya zabdArthatvaM na bhvti| tasmAdatrApi nAnimittaH sa ca mataH [pR0 paM. 19] ityetat samAnamiti dArzantikena samAnasya dRSTAntasyApyasiddhireva / abhyupAye'pIti, yadyapi dRSTAntaH sidhyati tathApi sattAyAM tattulyatvaM nAsti / taddarzayati-naitajjAtarajAtita iti| na vidyate ghaTatvAdijAtirasyAM sattAjAtAvityevam ajAtiH sajjAtiH ajAtimatIti sattAyAM ghaTatvAdayo jAtivizeSA na santi nIlaguNe nIlatarAdivizeSavat yatasta dvizeSAnupAdAya dravye varteta / ...... ...tasmAt sacchabdAd ghaTAdivizeSAzaGkA na yuktA / nIlaguNastu anekabhedaH / sa ekatrApi dravye vartamAnaH khavizeSAnupAdAya 'yathAbhisambhavaM vartata iti tadvAcinIlazabdAnnIlatarAdyAzaGkA yujyata iti darzayati / nanvevamiti prakArAntareNa vizeSAzaGkAsambhavamAha |........"tdvaanrtho'vshy mityAdi / jAtimAnoM hi zabdenopAttaH / sa ca niyogAdeva ghaTatvAdisAmAnyena kenacidanubaddhaH / tatazca tatsAmAnyabhedAkSepe ghaTAdivizeSa AkSipyata iti / imamapi vikalpaM nirAkurvannAha-athokSepe'pyanekAnta iti / athokSepo hItyAdinA akSeipasya svarUpamAha / tadabhAvamatra daze yituM yathA divA na bhuGkaiti vaidharmyanidarzanam / atra tvityAdinA vaidharmyaprayoge pakSadharmamupadarzayati / AkSepo nAstIti pramANaphalam / yatrAkSepastatra nizcayaH yathA divA na bhuGkte ityatra rAtribhojane / sadityabhidhAne ca ghaTAdiSu na nizcayaH, kiM tarhi ? sandehaH / iti svabhAvavirodhaH |........"tsmaadityaadinaa yathoktajAtyAdyabhidhAnaniSedhopasaMhAreNa svapakSameva darzayati / ...... ......"Aha iti arthagamyAMzasandarzanena anyApohameva zabdArtha graahyti| bahadheti ziMzapAdivizeSeNa puSpitaphalitAdivizeSeNa caanekvidhtve'piityrthH| abhidheya iti ziMzapAdirarthaH / tasyaiva anekavidhatve'pi na zabdAt sarvathA gtiH| svasambandhAnurUpyAditi svasambandho'vinAbhAvitvaM tadanvayavyatirekalakSaNam / sa ca tatsAmAnyApekSayA, na tu vizeSApekSayA / tasmAd yAdRzaH sambandhaH pratyAyakatvamapi tAdRzameva yujyate / idamuktaM bhavati-sAmAnyApekSayAsya sambandhaH, sAmAnyaM ca vyavacchedarUpameva yathoktavat anyasyAyogAt / tasmAd vyavacchedameva kurvan pratyAyayatIti / atha kenAMzena pratyAyayatIti cet, ucyate-anekadharmA zabdo'pItyAdi / svsaamaanydhrmrnekdhrmaa| yenArtha nAtivartata iti sAmAnyadharmeNa vRkSatvAdinA yena na vyabhicarati pratyAyayati tenaiveti anena sa eva dharmaH pratyAyaka ityarthaH / evakAreNa yadvayavacchedastad darzayati-na tu shbdgunnaadibhiriti| Adizabdena zabdajJeyatvAdayo gRhyante / apratyAyakatvaM tessaamvybhicaaritvaat| tathAhi-te vRkSArtha vinApi rasAdiSu dRSTAH, na tu vRkSazabdatvAdi sAmAnyam / yadyanyApohamAtramityAdi / ....."kthmityaadi.........| kathaM na syAditi cedityAdi / yasmAda bhinna ityAdi apohyabhedena sahacArAdarthabhedaM darzayati / ayaM hetuH / ye bhinnArthAsta na samAnAdhikaraNA na ca vizeSaNavizeSyabhUtAH, ghaTapaTAdizabdavat , nIlotpalAdizabdA api tatheti vyaapkvirodhH| te'pItyAdi / yadyapi apohyamedAda bhinnArthAstathApyasti vizeSaH svArthamedagatI jaDAH pratyekamiti zeSaH / svArthaH sAmAnyamutpalazabdasyotpalamAtram, tadbhedA raktotpalAdayaH / nIlazabdasyApi nIlamAtram, tadbhedA bhramarAdayaH / tadgatau jaDAH saMzayahetavaH / anena pratyekaM svArthabhede saMzayahetutvam arthApattyA sahitAnAmeva nizcayahetutvaM vizeSa uktH| yasmAdevamutpalanIlAdizabdAnAM parasparArthe svArthavizeSe pratyekaM saMzayahetutvaM sahitAnAmeva nizcayahetutvaM tasmAdekasmin vastuni nIlotpalamityabhinnakAryatvaM viziSTAbhivyaktilakSaNaM yujyte| tasmAdekatrAbhinnakAryatvAt sAmAnAdhikaraNyaM tasmAca vizeSaNavizeSyabhAva uppdyte| ............. apohyamede satyapi iti, idamapi pUrvavadapohyabhedenArthabhedaM darzayati / svArthavizeSavyaktyarthamiti svArthavizeSa utpala. nIlAdizabdAnAmutpalanIlAdiH, tadabhivyaktyarthamiti / anenAbhinnakAryatvamuktam / sthANukAkanilayanavat svApohArthamiti nIlasAmAnyotpalasAmAnyayoH [apohArtham ] ekatra samuditA iti / ........tathAhi-te pratyekaM svArthavizeSe sNshyhetvH| arthApattyA sahitAnAM nishcyhetutvmucyte| yasmAd nIlotpalAdizabdAH pratyekaM svArthavizeSe sandehahetavaH sahitA eva nizcayahetavaH, tasmAt sAhatAH svArthavizeSakArthavyaJjakAH smaanaadhikrnnbhuutaaH| zabdAntarasahitaprakAzyArthAsambhavAccetyAdi / zabdAntareNa nIlAdizabdena sahitasya utpalazabdasya prakAzyo viziSTo'dhaH sa utpalazabde kevale na , 1 yathAnIlasambhavaM (2) P. ed. // 2 vaidhopayoge D. ed. / vaidhopayogena P. ed. // Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / 633 zabdamAtraM hi....."tannimittAbhAvAt chatridaNDivat / bhedAd vyAvRttisAmAnyAnAm ..........ekasminnarthe yadA bahavo vaktAro bhavanti 'ghaTaH pArthivo dravyaM san zuklaH' ityevamAdivizeSaistadA so'rtho ghaTarUpeNa kRtsno vAbhidhIyeta ekadezena vA ? na tAvat kRtlaH, vaktrantarasya pArthivatvenAbhidhAnAsambhavaprasaGgAt / anyatarasAmAnyavizeSaNAbhAvaH, kRtsnAbhidheyasvarUpopAdAnazabdAbhihitatvAt, ghaTa- 5 zabdamAtraM hItyAdi tvanmatadoSoktistulyA tavApi yAvat tannimittAbhAvAt chatridaNDivaditi / yathA chatranimittazchatrI daNDanimitto daNDI bhinnanimittatvAt paraspara ma]samAnAdhikaraNau tathA vyAvRttimatsacchabdapakSe'pIti / 'bhedAd vyAvRttisAmAnyAnAmityAdi, vidhipakSadUSaNavadihApi vyAvRttisAmanyavadbhedAdanyadevAsadvyAvRttisAmAnyAt [a]ghaTanivRttisAmAnyam , ataH 'san ghaTaH' iti bhinnavyAvRttiviziSTasanghaTatvasAmAnyayorbhedAditi / ata UrdhvaM tulyagamanIyameva vidhipakSadUSaNena sarvamiti tadvyAkhyaiveyaM 10 likhyate- ekasminnarthe ghaTAdau ghaTatva-pRthivItva-dravyatva-sattvAdibhinneSu vaktRSu kazcid 'ghaTaH' iti brUte kazcit 'pRthivI' ityAdi yAvat 'san' iti, tatra ghaTAbhidhAne so'rtho ghaTarUpeNa kRtsno vAbhidhIyeta, ekadezena vA ? na tAvat kRtsnaH, tasminneva kAle vaktrantarasya pArthivatvenAbhidhAnAsambhavaprasaGgAt, na hi [a]ghaTavyAvRttirUpasAmAnyaM gRhItvA'tadrUpAbhiprAyizabdaprayogo yuktaH, sa cetaravaktRvazAt kRtsno ghaTarUpeNa sthita ityasambhavo rUpAntarasya kRtsnasyaikasya / [aneka?]vRttisAmAnyarUpapratItestadvatastatsArUpyeNa yugapad 15 vaktrabhiprAyabhedena yukto 'bhAvaH san ghaTaH' iti prayogaH / atra sAdhanam-anyatarasAmAnyavizeSaNAbhAva iti pratijJA / kRtsnAbhidheyasvarUpopAdAnazabdAbhihitatvAt , yatra kRtsnAbhidheyasvarUpaM tadupAdAnena zabdenAbhidhIyate tatrAnyasya sAmAnyavizeSaNa sambhavati / evaM nIlazabde'pi utpalazabdena sahitasya yaH prakAzyaH sa kevale na sambhavatIti zabdAntarasAnnidhyena viziSTArthe pravRtteH parasparaM vizeSaNavizeSyabhAvaH / .....'nanvekAdhikaraNaM yat taditi, vigrahakAle 'nIlaM ca tadutpalaM ca' iti kriyate tasmAt pRcchati / anena yaduktaM 'zabdAntarasahitenaiva zabdena vizeSyArthaH prakAzyate' ityatrAbhyupagamabAdhAmAha / na hi tat kevalaM nIlam iti kevalanIlaniSedhena nIlazabdamAtravAcyatvasya nissedhH| evaM naca kevalamutpalamiti utpalazabdamAtravAcyatvasya kevalasya / tathAhi-kevalanIlazabdena kevalotpalazabdena ca yadabhidhIyate tat kevalaM nIlaM kevalaM cotpalamiti prasiddham / kasmAt punaH nIlotpalazabdAbhyAM kevalAbhyAM tannAbhidhIyata iti ceducyate-samudAyAbhidheyatvAditi / yasmAt sahitAbhyAmeva nIlotpalazabdAbhyAM so'rtho'bhidhIyate na kevalAbhyAm , anyathA ekena tadarthasyAbhihitatve paryAyazabdavat tayoH saha prayogo nopapadyate / tato'nena vigrahakAle'pi sahitAbhyAM nIlotpalazabdAbhyAM tadabhidhIyata ityabhyupagamAd nAbhyupagamabAdheti darzayati / nanu kevalAbhyAM kiM pratIyate iti cet , na kiJcidapi, yasmAd varNavat tannirarthakam / kathaM punaraMzAnAM nirarthakatve tatsamudAyasyArthavattvamiti ceducyate-yathetyAdi |"-vishaalaamlvtii. VT. D. ed. pR. 248 A-258 A , P. ed. pR. 280 A-291 B // 1'zabdamAtraM hi tulyaM nArthaH / zabdazca nimittamupAdAya pravartate, ato vyAvRttimatpakSe vyAvRttimatAM bhedAnna sAmAnAdhikaraNyam , ekatra tannimittAbhAvAt chatridaNDivat' ityAzayo'tra bhAti // 2 yAvattamittAbhAvAt y0|| 3degbdamapekSepIti ya0 // 4 medAdvAbhyAvRtti bhA0 / bhedAdvA vyAvRtti ityapi pATho'tra bhavet // 5vaktRSu vaktRSu bhA0 / vaktRSu 2 ya0 // 6degtvAtadrUpA ya0 / tvatadrUpA bha0 // 7degmattadvata bhA0 // naya080 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre pArthivatvAdivat / athAsyaikadezaM gRhNAti, tadayuktamapratIteH / na hi vyAvRttisAmAnyazabdaistadvata ekadezo vaktuM zakyaH, atadasatvatsAmAnyaviSayatvAt , yathA AcAryo mAtula iti / athApi syAt-asadyAvRttijAtimati bahvAzaGkAyAM ghaTAdibhedavAci 5 prayogasyAbhAvo dRSTaH, yathA paraM prati tvadudAhRtaghaTapArthivatvoktau 'yadi ghaTatvena samastaM vastu viziSTaM 414-1 tataH pArthivatvasyAvakAzAbhAvAnna yujyate' iti iSTo doSastathA yadyaghaTatvanivRttiviziSTaM vastu samastamuktaM tato'pArthivanivRttiviziSTaM na yujyata iti samAnaH / athAsyaikadezaM 'ghaTaH' ityaghaTanivRttyA gRhNAti ekaH, aparo'pArthivanivRttyA dezaM 'pArthivaH' iti gRhNAtIti matam tadayuktamapratIteH, na hi nimittAntarairucyamAnasya ekadezapratItirdRSTA yathA AcAryo 10 mAtula iti tathA na hi vyAvRttisAmAnyazabdaistadvata ekadezo vaktuM zakyaH / kasmAt ? atadasatvatsA mAnyaviSayatvAt / atasya anyasya vyAvRttasya asattvam, tadasyAsti 'san ghaTaH' ityAdisAmAnye, sa viSayo'sya zabdasya so'tadasatvatsAmAnyaviSayaH, yatrAtadasatvatsAmAnyaviSayatvaM zabde tasyaikadezo na zakyo vaktum / kimiva ? AcAryo mAtula ityAdinimittAntaroktaikadezAnuktivat / / athApi syAdityAdi paramatAzaGkA / yathA vidhivAdimatamAzaGkayate tathApohavAdimatam-asadvyA15 vRttijAtimatItyAdi zabdavizeSitagranthamarthatastulyaM yAvad nIlatama iti veti / asya vyAkhyA 1"sambandhibhedenaika evArtho'nekarUpatvena pratibhAsata ityatra bhASye [ pA0 ma0 bhA0 3 / 3 / 18] nidarzanamupanyastaM vyAcaSTe-AcAryoM mAtulazceti yathaiko vyapadizyate / sambandhibhedAdarthAtmA sa vidhiH paktibhAvayoH // [vAkyapa0 3 / 8 / 63], uktamidaM bhASye-upAdhyAyasya ziSyo mAtulasya bhAgineyaM gatvAha-upAdhyAyaM bhavAnabhivAdayatAmiti / sa gatvA mAtulamabhivAdayate / tathA mAtulasya bhAgineya upAdhyAyasya ziSyaM gatvAha-mAtulaM bhavAnabhivAdayatAmiti / sa gatvopAdhyAyamabhivAdayata iti / atra ca yathaiko'rthaH kazcit pratyupAdhyAyo bhavati kaJcit prati mAtulo bhavati tathA sa prakAraH paktibhAvayobaudhe ca / svagatavizeSApekSayA sAmAnyakhabhAvo'pi pacirbhAvaM prati vizeSaH, bhAvaH punaH paciM prati sAmAnyameva / " iti vAkyapadIyasya helArAjaracitavRttau 3 / 8 / 63 // 2 tulanA-"yadapi ca bhikSaNA zaGkitam-'mA bhUt piNDAntareNa vizeSaNavizeSyabhAvaH / tasminneva piNDe sattAdiviziSTe'bhihite'paratadgatavizeSAkAMkSAyAM vizeSaNAdivyavahAro bhaviSyati 'san ghaTaH' iti / yathA nIlazabdena nIlaguNe'bhihite tadgata vizeSApekSayA tarabAdivizeSaNaM bhavati nIlataro nIlatama iti' [ ] iti / taduktam-'yokatrAsitAdivat [pR. 630] iti / evaM cAzaya parihRtam-'yuktaM tatra nIlo guNaH prakarSAprakarSAdi. bhedbhinnstrbaadibhirvishessyte| sattAjAtistu ghaTAdijAtizUnyA svAtmaviziSTaM padArtha pratipAdayantI naiva ghaTatvAdInAkAkSatIti na tatra vizeSaNAbhidhAnaM bhavati' [ ] / taduktam-'naitajjAterajAtitaH' [pR0 630] iti / tadetadapi samAnam / tavApi hyasadapohe naivAghaTApoho'sti / atazcAtmanyavidyamAnamaghaTApohamasadapoho naivAkSeptaM samartha iti tai ghaTApohai vizeSyate yathA'nIlApohaH svagatairaprakarSApohaivizeSyate / tadetat srvmaah-'naatmnyvidymaantvaadvishessaapohsuucnm| tasmAnna tairvizeSyatvaM prakRSTatvena nIlavat // 132 // ' iti / yat punaH 'azabdavAcyaireva ghaTAdibhiH sajjAtyAkSiptairvizeSaNAdivyavahAro bhaviSyati' [ ] ityAzaya bhikSuNA dUSitam-'anaikAntiko ghaTAkSepaH, paTe'pi saGkrAntisambhavAt [ ] iti / taduktam-'arthAkSepe'pyanekAntaH' [pR0 630 paM0 7] iti / tadetadapi [ samAnam ] / na hyasadapoho'naikAntiko dhUmavadagnimaghaTApohamAkSeptuM samartha ityAha-'arthAkSepo'pi nAstyeva sandehAlliGgaliGgivat / ' iti |"-mii0 zlo0 vA0 zarkarikA. pR0 64 // 3 tulanA-pR. 608 paM0 14 // .. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dimAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / 635 zabdaiH sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyati tatsAmAnyaguNatvAt tadvAcizabdasyApi tadvyavacchedyaviSayatvAt / yatra yatra tatsAmAnyaguNatvaM tatra tatra sAmAnAdhikaraNyaM dRSTam , tadyathA ananyadravyavartini nIlaguNe'nIlanivRttisAmAnyasya nIlatarAdidravyavRttitvAt taiH saha sAmAnAdhikaraNyaM bhavati nIlataro nIlatama iti vaa| na, sAmAnyavizeSabhAvasya tacchabdArthAbhAvAt sampradhAryatvAt / yatazca nIlazabdo'pi na dravyaM nIlatvenAha, kiM tarhi ? anIlavadabhAvam / tatra ca na nIlAdibhedAnAM kasyacidapi sambhavaH / anIlAbhAvabhAvatvAnneti cet, evaM vidhizabdArthatA tarhi / yasmAdevaM sato'pi na sAmAnAdhikaraNyam , abhuutsaamaanyvishesstvaat| yadyapi tadvad ghaTAdi paTAdiSu na vartate tathApi ekatrAtadvyAvRttyAdhAre vartate sattA, tato bahvazaGkAsti, 10 tasyAM ca satyAM ghaTAdibhedavAdibhiH zabdairyeSu sA sattA vartate taistadvAcibhiH sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyatIti pratijJA / tatsAmAnyaguNatvAditi hetuH, sA sAmAnyaguNo yeSAM te bahavo'stitsAmAnyaguNAH, tadbhAvAt tatsAmAnyaguNatvAt / tadvAcizabdasyApi tadvyavacchedyaviSayatvAt , tayA sattayA vyavacchedyAH sarve viSayA arthAH, te viSayA asya zabdasya sa tadvyavacchedyaviSayaH, tadbhAvAt tadvyavacchedya-418-2 viSayatvAt / yatra yatretyAdhupanayaH kAryaH / dRSTAntaH-tadyathA ananyadravyavartinItyAdi, anIletaro.hi 15 nIlaguNo'nanyadravyavartI dravye 'nIlaguNa eva vartate, nIlatarAdiSvavartamAne'pi tasmin nIlaguNasAmAnye anIlanivRttisAmAnyasya nIlatarAdidravyavRttitvAt taiH saha sAmAnAdhikaraNyaM bhavati, yathA nIlataraH paTo nIlatama iti veti / sodAharaNopasaMhAre parihAre vayamatra brUmaH-tacca na, sAmAnyavizeSabhAvasya nIlatvanIlaguNadravyAderanIlatvAnIlaguNadravyanivRttilakSaNasya tacchabdArthAbhAvAt sampradhAryatvAt , nIlatvajAtizabdArthasyAtavyAvRttilakSaNasya nIlaguNazabdArthasya cAbhAvAdanIletarajAtiguNadravyadRSTAntAbhAvAt tatsAmAnya- 20 vizeSabhAvo'trApi sampradhAryaH / tadbhAvanAhetuH-yatazca nIlazabdo'pItyAdi, so'pi hi nIlazabdo na dravyaM nIlatvenAha yattattaratamAdiprakarSabhedasya sAmAnyaM syAt , kiM tarhi ? [anIlavadabhAvamanIlatvajAteranIlaguNasya vA nivRttimAha / tatra cAbhAve na nIla-nIlatara-nIlatamAnAM bhedAnAM kasyacidapi sambhavaH / tasmAdabhAvamAtrAbhidhAnAd nAsti sAmAnyavizeSabhAvaH / anIlAbhAvabhAvatvAd neti cet / syAnmatam-anIlatvajAtiguNAbhAvo nIlaguNadravyabhAva 25 eva, sa ca sAmAnyaM nIlAdibhedAnAm , iti cenmanyase / atrocyate-evaM vidhizabdArthatA tarhi, sa eva nIlatvajAtiguNAdhAradravyasya 'vidhiH / astu, ko doSa iti cet, ucyate yasmAdevaM sato'pi na 419.1 sAmAnAdhikaraNyaM tvaduktanyAyena abhUtasAmAnyavizeSatvAt , ananyadravyavartini nIlaguNe nIla-nIlataranIlatamaprakarSabhedAbhAvAt sAmAnyavizeSatvAbhAvaH / tasmAdabhUtasAmAnyavizeSaviSayatvAt tvaduktanIla 1 tulanA-pR0 474-1 // 2 arthazabdasya pra0 // 3 tulanA paM0 28 / pR0 630 paM0 1 // 4 'nIlaguNe' iti saptamyantametat ||5deglkssyaabhyniilgunn bhA0 / lakSabhyA nIlaguNa ya0 / (deglakSyasya nIlaguNa ?) // 6 vidheH pra0 // Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre upetyApi tu sAmAnya vizeSatvA bhAvamasadaghaTAdivyAvRttimatAM brUmo jAterajAtitaH / na hyabhidhAnapratyaya hetAva sadabhAvAtmikAyAM sajjAtAvaghaTAbhAvAdyAtmikA ghaTatvAdijAtirasti yathA nIlaguNe dravye nIlaprakarSa bhedaH yato'sadasatvato'ghaTAbhAvaghaTatvAdInupAdAya pravarteta / na cAvidyamAnaH svAtmanyartho vizeSaNena zakyate vizeSyavastunyadhyAropayituM svarUpavat / tasmAt" sAmAnAdhikaraNyaM syAt / na sad ghaTAdi vizeSayiSyati, avidyamAnatadrUpatvAt, nIlamiva madhuram / arthAkSiptastarhi ghaTAdayo bhavitumarhanti, asadvyAvRttimato'nyatamaghaTatvAdi 636 10 nIlatarAdivat sAmAnAdhikaraNyAbhAva iti dRSTAntAsiddheH saMcchabde'sadvayAvRttyA bhedAnAmasadvayAvRttipakSe vidhipakSe vA nAsti sAmAnAdhikaraNyam / upetyApi tu, na vyAvRttimadabhidhAnaM sacchabdena, asadvyAvRttimataH sato'bhidhAnamabhyupagamyAi sAmAnyavizeSatvAbhAvamasadaghaTAdivyAvRttimatAM brUmaH / kutaH ? jAterajAtitaH, nAsyAM jAtirvidyata iti [a]jAtiriti vigrahAt sAmAnyAnAmasAmAnyAdhAratAM darzayati / na hyabhidhAnapratyaya hetAvityAdi yAvat pravarteteti, sadabhidhAna- pratya[ya] yorheturasadabhAvAtmikA sajjAtiH sattA, tasyAM tvaghaTAbhAvAtmikA ghaTatvajAtirnAsti, yathA nIlaguNe dravye nIlaprakarSabheda iti dRSTAntadASTantikayorvaidharmyaM darzayati / 15 yato'sadasatvato vastunaH aghaTAbhAvaghaTatvAdInupAdAya pravartetetyasambhavamanyonyeSu darzayati / dravyANi tAvadapohavAdinaste'smAkama satyopAdhisatyavizeSavidhivAdinAmiva ghaTAdyabhidhAnAnAM na hetavaH / yAnyaghaTAsattvAdIni tatkAraNAni tAni nAsadasattAyAM santi / tasmAjjAtirajAtiriti siddham / 419-2 tataH kim ? tato na cAvidyamAnaH svAtmanyarthaH sattA- nIlatvAdivizeSaNena zakyate 2 vizeSyavastuni ghaTotpalAdAvadhyAropayitum / kimiva ? svarUpavaditi vaidharmyadRSTAntaH, yathA svarUpaM 20 zabdo vizeSye 'dhyAropayati na tatheti / tasmAdityAdi prastutopasaMhAro yAvat sAmAnAdhikaraNyaM syAditi rgatArthaH / prayogazcAtra - na sad ghaTAdi vizeSayiSyati, avidyamAnatadrUpatvAt, avidyamAnatadrUpatvaM pratipAditatvAt siddham / nIlamiva madhuramiti dRSTAnto gatArthaH / arthAkSiptAstatyAdi / yadi ghaTAdayo'tadbhedatvAdanAkSiptAH sAmAnyanAma sAmAnyatvAt arthatastarhyAkSiptA bhavitumarhanti / kutaH ? asadvyAvRttimato'nyatamaghaTatvAdisAmAnya vizeSAnubaddhatvAt, 25 asadvyAvRttimaddhi vastu ghaTatvAdInAM sAmAnyavizeSANAmanyatamenAvazyamanubaddham, aMsaccenna bhavati avazyaM sad bhavati, sacca ghaTatvAdyanyatamaditi paro manyeta / 1 'tasmAdasadapohe'ghaTApohAbhAvAt svAtmanyavidyamAnamaghaTApohamasadapoho nAkSeptuM samartha iti sacchabdasya na ghaTAdizabdaiH sAmAnAdhikaraNyam, vizeSaNavizeSyabhAve hi sAmAnAdhikaraNyaM syAt' ityAzayo bhAti // 2 sacchandosA pra0 // 3 sacchena sacchabdena pra0 // 4 matAM ghaTaH kutaH ya0 // 5 nAsyA ya0 // 6 nyAnAmanAnyAdhAratAM bhA0 / nyAnAM mAnAbhyAdhAratAM ya0 / ( nyAnAmananyAdhAratAM ? ) // 7 vizeSodhyAro ya0 / vizepodhyAro bhA0 // 8 gatArtha pra0 // 9 asatvena bhA0 / asatvena ya0 // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / 637 sAmAnyavizeSAnubaddhatvAt / naitadasti arthaakssepe'pynekaantH|.......... asadvayAvRttimatA vizeSAkSepo yujyate cet ghaTAdibhedAnAM vyabhicArAd dravyatvamAtrAkSepastarhi bhaviSyati, tadapi na, guNAdivyabhicArAt / etaavcc.........| na cAsti sambhavaH / tena naapohkRcchrutiH| kimanyatve na sAmAnyabhedaparyAyavAcyanut ? atrocyate-naitadasti, arthAkSepe'pyanekAntaH / asya bhASyaM savyAkhyAnaM gatArthaM yAvadasadvyAvRttimatA vizeSAkSepo yujyate cet ghaTAdibhedAnAM vyabhicArAdU dravyatvamAtrAkSepastahi bhaviSyati, 'mAtra'grahaNAd dravyatvasAmAnyavizeSamAtraM gRhyate sadvizeSaNeneti / atrocyate tadapi na, guNAdivyabhicArAt / guNakarmaNorapi sadbhAvAt 'kiM dravyaM guNaH karma vA sat syAdasaTTyAvRttimat' iti saMzaya eva / etAvaccetyAdyupasaMhAraH / pUrvavidhivAdidUSaNopasaMhAravadanyApohamAtre'pi upasaMhAraH / na cAsti 10 sambhava eteSAM vikalpAnAM dopa'vattvAt tena nA'pohakRchutiriti / ___ yathA vidhivAdinAmanyApohavAdinazca doSAstathA sAmAnyopasarjanavidhipradhAnavAdino'pIti mA maMsthAH, mA ca maMsthA anyApohavAdilakSaNavadatiprasaktatvAdapavAdo'syApyArabdhavyo lakSaNasyetyata Ahakimanyatve na sAmAnyabhedaparyAyavAcyanut ? 'avirodhAt' iti vAkyazeSaH / 'kim' iti prazne, "kiM 420-1 tvaM manyase-anyatve sAmAnya bheda-paryAyazabdAnAmarthaM vRkSazruti pohate pRthivI-ziMzapA-tarvAdizabdAnAma-15 virodhAt , virodhAcca paTAdInapohata iti, yato'sya viroddhAviruddhayoranyatvAdapohAnapohaprasaGge tulye tvayeva mayApi yathA zabdAntarArthApohaM hi svArthe kurvatI zrutirabhidhatte iti lakSaNasyAtiprasaGgabhayAdArabdhavyam 1 ayamatrAzayo bhAti-arthAkSepe'pi na niyamaH, sacchabdAdasadvayAvRttimatArthena ghaTAderiva paTAderapyAkSepasambhavAt / tathA ca 'san ghaTaH' ityatra ghaTAkSepaniyamAbhAvAt sacchabdasya na ghaTazabdena sAmAnAdhikaraNyam / atha mA bhUd vyabhicArAd ghaTAdInAmAkSepaH, dravyatvamAtrAkSepo bhaviSyati asadyAvRttimatA avyabhicArAt / tadapyayuktam , guNAdivyabhicArAt / sacchabdasya guNAdiSvapi sambhavAd dravyatvamAtrasyApi niyamenAkSepAbhAvAditi // 2'etAvacAtra bhavet-anyApohavanto bhedA vA, anyApoho vA, anyApohasambandho vA, anyApohasya svAdhAro vA' ityAzayo'tra sambhAvyate / tulanA-pR0 628 paM0 1 // 3 'anyatve'pi na sAmAnyabhedaparyAyavAcyanut' iti dinAgenAbhihitaM pramANasamuccayAdau / tatra sAmAnya-bheda-paryAyavAcinAmanapohe vidhireva vastutaH kAraNa miti vidhereva zabdArthatvaM sidhyatItyAzayena ubhayaniyamanaya upakAmati / tulanA-"atra ca bhikSuNA 'vRkSaH ziMzapA' iti sAmAnAdhikaraNyaM darzayatoktaM-'vRkSastaruriti paryAyANAM ca parasparamanapohyatvam, anyatve'pi ca sAmAnyabhedaparyAyavAcinAmavirodhAt [ ] iti / tadidamanapohe kAraNaM nAtIva budhyata ityAha-'sAmAnyAdyanapohazca nAvirodhena klpte|' iti / kimiti nAvakalpata ityAha-na hi zabdasvarUpANAM syAd viruddhAviruddhatA // 149 // iti |"mii0 zlo0 vA0 zarkarikA. pR. 69,70 // 4ceda ghaTAdibhedAnAmavyabhi bhA0 / ceda ghaTAdimedAnAmAvyabhideg ya0 // 5 dRzyatAM pR0 627 paM0 7 // 6 dRzyatAM pR0 628 paM0 1 // 7 doSabaMdhAttena pra0 // 8 vApoha bhaa0| cApoha ya0 / 'arthAkSepe'pyanekAntastenAnyApohakRcchrutiH' iti yaduktaM diGgAgena tat pratividhAtumatra malavAdisUribhiH nApahikRcchrutiH' ityuktam // 9vAcyanudi vigedhAt ya0 / dRzyatAM pR0 638 paM0 7 // 10 'kiM tvaM manyase tvayeva mayApi atiprasaGgabhayAdArabdhavyam-anyatve'pi na sAmAnyabhedaparyAyavAcyanuditi ?' iti sambandhaH // Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre vidhiH / nanvidameva vidhinA vAcakatve'numAnaM zabdasya / yadanyatve'pi na sAmAnya 'anyatve'pi na sAmAnya-bheda-paryAyavAcyanut , avirodhAt' iti / kiM kAraNamanArabhyam ? vidhiH / vidhinA hi sAmAnyopasarjanaM vizeSaM zabdo'bhidadhAno virodhAbhAvAt tAnapi gamayati tadaGgabhAvAd 1 diGgAgena pramANasamuccayavRttau yadabhihitaM tadatra bhoTabhASAnuvAdataH saMskRte parivopanyasyate / tacca yathAyogamatrAnusandheyam "tatra anyatve'pi na sAmAnyabhedaparyAyavAcyanut // 25 // anyatve tulye'pi sAmAnya-bheda-paryAyazabdAnAmartha zabdo naapohte| kuta iti cet, avirodhAt / 'paryAyazabdasya tAvadapohyastulyaH, yugapadaprayogAt / khArthazca pratikSeptaM na yuktaH / sAmAnyazabdenApi svabhedeSvarthAntarApoho bhedazabdena na nAnumanyate arthitvAt / yathA ziMzapA na palAzAdi evaM ghaTAdyapi na / etena *sAmAnyasAmAnyazabdArthApratikSepo'pyuktaH / evaM sAmAnyazabdaH svArthamabhimataviSaye sthApayan bhedazabdena bhedabhedazabdena vA kathaM 'nopekSyate ? evamavirodhAt sAmAnyAdizabdA poho na yujyate / samUhazca tathArthAntaravAcakaH / evaM ca sAmAnyavizeSazabdayoH svArthasAmAnye pravartamAnayodvayorbahUnAM vA tadviziSTArthAntaravAcakatvaM yathApUrvoktavadupapadyate / Aha ca .. 'tanmAtrAkAGkSaNAd bhedaH svasAmAnyena nojjhitH| nopAttaH saMzayotpatteH sAmye caikArthatA tayoH // 26 // anekamapi sAmAnyaM bhedenaavybhicaarinnaa| upAttaM na tayostulyA vizeSaNavizeSyatA // 27 // [iti saMgrahazlokI Psvi] ... kiM punaratra kAraNaM yena medazabdo bhedAntarazabdArthamapohata iti cet , bhedo bhedAntarArtha tu virodhitvAdapohate / bhedArthA hi zabdAH parasparavirodhinaH sAmAnyArthApahAritvAd rAjaputravat / tataH parasparArthaM na sahante, yathAyaM [ vRkSaH] ziMzapeti ziMzapAzabdo vRkSazabdena saha prayukto dhavAdibhyo vRkSatvamAcchidya svaviSaye sthApayan / evamitaratrApi / evaM tAvad 13bhedazabda ekadravyApahAritvAd bhedAntarazabdArthamapohate [iti ] yujyate / .. atha ghaTAdikamasambaddhaM sAmAnyAntarabhedArtha kuto'pohata iti cet, yasmAt ____sAmAnyAntaramedArthAH svasAmAnyavirodhinaH // 28 // vRkSazabdena tu ghaTAdInAM pArthivatvAdyapahArAd virodhaH / tena tadapohaH kriyamANo'numanyate mitrazatruvat / arthatastat tenApoDhamiti gamyate / etena sAmAnyAntarabhedAnAM guNAdInAM tadbhedAnAM ca rUpAdInAM sambaddha sambandhAd mitramitrazatruvad ___1 paryAyazabde (?) Psv | paryAyazabdastAvat tulyApohyaH (?) PSV VT. | 2 na ca svArthapratikSepo yuktaH (1) VT | 3 'anumanyate' ityapi pATho'tra syAt / 'agRhIto nAsti' (?) Psv' | na sahyate (?) Psv* // 4 sAmAnyasAmAnyazabdArthapratikSepaH pratyuktaH Psv' // 5 nivezayan (?) / pravartayan (?) // 6'nApekSyate' iti Psv'madhye dRzyate ityapi dhyeyam // 7 tattvasaM0 paM0 pR0 307 / snmtivR0| tattvArthasiddha030 pR0 412 / zarikA pR0 72 // 8 "atra bhikSuNA pAzaH ziMzapeti sAmAnAdhikaraNyaM na bhavatIti darzayatoktam-bhedo bhedAntarArtha tu virodhitvAdapohate-iti / medazabdA hi palAzaziMzapAdaya ekaM vRkSatvasAmAnyamanyonyamapahRtya rAjyamiva rAjaputrAH svaviSaye sthApayantaH parasparavirodhino vartante / tenaikApohenaikaH pravartamAnaH kathaM tena sAmAnAdhikaraNyaM labhatAmityarthaH |"-shrkrikaa pR0 69 / nayacakra-vRtti. pR0 613 paM06, 27 // 9 tatazca (?) // 10 yathA Psy | 11 vRkSatvaM vyavacchidya Psvi // 12 sthApayati (?) // 13 bhedazabde Psv' / medazabdena...... zabdArthApoho yujyate' ityapi pATho'tra syAt // 14 degmapohamAno yujyate (?) // 15 arthAcca tat Psvin 16 'tenApohyata iti gamyate' ityapi pAThaH syAt // 17 'sAmAnyAntarabhedA guNAdayastadbhedAzca rUpAdayaH sambaddhasambandhAd mitramitrazatruvad mitrazatrumitravaccApoDhA upekSitAzca veditavyAH' ityapi pATho'tra bhavet // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / 639 mitrazatrumitracca apoha upekSA ca veditvye|"-Psvc.ed. D. ed. pR. 72B-73A, N. ed. pR. 80B-81B / Psvi N. ed. pR0 164 B-165 A, P. ed. pR0 1635-164B // asya jinendrabuddhiracitA vizAlAmalavatI vyAkhyA bhoTabhASAnuvAdAt parivopanyasyate-"pUrva 'kRtakatvAdivat khArthamanyApohena bhASate [ pR. 607 ] ityuktam / idAnIM tasyApavAdam-anyatve'pItyAdinAha / yaH paramaH parihAro'nyApohaH sa sAmAnya-vizeSa-paryAyazabdArthaparihAreNeti / anyatve tulye'pIti prasaGgakAraNamAha, pratiSedhasya prasaGgapUrvakatvAt , anyatvaM cApohe nimittam / avirodhAdityanapohakatve hetuH / ye'viruddhAste parasparamapratikSipanto nApohante yathA dravye rUpAdayaH / evaM trayANAmavirodhitvaM yugapadabhidhAyedAnI pratyekaM darzayitumAha-paryAyazabda[sya ] ityaadi| apohyastulya ityekArthatvamAha / yugapadaprayogAdityekArthatvasAdhanam / tadekArthIkRtatvAdubhayoraprayogaH / yatra zaktau salyAmapyubhayoraprayogastayorekArthatvam , yathA vizeSayoH / ya ekArthAste'virodhino yathA dravye rUpAdayo mitrANi vA / paryAyazabdA apyekArthA iti vyApakavirodhaH / ye'virodhinaste parasparato'pratikSiptA yathA ta eva, paryAyazabdA apyavirodhina iti vyApakavirodha eva / svArthazca pratikSeptuM na yukta ityanapohatve hetvantaramAha / yo yasya svArthaH sa tena nApohyate yathA vijJAnena svArthaH, paryAyazabdo'pi paryAyazabdAntarasya svArthaH / sAmAnyazabdenApItyAdi / sAmAnyazabdasya vRkSazabdasya yat svasAmAnya vRkSatvaM tadvizeSAH svabhedAH ziMzapAdayaH, teSu arthAntarasya ghaTAdevRkSazabdenApoho bhedazabdena ziMzapAzabdena anumanyata eva arthitvAta / arthito hi ziMzapAzabdena ghaTAdyapohaH / tadevArthitvaM darzayitumAha-yathetyAdi / anena ghaTAdyapohenArthitvAdekArthatvadyotakabhedazabdaH sAmAnyazabdenAviruddha iti darzayati / yathA palAzAdirUpaH ziMzapAzabdArtho na bhavatIti palAzAdayastatpratikSepyA evaM ghaTAdirUpo'pi na bhavatIti ghaTAdayo'pyapohyAH / te ca vRkSazabdenApohyante / etenetyAdinA svasAmAnyasya vRkSatvasya yat sAmAnyaM pArthivatvaM tacchabdaH pArthivazabdaH sAmAnyasAmAnyazabdaH tena yadapohyamA pyAdi tacchizapAzabdenApyanumanyate, arthitvAt / yathA ziMzapA na palAzAdi evamApyatvAdyapi nAsti |....."evN sAmAnyazabda ityAdi / yathA bhedazabdo'virodhAt sAmAnyazabdArtha na pratikSipati evaM sAmAnyazabdo'pi sadAdiH svArtha sattAdikam abhimataviSaye sthApayanniti bhedeSvanavasthitatvAt sthApayan guNAdito vyavacchinne dravyAdau nivezayan..... bhedazabdena dravyAdinA bhedabhedazabdena vA pArthiva-vRkSa-ziMzapAdizabdena kathaM nopekSyate ? upekSyata eva, arthitvAt svaviSaye sthityA nirviSayasvArthAnupapatteH / etenAbhimatArthasAdhanAd bhedazabdaH sAmAnyazabdamupakurute / tatazca sAmAnyazabdastenAviruddha iti darzayati / samUhazcetyAdi avirodhAdapratikSepe guNotkarSa darzayati, athavA anyonyApratikSepe hetvantaramAha / parasparArthApratikSepe hi svArthaviziSTArthavAcakatvamupapadyate, nAnyathA / ............ evaM ceti parasparArthApratikSepa evetyarthaH, dvayoriti yathA 'vRkSam' iti prakRtipratyayayoH........... / evaM nIlotpala miti nIlotpalazabdayoH ...... / bahUnAmiti yathA 'rAjapuruSaH surUpa Agacchati' iti svArthasAmAnye pravartamAnAnAM sarveSAmapi vAkyapadAnAmitareSAM ca vAkyArthavAcakatvamapratikSepe yojanIyam / arthAntaravAcakatviM ] prAgeva pratipAditamiyAha-yathApUrvoktavaditi / 'na hi tat kevalaM nIlaM na ca kevalamutpalam' [pR0 630 paM0 22] ityAdinA nIlotpalazabdayoH samUhArthasya pratyekaM nairarthakyadarzanena samUhasyArthAntarAbhidhAyakatvamuktam / Aha ceti sAmAnyabhedazabdayoravirodhe sAmAnyazabdena bhedAnAmatyAgAnupAdAne adhikRtya kArikAmAhatanmAtrAkAlaNAdityAdi / svabhedamAtrAkAGkSaNAdityarthaH / AkAGkSA teSu sandehavyavacchedArthitA / mAtrazabdo bhedAntarAkAGkSAnirAsAya / tathAhi vRkSazabdAt palAzAdiviSayaivAkAGkSotpadyate, na ghaTAdi viSayA / ......... - tasmAd nojjhitaH / ............ nanUpAttaH, anujjhitatvAditi cet , ucyate-nopAtta ityAdi / nopAtto na pratipAdita ityarthaH / yo yeSu saMzayahetustena te na pratipAditAH, yathA sa eva, sAmAnyazabdo'pi svabhedeSu saMzayaheturiti kaarnnvirodhH| sAmye caikArthatA tayoriti yatra sAmAnyavizeSazabdAbhyAmubhayamaparihRtamanupAttaM ca tatraikArthatvaM tatsAmAnAdhikaraNya mityarthaH / yathA sAmAnyazabdena svabhedA apratikSiptA atyaktAH kimevaM bhedazabdenApi sAmAnyam ? iti paryanuyoga pariharannAha-anekamapItyAdi / yadyapi sAmAnyamanekaM tathApi tad bhedazabdenopAttaM pratipAditamityarthaH, pratipAdanAd bhinnasyopAdAnasyAsambhavAt / ............. avyabhicAriNeti yasmAd vizeSaH sAmAnyaM na vyabhicarati sAmAnyAbhAve vizeSAbhAvAt tasmAt tenopAttam / na tayoriSTA(stulyA?) vizeSaNavizeSyateti vRkSaH ziMzapAdivyabhicAravyavacchedamapekSata ityasti vizeSaNa vizeSyabhAvaH, ziMzapA tu vRkSasAmAnyAvyabhicAraM nApekSata iti nAsti / vyabhicAriNorvizeSaNayostu vizeSaNavizeSyabhAvastulyo yathA nIlotpalayoH / ....... kiM punaratretyAdi / sAmAnyayoH khasAmAnyApekSayA bhedatvAt pRthaganupAdAnam / bhedo bhedAntarArthamiti vRkSatvasya bhedaH Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre bhedaparyAyavAcyanut / tvayA punastyakto'nyApohavAdaH, anirvAhakatvAt / zabdAntarArthApohaM khArthe kurvatI [ zrutiH] tadarthA syAt / sAmAnyAdizabdAntarArthAtyAgAttu tvadaniSTo nanvayameva paramavidhiH / vidhAnaM vidhiH / vidhyekIbhUtArthatvAditi kAraNaM vakSyati / nanvidameva vidhinA vAca[ka] tve'numAnaM zabdasya-yadanyatve'pi sAmAnyAdInAM vizeSAnuguNAnAM gtiH| samUhazca prakRtipratyayAdInAM tathArthAntaravAcaka iti yuktyA vakSyAmaH / tvayA punarutsargavAkye mahatA klezena pratipAdyApavAdavAdena tyaktaH / kiM kAraNam ? anirvAhakatvAt , kimanena pratijJAtamarthamanirvahatA ? zabdAntarArthApohaM svArtha kurvatI tadarthA [a]nyApohA syAt , tettu noktamatyantaM sAmAnyAdizabdAntarArthApohAniSTeH / tasmAt tykto'nyaapohH| tataH kim ? tataH sAmAnyAdizabdAntarArthAtyAgAttu tvadaniSTo nanvayameva paramavidhiH / ko'kSarArtho vidhirityata Aha-vidhAnaM vidhiriti / lakSaNatastu anapavAdaM pratipattyAdhAnaM vidhiH / sa ca vidhireva zabdArthaH sAmAnyAdyanyazabdArtheSu avyAhatatvAt paramaH zreSThaH / ziMzapAdiH, parasparato midyata iti kRtvA / atra viSayeNa viSayinirdezAd bhedo bhedAntaraM ca zabda iti vijJeyam / bhedazabdo bhedAntarazabdArthamityarthaH / virodhitvAditi hetuH / sAmAnyArthApahAritvAditi virodhitvasya kAraNam / rAjaputravaditi dRSTAntaH / rAjaputrANAM pitari mRte sAmAnyArtho rAjyam , tasya tairyathAsarvaparAkramamapahRtatvAd virodhinaH, tatazca parasparArtha na shnte| ye sAmAnyArthApahAriNaste parasparavirodhinaH, rAjaputravat , sAmAnyazabdA api tatheti svabhAvaH / ye virodhinaste parasparArtha na sahante, tadvadeva, bhedazabdA api tatheti vyApakavirodhaH / yatheti sAmAnyArthApahAritvaM darzati / ekadravyApahAritvAditi sAmAnyArthApahAritvasyaivAndhAkhyAnam / ...... ... virodhaH parihAra heturuktaH, sa ca sAmAnyArthApahAritvAt / sAmAnyAntarasya pArthivatvAderye bhedA ghaTAdayastadvAcakazabdaiH saha ziMzapAzabdasyaikArthApahAritvaM nAsti, kiM tarhi ? vRkSazabdena / tasmAt parihArahetvabhAvAnnApoha iti manyamAna Aha-athetyAdi / zizapAsAmAnyaM vRkSatvam , tato'nyatvAt pArthivatvaM sAmAnyAntaram , tadbhedo ghaTAdiH, so'sambaddhaH ziMzapAzabdena virodhAbhAvAt , tacchabdena ziMzApAzabdasyaikadravyApahAritvamapi nAsti / tasmAt taM kuto'pohate ? avirodhAdamyAnapoha evetyarthaH / sAmAnyAntarabhedArthA iti tameva apohakAraNaM virodhaM darzayati / virodhasAmAnyamapohasya kAraNam / atra ca yadyapi na sAkSAd virodhastathApi paramparayAstyeva / taddarzayati-vRkSazabdena tvityAdi / tenetyAdi / ziMzapAzabdasya mitraM vRkSazabdaH, tadarthasAmAnyavAcakatvAt / tacchatrako ghaTAdizabdAH pArthivatvApahAritvAt / tato vRkSazabdena tena ghaTAdyapohaH kriyamANaH ziMzapAzabdenAnumanyate mitrazatruvat / arthatastat teneti ziMzapAzabdArthaH ziMzapAsAmAnyam , taccAghaTAdirUpatvAd ghaTAdito vyAvRttam / tata evArthato gamyate / ziMzapAzabdasya tatra vyApAro nAsti tathApi ziMzapAzabdena tena ghaTAdyapoDhamiti gamyate, tadgatyArthatastasyApoDhatvAt / pateneti anayA yuktyA pArthiva tva]sAmAnyAt sAmAnyAntaraM dravyatvam , tatsAmAnyaM sattA, tadbhedA guNAH karmANi ca, teSAmapi bhedA rUpAdaya utkSepaNAdayazca yathAsaGkhyaM skhavirodhisAmAnyazabdenApoDhA vizeSazabdenopekSitAzca sambaddhasambandhAd veditavyAH / kathamiti ceducytemitrmitrshtruvdityaadi| atra mitramitreti dviruktiH paramparayA mitrapratipAdanecchayAvagantavyA, anyathA ekIkRtenaiva mitreNa mitrasya pratIteH / tatra guNakarmaNI ziMzapAzabdena dravyazabdenApohyamAnAni mitramitrazatruvadanumanyante / guNavizeSA rUpAdayaH karmavizeSAzcotkSepaNAdayastu ziMzapAzabdena mitrazatrumitravad dravyazabdena.....'apohyamAnA upekssynte|"-vishaalaamlvtii VT. D. ed. pR0 266 A-270 A, P. ed. pR0 301 -305 A // 1 dRzyatAM pR0 424-2 // 2 tulanA-pR0 638 paM0 11 // 3degpavAdana tyaktaH bhA0 // 4 tadarthAnyApohArthA pra0 // 5 tattu tyaktamatyantaM iti samyag bhAti // 6 zreSThaH ya0 pratau nAsti / tulanA-pR0 639 paM0 4 // Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dinAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / sAmAnyAnudukteH sAmAnye vizeSavidhyartho na vyAhanyate / yathA na hi ghaTAdi sAmAnyAnupasarjanaM bhavitumarhati, vastutvAt, Atmavat / yathA sa santAnAkhyasAmAnyopasarjanastamantareNa na bhavitumarhati A mukterevaM ghaTazabdenApyAgRhItA mRdAdayastacchabdArthAntaHpAtitvAdAkArAdivat / bhedAstUcyanta eva, ghaTasAmAnyasya tadaGgatvAt tadbhavanabhavanAtmakatvAt, 5 tatra tAvat-sAmAnyAnudukteH sAmAnye 'vizeSavidhyartho na vyAhanyate, tvayaiva 'sAmAnyaM na nudati' ityuktatvAdasmadiSTam upasarjanIkRtasAmAnyo vizeSo vidhinaivokta iti / tasya nidarzanam-yathA na 420-2 hi ghaTAdItyAdi / sAdhanamidam-sAmAnyopasarjanameva na sAmAnyAnupasarjanaM bhavitumarhati ghaTa-paTAdi bAhyavastviti pratijJA / vastutvAditi hetuH / Atmavaditi dRSTAntaH, Antaro'rtho nAmarUpasantAnAkhya AtmA, yathA sa zarIrAdipratikSaNadezabhinnarUpAdisukhavijJAnAdivizeSatattvo'rthaH santAnAkhyasAmAnyopasarjanastama-10 ntareNa na bhavitumarhati naraka-manujAdivizeSatattvo vA''muktaH yAvad mokSastAvad vizeSAH sAmAnyAnuviddhA eva tathA ghaTAdayo'pi bAhyA ityata Aha-evaM ghaTazabdenApyAgRhItA mRdAdaya iti sAdhye bAhye sAmAnyamRdAzupasarjanaM ghaTavizeSArthaM darzayati / tacchabdArthAntaHpAtitvAditi Atma-ghaTAdyavizeSavAcinA sarvanAmnA vastutvasAmAnyasya sAdhyenAnugatatvaM vizeSAvinAbhAvino darzayati / AkArAdivaditi pratikSaNadezAdibhinnarUpAdivizeSaparamArthasya UrddhagrIva-pRthukukSitvAdisAmAnyopasarjanasya sadbhAvAt / 15 evaM tAvad ghaTe vizeSazabdArthe pArthiva-dravya-sattvAdisAmAnyAtyAgo yuktaH, vidhipradhAnazabdArthatvAt / evaM tarhi 'vRkSaH ziMzapA' iti ziMzapAvizeSo vidhinA kathamucyate vRkSavidhAvanupasarjana ityatrocyatebhedAstUcyanta eva, 'vRkSaH ziMzapA' ityAdivad ghaTasya ye ye rUpAdayo yugapadayugapadbhAvinasta eva mukhyazabdArthatvAducyante, ghaTasAmAnyasya tadaGgatvAd ghaTAdyupasarjanarUpAdivizeSaparamArthatvAt tadbhavanabhavanAtmakatvAt , sa~ vizeSo bhavanaM bhAvaH pratyekaM nirvikalparUpAdibhavanamAtmalAbhaH, tadbhavana[bhavana]mAtmAsya 20 ghaTasyeti tadbhavanabhavanAtmako ghaTaH 'zibikAvAhakAne Izvarasyeva yAnavat' ityuktaM prAk / tannirUpayati-421-1 rUpAdirUpAdisvarUpazabdArthatvavaditi, yadyapi yugapadbhAvino rUpAdisvabhAvA eva santo rUpa-rasa-gandhasparza-zabdA eva nirvikalpA vastutvAcchabdArthaH pratikSaNavaryayugapadbhAvino vA vizeSAstathApi sAmAnyopasarjanadvAreNa 'iti sAmAnyazabdAH prayujyante, na tu kalpitena paramArthasatA vA vinA tena sAmAnyena zabdArthA bhavitumarhantIti / tasmAt sAmAnyazabdaprayogo vizeSapratipAdanArthaH, vizeSAstu vivakSitA eva paramArtha-25 tvAdasya nayasya / vizeSaNavidhyarthI ya0 // 2 tatvArthaH yH|| 3 tatvo makte ya0 // 4 tacchabdArthataHpAti pra0 // 5sAdhyanAnubhA0 / sAdhyatAnu ya0 // 6 ghaTasyA yeye bhA0 / ghaTasyApoSa ya0 // 7 yugapadbhAvino bhA0 // 8 sa hi zeSo pra. / (sa hi vizeSo? ) // 9 mAtralAbhaH pr0|| 10degyAnezvarasyeva yAcanavat pr0|| 11 prati pra0 // naya081 | Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkataM aSTama ubhayaniyamAre rUpAdirUpAdisvarUpazabdArthatvavat / paryAyazabdA api tadvidhAnAH ghaTanavizeSasya kuTanakumbhAdyarthAtmakatvAt / [na] hi kuTana[-kumbhatAbhyAM vinA ghaTanam, nApi ghaTanaM vinA kuTana-kumbhate] / ityetadavagamyatAm-sAmAnyavizeSaparyAyazabdArthAnAmanyatve'pi vidhiprAdhAnyAdeva taannaapohte| 5 vidhyatikrame svaprastutAsattvazabdArthApattaranyApohAyuktizca / vidhipakSe tu sAkSAdeva svArtha brUte / paryAyazabdasya tAvad vidheya evArthaH, darzanAt , dvimAtRvat / vizeSaNavarUpApannavizeSyapratItitvAd yugapadaprayoge'pi sa eva bhedaH pratIyate / na hi khArthAnupAtitvAd vidhiH kharasasamApatitaH pratikSeptuM yuktH| paryAyazabdA apItyAdi / ye punaH paryAyazabdAste tadvidhAnA evameva vizeSaM vidadhati, ghaTana10 vizeSasya kuTana-kumbhAdyarthAtmakatvAt , tasya kuTilatA kuTanam , ghaTanaM ceSTA, kumbhatA vRttatvam / tAbhyAM ghaTana-kuTanAbhyAM vinA nAsti kumbhatA nAma kAcit , tayA vA vinA na ghaTana-kuTane sta iti [na ?] hi kuTanetyAdinAnyonyAvinAbhAvaM darzayati / prakRtamupasaMharati-ityetadavagamyatAmityAdinA / itthaM pratipadyasva yathA 'ghaTaH' ityukte paTastatpratipakSazabdArtho'nyastathaivApratipakSasAmAnya-vizeSa-paryAyazabdArthA anye, tatasteSAmanyatve tulye vidhi15 prAdhAnyAMdeva tAn nApohate, nAnyat kAraNaM vidheH / ato'smAkamapavAdalakSaNAntarArambhaklezAhate vyApi yuktaM cAsatyopAdhisatyavidhyarthalakSaNazabdArthakathanaM zreyoguNaprakarSayuktaM ca / 421-2 bhavatastu vidhyatikrame tvaprastutAsattvazabdArthApatteranyApohAyuktizca / yadi vidhirneSyate tato na kevalauvavyAptyatiprasaGgadoSAveva, kiM tarhi ? eSo'pyaniSTopacayaH-udakAdyAharaNArthine 'ghaTaH' ityukte taMtrAprastutasya avivakSitasya paTAderaghaTasyA'sattvaM vyAvRttiravivakSito'zabdArtha eva zabdArtha ityetadApannam / 20 aniSTaM caitaditi / __ kiJca; vidhipakSe'smadiSTe sAkSAdeva avyavahitameva svArtha brUta ityeSa ca vizeSaH / tadyathAparyAyazabdasya tAvadityAdi yAvat pratikSeptuM yukta iti / paryAyazabdasya ghaTa-kuTAdevidheya evArthaH, kasmAt ? darzanAt, vidheyatvadarzanAt , tadeva hi vidheyaM ghaTanaM kuTanamubhayaM vA / kimiva ? dvimAtRvat , yathA vizeSa[ga]dvAreNa vizeSyapradhAne nirdeze 'rAdhakamAtA, pUrNakamAtA, rAdhakapUrNakamAtA' iti dvAbhyAma25 nyatareNa vA vizeSyate saiva tathA vizeSaNasvarUpApannavizeSyapratItitvAt sambandhiviziSTarUpapratipatterityarthaH, yugapadaprayoge'pIti nimittabhede'pyarthai katvAd yugapadaprayoge'pi sa eva nimittopalakSito bhedaH pratIyate / syAnmatam-nimittabhede nimittibhedAt kimarthaM nimittAntarApoho na bhavatIti, etacca na hi svArthAnupAtitvAd vidhiH kharasasamApatitaH pratikSeptuM yuktaH / nimittAntareNApi tasyaiva vizeSArthasya 1 pratipAdyazva pra0 // 2degnyAdevadattAn pra0 // 3degkrameNa prastuta ya0 // 4 (patti? ) // 5 lAvavyApyati bhA0 / lAvadhyAyati ya0 // 6 tavApra bhaa0| 7 TasyAtvaM pr0|| 8 avavihatameva ya0 / avihitameva bhA0 // Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / zarU ata eva sAmAnyazabdenApi sa eva vizeSArthaH sAkSAdavyavahitavRttinA vidhinA pratIyate / sarvathA avyavahitavRttinA vidhinA svabhedAH smaakssiptaastdruupprmaarthtvenaanggaanggibhaavgtyaa| pratiSedhavyApAranirAkAhaM vidhyarthasya pratipattI upasarjanatvenApohabuddherutpattevidhiH pradhAno'pradhAno'pohaH, yathA ziMzapAyupahArivRkSazabdArthe'ghaTaghaTA-5 nvtaarH| 422-1 pratIteH sa evArthaH skhenaiva rasena samApatitaH pratipAdayitumiSTazca kimiti pratikSipyate ? na hi svArthapratikSepo yuktaH / kiM kAraNam ? dUramapi gatvA tena vinA tadagateH 'ghaTaH' ityukte 'aghaTo na bhavati' iti pratiSedhadvayenArthAntaraM vyAvApi ghaTa evAvazyaM pratipattavyaH, sa ca kuTa eveti kuTatvena vinA ghaTatvAbhAvAt kuTatvasyApyavinAbhAvinaH skhenaiva rasena pratIyamAnatvAdaklezenAgato vidhireva zabdArthaH paryAya iti / 10 'kizcAnyat , ata eva avinAbhAvAt sAmAnyazabdenApi ghaTasya pArthivAdinA sAmAnyasAmAnyazabdena vA dravya-sattvAdinA vidhIyamAnaH sa eva vizeSArtho ghaTAkhyaH sAkSAdavyavahitavRttinA vidhinA pratIyate / tAni hi bhedarUpANi anekAtmakasya vastunaH sAmAnyAdyAkAreNApi gRhyamANAni kathaM na vidhIyante ? sarvathetyAdi, tasmAdavyavahitavidhivRttinA zabdena ghaTasyaiva svabhedAH smaakssiptaaH| yathoktam-sadravyapRthivImRddhaTAdi(bhi)sambandhAdasti dravyaM pArthivo mArtiko ghaTa iti ghaTe sampratyayaH 15 [ ] iti / tat kathamiti cet , ucyate-tadrUpaparamArthatvena, tAni bhedarUpANi eva sAmAnyavadAbhAsamAnAni avidyamAnAnyeva vA sAmAnyAdirUpANi bhedapratipAdanaparatayA tasyaiva vizeSasya paramArtharUpatvenAGgAGgibhAvaM gatAni, asatyopAdhisatyazabdArthatvAt / tathA cAGgAGgibhAvagatyA tadrUpaparamArtharUpayA avyavahitavRttinA vidhinA svabhedAH samAkSiptA iti vartate / pratiSedhavyApAranirAkAsamityAdi yAvad ghaTAnavatAra iti / yo'pi tvayAnyApoha iSTaH so'pi 20 vidhimantareNa na bhavati, yasmAt 'aghaTo na bhavati' ityetemavivakSitaM dviHpratiSedhamanAhatyAnapekSya vidhirUpeNa vivakSitavidhyarthasya ghaTasya pratipattau satyAmuttarakAlaM bhavati, nApratipattau / tasyaivaM caritavidhyarthasya ghaTasya upasarjanatvenApohabuddheraghaTAbhAvabuddherutpatteravazyAtmA vidhiH pradhAno'pradhAno'poha iti / 422-2 kimiva ? ziMzapAyupahArivRkSazabdArthe[s]ghaTaghaTAnavatAravat , yathA 'vRkSaH' ityukte ziMzapAdibhedAnAmanyatamena vinArthavAnna bhavati vRkSazabda iti ziMzapAdi upaharannarthavAn , tasmin mUlAdimati ziMzapAdya- 25 vazyambhAvi vizeSasvabhAve'rthe[]ghaTAnavatAraH, 'aghaTo na bhavati' ityasya tu dUrata eva, naivAsau zabdArtho guDamAdhuryagativadarthApattilabhyatvAt / ghaTAnavatAra ityeva vA pAThaH, ghaTasya vRkSArthe'vakAzAbhAvavadanupAttAvRkSApohasya ko'vakAza iti / 1"zabdArthe ghaTAnavatAraH' ityapi pAThAntaram // 2 kiMcAdanyata eva pr0|| 3 tulanA-pR. 639 paM0 17 // 4 uddhRtametat prAgapi nayacakravRttau pR0 33 paM0 10 ityatra // 5 tadaviva y0|| 6pratipattau syAmuttarakAlaM pr0|| 7 tasyevaM pr0| (tsyaiv?)|| 8ravasyAtmA ya0 // 9zabdArtha ghaTAghaTAnavatAravata' ityapi pATho'tra bhavet // 10 bhAverthaghaTAna pra0 / atra "bhAve'rthe ghaTAnavatAraH, 'ghaTo na bhavati' ityasya' ityapi pAThaH sambhavet // 11 vazAbhAva pr0|| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 ___ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre yadi tu so'pyapohapara eva syAt tato'vRkSavyAvRttivyApRtatvAd vRkSabhedaM nAkSiped nAnumanyeta na vyudasyet , anarthitvAt , avRkSAbhavanavat / avRkSo ghaTAdi........."vyApAra eva nAsti / yadasau vRkSArtha ziMzapAdibhedAtmakaM khArthamananyatvenAkSipati tasmAt tena saha sAmAnAdhikaraNyaM pratipadyate tadbhavanavidhyekArthIbhAvAt / tadbhavanabhavanavidhivinAbhAve tu na yujyate bhedAkSepAbhAvAt / bhavanavidhivinAbhUtaM bhedAnAkSepi na samAnAdhikaraNaM vRkSaH ziMzapeti tvadabhimataM vastu syAt , abhavattvAt, vandhyAputravat / syAnmatam-atrApi 'vRkSaH' iti 'avRkSo na bhavati' ityapoha evocyate, na ziMzapAyupahAraH, tasyaiva 10"visaMvAdasthAnatvAd na svArtha iti / atrocyate-yadi tu so'pyapohapara eva syAdityAdi / yadi tu so'pi vRkSazabdo'pohapara evAbhaviSyat tataH so'vRkSavyAvRttivyApRtatvAdU vRkSabhedaM ziMzapAdInnAkSipet , AkSi]patIti ceSTaM ziMzapAdisAmAnA dhikaraNyadarzanAt / tathA nAnumanyeta anAkSiptatvAt tamartham , anumanyate tu / na vyudasyet 'apoha evaM' ityabhAvamAtrArthatvAt khapuSpavat / vakSyati copasaMhAre-zUnyamAtratvAt kiM kaH kena kasmAdvApohate ? iti / kuto'nAkSepAnanumatyavyudAsA iti cet , 15 ucyate-anarthitvAt , anarthI hi ziMzapAdinA bhedena vRkSazabdaH, tasmAnnAkSepAdIna kurute / kimiva ? avRkSAbhavanavat / tadvayAkhyA-avRkSo ghaTAdItyAdirgatArthA yAvad vyApAra eva nAstIti / yadasAvityAdi / vidhivAde tvasmatpakSe yasmAdasau vRkSazabdo vRkSArtha ghaTAdibhyo'nyatvena ziMzapAdi123-1 bhedAtmakaM svArthamananyatvenAkSipati tasmAt tena saha sAmAnAdhikaraNyaM pratipadyate-vRkSaH ziMzapeti, tadbhava - vidhyekArthIbhAvAt / 20 tadbhavanabhavanavidhivinAbhAve tu na yujyate / tatsamAnAdhikaraNaM bhavanaM bhavanamasya tadbhavanabhavanam , tasya tadbhavanabhavanasya vidhirAtmalAbhaH sthitirAcAraH, tena vinAbhAve tadvirahitatve na ghaTate ghaTAM nopaiti, bhavanavidhivinAbhUtasya bhedAkSepAbhAvAt , na hyabhavato bhedA AkSepakatvaM vAsti yataH samAnAdhikaraNatA syAt / sAdhanamapyatra-bhaivanavidhivinAbhUtaM bhedAnAkSepi na samAnAdhikaraNaM vRkSaH ziMzapA iti tvadabhimataM vastu syAt , abhavattvAt, vandhyAputravat / anupapannasAmAnAdhikaraNyabhedAkSepArnumati tvadiSTaM 'vRkSaH 25 ziMzapA' iti padadvayAbhidheyam , abhavattvAt , vandhyAputravat / 1 tulanA-pR0 646 paM0 4 // 2 'avRkSo ghaTAdi, tadabhavanasyAprastutatvAd vRkSazabdasya tatra vyApAra eva nAsti tathA'prastutatvAd vRkSabhedAkSepe vRkSazabdasya vyApAra eva nAsti' IdRzaM kimapi mUlaM sambhAvyate // 3 tasyeva pra0 // 4 (vivaadsthaantvaad?)|| 5 vyAvRttatvAd pr0|| 6 'vRkSasedAn' ityapi pATho'tra bhavet // 7 vyudasyevapoha pr.|| 8 dRzyatAM pR. 645 pN04|| 9 dRzyatAM pR0 646 paM0 23 // 10degvidhikArthI pr0|| 11 tu prayujyate tatsamAdhikaraNIbhavanaM pr0|| 12 vinA abhAve pr0|| 13 bhavanavidhibhUtaM pra0 // 14 abhatvAt ya0 // 15 dRzyatAM pR0 647 paM0 6 // 16 pR. 644 paM0 2 ityatra nirdiSTA anumatiratrAbhipretA // Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dimAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / ___kuto'sya bhedasya bhedatvam ? kathaM so'pi tIbhedaH ? yadyasAvapi bhedo na bhavati na tarhi vRkSo bhavati, abhUtaziMzapAdibhedatvAt , ghaTavat / so'pyevameva ghaTo na bhavati, abhUtagrIvAdibhedatvAt, vRkSavat / yAvat paramANurna bhavati, abhUtarUpAdibhedatvAt, vijJAnavat / evaM ca sarvamidaM zUnyamApadyate / kaH kiM kena kasmAdvApohate? atha kathaJcidU bhavatyapi vRkSastataH svArthAdyukteH sa eva vidhirviSayaH saMvRtto'rthaH / tdupsrjnshcaapoho'sttvaadstyH| asatyopAdhiH satyaH shbdaarthH| sa ca 'vishessaarthvidhiH| __itara Aha-kuto'sya bhedasya bhedatvam, ziMzapAdeva'kSabhedAbhimatasya tadbhedatvam ? vRkSasAmAnyasyAnuvRttilakSaNasyA'vRkSAbhAvatve satyasiddhatvAt kasya bhedaH ziMzapAdiH ? tasmAd bhedasya ziMzapAderbhedatvaM kutaH ? 10 naivAstItyarthaH / kathaM so'pi tIbhedaH ? na bhavati ziMzapAdivRkSaH abhedo'nyasmAdanivRtto'napohaH ziMzapAvRkSAbhAvAvyAvRtto vRkSa eva na bhavati, kuto bhedaH ziMzapAdivRkSa iti / atrocyate-yadyasAvapItyAdi aniSTApAdanasAdhanam / yadyasAvapi bhedo na bhavati ziMzapAdiH na tarhi vRkSo bhavatIti vRkSasyaivAvRkSatvamavastutvaM pratijJAyate / hetuH-abhUtaziMzapAdibhedatvAt / ghaTavaditi dRSTAntaH / so'pyevamevetyAdi, yadi tu so'pi ghaTo na bhavati bheda itISyate tasyApyaghaTatva-15 mabhUtagrIvAdibhedatvAt , vRkSavat / evaM grIvAdirabhUtakapAlAditvAt ityAdi yAvat paramANuna bhavati, 9220 abhUtarUpAdibhedatvAt , vijJAnavat / rUpAdirapyarUpAdi, abhUtarUpAdikSaNabhedatvAt , vijJAnavadeva / sarvatra vA sAmAnyena na bhavantyete'rthAH svabhedazUnyatvAt khapuSpavaditi / evaM cetyAdi prestutdossaapaadnopsNhaarH| evam anena vidhinA sarvamidaM dRzyAdi pratyakSAbhimatamanumeyamabhidheyaM vA vastu zUnyamApadyate tvanmatenaiva / kaH kiM kena kasmAdvApohate ? sarvasya 20 zUnyatve 'kaH kim' ityAdi kartRkarmakaraNApAdAnabhUtAnAM zabdAdInAmabhAve'pohAbhAva evamityarthaH / atha kathaJcidityAdi / mA bhUdeSa sarvazUnyatvadoSa iti tyaktvA bhavanAbhAvamAtrAkAntApohakalpanAM kenacit prakAreNa bhavatyapi vRkSo'vRkSo na bhavati, ziMzapA bhavatyapi itISyate zabdArthazUnyatvadoSabhayAt tato vayaM brUmaH- svArthAdyuktaH 'svArtha kurvatI zrutirabhidhatte' [ ] ityAdivacanAt sa eva vidhirviSayaH saMvRtto'rthaH / tadidAnI prastutanayamatena zabdArthaM yojayati-tadupasarjanazcApoho'sattvA- 25 dasatyaH, vizeSArthasya vidherupasarjano'pohaH, sa cAsattvAdasatyaH, uktavadeva prAg vistareNa asatyopAdhiH satyaH zabdArthaH, sa ca vizeSameva vidadhAti nApohate ityeSa zabdArthavidhiriti / 1 pR0 644 paM0 14 // 2 dRzyatAM pR0 646 paM0 19 // 3degruupaa| kSaNa ya0 // 4 bhavantyetoH bhA0 / bhavantyatIrthAH ya0 // 5prayuktastutadoSA bhA0 / prayuktastutadoSA ya0 // 6 zUnyatvo bhA0 / (zUnyatvAt ? ) // 7 ityAdi karmakaraNA ya0 // 8degkAMtyapoha pr0|| 9 vRkSo vRkSo bhaa0|| 10 na bhavati ziMzapA na bhavati zizapA pr0|| 11 pR0 609 // 12 vacanAza eva bhA0 / vacanAMza eva ya0 // 13 saMvRtoM pra0 // 14 zabdasyArthaH bhA0 / ayaM bhA0 pATho'pi samIcIna eva // 15 ityeva zabdArtha ya0 / ityezabdArtha bhA0 // Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre etena sAmAnyazabdArthavizeSatApyuktaiva / sAmAnyasya svArthaM vizeSazabdo'bhidhatte tattvenAtmAnaM vidadhadabhedatvAsattvApattityAgena ziMzapAdisamparigraheNa atyajannevAnuvRttivyAvRttI tadupasarjanAziMzapA'bhavanabIjatAM yAn / yadi tu so'pyapohapara eva syAt tataH ziMzapAzabdo na vidadhyAd vRkSArthaM vyAvRttatvAt arthApattyA nAnumanyeta vopAttArthAvirodha iti aziMzapA'bhavanavat / 646 etena sAmAnyazabdArthavizeSatApyuktaiva / yathAnyatve vizeSaprAdhAnyAt sAmAnya-bheda -paryAya424-1 zabdArthAstadaGgatvAt tadAtmakatvAdvA nApohyante tathA vivakSitazabdArthAdanyasya vizeSazabdArthasya vizeSazabdArthasya vA sAmAnyasya svArthaM vizeSazabdo[s]bhidhatte / katham ? tattvenAtmAnaM sAmAnyena sahaikIbhAvaM vidadhat Atmana upasarjanabhAve sAhAyakIkArayan / kiM karoti ? svArthaM vidhatte iti vartate / 10 abhedatvAsattvApattityAgena, na ca vRkSa - pArthiva - mRd-dravya - sattvasAmAnyAni tyaktvA 'vizeSameva tairekAntena viviktaM pratipAdayati tathArUpArthAsambhavAt sAmAnyopasarjanatvopAyapratipAdyavizeSAtmalAbhatvAt, nApi 'avRkSAziMzapAdi na bhavati' ityasattvApattimeva svArthapratipattirahitAM brUte'bhidheyAbhAve zabdArthavyavahArocchittiprasaGgAt / ko'sau vizeSazabdastadartho veti cet, ucyate - ziMzapAdiH, tatsamparigraheNa vRkSAdeH sadantasyAnuvRtteH sAmAnyasya samparigraheNa tadabhAvAvRkSAdyarsadantavyAvRttyapohaparigraheNa cAtyajanne15 vAnuvRttivyAvRttI, kiM kAraNaM na te tyajati ? iti cet, ucyate - yasmAt tadupasarjanAziMzapA'bhavanaarti yA svArthamabhidhatte gacchan vrajannityarthaH, svArthAnuvRttisAmAnyopasarjanatvasya aziMzapAyA ghaTAdestanAbhavanalakSaNasya ca vyAvRttisAmAnyasya svArthaH ziMzapAzabdasya ziMzapArthaH, sa bIjaM tayoranuvRttivyAvRttyoH, itarathA kimasAvapohetApratipAdayan kiJcit ? 424-2 yadi tu so'pItyAdi pUrvavad grantha ISadviziSTaH prasaGgo yAvad vizeSArthavidhirityupanayaH / tatra 20 vizeSa ucyate--'vRkSaH ziMzapA' ityatra ziMzapAzabdo na vidadhyAd vRkSArtha ziMzapAvizeSAtmApannaM vyAvRttatvAditi pUrvavad gamaH, arthApattyA nAnumanyeta vA 'avRkSo na bhavati' ityukte'rthAdApannaM 'vRkSo bhavati' iti, ayamartho mA bhUt, iSyate cAsau, kutaH ? upAttArthAvirodhAt, 'upAttArthAvirodha iti' atra itizabdasya hetvarthatvAt / aziMzapA'bhavanavadityAdi: 'avRkSAbhavanavat' ityAditulyaH sAmAnyagamaviparyayeNa 1 dRzyatAM pR0 644 paM0 1 // 2 pramANasamuccayavRttau 'sAmAnyazabdo vizeSazabdena sahAviruddha:' ityetaddarzanAvasare bhedabhedazabdo'pi gRhItaH / dRzyatAM pR0 638 paM0 10 / ato'tra 'vizeSa vizeSazabdArthasya' ityapi pATho bhavet / tulanA - pR0 643 paM0 1 // 3 'svArthamabhidhatte' iti anantaramevoktaM vakSyate ca punarapi pR0 644 paM0 16 ityatra / ataH 'svArthamabhidhatte' iti pATho'tra sambhAvyate // 4 vAtsatvapatti pra0 // 5 vizeSava tairekA pra0 // 6 vivaktaM ya0 / viktaM bhA0 // 7 sadattasyA' bhA0 / sadasattasyA ya0 / atra 'sadaMzasyA" iti samyag bhAti / evamagre'pi // 8 sadaMta' ya0 / saMdeta bhA0 // 9 vyAvRttivyApRtatvAditi' iti pATho'tra samyag bhAti, dRzyatAM pR0 644 paM0 1 // 10 pR0 644 paM0 2 // Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAda nirAsaH ] ....... .... abhavattvAdavRkSatvAd dvAdazAraM nayacakram | * vizeSArthavidhiH T: 1 yattu 'aMvirodhAdanyatve'pi sAmAnyAdizabdArthAnapohaH' ityuktaM so'pyevamevAvirodhI ghaTate bhavana vidhyekArthIbhUtatvAt / samUhazca tathArthAntaravAcakaH / evaM ca sAmAnyavizeSazabdayoH khArtha sAmAnye vartamAnayostadviziSTArthavAcakatvam, TryAdisamUhasya vAkyArthavAcakatvam / 7 tadavinAbhAvivizeSArthagamanikayA neyaH 'abhavattvAt avRkSatvAt' ityAdihetukaH, abhAvamAtrAbhyupagamAJca hetusiddhiH, tadviparyaye'smatpakSApattiH / zeSagranthabhAvanA pUrvagranthabhAvanAtulyA / evaM tAvat sAmAnya-bheda - paryAyazabdArthAnapohavat sAmAnyasAmAnyazabdArthAna poho'ntairniviSTavizeSAbhidhAyisAmAnyazabdArthavidhizvokto vidhereva zabdArthatvAt / yattvavirodhAdityAdi / yadapi tvayA kAraNamuktamanyatve'pi sAmAnyAdizabdArthAnapohe 'teSAmavirodhAt' iti so'pi evamevAvirodhI ghaTate, bhavanavidhyekArthIbhUtatvAt / sAmAnyAkhyaM 10 vizeSAkhyaM ca yat kiJcidvastu tat sarvaM bhavanameva anyonyAtmApattyA ekIbhUtam sa eva zabdArtho vivakSitArthopa~kArAvinAbhAvitvena ekIbhUto vidhIyamAnatvAdeva 'aviruddha:' iti yujyate, nAnyApohe, anyatvAvizeSAdabhAvatulyatvAcca kau virodhAvirodhau ? iti / " semUhazca tathArthAntaravAcakaH / tadvyAkhyA evaM cetyAdi, evaM ca kRtvA vidhipradhAnazabdArthatvAt sAmAnyavizeSazabdayorityAdi yAvad vAkyArthavAcakatvamiti / prakRtipratyayayorbhavanasAmAnyAparityA - 15 ginostadvizeSakartRpadArthavAcitvaM samUhena 'bhavati' iti / 'nIlotpalam' iti " vRttipadArthabhavana sAmAnyavAcinoH, vizeSaNavizeSyatva sambandhalakSaNasAmAnyavizeSabhAvivRttyarthavAcitvam, tathA rAjapuruSAdInAM rAjAbhisambandhavizeSaNAdInAM jJeyam / dvayAdisamUhasyeti 'devadattastiSThati, devadatto gehe tiSThati, devadatta ! gAmabhyAja zuklAm' ityAdidvi-[tri- ] catuH paJcAdipadasamUhAnAM vAkyArthavAcakatvam, upAttArthAvirodhi sAmAnyopakRtaividhyarthatvAt sarvazabdAnAmiti / 1 'aziMzapA ghaTAdi, tadabhavanapratipAdana evApakSINazaktitvAt ziMzapAtmakavRkSArthavidhAne tasya vyApAra eva nAsti / yadasau vRkSArtha ziMzapAdibhedAtmakamAkSipati tasmAt tena saha sAmAnAdhikaraNyaM pratipadyate tadbhavanavidhyekArthIbhUtatvAt / tadbhavanabhavanavidhivinAbhAve tu na yujyate sAmAnyavidhAnAbhAvAt / bhavanavidhivinAbhUtaM sAmAnyAvidhAyi na samAnAdhikaraNaM tvadabhimataM vastu syAt abhavattvAdavRkSatvAt vandhyAputravat / kuto'sya sAmAnyasya sAmAnyatvam ! kathaM so'pi tarhyasAmAnyaH ? yadyasAvasAmAnyaH na tarhi ziMzapA bhavati, abhUtavRkSAditvAt, ghttvt| so'pyevameva yAvat paramANurna bhavati, abhUtasAmAnyatvAt, khapuSpavat / evaM ca sarvasya zUnyatve kaH kiM kena kasmAdvA'pohate ? atha kathaJcid bhavatyapi ziMzapA tataH svArthAdyukteH sa eva vidhirviSayaH saMvRtto'rthaH / tadupasarjanazcApoho'sattvAdasatyaH / asatyopAdhiH satyaH zabdArthaH / sa ca vizeSArthavidhiH / ' IdRzaM kimapi mUlamaMtra sambhAvyate // 2 dRzyatAM pR0 638 paM0 6 // 3 tulanA - pR0 644 paM0 8 // 4 tulanA - pR0 643 paM0 11 // 5 ntarviziSTa ya0 // 6 dRzyatAM pR0 640 paM0 4 // 7 tulanA- pR0 647 paM0 20 // 8 tulanA - "sAmAnyadyAnapohazca nAvirodhena kalpate / na hi zabda svarUpANAM syAdviruddhAviruddhatA // 349 // " iti mI0 lo0 vA0 apohavAde || 9 anyApohavAde'bhihitamidaM diGgAgavacanaM vidhipradhAnazabdArthatva evaM ghaTata iti darzayati / dRzyatAM pR0 638 paM0 11 // 10 vartipadArtha pra0 / vRttiH samAsa ityarthaH / 11 pR0 647 paM0 12 | pR0 639 paM0 22 // 5 425-1 20 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre ayaM c..............................| nAkSipatyeva sadbhedAn kiM mudhA bhramyate tvayA // anena pratyuktaM pratiSedhasAmAnAdhikaraNyaM veditavyam / Aha ca tanmAtrAkAGkSaNAd bhedaH svasAmAnyena nojjhitH| upAttastatsamAbandhAt tattvAdekArthatA tyoH|| anekaM ca sAmAnyamupAttamavyabhicAriNA bhedena / atastayozcitrA vizeSaNa ayaM cetyAdi zlokaH / yaduktaM tvayA 'ghaTAdibhedAnAkSepitvAt sacchabdasya jAtisvarUpopasarjanadravyamAtrAbhidhAnAt pAratatryAd ghaTAdibhedAbhedatvAt taiH saha sAmAnAdhikaraNyAbhAvaH' iti, yathA pareSAM doSastathA tavApi asanniSedhamAtrAbhidhAnapAratatryAd nAkSipatyeva sadbhedAn ghaTAdIniti tulye doSa10 sambhave kiM mudhA bhramyate tvayA ? iti / anenetyAdi tadbhAvanA / pAratatryAtU sacchabdAnAkSepavacanena 'san ghaTaH' iti sAmAnAdhikaraNyaM na prApnotIti pratyuktaM pratiSedhasAmAnAdhikaraNyaM veditavyam / __ Aha cetyuktArthasaGgrahakArikA / tanmAtrAkAGkSaNAdityAdi, AtmArpaNAmAtramAkAGkati sAmAnya svabhede, atastanmAtrAkAGkSaNAd bhedaH ziMzapA vRkSaNa sAmAnyena nojjhito'nyatvepi, kiM tarhi ? 15 upAtta eva kasmAt ? tatsamAbandhAt tattvAt , tena saha vizeSeNa sAmAnyasyAnubaddhatve sati tattvAt ekatvAttervizeSapravaNatvAdanyatve satyapi ekakAryatvAdekArthatA sAmAnyavizeSayoranyonyAparityAge sati AtmalAbhAdanyataratyAge svarUpApratilambhAt sAmAnAdhikaraNyam / na hi vRkSeNa vinA ziMzapA ziMzapAM vinA 425-2 vA vRkSo'stIti / atra yaduktam-nopAttaH saMzayotpatteH sAmye caikArthatA tayoH ["pra0 samu0 5 / 26] iti tat kutaH saMzayaH ? kuto vA sAmyaikArthate ? saMzayastAvadanyApohamAtrokteranupAttatvAd vizeSANAM sAmAnya20 zabdena nAsti, yApAttAH syurvizeSAH syAt "saMzayaH / sAmyamapi ca nAsti anupAttatvAt , kutaH samAnAdhikaraNyam ? upAttatvAnna saMzayaH syAd vRkSavaditi cet , na, uktatvAt sAmAnyAdupasarjanAd vidhivizeSArthAnniyame nizcayadarzanAditi / / .. kizcAnyat , anekaM cetyAdi / iha vidhipradhAne zabdArthe 'vRkSaH ziMzapA' iti cokte bhedazabdena anekaM ca sAmAnyaM pRthivI-dravya-sadAdi nAma-sthApanA-dravya-bhAvAkhyaM ca sarvamapyupAttamavyabhicAriNA 25 bhedena ziMzapAdividhyekArthIbhUtatvAt / atastayozcitrA sAmAnyavizeSazabdayorvizeSaNavizeSyatA, 1 dRzyatAM pR0 638 paM0 13 / dikAgavacanameva kiJcit parivartya pratikSipati grnthkaarH|| 2 'anekamapi sAmAnya bhedenAvyabhicAriNA / upAttaM na tayostulyA vizeSaNavizeSyatA // ' iti yaduktaM [pR0 638 paM0 15] dinAgena tadatra pratikSipati granthakAraH // 3cityAdi ya0 // 4 dRzyatAM pR. 607 paM0 26 // 5degnAkSepitatvAt pra0 // 6 nAstitonyacceti pra0 / 'nojjhito'nyatve'pi' iti 'nojjhito'tyaktaH' iti vA pATho'tra sambhAvyate // 7 tatsamabaMdhAtattvAt y.|| 8 pattarvizeSaNaprava pr.|| 9ziMzapA vinA vA na vRkSo'stIti pr.|| 10 dRzyatAM pR0 638 paM0 14 // 11 kArthaH te bhA0 / kArthaste ya0 // 12 saMzayaH syatyamapi bhA0 / saMzayasya tvamapi y0|| 13 dRzyatAM pR. 616 paM0 4 // 14degSArthanniyame nizciya bhA0 / / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram 649 vizeSyatA / nAmAdyanekaM sAmAnyaM bhedenAvyabhicAriNopAttam / tataH saMzayavyAvRttyarthaM bhavatyeva vizeSaNatvaM vRkSasya ziMzapAyAzca vizeSyatvam / 'sat / ittham svArthAvabaddha zaktizca bhedo bhedamapohate / sAmAnyArthavizeSArthavidhimanniyamazruteH // vivakSAvazAt kadAcid vRkSeNa ziMzapA vizeSyate kadAcicchizapayA vRkSaH 'ziMzapA vRkSaH, vRkSaH ziMzapA' 5 ityaniyamadarzanAt / tasyAniyamasya hetuM darzayati-nAmAdyanekamityAdi, nAmaziMzapA sthApanAziMzapA dravyaziMzapA bhAvaziMzapA / kanyAyAH 'ziMzapA' iti nAnni kRte kanyA nAmaziMzapA / tacca sAmAnyaM pUrvoktavidhinA sarvasya nAmatvAt, ziMzapaiva vA nAmAdyapekSayA sAmAnyam / taccedaM bhedena vRkSeNA'vyabhicAriNA vikArthIbhUtatvAdupAttam / tataH saMzayaH 'syAdavRkSaziMzapA kanyA nAmaziMzapA' / tadvayAvRttyarthaM vRkSaziMzapAmaudakibhAvAtmikAM bhAvaziMzapA [mA]nayeti bhavatyeva vizeSaNatvaM vRkSasya ziMzapAyAzca vizeSyatvam, 10 aniyamaH, na tu yatheocyate tvayA - na tayostulyA vizeSaNavizeSyatA [ mai0 samu0 5/27 ], dRSTatvAnniyamena tulyatvasya / evaM tAvanneyaM yAvat saditi / 426-1 yadapyucyate tvayA-- bhedo bhedAntarArthaM tu virodhitvAdapohate / sAmAnyAntarabhedArthAH svasAmAnyavirodhinaH // [ 0 samu0 528 ] iti, tatrApi na tu virodhitvAdapohate, virodhAbhAvAdaGgAGgibhAvena sAmAnyavizeSabhAvApatteruktanyAyena sarvasya nAmAdyapekSasya / kasmAt tarhyapohate ? ucyate - yasmAdittham svArthAbaddhazaktizca bhedo bhedamapohate / sAmAnyArthavizeSArthavidhimanniyamazruteH // iti / svArthe baddhA zaktirasya ziMzapAzabdasya vRkSasAmAnyasahAyasya ziMzapAyAmevAvabaddhA, tasyA eva vivakSi - 20 tatvAttu zabdAntarArthapratipAdana sahAyabhAvApratipatteH / ataH svArthAvabaddhazaktitvAcchizapAzabdaH khadirAdimapohate / kiM kAraNam ? sAmAnyArthavizeSArthavidhimanniyamazruteH, yeyamabhihitAnAM sAmAnyazabdena upasarjanasAmAnyArthena vizeSANAM niyamArthA vizeSazrutiriSTAyAH ziMzapAyA: pratipAdanasya taGkAratvAd yathAsmAbhiH prAg vistareNa vyAkhyAtA sA sAmAnyArthavizeSArthaguNapradhAnayuktavidheyArthavatI / tasmAddhetostasyAH sAmAnyArthavizeSArthavidhimanniyamazruterbhedAntarasyAvivakSitatvAt prayojanAbhAvAt svArthAvabaddhazaktitvAd 25 bhedaH ziMzapAdirbhedaM khadirAdimapohate, na tu virodhitvAt, sAmAnyavizeSayoranyonyAvinAbhAvitve 426-2 sAmAnyAvinAbhAvinA vizeSAntareNa svarUpeNaiva kathaM virudhyate vizeSa: 'ziMzapAdiH khadirAdinA ? iti / 1 vRkSaziMzapA ya0 // 2dhyato bhA0 / 'dhyate ya0 // 3 dRzyatAM pR0 638 paM0 16 // 4 pR0 638 paM0 18 // 5 tatvAtu bhA0 / 'tatvAtru ya0 / 'vivakSitatvAt zabdAntarA" iti ramyaM bhAti // 6rArthAprati pra0 // 7 pArthavivitvAnniyama bhA0 / pArthavividhAnniyama ya0 / (pArthavidhitvAnniyama ? ) // 8 upasarjanIsAmA bhA0 // 9 ziMzapAdi pra0 // naya0 82 15 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre etena sAmAnyAntaramedArthAH svasAmAnyavirodhinaH [pra0 samu0 5 / 28 ] ityAdi sarva prtyutaarthmitylmtiprsnggen| yattUktaM kathaM punaH zabdasyArthAntarApohena svArthAbhidhAne pUrvadoSAprasaGgaH kathaM vArthAntarApohena svArthAbhidhAnam ? 5 etena 'sAmAnyAntarabhedArthAH svasAmAnyavirodhinaH' ityAdi sarvamabhihitena nyAyena sAmAnya vizeSabhavanavidhyekIbhUtArthatvAdinA pratyuktArtham ; pratyuktaH pratiSiddho'syArthastvadIyasya evamAdino vacanasya / ityalamatiprasaGgena, anyApohazabdArthanirAkaraNaprasaGgaparamparAgatastiSThatu vicAraH, prakRtamastvityarthaH / yattUktamityAdi / kathaM punaH zabdasyArthAntaretyAdi codyaM parAbhiprAyaM gRhItvA svamatanirdoSatA10 pradarzanArthaM svamataM pratyuccArayatotthApitaM yAvat pUrvadoSAprasaGga iti, bheda-jAti-tatsambandha-tadvatpakSagatA 1 dRzyatAM pR0 638 paM0 24 // 2 atredamavadheyam-diDAgasya katamasmAd granthAdidaM sarvamapohavAdimataM kenacidviracitayA taTTIkayA sahAtra mallavAdikSamAzramaNairuddhRtamiti nirNatuM na pAyate, dRzyatAM pR0 606 Ti. 7 / yathA tu pramANasamuccaye'pohaparicchede diGAgenAbhihitaM tathA bhoTabhASAnuvAdAt saMskRte parivAtropadaryata iti sarvatra pUrvottarapakSayoryathAyogamanusandheyo'yaM pramANasamuccayagranthaH"kathaM punaH zabdasyArthAntarApohena khArthAbhidhAne pUrvadoSAprasaGgaH ? yasmAt adRSTeranyazabdArthe svArthasyAMze'pi darzanAt / zruteH sambandhasaukarya na cAsti vyabhicAritA // 34 // anvayavyatirekau hi zabdasyArthAbhidhAne dvAram / tau ca tulyaatulyyovRttyvRttii| tatra tulye nAvazyaM sarvatra vRttirAkhyeyA, kvacidAnantye'rthasyAkhyAnAsambhavAt / atulye tu satyapyAnanye zakyamadarzanamAtreNAvRtterAkhyAnam / ata eva svasambandhibhyo'nyatrAdarzanAt tadvyavacchedAnumAnaM svaarthaabhidhaanmityucyte| anvayadvAreNa tvanumAne vRkSazabdAdekasmin vastuni ziMzapAdipratibhAsI saMzayo na syAt / tatsaMzayavat pArthivatvadravyatvAdipratibhAsyapi saMzayaH syAt / yasmAd vRkSazabdo'pArthivAdiSu na dRSTastasmAd vyatirekeNaivAnumAnam / Aha ca vRkSatvapArthivadravyasajjJeyAH praatilomytH| catustridvayekasandehe nimittaM nizcaye'nyathA // 35 // ityantarazlokaH / na ca sambandhadvAraM muktvA zabdasya liGgasya vA svArthakhyApanazaktirasti, tasyAnekadharmatve'pi sarvathA gatyasambhavAt / na cAsti khArthe vyabhicAro medAnabhidhAnAt / evaM tAvat puurvdossaabhaavH|"-Pavc. ed. pR0 74, N. ed. pR. 83 A I PSV N. ed. pR0 166 B-167 A, P. ed. pR0 165 / asya savRttikasya pramANasamuccayasya jinendrabuddhiracitA vizAlAmalavatI vyAkhyApi bhoTabhASAnuvAdAt saMskRte parivaryehopanyasyate-"kathaM punarityAdi / 'zabdo'rthAntaravyavacchedena svArthamabhidhatte' ityasmin pakSe......caturSa pakSeSu ye doSAH pUrvamuktAste kathaM na syuriti pRcchati / adRSTeranyazabdArtha iti [anya zabdArthavacanaM vipakSopalakSaNam / ___ 1 tattvasaM0 paM0 pR. 307 / sanmativR0 pR0 196 // 2 tulanA-"vidhimukhena zabde pravartamAne sarvAtmakArthagrahaNaM prApnoti / tatazca yathAnulomyena vRkSa-pArthiva-dravya-sat-jJeyazabdebhyazcatustriyekanizcayo bhavati tathA prAtilomyenApi nizcayena bhavitavyam / na ca tathA dRzyate / jJeyazabdAccatuSu sattAdiSu sandehAt sacchabdAt triSu dravyAdiSu dravyazabdAd dvayoH pArthivavRkSatvayoH pArthivazabdAdekatra vRkSatve / tasmAnna vidhimukhena pravRttAH zabdAH / taduktam-vRkSatvapArthivadravyasajjJeyAH praatilomytH| catustridvayekasandehe nimittaM nizcaye'nyathA // iti"--mI0 zlo0 vA0 zarkarikA pR0 72 / nyA0ra0 pR0 609 // Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram 651 doSAstavApi Ananya-vyabhicArAdayaH kathaM na syuriti / nanu zabdasyArthAntarApoheneti parapakSadoSAbhidhAnamAtreNa svapakSAsiddhitaH pRcchati kathaM vArthAntarApohena svArthAbhidhAnaM 'pakSasiddhiH' iti vAkyazeSaH / pUrvadoSAprasaGgazca kathamarthAntarApohena svArthAbhidhAne ? vipakSe'darzanAdityarthaH / svArthasyAMze'pi] darzanAdityatra skhaH [arthaH ] khArthaH / kaH punarayamiti cet, vivakSAvatpuruSasamudAyaH / tasyAMzo'vayavo vivakSAvAn purussH| aMze'pIti vivakSAvato'yaM paryAyaH / evamuktaM bhavati-yadyapi yathoktavArthAMzA anantAstathApyekatrApi darzanAditi / apizabdo'nekatrApIti dyotayati / sapakSavyAptaH pratipAdanAnaGgatvAdazavacanam / avyApakamapi gamakam / zruteH sambandhasaukaryam , yathoktAddhetoH / na cAsti vyabhicAritA svArthAbhAve'bhAvAt / anvayavyatireko hItyAdinemamevA) prakAzayati / dvAramupAyaH, zabdasya liGgatvAt tasya cAnvayavyatirekalakSaNasambandhabalena gamakatvAt / tau cetyanvayavyatirekarUpopAkhyAnam / liGgasya tattulya eva vRttistadatulye cAvRttirevetyetaddhi anvayavyatirekayoH svarUpam / tatra tattulye nAvazyamiti niyamenAsya sajAtIye sarvatra vRttirnaakhyeyaa| kuta iti cet, ucyte-kvcidityaadi| nahi vRkSAdizabdasya vRkSAdau sarvatra darzanasambhavaH, teSAmAnantyAt / yadRcchAzabdeSu tu sarvatra darzanasambhavaH, tadviSayasyaikatvAditi / tasmAt kvacidityuktam / evaM tAvadanvayAbhidhAnasaukaryam / syAdetat-tadatulyAnAmAnantyAd vyatirekAkhyAnasyApi sarvatrAsambhava iti / ata Aha-atulye tu satyapyAnantya iti yatra zabdArthAbhAvasteSAmAnantye satyapi svArthAbhAve zabdAbhAvalakSaNo vyatireko darzayituM zakyate, adarzanasya abhAvamAtratvAt / zabdArthayoH kAryakAraNabhAvasiddhau kAraNArthAbhAve tatkAryazabdAbhAvo bhaviSyatItyetanmAtreNAdarzanaM prtiiyte| tatrAzrayadarzanaM niSprayojanam , tadabhAve'pi vyatirekanizcayAt / na hi kAraNAbhAve kAryasambhavaH / tasmAd vyatireko'pi vaktuM sukaraH / ata eveti yasmAd darzanasya tattulye sarvatrAsambhavaH, tadatulye tvadarzanasya sambhavastasmAt svasambandhibhyaH sajAtIyebhyo'nyatra vipakSe'darzanAt tadvayavacchedAnumAnamiti yatra khArthAbhAve'darzanaM tadvayavacchedAnAmanumAnam anumitiH svArthAbhidhAnamityucyate / etena yadyapi anvayavyatirekayoyorapyanumAnAGgatvaM tathApi vyatirekasya prAdhAnyAt tadvAreNaiva gamakatvamiti darzayati / anvayadvAreNa tvityAdi / tuzabdo'vadhAraNArthaH / yadyanvayadvAreNaivAbhidhAnamiSyate tathA sati vRkSazabdasyArthAdisahitasya ziMzapAdiSvanugamo'stIti vRkSazabdAt kevalAdekasmin vastuni ziMzapAdipratibhAsI saMzayo na syAt , api tu nizcaya eva syAt / atha bahuSu dRSTatvAt saMzaya evaM tarhi tatra saMzayavat pArthivatva-dravyatvAdipratibhAsyapi saMzayaH syAt , pArthivatvAdiSu bahuSu dRSTatvAt / nizcayastu dRSTaH / yasmAd bahuSvapi vartamAno yadabhAve na bhavati tat pratipAdayati, netarat / tasmAd vyatirekadvAreNaivAnumAnam / etadeva darzayannAha-yasmAdityAdi / vyatirekadvAreNaiva gamaka ityetad grAhayitumantarazlokamAha / zreyazabdaH sadravyapArthivavRkSatveSu cartuSu saMzayasya hetuH, yasmAt sa teSAmabhAve'pi dRSTaH / evamuttareSvapi vaktavyam / sacchabdo dravya-pArthiva-vRkSatveSu triSu, dravyazabdaH pArthivavRkSatvayordvayoH, pArthivazabda ekasmin vRkSatve / nizcaye'nyatheti nimittamiti vartate / anyathetyAnulomyena vRkSazabdaH pArthivadravyasajjJeyeSu caturSu nizcayasya hetuH / tathAhi-sa teSvapi dRSTaH teSAmabhAve cAdRSTaH / evamuttareSvapi vaktavyam / pArthivazabdAdayo'pyevamekaikahAnyA dravyatvAdiSu nizcayahetavo jJeyAH / yadi ca dRSTavad vidhinA gamayet yathAkramaM catustridvayekArthanizcayastarhi prAtilomyena syAt , jJeyazabdAdInAM sattvAdiSu dRSTatvAt / yasmAt tadabhAve'pi dRSTatvAt sandehastasmAd vyatirekadvAreNaiva gamakatvamiti / sambandhadvAraM muktvetyAdi / sambandho'vinAbhAvaH / sa eva dvAram / anumAnasya nimittam , tat parityajya zabdasya liGgasyeva svArthakhyApanazaktirnAsti / ivazabda aupamye / yathA arthAtmakaM liGgamavinAbhAvasambandhadvAreNa gamayat khArtha vyatirekadvAreNaiva gamayati evaM zabdo'pIti khyApayituM 'liGgasyeva' iti vacanam / tasyAnekadharmatve iti ziMzapAdibhedena puSpitaphalitatvAdibhedena vA vRkSAdyarthasyAnekadharmatve'pi sarvathA gatyasambhavAditi / yadi sarvathA puSpitaphalitatvAdinA gamyate tadA yathoktasambandhaM vinA vidhinaiva gamyeta / tacca na saMbhavati, puSpitatvAdivizeSeSu vyabhicArAt / dRSTavad gatirhi vidhiH / tasmAd vidhinA na gatiH, api tu arthAntaravyatirekadvAreNa / medAnabhidhAnAditi, teSAmanyonyAbhAve'pi sattvAd vyabhicAro bhavati, na tu sAmAnyasyAbhidheyatve, tasyAbhinnatvAt tadabhAve ca zabdAbhAvAt |"vishaalaa D. ed. pR. 275 A-277 A, P. ed. pR0 310 B-312 B // 3 pratiSiddhosvArtha pra. // 4 anyo'poha yH|| 1 tattu zabdasyA bhA0 / (tatra shbdsyaa?)|| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 . nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre adRSTeranyazabdArthe svArthasyAMze'pi darzanAt / zabdasyAnvayavyatirekAvarthAbhidhAne dvAram / tau ca tulyAtulyayovRttyavRttI / tatra tulye nAvazya sarvatra vRttirAkhyeyA / kvacidAnantye'rthasyAkhyAnAsambhavAt / atulye tu satyapyAnantye zakyamadarzanamAtreNAvRtterAkhyAnam / ata eva ca svasambandhibhyo'nyatrAdarzanAt tanyavacchedAnumAnam / evaM ca 5 kRtvA vRkSazabdAdravyatvAdyanumAnamupapannaM bhavati / anvayadvAreNa cAnumAne yasmAdanugamo'sti vRkSazabdasya ziMzapAdiSu tasmAt kevalenApyanumAnaM prApnoti / atha bahuSu dRSTa iti saMzayo bhavati evaM sati vRkSArthe pArthivatva-dravyatva-sattveSu saMzayaH syAt / nizcayastu dRSTaH / tathAhi-vRkSa-pArthiva-dravya-sacchabdA atrocyate tvayA-adRSTeranyazabdArthe svArthasyAMze'pi darzanAt , 'anyApohenArthAbhidhAnasiddhiH' iti vAkyazeSaH / anumAnAnumeyasambandho hyabhidhAnAbhidheyasambandhaH / tatra yathA dhUmasya eka10 deze darzanAdagneH anagnau cAdarzanAdanagnivyudAsenAgnipratItistathA zabdasyAnvayavyatirekAvarthA427-1 bhidhAne dvAram / 'tau ca tulyAtulyayovRttyavRttI / tatra tulye nAvazyaM sarvatra vRttirAkhyeyA, kvacidAnantye'rthasyAkhyAnAsambhavAt , na hi sambhavo'sti vRkSazabdasya sarvavRkSeSu darzane, nApi sarvatra liGgini sarvaliGgasya sambhavo'gnidhUmAdivat / yadyapi ca kvacidasti DitthAdiSu sambhavaH, tathApi na tadvAreNAnumAnam , sarvAtmanA'pratIteH / guNasamudAyo hi DitthAkhyo'rthaH, na ca sarve kANa15 kuNTAdayo DitthazabdAd gamyante / evmnvydvaarennaanumaanaabhaavH| syAdetat-vyatirekasyApyasambhavaH / tata Aha-atulye tu satyapyAnantye zakyamadarzanamAtreNA'darzane'pravRtterAkhyAnam, adarzanamAtratvAt , adarzanaM hi darzanAbhAvamAtram / ata eva ceti, yasmAddarzanasya sarvatrAsambhavaH satyapi ca darzane sarvathAnumAnAbhAvaH ata eva svasambandhibhya iti yatra dRSTaH so'tra sambandhI abhipretaH na tu avinAbhAvitvasambandhena, anyatrAdarzanAditi abhidheyAbhAve'20 darzanAt , anyathA hi vRkSazabdasya tasmin vastuni pRthivI-dravyAdyabhAve'pi derzanaM vaktavyaM syAt , tadvayavacchedAnumAnamiti yatraivAdarzanamuktaM vRkSAbhAve'vRkSe tato vyavacchedAnumAnam 'a~vRkSo na bhavati' iti / evaM ca kRtvA vRkSazabdAdravyatvAdyanumAnamupapannaM bhavati / anvayadvAreNa cAnumAne'yaM doSaH-yasmAda gamo'sti vRkSazabdasyArthAdisahitasya ziMzapAdiSu tasmAt kevalenApyanumAnaM prApnoti / atha bahuSu palAzAdiSvapi dRSTa iti saMzayo bhavati evaM "25 sati vRkSArthe pArthivatva-dravyArtha-sattArthAH santi teSu vRkSazabdasya samAnatvAt saMzayaH syAt, nizcayastu 1 atredamavadheyam / diGgAgaracitasya kasyacidapoha viSayakagranthasyAMzo'tra kenacid viracitayA taTTIkayA saha prAyo yathAkSarameva nayacakravRttikRdbhiH siMhasUrikSamAzramaNairihopanyastaH, tatra kiyad dinAgasya kiyacca taTTIkAkRta iti samyag vivektuM na pAryate, malavAdikSamAzramaNenApi kiyadatra mUlarUpeNopAttamityapi na samyag vijJAyate / yAvattu dilAgenAbhihitamityasmAkaM pratibhAti tAvadasmAbhiH sthUlAkSarairatra vRttau darzitam , yathA tu pramANasamuccaye vartate tathA pR0 650 Ti. 2 ityatra pradarzitamasmAbhiH prAk / tacca sarvatra yathAyogamanusandheyamatra pUrvottarapakSayoH // 2 pR0432-1, 472-1 // 3 pR. 432-1, 433-2 / tulanA pR0459-2||4pR0432-1, tulanA-pR0 461-2 // 5pR0 662 paM0 11 / pR0 459-2 // 6 pR0 662 paM0 14 // 7 pR. 438-2 // 8 tulanA-pR. 436-2, 438-1, 439-2 // 9 pR0 4331 // 10 tulanA-pR0 459-1 // 11 tulanA-pR0 460-1 // 12deg'darzane'vRtterAkhyAnam iti pAThaH samyag bhAti // 13 tulnaa-pR0466-2|| 14 dRzyatAM pR0 466-2 // 15 adarzanam ityapi pATho'tra sambhAvyate // 16 yathaivA pr0|| 17 tulnaa-pR0466-2|| 18 pR0 466-2 // 19 bdAdadravya pra0 // 20degnugatosti ya0 // 21 zabdArthAdisahitasya pra0 / dRzyatAM pR0 468-1; 469-1 // 22 pR0 468-1,2 // Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAda nirAsaH] dvAdazAraM nayacakram Anulomyena tridvaye kArthanizcayahetavaH / evamarthAntaravyudAsenArthAntarAbhidhAnamupapannam / na ca sambandhadvAraM muktvA zabdasya liGgasya vA svArthakhyApanazaktirasti / Aha ca bahudhApyabhidheyasya na zabdAt sarvathA gtiH| svasambandhAnurUpyAttu vyavacchedArthakAryasau // anekadharmA zabdo'pi yenArtha nAtivartate / pratyAyayati tenaiva na tu zabdaguNAdibhiH // pUrvadoSAbhAvazca, yasmAt 'zruteH sambandhasaukaryaM na cAsti vyabhicAritA' bhedAnabhidhAnAt [ ] iti| etadayuktam / yatastAvanvayavyatirekAvapIha na ghaTete, anyApohArthanairmUlyAt svArthasyAMze'pyadarzanAt / 10 AstAM te zabdasambandha AstAM te'vyabhicAritA // dRSTaH zabdAt / vRkSazabdo'vRkSanivRttyaikArthako'pArthivavyAvRttyApi svArthe vartate, tathAhi-vRkSa-pArthivadravya-sacchabdA Anulomyena tridvyekaarthnishcyhetvH| evmrthaantrvyudaasenaarthaantraabhidhaanmuppnnm| 'naM ca sambandhadvAraM muktvA zabdasya' iti yathA bhedAdhanabhidhAnaM pUrvamuktaM taddarzayati / A~ha cetyetamevArtha zlokadvayenApi darzayati / bahudhApyabhidheyasyeti, ziMzapAdibhedA atrAbhipretA 15 na dravyAdayaH, tathAhi-vRkSavadbhedeSu saMzayo dRSTo'rthatastu dravyAdiSu nizcayaH / svasambandhAnurUpyAttviti, yasmAdasau tajjAtIye dRzyamAno'rthAntaranivRttidvAreNaiva dRSTo'bhidhAyakaH prAgevAnyatrAdRzyamAnastasmAt sambandhAnurUpyAt tadviziSTamevArthamAha / anekadharmA zabdo'pi sAmAnyadharmaiH khaguNatvAdibhirvRkSArtha tasmin vastuni nAbhidhatte, tathAhi-te vinApi vRkSArthena rasAdiSu dRSTAH, na tu vRkSazabdo'nyatra dRSTaH, tasmAd vRkSazabdenaiva pratyAyana mupapannamityuktA svapakSasiddhAvupapattiH / pUrvadoSAbhAvazca, yasmAcchruteH 20 sambandhasaukaryam bahutve'pi tulyAtulyayovRttyavRttI, sambandhasaukaryAd ne cApi vyabhicAritA bhedAnabhidhAnAt / evaM tAvad bhedAbhidhAne ye doSA uktAste parihRtA iti anyApohavAdipakSaH / ___AcAryo'syApi dUSaNaM vaktukAmaH prAk tAvat tatra yadidaM zrutisambandhasaukaryamucyata iti parihArabIjameva dUSayitumAha-etadayuktam , yata ityAdi yAvad na "ghaTete iti / yasmAt tAvanvayavyatirekAvapIha na ghaTete, dUrata eva yAvarthAbhidhAnahetU tulyAtulyavRttyavRttibhyAM bhavata ityabhimatau / tasmAdayuktaM 25 sambandhasaukaryamiti pratijJAnam / tadupapAdanArthamAha-anyApohArthanarmUlyAdityAdi zlokaH / apohAbhAvAt sambandhAbhAvaH, svArthagandhasyApyadarzanAt saMzayabIjamapi nAsti, kuto vyabhicArAzaGketyupanyAsaH / 1 dRzyatAM pR0 630 paM0 11-14 // 2 dRzyatAM pR0 432-1 // 3degvRttyaivArthako pra0 / tulanA pR0 4682 // 4 tathApi vRkSa pra0 / 'tathA vRkSa' iti pATho'pyatra samIcIno bhAti / tulanA-pR0 468-2, 469-1 // 5degcchabdAnulomyena pra0 ||6pR0 663 paM0 9 // 7 dRzyatAM pR0 630 paM0 10-15 // 8 tulanA-pR0 4402 // 9 sAmAnyadharmaikaguNatvAdibhi pra0 / kham AkAzam , khaguNatvAdibhirAkAzaguNatvAdibhirityarthaH // 10 kSArthI bhA0 / degkSArthI y0|| 11 namanupapanna y0|| 12 dRzyatAM pR0 431-2 // 13 dhAne pi doSA pr.|| 14 ghaTate pr0|| 15 tAvadanvaya y0|| 16 ghaTate pr.|| 17degdhAnahetu pra. // 18 svArthagraMthasyA pra0 / dRzyatAM pR. 655 paM0 11 // 19 vyabhicArA2zaMke bhA0 / 'vyabhicArAvyabhicArAzaMkA' ityapi bhA. pratipAThAnusAreNa pAThaH syAt // Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre sa kimanyo'rthaH sa eva bhavati utAnyo na bhavati ? yadi tAvat sa eva bhavati tatastacchabdotpAdyavijJAnaviSaye'vyAvRttyA'nyAkhye'rthe vidhinaiva pratipanne kimapohena kriyate, arthapratItevRttatvAt / tadA hyarthApattyA tadanyayorubhayorapi tattvaM khataH siddham / tasmAt syAdapyanayoranyApohapratyayaH, asatyopAdhisatya5 shbdaarthtvaat| ___ athAnyo na bhavati tato'pi praznAvyavasthA / anyatvasya cobhayaviSayatvAt tadagrahe ko'sAvanyaH ? kuto vA anyo na bhavatItyucyate ? ___ tato yadidamuktaM codyapakSa eva 'arthAntarApohena svArthAbhidhAne' iti, atra arthAntaraM nAma anyo'rtha iti yasmAd bhavati tasmAt tat tAvad vicAryate--sa kimanyo'rthaH sa eva bhavati 10 vidhinAnyAkhyo'rtha ucyate utAnyo na bhavatItyapohena ? iti dvayI kalpanA syAt / tatra yadi tAvad matam-anya iti sa evAnyAkhyo bhavatIti tataH 'saH' iti zabdenotpAdyate yad vijJAnaM tasya vijJAnasya svArtho'bhidheya evAnyAkhyo'rthaH viSayaH saMvRttaH sa eva / tatazca tasminnavyAvRttyA'nyAkhye'rthe vidhinaiva pratipanne kimapohena kriyate ? nArtho'pohenetyarthaH / kasmAt ? arthapratItevRttatvAt , arthapratItyartho hi zabdaprayogaH, anyApohakalpanA ca tadabhidhAnasvarUpaparijJAnArthA tadarthapratItau vyarthA saa|| 15 athApi syAdanyApohena prayojanamitthaM syAd nAnyathA / tadyathA-tadA tasmin vidhinAnyavijJAna kAle yadyanyo bhavati tataH sa na bhavati, atha sa bhavati anyo na bhavatIti arthAdApannaM tadanyayorubhayorapi tattvam / tacca svata eva siddham / tasmAt syAdapyanayostadanyayoranyApohapratyayaH / sa copasarjano vidhirna bhavitumarhati, kasmAt ? asatyopAdhisatyazabdArthatvAt / itthamanyapratipattirvidhireva, na vyAvRttiH / aMtha anyo na bhavati, atha mA bhUdeSa doSa ityanyo na bhavatIti tasyApyanyAkhyasyArthasya 20 anyavyAvRttireva 'anyo na bhavati' iti syAt svarUpam / tataH kim ? tato'pi praznAvyavasthA, so'pi yo'nyo na bhavatItyucyamAno'rthaH kiM sa eva bhavati, uta anyo na bhavati ? iti pRcchyase tvam / tatra yadi sa eva bhavatIti brUyAstvaM pUrvavad vidhirrthH| athAnyo na bhavati so'pi anyastathA praSTavyo yo'nyo na bhavatItyucyate tato'pyanyaH praSTavya iti praznAnavasthA / kasmAt ? sarvatrAsyAkSepasya tulyatvA duktavat / kizcAnyat , anyatvasya cobhayaviSayatvAt , anya iti sa ucyate'nyApekSayA so'pi 25 etadapekSayA 'ayamasmAdanyo'yamasmAdanyaH' iti tayordvayorapi svarUpataH siddhau dviSThaM sadanyatvaM sidhyati / tatastasya anyatvasya ubhayaviSayatvAt tadagrahe ko'sAvanyaH ? tayoranyAkhyayovidhirUpeNAgrahaNe ko'sAvanyo nAma yadapohAdanyApohaH syAt ? kuto vA 'anyo na bhavati' iti ucyate yato'syAnyasyAnyatvaM sidhyet ? 'yato'nyo yo'nyaH' ityetahiSThatvAdanyatvasya nirdhAryametadanyatvam , nAnyathA nirdhArayituM shkymitybhipraayH| .1 pR0 650 paM0 3 // 2 tulanA-pR0 658 // 3tpadyate ya0 / tpadyate bhA0 / tulanA pR0 658 // 4 svArthobhidheya bhA0 / (khArtho vidheya? ) // 5 tulanA-pR0 658 // 6 tulanA pR0 659 // Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram evaM tu na sa kazcidartho bhavitA / ubhayato'pyabhAvaprasaGgAt svArthasyAMzo'pi na dRzyata eva / 'anyo na bhavati' ityucyamAne ubhayato'pyabhAvAdanyavyAvRtterabhavanaparamArthatvAdabhUtakhAnyatvAd vandhyAputravadaviSaya eva / sa ca nibandhanamanyApohasya syAt / / ____ athocyeta-anyo'pyananyo na bhavati / yadyanya ityananyo na bhavati / tato'nyasyaivAnuvadanAt ko'sAvanyo'nanyo nAma anyAnyatvatadananyatvAtulyaH zabdArthaH ? anyazabdArthasya ca ananyazabdArthAd bhinnatve'nya ityananyo na bhavatItyapohArthaH syAt , atulye'nysminnvRtteH| aivaM tvityAdi / itthamuktanyAyena na sa kazcidartho bhavitA na kadAcit tAdRgvidho bhavati, anyo'pyanyo na bhavati so'pi sa [na] bhavatIti ubhayato'pyabhAvaprasaGgAt svArthasyAMzo'pi 10 gandho'pi na dRzyata eveti / asyArthasya bhAvanA--'anyo na bhavati' ityucyamAne kiM sampravRttam ? ubhayato'pi na bhavati, na bhavati' ityanyasya vyAvRttireva, na kazcid vidhigandho'pItyato'nyavyAvRtteH hetoH abhavanameva paramArthaH, tatparamArthatvAdAtmAnyatvAbhAvaH / tatazca abhUtasvAnyatvAd vandhyAputravadaviSaya eva, na hi vandhyAputrAdirabhAvaH zabdArtho bhavitumarhati / sa ca abhAvaste'nyApohasya nibandhana prAptaH / 15 tatazcApratipattireva syAcchabdArthasya, atyantAbhAvanibandhanatvAt , vandhyAputrApratipattivat / evaM tAvad 'yadi sa eva bhavati, anyo na bhavati' iti ca vikalpayorvidhivAdaprasaGgo'nyApohanairmUlyaM coktau doSau / ____ atha taddoSadvayaparihArArtham athocyeta-anyo'pyananyo na bhavati, anya iti na sa eva bhavati nApyanyo na bhavati, kiM tarhi ? tato'nyasmAdanyo'nanyo na bhavati, anyApohazabdArthavyApitvAd vyAvRttyaiva gamayati, ato na vidhiprasaGgo nAbhAvamAtratA veti / atrocyate-yadyanya iti ananyo 20 na bhavati tato'nyasyaiva anuvadanAdityAdi yAvadatulye'nyasminnavRtterityuttarapakSaH / kimuktaM bhavati ? yo'yamanyaH so'nya eva san 'anyaH' ucyate, sa evAnanya eva, svayameva bhavati paramanapekSyetyarthaH / tataH kim ? tato yo'sAvananyo nAma so'nya aiva, sa evAnyAkhyaH anyaH san 'ananyaH' ityuktaM bhavati / tasmAt tasyaiva anyatvasya ananyazabdenApi anuvadanAt ko'sAvanyaH pRthak tato'nyasmAdananyo nAma? nAstItyarthaH / yadi syAt parApekSaH syAditi nirUpayati-anyAnyatva-tadananyatvAtulyaH zabdArtha iti, anyasmAdanyaH anyAnyaH, tadbhAvo'nyAnyatvam , tasmAd bhinnena ananyatvenAtulyo'nyonyatvAta ko'sau anyAnyatva-tadananyatvAtulyaH zabdArthaH ? yathA vaidhahNa 'ghaTaH' ityukte ghaTAnyAnya-tadananyAtulyo 1 tulanA 659 pR0|| 2 tulanA pR0 658 // 3 so'pi na bhavatIti ityapi pATho'tra saGgacchate / 4 tulanA-pR0436-2, 436-2,437-1,456-2 // 5 tulanA pR0 658 // 6 hArArthaH athocyeta pr.|| 7 tulanA pR0 659 // 8 tAvamAtrA veti ya0 // 9 tulanA-pR0 659 // 10 (degnyatvasyaivAnudeg1) // 11 eva sa bhA0 pratau nAsti // 12degtvAttulyaH pra0 // 13 degnyonyatvAt pr0| (nyo'nyatvAt ?) // 14'tvAttulyaH pr.|| 15 ghaTonAnya pr0||. 1429-2 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre yo'sau tadatattvAtulyaH sa AtmAnyatvAnyaH san 'anyaH' ityucyate / atulyaM hi ghaTasyAnyatvaM paTAdasmAdanyasmAt / na hi ghaTasya paTAditarAnyatvavadanyatvam, paTasya vA ghaTAdanyatvaM ghaTAnyatvavat / yathoktadviSThatvatulyatAyAmapi tata evAtmAnanyatvaM tattvam / na hi ghaTasya tasmAdeva ghaTAt paTAnanyatvavadananyatvam / 5 nanvevaM so'pi anyasmAdanya eva bhavannanyaH sanananyo bhavati / tadananyatvaM tattvamapohamAno'nyApohastadapoha eva bhavatIti khvcnaadyshesspkssvirodhaapttiH| dRzyate paTAdirapohyo ghaTazabdena na tatheha kazcidananyazabdena bhinno'nanyo'sti yato'syAnyasyAnyAnyasmAd bhinnasya paTavadavRttiH syAt, anyonyApekSatvAdanyatvasya, sa ca nAstIttham / kizcAnyat anyazabdArthasya cetyAdi anyApohe nyAyaM darzayati / yadA cAnyazabdArthAdananyazabdArtho bhinno 10 bhavati tasmAccAnyazabdArthastadA 'anyaH' ityukte 'ananyo na bhavati' ityapohArtho 'vidherbhinnaH syAt / kiM kAraNam ? atulye'nyasminnavRtterghaTapaTavat / na tu asti, anyasyaivAnyasyAnanyatvAt / tasmAt vArthApoha eva syAt / .. itara Aha--syAdetadevaM yadyanya evAnyatve sthito'nya ucyeta parApekSAnyatvAt ananyaH sa evAnya iti / kiM tarhi ? svApekSAnyatva eva 'anyaH' ityucyate / tadbhAvayitukAma Aha-yo'sAvityAdi yAvad 15 ghaMTAt paTAnanyatvavadananyatvamiti / yo'sau tasya anyasya atadbhAvena atattvenAtulya AtmIyena sa svato'nyasmAdevAnyasmAdAtmAnyatvAnyaH AtmAnyatvAnyaH san 'anyaH' ityucyate / nidarzanam-atulyaM hi ghaTasyAnyatvaM paTauMdasmAdanyasmAt , na hi ghaTasyetyAdinA ghaTAnyatvasya paiTAnyatvenAsaGkaraM darzayati yauvaditarAnyatvavadanyatvam , paTasya vetyAdinA paTAnyatvasya *ghaTAnyatvAsaGkaraM yAvad ghaTAnyatvavaditi bhAvitArtham / eSa dRSTAntaH / 20 ayamarthopanayaH--yathoktadviSThatvatulyatAyAmapItyAdi / tvaduktA tadviSThatvAdanyatA parasparApekSatA,* tasyAM tulyAyAmapItaretarApekSAnyatAyAM tata eva svata evAtmano'nanyatvaM tattvam , sa 430-1 eva ghtto'nnyH| zeSaH pUrveNa tulyo'nyatvabhAvanAgranthenAsaGkarapradarzanagranthaH / tasmAdanyatvamapi svata eva ananyatvamapi tatheti vyavasthite bhavatyanyApoha iti / __ atrocyante tava doSAH--nanvevamityAdi yAvat svavacanAdyazeSapakSavirodhApattiriti / 'nanu 25 ityatrAnujJApayati param / nanvitthaM so'pi yo'nyaH anyasmAdanyasvarUpAt svata eva siddhAnyatvAdanyAkhyAdAdanya eva bhavannanyaH sannananyo bhavati sa eva bhavati / tasya anyasya svAtmani vyavasthitasya tadananyatvaM 1degzabdenAbhinno pr0|| 2 nyasyAnAnyasmAda bhA0 / nyasyAnanyasmAda ityapi pATho'tra bhavet // 3bhinnpttvbhaa0|| 4 nAyaM pra0 / tulanA-pR. 657 paM0 14 // 5 vidhibhinnaH pr0|| 6 dRzyatAM pR0 659 // 7 ghaTAtpaTAtpaTAnanyatvavada bhaa0|| 8 smAdevAdanyasmAdAtmA ya0 / (smAdevAnyatvAdAtmAdeg ?) // 9tmA'nyatvAnyaH pr0|| 10 paTAdyasmAda bhA0 // 11 paTAnatvenA bhA0 / paTAnanatvenA ya0 // 12 yayaditarA bhA0 / yAyaditarA ya0 / paTAditarA ityapi pATho'tra bhavet // 13 * * * etacihnAntargataH 'TAnyatvA ityAdiH kSatA ityantaH pATho bhA0 pratau nAsti // 14 evAtmAnoM pr0|| 15 dRzyatAM pR0 659 // Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 657 dinAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / anyApoha iti cAnanyApoho na bhavatItyapi na parihAra eva, anyApoha ityananyAbhAvApoho na bhavatIti yato'rthAntarApohena svArthApohe vRttyArthe'nyaviziSTo'pohaH / yathA apoha ityanapoho na bhavati tathAnyavizeSaNApoha tattvamAtmatvamapohamAno'nyApohastadapoha eva bhavati svApoha eva nAnyApohastvadiSTaH parApoha ityarthaH / itItthaM svavacanavirodhaH 'anyApohaH' iti vacanAt / tathAbhyupagamAdabhyupagamavirodhaH / lokavirodhazcetthaM / loke dRSTatvAt svArthapratIteH / tathA pratyakSadarzanAt pratyakSavirodhaH / anumAnavirodhazcaivamanumAnAt / ityazeSAH pakSadoSA ApannAH / vidhivAdApattizcaivamiti / evaM tAvad vastuno lakSaNAnusAreNa dUSaNamuktam / syAnmatam-anyApohazabdArthAnusAracchAyAmAtreNa pariharAmIti / tadyathA- anyApoha iti ca ananyApoho na bhavatIti, anyavizeSaNaviziSTApohasya ananyavizeSaNaviziSTApohaH pratipakSaH, sa na bhavatItyarthaH / sa cAnyo'nyasmAt / ato'nyApoha evAtrApIti / 10 atrocyate-ityapi na parihAra eva / kasmAt ? anyApoha iti ananyAbhAvApoho na bhavatIti yataH arthAntarApohena svArthApohe vRttyArthe'nyaviziSTo'poha iti / kimuktaM bhavati ? ananyasyAbhAvo'nyaH anyasya vA'bhAvo'nanyaH pratipakSaH / tadvadapohasyAnapohaH pratipakSaH anapohasyApoha iti bhavati / taM dRSTAntatvena nyAyaM darzayati-yathA apoha ityanapoho na bhavatIti, tathAnyavizeSaNA-430.2 pohapradarzanArthamityAdi dArTAntikam / kimuktaM bhavati ? yathA 'apohaH' ityukte 'anapoho na bhavati' iti 15 padArthe dvi:pretiSedhaprakRtyApAdanAdapoha evArtho bhavati tathA anyavizeSaNaviziSTasyApohasya pradarzanArtham 'anyApohaH' ityukte'nyasyAbhAvo'nanyaH, so'rtho'syeti a~nyAbhAvArtho'nyazabdaH, tadbhAvo'nyAbhAvArthAnyazabdatA, satyAM ca tasyAmanyAbhAvArthAnyazabdatAyAm 'anyApohaH' ityananyAbhAvasyAnanyApohasya tadvyAvRtteH 'aMpoho na bhavati' ityeSo'rthaH saMvRttaH / tasya cedananyAbhAvasyAnanyasyApoho na bhavati na tarhi ananyAnapoho na bhavati tatpratipakSatvAdanyAnapohasyeti yathA vizeSyavipakSavyAvRttistatheha etasmin 20 'anyo na bhavati' ityanyazabdArthe tvadIye 'anyApohaH' itya[na]nyAbhAvasyApoho na bhavati, vasyAnanyasyAbhAvo'nyo'nanyAbhAvaH, tasyApoho na bhavatItyanyApoha eva na bhavati, ananyApohaH svApoha evetyananyAbhAvArthaH / sa cAniSTaste zabdAnusAreNApi doSaH prAptaH / syAnmatam-'anyasyaivApoho nAnanyasya' ityavadhAraNAdadoSa iti / tacca na, yasmAt tatrApi ko'nyaH ? 'ko'nanyaH ? ko'pohaH ? ko'napohaH ? iti vicAraNAyAmananyAbhAva eva uktavadanavadhAraNAt 'anyasyaiva nAnanyasya' iti vidhivAdApattaH 'ananyasyApoha 25 eva nAnapohaH' iti svasyApohAnapohAbhyAma[vadhAraNA]navadhAraNAbhyAM vidhipratiSedhAdanyAnanyavicAre ca 1 dRzyatAM pR0 660 paM0 13 // 2 cAnanyo bhaa0|| 3 pR. 660 paM0 13 paM0 658 paM0 10 // 4 svArthapohe ya0 // 5 pratiSedha kRtyA bhA0 / pratiSedhaH prakRtyA ya0 / (pratiSedhe prkRtyaa?)|| 6anyAnyAbhAvA bhA0 // 7 apoho bhavatI ya0 // 8 anasyAnapoho pra0 / 'anyasyAnapoho' ityapi pATho'tra vicAraNIyaH // 9 vRtta ya0 // 10 ananyo bhavati ya0 // 11 konyaH ya0 // 12 degnapohyasyAma bhA0 // naya083 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre pradarzanArthamanyApoha ityukte'nyA bhAvArthAnyazabdatAyAm 'anyApoha:' ityananyAbhAvasyApoho na bhavati / ananyApohaH khApoha eva / 658 evaM prakrame'pi ca na sa kazcidartho bhaviteti svArthasyAMzo'pi na dRzyata eva / 'ananyo na bhavati' ityucyamAne ubhayato'pyabhAvAdananyavyAvRttera bhavanaparamArthachatvAdabhUtasvAnanyatvAd vandhyAputravadaviSaya eva / sa ca nibandhanamanyApohasya syAt / yeSAmapi cArthAntarANAmapohena svArthAbhidhAnaM tatra yat tadarthAntaraM tat kiM bhavadevApata utAbhavat ? yadi tAvad bhavadarthAntaraM bhavati tatastacchandotpAdyavijJAnaviSaye'vyAvRttyA siddhe vidhivRttaikagatigurutarapratipattyAtmake bahutaraviSaye vidhivAde pratipanne kimapohena punaH kriyate, arthapratItervRttatvAt / tadA tvarthApattyA 10 vidhiprasaGgAt sarvathAnyApohe nairmUlyamityayamapi na niHsaraNopAyaH / sthitametat- 'ananyAbhAvasya apoho 431-1 na bhavatIti yato'rthAntarApohena svArthAbhidhAne na syAt / "evaM prakrame'pi cetyAdi / evamApAditazabdArthanyAye'pi ca na sa kazcidityAdinApohanairmUlyamApAdayannupasaMharati pUrvAnyavikalpadUSAvad viparyayeNAnanyavikalpadUSaNaM yAvadabhUtasvAnanyatvAd vandhyAputravadaviSaya eva, sa ca nibandhanamanyApohasya syAditi gatArtham / 15 yeSAmapi cArthAntarANAmityAdi / yadapyuktam 'arthAntarApohena svArthAmidhAne' iti, arthAntarANi arthebhyo'nyAni teSAmarthAntarANAM madhye yat tadarthAntaraM so'rthAdanyo'rthaH tat kim ? iti pUrvavad vikalpadvayam / bhavadevArthAntaramapohyata utAbhavat ? iti praznaH / yadi tAvadityAdi prathamavikalpe dUSaNam, sa eva bhavannartho'rthAntaratve sthitaH sa bhavatIti cediSTastacchandotpAdya vijJAnaviSayaH, tasya viSayasya siddhatvAt, tasminnavyAvRttyA siddhe sA ca pratipattirasmadiSTAyA vidhirvRttaikagaterlaghIyasyA 20 ekArthaviSayAyA garIyasI teSAmarthAnAM bhUyasAM pratipattiH, sa ca vidhivAda eva bhUyorthaviSayo garIyaHpratipattyAtmakazca tasmiMzca vidhivRttaikagatigurutarapratipattyAtmake bahutaraviSaye vidhivAde pratipanne kimapohena punaH kriyate, sarvArthaviSayasya 'sa eva' iti vidhipratipatteH prAgeva vRttatvAt / tvameva bahutarArtha viSaya zabda vidhivAdI saMvRtto'nantArthazabdavAdI cetyataH kimapohakalpanayA kriyate ? ta~dA hyarthApattyetyAdi / svArthazca vivakSito'rthaH ye cAnye'rthA arthAntarANi, tadetadubhayaM svata eva siddhAtmasvabhAvaM 25 vidhinaiva / yat punaratra 'san ghaTaH' ityukte 'sat' ityanugamasAmAnyajJAnam ' asannaghaTazca na bhavati' iti vyAvRttisAmAnyajJAnaM ca tadubhayamarthApattyA yadi bhavati bhavatu guDamAdhuryavadupasarjanIkRtAtmasvarUpam, ko 431-2 1 pR0 657 paM0 2 // 2 bhavatIti bhavati bhA0 // 3 dhAne ta syAt pra0 / na syAt pUrvadoSaprasaGga ityAzayo bhAti / 'svArthAbhidhAnaM te syAt' ityapi pATho'tra vicAraNIyaH // 4 pR0 655,659,660 // 5 pR0 654 paM0 1 // 6 pR0 650 paM0 3 // 7 tratAbha pra0 // 8 pR0 654 paM0 2 // 9 vRttyaika'0 ( vRttyeka ? ) // 10 'bhUtortha pra0 // vRtyaika'0 // 12 sarvArthaviSayasya vidhivAdasya ityartho bhavet / (sarvArthaviSayasya sa eveti vidheH pratipatteH ? ) // 13 pR0 654 paM0 3 // 11 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 659 diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / khArthAntarANAM tattvaM svataH siddhamityanugamasAmAnyajJAnaM vyAvRttisAmAnyajJAnaM ca yadi bhavati bhavatu, asatyopAdhisatyazabdArthatvAt / ___ athArthAntaraM na bhavati tato'navasthA praznasya / arthAntarasya cobhayaviSayatvAt [tadagrahe kimidamarthAntaram ? kuto vArthAntaraM na bhavatItyucyate ? evaM tu na sa kazcidartho bhavitA / ubhayato'pyabhAvaprasaGgAt khArthasyAMzo'pi / na dRzyata eva / arthAntaraM na bhavatItyucyamAne ubhayato'pyabhAvAdarthAntaravyAvRttarabhavanaparamArthatvAdabhUtakhArthAntaratvAd vandhyAputravadaviSaya eva / tacca nibandhanamanyApohasya sthaat| - athocyeta-arthAntaramapyanarthAntaraM na bhavati / yadyanarthAntaraM [na bhavati tato'rthAntaratvasyaivAnuvadanAt ko'sAvarthAntarArthAntaratvatadanarthAntaratvAtulyaH 10 zabdArthaH ? arthAntarazabdArthasya cAnAntarazabdArthAd bhinnatverthAntaramityanarthAntaraM na bhavatItyapohArthaH syAt ] atulye'nysminnvRtteH| __ yo'sau tadatattvAtulyaH [ sa AtmAnyatvAnyaH san 'arthAntaram' ityucyate / atulyaM hi ghaTasyArthAntaratvaM paTAdasmAdarthAntarAt / na hi ghaTasya paTAditarArthAntaratvavadarthAntaratvam , paTasya vA ghaTAdarthAntaratvaM ghaTArthAntaratvavat / yathoktadviSThatva-18 tulyatAyAmapi tata eva AtmAnantaratvaM tattvam / na hi paTasya ] tasmAdeva paTAd ghaTAnAntara[tva]vadanAntaratvam / nanvevaM tadapyarthAntarAdarthAntaram [eva bhavadarthAntaraM sadanarthAntaraM bhavati / 20 vArayati ? asatyopAdhisatyazabdArthatvAt pUrvavat / evaM tAvad bhavadarthAntaraM ced bhavati tata ukto dossH| athArthAntaraM na bhavatIti manyase tato'navasthA praznasya pUrvavyAkhyAtAnyazabdArthapraznAnavasthAnavat / arthAntarasya cobhayaviSayatvAdityAdi zeSam 'anyatvasya cobhayaviSayatvAt' ityAdinA tulyaM yAvat tacca nibandhanamanyApohasya syAditi / aMthocyetetyAdi yAvad na bhavatIti pUrvavadeva pUrvapakSaH / uttarapakSo'pi yadyanarthAntaramityAdi tathaiva yAvadatulye'nyasminnavRtteriti / 25 yo'sau tadatattvAtulya ityAdi pUrvavadeva pUrvapakSaH yAvat tasmAdeva paTAd ghaTAnAntaravadanarthAntaratvamiti / tatrottarapakSo nanvevaM tadapyarthAntarAdarthAntaramityAdi yAvadazeSapakSavirodhApatti 1 pR0 654 50 6 // 2 tAvadyaJca ya0 // 3 athocyatetyAdi bhA0 / athocyetetyAdi ya0 pratau nAsti / dRzyatAM pR0 655 paM0 5 // 4 tulyetasminnavRtte bhA0 // 5 pR0 656 paM0 1 // 6 tadapyarthAntaramityAdi ya0 / tulanA-pR. 656 pN05|| 7 pattiritIyadakSara ya0 // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalataM [ aSTama ubhayaniyamAre tadanantaratvaM tattvamapohamAnorthAntarApohastadapoha eva bhavatIti ] khavacanAdyazeSapakSavirodhApattiH / aparihArastu tulyAkSara eva / __ evaM tu prakrame na sa kazcidartho bhavitA ubhayato'pyabhAvaprasaGgAdarthAntarasvArthasyAMzo'pi dRzyate na sa kazcit / kutaH svArthasyAMze'pi darzanamiSTaM tvayA ? 5 ubhayato'pyabhAvAdanyavyAvRtterabhavanaparamArthatvAdabhUtakhAnyatvAd vandhyAputravadaviSaya eva / sa ca nibandhanamanyApohasya syAt / / tadabhAve'nyazabdArthArthAntarazabdArthApohazabdArthasvArthazabdArthanairmUlyAdanvayavyatirekanairmUlyam , tannairmUlyAdanyApohArthanairmUlyam / tataH svArthasyAMze'pyadarzanAt ka so'nvayaH ? ke cAnye'nantAstadbhedAH ? ekasminnapi hi zrutisambandhAbhAva eva 10 svArthAbhAvasyoktatvAt / klezenApi mahatA na zakyaH sambandha itthamApAdayitum / ato'laM sambandhasaukaryeNa vAGmAtrasAreNa / / ritISadakSaraviparyAsena gatArthaH / aparihArastu tulyAkSara eveti / atra 'arthAntarApoha ityanarthAntarApoho na bhavati' iti pUrvavat pareNa parihAre'bhihite 'ityapi na parihAra eva anyApoha ityananyAbhAvA poho na bhavatIti yataH' ityAdiH sa eva grantho'trApi tulyArtha iti na 'vizeSya likhyate tathA tu draSTavya 15 itytidishyte| __ aivaM tu prakrame na sa ityAdiH sa eva granthastulyArthI yAvadanyApohasya syAditi / vizeSastu arthAntarasvArthasyAMzo'pi zyate na sa kazcit , kutaH svArthasyAM'ze'pi darzanamiSTaM tvayeti / __taditthaM pratipAditamanyApohArthanairmUlyamupasaMhriyate tadabhAve'nyazabdArthetyAdinA / nAnyazabdArthaH, 432-1 nArthAntarazabdArthaH, nApohazabdArthaH, na svArthazabdArthaH iti prasaGgAnuprasaGgAgatAnAmeSAM zabdArthAnAM 20 nairmUlyam , tannirmUlatvAdanvayavyatirekayo mUlyam , tannairmUlyAdanyApohArthanairmUlyam / yadalAt tvayocyate anvayavyatirekau hi zabdArthasyAbhidhAne dvAram , tau ca tulyAtulyayovRttyavRttI iti, tayorabhAvAdapohArthanairmUlyaM svArthasya ca tvadiSTasyoktatvAt / tataH svArthatyAMze'pyadarzanAt ke so'nvayaH? ke cAnye'nantAstadbhedAH ? tadabhAvAt kimAnantyena kalpitena yasmAdekasminnapi zrutisambandhAbhAva eva, svArthAbhAvasyoktatvAt / tatazca yat tvayA 25 kalpyate-svArthasyAMze'pi darzanAcchruteH sambandhasaukaryam [pra. samu0 ], klezenApi mahatA na zakyaH sambandha itthamApAdayitum , ato'laM sambandhasaukaryeNa vAGmAtrasAreNa mahatApi klezena durupapAdena, tyajyatA 1degyAsenena bhA0 // 2 degstustulyAkSara bhA0 // 3 pR0 657 paM0 1 // 4 viziSya ya0 // 5 evaM u prakrame ya0 / tulanA-pR0 655 paM0 1, pR0 658 paM. 3 // 6 OM a etacihnAntargato dRzyate ityata Arabhya svArthasyAMze'pi ityantaH pATho ya0 pratau nAsti // 7narthAtaraNazabdArtho bhaa0|| 8zabdasyArthAbhidhAne iti samyag bhAti / dRzyatAM pR0 652 paM0 2||9kkaasnvyH bhA0 / 'kvAsAvanvayaH' ityapi pAThazcintyaH, tulanApR0 664 paM0 14 // 10 tadbhAvAt bhA0 // 11 dRzyatAM pR0 650 Ti0 1, pR0 652 paM0 1, pR0 653 paM0 7 // Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItA pohavAdanirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram / 661 AstAM tesbhicAritA / yattUktaM tvayA - vyabhicArataH [ pra0 samu0 52 ] iti / tatra vidhivAde tadatadAtmaka saMzayajJAnasya prAptatvAt kimiva na prAptam ? atra tUktanyAyena saMzayAdi anAspadam / tadatadbhAvAtmaka bhAvAbhAvAtmakazabdArthatvAdasvArthatvAdanvayavyatirekaviSayatvAsatvAt / athavA adRSTeranyazabdArthe svArthasyAMze'pyadarzanAt / zruteH sambandhadauSkaryaM na nAsti vyabhicAritA // tasya vyAkhyA tvanmatavadeva / yathoktam-vRkSazabdasyAvRkSa [zabdasya vA svAbhidheyeSu mityarthaH / evam - 'anyApohArthanairmUlyAt svArthasyAMze'pyadarzanAt / AstAM te zabdasambandhaH' ityanena pAdatrayeNa zlokasya 'adRSTeranyazabdArthe svArthasyAMze'pi darzanAt / zruteH sambandhasaukaryam' ityetat 10 pAdatrayaM dUSitam / caturthapAdena yat tvayoktaM na cAsti vyabhicAritA iti sA tAvadAstAM svapakSagatApohavAdinastavAvyabhicAritA viprakRSTatvAt / bhedapakSe saMzayadoSApAdanArthaM yattUktaM tvayA - vyabhicArata iti chando hi yathA dravye vartate tathA ghaTAdiSvapIti vyabhicArAt saMzayaH syAt, nAbhidhAnam [pra0 samu0 vR0 ] iti / atra brUmaH -- tatra vidhivAde sa cAsazca vidheya- vyAvatyau bhAvau, tayostasyA - 15 tasya ca bhAvasya sambhavo yasyAtmA tad bhavati tadatadAtmakaM saMzayajJAnam, tasya saMzayajJAnasya prApta - 432-2 tvAt kimiva na prAptamabhidhAnaM nizcayo viparyayo vA'nadhyavasAyo vA ? sarvaM prAptamityarthaH / tat sarvaM vidhavAda eva ghaTate / atra tUktanyAyena anyApohArthanairmUlyAt svArthAMzasyApyadarzanAt tvatpakSe saMzayAdyanAspadam, AdigrahaNAd viparyayA-nadhyavasAya nirNayA apyanAspadA nirviSayA ityarthaH / kasmAt ? tadatadbhAvAtmaka - 20 bhAvAbhAvAtmakazabdArthatvAt, 'sa cAsazca bhavan bhAvo bhavati' ityuktamasmAbhiH, tasyAbhAva AtmA yasya zabdArthasya tvadabhimatasya tasya bhAvAt tadatadbhAvAtmakabhAvAbhAvAtmakazabdArthatvAt / tadvyaktiH-- asvArthatvAt, 'na bhavati na bhavati' ityubhayato'pi abhAvaviSayatvAt / tadvyakti:- anvayavyatirekaviSayatvAsattvAditi, saMzayaviparyayAvapi nirviSayo vidhyarthAbhAvAt, anadhyavasAyo'pi svArthabhAvAtmakasyAvyavasAyasya paryudAsenA['na ]dhyavasAyo'dhyavasAyAdanya iti bhavati, ubhayato'pyabhAve kuto'nadhyavasAyaH 25 nirviSayatvAt khapuSpavat ? iti / athavetyAdi pAThAntaram / pUrvArddhaM tadeva / tasya vyAkhyA - tvanmatavadeva, 'adarzanAdanyazabdArthe ' iti prathamapAdArthastvadvyAkhyAta eva, svArthasya cAMze'pyadarzanAt tvanmatava deveti dvitIyapAdArthaH / 5 1 pR0 653 paM0 10 // 2 pR0 650,652,653 paM0 7 // 3 'vapakSagatA apohavAdinastava' iti padacchedaH // 4 pramANasamuccayavRttau tu guNAdiSvapi iti pATha iti dhyeyam / dRzyatAM pR0 607 paM0 15 // 5 degyAnAspadam ya0 // 6 'paryudAse'nabhyavasAyo' ityapi bhavedatra pAThaH // 7 pR0 652 paM0 1 // 8 vaze'pya pra0 // Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433-1 662 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre sarvatra ] darzane nAsti sambhavaH, nApi sarvatra liGgini sarva liGgasya sambhavo'gnidhUmAdivat / yadyapi kvacidasti DityAdiSu sambhavastathApi na tadvAreNAnumAnam, sarvAtmanA'pratIteH / guNasamudAyo hi dditthaakhyo'rthH| na ca sarve kANakuNTAdayo guNAstasya DitthazabdAd gamyante / tasmAt tadvAreNAnumAnAsambhavaH [ ] / anena yadapi tadekadeze darzanamiSTaM svArthAze tadapyadarzana5 mevetyuktaM bhavati sarvAtmakhadarzanAt / anvayAnuktyudAhRteH vyAvRttyA DitthArthagaterudAharaNametaditi cet, na, tatpratipattinirmUlatvAt anavagataparyudAsakavArthatvAt , avidite devadatte 'na bhavatyadevadattaH' iti vacanavat / evaM ca zabdasyArthAbhAvAd yaH sambandhAzakyatvaM doSaH pUrvamuktaH sa ihApi / 10 iti zruteH sambandhadauSkaryam / ___ taM bhAvayati-yathoktamityAdi TIkAgrantha eva / vRkSazabdasyAvRkSetyAdi yAvad darzane nAsti sambhavaH, nApi sarvatra liGginItyAdi zabdasyAnumAnatvAt sarvatrAnumeye darzanAsambhavo'pi ayoguDAGgArAmyAdyanumeye dhUmAdiliGgAdarzanavaditi / atra paro brUyAt-nanu DitthAdisvAbhidheye sarvatra darzanamiti, atra tvayottaraM yaduktam yadyapi kvacidityAdi sa eva TIkAgrantho yAvardainumAnAsambhava iti vayaM 15 tvanmatAdeva brUmaH / anenottaravacanena tvadIyena yadapi tadekadeze darzanamiSTaM svArthAMze tadapyadarzanamevetyuktaM bhavati 'koNa-kuNTAdayaH sarve guNAstasya guNasamudAyAtmakasya na gamyante' iti vacanAt sarvAtmasvadarzanAcchabdasya sarvAtmanA'pratIterudAharaNe'bhihitatvAdadarzanaM svArthAMze'pi samarthitam / tata eva cAnumAnAsambhava ityucyate'smAbhiH, kvacidadarzanAditi / atra brUyAstvam-anvayAnuyuktyudAhRterityAdi yAvadetaditi cediti / etaduktaM bhavati-'DitthaH 20 ityapi 'aDittho na bhavati' iti vyAvRttyA DitthArthagateranvayAbhAvAdeva DitthodAharaNamiti / etacca na, tatpratipattinirmUlatvAt, naitadaDitthavyudAsamAtramupapadyate pratipatterabhAvaprasaGgAt 'na bhavati na bhavati' ityubhayato'pi abhAvamAtratvAt , pratipattinirmUlatvaM kasmAt ? anavagataparyudAsakasvArthatvAt , anavagataH paryudAso yasya svArthasya so'navagataparyudAsakasvArthaH, tadbhAvAdanavagataparyudAsakasvArthakatvAd nAsti pratipatterbIjam / dRSTAntaH-avidite devadatte 'na bhavati adevadattaH' iti vacanamapratipattereva kAraNaM nirmUla25 tvAt tathaitaditi / tadbhAvayati evaM ca zabdasyetyAdi yAvat sa ihApIti / yathA pUrvamuktam-"AstAM te zabdasambandhaH, arthAbhAvAt' iti sambandhAzakyatvaM doSaH sa eva / tato'nyasya cArthasyAbhAvAdalabdhAtmake'rthadvaye zabdasya kena sahAvinAbhAvaH sambandhaH syAt ? iti zruteH sambandhadauSkaryam / 1 tulanA-pR0 652 paM0 12 // 2 sambhavepi pra0 ||3degnumey dhUmA pra0 // 4 tulanA-pR0 652 paM0 13 // 5 tulanA-pR0 462-1,465-2 // 6 pR. 652 paM0 14 // 7sarvAtmadarza bhaa0|| 8 nAzabdasya pr0|| 9degtvAdarzanaM bhA0 / tvAddarzanaM ya0 // 10 'anvayAnuktyudAhRte. iti pATho'tra sambhAvyate / anvayoktirahitametadudAharaNamityAzayo bhAti // 11 ityasya Dittho na ya0 // 12 tadbhAvAnava pr0|| 13 svAtvAd bhaa0|| 14 tathaivavaditi pra0 / (tathaiva taditi ?) // 15 pR0 653 paM0 11,26 // Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 dinAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / yaH sa vRkSazabdastaditaro vA tasya tenArthena na zakyate sambandhaH kartum , tena sahAtyantamadRSTatvAt , zrAvaNatvanityAnityatvavat / na ca sambandhadvAraM muktvA zabdasya liGgasya vA svArthakhyApanazaktirasti / sa ca sambandho nAsti uktavat / ata eva na nAsti vyabhicAritA, asAdhAraNadharmatvAt / 'yo hyasAdhAraNaH pakSadharmaH sa yAvatA bhedena sarvasaGgrahastatra saMzayahetuH tadvatA tatsaGgrahAdekAntavyAvRttezca [ 40 samu0 vR0 ? ] / 5 tadupasaMhRtya pratijJAyate-yaH sa vRkSazabdo yasya sa vRkSo'rthaH taditaro vetyavRkSazabdAvRkSArthayoH 433-2 sambandho vRkSazabdArthayoH pratipattyarthaH, tasya zabdasya tenArthena lokaprasiddhena vA tvadabhiprAyAnna zakyate sambandhaH kartumiti pakSaH, tena sahAtyantamadRSTatvAt zrAvaNatvanityAnityatvavaditi gatArtha sAdhanam / naM ca sambandhadvAraM muktvA zabdasya liGgasya vA svArthakhyApanazaktirastIti tvayaivokto'yaM nyAya iti darzayati / sa ca sambandho nAsti uktavat , uktaM sambandhadauSkaryam / ata evetyAdi / etasmAdeva sambandhadauSkaryAd yaduktaM tvayA bhedAbhidhAnapakSe doSajAtaM *vyabhibhicAraH, so'pohapakSe na cAsti vyabhicAritAdoSaH, bhedAnabhidhAnAditi / tadapi na bhavati, na nAsti vyabhicAritA astyeva sambandhadauSkaryasyoktatvAt na nAsti astyeva vyabhicAritAdoSa iti 1"tathA ca AcAryeNApyayaM vyatirekI kathitaH / tathAcAha-yo hyasAdhAraNaH sAdhanadharmaH sa yAvatA bhedena sarvasaMgrahastatra saMzayahetuH, tadvatA tatsaMgrahAdekAntavyAvRttezca |"-pr0 vArtikAlaM0 pR0 629 / "yuktaM tAvat caturvidhasya [anai kAntikasya ] ubhayatra sattvAt saMzayahetutvam / zrAvaNatvasya katham ? asAdhAraNatvAt / yo hyasAdhAraNaH sAdhyadharmaH sa yAvatA bhedena sarva bhAva Psv]saMgrahastatra saMzayahetuH, tadvatA tatsaMgrahAdekAntavyAvRttezca |"-pr0 samu0 vR0 Psvc. ed. pR. 47, N. ed. pR0 51 B, Psy: N. ed. pR0 134 A / asya vyAkhyA-"yuktaM tAvaditi / caturvidhasya saMzayahetutve kAraNamubhayatra sattvamasti / tataH prameyatvAdinA saMzayo janyate / zrAvaNatve tannAstItyAhazrAvaNatvasya kathamiti kena prakAreNeti kAraNAdarzanAt pRcchati / asAdhAraNatvAditi kAraNamAha / yadyasAdhAraNaH saMzayahetutvaM kuta ityata Aha-ya ityAdi / sAdhyadharma iti pakSadharmaH / anena sambaddhatvamuktam / asambaddha cAkSuSatvavad vicArAbhAvAt / yAvatA bhedeneti nityAnityabhAvabhedena vA sAzravAnAzravabhedena vA tIrthakaravyavasthApitabhAvabhedena vA sarvabhAvasaGgrahastatra teSu bhAveSu saMzayahetuH / tadvatAM tatsaMgrahAditi asAdhAraNadharmavatAM taiH saMgrahAt teSu vA saMgrahAt ekAntavyAvRttazceti ekAnto nirNayaH, tadvyAvRttirabhAvaH, anena ekatra bhAve saadhnaabhaavmaah|"vishaalaa D.ed pR0 169 B-170 A | P. ed. pR0 194 // 2 atra VT. madhye 'tadvatAM' iti pATho bhAti / / 3 tulanA TipR0 84 paM0 13 // 4 nyAyamukhe'pi etadasti, tathAhi Prof. Giuseppe Tucci ityebhirvihite English bhASAnuvAde itthamupalabhyate-Some say: it is logical to admit only four kinds of reasons called inconclusive, because they are in both ways in the affirmative as well as in the negative instances. But how can the cause: because [ sound ] is audible, be an inconclusive one? [I reply: because it is too-narrow [asAdhAraNa]. When [ the predicate of the middle term ] is too narrow it includes all the possible varieties of the predicate to be proved. Therefore it is absolutely a doubtful reason. In fact it is merely included in the subject possessing that particular nature: thus it is deprived of one of the [ neccessary ] aspects of the reason, [ that is it does not reside in any positive instance.] nyAyamukha pR0 32-33 // 5degprAyAcca zakyate bhaa0| prAyotvazakyate ya0 ||6pR. 653 paM0 14 pR0 650 paM0 25 // 7* *etacihnAntargato bhicAra ityata Arabhya sambandhadauSkaryasyoM ityantaH pATho ya. pratau nAsti // 8sadapi bhaa0|| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre idamapi cAtra 'anvayavyatireko zabdasyArthAbhidhAne dvAram' ityuktvA punaranvayasya nirAkaraNaM tat kenAbhiprAyeNeti na vidmo yadanvayaviSaya ekadeze nirUpyate tvayA vRkSa ityavRkSo na bhavatItyavRkSavyudAsena / nanvevaM......... kAsAvanvaya iti sarvavRkSArthadarzanAsambhavAt / 5 liGgayekadezasambhaviliGgavattu na svArthAMzamAtre sambhavati pratyakSavRkSa[mUlAdibhedAnantye sambandhAzakyatve prtipttybhaavaat| avRkSavyavacchinnasyApi khArthasya nAnumAnAya nAbhidhAnAya syAd vRkSazabdaH, pakSaH / asAdhAraNadharmatvAditi hetuH / asAdhAraNadharmatvaM sapakSAsapakSayoradRSTatvAt tad vyAcaSTe-'yo hyasAdhAraNaH pakSadharma ityAdi yAvadekAntavyAvRttezceti tadvyAkhyayA gatArtham / 10 kizcAnyat-idamapi cAtretyAdi / anvayasya nirmUlanItatvAd yad anvaya-vyatireko zabdasyArthAbhidhAne dvAram ityuktvA punaranvayasya nirAkaraNaM tad bhavataH kenAbhiprAyeNeti na vidmaH / kimajJAnAd asmadbuddhiparibhavAd ihaparalokAbhyAmayazasazcAbhIrutvAt ? iti / katamadanvayanirAkaraNamiti cet , ucyateyadanvayaviSaya ekadeze nirUpyate tvayA vRkSa ityavRkSo na bhavatItyavRkSavyudAsena / kathaM punaranenAnvayo nirAkriyata iti ced brUmaH-nanvevamityAdi yAvat vAsAvanvaya iti iti 15 bhAvanA gatArthA / tatra kAraNamAha-sarvavRkSArthadarzanAsambhavAt , bhedAnantyAccAsambhava uktaH / svArthadeza434-1 vyApyanvayo nAstIti cokto guNasamudAyamAtratvAt guNabhUteSu cAvayavedhvasattvaM darzanasyoktaM tvayaiva / tasmAdanvayAbhAve'numAnAnumeyasambandhAbhAvAdanumAnAnupapattivadabhidhAnAbhidheyabhAvasyAnupapattiriti / syAnmatam-liGgathekadezasambhaviliGgavadabhidheyaikadezasambhavyabhidhAnadarzanAdastyanvayo'bhidhAnaM ceti / atrocyate tadapyabhyupetya-liGgayekadezetyAdi / liGginAmagnInAmekadeze'nAvekasmin sambhavato dhUmasya 20 liGgasyAgnergamakatvavat tu na svArthAMzamAtra sambhavatIti zabdAdabhidheyapratipattirna bhavitumarhati / pratyakSavRkSetyAdi, 'ayaM vRkSaH' iti pratyakSasyApi mUlAdimataH sAkSAdupalabhyamAnasya saMjJAvyutpattikAle sambandhakaraNaM nAsti / ziMzapAdibhedAnantya jAtizabdasya bhedairanantaiH sambandhAzakyatve pratipattyabhAvavaMdekAMze'pi svArthAkhye mUlAdi-koTarAdi-hasva-dIrgha-tanu-vizAlAdibhedAnanye sambandhAzakyatvaM kvacidadRSTatvAt , kimaGga punaratyantaparokSasvargAdizabdasvArthAMzamAtre'pi, tadvadevApratipatteH ? no ced dhavakhadirAdyanantabhedAbhidhAnaM 25 vRkSazabdasya syAdadRSTasvArthAMzatvAt / anAniSTApAdanasAdhanam-avRkSavyavacchinnasyApi svArthasya nAnumAnAya nAbhidhAnAya syAd 434-2 vRkSazabdaH na prabhavatItyarthaH / tadekadezavartitvAt , * svArthasya dharmiNaH pakSasyAnumeyasya abhidheyasya ekadeze vartituM zIlamasya dharmaH sAdhu vA vRttirasyeti tadekadezavartI / kimuktaM bhavati ? avyApipakSadharmatvAt * 1 bAhyasAdhAraNaH pra0 // 2 pR0 652 paM0 2 // 3 tulanA pR0 459-2 // 4 kAsAbaMdhaya iti bhA0 / kAsAsaMbaMdhaya iti y0|| 5degsaMbhavavyabhidhAna pra0 / (saMbhave'pyabhidhAnadeg ?) // 6 svArthAsamAtra pr0|| 7 vadekazepi bhA0 / vadekasvopi ya0 / vadekadeze'pi' ityapi bhavet pAThaH // 8 * * etaccidAntargataH pAThaH pratiSu dvirbhuutH|| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dinAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / tadekadezavartitvAdavyApipakSadharmatvAt , avanaspativyavacchinna caitanyasAdhanArthakhApavat / ashesspkssaavyaapi.......| ___ khApodAharaNanirapekSAdRSTadezavartitvAbhyupagame tvatulye'pi vRttiprasaGgaH / tasmAdeva vAnantyAdakRtasambandhajAtizabdabhedavAcitve'pyadoSaH, tadarthAMze'dRSTa samastAnumeyAvRttitvAdityarthaH / avanaspativyavacchinnacaitanyasAdhanArthasvApavat , yathA 'sacetanA vanaspatayaH' iti pratijJAyAM 'svApAt' iti heturdharmiNo vanaspaterekadeze zirISAdau vartamAno'pi tAlAdiSu avartamAno na caitanyAnumAnAya prabhavati avyApitvAt , tathA vRkSazabdo'pi avRkSavyAvRttyartho vRkSasvArthAMzavRttirnAnumAnAya nAbhidhAnAya praibhavati / etat punaH svArthAMzavRttyabhyupagatyA'niSTApAdanam / 'naiva vRtti. rasti' ityuktameva, vakSyAmazca anumAnasyApi svArthAbhAvam / syAnmatam-sAdhyAzeSAnityatvAvyApiprayatnAnantarIyakatvavadanumAnaM syAt , vanasatyavyApisvApavadanu-10 mAnAbhAsaH syAt ? iti sandeha iti / etacca na, azeSapakSAvyApItyAdi, prayatnAnantarIyakaM hi sapakSaM na vyApnoti, svApastu pakSameva na vyApnotIti parihAraH / vRkSazabdo hyazeSamavRkSAd vyavacchinnaM vRkSArthaM nAmavRkSaM manuSyAdi sthApanAvRkSaM citrAdi vAsmanmatena sAdhyadharmasAmAnyena samAnaM sapakSaM na tu na vyApnoti, nApyanumAne'tra doSaH, svArthAMzavRttitvAdavyApipakSadharmatvAd vanaspaticaitanye svApavadityudAhRtam / tasmAd 'nAnumAnAya syAdRkSazabda iti sAdhUktam / tatra kaH sambandhaH sAdhyAnityAvyApiprayatnA- 15. nantarIyakatvAnumAnatvaprApteriti / syAnmatam-uktasvApadRSTAntamanapekSya vRkSazabdo yatra na dRSTastAnapi svArthAnyAn gamayati dRSTasvArthAnumAnasAdhAdaMze dRSTazaktitvAditi / etaccAyuktam , apohye vRttiprasaGgAt / ata Aha-svApodAharaNanirapekSAdRSTadezavartitvAbhyupagame tu atulye'pi vRttiprasaGgaH, atulye sAdhyavipakSe vRttiH syAdavRkSa ghaTAdau vRkSazruteH, adRSTadezavartitvAt , mUlAdimati palAzAdau svArthAMze vA vRttivat / tasmAdeva vAna-20 ntyAdakRtasambandhajAtizabdabhedavAcitve'pyadoSaH, tadarthAze'dRSTatvAt , adRSTasvArthAMzatvAdityarthaH, 1 tulanA-"nanu cAnyo'pyasti asiddhH| sa ca dvidhA / pratijJArthaMkadezAsiddhaH, yathA anityaH zabdo'nityatvAt / avyApakAsiddhazceti, yathA sacetanAstaravaH svApAt |"-nyaayprveshkvRtti. pR0 23. / "pratijJArthasyaikadezaH sannasiddha iti vigrahaH, pratijJArthasyAsiddhatvAt heturapi tadekadezaH sanna siddha ityrthH| avyApakAsiddha iti, iha pakSadharmo yo na bhavati sa evocyte'siddhH| tato'siddhasyaveha vicAryamANatvAt pakSasya ityadhyAhRtya samasanIyam / yathA pakSasya dharmirUpasyAvyApakaH sannasiddho'vyApakAsiddha iti / iha pakSIkRteSu taruSu patrasaGkocalakSaNaH svApa ekadeze na siddhH| na hi sarve rAtrau saGkocabhAjo nyagrodhAdAvadarzanAt tasya kintu kvacideveti |"-nyaayprveshkvRttipnyjikaa pR0 57 // 2 yathA cetanA bhA0 / tulanA-pR. 428 paM. 18 // 3na bhavati pr0|| 4 ta etvana pr0|| 5manuSyAdivatsthApanAvRkSaM manuSyAdisthApanAvRkSaM manuSyAdisthApanAvRkSaM citrAdi cAsma bhaa0| manuSyAdisthApanAvRkSaM 3 citrAdi vA'sma ya0 // 6nana na ya0 / ayamapi ya0 pratipATho vicAraNIyaH // 7 pR0 664 paM. 7 // 8 manupekSya pra0 // 9degdanyAnu pr0|| 10 tAnaMtyA pra0 / ( cAnantyA ?) // 11 tathAdarthAMze dRSTatvAt ya0 // naya084 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre tvAt , apohasvArthavat / iti kuto'nvayavyatireko kuto vA pakSadharmatvaM kutastralakSaNyaM kuto'numAnatvaM zabdasya ? * yadi liGgavacchabdastrilakSaNo'nyApohena svArtha gamayati tato vRkSazabdasyA vRkSAvyavacchinneSu vRttiH syAt , anumAnatvAt , anvayapradarzanArthaprayuktaghaTAdi5vat / na tu vRkSeSu vRttiH syAt , pakSatvAd vRkSANAM sapakSazabdArthAvacchinnArthatvAt kRtakasyeva nityeSu / tasmAt tattulye nAsti vRttiH zabdasya / apohasvArthavaditi 'avRkSo na bhavati' ityavRkSApohasya svArtho mUlAdimAnanantaH koTarAdibhedena, tadvAcitve cAdoSo dRSTa evaM bhevAdino'pyAnanye'pi bhedAnAmakRtasambandhe'pi doSAbhAvaH syAt / tvanmatasvArthe'pi vA tadvad doSa eva syAditi kutastulyAtulyayovRttyavRttibhyAmanvayavyatireko ? kuto vA zabdasyAbhidheyasya 10 pakSasya dharmatvaM liGgavalliGginaH ? kutasvailakSaNyam ? kuto'numAnatvamiti, evaM ca zaibdaliGgagatapakSApakSasapakSavisaMvAde sAdhAbhAvAlliGgazabdayoH kuto'numAnatvaM zabdasya ? iti / __ tadvyAkhyA-yadi liGgavacchabda ityAdi, yadi kRtakatvAdiliGgavacchabdastrilakSaNo'nyApohena svArtha gamayatIti manyase tato vRkSazabdasyAvRkSAvyavacchinneSu vRkSAda bhidheyAt svArthAMzAkhyAdanyatrA435-2 tulye sapakSe vRttiH syAt pakSadharmAd vRkSazabdAdanyasyAvRkSazabdAdivAcye teto vyavacchinne kRtakatvA15 nityatvAzraye ghaTe iva vRttiH syAdanumAnatvAt anvayadarzanArthaprayuktaghaTAdivaditi gatArtham / na tu vRkSeSu vRttiH syAt, kiM kAraNam ? pakSatvAd vRkSANAm , pakSa eva vRkSazabdAkhyasya dharmasya dharmiNo vRkSArthAH sapakSAdavacchinnAH, teSveva na tu vRttiH syAt, anumAnatvAdeva, tvadabhirmaMtA'vRkSAnnivRttimAtraM vRkSatA nAnya sminnapi sAdhyadharmasAmAnyena samAne'rthe, atastvadabhimatyA tulyatvaM yeSu sAdhyAd vRkSAd bhinneSu arthAntareSu [ teSu ] vRkSazabdasya vRttirnAsti pakSadharmAbhimatasya / kasmAt ? saMpakSazabdArthA20vacchinnArthatvAt / kimiva ? kRtakasyeva nityeSviti / tasmAditi vaidhayeNa, tasmAt sapakSAbhAvAt tattulye nAsti vRttiH zabdasya, kiM tarhi ? tatraiva vRttiH / tasmAt trailakSaNyAbhAvAd nAnumAnaM zabdaH / 1 vAdoSau pra0 // 21 atredamavadheyam / ya0 pratau zabdaliGgagatapakSApakSa ityatra 230 patrAGkaH samApyate / tadanantaraM 234 tame patre pramAdAt 231 ityaGko likhitaH, 231 tame 232 ityaGkaH, 232 tame 233 ityaGkaH, 233 tame tu 234 ityaGko likhitaH / ya. pratau pramAdAdevaM likhiteSvapyazuddhAGkeSu tatraiva patrANAM vAmakoNe zuddhAGkA apyupanyastAH / pA0 pratAvapi zuddhAGkAnusAryeva pAThaH / kintu ya0 pratimavalambya kaizcidanyalekhakairyAH pratayo likhitAstaistvetadaparijJAnAdazuddhAGkAnusAreNa svapratayo likhitA iti 230 patrAnantaram 234 tamaM patraM likhitamiti tAsu bhUyAn pAThavyatyayaH saJjAtaH / atastAsu miSyete ityata Arabhya 'atra'zabdavAcyasyAgniviziSTasya dhU ityanto vakSyamANaH pATho'kasmAdatrApatitaH / ataH sarvathA so'sambaddhaH / asmAbhistu yathA bhA0 pratau pA. pratau ca pATho dRzyate yathA ca ya0 pratau zuddhAGkeSu patreSu pATho - likhitastathaivAtropanyasta iti sa evopAdeyaH // 3 pakSApakSavisaMvAde bhA0 // 4degzabdasyAvRkSAdacchinneSu bhA0 / zabdasyAvyavacchinneSu ya0 // 5 (tato'vyavacchinne ? ) // 6 ghaTAdivadi gatArtha ya0 / ghaTAditi gatArtha bhA0 // 7degvacchinnArthasteSveva bhaa0|| 8degmatavR ya0 / mati bhA0 // 9 samAnorthatastvadabhimatyA pr0|| 10 sapakSadharmArthAvacchi ya0 // 11 tasyAditi bhA0 // Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / 667 tatraiva vRttAvasapakSavRttigatadoSApattiH / hetvapavAdaniyatavyavasthAniyamAd neti cet , na, pakSasapakSAsapakSavyavasthAyAM tadvyavasthAbhAvAt tdsiddhaavsiddhiH| __ Apattyanabhyupagame tvanyApohAnyathAtvaM sapakSAvacchinnasyApi sapakSatvAt sapakSApakSepaNakSINazaktezca pakSA[sa]pakSayorvizeSaM gamayituM nAlam , saadhynirdeshvt| kiJcAnyat , tvanmatavat tatraiva vRttaavspkssvRttigtdossaapttiH| sapakSAdanyo vA sapakSAbhAvo vA syAdasapakSaH, sa ca sAdhyadharmasAmAnyena samAno'rthaH saMpakSaH paMkSAdanyaH pakSAbhAvo'pakSa e[va] vA sapakSaH / iha tatraiva vRkSArthe vRttatvAt vRkSazabdasta dharmo'pi sana viruddho'sAdhAraNAnaikAntiko vA syAt / / hetvapavAdetyAdi yAvad neti cet / syAnmatam--sa heturviparIto'smAd viruddho'nyastvanizcitaH [prai0 samu0 3 / 22 ] iti lakSaNAt trilakSaNasya hetorapavAdo hetvAbhAso viruddho'sAdhAraNaH sAdhA-10 raNo'siddho veti niyamitatvAdasa[pakSa]ttigatadoSAbhAvo'sya vRkSazabdasyeti / etacca na, pakSasapakSAsapakSa vyavasthAyAM tavyavasthAbhAvAt , hetu-hetvAbhAsavyavasthA pakSa-sapakSA-'sapakSavyavasthAyAM siddhAyAM sidhyet / 436-1 tadasiddhAvasiddhiH, hetu-tadAbhAsavyavasthAniyamasya pakSAdivyavasthAzrayatvAt / pakSa eva tAvadavya sthita 'ubhayato'pyabhavanaparamArthatvAt' ityuktatvAt / sapakSastu anantaranyAyo nAsti / asapakSastu sa eva pakSastvanmatAbhyupagamAt syAt sapakSAbhAvamAtratvAt, itarathA naiva syAduktavadeva / tasmAddhetvAdiniyamAdasapakSa- 15 vRttigatadoSApattistadavasthaiva / Apattyanabhyupagame tvityAdi / yadyevamApattidoSaM nAbhyupaiSi asapakSavRttigataM tato'nyApohAnyathAtvaM doSaH, anyApoho'pi tarhi anyAbhAvAt tadapohAbhAvAcca svArthApoha eva syAt / kasmAt ? sapakSAvacchinnasyApi sapakSatvAt , sapakSAdanyaH pakSastato'vacchinno'sapakSo vA sa eva saMpakSaH tataH pakSAdanyaH / pakSa eva pakSAdanyaH sapakSAdanyatvAt / tato'nyApohaH pakSApohaH svArthApoha ityApannaH / 20 kiJcAnyat, sapakSApakSepaNakSINazaktezca, sapakSAdanyo'sapakSaH pakSa ityukte sapakSavyAvRttimAtre caritArthatvAt pakSA[sa]pakSayorvizeSaM gamayituM nAlaM 'pakSa evAyaM nAsapakSaH' iti / kasmAt ? uktakAraNAt / kimiva ? sAdhyanirdezavat, yathA sAdhyanirdezaH pratijJA [nyAyasU0 1 // 1 // 33 ] ityakSapAdapakSalakSaNaM siddhinivRttau caritArthatvAt sAdhyavizeSaM pakSamevIsiddhahetu-dRSTAntebhyo vyatiriktaM na gamayitumalaM vipakSApakSepaNakSINazaktitvAt tathA 'sapakSAdanyo'sapakSaH' ityasapakSAt pakSaM vizeSya na gamayitumalaM sAmAnya- 25 mAtravRtteH / tvayA tu vizeSavRtteH pakSa evAsapakSAvacchinnavRttiriSyate, tattu na sidhyatItthaM nyAyAt / 1 sapakSaH sapakSAdanyaH ya0 // 2 'pakSAdanyaH pakSAbhAvo'pakSa eva sapakSaH' ityapi pATho bhavet / 'pakSAdanyaH pakSAbhAvo'pakSaH, pakSa evAsapakSaH' ityapi pATho'tra cintyaH // 3 dRzyatAM TipR0 74 paM0 4-TipR0 75 paM0 1 // 4 dvatti ya0 // 5 hetuhetutvAbhAsa ya0 / hetvAbhAsa bhaa0|| 6 pR0 655 paM0 2 // 7 degnyAyo nAsti pra0 / (nyAyena nAsti ? ) // 8 nAbhyupaipyasapakSa bhA0 / abhyupetyasapakSa ya0 // 9 sapakSAdanyaH bhA0 // 10 sapakSaH pakSa ityukte pra0 // 11 degvAsiddhatudRSTAntebhyo'vyatideg pra0 / dRzyatAM pR0 614 Ti0 1 / "nanu sAdhyanirdezaH pratijJetyukte sAdhyayorhetudRSTAntayorapi prasaGgo yathA[s?] nityaH zabdazcAkSuSatvAt , nityaH zabdo'sparzatvAd buddhivaceti |"nyaayvaartik. 11 // 33 // 436-2 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre tadviSayapakSadharmatvAdeva tulye vRttirvRkSArtha iti cet, ananumAnaM tarhi zabdaH pakSa eva vRttatvAd dvilakSaNatvAdasAdhAraNavat, [ aikalakSaNatvAdvA anvayavyatirekAbhAvAd viruddhavat ] tadviSaya mAtrArthatvAdanyApohazabdArthatvasya / vyatirekasya svArthAsambhavAdapi vyarthataiva vA, pakSamAtrasyApyalakSaNatvAt, avyaktazrutivat / guNasamudAyo hi vRkSAkhyo'rtha iti vRkSasya mUlakoTarAyAnantye vAcyatvAbhAvaH saMvRtimAtratvAt samudAyasya tadarthAgateH / tasmAt tadvAreNAnumAnAsambhava uktavat / tasmAt tadekalakSaNatApi nAsti, kuta evAnyApohaH tree vRkSazabda [ vRkSArthavRttiH ] tat katham ? guNasamudAyasaMvRtyarthatvAt, senAzabdavat / 668 10 syAnmatam tadviSaya ityAdi yAvaccediti / sa eva vRkSArtho viSayaH pakSaH, tasya pakSasya dharmo vRkSazabdaH, tasmAt tadviSayapakSadharmatvAdeva tulye vRttirvRkSArthe, tacca dRSTam, 'pakSasya dharmo hetuH' ityanayaivoktyA gatatvAd vizeSArthagatirevetyarthaH / " atrocyate - ananumAnaM tarhi zabdaH, anumAnAbhAsa ityarthaH, pakSa eva vRttatvAt tezca kAraNatvenAha, dvilakSaNatvAdasAdhAraNavadityAdi gatArthaM yAvat tadviSayamAtrArthatvAdanyApohazabdArthatva15 syeti, sa eva viSayastadviSayo vRkSaH, 'tanmAtrameva vAcyam' ityuktamanyApohazabdArthatvam / ato'sAdhAraNaviruddhate / kiJcAnyat, vyatirekasya svArthAsambhavAdapi vyarthataiva vA, anyApoho hi vyatirekamAtram, ' na bhavati na bhavati' ityabhavana paramArthatvAdubhayato'pyabhAva eva vandhyAputravat, na svArthaH kazcit' ityuktam / tasmAd vRkSazabdasya vyarthataiva pakSamAtrasyApyalakSaNatvAdavyaktazrutivat, yathA mleccha20 prayuktazabdArtho vyAvRttimAtrArthatvAt svArthamAtrasyApyalakSaNAd vyartho "histamis' ityAdi tathA vRkSazabdaH syAditi tadarthAbhAvapradarzanArthamAha- guNasamudAyo hItyAdi / tasmAt tadvAreNAnumAnAsambhava uktavaditi prAguktaM tanmatameva smArayati, saMvRtisataH sAmAnyasamudAyAkhyasyAsattvAd vizeSANAmRju-vakra - nirvivarakoTarAdInAmavAcyatvAditi / tasmAt tadekalakSaNatApi nAsti, kuta eva svArthAdbhinnasyAbhUtasya pratipattirainyasya yato'nyApohaH sidhyet sa tu nAstyanyaH, tadabhAvAt tatpratipattinizcayalabhyapratipatti25 labhyo'nyo nAsti, tatpratinizcayalabhyo hi tulyAtulyavivA (ve) kAtmeti / 437-1 1 yacca vRkSazabda ityAdi / vRkSArthasya pakSasyAbhAvAt pakSadharmatvAbhAvo vRkSazabdasyeti / tadbhAvanAgranthaH tat katham ityAdi yAvat senAzabdavaditi gatArthaH / guNasamudAyasaMvRtyarthatvAditi hetuH / vRkSa1 tulanA - pR0 670 paM0 14 // 2 tulanA - pR0 671 paM0 1 // 3 tulanA - pR0 671 paM0 12 // 4 tulanA- pR0 671 paM0 4 0 673 paM0 2 // 5 tulanA - pR0 673 paM0 5 // 6 tulanA - " sAdhyadharmo yato hetuH " pra0 samu0 3 / 7 / dRzyatAM TipR0 74 paM0 3 Ti0 3 // 7 gatirivetyarthaH pra0 // 8 ananumAnA pra0 // 9 ( tatra ? ) // 10 dRzyatAM pR0 670 paM0 1 // paM0 14, pR0 671 paM0 3, 16 ( tatpratinizcaya ? ) // 11 pR0 655 paM0 2, 3 // 12 histamizra ya0 // pR0 673 paM0 1 // 14 tulanA - pR0 671 paM0 14 // 17 sya bhAvAt bhA0 // 13 tulanA- pR0 652 15 ratasya bhA0 // Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dimAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / vRkSazabdasya samudAyArthavRttitaiveti cet, na, abhyupagatamUlAdisapakSatvAt tadatulyatvAd vRkSArthasya tulyAtulyavRttyavRttyAdivacanavaiyarthyameva / saMvRttisatyatvAcca samudAyasyApi vRkSavadanarthatvAt senAvanAderapi vyarthatvameva / rUpAdisatyatvapratipAdanArthe'pi ca DityAdhudAharaNe rUpAdiparasparavyAvRttyA'nvayAbhAve vyatirekasyAbhAvAt na kiJcit satyam , sajAtIyAsajAtIyavyAvRtta / kharUpatvAdatyantApUrvatvAdanirdezyakhalakSaNatvAt / tasmAdatulye pakSa eva vRttiH zabdasya / nAstyeva vArthe vRttiH ___ zAstreSu prakriyAbhedairavidyaivopavarNyate / anAgamavikalpA tu svayaM vidyopavartate // [vAkyapa0 2 / 235] evaM sarvatrAtulye [pakSa eva vRtteH] liGgavacchabdo'numAnaM na bhavati pramANameva 10 vA na bhavati / zabdasya samudAyArthavRttitaiveti cet / syAnmatam-vRkSazabdaH samudAyenArthenArthavAn , mUlAdInAM ca samudAyo vRkSa ucyate, tasmAt samudAyArthavattvAdadoSa iti / etacca na, abhyupagatetyAdi, abhyupagatAnAM mUlAdInAM tadAtmatvenaikatve saMpakSatvam , sapakSAdanyatvaM pakSatvam , tenAtulya[tva]manyatvaM saipakSAd vRkSArthasya, tadatulyatvAt tulyAtulyavRttyavRttyAdivacanavaiyarthyameva / kizcAnyat , saMvRtisatyatvAJca samudAyasyApi 15 vRkSavadanarthatvAt senAvanAderapi vyarthatvameva / 'avRkSo na bhavati vRkSaH' ityasya mUlAdisvarU~pasattAmAtratvenApyatulya eva vRttiH, rUpAdibhedasamudAyasaMvRtyarthatvAt / rUpAdisattvAdarthavAn syAditi cet , tadapi na, rUpAdisatyatvapratipAdanArthe'pi ca DitthAdyadAharaNe tvayaiva kANa-kuNTAdiguNasamudAyAnvayAbhAvoktyA'nyApohaprayAse kriyamANe rUpAdiparasparavyAvRttyA'nvayAbhAve vyatirekasyAbhAvAt 'na bhavati na bhavati' ityabhavanaparamArthatvAd na kiJcit satyam / tatkAraNamAha- 20 sajAtIyAsajAtIyavyAvRttasvarUpatvAditi, tatsatyasyApi punaH kSaNAtipAtitvAt kSaNe kSaNe'tyantAnyatvAd dvitIyakSaNe tadabhAvAt katamad rUpam , atyantApUrvatvAd nirbIjatvAdanirdezyasvalakSaNatvAt ? svalakSaNamanirdezyaM rUpamindriyagocaraH [pra. samu0 1 / 11?] iti hyuktam / tasmAdatulye pakSe sapakSAsapakSavyAvRttyA tatraiva vRttiH zabdasya / nAstyeva vArthe vRttiH, athavA zabdasyAprAmANyaM pratipannameva tvayA, yasmAdetat tvanmatAnusAryeva jJApakam-zAstreSu prakriyAbhedairityAdi 25 zloko gatArthaH / evaM sarvatrAtulya ityAdi / liGgavacchabdo'numAnaM [ na ] bhavati pramANameva vA na bhavatItyuktasyArthasya yathApratijJaM pratipAditasyopasaMhAraH proktArthakramasaGgrahAtmakaH / 1 dRzyatAM pR0 242 paM0 3, TipR0 79 // 2 sapakSAdanyatvaM tenAtulya bhA0 // 3 sapakSAd vRkSAsyartha tada ya0 / sapakSAd syartha tada bhA0 // 4degdayasyApi pra0 // 5 avRkSe ityasya bhaa0|| 6 rUpAsattA yH|| 7degdAyAsaMvRttya pr0|| 8degsatvA pr0| (stytvaa?)|| 9degdAyAbhAvo y0|| 10 dRzyatA pR. 609 Ti. 8 paM0 14 // 11 cAthai pr0|| 12 yathApratijJA pratipAdita ya0 / yathApratipAdita bhA0 // Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre zabdavattu liGge dvailakSaNyameva syAt, [ pakSa eva vRttatvAt , asaadhaarnnvt| ekalakSaNatvamanvayavyatirekAbhAvAd viruddhavat / sapakSavRttyabhAvAdanyatra vRttyasambhavAdanvayAbhAvAd vyatirekavyApArAvakAzAbhAvAdekalakSaNaM vA shbdvllinggmpi| 5 sannihitatAyAmapyananumAnatvam , tAvantareNApyanumAnatvopapatteH, sAdhyadharmasAdhanavyAptivat / tatastayorakAraNatvAdekalakSaNaM zabdavalliGgamapi / anumAnatvAdekalakSaNatvAcca 15 438-1 'liGgamapi zabdavanna bhavati' ityupapAdayiSyAmItyata Aha-zabdavattu liGge dvailakSaNyameva syAdityAdi / prathamameva tAvadanumAnatvAcchabdavad dvilakSaNaM liGgamiti sAdhayati, tato 'dvilakSaNatvAda10 sAdhAraNa ityAdi yaduktamanantaraM zabde doSajAtaM tat sarvaM liGgasya zabdavadityevoktakrameNa jJeyam / / ___ ekalakSaNatvamanvayavyatirekAbhAvAt pakSadharmatvamAnaM viruddhavaditi zabde yaduktaM tad liGge syAt / tadvyAkhyA-sapakSavRttyabhAvAt , kimuktaM bhavati ? anyatra vRttyasambhavAt , pakSAdanyatrAvRtterityarthaH / ata evAnvayAbhAvAd vyatirekavyApArAvakAzAbhAvaH, tasmAd vyatirekavyApArAvakAzAbhAvAdekalakSaNaM vA zabdavalliGgamapi, zabdasya caikalakSaNaM proguktaM viruddhavadanvayavyatirekAbhAvAditi / sannihita]tAyAmapyananumAnatvamarthapratipattAvakAraNatvam , tAvantareNApyanumAnatvopapatteH, __ vinApi tAbhyAmarthagatestayoH sannidhAnamapyakAraNam / kimiva ? sAdhyadharmasAdhanavyAptivat , yathA 'yat kRtakaM tadanityam' iti kRtakatvasyAnityatvenAvinAbhAvena vyAptatvAdavinAbhAvino'nityatvasya gatiH kRtakatvAdiSTA, na tu 'yadanityaM tat kRtakam' ityanityatvasya kRtakatvenAvinAbhAvinA, vyAptau satyAmapyagateH anyatra tadabhAve satyavivakSitatvAt pa~yatnAnantarIyakatvAdau tvanmatena yathA tahApyanvayavyatireko sanni20 hitAvapyakAraNam , zabdArthe toddharmyamAtrAt tadgateH / tasmAdanvayavyatirekasannidhAne'pi akAraNatvAnnArthaH zabdArthagatau tAbhyAm / yathAnumAnavicAre'bhihitam pratiSedhyApracAreNa yasmAda vyAptirapekSyate / liGgasya liGgini vyAptistasmAt stypykaarnnm|| [pra0 samu0 2 / 223 ] ityAdikArikArthA gamaH kAryaH / OM tataH kim ? tatastayorakAraNatvAt pakSadharmatvamAtrakAraNatvAdekalakSaNaM zabdavalliGgamapi, anumAnatvAdekalakSaNatvAcca 'viruddho'pi te'numAnam' ityApannam ekalakSaNatvAcchabdavadabhimatavilakSaNaliGgavacca / mAzaMkiSThA ekalakSaNatvamasiddhamityata Aha smAraNArthamuktanyAyasiddhasyaikalakSaNatvasya - uktavacchabdavaditi / 1 pR. 668 paM0 2 // 2 pR. 668 paM0 2,3 // 3 syAdvyAkhyA ya0 // 4 lakSaNaM zabda ya0 // 5 dRzyatAM pR0 668 paM0 2 // 6saMnihitAyAmapya bhA0 / saMnihiyAmapya ya0 // 7 gateratra tadabhAve y0|| 8 prati. pannAntarIya pra0 // 9 tAtvarNya bhA0 / tvarya ya0 // 10 dRzyatAM pR0 443-2, 458-2 // 11degrapehate pra0 / dRzyatAM pR0459-1|| 12 liMgalya lideg bhA0 / ligali ya0 // 13 nusamA pra0 // 14 zabdalliMga bhA0 / zabdaliMga y|| 15 lakSaliMgavatva y0|| 16 zaMSTo eka pr0|| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 671 diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / viruddho'pi te'numAnaM syAt uktavat / zabdo'pi vA nAnumAna viruddhavat / vyarthataiva vA, svArthasyApyabhAvo'nadhyavasAyavad viparyayavadvA / agniratra dhUmAditi khArthAnumAne guNasamudAyo hi dhUmAkhyo'rthaH / bahalakuTilatvAdyAnantye ca dhUmatvAbhAvaH / tasmAt tadvAreNAnumAnAsambhava iti tadekalakSaNatApi naiva, kuMta evAnyApohaH ? pakSadharyeva vA dharmasyAdhAraH prApnotIti tasminneva vRttiH syAt pakSadharmamAtra- 5 lakSaNA, na tulyAnvayAtmikA / anyatra ca vRttau satyAM vyatirekAkAGkSA syAt / sA tu spkssaabhaavaannaastiitynvyvytirekaabhaavH| zabdo'pi vA nAnumAna viruddhavaditi zabdasyAnumAnatvAbhAve liGgasyApi prAptamevA[na]numAna[tvam ], dvayorapItyabhiprAyaH / vyarthataiva vetyAdi zabdavad liGgasya vaiyarthya prAgvyAkhyAtavidhinA yojyam / svArthasyeti 10 pakSadharmamAtrasyApyabhAvo'nadhyavasAyavat mlecchazabdajJAnavat , 'viparyaya[va] dveti viruddhajJAnavat / tad bhAvayati-agniratra dhUmAdityasminnapi svArthAnumAne guNasamudAyo hi dhUmAkhyo'rtha iti, vRkSasya mUlAdikoTarAdyAnanye vAcyatvAbhAvavat bahala-kuTilatvAdyAnantye ca dhUmatvAbhAvaH jJAtasambandhatvA-438-2 bhAvAt saMvRtimAtratvAJca samudAyasya tadarthAgateH / tasmAt taddvAreNA[na]numAnamityalakSaNaM liGgaM svArthamAtrasyApIti / iti tadekalakSaNatApi naiva, itthamuktaM svArthamAtrAlakSaNa tvam / svArthamAtrAlakSaNa]tve 15 kuta eva tasyAgRhItatvAt 'sa bhavati dhUmo nAdhUmo'nyo bhavati' itiviSayatvAdubhayapratipatterabhAve'nyAbhAvAdanyApohaH ? kutaH 'agniriyana gnirna bhavati, dhUma ityadhUmo na bhavati' iti ca ? dUrata evaitanna ghaTaoNmiyati / pakSadharyeva vetyAdi / yathaiva 'vRkSa eva, na kazcit sapakSaH' iti prasaJjitA zabdArthavRttistathA 'agniH' iti paMkSo dharmI dhUmasya dharmasyAdhAraH prApnoti anumeyatvAditi sapakSasya tulyAderabhAvaH, tadabhyupagame 20 pakSAbhAvaH prAguktazabdAnumAnaviSayavat , iti tasminneva vRttiH syAt pakSamAtre sapakSAbhAvAt / sA kIdRzI ? iti cet, ucyate-pakSadharmamAtralakSaNA / kimuktaM bhavati ? na tulyAnvayAtmikA, anvayArthAbhAvAd na syAd vRttiH / anyatra "cetyAdi, pakSadharmasya cAnyatra sapakSe satyAM vRttau tulye 'tadvadatulye'pi vRttiH syAt' ityAzaGkAyA vyAvRttaye vyatirekAkAGkSA syAt , sA tu sapakSasyaivAbhAvAnnAsti vyatirekAkAGkSA / tasmAdanvayavyatireko na staH / 25 1 tulanA pR0 668 paM. 6 // 2 tulanA-pR0 668 paM0 7, pR. 673 pN02|| 3'pakSadhamryeva ca dharmasyAdhAraH' ityapi bhavet pAThaH // 4vyarthatteta ve pr0|| 5bhAvo.........nadhya ya0 // 6viparyayadveti bhA0 / viparyayAdveti y0|| 7 tulanA pR0 652 paM0 14, pR0 668 paM. 5, pR. 673 paM0 1 // 8degbhAvAvat bhA0 / bhAvAt ya0 // 9 'tasmAnna tadvAreNAnumAnam' ityapi pATho bhavet // 10degmAtratvAlakSaNa ya0 // 11 tasya gR bhaa0|| 12 nAdhamonyo na bhavati y0|| 13 degmiyatti pr0|| 14 pakSadhayeca vetyAdi pra. / ( pakSadharyeva cetyAdi ?) // 15 pakSo dharmA bhA0 / pakSadharmo y0|| 16 netyAdi ya0 // Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre atha ca bhavati jJAnaM tataH prApte pratyakSe zAbdalaiGgike'pi jJAne, anvayavyatirekaviyutatathyajJAnatvAt avikalpakatvAt, sannikRSTArthavat / ata idaM pUrvAparAsamIkSayaivoktaM na pramANAntaraM zAbdamanumAnAditi / nApramANAntaraM zAbdamanumAnAt tathAhi tat / 5. kRtakatvAdyapi svArthamAtmApohena nAzayet // yadi na pramANAntaraM [zAbdamanumAnAt, tathAhi-tat svArthamanyApohena bhASate] kRtakatvAdivat tato'nyApohArthakRtA doSA na zabda evaikasmin , kiM tarhi ? tadvidhadoSajAlopanipAtasambandhyeva te'numAnamapi / nanvevaM kRtakatvAdyapyanumAnaM khArthamAtmApohena nAzayedeva, anyApohena ........", anyApohazabdArthavat / 10 dhUma ityadhUmo na bhavatIti niranvayA pratipattirapratipattireva, grAhyadarzanarahitatvAt sthANvasthANvapratipattivat / atha ca bhavati jJAnamiti / vinApyanvayavyatirekAbhyAM bhavati jJAnam 'dhUmo'yam , agnirayam , vRkSo'yam' iti / tataH kim ? tataH prApte prtyksse| katame te prApte ? zAbda-laiGgike'pi jJAne pratyakSe 439-1 eva prApnutaH / kasmAt ? anvayavyatirekaviyutatathyajJAnatvAt avikalpakatvAt sannikRSTArtha15vaditi vyAkhyAto(tA)rthasaGgrahaH / sAdhanaM svArthaparArthAnumAnayoH zAbdalaiGgikayoH pratyakSatvAsaJjanaM gtaarthm| kiJcAnyat , ata idamityAdi / 'svapratipAdyavastudharmatve sati anvayavyatirekAbhyAM tasya gamakatvAt anumAna zAbdam , nAnumAnAdanyat pramANam' ityetadapi ata eva pUrvAparAsamIkSayaivoktam , anvayavyatirekarahitatvasyoktatvAt pratyakSatvasyopaMpAditatvAt / eSa tu pATho ghaTamAna upalakSyate-naupramANAntaramityAdi zlokaH / yadi na pramANAntarami20 tyAdi tadeva pratyuccArayati yAvat kRtakatvAdivaditi / tato'nyApohArthatyAdi doSopanyAsaH / na zabda evaikasminniti yathA mayoktAH zAbdapratyakSaprasaGgAdidoSAH anyApohArthakRtAH kevale, kiM tarhi ? tadvidhadoSajAlopanipAtasambandhyeva te'numAnamapi / tat kathamiti cet , tarhi tadevaM prakAzyate-nanvevaM kRtakatvAdyapyanumAnaM svArtha parArthaM vA trilakSaNaM liGgaM zabdavaduktavidhinA svArthamAtmApohena nAzayedeva, na na nAzayati, iyaM pratijJA / hetuH-anyApohenetyAdi gatArthaH, dRSTAntazca yAvadanyApohazabdArtha25 vaditi sAdhanam / tasya bhAvanA sAdhanam-dhUma iti adhUmo na bhavati iti niranvayA pratipattirapratipattireveti pratijJA / grAhyadarzanarahitatvAditi hetuH / sthANvasthANvapratipattivaditi dRSTAntaH, yathA 1 pR.674 // 2 'grAhyadhUmadarzana' ityapi pATho'tra bhavet / ( grAhyAgrAhyadarzana ? // ) 3degsaMgrahaH svArthaparArtha ya0 // 4 payAditvAt bhA0 / payAcitatvAt ya0 // 5 nApramANamityAdi ya0 // 6 ( zAbda ?) // 7 zabdipratyakSa bhA0 / ( zAbde pratyakSadeg ?) // 8 cet etarhi bhA0 // 9 iti dhUmo bhA0 // 10 pratipattireveti ya0 // 11 grAhyAmadarzana pra0 / 'grAhyadhUmadarzana' ityapi pATho'tra bhavet / (grAhyAgrAhyadarzana ? grAhyasya darzana ?) // 12 sthANvapratipatti bhA0 // Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 673 diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram guNasamudAyo hi dhUmAkhyo'rthaH [bahalapANDutvAdyAnantye ca dhUmatvAbhAvaH, tasmAt tadvAreNAnumAnAsambhava iti tadekalakSaNatApi naiva] kuta evAnyApohaH, agRhItabrAhmaNAbrAhmaNArthApratipattivat / evaM tAvadbhUmArtha eva na nizcIyate, kiM punaryatrAsau vartate? __ yaca dhUmo'gnimatpradezadharma iti tadapi nanvalpabahutApa........ guNasamudAyo'sau, nAgnidezau nAma kaucidapi staH / tajjJAnAbhyAM tu tadarthAdhyAropaNena..................... "ityAdi yAvadanyopAdAnamAtmanazca tyaagH| sapakSAsapakSayorapyevameva yAvadAtmanazca / sthANvasthANuviSayavijJAnarahitasya grAhyasya [ darzanAbhAvAdapratipattiniranvayatvAt tathA dhUma ityadhUmo na bhavatIti / 10 tadvyAkhyA -[NasamudAyo hItyAdi pUrvavadeva bhAvanIyaM pANDutvAdyakSaravizeSaM yAvat kuta 39-2 evAnyApohaH, agRhItabrAhmaNAbrAhmaNArtha(rthA)pratipattivaditi sAdhanenaiva bhAvitamapratipattitvam / evaM tAvadbhUmArtha eva na nizcIyate, kiM punaryatrAsau dhUmo guNasamudAye paramArthe'gnau vartate ? so'pi na nizcIyate'gnirityarthaH / tAbhyAM cAgnidhUmAbhyAM tato'nyayoranamnyadhUmayorapohau syAtAm, tadabhAvAt kutastAvapi ? iti / 15 __ yacca dhUma ityAdi *dharme'gnau siddhe tadvati pradeze ca dharmiNyagnimati siddhe'gnimatpradezadharmo dhUmaH sidhyet , tat sarvamasiddhamiti tadarzayati tadapi nanvalpabahutApetyAdi* samAsadaNDako yAvad guNasamudAyo'sau, nAgnidezau nAma kaucidapi sta iti tameva taduktaM nyAyaM darzayati / tajjJAnAbhyAM tviti agnidezajJAnAbhyAM tadarthAdhyAropaNenetyAdinA tamevAzeSamatItaM granthamatidizati yAvadanyopAdAnamAtmanazca tyAga iti pa~nthAvadhiM ca darzayati samAnapracarcatvAditi / evaM tAvat 20 pakSadharmasya cAnupapattiAkhyAtA 'kiM bhavadeva bhavati utAbhavat, anyadananyat , apohazca guNasamudAyaparamArthazca svArthaH' ityAdivikalpairAtmApohAt / sapakSAsapakSayorapyevamevetyatidizati, taireva vikalpairvicAryamANayoH sapakSAsapakSayorapyabhAvAt / sapakSAsapakSAvapi bhavantAveva bhavata utAbhavantau anyAnanyAvapohyo(hau) guNasamudAyasvArthoM 'cetyAdivikalpairAtmApoha iti samAnatvAt / A kuta Arabhya grantha iti cet, ucyate-kimanyatve na sAmAnya-bheda-paryAyavAcyanut ? vidhiH / nanu ityetasmAd granthAvadherA-25 rabhyAtIto grantho yojyaH / kiyadaivadhiriti cet , ucyate-iMdamasminnantare yAvadAtmanazceti / 440-1 1tulanA-pR. 668 paM0 7, pR. 671 paM0 4 // 2 pR. 657 ityatra kadAcid bhavedatidiSTaH pAThaH // 3 grAhyasparzanAbhAvA pr.|| 4 tulanA-pR0 668 paM0 5 pR. 671 paM. 3 // 5pANDuratvAdya bhA0 // 6 * * etacihnAntargataH pATho ya0 pratau nAsti // 7granthAvidhiM ya0 / granthAvividhi bhaa0|| 8vananyApohyo bhA0 / vanyApohyo ya0 // 9 vetyAdi iti samyag bhAti // 10 pR0 637 paM0 5-pR0 638 paM0 1 // 11 bAdhyatut pr0|| 12 na tu pra0 // 13 davadheriti pra0 // 14 iyama ya0 // naya085 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre yathA kRtakatvAderna pakSastenaiva nyAyena na pakSo'nyApohavAdinaH / evaM nAsya sapakSo nAsapakSaH / evamanumAnamapramANameva, atattatpratyayAtmakatvAt, alAtacakradhIvat / zAbdamapi nApramANAntaram, apramANamevAnumAnavat / idamapi cAta eva pUrvavadalakSaNaM yat tvayoktam 674 zabdaH, etasya granthasyopari upasaMhAragranthaH prAguktanyAyaprANa eva yathA kRtakatvAderna pakSa: 'anityaH agnire' iti vA svArthaparArthayostenaiva nyAyena na pakSo'gniviziSTo dezo'nityatvaviziSTaH zabdo 10 vAnyApohavAdinaH ' na bhavati na bhavati' ityabhavanaparamArthatvAdubhayato'pyabhAvamAtratvAt / tasmiMzcAsata pradeza- zabdAdidharmiNi pakSe kutastasya pakSadharma: ? iti pakSa-dharmo na staH / evaM nAsya sapakSo nAsapakSa iti tathA bhAvitArthameva bahudhA / tathAGgaM yena rUpeNa liGginaM nAtivartate / tenaivAnekadharmApi gemakaM netareNa tu // 1 evamanumAnamapramANameva, atattatpratyayAtmakatvAt, alAtacakradhIvaditi / pakSa-sapakSASepakSavyavasthAnAddhi trailakSaNyavyavasthAtazcAnumAnaprAmANyamiSyate / tadevaM pakSAdyatathArthatvAt 'atasmiMstaditi 15 pratyayo'numAnam' iti subhAvitArtham / tasmAdatattatpratyayAtmakatvAdanumAnamapramANam, alAtacakre bhramadRSTeH puMso'cakre 'cakram' iti pratyayavaditi / tasmAt sAdhUktam 440-2 apramANAdanumAnAt paraparikalpitaM zAbdamapi nApramANAntaraM nArthAntaram, apramANamevAnu20 mAnavaditi prakRtopasaMhArArthaH / nApramANAntaraM zAbdamanumAnAt tathAhi tat / kRtakatvAdyapi svArthamAtmApohena nAzayet // iti / idamapi cAta eva pUrvavadalakSaNam / na pramANAntaraM zAbdam [ pra0 samu0 5 1 ] iti loka thAna []kSaNaM tathedamapi liGga- liGginorgamaka-gamyaniyamArthakam / katamat taditi cet, ucyateyat tvayoktam tathAGgamityAdi / liGgamaGgaM dhUma - kRtakatvAdi liGginam agnyanityatvAdiviziSTaM deza-zabdAdimartha nAtikramya vartate yena rUpeNa, kena ca nAtivartate ? 'dhUma ityadhUmo na bhavati, kRtaka ityakRtako 25 na bhavati' ityadhUmAkRta kanivRtyAtmanA nAtikrAmati, tenaiva ca rUpeNAnyato vyAvRttyAtmakena gamayati, sattva dravyAdyanekadharmApi saMstaistu vyabhicArAnna gamayati sattvAdisAmAnyadharmairiti / eSa tAvad gamakaniyamaH / gamyaniyamo'pi gamyanta ityAdi / liGginaH anubandhinaH sAmAnyadharmAH sattva- dravyatvAdayo gamyante / pra0 // 1 ( gamatItarairna tu ? ) // 2 ratreti ratreti vA pra0 // 3 vAnyApoha pra0 // 4 Nameva tattatpra 5 dvi0 // 6 miSyete ya0 / dRzyatAM pR0 666 Ti0 2 // 8 yathA nakSaNaM pra0 / ( yathA'lakSaNaM ? ) // saMstaistvAdyabhi bhA0 / ( saMstaistadvyabhideg ) // 7 dRzyatAM pR0 672 paM0 4 // 10 saMstaistvAvyabhi ya0 / 9 tulanA - pR0 653 paM0 5 // 11 anubandhanaH sAnyadharmAH pra0 // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItA pohavAdanirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram yante tespi liGgena 'liGgino ye'nubandhinaH / vizeSA na tu gamyante tasyaiva vyabhicAriNaH // liGgAnubandhinastvarthA gamayanti na liGginam / yabhicArAd vizeSAstu pratItAH pratipAdakAH // [pra0 163 samu0 2183] kimaGgam . . . . . . . * *** yattUktaM nai sarvatra liGgini liGgaM sambhavati yathA agniratra dhUmAt [ ] tadidamayaprekSyavAditA / yadi liGgayeva tat sarvaM kathaM tasya liGgaM nAsti ? atha nAsti liGgaM kathaM tadvAn / 675 agnidhUmodAharaNe ca 'agniratra' iti nirdezAdagnimattvena dezasya sAdhyatvAdagnimati pradeze sarvatra dhUmavattvaM liGgamastyeva / || 5 tairavinAbhAvAlliGgasya / vizeSAstauSa - kArISAdayo na gamyante tasyaiva, vyabhicAritvAd liGgasya vizeSaiH sahAdRSTatvAt / evaM liGgasyAnyavyAvRttaM sAmAnyaM gamakam, nAvyAvRttamanyataH sattvAdi / liGginaH sAmAnyaM gamyaM nivRttamanagnyAdibhyo'gnitvaM sattvAdi cAgnitvAnubaddhamavyabhicArAditi / liGge tvayaM punarvizeSaH-liGgAnubandhinastvarthA ityAdizlokaH / pUrvodAhRtAH sAmAnyadharmAH sattvAdayo liGgasya dhUmasya na gamayanti, uktakAraNatvAt / vizeSAstu kecid liGgyavinAbhAvina: 15 pratItAH pratipAdakAH pANDutva - bahulatvAdaya iti / etat punaH kathaM pUrvavadalakSaNam ? ityata Aha- kimaGgamityAdi lokatrayaM kSepaprastAreNopanyastaM samastasya tvaduktasyArtha jAtasya pUrvoktena ' na bhavati, na bhavati' ityabhavanaparamArthatvAt khapuSpavadarbhAvena gamyagamaka niyamo nAstyeveti gatArtham / 10 kiJcAnyat, yattUktamityAdi pUrvapakSapratyuccAraNaM yAvaddhUmAditi / yat svArthasyAMze'pi darzanAda 20 gamakatvaM samarthayatoktaM 'na sarvatra liGgini liGgaM sambhavati' iti, tadidamapyaprekSyavAditayA, 441-1 na vAditA kauzalamityabhiprAyaH / tad vyAcaSTe - yadi liGgayevetyAdi / liGgamasyAstIti liGgi, yadi tat sarva liGgi bhasmAGgArAyaguDapAkAdyagnyAkhyaM vastu kathaM tasya liGgaM nAsti liGgAbhAve liGgitvasyaivAbhAvAt ? matvarthIyenirdezyasya liGgitvAbhyupagamAdeva liGgAstitvamityabhiprAyaH / atha nAsti liGgaM kathaM tadvAn ? 'liGgamasyAsti' iti liGgavAn liGgItyarthaH, matvarthIyanirdezyo na bhavitumarhati so'rthastanni- 25 mittatvAbhAvAditi svavacanavirodhi te vacanamiti / agnidhUmodAharaNe cetyAdi / idaM tAvat praSTavyo'sti - 'agniratra dhUmAt' iti idamaH pratyakSaviSayasya prAtipadikasya saptamyantanirdeze 'atra' iti pratyakSopalabhyadhUmAdhArapradezAbhisambandho dhUmavattvAddhUmAditi yathA 'agniratra' iti dhUmAdhAra pradezapratyakSanirdezAdagneH parokSasya jijJAsitatvAt tadvattvena dezasya 1 (ye liGginyanubandhinaH ? ) // 2 dRzyatAM pR0 457-2 // 3 sAMkhyakArikA yuktidIpikAyAm [ pR0 45] uddhRtametat // 4 dRzyatAM pR0 652 paM0 13, pR0 662 paM0 1 // 5 cAgninAnu ya0 // 6 svArthA pra0 // 7 kSepapraznAre bhA0 / prepaprastAre' ya0 // 8 bhAve gamya bhA0 // 9 pR0 652 paM0 1 // 10 navAdhivAkauzala pra0 / ( na vAdivAkauzala ? ) // 11 yanirdezasya liMgi mA0 / 'yanirdezya liMgi ya0 // 12 samAdhAra pra0 // Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre ayoguDAGgArAdyagnau dhUmAsambhavAditi cet, na, agnisattvasya siddhatvAt tadviSayaliGgAliGgatvAt tadaliGgitvAt pratyakSAviSayavat / tadasiddhau pkssdhrmaadinirmuultvaat| 'atra' ityabhidheyasya liGgitvAdagnidhUmavattayozca vibhAgavivakSAyAM sAdhya 5 sAdhyatvAt , itarathA 'atra' ityanarthako nirdezaH syAt , tasmAt sarvalokaprasiddhe'gnimati pradeze sAdhye sarvatra dhUmavattvaM liGgamasyeva / na ca sarvAgnimatpradezasAdhyatvam , tatra dRSTAntAbhAvAdasAdhAraNatAdidoSaprasaGgAt / 441-2 tasmAdasti sarvatra liGgini liGgamiti / ayoguDAGgArAdyagnau dhUmAsambhavAditi cet / syAnmatam - sarvatra liGgini liGgaM nAsti, ayognau guDAgnAvaGgArAmau ca kana(jvala)tsvapi dhUmasya pratyakSata evAdarzanAditi / etacca na, agnisattvasya 10 siddhatvAt / na hi 'agniratra' iti pratijJAyAM pratItamagnisAmAnyaM sAdhyate, agnisattAyAH pratItatvAlloke pratyakSopalabdhadhUmabalena 'atra' iti dezaviziSTasyApratyakSasya sisAdhayiSitatvAt ayoguDAGgArabhasmacchannAdyagniSvapi dhUmamAtrAyAH kasyAzcid darzanAt tadavinAbhAvAt / tadviSayaliGgAliGgatvAditi, ayoguDAGgArAdiviSayasya liGgasya dhUmasyAliGgatvAt asattvAdavivakSitatvAdapratyakSatvAdvetyarthaH / tadaliGgitvAt pratyakSaviSayavaditi, te hyayoguMDAGgArAdyagnayo na liGgino liGgAbhAvAt teSAM tasyAmavasthAyAm , deze ca 15 tasminnatijJAtatvAt / liGyate ca liGgadarzanabalena liGgi vastu / na hi te liGyante "liGgAdarzanAd liGganirapekSaprasiddhezca, yathA pratyakSopalabdhikAle / tasmAt teSAmaliGgitvAt pratyakSadaliGgaM dhUmasteSAm / yatra cAso liGgaM tatra 'liGgini deze siddhatvAdeva liGgam , taMtrA'siddheragnitvena "deze liGgayeveti / / syAnmatam-ayomyAdInAmapyasiddhatvAt pakSAntargatatve sati ucyate na sarvatra liGgini agnimati dRzyate dhUma iti / etadayuktam , tadasiddhau pakSadharmAdinirmUlatvAt , teSAmapyayognyAdInAM sAdhyatve ___ 20dhUmaH sarvatra dharmiNyabhAvAdavyApI pakSadharmo'siddhau vanaspaticaitanye svApavat syAt / dezavizeSAnapekSAgni *sAmAnyasAdhyatve sapakSAbhAvAdasAdhAraNatvam 'atra' ityabhidhAnavaiyarthaM ca syAt / tanmA bhUditi 'atra' zabdavAcyasyAgniviziSTasya dhUmaviziSTatvena svayamAtmanaiva AtmanaH sAdhyatvAt sAdhanatvAcca liGgitvaM liGgatvaM cetyata Aha-'atra' ityabhidheyasya liGgitvAdagnimaddhamavattayozca vibhAgavivakSAyAM sAdhyasAdhanadharmabhAvAditi / sa eva hi pradezo'gnimattvena sAdhyo'pratyakSAgnikatvAt, 1degguMDAgArA bhA0 / 'guMDAgArA' ya0 // 2 ca satsvapi dhUmasya' ityapi pATho'tra syAt // 3'pratIta pr0|| 4 ayoguMDAgArAdeg bhA0 / ayoguDAgArA y0|| 5 vayoguMDAMgArA bhA0 / ayoguMDAgArA ya0 // 6 avivakSi bhA0 // 7 tadaliMgatvAt pr0|| 8degguMDAMgArabhA0 / guDAgArA ya0 // 9 tasmin vijJAtatvAt' ityapi pATho bhavet / yadi tvatra liMgena sambandho vivakSitastarhi 'tasminna vijJAtatvAt' ityapi pATho bhavet / / 10liMgadarzanAda pr0|| 11degvadiliMgaM bhA0 / degvatiliMgaM ya0 // 12 liMginirdeze bhaa0|| 13 tatrAsiddhe bhA0 / tatratsiddhe y0|| 14 (desho?)|| 15 pakSadharmo'siddho' ityapi pAThaH syAt / tathA cAyaM pratijJAthaikadezAsiddho hetu yH| dRzyatAM pR0 665 Ti. 1 // 16 * * etacihAntargataH sAmAnya' ityata Arabhya 'pratyakSAgni ityantaH pATho ya0 pratau dvirbhuutH|| 17 dRzyatAM pR0 666 di0 2 // 18 zvAvibhAga bhaa0|| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNIta pohavAda nirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram sAdhanadharmabhAvAlliGgini liGgasyAsambhavo na sambhavati tayostatraiva pradhAnopasarjanabhAvena parasparaM niyatabhAvatvAt / agnimatpradezaparicicchitsAyAm * tatsambandhimatpratipattizca yadi ca tasya dezasya talliGgatAM labhate, tayorekavastudharmatvAt / nAsambhavan dhUmo liGgatAM labhate apakSadharmatvAt / vanaspaticaitanye khApavad dhUmaH sandehahetuH syAt pakSAcyA pisAdhanadharmatvAt tatpratipattyAdhAnAdhAradharma bhAvAtmakapratyayAvyavasthAnakAraNatvAt sthANupuruSa bhAvAbhAvapratipattivat / 677 dhUmavattvena sAdhanaM pratyakSadhUmakatvAt / tasmAdviziSTadeza sAdhyasAdhanadharmabhAvAd liGgini sAdhye liGgasya sAdhanasya asambhavo na sambhavati, sambhava eva sambhavatItyarthaH / kasmAt ? tayostatraiva pradhAnopasarjanabhAvena parasparaM niyatabhAvatvAt, agniH pradhAnaM dhUmanirvRttau dhUmasyAgnipariNAmatvAt tanni- 10 rvartyatyAt / dhUma upasarjanamagninirvRttau tatpariNAmatvAbhAvAdatannirvartyatvAt / dhUmaH pradhAnamannigatau, talliGgatvAt tamantareNAnirvRtteranupapatteravinAbhAvAt / upasarjanamagnirdhUmagatau, apratyakSatvAt tatkAladezayoH, anyathA bhavatyevetyuktatvAt tenAnyonyapradhAnopasarjanabhAvena niyamena bhavantau tau dharmAvanidhUmAkhyau dezasyaikasya bhedavivakSAyAM sAdhya - sAdhane bhavataH / tadvayAkhyA- -agnimatpradezaparicicchitsAyAmityAdi pUrvaM gamakatvena liGgasya dhUmasya prAdhAnyaM 15 gamyasya liGginorguNabhAvaM darzayati yAvat tatsambandhimatpratipattizceti / tataH paraM yadi ca tasya dezasyetyAdinA nirvRttAvagneH prAdhAnyaM dhUmAprAdhAnyaM ca yAvat talliGgatAM labhata iti / pakSadharmatva-sapakSAnugati - 442-1 vipakSavyAvRttirUpatAM vyAkhyAya dhUmasya pUrveNAgnisAdhyatAM gamayati / uttareNAgniviziSTa dezasAdhyatvaM vyAkhyAya tadbalanirvRttadhUmapratyakSatAyAM trailakSaNyena gamakatvaM dhUmasya vyAcaSTe / tayorekavastudharmatvAditi, etaduktaM bhavati-sambhavatoreva liGgaliGginoH sAdhyasAdhanabhAvo'nvayaprAdhAnyAt nApohaprAdhAnyAt / na cedicchasi 20 tato'niSTApAdanasAdhanam - nAsambhavan dhUmo liGgatAM labhate, apakSadharmatvAt / tvanmatAdeva sarvaliGginyasambhavAt siddhamapakSadharmatvam / yatra yatrApakSadharmatvaM tatra tatra talliGgatvAbhAvaH, yathA tasmin pradeze'nabhidhUmAderadhUmAyognyAdikAle vA / kiJcAnyat prAkchabde vyAkhyAtamadhunA liGge'pyucyate vanaspaticaitanye svApavadityAdi / 'agnimAnayaM dezaH dhUmavattvAt' ityasmin sAdhane tvadabhimatyA dhUmaH sandehahetuH syAt, pakSAvyApi sAdhanadharmatvAt, tadvyAkhyA - tatpratipattyAdhAnetyAdi daNDakahetuH / 25 tasya pratipattistatpratipattiH, tasyA AdhAnaM tatpratipattyAdhAnam, tasyAdhAro dharmaH, tasya bhAva AtmA yasya sa bhavati tatpratipattyAdhAnAdhAradharmabhAvAtmakaH pratyayo yathAsmAbhirvyAkhyAtaH / tasya pratyayasyAvyavasthAne kAraNIbhavati sa dhUmastvanmatena pakSAvyApisAdhanadharmatvAt sarvatra liGginyabhAvAdaniyataliGgi sambhavatvAt / kimiva ? sthANu- puruSabhAvAbhAvapratipattivat / yathA sthANAvabhavan vastrasaMyamanAdidharmaH puruSe ca bhavana 1 matpradezaparivicchitsAyA bhA0 / 'matprakSeparivicchitsAyA ya0 // 2 yAvaliMgatAM ya0 // 3 dRzyatAM pR0 681 // 4 nyAnyApoha ya0 // 5 nyanuvedamicchasi bhA0 / nyananu cedicchasi ya0 // 6 pradezamAderdhUmAyozyAdi pra0 // 7 pR0 665 paM0 1 // Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre yattu tadanyatrAyo guDAGgArAnyAdAvadarzanaM tayaite dhUmasya tatra darzanAbhAve liGgatvAtryAkhyAnAdadoSa eva / liGginyadarzane tu syAd doSaH / evaM cAnenaiva nyAyena yastadviparItaH prakAzyaprakAzakatvabhedapAThaH so'pyasamyak 678 5 15 443 - 1 'sthANuH' iti pratipattyAdhAnAdhArabhAvAtmakapratyayAvyavasthAnakAraNatvAt dviviSayasandehakRdekadobhayatrAbhAvAt 'kiM sthANuH syAt kiM puruSaH syAt tathA vayonilayanAdiH puMsi abhavan sthANau bhavannubhayaviSayaM saMzayaM karoti / yatra dRSTastatra nizcayahetureva sthANau vayonilayanaM puruSe ca vastrasaMyamanam, tatra bhavanAt / 10 tathAyamapi 'agniratra dhUmAt' iti sandehahetuH syAt sAdhye bhavanAniyamAt / saMmbandho yadyapi dviSThaH sahabhAvyaGgaliGginoH / AMdhArAdheyavadvRttistasya saMyogivanna // tu yattu tadityAdi / yat tvayedaM sAdhyAdanyatra yoguDAGgArAgnyAdAvadarzanaM pratyakSatastaryate dhUmasya tatra sapakSe liGgasya sarvatra darzanAbhAve liGgatvAvyAkhyAnAdadoSa eva / liGginyadarzane tu syAd doSa:, liGgI cAtra pradezaH pratyakSadhUmasambandhI, tatra sarvatra dRzyata eva / tasmAd bhrAntavacanametat sarvatra liGginyadarzanAnna dRSTavat pratipattiH [ ] iti / kiJcAnyat, evaM cetyAdi / anenaiva nyAyena ' darzabalAdeva gamayati' ityuktena yastadviparItaH prakAzyaprakAzakatvabhedapAThaH so'pyasamyak / katamo'sAviti cet, ucyate - sambandho yadyapi dviSTa 1 ityAdikArikAH sa~bhASyAH / tadyathA - 'nanu dvigatatvAt sambandhasya saMyogivad liGgidharmaNA liGgena bhavitavyam' iti codite 'naitadasti, sambandho yadyapi dviSTa:' [ pra0 samu0 vR0 2 / 19] ityAdi / yathA hi 1 " nanu dvigatatvAt sambandhasya saMyogivalliGgidharmaNA liGgena bhavitavyamiti cet, naitadasti, sambandho yadyapi dviSThaH sahabhAvyaGgaliGginoH / . // " - pra0 samu0 0 2 / 19 // 2 dRzyatAM pR0 449-2 // 3 "naha yAdRzI vyApakadharme vyAptiH tAdRzyeva vyApyadharma iti / tathA cAha-- sambandho yadyapi dviSTaH sahabhAvyaGgaliGginoH | AdhArAdheyavadvRttistasya saMyogivanna tu // " - hetu binduTIkA pR0 19 / " dviSThatvAt sambandhasya kathamubhayatraikAkAratA vyAptena syAdityAzaGkaya 'yadyapi ' ityanena dviSThaM sambandhaM vAstavamabhyupagamyApi pratividhatte / kayora sAvityAha - aGga iti / aMgez2a (rjJAna ) - parasya grahaNAdaMgya te liGgayate pratIyate'nena parokSArthaM iti aGga liGgam, tena liGgaliGginorityarthaH / kiMbhUtaH sa ityAha-saheti / tayoreva yugapadbhAviprakRtatvAt dviSTatvAbhyupagamAdeva ca sahabhAvitvAbhyupagamo'pyAyAtaH / ' yadyapi zabdasAnnidhyAt ' tathApi ' ityarthato draSTavyam / tasya sambandhasya vRttirvartanam, tayorliGgaliGginorityarthAt / kayoriva setyata Aha- AdhArAdheyayoriveti saptamyantatvAd vatiH / yathA AdhArAdheyabhAvalakSaNaH sambandho dviSTo'pi naikarUpayA vRttyA dvayorvartate / yata evaikasambandhayoge'pi nAdhArasyAdheyatvamAdheyasya vAdhAratvaM tathA liGgaliGginorvyAptirapi dhUmatvAdAvanyathA anyathA ca vahnitvAdau / ata eva dhUmatvAdireva vyApyatayA gamako na prameyatvAdiH / vahnitvAdireva vyApyatayA gamyo na tu tArNatvAdirnApi dhUmo gamyo vahnirgamaka iti / " - hetubinduTIkAloka, pR0 264 // 4 trAyo guMDAgArA ya0 / 'trAyoguDAMgArA' bhA0 // 5 nAtvadiSTavat ya0 // 6 prakAzAprakAzakatvabhedapAThaH ya0 / prakAzakatvabhedaH bhA0 // 7 samApyAH ya0 / 'bhASya'zabdenAtra diAgaracitA vRttivivakSitA bhAti // 8 deg dharmiNA bhA0 // 9 ita Arabhya gamyataiva syAnna gamakatvam [ pR0 680 paM0 16 ] ityantaH prAyaH sarve'pi pAThaH pramANasamuccayavRttau dRzyate // www Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAda nirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram 679 yathA hi satyapi dvigatatve sambandhasya na kadAcidAdhAra AdheyadharmA bhavati nApyAdheya AdhAradharmA tathA na kadAciliGga liGgi bhavati liGgi vA liGgam / saMyogI tu yathaikastathA dvitIya iti ne tadvadiha / tathAhi liGge liGgi bhavatyeva liGginyevetarat punaH / niyamasya viparyAse sambandho liGgaliGginoH // mAliGge liGgi bhavatyeva tasmAdyuktaM yadagnivad dhUmo dravyatvAdInAmapi prakAzako na taikSNyAdI nAm / yasmAcca liGginyeva liGgaM bhavasi nAnyatra tasmAd yuktaM yad dhUmo dhUmatveneva pANDutvAdibhirapi prakAzayati na dravyatvAdibhiriti / evaM hi avadhAraNavaiparItyena sambandho liGgaliGginoH / nanu ca liGgamapi liGgini bhavatyeva yathA kRtakatvamanityatve kAmaM liGgamapi vyApi liGginyaGgi tu tattataH / vyApitvAnna tu tattasya gamakaM goviSANavat // yadyapi kiJciliGgaM liGgini bhavatyeva na tu tattena vyApitvena liGginaM gamayati / tadyathA - viSANi ear govyApitve'pi na goprakAzakatvam, vyApitvAttu tadeva gotvena prakAzyaM bhavati, tadvaditi / kiM satyapi dvitve sambandhasya na kadAcidAdhAra AdheyadharmA bhavati nApyAdheya AdhAradharmA tathA na kadAcilliGgaM liGgi bhavati liGgi vA liGgam / saMyogI tu yathaikastathA dvitIya iti na tadvadiha / 10 5 tathAhi - liGge liGgi bhavatyevetyAdi lokaH / yasmAcca liGge liGgi bhavatyeva tasmAdyuktaM yadagnivad dhUmo dravyatvAdInAmapi prakAzako na taikSNyAdInAm / yasmAcca liGginyeva liGgaM bhavati nAnyatra tasmAdyuktaM yad dhUma dhUmatveneva pANDutvAdibhirapi prakAzayati na dravyatvAdibhiriti / evaM hi avadhAraNa - 443-2 vaiparItyena sambandho liGga liGginoH / 15 nanu ca liGgamapi liGgini bhavatyeva yathA kRtakatvamanityatve, kAmaM liGgamapi vyApItyAdi | 20 yadyapi kiJcid liGgaM liGgini bhavatyeva, na tu tatve (te) na vyApitvena liGginaM gamayati / tadyathA"viSANitvena govyApitve'pi na goprakAzakatvam, vyApitvAttu tadeva gotvena prakAzyaM bhavati tadvaditi / 1 dRzyatAM pR0 445-2 // 2 ' tadvadiha na bhavati' ityapi pATho bhavet // 3 kArikeyaM hetubinduTIkA [ pR0 18]-pramANamImAMsA[pR0 38 paM0 19 ]diSvapyuddhRtA / idaM punaratrAvadheyam - pR0 455-2, 457-1, 457-2, ityAdAvatra 'liGgI' iti pATho vakSyate / pramANamImAMsAdiSvapi 'liGgI' iti pAThaH / atra tu 'liGgi' iti pAThadarzanAdasmAbhiH sa eva pATho'trAdRtaH // 4 atra 'sambandha' iti pATha evaM nayacakravRttau sammataH / pramANasamuccayaTIkAyAM vizAlAmalavalyAmapi sa eva pAThaH / hetubinduTIkAyA Aloke'pyevamasya vyAkhyA - "liGge sAdhane sati liGgI sAdhyaM bhavatyeva / anena vyApakadharmagatA vyAptirderzitA / itaraliGgaM punarliGginyeva sAdhya eva bhavatIti / anena vyApyadharmagatA vyAptiruktA / uktena prakAreNa niyamasya avadhAraNasya viparyAse vaiparIle, viparyAsazcaikatrAyogavyavacchedena vizeSaNa[ma]paratrAnyayogavyavacchedena / tasmin viparyAse sati liGgaliGginorasa ( ( sa ) mbandho vyAtirityarthaH / " - pR0 263 / kintu mudritAyAM pramANamImAMsAyAM hetubinduTIkAyAM ca ''sambandho' iti pAThAntaraM dRzyata iti dhyeyam // 5 dRzyatAM pR0 455-2 // 6 dRzyatAM pR0 458-1 // 7 'tadvaditi' pramANasamuccayavRttau na dRzyate // 8 ' kasmAt' iti 'kutaH' iti vA pAThaH pramANasamuccayavattarbhoTabhASAnuvAdAnusAreNAtra bhAti / tathApi 'kiM kAraNam' iti pATho'tra syAditi saMbhAvyate dRzyatAM pR0 458-2 // 9 nAmasti prakA pra0 // 10 viSANatvena pra0 // 1 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre kAraNam ? pratiSedhyApracAreNa yasmAdvyAptirapekSyate / liGgasya liGgini vyAptistasmAt satyapyakAraNam // kRtakatvasya hi anityArthavyApitve'pi nityatvapratiSedhena gamakatvam / evamanityatvasya kRtakArtha5 vyApitve'pi akRtakatvapratiSedhena gamakatvam / tasmAd yadanityArthe'pi kRtakatvavyApitvaM tenAkRtakatvAnavakAzAda nityatvena kRtakatvasyAkRtakatvapratiSedhena gamyataiva syAd na gamakatvam / *tulyamiti cet, na, viSANitve vyabhicArAt* / Aha ca nAzinaH kRtakatvena vyApterakRtakaM na tat / "nityAbhAvastu vyAptatvAt kRtakArthe na darzyate // viSANitvena gauApto'viSANitvaM nivartayet / viSANitvena gauApto'gavArtha na nivartayet // iti nirdiSTaM svArthAnumAnam [pra0 samu0 vR0 21193-243] / kiM kAraNam ? pratiSedhyApracAreNetyAdi zlokaH / kRtakatvasya hi anityArthavyApitve'pi nityatvapratiSedhena gamakatvam , tathA anityatvasya kRtakArthavyApitve'pi akRtakatvapratiSedhena gamakatvam / tasmAd yadanityArthe'pi kRtakatvavyApitvaM tenAkRtakatvAnavakAzAdanityatvena kRtakatvasyAkRtakatvapratiSedhena gamyataiva 15 syAnna gemakatvam / tulyamiti cet , na, viSANitve vyabhicArAditi / Aha cetyAdi etasyArthasya nidarzane bhAvanArthe kArike-nAzinaH kRtakatvenetyAdi viSANitvenetyAdi ca / pUrvayA kArikayA kRtakatvenAnityatvaM vyAptaM na sAdhanamavivakSitatvAt / yasmAd nityAbhAvosnityatvaM kRtake'rthe na pradaryate-yadanityaM tat kRtakamiti, kiM tarhi ? nityAbhAvenAkRtakAbhAvasya kRtakasya vyAptervivakSitatvAt kRtakatve'rthe'nityatvaM pradaryate yat kRtakaM tdnitympi(miti)| dvitIyayA tasyArthasya 20 sphuTIkaraNArtha vivakSitAvivakSitayoApyorvyabhicArAvyabhicAranidarzanaM kriyate / 'viSANitvAdU gauH' iti vyabhicarati, 'gotvAd viSANI' iti na vyabhicarati, ato na gamayati [ gamayati ] ceti pratiSedhyApracArarUpA vyAptirgamayati na vidheyapracArarUpeti nirdiSTaM svArthamanumAnaM gamyagamakaniyamavyavasthoktermayaiva na vAdavidhikArAdibhirityAhopuruSikayopasaMharatyAnyApohikaH / 1 dRzyatAM pR0 677 paM0 22 / pR0458-2|| 2 etadantargataH pAThaH pramANasamuccayavRttau na dRzyate // 3 uktamartha kArikAdvayena saGgahnAti-nAzinaH kRtakatvenetyAdi / anityatvasya kRtakatvena vyApteH 'anityatvAt tadakRtakaM na' ityayamaprastuta evArthaH pratIyate iti kriyAlopena nirdizati / yaH prastuto nityatvAbhAvo'nityatvaM sa tena vyAptatvAt kRtakatvArthe na dayate / imamevA) sphuTIkartuM dvitIyayA kArikayA dRSTAntamAha / aviSANitvaM nivartayediti viSANitvaM gamayedityarthaH / agavArtha na nivartayediti gavArthasya na saadhnmityrthH|"-vishaalaa D. ed. pR0 104 B-1.5A | P. ed. pR0 118 A // 4(nityAbhAvo na vyApitvAt kRta kArthe pradaryate ?) / (vyApitvAt kRtakArthe tu nityAbhAvo na daryate ?) / (anityatvaM tvabhivyApyA kRtake'rthe na darzyate ?) // 5 (gauApto'viSANitvanivartakaH ?) // 6 (gauApto nAgavArthanivartakaH ?) // 7 ityantarazlokI [ iti saGgrahazlokI Psvi] | nirdiSTaM svaarthaanumaanm|' iti pramANasamuccayavRttI pAThaH // 8 Psvc. ed. pR0 31 B-32 A | Psy' P. ed. pR0 113 B-114 / dRzyatAM pR. 455-2 // 9 gamakatve bhA0 / gamatve ya0 // 10 viSANatve ya0 // 11 kRtakatvetyAdi pr.| dRzyatAM pR0 459-1 // 12 dRzyatAM pR0459-2|| 13 pUvikayA ya0 // 14 kRtakothe bhA0 / kRtakorthaH y0|| 15 katve'rtha ya0 // Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dimAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / 681 anocyate tadbhAvadarzanAdeva sAdhyasAdhanadharmayoH / vidheH saMyogivattirAdhArAdheyavanna tu // tadbhAvadarzanaM yat tad bhavati tenaiva bhUyate tadbhAvasya darzanAdeva dhUmo'gniM gamayati / atadabhAvAnvayazabdArthatAyAmadhUmasya paTasyAbhAvo ghaTo vandhyAputro vA syAt , tathAnagneH pavanasyAbhAva udakaM khapuSpaM vA syAdasambaddham / 'tatra' ityabhUtAnvayasAdhanArthAtathArthatvAt / tadbhAvadarzanAdeva tu sAdhyasAdhanadharmayostathAbhUtAnvayadarzanAt saMyoginoriva vRttiriSTA, na tvAdhArAdheyavadatulyA, dvayorapi liGginyAdhAre parasparapratyayAdhArAdheyapradhAnopasarjanabhAvenAvinAbhAvAdekavastudharmatvAt kRtakAnityatvavat / 10 atrAsmAbhirucyate-tadbhAvadarzanAdevetyAdi zlokastadviparItArthaH saMyogivad nAdhArAdheyavaditi / tadbhAvadarzanaM yat tadityAdi, sa evAgnidhUmo bhavati, tenaivAgninA dhUmena bhUyate taddezendhanAdisambaddhana, nAnyena ayogyAdinA'bAdinA vA dhUmena bhUyate, na so'gnidhUmo na bhavati bhavatyeveti tadbhAvasyAsvanivRttihetubhAvAbhUtasya darzanAdeva 'dhUmo dhUmo bhavannevAgniM gamayati, na yatra na dRSTastadavacchedena tvanmatena 'adhUmo na bhavati yatastasmAdanagnirna bhavati' iti, tadbhAvAgrahaNe doSadarzanAt / ko doSa iti cet , 15 ucyate-atadabhAvAnvayazabdArthatAyAM vidhirUpatadbhAvAnvayazabdArthaviparItakalpanAyAm 'agniratra dhUmAt' ityasminnanumAne'gnidhUmavipakSavyAvRttimAtreSTAvaniSTam adhUmasya paTasyAbhAvo ghaTo vandhyAputro vA syAt , aniSTaM caitat / eSa liGge doSaH / liGginyapi tathAnaeNgneH pavanasyAbhAva udakaM khapuSpaM vA syAdasambaddham , aniSTaM caitadapi / kiM kAraNam ? tatretyabhUtAnvayasAdhanArthAtathArthatvAt , 'yatra dhUmastatrAgniH' ityandhayasahitaH sAdhanArthastathArthaH satyastadbhAvAt tatpradezasambandhyagnidhUmabhAvAt , anyathA 20 tvadiSTAtadabhAvAtmakasya abhUtAnvayasAdhanArthasyAtathArthatvAdanantaranirdiSTAniSTaprAptiH / aMta eva tarhi asmadiSTatadbhAvadarzanAdeva tu sAdhyasAdhanadharmayoH agnidhUmayostathAbhUtAnvayadarzanahetoH saMyogino-444-2 ramulyoriva yathaikasya tathA dvitIyasyApi tadbhAvAviziSTA vRttiriSTA, na tvAdhArAdheyarvadatulyA, yathA AdhAra [AdhAra ] eva, Adheya Adheya eva, na viparyayeNeti / kasmAt ? dvayorapi liGgini AdhAre dezendhanAdau parasparapratyayAdhArAdheyapradhAnopasarjanabhAvenAvinAbhAvAt , prAgvyAkhyAtanirvartakagamya-25 bhAvena ekavastudharmatvAt , kRtakAnityatvavat, yathA hi prAgabhAva-pradhvaMsAbhAvalakSaNa eka eva hyabhUtvA bhavana bhUtvA cA~bhavan kRtakazcAnityazca bhAvaH sAdhya-sAdhanAkhyAM labhate tatheha agni-dhUmAkhya eka eva 1 nAdisaMbaMdhena ya0 / nAtA disaMbaMdhena bhA0 // 2 sognidhUmo pra0 // 3 tutAvAbhUtyasya ya0 / tutAthAbhUtyasya bhA0 / "tubhAvabhUtasya' ityapi pATho'tra bhavet / (tutayAbhUtasya ? ) // 4dhUmo bhavannevAgniM bhA0 // 5 nagnerapavanasya pr0|| 6degAnirdiSTaprAptiH y0|| 7 ata etarhi ya0 / ayamapi pAThaH saMgaccheta // 8 yathaivAsya tathApi dvitIya pra0 // 9 * * etadantargataH vadatulyA ityAdiH dhArAdheya ityantaH pATho ya. pratI nAsti // 10 Adheyodheya eva bhaa0|| 11 pR. 677 paM0 10 // 12 nirvanaka y0|| 13 rAbhavan pra0 // naya.86 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre evaM ca sapakSe sAdhyasAdhanadharmayoH sahabhAvadarzanArthamanvayavRttyA sAdharmyadRSTAnta ucyate tthaaprtyksssmbndhitvvivkssaayaaH|| prasiddhasya dharmasya sAdhanatvAdaprasiddhasya sAdhyatvAt kuto liGgalibhivyatikaradoSAzaGkA ? dharmiNa evaikasya liGgatvAlliGgitvAca, aliGgatvAd dhUmasyApi 5 alinggitvaaccaagneH| yat punarida sambandhavAdinaH prati lingglinggyaikruupyaapaadnmesso'nyaayH| ko'yaM niyamaH sambandhinA dvitIyasambandhirUpeNa bhvitvymiti| na hi caitrA sAdhya-sAdhanavyapadezaM labhate pradezendhanAdirbhAvaH / tasmAt sAdhya-sAdhanadharmayoliGginyAdhAre parasparapratyayAdhArAdheyapradhAnopasarjanabhAvenAvinAbhAvAt saMyogivadvRttiH, na tu kuNDabadarayorAdhArAdheyayoriva vRttiH, 10 anumAne tulyakakSatvAdubhayoriti / evaM ca sapakSetyAdi / etameva cAsmaduktaM nyAyamupodvalayati sAdharmyadRSTAntaprayogo lokaprasiddho nyAyazAstre ca / tadyathA- 'yatra dhUmastatrAgniH, yat kRtakaM tadanityam' iti sapakSe sAdhya-sAdhanadharmayoH agnidhUmayoH kRtakAnityatayozca tadvati dezAntare vastvantare vA ghaTAdA sahabhAvadarzanArthamanvayavRttyA sAdharmyadRSTAnta ucyate / kasmAt ? tathApratyakSasambandhitvavivakSAyA hetoH, prasiddhasya sAdhanadharmatvena 15 aprasiddhasya ca sAdhyadharmatvena vivakSitatvAdityarthaH / 445-1 yat punaratrAzayate tvayA-liGgasya liGgitvaM liGgino vA liGgatvaM prasaktam [ ] iti, etasyA AzaGkAyA anupapattireva, prasiddhasya dharmasya sAdhanatvAdaprasiddhasya sAdhyatvAt kuto liGgaliGgivyatikaradoSAzaGkA liGgaikadoSAzaGkAnupapattirevetyarthaH / dharmiNa evaikasya pradeza-zabdAderliGgatvAd liGgitvAcAliGgaikadezatvAdvA liGginaH, dharyeva liGga liGgI ceti kRtvA nAgnirliGgI na dhUmo liGgaM 20 tathA kRtakAnityatve / tasmAdaliGgatvAd dhUmasyApi nAliGgitvAdeva, aliGgitvAccAgneH nAliGgatvAdeva / tasmAt pratyakSatarasambandhitvavivakSitatvAd na saGkIryeyAtAM liGgaliGginau / ataH prasiddhadharmaliGgadvAreNa aprasiddhadharmaliGgidvAreNa caikasyaiva sAdhanatvAt sAdhyatvAcca vyavasthitameva liGgaliGgitvamiti / .. yat punarida sambandhavAdinaH pratItyAdi / yadetad liGgaliGgayaika rUpyApAdanameSo'nyAyaH, ko'yaM niyamaH-sambandhinA dvitIyasambandhirUpeNa bhavitavyam iti ? naiSa niyamo'sti pratyakSA25 pratyakSatvavizeSadarzanAd dhUmAjhyAdiSu / tadarzayati-na hi caitrAzvetyAdi, sva-svAmyAdisaptavidhasambandheSu caitrAzvAdisambandhinAM pratyakSApratyakSANAM na hi niyamo'sti - ekaH pratyakSa iti dvitIyenApi pratyakSeNa 1pravRttiH pra0 // 2 evameva bhA0 // 3 nAsamanvaya ya0 / nAmanvaya bhA0 // 4 vivakSayA pr.| 'hetoH' iti paJcamyantanirdezAd "vivakSAyAH' iti pATho yuktaH pratIyate, tulanA pR0 692 paM0 22 // 5sAdharmyatvena pr0|| 6 tulanA pR0 690 paM0 27 pR0 678 paM0 17 // 7liMgitvaM pr0|| 8 zaMkAyAMti liMgaika bhA0 / zaMkAyAM liMgaika y0| (zakA AyAti / liGgaika?) (zaGkA / liGgiliDaikya ?) // 9 zabdAdeliMgatvAda y0|| 10 ccAlliGgai bhA0 / (degcAliGgaikadoSatvAdvA ?) / "ca liGgaikadezatvAdvA' ityapi pATho'tra cintyaH // 11 dhaya'syeva bhA0 / dharmasyeva ya0 // 12 anyAliMgitvA pr0|| 13 pratyakSatara pra0 // Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / zvAdisambandhinAmekaH pratyakSa iti dvitIyenApi pratyakSeNa bhavitavyam / tathA saMyogitvasAdhyasAdhakatva.....yathaikaH saMyogI tathA dvitiiyH|| __ata eva caivaM vaktumayuktam-yathAhi satyapi dvigatatve sambandhasya na kadAcidAdhAra AdheyadharmA bhavati nApyAdheya AdhAradharmA tathA na kadAcilliGgaM liGgi bhavati liGgi vA liGgam / saMyogI tu yathai kastathA dvitIya iti tadvadiha na bhavati [prai0 samu0 vR0 2 / 193] iti / tanna ghaTate / nanu tadvadeveha / saMyoginorapi na yathaikasya saMyogastathA dvitIyasya, saMyogitvAt , sthANvAdisaMyogavat / yattUktam-iMdaM punarvaktavyam - kena prakAreNa sambandhAdekasmAt pratyakSAditi / yadi svatvAdinA bhavitavyaM ceti / tathA saMyogitvasAdhyasAdhakatvetyAdi gatArthe yathAsayaM nidarzane yAvad yathaikaH saMyogI tathA dvitIya iti, 'na hi' iti vartate, uktAdeva nyAyAdayuktamevaM bhavitum / ___ata eva caivaM vaktumayuktaM yathA tvayA yata evaM visrabdhamucyate guNadoSavicAranirapekSeNa niHzaGkena / katama[da]yuktamiti cet , idaM tad dayate'smAbhiH-yathA hi satyapi dvigatatva ityAdi... yAvat tadvadiha na bhavatIti saMyoginoratulya AdhArAdheyoriva na bhavatIti / tanna gheTata iti / tatra vayaM tanna ghaTata iti brUmaH / tadyathA-nanu tadvadeveha AdhArAdheyavadeva, saMyoginorapi liGgaliGginodhUmAnyorna yathaikasya pratyakSasya saMyogastathA dvitIyasyApratyakSasyeti pakSaH, 15 saMyogitvAditi hetuH / sthANvAdisaMyogivaditi dRSTAntaH, yathA hi sthANuzyenayoH saMyoginoH sthANorakarmaNaH zyenasya sakarmaNazca saMyogaH sakarmAkarmakatvAbhyAmatulyaH tathA malla-dvayaGgulAkAzAdisaMyogasaMyoginAM tathA caitrAzvAdInAmapyatyantapriyavAhanAditvAdyupalakSitatve pratyakSApratyakSAditvainaiva vizeSa iti / yatrUNA(yattUkta)mityAdi sambandhavAdinameva prati AnyApohikena paryanuyujya yaduktaM dojAtam 10 445.2 1 dRzyatAM pR0 679 paM0 1-3 // 2"svArthAlocanamAtratvAdavyutpannasya tdgteH| [pra. samu0 2 / 37], ....... idaM punarvaktavyam -kena prakAreNa sambandhAdekasmAt pratyakSAditi / yadi svatvAdinA tataH svAmisambandhitvAt svasya khAmyAyattatvAduttarakAlaM smRtiranarthikA / athAnyathA, tannoktam / liGgagrahaNe tulyamiti cet, na, tasya sambandhitvenAgrahaNAt / anumeyasthaM liGgaM dhUmAditvena pUrva gRhyate pazcAt tasyAmnyAdibhiravinAbhAvitvaM smaryate / svaskhAmyAdisambandhAt [ ekasmAt PSVI] zeSasiddhiranumAnamiti yaduktaM tadayuktam / kasmAt ? avyutpannasya tdgteH| dRSTaH svakhAmyAdyanabhijJAnAmapyavinAmAvitvamAtropalabdhernizcayaH / na cAgRhItaH sambandho'numAnasya kAraNam , jJAnakAraNatvena tasya jJApakatvAt / na cAvazyaM sarvatra khasvAmyAdInAmavyabhicAraH / tasmAt sambandhAdanumAnaM na bhavati / upalabdhasambandhasya na punaravyabhicArApekSAnumitiyuktA tasyaivAbhivyaJjakatvApatteH / atra cAgnito'pi dhUmAnumitiprasaGgaH, sambandhAvizeSAt , aviziSTo hyagnidhUmayonimittanaimittikasambandhaH / yasya tvavinAbhAvitvaM sambandho'bhimatastasyAyamadoSaH / " iti pramANasamuccayavRttau dvitIye svArthAnumAnaparicchede Psv' e. ed. D. ed. pR. 36, N. ed. pR. 39 B-40 A / Psvi N. ed. pR0 121 B, P. ed. pR0 119.. B- 120 A / asya vizAlAmalavatI vyAkhyA-"idaM punarvaktavyamityAdi / svAdisambandhinaH khatvAdirUpeNaiva Ahosvid rUpAntareNa grahaNaM syAt ? yadi svatvAdirUpeNa 'kham' ityevaM gRhyate tarhi khAmisambandhitvAt svasya svAmyabhAve svatvasyAnupapatteH svAminizcayApekSatvAt liGgadarzanAt pUrvameva khAmipratipattyA bhavitavyam , anyathA 'idamasya svam' ityevaM grahaNaM na sambhavati / tatazcottarakAlaM sambandhasmRtiranArthakA syAt , svAminaH prAgeva siddhatvAt zeSAnupapatteH / zeSeNa siddhezcAnumAnatvasyeSTatvAt / . athAnyathA prakArAntareNa grahaNamiSyate tannoktamiti lakSaNasyAparipUrNatvam / liGgagrahaNe tulyamiti yadyavinAbhAvitvena liGgaM gRhyate avinAbhAvitvamapi pratiyogyantarApekSameveti liGgagrahaNAt pUrvameva sAdhyapratipattyA bhavitavyam / tathA ca sAdhye Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre tataH svAmisambandhitvAt svasya svAmyAyattatvAduttarakAlaM smRtiranarthikA / athAnyathA, tannoktam / [pra0 samu0 vR0 2 / 37] iti / atra brUmaH-na kiJcidatra noktam / tatsambandhipratyakSAt tathaivAnumAnAva yadi svasvAmibhAvena pratyakSaH sambandhyekastato dvitIyasya svasya svAmino vA tena sahaiva gatatvAdenyonyA5 pekSatvAcca sambandhasya zeSasiddhyarthaM smRtyAnarthakyam / dRzyate ca smRtibalena zeSasiddhiH / tasmAt svatvAdipratyakSatvAdayuktamuktam / athAnyathA, atha mA bhUdeSa doSa iti svasvAmitvAdibhyo'nyena kenacit prakAreNa pratyakSaH sambandhyekaH tatastatsambandhasmaraNAdanumAnamiti manyethAH tanna bhavati tasya prakArasyAnuktatvAt 'svasvAmyAdibhAvena sambandhAt' iti vacanAta sva-svAmibhAvena vA prakRti-vikArabhAvena vA kArya446-1 kAraNabhAvena vA nimitta-naimittikabhAvena vA mAtrA-mAtrikabhAvena vA [sahacaribhAvena vA] vadhya-ghAtaka10 bhAvena vA kazcidarthaH kasyacidindriyasya pratyakSo bhavati iti tebhyo'tiriktasyAvacanAdeteSAmeva vacanAditi / etasmin parokte doSajAte parihAraM brUmaH-na kiJcidaitra noktam / vaktavyamazeSamuktamityabhiprAyaH / pratiyogini siddhe sambandhasmRterAnarthakyam / athAnyathA, tannoktamiti tulyam / na, tasyetyAdi / anumeyasthamiti / dharmiNi dhUmAdeH sattvamAtraM gRhyate, na sambandhitvamiti / kadA tarhi tad gRhyata ityAha-pazcAdityAdi / avyutpannasya tadgateriti vakhAmisambandhAdyanabhijJasyApi zeSapratipattarityarthaH / kathaM punastadgatirityAha-dRSTa ityAdi / kAryakAraNabhAvasambandhe hi yathA kAryakAraNabhAvasambandhaH zAstre vivecitaH tathaivApratItatvamatra vivakSitam , na sarvatheti vedyam / zAstre hyekasyaiva bhAvasya svarUpAtyAgAt pariNAmena kAryakAraNabhAvo vyvsthaapyte| ya evaM kAryakAraNabhAvasambandhaM na pratipAdayanti te'pyanyathA taM pratipadya avinAbhAvitvamAtropalabdheranumeyaM nizcinvanti / zAstradRSTaH kAryakAraNabhAvo'nupapanna eva / yasmAt kAryakAraNayorekatve idaM kAryamidaM kAraNamityetadeva na syAt / atha tayoryenaivaM svabhAvAtizayaH kazcidasti, bhedprsnggH| sattvAdiSvapi svabhAvabheda eva bhinna prakArAntarakAraNam / nanu kAryakAraNabhAvatve satyapi na bhedaH, traiguNyajAtyabhedAdekatvamiti cet ; na, kAryakAraNAbhyAM bhinnasya traiguNyasyAnupalakSaNAt / nityasya krameNa yugapadvA pariNAmo na sambhavati / tatastatkAraNavatkAryakAraNavyavasthA kuta ityalaM prasaGgena / syAdetat-so'gRhIta eva tadanumAnasya kAraNamityAha-netyAdi sugamam / nAvazyamityAdi / nanu khasvarUpasiddhiH svAmyapekSava, tadvayabhicAraH kuta iti cet, ayamAzayaH-anumAnakAla eva khatvena gRhItaM liGgaM pratiyoginaM pratipAdayati, Ahosvit sambandhagrahaNakAle tathA paricchinnamanumAnakAle cAnyathopalabhyamAnamiti / yadyanumAnakAle 'idamasya svam' ityevaM nizcita gamakamiSyate, atrokto doSaH-svAmisambandhitvAt svatvasya [pR0 683 paM0 31] ityaadinaa| tasmAd dvitIyaM darzanamabhyupagantavyam , tatazca vyabhicAraH, svasvAminoH paramparayA vyatirekabhAvasambhavAt tathA'numAtuM na zakyate-atrAtmanA tat pUrva svatvena gRhItaM tasmAd yatredamasti tatrAsya svAmI niyamena bhvitumrhtiiti| bhUpateH sampattyAdyabhAve'pi kevalasya chatrAderadhipatyabhAve ca darzanasambhavAt / evamanyatrApi yathAsambhavaM vyabhicAraH kalpanIyaH / syAdetat-svasvAmibhAvAdinA sarvaH sambandho na gamakaH, kiM tarhi ? yatrAvyabhicAra ityAha-upalabdhasambandhasya netyAdi / yadi yathoktasambandhagrahaNe'pi punarliGgasya vyabhicAritvamavyabhicAritvaM cApekSate tato'vinAbhAvitvamevAnumAnasya kAraNaM bhavet , na svaskhAmyAdisambandhAH / avinAbhAvasyAnumAnakAraNatve syAdetat , sa yathoktasambandhe sati bhavati, tato nirdeza iti cet, tadayuktam , tasmin satyapi tadabhAvAt sambandhasyAviziSTatvAditi nimittanaimittikasambandho dviSTha iti sa yathaikatra tathA dvitIye'pIti ubhayatra gamakabhAvaH syAt / "-VT. P. ed. pR0 136 A-138 A // 3'bhavitavyameveti' iti 'bhavitavyamiti' iti vA pAThaH samyak pratIyate // 4 vizrabdha ya0 // 5 ghaTavaditi ya0 // 6 sya pratyakSasyevivakSaH pra0 // 7 disaMyogisaMyoginAM bhA0 / 'disaMyoginAM ityapi pATho'tra bhavet // 8 paryanuyujyatA yaduktaM bhA0 // 9 doSayuktam ya0 // 1 pratyakSataH ya0 // 2 danyopekSa ya0 / dRzyatAM pR0 685 paM0 26 // 3 dayuktam / athA bhA0 // 4 tatastaMbaMdha bhA0 / tat saMbaMdha ya0 / tataH sambandha iti tatsambandha iti vA pATho'pyatra samIcIna eva // 5 vArSagaNatantrabhASye'bhihitamidam / dRzyatAM pR0 685 paM. 3, 20, Ti. 1, pR0 240 paM0 12 // 6degdatta pr0|| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / 685 tAraNAt / dvayostu sambandhinorupalabdhe sambandhe'nyatarapratyakSatvottarakAlamupalabdhacarasambandhAnusAriNI smRtiH kimityanArthakA syAt, agyapekSadhUmavat ? ___ evaM ca kRtvoktam --kazcidarthaH kasyacidindriyasya pratyakSo bhavati / tasmAdidAnImindriyapratyakSAdarthAt pUrva samudAye kRtasambandhamatiraviziSTasyArthasyAstitvaM pratipadyate, yathA pUrva dhUmAgyoH sambandhaM dRSTvA dhUmadarzanAdagnerastitvaM pratipadyate [ ] iti / ___yattu tena pratyucyate-liGgagrahaNe tulyamiti cet [prai0 samu0 vR0 2 / 37 ], tat tathaiva / ahamapyevaM bruve-liGgisambandhitvAlliGgasya [liGyapekSameva liGgatvamiti yadi liGgaM gRhItaM tena sahaiva ] liGgI gRhItaH / athAnyathA, tannoktam / yasmAduktabhedAt sambandhAdanumAnam , tacca tatsambandhipratyakSAt ekasmAt pratyakSAt [ ] iti vacanAt tenaiva prakAreNAnumAnAvatAraNAt / tatryAcaSTe-dvayostu sambandhinorityAdi yAvadagnyapekSa-10 dhUmavat / yathA dhUmaH pratyakSa eko bahula-vartulorddha-pANDutvAdivizeSeNAmyavinAbhAvirUpeNa viziSTaH pratyAsanne deze'gniM gamayati vizeSANAmavinAbhAvinAM gamakatvAdazvasyAbharaNa-mardanapriyatvAdivizeSAzcaitrAvinAbhAvinazcaitraM sambandhAdeva gamayanti tathA caitrasya vA vizeSA Arohaka-poSaka-tadguNaraktatvAdayo'zvAvinAbhAvino'zvaM gamayantyevetyupalabdhe sambandhe'nyatarapratyakSatvottarakAlaM 'yatrAyaM pratyakSo'zvazcaitro vA tatretaro'pi' iti yA upalabdhacarasambandhAnusAriNI smRtiH sA kimityanarthikA syAt ? naivAnarthiketyarthaH / 15 kimiva ? agnyapekSadhUmavat / yathAgnijanyAtmalAbho dhUmaH proktavizeSayukto'gneH sambandhasmaraNAt pratyakSo'pratyakSasya sambandhino'numAnAyAlam , agnirvA pratyakSo'pratyakSasya tatpariNAmatvAd bhAvi-bhUtadezakAlasambandhI sambandhina evaikasya pratyakSatvAt sambandhA(ddhA)dekasmAt pratyakSAccheSasiddhiranumAnam [ ] iti vA pAThAt sambandhina eva pratyakSasya samAnAdhikaraNokteH / __evaM ca kRtvoktamityasyaiva lakSaNasya bhASyaM jJApakamAha kazcidarthaH kasyacidindriyasya pratyakSa 20 ityAdi sAmAnyavAcinA kiMvRtte na] yAvadagnerastitvaM pratipadyata iti / avaziSTasyAviziSTasyeti vA 446-2 pAThaH, avaziSTasya apratyakSasya, aviziSTasya darzanakAlatulyasya taddezavartino veti / zeSo gatArtho granthaH / ____ yattu tenetyAdi / 'svAmisambandhitvAt svasya svAmyapekSameva svatvamityuttarakAlaM smRterAnarthakyaM prAptam' ityatra tena AnyApohikena pratyucyate paramatamAzaGkaya - liGgahaNe tulyamiti cet / syAnmatam'smRterAnarthakyaM sva-svAmyAdisambandhipratyakSatvAt' ityetalliGga-liGginoH sambandhAvizeSAt samAnaM doSajAtamiti / tat tathaiva, yadyeSa doSaH syAt svasvAmyAditve liGge'pi syAdevAyaM liGgaliGginoranyonyA-25 pekSatvAt / atha tatra neSyate, svasvAmyAdiSvapi mA bhUditi suSThacyate-ahamapyevaM ve, kasmAt ? liGgi 1 vArSagaNatantrabhASye'bhihitametaditi pratIyate / dRzyatAM pR0 240 paM0 12 TipR0 78 paM0 19 / tulanA "kazcidarthaH kasyacidindriyasya pratyakSo bhavati' iti bhASyavacanAt |"-vishaalaa0 D. ed. pR0 119 B // 2 dRzyatA pR0 683 tti02|| 3 dRzyatAM pR. 240 paM0 11 // 4 vartalodvapANDu bhA0 / vartalocapANDu ya0 // 5 saMbaMdhinyatara pra0 / 'sambandhinItara ityapi pATho'tra syAt // 6 mAnAvAlAmagnirvA pra0 // 7degNAmad ya0 // 8 saMbaMdhAdeka pra0 // 9 dRzyatAM pR. 240 paM0 11 // 10 samAdhika bhA0 // 11 aviziSTasyAviziSTasyeti bhA0 / aviziSTasyA viziSTazceti ya0 // 12 aviziSTasya pra0 // 13 tulyasyAtaddeza ya0 // 14 tulanA pR0 684 paM0 1 // 15 grahe tulya ya0 // 16 degtvAdatra tatra pra0 // 17 brUte pra0 // . Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre __ yattucyate-ne, tasya sambandhitvenAgrahaNAt / liGgamanumeyasthaM pUrva dhUmAditvena gRhyate pazcAttasyAjhyAdibhiravinAbhAvitvaM smaryate [pra0 samu0 vR0 2 / 37] iti / tadihApi tulyam , anumeyasthaM [vaM pUrva gRhyate pazcAt tatrasthazcaitro'vinAbhAvIti smayate] na taddezasambandhIti, dezAdisthAnagnidhUmavat / 5 yattaktam- 'svasvAmyAdisambandhAccheSasiddhiranumAnam' ityayuktamidam , kasmAt ? avyutpanasya tadgataH / dRSTaH svasvAmyAdisambandhAnabhijJAnAmapi avinAbhAvitvamAtropalabdhenizcayaH, na cAgRhItaH sambandho'numAnasya kAraNam , jJAna kAraNatvena tasya jJApakatvAt [pra0 samu0 vR0 2 // 37] iti| etadayuktam, avinAbhAvitvasya sahacaribhAvasambandhatvAt tasmAdapi yo nizcayaH so'pi svAmyAdyarthavyutpannAnAmeva bhavati tadAditvAt sahacaribhAvasya / 10 sambadhitvAlliGgasyetyAdi tattulyatvapradarzanaM gatArthaM yAvad liGgI gRhIta iti / athAnyathA tannokta. miti, yathAnyAMstvamuddhaTTayasi svAmyAditvenAgrahaNe'nyathA grahaNaM cet tannoktamiti tathA vayamapi tvAmuddhadRyAmaH-anyathA liGge grahaNaM svasvAmyAdiSu anyatheti cenmanyase tannoktamiti / atra yattUcyate tvayA-mA maMsthA liGgagrahaNe tulyamiti, liGge tvasti vizeSaH-na, tasya sambandhi[tvenAgrahaNAt / na hi liGgaM sambandhitvamAtreNa gRhyate, kiM tarhi ? anumeyadezasthaM dhUmAditvena 15 pUrva gRhyate, pazcAt tasyAgnyAdibhiravinAbhAvitvaM smaryate, AdigrahaNAcchabdasya kRtakAditvena prAg grahaNaM pazcAdanityatvAvinAmAvitvena smaryata iti sarvatra vyApIti / atrocyate-tadihApi tulyamityAdi / 44. tattulyatvabhAnam - anumeyasthamityAdi yAvanna tadezasambandhIti gatArtham / dezAdisthAnanidhUmavaditi dRSTAntaH, yathA'gnirabhavana dhUmo dezAdisthaH prAg gRhyate pratyakSo'pratyakSAgneranyatvAt tataH pazcAt 'agniriha' ityanusmayate tathAzvaH svaM caitrAdanyo gRhyate prAmAdisthaH tataH pazcAt tatrasthazcaitro'vinAbhAvIti smaryate 20 'ihAgniH' iti dhUmasambandhyagnismaraNavaditi tulyamiti / yattUktamityAdi / 'svasvAmyAdisambandhena sambandhAccheSasiddhiranumAnam' ityasya lakSaNasya doSastenoktaH, atra brUmaH-ayuktamidam / kasmAt ? avyutpannasya tadgaterityAdi tanmatapratyuccAraNaM yAvajjJApakatvAditi, svasvAmyAdisambandhAnabhijJA api dhUmAdagnimavinAbhAvasambandhAd nizcinvanto dRzyante, sa ca mA bhUdagRhItasambandhatvAnnizcayaH, jJAnakAraNatvaM hi jJApakasya hetorliGgAdehItasvarUpasya 25 notpAdakabIjAdivaditi / - etadayuktam / kasmAt ? avinAbhAvitvasya sahacaribhAvasambandhatvAt , na vinA bhavati saha bhavati saha caratItyeko'rthaH / tasmAdapi sahacairibhAvasambandhAd yo nizcayaH so'pi svAmyAdyarthavyutpannAnAmeva bhavati, naavyutpnnaanaam| kasmAt ? tadAditvAt svasvAmyAditvAt sahacaribhAvasya, saptAnAM sambandhAnA 1 dRzyatAM pR0 683 Ti0 2 // 2 tulanA-pR0 684 paM0 1 // 3 grahaNatulya pr0|| 4 bhAvam ya0 // 5 pratyakSe pratyakSAgne pr0|| 6 saMbaMdhAtvAnni bhaa0|| 7degjAditi bhaa0|| 8sahacAri pra0 / dRzyatA pR0 696 paM0 16 // 9caratItyarthaH ya0 // 10 caritabhAvasaMbaMdhatvAd ya0 // 11 svAmyAditvAt sahacaritabhAvasya y0|| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dimAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAra nayacakram / 687 avinAbhAvagamyAtiriktArthaviSayatvena tu sahacaribhAvAdRte'pi svaskhAmyAdisambandhavyutpannabuddherevAnumAnaM dRzyate / tadyathA-kAkabhavana-tatsvIkRtatatprasavakAla-tatkRtanIDaprasavA-'NDabheda-vivRddhi-poSaNa-kAkazAvakasahacaraNa-kAkIpRSThagamanAni na kAraNAni kokilatvajJAnasya vyApitvAvinAbhAvirUpopetatAyAmapi vasvAmibhAvapratyavagamanAdArAt / pazcAt tatpratipattiH vakhAmisambandhena bhavati / 'kokilazAvako'yam , tatvabhASAsamanvitatvAt , itarakokilavat / ' evaM svaskhAmyAdisambandhA anumApakAH, anumeyavyaktikAle tathopalabhyamAnatvAt, tatprasiddhaliGgavat / manyatamatvAt tasyApi / sa ca sahacaribhAvo'vinAbhAvo gRhyamANa evAnumAnakAraNaM jJAtajJAnotpattihetutvAjjJApakasya / tasmAdavinAbhAvasambandhajJAnaM svasvAbhyAdyantaHpAti vyutpannAnAmeva nAvyutpannAnAmiti / 10 __ athavA vinApyavinAbhAvitvena svasvAmyAdivyutpatteranumetyata Aha-avinAbhAvagamyAtiriktA... rthaviSayatvena tvityAdi yAvaditarakokilavaditi sAdhanenopasaMhAro'syArthasya / vyApako yaH sa evAMzo grAhyo vyApyastu sUcakaH / anekadharmaNo nyo grAhya grAhakadharmaNoH // [ ] ityetallakSaNavaiparItyena sahacaribhAvAdRte'pi svasvAmyAdisambandhavyutpannabuddherevAnumAnaM dRzyate, tadyathA- 15 kAkabhavanetyAdi samAsadaNDako vyApaka-vyApyatvAbhyAM sahacaribhAvapradarzane yAvad vyApitvAvinAbhAvirUpopetatAyAmapIti, kAkAjanma vyApIti tatsvIkRtastatprasavakAlaH, tatkRtanIDapresavaH, aNDabhedaH, vivRddhiH, kAkena kAkyA ca poSaNaM vAtsalyena, tasya dvitIyena kAkazAvakena sahacaraNam , kAkyAH pRSThato gamanamityetAni pUrvapUrvakANi vyApakAni sAdhyAni uttarottarANi vyApyAni sAdhakAbhimatAni avinAbhAvasambandhIni dharmAntarANi santyapi na kAraNAni tAni kokilatvajJAnasya / yAvadA kutaH ? svasvAmibhAva-20 pratyavagamanAdArAt, yAvat svasvAmisambandhaM nAvaiti tAvat kokilatvApratipatteH pazcAt tatpratipattiH svasvAmisambandhena bhavati, tata uttarakAlaM 'kokilazAvako'yaM na kAkazAvakaH' iti parityajyAvinAbhAvyabhimatAMstAMstAn dharmAn vyApakAn vyApyAMzca tathA loke pratipattAro vaktArazca bhavanti, 'kokilazAvako'yam' ityanumimate ca tatsvabhASAsamanvitatvAt viziSTamAdhuryopetasvaratvAt , itarakokilavaditi / AdigrahaNAt svasvAmisambandhavat prakRtivikArAdizeSasambandhA api vyutpannAnAmevAnumAnakAraNam / 25 ato'tra sAdhanaM saMhatArthamucyate-evaM svasvAmyAdisambandhA anumApakA itthamuktanyAyena / " kasmAt ? anumeyavyaktikAle tathopalabhyamAnatvAt , anumeyasya agni-kokilA-'nityatvAderarthasya vyaktikAle tenaiva svasvAmyAdiprakAreNopalabhyamAnatvAt / kimiva ? tatprasiddhaliGgavat, tena tena prakAreNa prasiddhaM dhUmAdiliGgaM tasya sambandhino'numApakamayAdeH svasvAmyAdiprakAreNaiva sambandhAt, yathA kokilazAvakastajjAtIyAnukArisvareNaiveti / 1degnumAkAraNa ya0 // 2 jJAtaM jJAnotpa ya0 / 3 svAmitvAdi ya0 // 4 kAkAjanmadhyApIti pra. / ( kAkajanmavyApIni ?) // 5prasavorNabhedaH pra0 // 6 bhAvA pratya pr0|| 7 pR0 687 paM0 1 // 448-1 30 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre yadapyuktam-ne cAvazyaM sarvatra svasvAmyAdInAmavyabhicAraH / tasmAt sambandhAdanumAnaM na bhavati / upalabdhasambandhasya na punaravyabhicArApekSAnumitiryuktA, tasyaivAbhivyaJjakatvApatteH [ pra0 samu0 vR0 2 / 37 ] iti, etadapi na, shesssiddhivcnenaavybhicaarividhivRtterupaatttvaat| idaM hi sarvAbhAsavyudAsena sambandhAnumAnavidhAnam / pratyakSatarasambandhyanumeyaH pratyakSAdyaviruddhArthaH pakSo dharmadharmisamudAyAkhyo nirdoSa evAnena zeSasiddhivacanena gRhItaH / yathAyoga sambandhAdekasmAt pratyakSAt pratyakSavadvA prasiddhAt pakSadharmasambandhAccheSeNa zeSasya siddhiriti zeSasiddhivacanAdeva viruddhaasaadhaarnndhrmvyudaasH| siddhivacanaM sAdhAraNAnaikAntikavadasiddhirmA bhUditi / asiddhiya'bhicAridharmatA / tadyathA-khAmyasampradAnacaitrAnyathAtvam ......"atipriyasutavat / 10 kiJcAnyat-yadapyuktamityAdi sambandhavAdino doSavacanam / na cAvazyamityAdi pratyuccAraNam / etaduktaM bhavati-svasvAmyAdisambandhAdanumAnaM na bhavati, tavyabhicArArtha vizeSAkA nitvAt upalabdhe'pi khe svAmini vAzve caitre vA svatantrajIvadatyantAviyogA AkAGkayante / teSAmevAvyabhicArAt ta eva hi anumApakAH syuH, na svasvAmyAdisambandhaH satyapi tasminnanumAnAbhAvAd vyabhicArIti / evaM pratyuccArya AcArya uttaramAha-etadapi na, zeSasiddhivacanenAvyabhicArividhivRtterupAttatvAt , sambandhAde15 kasmAt pratyakSAccheSasiddhiranumAnam [ ] ityasmin svArthAnumAnalakSaNe zeSasiddhivacanena vidhivRttiravyabhicAriNyevopAttA, tasmAdayamadoSaH / / ___ tat kathamiti bhAvyata iti cet , ucyate-idaM hi sarvAbhAsavyudAsenetyAdi / pakSa-hetu-dRSTAntAbhAsAH sarve tenaiva sambandhAnumAnavidhAnenApodyante / pratyakSAditaraH zeSaH sambandhI svAdinA viziSyamANo 448.2 dezAdiH sambadhyate'numeyo'numAnAbhAsabhedaiH pratyakSAdivirodhairaviruddhArthaH pakSo dharmadharmisamudAyAkhya uttaratrA20 vaya[va] vidhAne parArthAnumAne vItAkhye 'sAdhyAbhidhAnam' iti vakSyamANo nirdoSa evAnena zeSasiddhivacanena gRhItaH / yathAyogaM sva-svAmi-nimitta-naimittikAdiSu tena tena sambandhena sambandhAt pratyakSAditi pratyakSasya dharmAdupalabdhAt prasiddhAditi yAvat / tatraiko yaH pratyakSaH sa pakSadharmaH, zeSo'numeyaH / kRtakatvAdyapratyakSatvAdavyApIti cet , ata Aha-pratyakSavadvA, pratyakSavat pratyakSaH prasiddhaH, tasmAt prasiddhatvAt , sambandhI pakSadharmo'zvaH svam , tasya pakSadharmasya sambandhAt prAgupalabdhAdanusmaryamANAccheSeNa zeSasya caitrasya 25 siddhiriti zeSasiddhivacanAdeva viruddhAsAdhAraNadharmavyudAsaH 'yatra yatrAzvaH svaM tatra tatra devadattaH svAmI' ityatyantAviyogAdisambandhAnvayayuktatvAt sapakSAvRttiH vipakSa eva vA vRttiH kutaH ? 'zeSAya zeSe vA pratyakSAdekasmAt sambandhAt' ityetAvatA siddhe siddhivacanaM 'siddhireva nAsiddhiH' ityavadhAraNAt 'prameyatvAd nityaH' iti sAdhAraNAnaikAntikavadasiddhirmA bhUditi / kA punarasiddhiH ? vyabhicAridharmatA / tadyathA-svAmyasampradAnetyAdi yAvadaMtipriyasutavaditi / caitrAnyathAtvaM maraNam / zeSaM gatArtham / 1 tulanA-pR0 683 Ti0 2 // 2 mAnaM bhavati pr0|| 3degntAviyoSA pra0 // 4 cAravidhi pra0 // 5 namevonumA bhA0 / numevAnumA ya0 // 6 tatraivakAyaH pr0|| 7 'athavA kecidevamAhuH-ekammAt pratyakSAditi pratyakSazabdo'yaM prasiddhatvasyopalakSaNam / pratyakSAt prasiddhAdityarthaH tataH pratyakSAt pratyakSakAryAccAnyasyApi jJAnasya viSaye liGge pratyakSavyapadezo bhavati |"-vishaalaamlvtii P. ed, pR0 135 B-136 A // 8 ditipripr0|| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / 689 .. itthaM hi vyabhicArivizeSavyAvartanenApi sa eva sambandhI gamakaH sambandhyantarasya / na te vizeSA gamakAH, tatsamarthanArthatvAt / na hi vAtyAprasaGgavyAvartanena dhUmasya vyaJjakatvam , bahyeva hyavAtyA ghaTapaTAdi; na hi tadvadagneragamako dhuumH| na vA'vAtyeti vyaJjakamagnerbhavitumarhati ghaTapaTAdyadhUmatAyAmasatyAmeva / dhUmataiva hi satI vahnitAyAH vynyjikaa| ____tathA kRtakatvasya [ anityatvopalabdhasambandhasya ] anityatvAvyabhicArapradarzanArtha vyatireka ucyate / yadyupalabdhasambandhasya punaravyabhicAritvApekSamanumAnaM na syAt vyatirekavacanaM na syAt / nApi ca tasyaivAbhivyaJjakatvamApadyate / tathA ca kRtakatvasyAnityatvopalabdhasambandhasya punaravyabhicArApekSAnumitiyuktA, tasyaivA itthaM hi vyabhicArivizeSavyAvartanenApi sa eva sambandhI dhUmAdirazvAdirvA gamakaH 10 sambandhyantarasya pratyakSo'numeyasya dvitIyasyaikaH sambandhyantarasya sambandhitvAt / na te vizeSA vyAvA vidheyA vA gamakAH tatsamarthanArthatvAt , yathA na hi vAtyAprasaGgavyAvartanena dhUmasya vyaJjakatvam , 'adhUmo vAtyA, sA na bhavatyayaM dhUmaH' iti vAtyAyAM nivartitIyAmagnena gamako bhavati dhUmo yatrAdRSTastadvaya 449-1 vacchedamAtreNa, yasmAd baihvevAvAlyA ghaTa-paTAdi, na hi tadvadagneragamako dhUmaH, na vA'vAyeti vyaJjakaM gamakamagnerbhavitumarhati ghaMTapaTAdyadhUmatAyAmasatyAmeva, kiM tarhi ? dhUmataiva hi satI vahnitAyA: 15 sambandhinI sambandhinyA vyaJjiketi / tasmAccheSasiddhivacanAd nirastavyabhicArAzaGka sambandhAnumAnameva pratyakSaikatvavizeSaNAbhyAM nirastasarvAbhAsam / kiJcAnyat , tvayApISyata etat prasiddhasambandhyevAprasiddhasambandhino gamaka(kaM ya davyabhicArasvarUpAvadhAraNArthaM vyabhicArivizeSavyAvRttirucyata ityatastatpradarzanArthamAha tathA kRtakatvasyetyAdi / 'anityaH zabdaH, kRtakatvAt , yad yat kRtakaM tat tadanityam' iti sambandhavidhinA pradarya 20 kRtakatvasyaivAnityatvAvyabhicArapradarzanArthaM yadanityaM na bhavati tat kRtakamapi na bhavati' iti vyatireka ucyate, yApalabdhasambandhasya punaravyabhicArityApekSamanumAnaM na syAt vyatirekavacanaM pakSadharmasAdhyAnugatisamarthanArthaM na syAt , tattu dRSTam , nApi ca tasyaiva vyatirekavacanasyAbhivyaJjakatvamApadyate / tathA ca evaM ca kRtvAsmannyAyena kRtakatvasyAnityatvopalabdhasambandhasya vyatireke punaravyabhicArApekSA'numitiyuktA, na tu tvanmatena / kiM kAraNam ? tasyaivAbhivyaJjakatvavyaktaH, yo'sau punaravya-25 bhicAraH sa tasyaiva pakSadharmasyAbhivyaJjakatvamabhivyanakti, na svayamevAnukaMpA(kampate ) / tathehApIti 449-2 1 dhUmasyAvyaJjakatvam pra0 // 2 tAyAmagnernAmako bhA0 / "tAmagnernAmako ya0 // 3 vahvevAvAtyA ya0 / bavAlyA bhA0 // 4 vidhirUpA dhUmataiva gamikA, na tvadhUmatAyA abhaavH| na hi vAtyAdigatA yA adhUmatA tadabhAvavattve'pi ghaTapaTAderanigama kalaM dRzyate / tasmAd dhUmataiva gamike yAzayaH / yadi tvayamAzayo na rocate tadA 'na vA'vAtyeti vyaJjakaM gamakamagnerbhavitumarhati ghaTapaTAdi dhUmatAyAmasatyAmeva' iti pAThaH kalpanIyaH // 5nyAM vyaJjaketi bhA0 / 'nyAM vyaJjakateti ya0 // 6gamakamudavyabhi pra0 // 7'nArthanA syAt pra0 // 8 ( svayamevAbhivyaJjakaH ? svayamevAbhivyanakti ?) // naya0 87 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 690 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre bhivyaJjakatvavyakteH / tathehApi, caitrAzvodAharaNaM svasvAmisambandhasyopalakSaNArthamagnidhUmAnityakRtakatvAdiSu / so'tra, tadvatsattvAt , pUrvavat / nanvevamavinAbhAvopavarNanamevedam / evamevaitat, AdhArAdheyasaMyogivadvRttyabhedAt tvaduktasya vyAvartitatvAdasmadabhihitestu pUrvatvAt / tvayA na jJAtamanumAna5 svarUpaM sat mayA jJAtam / yathA tvamAha tathA sambandhAnumAnakadezasya bhASyamAtramevedam, tadanatiriktArthatvAt, vRddhirAdaijarthavyAkhyAnavat / evaM ca dravyAthAsatyo tatsAdharmya yojayati / caitrAzvetyAdi, yaJcaitrAzvodAharaNamatrAnumAnalakSaNabhASye tat svasvAmisambandhasyopalakSaNArthamagnidhUmAnityakRtakatvAdiSu tulyanyAyatvAt / so'tra sa ityapratyakSo'gnicaitrAnityatvAdidharmaH 'atra' iti pradeze pratyakSAd dhUmAzvakRtakatvAdeH pakSadharmAt sAdhyArthaH pakSo'vagamyatAm / tadvatsattvAditi 10 hetuH, so'smin sambandhI vahnicaitrazabdAdirastIti tadvAn dhUmAzvakRtakatvAdiH, sa eva dharmaH san tasya bhAvAt tadvatsattvAt / yatra yatra tadvatsattvaM tatra tatra so'sti, pUrvavat, yathA pUrvottaradhUmAdiramyAdinA sambandhAt tatsvAmika eva tethehApItyevamAdInAmupalakSaNArthaM caitrAzvodAharaNamiti / atrAha-nanvevamavinAbhAvopavarNanamevedam / nanvitthamavinAbhAvasambandho madiSTa eva, avyabhicArAkAGkSAnumAnatvAditi / atrocyate-vayamapi brUmaH-evamevaitat avinAbhAvasambandhAt svaskhAmyAdi15 vikalpAdanumAnam / kasmAt ? AdhArAdheyasaMyogivadvattyabhedAt , AdhArAdheyavadvRtteH saMyogivadvattezcA bhedAt yattvayoktam-AdhArAdheyavadRttistasya saMyogivanna tu [pra0 samu0 ] iti, tasya vyAvartitatvAt / kiJcAnyat , asmadabhihitestu pUrvatvAt , dinna-vasubandhvAdibhyo buddhAcca pUrvakAlatvAt kApilasya tantrasya ArhataikadezanayamatAnuhAritvAcca tadanumAnasya taccAsmanmatopajIvanameva / tvayA na jJAtamanumAnasvarUpaM sat mayA jJAtamiti / 20 tadvyAkhyA yathA tvamityAdi / bhASyamAtramevedamiti pakSaH, sambandhAnumAnaikadezasyaivaitallakSaNasya 450-1 bhASyamAtraM *tvatprayAsaphalam , tadanatiriktArthatvAt , yad yato'natiriktArthavyAkhyAnaM tat tadekadezasyaiva bhASyamAtram yathA 'vRddhiritIyaM saMjJA bhavati AdecAM varNAnAm , saMjJAdhikAraH saMjJAsampratyayArthaH' ityAdi vRddhirAdaic [pA0 1 / 1 / 1] ityasya, tathedaM tvadIyamavinAbhAvasambandhavyutpAdanamasmajjJAtasya sambandhAnumAnaikadezasya bhASyamAtram , tadapi sarvaM na viditamityabhiprAyaH / kApilamapi cAsmadupajJameva dravyArthavikalpaika25 dezatvAditi cAbhiprAyaH / ata Aha-evaM ca dravyArthAsatyopAdhisatyArthavyAkhyAnujJA kRtA tvayA 'sAmAnyopasarjano vizeSaH zabdArthaH' iti dravyArthasyApyanujJAnAdabhyupagataM bhavati dravyArthavAdimatArjumAnalakSaNAnujJAnAt / tasyAM cAsatyopAdhisatyArthavyAkhyAnujJAyAM 'liGgino liGgatvaM prasaktam' ityasyAbhAvaH, na 1 ityatrapratyakSa pra. / (itytraaprtykssoN)|| 2 tadvAnumAzca pr.|| 3svattasya pr0|| 4(pUrvo'tra dhuumaadi)|| 5 tatvehA pr0|| 6 bhAvoparNana pr0|| 7vanniti bhA0 / vanniti ya0 / dRzyatAM pR0 678 paM0 6 // * * etacihnAntargataH pATho ya. pratau nAsti // 9numAnaM lakSa y0|| 10 tasyA pr0|| 11 dRzyatAM pR. 682 paM0 16 // Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na ''""" diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / 691 pAdhisatyArthavyAkhyAnujJA kRtA tvayA / tasyAM ca nahi liGgino liGgatvaM prasaJjayituM zakyam / tathApi syAt vivakSAbhedAt tathA tathA svakhAmyAdigamyagamakatvAt / tadyathA devadatta yajJadattayoH saMyuktayoranyonyaM liGgatvaM liGgitvaM ca bhavati tathA svasvAmyAdiSu / tathAhi rAjJo lAjapeyAtaraNaM tatkaraNAjJayA... . . . . . . . . / na, saMyogitva ekarUpatvAd agnito'pi dhUmAnumitiprasaGgaH / tatkAla eva ca dhUmo'sti / na, asambhavAt / pratyakSatvAdbhUmo'sAdhyaH, sAdhyastvagnirapratyakSatvAt saMyogyekarUpatvAcAniSTApAdanamanapekSitArtham / saMyogitva...... / yat punaridamuktam-yasya tvavinAbhAvitvaM sambandho'bhimatastasyAyamadoSaH [pra0 samu0 vR0 2 / 37] iti / atra guNadoSAbhimAna: 110 hi liGgino'pratyakSasya liGgatvaM pratyakSatvaM prasaJjayituM zakyamRddhimadbhirbuddha-bodhisattvAdibhirapi yathokto'smAbhiravyatikara iti / tathApi syAdityAdi / na hi liGgasya liGgitve liGgino vA liGgatve kazcid doSo'sti vivakSAbhedAt tathA tathA sva-svAmyAdigamyagamakatvAt , svaM vA gamyatvena gamakatvena vA vivakSyeta svAmI vA yadA tadA vivakSitasyAnyatarasya gamyatvaM gamakatvaM vA yathAvivakSaM dRzyate, tadyathA-devadattetyAdi 15 dRSTAntaH, yathA kasmiMzcit kAle'nyatarakarmaNA devadatto yajJadattena yukto bhavati yajJadatto vA devadattana tayozcAnyonyaM liGgatvaM [liGgitvaM ] ca paryAyeNa vivakSAvazAd bhavati yugapadvobhayakarmajasaMyogitvAt tathA 450-2 svasvAmyAdiSviti / tathAhItyAdi rAjJo vizeSitasya lAjapeyAtaraNaM tatkaraNAjJayetyAdi gatArthamagninA dhUmAnumAnamiti / ____ atrAha-na, saMyogitvaM ekarUpatvAdityAdi / nAgneH pUrva pazcAdvA dhUmaH saMyogI na dhUmo 20 vAgneriti matvA'niSTamApAdyate-agnito'pi dhUmAnumitiprasaGga iti; kiM tarhi ? tatkAla eva cAmyupalabdhikAla eva 'dhUmo'sti' iti bhavatyevAniSTApAdanamidaM vyatikaraprasaGga iti / atrocyate-na, asambhavAt, na sambandhAvizeSAdagniliGgatvaM [dhUmaliGgitvaM] ca prAptam , kiM tarhi ? pratyakSatvAddhamo'sAdhyaH sAdhanaM tu, sAdhyastvagnirapratyakSatvAdanumeyatvAdasAdhanam / dhUmo'pi sAdhyazcet pratyakSamapramANaM syAt tadaprAmANye cAnumA nirbIjA syAt / 'anumitiH' ityapazabdena parAnukaraNaM 25 doSazcaiSa syAditi / kizcAnyat , saMyogyekarUpatvAnumAnAccAniSTApAdanam 'agnito'pi dhUmAnumAnaprasaGgaH' iti yadetad bhavatsAdhanametadainapekSitArtham / tatpradarzanArtha sAdhanam-saMyogitvetyAdi gatArthamaniSTApAdanam / yat punaridamityAdi svapakSe doSAbhAvapradarzanArthaM yaduktaM tvayA yasya tvavinAbhAvitvamityAdi 1 dRzyatAM pR0 683 Ti0 2 // 2 dRzyatAM pR0 683 Ti0 2 // 3 madbhirbudhabodhi pra0 // 4 degvyatikaramiti ya0 / vyati bhA0 // 5 myAdIgamya pr0|| 6degzcAnyaliMgatvaM ya0 // 7 vAjapeyApra0 // 8 tatkAraNApra0 / dRzyatAM pR0 695 paM0 15||9degtvruuptvaa ya0 // 10 namitidaM ya0 // 11 vAt satyaM baMdhAvize pra0 // 12 degdanupekSi ya0 // 13 punarityAdi ya0 // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre agryAdisambandhI ...........liGgI / itthamuktvA yat punaridamucyate-'agnito'pi dhUmAnumitiprasaGgaH' iti nyAyadigmUDhena tt| iha dezasAdhyatAmuktvA liGgiliGgatattvavyavasthAnavRtterevaM vaktavyam agnimato'pi dhUmavadanumAprasaGgaH................. ubhayato'pi tanmatubarthasya tathA 5 tatheSTavadvatteH / dhUmaviSaya etadeva syAt / atha(tra) punarnAsti doSagandho'pi / dhUmavattvasya hi liGgatvaM yuktam , liGgitvamapi taddezavivakSAyA agnimattvaviziSTasya dezasyaiva / na hyagnimattvasya yuktaM liGgatvaM sAdhyatvAt / ata eva mayA tatpradhAnamevocyate-agnito'pi dhUmAnumitiprasaGga iti / 10 yAvadadoSa iti / vayaM tu brUmo'tra guNadoSAbhimAna ityAdi sAdhya-sAdhanadharmavaddezAdyanumeyatvamuktyA punastasyaiva doSAbhidhAnAdapratyabhijJAtam agnyAdisambandhItyAdinA tvayaivAbhyupagatamiti darzayati tasyaiva dezasya liGgatvaM [liGgitvaM ] ca na dharmayoragnidhUmayoriti yAvad liGgIti tvanmatamevedamiti pratyabhijJApayati / ___ itthamuktvA yat punaridamucyate-agnito'pi dhUmAnumitiprasaGga iti, nyAyadigmUDhena 15 taditi / kathaM punaramUDhA bruvata iti cet, bUMmastvAM zikSA grAhayantaH, tadyathA-iha dezasAdhyatAmuktvA "liGgiliGgatattvavyavasthAnavRttarevaM vaktavyamityAdi, tAM nyAyavyavasthAmanuvartamAnena tvayetthaM vaktavyam agnimato'pi dhUmavadanumAprasaGga ityAdyupadezagrantho yAvadubhayato'pi tanmatubarthasya tathA tatheSTavadvatteriti tatkAraNoktim / dhUmaviSaya etadeva syAd dhUma eva dezavizeSAnapekSo'numApakaH syAdagnireva vAnumeyastadA'gnito dhUmAnumAnaM dhUmAdagnyanumAnavat syAt prasaGgaH saMyoginoravizeSAt / aMtha punardezasya 20 sAdhya-sAdhanatvAnnAsti doSagandho'pIti / ___ tad bhAvayati-dhUmavattvasya hItyAdi / dhUmavattvadharmaviziSTasya dezasyaiva liGgatvaM yuktam , dhUmavattvena siddhasya tasya sAdhakatvAt / 'liGgitvamapi taddezavirvakSAyA hetoH agnimattvaviziSTasya dezasyaiva liGgitvaM yuktam / agniviSaye tu deze liGgatvaM na yuktam , kiM kAraNam ? na hyagnimattvasya yuktaM liGgatvaM sAdhyatvAt , sAdhyatvaM liGgitvAt , liGgitvamasiddhatvAt / asmanmatena tu "liGgatvamapi 25 agnimattvaviziSTasya dezasyaiva zakyaM bhAvayitum , agnipratyakSatve dhUmApratyakSatve ca kadAcit / ata eva mayA tatpradhAnameva dezapradhAnamevocyate-agnito'pi dhUmAnumitiprasaGga iti / . 1 dRzyatAM pR0 683 Ti0 2 // 2 'dhUmavattva[viziSTa]sya hi dezasyaiva liGgatvaM yuktam' ityapi pATho'tra syAt // 3 brUvastvA zikSA pra0 // 4 liMgiliMgitattva ya0 / liGgaliGgitattva ityapi pATho'tra bhavet // 5 tanmatu. paryasya bhA0 / tanmanuparyasya ya0 // 6 tatkAraNoktiM pra. / (tatkAraNoktiH ?) // 7'etadevaM syAt' ityapi bhavet pAThaH // 8'atra' ityapi bhavet pAThaH / 'atha punardezasya sAdhyasAdhanatvaM nAti doSagandho'pIti' ityapi pAThaH sambhavet // 9liMgatva pr0|| 10vakSayA y0|| 11 liMgitvamapi pra0 // Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nyckrm| nanvevaM dezamupekSyAgnereva liGgitvaM syAdanumeyatvAt / na cAso liGgI bhavitumarhati loke siddhatvAdananumeyatvAt / tathA coktam-. na dharmI dharmiNA sAdhyo na dharmastena dharmyapi / dharmeNa dharmaH sAdhyastu sAdhyatvAddharmiNastathA // [ pra0 samu0 3 / 13] upacArAdevedamucyata iti cet, atra tattvaM mRgyate, suhRtsUpacAraH......... 5 saadhytvaaddhrminnstthaa| evaM tvagnimaddezasya liGgatvam, dhUmavattvasAdhakaliGgAnanyatvAt , dhUmavattvakhAtmavadeva / atrAha-nanvevaM dezamupekSya anAdRtya agnereva liGgitvaM syAd bhavituM yogyam / kasmAt ? anumeyatvAditi / atrocyate na cAsau liGgI bhavitumarhati agniH, kasmAt ? loke siddhatvAt , 10 ato'nanumeyatvAt / tathA coktaM tvayA yathAsmanmataM 'dharmaviziSTo dharmyava sAdhyaH sAdhanaM ca' ityatra tvadvacanameva jJApakam / na dharmI dharmiNetyAdi zlokaH / na dharmI dharmiNA sAdhyo yathAgnidhUmena, siddhatvAdagnestaddharma-451-1 tvAbhAvAd dhUmasya / na dharmo 'dharmiNA' iti vartate, yathAgninoSNasparzaH, siddhatvAt taddharmatvAbhAvAcca / tena dharmyapi tena dharmeNA'nantaranirdiSTena 'vibhaktipariNAmanirdezAt dharmyapi na sAdhyaH, yathA-asti 15 pradhAnam , bhedAnAmanvayadarzanAditi, dharmyasiddhereva dharmAsiddheH / pArizeSyAd dharmeNa dharmaH sAdhyastu / nanu dharmayorapi parasparaM dharmatvAsiddhirdharmitvAbhAve, tasmAdayuktaM sAdhya-sAdhanatvamiti / netyucyate sAdhyatvAddharmiNastathA, tena prakAreNa tathA anekadharmaNo dharmiNo vastunaH sisAdhayiSitadharmaviziSTasya sAdhyatvAt siddhadharmaviziSTasya sAdhanatvAt / tathA cAha-sAdhyatvApekSayA cAtra dharma-dharmivyavasthA na guNa-guNitvenetyadoSaH [ ] iti / upacArAdevedamucyata iti cet / syAnmatam-satyam , paramArthato liGgaliGgibhAva ekasya vastunaH siddhasAdhyadharmaviziSTasya tathApi upacArakRtAddharmabhedAd bhinnamivAbhinnamapyucyate iti / etaccAyuktam , yasmAdatra tattvaM mRgyate suhRtsUpacAra ityAdi yAvat sAdhyatvadha(tvAddha)rmiNastatheti gatArtha savyAkhyAnam / tasthAt siddhamagnimattva-dhUmavattvaviziSTasyaiva dezasya liGgatvaM liGgitvaM ca / __tadupasaMhRtya tvAM prati yadasiddhaM prastutamagnimadezaliGgatvaM tat sAdhayAmaH / tadyathA-evaM tu agnimadde-25 zasya liGgatvamiti pratijJA / hetuH-dhUmavattvasAdhakaliGgAnanyatvAditi / dRSTAntaH-dhUmavattvasvAtmavadeva, yathA dhUmavattvaM svAtmA dezasya tadananyatvAt liGgaM tathAnimattvasvAtmA tadananya[tvA dezasya 452-1 liGgameva, tadananyatvaM ca pratipAditameveti / . 1 ityagra pr0|| 2 dharmA pr0|| 3 dharmA pra0 // 4 (taddharmitvA ? ) // 5 dharmiNo ya0 // 6 vibhaktinupariNAma bhaa0| ( vibhaktivipariNa ma ?) // 7 dharmeNa dharmaH sAdhyatu nanu dharmayorapi ya0 / dhadharmayorapi bhA0 // 8 anekadharmaNo dharmoNo vastunaH bhA0 / anekadharmaNo'dharmaNo vastunaH ya0 // 'anekadharmaNo vastunaH' ityapi pATho'tra syAt // 9tvAtta-siddha ya0 // 20 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAtyalakRtaM nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre nAgnimattvasya liGgatvaM vyabhicAritvAt prameyatvavat / / na, dhUmavastutvAnumAnabhUtena liGgatvaM niyatam / avyabhicAritvopapAdanenAgyavinAbhAvitvenaiva dhuumtvsiddheH|| athAtra kiM pratipattavyaM dhUmaliGgAdagnipratipattivadagnerapi dhUmapratipattiH syAt / .5 atha kiMviSayaH sampradhAraH ? darzitanyAyadezasAdhyatAyA yuktameva liGgasya liGgino vA liGgitvaM liGgatvaM vA / dhUmavattvaliGgitvApattau tu prameyatvavadagnimattvavyabhicArAlliGgatvAbhAva eva / na hi sarvatrAgnI dhUmasyAzaGkayamanumAnam , anugamAbhAvAt / dezAsAdhyatAyAmapi siddhsaadhnnyaayvirodhdossH| atrAha-nAgnimattvasya liGgatvaM vyabhicAritvAt , vyabhicarati hyagnimattvaM pradezasya dhUmavattvA10 dRte'pi dezAntare kAlAntare cAyoguDAGgArAdiSu dRSTatvAt / kimiva ? prameyatvavat , yathA 'nityaH zabdaH, prameyatvAt , AkAzavat' ityukta prameyatvaM ghaTAdAvanitye vinApi nityatvena dRSTaM tathA agnimattvaM dhUmavattveneti vyabhicAritvAdananyatvasyAsAdhakatvam / dhUmavaccasya tu bhavati agnimattvena 'vinA na dRSTatvAditi / . atra brUmaH-na, dhUmavastutvAnumAnetyAdi / dhUmasya hi vastutve[na] AtmalAbhenaivAnumAnabhUtenAnyavinAbhUtena liGgatvaM niyataM pANDutvabahulatvAvicchinnamUlatvAdirUpeNa dhUmatvanizcayakareNa, tatra liGgitva15 doSaprasaGgasyAvatAra eva nAsti pratyakSatvAt siddhatvAdeva liGgatvAt / tathAgnerapi pratyakSatve dhUmasya liGgino liGgatvam / avyabhicAritvopapAdanenetyAdi, yadi tu agnimattvaM prameyatvavad dhUmaM vyabhicaret tato dhUmasya dhUmatvameva sandihyeta bASpanIhArAdibhAvenAbaddhamUlAditvAt / tasmAt sandigdhAsiddho hetuH syAddhUmaH, kuto'sya liGgatvam ? agnyavinAbhAvitvenaiva tu baddhamUlatvAdirUpeNa dhUmatvasiddheH syAt pakSadharma tvAlliGgatvam , tathAgnerapi dhUmasiddhau liGgatvam / 20 itara Aha-athAtra kiM pratipattavyaM dhUmaliGgAdagnipratipattivadagnerapi dhUmapratipattiH syAt , vastuno liGgaliGgitvAvizeSAt / pratipattau tu dRSTo vizeSa ityabhiprAyaH / 452-2 AcAryo'trApi avizeSamApAdayitukAmastameva vAcayituM cAha-atha kiMviSayaH sampradhAra iti / itara Aha-darzitanyAyadezasAdhyata(tA)yA hetoH, darzito'yaM nyAyaH-deza evAgnimattvena sAdhyaH sAdhanaM dhUmavattveneti / tasmAt yuktameva liGgasya liGgino vA liGgitvaM [liGgatvaM ] vA, na virudhyata 25 etat / kintu dhUmavattvaliGgitvApattau tvityAdi / satyapi saMyogitvAvizeSe dhUmasaMyogitvamevAgnergamakaM dRSTam 'yatra yatra dhUmastatra tatrAgniH' iti / dhUmavattvasya liGgitve prameyatvavadagnimattvavyabhicArAlliGgatvAbhAva eva / tasmAdagneranyathA saMyogitvamanyathA dhUmasya, yasmAd na hi sarvatretyAdi 'yatra yatrAgnistatra tatra dhUmaH' iti AzayamanumAnam anugamAbhAvAt sarvatrAgnau dhUmAbhAvAt / mA bhUdeSa doSa iti dezA sAdhyateSyate, tasyAM ca dezAsAdhyatAyAmapi 'siddhasAdhananyAyavirodhadoSaH 'dhUmAdagniH' iti agneH 30 siddhatvAt sAdhyatvenepsitaH pakSaH [nyAyamukhaM.] iti lakSaNAnavatAraH prakAzitaprakAzanavacca vaiyarthyamiti / 1 vAyoguDA ya0 // 2 vinAnAna dRSTadeg bhA0 / vinA dRSTa ya0 // 3degvanumA' ya0 // 4 dhUmasya liMgatvam bhA0 // 5 ta vApyanIhA bhA0 / 'ta tavApyanIhA y0|| 6 vA ya0 pratau nAsti // 7dhUmatvaliMgitvA ya0 // 8(azakyamanumAnam ?) // 9 (siddhasAdhanaM nyaay?)|| 10 dRzyatAM TipR0 128 paM0 3 // Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 695 10 diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / agnisAdhanavadeva hi dhUmasAdhane'pi vinAgninA dhUmasya dRSTatvAd vyabhicArAd naanumaansmbhvH| _ sambhAvyate tu dhUmadarzanAt 'agniratra' iti agnidarzanAdvA 'dhUmo'tra' iti, agne randhanagRhatvavat / yatra dhUmAsambhavastatrAgnerapyasambhavo'ntarjalavat / anvayArthaH sambhavArthatvena itaravat / pratItirapi tathA / athavAlaM bhvtu|| ___ 'agniratra' iti pratijJAyAm 'agnirevAna' iti nAvadhAryate tAvat tatra pRthivIndhanAdisadbhAvAt / nApi 'agniratraiva' ityavadhAryate prtykssaadiprsiddhiviruddhaarthtvaat| nApi 'agniratra bhavatyeva' ityavadhAryate sadAgnidhUmAbhAvAt ttr| tasmAd vivakSite deze kAle bhavatyagniriti pratijJArthaH, avyutpattividhyanavadhRteH, 'raktamidaM karavIrapuSpam' iti pratijJAvat / atra brUmaH-agnisAdhanavadeva hItyAdi agni-dhUmayoraviziSTagamyagamakabhAvApAdanagrantho gatArthaH / vAsagRhe'panItAgnike [ dhUmo'gninA ] *'vinA dRSTo'raiNinirmathane vA'bhUtAgnike *tasmAt tulyo vybhicaarH| kathaM punaranumAnasambhavaH ? sambhAvyate tu dhUmadarzanAdagniratreti agnidarzanAdvA dhUmo'treti, tat punaH pramANAntaragate deze'mita eva dhUmaH, baddhamUlatvAdibhidhUmAdvAgniriti / tatra dRSTAntaH-agne rendhana. gRhatvavaditi tvaritataraNakaraNArthAjJAptAgnihastasUpakArake randhanagRhe 'dhUmaH sambhavati' iti / vaidhayeNa yatra 15 dhUmAsambhavastatrAgnerapyasambhavo'ntarjalavaditi / dhUmo'gneranyatra na sambhavatItyanvayasyArthaH sambhavArthatvena itaravaditi dhUmavat , yathA dhUmo'gnau sambhavati sa kadAcit kacit tathAgnidhUme sambhavati ityanvayArthaH 453. zakyata eva, pratItirapi tathA / athavAli(laM) bhavatviti alamiyatA krIDiteneti vastutaH pratipattitazca pratipAditamapi asmAbhirna pratipadyase liGga-liGgitvAvizeSaM kimartham ? yadyapi na pratipadyase tathApyata uttaramavayavanirUpaNenApi pratipAdayiSyAmaH / 20 ___ 'agniratra' ityasyAM pratijJAyAmityAdi / 'agnirevAtra' iti nAvadhAryate tAvat tatra pRthivIndhanAdisadbhAvAt tadabhAve'nereva durlabhatvAt , dezasyaiva vA'bhAvAt tadAdheyayoragnidhUmayorapyabhAvApattaH / nApi 'agniratraiva' ityavadhAryate tatpradezAgnito'nyeSAmagnInAmanagnitvAbhyupagame pratyakSAdiprasiddhiviruddhArthatvAt pratijJAdoSAt , tatpradezavyatirikteSu pradezeSvanyabhAvAt 'yatra yatrAgnistatra tatra dhUmaH' iti dRSTAnto na zakyo vaktum , atastannirAsaH / nApi 'agniratra bhavatyeva' ityavadhAryate bhavatiprayoga- 25 vyavahAreNa, ne na bhavatyapi kadAciditi / kiM kAraNam ? sadAgnidhUmAbhAvAt tatra tasmin deze kAdAcitkAgnivyudA~so nirarthakaH satatamagnidhUmayorabhAvAt / tasmAd 'vivakSite deze tasmiMstasmin kAle bhavatyagniH' iti pratijJArthaH / kasmAt ? 1degnacadeva bhA0 / naMcadeva ya0 // 2 * * etadantargataH pATho bhA0 pratau nAsti // 3degraNinimarthane vA bhUtAgnike ya0 // 4degvyatosu dhUma pra0 // 5 ratvana' ya0 / natvana bhaa0|| 6 tulanA-pR0691 paM0 5 // 7 saMbhavonnarjaladeg bhA0 / saMbhavenirjala ya0 // 8 athavAliruvatviti bhA0 / athavAlisaru ya0 // 9cAbhAvAt bhA0 // 10 tadAcayayoM ya0 // 11 prayogAvyavahAreNa pra0 / (prayogAdhyAhAreNa ?) // 12 na bhavatyapi y0|| 13 dAsonarthakaH bhaa0|| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre dhUmazca pakSadharmo'nubaddharUpa evAgninA bhavati agnisahacaritvAgninimittatvakhyApanArtham / iha kvacit sahacaribhAvaH, kacicca nimittanaimittikabhAvaH / iha tu dvayavayavameva liGgam / tatrAvinA bhAvI [ sahacarI / sahacarAvagnidhUmau / ] sahacaro'smin vidyata iti sahacarI / asmin vidyata evAgnirdhUme, na na vidyata eva na ca na 5 vidyate'pi kacit / tasmin hi kila sati vidyata evAgniH, na na vidyate vAtyAdivat na ca na vidyate'pi dhUmAsahacarAyonidhUmavat, na vA sapakSasahacare na vidyata eva kRtakamiva nitye / evamasiddha viruddhAnaikAntikavyudAsena sahacaribhAvAnumAnaM sidhyati / nanvevaM kimarthaM nimittanaimittika bhAvopAdAnam ? na, agnivad vyabhicAri 696 10 avyutpattividhyanavadhRteH, vidhinaivAvyutpAditAvadhAraNenoktatvAt 'raktamidaM karavIrapuSpam' ityavyutpanna - raktazvetavizeSaNAya puruSAyeva tannirUpaNArtha 'raktameva, 'zvetameva vA' ityavadhAraNAnapekSA pratijJA / 453-2 dhUmazca pakSadharmo'nubaddharUpa evAgninA bhavati / kimartham ? agnishcritvaagninimitttvkhyaapnaarthm| tadvyAkhyA - iha kvacidityAdi, rUpasparzayoH sahacairibhAvaH, daNDAdi nimittam ghaiTo naimittika iti nimittanaimittikabhAvaH, tAvetau sahacarinimittanaimittikabhAvAvavayavau, tadeva hi tat, iha tu dvyavayava15 meva liGgam / tatrAvinAbhAvItyAdi, sahacaribhAvaM tAvadAdau nirUpayAmaH so'vinAbhAva eva / tadvyAkhyA nirUpaNArthI - sahacarAvityAdi sahacaro yasmin vidyata iti sahacarI dhUmasyAgniriti inipratyayaH saptamyarthe, asya trividho'rthaH - asmin vidyata evAgnirdhUme agnita eva cAyamiti pakSadharmAvadhAraNam / nana vidyata eveti 'sapakSAnanugato vipakSa eva san' iti viruddhAsAdhAraNAnaikAntikAzaGkA mA bhUditi / na ca na vidyate'pi kvacit sahacarI dhUma iti sAdhAraNAnaikAntikauzaGkA mA bhUditi vA / 20 tadvyAcaSTe - tasmin hi kila satIti, parAbhimatasya dhUme liGgini agniliGgatvasya vyudAsArthaM tadudAharaNAni, sati vidyata evAgnirna na vidyate vAtyAdivadityasiddhavyudAsena / na ca na vidyate'pi dhUmA sahacarAyognidhUmavaditi sAdhAraNAnaikAntikAzaGkAvyudAsena / na vA sapakSasahacare na vidyata eva kRtakamiva nitya iti viruddhAsAdhAraNAnaikAntikAzaGkAvyudAsena / evamasiddhetyA zuktopasaMhAro gatArthaH / nave mityAdi / evaM tarhi asiddhaviruddhAnaikAntikavyudAsena sahacaribhAvAnumAnasiddhau satyAM 25 kimarthamanarthakanimitta naimittikabhAvopAdAnam ? tasmAdekAvayavamevAstviti / 454-1 etacca na, agnivad vyabhicAritvAd dhUmasyApi yathAgnirdhUmaM vyabhicarati ayodhyAdAvabhAvAt tathA dhUmospi agnimapanItAnikavAsagRhAdau araNinirmathanAdau ceti samAnam / tadvyAkhyA yadi he (hi) sasadetyAdi dRSTAntopanayA sabhAvanA gatArthA prAguktanyAyA / sannihitanimitta-sahacariprakhyA pra0 // 1 puruSAyaivAtannirU 2 zvetamevetya ya0 / zvetamevatyava bhA0 // 3 caritAbhAvaH bhA0 / 'caritaH ya0 // 4 ghaTAdi ya0 // 5 bhAvAvayavau pra0 // 6 tadeva hi tadiha tu dyavayameva ya0 / tadetadatadiha tudyavayavameva bhA0 // 7 ( asmin ! ) // 8 vA bhA0 // 9 viruddhasAdhAraNAnaikAntikA mA bhUditi pra0 / 10 zaGkA ya0 // 11 dhUmasahacarAyo bhA0 / dhUmasahacarayoM ya0 / 12 sAvadhAra pra0 // Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dimAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / 697 tvAd dhUmasyApi / yadi hi sa sadA......... / pANDUrdhagatibahalotsaGgayekadezabaddhamUlapunaHpunarutthAyidhUma[syAgnimantareNAbhAvAda nimittanaimittikabhAva eSitavyaH] / balAkApatAkAvaca [sahacaribhAvo'pyeSitavyaH, nimittanaimittikabhAve satyapi] dhUme'gnervyabhicAradarzanAt / sahacarinimittopapattau tu na kAcida vyabhicAradika / dezAntarAsazcAridhUmasya tatkAlasannihitAgninimittatvAd viziSTasyaiva dhUmasyAgnau gamakatvam, vizeSaNArthavattvAt / sa yathAgnimattvaM gamayati tathA sannihitAgninimittatvamapi / evaM cAgnerapi gRhItatvAd na pratyakSAdi pramANAntaramapekSyate kRtakatvenepanena viziSTadhUmagrahaNaM 'tasminneva deze kAle ca nAnutpanno nAtIto nApanIto vAgniH' ityetasyA[rtha]sya 10 prakhyApanArtham / satyapi sahacaribhAve nimittabhUttaM tamagnimantareNa dhUmasyaivAbhAvAd nimittanaimittikabhAva eSitavyaH / tatastavadhAraNArthAni liGgAni darzayannAha-pANDUrdhagatItyAdi / pANDuvizeSaNaM bASpanIhArAdivyudAsArtham / UrdhagatyA bahalatvena ca dhUmikAvyudAsaH / utsaGgigrahaNAt zerAvAkAro vistAritvaM sUcyate, pArzvavistAritvAd dhUmikAdInAm / ekadezabaddhamUlagrahaNAdabhUtA-'panItAgni-bAtyAdivyudAso'nekatra bhramaNAditvAt teSAm / punaHpunarutthAyidhUmagrahaNA[da]panItAgnikavAsagRhAraNinirmathanAvasthA- 15 vyudAsaH / tasmAt salila-balAkayoH sahacariNorivAgnidhUmayorvyabhicAradarzanAd' nimittanaimittikabhAvo'pISTa iti / so'pi nimittanaimittikabhAvaH sahacaribhAvena vinA vyabhicaratyeveti darzayannAha balAkApatAkAvaccatyAdi yAvad dhUme'gnervyabhicAradarzanAditi bhAvanA gatArthA, naimittikasadbhAve nimittAbhAvadarzanAt sthapatikRtaprAsAdAdivaditi / tadubhayagatadoSaparihAreNa vyavayavaguNaprakAzanArthaM cAha - [saha] carinimittopapattAvityAdi yAvad 20 vizeSaNArthavattvAditi / ubhayavizeSaNasampattau satyAM kAcid vyabhicAraidig na sambhavati / tat katham ? iti tad darzayati-dezAntarAsaJcArItyAdinA bhAvayan , tatkAlasannihitAgninimittatvAd dhUmasya vyabhicAramalavizuddhasya tairvizeSaNairviziSTasyaiva sahacariNyagnau gamakatvam , itarathA dhUmasyApi agneriva dhUme vyabhicArAd vizeSaNasAmodevAnumAnArthavattvam , vizeSaNAnupAdAne'gnimattvameva na gamayati ubhayato'pi sahacaritve nimittanaimittikatve vA'sati yasmAt tasmAt sa yathAgnimattvaM gamayati tathA sannihitAgni-25 nimittatvamapi 'gamayati' iti vartate, yathAgnimattvena vinA nAsti dhUmavattvaM tathA tannimittatvamantareNa nAstItyagnimattvavannimittatvamapi gamayati ubhayatrAvyabhicArAditi / syAnmatam-liGgatvAdagniH pratyakSaM pramANAntaramapekSeta dhUmavaditi / tanna bhavati, evaM cetyAdi / evamuktabaddhamUlatvAdiviziSTadhUmaparigrahe'gnerapi gRhItatvAd na pratyakSAdipramANAntaramapekSyate / kimiva ? 1 nAnIto yA0 // 2 nAyatIto pra0 // 3 pANDUrvagatI pra0 // 4 bApyanIhA pra0 // 5 sarAvA pra0 // 6 tAdityAdi pra0 // 7 radiGgasaMbhavati pra0 // 8 'pyaY=gatvam pra0 // 9 'nArthatvam ya0 // 10 pAdAnAgnima pra0 // 11 vAsati pra0 / 'cAsati' ityapi pATho'tra bhavet // 12 dhUmavathA tanni bhA0 / dhUmatvaM tathA tanni y0|| naya0 88 454-2 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [ aSTama ubhayaniyamAre vAnityatvasya / sa eva nimittamagnidhUmasya sahacarazca / na hi tasyAgnito'nyad nimittaM bhavitumarhati sahacaraM vA........ kriyeta / pUrvapratyakSasambandhasmaraNAdanyatareNetarasyAbhivyaktiH pratyakSavat / ....... anityaM sarva prayatnAnantarIyakam , AItatvasyAbhyupagamyamAnatvAt / 5 khavacanAnapekSAyAmapi tAnyapi siddhaprayatnAnantarIyakAnyeva lokapratyakSa......."vihitavRttitvAt, kuDyAdivat / jIvazarIraM nAtyanta(kta ?)zarIracitta pravRttatvAt sthapativat / cetanavihitavRtti ca .....savitRgati..... / kRtakatvenevAnityatvasya, tadyathA prAgabhAvapradhvaMsAbhAvAkhyamekameva [va]stva[6]vamanityaM kRtakaM 'cocyate, 10 dhruva sthairye, dhruvaM sthiram , nedhuMve tyap [pA0 ma0 bhA0 4 / 2 / 104 ] nityam , na nityamanityamiti 'kRtakam' ityukte tadevAnityamadhruvamityuktaM bhavati utpAdavinAzayoradhrauvyAbhedAt tathA dhUmagrahaNe'gnigrahaNaM pradezAtmAbhedAt / sa eva nimittamagnidhUmasya sahacarazca, na hi tasyetyAdi zyAvat kriyetetyAdi*, nahi tasya dhUmasya agnito'nyad nimittaM pradezapariNAmAtmakAd dezAntarasthAgnipASANAmbukumbhAdi bhavitu455-1 marhati sahacaraM vA tadasambaddhatrailokyaliGgitvaprasaGgAt , pariNAmyabhedapariNAmAntarasAdhyatve pariNAmAntara15 sAdhanatvAt evamasyaiva hetu-hetumadbhAvabhAvanArthamAha-pUrvapratyakSetyAdi yathA pUrva pratyakSakAle'gninA sambaddho dhUmo'gnizca dhUmena tathAnvayakAle tasya sambandha]sya smaraNAd 'yatrAgnistatra dhUmaH, yatra dhUmastatrAgniH' ityanyatareNa vivakSitena hetunopAttasya itarasya sAdhyasyAbhivyaktiH pratyakSakAle iva pratyakSavat / syAnmatam-dhUmavijJAnakAle'gnivijJAnasyAbhAvAt ... ... ............ / .......... anityatvaprayatnAnantarIyakatvayoranyonyavyAptiM pratijJAya hetumAha-ArhatatvasyAbhyu20 pagamyamAnatvAditi anyApohAbhyupagamAt svavacanAdeva jainendraM matamabhyupagataM tvayeti vakSyAmaH / svavacanAnapekSAyAmapItyAdi / yadyapi tvaM vacanamanapekSyApi 'anityaM sarva prayatnAnantarIyakaM na bhavati' iti brUSe tathApi te vacanaM nyAyApetamevedam / tadyathA-tAnyapItyAdi, tAnyapi abhrendra cApAdIni siddhaprayatnAnantarIyakAnyeveti pratijJA, lokapratyakSetyAdi samAsadaNDako heturyAvad vihitavRtti tvAditi / kuDyAdidRSTAntaH / tadvyAkhyA lokapratyakSetyAdivizeSaNaprayojanAni ca piNDArthena vidyudA25 dInAM caitanyaM tAvat sAdhyate-jIvazarIraM vAtAdayaH, anaNyAditve sparzAdimattvAt , govat / tasyApi goma'tasya jIvatvAbhAvAd mA bhUdanaikAntikate[ti ] jIvazarIratve'pi tu nAtyanta(kta)zarIrai cittetyAdi yAvat svayaM pravRttatvAditi vizeSaNavyAkhyA / sthapativaditi sthapatezcaitanyavat / vAtAdicaitanye siddhe 455-2 cetanavihitavRtti cetyAdinA vidyudabhrameghazabdAdInAM cetanavAtaprayatnotthatA darzyate, savitRgatItyA dinA . 1 cocyate vasthairya bhA0 // 2"dhu sthairye'-pA0 dhA0 943 // 3 na dhruve tyapra pra0 / "tyab nevi've / tyab nedhuve vaktavyaH / niyH|"-paa0m0 bhA0 4 / 2 / 104 // 4* * etadantargataH pATho bhA0 pratau nAsti // 5kriyatetyAdi ya0 // 6 evaMsyaiva bhA0 / ( ekasyaiva ? ) / 'pariNAmyabhedapariNAmAntarasAdhyatve pariNAmAntarasAdhanatvAdekasyaiva rthamAha' ityapi pATho'tra bhavediti dhyeyam // 7 hetUsadbhAvabhAvanArtha y0|| 8'sambaddhasya' ityapi pATho'tra syAt // 9 itaH paraM pAThastruTitaH sarvAsu pratiSu // 10 te kavacanaM y0|| 11 racettetyAdi pr0|| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 629 10 dinAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / yApyAdhArAdheyavadvattiH 'liGge liGgI bhavatyeva liGginyevetarat punaH / niyamasya viparyAse sambandho liGgaliGginoH // yasmAlliGge liGgI bhavatyeva tasmAd yuktaM yadagnivad dhUmo dravyatvAdInAmapi prakAzako na taikSNyAdInAm / yasmAcca liGginyeva liGgaM bhavati nAnyatra tasmAd yuktaM yad dhUmo dhUmatveneva pANDutvA- 5 dibhirapi prakAzayati na dravyatvAdibhiH / evaM hyavadhAraNavaiparItyena sambandho liGgaliGginoH / [pra0 samu0 vR0 2 / 203] / . eSApi tadbhAvadarzana vidhereva gamayati na vyAvRttibalena / na hi yoSidgaNDapANDutvaM gamayatyagnim , abhUtAgnidhUmakatvAt / dhUmabhUtaM gamayati dhUmabhUtAgnitvAt tadbhAvasya tadbhAvatvenaiva gamakatvAt / ___ yathA cedaM tathA dravyatvAdisAmAnyasyApi dhUmabhUtergamakatvamagneH pANDutvavat / agnerapi dravyatvasAmAnyagatiragnibhUtatvAt / yattu dhUmo dIptyAdivizeSANAmagamakastat tadbhAvadarzanavidhereva tathA cAnyathA ca dRSTatvAd vyabhicArAt / indrdhnussH| tasmAd vidyudAdIni prayatnAnantarIyakAni anityAni cetyanityaprayatnAnantarIyakatvayoranyo- 15 nygmygmktaa| ___ evamavinAbhAvitvakutarkasya vinAbhAvenAsmAbhiH tadbhAvadarzanAdeva sAdhyasAdhanadharmayoH vidheH saMyogivadvRttiH yathApratijJarmuktA, 'na tvAdhArAdheyavadvRttiH' iti pratipAdayiSyAmaH-yApyAdhArAdheyavadityAdi / yAmapi AdhArAdheyavadvRttiM manyase liGge liGgI bhavatyevetyAdi zlokaH / tadvayAkhyA-yasmAd liGge dhUme liGgI agnirbhavatyeva na [ na ] bhavatyapi tasmAd yuktamityavadhAraNArthapradarzanam / yasmAcca 20 liGginyevetyAdi yAvad dravyatvAdibhirityAdi tadviparItAvadhAraNapradarzanaM gatArtham / sAmAnyasya gemyatvaM liGgini na vizeSANAm , liGgasya ca vizeSANAM keSAzcid gamakatvaM na sAmAnyasya dRSTam , tat sarvamavinAbhAvAdAdhArAdheyavadvRtteriti puurvpkssH|| ___ atrottaram -eSApItyAdi / iyamapi AdhArAdheyavadvRttiH tadbhAvadarzanavidhereva yatra dRSTastad gamayati darzanabalena, na yatrAdRSTastavyavacchedena vyAvRttibaleneti / atrApi na hItyAdi yauvana(t ? ) 25 yoSidgaNDapANDutvaM na gamayati agnim , abhUtAgnidhUmakatvAt ; dhUmabhUtaM tu pANDutvaM gamayatyagniM dhUmabhUtAgnitvAt , vidherevaM tadbhAvasya tadbhAvatvenaiva gamakatvAt / / yathA cedamityAdi, pANDutvAdivizeSasya dhUmabhUtatvena gamakatvavad dravyatvAdisAmAnyasyApi dhUmabhUtergamakatvamagneriti bhAvanA yAvat pANDutvavaditi / evaM tAvaddhUmabhUtasAmAnya-vizeSadharmANAM gamakatvaM tulyam / ' vidhereva gamyatvaniyamAvizeSaH / tathAhi-agnerapi dravyatvasAmAnyagatiH, agnibhUtatvAt / / 16-1 nodakAditadvyatiriktadravyatvagatiH, atadbhUtatvAt / yattu dhUmo dIptyAdItyAdi, dIpti-taikSNyAdivizeSA 1 dRzyatAM pR0 679 paM0 4-8 // 2vinAsmAbhiH bhaa0|| 3 pR. 681 paM0 2 // 4 muktvA pra0 // 5 gamakatvaM y0|| 6 atrottarameSAmapItyAdi pra. / 'atrottaramiyamapItyAdi' ityapi pATho'tra bhavet // 7 atra kiJcidazuddha truTitaM vA pratIyate / 'na hItyAdi bhAvanA, yoSiddaNDapANDatvaM na......' iti cet pAThastadA samyak snggcchte|| 8 dhUmatvAt ya0 // 9 vidhireva pr0|| 10 vidhireva pr0|| 11 tathA vyagnepi pra0 / 'tathA cAgnerapi' ityapi pATho'tra syAt // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre tadbhAvadarzanAnubandhena hi buddhayutpattiranumAnam / dhUmavattvamagnimattvAnubaddhamevetyaikAntikagrahaNe'numAnaM bhavati, avyabhicArAt / vyabhicArAttvanumAnAbhAsam, tadyathA vRkSakSupAdivajvalanataikSNyAdivyabhicAreNa / tathAvidhadarzanabuddhyanubaddhamevAnumAnamapi / tadatatpakSadvayagataikAntamanAzritya jJAnamanava dhRtArthamanadhyavasAyo viparyayazcAnumAnAbhAsau / vyAvRttestvanumAnAprAmANyApattiH, atyantAjJAnAdana vyavasAyavat, grAhyavRtyananurodhipratipattervA viparyayavat / gatirapi tadbhAIdarzanavidhereva, tathA cAnyathA ca dIpti-taikSNyAdirUpeNa tadvirahitatvena ca dRSTatvAd 10 vyabhicArAt, nAtyantAbhUta zItAdivyabhicAra dasambaddhAdagatiH, kiM tarhi ? sambaddhavyabhicArAdeva | kiJcAnyat, darzanavidherevAnumAnalakSaNopapatteH sa evaiSitavya ityata Aha-tadbhAvadarzanAnubandhena hi buddhyutpattiranumAnamityetadanumAnarhekSaNam / tad vyAcaSTe - dhUmavattvamityAdi, yadA 'dhUmavattvaM pradezasyAgnimattvAnubaddhameva' ityaikAntikaM grahaNaM tadAnumAnaM bhavati 'dhUmAdagniratra' iti, tasyAgnerekAntenaiva grahaNamavyabhicArAt / vyabhicArAt tvanumAnAbhAsam, tadyathA - vRkSa - kSupAdivajvalana taikSNyAdivyabhicAreNa, 15 yathA yadA tu 'vRkSaH kSupo vAtra, dhUmAt' iti tadAnumAnAbhAsaM bhavati, vinApi vRkSAdinA dRSTatvAd vyabhicArAd darzanabalenaiva / tadupasaMhAraH tathAvidhadarzana buddhyanubaddhamevAnumAnamapItyAdi tArtha evaM sandehAnumAnAbhAsazca / anadhyavasAya viparyayAnumAnAbhAsAvapi tadyathA - tadatatpakSetyAdi / sa cAzca pakSau tadatatpakSau tayordvayam, tadgatamekAntaM 'bhUtameva, abhUtameva' ityanAzritya yathA 'agniratraiva, abhiratra bhavatyeva' evamAdyanizcitAsandigdharUpaM jJAnamanavadhRtArthamanadhyavasAyaH, viparyayazcAbhUte bhUtapratyayaH, bhUte 20 cAbhUtapratyayaH, puruSapratyayavat / etAvapyanumAnAbhAsau / tatpariNAmAvyavacchedena tathAvidhadarzana456-2 buddhyanubaddhamevAnumAnaM dRSTavat, tathaivAnumAnAbhAso'pi / 700 tvanmatyA vyAvRttestvanumAnAprAmANyApattiH ' na bhavati na bhavati' ityubhayato'pyabhavanaparamArthatvadarthAntarabhAvo vA'tyantamadRSTatvAt 'agnirna bhavati, udakamanagniH sa na bhavati ghaTaH khapuSpaM vA iti 25 ajJAnamevetyaprAmANyApattiH pUrvoktanyAyena / kasmAt ? atyantAjJAnAdanadhyavasAyavadityaprAmANyam / tathA viparyayavadaprAmANyApAdanArthamAha-grAhyavRttyananurodhipratipattervA viparyayavaditi / grAhyasyAgnervidhirUpeNa vRttiragnibhavanam, tadanurodhinI na bhavati yA pratipattiH sA grAhyavRttyananurodhinI, tasyAH pratipattergrAhyavRttyananurodhinyA hetoraprAmANyaM vyAvRttyanumAnasya, puruSe sthANupratyayavaditi prAguktanyAyabalenAniSTApAdanaM gatArtham / tasmAd dRSTavadevAnumAnatadAbhAsau yathAdRSTajJAnAnubaddhatvAditi / 1 darzane vidhireva pra0 // 2saMbaddha ya0 // 3 saMbaMdhavyabhi pra0 // 4 lakSaNaM ca ya0 // 5 mapIti ya0 // 6 gatArtha evaM sandehAnumAnAbhAsaM ca pra0 / ( gatArthamevaM sandehAnumAnAbhAsaM ca ? ) // 7 tamevetyA pra0 / ( tameva vetyanA' ? ) // 8 tathAvidhidarza pra0 11 9 yantaraM matvAt bhA0 // 10 'namevotyaprA bhA0 / 'namevotpatyaprAya0 // 11 yatravaditi pra0 // ( tyAsnumAnasya ? ) // 12 nanumAnasya pra0 / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 701 15 diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / evaM ca tadapi na dUSaNaM yat kila sambandhAnumAnalakSaNasya asyedaM kArya kAraNam [vai0 sU0 9 / 1 / 18 ] ityAdezvoktaM dUSaNam , uktavidhivRttibhAvanatvAdanumAnasya / liGgena na vinA linggii..............| liGge celliGginiyamastaikSaNyaM kimiti neSyate // na yathAha-['liGge liGgI bhavatyeva / na tu liGgini liGgaM bhavatyeva liGgi- 5 sattve'pi liGgAbhAvAda] ayognivat / ' liGgini deze dhUmo bhavanneva pakSadharmo bhvti| yathA vAha-liGginyeva liGgaM bhavati nAliGgini, tadapi na ghaTate, niyamena tasya sadbhAve tatraivAgnau liGgatvAt / evaM ca tdpiityaadi| atidezena sambandhAnumAnalakSaNasya 'sambandhAdekasmAt' [ ]ityAdeH 'asyedaM kArya kAraNam' [vai0 sU0 9 / 1 / 18] ityAdezca yat kila dUSaNaM sambandhasyAviziSTatvAd dhUmAdagni-10 dravyAdivad dIptitaikSNyAdInAmapi gamyatvam , dhUmapANDutvAdivizeSagamakatvavad dravyasattvAdisAmAnyasyApi gamakatvam , agnervA gamakatvaM dhUmavat , dhUmasya vAgnivad gamyatvam' ityete doSAH prasaktA dRSTavad vidhivRtteranumAnokteH yathA dRSTastathA sandehAnadhyavasAyaviparyayanizcayakRdityabhyupagamAditi / etadapi na dUSaNam , uktavidhivRttibhAvanatvAdanumAnasyeti / kizcAnyat , 'liGge liGgI bhavatye' ityasyAH kArikAyA yo'rtho'vadhAraNavaiparItyenA'numAnami-457-1 tyuktastasya dUSaNArthamAhAcAryaH-liGgena na vinA liGgItyAdi zlokaH / na yathAhetyAdi paramatapradarzanaM yAvadayognivaditi niyamaviparyayeNa sodAharaNam / atrottaram-liGgini deze'gnimati dhUmo bhavanneva pakSadharmo bhavati, nAbhavan asiddhatvAdaliGgatvAt / AbaddhamUlatvAdivizeSaNAvadhRtapakSadharmatvasyaiva liGgatvAlliGgini liGgaM bhavatyeva vAtyAdivyudAsena / tasya ca dhUmasyAgnigatataikSNyAdiliGgatvaM na bhavati, na dRSTatvAd dhUme tasyAgneradRSTatvAt taikSNyAdinA ca saha vidhivRttyeti / / 20 yathA vAhetyAdi / 'liGginyeva' ityasyAvadhAraNasya nirUpaNam-yadA bhavati liGgaM tadA nAliGgini bhavati udakAdau dhUma iti / tadapi na ghaTate, kasmAt ? niyamenetyAdi, tasya dhUmasya sadbhAve baddhamUlatvAdivizeSaparicchinne tatraivAgnau nAnyatrAyonyAdau liGgatvam / kiM kAraNam ? 'agniratra' iti atrazabdasyAdhikaraNavAcino'rthavattve 'atra'zabdavAcyaitatpradezasambandhinyevAgnau 'liGgitvAt , anyathA'numAnAbhAvadoSasyoktatvAt / tasmAt sa eva tasyaiva liGgamiti siddham / yat punardhUmagatadravyatvAdyamyaprakAzanaM tattu 25 asmadiSTadarzanavidhereva tathA vyabhicArAt / . 1 'liGga evetarat punaH' ityapi dvitIyapAdo'tra syAt // 2 dRzyatAM pR0 702 paM0 9-10 // 3 pR. 240 paM0 11 // 4 vaizeSikamataparIkSAvasare pramANasamuccayavRttau dvitIyaparicchede vistareNApAditamidaM dUSaNaM diDAgena / vistarArthibhiH Gaekwad's Oriental Series, Baroda ityatra prakAzitasyAsmatsampAditasya vaizeSikasUtrasya saptame pariziSTe pR0 184 tra savattikAta saTIkAca pramANasamacayAdaddhatA vaizeSikAnumAnaparIkSA vilokanIyA // 5 dRSTavavivivRtte bhA0 / dRSTaviSvivivRtte y0|| 6 pR0 679 paM. 4 // 7 yorthAvadhAbhA / yArthAvadhA y0|| 8 abaMdhamUla' pr0|| 9degNyAdiliMgaM na bhavati pra0 // 10 'na bhavati, dRSTatvAd dhUme tasyAgneH, adRSTatvAt taipaNyAdinA ca saha vidhivRttyeti' ityapi pATho'tra bhavet // 11vAcinoyathAvatve y|| 12degvAcetatpra0 pr0|| 13 linitvAt pr0|| 15 numAnadoSAbhAvasyo pra0 // 15pR0 676 paM. 6 // Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre liGge celliGginiyamastakSNyaM kimiti neSyate ? / adarzanamiti cet, tanna, pracuraharitatRNendhano dhUmastArNAlpatAdivizeSAnagrergamayati / bahala................ [ dhUmo bahutApAdivizeSAn gamayati ] hastalagRhAgaNagatastauSastauSAgniM gamayati / iti liGga eva liGgino bhAvaH / 5 athocyeta-vizeSA na tu gamyante tasyaiva vyabhicAriNaH [pra0 samu0 2 / 18 ] / na, taikSNyAdivacanAt / tatrApi coktameva tadbhAvadarzanavidhereva taditi / na ca liGginyeva liGgamiti niyamo vAsagRhavat / zakyate ca liGge dhUme niyamAdagniriti vaktum , asndhukssitaangnitvaat|| kintu yathA ca tvayocyate "liGge liGgI bhavatyeva' iti, tatra liGge celliGginiyamaH tathA cedaM 10 doSajAtam - taikSNyaM kimiti neSyate ? dhUmatvAvadhAraNakAraNavizeSANAM dIptatara-mandaprakAzanAdivizeSa457-2 sahacaratvAd dhUmAdagnigativat tadavadhAraNakAraNavizeSasahacarAgnivizeSaH kasmAnneSyate tebhya eva dhUmAvadhAraNakAraNavizeSebhyaH ? / syAnmatam-adarzanamiti cet, tanneti 'darzanamasti' ityucyate / tadyathA pracuraharitetyAdi, yatra dogdhAraH puruSA eva dohayantIbhirvirahitAH, gokule haritatRNAkIrNe navAvAse gavAM mazakanivAraNArtha 15 haritatRNendhano'gniH kriyate tatraitadaNDakoktavizeSo dhUmastArNAlpatAdivizeSAnagnergamayati / tathA bahaletyAdinA tApAbhivRddhyA vizeSaH / hastalA mRtpAtrakArAH zilpinaH, tadgRhAGgaNagatastauSastauSAgniM gamayatIti vizeSANAmapi liGgitvadRSTeliGge dhUma eva liGgino'gnerbhAvaH / tasmAd nAvadhAraNavaiparItyena liGgaliGgitA, na ca vizeSAgamyateti / ___aMthocyatetyAdi / syAnmatam-mayA vizeSyokta eMvAdoSo'sya vizeSA na tu gamyante, ke ? ye 20 tasyaiva vyabhicAriNa iti / etadapi na, taikSNyAdivacanAt , tvayA hi dIptitaikSNyAdayo vizeSA na gamyante iti kArikA) vivRNvatoktatvAt taikSNyAdInAM ca gamyatattva[sya] darzitatvAditi / kizcAnyat , mayA tatrApi coktameva tadbhAvadarzana vidhereva taditi, tadapi ca vizeSANAM gamyagamakatvaM sAdhyasAdhanadharmayostadbhAvena dRSTayorvidhirUpeNa saMyogivad vRttadRSTavalenaiva na vyAvRttyetyabhihitameva / tasmAt liGge liGgI bhavatyeva ityayuktamuktam / "liGgena na vinA liGgI ityAdi zlokazca sAdhUktaH / 25 yadapyuktaM 'liGginyeva liGgam' iti, tadapi na ca 'liGginyeva liGgam' iti niyamo 458-1 vAsagRhavat, yathA vAsagRhe'panItAgnike liGginAgninA "vinApi dhUmasya dRSTatvAdaraNinirmathanAvasthasyeti / zakyate ca 'liGge dhUme niyamAdagniH' iti vaktum , kasmAt ? asandhukSitAnagnitvAt , na hyasandIpte 1 dRzyatA pR0 675 paM0 2 // 2 pR. 679 paM0 4 // 3degtvAcakaraNavizeSANAM pr0|| 4ntItivirahitA pra0 // 5 tatraiva taddaNDa ya0 // 6 "lpatApAdi' ityapi pATho'tra bhavet / tulanA-pR0 673 paM0 5 // 7 athocyatetyAdi pr0|| 8 evAdoSasyApi zeSAnanu ya0 / pavAdosyApi zeSA nanu bhA0 / (evAdoSo vizeSA na tu?) ( eva doSo vizeSA na tu?)|| 9keSe tasyaiva bhA0 / keSA tasyaiva y0|| 10 dRzyatAM pR. 606 Ti. 7 / pramANasamuccayavRttau 'anekadharmaNo'rthasya na liGgAt sarvathA gatiH / / 12 / ' iti kA rikArdhasya vivaraNe etad vAkyaM vilokyata iti dhyeyam // 11 gamyatatvadarzitatvA pra0 / 'gamyatvasya darzitatvA' ityapi pAThaH sambhAvyate // 12 pR0681 paM0 2 // 13 pR0 701 pN03|| 14 vinA dhUmasya y0|| 15 (sthasya ceti?)|| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNIta pohavAda nirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram | evaM ca liGgaM liGgini vyApitvAdeva gamakatvaM bhajate kRtakAnityatvavat / tvanmativat sAdhyadharmasya liGgitve sAdhanadharmasya liGgatve'pi brUmaH - yathA liGgamapi vyApi tathA liGgamapyaGgyapi / ubhayaM liGgaM liGgi vA na yat tad goviSANavat // yathA liGgamapi vyApi saMyogivadvRttI 703 ] ityaGga ndhanAvastho'raNyavastho vAgniradhUmakaH, adhUmatvAdanagnireva agi ragi lagi gatyarthAH [ nAd gamanAdagniH / anindhano na gacchati na dahati, agacchannadahannanagnireva / bhasmacchannasyApi bASpoSmapudgalanizcaraNAt sendhanatvaM sadhUmatvaM ca paramArthataH tatpariNAmAdamyabhihatakASThatRNAdIndhanAnAM sandIpanaprajvalanajyAlAGgAramurmurabhasmacchannoSmamAtrAdyavasthAsu lakSNadhUma pariNAmazUnyatvAt sarvatra dhUme'gnirniyataH 10 "tathA liGgamapyaGgyapi / tathAgna dhUmaH / evaM ca kRtvAtra prayogaH - liGgaM dhUmo liGginyagnau vyApitvAdeva gamakatvaM bhajate vidhivRttyaivetyarthaH / kRtakAnityatvavaditi dRSTAntaH, yathA kRtakatvamanityatAM vyAmuvad gamayati tathA dhUmo'pyagnimiti / evaM liGga eMva liGgItyapi grAhyam / tvamativadityAdi / asmanmatena 'sAdhyaM sAdhanaM ca ekameva ' ityuktatvAt parasparavyApitvAd 15 vidhirUpeNaivobhayato'pi gamyagamakatA na vyAvRttyetyatra kiM citram ? tvanmatenApi bhedaM kRtvA sAdhyadharmasyAgnerliGgitve sAdhanadharmasya dhUmasya liGgatve'pi brUmaH - yathA liGgamapi vyApItyAdi zlokaH / yetheocyate tvayA - kAmaM liGgamapi vyApi liGginyaGgi tu tattataH / 20 vyApitvAnna tu tattasya gamakaM goviSANavat // [ pra0 samu0 2 / 213] iti / kimuktaM bhavati ? satyapi kila kRtakAnityatrat saMyogivadvRttyA'nyonyavyApitve dhUma evAgnergamako 458-2 nanirdhUmasya yathA 'gotvAd viSANI' iti gotvaM viSANitvasya gamakam ; na 'viSANitvAd gauH ' iti viSANitvaM goH, gaja- vRSa - mahiSa- varAhAdiSu vyabhicArAditi / atrApi gamyagamaka niyamossmanmatenetyeSa zlokaH - yathA liGgamapi vyApIti / asya vyAkhyA - saMyogivadvRttAvityAdi pradezadharmatvAt tasyaiva sAdhyasAdhanatvopavarNanaM prAguktamatidizya tathA liGgamapyaGgyapi, vAtyAdivyudAsenAgnipariNAmatvena baddha- 25 mUlatvAderubhayaliGgaliGgitA'syaiva prAguktA smaryatAm, ko doSa: ? iti tameva nyAyaM smArayati / ata 2 dRzyatAM pR0 61 paM0 7 Ti0 3 // 2 agacchannanadahanagnireva pra0 // 3deg nizcayaMraNAt pra0 // 4 NAdItvavanAnAM bhA0 / 'NAdItvacanAnAM ya0 // 5 mA sUnya pra0 / 6 evaM pra0 // 7 liMgitve'pi pra0 // 8 mabhivyApI pra0 // 9 'na yathocyate' ityapi pAThaH syAdatra / tulanA - pR0 704 paM0 13 // 10 dRzyatAM pR0 659 paM0 10 // 11 prati pra0 // Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 459-1 vyabhicAri liGgasya liGgini vyAptistasmAt satyeva sAdhanam // 'vidheyo bhAvaH / tasya prakarSeNa gatiH pracAro'nutpiJjalagamanikA, na dhUmasAmAnyAnimagativat / yasmAd vyAptirevaMvidhA'pekSyate'smadiSTA dvaividhyena ubhayAvyabhi cArAtmikA yatra yatra "tasmAt satyeva vyAptiH sAdhanam / dhUmo yathAgnisAnnidhyArtha vizeSaNairAtmalAbhAdagnisAnnidhyaM gamayati tathA nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre na yattad goviSANavat / viSANaM hi prameyatvavad "itaravadagauravyabhicArI - / kiM kAraNam ? vidheyArthapracAreNa yasmAdvyAptirapekSyate / ata eva ca eva cetyAdi sahetukaM pratijJAtaM nigamayati / niyattaM ( na yattad ) goviSANavaditi, yacchando yasmA10 darthe, tacchabdasta nirdeze, yasmAd goviSANavadekato na vyabhicarati tasmAdubhayaM liMgaM liGgi veti grAhyam / tadvyAkhyA - viSANaM hItyAdi asAdharmyadarzanaM go- viSANayoH kRtakAnityatvayozca gatArtham / prameyatvavad vyabhicAri viSANitvam / itaro dhUmaH, tadvad gauravyabhicArIti / 25 kiM kAraNamitthamiti cet, asmaduktAyA vyAptervidhirUpAyA eva gamyagamakatvAditi / ata Aha - vidheyArthetyAdi zlokaH / atrApi na yathA tvayocyate-pretiSedhyApracAreNa ityAdi / tadryAkhyA 15 vidheyo bhAva ityAdi, bhAvagrahaNamabhAvarUpAyA vyApternirAkaraNArtham / kasmAt ? arthatvAdeva / tasya bhAvasya, nAbhAvaH pratiSedhyaH tatrApracAraH, sa cApramANaphalaM bhavitumarhati arthAntarasyAtyantAbhAvasya cAvivakSitatvAt prAguktadoSa sambandhAcca, prakarSeNa gatiH pracAro vastuyathAbhAvAvagama ityarthaH, anutpiJjalagamaniketi tadarthagamanam avyathAgamanam / vaidharmyeNa na yathA tvadiSTamiti darzayati-na dhUmasAmAnyAnimagativaditi ekato vyAptiM viSANitvAdikalpAM darzayati / yasmAd vyAptirevaMvidhA parasparasaMsRSTA'pekSyate 20 gatAvarthasya tasmAt satyeva vyAptiH sAdhanamityabhisambhantsyate, 'vi'zabdasya dvaividhyArthatvAt / taddarzayatiasmadiSTA dvaividhyena vyAptirubhayAvyabhicArAtmikA, tasmAt kim ? sphuTamevAnvayAtmako dRSTAnto nocyate'smAbhiH, yatra yatretyAdirubhayavyAptipradarzano gatArtho yAvat satyeva sAdhanamityupasaMhAra iti / tasmAd dRSTAntalakSaNamapi sAdhyenAnugamo hetoH [ pra0 samu0 4 / 2 ] ityAdi prayoganiyamAbhidhAnAtmakamanarthakam, mudhA bhrAntaM cAtra [ye ]ti / dhUmo yathetyAdi / evaM kRtvA yathA'gnisAnnidhyArthairvizeSaNairdhUmAtmalAbhAdagnisAnnidhya[mevagnisAnnidhya] sAdhakaM tathA kRtakatvaM ghaTAdau, ghakaurA - SkAra-TakArA- kAravisarjanIyAnAM pUrvasya pUrvasya vinAza 1 tulanA- pR0 680 paM0 1 // 2 liMgaliMgi veti pra0 // 3 pR0 677 paM0 22, pR0 680 paM0 2 // 4 madhyathA pra0 / utpiJjalagamanikA avyathAgamanamityarthaH / " utpiJjala samutpiJjapiJjalAbhRzamAkule || 3 | 30 // utpiJjayatIti utpiJjalaH / samutpiJjayati samutpiJjaH / piJjayatIti piJjalaH / bhRzamatyartha mAkule / " - abhidhAnacintAmaNisvopajJavRttiH // 5 vyAptireva - vidhA pra0 D 6 asmaddiSTA pra0 / ( asmaduddiSTA ? ) // 7 yukta pasaMhAraH pra0 / ( degtyuktopasaMhAraH ? ) // 8 dRzyatAM TipR0 133 paM0 9 // 9 tvati bhA0 / tvAvi ya0 // 10 tulanA- pR0 705 // 11 ghakArAkAraTakAravisarja bhA0 / ghaTAkArAkAra visarja ya0 // Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNIta pohavAda nirAsaH ] kRtakatvamanityatvasAnnidhyAdAtmalAbhAdanityatvasAnnidhyaM gamayati dvAdazAraM nayacakram | ghaTakRtakatvavat / asmAdeva ca nyAyAd yadapyuktaM nAzinaH kRtakatvena [ pra0 samu0 2 / 23 ] ityAdi tadapyevamadhyeyam -- yeyam nAzinaH kRtakatvena vyAptestat kRtakaM kRtam / anityatvaM tvabhivyAzyA kRtake'rthe pradarzyate // "sthApitam " kRtakatvasyAnityatvam / viSANitvena gaupto viSANitvaM prasAdhayet / gavyevAniyamAt tattu na gavArthaprasAdhanam // 705 kAraNam, uttarottarotpatteH tata eva vinAzAdanityatvAdutpatteH kRtakatvasyAtmalAbhAdanityatva sAnnidhyamevA- 10 nityatva sAnnidhyaM gamayatItyubhayato vyAptiH satyeva kAraNam / zivakAdivinAzakrameNa etadarthabhAvanA gatArthAagnisAnnidhyArthetyAdi yAvad ghaTakRtakatvavaditi / tathA zabde'pi bhAvayitavyaM prayatnAnantarIyakAnityavayoriti / asmAdeva ca nyAyAd yadapyuktaM tvayA-nIzinaH kRtakatvena [ pra0 samu0 2 / 23 ] ityAdi kArikayA ekato vyAptigamakatvapradarzanArthaM tadapyeva dhyeyam viSANatvena goviSANitvaM prasAdhayet / 'gotvAda viSANI' iti saMyogivad vidhivRtteH sAdhayed viSANitAM gotvaM tatraiva niyatatvAt / viSANitvaM punarasmAdeva nyAyAd gavvAniyamAt tattu na gavArthaprasAdhanam / nAzinaH kRtakatvena vyAptestat kRtakaM kRtam / anityatvaM tvabhivyA tyA kRtake'rthe pradarzyate // 459-2 tadvyAkhyA- "yeyamityAdi yAvat kRtakatvasyAnityatvamiti gatArtha 'sthApitam' ityanuvartanAditi / etasmAdeva nyAyAd yo'pyukto "viSANitvena gauyataH [ pra0 samu0 2 / 24 ] ityAdi zlokaH 4 sospItthaM paThitavyaH 20 1 binAzo nityatvA pra0 / ( vinAze'nityatvAdeg ? ) // 4 dRzyatAM pR0 680 paM0 8 // 5 kArikAyA pra0 // 6 mavyayam pra0 // kRtake'rthe pradarzite pra0 / ( anityatvamapi vyAtyA kRtake'rthe pradarzyate ? ) // yodyukto ya0 / nyAyAd dyukto bhA0 // 10 dRzyatAM pR0 680 paM0 10 // naya0 89 5 15 2 sAnidhya pra0 // 3 etadartha bhA0 // 7 anityatvaM tvadabhivyAyA 8 jeyami pra0 // 9 nyAyAd Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre - tAvad dvayamapyuktam-anumAnamabhidhAnaM cAdhArAdheyavadvRttyA na gamayati, atra ca pakSe kAMzcida doSAnatyadizAma / saMyogivad vidhivRttyA gamayati, atra ca pakSe guNAnabhyadhAma / __ yat punarniruktIkRtyAnvayAsambhavaM vyatirekAsambhavamAzaGkayoktaM syAdetad 5vyatirekasyApyasambhavaH [ ] iti, tad yuktamevoktam, anvayavyatirekayora bhAvAt / anvayavyatireko hi pratyayAtmako, na vastugate tulyAtulyayovRttyavRttI, vizeSasyaiva vastutvAdasya nayasya / tatrAnvayAbhAva ukta eva tvayA / na ca sambhavo'sti sarvAvRkSArthavyatirekasya, AnantyAt, sarvavRkSArthAnvayavat / tAvadityAdiruktArthopasaMhAraH / dvayamapyuktam , anyApohaviziSTArthaikadezAnvayadarzanAdanumAnamabhidhAnaM 10 cAdhArAdheyavadvRttyA na gamayatItyuktam , atra ca pakSe kAMzcidoSAnatyadizAma adIdRzAma, pAThAntaraM saMyogivad vidhivRttyA ubhayato vyAptyA garmaiyatItyuktim , atra ca pakSe guNAnabhyadhAmetyevaM zabdena smArayati / kizcAnyat , yat punarniruktIkRtyetyAdi / tvayA 'anvayavyatirekAvAnumAne dvAram [ ] ityuktvA guNasamudAye DitthAkhye'rthe kANa-kuNTAdyavayavAnvayAnabhidhAnAdanvayAsambhavaM niruktIkRtya anvayA15 sambhavavad vyatirekAsambhavamAzaGkayoktaM syAdetad vyatirekasyApyasambhava iti, tad yuktameva tvayoktam , asmaduktasaMyogiva dvidhivRttimantareNAnvayavyatirekayorabhAvAt / tayoreva tAvad lakSaNam - anvayavyatireko hi pratyayAtmakau, samAnabhavanAnuvRttipratyayo'nvayaH, tadviparIto vyatirekaH, na vastugate tulyAtulyayovRttyavRttI tvadukte / kasmAt ? vizeSasyaiva vastutvAdasya nayasya syAdvAde'nekAtmakatvAt / tatrAnvayA. bhAva ukta eva tvayA'smAbhizca tvanmatavat / 460.1 vyatirekAbhAvo'dhunocyate na ca sambhavo'stItyAdi / vRkSazabdasya zaktirnAsti sarvAnavRkSAn vyatirecayitum / kasmAt ? AnantyAt , Anantye hi bhedAnAm [pra0 samu0 vR0 5 / 2 ] ityAdigranthavyAkhyAnanyAyavadavRkSArthAnAM ghaTapaTAdInAmAnantyAd vyatirecanAbhAve nyAyo draSTavyaH / sarvavRkSArthAnvayavaditi dRSTAntaH, yathA sarve vRkSArthI AnantyAt sambandhAzakyatvAdanvayAbhAvAccAnabhidheyAstathA bahutaravyAvartyaghaTapaTAdyanantataratvAdavyatirekaH, tathA dhUmasya udakAdisarvAnagnivyatirecane sAmarthyAbhAvo 25 vAcyaH sarvavRkSAnantyAdanvayavaditi / 1degtyAdibhaktyartho bhA0 / tyAdibhaktyArthI ya0 // 2 pR0 681 // 3 SAnatidizAma yadIdRzAna pAThAntaraM ya0 / SAnatidizA yadIdRzAna pAThAntaraM bhaa0| (degSAnatidizyAdIdRzAma, pAThAntaraM ?) / SAnatyadizAma, 'adIdRzAma' pAThAntaram / saMyogivad......' ityapi yojanA smiiciinaa| 4gamayatItyutra ca pakSe bhA0 / gamayatItyatra ca pakSe ya0 / ya0 pratipATho'pyatra saMgacchata iti dhyeyam // 5 tulanA-pR0 652 paM0 2 // 6 tulanA pR0 652 paM0 16 // 7yuktameta tvayoktam asmAduktadeg pr0|| 8 (tyorevN?)|| 9 vRkSAn bhA0 // 10 dRzyatAM pR0 607 paM0 14 pR. 627 paM0 6 // . 20 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItA pohavAda nirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram | yattUcyate - atulye satyapyAnantye zakyamadarzanamAtreNAvRtterAkhyAnam / ata eva svasambandhibhyo 'nyatrAdarzanAt tadvyavacchedenAnumAnam [ pra0 samu0 vR0 5 34 ] iti / atra brUmaH -na, dvidharUpeNa nai velliGgaM prakAzayet / sarvatrAdarzanAnna syAt sarvathA vA'gatirbhavet // liGgamapadezaH kAraNaM nimittam [ ityanarthAntaram ] bhedAvivakSaikatvApAditaikatvaM sAmAnyaM liGgaM tathAbhAvitaikatvasya liGgino gamakaM tadbhAvenaiva / evaM liGgaM gamakaM liGgI gamyazcetyadoSaH / atra parihArastvayokta Azaya te yattUcyata ityAdi / anvayagatadoSAbhAvaM vyatirekagataM guNaM ca darzayati granthaH - - atulye satyapyAnantye ityAdi / tato'nyasyAbhAvamAtraM sAmAnyato vyatirecanIyaM tadbhedarUpANi asaMspRzatA zabdena liGgena vA / tasmAdadoSa iti parihAraH / 707 atra brUmaH - na, dRSTavadityAdi / yadi dRSTavad vidhirUpeNa liGgaM liGginaM na prakAzayet sarvatra liGginyadarzanAt talliGgaM liGgameva na syAt, agatirvA sarvathA bhavet kasyacidapyarthasyeti piNDArthaH / etadvyAkhyA-liGgamapadezaH kAraNaM nimittamityAdi paryAyakathanam / zabdaH parArthaH, dhUmAdiH svArthaH / vAcyavAcakasambandhasyAnumAnAnumeyasambandhasya cAviziSTatvAdaikadhyena dvividhasyApyanumAnasya grahaNam / tatra vizeSasyaiva vAcyatvAdanumeyatvAccArthasya sAmAnyasyAsatvAdasatyopAdhisatyazabdArthatvaM tvayo- 15 ktatvAt, asmAbhiryathA arthazabda vizeSasya vAcyavAcakateSyate sAmAnyasyAsattvAd vizeSasyaiva sattvAt *, na bhAvo vAcyaH khapuSpavat / tasya sAmAnyasyAsattvAdeva pUrvamadRSTatve vizeSasyaiva dRSTasya kalpitAsatya- 460-2 sAmAnyopasarjanadvAreNa vAcyatvAcchandasyApi tathaiva vAcakatvAt sAmAnyopasarjanopAyena / tathAnumAne'pi vidhiH / 1 tulanA- pR0 652 paM0 3 // 2 dRSTavad vidhirUpeNa yadi liGgaM prakAzayet / sarvathA'pratipattiH syAt sarvathA vA gatirbhavet // [ pra0 samu0 3 / 14 ] iti diGgAgamatanirAkaraNAyeyaM kArikA / pR0 471 - 1 ityatra vakSyamANaM TippaNamapyatra draSTavyam // 3 ( celi na ? ) (liGgaM cenna ? ) // 4 (prakAzakam ? ) // 5 'sarvasyAdarzanAnna syAt' ityapi bhavet pAThaH, dRzyatAM pR0 708 paM0 14 / ( tataH prakAzakaM na syAt ? ) ( liGgaM na liGgameva syAt ? ) ( tato na liGgameva syAt ? ) // 6 'sarvathA vA gatirbhavet' ityapi pAThaH / dRzyatAM pR0 717 paM0 6471-2 // 7 tulanA"heturapadezo liGgaM nimittaM pramANaM kAraNamityanarthAntaram" - vai0 sU0 9 / 20 // 8 vyatirevacanIyaM pra0 / ( tato'nyatrAbhAvamAtraM sAmAnyato vyatireke vacanIyaM ? ) // 9 spRtA bhA0 / smRtA ya0 // 10 dhUmAdi pra0 / 11** etacihAntargato 'dasatyo' ityata Arabhya sattvAt ityantaH pATho ya0 pratau nAsti / 12 dRzyatAM pR0 616 paM0 3 // 13 tatvAlliMgaM pra0 / ( tasmA liGgaM ?) ( talliGgaM ? ) ( tathA liGgaM ? ) | 14 ekatvAdApitaM bhA0 / ekatvApitaM ya0 / 'ekatvApAditam' ityapi pAThaH syAt // 5 tattvAlliGgaM zabdo dhUmAdi vA kathaM gamakaM bhavati ? ucyate - bhedAnAmavivakSayA sAmAnyasya eka- 20 tvAdApAditaM teSAmekatvaM bhedAnAM yasmiMstalliGgaM bhedAvivakSApAditaikatvaM sAmAnyaM liGgaM tadbhAvApanno dharmo dhUma-zabdAdiH, tathAbhAvitaikatvasya tena zabda-dhUmAdiprakAreNa bhAvitamekatvaM zAkhAdibhinnAvayavavatastaro 10 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 [ aSTama ubhayaniyamAre yadi tu na tathA prakAzayatItISTaM kintvanyApohena tato naiva prakAzakaM syAt sarvasyAdarzanAt pratidravyamapohyasyAdarzanAt / nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM " na hi sa vA bhavati tato'nyo vA adRSTatvAt vandhyAputravat / na ca tadatulyamatacchandamatadrUpaM tathA tathA'dRSTaM pratipattuM zakyam / apratipanne ca tasmin kasya kathaM vApohaH syAt ? apitRtvavat syAditi cet / yathA 'pituranyo'pitA sarvo vyAvRttibuddhimAtreNa stApAdibhinnaM karmavatazcAgnerliGginazca, vAcyaliGgyabhedAt prAguktanyAyena AtmanaivAtmano vAcakA AtmanaivAtmano'numeyAH, tadbhAvadarzanAdeva sAmAnyasya vizeSapratipAdanArthasyAcchibikA vAhakayAnezvarayAnavad gamakaM tadbhAvenaiva, agnereva dhUmatvAt baddhamUlAdiviziSTatayA dhUmasyaivAgnitvAdAdimadhyAnteSu araNyAdIndhanasandhu10 kSaNamurmurAdyavasthadhUmAdipudgalAgnitvAt / evamuktanyAyena liGgaM gamakaM liGgI gamyazcetyadoSa ityatItaM nyAyaM smArayati / yadi tu na tathetyAdi paramate doSa: / yadi yena prakAreNa dRSTastenaiva prakAreNa liGgaM dRSTaM tenaiva ca prakAreNa vidhinA prakAzayatItISTaM na tvayA tu kimiSTam ? anyApoheneti / tataH kim ? tato naiva prakAzakaM syAt / kasmAt ? sarvasyAdarzanAt, yathA vidheyamadRSTaM tvanmatena tathA vyAvartyamapi 15 461-1 dRSTamavRkSAnanyAkhyam, ghaTapaTAdibhedAnAmAnantyAd dravyaM dravyaM prati pratidravyamapohyasyAdarzanAt kiM tad vRkSAdarthAdanyadavRkSAnamyAkhyam ? adRSTameva bhavet / yatazca buddhervyAvRttiriSTA, na dRSTvArtham 'ayaM bhavati, ayaM na bhavati' ityanvayavyatirekau bhavitumarhato buddheH, dRSTAneva buddhiranviyAdarthAn tebhya eva ca vyAvarteta, yathA 'devadatto'yaM yajJadatto na' ityAdi, nAtyantAdRSTakha puSpavandhyAputrAdiviSayA / etadarthapradarzanArthamAha-na hi sa vRkSo'gnirvA bhavati tato'nyo vA ghaTAdiH, adRSTatvAt, 20 vandhyAputravat / dRSTa eNva sa vA bhavati anyo vA tataH / na ca tena dRSTenA'tulyamatacchabdam, na sa vRkSazabdo'gnizabdo vA zabdo'sya tadidamatacchabdamavRkSo'nanyAdi vA / tathA na tasya rUpaM rUpamasyAtadrUpam / kiM kAraNam ? yasmAt tathA tathA tena tena prakAreNA'dRSTaM ghaTapaTakuDyAdibhedaprakAreNAdRSTatvAt pratipattumazakyam / tatazcA'pratipanne cetyAdi vyAkhyAtArthabhedarUpeNAgrahaNam, tata evAnyo'pi nAsti, sati cAgrahaNe'nyasya cAbhAvAt kasya kathaM vApohaH syAt ? prAguktavidhinA kiM na kuto'pohya 25 ityAdigrantho'tra yojya iti / apitRtvavat syAditi cet, syAdiyamAzaGkA, yathetyAdi tadvyAkhyA, pituranye sarve puruSA anAzritabhedarUpAstadanvayAdRte'pi dRSTAt pituranyatvavyAvRtti buddhimAtreNa svabhedAnapekSA niravayavA eva 1 dRzyatAM pR0 470-1 // tenaiva ? ) // 4 vyAvRtya ya0 // bhA0 / evamatrAna bhavati ya0 // 2 ( bhinnadharmava ? ) // 3 dRSTaH zabdo dhUmAdirvAtra vivakSito bhAti / ( dRSTaM 5 vRkSAne bhA0 // 6 rarthAnyadavRkSA pra0 // 7 evamatrA bhavati 8 ka kathaM bhA0 // 9 dRzyatAM pR0 645 paM0 4 / 10 granthoktayojyaH pra0 // Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAda nirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram | niravayava eva pratIyate tathAgnivRkSAbhyAmanye'vRkSAjvalanAH sarve'pi vyAvRttibuddhimAtreNa niravayavAH pratIyeran, ko doSaH ? sarvasyAdarzanAnna syAt / yuktaM piturapituzca dRSTasya vyaktagrahaNottarakAlaM pituH paryudAsenAnyasyApitRtvaM pratipAdyeta, na tu piturevAdarzane / sa hi pitari pratyayotpattiH / 709 yathA tvidaM tvayeSTaM tulye vRttiratulye cAvRttiH / tatra tulye nAvazyaM sarvatra vRttirAkhyeyA, kvacidAnantye'rthasyAkhyAnAsambhavAt, na hi sambhavo'sti vRkSazabdasya sarvavRkSeSu darzane / nApi sarvatra liGgini sarvaliGgasya sambhavaH, agnidhUmAdivat / yadyapi ca kvacidasti DitthAdiSu sambhavaH tathApi guNasamudAyamAtrasya kANakuNTAderdarzanAsambhavaH, satyapi ca darzane sarvathA'numAnAsambhavaH [ ] iti tathA sarvasyAdarzanAt pitRkalpasya "tadapohasya vA[s] pratipattiH / 10 yadi hi svArthaH parArthazca sapiNDya vidhinA gRhItaH syAt tata evaM pratipadyeta 'ayaM vRkSaH, ayaM na bhavati' iti, nAtyantAviditavRkSAvRkSazabdArthatAyAm / pratIyanta iti dRSTAntastathAgnivRkSAbhyAmanye'vRkSAjvalanA vRkSajvalanaparyudAsenAnantA bhedA api vyAvRttibuddhimatreNa niravayavAH pratIyeran ko doSa iti / atra doSakutUhalaM ced brUmaH - sarvasyAdarzanAd na syAt / yuktaM piturasmaddarzanena vidhirUpeNa 15 dRSTasya aGgAdaGgaM sambhavasi | kauSItakinA0 27] ityAdinyAyAt svaputrasya guNasamudAyarUpasya prANAn 461-2 dattavataH paryudAsenAnyasya bhrAtrAdeH svajanasya pitRviparItabuddheraidhyAsena grAhyasya 'eSa pitA devadattaH, neme vasurAtAdayaH' iti piturapituzca vyaktagrahaNottarakAlaM pairajanasya cAnyasyApitRtvaM pratipAdyetetyeSo'sti nyAyaH / tvaddarzane punarguNasamudAyasya na tu piturevAdarzane 'yuktam' iti vartate na ghaTate pitureva grahaNAsambhave asati vA pitari guNasamudAyamAtrArthagrahaNAbhidhAnAbhAva prakAreNoktena / sa hi pitarI - 20 tyAdinA darzanavidhiM pituH pitRdarzanAccApitRRNAM taditarabhedAnAM ca kathayati darzanavidhiM yAvat pratyayo - tpattiriti granthena / eSA dRSTAntavarNanA / dASTantikosamaJjasatedAnIm / yathA vidamityAdi yathA tvayeSTaM 'tulye vRttiratulye cAvRtti:' ityudrAheNa yAvat sarvathAnumAnAsambhava iti grantho vyAcakSANa eva gataH paramatam / nyAyena tvaduktenaiva tathA sarvasyAdarzanAt pitRkalpasyetyAdinA dAntikavaiSamyApAdanaM gatArthaM yAvat tadapohasya vA[s]pratipattiriti / tvanmana kasyacideva svArthasya parArthasya, cAdarzanAdapi pitRtvapratyayAbhAva eveti piNDArthaH / athavA 'sarvasyAdarzanAt' ityAdinA prakArAntareNa doSaM brUmaH - yadi hi svArtha ityAdi, 'vRkSaH' ityukte'smaduktena nyAyena sAmAnyopasarjano vizeSaH samastaH ziMzapAdirabhihitaH syAt tenApoDhazcAvRkSaH sabhedo ghaTapaTAdiH sapiNDya 'ayamanyo'smAd vRkSAt ' 25 1 tulanA pR0 652 paM0 2 / 2 tulanA - pR0 662 paM0 2, pR0 709 paM0 18 // 3 tulanA pR0 470-1 // 4 aGgAdaGga saMbhavasi ya0 / dRzyatAM pR0 469 paM0 3 Ti0 1 // 5 vyAsena pra0 // 6 grAhyasyaiSya pitA ya0 / grAhyazaiSyapitA bhA0 // 7 'khajanasya' [paM0 [17] iti prAgabhihitatvAdatra 'parajanasya ca' ityuktam // 8 ( pratipadyete ? ) / tulanA - pR0 710 paM0 7 // 9 'samAjaste ya0 // 10 mata para ya0 // 5 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM . __ [aSTama ubhayaniyamAre vRkSazabdAdaMhipazabdo'nyatvAdavRkSA, tathA tadarthaH, agnervyaadirnyo'ngniH| na hi kacit ................. / taMtra sAmAnyazabdArtheSu tAvat 'sadityasanna bhavati' ityatra dvayI vRttiH-anaGgIkRtArthAntaravRttiH sacchabdaH, aGgIkRtArthAntaravRttiA / tatra tAvadanaGgIkRtArthAntaratAyAmapohaH kevala ucyate / sadityukte 'asanna 5 bhavati' iti dvinaprayogAt 'bhavatyeva' iti siddhe satyArambho niyamArthaH-yo na bhavati yathA vA na bhavati tasya dvividhasyApyasadbhavanasyAtra sambandhitvaM nAsti / iti gRhItaH syAt tata evaM pratipadyeta-ayaM vRkSaH ayameva vRkSa eva bhavati, tato'nyo'yaM ghaTapaTAdi462-1 ravRkSo vRkSo na bhavatIti / kiM kAraNam ? pratyakSatvAdubhayasya / nAtyantAviditavRkSAvRkSazabdatAyAM na cAtyantAdRSTavRkSAvRkSasvarUpatAyAM vA sA pratipattirbhavitumarhati 'ayaM vRkSo'yaM na bhavati' iti, khapuSpavandhyA10 putrAdivaditi / etadarthanidarzanArthaM dRSTAntamAha-vRkSazabdAdaMhipazabdo'nyatvAdavRkSastathA tadarthaH, agnevahnayAdiH, ubhayatra vA sattvadravyatvAdisAmAnyavizeSadharmo'nyo'nagniravRkSazceti viditasakalavRkSAvRkSAmyanamyAdizabdArthasyaiva tajjJAnaM dRSTam / tathAkAzazabdAdiSu kha-gagana-viyadAdi-sattva-dravyatvAdidharmApekSaM tadatattvaM yojyam / 15 na hi kvacidityAdi / na hi kiJciddarzanamAtrAdvA tadvRttini(ni)yamo vA bhavataH, kasmAt ? vyabhicArAt, vRkSAnvayo'pi brazvakapuruSavyabhicArAd vrazcanadharmAbhAvavyabhicArAdavRkSa eva / avRkSaghaTo'pi ghaTamAnapAdapa-taru-zAkhibhedavRkSavyabhicArId vRkSaH, vRkSo[s]vRkSo ghaTo[]ghaTazca / anyo'pi hi bhavanna[na]nyo bhavati 'pIlu-hasti-vRkSAdivat sAmAnya-vizeSa-paryAyazabdArthebhyaH / taMtra sAmAnyazabdArtheSu tAvadudAharaNam-'sadityasanna bhavati' iti, atra hi dvayI vRttizcinyate20 anaGgIkRtArthAntaravRttiH sacchabdaH aGgIkRtArthAntaravRttirvA syAt ? tatra prathamaM tAvad vyudastabhedasAmAnyamAtravRttiranaGgIkRtArthAntaravRttiH zabdaH / sa kIdRza iti cet, tannirUpaNArthamAha-apohaH kevalo vyAvRttyartho nirnibandhana ucyate / tadudAharaNam-'sat' ityukte 'asad na bhavati' iti dvinapra. yogAt prakRtyApatteH 'bhavatyeva' iti vidhyartha eva jJAyate / tataH kiM saMvRttam ? siddhe sati Arambho niyamArtha iti 'asad na bhavati' iti dvAbhyAM pratiSedhAbhyAM niyamyate vihitaM sattvameva / tat kathamiti 46 cet , ucyate-yo na bhavati khapuSpAdiH yathA vA na bhavati ghaTa-paTAdiprakAreNa tasya dvividhasyApyasadbhabhavanasyAna vRkSe sa~mbandhitvaM nAstItyuktaM bhavati / sa ca "pratiSedhaH / vidhipradhAnaH paryudAsastato'nyatra 1 tulanA-pR0 712 paM0 1 // 2'tena dvivighenApyasatA na bhavitavyam' ityapi pATho'tra syAt / tulanA-pR0 711 paM0 20 // 3 (pratipAdyeta ? ) / tulanA pR0 709 paM0 18 // 4 patturbhavi ya0 // 5degzabdo'nanyatvA ya0 // 6 (vRkSAnvaye'pi ?) // 7 vRkSaka pra0 // 8 rAvRkSo vRkSo vRkSo ghaTo ghaTazca bhA0 / rAvRkSo vRkSo ghaTo ghaTazca ya0 // 9 dRzyatAM pR0 715 paM0 8 // 10 tatra ya0 pratau nAsti // 11 tulanA--pR0 713 paM0 16 // 12 pravRttyApAttarbhavatyeva bhA0 / pravRttyApAMtarbhavatyeva ya0 // 13 degsabhavana bhA0 / degsaMbhavana ya0 // 14 saMbaMdha nAstI ya0 // 15 pratiSedho na paryudAsa bhA0 / pratiSedho vidhipradhAnaH paryudAsa ya0 // . - - Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 711 diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / itthaM ca vidhipradhAnaparyudAsAtmakAsacchabdArthatyAgaH prsjyprtissedhmaatraarthtvaadnyaabhaavaadrthaantraapohsvaarthaabhidhaanlkssnnaabhyupgmtyaagH| - arthatebhya eva doSebhyo'GgIkRtArthAntaravRttirapoha iSyate tata idaM vighaTatesadityasanna bhavatIti / pratisvasat sarvamapi ghaTAdIti sadevAsadapi bhavati itaretarAbhAvAdibhyaH / asatApi hi tena satA kenacid bhavitavyam , pratyekavRttitvAt , yathA / ghaTa ityaghaTo na bhavati vRkSa ityavRkSo na bhavati / vidhiH, asacchabdazca tadarthaH, itthaM coktanyAyena asacchabdArtho vidhipradhAnaparyudAsAtmakastyaktaH syAt / sa eva vRkSo bhavati sattvAt , sato'nyasyAsato'tyantAbhAvAt prasajyapratiSedhamAtrama[sa]t prasaktaM pratiSiddhamityeSo'rthaH syAt / tasmAt prasajyapratiSedhamAtrArthatvAt tatazca 'ayamasmAdanyaH' ityanyasyAbhAvAt 'anyApohaH zabdaH' ityasyAbhyupagamasya tyAgaH kRta iti doSaH syAt / kizcAnyat , tata eva 10 'arthAntarApohaM hi svArtha kurvatI zrutirabhidhatte [ ] ityetasya 'arthAntarApohena khArthAbhidhAnam' iti lakSaNasya tyAgaH kRtaH syAt , eSo'pyabhyupagamatyAgadoSo'para iti / evaM tAvadanaGgIkRtArthAntaravRttiH sadityasanna bhavatIti sAmAnyazabdArthe'nyApoho na yukto vidhireva yukta iti / athaitebhya evetyAdi / atha mA bhUvannete paryudAsAtmakAnyazabdArthArthAntarApohasvArthAbhidhAnalakSaNAbhyupagamatyAgadoSA iti tebhya eva bhayAdaGgIkRtArthAntaravRttirapoha iSyate teta idaM vighaTate sadi-15 tyasanna bhavatIti / kasmAt ? pratisvasat sarvamapi ghaTAdIti, itizabdasya hetvarthatvAt pratisvaM sarvasya sattvAt, sarvaM hi pratisvaM pratyAtma pratyekamAtmanA sadevAsadapi bhavati, na hyasanna bhavati / kutaH ? itaretarAbhAvAdibhyaH, prAkpradhvaMsetaretarasaMyogasamavAyApramANasAmarthyAdibhedena sadevAsad bhavati iti 46-13 "vistarata utpatadbhireva pratipAditamasmAbhiH- 'ghaTo ghaTAtmanA sa~n bhavati asanneva paTAtmanA' ityAdi / atra prayogaH-asatApi hi tena satA kenacid bhavitavyamiti pratijJA, yo bhavati yena prakAreNa 20 ca bhavati tena dvividhenApyasatA bhavitavyamityarthaH / kasmAt ? pratyekavRttitvAt , pratisvamAtmarUpeNa vartamAnatvAt , athavA sattvAt , yaH san pratyekaM vA vartate so'sannapi kenacit prakAreNa dRSTo bhAvaH, yathA ghaTAdanyaH paTo ghaTatvenAsanneva paTatvena san dRSTa iti tadvadidamapi asadeva sad bhavatIti, "tathA pratyekavRttitvAditi / evamanaGgIkRtArthabhedatve sad bhavatyevAsat / abhyupagatamapi caitat tvayApi, vismRtamadhunA mayA smAryametat-yathA ghaTa ityaghaTo na bhavati vRkSa ityavRkSo na bhavatIti evamAdyanyApoha- 25 zabdArthavAditvAda bhavataH / eSa sacchabdasAmAnyAthai uktaH / 1'ghaTAdIti sadityasanna na bhavati' ityapi pAThaH syAt / tulanA-pR0 712 paM0 12 // 2 pR. 547 paM0 1,12, Ti. 9 // 3 dRzyatAM pR0 653 paM0 1 // 4degbdArthAntarA y0|| 5 tata idaM vighaTate 2 tata idaM vighaTate pr0|| 6 izabdasya pra0 // 7vistarasa bhA0 / (vistrsh?)|| 8sanna y0|| 9 athavA sattvAt bhA0 pratau nAsti // 10 yathA bhaa0|| 11 ( evamaGgIkRtArthabhedatve ?) // Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre - dravyAdisAmAnyazabdArtheSvapi anaGgIkRtArthAntaratAyAM tenaiva nyAyena bhaavitvdbhyupgmtyaagH| athAntarApohatAyAM prativasanyAyAd yathAyogaM yojyaM tathaiva / - nnuucymaanscchbdvdettsiddhiH| atra brUmaH-yadi sacchabdo'sacchabdo'pi bhavati tata eva ghaTazabdAdyudAharaNamavakAzaM labhate, anyathA kuto'syAvakAzaH? 5 sacchabda eva hi sannasacchabdo bhavatyeva itarathA ghaTasya sataH paTAdyasattvAbhAve kasya sataH zapanAcchabdaH syAt scchbdH| evamarthataH 'sacchabdo'sacchabdo na bhavati' dravyAdisAmAnyazabdArtheSvapi dvividhA saiva, aGgIkRtAna]GgIkRtabhedArthavRttitvAt / tatra tAvadanaGgIkRtArthAntaratAyAmityAdiH sa eva nyAyaH prAktanaH "adravyaM na bhavati' iti [dvi]naprayogAd dravyameveti siddhe satyArambho niyamArthaH, yo na bhavati yena na bhavatItyAdi sa eva grantho vidhipradhAna10 paryudAsAtmakAdravyazabdArthatyAgAdidoSApAdanaH prasajyapratiSedhamAtrArthatvAdityetadarthAtidezo gatArtho yAvad bhAvitavadabhyupagamatyAgaH / dvitIyavikalpe'pi arthAntarApohatAyAmityAdi tameva nyAyamatidizatipratisvasanyAyAt , pratisvadravyatvAt sarvadravyANAM vyamityadravyaM na [na] bhavati itaretarAbhAvAdibhya ityAdi yathAyogaM yojyaM tathaiva / 463-2 . atrAha-nanUcyamAnasacchandavadetatsiddhiH, siddhaM sacchabdamasatsvarUpavinirmuktaM manyamAnazcodayati 15 yaH sa~cchabdaH [sa] sataH zapanAdAvAnAt , ataH zabdAd yathA sacchabda eva saMdarthavAcyeva ca nAsacchabdo nAMsadarthavAcI vA tathA sadvastvapi syAditi / ghaTazabdAdirapi vizeSazabdastadarthazca tathA na paTAdizabdastadartho vA bhavitumarhatIti / tasmAdayuktamucyate sanasan bhavatIti / atra brUmaH-yadi sacchabdo'sacchabdo'pItyAdi / nAbhyupagacchAma etat 'sacchabdo'sacchabdo na bhavati' iti, tathodAharaNatvAsambhavAt sacchabdAsacchabdatva evodAharaNatvasiddheH / yadi hi sacchabdo20 'sacchabdo'pi bhavati tata eva loke'nyApohavAde ca ghaTazabdAdyudAharaNamavakAzaM labhate, anyathA kuto'sya ghaTAyudAharaNasyAvakAzaH ? tad vyAcaSTe-sacchabda eva hi sannasacchabdo bhavatyeva, sadeva zabdayan ghaTAdi paTAdyazabdanAdasacchabdo bhavatyeva, itarathA ghaTasya sataH paTAdyasattvAbhAve sattvAbhAvaH, sattvAbhAvAt saGkarAdidoSauccAsattve kasya sataH zapanaucchabdaH syAt sacchabdo'GgIkRtabhedArthatve ? tasmAdayuktamuktam sacchabda25 vadasanna bhavati sadvastviti / evamarthataH 'sataH zabdaH sacchabdaH' ityarthadvAreNa 'sacchabdo'sacchabdo na bhavati' ityayuktam / 1anaGgIkRtAGgIkRta ityapi bhavedatra paatthH|| 2'tyAdi y0|| 3 prAktano dravyaM na pr0|| 4 dRzyatAM pR0 710 paM0 22 // 5bhAvitatadabhyupadeg pr0|| 6 dRzyatAM pR0 711 paM0 17 // 7 sazabdaH pr0|| 8 sadavAcyeva pr0|| 9nAvadartha pr0|| 10degrapi ra vizeSa ya0 / ra vizeSa bhaa0|| 11 bhavatyeva pr0|| 12 doSAcca sattve pr.|| 13 nAt sabdaH syAt sacchAGgIkRta bhA0 / 'nAt zabdaH syAt shbdonggiikRty.|| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / ityayuktam / zabdato'pi cAsti sacchabdo'nya eva / saderdhAtoH sacchabdo'pyanya eva / evaM dravyAdizabdeSu vAcyam / vizeSazabdArtheSu tu 'ghaTa ityaghaTo na bhavati' ityatrApi na na bhavatyaghaTaH / tadyathA AmacchidrAdighaTA evAghaTA aceSTatvAt / ghaTayan vA ghaTaH syAt / tadabhAvAdapyaghaTo bhavatyeva / aghaTo'pi ca ghaTo bhavati, ghaTate ghaTayati vA tantutantu- 5 vaaygvaashvaadiH| tathA pratyakSaprasiddherananyatvaM siddhaM gozabdasya vAgAdiSu vartamAnasya, tacchabda zabdato'pi ca 'asti'sacchabdaH aserdhAtoH zatrantasya 'sat' iti rUpasiddheryaH sacchabdaH so'nya eva / saderdhAtoH kvibantasya yaH sacchabdaH so'pyanya eva, saMdiprakRtiH sacchabdo na bhavatyeva asipraMkRtiH sacchabdaH / tasmAcchabdato'pi sacchabdo['sacchabdo] bhavatyeva na na bhavatIti / 10 ___ evamityAdi / yathA sacchabdasya rUpasiddhikRtanAnAtvakRte sattvAsattve tathA dravyazabdasyApi 464-1 draSTavye / tathA 'drorvikAro dravyam , droravayavo vA dravyam , dravyaM ca bhavye [ pA0 5 / 3 / 104 ] bhavatIti bhavyaM dravyam , dravatIti dravyaM drUyate vA, dravaNAd guNAnAM guNasandrAvo dravyam , ityAdivyutpattyA pRthivyAdikhabhedApekSayA ca dravyazabdaH sannadravyazabdazca / 'dravyAdizabdeSu' iti AdigrahaNAt pRthivyudakAdisAmAnyazabdeSvapi svabhedApekSeSu vAcyamityatidezArthaH / evamarthe'pi draSTavyam / evaM tAvad mahAsAmAnyA- 15 parasAmAnyazabdArtheSu sarvasyAdarzanAdayukto'nyApohaH / vizeSazabdArtheSvityAdi / tuzabdo bhedAGgIkaraNAkaraNavikalpAbhAvaM sAmAnyazabdArthAd vizeSazabdArtheSu darzayati / 'ghaTa ityaghaTo na bhavati' ityatrApi na [na] bhavatyaghaTo bhavatyaghaTa iti / tadyathA-AmacchidrAdIti, AmaghaTazchidraghaTo na bhavati, AdigrahaNAccitralepyAdighaTa ityAdayo ghaTA evAghaTA ghaTanasAmarthyAbhAvAdaceSTatvAt / ghaTayan vA ghaTaH syAt prayoktakartari, tadabhAvAdapyaghaTo bhavatyeveti / kizcA-20 nyat-aghaTo'pi ca ghaTo bhavati ceSTArthavattvAt svatatraH prayoktA ce, taddarzayati-ghaTate ghaTayati vA tantutantuvAyaga[vA]zvAdiriti prakRtyantAd NyantAdvA kartaryaco vihitatvAt / tathA pratyakSetyAdi / 'gaurityagaurna bhavati' ityetadapi na yuktam , yasmAd 'gauragaurbhavati, agaurapi gaurbhavati' ityetat pradarzyate / tatra hi dvayI zabdAnAM gatiH-ekaH zabdo'nekArthaH, anekaH zabda ekArtho bhavati / tatra ya eko'nekArthaH sa cintyate / gozabdasya tAvad vAgAdiSu vartamAnasya ekatvaM pratyakSaprasiddham , 464-2 1 'AmacchidrAdi, aceTatvAt / ' iti 'AmazchidrAdi, aceSTatvAt / ' iti vA mUlaM cintyam // 2 vAsti pra0 // 3 asatAtoH y0|| 4 saditi prakRtiH pra. / (sadatiprakRtiH ?) // 5kRtisacchabdaH pr0|| 6na bhavatI bhA0 // 7 (tdythaa-2)|| 8 dRzyatAM TipR0 16 paM0 24-TipR0 17 paM0 6 // 9 bhedoMgIka bhA0 / meyo'gIka ya0 // 10 tadyathAmiccha(mazchi ?)drAdIti AmaghaTacchidraghaTo pra0 // 11 ghaTatvA ghaTaH ya0 // 12 prayokta kartari pra0 // 13 cA bhaa0|| 14 taMpu taMtavAya bhA0 / taMtutaMtavAya ya0 // 15 kartuyavo vi ya0 / kartuyavoM vi bhA0 / "nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH |"-paa0 3 / 1 / 134 // naya0 90 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre vizeSAnirUpyatvAt tatsambandhAzakyatvam / tasmAdekAtmatvaM gozabdasya / tasmiMzcaikAtmatve zaktibhedAt tattadarthapratyAyanazaktayaH prakalpyAH , ekapuruSapitRputrAdivat prtismbndhmnythaavRtteH| ___ gadanAdivizeSanirUpyAnyatve vA gavAntaravad gaureveti gaurityagaurna bhavatI5 tyapi na, vAgAdigavAnAM vyatirekAt / sakRduccaritamya vAgdigbhUrazmyAdiSu dRSTatvAt / ataH pratyakSaprasiddharananyatvaM siddham , taccAnAzaGkanIyamkimanyo'nanyo gozabda iti / tasmAdanyAyyamanyatvam / syAnmatam-bhinnArthagate!zabdasyAnyatvam , sAhazyAttu 'sa eva' iti bhavatIti, etacca na, tacchabdavizeSAnirUpyatvAt , 'ayamudAtto'nudAttaH svarito vAci vartate, ayaM dizi' ityAdivizeSarUpasyAnirUpyatvAd nAstyanyatvaM pratyakSasyAnumAnAd 10 balIyastvAcca / tataH kim ? tatastatsambandhAzakyatvam , anirUpyAtmarUpANAmasatAM pRthaganupalabdha nAnAthaiH saha na zakyaH sambandhaH kartum / akRtasambandhAnAM ca zabdAnAmarthapratyAyanamanyAyyam , mlecchaprayuktazabdazravaNAdapyarthapratItiprasaGgAt / tasmAdekAtmatvaM gozabdasya / tasmiMzcaikAtmatve sati zabdasya zaktibhedAt sambandhibhirabhivyaktAt tattadarthapratyAyanazaktayaH prakalpyAH , kimiva ? ekapuruSapitRputrAdivat , yathaika eva puruSo'nekazaktisambandhibhedApekSayA pitA putro mAtulo bhAgineya ityAdi15 vyapadezabhAgU bhavati tathA gozabdo'pi vAgAdiSu / kasmAt ? pratisambandhamanyathA vRtteH, sa eva sambandhaM sambandhaM prati [pratisambandhaM ] sambandhijanitamanyatvamanyathAnyathA vartate / tasmAdekatvAd gozabdasya vAgAdibhinnArthavAcitvAd gaureva vAgAdiragaurbhavati, agaurapi gaurbhavati / syAnmatam-nimittabhedAd gozabdA bhidyante, tAni ca nimittAni gadana-garjana-gamana-giraNAdIni, 465-1 pRSodarAdyAkRtigaNatvAd rUpasiddheranyatvameveti / etaccoktavidhinA na yuktamapyabhyupagamya gadanAdivizeSa20 nirUpyAnyatve vA gavAntaravad gaureva, yathA hi gozabdaH sAnAdimatyekasminnapyarthe gamananimitte vRtto'pi khaNDa-muNDa-zAbaleya-bAhuleya-saurabheyAdibhedeSu gavAntareSu gaureva / iti hetvarthe, yasmAt khaNDAdivizeSApekSayA sAmAnyazabdo gozabdastasmAt pUrvavadasminnapi pakSe gaurityagaurna bhavatItyapi na, kasmAt ? vAgAdigaMvAnAM vyatirekAt , tadyathA 'gauH' ityukte vAgAdiSu na vyatiricyate gotvaM gozabda[vat] vAgityukte digAdibhyo vyatiricyate 'vAg na dik' iti / tataH 'gauragaurapi bhavati' iti 25 gatArthamudAharaNam / 1 bhUrityAdiSu pra0 / dRzyatAM pR0 524 paM0 5 // 2 sa eva bhavatIti ya0 // 3deglabdhA bhA0 // 4 tadartha bhA0 // 5 degvRtteH sma eva ya0 / vRttesma eva bhA0 / (vRttestameva ! ) // 6 garANA pra0 / dRzyatAM pR0 114 tti06|| 7 hetvoM bhA0 // 8 bhavatItyapi ma tasmAd pr0|| 9gavAnaM vyatirekAtirekAt ya0 / (gavAnAM vyatirekAvyatirekAt ?) // 10 (gozabdo vA / vaagityukte)?|| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItA pohavAdanirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram / 715 ekottarazatanAmatvAccAmbhaso viSamaviSaM bhavati aviSamapi viSaM bhavatItyAdi / tathA pIluvRkSo vRkSatvAdapIlurbhavati dhavAdivat, hastivat pIlurvA / ataH pIlurapIlurapi pIluzca, apIlurapIlurapi pIluzca / evaM harirAmArjunAdayo'pi / | evaM tAvadanekArthaikazabdatve'nyApohAbhAvaH / anekazabdekArthatve'pi tadyathA - ekottarazatanAmatvAcvAmbhasa ityAdi / 'salilamudakamamRtaM vA jIvanaM viSam' ityAdyekottaraM zatamudakanAmAni nirukte paThyante / tato viSamaviSaM bhavati, aMviSamapi viSaM bhavati, apAnIyaM granthisarpAdiviSaM mAraNAtmakaM na, jIvanAtmakam / jIvanAtmakamapyudakAdi mAraNAtmakaM duSprayogAdityAdi gamanikA / AdigrahaNAd ghRtamaghRtamityAdi / tathA pIluvRkSaH vRkSatvAdapIlurbhavati dhevAdivat, hestivat pIlurvA / hastyapi pIlurapIlurbhavati haiMstitvAd manuSyavat / tathA viparyayeNAha stitvAdapIlurbhavati pIluvRkSaH, avRkSatvAdapIlurhastIti / ata ityupasaMharati / pIlurapIlu pIluzca, apIlurapIlurapi pIluzceti / ' evaM harirAmArjunAdayo'pi 10 Iti ca vyApitAmapyasya nyAyasyodAharaNabAhulyena darzayati / kra -siMha- vAsudeva- maNDUka-vAnara- hyAdiSu 465-2 harizabdadarzanAdaharirharizca / romo ramyavarNa- dAzarathi baladeva - jAmadamyeSu arjunastRNa- suvarNa-vRkSa-pANDavakArtavIryeSu darzanAdityAdi taccAtazca pUrvavat / 1 " arNaH / kSodaH / kSadma / nabhaH / aMbhaH / kabandham / salilam / vAH / vanam / ghRtam / madhu / purISam / pippalam | kSIram / viSam / retaH / kazaH / janma / bRbUkam / busam / tumyA / burburam / sukSema / dharuNam / sira / ararindAni / dhvasmanvat / jAmi / AyudhAni / kSapaH / ahiH / akSaram / srotaH / tRptiH / rasaH / udakam / payaH / saraH / bheSajam / sahaH / zavaH / yahaH / ojaH / sukham / kSatram / AvayAH / zubham / yAduH / bhUtam / bhuvanam / bhaviSyat / mahat / ApaH / vyoma / yazaH / mahaH / sakam / stRtIkam / satInam / gaddanam / gabhIram / gaMbharam / Im / annam / haviH / sadma / sadanam / Rtam / yoniH / Rtasya yoniH / satyam / nIram / rayiH / sat / pUrNam / sarvam / akSitam / barhiH / nAma / sarpiH / apaH / pavitram | amRtam / induH / hemaH / khaH / sargAH / zaMbaram / abhvam / vapuH / aMbu / toyam / tUyam / kRpITam / zukram / tejaH / svadhA / vAri / jalam / jalASam / idamityekazatamudakanAmAni // 1 / 12 // " iti yAskanirukte naighaNTukakANDe 101 nAmAni / "nIraM vAri jalaM dakaM kamudakaM pAnIyamambhaH kuzaM toyaM jIvana jIvanI yasalilA syambu vAH saMvaram / kSIraM puSkara meghapuSpakamalAnyApaH pathaHpAthasI kIlAlaM bhuvanaM vanaM ghanaraso yAdo nivAso'mRtam // 4|135 // kulInasaM kabandhaM ca prANadaM sarvatomukham / " - abhidhAnacintA0 / " zeSazcAtra -- jale divya mirAsevyaM kRpITaM ghRtamaGkuram / viSaM piSpalapAtAlamalilAni ca kambalam // pAvanaM SairasaM cApi vahUraM tusitaM payaH / kiTTimaM tadatIsAraM sAlUkaM paGkagandhikam / andhaM tu kaluSaM toyamati svacchaM tu kAcimam // " - abhidhAnacintAmaNikhopajJavRttiH 4 / 135 // 2 'viSamapi ya0 / viSamapi bhA0 // 3 maraNA pra0 // 4 dhanAdi ya0 // 5 " drumaprabhedamAtaGgakANDapuSpANi pIlavaH / " - amarakoza. 3 / 3 / 193 // 6 hastavattvAdityarthaH // 70 // lurapi ya0 // 9 iti va vyApI bhA0 / iti vyApi ya0 / 10 'hulyena na darzayati ya0 nilendra candrArkaviSNusiMhAMzuvAjiSu / zukAhikapibhekeSu harirnA kapile triSu // - amarakoSa 3 / 3 / 174 // 12 "bale rAmo nIlacA rusita triSu / " - amarakoSa. 3 / 3 / 140 / "rAmaH pazuvizeSe syAjAmadabhye halAyudhe / rAghave ca sitazvetamanojJeSu ca vAcyavat ||"vishv // 13 " arjunaH kakubhe pArthe kArtavIryamayUrayoH / mAturekasute'pi syAd dhavale punaranyavat // napuMsake tRNe netraroge syAdarjunI gavi / uSAyAM bAhudAnadyAM kuhanyAmapi ca kvacit // " - medinI // // 8 lupI 11 " yamA 5 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . .. 716 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre evaM zrutimAtratattvo gavAdirekaH zabdo'nekArthagamakazaktiyuktaH ekAditya[tapana-prakAzana......."anekArtha]kAritvavat / pratyarthavRtti ....... saMsargo viprayogazca sAhacarya virodhitaa| arthaH prakaraNaM liGgaM zabdasyAnyasya snnidhiH|| sAmarthya maucitI dezaH kAlo vyaktiH svraadyH| zabdasyArthavyavacchede vizeSasmRtihetavaH // [vAkyapa0 2 / 317, 318) athocyeta--sarvathA'dRSTatvAt sthite tu svArthasyAbhAve sAmAnyAbhAvamAtranivRttirabhAvabhedAsaMsparzAt / atha svArthAbhAvAbhAvamAtratve kaH zabdArthaH 'vRkSa [ityavRkSo na bhavati' iti] tacchabdadhUmaliGgAbhyAmanyAvapohyAvavRkSAnagnI bhedAsaMsparzena / tatra ca prasahyapratiSedhArthe tanmAtrameva ca gamyeta / na vRkSaparyudAsena ghaTAdirarthAtmA'nyaH kshcillbhyte| __ evaM zrutimAtretyAdi / anenoktanyAyena zrutimAtratattvo gavAdirekaH zabdo['pra]tilabdhavibhAgo'nekArthagamakazaktiyuktaH / kimiva ? ekAdityetyAdi yAvat kAritvavaditi gatArthaH proktaarthopsNhaarH| 15 syAnmatam -ekasyAnekArthakAritve vibhAgapratipattyabhAvAdavyavacchedaprasaGga iti / tanna, pratyarthavRttItyAdi yAvad vizeSasmRtihetavaH iti yathAsaGkhyaM saMkarabhAyudAharaNabhAvitArtha kArikAdvayaM nimittAntarAdekArthAvacchedAkhyAnam / AdigrahaNAd gauNa-mukhya-stuti-nindAdibhAvArthakRtavyavacchedAditi / / athocyatetyAdi / atha pareNocyeta-nanUktameva "guNasamudAyamAtrasya kANakuNTAderdarzanAsambhavaH, satyapi ca darzane sarvathAnumAnAsambhavaH sarvaprakAreNAdRSTatvAt' iti nirAkAGkIkRte mUlata eva 20 punaridAnI ko vicAraH-darzanaM syAt na syAditi ? sthite tu svArthasyAbhAve sAmAnyarUpasyAbhAvamAtrasya nivRttirabhAvabhedAsaMsparzAt 'vRkSa ityavRkSo na bhavati agnirityana gnirna bhavati' ityavRkSAnanyabhAvabhedA saMsparzenocyate, na vA'bhAvasya bhedAH santi / tasmAt sarvAbhAvabhededarzanena vinaivApoho gamaka iti / 466-1 atrocyate-atha svArthAbhAvAbhAvamAtratve tvadiSTe kaH zabdArtha iti pRcchati vRkSa ityAdi pratyuccAryAtrApyapohAbhAvamApAdayitukAmaH / tacchabdo vRkSazabdaH parArthe'numAne svArthe dhUmazca liGge, 25 tAbhyAmanyA[va]pohyAvavRkSAnagnI ghaTAdibhedarUpANyasaMspRzyetyabhimato'rthaH, tatra ca "prasahyapratiSedhArthe 'vRkSo na bhavatyavRkSaH' iti tanmAtrameva ca gamyeta, na ca gamyata ityabhiprAyaH / vRkSAdanyo'vRkSa iti na vRkSaparyudAsena ghaTAdirAtmA'nyaH kazcillabhyate, anyasyAsattvAdavivakSitatvAcca vRkSa eva vyAkhyeyo vivakSita 1 dRzyatAM pR0 127 paM0 11-14 / TipR. 56 Ti. 1 // 2 tulanA pR0 705 // 3'sakarabhA dhenurAnIyatAm' ityatra 'karabha'saMsargAd viziSTA eva dhenuravagamyate / evamanyAnyapyudAharaNAni TipR0 56 Ti. 1 ityato'vaseyAni // 4 athocyate pr0|| 5 tulanA-pR0 652 paM0 14 / pR. 662 paM0 2 pR. 709 paM. 9 // 6 syAt na ya0 pratau nAsti // 7 tulanA pR0 717 paM0 27 // 8 vAbhAvasya pra0 / 'cAbhAvasya' ityapi bhavet pAThaH // 9degdAdarzanena pr0|| 10 dvivacanAntamidaM padam // 11degmatorthasUtraM ca pr0|| 12 (prsjyprtideg1)|| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / 717 vRkSa eva vyaakhyeyH| sa svayamanavagataH kathamabhAvaM vizeSayituM zaknuyAt 'avRkSo madabhAvaH' iti, tasya bhAvena labhyAtmalAbhatvAt / tatazca vRkSa ityavRkSo na bhavatItIdamuktaM bhavet-yo'bhAvAbhAvaH sa vRkSaH / tato ghaTapaTAdInAmabhAvanivRttimAtratvAd vRkSazabdArthavattvaM prAptam , kuto'pohasteSAM syAt / __ sarvathA vA gatirbhavet / sarvadarzananirAkAsantAyAM zabdAdanumAnAdvA vRkSo'gniriti ca vizeSavacanapratyayAnarthakyaM syAt , abhAvAbhAvamAtrasyaikatvAt , bhedaviSayavacanAnumAnavyavahAranirviSayatvAt abhUtabhedaviSayatvAt khapuSpAdivat / / atrocyeta-nApyazeSa...... .......... / kiM tarhi ? svasambandhitvAt, sa svayamanavagataH kathamabhAvaM vizeSayituM zaknuyAt 'avRkSo vRkSAbhAvo madabhAvaH' iti, 10 khapuSpamiva vandhyAputraH ? kasmAt ? tasyAbhAvasya bhAvena labhyAtmalAbhatvAt sa svayamasan kathamasato vizeSaNaM syAt ? ubhayatra cAnvaye vyatireke ca ghaTAdInAM bhedarUpANAM sapakSAsapakSayorasaMspRzyatveneSTatvAd na kiJcit kenacid vizeSayituM zakyam / tatazcetyAdi / asmAduktanyAyAdeSa zabdArthaH saMvRttaH, 'vRkSa ityavRkSo na bhavati' ityukte idamuktaM bhavet sambhAvyeta yo'bhAvetyAdi, abhAvasyAbhAvo vRkSa ityuktaM syAt , nAnyadabhAvanivRtteH / tato ghaTa-15 paTAdInAmabhAvanivRttimAtratvAd vRkSatAvad vRkSazabdArthavattvaM prAptam , kuto'pohastaSAM syAt ? tatsaMsparze hi syAdapoha~ste vRkSo na bhavatIti / itthamapohAbhAvaH, aniSTaM caitat / kizcAnyat , sarvathA vA gatirbhavet , abhAvAbhAvamAtraM hi vRkSo'gnirvA syAt , na sapakSAsapakSabhedasaMsparzena dRSTavat / ataH sarvadarzananirAkAGkatA, tasyAM ca satyAM zabdAd vRkSAdanumAnAdvA dhUmAdabhAvAbhAvamAtravRkSAgnitvAdadRSTabhedAsaMsparzAdeva tvaduktAt 'vRkSo'gniH' iti ca vizeSavacanapratyayAnarthakyaM syAt / 20 kasmAt ? abhAvAbhAvamAtrasyaikatvAditi svaparArthAnumAnayoH sAmAnyena hetuH khapuSpAdivaditi 466-2 dRSTAntaH / vizeSya vA hetuH-bhedaviSayavacanAnumAnavyavahAranirviSayatvAt , abhUtabhedaviSayatvAditi sAmAnyena / sa eva dRSTAntaH sarvatra, ante'bhihitatvAt / ayamanyo vyAkhyAvikalpaH, tadyathA vikalpaH-sarvathA vA'gatirbhavet prazleSalabhyAkAratvAt / agatirajJAnaM vRkSazabdoccAraNAd bhavet srvthaa| kasmAt ? gantavyAbhAvAt / gantavyAbhAvazvAbhAvAbhAvamAtravRttitvAcchabdAnumAnayoriti / 25 atrocyetetyAdi / svabhedAbhAvavyAvRttilakSaNAnyApohe'nantatvAdasa~mbhavasambandhAbhidhAnAdidoSA uktAH / sAmAnyAbhAvAbhAvamAtre sarvaikatvAnarthakyApohobhAvadoSA uktAH / teSAM pakSadvayAnabhyupagamAta parihAraH-nApyazeSetyAdi / kiM tarhi ? iti pakSAntaraM zrayate nirdoSa manyamAnaH, svasambandhivRkSasyAgne, 1 pR. 707 paM0 12 pR. 719 paM0 19 // 2 avRkSo bhAvo mada bhA0 // 3 spRzAtve pr0|| 4 sabhAvyeta ya0 / sabhAvota bhA0 // 5 (vRkSatA bhaved ! ) // 6 ( deghasteSAM vRkSo na bhavatIti ? ) / (deghaste vRkSo na bhavantIti?) tulanA pR0 718 paM0 24 // 7tvaadRssttmedaabhaa0|| 8degsNbhvsNbhvsNbNdhaapr0|| 9pR0 716 paM0 20 // 10 pR0 717 paM0 21 // 11 pR0 717 paM0 20 // 12 pR0 717 paM0 17 // Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRtyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre sAmAnyadharmeSu tadanubandhibhedeSu cAvinAbhAviSu darzanasaMsparzena tadvyatirikteSvadarzana saMsparzenAnyApohasya pravRttatvAdadoSaH / ata eva cedaM svasambandhibhyo'nyatrAdarzanAt tadvyavacchedAnumAnam / yatra dRSTaH so'tra sambandhyabhipreto na tvavinAbhAvitvasambandhena / anyatrAdarzanAditi anumeyAbhAve'darzanAt, anyathA hi vRkSazabdasya dhUmasya ca tasmin vastuni pRthivIdravyAdyabhA5 vespi darzanaM vaktavyaM syAt / tadvayavacchedAnumAnamiti yatraivAdarzanamuktaM vRkSAbhAve'vRkSe'nyabhAve'nagnau vA tato vyavacchedAnumAnam - avRkSo'nagnirvA na bhavatIti / evaM ca kRtvA vRkSazabdAd dhUmAcca dravyatvAdyanumAnamupapannaM bhavati / itarathA tu dravyAdInAmapyanyatvAdatulya eva vRtterapakSadharmatvAnaikAntikatva - viruddhatvAnumAnAbhAvadoSAH syuH / dravyAdityAge taivinAbhAvinaH svArthasya cAsambhava eva / tasmAt svasambandhyabhAve'darzanAdanumAnasya siddhiH [ ] iti / 10 718 evaM tarhi yadi sattAdIni vizeSaNAni vRkSo bhavanti sa vA tAni bhavati eka bhavanAtmakosrtho'sya vRkSazabdasya tatsvAtmavat tato'nanyatvAt dravyAdivRkSa sattAdravyatvAdisAmAnyadharmAstadanubandhino bhedAzca ziMzapAdayaH teSvavinAbhAviSu darzanasaMsparzena tadvyatirikteSu ghaTAdiSvadarzanasaMsparzena jalAdiSu cAnyApohasya pravRttatvAnna sambhavantyubhayapakSagatA doSAH / ata eva cedamityAdi etatpakSasaMzrayadarzanArthaM bhASyagranthamAha svasambandhibhyo'nyatrAdarzanAdi - 15 tyAdi / asya vyAkhyA TIkAgrantho yatra dRSTa ityAdiH yAvadavRkSo'nagnirvA na bhavatIti gatArthaH / evaM ca kRtvetyAdi yAvadupapannaM bhavatIti, aneka vinAbhAvinAM pRthivIdravyatvAdInAM vRkSazabdAd dhUmAccA467- 1 nubandhinAmanumAnaM yujyate taddarzanasparzena, vRkSatvAt pRthivI dravyaM sacca dhUmatvAcca vRkSavadadbhivazceti / itarathA tvityAdi, atyantavyatireke sambandhitvAbhAve'nubandhinAM dravyAdInAmapyanyatvAdatulye vipakSa eva vRtterapakSadharmatvanaikAntikatvaviruddhatvAnumAnAbhAvadoSAH syuH / anubandhinAM dravyAdInAM tyAge tadavinAbhAvino 20 vRkSasya svArthasyAsambhava eveti ca doSaH / tataH pratyAyya pratyAyanayorarthazabdayoranupapattiH / tasmAt svasambandhyabhAvetyAdyuktopasaMhAraH, sambandhino'rthAntarasya bhAve darzanAt sambandhina eva bhAvAbhAve'darzacAnumAnasyAbhipretasya siddhiriti / atrottaramucyate evaM tarhItyAdi / yadi sattAdInItyAdi sattAdravyapRthivyAdIni vizeSaNAni vRkSasya vRkSAdabhinnAni santi vRkSo bhavanti tAni vRkSa evetyarthaH, sa vA vRkSastA bhavana 25 vizeSyante devadattapANyAdivadekabhavanAtmanetyetadApannam / tasminnekabhavane prayogaH zAkhAdimati darzanamityucyate 'syArthaH sa ekabhavanAtmako'rtho'sya vRkSazabdaprayogasya / kimiva ? tatsvAtmavat sattAdravyatvAdivRkSasvAtmavad vRkSasya sattAdravyatvAdisvAtmavat ekabhavanAtmavadityarthaH / kasmAt ? uktanyAyena tato'nanyatvAt tebhyastasya tasmAd vA teSAmananyatvAt dravyAdivRkSabhAvadarzanAd vRkSadravyAdibhAvadarzanAdityarthaH / I 1 tulanA- pR0 652 paM0 22 // 2 'svasambandhyabhAvAdarzanAt' ityapi bhavedatra pAThaH / bhA0 pratyanusAreNa 'sambandhyabhAvAdarzanAt' ityapi bhavet // 5 ityAdi ya0 // 6 pR0 652 paM0 22 // 7 vRkSavAda ayamapi pAThaH samIcIno bhAti, 11 'syosyArthaH bhA0 // 9 tasmAt sambandhya bhA0 // 10 (nAtmatetyetadApannam ? ) / 3 pR0 652 paM0 4 // 4 pR0 652 paM0 18 // bhA0 / vRkSatvAda ya0 // 8'tvAnnai' y0|| vyAkhyAyAM 'sambandhino'rthAntarasya' iti darzanAt // Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAra nayacakram / bhAvadarzanAd dravyAdyabhAvadarzanAnabhyanujJAnAdatisphuTa evAyaM vidhivAdastvayAbhyupagataH bhavanaparamArthArthAbhyupagamAt / yat ko'pi bhavati [tad bhavanaparamArthata eva......] vaidharyeNa khapuSpavat / yo'pyasau [vyAvartate so'pi bhavanaparamArthata eva ] bhavata eva vyAvRtteH, devadattAdivyAvRttivat , na khapuSpAdivat / evaM bhavadbhavananirUpaNe sthita evArtha; sa cAnyazcetyanyApoha parigrahe sarvathA vA 5 gatirbhavet / anugamo vidhireva / athavA anirvAhakaikAntavyAkhyAvikalpapradarzanAt sarvathA vA vikalpAnAM gatiranekAntaH sa evaivaM bhavet / vidhivikalpo'pi sadAdyAtmakArthagrahaNAt / apohakasmAt ? dravyAdyabhAvadarzanAnabhyanujJAnAt / pRthivIdravyasattvAbhAve darzanaM vRkSasya vRkSAbhAve vA : pRthivyAdibhAvadarzanaM vRkSAtmaviSeyaM nAbhyanujJAyate yasmAt tasmAdekabhavanAtmakatvAnujJAnAdanyAbhAvAdatisphuTa 10 evAyaM vidhivAdastvayAbhyupagataH, pUrveSvapi pakSeSu sphuTa eva vidhivAdaH, asmiMstvatisphuTaH / kasmAt ? 467 bhavanaparamArthArthAbhyupagamAt , vRkSazabdasya sadvyapRthivImRdAdivRkSaikabhavanAtmakaH paramArthato'rtha ityabhyupagatatvAt / yat ko'pi bhavatItyAdinA bhavanameveti darzayati yAvad vaidhayeNa khapuSpavaditi / yo'pyasAvityAdi dhyAvAbhimato'pi bhavanaparamArthata iti darzayati / bhavata eva vyAvRtteriti hetuH, bhavanneva vyAvartate kartari SaSThIvibhaktyutpatteH, parvate pratihatasya devadattasya vyAvRttivat sata eva vyAvRtterityapAdAna-15 lakSaNA paJcamI vA, yo bhavati parvatAdiH tasmAd bhavata eva parvatAderdevadattAdeAvRttivat na khapuSpAdivaditi vidhivAda eva sphuttiikRtH| ___ tataH kim ? tata idam ---evaM bhvdbhvnetyaadi| itthaM bhavadeva bhavatIti nirUpaNe'yamasya sthita evArthaHsa cAnyazcetyayamanyApohaparigrahaH, tasmiMzca sati sarvathA vA gatirbhavet , *anugamo vidhirevetyupasaMharati / athavA anirvAhaketyAdi, ye tvamI vyAkhyAvikalyAH kalpitA* vidhivAde'nyApohavAde 20 "caikAntarUpAste sarve na nirvhntiityupekssyaaH| tatpradarzanAt sarvathAzabdo vimardaramaNIyaH pariniSThito'tItasarvavicArasyAyaM piNDArtha ityetadAkhyAnArthaH / ko'sau piNDArtha iti cet, ucyate-veti 'vA'zabdo vikalpArthaH, vikalpAnAM gatiriti vikalpAnAmeva jJAnaM nizcayaH pariniSThA sarvathA ghaTo ghaTo'pyaghaTo'pItyAdi nishcyH| kA sA gatiH ? anekAntaH, sa eva evaM bhavet sa evAnekAnto vimardakSamo vicAraparyavasAne'vatiSThatettham , sarvanyAyaparizuddhi phalatvAdasya sarvavikalpAH, saGkepeNa vidhi-pratiSedhau, tAvubhAvitthaM 25 gRhItAviti darzayati vidhivikalpo'pi sadAdyAtmakArthagrahaNAditi vidhim , apohavikalpo'pi 468svasambandhyanyapratiSedhArthatvAditi prtissedhm| etau tvadvacanAdevApatitau / tena sarvathA vikalpAnAM vA gatiH syAdvAdaH / sa ca dravyArthaparyAyArthAvekAntatyAgarUpaikavAkyamatyAtmakau, tayorviSayavibhAgena zabdArthamupasaMhRtya 1 'yaH ko'pi' iti cet pAThaH syAt tadA 'yaH ko'pi bhavati [ sa bhavanaparamArthata eva ]' iti mUlaM sambhAvanIyam // 2degSayannAbhya bhA0 / ssytvaabhyy0|| 3 vyAvRttyA pr0|| 4 yatko'pi pra0 / atra 'yaH ko'pi' ityapi bhavet pAThaH // 5 pR. 707 paM0 12, pR0 717 paM0 18 // 6* etadantargataH pATho bhA0 pratau nAsti / 7 vaikAntadeg y0|| 8 dAkhyA-nArthaH bhA0 / dAkhyApanArthaH' iti pATho'pyatra sambhAvyeta // 9degdhyam pr0|| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM vikalpo'pi svasambandhyanyapratiSedhArthatvAt / dravyArthataH na ca tena [ 'saha kasyacid virodhaH, ArAdhyatvAccharaNatvAcca ] sarveSAmapi / tatazcedamapi duradhItamevAnyApohavAdinA - [dRSTavad vidhirUpeNa yadi liGgaM prakAzayet / ] sarvathA'pratipattiH syAt sarvathA vA gatirbhavet // [ pra0 sa0 3 | 14 ] iti yattUktam anvayadvAreNa cAnumAne'yaM doSaH - yasmAdanugamo'sti vRkSazabdasyArthAdisahitasya ziMzapAdiSvapi tasmAt kevalo'pi ziMzapAvAcI syAd vRkSazabdaH / atha bahuSu palAzAdiSvapi dRSTa iti saMzayo bhavati, evaM sati vRkSArthe sattvadravyatvapArthivatvAni santi teSu vRkSazabdasya samAnatvAt saMzayaH syAt, 10 nizcayastu dRSTaH, avRkSanivRttyA'rthAmidhAnavadapRthivyadravyA sattvavyAvRttyA vRkSAbhidhAnAt / yathA hi vRkSazabdo'vRkSanivRttyaikArthako pArthivavyAvRttyApi svArthe vartate tathA vRkSapArthivadravyasacchandA Anulomyena tridvayekArthanizcayahetavaH prAtilomyena saMzayahetava iti / 5 darzayati yathAsaGkhyam - dravyArthata ityAdi gatArthaM sodAharaNaM yAvat syAdanapoha ityAdi / AdigrahaNA15 danyadapi yat kiJcidanyairapyugrAhitaM vastUdAharaNamevAsya sarvagatAsarvagatakAraNakAryatvAdItyabhiprAyaH / na ca tenetyAdi yAvat sarveSAmapIti vAdaparamezvaratvapradarzanaM syAdvAdasya gatArtham / [ aSTama ubhayaniyamAre 'syAdanapoha ityAdi / tatazcedamapi duradhItamevAnyApohavAdinA ityuktArthAnusAreNAtidezena dUSayati kArikAm, anyApohasya kevalasya dUSitatvAd darzanabalenaiva zabdArthapratipattervyAkhyAtatvAt ante vA syAdvAdopasaMhArAdekAntavidhivAdadUSaNasya prakAzita prakAzanavad vaiyarthyAditi / 20 yatUktamityAdi yat pareNa doSajAtamupanyastaM vidhivAdinaM prati tat parihartukAmaH pUrvapakSayati / 'vRkSo maJcakaH kriyate' ityAdyairthaprakaraNazabdAntarasannidhyAdibhiH ziMzapAdiSvapi dRSTatvAt sarvatra sarvathA kevalo'pi ziMzapAvAcI syAd vRkSazabdaH, aniSTaM caitat kevalasyApratyAyanAt / atha bahuSvityAdi so'nyApohavAdyeva paramatamAzaGkate / bahuSu palAzAdiSvapi dRSTo'yaM vRkSa [zabda]stasmAt katama eSAM vivakSitaH syAt ? iti sAmAnyAt saMzayo bhavatItyAzaGkaya tatrApi doSaM brUyA25 danyApohavAdI evaM satItyAdi, vRkSArthe sattvadravyatvapArthivatvAni dRSTAni teSu nizcayo dRSTa ityanaikAntikametat / kena punarnyAyeneti cet, avRkSanivRtyA'rthAbhidhAnavadapRthivyadravyAsattvavyAvRttyA vRkSAbhidhAnAd vyAvRttibaleneti / asya ca nyAyasya guNopacayavarNanam - yathA hi vRkSetyAdi gatArthaM yAvat saMzayahetava iti / 468-2 5 'yathA hi vRkSa 1 dRzyatAM pR0 436 paM0 3, 18-21 // 2 pR0 707 // 3 tulanA - pR0 652 paM0 23 // sattvadravyatvapArthivatvAdiSu kasmAnnizcayo bhavati' ityapi mUlaM syAdatra / dRzyatAM pR0 721 paM0 14 // [ pArthivadravyasacchandA Anulomyena tridvyekArthanizcaya hetavastathA pratilomyena ] saMzayahetavaH' ityapi pATho'tra bhavet // 6 pR0 652 paM0 23 / hRdayatAM pR0 127 paM0 11-14, TipR0 56 Ti0 1 // 7 dhyAdibhiH zizapAdibhiH ziMzapAdiSvapi pra0 / atra 'dibhiH ziMzapAdibhiH ziMzapA iti pATho dvirbhUtaH pratIyate // 8 tulanA - pR0 652 paM0 24 // 9 tulanA - pR0 652 paM0 24 // 10 nizcayo na dRSTa ya0 // 11 tulanA - pR0 653 paM0 12 // 4 evaM sati vRkSA Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / 721 atra brUmaH-guNadoSAbhimAnaste khapakSarAgAt / anvayadvAreNa cAnumAne'yaM guNaH-dRSTabalenaivArthAdibhiH saha ziMzapAdiSu vRkSazabdasya dRSTatvAnnizcayo bhavati kevalAt saMzayo yathAdarzanamanumAnapravRtteH / evameva ca vRkSArtha[bhavanena vinA vRkSo na bhavatIti vRkSazabdAt tadbhavanaM yathA pratIyate tathA pArthivadravyasattvAni pratIyante, tairvinA] vRkSabhavanasyaivAdarzanAt / vidhirUpeNa darzanasAmarthyenaiva ca 5 vRkSapArthivadravyasacchabdA Anulomyena tridvayekArthanizcayahetavaH, prAtilomyena saMzayahetavaH / evaM gamyatAm ........... yadapyaniyataziMzapaM gamyate tatrApi vizeSAdarzanAdagativizeSadarzanAda gtiH| yathA avibhAtaikadeza......"tathA vRkSazabdAt...."saMzayaH, tadbhAvadarzananyAyavat / vayaM tva[tra] brUmaH-guNadoSAbhimAnaste svapakSarAgAditi / vyAkhyA-anvayadvAreNa *cAnu-10 mAne'yaM guNa ityAdi, dRSTavalenaiva hi artha-prakaraNa-vizeSaNAdibhiH saha ziMzapAdiSu dRSTatvAnnizcayo bhavati, tairvinA * nai dRSTatvAt kevalAt saMzayaH, kiM kAraNam ? yathAdarzanamanumAnapravRttaH / vizeSa (vArthAdirapi ziMzapAdivat , vizeSAdarzanAdeva palAzAdyapi / vRkSazabdasAmAnyAt saMzayo bhavati adRSTatvAd vizeSavirahitasya / nizcayastu vizeSasahitasya dRSTatvAt / yadapyucyate- sattva-dravyatva-pArthivatvAdiSu kasmAd nizcayo bhavati ? iti, tatrApi dRSTabalAdeva, evameva ca vRkSArthetyAdi yAvad vRkSabhavanasyaivAdarzanAditi 15 etaduktaM bhavati-yathA vRkSaH svArthabhavanena vinA na bhavatIti vRkSazabdAt tadbhavanaM pratIyate tathA pArthivadravyAstitvairvinA vRkSatvasyAbhavanAd vRkSatvabhavanapratItivat pArthiva-dravya-sattvAni pratIyante tairvinA tasyaivAdarzanAditi / yadapi ca vRkSazabdAt pArthiva-dravya-sattvatryarthagatiH pArthivazabdAd dravya-sattvavyarthagatiH 469.1 dravyazabdAt sattvagatiH pratilomyena sadAdyAnulomyena cottareSu pUrvasmAt saMzaya iti tadapi vidhirUpeNa darzanasAmarthenaiva ca vRkSapArthivadravyasacchabdA AnulomyenetyAdi tatpradarzanaM gatArthaM yAvat saMzayahetava 20 iti darzanasyava nizcaya-saMzayahetutvAt / / evaM gamyatAmityAdiruktopasaMhAro tu[ ya?]darthaprakaraNAdisahitAd vRkSazabdAcchizapAva'kSatvatattvAd dhavAdibhyo'rthebhyo'nyasmAcchizapAdizabdAd vizeSAtmakAdiva vizeSadarzanAdeveti / yadapyaniyataziMzapamityAdi / yo'yaM vRkSazabdoccAraNe kadAcicchizapAyA gatiH kadAcit tadagatirityaniyamaH sa vizeSAdarzanAdagatiH vizeSadarzanAd gatiH / tatra nidarzanam-yathA avibhAtaikadeze-25 tyAdi dhUmaviSayaM prAgvarNitaM darzanaM saMzayAya, viziSTaM tu nizcayAyeti dRSTAntaH / dArTAntiko'rthaH-tathA vRkSazabdAdityAdi yAvat sNshyH| kena punAyenaitadevam ? iti tad vyAcaSTe-tadbhAvadarzananyAyavat , yathopavarNitaM prAg "deza evAgnidhUmAtmakastadbhAvena dRSTo vidhinA AtmAnamevAtmanA sAdhayatItyAdi sa evAtrApIti / 1dvAreNA y0|| 2 * * etadantargataH pATho ya. pratau nAsti // 3 naSTatvAt yH|| 4 arthAdiHarthaprakaraNaliGgAdiH // 5 AtiloM pr0|| 6 atra kazcit pAThaH khaNDitaH pratIyate // 7 vRkSatattvAd bhA0 // 8tasaMzayamityAdi ya0 // 9prAgvarNanaM ya0 // 10 yAyAviziSTaM pra0 // 11 deza vAgni ya0 // 12 tyAdiH pr0|| naya091 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM aSTama ubhayaniyamAre evaM vRkSatvasya pRthivItvAdibhistribhiH pRthivyA dravyasattvAbhyAM dravyasya sattvenAnulomyena tathA darzanAt prAtilomyena tathA'darzanAca nirnnysNshyau|| atha manyeta-tAvetau na yuktau darzanAdubhayato'pi avizeSo nizcaya eva vA syAt / manmate tu yuktI, atulyatvAt khArthAbhAve vRttyavRttyoH / saMzayahetavastAvad 5 vRkSAdizabdAH, ziMzapAdikhArthAbhAve'pi palAzAdau vRtteH| nizcayahetavastu vRkSAvayavAn vyAmuvantastadanuvandhinazvArthAn , khArthAbhAve'vRtteH / na darzanasyaivotsargApavAdabhUtatvAd vastuno'tulyatvAt, sthaannupurussorddhtvsaamaanyshkuninilynvstrsNymnvishessdrshnvt| nanUktam-avRkSAdAvadarzanAt 'tadvyavacchedAnumAnaM svArthAbhidhAnam [pra0 samu0 vR0 5 / 1034 ] iti / evaM ca sati ka tad darzanam ? / evaM vRkSatvasyetyAdi prakRtopasaMhAraH, ziMzapAdivizeSeSu pRthivyAdisAmAnyeSu ca tulyamapyanekatra vRttaM vR[kSa]tvaM svArthena sahaiva vRtteH pRthivItvAdibhirgamyate tribhirAnulomyena pRthivI-dravya-sattvaiH pRthivI, dravya-sattvAbhyAM dravyaM, sattve tvekameva Anulomyena tathA darzanAt / sattvAdyattarottarasaMzayastu prAti lomyenAdarzanAdeva tatheti yAvad nirNayasaMzayAviti gatArthaH / 469-2 atha manyetetyAdi paramatamAzaGkate / tAvetau nizcayasaMzayau na yuktau darzanAdubhayato'pi vRkSadarza15 nasya dhava-ziMzapayoravizeSo nizcaya eva vA syAt / manmate punaranyApohe svArthAbhAve [vRttaH] saMzayo yujyeta avRttezca nizcayaH, kasmAt ? atulyatvAt svArthAbhAve vRttyavRttyoH, te hi svArthAbhAvavRttyavRttI yathAsaGkhyaM saMzayanizcayahetU / tad vyAcaSTe-saMzayahetavastAvad vRkSAdizabdAH ziMzapAdisvArthAbhAve'pi palAzAdau vRtteH, sadAdizabdAzca dravyAdisvArthAbhAve'pi guNAdau vRttaH sNshyhetvH| nizcayahetavastu 20 vRkSAvayavAJchAkhAdIn vyApnuvantaH pArthivamRdravyatvAdIMzcAnubandhino'rthAn svArthasyAbhAve na vartante, tataste vyAvRttibalenaiva nizcayahetava iti / ___ etacca na, darzanasyaivotsargApavAdabhUtatvAt, vRkSabhavanadarzanameva hi palAzaziMzapAdiSUtsargeNa pravRttaM [saMzayAya] ziMzapAbhavananiyatamapavAdabhUtaM nizcayAya / kasmAt ? vastuno'tulyatvAt , vastveva hi viziSTamatulyaM ziMzapApalAzAkhyaM parasparataH, tadupakAritvAt sAmAnyavRkSabhavanasya sAmAnyAdupasarjanAt 25 ityuktanyAyatvAt / kimiva ? sthANu-puruSetyAdi dRSTAnto yAvad darzanavaditi yathA UrddhatvaM sAmAnya 'sthANuH syAt puruSaH syAt' iti saMzayahetuH, zakuninilayanaM 'sthANureva' iti nizcayaheturviziSTatvAt , vastrasaMyamanaM vA 'puruSa eva' iti, tathaiva vRkSaziMzapAdiSvapi darzanAdeva / atrAha-nanUktamityAdi / vRkSAderabhAvo hi avRkSAdi, tatraivAdarzanam , tato vyavacchedyamAnaM yat tavRkSAdi na bhavatIti tadeva svArthAbhidhAnamiti / evaM ca sati ka tad darzanaM yat tvayeSTam ? yato 1 dRzyatAM pR. 650 paM0 20 // 2 prakRtopasaMhAro gatArtha iti vakSyamANena sambandhaH // 3 vRttaM vRtvaM bhA0 / vRttaM vRttaM y0|| 4 satve tvekameva pra0 / ( sattvekameva ?) // 5pR. 614 paM0 4 // 6 UrddhatvasAmAnya bhA0 // 7'vyavacchedAnumAnam' iti pATho'tra samyag bhAti, tulanA-pR0 650 paM0 20 // 8 tato bhaa0|| 470-1 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 723 diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / / nanvadarzanAd darzanasyaiva siddhirevam / yadi darzanaM nAbhyupagamyate vRkSa ityatrAvRkSAbhAva evoktaH syAt tata idamadarzanamevAvRkSe / tatrAvRkSasyaivAbhAvaH, kutastadadarzanamavRkSasya vRkSadarzanenaiva vyAptatvAt / tasmAd darzanamevaivaM sidhyati / apitRvadavRkSAdarzanaM vyatireka iti cet, na uktavat / vyavasthAkAri...... sthite hi vRkSe darzane tvavRkSa iti syAt / sa tu tava kadA........taca neSyata eva / / vidhiprAdhAnye tu pRthivItvAdyuttarabhavanaM vRkSabhavanavijJAnavidhyApAdyaM tadAtma darzanotsargApavAdAbhyAM vastuno'tulyatvAt saMzayanizcayAviSyeyAtAm, tattu nAsti darzanam / vayaM hyAnantyavyabhicArAdidoSAn darzanapakSe'pekSyAdarzanasAdhanArthama]vRkSAdyabhAvo vRkSAdizabdArtha iti kalpayAmo darzanasyaivAbhAvAt tadoSAsaMsparzAdadarzanamAtrasyAbhinnatvAditi / ___ atrocyate nanvadarzanAdityAdi / nanu darzanasyaiva siddhirevam adarzanasyAdarzanAt / tad vyAcaSTe-10 yadi darzanamanvayo vidhirnAbhyupagamyate vRkSa ityatrAvRkSasyAbhAva evoktaH syAt, na vRkSo nAma kazcit syAt / tataH kim ? tata idamadarzanamevAvRkSe, vyatireka evetyarthaH / tatazcAbhAvamAtrameva khapuSpAdItyAdiprAguktavanna kizciduktaM syAt 'avRkSAbhAvo vRkSaH' ityabhAvamAtratvAt / tatrAvRkSasyaivAbhAvo vRkSIbhUtatvAt sarvasyAvRkSAbhAvasya kutastadadarzanamavRkSasya vRkSadarzanenaiva vyAptatvAt ? vRkSadarzanabalAdeva cAvRkSAdarzanasiddhiH, vRkSadarzanAcca 'ayaM vRkSaH, ayaM ghaTAdiravRkSaH' iti siddhiH, nAdRSTe / tasmAd darzanamevaivaM sidhyati 15 nAdarzanamiti / apitRvadavRkSAdarzanaM vyatireka iti cet / syAnmatam-'pituranyo'pitA sarvaH' ityAdiprAguktavadadarzanamiti / etacca na, uktavat pitRRkalpasya darzanaM syAdatrApi, na cet prAguktavadevAnupapattiH, pratyakSadarzanabalena hi 'ayaM vRkSaH, ayamanyo'smAd ghaTAdiravRkSaH' iti vyavasthite vidhinA dRSTe'nyApohalakSaNama-470-2 darzanaM syAt, nAnyatheti / etadarthapradarzano granthaH-vyavasthAkArItyAdi yAvat sthite hi vRkSe vidheye 20 darzane tvavRkSa iti syAt vidhinA darzanAnvaye sati sidhyatyetaditi darzayatyeSa granthaH / vyAvRttipakSe tvaniSTApAdanam-sa tu tava kadetyAdi yAvat tacca neSyata eva tvayeti vibhaktipariNAmAd / ghaTAdibhyo vyAvRttau satyAM vRkSAdisiddhiH tatsiddhau ghaMTAdivyAvRttisiddhirityanavasthA parasparataH syAt / sA mA bhUditi darzanaM vyavasthApakameSitavyaM vidhinA vyAvartyavyAvartakayovRkSAdisadAdyavRkSAdyasadAdyoriti / kathaM punarvidhiprAdhAnye tadoSAbhAvaH ? ucyate-vidhiprAdhAnye tu pRthivItvAdyuttaretyAdi sAdhanaM 25 yAvat svAtmavaditi / vRkSa-pRthivI-dravya-santo vRkSa-ziMzapA-kubja-kusumita-mUla-skandha-zAkhAdayazca vRkSAdayaH pUrve cottare ca bhAvA vidhinA dRSTAH, pArthivabhavanaM vRkSabhavanavijJAnavidhyApAdyameva vRkSAtmakatvAt 1 pakSe'pakSAdarzana ya0 // 2 nanvanAdityAdi ya0 // 3 tulanA-pR0 716 // 4 staddarza pra0 // 5 vRkSAvRkSadarza ya0 // 6 pR0 708 paM0 6 // 7 pR0 709 paM03 // 8 pR. 709 paM0 10 // 9paTAdivyAvRttisiddhi bhA0 / paTAdivyAvRttya siddhi y0|| 10 sAmAnyabhUditi pr0|| 11 vyAvRrtyavyAvRtakayo bhA0 / vyAvRttyavyAvRttakayo ya0 // Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 724 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre katvAt tato'nanyatvAd vRkSakhAtmavat / tathA vRkSAdipUrvabhavanaM ziMzapAdyuttarabhavanavijJAna vidhyApAdyaM tadAtmakatvAt tato'nanyatvAd vRkSamUlAdivat / vyAvRttiprAdhAnye tu dRSTavat pArthivatvAdyasiddhau vRkSo naiva vRkSaH syAt pArthivatvenAsiddhatvAt toyavat / tathA pArthivaM dravyatvenAsiddhatvAt pArthivaM naiva syAt, 5 guNavat / evaM dravyaM na dravyaM syAt sattvenAsiddhatvAt khapuSpavat / tathA sadapi na sat, dravyAditvenAsiddhatvAt / tato'nanyatvAd vRkSakhAtmavat , vRkSAtmakatvaM ca pArthivatvAdInAM pUrvamApAditaM mUlAguttarabhavanAnAM cetyatastadekAtmakatvasiddhau satyAM sAdhanasya sAdhIyastvam / tathA pRthivIbhavanameva * dravyabhavanam , dravyabhavanameva sadbhavanamiti / tathA vRkSAdipUrvetyAdi sAdhanaM tadviparyayeNa uttarabhavanadharmApAdanam , tadanatiriktAtmakatvAta 10 tato'nanyatvAt , vRkSamUlAdIti dRSTAntaH / zizapAdyuttarabhavanavijJAnavidhyApAdyo vRkSaH, tadAtmakatvAt , mUla-skamdha-palAzAdidharmAtmanA vRkSa eva yathA bhavan dRSTastathA ziMzapAdyAtmanA vRkSa eva bhavatIti / evaM vidhirUpeNa dRSTavadevAnumAnaM vidhiprAdhAnye yujyate'bhidhAnaM ca / / 471-1 tvanmate vyAvRttiprAdhAnye tu doSaH / tadyathA-dRSTavat pArthivatvAdyasiddhau pArthivadravyasade kAtmakabhavanameva vRkSabhavanamanicchato'smanmataM te vRkSo naiva vRkSaH syAt pArthivatvenAsiddhatvAt toya15vat , yathA toyaM pArthivatvenAsiddhaM vRkSo na bhavati evaM vRkSo'pi vRkSo naiva syAt / tathA pArthivaM dravya tvenAsiddhatvAt pArthivaM naiva syAt , guNavat, yathA guNasya dravyatvenAsiddhatvAdapArthivatvaM tathA pArthivasyApi apArthivatvaM syAt / evaM dravyaM na dravyaM syAt , sattvenAsiddhatvAt , khapuSpavaditi / pArthivadravyasattvAsiddhayo'siddhA iti cet , na, vyAvRttiprAdhAnye'nyatvAt svArthAnubandhibhedAnAmapi vyAvR ttatvAt svArthAbhAvAbhAvazadArthatvAt / prasiddhivirodhadoSa iti cet, tavaiva vyAvRttiprAdhAnyAbhyupagamA20 doSo na mameti / tathA sadapi na sat, dravyAditvenAsiddhatvAt 'khapuSpavat' iti vartate / evaM pUrva pUrva nAtmarUpabhAk syAt , uttararUpeNAbhUtatvAt , agnivaditi yathAvad gatArthamaniSTApAdanam / yedapyuktam guMNatva-gandha-saurabhya-tadvizeSairanukramAt / adravyAdivyaccheda ekavRddhayotpalAdivat // [pra0 samu0 2 / 14 ] 25 iti vyAvRttiprAdhAnye guNavattvAdibhiradravyAdivyaccheda ekavRddhyA yujyate / 1 bhAvanAnAM pr0|| 2"mUlAdIni' ityapi pATho'tra syAt // 3degnuvatvibhedA pra0 / 'nuvartimedA ityapi syAdatra pAThaH // 4 zabdArthatvAbhAvAt ya0 // 5 pR0 727 paM0 12 'tadapi' ityanenAsyAnvayaH // 6 savRtti ke pramANasamuccaye dvitIye svArthAnumAnaparicchede diGgAgena yadabhihitaM tadatra bhoTabhASAntarataH saMskRte parivopanyasyate __ anekadharmaNo'rthasya na liGgAt sarvathA gtiH| anubandhivyavaccheda itara(evAnya?)smAt pratIyate // 2 / 123 // vahverdIptitaikSaNyAdayo yAvanto vizeSAste santo'pi dhUmena na gamyante vyabhicArAt / ye punaranubandhino yadabhAve'gnirna bhavati teSAM dravyatvaguNatvAdInAmadravyAdibhyo vyAvRttireva pratIyate, yathAgneranagnito vyAvRttimAtraM svasambandhAnurUpyAt pratIyate, Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dimAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / 725 tathAhi-ayamanagnau sarvatra na dRSTaH, anyatra ca dRSTaH / guNatvagandhasaurabhyatadvizeSairanukramAt / __ adravyAdivyavaccheda ekavRddhyotpalAdivat / / 2 / 133 // tatra guNatvena adravyAd gandhatvenApArthivAdadravyAcca saurabhyeNAsurabhisAdhAraNAt saurabhyavizeSaNAnutpalAdervyavaccheda ekaikavRddhyA kriyate / anyathA dRSTavad vidhirUpeNa yadi liGgaM prakAzayet / 'sarvatrApratipattiH syAt sarvathA vA gatirbhavet // 2 // 143 // yadi ca yathA dhUmo'gnau dRSTastathottarakAle prakAzayati kadAcidapi naiva prakAzayet / yathAnagnau sarvatra na dRSTastathA sarvatrAgnAvapi na dRSTaH / yadi ca yathA dRSTastathA prakAzayati [ tathA sati ] dIptitaNyAdayo vizeSA api gamyeran / yasmAta sAmAnyarUpeNaivAnagnipratiSedhena prakAzyate tasmAd vidhinApi tadevAsya rUpaM dRSTamiti pratIyate na vizeSarUpam / sAmAnyaM yadyapi bhavedAzrayANAmadarzanAt / tato'nyat tad na dRzyeta, bhedo vaikatra darzanAt // 2 // 153 // agnitvaM tAvadagnito'nyat sAmAnyaM nAsti / sattve'pi taddarzanasya na sambhavaH, sarveSAmAzrayANAmadarzanAt / dvitvAdInAmanekasAdhAraNAnAmAzrayAgrahaNe[5] grahaNaM dRSTam / kasyacit sAdRzyavAdinaH sAdRzyasyApi na / atha sAmAnyamekAzrayagrahaNe'pi samastaM gRhyate tathA sati Azrayavad nAnA syAt / yathA cAnumeyaM kenacidaMzena gamyate tathAGgaM yena rUpeNa liGginaM nAtivartate / tenaivAnekadharmApi gamayeditarairna tu // 2 // 163 // dhUmo'pi dhUmatvapANDuratvAdinA yenAMzenAgniM na vyabhicarati tenaiva gamayati, na dravyatvAdibhiH, vyabhicArAt / Aha ca gamyante te'pi liGgana ye liGginyanubandhinaH / vizeSA na tu gamyante tasyaiva vyabhicAriNaH // 2 // 173 // liGgAnubandhinastvarthA gamayanti na liGginam / vyabhicArAd vizeSAstu pratItAH pratipAdakAH / / 2 / 183 // ityantarazlokau / " -Psvc.ed. D. ed. pR. 30 b-31a, N. ed. pR. 30 b-31 at PSvN. ed. pR0 114 b-116 a, P. ed. pR0 113 / dRzyatAM pR. 674-675 / asya jinendrabuddhinA racitA vizAlAmalavatI TIkApi bhoTabhASAnuvAdAt saMskRte parivatyehopanyasyate-anubandhivyavaccheda iti / anubandhinA sambandhinA yenAMzenAgniH pratIyate tasya dravyatvAdeH vipakSAdanyasmAd vyavacchedo vyAvRttiH pratIyate / ke punaranubandhino vizeSA iti cet , yadabhAve'gnirna bhavatItyAdi / nanu dhUmasya prakAzakatvAd 'yadabhAve dhUmo na bhavati' iti vaktavyam , kuta evamucyata iti cet / ayamevArtho'nena prakAreNokta iti na doSaH / tathAhi-yadabhAve'gnirna bhavati tadabhAve dhUmo'pi na bhavatyeva / athavA ye sambandhina iti dhUmasyaivAnubandhina iti yojyam / ye dhUmasyaivAnubandhinastAneva darzayitumAha-yadabhAve ityAdi / yadabhAve'gnirna bhavati ta eva dhUmasyAnubandhinaH / anubandhinAmanyasmAd vyAvRttiH pratIyata ityatrodAharaNamAha-yathAgneranagnito vyAvRttimAtramityAdi / kasmAd vyAvRttimAtraM gamyate na vizeSa ityaahsvsmbndhaanruupyaadityaadi| ayaM kArako hetuH, na liGgam / tathAhi-ayamiti tatsambandhAnurUpyamAha / anagnau sarvatra na dRSTa ityanena vyAvRtteH prAdhAnyaM vipakSe sarvatrAdarzanena kathayati anyatra ca dRSTa iti cazabdena kvacidadarzanamapIti dyotanenAnvayAprAdhAnyam / evaM yasmAdanvaya upacarito vyAvRttistu mukhyaH sambandhaH sa ca sAmAnyenaiva sambhavati na vizeSeNa tasmAt ___1 'sarvatrAdarzanAna syAt' iti pATho vizAlAmalavatyAmAdRto bhAti // 2 tAvadagnAvanyat Psv // 3 'na sambhavaH' ityarthaH // Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalakRtaM [aSTama ubhayaniyamAre tadAnurUpyAd vyAvRttidvAreNa 'atrAgnireva, nAnagnirbhavati' iti anagnito vyAvRttimAtraM pratIyate na vishessH| yathA cAgnitvena sambandha evaM dravyatvaguNitvAdibhirapIti teSAmapyadravyatvAdibhyo vyAvRttireva pratIyate / vyAvRttidvAreNaiva heturgamaka ityatra hetvantaramAhaguNatva-gandha-saurabhya-tadvizeSairityAdi / ekavRddhyeti ekaikavRddhayetyarthaH / guNatvena adravyAditi 'idaM dravyaM guNatvAt' iti guNatvenAdravyavyavaccheda utpalAdau kriyate / tathAhi-tat sarvatrAdravye na dRSTam , dravye dRSTam / atrAdravyavyavaccheda Adye na vRddhirekasmin / yadapekSayA gandhenaikavaghyA vyavacchedaH kriyate tatpradarzanArtha 'guNatvena adravyAt' ityuktam / ata eva guNatvasyApyekavRddhyA vyavacchedaM prati aGgabhAvo'sti / yadi tenAdravyavyavacchedo vidhIyate tarhi gandhenaikavRddhyA vyavacchedaH kriyate, nAnyathA / tathA ca kArikAyAM dvandvasamAsAntatvena guNatvazabdasyAvirodhaH padAntareNa tulyasAmarthyAt / gandhatvenApArthivAdadravyatvAJceti 'idaM pArthivaM dravyaM ca gandhatvAt' iti apArthivAdadravyAcca vyavacchedaH kriyate / paurabhyeNa asurabhisAdhAraNAditi saurabhyeNa pUrvAbhyAmasurabhisAdhAraNAcca vyavacchedaH kriyate / gandhavizeSasurabhisAdhAraNaM sAmAnyaM surabhisAdhAraNam , yad na surabhisAdhAraNaM tat tathoktam / gandhAbhAva ityarthaH / saurabhyavizeSa utpalAdau gandhavizeSaH / evamadravyAdivyavaccheda ekaikavRddhyotpalAdiSu guNatvAdibhiH kriyamANo dRSTaH / sa katham ? yadi vipakSAd vyAvRttidvAreNa heturgamakaH, anyathA na yujyate / dRSTavad vidhidvAreNa sarvatra sarveSAM draSTaNAM nirvizeSatvAt samAnA pratItiH syAt / tasmAt vyAvRttidvAreNaiva heturgamaka ityabhyupagantavyam / ye tannecchanti tAn prayAha-dRSTavadityAdi / dRSTena tulyaM dRSTavat / yathA pUrva sambandhakAle liGgamupalabdhaM tathA yadi prakAzayedityarthaH / vidhirUpeNa 'agniratra bhavati' iti, na vyatirekarUpeNa 'atrAgnireva, nAnagniH' ityevam / sarvatrAdarzanAt prakAzanaM na syAditi vijJeyam , 'prakAzayet' ityasya prakRtatvAt yadi ca yathAgnau dRSTa ityAdi / yadyevamabhyupagamyate vidhivAdinA 'yasmAdagnAveva dhUmo dRSTaH, nAnagnau, tasmAt pratyAyayati' iti, tathA sati pratiSedhadvAreNaiva prakAzayet / tasmAt tenaivama vyaM 'yasmAdagnau dRSTa eva, nAdRSTaH, tasmAt sa taM gamayati' iti / tatazca naiva prakAzayet / yasmAt sa sarvatrAgnau na dRSTaH, dezAvasthAdibhinne sarvatrAgnau darzanasyAsambhavAt / yadi ceti doSAntaramAha / yadA dhUmo'gnau dRSTastadA dIyAdivizeSANAmanyatareNa yukta eva dRSTaH / tatazca te'pi prakAzyeran / tathA ca n| tasmAddarzanamAtramanumeyapratItena kAraNam , tadbhAve'pi tadabhAvAditi / nanu pratiSedhavAdinApi darzanamiSyata eva, tathAhi-kAryatvenAvinAbhAvitvAd dhUmo hatabhujo hetuH, kAryakAraNabhAvazca darzanAdarzanAbhyAM sahi]tAbhyAM sidhyati na kevalAdadarzanAditi cet, ucyate-yasmAdityAdi / etad darzayati-yasmAd dhUmenAgniH sAmAnyarUpeNa prakAzyate, na dIptyAdivizeSarUpeNa, tasmAt kAryakAraNabhAvasiddhaye vidhinApi tadevAsya rUpaM dRSTamiti kAryakAraNavyapadezasiddheH kAraNatvena pratIyate, na vizeSarUpamityAzayaH / dIptyAdivizeSadarzanaM kAryakAraNavyapadezasiddherna kAraNam , tadabhAve'pi dhUmadarzanAt / ..... ..........syAdetat-sAmAnyamekameva vastu vyaktiSu tAbhyo bhinnaM tAbhyo'bhinnaM vAsti / tasya ca prativyakti sarvAtmanA parisamAptatvAdekasyAmevAgnivyaktau darzanamupapadyate tataH 'sarvatrAdarzanAt prakAzanaM na syAt' ityetanna yujyata iti, ucyate-sAmAnyaM yadyapItyAdi / yadyapItyanena 'tadabhAva eva, tathApyabhyupagamya doSa ucyate' ityetad darzayati / agnitvaM tAvad nAstItyAdi / yadi vyaktibhyo'nyat sAmAnyaM syAt [tathA sati ] buddhau pratibhAseta, na cAsti pratibhAsaH / ....... yadyananyat tathApi vyaktivat tat sAmAnyameva na syAt / tathApyabhyupagamya tadarzanAsambhavaM sAdhayitumAha-tatsattve'pItyAdi / yadanekasAdhAraNamagRhIta samastAzrayaM tad draSTuM na zakyate, yathA'gRhItasamastAzrayaM dvitvAdikam , agnitvamapi tatheti vyApakavirodhaH / sAdRzyasyApi neti AzrayAdabhinnatvAt sAdRzyasya bhedenopanyAsaH / atrApi sa eva prayogo vaktavyaH / athaikagrahaNe'pi samastaM gRhyate tathA sati tasya pratyeka sarvAtmanA parisamAptatvAd guNavad nAnAtvaM syAt |.....anektvaacc tat sAmAnyameva na syAt Azrayavat , sAmAnyasyaikatveneSTatvAt / tathetyAdi / ...."aGgaM liGgamucyate / nAtivartata iti na vyabhicaratItyarthaH / anekadharmApIti sAmAnya vizeSadhamaiH / dhuumtv-paannddurtvaadineti'.........| na dravyatvAdibhiriti / ...... uktArthameva saMgrahazlokAbhyAM sukhena pratipAdanAya gamyante te'pi liGgeneti / te'pi anubandhino dravyatvAdayo gmynte.....| liGgAnubandhinastvarthA iti aviziSTA dravyatvAdisAmAnyadharmAH / vizeSAstviti dhUmatvAdayaH / te cAviziSTadravyatvAdisAmAnyApekSayA vizeSA ityucyante, na tvasAdhAraNarUpApekSayA / "-VT. D. ed. pR. 10.a-102 b, P. ed. pR. 112a-115b // Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAda nirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram | dRSTAnuvRtteH dRSTAnuvRttereva nAdRSTAvacchedAdAnulomyAnnizcayaH prAtilomyAdvA saMzayaH / yatastatra tulye'nyatve zuklatvAd guNe nizcayo na dravyakarmaNoH, tayozcApoho na sattvaguNayoH / vyAvRttiprAdhAnye tu -- tatrAnubandhitattvadarzanAnnaivAnyatvamiti cet, zuklaM tarhi nIlAdyapi syAt, rUpAdananyatvAt, zuklaguNakharUpavat / evameva [ rUpaM rasAdyapi syAd guNAdananyatvAd, guNasvarUpavat, ] dvyaNukAdyapi / dvyaNukamutkSepaNAdi rUpAdi ca syAdAzritatvAt / saMzayo na syAt zaukkayaikAtmyAt / 11 727 dRSTavad yadi siddhiH syAcchIklayarUpaguNAzritAt / kramavat prAtilomye'pi dvitryekArthagatirbhavet // [ pra0 samu0 3 | 44 ] iti / tadapi dRSTAnuvRtterityAdi zlokaH krameNa 'dvitryekArthagativat prAtilomye 'dvitryekArthagatirna bhavati tathA darzanAdadarzanAcceti / tadvyAkhyA-- dRSTAnuvRttereva nAdRSTAvacchedAt nAdRSTA [na] nuvRtterAnulomyAdU nizcayaH prAtilomyAdvA saMzayaH / kasmAt ? yatastatra tulye'nyatve zuklatvAd guNe nizcayo dravya-karmaNorneti, tayopohona sattvaguNayoH / zauklaya- rUpAdInA maikAtmyAd nizcayaH, darzanAdeva caikAnekAtmabhyAmAzrita- 15 guNa-rUpAdibhirguNa-rUpa-zaukkutheSu saMzaya iti / tatrAnubandhitattvadarzanAd naivAnyatvamiti cet / syAnmatam - vRkSAt pArthiva dravya-sattvAnIvAnanyAni zaukyA rUpaguNAzritAnubandhIni / tasmAt tatra nizcayo'napohaca / ye'nye teSAmarUpAguNAnAzritAnAmapArthivatvAdivad vRkSAdapoha iti / 471-2 10 5 atra brUmaH -zuklaM tatyAdi / nIlaraktapItAdyapi zukaM syAt, rUpAdananyatvAt zuklaguNasvarUpa - 20 vat / evamevetyAdi gatArthAnyaniSTApAdanAni yAvad dvyaNukAdyapIti / dryaNukaM kAryadravyamAzritaM paramANvo 1 "yadi yathA dRSTaM tathA pratIyate na vyavacchedadvAreNa [ tarhi ] yathA krameNa zaukkayena trayANAM rUpatva-guNatvA ''zritatvAnAM pratItirbhavati, gugatvAd dvayo rUpA-sszritatvayoH, guNatvAccaikasyAzritatvasya evaM prAtilomyenApi AzritatvAt trayANAM guNatvarUpatva-zauklayAnAM syAt guNatvAd dvayo rUpatva-zauklayayoH rUpatvA caikasyaiva zauklayasya / na hi AzritatvAdayo guNatvAdiSu na dRSTAH / atha yathA AzritatvaM guNatvAdiSu dRSTaM tathA karmAdiSvapIti sandeho bhavati, zauklayamapi rUpa guNA-''zriteSu dRSTamityatasteSu sAdhAraNatvAt sandehaH syAt / vyAvRttidvAreNa pratItau tu na doSaH / yathA guNatvAbhAve'bhAvAcchaukkathaM rUpatve hetuH tathA guNatvAzritatvayorapi tayorabhAve'bhAvAditi / AzritatvaM tu guNatvAdyabhAve'pi dRSTamiti nAsti tasmAd guNatvAdinizcayaH / - vizAlA malavatI pramANasamuccayaTIkA VT. P. ed. pR0 203 b 2046 // 2 pratiSvatra dvitryekArthagati iti. pATho vilokyate tathApi pramANasamuccaye 'tridvaye kArthagati" iti pAThaH pratIyate, sa ca samIcInataraH saGgatArthazceti vibhAvya tridvakArthaMgati iti pATho'trAdaraNIyo bhAti // 3 iti bhA0 pratau nAsti // 4 kArya dravya ya0 // Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre anyatvameva tarhyatulyaM zaukyAdeH / rUpAdayo nAnye zauklayAdeH, aniSTApatteH / arUpAditve zaiauklayasya tacchauklayameva na syAt arUpAditvAt utkSepaNAdivat / tasmAt tena sahAnanyatvAd rUpAderna tadapohaH / ye punaranye'pi AzritAdestu guNAdayaH teSAmapohAnapohAbhyAM saMzayaH / athaitadeva kutaH ? asmadiSTAnvayadarzanAdevaitat siddham / evaM tAvadAnantyAnuktivyabhicAradoSa yoranyApohapakSe'pi bhAvaH / 'anantarasyApi ca bhAvaH yasmAt 5 , 728 rutkSepaNAdi rUpAdi ca syAditi 'AzritatvAt' ityasmAddhetoH / saMzayo na syAt karma-guNeSu saprabhedeSu anubandhivadananyatvAt tadupAyapradarzanaM sarvaguNAdiparikrameNa / kasmAt ? zaukuyaikAtmyAt tvadiSTAditi / 472-1 atrAha - anyatvameva tarhyatulyaM zaukyAdeH / evaM tarhi nAnanyatvam, kiM tarhi ? anyatvameva / 10 mA bhUdetadaniSTamiti tad darzayannAha - rUpAdayo nAnye zaukyAdeH kasmAt ? tadrUpAnubandhitvAt, vRkSAdiva pArthivatvam / kiM kAraNam ? aniSTApatteH / kiM tadaniSTamiti cet, arUpAditve zauklayasya tacchau klayameva na syAt, arUpAditvAt, utkSepaNAdivaditi / tasmAt tena sahAnanyatvAt zauklana rUpAderna tadapohaH na rUpAdyapohaH / ye punaranye'pi tatasteSAmapohAnapohAbhyAM saMzayaH / ke punaste ? ucyanteAzritAdestu guNAdayaH, tadyathA - guNo'yamAzritatvAt ityAzrita eva niyamAd guNo nA'nAzrito'stIti / 15 Azritastu guNaH karma sAmAnyaM vizeSaH samavAyo vetyaniyamaH / tasmAt tena sahAzritatvena teSAM guNAdInAmanyatvAdapoho'napohaceti saMzayaH syAditi / 20 AcArya Aha- athaitadeva kutaH ? 'zaukkayAdivadrUpAdiSu nizcayaH, AzritatvAd guNAdiSu saMzayaH' iti tvayA yataH pratyavagataM tad vaktavyaM vizeSakAraNaM vyAvRttiprAdhAnyavAdinA, vidhinA darzanamantareNa vastuno na zakyam, asmadiSTavastvanvayadarzanAdevaitat siddham, tadabhAve tanniyamAniyamAprasiddheH / evaM tAvadityAdi / bhedapakSe paraM prati uktayorAnantyAnukti-vyabhicAradoSayoH 'aeNTaSTeranyazabdArthe' [pra0 samu0 5 / 34 ] ityAdinApyaparihRtatvAt savizeSayoranyApohapakSe'pyastitvaM darzitamityupasaMhAraH / anantarasyApi ca bhAvaH / yadapyuktam anantarasyApi jAtisambandhAbhidhAnapakSayoruktasya 1 "anantarasyApyabhAvaH / katham ? yasmAd vyApteranyaniSedhasya tadbhedArthairabhinnatA / sAkSAdvRtterabhedAcca jAtidharmavyavasthitiH // [ pra0 samu0 5/36 ] sAmAnyazabdasya hi yo'rthAntaravyudAso vyApAraH sa svabhedApratikSepeNeti bhedazrutyA saha sAmAnAdhikaraNyamupapadyate / " ityAdi diGgAgamataM nirAkartumatra prArabhate / dRzyatAM pR0 728 Ti0 9 // 2 sa evaM bhA0 // 3 vRkSAdi pArthi ya0 // 4 tau punaste pra0 // 5 AzritAstu ya0 // 6 ditadrUpA 0 / dipA bhA0 // 7] [] ityapi pAThaH syAdatra // 8 dRzyatAM pR0 650 Ti0 2 // 9 dRzyatAM pR0 650 paM0 11-26 / diGgAgena savRttike pramANasamuccaye paJcame'pohaparicchede yadabhihitaM tadatra bhoTabhASAntarAt saMskRte parivartyo panyasyate- "vyApteranyaniSedhasya tadbhedArthairabhinnatA / sAkSAdvRtterabhedAcca jAtidharmavyavasthitiH // 5/36 // anantarasyApyabhAvaH / katham ? vyApteranyaniSedhasya tadbhedArthairabhinnatA / sAmAnyazabdasya hi yo'rthAntaravyudAso Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAda nirAsaH ] dvAdazAraM nayacakram / vyApAraH sa svabhedApratikSepeNeti bhedazabdaiH saha sAmAnAdhikaraNyamupapadyate / tasmAt svabhedArthaiH pRthakchrutidoSo nAsti / yo'rtha ubhayazabdAbhidheyaH tatrArthAntare sAmAnAdhikaraNyam / tathA hi svArthAvyabhicAraH, 'kevalasyAnyatrAvRtteH / pazcimasyApi doSasyAbhAvaH / katham ? sAkSAd vRtterabhedAcca / arthAntaramupAdAya svabhedeSu zabdo na vartate / tasmAt pAratantryeNa svabhedAnAkSepa doSo bhAktadoSazca na staH / nApi bhedAnavasthAnAdavyApakatvAccAnabhidhAnA sAmAnyadoSau staH, arthAntarApohamAtrasyAbhinnatvAdadravyatvAcca / tata eva sAmAnyavizeSAntarayogAnusaraNamapi na kartavyam, sAkSAdarthAntaraniSedhAt / evaM pUrvokadoSAbhAvAdarthAntarApoha eva zabdArthaH sAdhuH / atazca jAtidharmavyavasthitiH / jAtidharmAcaikatva-nityatva-pratyekaparisamAptilakSaNA atraiva vyavatiSThante, amedAdAzrayAnucchedAt kRtsnArthapratItezca / evaM doSAbhAvAd guNotkarSAcca zabdo'rthAntara nivRttiviziSTAneva bhAvAnAha / "Psv' c. ed. n. ed. pR0 74 -7, a, N. ed. pR0 83-84 / Psv N. ed. pR0 167, P. ed. pR0 165 b-166a / asya jinendrabuddhiracitA vizAlA malavatI TIkApi bhoTabhASAnuvAdAt saMskRte parivarsehopanyasyate-- "vyApteranyaniSedhasyeti / vyAptiH svabhedApratikSepaH, anyaniSedho yathoktaM sAmAnyam, tasya vyApteH svabhedeSu vyApakatvAdityarthaH / anyaniSedhasyeti kRdyogalakSaNeyaM kartari SaSThI / tadbhedArthairabhinnateti anyApohabhedArthavAcakairdravyAdizabdaiH sadAdizabdasya sAmAnAdhikaraNyamityarthaH / sAmAnyazabdasya hItyAdi / sAmAnyazabdasya yo vyApAraH pratIyate sa ca kIdRza iti cet arthAntaravyudAsaH, sa svArthApratikSepeNa / etena vyApakatvamAha / yathA jAtyabhidhAne jAtyantarANAM pratikSepastathArthAntarApohAbhidhAne na dravyatvAdivizeSANAm / hizabdo yasmAdartha itizabdastasmAdartho (rthe), yasmAdevaM tasmAd bhedArthairdravyAdizabdaiH sacchabdasya sAmAnAdhikaraNyamupapadyate / tasmAdekameva vastu sattvadravyatvAbhyAM vyajyamAnaM 'sad dravyam' iti saddravyazabdAbhyAmabhidhIyate / tathA hi svArthAvyabhicAra iti, samudAyArtho hi viziSTaH, yadi padaM tadvAcakaM syAt tadA tadabhAve'pi padasya vRttastatpratItirna syAt / yasmAt samudAyastadvAcakaM zabdAntarameva tasmAdavyabhicAraH / pazcimasyApIti 'dvato nAsvatantratvAt' ityasya / sAkSAdvRtteriti " ...... / atra sattAdiguNAntarAnapekSayA asadapohavastuni zabdaH pravartate / tad darzayati -- arthAntaramupAdAyetyAdi / tasmAt pAratantryeNeti, yamupAdAya dravye zabdaH pravartate so'rthAntarApoho na jAtyAdivat kimapyarthAntaram, tato vyavadhAnAbhAvAt kutaH pAratantryam ? tadeva hi vastu asadAdibhyo vyAvRttaM sAkSAdabhidhIyate, tasmAd yastasya bhedaH [sa] tatrAbhedAd na pratikSipyate / bhAktadoSo'pyata eva nAsti / na hyanyatra mukhye vartamAnaH zabdo dravyAdiSUpacaryate / nApItyAdi, bhedAnAmAnantyamanavasthAnam, tasmAdanabhidhAnadoSo nAsti 'tadvAMzca bheda evoktaH sa ca pUrvaM nirAkRtaH' ityanenokaH / vyApakatvAda sAmAnyadoSo'pi nAsti yaH 'tadvAnartho ghaTAdizca' ityAdinoktaH / kuto nAstItyAha - arthAntarApohamAtrasyAbhinnatvAditi, 'abhedAt' ityetadanena vyAkhyAyate / bhedasadbhAve hi AnantyadoSaH syAt asAmAnyadoSatha, anyasyAnyatrAvRtteH / arthAntarApohamAtraM tvabhinnam, tatra kuto'sya doSasyAvakAzaH ? nanu yo jJAnasya sAmanyAkAraH sAmAnyaM vyavasthApyate so'pi jJAnAdabhinnatvAdanyatrAvartamAnaH kathaM sAmAnyam ? iti cet, ucyate - adravyatvAdityAdi / sa vijJAnasyAkAro'pi sAmAnyarUpeNa / pariniSpannatvAt sAmAnyamadravyasadeva / nedamaniSTameva / ....... ....tata eveti sAkSAdvRtteH / tatra sattAyA vizeSaNarUpeNAbhidhAnAd vastusvarUpasya vyavadhanam / tena sambandhino hi ghaTatvAdayaH, na sattayA sambandhinaH jAtau jAtyabhAvAt / tasmAt tadvAreNa anekArthAkAGkSAyA na kAraNam / atra tu sAkSAdasanniSedhena svArthe zabdo vartate, tasmAt tasya vizeSAkAGkSAkAraNatvamupapadyate sAmAnyAntarayogAbhAve'pi sAkSAdarthAntaraniSedhAditi, arthAntara niSedhopAyabhUtaM svArthAbhidhAnamevamucyate, sAkSAt svArthAbhidhAnAdityarthaH / etena 'tata eva' ityasyArtho darzitaH / atra ca vastusajjAtyantarayoganiSedho vivakSitaH, nopacaritajAtyantarayogo'pi / atraiva vyavatiSThanta iti / ......... nityatvena kalpanamapyupapadyate kRtsnArthapratItestu pratyekaM parisamAptiH / ........ guNotkarSAditi jAtidharmavyavasthAyA atraiva yuktatvAt / " - VI. D. ed. pR0 277 - 279, P. ed. pR0 312 b - 314 // 1 tasmAdasya bhedAthaiH Psv // paM0 25 // 5 pR0 629 paM0 7 // naya0 92 729 2 kevale'nyatrAvRtteH (?) // 3 kutaH ? jAtidharma' Psv // 4 pR0 607 6 pR0 629 paM0 14 // Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 730 472-2 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre asanniSedhAbhAvatvAda vishessaarthvibhinntaa| sAmAnyazabdasya hi yo'rthAntaravyudAso vyApAraH sa svabhedApratikSepeNa [pr0smu0305|36] iti vAGmAtreNoktam / sa khabhedapratikSepeNaiva, tasya sanniyamArthatvAdasatpratiSedhasyAbhAvatvAt bhedAnAM parasparataH sadasattvAt bhedazrutyA saha sAmAnAdhikaraNyamanu5 papannam / sambandhasyApi bhedairabhAvasyAnupapatteH kasya vA te bhedAH 1 tasmAda pRthakchratidoSo'styeva / - sukaro hi [zabdasyAnyApohena sambandhaH, zabdo jAtimAtrasya tadyogasya vA na vAcako bhedArthairapRthakchruteH / tathA hi 'sad dravyaM san guNaH sat karma' iti bhedAthaidravyAdizabdaiH sAmAnAdhikaraNyaM na syAt, tacca dRSTam / na hi sattA yogo vA dravyaM 10 guNo vA bhavati, kiM tarhi ? ] dravyasya guNasya vaa| tathaiva hi [anyApohasya na samAnAdhikaraNAbhAvaprasaGgadoSajAtasya [a]bhAva iti / tadyathA-vyApteranyaniSedhasya tadbhedArthairabhinnatA [pra. samu0 5 / 36] / 'sadityasanna bhavati' ityasato nivRttiH sarvadravyaguNakarmaghaTarUpotkSepaNAdibhedavyApinI, tasyA asannivRtteH sarvabhedavyApitvAt tairabhinnArthatvAt sAmAnAdhikaraNyamupapannamiti / etanna, yasmAdasanniSedhA bhAvatvAd vizeSArthavibhinnatA / tadvyAkhyA sAmAnyazabdasya hItyAdi, sAmAnyazabdasya hi sadAde15 ryo'rthAntaravyudAsaH 'asanna bhavati' iti kRtyaM vyApAraH sa tvayetthamavadhAritaH svabhedApratikSepeNeti vAGmAtreNoktaM prAguktaM vismRtyeti pUrvapakSapratyuccAraNam / atra tu vayaM brUmaH-sa svabhedapratikSepeNaiveti / kasmAt ? tasya sacchabdasya sanniyamArthatvAt-'asanna bhavati' iti dviHpratiSedhasya prakRtyApatteH sattvena niyatatvAdasatpratiSedhasyAbhAvatvAt / tataH kim ? tato bhedAnAM parasparataH sadasattvAt , itaretarAbhAvatvAdasattvam , sanniyamAt sattvam , ataH svabhedAH pratikSiptA eva, santo'pyasanta eva na bhavantIti 20 prAptam / tatazca bhedazrutyA dravyaguNAdikayA ghaTapaTAdikayA ca saha sAmAnAdhikaraNyamanupapannamasanni vRtterabhAvasAdhanatvAt , abhAvena caikavibhaktitvamanupapannaM bhedAnAM 'savyaM sadguNaH san ghaTaH' ityAdi / na vibhaktimAtrasAmAnAdhikaraNyAnupapattireva, kiM tarhi ? padasyApyanupapannaM sAmAnAdhikaraNyaM vibhaktibhedenApi 'said dravyasya guNasya vA' ityAdi / sambandhasyApi bhedairdravyAdibhiramAvasyAnupapatteH kasya vA te bhedAH sacchabdenAbhinnAsattvanivRttimAtropAdAnAt ? tasmAdapRthakchutidoSo'styeva / 25 tadvyAkhyAnArthA TIkA ta~dIyaiva --sukaro hItyAdikA dRSTAntatvena gatArthA yAvad dravyasya guNasya veti / tathaiva hIti dArTAntikatvena tvanmatapradarzanameva yAvat sAmAnAdhikaraNyaM na syAt / yathA na 11,hi sattA dravyaM guNo vA bhavatItyAdi tathA na hi sadasanniSedhAbhAvastvanmato'smanmatasya pratiSedhadvayavidheyasya sataH sabhedasyAnabhyupagame dravyaM bhavati guNo vA, kiM tarhi ? dravyasya guNasya vA bhAvA 1 tulanA-pR0 607 paM0 16 // 2 samAdhikaraNAbhAva bhA0 // 3 dRzyatAM pR0 728 Ti0 9 // 4 'san guNaH' iti samyak pratibhAti / tulanA-pR0 607 paM0 17 // 5 tulanA-pR0 607 paM0 18 // 6 kasya dhAto bhedAH bhA0 / kasya dhAtorbhedAH ya0 // 7 tadaiyaiva sukarA hI pra0 // 8 ('bhAvAbhAvaH, asadasanmAtramityarthaH ? ? ?) // Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / 731 vAcakaH, bhedaarthairpRthkchteH| tathA hi 'sada dravyaM san guNaH sat karma' iti bhedAthaidravyAdizabdaiH ] sAmAnAdhikaraNyaM na syAt / yathA na hi sattA dravyaM guNo vA, bhavati, kiM tarhi ? dravyasya guNasya vA, tathA na hi sadasanniSedhAbhAvo dravyaM bhavati guNo vA, kiM tArha ? dravyasya guNasya vA bhaavaabhaavH| Aha ca vibhaktibhedo niyamAd guNaguNyabhidhAyinoH / sAmAnAdhikaraNyasya prasiddhidravyazabdayoH // [ vAkyapa0 3 / 14 / 8 ] yattu sattAsambandhAbhidhAnapakSAbhyAmapohapakSe vizeSahetupratipAdanArthamuktam-tatra hi sattAsambandhayorguNatvAd vastunazca guNitvAt sAmAnAdhikara 10 bhAvaH, sadasanmAtramityarthaH, itIyaM vyAkhyA tvanmatAnusAriNyeveti Ahe ceti jJApakamapyAha -vibhaktibhedo niyamAdityAdi / yattu sattetyAdi / sattA-sambandhAbhidhAnapakSayorapRthakchutidoSo'sti, nApohapakSe vizeSahetusadbhAvAditi tasya vizeSahetoH pratipAdanArthamuktam-tatra hItyAdi / sattAsambandhA[bhidhA]napakSayorguNau sattA 1atredamavadheyam / nayacakravRttau 'vibhaktibhedo niyamAdityAdi' ityeva pratIka upalabhyate / nyAyavArtike 2166 1 diGAgamatanirAkaraNaprasaGge 'vibhaktibhedo niyamAda guNaguNyabhidhAyinoH / sAmAnAdhikaraNyasyAsiddhiH sadravyazabdayoH // ' iti kArikA uddayotakareNa pUrvapakSarUpeNopanyastA, ataH sA dinAgasyeti sambhAvyate / bhartRharervAkyapadIye [ 3 / 14 / 8 ] tu 'vibhaktibhedo niyamAd guNaguNyabhidhAyinoH / sAmAnAdhikaraNyasya prsiddhidrvyshbdyoH||' iti kArikA dRzyate / etaccAsmAbhiratra pR0 731 Ti0 3 ityatra vistareNopadarzitam / ato'tra mallavAdikSamAzramaNAnAM kIdRzI kArikAbhimateti nirNetuM na pAryate / tathApi bhartRhareH kArikA diGAgenApi pR0 607 paM0 19 ityatrAsmin prasaGge nirdiSTA, ato'smAbhirapi saiva kArikA sambhAvanayAtropanyasteti sudhIbhirvibhAvanIyam // 2 veti pr0| tulanA-pR. 607 paM0 18 // 3 "vibhaktibhedo niyamAd guNaguNyabhidhAyinoH / sAmAnAdhikaraNyasya prasiddhi bdyoH|| [vAkyapa0 3 / 14 / 8], paTasya zukla iti dravyaguNAbhidhAyipadaprayoge zAbdo gunnprdhaanbhaavH| tathAhi-atropasarjanaM pradhAnopakArapariNataM svArthamAcaSTa iti guNavibhaktiM SaSThImupAdatte / pradhAnaM tu svAtmanyavasthitamaparopakArIti prathamayA yujyate iti niyato vibhaktibhedo vyadhikaraNe viSaye / vIraH puruSa ityAdau tu samAnAdhikaraNe viSaye dvAvapi dravyazabdau khaniSThaM svArthamAcakSAte / tathA ca tatra prathamaiva / sAmarthyanibandhanastu guNapradhAnabhAva ukto 'vizeSyaM syaadnitim| [ vAkyapa0 3 / 14 / 7] ityAdinA / evaM ca satyapi guNapradhAnabhAve zAbdAzAbdatvakRto vizeSaH sAmAnAdhikaraNyavaiyadhikaraNyayoriti SaSThIsamAnAdhikaraNayoH samAsayorbhedaH / " iti helArAjakRtAyAM vAkyapadIyaTIkAyAM vRttisamuddeze // "yat punaretad 'bhedArthairabhinnavibhaktikatvAt' iti tanna, samAnArthAparijJAnAt / na brUmaH sattAzabdena sAmAnAdhikaraNyam , api tu sattAyAH pradhAnasAdhanavAcinA sacchabdena dravyaguNakarmANya bhidhIyante / guNakarmazabdairapItaretaravizeSaNavizeSyabhAvApanastAnyeva / evaM ca sati yuktaM sAmAnAdhikaraNyamubhayoH sadvyazabdayoH, ekaviSayatvAt / yadA punarayaM sattAzabdaH sattApradhAna evAGgabhUtaM sAdhanamabhidhatte na tadA sAmAnAdhikaraNyaM dravyasya satteti bhavati / tasmAt sAmAnAdhikaraNyAnupapattiradoSaH / 'vibhaktibhedo niyamAd guNaguNyabhidhAyinoH / sAmAnAdhikaraNyasyAsiddhiH sadravyazabdayoH // iti tadanena pratyuktam |"nyaayvaartikm [jesalamerasthaM hastalikhitam ] 2 / 2 / 66 // 1diGgAgamatasya nirAkaraNamatra prastutam , ato'yaM zloko diGgAgasyaiva kasmiMzcid granthAntare bhavediti sambhAvyate / yastu bhartRhareH zloko diGgAgenoddhRtaH sa pR0 607 paM0 19 ityatra draSTavyaH / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 732 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [ aSTama ubhayaniyamAre yAbhAvo yuktaH, iha tu arthAntarApoho yasmin vastuni kriyate tad dravyaM zabdArthaH nApohamAtram / sa ca sacchabdena vyAptaH, aparityAgAt, na tu sAkSAduktaH / 5 tadyathA - sacchandaH [ asannivRttyupasarjanaM dravyamAha, na sAkSAt, ] saMzayotpatteH, tasmAd vizeSArthairdravyAdizabdaiH sacchandasya sAmAnAdhikaraNyaM vAkyArthe yuktaM saddravyaM sadguNaH satkarma / tathA hi svArthAvyabhicAro vizeSazabdasahitasya / yasmAdavayavazabdArthAbhyAmanyaH samudAyArthaH, tasya ca vAcakau tau samuditau, na tu sacchando dravyArthamAha na dravyazabdaH sadartham / kathaM tArha yat sat tad dravyaM yad dravyaM tat saditi ? ubhayazabdavyudA sAnugRhItasya zabdadvayAbhidheyasya samudAyArthasyaikatvAt tathocyate, na tu sadarthasya dravyazabdenAbhidhAnAt / 10 sambandhau vizeSaNatvAt, tadvastu guNItyataH sAmAnAdhikaraNyAbhAvo yuktaH / iha tvarthAntarApohaH sadityasanna bhavatIti nAsadbhAvamAtramevocyate, kiM tarhi ? arthAntarApohena viziSTaM vastveva sadityucyate, yasmin vastuni so'pohaH kriyate tacca dravyaM zabdArthaH, nApohamAtram / sa cApohaviziSTo'rtho dravyAdiH sacchabdena vyApto'parityAgAt, na tu sAkSAduktaH / tadvyAkhyA- tadyathA saMcchanda ityAdi / kasmAdanabhidhAnamiti cet, saMzayotpatteH, upAttatve 15 sati anabhihite saMzayaH syAt / tasmAt sAmAnAdhikaraNyaM vizeSArthaidravyAdizabdaiH sacchabdasya vAkyArthe yuktaM na padArthe / taddarzayati-sadravyaM sadguNa ityAdi / tathA hi svArthAvyabhicAro vizeSa sahitasyeti vizeSazabdaprayogaH / ko'sau vAkyArtha ityata Aha- yasmAdavayavazabdArthAbhyAmanyaH samudAyArthaH, saddavyazabdArthAvayavAvasadadravyanivRttyupalakSitau tAbhyAmanya ubhayazabdavyudAsAnugRhItaH samudAyArthaH, tasya ca 473-2 vAcakau tau samuditau na viparItArthau, tad darzayati- na tu sacchando dravyArthamAha, na dravyazabdaH 20 sadarthamiti / yathoktam apohyabhedAd bhinnArthAH svArthabhedagatau jaDAH / ekatrAbhinnakAryatvAda vizeSaNavizeSyakAH // [ pra0 samu0 5 / 15 ] iti / atra codyam -- kathaM tahIMti 'yat sat tad dravyam, yad dravyaM tat sat' iti bhinnArthatvena yuktam ? iti / atra tenaivocyate - ubhayazabdavyudAsAnugRhItasya asadadravyanivRttyanugRhItasya saMhata25 zabdadvayAbhidheyasya samudAyArthasyaikatvAt tathocyate, na tu sadarthasya dravyazabdenAbhidhAnAditi pUrvapakSaH / " 1 'ubhayazabdavyudA sAnugRhItasya zabdadvayAbhidheyatvAt, na tu sadarthasya dravyazabdenAbhidhAnAt' ityapi mUlaM syAdatra / tulanA - pR0 733 paM0 3, pR0 733 paM0 5 // 2 'tat' iti pAThaH zobhanaH / ( tadvadvastu ? ) // 3 tulanA - pR0 733 paM0 2 // 4 " ntarApohe' ityapi pAThaH syAt // 5 vastuni apohaH ya0 // 6 tulanA pR0 607 paM0 26 // 7 saMzayotpatterUpa ttatve sati pra0 // 8 ' anupAttatve' ityapi cintyam, dRzyatAM pR0 638 paM0 14 // 9 dRzyatAM pR0 630 // 10 'kathaM tati / 'yat sat tad dravyam, yad dravyaM tat sat' iti bhinnArthatve na yuktamiti / ityapi yojanA 11 tulanA - pR0 733 paM0 3 // 12 tulanA - pR0 733 paM0 5 // syAdatra // Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / 733 atrApi zakyaM vaktum-Azritasya guNi(Na ?)tvAd guNaguNinorbhedAt sAmAnAdhikaraNyAbhAvastadavasthaH / iha tu jAtiyogI yasmin vastuni varteyAtAM [tad dravyaM sadityucyate......] zabdadvayAbhidheyatvAt / / pazcimasyApi doSasya bhAva eva, sAkSAdavRttyAdidoSajAtasya sAtizayasyokta uttarapakSastu-atrApi zakyamityAdi / sattA-yogapakSagato vibhaktibhedaprasaGgadoSo'trApi zakyo / vaktum , Azritasya guNitvAt / tadyathA-sadabhAvAbhAva AzritaH, dravyAdyabhAvAbhAva AzrayaH, tayozca guNaguNinorbhedAt tadabhidhAyinoH sAmAnAdhikaraNyAbhAvastadavasthaH / yA tvayoktopapattiH sA'pi jAtiyogapakSayorapi kramata ityatastatpradarzanArthamAha-iha tu jAti-yogI yasmin vastunItyAdi / sattAtaH sacchabdaH tatsambandhAdvA sati vartate vastuni dravyAdibhedavati 'sattvavat sat' ityabhedopacArAd matublopAdvA, vayoktApohavRttivad varteyAtAM jAtiyogau 'sadeva sattvavat' iti / zeSastvaduktopapatti~granthavattulyagamo 10 yAvacchabdadvayAbhidheyatvAditi gatArthaH / tasmAt tadavastha evApRthakcchrutidoSaH / kizcAnyat-pazcimasyApi doSasya bhAva eva, nAbhAvaH / yaduktaM jAtimatpakSe tadvato nAsvatantratvAd bhedAjAterajAtitaH / ityAdi doSajAtaM tasyAbhAvo'nyApohapakSe sAkSAdvRtteH, tatra hi saicchabdaH sattAmudApAya dravye 44, vartamAnastadbhedAn ghaTAdInA[kSe] tumasamarthaH / atra punarasatpratiSedhena sAkSAdvartata iti tasya ye vizeSAstAna 15 na pratikSipati / tasmAdihAnAkSepadoSo nAsti / bhoktadoSo'pyata eva nAsti, na hyanyatra mukhyA vRttiIvyAdiSUpacaryate / nApi bhedAnavasthAnAdanabhidhAnadoSaH, kasmAt ? abhedAt , na hyarthAntarApoho bhedeSu bhidyate, abhAvAt / tanmAtraM ca zabdenocyate, na "bhedAH / tathA sAmAnyadoSo'pi nAsti / yattUktam satvAn ghaTAdirartho na paTAdiSu na vartate [ ] iti, sAkSAd ghaTapaTAdiSvasatpratikSepAditi / tanna bhavati, yasmAt sAkSAdavRttyAdidoSajAtasya 20 1 dinAgena kvacid granthe yat svamataM pratipAditaM tadatra nirAkriyate / pramANasamuccayavRttAvapi "pazcimasyApi doSasyAbhAvaH / katham ? sAkSAdvatteramedAca arthAntaramupAdAya svabhedeSu zabdo na vartate / tasmAt pAratantryeNa khamedAnAkSepadoSo bhAktadoSazca na staH / nApi bhedAnavasthAnAdavyApakatvAcAnabhidhAnAsAmAnyadoSau staH, arthAntarApohamAtrasyAbhinnatvAdadravyatvAcca" ityabhihitaM dinAgeneti dhyeyam / dRzyatAM pR. 729 paM0 2 // 2 avApi ya0 // 3'guNatvAt' ityapi bhavedatra paatthH| 'Azritasya [guNatvAdAzrayasya ca ] guNitvAt' ityapi pATho'tra cintyaH // 4 pAttvayoktoM pra0 ||5pR0 732 paM0 1 // 6 tulanA-pR0 732 paM0 1 // 7ttayoktApohanivRttivat pr0| (tvduktaapohvRttivt)|| 8 graMthavastulya pr0|| 9 tulanA-pR0 732 paM0 25 // 10 tulanA-pR0 735 paM0 14 // 11 dRzyatAM pR0 607 paM0 25 Ti0 5, pR0 623 paM0 17, pR0 625 paM0 8, pR0 628 paM0 3, pR0 735 paM0 24 // 12 pR. 728 paM0 30 // 13 pR. 729 paM03 // 14 sanna puna pr0|| 15 pR0 623 paM0 4 // 16 pR. 625 paM0 8 // 17 abhAvatvena tasyaikatvAdityAzayaH // 18 bhedAt tathA pr0|| 19 pR0 629 paM0 14 / atredamavadheyam-pramANa samuccayavRttau 'asAmAnyadoSaH' ityabhihitaM dikAgena, atra tu pR. 734 paM0 15 ityatra ca 'sAmAnyadoSaH' ityabhihitaM granthakRtA / ato diGAgena granthAntare'bhihitaM 'sAmAnyadoSo'pi nAsti' iti vacanamatra vivakSitaM bhAti / pramANasamuccayavRttau asAmAnyadoSa uktaH, anyatra tu dinAgena sAmAnyadoSa ukta iti bhAti // 20 sadasyAstIti satvAn , dRzyatAM pR0 628 paM0 19 / pramANasamuccaye 'tadvAnoM ghaTAdizca na paTAdiSu vartate' iti 'tadvAnartho ghaTAdizcenna paTAdiSu Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 734 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkataM [aSTama ubhayaniyamAre svAdasmAbhiH / sacchabdo'pohamAtrakharUpopasarjanaM dravyamAha, na sAkSAdityAdi sarva prAguktam / yattUktaM paraM pratyAzaGkaya - syAdetat-apohaviziSTArthatve...."tulyaM zabdArthasya samAnatvam / tataHadravyatvAcca bhedaac.............|| [ ] nApyarthAntarApoho nAma [ bhAvAntaram .......... ... .... nAsti sAmAnyadoSa iti / atra brUmaH-tadvattvaM ca tvaduktavat / nanu bhaavaantrtaiv................| sAtizayasyoktatvAdasmAbhiH, tadeva smArayannAha--sacchabdo'pohamAtrasvarUpopasarjanaM dravyamAha, na sAkSAdityAdi sarva prAguktaM 'jAtimadvadapohavAn' ityupakramya / tatra ca jAtimatIvApohavatyapi 10 sarve doSA yathA saGgatAstathA pratipAditA iti na punarlikhyate / syAnmatam-jAtimattvavadapohavattvamapyayuktamiti, taidAzaGkayate yattUktamanyApohavAdinA paraM prati AzaGkaya tadyathA-syAdetadapohaviziSTArthasta(rthatva) ityAdi yAvat tulyaM zabdArthasya samAnatvam zabdasya ca samAnatvamarthasya ca 'apohapakSe'pi' iti vAkyazeSaH / itthaM pUrvapakSIkRtyottaramAha-tataH adravyatvAcca bhedAcceti kArikayA cazabdA[d bhA]dhye likhitam / tadvyAkhyA-nApyarthAntarApoho nAmetyAdi 15 yAvannAsti sAmAnyadoSa ityapohapakSe jAtimatpakSagatadoSAbhAvapratipAdanaM 'vizeSapradarzanAditi tvadabhiprAyaM pradarya vayamatrottaraM brUmaH-tadvattvaM ca tvaduktavat / asya vyAkhyA-nanu bhAvAntarataivetyAdi / yadi paramatAbhyupagamAt sAmAnyavatpakSe satsAmAnyAnvayAt sAmAnya[va]dvizeSaNasya sAmAnyasyArthAntaratvaM pAratavyAdi ca brUSe sAmAnyavad vyAvRtterapi arthAntaratvaM vizeSaNatvaM pAratavyAdi ca nanu tadavasthameva, 474-2 tadvato'nyapratyayAtmakatvAt sAmAnyavat tadvyAvRtterapi / atha svamatena brUSe na sAmAnyaM na vyAvRttimaditi 20 kutastadviziSTavastvabhidhAnaM khapuSpazekharaviziSTavandhyAputrAbhidhAnavat / vartate' iti vA pATho dRshyte| dRzyatA pR0 629 paM0 14 / ata idaM kArikAdha dinAgasya granthAntarAdatroddhRtaM pratIyate / 'satvAn sattAvAn ghaTAdiroM na na sacchabdArtha ityAzayaH, kasmAditi cet , paTAdiSu na vartate, sa hi ghaTAdirarthaH paTAdiSu na vartate, tasmAt sAmAnyamarthaH sa katham? sAmAnyaM hyanekavRtti, ghaTAdirarthastu paTAdiSu na vartate tasmAt sa na sAmAnyamityAzayo'tra bhAti // 21 tulanA-pR0 629 paM0 14 // 22 vartate pr0|| 1 pR0 607 paM0 26 // 2 pR. 606 paM0 22 // 3 'tadAzaGkaya te[na] yattUkta' ityapi pATho'tra bhavet // 4degSTArthasta ityAdi bhA0 / STAsta ityAdi ya0 // 5 syAsamAnatvaM zabdasya cAsamA bhA0 / syAsa dasya ca samA ya0 // 6diGAgasya granthAntarAdiyaM kA rikAtroddhRtA pratIyate, pramANasamuccaye tu neyaM kArikA dRzyate / kizcAnyat, pramANasamuccayavRttau 'arthAntarApohamAtrasya abhinnatvAdadravyatvAcca' iti pATha upalabhyata iti dhyeyam / dRzyatAM pR. 729 paM0 4, pR0 733 paM0 21 // 7 kArikAyA pra0 / 'kArikAyAM' ityapi pATho'tra syAt // 8 cazabdAkhye bhA0 // 9vizeSadarza ya0 // 10 degdiva nanu bhA0 / 'diSuva nanu ya0 // 11 drUpe na ya0 / drUyate na bhaa0|| Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 735 diGgAgapraNItApohavAdanirAsaH] dvAdazAraM nayacakram / api ca bhAvAntara ............... / yathA jAtikharUpa........ anAkSepastathA yathAkathaJcit .............. ... asvAtantryahetutvAt / __yadi cArthAntarApoho na bhAvAntaraM kathamidam-yat sat tad dravyaM yad dravyaM tat saditi ? ubhayazabdavyudAsAnugRhItasya zabdadvayAbhidheyasya samudAyasyaikatvAt tathocyate na tu sadarthasya dravyazabdenAbhidhAnAt, arthAntarApoho yasmin / vastuni kriyate tad dravyaM zabdArtho nApohamAtram / tasmAdaparihRtaH pazcimadoSo'pi / api ca bhAvAntaretyAdi / atra prastutArthopakArApakArAnaGgatvAd bhAvAntarAbhAvAntaratvAbhyAM vicAritAbhyAM na kiJcit prayojanamasti, kintu idamatra prastutArthopayogikam , tadyathA-buddhisthasya zabdaprayogajanitajJAnopalakSitasyAnvayavyatirekadvAreNAvadhAritasyArthasyA''nuguNyena vazavartitayA 'ayaM bhavati, ayaM na bhavati' iti tayovidhipratiSedhayorbhedena pratyayaH zabdArthasambandhajJasya zabdaprayogAdutpadyate, sAmAnyo-10 pasarjanavizeSazabdArthapakSe vaa| dvayorapi ca pakSayorupasarjanIkRtavizeSaNatvAd bhedAnAkSepAdasvAtatryAdanabhidhAnaM tulyamityeSa vicAraprayAsArthaH / tad dRSTAntena darzayati - yathA jAtisvarUpetyAdinA tadvatpakSavAdimatena yAvadanAkSepa iti, dArTAntikena ca tathA yathAkathaJcidityAdinA yAvadasvAtantryahetutvAditi suSTucyate-pazcimasyApi doSasya sAtizayasya bhAva eveti / ___yadapyuktam-arthAntarApoho'sadaghaTanivRttiH san ghaTa iti, tasmAt sAmAnyadoSo'pohapakSe nAstIti, 15 tadapi pratyAsannamAtmoktaM vismRtya tvayAbhihitamiti bodhayitukAma idameva tAvat pratyuccArayati-yadi cArthAntarApoho na bhAvAntaramityAdi / abhAvAntaratvAdarthAntarApohasyApohavAnarthaH zabdavAcyo na bhavati, ato nApoho vizeSaNaM nApohavAn so'rtha iti yadi tvayeSTamiti asya virodhApAdanArthamucyatekaithamidamityAdi pUrvapakSitamasmAbhiryAvanna tu sadarthasya dravyazabdenAbhidhAnAdityetasya sUcanaM sUtreNa yAvad nApohamAtramiti gatArtham / kimuktaM bhavatIti cet , ucyate-yadi dravyaM yadyadravyamarthAntarApohaH 20 tadvAMstvarthaH tva(sva)zabdArthatvena vivakSitatvAducyata eva buddhisthAnvayavyatirekArthabhedapratyayotpattidarzanAdityuktaM bhavati / na hi loke zabdaprayogajanitapratyayaparicchedyApalApenAnyaH zabdArthaH zakyaH kalpayituM sudUramapi gatvA pratipattizaraNAvasthAnAd vAdAnAmiti nAyaM niHsaraNopAyaH / tasmAdaparihRtaH pazcimadoSo'pIti / etena 'asvAtantryAd bhedAjAterajAtitaH' [ ] iti savyAkhyAvikalpA doSahetavo'parihRtA veditavyAH, teSAM tvaduktanyAyAdhyAnatikramAt parihArahetUnAM tadvikalpAnusAritvAccetyalaM prasaGgena / 25 1 'kathamidam-yat sat tad dravyaM yad dravyaM tat saditi ? arthAntarApoho yasmin vastuni kriyate tad dravyaM zabdArtho nApohamAtram / tasmAdaparihRtaH pshcimdosso'pi|' ityapi mUlaM syAdatra // 2 yatra pr0|| 3tArthI pr0|| 40 733 paM0 4 // 5 tulanA-pR0 732 paM0 7 // 6 pR0 732 paM0 25 // 7sUcanasUtreNa pr0|| 8 zaraNodeg pra0 // 9 dapahRtaH ya0 // 10 dRzyatAM pR0 623 paM0 17, pR0 625 paM 8, pR0 628 paM0 3, pR0 733 paM0 13 // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 736 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtaM [aSTama ubhayaniyamAre ... atra ca 'saMghAtaH zabdArtha utpattAvabhivyaktI vA / yadyaprAptayogapadyAni padAni kAryAt prasiddhAd vyavasthA lokaprasiddhereva vA, anavasthitatarkatvAt puruSANAm / AgamamAtraM tvetat padasamUho'niyatAnupUryo vAkyam / prastutanayamataH zabdArtho vidhIyate-atra ca vidhi niyama]niyame saGghAto varNa-pada-vAkyAdInAM 5 zabdArtha utpattAvabhivyaktau veti / yadi varNAdayo janyante yadyabhivyajyante kArya-nityapakSayordvayorapi aviruddhaH saGghAto vAkyAdiH zabda iti / syAnmatam-utpannamAtrapradhvaMsitvAd varNAdInAM yogapadyAbhAve 4752 kutaH saGghAta iti, atrocyate yadyaprAptayogapadyAni padAni kAryAt prasiddhAd vyavasthA loke, kiM tata kAryam ? arthapratipAdanam , tadyathA-varNAdInAM tirohitAnAM pariNAmAntaramApannAnAM vinaSTAnAM vA buddhau saMskAramAdhAyA'bhidheyavijJAnotpattinimittatvaM tadabhAve tadabhAvAt prayogAnantarIyakatvAcca pratyayasyAnu10 mIyate / lokaprasiddhareva vA vyavasthA, dRSTA hi loke teSAM varNapadAdInAM zabdAnAmarthapratyAyanAsambhavAdartha pratyAyakastatsamudAya iti zaktiH prasiddhA / sannidAnI samudAyaH samudAyibhyo varNAdibhyastadasambhavikAryAntaradarzanAdanya iti kecidAhuH, tasmAdeva kAryAd mA bhUdahetukamarthapratyAyanaM teSu tasya pratidezaM samasteSu vA dezaiH sAmastyena vA vRttyasambhavAnna vyatirikta ityapare / pUrvavarNajJAnAhitasaMskArAMpekSAntyavarNe 'saMhRtAzeSazeSAvayavaH samudAyo'bhidhAtA pUrvavarNajanitabuddhiparipAkAdityeke / sikatAtoyavad dezAntareSu 15 asato'ntye'ze kutaH sambhavaH pratyAyanasya ? kintu tilatailavat sarvAvayaveSu tirohitAbhimateSu sUkSmatAmApanneSu vitatya vyavasthito buddhisaMskAraparipAkasamudAyo'bhivyaJjakaH pratyayasyetyapare / sa ca samudAyAtmA zabda eka evAbhinnaH pratyAyako'rthasyaikapratyayadarzanAt , aneka eva vA pratyavayavAhitasaMskArabalAdheyArthajJAnatvAdityevamAdIni vicArAntarANyevaitAni / puruSamatisamutthApitazuSkatarkaviSayatvAt kiM na etaiH, yadi vyatiriktaH yadyavyatiriktaH antye zeSasamasteSvabhinno bhinno vA pratyAyakaH samudAyo'vayavA eva 20vA ? yo'stu so'stu, sarvathA'rthapratyAyanAt phalAt samudAyaH zabda ityetAvadupayujyate / kiM kAraNam ? 476-1 anavasthitatarkatvAt puruSANAm , yathoktam-yatnenAnumito'pyarthaH [ vAkyapa0 5 / 34 ] ityAdi tathA hastasparzAdivAndhena [ vAkyapa0 1 / 42 ] ityAdi / kiM tarhi pratipattavyam ? AgamamAtraM tvetat padasamUho vAkyamiti / yathoktam jo hetuvAdapaikkhami hetuo Agame ya aagmio| so sasamayapaNNavao siddhaMtavirodhao itaro [ sammati. 3 / 45 ] tti / sa cA'niyatAnupUrvyaH padasamUhaH / anupUrvabhAva AnupUrvyam , tadaniyataM yasya so'niyatAnupUrvyaH 1 pR0 448 Ti0 2 // 2 'zabdArtho'bhidhIyate' iti pAThaH samIcIno bhAti // 3 mAvayobhidheya bhA0 / mAvayorabhidheya ya0 // 4 rApekSyantya bhA0 // 5saMhRtAzeSadoSAvayavaH ya0 / saMhatAzeSazeSAvayavaH bhA0 / bhA0 pratipATho'pi zobhana iti dhyeyam // 6 samastepyabhinno y0|| 7 yatnenAnumito'pyarthaH kuzalairanumAtRbhiH / abhiyuktatarairanyairanyathaivopapAdyate // " iti sampUrNA kArikA / dRzyatAM pR036 paM. 4 // 8"hastasparzAdivAndhena viSame pathi dhAvatA / anumAnapradhAnena vinipAto na durlabhaH // ' iti sampUrNA kArikA // 9 vAyapakkhaMmi heuo ya0 // 10 parikkhaMmi bhA0 // 11 rAhao iyaro ya0 // 25 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArthAdinirUpaNam ] dvAdazAraM nayacakram / 027 ayaM ca zabdekadezatvAt paryavAstikaH / pariH samantAdarthe, ava gatyarthe / parito'vanaM paryavaH / samantAd dravati / ko'sau ? bhedo bhAvopasarjanaH / so'stIti yasya matiH sa paryavAstikaH / 1 nirgamavAkyamapyasya - duvAlasa~ga gaNipiDagamekaM purisaM paDucca sAdiyaM sapajjavasiyaM [ nandIsU0 42 ] ityAdi / iti vidhiniyama niyamo'STamo'raH / samAptazca dvitIyo mArgaH / padasamUhaH, tadyathA - 'devadatta gAmabhyAja' iti kadAcit kadAcicca 'devadatta gAmabhyAja zuklAm, devadatta mahiSIM gRSTiM kalyANIm' iti 'pAtramAhara, Ahara pAtraM sauvarNaM ca' ityAdi / vyAkaraNa- sAGkhya-vaizeSika- bauddhAdyanyatamagranthamAtraM sarvAgamasamUhAtmakArhatAgamo vA vAkyam, vAkyArtho'pi tadabhidheyo'rthaH / uktaH zabdArthaH / 10 ayaM punarnayaH kvAntarbhavati, dravyArthe kiM paryAyArthe ? ucyate - ayaM ca zabdaikadezatvAt paryavAstikaH / mUlanimeNaM pajavaNayassa ujjusutavayaNavicchedo / tassa tu sAhapasAhA saddavikalpA suhumabhedA // [ sammati 1 / 5 ] yA saptazatAnnAnAt paryavAstikabhedasya zabdanayasya bheda ityarthaH / 15 paryavAstika iti kaH zabdArthaH ? ucyate - parirupasargaH samantAdarthe, ava gatyarthe dhAtuH / parito'vanaM samantAd gamanaM paryavaH / tadAcaSTe - samantAdravati / itthamakSarArthamuttavA vastuto darzayati-aisir ? bhedo bhAvopasarjanaH, yo bhavati ghaTAdirbhedaH sa bhavanakriyopasarjanaH paryavaH / so'stIti nayasya matiH sa paryavAstika iti taddhitapratyayAntArthaH prakRtyarthena vizeSito jJeyaH / * 476-2 5 tadyathA-1 kimetAH svamanISikA evocyante, asti kiJcid nibandhanamasyArSamapIti ? 'asti' ityucyate, 20 - nirgamavAkyamadhyasya- duvAsaMgaM gaNipiDagaMmekaM purisaM paDuccetyAdyArSagranthaM sAkSitvenA''haitanmatasaMvAdinam / yadyapyayamAgamo'nekapuruSAnvayena sadA vyavasthitastathApi pratyekaM puruSavizeSAzrata eva nizcayAya kriyAsAmAnyopasarjanavizeSaparamArthatvAd bhavatyarthasya / tacca dvAdazAGgaM gaNipiTaka mata eva sadyaM saparyavasAnaM ca kSaNikamevetyarthaH / ityAdigrahaNAdanyApi prakRtisthityanubhAvapradezabandhAdiprarUpaNA ekasamayamAtraviSayA midhyAdarzanAdipariNAmAdhyavasAya prarUpaNA ca draSTavyA / 25 iti parisamAptau itthaM parisamApto vidhiniyamayorniyamopapradarzano guNapradhAnabhAvenAyamaSTamo'raH / samAptazca dvitIyo mArga ubhayavikalpabhedopadarzanaH || 7 // 1 tulanA pR0 7 paM0 11 // 2 dRzyatAM pR0 3 paM0 7, TipR0 5 paM0 23 // 3 vAkyAbhirtho pra0 // 4deg nimeSaNaM bhA0 / nimeSaNa ya0 // 50 // 6 tassa u ya0 // ityArthe bhA0 / ityarthe ya0 // 9 tathAca ya0 // 10 'samantAdavati' iti pAThaH samyag bhavet // nvayena dA vyava ya0 // 14 sAdyasapa ya0 // 15 danyapi bhA0 | karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte / sa bandhaH / prakRtisthityanubhAva pradezAstadvidhayaH / "-- tattvArthasU0 8 / 2-4 // 17 morniyamoevopadarzano pra0 / 18 dvitIyora ubhaya vikalpa ya0 // sa ya0 / 'dartho ava bhA0 11 siMga bhA0 // 12 megaM ya0 / 13 danyadapi ya0 / 16 " sakaSAyatvAjjIvaH naya0 93 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM arha V sadgurubhyo namaH atha navamo niymaarH| yadi bhedapradhAno bhAvaH kathamasau ? sa bhavitAramantareNa kharUpamapi prAptumasamartho'svatantratvAdasan khapuSpavat / tadabhAve bhedA eva viprakIrNAH syuH| tatazca bhettavyAbhAvAd bhedA api na bhavitumarhantIti dharmadharmisvarUpavirodhaH / ghaTAdi5 bhedAbhAvaH, bhettavyAbhAvAt , gaganodumbarakusumavat / tatazcAtyantanirupAkhyatvAt khavacanAbhyupagamAnumAnapratyakSavirodhA api / 'pRthivI ghaTo bhavati' ityatra yadi vizeSa eva bhavati tarhi sAmAnyasyAbhAve vizeSo'pi nAstyeva / asati ca vizeSe kutaH sAmAnyasyAsatpradhAnopakAritA? vidhi-niyamasarvabhaGgavRttyAtmakaikatattvAdhikAre vartamAna ubhayaniyamabhaGgAradarzane'pyaparituSyata uttara10 nayasya niyamabhaGgasyotthAnam / tasmiMstu dUSite svamatapradarzanaM yuktamiti taddaSaNArthamAha -yadi bhedapradhAno bhAva ityAdi yAvad dharma-dharmisvarUpavirodhaH / yad 'bhedo bhavati prAdhAnyena, anvayo'syopasarjanam' 477-1 ityuktaM tatra tamevaMvidhaM bhAvamavadhArayAmaH-kathamasau ? iti, sa tvayeSTo'nvayo bhAvo bhaviturbhedasya kriyA bhedAtirekeNa bhavitAraM kartAramantareNa svarUpamapi prAptumasamartho 'nizcayo( ye ?) / kasmAt ? asvatantratvAdakartRtvAdabhavitA, abhavitRtvAdasan khapuSpavat / tasya anyayasya bhAvasya abhAve bhedA eva viprakINo 15 bhedyavasturahitAH syuH / tatazca bhettavyasyAnvayasyAbhAvAd bhedA api na bhavitumarhanti / "bhidyamAno hi bhedaH, kuto bhidyate'sau nirbhedyatvAt khapuSpavaditi bhedAbhAvAd dharmadharmiNoH svarUpAbhAve 'anvayopasarjano bhedapradhAnaH zabdArthaH' ityetad vAkyaM nirAkRtadharmadharmisvarUpakaM saMvRttam / tadupasaMhRtya sAdhanamAhaghaTAdibhedAbhAvaH, bhettavyAbhAvAt , gaganodumbarakusumavaditi / ubhayormettRbhettavyayorabhAvaH, na gaganakusumAdudumbarakusuma[mu]dumbarakusumAdvA gaganakusumaM bhettR bhettavyaM veti dRSTAntaH, tathA upasarjana20pradhAnayoH sAmAnya-bhedayoriti dArTAntiko'rthaH / tatazcAtyantetyAdi / itthaM nirupAkhyatvAcchUnyatvApattau svavacanA-'bhyupagamA-'numAna-pratyakSavirodhA api prAptAH, te cAniSTA iti / kiJcAnyat , 'pRthivI ghaTo bhavati' ityatra nirdhAryam-kiM pRthivI bhavati na ghaTaH, uta ghaTo bhavati na pRthivI, ubhayaM vA bhavati, na bhavati ? iti / tatra yadi vizeSa evetyAdi, sAmAnyasyopasarjanasyAbhAve 'vizeSo'pi nAstyevetIdAnImevoktatvAdasati ca ghaTe vizeSa kutaH sAmAnyasyAsato'satpradhAnopa 1katatvAdhi bhA0 / degktvaadhiy0|| 2 dRzyatAM pR0 737 paM0 2 // 3 ('nizcayAya?) (nizcayena ?) ('nizcayaH ? ) ( nirupAkhyaH ?) // 4 vidyamAno pra0 // 5 nirUpaNAkhya ya0 // 6 vizeSaNove nAstye ya0 // 7 pR0 738 paM0 4 // Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 739 bhedapradhAnasya bhAvasya nirAkaraNam] dvAdazAraM nayacakram / atha pRthivyAderanvayitvaM pravRtterbhavati tatazcopasarjanatvaM sAmAnyasya naasti| ubhayasmiMstvasati sa yadya bhAva eva bhedaH, tenaiva bhedena na bhUyeta abhAvatvAt khapuSpavat / na hyabhAvo bhAvo bhavati / atha bhAva eva tato bhAvAvyatirekAd bhUtatvAdubhayathApi na punabhUyeta, bhUtaghaTAdivadAkAzAdivat / na hi bhUta eva bhavati, tthaa'sttvaaptteH| yadi bhUtameva bhavet tatastadasat syAt, utpadyamAnatvAt , ajAta-5 ghaTAdivat / 477-2 bhedeSu bhavanAnvaya aupacArikaH [ iti cet ], nanvanvayadravyaM svAtmanyeva tiSThati, tatazca tadavasthAmAtraM ghaTAdibhedA iti ghaTAdibhedA evaupacArikA ityuktaM bhavati / yathA 'aGgulirvakrA bhavati' ityukte vakratA aGguleH bhedAvasthAmAtramityau kAritA ? iti / athetyAdi / atha mA bhUt pRthivyAdisAmAnyopasarjanatve dvayorapi sAmAnya-vizeSayo- 10 rabhAvadoSa iti pRthivyAderanvayitvaM pravRtterbhavati sattvAt , tatazcopasarjanatvaM sAmAnyasya nAsti svatattvavyApitvAt bhAvatvAt pravartamAnatvAd bhedavat , itthamapyupasarjanatvanivRttiH / / ubhayasmiMstviti sAmAnye pRthivyAM bhede ca ghaTe dvaye'pi asati bhAve'nvaye bhavitari ca vizeSe sa yadyabhAva eva 'bhedo yena bhUyate bhedena sa bheda itISyate tenaiva bhedena na bhUyeta abhAvatvAt , abhAvatvamabhavanakriyAtmakatvAt khapuSpavat / na hyabhAvo bhAvo bhavatIti dRSTAntArthapradarzanAt / atha 15 bhAva eva, mA bhUdeSa doSa iti anvayasvabhAva evAsI bhedo bhAva eveSyate : tato bhAvAvyatirekAd bhAvA makatvAdandhayAtmakatvAd bhUtatvAdubhayathApi pradhAnopasarjanatvAbhyAM pRthivI-ghaTatvAbhyAM na punabhUyeta, bhUtatvAt , bhUtaghaTAdivat AkAzAdivad vaiyarthyAt / tadarzayati-na hi bhUta eva bhavatIti / kasmAt ? tathA'sattvApatteH / yadi bhUtameva bhavet utpannamevotpadyate tatastadasat syAt , utpadyamAnatvAt , ajAtaghaTAdivadityasattvApattiH, aniSTA ca seti na bhAvo bhavati nobhAvo bhavatyubhayaM 20 pRthivI ghaTazceti / bhedeSvityAdi / syAnmatam-bhedeSu ghaTAdiSveva pRthak satsu paramArthataH yo'sau ' bhavati bhavati' iti bhavanAnvayaH sa aupacArika iti / atrocyate-nanvanvayetyAdi / nanu tvayaiva svadravye pRthivyAdi tiSThati svAtmanyeva tatazca tasya pRthivyAdidravyAnvaya[syA]vasthAmAtraM ghaTAdibhedA iti 'ghaTAdibhedA evaupacArikAH, pRthivyAdisAmAnyameva tattvam' ityuktaM bhavati / kimiva ? ityata Aha-yathAGguli-11 1 'yena bhUyate bhedena tenaiva na bhUyeta' ityapi mUlamantra syAt // 2 vyApitatvAt pra0 // 3 bhedopyanubhUyate ya0 / bhedotyanubhUyate bhA0 // 4 prAdhAno pr0|| 5nAbhAvo bhA0 / na bhAvo ya0 / atredamavadheyam-lekhakapramAdAt ti na bhAvo bhavati na bhAvo bhava iti dvirbhAvo'pyatra saMbhavati, tathAGgIkAre tu 'aniSTA ca seti na bhAvo bhavatyubhayaM pRthivI ghaTazceti' iti pATho'pyatra sambhavet // 6 nanvatvayetyAdi ya0 / naccayetyAdi bhA0 / atredamavadheyam atra yadi nanu tvayetyAdi iti pratIkaH zuddha ityabhyupagamyate tadA 'nanu tvayaiva tadavasthAmAtraM ghaTAdimedA iti ghaTAdibhedA evaupacArikA ityuktaM bhavati' iti mUlamatra sambhAvyate // 7 svAtmanova bhA0 / svAtmanyena ya0 / (svAtmanaiva ?) // 8 dravyasyAvayavasthAmAtraM ya0 / atra drabyasyAvasthAmAtraM iti pATho'pi sambhavet // 9bhavatIti ya0 // Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 .. nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [navame niyamAre pacArikatvaM vakratAyAH, nAGgule, na hi vakratvamaGgulirbhavati anutpannatvAt khapuSpavat / bhedatvAca rUpavat / ____ ata uktanyAyAt tribhuvanaM bhinnAbhimatamapyabhinnameva dravyAzritatvAd bhedAnAm / paryAyapravRtteH sarvathaiva bhvnvidhynuppttiH| vizeSasvarUpapratyavekSAyAM bhavanaM svenaiva mahimnA pRthag vartate / tad yadi pUrva bhavanamavatantraM pRthaka cAvRtti tato nirmUlatvAdasan ghaTaH khapuSpavat / nApi sa svayameva bhAvaH, vishessprdhaanpksshaaneH| nApyasya bhAvaH, tatazca asatvAvizeSAt rityAdi, yathA 'aGgulirvakrA bhavati' ityukte'GguleravasthA vakratA'Ggule: sAmAnyasya bhedAvasthAmAtramityaupa cArikatvaM vakratAyAH, nAGguleH / yasmAdU na vakratvamaGgulirbhavati, vakratvasyA'navasthAtvAdamuleH / aGgulireva 10 vakrIbhavati, na vakrataivAGgulIbhavati / kasmAt punarna vakratvamaGgulIbhavati ? ucyate-anutpannatvAt khapuSpavat / evaM tAvadayugapadbhAvikAlabhinnAbhimataparyAyeSu dravyamAnatvamuktam / yugapadbhAvidezabhinnAbhimataparyAyeSvapi bhedatvAcca rUpavat 'tedavasthAmAtram' iti vartate / yathA ghaTa eva cakSurAdigrahaNApadezaviziSTatvAt 'rUpaM raso gandhaH' ityAdibhedenocyate'GgulirvA, vijJAnamAtrasya tatra bhedatvAd vastuno ghaTasyA bhinnatvAt , evaM pRthivyAdisAmAnyabhedA ghaTAdayo'zma-sikatAdaya[zca ] vijJAnamAtreNeti / 13 kiJcAnyat , ata uktanyAyAdityAdi / atItavidhyAdidravyArthikanayeSu eka-sarvagata-nityakAraNa vastumAtravijRmbhitaM stimitasarastaraGgAdiva[t ] tribhuvanaM bhinnAbhimatamapyabhinnameva, dravyAzritatvAd bhedAnAmavasthAdisaMjJAnAM puruSAdivAdeSu pratipAditatvAt dravyasya paryAyAnAzritatvAcca / paryAyapravRtterityA di, iti sarvathaiva bhavanavidhyanupapattirevaM pUrvAtItadravyana yadarzanena / vizeSasvarUpetyAdi / tasyApi ca vizeSasya svarUpaM !tyapekSyamANamanvayasAmarthyAhate na labhyate, 20 tadyathA-pUrayati pAlayati kAryasyAtmano'vasthAdeH svarUpamiti kAraNaM bhavanamanvayaH skhenaiva mahimnA pRthagU vartate bhedAdRte'pi yathopavarNitamanekadhA'tItanayeSu / tad yadi pUrva bhavanamasvatantraM pRthak cAvRtti yathA tvayeSTaM syAt, tataH kim ? tato nirmUlatvAdityAdi, nirmUlatvAdasan ghaTaH khapuSpavat / syAnmatam-kiM ghaTasya mUlena bhavanena ? kiM na sa svayameva bhavati ? iti, etacca nApi sa ghaTaH svayameva bhAvaH, kasmAt ? vizeSapradhAnapakSahAneH / yadi vizeSa eva bhAvastato ghaTa eva vizeSaH, sa eva bhAvo 25 bhavanam , tena bhUyate'nvayena bhAvenetyatastathAbhAvatvAd ghaTasyApi bhAvamAtraM sAmAnyamartha(rthaH ? ) ghaTAdi 1 aGgulirvakrIbhavati' ityapi pATho'tra syAt , dRzyatAM paM0 10-11 // 2 bhadavasthA pr.| tadavasthA' ityapi pATho'tra sambhaveta , dRzyatAM paM0 12 // 3 bhavatIti bhaa0|| 4 tvayuktam pr0|| 5 dRzyatAM paM0 8, pR0 739 paM0 24 // 6 (paryAyApravRttaH ? ?) // 7degtyAdiH / atha sarvathaiva bhA0 // 8 (prtyvekssymaanndeg?)|| 9 labhyeto bhA0 / labhyate ya0 // 10 pRthaktvAvRtti yathA tvayeSTaM bhA0 / pRthaktvA vRtti(tte ! )ryathAtvayaveSTaM ya0 // 11tvAdi nirmUla ya0 // 12 na svayameva ya0 // 13 sAmAnyAmartha bhA0 / sAmAnyamartha ya0 / 'sAmAnyamevaM' ityapi pATho'tra syAt // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyopasarjanasya vizeSasya nirAkaraNam ] dvAdazAraM nayacakram | khapuSpavadevAvizeSa iti pUrvoktavadAvirbhAvAdibhedAnupapattivirodhAH / nanu vizeSaH pratyakSata evopalabhyate / dRzyamAnatve'pi tathA tasyAbhavanAdasattvaM dRSTam, yathA mRgatRSNikAgandharvanagarayoH / mRgatRSNikAgandharvanagara yohi pratyakSatve'pi zItAdivizeSA sattvAdasattvaM dRSTaM tathA vizeSasya pratyakSatve'pyasattvam / athocyeta - zItAdirjIvAjIvAdizca vizeSo mRgatRSNikAsalile gandharva - 5 nagare ca nAstIti vizeSAsattvAt syAdasattvam, nAvazyaM vizeSe vizeSairbhAvyaM yato vizeSAsattvAdasattvaM kalpyeta / yadi syurvizeSe vizeSA avizeSa eva syAt, , vizeSavattvAt, saddavyapRthivyAdisAmAnyavat / api ca vayamapyetadeva brUmaH - anvaya eva syAditi / sa ca nAsti khapuSpavat / vizeSajAtamapi / tatprAdhAnyAd vizeSasya bhAvAnurodhAt sAmAnyopasarjanavizeSapradhAnaprati [ jJA] hAni: 110 evaM tAvad ghaTo bhAva Ityayuktam / 74 syAnmatam - ghaTasya bhAvo vizeSasya sambandhinaH sambandhaSaSThyA / yathA ghaTasya vinaSTasya kapAlAnyabhAvasya bhAvahetutvAnniruddhesya, kapAlAni hi ghaTanirodhahetukAni utpadyante tadupakAritvAt / kimiva ? yathAGkurasya bIjaM nivartamAnamupakArIti / etacca nApyasya bhAvaH / kasmAt ? tatazcAsattvAvizeSAt khapuSpavadevAvizeSa iti pUrvoktavadAvirbhAvAdibhedAnupapattivirodha ityanenAtItaM granthamatidizati 15 yadetadasattvaM nAma tvayA kvacid manyate tato'nyat kAryam, tadasamarthavikalpatvAt, ghaTapaTavat / vikalpAsAmarthya cAsatkAryayorityAdi yAvat svavacanAdivirodhopasaMhAreNa vizeSavirodho'prayogaprasaGgAt svarUpavirodha iti / Aha - nanu vizeSa ityAdi / sAmAnyopasarjano vizeSaH pratyakSata evopalabhyate / tasmAd dRSTa- 479-1 virudveyaM kalpaneti / atrocyate - dRzyamAnatve'pi pratyakSavyabhicArapradarzanasAdhanam / yathA dRzyate tathA 20 tasyAbhavanAdasattvaM dRSTam / yathA mRgatRSNiketyAdi dRSTAntaH / tadvyAkhyA - mRgatRSNikA - gandharvanagarayo hatyAdi, bhavanasya pRthagbhAvena bhavanAt paramArthasattvAt salila-nagarayorasattvaM dRSTaM yathA tathA sAmAnyopasarjanatAyAM vizeSasyaM pratyakSatve'pyasattvamiti / athocyeta tvayA zItAdirityAdi / mRgatRSNikA salile zIta-mRdu-dravatAdivizeSAbhAvAt gandharvanagare dRzyamAnajIvAjIvavizeSadharmAbhAvAt syAdasattvam / nA'vazyaM vizeSe ghaTAdau pRthivI [vi]zeSa (NA - 25 mazmasikatAdibhedairbhAvyaM yato vizeSAsattvaM kalpyeta / yadi syurvizeSe vizeSA avizeSa eva syAt, sAmAnyameva anvaya eva syAd vizeSo vizeSavattvAt, dravyapRthivyAdisAmAnyavat / ya0 // 4 dRzyatAM pR0 atrAcArya Aha-api ca vayamapyetadeva brUmaH - anvaya eva avizeSaM sAmAnyameva syAditi / 1 ityatayuktam pra0 / ( iti na yuktam ? ) // 2 ddhasyA pra0 // 3dhAditya 160 paM0 4-pR0 161 paM0 1| tulanA - pR0 430 paM0 1 // 5 pR0 171 paM0 3 // 6 pR0 172 paM0 3 // 7 ( paramArthato'sattvAt ? ? ) // 8 nagarasattvaM bhA0 // 9 sya ca pratya bhA0 // 10 kSatvevyasa pra0 // 11 ghaTAghaTAdau pra0 / 'ghaTapaTAdau' ityapi bhavedatra pAThaH // 12 dravyapRthiM bhA0 | sadravyatvapRthiM ya0 // Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 742 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [navame niyamAre AkRtivizeSanivRttau nirvRttirghaTAdInAM rUpAdInAM ca / mRgatRSNikA tvAkRtajalavizeSApi kiM zItAdibhedA na bhavati? bhAvAbhAvAdeva / yathA cAso tathA ghaTAdirvizeSo'nvayabhAvAbhAvAnnAsti / yadi vizeSa eva pradhAnaM syAt salilabhAvAnanvitaM mRgatRSNakAdivad ghaTAdyapyasat syAt, nirupAkhyatvAt 'idaM tat' iti nopaakhyaayet| tato na kiJcit syAt pRthivyAdisAmAnyenAnupaSTabdhatvAt khpusspvt| tathA kasmAdudakAdinA na vyajyate pRthivI vibhinnena ? atyantavailakSaNyAdvA kazcidevAvAcyo'rthaH kasmAnna syAt , anvayarahitatvAt ? / ata eva ca jIvakarmasambandhasantatyAkhyAnvayAbhAvAt saMsAramokSAdyanupa 479.2 10 yadi tathAbhavanena vizeSeNA''kRtyAkhyena vinA bhavedanvayo vizeSa eva niHsAmAnyaH, sa ca nAsti khapuSpavat / nApi sAmAnyameva nirvizeSaM 1*ghaTAdi, kiM tarhi ? AkRtivizeSanivRttau nivRttirghaTAdInAM sAmAnyabhavanasya vizeSAtmAbhivyaktaH, tathA rUpAdInAM rUpa-rasa-gandhAdivizeSa ghaTAvasthAnAt AkriyamANavizeSasya tathA tathA vastuno bhavanAt / / tadvaidhayaM mRgatRSNikAyAmityata Aha-mRgatRSNikA tvAkRtajalavizeSApi kiM zItAdibhedA 15 na bhavati ? iti kAraNanirNayArtha praznaH / vyAkaraNaM cAsya bhAvAbhAvAdeva / yathA causAviti yathA mRgatRSNikAdirbhAvAbhAvAnnAsti tathA ghaTAdivizeSo'nvayabhAvAbhAvAnnAsti / parasya tu doSaH-yadi vizeSa eva pradhAnaM syAt salilabhAvetyAdi salilabhavanenAnanvitaM ghaTAdyapi mRgatRSNakAkalpamasat syAt nirupAkhyatvAt , upAkhyA hi bhavanaprANikA, kimityupAkhyAyetetyata Aha-idaM taditi 'nopAkhyAyeta 'pRthivI' iti 'dravyaM sad ghaTaH' iti vA / tataH kim ? na kizcit syAt, kasmAt ? 20 pRthivyAdisAmAnyenAnupaSTabdhatvAt khapuSpavat / / kiJcAnyat , tathA kasmAdityAdi / yadi vizeSaH sAmAnyanirapekSaH syAt tato yathA 'ghaTaH' 'paTaH' iti vA viziSTayA vRttyA pRthivyAdi vyajyate tathodakajvalanAnilAkAzAdinA kasmAnna vyajyate pRthivI vibhinnena ? atyantamanyasya pRthivIdravyasya vailakSaNyAdvA sarvasya dravyagaNasya vyatirekeNa niranvayo nirupAkhyaH kazcidevAvAcyo'vedyarUpo'rthaH kasmAnna syAt , anvayarahitatvAt ? 25 ata eva cetyAdi / yasmAdanvayarahitasya nirupAkhyasyAbhAvastasmAd mithyAdarzanAdipratyayajIva karmasambandhasantatyAkhyAnvayAbhAvAd narakA digativizeSasukhaduHkhaphalAkhyasaMsAravizeSArthapravRttayoH puNyapApakarmaNoranupapattiH, tadanupapatteH saMsArAnupapattistatpratipakSasamyagdarzanAdipariNAmavizeSAnupapattiH, tata 1 * * etaccihnAntargato ghaTAdi ityata Arabhya vizeSa' ityantaH pATho ya0 pratau nAsti // 2 SanivRttau bhA0 // 3 akriya pr0|| 4degSaNasya ya . // 5vAsau pr0|| prAdhAnyaM bhA0 / 'vizeSe eva prAdhAnyaM syAt' iti yadyarthastadA bhA0 pratipAro'pi saGgacchate // 7 khyAyetyaya pr0|| 8 nopAkhyAyana bhA0 / nopAkhyeyena y0|| 9'pRthivIvibhinnena' ityapi yojanA bhavet // 10 manyasthA pr0| manyasmAta' iti pATho'tra samIcInaH sambhAvyate // Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSapradhAnasya bhAvasya nirAkaraNam] dvAdazAraM nayacakram / 743 pattiH, aniyttthaaprvRtteH| satyAM ca tathAniyatapravRttau 'pRthivI ghaTaH' ityanvayaprAdhAnyamevaiSitavyam , vizeSastu pRthivImanuvartate / loke pradhAnaM hyanuvRtyate, na guNaH / sadApi vizeSAnuvRtteruktavad neti cet, etadvad vishessaabhaavaat| atastyaktvemau sAmAnyavizeSakAntapakSI avacanIyaM vastu pratipattavyam / nApyabhAvaM na tadupasarjanaM na bhAva eva nAvizeSaM na vizeSopasarjanaM na vizeSa eva / nobhayopasarjanaM nobhayapradhAnaM vastu / avacanIyabhAvavizeSakAraNakAryekAnekapradhAnopasarjanaM vstu| statprApyamokSAnupapattirapi, tataH zAstrAbhyAsAdipuruSakArAnupapattiH, aniyatatathApravRtteH / atha mA bhUva-480-1 nete doSA iti tathAniyatapravRttiriSyate tataH satyAM ca tathAniyatapravRttau jIvakarmasambandhasaMsAramokSAdikAyAM 'jIvo nArakaH saMsArI muktaH' ityAdivat 'pRthivI ghaTaH' ityanvayaprAdhAnyamevaiSitavyam , 10 vizeSastu ghaTaH pRthivImanuvartate jIvatvaM nArakatvAdiH / kasmAt ? yasmAd loke pradhAnaM hyanuvRtyate na guNaH, guNastvanuvartate na pradhAnaM nIlotpalavaditi / sadApi vizeSAnuvRtteruktavad neti cet, / syAnmatam-nanUktam arthazabdavizeSasya vAcyavAcakatepyate / / tasya pUrvamadRSTatvAt sAmAnyAdupasarjanAt // ityAdiprapaJcena vizeSa eva sAmAnyenA'nuvRtyate na vizeSeNa sAmAnyamiti / [etaJca na,] aitadvad vizeSAbhAvAt , sa eva hi vizeSo naivAstIti pUrvanayeSu bahudhA bhAvitam / tasmAnna vizeSaikAntapakSaH sAmAnyaM zaknotyatyantaM nivartayituM nApi sAmAnyaikAntapakSo vizeSapakSam / atastyaktvemau sAmAnya-vizeSaikAntapakSau vakSyamANamanantaraM vastu pratipattavyam / avacanIyaM 'bhavanavizeSAbhyAM kAraNakAryatvAbhyAmekAnekatvAbhyAM pradhAnopasarjanatvAbhyAm' ityAdibhirvikalpairvikalpyamAnama-20 vaktavyatattvaM vastu bhavati / nApyabhAvaM niranvayam na tadupasarjanaM bhAvopasarjanaM vizeSapradhAnaM 'vastu' ityabhisaMbadhyate, na bhAva eva nirAkRtavizeSaH, tathA nAvizeSaM vizeSazUnyam , na vizeSopasarjanaM sAmAnyapradhAnamiti, na vizeSa evA'tyantatiraskRtasAmAnyaH, nobhayopasarjanaM vastu atyantanirAkRta-480-2 svAtantryasAmAnyavizeSam , nobhayapradhAnamatyantasvatantratulyakakSasAmAnyavizeSam , sarvavikalpeSveSvabhAvApattidoSadarzanAt / kIdRk tarhi vastu bhavati ? ityata Aha-avacanIyabhAva-vizeSetyAdiH samAsadaNDako gatArtha uktaparyAyavikalpayugailakaiH / 25 1 naraka pra0 // 2 nuvRttyate ya0 / nuvRrtyate bhA0 // 3 arthazabdAvi pra0 / dRzyatAM pR0 616 paM0 3 // 4 etadvizeSAbhAvAt pra0 / atra 'etanna vizeSAbhAvAt' ityapi pAThazcintyaH // 4degstyakSemau bhA0 / degstakSemau y0|| 5 nyAyyabhAvaM pr0|| 6ta tadupadeg mA / tattadupa y0|| 7 tavizeSaM pr0|| 8 sAmAnya pradhAna pr0|| 9kalpoSvaSvabhAvA bhA0 / lpoSvaNubhAvA ya0 / lpeSvabhAvA ityapi pATho'tra syAt // 10 lakeH bhaa0| lake ya0 // Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744 nyAyAgamAnusAriNIvRttyalaGkRtam [navame niyamAre evaM hi bhavati bhavanamagnIndhanavat / yathA naikatvam [ agnerindhanena saha indhanasyAgninA vA saha] / yadi syAdekatvamagnerindhanena dagdhendhanabadagnirindhanarahita. tvAd na pravarteta, anindhanasyApravRttezcAbhAvataivAgneH syAt / na pravarteta, ekatvAt, dagdhendhanavat / 5 yathendhanamagnirahitamapyanupajAtAgnikaM pravartate tathendhanarahito'pyagniH prava ya'ti sUkSmAvastha iti cet, ko vA bravIti 'indhanamagnirahitam' iti / tadapekSa __etasyArthasya bhAvanArthamudAharaNam-evaM hi bhavati bhavanamagnIndhanavaditi / tatra tAvadagnIndhanayorekatvaM nAnAtvamubhayatvamanubhayatvamanyatarapradhAnopasarjanatA vA syAt ? iti vikalpya sarvathApya vaktavyataiva iti vakSyamANo dRSTAntArthaH, tadvikalpAnupapatteH / 10 tatraikatvaM tAvanna ghaTata iti brUmaH / katham ? yathA naikatvamityAdi / taccaikatvamagnerindhane na ] saha indhanasyAgninA vA saha syAt , sahayukte'pradhAne tRtIyA, indhanamevAgnireva vA syAt / tanna tAvadagnerindhanena sahaikatvaM ghaTate, tena sahaikatvAt tatprAdhAnyAd vakSyate doSo'sattvam / yadi syAdekatvamagnerindhanena daigdhendhanavadagnirindhanarahitatvAd na pravarteta, yathA dagdhendhano'gnirna pravartate tthaasyaaprvRttiH| anindhana[syA']pravRttezcAbhAvataivAgneH syAt asti-bhavati-vidyati padyati-vartatayaH sannipAtaSaSThAH 15 sattArthAH [ ] iti vacanAt pravRttisattArthatvAdapravRtterasattAparyAyatvAt / tadupasaMhRtya sAdhanamAha na pravarteta, ekatvAt, dagdhendhanavat / yathA dagdhendhano'gnirindhanena sahaikatvAdindhanAvyatirekeNApravarta581-1 mAnatvAdekatvAdapravRtterasaMstathAgniriti / atrAha-yathendhanamityAdi yAvat sUkSmAvastha iti cet / yathendhanamagninA sahaikatve'pyanupajAtAgnikaM pravartamAnaM dRSTaM tathAgnirapIndhanena sahaikatve pravartitumarhati sUkSmAvasthaH kAryAnumeyo'pratyakSa ityarthaH / 20 tasmAdi]naikAntikatvAdahetustadekatvamiti cenmanyase, atra brUmaH -- "ko vA bravItItyAdi / agnirahitAvasthAyAmindhanatvasyaivAbhAvAd vipkssaabhaave'naikaantikaabhaastaa| tadvyAcaSTe-tadapekSatvAdindhanatvasya dIpano'gnirindhana-dIpana-dahana-bhasmIkaraNArthatvAt tatpariNatAvevendhanam 'iMdhyate dahyate dIpyate' iti indhana magnitvapariNatAveva ekatvavAdino 'vizeSeNa, atatpariNatAvagnitvendhanatvayorabhAvAt jiindhI dIptau 1 dRzyatAM pR0 412-2 // 2 va pra0 // 3 dRzyatAM pR0 486-2 // 4 sahayukte pradhAne bhA0 / "565 sahayukta'pradhAne 2 / 3 / 16 / sahArthena yukte'pradhAne tRtIyA syAt / putreNa sahAgataH pitaa| evaM sAka-sArdha-samaMyoge'pi |"-paa0 siddhaantkaumudii|| 5 tRtIyenanamevA ya0 / tRtIyenamevAbhA0 // 6 ta / agne bhA0 / (tatra na tAvadane ? ) ( na tAvadane ? ) // 7 dRzyatAM pR0 484-1-2 / tulanA pR0 486-2 // 8 dagnetvauvadagni bhA0 / dagnatvanavadagni ya0 // 9 dRzyatAM pR. 481-2, 484-2 // 10 dRzyatAM pR0 34 paM0 21 pR. 190 paM0 23 pR0 199 paM0 7 pR. 324 paM0 27 // 11 pravartataikatvAt pra0 / (pravartate ekatvAt ? ) // 12 tvAdindhanAtyavyatipra0 / tvAdindhanato vyati' ityapi pATho'tra sambhavet // 13 dRzyatAM pR0 487-1 // 14 yathA pr0|| 15 tasmAnnakA ya0 // 16 dRzyatAM pR0487- 1 // 17 katAbhA ya0 // 18 iSyate ya0 // 19 vizeSaNAtatpariNatA bhaa0|| Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NOTE This Vol. II ends with the Eighth Ara on p. 737. However, as the first seven pages of the Ninth Ara (pp. 738-744 ) were printed along with the p. 737 of the Eighth Ara, they are given at the end of this Volume. But, for the convenience of the readers the Ninth Ara will be given from the beginning in Vol. III, pp. 738-744 will be printed again and will be given there. A dvitIya vibhAga AThamA arathI eTale ke 737mA pRSThanA aMte samApta thAya che. paraMtu AThamA aranA chellA pR. 737nI sAthosAtha navamA aranAM prathamanAM sAta pRSTho (738-744) chapAyAM hovAthI A grathanA aMte te pRSTho ApavAmAM AvyAM che. Ama chatAM, vAcakonI suvidhA khAtara tRtIya vibhAgamAM navamo ara prAraMbhathI ja chApavAmAM Avaze, ane pR.738 thI 744 pharIthI chApIne te vibhAgamAM apAze. Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munizrI jaMbUvijayajInI A AvRttinI potAnI aneka vizeSatAo che, je vizeSatAothI te tenI pUrvagAmI AvRttio karatAM nizcayAtmaka prakArano sudhAro sUcave che. tethI te ApaNA sarva taraphathI Adara mATe yogya che. tulanAtmaka abhyAsathI arbu mAlama paDe che ke zrI jaMbUvijayajIo mULa graMthano vigatapUrNa abhyAsa karelo che. tethI dvAdazAra nayacakane tenA mULa sthAne sthApavAna kArya vadhu cokkasa ane svIkArya rIte thayelaM che. bIjaM, temanI hastaprato saMbaMdhI pUrvasAmagrI niHzeSaka rIte pUrNa che. judA judA pATho jyAM jyAM mAlUma paDayA, tyAM tyAM temaNe vivecanAtmaka rIte teno vicAra karelo che. graMthana saMpAdanakArya karavAmAM teoo nizcita paddhati ajamAvI che. temaNe lakhelI TippaNIo mahattvapUrNa ane vidvattAbharelI che. bhAratIya nyAyamAM rasa dharAvatI pratyeka vyakti tenu mUlyAMkana karI zakaze. bhASyane bhinna bhinna peregrAphamAM rajU karavAmAM Avela che, te darzAve che ke A ati agharA graMthane teo sArI rIte samajyA che. bhoTa (tibeTana) pariziSTamAM pramANasamuccayanA mULa graMthanA pATha spaSTa rIte darzAve che ke A graMthanA saMpAdanakAryamAM teozrI keTalo parizrama lIdhelo che. temaNe lakhelI prastAvanA paNa saMzodhananI dRSTithI mUlyavAna che. mallavAdInA jIvana viSe temaNe hakIkatanA tAMtagA ekataMte vaNI lIdhA che......aMtamAM kahIza ke ahIM nyAyagraMthanI eka Adarza rIte saMpAdita AvRtti ApaNane maLe che. tene mATe hu~ munizrI jaMbUvijayajIne mArA AdarapUrNa abhinaMdanothI navAju chu. zivAjI yunivarsiTI - DaoN. AdinAtha ne. upAdhye kolhApura For Private&Personal use only. Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'AvaraNa dIpaka minaTarI : amadAvAda 380 001