Book Title: Yogiraj Anandghanji evam Unka Kavya
Author(s): Nainmal V Surana
Publisher: Sushil Sahitya Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002230/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAgirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya / . Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anUThA prakAzana ! yogirAja zrImad AnandaghanajI! evaM unakA kAvya jainadharmadivAkara parama pUjya prAcArya bhagavanta zrImad vijaya sukhola sUrIzvarajI mahArAja sA. evaM pUjya paMnyAsapravara zrI jinottama vijayajI gaNirya mahArAja sA. - lekhaka evaM sampAdaka - nainamala vinayacandra surANA ... ema.e., bI.eDa., sAhityaratna ___sirohI (rAjasthAna) - prakAzana sahayoga - : / zrI jaina zvetAmbara sakala saMgha / mer3atAsiTI (rAjasthAna) irror----.-.-.-.-.-.-.-. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka AzIrvacana - yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM ___unakA kAvya - parama pUjya prAcArya bhagavanta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI ma. sA. - nanamala vinayacandra surANA ema.e., bI.eDa., sAhitya ratna sirohI (rAjasthAna) lekhaka zrI vIra saM. 2523 * zrI vikrama saM. 2053 . zrI nemi saM.46 prathamAvRtti-1000 . mUlya-21-002 . -: prakAzana sahayoga :zrI jaina zvetAmbara sakala saMgha mer3atAsiTI (rAjasthAna) prakAzaka - zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti jodhapura (rAjasthAna) prApti-sthAna - zrI jaina zvetAmbara Adezvara mUttipUjaka saMgha mu. po. mer3atAsiTI-341510 ji. nAgaura (rAja.) 111560-20312 - tAja prinTarsa, jodhapura 0 624435/621853 * / mudraka ... Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika nagarI mer3atA (medinIpura) zaNagAra vizvazAntipradAyaka - prAcIna mUlanAyaka zrI zAntinAtha bhagavAna / DOOD karIba 375 varSa prAcIna 61 iMca kI bhavya prAcIna pratimA jIrNoddhArita zrI zAntinAtha jinamandira, mer3atAsiTI uPTER Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrI AnandaghanajI smRti mandira, mer3atA siTI (rAja.) kAraNa cAhina taben song as 17vIM sadI ke mahAn yogirAja zrI AnandaghanajI mahArAja kI bhavya gurupratimA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra bhAvapUrNa koTizaH vandana ho ... Wan zAsanasamrAT // W RJ zAsana ke samrAT alaukika, divya guNoM ke anupama dhAma / tIrthoddhAra dhurandhara guruvara, nemisUrIzvara tumheM praNAma / / Wan sAhityayamAda / parasparopagraho jIvAnAma sAhitya sudhA samrAT supAvana, kAvya-kalA mandira abhirAma / atra-jaga meM jagamaga hai guruvara, lAvaNyasUrIzvara tumheM prnnaam|| saMyama ke samrAT kalAdhara, guNagarimA-yuta sArthaka naam| amala-kamala zobhita guruvara, dakSa sUrIzvara tumheM praNAma / / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM.pU. AcArya bhagavanta zrI vijaya suzIla sUrIzvarajI ma.sA. pa. pU. upAdhyAya zrI jinottama vijaya jI gaNivarya ma. GK Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wo Wo Wo Wo Wo Wo Huo Wo Wo Wo Wo Qiu Wo Wo Wo // sa ma pa Na hai M Zhang Qiu Qiu Qiu Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Jiu Shi Wo Wo Wo Wo Wo Wo Wo Ji Zhuang Xi Wo Wo 17 vIM sadI ke mahAna saMta, prAdhyAtmika adbhutayogI / zrI AnandaghanajI [lAbhAnandajI] mahArAja mahAmaho pAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja ke samakAlIna the| ___'pAnandaghana caubIsI' unakI zreSThatama kRti hai| ina + stavanoM meM zrI mAnandaghanajI ma. zrI ne apane antara-hRdaya ke bhAvoM ko abhivyakta kiyA hai / ina stavanoM ke mAdhyama * se unhoMne samasta mukti-mokSamArga kA anupama avataraNa, kara liyA hai| vAstavikatA meM yaha jina-stavana caubIsI - 'gAgara meM sAgara' samAna hai / * bhale zabda-deha se ina stavanoM kA kada choTA lagatA * hai, kintu artha-dRSTi se ye prati virAT haiN| ye mahAyogI * zrI AnandaghanajI mahArAja kI antarAtmA ke udgAra svarUpa haiN| bhaktAtmA jaba ina stavanoM ke gIta-gAnAdika meM magna ho jAtI hai, taba use viziSTa prAtmAnanda kii| * anupama anubhUti hotI jAtI hai| aise racanAkAra, adhyAtmayogI zrI AnandaghanajI mahArAja kI yaha zreSThatama kRti-bhAvArtha yukta unhIM ko sAdara samarpita hai.... -jainamala surANA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM // OM hrIM arha namaH // PMMMMMMAMAMAMAMTAMAMMIMIMAMMomma parama pUjya prAcArya zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI ma. sA. ke * AzIrvacana * Lwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwes sattarahavIM sadI ke mahAn santa, prAdhyAtmika adbhutayogI 'zrI AnandaghanajI [lAbhAnandajI] mahArAja' suprasiddha vizvavikhyAta ho gaye haiN| ** unhoMne-zrI jinavANI ke sindhu-sAgara ko apanI anupama kavitvazakti se padAdirUpa gAgara meM bhara diyA hai| * bhedajJAna ke dvArA jar3a aura cetana donoM kA pRthakkaraNa kiyA hai| * Agama evaM nigama ko AtmasAt kiyA hai / samyagjJAna, darzana evaM cAritra (AcaraNa) ko hI prAdarza jIvana kA kAryakSetra banAyA hai| . * apanI svarUpastha sundara sAdhanA ne sarvathA hI pratibandha mukta kara diyA hai| * rajakaNa evaM ratnakaNa ko samAna dRSTi se dekhakara. unheM pudgala samajhakara dekhA-anadekhA kara diyA hai / xxwwwwwwwwwwwwwwws Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anubhUtijanya zabdoM kI zRkhalA ne zrI namaskAra mahA'mantrAdika ke svarUpa ko samajhAne meM, saMsAra kI asAratA ko dikhAne meM evaM jinapada-stavanAdika kI ramya racanA karane meM anamola hore jaise samaya kA sadupayoga sakSama rahakara ke sundara kiyA hai| jisakI abhivyakti unako racanAmoM meM aneka jagaha saMketarUpa meM milatI hai| aise zrI prAnandaghanajI mahArAja kI padastavanAdika ko uttama racanAe~ sAdhakoM ko prabala preraNA dekara sAdhya ke prati sadaiva jAgarUka rakhatI haiN| Apake jIvana meM pratikSaNa prAtmAnubhUti rUpa dedIpya mAna dIpaka sadA jalatA rahA hai| .. prastuta grantha-zrI prAnandaghana-padAvalI meM hindI bhAvArtha kA sundara prAlekhana sirohI-nivAsI zrAvaka zrImAn nainamala vinayacandrajI surANA ne kiyA hai| . // zrIrastu / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHAH prAkkathana nainamala vinayacaMdrajI surANA, sirohI mer3atA zahara meM zrImada aAnandaghanajI yogirAja kA mandira bnaa| mandira meM zrImad kI mUrti ko pratiSThita kiyA gyaa| usa samaya mer3atA zahara nivAsI zrI mAMgIlAlajI maMgalacaMdajI tAter3a ne apanI icchA vyakta kI ki yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unake kAvya para eka grantha kA prakAzana honA caahie| parama pUjya AcArya bhagavan zrI suzIla sUrIzvarajI mahArAja sAhiba tathA pa. pU. paMnyAsa zrI jinottama vijayajI gariNavarya ma. sA. ne unakI vinatI svIkAra karake mere sAmane yaha prastAva rakhA ki isa grantha kA 'suzIla sAhitya-prakAzana samiti' ke mAdhyama se prakAzana ho jAye to kaisA rahegA? maiMne bhI prAcArya bhagavan kI bAta ko zirodhArya kara liyA aura nivedana kiyA ki ukta grantha kA sampAdana tathA lekhana maiM kara luugaa| zrImad ke samasta padoM, stavanoM tathA unakI anya racanAoM ke zabdArtha, artha, bhAvArtha evaM vivecana maiM taiyAra kara lagA aura unakA sampUrNa kAvya artha-bhAvArtha-vivecana sahita pAThakoM ke samakSa zIghra hI prastuta kara skuugaa| 'suzIla-sandeza' ke aneka AjIvana sadasyoM evaM saMrakSakoM kI bhI utkaTa abhilASA thI ki yogirAja zrImada aAnandadhanajI ke padoM, stavanoM tathA anya racanAoM ke artha evaM vivecana sahita eka saMkalana prakAzita honA hI caahie| tadanusAra zrImad para aneka pustakoM tathA granyA kA avagAhana karake kArya prArambha kiyaa| zrI prAnandaghana pada saMgraha' prakAzaka-zrI adhyAtma jJAna prasAraka maNDala, mumbaI tathA zrI vijayacanda jaragar3a, jayapura dvArA prakAzita 'aAnandadhana granthAvalI' kA avalokana karake aura kucha anya pustakoM kI sahAyatA se padoM evaM stavanoM ke arthalekhana kA kArya prArambha kiyA gyaa| anya pustakoM meM diye gaye prathoM meM ucita pratIta huaA vahA~ amuka saMzodhana, parivartana evaM parivardhana karake maiMne padoM evaM stavanoM ke artha sarala evaM hRdayaMgama karane yogya banAkara prastuta kiye haiN| yathAsambhava pratyeka pada tathA stavana kA vivecana prastuta karake pAThakoM kI ruci ko jAgRta karane kA kArya kiyA gayA hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 } mere pAsa noTabukoM meM lagabhaga pacAsa padoM ke artha likhe hue the 1 mere mitroM se bhI eka-do noTa bukeM milIM jinameM lagabhaga paiMtIsa padoM ke artha likhe hue the / isa taraha una sabakI sahAyatA se tathA apane anubhava evaM jJAna se eka-eka pada kA artha likhanA prArambha kiyaa| padoM tathA stavanoM ke vivecanoM se unameM nihita bhAvoM ko spaSTa rUpa se samajhane meM sahAyatA milatI hai / maiMne apanI yogyatAnusAra, prApta anubhava ke AdhAra para aura anya vidvAn lekhakoM dvArA likhita bhAvArtha Adi kI sahAyatA se padoM kA artha spaSTa karane kA prayAsa kiyA hai / zrImad AnandaghanajI ke pada, stavana tathA anya racanAe~ AdhyAtmikatA se paripUrNa haiM, jinakA artha gUr3ha hai, rahasyamaya hai | unakA vAstavika bhAvArtha to ve hI jAnate the kyoMki unhoMne kisa * dRSTikoNa se amuka pada kI racanA kI thI aura usake mAdhyama se ve AdhyAtmika tathya ujAgara karanA cAhate the ? tatkAlIna dezIya paristhiti kyA thI aura padoM ke rUpa meM unake antara se nikale udgAra yadi hama samajhanA cAheM to tanika kaThinAI to hogI hI, phira bhI yathAsambhava unake udgAroM ko dhyAna meM rakhakara unakI racanAoM ke artha likhe gaye haiM aura tadanurUpa vivecana ke dvArA pAThakoM ko saralatA se padoM meM nihita bhAva samajha meM A jAyeM, aisA prayAsa kiyA gayA hai / vividha granthoM tathA vibhinna pratiyoM meM padoM kI saMkhyA meM bhinnatA hai / ataH maiMne usa jhaMjhaTa meM na par3akara unake samasta upalabdha padoM kA isa saMgraha meM samAveza kiyA hai / jo pada anya vyaktiyoM evaM santoM tathA kaviyoM ke pratIta hote the unake bho yathAsambhava artha bhAvArtha Adi dekara pAThakoM ko suvidhA pradAna kI gaI hai / ne padoM kA artha likhate samaya aneka zrIpUjyoM se samparka karake sahI artha unake arthoM kA AdhAra lekara Avazyaka padoM kA bhAvArtha tathA vivecana likhA zrAvaka bhImasiMha mANeka yatiyoM, manISiyoM, vidvAnoM evaM prastuta karane kA prayAsa kiyaa| sudhAra ke sAtha isa saMgraha meM gayA hai / zrImad zrAnandaghanajI adhyAtma jJAna ke rasika ziromaNi the / 'unake hRdaya meM padoM kA adhyAtma pakSa hI unakA mAnya siddhAnta thA, ata: unake padoM kA adhyAtma pakSa ujAgara karanA to kisI jJAnI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) munIzvara ke basa kI bAta hai / jisa vyakti ko unake adhyAtma jJAnamaya padoM meM ruci ho vahI vyakti unake hRdaya kI vyathA samajhakara tadanusAra pATha dekara hamArI jJAnavRddhi kara sakatA hai / yogirAja zrImad zrAnandaghanajI ke padoM meM unakA kyA Azaya thA, yaha jAnane ke lie hameM una padoM kA, una racanAtroM kA gahana cintana karanA cAhie / isI bAta ko dhyAna meM rakhakara aneka muniyoM evaM vidvAnoM kI sahAyatA se artha kI gambhIratA ko jAnane kA prayAsa kiyA gayA hai / isIlie to kisI vidvAn ne kahA hai zrAzaya zrAnandaghanataNo, ati gaMbhIra udAra / bAlaha bA~ha pasArIne, kahe udadhi vistAra // unake padoM meM vyakta udgAra jaina AgamoM ke anurUpa haiM aura usI ko lakSya meM rakhakara unake padoM kA bhAvArtha, artha tathA vivecana prastuta kiyA gayA hai / zrImad ke udgAra yugoM-yugoM taka jana-jana ko prerita karate raheMge / zrImad zrAnandaghanajI ke padoM meM adhyAtmajJAna, bhaktijJAnaM' aura yoga - jJAna ke rahasya chipe hue haiM / ve adhyAtmajJAna koTi ke mahApuruSa the / unake padoM ke artha bhAvArtha Adi aneka vidvAnoM ke dvArA likhe gaye haiM, parantu abhI taka bhAvArtha-lekhaka evaM pAThaka santuSTa nahIM hue kyoMki unameM nihita gUr3hArtha ko samajhanA unake basa kI bAta nahIM hai / unake adhyAtma jJAna sambandhI padoM meM gambhIra artha bhare hue haiM / unake bhAvArtha sAgara tulya haiM, unameM gahare utarane para hI hama motI aura ratna nikAla sakate haiM / kahA bhI hai ki - sAgara ke kinAre to kaMkar3a-patthara hI milA karate haiM / motI pAne kI tamannA ho to utaro sAgara kI gaharAI meM // ata: yaha nizcita hai ki zrImad zrAnandaghanajI kI samasta racanAe~ adhyAtma jJAna se paripUrNa haiM / adhyAtma jJAna samasta jJAnoM meM zreSTha jJAna hai / hamAre zubha saMskAra dRr3ha hone para jina bhakti, zAstra kA adhyayana tathA Avazyaka kriyAe~ karane kA abhyAsa ho jAtA hai / zrImad AnandaghanajI jaise yogI puruSa ne AdhyAtmika prAnanda prApta karane kA DhaMga apane padoM meM spaSTa kiyA hai / unake padoM meM saMsAra kI vicitratA isa prakAra vyakta huI hai -- Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'gaganamaMDala meM gautroM vIpAraNI, dharatI dUdha jmaayaa|' 'sasaro hamAro bAlo bholo, sAsu bAla kuvaarii|' ityAdi ulaTabAMsiyoM ke dvArA saMsAra ke svarUpa kA jJAna, naya, nikSepa, pramANa evaM saptabhaMgI se prAtma-siddhi, sumati-kumati ke saMvAda, samatA-mamatA saMvAda, prAtmA ke alakSya svarUpa ko prApta karane kA tarIkA, AzA-tRSNA ko dAsI banAne kA tarIkA, vyAvahArika parivArajanoM ke nAmoM ke dvArA AdhyAtmika sambandhoM kA saMyojana, AtmArUpa naTanAgara kI bAjo, anubhava pyAle ke rasa kI mAdakatA, SaDdarzana kA jaina darzana meM samanvaya, syAdvAda kA svarUpa, AgamoM kI agocaratA, AtmA rUpI pati kI anupasthiti ke kAraNa sumati (samatA) kI viraha-vyathA, sacce sadguru kI pahacAna, sumati evaM prAtmA kA mela. karAnevAle viveka evaM anubhavamitroM kA svarUpa, mUladhana evaM byAja ke rUpa meM Atma-svarUpa evaM karma kA sambandha, samyaktva-prApti ke pazcAt AtmA kI amaratA tathA anvaya vyatireka se AtmA kA darzana Adi varNanoM se yukta padoM kI racanAe~ kI haiN| ye pada evaM anya racanAe~ unake antaHkaraNa kI maMgala vANI haiM jo yugoM taka jana-mAnasa ko udvelita karatI rheNgii| .: 'mAnandaghana caubIsI' ke stavanoM dvArA prabhu-bhakti ke sAtha prAtmA kA adhyAtma sambandha sthApita kiyA gayA hai / ve sarasa adhyAtma-ziromaNi the| unake stavanoM meM aneka tattvoM kA samAveza hai| zrI RSabha jinezvara ke stavana meM unakA prema prApta karane ke lie paramAtmA ke prati AtmasamarpaNa hai| zrI ajitanAtha prabhu ke stavana meM paramAtmA kA mArga-pradarzana hai| zrI sambhavanAtha ke stavana meM prabhu-darzana kI utsukatA evaM utkaTa abhilASA vyakta kI gaI hai| zrI abhinandana svAmI ke stavana meM batAyA gayA hai ki paramAtma-svarUpa kA darzana kitanA durlabha hai ! zrI sumatinAtha prabha ke stavana meM zrImada Anandaghana jI ne tIna prakAra kA Atma-svarUpa batalAyA hai| bhagavAna zrI padmaprabhu ke stavana meM AtmA kA karma se viccheda hone para jIva kitanA mukta hotA hai yaha batAyA gayA hai| zrI supArzvanAtha ke stavana meM vividha svarUpa-sUcaka aneka nAma haiN| zrI candraprabhu ke stavana meM bhagavAna ke svarUpa-darzana se hone vAlA harSa vyakta kiyA gayA hai| zrI suvidhinAtha paramAtmA ke stavana meM prabhu kI dravya evaM bhAva-pUjA ke prakAra batAye gaye haiN| zrI zItalanAtha bhagavAna ke stavana meM karuNA, komalatA, tIkSNatA evaM udAsInatA svarUpa paramAtmA ke AtmA meM vidyamAna guNoM kA darzana hai| zrI zreyAMsanAtha bhagavAna ke Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stavana meM bhAva-adhyAtma kI vizeSatA batAI gaI hai| bhagavAna zrI vAsupUjya ke stavana meM karmacetanA, karmaphala-cetanA tathA jJAna-cetanA kA svarUpa-darzana karAyA gayA hai| zrI vimalanAtha prabhu ke stavana meM jinadarzana se Anandayukta Azcarya honA batAyA gayA hai| zrI anantanAtha prabhu ke stavana meM utsUtravacana ke tyAga evaM satya-vacana se deva-guru-dharma kI zuddhi kA darzana hai| zrI dharmanAtha bhagavAna ke stavana meM paramAtmA ke sAtha apanI AtmA kI pragati kA AhvAna kiyA gayA hai| zrI zAntinAtha paramAtmA ke stavana meM prAtma-zAnti kA svarUpa batAne ke sAtha prAtmA ko dhanyatA batAI gaI hai| zrI kunthunAtha prabhu ke stavana meM manonigraha kI durlabhatA batAI gaI hai| zrI aranAtha bhagavAna ke stavana meM sva-samaya aura para-samaya svarUpa paramadharma samajhAte hue dravya-guNa-paryAya kA svarUpadarzana karAyA gayA hai| zrI mallinAtha paramAtmA ke stavana meM batAyA gayA hai ki tIrthaMkara aThAraha doSoM se rahita hote haiN| zrI munisuvratasvAmI ke stavana meM SaDdarzanoM meM se tattva khIMcakara syAdvAda kI siddhi batAI gaI hai| zrI naminAtha paramAtmA ke stavana meM zrImad ne batAyA hai ki jainadarzana rUpI mahAsAgara meM SaDdarzana rUpI nadiyoM kA vilInIkaraNa hotA hai tathA jainadarzana rUpI puruSa ke SaDdarzanoM rUpI aMgoM kA samanvaya batAte hue cUNi, bhASya, sUtra, niyukti, vRtti, paramparA evaM anubhava ko svIkAra kiyA gayA hai| zrI neminAtha prabhu ke stavana meM rAjImatI evaM neminAtha ke vyAvahArika sambandha meM se hone vAle AdhyAtmika rUpAntaraNa ko batAyA gayA hai| bhagavAna zrI pArzvanAtha prabhu ke stavana meM agurulaghu guNa kA svarUpa-darzana hai aura zAsana-nAyaka zrI mahAvIra svAmI ke stavana meM Atmika vIrya kI zakti ke dvArA AtmA meM se Anandaghana pada prakaTa karane ke sAdhanoM kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| ___ zrImad prAnandaghanajI kI samasta racanAe~ kAvya meM haiN.| kAvyamaya sAhitya padya meM hone se antara kI bhAvanAoM ko sparza karatA hai aura jIvana ko rasamaya banAtA hai| jo sAhitya AtmA ko kalyANakArI pravRtti kI ora le jAtA hai vahI saccA kAvya-sAhitya hai| isa prakAra kA sAhitya hameM jIvana jInA sikhAtA hai, hamAre prAcAroM ko pavitra karake viveka kI vRddhi karatA hai, hamAre bhItara dharma-bhAvanA jAgRta karatA hai, pApoM ke prati tiraskAra bhAva utpanna karatA hai, caritra kA nirmANa karatA hai, maitrI bhAvanA pravAhita karatA hai aura Atmonnati karatA hai| yogirAja zrImad AnandaghanajI ke pada pAThakoM ke hRdaya para amiTa prabhAva DAlate haiN| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) zrImad AnandaghanajI anubhavoM ke bhaNDAra the| 'mere ghaTa jJAna-bhAnu bhayo bhora' Adi padoM ke dvArA unhoMne jainoM kI svabhAva-ramaNatA prApta kI hai aura Atma-pariNati ke rUpa meM unameM jJAna-kriyA kA pariNamana huA thaa| - yogirAja zrImad AnandaghanajI ke padoM meM cAroM anuyoga spaSTa kiye gaye haiN| yaha unake jJAna ko vizAlatA hai| zrImad AnandaghanajI kI samanvaya zailI bhI AdhyAtmika pragati kA amogha sAdhana hai| unakA eka-eka pada amRta-bindu tulya zItala evaM madhura hai tathA Atma-jAgRti ke puruSArtha se paripUrNa hai| unake padoM kI eka-eka paMkti jagamagAte vairAgya ke tejasvI dIpakoM kA smaraNa karAtI hai| unake padoM kI pratyeka paMkti Atmika dIpAvalI ke lie dIpamAlAoM kA smaraNa karAtI hai aura unake padoM ke akSara Atma-jAgRti hetu ratna-maMjUSA tulya haiN| unake padoM kI amuka paMktiyoM se jJAta hotA hai ki unheM yoga kA gahana abhyAsa thaa| . zrImad AnandaghanajI ne aneka nayoM se paripUrNa padoM meM Atma-siddhi evaM Ananda kA samUha prakaTa karane ke lie AtmA kI aneka gUr3ha zaktiyoM kA varNana kiyA hai, jisase jJAta hotA hai ki unheM AgamoM kA agAdha jJAna thaa| ye AgamoM tathA adhyAtma ke satata adhyayana meM rata the aura eka yogI kA jIvana unhoMne jiyaa| unhoMne Atma svarUpa ke cintana evaM anubhava meM ekAnta nirjana guphAoM meM athavA sudUra parvatoM para adhyAtma evaM yoga kI sAdhanA meM aneka varSa vyatIta kiye| - yogirAja zrImad AnandaghanajI arthAt divya vibhUti ke darzana, zrImad AnandaghanajI arthAt adhyAtmayogI kI sAdhanA, zrImad AnandaghanajI arthAt adhyAtma dRSTi kA tejapuMja, zrImad AnandaghanajI arthAt sumati, kumati, viveka, mamatA, samatA, nizcaya, vyavahAra, tRSNA, naTanAgara, lAlana, cetana Adi aneka pAtroM kA ekIkaraNa aura unake pada arthAt adhyAtmayogI kA tejomaya darzana tathA unakI maMgalamaya vANI arthAt adhyAtma-draSTA kA paigAma / unakA jJAna itanA agAdha thA ki Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 12 ) unakA abhivAdana karane ke lie zabdakoza meM * zabda bhI upalabdha nahIM haiN| anta meM, yahI kahA jA sakatA hai ki zrImad AnandaghanajI svayaM itane samartha AdhyAtmika vidvAn the, phira bhI unhoMne apane padoM tathA stavanoM meM saMkSepa meM dAna, dayA, tapa evaM mAnava-sevA Adi meM tanmaya hone ke lie mArgadarzana kiyA hai| itane samartha viddhAna hote hue bhI unake padoM meM yatra-tatra unakI anupama namratA dRSTigocara hotI hai| yogirAja zrImad AnandaghanajI ke sabhI pada geya haiM aura vibhinna rAga-rAginiyoM meM haiM, jinheM gAkara jaina-ajaina sabhI tanmaya ho jAte haiM / unhoMne sundara racanAoM ke dvArA vItarAga paramAtmA kI stuti kI hai, stavanA kI hai, aise parama saMvegI, vairAgI, ni:spRha, dhyAna-lIna zrImad . AnandaghanajI ke pada adhyAtma sAhitya kI amUlya thAtI haiN| . maiMne apanI tuccha buddhi ke anusAra vidvAn , lekhakoM ke artha-bhAvArtha kA avalokana karake apanI ora se artha-bhAvArtha likhe haiM, unameM koI truTi raha gaI ho to pAThaka sUcita kareM tAki dvitIya prAvRtti meM una truTiyoM ko sudhArA jA ske| artha-bhAvArtha ke AdhAra para padoM, stavanoM evaM anya racanAoM kA ucita vivecana bhI maiMne cintana-manana karane ke pazcAt likhA hai| AzA hai, pAThaka usase lAbhAnvita hoMge aura racanAoM ko samajhane meM unheM usase sahAyatA milegii| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ aitihAsika nagara mer3atA meM zrI zAntinAtha jinamandira va yogirAja zrI prAnandaghanajI smRti mandira prAcIna saMskRti kA pratIka mer3atA nagara marudharA kA hI nahIM, apitu bhArata ke samunnata nagaroM meM se eka rahA hai| sabhyatA-saMskRti-kalAzaurya-bhakti va vIratA ke kSetra meM atItakAla se hI yaha agragaNya rahA hai| ...rAjasthAna rAjya kI pavitra bhUmi meM zrI phalavaddhi pArzvanAtha jaina tIrtha ke nikaTavartI zrI mer3atA purAtana nagara hai| isa zahara ko karIbana do hajAra varSa pahale pavAra rAjA mAnadhAtA ne basAyA thA, isakA nAma mAnadhAtRpura kahalAtA thA, saMskRta-lekhAdi meM isakA nAma meDantaka bhI milatA hai, jisakA apabhraza mer3atA hai| jaina sAhitya meM isakA nAma medinIpura-medanIpura bhI milatA hai / . 'hindustAna-nivAsiyoM kA saMkSipta itihAsa' pustaka se jJAta hotA hai ki nAgabhaTTa prathama (725-40 I.) ne mer3atA ko apanI rAjadhAnI banAyA thA, isake bAda kA evaM pUrva kA itihAsa anupalabdha hai| vi. saM. 1518 meM jodhapura ke saMsthApaka rAva jodhAjI ke kuMvara vIrasiMhajI va dUdAjI ne koTa kI nIMva rakhakara isa zahara ko punaH basAyA thaa| yahA~ kaI yoddhA zAsaka hue haiN| ina zAsakoM meM vIravara jayamalajI kA nAma itihAsa ke pRSThoM ko gauravamayI gAthAoM se suvAsita kara rahA hai| yahA~ ke prasiddha sthaloM meM zrI cArabhujAnAtha evaM zrI mIrAbAI kA mandira, jAmA masjida mAlAkoTa Adi sthala aitihAsika va darzanIya haiN| isa zahara meM vartamAna meM 14 prAcIna jaina mandira haiN| unakI pratimAnoM para vi. saM. 1450 se 1883 (I. san 1363 se 1826) taka ke lekha haiM / "paragane mer3atA kI bastI" jise muhaNota naiNasI ne saM. 1720 meM likhA hai, usameM mer3atA ke prosavAloM kI saMkhyA 1371 likhI Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huI hai| isase pUrva yahA~ jainoM ke 3200 ghara hone kA ullekha milatA hai| usa samaya yaha zahara vaibhavazAlI thA, yahA~ kaI lakhapati rahate the, vizeSa kAraNavaza yahA~ ke 35 lakhapati mer3atA ko chor3akara ajamera cale gaye the, vaha sthAna Aja bhI lAkhanakoTar3I ke nAma se vikhyAta hai| yahA~ 84 gacchoM ke 84 upAzraya bhI vidyamAna the, vartamAna meM tapAgaccha ke upAzraya meM pU. prAcArya zrI horasUrIzvarajI ma. kI gurumUrti kI pratiSThA saM. 1653 meM huI thI, vaha bhI hai| bhaktimatI zrI mIrA kI nagarI mer3atA kaI vIroM, saMtoM, bhaktoM, kaviyoM, itihAsakAroM va sAdhakoM kI pAvana sthalI rahI hai| ina sAdhakoM meM anumAnataH vi. saM. 1650 se vi. saM. 1740 ke madhya hue zrI prAnandaghanajI ma. kA nAma vizeSata: ullekhanIya hai / __ adhyAtmayogI-vizvavibhUti zrI Anandaghana jI ma. kA bhI zikSAdIkSA kSetra mer3atA rahA hai| aisA kahA bhI jAtA hai ki caubIsa bhagavAna ke stavanoM kI va AdhyAtmika padoM kI aneka racanAe~ bhI unhoMne yahIM para kI hai| rAjA-rAnI satItva Adi ke kaI prasaMga bhI, yahIM para hue haiM tathA unako antima sAdhanA va kAladharma bhI yahIM para huA thaa| satrahavIM sadI meM mahAn yogirAja zrI prAnandaghanajI mahArAja kI sAdhanA se yaha bhUmi pavitratA ko prApta huI hai| yaha unakI antima sAdhanA-bhUmi bhI rahI hai / yogirAja kA jaina samAja para asIma upakAra rahA hai| vaise smRti svarUpa samAdhi para eka chatrI banI huI hai| zrIsaMgha ke saubhAgya se mer3atA roDa (zrI phalavRddhi pArzvanAtha tIrtha) meM upadhAnatapa karane hetu padhArate zAsana-prabhAvaka prAcAryadeva zrImad vijaya kalApUrNa sUrIzvarajI mahArAja sA. yahA~ padhAre, unakI devI preraNA milI ki aise mahAn yogirAja kA ucita evaM garimAmaya smAraka na honA sAre samAja ke lie khaTakane jaisI bAta hai| upadhAna ke mAlA mahotsava para unhoMne bhavya preraNA dI evaM paramapUjya prAcArya bhagavaMta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI ma. sA. evaM pUjya paMnyAsa zrI jinottama vijayajI gaNivarya ma. ke sadupadeza se mer3atA zrIsaMgha ne yaha mahAn kArya karavAne kA zubha nirNaya liyaa| tatpazcAt 28 janavarI, 1988 kA zubha dina Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) zAsanaratna pa. pU. prAcAryadeva zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI ma. sA. kI zubha nizrA meM zrI zAntinAtha jinamandira ke nikaTa mukhya roDa para smRti mandira kA khanana va zilAnyAsa saMpanna huaa| isake sAtha hI yahA~ ke bhavya prAcIna mandiroM kI zrRMkhalA meM sarvaprathama 375 varSa prAcIna zrI zAntinAtha bhagavAna kI pratimA vAle mandira kA jIrNodvAra karavAne kA nirNaya kara saMpUrNa kiyA gyaa| pUjya gurudeva kI mahAn preraNA se mUlanAyaka bhagavAna ko sthApita rakhakara sampUrNa mandira kA navIna svarUpa meM nirmANa bhavyAtibhavya rUpa se ho gayA hai| saMkSepa meM, mer3atA nagara kA itihAsa anukaraNIya hai| isa nagara kI gaurava-gAthAe~ itihAsa-paTala para svarNAkSaroM meM aMkita hai| zrI zAntinAtha jinAlaya evaM yogirAja zrImad prAnandaghanajI gurumandira kI mahAmaMgalakArI aMjanazalAkA-pratiSThA jaina dharma-divAkara parama pUjya prAcArya bhagavanta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI ma. sA. evaM pUjya paMnyAsapravara zrI jinottama vijaya jI gaNivarya ma. kI zubha nizrA meM vaizAkha suda-6 budhavAra, 28 aprela, 1663 ke zubha dina bhavya samAroha pUrvaka sampanna huI hai| Wan jainaM jayati zAsanam // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ REDDEDEREDDEDEDEDEDEDEDA sukRta ke sahayogI pAvana smRti zrI mer3atAsiTI (medinIpura) kI pAvana vasundharA para rAjasthAna dIpaka pa. pU. prAcArya bhagavanta zrImad vijaya suzIla sUrIzvara jI ma.sA. evaM pU. paMnyAsapravara . zrI jinottama vijaya jI gaNivarya ma. kI zubha nizrA meM vaizAkha suda-6, budhavAra 28 aprela, 1993 ke zubha dina yogirAja zrImad Anandaghana jI smRti mandira kI mahAmaMgalakArI pratiSThA mahotsava kI __ pAvana smRti meM yaha grantha prakAzita ho rahA hai| sahayogakartA puNyazAlI mahAnubhAvoM kA hArdika AbhAra ... dhanyavAda ! -zrI suzIla sAhitya-prakAzana samiti .. jodhapura DDEDEDEDEDEDEDEREDEREDEDS RDEREDEDEDEDEDDEREDEDEDEREDEREDEREDEEDEDEO BEDEDEDEREDEEDEDEEDEDEDEDEDEREDEDEDEREDEDEDO Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stede geddede detectadata toodesede de dedesisto detestade de desobedade destes zyakakvayaka - prakAzakIya nivedana hai testostogosestestest kakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakara vizvavibhUti 17vIM sadI ke mahAn AdhyAtmika yogirAja zrImad prAnandaghana jI mahArAja ke divya jIvana caritra evaM unake dvArA racita kAvya racanAoM para vizada vivecana yukta 'yogirAja zrImad prAnandaghana jo evaM unakA kAvya' grantha prakAzana kA saubhAgya hameM prApta huA hai| ise hama zrI suzIla sAhitya-prakAzana samiti ke lie bahuta durlabha gaurava samajhate haiN| zrI Anandaghana jI arthAt divya-vibhUti ke darzana / zrI prAnandaghana jI arthAt adhyAtma-dRSTi kA tejapuJja / zrI prAnandaghana jI arthAta adhyAtma-yoga kI saadhnaa| zrI prAnandaghana jI arthAt adhyAtmayogI kA tejomaya drshn| aise mahApuruSa ne kahA thA 'avadhU kyA mAMgU guna-hInA, meM guNagAna na pravINA', unakA nirantara raTana thA-- he prabhu ! maiM tujhase kyA sahAyatA mAMgU ? mere pA~voM meM baMdhana haiN| sira para bojhA hai| maiM mArga se anabhijJa hU~, paMtha atyanta kaThina hai| mere pAsa koI sAdhana nahIM hai| prabhu ! tUM apanI kRpA kI eka bUda mujha para bhI vRSTi kara tAki merA Atmapada tere Atmapada meM sammilita hokara Ananda pada prApta kre| . aise AdhyAtmika yogI zrI AnandaghanajI mahArAja ke jIvanacaritra evaM unake kAvyoM para vivecana likhane kA mahAn kArya gurubhakta suvikhyAta sAhityakAra suzIla-sandeza ke mAnada sampAdaka zrI nanamala jI vinayacanda jI surANA ne kiyA hai| unake isa sukRta ke lie hama unakA hArdika AbhAra mAnate haiM / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsanasamrAT pa.pU. AcArya zrImada vijayanemi sUrIzvara jI ma.sA. ke paTTaprabhAvaka sAhityasamrATa AcArya zrImad vijaya lAvaNya sUrIzvara jI * ma.sA. ke paTTAlaMkAra kavidivAkara jainAcArya zrImad vijaya dakSa sUrIzvara jI ma.sA. ke paTTadhara jainadharmadivAkara rAjasthAnadIpaka AcArya zrImad vijaya suzIla sUrIzvara jI mahArAja ne AzIrvacana likhakara isa kRti ko zobhanIya banA diyA hai| unake pada-padmoM meM koTizaH namana / isa grantha ke prakAzana meM jainadharmadivAkara, rAjasthAnadIpaka AcAryazrImad vijaya suzIla sUrIzvara jI mahArAja ke 'ziSyaratna' 'paMnyAsapravara zrI jinottama vijaya jI gaNivarya ma.sA. kI maMgala-preraNA rahI hai, jo vandanIya hai| DaoN. cetanaprakAza jI pATanI, jodhapura ke prati grantha ke prapha saMzodhana, sAja-sajjA evaM suniyojana ke lie AbhAra ... nayanAbhirAma mudraNa ke lie zrImAn a. jabbAra sA., tAja.priNTarsa, jodhapura vAloM ko hamArA hAdika dhnyvaad| unake anubhava, zrama aura kauzala ke binA yaha surucipUrNa prakAzana prastuta kara pAnA hamAre lie sambhava na thaa| . isa mahAn grantha ke prakAzana meM mer3atA siTI ke una dAnI mAnI mahAnubhAvoM ke prati bhI apanA hArdika AbhAra prakaTa karate haiM, jinhoMne Arthika sahAyatA ke rUpa meM apane vijJApana grantha meM prakAzanArtha diye haiN| grantha-prakAzana meM arthasahayoga hetu karmaTha kAryakartA parama gurubhakta zrI mAMgIlAla jI tAter3a evaM unake suputra zrI gautamacanda jI tAter3a ne athaka prayAsa kiyA hai| usake lie unheM sAdhuvAda ! prastuta prakAzana meM pratyakSa evaM parokSa rUpa se jina mahAnubhAvoM kA mArgadarzana tathA sahayoga prApta huA hai| una sabhI ke prati hama hArdika kRtajJatA jJApita karate haiN| AzA hai, yaha grantha sudhI pAThakoM, dharmajijJAsutroM kA mArga prazasta kregaa| OM jainaM jayati zAsanam 5 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama 4. 5. 6. kra. saM. 1. jIvana - jhA~kI 2. pada evaM stavana : bhUmikA 3. zrI Anandaghana padAvalI - bhAvArtha sahita ( pada saMkhyA 1-77 ) zaMkAspada pada (pada saMkhyA 1-46 ) viSaya kucha jJAtavya zrI prAnandaghana caubIsI stavana * zrI RSabha jina stavana . zrI ajita jina stavana zrI sambhava jina stavana * zrI abhinandana jinaM stavana zrI sumati jina stavana * zrI padmaprabhu jina stavana * zrI supArzva jina stavana zrI candraprabhu jina stavana * zrI suvidhi jina stavana zrI zItala jina stavana * zrI zreyAMsa jina stavana 2 zrI vAsupUjya jina stavana * zrI vimala jina stavana * zrI ananta jina stavana * zrI dharma jina stavana * zrI zAnti jina stavana C pU. saM. 1-27 28-30 31-168 166-280 281-282 283-372 283 285 288 261 264 266 26e 302 305 308 311 313 316 318 322 326 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. saM. mr mr mr mr. mr kra. saM. viSaya * zrI kunthu jina stavana * zrI aranAtha jina stavana * zrI malli jina stavana * zrI munisuvrata jina stavana * zrI naminAtha jina stavana * zrI nemi jina stavana * zrI pArzvanAtha jina stavana * zrI mahAvIra jina stavana 7. zrI AnandaghanajI kRta caubIsI ke atirikta stavana evaM unake nAma se prakaTa anya racanAyeM 8. zrI agaracandajI nAhaTA ke saMgraha se prApta do stavana 6. pA~ca samiti kI pA~ca DhAla 10. AnandaghanajI ke katipaya aprakAzita pada / 335. 338 342 347 353 356 362 mm 365-372 373-375 376-384 385-410 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIsadgurubhyo namaH // "mahAn adhyAtmayogI zrImAnandaghanajI ma. kI praartii| . [ OM jaya jagadIza hare........rAga.] [1] ___OM jaya jaya gurudevA, svAmI jaya jaya gurudevA; anubhava prAtamajJAnI (2) prAnandaghana jevaa| ||AUM jaya gurudevA / / [2] adhyAtama vairAgI, sva-para ke jJAtA; pati paramezvara mAnI (2) antara adhyetaa| // OM jaya gurudevA / / / taratama bhAve gAve, mithyAtama tyAgI; ghaTa ghaTa rome rome, (2.) prabhu bhakti jaagii| // OM jaya gurudevA // [4] timira vinAzaka gurujI, bhavijana mana pyArA; eka arihanta zaraNa kI, (2) Abhyantara dhArA / ||AUM jaya gurudevA // ramatA samatA raMga meM, raMjita nara-nArI; gAte masta magana ho, (2) jina guraNa balihArI / . ||AUM jaya gurudevA // alakha alaukika, pratibhA ke dhArI; nita prati dhyAna meM rahate, (2) jinavara jykaarii| . // OM jaya gurudevA // lAbhAnanda gavAhI, mer3atA sukhakArI; sundara anupama mUtti, (2) vando bhvhaarii| // OM jaya gurudevA // prAnandaghana kI prAratI, jo koI nita gAve; sUri dakSa-suzIla ko, (2) jinottama dhyAve / // OM jaya gurudevA / / CCSSZZZZZZZZ Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tana mAMhI nija tattva hai, dekhe koI puuraa| tattva milA thA tattva meM, bAje anahada tUrA / / -zrImad prAnandaghanajI "prAtmavAda evaM karmavAda ke prati saccI zraddhA hone se samyaktva kI utpatti hotI hai| AtmavizvAsa evaM AtmavAda kA vAstavika mUlya samajhe binA saccA vairAgya prakaTa nahIM ho sktaa| M zraddhA-vihIna kArya meM pUrNa saphalatA prApta nahIM ho sktii| sacco prAtmazraddhA hI parama puruSArtha kI bIja hai|".. isa prakAra ke prAdhyAtmika vicAroM meM tanmaya yogirAja zrImad prAnandaghanajI ko koTi-koTi vndn| CDEO zrI mahAvIra oNyala milsa jagarAyo (paMjAba)-142 026 (sunaharI kiraNa evaM bulabula brANDa zuddha sarasoM kA tela . prayoga kIjiye) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadgurave namaH # adhyAtmayogI zrImad AnandaghanajI kI jIvana-jhA~kI zAzvata prema .evaM bhakti kI bhAvAtmaka bhUmi anirvacanIya hai| isa dazA meM na kisI prakAra kA ahaMkAra rahatA hai, na dveSa, na pada-pratiSThAparamparA prAdi kA leza bhI. vyaamoh| basa ! samarpaNa hI samarpaNa / jinezvara bhakti ke sandarbha meM prAMnandaghana jaisA anUThA bhakta kvacit hai| zikSaNazAlAoM meM adhyayana na karane para bhI Apake antas meM karuNA evaM jJAna kA anupama saMgama thA / -- zrImad AnandaghanajI mahArAja eka upAsaka the| ve svayaM ko RSabha jinezvara rUpa prItama kI priMyA mAnate the| unake netroM meM pratipala viraha ke azru camakate the| ve prItama ke viyoga meM ro-rokara unake darzana ke lie adhIra rahate the| ve svayaM ko 'kaMcana varaNA nAha' kI hRdaya-rAnI, prAraNa-vallabhA mAnate the aura usa kaJcanavarNI kAntA ke rUpa meM ve bhagavAna ke prabala upAsaka the| ve koI samartha upadezaka nahIM the| jaba-jaba unakI viraha-vedanA para vicAra kiyA jAtA hai to netroM ke samakSa eka kalpanA-citra khar3A hotA hai, mAno ve nirjana parvata-zRkhalAoM meM hokara gujaratI pagaDaNDiyoM para bhaTakate hue vana ke vRkSoM ke tanoM para apanA sira paTaka-paTaka kara unheM nivedana kara rahe hoM ki 'mujhe apane prItama kA patA batAo, anyathA una prItama ke viyoga meM maiM apane prANa de dUMgA, isa gahana kandarA se jur3I khAI meM kUda pdduugaa|' ve bhagavAna RSabhadeva se milane ke lie itane Atura the| ve apane prItama ke lie virahAgni meM jalate rahate the| viraha ke A~sU bahAnA hI unakI sAdhanA thii| ve A~sU hI unakA vrata, pUjA, prArthanA, svAdhyAya aura dhyAna thaa| yogirAja zrI prAnandaghanajI mahArAja kA koI tAratamya pUrvaka likhA humA jIvana-caritra to kahIM bhI upalabdha nahIM hai| unake sambandha Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-2 meM calI A rahI kiMvadantiyoM, unake dvArA racita stavanoM tathA padoM meM se nikalate hRdaya ke udgAroM ke dvArA hI unakA jIvana-caritra likhA jA -- sakatA hai| zrImada aAnandaghanajI kI janma-bhUmi kaunasI thI aura unakA janma kisa parivAra meM huA thA, isakA nirNaya honA kaThina hai| kucha loga unakI janmabhUmi mAravAr3a batAte haiM, kucha uttara pradeza batAte haiM, kucha gujarAta batAte haiM aura kucha loga kAThiyAvAr3a batAte haiN| unake janma ke sambandha meM eka anya mata bhI hai| zrI AnandaghanajI jaina paramparA ke eka mahAn santa yogI the| inakA dIkSA nAma zrI lAbhAnandajI thaa| mer3atA meM Apa jisa sthAna para nivAsa karate the, usa sthAna kA nAma lAbhAnanda gavAr3I batAyA jAtA hai jo Aja bhI usI taraha pracalita hai| isI gavAr3I meM ApakI chatrI banI huI hai| suprasiddha itihAsajJa zrI agaracandajI nAhaTA ne 'pAnandaghana granthAvalI' kI bhUmikA meM apane guru zrI sahajAnandaghanajI kA mata vyakta kiyA hai ki yogirAja zrI AnandaghanajI mer3atA ke hI eka zrAvaka ke tRtIya putra the| yaha bAta to sarvavidita hai ki yogirAja zrI AnandaghanajI kI sAdhanA-sthalI evaM karma-sthalI mer3atA hI rahI hai aura ve jIvana meM adhikAMza samaya taka mer3atA kI dharA ko hI pAvana karate rhe| phira bhI aneka vyakti unake stavanoM evaM padoM meM prayukta bhASA evaM zabdAvalI ke AdhAra para unheM gujarAta kA hI mAnate haiM aura aneka vyakti unheM rAjasthAna kA mAnakara apane aneka tarka prastuta karate haiN| . yogirAja kA janma anumAnataH vikrama saMvat 1660 kA hI mAnA jAtA hai aura unakA samaya anumAnata: vikrama saMvat 1660 se vikrama saMvat 1730 mAnA gayA hai| zrImad ne jJAna evaM vairAgya ke yoga se kinhIM tapAgacchIya munivara ke pAsa dIkSA aMgIkAra kI thii| ve zrImada yazovijayajI upAdhyAya ke samakAlIna the| dIkSita hone ke pazcAt unakA citta vairAgya evaM adhyAtma meM anurakta rahatA thaa| unhoMne jaina zvetAmbaroM evaM digambaroM ke aneka zAstroM kA paThana kiyA thaa| apane guru kI taraha ve tapAgaccha kI samAcArI ke anusAra sAdhu dharma kI Avazyaka Adi kriyA karate the| gaccha bheda se dUra rahakara ve adhyAtma jJAna ke dvArA apanI AtmA ko vizuddha evaM nirmala banAne kA prayAsa karate the| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-jhA~kI-3 inakI prAyu ke sambandha meM vicAra karate hue vidvAnoM ne likhA hai ki ye upAdhyAya zrI yazovijayajI ke samakAlIna the aura upAdhyAyajI kA inase milana huA thaa| upAdhyAyajI inase Ayu meM kucha choTe the| upAdhyAya zrI yazovijayajI ne inakI stuti meM eka aSTapadI kI racanA bhI kI thI jo isa prakAra hai . prathama pada (rAga kAnar3A) mAraga calata calata jAta, prAnandaghana pyAre rahata prAnanda bharapUra / tAko sarUpa bhUpa triha loka te nyAro varaSata mukha para nara // 1 // sumati sakhI ke saMga nitanita dorata kabahu~ na hota hI dUra / 'jasavijaya' kahe suno prAnaMdaghana! hama tuma mile hajara // 2 // dvitIya pada prAnaMdaghana ko AnaMda sujaza ho gAvata rahata prAnaMda sumatA sNg| sumati sakhI aura navala AnaMdaghana mila rahe gaMga-taraMga // 1 // mana maMjana karake nirmala kiyo hai citta, tApara lagAyo hai avihaDa rNg| 'jasavijaya' kahe sunata hI dekho, sukha pAyo bhota abhaMga // 2 // - tRtIya pada (rAga-nAyakI, campaka tAla) prAnaMda kou nahIM pAve, 'joi pAve soI prAnaMdaghana dhyAve / prAnaMda kauna rUpa kauna prAnaMdaghana, prAnanda guraNa kauna lakhAve // 1 // sahaja santoSa prAnanda guraNa prakaTata, saba duvidhA miTa jAve / 'jasa' kahe so ho prAnandaghana pAvata, antara jyoti jagAve // 2 // caturtha pada prAnaMda Thora Thora nahIM pAyA, Ananda prAnanda meM smaayaa| rati arati dou saGga liye, varajita praratha ne hAtha tapAyA // 1 // kou prAnandaghana chidrahi pekhata, jasarAza saGga car3hi paayaa| prAnandaghana prAnandarasa jholata, dekhata ho 'jasa' guNa gAyA // 2 // paMcama pada (rAga nAyakI) prAnanda koU hama dikhlaavo| kaha DhUDhata tU mUrakha paMchI, prAnanda hATa na bikaavo||1|| aisI dasA prAnanda sama prakaTata, tA sukha alakha lkhaavo| noi pAve soDa kachu na kahAvata, 'sujasa' gAvata tAko vadhAvo // 2 // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya-4 SaSTha pada (rAga - kAnar3o, tAla rUpaka) Ananda kI gati zrAnanda jAraNe / vAhI sukha sahaja acala alakha pada vA sukha 'sujasa' bakhAne // 1 // sujasa vilAsa jaba prakaTe zrAnanda rasa, zrAnanda akSaya khajAne / aisI dazA jaba prakaTe cita zrantara, so hI zrAnandaghana pichAne // 2 // saptama pada erI Aja Ananda bhayo mere, tero mukha nirakha nirakha / roma roma sItala bhayo aMga aMga // erI // suddha samajharaNa samatA rasa bhIlata, zrAnandaghana bhayo ananta raMga // 1 // aisI prAnanda dazA prakaTI cita zrantara tAko prabhAva calata niramala gaMga / bA hI gaMga samatA dou mila rahe, 'jasavijaya' sItalatA ke saMga // 2 // aSTama pada AnaMdaghana ke saMga sujasa hI mile jaba, taba zrAnaMda sama bhayo 'sujasa' / pArasa saMga lohA je pharasata, kaMcana hota hI tAke kasa // 1 // khIra nIra jo mila rahe 'zrAnaMda' 'jasa' sumati sakhI ke saMga, bhayo hai eka rasa / bhava khapAi 'sujasa' vilAsa bhayo, siddha svarUpa liye ghasamasa // 2 // aSTapadI se AnandaghanajI ke jIvana kI eka jhalaka prApta hotI hai / prathama bAta to yaha hai ki jisa samaya upAdhyAya yazovijayajI unase mile, usa samaya prAnandaghanajI apanI utkRSTa sAdhanA meM lIna the aura ve ekAntavAsa meM the / ve tatkAlIna jaina sAdhunoM ko gacchabheda, kadAgraha aura paMthoM ke jhagar3oM meM pha~se hue dekhakara atyanta khinna the / zrImad zrAnandaghanajI kA janma vi. saMvat 1660 ke AsapAsa tathA svargavAsa vi. saMvat 1730 mAnane kA kAraNa yaha hai ki upAdhyAya zrI yazovijayajI kA svargavAsa vi saMvat 1745 meM bar3audA ( var3odarA ) ke samIpa DabhoI meM huA thA / isa AdhAra para zrI yazovijayajI kA janma vi. saMvat 1670 ke AsapAsa mAnA gayA hai| zrI yazovijayajI se zrI prAnandaghanajI jyeSTha the, ataH inakA janma saMvat 1660 ke AsapAsa mAnA gayA hai / taduparAnta zrI prANalAlajI mahArAja ke jIvanacaritra meM ullekha hai ki ve vi. saMvat 1731 meM mer3atA gaye taba vahA~ zrI lAbhAnandajI arthAt zrAnandaghanajI se unakI mulAkAta huI thI aura usI varSa meM arthAt vi. saMvat 1731 meM hI unakA svargavAsa huA thA / isase yaha Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-jhA~kI-5 nizcita ho gayA ki zrI AnandaghanajI kA svargavAsa vi. saMvat 1731 meM hI huA thaa| zrI prAnandaghanajI kA gaccha-nirNaya : - yoM to ve gacchAtIta the parantu ve sacamuca kharataragaccha ke the| unakA upAzraya mer3atA meM kharataragaccha saMgha ke hI adhIna thA tathA lAbhAnanda nAma rakhane kI paramparA kharataragaccha meM hI rahI hai| eka likhita ullekha aura bhI prApta hanA hai ki kharataragacchIya paM0 suguNacandra usa samaya lAbhAnandajI ke pAsa aSTasahasro grantha par3ha rahe the| usa kAla meM munigaNa prAyaH apane hI gaccha ke vidvAnoM se adhyayana karate the / ataH prAnandaghanajI mUlataH kharataragaccha ke hI siddha hote haiN| unakA milana kevala tapAgacchIya upAdhyAya yazovijayajI se huA thA, usa AdhAra para AnandaghanajI ko tapAgacchIya mAnanA nyAyasaMgata nahIM hai / upAdhyAya yazovijayajI ke atirikta zrI vinayavijayajI upAdhyAya, zrI mAnavijayajI upAdhyAya, zrI lAvaNyavijaya gaNi, zrI vijayadevasUri, zrI vijayaprabhasUri, zrI jJAnavimalasUri, zrI satyavijaya jI paMnyAsa, zrI vijayaratnasUri, zrI jinaharSagaNi, zrI rAjasAgarasUri, zrI sakalacaMdajI upAdhyAya, zrI vijayasiMhasUri Adi munivara yogirAja zrI AnandaghanajI ke samakAlIna the| inakA aneka gacchoM ke sAdhuoM se paricaya hayA thaa| inhoMne AgamoM kA adhyayana karane ke sAtha tarkazAstra evaM alaMkArazAstra meM dakSatA prApta kI thii| pUrva bhava ke saMskAroM ke kAraNa inakA jhukAva adhyAtma kI aora humA jahA~ inakI AtmA ko paritRpti milii| ye gacchoM ke jhagar3oM se taMga A gaye the, ataH adhyAtma kI ora inakI ruci bar3ha gii| vairAgya-vRtti evaM zAstra-dRSTi : unake antara meM vicAra uThane lage ki karma ke sAtha prAtmA kA pranAdi kAla se saMyoga hai to aba zIghrAtizIghra saMsAra se mukta kaise ho sakate haiM ? sAdhujIvana meM to Atmika guNoM kI sAdhanA kI jAnI caahie| yadi sAdhU-jIvana meM bhI jhaMjhaToM meM, prapaMcoM meM ulajhe rahe to AtmA ke zuddha dharma kI sAdhanA kaise hogI? isa prakAra kI vairAgya-bhAvanA meM ve bahane lge| ve AtmArthI muniyoM se samparka karane lge| vyartha kI carcAoM, vikathAoM, vitaMDAvAdoM tathA gRhasthoM ke adhika paricaya se ve dUra rahane lge| adhyAtma jJAna ke zAstroM meM jyoM-jyoM unakI ruci bar3hane Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-6 lagI, tyoM-tyoM adhyAtmajJAna kI mAdakatA una para chAne lgii| unakA hRdaya adhyAtma-jJAna se sarAbora ho gyaa| ve vicAra karane lage ki AgamoM meM zrutajJAna kI jyoti kI spaSTa jhalaka hai, phira jagat ke loga AgamoM kI upAsanA ke dvArA jJAna-jyoti kyoM nahIM prApta karate ? spRhA-tyAga evaM dhyAna-magnatA : jyoM-jyoM aAnandaghanajI meM jJAna kI abhivRddhi hotI gaI, tyoM-tyoM ve gRhastha kI spRhA se dUra rahane lge| ve nahIM cAhate the ki unake saMyamajIvana para koI doSa lge| ve apanI kriyAoM ko niyamita karate the| ve Avazyaka kriyA karane ke pazcAt zAstra-paThana, manana, smaraNa evaM pRcchA Adi meM apanA samaya vyatIta krte| paMcAcAra pAlane ke sambandha meM unakI dRr3ha zraddhA thii| ve guru ke pUrNa anuzAsana meM rahate the| apanA adhikatama samaya ve dhyAna meM vyatIta karate the| ve apanI AtmA kA dhyAna karate aura isa prakAra pratidina vairAgya-dhyAna-dazA meM vRddhi hone lgii| vyAkhyAna para pratibandha nahIM : . ___ eka bAra ve gujarAta ke kisI zahara meM paryuSaNa kA vyAkhyAna de rahe the| usa zahara meM niyama thA ki seTha ke Ane ke pazcAt hI vyAkhyAna prArambha hotA thaa| zrotAoM kI bhIr3a laga gaI ho to bhI seTha ke Agamana kI pratIkSA karanI par3atI thii| zrImad aAnandaghanajI ne kalpasUtra kA pravacana prArambha kiyA to seTha kI mAtA bolI-"merA putra na pAye taba taka pravacana prArambha nahIM hogaa|" seTha ko bulAne ke lie vyakti ko bhejA, para ve Ane meM vilamba karate rhe| isa para AnandaghanajI ne vicAra kiyA ki zrAvakoM ke pratibandha ke kAraNa AgamoM se viruddha calanA ucita nahIM hai| ve socane lage - "mAtA-pitA Adi ke pratibandha se chUTa kara Atma-kalyANArtha maiM dIkSita huA aura yahA~ pAkara AgamoM kI AjJA ke viruddha gRhasthoM kI suvidhA kA dhyAna rakhanA zAstraviruddha hai| seTha ko burA lage to lage aura vaha cAhe vasati-dAna na de, apanA upAzraya saMbhAla kara rakhe, maiM to AgamoM kI AjJAnusAra hI kArya kruuNgaa|" aisA dRr3ha saMkalpa karake unhoMne kalpasUtra kA paThana prArambha kara diyaa| - seTha atyanta krodhita hue| ve kahane lage--"Apane pravacana prArambha karake ThIka nahIM kiyaa|" zrImad AnandaghanajI ne kahA, "maiM to AgamoM Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-jhAMkI-7 kI AjJAnusAra sAdhu-dharma kA pAlana karatA huuN| maiM Apa jaise durAgrahI vyaktiyoM ke pratibandha se apanA cAritra khUTI para nahIM TA~ga sktaa|" seTha bAra-bAra kahate rahe ki mere upAzraya meM to mere kathanAnusAra hI vyAkhyAna prArambha hogA, anyathA Apako isa upAzraya meM nahIM ThaharanA caahie| zrImad AnandaghanajI ko seTha ke UTapaTAMga zabda cubha gaye, ataH ve rajoharaNa, muhapatti, colapaTTa, tarpanI, pAtra Adi alpa upadhi rakha kara gA~va-gA~va vihAra karane lage aura rAtri ke samaya gA~va ke bAhara zmasAna meM athavA kisI zUnya yakSa-mandira Adi meM par3e rhte| kahIM sthAna nahIM milatA to kisI phakkar3a ko mar3hI meM hI ekAnta meM par3e rahate / ve apane mana meM kisI nindaka ke prati na to dvaSa rakhate the aura na kisI vandaka ke prati rAMga rakhate the| ve ekalavihArI ke rUpa meM vicaraNa karate rhe| kucha loga kahate the ki ve sAdhu-veSa chor3a kara ghUmate the, parantu yaha bAta asatya hai| kahIM bhI aisA koI pramANa nahIM hai ki unhoMne sAdhu-veSa kA tyAga kara diyA. ho| kaI mahAtmAoM kA kathana hai ki ve sAdhu-veSa meM hI vicarate the| paMnyAsa zrI dayAvimalajI vayovRddha the| unhoMne bhI batAyA thA ki ve gA~va ke bAhara guphAoM meM adhika rahate the, parantu rahate the sAdhu-veSa meM hii| unake roma-roma meM jainadharma ke prati aMTUTa zraddhA thii| eka bAra tapAgaccha ke zrI vijayaprabha sUri vihAra karate-karate mer3atA ke samIpa eka gA~va meM aAnandaghanajI se mile| AnandaghanajI ne unako vandana kiyaa| vijayaprabhasUri ne zrImad prAnandaghanajI ko eka vastra pror3hA kara kahA, "Apa apane prAtma-dhyAna meM nitya pravRtta rheN|" zrI vijayaprabhasUri zrI AnandaghanajI kI saralatA, tyAga evaM vairAgya-dazA dekhakara aMtyanta prasanna hue| zrI prAnandaghanajI ne paMca mahAvratoM kI ArAdhanA karane ke lie dIkSA grahaNa kI thI aura mRtyu paryanta ve sAdhu veSa meM rhe| ve nitya jaina dharma kI pArAdhanA karane meM tatpara rahate the aura sAta naya, saptabhaMgI, cAra nikSepa evaM nau tattvoM ke viziSTa jJAtA the| prAnandaghana ke rUpa meM khyAti aura unakA adhyAtma-jJAna : .. unakA dokSA nAma to lAbhAnandajI thA, parantu jaba unakI. AtmadazA meM vRddhi hone lagI aura ve AtmAnanda meM tanmaya rahane lage taba loga unheM prAnandaghana kahane lge| phira to ve svayaM bhI apanA nAma Anandaghana hI batAne lge| jaba unake pAsa manuSya Ate taba ve unheM Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-8 AtmA se sambandhita upadeza dete the aura adhyAtma jJAna kA avirala pravAha karate the taba jaina evaM ajaina saba unheM adhyAtmajJAnI sAdhu kahate the| jo-jo vyakti unake samparka meM Ate the, unheM hI unake agAdha adhyAtmajJAna kA patA lagatA thaa| ve apanI nirbhayatA kI parIkSA karane ke lie gA~va ke bAhara sthita zmasAna meM rAtri ke samaya dhyAna-magna rahate the| ve bhUta, pizAca, DAkinI, zAkinI aura vaitAla Adi se kadApi bhayabhIta nahIM hote the, balki unake dhyAna ke prabhAva se bhUta-pizAca unako koI upadrava nahIM kara sakate the| ve do-do dina, tIna-tIna dina pazcAt bhikSA grahaNa karate the arthAt kSudhA-nivAraNArtha, saMyama-sAdhanArtha tathA deha kI rakSArtha AhAra-pAnI grahaNa karate the| yazovijayajI kA adhyAtma pravacana : Agama-jJAtA evaM jana-zAsana ke ananya hIre upAdhyAya zrI yazovijayajI vihAra karate-karate aAbU paaye| usa samaya ve eka khyAti prApta evaM bahuzruta santa mAne jAte the| unhoMne sunA thA ki AnandaghanajI adhyAtma-jJAna ke prabuddha vidvAn haiN| AnandaghanajI ne bhI yazovijayajI kI vidvattA kI prazaMsA sunI thii| ve unako usa pradeza meM pAyA hayA jAnakara unase milane kI icchA se akele nikala par3e aura upAzraya meM sAdhuoM ke madhya baiTha gye| yatiyoM ke sAtha baiThane se upAdhyAyajI ne unheM pahacAnA nhiiN| yazovijayajI ne adhyAtma jJAnaviSayaka prabhAvazAlI pravacana kiyA, jisakA sAdhu-sAdhviyoM, zrAvaka tathA zrAvikAoM para itanA gaharA prabhAva par3A ki ve saba Dolane lge| jaba upAdhyAyajI kI dRSTi una jIrNa veSadhArI sAdhu para par3I to unhoMne unameM koI parivartana nahIM paayaa| isa para ve bole, 'are, vRddha sAdhu ! tumhAre palle kucha par3A athavA nahIM ?' AnandaghanajI ne uttara diyA-'ApazrI zAstroM meM adhika dakSa pratIta hote haiN|" isa uttara se unheM patA laga gayA ki yaha koI jJAnI hai| upAdhyAyajI ko jJAta huA ki yaha prAnandaghana hai| isa para unhoMne AnandaghanajI ko mAnapUrvaka usa zloka kI vyAkhyA karane ko kahA, jisakI vyAkhyA ve svayaM kara rahe the| unake atyanta prAgraha se prAnandaghanajI ne zloka kI vyAkhyA prArambha kI ora vaha vyAkhyA tIna ghaMTe taka clii| zrI AnandaghanajI ke vyAkhyA sambandhI pravacana se zrotA mugdha ho gye| svayaM upAdhyAyajI bhI mugdha ho gye| unhoMne aAnandaghanajI kI stuti kI, kyoMki hIre kI parIkSA jauharI hI kara sakatA hai| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-jhA~kI-6 prAnandaghanajI ekAnta meM ekAkI rahakara sAdhanA, bhakti meM lIna rahanA cAhate the| ve logoM ke adhika samparka meM AnA nahIM cAhate the| ve AbU parvata kI guphAoM meM nivAsa karane lage aura Atma-samAdhi meM sahaja sukha kA upabhoga karane lge| ve rAga-dveSa se dUra rahane ke lie prAkRtika saundarya meM jahA~ bhAvanA zAnta rahe, aise sthAna para Antarika citta kI sthiratA jJAna-dazA, dhyAna-dazA prApta karane ke lie rahanA cAhate the| unhoMne janma, jarA, mRtyu, deha Adi ke prati mamatva evaM bhaya ko atyanta zithila kara diyA thaa| aisI dhyAna-dazA ke kAraNa unheM bAhya kA bhAna nahIM thaa| zrI yazovijayajI kI stuti svarUpa racita aSTapadI : zrI AnandaghanajI ne bhI upAdhyAya zrI yazovijayajI ke guNoM ke prati rAga ke kAraNa apane hRdaya ke udgAroM ke rUpa meM unakI 'aSTapadI' kI racanA kI thii| ukta aSTapadI upalabdha nahIM hai parantu bIjApura (gujarAta) nivAsI zA sUracanda sarUpacanda kA kathana hai ki unhoMne saMvat 1645 meM sUrata meM aSTapadI par3hI hai, jisameM upAdhyAyajI ke guNoM kA varNana hai| .. zrImad AnandaghanajI evaM upAdhyAya zrI yazovijayajI meM pragAr3ha prama thA, jisakA pramANa nimnalikhita pada hai niraMjana yAra mohe kaise mileMge ?? nirNjn0|| dUra dekhU maiM dariyA DUMgara, U~ce bAdara nIce jamoyutale / niraMjana0 // 1 // dharatI meM gaDutA na pichAnu, agni sahU~ to merI dehI jle| niraMjana0 // 2 // aAnandaghana kahe jasa suno bAtAM, ye hI mile to merI pherI Tale / niraMjana0 // 3 // bhAvArtha-yogirAja AnandaghanajI kahate haiM ki karma rUpI aJjana se rahita paramAtmArUpa zuddha mitra kA milApa mujhe kaba hogA ? nirAkAra paramAtmA kI prApti mujhe kaise hogI? maiM dUra dekhatA hU~ to sAgara tathA parvata dRSTigocara hote haiM aura yadi gagana meM Upara dekhatA hU~ to bAdala dRSTigocara hote haiM aura nIce dekhatA hU~ to dharAtala dRSTigocara hotA hai, parantu niraMjana paramAtmA kI prApti nahIM hotI, arUpI paramAtma-svarUpa kA milApa nahIM hotaa| maiM kyA upAya karUM ki Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-10 mujhe niraMjana mitra kA milApa ho ? yadi maiM dharatI meM praviSTa hokara dekhatA hU~ to vahA~ bhI mujhe niraMjana paramAtmA ke darzana nahIM hote| kucha vyakti mitra kI prApti ke lie paMcAgni-sAdhanA karate haiN| yadi maiM agni ko sahatA hU~ to merI deha jalatI hai| maiM aneka kaSTa sahana karatA hU~, phira bhI mujhe niraMjana yAra kA milApa nahIM hotaa| ataH paMcAgnisAdhanA bhI upayogI pratIta nahIM hotii| to phira maiM kyA upAya karU~ ki jisase niraMjana paramAtmA-mitra kI prApti ho? AtmA kI AtmA ke rUpa meM sthiti hone ko niraMjana yAra kA milApa kahA jAtA hai| prAnandaghanajI mahArAja kaha rahe haiM ki he yazovijayajI mahArAz2a.! Apa merI bAta suneN| niraMjana yAra kA milApa hone se hI merA bhava-bhramaNa kA pherA ttlegaa| samasta vastuoM kI prApti kI jA sakatI hai, parantu niraMjana paramAtma pada kI prApti honA atyanta durlabha hai| niraMjana yAra ke milApa ke lie to anubhava jJAna kI AvazyakatA hai| usakA milApa hue binA sthiratA nahIM ho sktii| zrI AnandaghanajI apane mitra yazovijayajI ko kaha rahe haiM ki rAga-dveSa kA pUrNataH nAza hue binA niraMjana,, nirAkAra, jyotisvarUpa paramAtmA kA AvirbhAva nahIM hotaa| AtmA kA dharma sacamuca AtmA meM samAviSTa hai| AtmA ke dharma kI prApti ke lie samAdhi lene kI AvazyakatA nahIM hai| AtmA kI paramAtma-dazA hone ke pazcAt janma, jarA, mRtyu ke kaSTa nahIM rhte| zrImad AnandaghanajI ne nirAkAra prabhu kA dhyAna karane kI amuka aMza meM yogyatA prApta kI thii| isa kAraNa hI ve niraMjana yAra ke viraha ke udgAra prakaTa kara ske| unhoMne jIvita samAdhi lene kA khaNDana kiyA hai| nirAkAra paramAtmA kI prApti ke lie agni meM deha ko bhasma karane kI koI AvazyakatA nahIM hai| deha jala jAne se koI karma nahIM jala jaate| zrImad AnandaghanajI ne paramAtmA ko apanA mitra kahakara unakI prApti kI kAmanA kI hai| nirAkAra paramAtmA ko mitra kahane se pUrva unakA mitra banane ke lie svayaM meM kitane guNa pAye haiM unakA yadi vicAra kiyA jAye to svayaM ke adhikAra kA jJAna hotA hai aura paramAtmA kA mitra banane se kyA lAbha hai yaha bhI jJAta ho jAtA hai| hama jisake mitra bananA cAhate haiM usake samAna guNa hameM apane bhItara prakaTa karane caahie| paramAtmA ko mitra ke rUpa meM sambodhana karane se pUrva yadi unheM pahacAna nahIM sake to unakI mitratA kevala nAma mAtra kI mAnanI caahie| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-jhA~kI-11 zrImad prAvandaghanajI ne niraMjana siddha paramAtmA ko mitra ke rUpa meM sambodhita kiyA hai| sacamuca unameM paramAtmA se mitratA karane kI yogyatA thI, isI kAraNa unake hRdaya se niraMjana mitra ke viraha ke udgAra nikale haiN| durdhyAna haTAye binA paramAtmA ke sudhyAna meM sthiratA nahIM paatii| AdhyAtmika jJAna-rasa hI amRta-rasa hai jisakA pAna jJAnI hI kara sakate haiN| ve apane udgAroM ke dvArA anya manuSyoM ko lAbhAnvita kara sakate haiN| jJAniyoM ke antara meM sarvasva kA samAveza ho jAtA hai| unake agAdha jJAna ko koI nApa nahIM sktaa| dhyAna se hI samasta duHkhoM kA kSaya hotA hai| ataH kusaMgati kA tyAga karake jJAna, darzana, cAritra guNa se yukta prAtmA kA nitya dhyAna karanA caahie| dhyAna kA vAstavika adhikAra to tyAgI evaM paMca mahAvratadhArI munivaroM ko hai| mAna, pUjA evaM dhana kI AzA se rahita tathA AgamoM ke anurUpa calane vAle zAnta munivara zubha-dhyAnI bana sakate haiN| ataH bhavya jIvoM ko dhyAna kI prApti ke lie adhyAtma-jJAnI sadguruoM evaM zAstroM kI nirantara upAsanA karanI caahie| dhyAna meM ucca dazA : tatpazcAt yogirAja zrI AnandaghanajI AbU parvata kI kandarAoM, maMDalAcala giri kI kandarAoM, siddhAcala, talAjA, giranAra, IDara, tAraMgA Adi nirjana sthAnoM meM rahakara dhyAna-lIna rahane lge| usa samaya AbU parvata kI kandarAoM meM aneka phakkar3a nivAsa karate the, jinameM kaI to viziSTa yogI the| ve samaya-samaya para zrImad AnandaghanajI se milate the aura unase mitratA karate the| zrImad unake sAtha anubhavoM evaM vicAroM kA AdAna-pradAna karake unheM vItarAga dharma kA upadeza dekara prAnanda-rasa ke prati rasika banAte the| usa samaya yoga kI dhyAna-dazA meM rAtri ke samaya kabhI-kabhI unake pAsa sA~pa pAkara par3e rhte| zrImad ke ahiMsA pariNAma kI pratiSThA ke kAraNa ve hiMsaka evaM viSaile prANI unheM tanika bhI kaSTa nahIM dete the| kabhI-kabhI to AnandaghanajI kI guphA ke bAhara siMha Akara kuttoM kI taraha baiThe rahate the| rAtri ke samaya siMhoM kI dahAr3a mAtra se kAyaroM ke hRdaya dahala uThate the, aise parvata-zikharoM para ve dhyAna-lIna hokara apanI deha taka kA bhAna bhUla kara Ananda meM Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya-12 tallIna ho jAte the| ve siMha bhI yogirAja ko koI hAni nahIM pahu~cAte the, kyoMki zrImad ne apane tapobala se svayaM meM aisI Atma-zakti vikasita kara lI thii| dhyAna evaM yoga se unameM aneka labdhiyA~ utpanna ho gaI thiiN| prathama jaina pada-racayitA: ___ zrI prAnandaghanajI ke samaya meM bhajanoM kI prathA cala cukI thii| mIrAbAI, kabIra tathA tulasIdAsa Adi ke padoM tathA bhajanoM kA mAravAr3a aura gujarAta meM bhI pracAra ho gayA thaa| isa kAraNa janoM meM bhI padaracanA kA krama calA aura padoM ko gAne kI ora bhI logoM kI ruci bddh'ii| zrImad ne sumati evaM kumati ke mAdhyama se adhyAtma ke aise sundara padoM kI racanA kI, jinheM gAkara logoM ke prAnanda meM vRddhi hone lgii| zrImada ke padoM meM bhASA kI sajIva jhalaka dRSTigocara hotI hai| jaina zvetAmbaroM meM pada-paddhati se hRdayodgAroM ko bhASA ke mAdhyama se bAhara nikAlane kA prArambha zrImad prAnandaghanajI ne kiyaa| inakA anukaraNa zrImad yazovijayajI upAdhyAya, zrI vinayavijayajI upAdhyAya tathA zrI jJAnasAgarajI Adi ne kiyA aura taba se padoM kI racanA hotI rahI hai| jinAjJAnusAra dharmopadeza : pratyeka gaccha ke sAdhu 'apane gaccha meM dharma hai aura hamArA gaccha hI vAstava meM AgamoM ke anusAra, jinAjJA ke anurUpa cala rahA hai'--yaha kahakara anya gacchoM meM doSa batAkara apane gaccha kA pratipAdana karate the| aisI dazA dekhakara aneka zrAvaka saMzaya meM par3a gaye aura kisI sacce jJAnI kI zodha karane lge| katipaya jainoM ko pratIta huA ki zrI AnandaghanajI ko gaccha kA koI pakSapAta nahIM hai| jainAgamoM evaM aneka suvihita AcAryoM ke granthoM kA unhoMne paThana kiyA hai| ataH unake pAsa jAkara hama spaSTIkaraNa kareM ki vartamAna meM prAmANika gItArtha vaktA kauna hai ? ve zrImad ke pAsa Aye aura unhoMne yahI prazna puuchaa| zrImad AnandaghanajI ne zrAvakoM ko kahA, "vartamAna samaya meM upAdhyAya zrI yazovijayajI samasta siddhAntoM ke jJAtA evaM upadezaka haiN| unakI vyavahAra evaM nizcaya meM samAna dRSTi pahu~catI hai| ataH Apa loga unakA pravacana zravaNa karake spaSTIkaraNa kro|" Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana - jhA~kI - 13 isa prakAra zrImad bAla- jIvoM ko yogya guru kI sUcanA dete the aura apane zuddha dharma ke dhyAna meM upayogI rahate the / zrImad ke paricaya se yazovijayajI upAdhyAya kI uttara avasthA adhyAtma jJAna kI ramaraNatA meM evaM adhyAtma-jJAna kI pustakoM ke lekhana meM vyatIta huI / satI banane vAlI strI ko pratibodha : 1 eka bAra zrImad jaba mer3atA meM the, taba eka seTha kI yuvA putrI vidhavA ho gaI / vaha apane pati kI citA meM jala marane ke lie tatpara huI / usakA satItva udvelita ho utthaa| vaha satI nArI ke bheSa meM mer3atA se bAhara nikalI / usa samaya zrImad AnandaghanajI gA~va ke bAhara zmazAna kI tarapha eka sthAna para baiThe hue the I satI hone ke lie tatpara seTha kI putrI vahA~ se nikalI | zrImad zrAnandaghanajI ke mana meM use upadeza dene kI icchA huI / ve usa strI ke pAsa gaye aura kahane lage ki tU apane pati ko pahacAne binA kisake sAtha jala marane rahI hai ? strI ne uttara diyA- "mere pati ko jalAne ke jA rahA hai / usakI Aja hI mRtyu huI hai / ataH maiM citA meM usakA AliMgana karane ke lie usake pIche jA rahI hU~ / " AnandaghanajI ne use kahA - " putrI ! terA prItama deha hai athavA deha meM sthita AtmA hai ? deha ko prItama samajha kara usase prAliMgana karane ke lie jA rahI hai to yaha anucita hai, kyoMki deha to jar3a hai, nazvara hai / deha kisI kI nahIM hotI / ataH deha ko to prItama nahIM mAnA jA sakatA / yadi tU AtmA ko prItama (svAmI) mAnatI hai to vaha zrAtmA to apane karmAnusAra para-bhava meM calA gayA / aba batA tU kisakA AliMgana karegI / " kA prayatna kara lie le jAyA seTha - putrI bolI - "maiM strI hU~ aura merA pati devaloka meM gayA hai, ataH maiM usake sAtha citA meM jala kara apane pati ke pAsa jAUMgI / " isa prakAra ke praznottaroM ke dvArA zrImad zrAnandaghanajI ne usa seTha - putrI ko samajhAyA ki hamArI AtmA paramAtmA hai / RSabhadeva bhagavAna ko svAmI rUpa mAna kara unakI sevA karanI cAhie aura unhoMne svaracita caubIsI kA prathama stavana lalakArA - "RSabha jinezvara prItama mAharo re, aura na cAhU~ re kanta / " Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 14 stavana evaM upadeza sunakara seTha-putrI ke jJAna cakSu khula gaye aura usakI bhrAnti naSTa hone se deha bhasma karane kA usakA 'sat' Tala gayA / vaha unakI ananya zrAvikA bana gaI aura zrImad ke AdhyAtmika jJAna kA pracAra karane lagI / caubIsI ke sambandha meM kiMvadantI : zrImad racita caubIsI ke sambandha meM kiMvadantI hai ki ve eka bAra zatru jaya para jinezvara bhagavAna ke darzanArtha gaye the / unake pIche upAdhyAya zrI yazovijayajI evaM zrI jJAnavimala sUri do munivara gaye / usa samaya zrI AnandaghanajI eka jinAlaya meM bhAva -stavanA meM lIna ho gaye / ve donoM munivara chipa kara unakI caubIsI kA zravaNa karane lage aura yAda rakhate rahe / AnandaghanajI ne zrI RSabhadeva se lagA kara zrI neminAtha taka bAIsa tIrthaMkaroM kI stavanA kI / itane meM unhoMne acAnaka pIche dekhA to una donoM munivaroM ko dekha liyA / isase unake udgAra nikalane banda ho gaye aura ve vahA~ se cale gaye, jisase zrI pArzvanAtha tathA mahAvIra svAmI ke stavanoM kI racanA nahIM ho sakI / upAdhyAyajI. meM itanA sAmarthya thA ki eka hajAra zloka zrvaraMga karake ve unheM jyoM ke tyoM smaraNa rakha sakate the / AnandaghanajI Azu kavi hone ke kAraNa eka sAtha bAIsa stavanoM kI racanA kara sake, isameM koI Azcarya nahIM hai / isa sambandha meM saccAI to yaha hai ki zrImad AnandaghanajI jahA~-jahA~ vicarate gaye, vahA~ unake antara meM bhagavAna kI bhakti ke jo vicAra uThe, unheM ve prakaTa karate gaye aura bhinna-bhinna jinezvara paramAtmA ke stavanoM kI racanA karate-karate caubIsI kI racanA kara dI / zrImad zrAnandaghanajI ke sAtha zrImad jJAnavimala sUri ke sambandha : aThArahavIM zatAbdI ke jaina kaviyoM meM zrImad jJAnavimala sUri atyanta vikhyAta haiM / unhoMne rAsA, caubIsI, stutiyA~, sajjhAya, devavandana tathA zrI siddhAcalajI ke aneka stavanoM Adi kI racanA kI hai / zrI jJAnavimala sUrijI yogAbhyAsa meM atyanta pravINa the I pATana meM upAzraya ke samIpastha nIma ke eka vRkSa ko sarakArI sipAhI girA rahe the / ve kisI bhI taraha rukane ko taiyAra nahIM the / zrImad jJAnavimala sUri ne camatkAra batA kara nIma kI rakSA kI thii| inake zrAvaka nemIdAsa the / vi. saMvat 1766 meM caita zuklA paMcamI ke dina dhyAnamAlA banAI hai jisameM nemIdAsa ne likhA hai Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana - jhA~kI - 15 mAsamadhuujjvalapakhe / saMvat rasaRtumunIzazobhita paMcamI divase cittavikase, lahI lIlA jima mukhe / / 1 / / zrIjJAnavimalasUri gurukRpA lahI tAsa vacana zrAdhAra / ema racI nemidAse vratadhAra / / 2 // dhyAnamAlA zrI jJAnavimala sUri ne zrImad zrAnandaghanajI ko pUjya mAnakara unake samparka meM raha kara adhyAtma-jJAna prApta kiyA thA / usa yuga meM zrI jJAnavimala sUri, zrI yazovijayajI upAdhyAya evaM zrI satyavijayajI ina tInoM kA puruSArtha adhika thA / ina tInoM kI tripuTI mAnI jAtI thI / zrI jJAnavimala sUri kA zrImad AnandaghanajI ke prati pratyanta rAga thA / aThArahavIM zatAbdI ke mahAn munivaroM kA bhI zrI zrAnandaghanajI ke prati pragAr3ha rAga thA / pratimA - pUjA kI mAnyatA : zrImad AnandaghanajI adhyAtmajJAnI the / ve pratimA pUjA mAnate the jise ve AgamoM ke AdhAra para siddha karake batAte the / sAkAra kA dhyAna karane ke pazcAt hI hama meM nirAkAra dhyAna kI yogyatA utpanna hotI hai / zrI zrAnandaghanajI madhyastha tathA adhyAtmajJAnI hone ke sAtha vairAgI, tyAgI evaM satya - bhASI the / ataH unake prati anya dharmAvalambI loga bhI vizvAsa rakhate the / zrImad zrAnandaghanajI ne zrI suvidhinAtha bhagavAna ke stavana meM zAstroM ke AdhAra para pratimA-pUjana vidhi spaSTa kI hai suvidhi jiraNesara pAya namI ne, zubhakaraNI ema kIje re / pratigharaNo ulaTa aMgadharI ne, praha uThI pUjIje re // 1 // 'uparyukta stavana meM Age jAkara aSTaprakArI pUjA zrAdi kA vidhAna batAyA hai / zrImad zrAnandaghanajI kI utkaTa viraha vedanA : unhoMne apane prabhu, prItama ko pAne ke lie viraha ke prazru bahAye the / viraha ke azru bahAnA hI unakI sAdhanA thii| prItama kI yAda Ate hI unhoMne avirala A~sU bahAye the, phUTa-phUTakara rudana kiyA thA, parantu vaha ruMdana kisI nirAdhAra saMsArI kA na hokara Atma-pratiSThita yogI kA thA, kAyara kA na hokara eka mahAn zUra-vIra kA thA / unheM kabhI jIvana meM aisA bhI pratIta hunA hogA ki 'RSabha' ke binA, aba to maiM Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 16 eka pala bhI jIvita nahIM raha sakUMgA aura unake antara se udgAra nikale - "zrAnandaghana prabhu vadya viyoge kima jIve madhumehI / " viraha kI itanI utkaTa vedanA prakRti bhI sahana nahIM kara sakatI / use bhI vahA~ parAjita honA par3atA hai, parAjaya svIkAra karanI par3atI hai / unake udgAra the - "he prabho ! jisa prakAra madhumeha kA rogI vaidya kI sahAyatA ke binA jIvita nahIM raha sakatA, usI prakAra maiM bhI tere binA aba jIvita nahIM raha pAU~gA / " zrAnandaghana ke isa eka A~sU ko samhAlane kI zakti sampUrNa prakRti ke rAjataMtra meM bhI nahIM thI / unakA rudana dekhakara svayaM prakRti bhI kA~pa uThI hogI aura usane zrImad ko chAtI se lagA liyA hogA / jIvana kI kaThora dharA para calane vAloM ko patA hai ki prItama kI yAda meM kitane prA~sU bahAne par3ate haiM, kitanA nAka ragar3anA par3atA hai, apanI haDDiyoM aura mAMsa ko sukhAnA par3atA hai ? unakA praNaya-saMvedana atyanta pracaNDa thA / 'RSabha' zabda bolate samaya unakA svara kA~patA hogA, unakI deha meM tharatharAhaTa hotI hogI, chipa-chipa kara sisakane ke kAraNa unakA sira evaM sInA hila uThatA hogA / videza gaye pati kI yAda meM koI navor3hA virahiNI jitane A~sU bahAtI hai, usase adhika A~sU prAnandaghanajI ne bahAye hoMge, kyoMki unakA prItama videza meM nahIM thA, vaha to unake antara kI gaharAI meM kahIM kho gayA thA / vaha sazarIrI nahIM thA, azarIrI thA / mana ko vaza meM karane para bala : zrImad zrAnandaghanajI ne kahA, "mana ko vaza meM karane para hI mukti zIghra prApta hotI hai| zubha-azubha adhyavasAyoM kA kAraNa mana hI hai kyoMki -- 'mana eva manuSyANAM kAraNaM bandhamokSayoH ' mana meM hone vAle rAgAdi adhyavasAya yadi Tala jAyeM to AtmA paramAtma-svarUpa bana jAye / mana ko vaza meM karane ke lie ve nitya ke abhyAsa karate the / isa prakAra kA bhAva unhoMne bhagavAna zrI kunthunAtha stavana meM vyakta kiyA hai / gahana viSayoM evaM zAstroM kA adhyayana karanA sarala hai, parantu mana ko vaza meM karanA kaThina hai / mithyA prakSepa : kahate haiM ki eka seTha kI patnI ko AnandaghanajI ne satI hone se Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-jhAMkI-17 rokA thaa| vaha strI unake pAsa jJAna upArjana karane ke lie AyA karatI thii| yaha bAta mAravAr3a ke eka gA~va kI hai| vaha strI adhika samaya zrImad AnandaghanajI ke pAsa rahakara adhyAtma-jJAna kA anubhava prApta karatI thI aura AtmA ko ucca dazA meM le jAne kA prayatna karatI thii| kucha vighna-santoSI vyaktiyoM ne aphavAha phailA dI ki zrImad kA seTha kI patnI ke sAtha galata sambandha hai| zrImad to ucca koTi ke puruSa the, ataH unhoMne isa para koI dhyAna nahIM diyaa| kucha vyakti unheM pAkhaNDI, dhUrta prAdi kahakara unakI chavi ko dhUmila karanA cAhate the, to bhI AnandaghanajI unakA burA nahIM mAnate the| ve to Atma-guNoM ko prAtma-sAkSI se sevana karake mokSa prApta karanA cAhate the| rAjA kI putriyoM ko pratibodha : - kahate haiM ki prAnandaghanajI eka bAra mAravAr3a ke mer3atA gA~va meM athavA anya kisI gA~va meM gye| vahA~ ke rAjA kI do putriyA~ kucha samaya pUrva hI vidhavA ho gaI thiiN| ataH ve pratidina rudana kiyA karatI thiiN| rAjA ne unakA zoka dUra karake unheM sAntvanA dene ke aneka upAya kiye, parantu una putriyoM kA zoka dUra nahIM huaa| rAjA ne AnandaghanajI ko unakA zoka dUra karane ke lie nivedana kiyaa| zrImad ne saMsAra kI asAratA samajhA kara unheM prAtma-svarUpa samajhAyA, jisase unakA zoka Tala gayA aura ve dharma kI ora unmukha huiiN| tatpazcAt ve prAnandaghanajI ke pAsa adhika Ane lagI aura unakI sevA karane lgiiN| durjana manuSyoM ne aphavAha phailAI ki zrImad kA una rAjaputriyoM ke sAtha galata sambandha hai| bAta gA~va-gA~va phaila gii| anta meM rAjA ne bhI bAta sunii| isa bAta kA gupta rUpa se patA lagAne ke lie rAjA tathA gA~va ke anya prAgevAna vahA~ gye| usa samaya AnandaghanajI ne unheM adbhuta upadeza diyA aura agni meM donoM hAtha rakhakara camatkAra batAyA jisase logoM ko zaMkA dUra ho gaI aura unake cAritra ke prati unheM dRr3ha vizvAsa ho gyaa| rAjA ne unase kSamA-yAcanA kii| isa kiMvadantI meM kitanI saccAI hai, yaha to pAThakagaNa svayaM nirNaya kreN| durjanoM kI cAla : - prAnandaghanajI adhyAtma-jJAna kA upadeza dete the| ataH ekAnta kriyA ke anuyAyI sAdhuoM ne aisA upadeza diyA ki zrImad nizcayavAdI Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-18 haiN| ataH unheM koI upAzrayoM meM Thaharane na deM aura koI jaina unake pAsa upadeza sunane ke lie na jaaye| kucha sthAnoM para bAla-jIvoM para * isakA prabhAva par3A, jisase una sthAnoM para unheM upAzrayoM meM Thaharane taka nahIM diyA gyaa| AnandaghanajI yatra-tatra maThoM Adi meM Thahara kara apanA cAritra pAlana karate rhe| jo-jo pariSaha Aye unheM ve sahana karate rhe| prAnandaghanajI kI nirbhayatA : . ve svabhAva se praphullita mana ke the| ve jIvana meM nirbhayatA kI ora agrasara hote gye| ve jainazAstra-sammata dhyAna-dazA meM bhaya-mukta bane praviSTa hote the aura ghanaghora jaMgaloM meM nivAsa karate the| ve itane nirbhIka ho gaye the ki siMhoM kI guphAoM meM tathA anya hiMsaka prANiyoM kI guphAoM meM nivAsa karate the| ve aMdherI rAtri meM zmasAna meM kAussaggadhyAna karate the| deha kA mamatva chUTane para hI nirbhIkatA pAtI hai| ve loka-nindA kI tanika bhI paravAha nahIM karate the| ve to Atma-sAkSI se vItarAga vacanoM kI ArAdhanA meM sadA tatpara rahate the| kucha ajJAnI loga unheM satAte the, para ve una para karuNA-bhAva rakhakara hI apanI AtmA ko ucca banAte the| unake samparka se lAbhAnvita : zrImad AnandaghanajI ke samparka se upAdhyAya yazovijayajI tathA zrI satyavijayajI paMnyAsa Adi adhyAtma-jJAna se atyanta lAbhAnvita hue| unake samparka se unake zAnta vicAroM kA una para uttama prabhAva par3atA thaa| unake sambandha meM viruddha vicAra vAle vyakti bhI jaba unake samparka meM pAye to apanI bhUla ke lie pazcAtApa karate aura zrImad AnandaghanajI ke bhakta bana jAte the| unake vairAgyamaya zabdoM kA prabhAva unake pAsa pAne vAloM para par3e binA nahIM rahatA thaa| prAnandaghanajI jaina-zAstroM evaM siddhAntoM ke AdhAra para hI upadeza dete the| unake upadeza kA lAbha lene vAle adhikAMza ucca koTi ke jIva the| jagat ke logoM ke prati unakI beparavAhI : zrImad aAnandaghanajI sadA Atmika vicAroM meM lIna rahate the| ve to AdhyAtmika pada gA-gAkara apanI dhuna meM masta rahate the| ve mAnate the ki Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-jhAMkI-16 'mujhe to kAma Izvara se, jagat rUThe to rUThana de|' loga unake sambandha meM kyA kahate haiM, isa para ve tanika bhI dhyAna nahIM dete the| unakA to lakSya thA-mukti kI aaraadhnaa| ve to apane virodhiyoM evaM nindakoM ko bhI kahate ki Atma-kalyANa kro| maiM viparIta vicAra vAloM kI bAtoM kA kaba taka uttara detA rhuuNgaa| manuSyajanma logoM kI prazaMsA pAne ke lie nahIM hai, AtmA ke zuddha dharma meM ramaNa karane ke lie manuSya-janma hai| prAtma-kalyANa ke abhilASiyoM ko apane guNoM kI ora dhyAna denA caahie| zAsana ke prati unakA rAga : zrImad AnandaghanajI ke hRdaya meM jina-zAsana ke prati ananya rAga thaa| zAsana ke prati agAdha prema ke kAraNa hI unhoMne zrImad yazovijayajI upAdhyAya ko zAsana-sevA ke lie protsAhita kiyA thaa| zrImad AnandaghanajI jaina-zAsana kI sevA ke lie uttama vicAroM ke bhaNDAra the / pratIta hotA hai ki unakA paricaya hone ke pazcAt hI upAdhyAya zrI yazovijayajI ne adhyAtma granthoM kI racanA kii| apanI Antarika preraNA se hI zrImad ne caubIsI, bahottarI Adi kA praNayana karake jainazAsana kI ananya sevA kI hai, jisakA Aja jaina evaM ajaina sabhI loga lAbha le rahe haiN| zAsana-sevA ke prati prema ke kAraNa hI unhoMne paMnyAsa zrI satyavijayaz2I ko kriyoddhAra meM sahAyatA kI thii| AnandaghanajI kI prakRti evaM svabhAva : ve prakRti se sarala-svabhAvI evaM milanasAra the| unake cehare para gambhIratA ke sAtha madhuratA rahatI thii| ve pratyeka paMtha ke anuyAyiyoM ke sAtha binA kisI prakAra ke bhedabhAva ke adhyAtma kI carcA karate the, jisake kAraNa unake pAsa ajaina bhI umar3ate rahate the| jainoM kI apekSA ajaina unakA adhika sammAna karate the aura unake prati zraddhA-bhakti rakhate the| ve mata-sahiSNu the| unake samparka se sabhI Agantuka prasanna rahate the| ve kadApi kisI ke sAtha kalaha karanA nahIM cAhate the| unako dekhate hI pratIta hotA thA ki ve koI vairAgI santa, mahAtmA haiN| ve dayAlu evaM satya-vaktA the| satya bAta kahane ke kAraNa yadi koI Apatti AtI to ve use ha~sate-ha~sate sahana karate the aura tanika bhI bhayabhIta nahIM hote the| ve masta tabiyata ke alhar3a yogI the| ve na to kisI kI nindA karanA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-20 athavA sunanA cAhate the aura na apanI prazaMsA sunane meM unheM koI ruci thii| prAnandaghanajI ke jIvana kI pramukha vizeSatAeM: unakA Ananda Thosa thA, jisake sAtha pahAr3a bhI yadi TakarAye to cUrNa-cUrNa ho jaaye| unakA Ananda janma, jarA, mRtyu ko bhI tor3a DAlane vAlA thaa| yahI kAraNa thA ki mRtyu bhI vahA~ mahotsava svarUpa thii| AnandaghanajI kI sUkSma bhASA hama saMsAriyoM kI nahIM hai| unake bhAva hamArI taMga galiyoM meM samAviSTa hone vAle nahIM haiN| unakI virATa bhAvanA philmI gIta guna-gunAne vAloM ke lie samajha pAnA kaThina hai, duSkara hai| unake padoM ko samajhane ke lie kisI adhyAtma-jJAnI kA mArga-darzana anivArya hai| unakI racanA ko samajhane ke lie jJAna vimalasUrijI jaise jJAniyoM kI TippaNI evaM TIkA kI AvazyakatA rahatI hai, anyathA aparipakva janasamUha ke palle kucha nahIM par3a sktaa| isIlie to zrI jJAnavimalasUrijI ne apanI TIkA meM kahA hai prAzaya prAnandaghana taNo re, ati gambhIra udAra / bAlaka bAhu pasArI jima kahe udaSi vistAra // AnandaghanajI prAnanda meM hI ghule-mile rahate the| ve cAroM ora se Ananda se hI ghire rahate the| unake roma-roma se niSkAsita hone vAle prasveda meM, nAsikA dvArA lI jAne vAlI unakI prANavAyu meM, unake netroM meM, nAka meM, muTThI meM aura pA~voM ke talavoM meM Ananda-hI-pAnanda vyApta thaa| ve svayaM aAnanda kI pratimUtti the| unakI thAha pAnA atyanta duSkara thaa| anubhava kI cAbI ke binA zrImad AnandaghanajI ke prAsAda meM bhalA kauna praviSTa ho sakatA thaa| unake prAsAda meM praviSTa hone kI cAbI kevala zrI jJAnavimalasUrijI ke pAsa thii| prAnandaghanajI ne apane padoM kI racanA anya vyaktiyoM ke lie nahIM kI thii| ve to apanI mauja meM gAte gaye aura unake hoThoM para padoM kI racanA hotI gii| unake stavanoM, padoM Adi kI unhoMne racanA nahIM kii| unakA to anAyAsa sRjana ho gyaa| Ananda kI umiyA~ uThane ke sAtha unake hoTha khula gaye, unakA mana-mayUra nAca uThA aura unakI kRtiyoM kA sRjana ho gyaa| isa kAraNa hI jana-sAdhAraNa pacA na sake, aisA bahuta-kucha unakI racanAoM meM hai| isa kAraNa loka-kalyANArtha Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-jhA~kI-21 bhagavAna mahAvIra kA stavana maMjUSA meM banda kara diyA gayA tAki aparipakva jana-samUha usake artha kA anartha na kara le| kucha samaya pazcAt vaha stavana acAnaka punaH prApta ho gayA, jo grAnandaghana jI kI samasta racanAoM meM unakI eka amUlya racanA mAnA jAtA hai| AnandaghanajI ke lie jo satya hai, vaha hamAre lie asatya hai| unake lie jo zakti-varddhaka hai, vahI hamAre lie viSa hai| AnandaghanajI ko yAcanA karanA pAyA aura yAcanA karake use prApta karanA aayaa| isa kAraNa tIrthaMkara paramAtmA unake lie kalpavRkSa evaM kAma-dhenu bana gye| yadi tIrthaMkara paramAtmA Apake nikaTa hoMge to samasta Rddhi-siddhiyA~ Apake nikaTa rheNgii| samasta sampatti prApta karanI ho to vItarAga ko antara meM Age karo aura anya saba unake pIche kro| unakI sAdhanA ko prAMtarika AkarSaNa se gati milI thii| usameM kisI kA dabAva nahIM thaa| unakI sAdhanA kA pravAha naisargika thaa| agAdha gaharAI meM DubakI lagAtI unakI sAdhanA kA naisargika vega hI unheM lakSya para le gyaa| mujhe to Azcarya hotA hai ki RSabha jinezvara prItama mAharo re gAne vAle ne gAte-gAte aA~suoM kI jhar3I lagA dI, phira bhI prAnandaghanajI ko mahAvideha meM kyoM jAnA par3A? mahAvideha unake pAsa kyoM nahIM pAyA? saccI bhakti meM vaha zakti hai, vaha jAdU hai ki bhakta bhagavAna ke pAsa nahIM jAtA, bhagavAna svayaM cala kara bhakta ke pAsa pAte haiM / sUkSma rUpa meM yadi dekhA jAye to mahAvideha kSetra tathA zrI sImaMdhara svAmI zrI AnandaghanajI ke ghaTa meM Aye / saccI kriyAoM ke sambandha meM zrImad AnandaghanajI ne kahA ki 'jo kriyA karane se hamArA krodha, mAna, mAyA evaM lobha ghaTe; jisa kriyA se hamAre prAta, raudra dhyAna kI vRddhi ho; mana kI azAnti meM vRddhi ho; vaha kriyA saMsAra kI vRddhi karane vAlI hai| vaha saccI kriyA nahIM hai, adhyAtma nahIM hai| saccI kriyA vaha hai jo AtmA ke aprakaTa guNoM ko prakaTa kare, hamAre prazAnta mana ko zAnti pradAna kare aura nirbala antara ko puSTa kre| 'jo AtmA kI ananta zaktiyoM ko jIvana meM gatizIla kare vahI adhyAtma hai|' saccA adhyAtma pahacAnane kI cAbI yogirAja zrI AnandaghanajI ne hameM pradAna kI hai| AnandaghanajI mahArAja ne vikAsa kI bhUmikA batAI hai ki pahale svapna, tatpazcAt saMkalpa, phira sAdhanA aura anta meM sAkSAtkAra hogaa| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya- 22 zrImad zrAnandaghanajI evaM yazovijayajI kI tulanA : zrImad AnandaghanajI eka uccakoTi ke santa the, jabaki upAdhyAya zrI yazovijayajI jina - zAsana ke rakSaka the / zrImad zrAnandaghanajI gaccha nizrA ke binA rahate the, jabaki upAdhyAyajI gaccha kI nizrA meM rahakara jaina - zAsana kI prabhAvanA karate the, phira bhI ve Atma-kalyANa karate the / zrImad yazovijayajI ne jainadharma kI rakSA karane ke lie kaThora parizrama kiyA thA aura saMskRta meM eka sau ATha granthoM kI racanA kI thI / jaina zAsana kI prabhAvanA ke lie unhoMne prabala puruSArtha kiyA thA aura jIvana samarpita karane meM koI kamI nahIM rakhI thI / upAdhyAyajI kA kArya anya koI vyakti kara nahIM sakatA thA / upAdhyAyajI kI kArya karane kI dizA bhinna thI aura zrImad zrAnandaghanajI kI kArya karane kI dizA bhinna thI / upAdhyAya zrI yazovijayajI ne jaina zvetAmbaroM kI jo sevA kI, vaisI sevA koI anya nahIM kara sakA / upAdhyAyajI ko apane sAdhunoM kI ora se bhI bahuta adhika sahana karanA par3A thaa| zrImad zrAnandaghana jI ne adhyAtma mArga khulA karake zAnta rasa kI saritA pravAhita kI / adhyAtma batAne vAle to aneka mila jAte haiM, parantu adhyAtma kI pratimUrti bana kara adhyAtma rasa pravAhita karane kA sAmarthya to usa zatAbdI meM zrI AnandaghanajI ke atirikta anya kisI meM dekhA nahIM gayA / nivRtti ke mArga meM AnandaghanajI ke samAna usa kAla meM anya koI nahIM thA / adhyAtma-jJAna meM prAnandaghanajI ke samAna adhyAtma - rasika anya koI muni nahIM thA / zrImad zrAnandaghanajI ne jo camatkAra batAye, vaise camatkAra batAne vAlA usa zatAbdI meM anya koI nahIM thA / tyAgI, vairAgI tathA deha ke prati mamatA kA parityAga karake vana evaM kandarAoM meM nivAsa karane vAle unakI jitanI prazaMsA kareM, utanI kama hai / una para vighnaM santoSiyoM ne kitane Aropa aura kalaMka lagAye parantu una kSamAzIla mahApuruSa ne cehare para bala taka nahIM Ane diyA / jina zAsana kI prabhAvanA karane ke lie unhoMne anya sAdhunoM ko jo amUlya parAmarza diyA vaha sadA smaraNa rakhane yogya hai / adhyAtma jJAna ke pracAraka, prasAraka evaM uddhAraka ke rUpa meM jina - zAsana meM unakA nAma cirasthAyI rahegA / aThArahavIM zatAbdI meM adhyAtma-jJAna ke utpreraka ke rUpa meM hama zrImad zrAnandaghanajI, upAdhyAya zrI yazovijayajI, zrImad satyavijayajI, zrImad vinayavijayajI upAdhyAya tathA zrImad jJAnavimalasUri Adi mahAn santapuruSoM ko bhUla nahIM sakate / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-jhAMkI-23 zrImad prAnandaghanajI kI AtmA jAgRta thii| unake upadeza zrotAoM evaM pAThakoM ke hRdaya meM gaharAI meM paha~ca kara unheM jJAna kI garimA samajhAne ke lie sakSama the| zrImad yazovijayajI ne jaina-zAsana kI sevA karake jo upakAra kiyA hai use kadApi vismRta nahIM kiyA jA sktaa| unake dvArA racita granthoM se sadA bodha milatA rhegaa| zrImad aAnandaghanajI ne adhyAtma-padoM kI racanA karake atyanta upakAra kiyaa| zrImad prAnandaghanajI ke vairAgya kA prakAra : zrImad aAnandaghanajI meM uttama koTi kA vairAgya thaa| zAstroM meM vairAgya ke tIna.bheda batAye gaye haiM--- (1) duHkhagabhita vairAgya, (2) mohagabhita vairAgya aura (3) jJAnabhita vairAgya / zrImad prAnandaghanajI meM jJAnagarbhita vairAgya thaa| unakI vRddhAvasthA : __ AnandaghanajI ne vRddhAvasthA meM vanoM meM rahanA chor3a kara mer3atA meM nivAsa karanA prArambha kiyA aura ve Atma-dhyAna meM jIvana yApana karane lge| jJAna-pipAsu bhaktoM ne unakI atyanta sevA kii| mer3atA meM ve jisa upAzraya meM nivAsa karate the, vaha upAzraya unake svayaM ke nAma se jAnA jAtA thaa| Aja bhI. usake khaNDahara dRSTigocara hote haiN| mer3atA meM caurAsI gacchoM ke upAzraya the / unake samaya ke prAcAryagaNa : ___ zrImad AnandaghanajI kA janma satrahavIM zatAbdI meM huA mAnA jAtA hai| inakA janma upAdhyAya zrI yazovijayajI se pahale huA honA caahie| inake janma ke samaya prAcArya zrI hIrasUrIzvarajI the aura unake dokSita hone ke samaya zrI devasUrijI, zrI tilakasUrijI, zrI prAnandasUri jI, zrI rAjasAgara sUrijI, zrI vijayasiMha sUrijI, zrI vijayaprabhasUrijI aura zrI ratnasUrijI Adi prAcArya the| isase pratIta hotA hai ki inakA samparka aneka prAcAryoM se huA hogaa| unakI sthiratA evaM antima upadeza : ___zrI AnandaghanajI meM jaba taka zakti thI, taba taka to ve gA~voM tathA nagaroM se bAhara guphAoM, kandarAmoM Adi meM nivAsa karate rahe aura vRddhAvasthA prAne para evaM ghuTanoM kI zakti kSINa hone para ve mer3atA ke eka Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-24 upAzraya meM nivAsa karate rhe| upAzraya meM rahakara ve ekAnta meM dhyAnalIna rahate the| ve deha meM phira bhI deha se rahita niHsaMga dazA kA anubhava karate the| unakA antima upadeza thA- "saMsAra meM moha jIta kara zuddhatA prApta kreN| saMsAra meM koI amara rahane vAlA nahIM hai| aneka cakravartI bhI Akara cale gye| yadi ananta saMsAra kA pAra pAnA ho to vItarAga ke vacanoM kA avalamba leN| rAga-dveSa rUpI zatruoM se mukta hokara prAtmapradezoM meM ramaNa karanA hI mokSa kA mArga hai| mUni-veSa pahana kara moha ke adhIna kadApi nahIM honA caahie| sarvajJoM ne jo mokSa kA mArga batAyA hai, vaha rAga-dvoSa se rahita mArga hai| usako hI aMgIkAra kreN| aisI tIvra vairAgya-dazA dhAraNa kareM ki saMsAra meM punaH punaH janma na lenA pdd'e| rAga Adi doSoM kA tyAga hI vAstavika tyAga hai| saMsAra meM nivRtti hI zAnti kA mArga hai| kisI ke avaguNoM para dhyAna na deN| sAdhu bana kara sadguNoM meM pravRtta honA hI jJAna-prApti kA sAra hai| pramAda ke vazIbhUta hone vAle jIva apanI AtmA ko samartha nahIM banA paate| jisa prakAra kI pravRtti karane se rAga-dveSa ghaTatA ho aura prAtmA meM zAnti evaM Ananda prAdi sadguNoM kI utpatti hotI ho, vaisI pravRtti karanI caahie|" bhaktoM ko isa prakAra kA upadeza dekara unhoMne prAtma-dhyAna meM citta lagAyA aura nazvara evaM audArika deha kA parityAga kiyaa| unakI pArthiva deha kA mahotsava pUrvaka agni saMskAra kiyA gyaa| bhaktajana zokAkula ho ge| unakI racanAe~ hameM unakA smaraNa karAtI hai| saMsAra meM unakI racanAoM ne unheM amaratva pradAna kiyaa| zrImad prAnandaghanajI kA mer3atA meM svargavAsa : unakA dehAnta mer3atA meM huA pratIta hotA hai, kyoMki vahA~ unake nAma kI eka prAcIna deharI hai| ukta deharI kA unakI smRti meM unake bhaktoM ne nirmANa kiyA thA, jo Aja bhI vidyamAna hai| adhyAtma-jJAna ke premI ukta deharI ke darzanArtha mer3atA jAte haiN| unake sambandha meM logoM kA mata hai ki ve mahAvideha ke kSetra meM utpanna hue haiM aura kevalajJAna prApta karake muktipada prApta kreNge| ve apanI adhyAtma-dazA tathA jJAnabhita vairAgya ke kAraNa tIsare bhava meM mukti prApta kareMge, isameM koI pAzcarya kI bAta nahIM hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-jhAMkI-25 unakI bhakti : - ve vItarAga paramAtmA kI bhakti ke prati samarpita the| AtmA kI upAsanA kI ora unakA vizeSa dhyAna thaa| ve prati-pala bhagavad bhakti meM tanmaya rahA karate the| tatkAlIna mAravAr3a Adi meM mIrAbAI ke bhajanoM ke prabhAva se rAdhA-kRSNa kA vizeSa pracAra thaa| zrImad aAnandaghanajI ne bhI usa kAla kI mAMga ke anusAra AtmA ko kRSNa, sumati ko rAdhA tathA kumati ko kubjA kI upamA dekara aneka prakAra se prAtma-prabhu kA guNa-gAna kiyA hai| tatkAlIna sthiti : zrImad AnandaghanajI ke samaya meM AgamoM ke jJAtA vidvAn the, jo anya darzanoM ke vidvAnoM ke sAtha zAstrArtha karane meM pIche nahIM haTate the| usa samaya gaccha-bheda joroM para thA jisase prAcAryoM evaM muniyoM meM phUTa, IrSyA tathA kriyA kI zithilatA thii| adhyAtma-jJAna ke prati logoM meM vizeSa ruci nahIM thii| usa samaya zvetAmbara jainoM meM prAyaH ekatA kA prabhAva thA, parantu dharma ke prati logoM meM pUrNa zraddhA thii| prAcAryoM kA prabhAva to adhika thA, parantu utsavoM Adi ke ADambaroM ke kAraNa loga vairAgI sAdhuMoM kI ora adhika AkRSTa the| aThArahavIM zatAbdI jJAnodaya se yukta thiiN| prAnandaghanajI kI jIvanI se sambandhita do anya pustakeM : mAnandaghanajI se sambandhita vizeSa vRttAnta upalabdha nahIM haiN| zrImad buddhisAgara sUrijI, zrI motIcanda giradhArIlAla kApar3iyA Adi lekhakoM ne jo sAmagrI unheM prApta huI, use apane granthoM meM lipibaddha kiyA hai| yaha ullekha karanA Avazyaka hai ki zrI AnandaghanajI ke sambandha meM gujarAtI meM do svatantra pustakeM bhI prakAzita haI haiN| lagabhaga 60-70 varSa pUrva zrI dhIrajalAla TokarazI dvArA prakAzita 'bAla-granthAvalI' meM AnandaghanajI se sambandhita eka choTI pustaka bhI hai / bambaI ke eka lekhaka sva. zrI vasantalAla kAntilAla ne zrI AnandaghanajI para eka svatantra pustaka 'mahAyogI Anandaghana' ke nAma se prakAzita kii| ukta pustaka meM 104 pRSTha haiN| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-26 viziSTa paricaya : adhyAtma sAdhanA kI prakharatA ke kAraNa ve lAbhAnanda se Anandaghana ho gye| unameM adhyAtma-yoga evaM bhakti kA sundara yoga thaa| koI bhI adhyAtma-yogI vItarAga se achatA nahIM raha sktaa| vaha kisI sAmpradAyikatA meM bhI nahIM ulajha sktaa| AnandaghanajI meM ukta donoM vizeSatAeM thiiN| ve apanI racanAoM ke mAdhyama se jaina paramparA ke eka pratinidhi ke rUpa meM sAmane Ate haiN| ve adhyAtma-paramparA ke bhI pratinidhi haiN| apanI isa viziSTa kSamatA ke kAraNa hI upAdhyAya zrI yazovijayajI jaise mahAn pratibhAzAlI vidvAn bhI asAdhAraNaM rUpa se prabhAvita hue| muni zrI jinavijayajI kA abhiprAya : muni zrI jinavijayajI ke abhiprAya ke anusAra prAnandaghanajI jaina yati the| aise yati ajaina sAdhu-muniyoM ke samparka meM Ate, unakA paraspara satsaMga hotaa| ataH yatiyoM kA samasta dharmoM ke prati samabhAva hotA thaa| ve apanI dhArmika bhAvanAoM ko saMkIrNatA ke dAyare meM na rakha kara apane Asa-pAsa ke samAja meM tathA anya dharmAvalambiyoM meM bhI phailAte the| itanA hI nahIM parantu ve anya dharmAvalambiyoM kI bhAvanAoM ko bhI samabhAva se samajhane kA prayAsa karate the| isI kAraNa se jo bAteM apane dharma meM nahIM hotI thI, ve bhI yati-samAja ke vyavahAra meM dRSTigocara hotI thiiN| kabhI-kabhI jaina muni (yati) zakti-pUjA karate hue bhI dRSTigocara hote the| aise muniyoM kA dRSTikoNa vyApaka hotA thaa| sUphI, dAdUpaMthI, kabIra-paMthI tathA nAnaka-paMthI saba sAtha baiThate aura eka-dUsare ke vicAroM, bhAvanAoM tathA anubhavoM kA AdAna-pradAna krte| isa kAraNa unakI racanAoM meM unakI chAyA avazya A jAtI thii| kabhI-kabhI yati, cAraNa, bhATa Adi sammilita hote aura bhaMga pIne kA kAryakrama bhI bntaa| ina logoM kI maNDalI meM Ane vAle yati ko ve 'prAiye gurAMsA' kahakara sammAna dete| ___ muni zrI jinavijayajI kA abhiprAya thA ki usa samaya ke yati nirantara vihAra karate the| ve eka varSAvAsa saurASTra meM karate to dUsarA varSAvAsa gujarAta meM karate aura tIsarA varSAvAsa phira rAjasthAna ke kisI nagara athavA gA~va meM krte| isa prakAra ke vihAra ke kAraNa vibhinna kSetroM kI bhASA ke zabdoM kA unakI racanAoM meM prayukta honA svAbhAvika Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana-jhAMkI-27 thaa| AnandaghanajI aise ho kisI yati ke ziSya hoNge| unhoMne usa samaya ke rahasyavAdI saMtoM kA sahavAsa kiyA thA aura masta jIvana jiyA thaa| unakA vihAra-kSetra : jaina sAdhu vibhinna sthAnoM para varSAvAsa karate haiM aura tatpazcAt ve nirantara vihAra (bhramaNa) karate rahate haiN| zrImad AnandaghanajI ne kina-kina pradezoM meM vihAra kiyA hogA? kahA~-kahA~ varSAvAsa kiye hoMge? isakA vivaraNa upalabdha nahIM hai| unake stavanoM, padoM Adi meM bhI sthaloM kA koI ullekha nahIM hai| ataH unake vihAra-kSetra ke sambandha meM koI Thosa pramANa nahIM milte| mAnA jAtA hai ki unakA svargavAsa mer3atA meM huA thaa| ataH gujarAta, rAjasthAna aura braja unakA vihAra-kSetra pratIta hotA hai| zrI agaracandajI nAhaTA kA mAnanA hai ki AnandaghanajI kA vihAra adhika lambA nahIM hai| jIvana ke antima dinoM meM ve nizcita rUpa se mer3atA meM the| zrI agaracandajI nAhaTA ne to mer3atA (rAjasthAna) ko hI unakI janma-bhUmi mAnA hai, parantu isakA . koI nizcita pramANa upalabdha nahIM hai| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) pada evaM stavana . prAtma-jJAna kI dhuna meM ramaNa karane vAle sAdhaka ko adbhuta, anubhUti hotI rahatI hai| ukta anubhUti jaba zabdoM meM prakaTa hotI hai, taba usake itane svarUpa hote haiM ki use eka hI vyakti ke antara kA AviSkAra mAnane kI icchA nahIM hotii| Anandaghana jI ke stavanoM meM gahana siddhAntoM kA bodha, mArmika zAstra-dRSTi evaM yogAnubhava barabasa hamArA dhyAna AkarSita karate haiM, jabaki unake padoM meM bhAvonmukhaM vANI, aura vidyut kI taraha antara se adbhuta anubhUti prApta hotI hai| stavanoM meM prAnandaghanajI jaina-zAstra sammata yogavANI kA Alekhana karate haiN| padoM meM unhoMne kahA veda na jAna', kateba na jAna, jAnana lakSaNa chndaa| . tArakavAda vivAda na jAna, na jAna kavi phandA // ... (prAnandaghana granthAvalI pada-10) padoM meM bhakti evaM vairAgya kA nirbhara bahatA hai / stavanoM meM anubhavI bhakta evaM zAstra-sAtA kI vANI hai to padoM meM kavi kI vANI hai / stavanoM kI bhASA jainatva kA colA dhAraNa kiye hue hai to padoM meM prema-lakSaNA bhakti ke udgAra sunAI dete haiN| stavanoM meM prAtma-jJAna-viSayaka vicAra haiM, to padoM meM hRdaya se nikalane vAle AnandAnubhUti ke udgAra haiM / niSkarSa yaha hai ki prAnandadhanajI ke pada stavanoM kI tulanA meM uccakoTi ke haiN| zrI AnandaghanajI ke stavanoM kA sthAna jaina paramparA meM gauravamaya hai, to unake pada kabIra, narasI bhagata evaM mIrAbAI ke padoM se kisI prakAra kama nahIM haiN| stavanoM kI bhASA gujarAtI prAvaraNa se yukta hai, jabaki padoM kI chaTA rAjasthAnI bhASA se yukta hai| __ stavanoM tathA padoM kI bhinnatA ke kAraNa prazna utpanna hotA hai ki zrI AnandaghanajI ne pahale stavanoM kI racanA kI athavA padoM kI ? isa sambandha meM AcArya zrI buddhisAgara sUrIzvarajI, muni zrI jina vijayajI evaM zrI agaracandajI nAhaTA kA mata hai ki prathama stavanoM kI tathA tatpazcAt padoM kI racanA kI gaI, jabaki zrI motIcanda giradharalAla kApar3iyA kA mata hai ki prathama padoM kI racanA huI, tatpazcAt stavanoM kI racanA huii| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pada evaM stavana-29 zrI jinavijayajI muni kA kathana hai ki prAnandaghana caubIsI meM prArambhika jJAna kI jhalaka hai, parantu tatpazcAt vyApaka dRSTikoNa kI jhalaka unake padoM meM dRSTigocara hotI hai| yahI nirNaya ucita pratIta hotA hai| zrI agaracandajI nAhaTA ne bhI mAnA hai ki stavana adhyAtma-jJAna kI prAthAmika dazA ke dyotaka haiM tathA pada paripakvatA ke dyotaka pratIta hote haiM / padoM meM ve sAmpradAyikatA se Upara uThe hue dikhAI dete haiN| zrI kApar3iyA jI kA mata hai ki zrImad prAnandaghanajI ne prathama padoM kI racanA kI aura tatpazcAt stavanoM kii| stavanoM kI bhASA, vicArapraur3hatA evaM apUrNa rahe hue stavanoM ko dhyAna meM liyA jAye to yaha bAta satya ThaharatI hai| unakI mAnyatA hai ki AnandaghanajI kI mUla bhASA rAjasthAnI thI, ataH bhASA kI dRSTi se pada atyanta sauSThava-yukta haiM aura uttara avasthA meM racita stavanoM meM gujarAtI bhASA kA puTa hai| stavanoM meM padoM ke samAna saMvarI huI bhASA nahIM hai| inake padoM kA koI krama pratIta nahIM hotaa| vibhinna pratiyoM meM padoM kA krama bhinna hai kyoMki zrI AnandaghanajI ke hAtha kI likhI huI koI prati to upalabdha hI nahIM hai| ataH jisako jitane pada kaNThastha rahe utane usa krama meM likha liye gye| anya kaviyoM ke pada bhI AnandaghanajI ke padoM meM sammilita ho gaye haiM, jisase krama barAbara nahIM raha paayaa| zrImad AnandaghanajI ke pada rAjasthAnI bhASA meM haiM parantu stavanoM meM gujarAtI kA puTa A gayA hai| bhASA kI dRSTi se rAjasthAnI unakI mAtR-bhASA hone ke kAraNa padoM meM ve saphala rahe kyoMki mAtR-bhASA para vyakti kA adhikAra rahatA hai| stavanoM kI bhASA bhI mUlataH to rAjasthAnI hI hai parantu bAda meM gujarAta, saurASTra prAdi meM vihAra karane se bhASA meM gujarAtI ke zabda A gaye pratIta hote haiN| stavana uttara avasthA meM likhe gaye, jisakA eka pramANa yaha bhI hai ki unake bAIsa stavana upalabdha haiN| sAmAnyatayA to koI bhI stavanaracayitA caubIsI pUrNa karanA cAhegA, apUrNa kyoM rahane degA? kadAcit caubIsI pUrNa karate-karate unakA svargavAsa ho gayA ho aura do stavana zeSa raha gaye hoN| aisA bhI ho sakatA hai ki koI pada stavanoM kI racanA karate-karate vicAra A jAne se madhya meM bhI likha liyA gayA ho| ataH nirNaya yahI ho sakatA hai ki inake adhikAMza pada pUrva jIvana meM racita haiM aura stavana uttara jIvana meM racita pratIta hote haiN| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya-30 _ 'prAnandaghana bohattarI' ke nAma se zrImad prAnandaghanajI ke pada vikhyAta haiM, jisase jJAta hotA hai ki AnandaghanajI ne 72 padoM kI racanA kI hogI, parantu zrImad aAnandaghanajI ne bAIsa stavanoM kI racanA kI, phira bhI use 'mAnandaghana caubIsI' ke nAma se jAnA jAtA hai| isa prakAra 'prAnandaghana bohattarI' nAma bhI bAda meM diyA huA ho sakatA hai| hastalikhita pratiyoM meM bhinna-bhinna pada-saMkhyA hai, parantu unameM anya kaviyoM ke pada tathA kisI ajJAta kavi dvArA prAnandaghana jI ke nAma para lagAye gaye pada bhI aneka haiM, jaise 'aba hama amara bhaye na mareMge' pada prAgarA nivAsI zrI dyAnatarAyajI kA mAnA jAtA hai tathA 'avadhU vairAMga beTA z2AyA', 'avadhU so jogI guru merA', aura 'taja mana kumatA kuTila ko saMga' pada kramazaH banArasIdAsa, kabIra aura sUradAsa ke haiN| isI prakAra jaina kavi bhUdharadAsa, Anandaghana, paMkaja, devendra evaM sukhAnanda nAmaka kaviyoM kI racanAe~ Anandaghana ke nAma se laga gaI pratIta hotI haiN| 'Anandaghana granthAvalI' ke pada saMkhyA 101 kA racayitA zrImad aAnandaghanajI ko mAnA gayA hai, jabaki ukta pada 'kabIra' kA hai jo 'kabIra granthAvalI' meM pRSTha saMkhyA 166 para 321 vA~ pada hai| 'pAnandaghana" ke nAma se kula 121 pada milate haiM, jinameM se kauna se pada anya kaviyoM dvArA racita haiM, yaha nirNaya nahIM ho pAyA hai| prAnandaghana granthAvalI meM zrI umarAvacanda jaragaDa evaM zrI mehatAbacanda khAreDa ne saMzodhana karake isake 73 pada alaga nikAle haiM jo zrImad AnandaghanajI ke batAye haiN| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI ( bhAvArtha sahita ) (1) rAga-velAvala kyA sove uTha jAga bAure / aMjali jala jyU Ayu ghaTata hai, deta pahoriyA~ ghariya ghAu re // - kyA0 // 1 // indra candra nAgiMda muniMda cale, kauna rAjA patisAha rAu re / bhramata-bhramata bhava jaladhi pAI ke, bhagavaMta bhagati subhAva nAu re / / . kyA0 / / 2 / / kahA vilaMba kare aba bAure, tari bhava-jala-nidhi pAra pAu re / prAnandaghana cetanamaya mUrati, suddha 'niraMjana deva dhyAu re / / __ kyA0 // 3 // bhAvArtha-are bhole mUrkha mAnava ! tU moha-nidrA meM kyA par3A hai ? uTha jAgrata ho jaa| terA AyuSya aMjali meM bhare pAnI ke samAna ghaTa rahA hai / paharedAra ghar3iyAla para Takore mAra-mAra kara tujhe saceta kara rahA hai| isa prakAra ghar3iyAla para coTa lagAte-lagAte usa sthAna para ghAva sA dRSTigocara hone laga gayA hai, parantu tere hRdaya para koI prabhAva nahIM huA hai| tU saceta kyoM nahIM ho rahA ? bItA huA AyuSya kadApi lauTa kara nahIM aayegaa| cintAmaNi ratna se bhI durlabha manuSya-bhava tujhe prApta huA hai| moha-nIMda meM aisA amUlya mAnava-janma naSTa karanA ucita nahIM hai| prataH he cetana ! jAgrata ho jA, saceta ho jaa| devatAoM ke rAjA indra, jyotiSa-cakra ke svAmI candra, nAgaloka ke svAmI dharaNendra aura muniyoM ke svAmI tIrthaMkara bhagavAna bhI isa deha kA tyAga karake cale gaye to rAjA, bAdazAha aura zAha tathA cakravartI kI bAta hI kyA hai arthAt indra evaM tIrthaMkara jaisoM kI deha bhI prAyuSya kA kSaya hone Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandadhanajI evaM unakA kAvya-32 para chUTa jAtI hai| mRtyu ke samaya unakA bhI kucha bhI jora nahIM calatA to he bhole mUr3ha ! tU nizcaya samajha ki mRtyu ke sAmane tU kisI ginatI meM nahIM hai / terA bhalA kyA sAmarthya hai ! bhava-sAgara meM paribhramaNa karatekarate manuSya janma meM bhagavAna kI bhakti rUpI svAbhAvika nAva isa bhavasAgara se pAra hone ke lie tujhe prApta huI hai| tU isa nAva kA upayoga karake apane lakSya para phuNc| tU bhava-sAgara se pAra jAne ke lie prabhubhakti rUpI nAva meM kyoM nahIM baiThatA ? are bAvare ! aba tU vilamba kyoM kara rahA hai ? prabhu kI bhakti rUpI nAva se saMsAra-sAgara se pAra lg| jaba tujhe bhava-sAgara ko pAra karane kI sAmagrI prApta huI hai.to phira pramAda kyoM kara rahA hai ? AnandaghanajI kaha rahe haiM ki prAnanda kA ghana jisameM hai aisI zuddha, niraMjana, caitanyamaya, rAga-dveSa rahita deva kA dhyAna kara jisase tU bhI usake samAna bana jAye / ' prabhubhakti se bar3hakara saMsAra-sAgara se pAra pAne kA anya koI sAdhana nahIM hai| ataH AnandaghanajI kahate haiM ki he Atman ! tU prabhu kA smaraNa kara, vilamba mata kr| AyuSya kA koI vizvAsa nahIM hai| jaba cakravartI aura tIrthaMkara bhI nahIM rahe to anya prANiyoM kI kyA bisAta hai ? ataH tU vilamba kiye binA bhagavAna kA smaraNa kara, zuddha Atma-svarUpa kA dhyAna kara tAki tU apanI svAbhAvika sthiti prApta kara ske| (2). rAga-belAvala ekatAlI re ghariyArI bAure, mata ghariya bajAve / nara sira bA~dhata pAgharI, tU kyoM gharIya bajAve // re ghari0 // 1 / / kevala kAla kalA kale, pai tU akala na pAve / akala kalA ghaTa meM gharI, mujha so gharI bhAve ||re ghari0 // 2 // Atama anubhava rasa bharI, yAmeM aura na mAve / prAnandaghana avicala kalA, viralA koI pAve / / re ghari0 // 3 // artha-he ghar3I bajAne vAle pagale ! tU ghar3I mata bajA, terA yaha prayAsa vyartha hai| puruSa to ghar3I ke cauthe bhAga kA nirdeza prApta ho tathA vairAgya kA prabhAva rahe, ataH sira para pagar3I bAMdhate haiM, jisase yaha nirdeza milatA hai ki jagat meM cauthAI (pAva) ghar3I ke jIvana kA bhI bharosA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI-33 nahIM hai| koI svayaM ko amara mata mAna len|| manuSyoM ke sira para kAla ghUmatA hai| vaha manuSyoM ke prAraNa kA apaharaNa karane meM pAva ghar3I kA bhI vilamba nahIM kregaa| ataH cetanA cAho to ceta jaayo| mastaka para pagar3I bA~dhane kA tAtparya hI yaha hai ki vaha hara dama yaha jAnatA hai ki kAla mere sira para hai| isalie he ghar3iyAlI ! tere ghar3iyAla bajAne kA aba koI prayojana nahIM hai| zrImad aAnandaghanajI kahate haiM ki isa jagat meM pAva ghar3I jIne kA bhI bharosA nahIM hai| kauna jAne kisa samaya, kahA~, kaisI sthiti meM prANa cale jAyeMge, yaha bAta manuSya nahIM jAnate / ataH mRtyu se pUrva dharma-pArAdhanA kara lenI caahie| he Atman ! tU saceta ho jaa| he ghar3iyAlI ! tU to mAtra samaya batAne kI hI yukti jAnatA hai, parantu tujhe tanika bhI aisI buddhi nahIM hai jisase tU samaya kA sadupayoga karAne vAlI jJAna-ghar3I ko, jo antara meM hI hai, batA ske| antara meM jo kAla nApane kI akalakalA hai use tU nahIM jAna sktaa| mujhe to AtmA ke jJAnAdi guNoM ko ghar3iyAla priya lagatI hai| yaha ghar3I AtmAnubhava rasa se bharI huI hai| isameM anya koI vijAtIya vastu rAga-dveSa Adi kA samAveza nahIM ho sktaa| ataH yaha antara kI ghar3I hI zreSTha hai| zrI prAnandaghanajI kahate haiM ki antara ke ghar3iyAla meM Ananda kA samUha vyApta hai| bAhya ghar3iyAla meM prAnanda pratIta nahIM hotaa| ataH he ghar3iyAlI! tU bAhya ghar3iyAla chor3a kara antara ko jJAnAdi guNa-yukta ghar3I meM prema rkh| vaha ghar3iyAla anubhavarasa se paripUrNa hai aura ananta Ananda se yukta hai| usakI akalakalA hai| tU. terI sahaja mUla aAnanda rUpa ghar3iyAla ko bjaa| zrImad prAnandaghanajI kahate haiM ki isa acala, abAdhita, aAnandadAyinI ghar3I kI kalA ko koI biralA hI prApta kara sakatA hai| (rAga-bilAvala) jIu jAne merI saphala gharI / suta vanitA dhana yauvana mAto, garbhataNI vedana visarI // jIu0 // 1 // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-34 ati aceta kachu cetata nAhI, pakarI Teka hArila lkrii| Ai acAnaka kAla topacI, gahego jyU nAhara bakarI // jIu0 / / 2 / / supana rAja sAca karI mAcata, rAcata chAMha gagana bdrii| Anandaghana hIro jana chArai, nara mohyo mAyA ka~karo / jIu0 / / 3 / / artha-moha-dRSTi se dekhane vAlA jIva yaha jAmatA hai ki Aja kI ghar3I merI saphala hai| dhana-yauvana pAkara mAnava apanA janma saphala samajhane lagatA hai| vaha garbhAvasthA kI samasta vedanA bhUla kara strI, putra, dhana evaM yauvana meM magna rahatA hai, mana meM prasanna hotA hai aura mAnatA hai ki maiM kitanA sukhI hU~ ? he bhole mAnava ! yaha terI kitanI ajJAna dazA hai| tU atyanta asAvadhAna hai| tanika bhI saceta nahIM hotaa| tUne to hArila pakSI kI lakar3I pakar3ane kI haTha ke samAna moha-mAyA meM race-pace rahane kI Teka pakar3a lI hai| yadi itane meM kAla-topacI pA gayA to jaise-siMha bakarI ko pakar3a letA hai, vaise tujhe dhara dbaayegaa| phira terA koI jora nahIM clegaa| ataH he mAnava ! tU saMsAra meM apanI ghar3I saphala mAnane kI bhUla mata kr| he mUr3hamati ! tU svapna meM prApta hue rAjya ko satya samajha kara usI meM magna ho rahA hai| areM bhole jIva ! tU to AkAza meM chAI huI badalI kI chAyA meM hI prasanna ho rahA hai| kyA tU yaha nahIM jAnatA ki badalI haTa jAne para tujhe punaH sUrya kI pracaNDa garmI sahana karanI par3egI ? ataH tU isa manuSya-janma ko vyartha mata gNvaa| tujhe pUrva puNya ke kAraNa jo dhana, yauvana, kulIna sulakSaNI patnI, prAjJAkArI putra prAdi kA yoga milA hai, usameM mata phuul| AnandaghanajI kahate haiM ki manuSya prAtma-rUpa hIrA chor3a kara mAyA rUpa kaMkarI meM mugdha ho gayA hai| kitanA Azcarya hai ki paramAnanda svarUpa zAzvata-sukha rUpI hIre ko chor3akara mAnava kaMkar3apatthara rUpI mAyA meM masta ho rahA hai| mAyA meM lubdha aise mAnava ko zrImad AnandaghanajI vairAgya-bhAva kI ora unmukha karate hue kahate haiM ki paramAnanda svarUpa hIrA tyAga kara moha-mAyA rUpI kaMkar3a-patthara para mohita ho rahA hai| yaha ThIka nahIM hai| mUrkha mAnava meM hI mAyA rUpa kaMkara ko grahaNa kara le, parantu kaMkara to kaMkara hI hai| . Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 35 ( 4 ) (rAga - AsAvarI ) sAdho bhAI samatA saMga ramIje, avadhU mamatA saMga na kIje // saMpatti nAhi nAhi mamatA meM ramatA mAma sameTe / khATa pATa taji lAkha khaTAU, aMta khAka meM leTe || / / avdhuu.....|| 1 / / dhana dharatI meM gAr3e baurA, dhUri Apa mukha lAve | mUSaka sA~pa hoigo prakhara, tAte alachi kahAve || / / avadhU..... / / 2 / / samatA ratanAgara kI z2AI, anubhava caMda subhAI / kAlakUTa taji bhava meM seNI, prApa amRta le AI / / / / avadhU0. locana caraNa sahasa. caturAnana, inate bahuta zrAnandaghana puruSottama nAyaka, hitakarI kaMTha O... / / 3 / / DarAI / lagAI || / / avdhuu...............|| 4 // artha - he sAdhu puruSo! he sujJa bandhupro ! samatA ke sAtha ramaNa karo, rAga-dveSa kA parityAga karake sama-bhAvI bana jAo / aba mamatA kI saMgati mata kro| he avadhU ! mamatA meM saccI sampatti nahIM hai / strI, putra Adi tathA dhana aura yauvana meM lubdha nahIM honA hai / kyoMki mamatA meM hamArI kisI prakAra kI unnati nahIM hai / isake sAtha ramaNa karane se to apanI Atma- sampatti simaTa kara alpa ho jAtI hai / mamatA kA saMga karane se kAlikha lagatI hai / lAkhoM rupaye tathA svarNa mudrAe~ kamAne vAle apanI ratna jaTita zayyA zraura baiThane ke siMhAsana ko yahIM para chor3a kara cale gaye, anta meM unakI deha kI rAkha ho gaI / ve jisa miTTI meM utpanna hue the usI meM samA gaye / arthAt aneka cakravartI rAjA Adi yahA~ se cale gaye, parantu unakA sAMsArika vaibhava unake sAtha nahIM gayA / meM eka choTe bAlaka se lagAkara vRddha taka samasta manuSyoM ke hRdaya mamatA vyApta hai / manuSyoM kI dRSTi meM malinatA utpanna karane vAlI evaM manuSyoM meM paraspara saMgharSa karAne vAlI mamatA hai / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-36 bhole evaM mUDha manuSya dhana kI surakSA ke lie dhana ko bhUmi meM gAr3ate haiM aura Upara se miTTI DAlate haiN| yaha dhana para miTTI DAlanA nahIM hai, apane hI muha para miTTI DAlanA hai kyoMki jina logoM kI dhana para atyanta Asakti hotI hai, ve hI use bhUmi meM gAr3ate haiN| dRr3ha prAsakti ke kAraNa hI ve mara kara vahIM cUhe athavA sA~pa hote haiM aura aneka duHkha sahana karate haiN| ataH ukta dhana lakSmI nahIM hai, alakSmI hai| yadi vaha lakSmI hotI to sA~pa, mUSaka kA janma kyoM prApta hotA? asalI lakSmI to Atmika guNa haiM, jinase vAstavika sukha prApta hotA hai / vaidika matAnusAra samudra meM se caudaha ratna nikale the| ataH use ratnAkara kahA jAtA hai| aba bhI samudra meM se motI, mUgA Adi ratna nikalate haiM, parantu ina ratnoM se jIva kA Atmika utthAna nahIM ho sktaa| ataH ye dravya-ratna haiN| kSamA, santoSa Adi bhAvaratna manuSya ke hRdaya se prakaTa hote haiN| isalie manuSya kA hRdaya hI bhAva ratnAkara hai| zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki samatA hRdaya rUpI ratnAkara kI putrI hai| anubhava rUpI candramA isakA zreSTha bhAI hai| samatA pAta-raudra dhyAna rUpI halAhala viSa ko tyAga kara zubha pariNAma-dharmazukla rUpI amRta ko svayaM le pAtI hai| ___ samatA kI aisI apUrva zakti hai ki jo viSa kA tyAga karake svayaM amRta kA AkarSaNa karatI hai aura amara-pada prApta karane ke lie amRta kA saMgraha karatI hai, ataH samatA kI jitanI prazaMsA kI jAye utanI kama hai| samatA se do ghar3I meM kevalajJAna prApta kiyA jA sakatA hai| samatA kI prApti hone para anubhava anAyAsa hI A jAtA hai| ___ samatA rUpI lakSmI hajAra netroM vAle, hajAroM caraNoM vAle aura cAra muMha vAle moharUpI rAkSasa ko dekhakara atyanta bhayabhIta ho gaI, arthAt moha rUpI mahArAkSasa jisake krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpI cAra muha haiM, hajAra netra aura pA~va haiM, jinake dvArA vaha samatA kA nAza karatA hai, usako dekhakara samatA bhayabhIta ho jAtI hai| zrI AnandaghanajI kahate haiM ki rAga-dvoSa rahita, prAnandasvarUpa, puruSoM meM zreSTha vItarAga paramAtmA ne premapUrvaka samatA ko gale lagAyA arthAt jo vyakti samatA se sneha rakhate haiM ve hI parama-pada ke adhikArI hote haiN| - samatA se uttama sukha kI prApti hotI hai, isase aneka bhavoM meM saMcita karmoM kA kSaya hotA hai| samatA hI prAtmA kA zuddha dharma hai| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 37 ataH uThate-baiThate, calate aura bAteM karate hue antara meM samatA kA pariNAma rakhanA cAhie / ( 5 ) (rAga - bilAbala ) suhAgaNa jAgI anubhava prIta | nIMda ajJAna anAdi kI, miTa gaI nija rIta || suhA0 11811 ghaTa maMdira dIpaka kiyo, sahaja sujyoti sarUpa / Apa parAI zrApu hI, ThAnata vastu anUpa // suhA0 .... / / 2 / / kahA dikhAvu aura ku, kahA~ samajhAuM bhora / tIra acUka hai prema kA, lAge so rahai Thora / / suhaa0....||3|| nAdaviddho prANa kuM, gine na tRNa mRgaloya | Anandaghana prabhu prema kA, akatha kahAnI koya || suhA0 // 4 // zrartha-zrImad zrAnandaghanajI kahate haiM ki mujhe saubhAgyavatI anubhava prIti jAgrata ho gaI hai / isake jAgrata hone se maiMne anAdikAlIna mohanidrA ( ajJAna rUpI nidrA) kA nAza karake svAbhAvika dazA rUpa nija pariNati graharaNa kara lI hai / aba maiMne zuddha dharma kI rIti grahaNa kara aba maiM zuddha dharma - rIti ke anusAra calUMgA / hai| maiMne hRdaya-mandira meM viveka jJAna rUpa svAbhAvika jyoti yukta dIpaka prajvalita kara diyA hai / jJAna-rUpa dIpaka ke dvArA maiMne apanA tathA para jar3a vastuoM kA bheda mAlUma kara liyA hai / tAtparya yaha hai ki samyaktva prApta hone para heya upAdeya, AtmabhAva evaM jar3a-bhAva kA nirNaya anokhI rIti se svataH hI turanta ho jAtA hai / maiMne apanI vastunoM ko apanA jAna liyA hai aura parara vastunoM ko jJAna- dIpaka se para jAna liyA hai / sahaja jyoti svarUpa yaha AtmA meM dUsaroM ko kaise batAU~ tathA bhole strI-puruSoM evaM dhana meM prAsakta logoM ko kaise samajhAU~ ? yaha saubhAgyavatI anubhava prIti A~khoM se dikhAI nahIM detI tathA vANI ke dvArA isake rUpa kA varNana nahIM kiyA jA sakatA / isa anubhava prIti ke Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad aAnandaghanajI evaM unakA kAvya-38 svAda kA jinhoMne AsvAdana nahIM kiyA hai, aise bhole manuSyoM ko isakA svarUpa kaise samajhAyA jA sakatA hai ? isake lie to yaha kahA jA sakatA hai ki isa anubhava-prIti kA tIra acUka hai, rAmabANa hai, jise yaha tIra laga jAtA hai vaha sthira ho jAtA hai| mujhe anubhava-prema kA bANa laga gayA hai jisase maiM sthira ho gayA hai| jisake yaha tIra laga jAtA hai vaha viSaya-vAsanA meM na jAkara prAtma-dhyAna meM lIna ho jAtA hai, usakA mana bahirAtma bhAva meM nahIM jAtA aura usakI samasta kriyAe~ sahaja bhAva se hotI haiM, use bala-prayoga nahIM karanA pdd'taa| isake lie eka vyAvahArika viSaya-prema kA dRSTAnta dekara batAyA gayA hai ki jisa prakAra nAda para Asakta hirana apane prANoM ko tinake ke samAna bhI nahIM ginatA, usI prakAra prAnanda svarUpa prabhu-prema meM lIna vyakti apane prANoM kI tanika bhI paravAha nahIM krtaa| isa. prabhu-prema kI kathA to akatha hai| ise virale hI jAnate haiN| isI prakAra se jisako anubhava jJAna-prIti lagI hai vaha saMsAra meM kisakI paravAha karegA? svara kI zakti bhI kitanI balavatI hotI hai ki hirana usa para lubdha hokara apane prANoM kI taMnika bhI paravAha nahIM karatA, to phira caitanya sattA to usa svara se anantagunI prabala hai| usa sattA meM samasta vAsanAoM kI bali dekara apanI vRtti kA lIna honA svAbhAvika hai; parantu dhana, parivAra Adi ko mamatA meM phaMse manuSya isa svAbhAvika dazA ko bhI nahIM samajha skte| zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki he cetana ! tere sAtha hue anubhava prema kI koI anirvacanIya kathA hai jisakA varNana kisI anya ke samakSa nahIM kiyA jA sktaa| (rAga-rAmagiri) kyAre mune milase mahAro saMta snehii| . saMta saneho sUrijana pAkhe, rAkhe na dhIraja dehI ||kyaare0....|1| jana-jana Agala antaragatanI, vAtalaDI kahuM kehii| prAnandaghana prabhu vaidya viyoge, kima jIvai madhumehI ?? kyAre / 2 / artha-santa puruSoM kA snehI merA Atma-svAmI aba mujhe kaba milegA? usake binA aba to deha meM nivAsa karane vAle mere prANa bhI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-36 dharya nahIM rakha skte| maiM apane santa-snehI cetana ke binA kaise raha sakatA hU~ ? usake abhAva meM mujhe sampUrNa jagat zUnyavat pratIta hotA hai| aba maiM usakA viraha sahana kara sakU, aisI zakti mujhameM nahIM hai| use milane kI merI utkaTa icchA prati pala bar3hatI hI jA rahI hai| maiM usake binA praceta-sA ho gayA huuN| mujhe palabhara ke lie bhI caina nahIM mila rhaa| aba mujhe mere svAmI se milana kaba hogA? maiM unakI pratIkSA kara rahA huuN| isa prakAra prAnandaghanajI zuddha prema ke udgAroM ke dvArA antara-cetanA kI dazA vyakta karate haiM / / 1 // maiM pratyeka vyakti ke samakSa apane antara kI kitanI bAteM kahU~ ? aba to unake viyoga kI carama dazA kA maiM anubhava kara rahA huuN| aba zuddha cetana ke svarUpa ke atirikta anya kisI bhI vastu kA mujhe smaraNa nahIM hotaa| AnandaghanajI kahate haiM ki aba maiM jIvita nahIM raha sktaa| jisa prakAra madhu-prameha kA rogI vaidya ke binA jIvita nahIM raha sakatA, use vaidya ke upacAra kI nirantara AvazyakatA rahatI hai; usI prakAra se maiM bhI apane aAnanda-svarUpa Atma-svAmI ke binA kaise jIvita raha sakatA hU~? maiM kyA karU ? merA yaha jIvana vyartha hai| Atma-svarUpa prApta karane kI merI utkaTa abhilASA hai / / 2 / / (7) (rAga-rAmagiri) jagata guru merA, maiM jagata kA ceraa| miTa gayA vAda-vivAda kA gherA / / jagata0 / / 1 / / guru ke ghara meM navanidhi sArA, cele ke ghara meM nipaTa aMdhArA / guru ke ghara saba jarita jarAyA, cele ko maDhiyA meM chappara chAyA / // jagata0 / / 2 / / guru mohi mAre zabada ko lAThI, cele kI mati aparAdhanI naatthii| guru ke ghara kA marama na pAyA, akatha kahAnI Anandaghana mAyA / / jagata0 / / 3 / / artha--zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki yaha saMsAra sadguNoM kI zAlA hai| yahA~ se aneka guraNa grahaNa karane yogya haiN| jJAnAmata kA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-40 pAna karAne vAle guru saMsAra meM paMca mahAvratoM kA pAlana karate hue vicaraNa karate haiN| caturvidha saMgha bhI saMsAra meM utpanna hotA hai| tIrthakara bhI saMsAra meM utpanna hote haiN| ataH yaha saMsAra aneka guNavAna puruSoM kA sthAna hone ke kAraNa yahA~ se aneka sadguNa prApta kiye jA sakate haiN| yahA~ se nitya mujhe kucha-na-kucha zikSA prApta hotI rahatI hai| ataH sampUrNa saMsAra ko maiM apanA guru mAnatA hU~ aura svayaM ko usakA ziSya mAnatA huuN| saMsAra meM se aneka prakAra ke guNa grahaNa kiye jA sakate haiM aura apane doSoM kA parityAga kiyA jA sakatA hai| ataH saMsAra ko guru mAnakara usase guNa grahaNa karate hue adhyAtma kI apekSA vAda-vivAda athavA tarka-vitarka kI samasta paridhi hI samApta ho jAtI hai // 1 // jagat rUpI guru ke ghara meM saba prakAra kI RddhiyA~, siddhiyA~ aura nau nidhiyAM haiN| yaha sadguNoM tathA vividha jJAna kA bhaNDAraM hai, yahA~ kisI prakAra kA prabhAva nahIM hai| parantu mujha ziSya kI kuTiyA meM prajJAna kA andhakAra chAyA huA hai| mere pAsa to kevala miTTI kA eka bhikSA-pAtra hai| jagat rUpI guru ke ghara meM to saba prakAra ke ratna-jar3ita AbhUSaNa haiM arthAt jJAna-darzana-cAritra rUpa AbhUSaNoM kI zobhA hai, parantu merI mar3hI meM to pudgala kI vargaNA rUpa chappara kI chAyA hai arthAt mere to karmoM kA prAvaraNa hI AvaraNa hai / / 2 / / guru mujhe zabda rUpa lAThI se arthAt apane upadezoM se tAr3anA karate haiM kintu merI buddhi to ghora aparAdhinI hai, kuNThita hai| jagata rUpa guru ne upadeza rUpa lAThI se aparAdhinI kumati ko bhagAne kA atyanta prayatna kiyA para mujha para to una sadupadezoM kA prabhAva par3atA hI nahIM hai| zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki guru ke ghara kA bheda pAnA kaThina hai arthAt jJAna, upadeza Adi kA marma samajhanA kaThina hai| usakI to kathA hI akathanIya hai| guru kI kRpA se usa akathanIya svarUpa prAtmA ko maiMne prApta kara liyaa| maiMne AtmA ko pahacAna liyA // 3 // (8) (rAga-prAsAvarI) sAdhubhAI apanA rUpa jaba dekhaa| karatA kauna karanI phuni kaisI, kauna mAMgego lekhA / // sAdhu0 // 1 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-41 sAdhu saMgati aru guru kI kRpA teM, miTa gaI kula kI rekhA / prAnandaghana prabhu paraco pAyo, utara gayo dila bhekhA / / / sAdhu0 / / 2 / / artha-he sajjana sAdhu bandhupro ! jaba maiMne apanA Atma-svarUpa dekhA, svayaM ko pahacAnA to prazna utpanna huaA ki karttA kauna hai ? karanI (karma) kyA hai aura acche-bure kArya kA hisAba mAMgane vAlA kauna hai ? maiM svayaM hI kartA hU~, mere kArya hI merI karanI haiM aura inakA hisAba mAMgane vAlA bhI maiM hI huuN| jaisI karanI kI hai, jaise karma kiye haiM, usakA bhoktA maiM hI huuN| merI karanI kA hisAba mAMgane vAlA koI anya nahIM hai, maiM svayaM hI huuN| merI karanI ke anusAra hI mujhe phala milatA hai| mana kabhI nizcala nahIM rhtaa| vaha kucha-na-kucha karatA hI rahatA hai| kintu ina kAryoM meM jaba taka rAga-dvaSa hai, taba taka bandha hai| rAga-dveSa rahita karanI isa jIva ko bandhana meM nahIM DAla sktii| zubha kArya kA phala zUbha milatA hai aura azubha kArya kA phala azubha milatA hai| isameM lekhA rakhane vAle kI AvazyakatA nahIM rahatI // 1 // . vairAgI, tyAgI evaM jJAnI sAdhuoM kI saMgati se aura gurudeva kI kRpA-dRSTi se aba kula kI rekhA Tala maI arthAt kula, jAti, veza Adi kA abhimAna naSTa ho gyaa| Ananda ke samUha se merA paricaya ho gayA arthAt aba mujhe Atma-tattva kA anubhava ho gayA, jisase mere hRdaya se bAhya rUpa kA moha dUra ho gyaa| zrImad prAnandaghanajI kahate haiM ki adhyAtma tattva meM ramaNatA hone para abhimAna naSTa ho gayA aura AtmA AtmasvarUpa meM pratIta huA / / 2 / / - ( 8 ) (rAga-sAraMga) aba mere pati gati deva niraMjana / bhaTakU kahA~-kahA~ sira paTakU, kahA karUM janaraMjana / / / / aba0 / / 1 / / khaMjana dRga dRga nAMhi lagAyu, cAhu na cita-cita aMjana / saMjana ghaTa antara paramAtama, sakala durita bhaya bhaMjana / / || aba0 / / 2 // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-42 ehi kAma-gavi, ehi kAmaghaTa, ehi sudhArasa maMjana / prAnandaghana ghaTavana kehari, kAma mataMgaja gaMjana / / aba0 / / 3 / / artha-zrImad prAnandaghanajI kahate haiM ki aba to mere niraMjana deva pati hI mere zaraNa-bhUta haiN| arthAt nizcaya naya se karma-mala rahita merA niraMjana AtmA hI merA pArAdhya hai, yaha aAtmA hI merA svAmI hai| mujhe isakA hI pAlambana hai| ata: maiM tIrthoM Adi para kyoM bhaTakU ? kahA~-kahA~ jAkara apanA mastaka jhukAU~ ? kisalie jana-raMjana karatA rahU~ ? aba maiMne jAna liyA hai ki mere svAmI niraMjana haiN| ve hI mere svAmI haiM, phira maiM anya svAmI ko kyoM DhUDhatA phiruu| bAhya svAmI sadA eka nahIM rhte| bAhya svAmI ke paudgalika deha hotI hai, parantu mere antara kA siddha paramAtma rUpa svAmI to karma se nyArA hai| usake janma-jarA-mRtyu nahIM hai| niraMjana deva kA rUpa kadApi nahIM bdltaa| zuddha pariNati kA kathana hai ki satya, svAbhAvika pati niraMjana Atmadeva hai| ataH aba maiM bAhya pati ke lie kyoM bhaTakU ? maiM kisI ke samakSa sira kyoM jhukAU~ ? maiMne apane pati ko parakha liyA hai| aba merA bhrama dUra ho gayA hai| maiMne anAdi kAla se aneka pati banAye, parantu caturgati ke mere phere nahIM ttle| maiM to zuddha pariNati huuN| ataH maiM to zuddhAtmapati se prema karUMgI / / 1 // paramAtma svarUpa ko dekhane ke lie khaMjana pakSI ke samAna lambe evaM sundara netra mujhe nahIM cAhie aura na mujhe una netroM ko sundara banAne ke lie aMjana kI AvazyakatA hai| maiM to apane pati ke svarUpa meM lIna huuN| samasta pApoM evaM bhayoM ko dUra karane vAlA paramAtmA to mere antara meM hI hai // 2 // merI AtmA hI kAmadhenu hai| kAmadhenu jisa prakAra manovAMchita phala pradAna karatI hai, usakI apekSA merA zuddha Atmadeva anantaguNA adhika sukha pradAna karane meM samartha hai| AtmasvAmI hI kAmaghaTa hai, kAma-kumbha hai aura yahI amRta-rasa kA snAna hai| Ananda kA ghana jisameM hai aisA Atmaprabhu hI mere manarUpI vana ke hAthI kA nAza karane vAlA siMha hai| mere mana rUpI vana meM AtmasvAmI eka siMha ke samAna hai| jisa prakAra siMha ko dekhakara anya pazu palAyana kara jAte haiM, usI prakAra zuddha pariNati ke hRdaya meM Atma-svAmI kA dhyAna hote hI kAmarUpa gaja turanta palAyana ho jAtA hai / / 3 / / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zrI Anandaghana padAvalI-43 ( 10 ) (rAga-prAsAvarI) avadhU naTanAgara kI bAjI, jANe na bAmaNa kaajii| thiratA eka samaya meM ThAne, upaje viNase tabahI / ulaTa-palaTa dhra va sattA rAkhe, yA hamasunI na kabahI ||avdhuu0||1|| eka aneka aneka eka phunI, kuNDala kanaka subhAve / jala-taraGga ghaTa mAdI ravikara aganita tAhiM samAve ||avdhuu0||2|| hai nAMhI hai vacana agocara, nayapramANa sttbhNgii| nirapakha hoya lakhe koI viralA, kyA dekhe mata jaMgI ||avdhuu0||3|| sarvamayI saravaMgo mAne, nyArI sattA bhAve / Anandaghana prabhu vacana sudhArasa, paramAratha so pAve ||prvdhuu0||4|| .. artha- isa pada meM janadarzana ke anokhe siddhAnta-dravya-guNa aura paryAya kA sundara varNana kiyA gayA hai| dravya sadA eka-sA rahatA hai cAhe usake rUpa sadA parivartita hote hI rheN| dravya ke dravyatva kA kadApi nAza nahIM hotaa| rUpa sadA parivartanazIla hote haiN| prAtmA paryAyoM ke kAraNa rUpa badalatA rahatA hai, kintu prAtmA-AtmA hI rahatA hai| svarNa bAra-bAra galakara aMgUThI, kar3A, kuNDala Adi kA rUpa dhAraNa karatA hai, parantu vaha svarNa kA svarNa hI rahatA hai| zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki he avadhU ! 'deha rUpI nagara meM nivAsa karane vAle prAtmA rUpa nAgarika catura naTa kA khela atyanta hI Azcaryajanaka hai| AtmA ke khela ke rahasya ko vedajJa brAhmaNa tathA kurAna ke pUrNa jJAnI kAjI jaise vidvAn puruSa bhI jAna nahIM skte| AtmA meM jisa samaya dhra vatA hai, usI samaya meM jJAnAdi paryAyoM kA utpAda-vyaya hotA hai, parantu AtmA apanI dravya rUpa sattA ko to sthira rakhatA hai| utpAda-vyaya kI uthalaputhala sadA calatI rahatI hai| utpanna honA, vinAza honA tathA usI samaya sthira rahanA yaha bar3I vicitratA hai, jo hamane kabhI nahIM sunii| hamane hI nahIM vedoM ke pAraMgAmI vidvAn brAhmaNoM aura kurAna ke jJAtA kAjI-mullAoM ne bhI nahIM sunI / / 1 / / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad aAnandaghanajI evaM unakA kAvya-44 prAtmA meM dravya, guNa eva paryAya kI apekSA dhrauvya, utpAda evaM vyaya kahalAtA hai| prAtmA meM jisa samaya meM anya paryAya kA utpAda hai, usI samaya meM pUrva paryAya kA vyaya hai aura usI samaya meM prAtma-sattA kA dhrauvya hai| isa prakAra prAtmA meM samaya-samaya para ananta dharmoM kA utpAda vyaya hotA hai aura samaya-samaya para sattArUpa dhrauvya hotA hai| jisa samaya meM nitya hai, usI samaya meM anitya hai| AtmA kA syAdvAda ke anusAra jaisA Azcaryajanaka svarUpa hai vaisA svarUpa anya ekAnta darzanoM meM nahIM batAyA gyaa| prAtmA ke utpAda-vyaya ko dRSTAnta ke dvArA batAyA hai ki svarNa ke aneka prakAra ke AbhUSaNa banate haiN| . kuNDala galAkara a~gUThI banAI jAtI hai taba kuNDala AkAra kA vyaya aura aMgUThI AkAra kA utpAda hotA hai, para svarNa to donoM meM vidyamAna hI hai| jala-taraMgoM meM bhI pUrva taraMgAkAra kA vyaya evaM anya taraMgAkAra kI utpatti hotI hai aura jalatva to donoM meM dhrauvya rUpa se dikhAI detA hai| vaise hI miTTI kA ghar3A prAkAra rUpa utpAda TUTane para ThIkaroM ke rUpa meM vyaya, parantu ina donoM avasthAnoM meM miTTI kA rUpa eka hI hai| sUrya kI kiraNoM meM bhI utpAda, vyaya evaM dhaM vatA hai, arthAt sUrya kI kiraNeM aneka dizAoM meM phailakara agaNita dikhAI detI haiN| kintu sUrya ke rUpa meM ve eka hI haiN| isI prakAra se AtmA eka dravya tathA manuSya, gAya, baila, * azva, totA, mainA, kabUtara, deva, nAraka Adi usake paryAya haiN| ina paryAyoM meM prAtmA sadA ke lie vaisA hI rahatA hai / / 2 / / hai, nahIM hai aura vacana se jo kahA nahIM jA sakatA, aisA syAt asti, syAt nAsti, syAd avaktavya-ina tInoM bhedoM ke cAra uttara bheda (syAd asti nAsti, syAd asti vaktavya, syAnnAsti pravaktavya, syAt asti nAsti pravaktavya) milane se saptabhaMgI syAdvAdanaya, dravyAthika aura paryAyAthika, nizcaya aura vyavahAra naya aura naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta nayoM ke pramANoM se parIkSA karake prAtmA ke vAstavika svarUpa ko koI bhAgyazAlI hI apanA pakSapAta tyAga kara jAna sakatA hai| koI ekAntavAda rUpa pakSa kA tyAga karake anekAntavAda rUpa niSpakSatA svIkAra karake yadi AtmA kA svarUpa dekhe to use prAtmajJAna hotA hai, parantu virale hI isa prakAra saptabhaMgI, sAta naya aura cAra pramANoM se prAtmA kA svarUpa pahacAna sakate haiN| prAtmA meM ekAnta dharma svIkAra karane vAle mata ke kadAgrahI manuSya, vivAdo manuSya isakA vAstavika svarUpa kaise jAna sakate haiM ? // 3 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrAnandaghana padAvalI - 45 kitane hI manuSya - paramAtmA ko samasta jar3a-jaMgama tathA samasta sthAnoM meM vyApta mAnate haiM, kintu phira bhI usakI alaga sattA svIkAra karate haiM / zrImad zrAnandaghanajI kahate haiM ki jo AnandasvarUpa bhagavAna ke amRtamaya vacanoM ko jAnate haiM, unake vacanoM para vizvAsa karate haiM, ve hI paramArtha (mukti) ko prApta karate haiM // 4 // ( 11 ) (rAga - kalyANa) moku koU kaisaihu tako / mere kAma ika prAna jIvana suM, aura bhAve so bako || ku0 / / 1 / / hU~ Ayo prabhu zaraNa tumhArI, lAgata nAhi dhako / bhujana uThAi kahU~ zraurana soM, karahoM ju karahI sako || moku0 || 2 | aparAdhI citta ThAna jagataz2ana, korika bhA~ti cako / zrAnandaghana prabhu nihace mAno, ihajana rAvaro thako / / moku0||3|| / artha - mujhe koI kaisI hI dRSTi se dekhe, mujhe to mere prAraNa-jIvana se ArAdhya se kAma hai / saMsAra ke loga bhale hI mere lie kucha bhI kahate raheM, mujhe unakI ora nahIM dekhanA hai / apane prAraNa - jIvana ko prApta karane ke lie maiM kucha bhI karUMgA / maiM dIvAnI duniyA kI bAta para dhyAna dene vAlA nahIM hU~ saMsAra ke loga pratyeka vyakti kI AlocanA kiye binA nahIM rahate / logoM kI AlocanA se koI nahIM bacA / tIrthaMkara bhI nahIM bace, hameM apane kArya meM hI dhyAna denA cAhie / saMsAra cAhe kucha bhI kahe, parantu mujhe to apane jJAna, darzana evaM cAritra rUpa bhAva prAraNa ke pati aise prAtma-svAmI se hI kAma hai / jo vyakti mere kArya kA prayojana nahIM jAna sakate haiM, ve merI nindA kareM, kyA hAni hai ? usameM merI saMsAra ke loga mahAn mahAtmAnoM kI bhI AlocanA jisase ve Atma-dharma prApti ke kArya kA parityAga nahIM kara dete karate haiM / / / 1 / / he prabho ! he svAmI ! maiM prApakI zaraNa meM A gayA hU~ / saMsAra kI nindA - stuti mujhe dhakkA nahIM de sakatI, mujhe apane dhyeya se haTA nahIM sakatI / maiM to hAtha uThA-uThAkara, pukAra pukAra kara kaha Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya-46 rahA hai ki Apa apanI zakti lagAkara jo bhI kara sakate ho, vaha kara lo| jJAna, darzana aura zAzvata sukhamaya svAmI kA zaraNa grahaNa karane ke pazcAt mujhe aba kisI kA koI bhaya nahIM rhaa| maiM rAga-dveSa Adi zatrunoM ko bhI nahIM ginatA // 2 // .... saMsAra ke loga mujhe aparAdhI samajhakara bhale hI bhinna-bhinna dRSTi se dekheM, mana meM karor3oM prakAra kI AzaMkAeM kareM, mujhe isakI tanika bhI cintA nahIM hai| he Anandaghana prabho! Apa yaha nizcaya mAno ki yaha sevaka to Apa hI kA ho cukA hai| loga karor3oM rItiyoM se mujhe doSa-dRSTi se dekheM to bhI merI koI hAni nahIM hai| bAhya dRSTi se loga acchI taraha merA svarUpa na samajha sakeM aura mere doSa dekheM jisase maiM apane nizcaya se Digane vAlA nahIM huuN| he prAnandaghanabhUta cetana ! Apa nizcaya mAneM ki maiM ApakA hI huuN| mujhe kevala.ApakI kRpAdRSTi cAhie // 3 // __ (rAga-AsAvarI) pravadhU kyA mA~gU gunahInA, vai to guna gagana prviinaa| gAya na jAnU bajAya na jAnU, na jAnU~ surabhevA / rIjha na jAne rijhAya na jAnU, na jAnU pada-sevA / ||avdhuu0 / / 1 // veda na jAnU, kateba na jA, jAneM na lakSaNa chaMdA / taraka vAda-vivAda na jAnU, na jAne kavi phaMdA / - // avadhU0 // 2 // jApa na jAnU juvAba na jAnU, na jAne katha vAtA / bhAva na jAnU, bhagati na jAna, jAnU na sIrA taataa| // avadhU0 // 3 // jJAna na jAnU, vijJAna na jAnU, na jAnU bhaja naamaa| prAnandaghana prabhu ke ghara dvAre, raTana karU~ guna dhAmA / // avadhU0 // 4 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-47 artha -prAnandaghanajI kahate haiM ki he avadhU ! maiM guNa-hIna kyA mAMgU? maiM kyA yAcanA karUM? mujha meM yAcanA karane kI tanika bhI yogyatA nahIM hai| ve prabhu to AkAza ke samAna ananta guNoM vAle parama catura haiN| maiM kisI bhI prakAra se pravINa nahIM huuN| mujha meM paramAtma-pada prApta karane kI yogyatA pratIta nahIM hotii| yAcanA karane ke lie maiM na to gAnA jAnatA hU~, na prasanna karane ke lie vAdyayantra bajAnA jAnatA hU~, na maiM Sar3aja, RSabha, gAndhAra, madhyama, paMcama, dhaivata evaM niSAda Adi svaroM ke bhedaM jAnatA huuN| na maiM apanI prasannatA prakaTa karanA jAnatA hU~, na apane hAva-bhAvoM evaM vacana-cAturya se prabhu ko rijhAnA jAnatA hU~ aura na maiM prabhu ke caraNoM kI sevA-vidhi hI jAnatA huuN| prabhu kI sevA karanA koI sAmAnya bAta nahIM hai| mana, vacana aura deha arpita kiye binA prabhu kI sevA ho nahIM sktii| svArtha kA parityAga kiye binA paramAtma-pada kI sevA ho nahIM sktii| zuddha prema evaM niSkAma karanI kI jaba prApti ho jAtI hai taba hama prabhu-pada kI sevA ke adhikArI bana sakate haiN| prabhupada kI sevA ke lie hRdaya-zuddhi kI AvazyakatA hotI hai| mujha meM prabhu-pada kI sevA kI yogyatA nahIM hai / / 1 / / ___ maiM cAroM vedoM ko nahIM jAnatA aura na mujhe zAstroM kA jJAna hai| na maiM piMgalazAstra ke chandoM ke lakSaNoM kA jJAtA hU~ aura na maiM nyAyazAstra va vAda-vivAda karanA arthAt zAstrArtha karanA hI jAnatA huuN| mujha meM kaviyoM jaisI vAk-paTutA bhI nahIM hai| AnandaghanajI kahate haiM ki maiM kurAna ko bhI nahIM jAnatA hU~ // 2 // __ bhagavAna ke nAma kA jApa karane kI vidhi se bhI maiM anabhijJa huuN| upAMzu athavA ajapAjApa prAdi jApa ke bhedoM ko maiM pUrNataH nahIM jaantaa| nandAvarta, zaMkhAvarta, U~vRtta, hrIM vRtta Adi bhedoM kA bhI maiM jJAtA nahIM huuN| paramAtmA ke svarUpa ke viSaya meM yadi koI prazna pUche to usakA kisa prakAra uttara denA yaha bhI maiM samyag rUpa se nahIM jaantaa| bhAva ke paripUrNa svarUpa ko bhI maiM nahIM jaantaa| mujhe uttamottama manoraMjaka kathA kahanA bhI nahIM paataa| bhAvoM ko ullasita karane kI zakti bhI mujha meM nahIM hai| paramAtmA kA sAkSAtkAra ho vaisI bhakti bhI maiM pUrNatayA nahIM jaantaa| bhakti ke pUrNa svarUpa ko to kevalajJAnI ke atirikta anya koI jAna nahIM sktaa| maiM uSNa evaM zIta kA bhI paripUrNa svarUpa nahIM jAna sakatA to maiM guNahIna kyA mA~gU? hRdaya meM sadguNoM ke utpanna hone para svataH hI samasta vastuoM kI prApti ho jAtI hai| guNoM se iSTa Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-40 padArthoM kI prApti zIghra hotI hai| paramAtma-svarUpa kI prApti ke lie sadguNoM ko prApta karanA atyanta Avazyaka hai| AtmA meM ananta jJAna Adi guNa haiN| mA~gane se kucha bhI prApta hone vAlA nahIM hai / sadguNa prApta karane se hI paramAtma-pada kI prApti hogii| ataH sadguNa prApta karane kA prayatna karanA Avazyaka hai| mujhe yaha bhI patA nahIM hai ki kaunasI bAta kisako zAnta kara degI aura kaunasA vyavahAra uttejita karegA? // 3 // na to mujhe sAmAnya jJAna hai aura na vizeSa jJAna hai / tathA na mujhe bhajana-kIrtana kI rIti kA hI jJAna hai| Anandaghana jI kahate haiM ki maiM to kevala prAnandasvarUpa guNoM ke nidhAna paramAtmA ke ghara ke dvAra para unake guNoM kA smaraNa karatA huuN| rAga-dveSa rahita bananA, icchA rahita bananA hI bhagavAna kA dvAra hai| matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevala jJAna ina pA~ca jJAnoM ke ikAvana bheda hote haiN| maMtijJAna evaM zrutajJAna meM vijJAna kA samAveza hotA hai| Anandaghana jI kahate haiM ki jitane pramANa meM jJAna aura vijJAna kA jJAna honA cAhiye utanA maiM nahIM jaantaa| apanI laghutA pradarzita karane ke lie prAnandaghana jI mahArAja kahate haiM ki maiM bhagavAna kA smaraNa karane kI bhI paripUrNatA nahIM jaantaa| prabhu-nAma kA smaraNa karate hue dhyAtA, dhyeya evaM dhyAna kI ekatA ho jAtI hai| vahA~ AtmA evaM paramAtmA ko bhinnatA pratIta nahIM hotii| vikalpa evaM saMkalpa kA nAza ho jAtA hai aise bhajana ko maiM nahIM jaantaa| bhagavAna ke smaraNa se prAtmA paramAtma-svarUpa bana jAtI hai, manovatti sacamuca paramAtmamaya ho jAtI hai| isa prakAra prabhu kA jJAna bhI maiM nahIM jaantaa| tAtparya yaha hai ki mAMgane vAle meM bhI yogyatA honI caahie| bhagavAna to antaryAmI haiN| yogyatA Ane para prApta hone meM vilamba nahIM lgtaa| ataH maiM prabhu se yAcanA kyA karU~ ? yogirAja zrImad Anandaghana jI ne niHsvArtha bhAva se prabhu kA smaraNa karate hue apane AcaraNa ke dvArA kArya karane kA mArgadarzana kiyA hai // 4 // (13) (rAga-sAraMga) anubhava hama to rAvarI dAsI / prAi kahA~ te mAyA mamatA, jAnUna kahA~ kI vAsI ||anu0||1|| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-46 rIjhi para vAke. saMga cetana, tuma kyU rahata udAsI / varajyo na jAi ekaMta kaMta ko, loka meM hovata hA~sI ||anu0||2|| samajhata nAhIM niThura pati etI, pala ika jAta chaH mAsI / aAnandaghana prabhu ko ghara samatA, aTakalI aura lkhaasii||anu0||3|| artha-samatA kahatI hai ki he anubhava ! maiM prAtmarAjA kI dAsI haiN| he anubhava ! yaha to batAyo prAtmA ke sAtha jo mAyA, mamatA nAmaka striyA~ haiM ve kahA~ se AIM ? maiM to itanA bhI nahIM jAnatI ki ye mAyA-mamatA kisa deza kI nivAsinI haiM ? mAyA samasta vizva ke prANiyoM ko vaza meM karatI hai| yaha apane sAmarthya se jIvoM ko cAroM gatiyoM meM bhaTakAtI hai| manuSya apane sukha ke lie mAyA kA sevana karate haiM parantu usake kAraNa ve duHkhoM meM phaMsate haiN| mAyA manuSyoM ko apanI icchAnusAra nacAtI hai| mamatA bhI moharAjA kI putrI hai| saMsAra ke samasta jIva mamatA ke prapaMca meM phaMse hue haiM // 1 // anubhava kahatA hai ki cetana mAyA-mamatA para mugdha haiM, ataH ve usI ke sAtha rahate haiN| unheM unake sAtha rahane se prAnanda kI prApti hotI hai / isase he samatA! tuma udAsa kyoM rahato ho? tuma apanA svabhAva kyoM chor3atI ho? anubhava kI bAta sunakara samatA kahatI hai ki 'he anubhava !' maiM Atma-pati kA ekAnta sambandha tyAga nahIM sktii| maiM pativratA huuN| meM rAga-dveSa Adi duSToM ko jo mere pati ko bhava-bhava meM ananta duHkha dene vAle haiM, unheM nahIM caahtii| maiM unakI saMgati bhI nahIM krtii| jaise haMsa ke binA haMsinI jI nahIM sakatI vaise hI maiM apane pati ke binA jIvita nahIM raha sktii| ve mujhe chor3akara mAyA evaM mamatA ke sAtha rahate haiM, jisase logoM meM merI tathA unakI ha~sI hotI hai| merI icchA hotI hai ki maiM pRthvI meM samA jaauuN| he anubhava ! mujhe apane pati ke binA kucha bhI acchA nahIM lgtaa| logoM meM ha~sI hone se mujhe atyanta lajjA pAtI hai| merA aura mere cetana-svAmI kA ekAnta sambandha hai| ekAnta sambandha hote hue bhI mere svAminAtha mamatA ke saMga meM raMga gaye haiM jisase hama donoM kI ha~sI ho rahI hai // 2 // - samatA kahatI hai ki he anubhava ! mere niSThura pati ina bAtoM ko samajha nahIM pA rahe haiN| isa kAraNa merA eka-eka pala chaha mAha ke samAna vyatIta ho rahA hai| ve mAyA evaM mamatA rUpa kulaTA striyoM ke phande meM Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya-50 phaMsa kara yaza, dhana, pratiSThA, sukha aura vIrya Adi samasta zaktiyoM kA nAza kara rahe haiN| ve merI bAta para tanika bhI dhyAna nahIM dete / AnandaghanajI mahArAja kahate haiM ki Ananda ke samUha rUpa AtmA kI vAstavika patnI samatA hai| anya saba mithyA hai| ataH phira samatA ke Ananda kA pAra na rahA / prAtmA ne jaba samatA ko apanA jAna liyA taba vaha mamatA kI ora kaise prAkarSita ho sakatA hai ? / (14) (rAga-prAsAvarI) ... avadhU nAma hamArA rAkhe, so parama mahArasa cAkhe / / nA hama puruSa nA hama nArI, varana na bhAta hamArI / jAti na pA~ti na sAdhu na sAdhaka, nA hama laghu nA bhArI / / - avdhuu0||1|| nA hama tAte nA hama sIre, nA hama dIragha nA chottaa| na hama bhAI, na hama bhaginI, nA hama bApa na DhoTA // avdhuu0||2|| nA hama manasA nA hama sabadA, nA hama tana kI dhrnnii| na hama bheSa bheSadhara nAhIM, nA hama karatA karaNI // . avdhuu0||3|| na hama darasana nA hama pharasana, rasa na gaMdha kachu nAhIM / Anandaghana cetanamaya mUrati, sevaka jana bali jAhi / / avdhuu0||4|| artha-zrImad prAnandaghana jI socate haiM ki merA to koI ziSyasAdhu bhI nahIM hai, taba merA nAma kauna rakhegA? mujhe to koI viralA hI pahacAna skegaa| nizcaya naya se hamArA avadhUta svarUpa hai, jo saMsAra kI bAhya dRSTi meM nahIM A sktaa| hamAre mUla svarUpa ko pahacAna kara jo hamArA nAma rakhatA hai, vaha parama Ananda rUpa mahArasa kA AsvAdana karatA hai| mujhe deha samajhane vAle to aneka vipattiyA~ sahana kreNge| mujhe AtmA samajhane vAle ina samasta vipattiyoM se mukta raheMge, kyoMki prAtmA Ananda svarUpa hai, avinAzI hai tathA ananta zaktisampanna hai.| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-51 maiM AtmA na puruSa hU~ na naarii| isakA lAla, pIlA, nIlA koI raMga nahIM hai| raMga to indriyagocara padArthoM meM hotA hai| AtmA indriya agocara hai athavA AtmA kA brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra-ina cAra vargoM meM se koI varNa nahIM hai| jaba taka maiM puruSa hU~, strI hU~, aisA ahaMbhAva rahatA hai, taba taka AtmA ke zuddha dharma kI prApti nahIM ho sktii| antara se puruSa athavA strItva dharma kA ahaMbhAva prakaTa nahIM honA cAhie, jisakI aisI dazA prakaTa huI hai vaha hamArA nAma rakha sakatA hai| saMsAra meM jitane varNa evaM jitanI jAtiyA~ kahI jAtI haiM, vaisA maiM nahIM huuN| maiM kisI paMkti meM nahIM huuN| bAhya dRSTi se maiM sAdhu athavA sAdhaka nahIM hU~ aura na maiM laghu athavA bhArI hU~ // 1 // maiM (prAtmA) na uSNa haiM aura na shiitl| uSNa pudgala kA paryAya hai aura zIta bhI Sudgala kA paryAya hai| pudgala-dravya se prAtmA bhinna hai| prAtmA meM uSNatA evaM zItalatA nahIM rhtii| pudgala se AtmA bhinna hone se usameM choTe-bar3e kA sambandha nahIM hai| maiM kisI kA na to bhrAtA hai aura na maiM kisI kI bahana haiN| maiM (AtmA) kisI kA na to pitA hU~ aura na putr| maiM arUpI asaMkhya pradezamaya prAtmA huuN| AtmA nitya hai; na yaha kabhI utpanna huA aura na kisI ko utpanna kara sakatA hai| ataH yaha kisI kA bhAI-bhaginI, pitA-putra nahIM ho sktaa| yaha deha hI utpanna hotI hai isalie isake sAtha hI ye samasta sambandha ghaTita hote haiN| deha ke sambandha se kisI ko bhrAtA mAnanA aura amuka ko bhaginI mAnanA-yaha bhI vastuta: vicAra kareM to bhrAnti hai| apanI mAtmA ke samAna samasta prAtmAe~ haiN| bAhya vastue~ jar3a haiM, ataH unameM AtmA kA kucha bhI nahIM hai| jo uparyukta kathanAnusAra AtmA kA samyak svarUpa jAnate haiM ve hI Anandaghana svarUpa jAnane ke lie samartha haiM // 2 // na maiM mana ha~, na maiM zabda huuN| dravya-mana se prAtmA bhinna hai| manodravya kI zuddhatA kI vRddhi hone ke sAtha uttama zuddha lezyA prakaTa hotI hai aura bhAva-mana bhI ucca koTi kA ho jAtA hai| zabda bhI jar3a hai| pudgala-dravyarUpa zabda hone se prAtmA zabda se bhinna hai| zabda bhAvazruta kA kAraNa hone se dravyazruta rUpa hai| AtmA zabdarUpa nahIM hai ataH zabdoM se bhinna prAtmA hai-yaha nizcaya karanA caahie| na maiM (AtmA) zarIra ke dhAraNa karane vAle paMca mahAbhUta se utpanna hU~, na merA (AtmA kA) koI veSa hai tAki maiM veSadhArI khlaauuN| na maiM kartA hU~ na krnii| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad mAnandaghanajI evaM unakA kAvya-52 maiM bAhya vastuoM kA kartA nahIM hU~ aura kriyA-karanI se bhI maiM bhinna hU~ // 3 // na maiM (prAtmA) dekhA jA sakatA hU~, na sparza kiyA jA sakatA huuN| athavA meM darzana nahIM haiN| sAta nayoM meM se eka-eka naya ko ekAnta se mAnakara jo darzana utpanna hae haiM, vaisA maiM nahIM haiN| prAtmA pATha prakAra ke sparzoM se bhinna hai, ataH maiM sparza nahIM huuN| maiM khaTTa, mIThe, kar3ave Adi rasoM se bhinna huuN| maiM gandha bhI nahIM huuN| na merA (AtmA kA) svAda liyA jA sakatA hai, na merI gandha lI jA sakatI hai.arthAt prAtmA ke rUpa, rasa, gandha, sparza kucha bhI nahIM hai| zrImad prAnandaghanajI kahate haiM ki caitanya guNayukta yaha AtmA maiM huuN| ananta jJAna, darzana, prAnanda evaM vIrya yukta prAtmA hai; sat, cit evaM prAnanda svarUpa yaha prAtmA hai| sevakagaNa arthAt sAdhakagaNa isa rUpa para balihArI jAte haiM arthAt svayaM ko utsarga kara dete haiM / / 4 / / (15) (rAga-rAmagiri) mune mAharo kaba milase mana-melU / mana melU bina keli na kaliye, vAle kavala koI velu / / mune0||1|| Apa milyAM thI antara rAkhe, manuSya nahIM te lelU / Anandaghana prabhu mana miliyA viNa, ko navi vilage celU / mune0||2|| artha-zuddha cetanA kahatI hai ki mere mana kA milApI priya (AtmA) zuddha cetana kaba milegA? aba to usakA viraha sahana karanA kaThina hai / zuddha cetana ko mile binA merA citta bhramita ho rahA hai| mujhe tanika bhI caina nahIM pdd'taa| mana-milApI ke binA krIr3A karake mana bahalAne kI, manoraMjana karane kI bhI icchA nahIM hotii| mana-milApI ke binA Ananda kI khumArI utpanna nahIM hotii| mana mile binA prIti karanA to bAlU reta ke grAsa ke samAna hai| ataH mere mana kA milApI zuddha cetana mile binA mujhe kadApi prAnanda kI prApti nahIM hogii| maiM apane prANanAtha zuddha cetana ke binA kadApi nahIM raha skuugii| mere mana kA milApI merA svAmI hai maiM usakA hI smaraNa karatI rahatI huuN||1|| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrAnandaghana padAvalI - 53 zuddha cetanA kahatI hai ki mana milane vAle snehI se jo bheda rakhatA hai, kapaTa karatA hai, vaha manuSya nahIM hai; vaha hRdayahIna pazu tulya hai / zrImad zrAnandaghanajI kahate haiM ki mana mile binA to koI ziSya bhI samIpa nahIM AtA / he Atma - svAmI ! Apake sAtha merA mana milA hai aura Apa mujhe milate nahIM, usameM ApakI kyA zobhA hai ? mana milane ke pazcAt choTA bAlaka bhI antara nahIM rakhatA / Apa tIna ke jagat svAmI hokara mana milane ke pazcAt mujhe jo nahIM milate, yaha zrApakA vyavahAra Apako zobhA nahIM detA / Apake Agamana se tInoM lokoM meM ApakA yaza phailegA, janma-jarA-mRtyu kI upAdhi dUra hogI aura ApakA aura merA viyoga dUra hogA / zuddha cetanA kahatI hai ki merI ora ApakA prayANa N hote hI dasaveM guNasthAnaka ke pradeza meM mohanIya kA nAza hogA aura bArahaveM guNasthAnaka meM Ate hI jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya tathA antara karmarUpa maila kA nAza hogA / mere ghara meM padArpaNa karate hI ApakI anantagunI zakti prakaTa hogI, ataH Apa aba antara na rakhakara zIghra prAkara mujhe milo / bhAva yaha hai ki zuddha cetanA kahatI hai ki jisase merA mana mila jAye, aisA mana-milApI priya mujhe kaba milegA arthAt mujhe zuddha svarUpa prAtma-darzana kaba hogA ? / isakA tAtparya yaha hai ki vyakti nahIM mile taba taka vizeSa - zrImad zrAnandaghanajI ko kadAcit kisI ne pUchA ho ki prApa kisI ko apanA ziSya banAyeMge athavA nahIM ? usa samaya zrImad ko isa pada kI racanA karanI par3I ho jaba taka mana kI icchA ke anusAra koI yogya yogirAja zrI AnandaghanajI kisI ko dIkSita karanA nahIM cAhate the / ziSya banAkara to use yogya banAnA Avazyaka ho jAtA hai aura ziSya ko bhI guru ke prati zraddhA-bhakti rakhanA Avazyaka hotA hai / zraddhA, bhakti, prema ho to hI sambandha phaladAyaka hotA hai / paraspara ( 16 ) ( rAga-tor3I) piyA viNa nisa dina bhUrU kharI rI / hur3I bar3o kI kAni miTAI, dvAra te A~kheM kaba na TarI rI // piyA0 / / 1 / / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandadhanajI evaM unakA kAvya-54 paTa bhUSaNa tana bhaukana uThe, bhAve na cauMkI jarAu~ jarI rii| siva kamalA pAlI sukha na upAvata, kauna ginata nArI amarI rii|| piyA0 // 2 // sAsa visAsa usAsa na rAkhe, naNada nigorI bhora larI rii| aura tabIba na tapata bujhAvai, prAnandaghana pIyUSa jharI rI // . .piyA0 // 3 // artha-samatA kaha rahI hai-prANapyAre cetana ke binA maiM rAtadina saMtapta rahatI haiN| choTI-bar3I sabakI maryAdA-lajjA tyAga kara merI A~kheM dvAra se kabhI haTatI hI nhiiN| maiM prItama (cetana) kI pratIkSA meM dvAra kI ora TakaTakI lagAye rahatI huuN| maiM apane priyatama kI nirantara pratIkSA karatI hai ki mere svAmI kaba mere ghara aayeN| kumati unheM bhramita karake apane pramatta rUpa ghara meM, le jAtI hai aura unheM mere dvArapAne nahIM detii| maiM unheM apane ghara meM lAne ke lie aneka yuktiyA~ karatI haiM parantu kumati mere saba prayatna nirarthaka kara detI hai| maiM cAhatI hU~ ki mere svAmI mere ghara AyeM aura inhIM vicAroM meM maiM pratipala rAta-dina saMtapta rahatI haiN| mujhe apanA koI doSa pratIta nahIM hotA, phira bhI mere AtmarUpa svAmI kumati ke vaza meM ho gaye haiM, jisase maiM pratyanta duHkhI huuN||1|| __isa viraha-dazA meM vastroM, AbhUSaNoM aura deha se. bhI mujhe santApa utpanna hotA hai| mujhe bahumUlya jar3Ava vAle AbhUSaNa cauMkI prAdi bhI acche nahIM lgte| he sakhI zraddhA ! mujhe mokSa-lakSmI se bhI caina nahIM milA to phira svarga kI devAGganAeM to bhalA kisa ginatI meM haiM ? unakI icchA kauna karegA? cetanA kahatI hai ki mujhe na to svarga cAhie, na mokSa cAhie; mujhe to apane svAmI zuddhAtmA caitanya deva se milane kI hI cAha hai| prItama ke binA kahIM bhI caina nahIM hai| mere zuddhAtma svAmI ke binA mujhe koI bhI suzobhita nahIM kara sktaa| jaba mere zuddhAtma pati hI mere pAsa nahIM hoM to maiM apane vastroM, AbhUSaNoM kI zobhA kise batAU~ ? ulaTe vastra-AbhUSaNa mujha virahiNI ke duHkha meM abhivRddhi karate haiN| zuddhAtmapati ke viraha meM sukha ke samasta sAdhana bhI mujhe tanika bhI acche nahIM lagate // 2 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrAnandaghana padAvalI - 55 merI sAsa eka kSaNa kA bhI vizvAsa nahIM karatI aura nigor3I nanada prAtaH kAla se hI mujhase jhagar3anA prArambha kara detI hai arthAt jJAnI gurujana kahate haiM ki he sumati ! Ayu kA palabhara kA bhI vizvAsa nahIM hai| tU pUrNataH prayAsa karake cetana se mila kyoM nahIM letI ? samavayaska bhI prAtaH kAla meM yahI smaraNa karAtI haiM ki pratidina prAtaHkAla ke sAtha jIvana kA eka dina kama hotA rahatA hai / isa durlabha manuSya bhava meM hI yadi tU cetana se nahIM mila sakI to phira kahA~ milApa hogA ? anya hakIma, vaidya mere tana kA tApa miTA nahIM sakate / atizaya Anandamaya mere svAmI cetana ke milApa se hI mere tana kA tApa miTegA kyoMki unake milApa rUpI amRtavRSTi ke atirikta mere tana kI tapana kisI vaidya-hakIma kI auSadhi se miTane vAlI nahIM hai / - pAThAntara se yaha bhAva hai ki zuddha cetanA apanI sakhI zraddhA ko kahatI hai ki he bahinaM ! kumati kSaNabhara ke lie bhI merA vizvAsa nahIM krtii| vaha mere prItama ko kSaNabhara bhI alaga nahIM hone detI kyoMki vaha jAnatI hai ki yadi maiM AtmA ko kSaNabhara bhI alaga karUMgI to mere samasta prayatna niSphala ho jAyeMge aura vaha sumati ke pAsa calA jAyegA / isa kAraNa se vaha dveSa ke kAraNa mere prItama ko bhramita karatI hai| usane prAtaH kAla meM mere sAtha jhagar3A kiyA, mujhe dhamakAyA phira bhI mere prItama kucha nahIM bole 1 ataH mujhe atyanta du:kha huA jisase merI deha itanI tapta ho gaI ki koI bhI vaidya usa tApa ko miTAne meM asamartha hai / aba to kevala eka hI upAya hai ki mere Ananda ke samUhabhUta AtmasvAmI anubhava kRpA-dRSTi rUpI amRta merI deha kI tapana dUra ho aura mujhe zAnti prApta ho / kI yadi mujha para kRpA ho to mujhe koI saMtapta nahIM kara sakatA / prItama kI pramRtamaya dRSTi kI vRSTi hote hI sahaja Ananda utpanna ho sakatA hai| saMkhi ! maiM tujhe adhika kyA kahU~ ? tU to catura hai, saba kucha samajhatI hai // 3 // kI vRSTi kareM to mere zrAtma - svAmI mere (17) ( rAga sAraMga ) mere ghaTa jJAna bhAnu bhayo bhora / cetana cakavA cetanA cakavo, bhAgo viraha ko sora || mere0 / / 1 / / phailI cihuM disi catura bhAva ruci, miTyo bharama tama jora / ApakI corI Apa hI jAnata, aura kahata na cora || mere0 ||2|| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-56 amala kamala vikaca bhaye bhUtala, maMda viSaya zazi kora / Anandaghana ika vallabha lAgata, aura na lAkha karora ||mere0 // 3 // artha-mere hRdaya meM jJAna rUpI sUrya kA prakAza chA gayA hai| cetana rUpI cakavA aura cetanA rUpI cakavI ke viraha se utpanna karuNa krandana aba sarvathA zAnta ho gayA hai| cetana svayaM cetanA ke binA raha nahIM sakatA aura zuddha cetanA bhI cetana ke binA raha nahIM sktii| jaba taka ajJAna rUpI andhakAra hotA hai taba taka apane zuddha svarUpa kA jJAna nahIM hotaa| anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha tathA samyaksohanIya, mizramohanIya evaM mithyAtvamohanIya, isa prakAra kula milAkara sAta prakRti kA kSayopazama bhAva prakaTa hone para kSayopazama samyaktva prakaTa hotA hai aura ina sAta prakRtiyoM kA upazama bhAva hone para upazama samyaktva prakaTa hotA hai aura ina sAtoM kA sampUrNa kSaya hone para kSAyika bhAva se samyaktva prakaTa hotA hai| upazama Adi samyaktva kI prApti se samyag jJAna kI dazA prakaTa hotI hai aura zuddha svarUpa kA nizcaya hotA hai| usa samaya deha Adi padArthoM meM utpanna ahaM evaM mamatva bhAva naSTa hotA hai aura apanI zuddha cetanA prakaTa hotI hai jisase donoM kA viraha naSTa hotA hai| zuddha cetanA evaM cetana kI viraha dazA meM duHkha hI duHkha utpanna hotA hai tathA sAta prakAra ke bhaya utpanna hote haiN| janma, jarA evaM mRtyu ke bhaya se hRdaya dhar3akane lagatA hai, tanika bhI zAnti prApta nahIM hotI aura andhe manuSya kI taraha agamya sthAna meM bhI jAnA par3atA hai| anubhavI kahatA hai ki aba to hRdaya meM jJAna-sUrya kA udaya hone se zuddha cetanA evaM cetana kA sambandha huaaa| donoM kA viraha naSTa hone para hRdaya meM Ananda kI lahareM uThane lagIM // 1 // cAroM dizAoM meM vicakSaNa svabhAva meM ramaNasvarUpa prakAza phaila jAne se bhrama rUpI andhakAra naSTa ho gyaa| apanI corI maiM svayaM hI jAnatA hU~ ataH maiM anya kisI ko cora nahIM kahatA arthAt apane Atmika guNoM kA cora maiM svayaM hI thaa| kisI anya ne mere jJAna Adi guNoM kI corI nahIM kI thii| isa bAta kA aba nizcaya ho jAne ke kAraNa maiM kisI anya ko cora ThaharA kara use doSa nahIM detaa| prAtmA anAdi kAla se ajJAna ke kAraNa jar3a padArthoM meM ahaM evaM mamatva bhAva rakhatA hai| jar3a vastu meM iSTatva evaM aniSTatva rUpa bhrAnti ke kAraNa vyartha sukha evaM duHkha kI kalpanA karake mUrkha jIva apane prAtmA ko jaMjAla meM phaMsAtA hai| ajJAna dazA meM AtmA svayaM hI galata mArga para calane se apanA zatru banatA Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-57 hai aura svayaM hI apane guNoM kA cora banatA hai| AtmA svayaM hI apanA uddhAra karatA hai| AtmA svayaM hI apanI bhUla ke kAraNa cAra gatiyoM meM paribhramaNa karatA hai aura bhrAnti ke kAraNa apane guNoM kA svayaM cora banatA hai aura ajJAna rUpI bhrAnti ke kAraNa apane guNoM kA svayaM vinAzaka banakara svayaM hI apanA zatru banatA hai| hRdaya meM jaba jJAna rUpI sUrya kA udaya huA taba use jJAta huA ki maiM svayaM hI apane guNoM kA cora thA // 2 // jJAna rUpI sUrya ke udaya hone se hRdaya-kamala khila gayA hai, nirmala ho gayA hai aura viSaya-vAsanA rUpI candramA kI kiraNeM manda ho gaI haiN| Anandaghana jI kahate haiM ki eka prAnanda svarUpa caitanya sattA hI priya lagatI hai aura lAkhoM-karor3oM sAMsArika pralobhana prAnandadAyaka nahIM lagate / sUryodaya hone para candramA kI kAnti phIkI ho jAtI hai, usI prakAra se jJAna rUpI sUrya ke prakAzita hone para viSaya rUpI candramA kI kAnti malina ho jAtI hai| tAtparya yaha hai ki adhyAtma jJAnadazA prakaTa hone para viSaya-buddhi manda ho jAtI hai aura viSaya viSatulya pratIta hote haiN| adhyAtma-jJAna hone para, hRdaya meM harSa kA pAra nahIM rhtaa| zrImad prAnandaghana jI kahate haiM ki aba to jJAna rUpI sUrya ke udaya hone se bhrAnti dUra ho gaI hai jisase Ananda kA samUhabhUta AtmA hI priya lagatA hai| zrImad ko jagat kI koI bhI vastu priya nahIM lagatI thii| unheM to kevala prAtmA hI priya lagatA thA / / 3 / / (rAga-mArU) nizadima jouM vATar3I, ghara Avo re DholA / mujha sarIkhA tujha lAkha haiM, mere tU hI mamolA niza0 // 1 // javharI mola kare lAla kA, merA lAla amolaa| jyAke paTatara ko nahIM, usakA kyA molA ? niza0 // 2 // paMtha nihArata loyaNe, draga lAgI aDolA / jogI surati samAdhi meM, mAno dhyAna jhakolA ||nish0 // 3 / / kauna suNa kisakU kahU~, kisa mAMDu kholA / tere mukha dIThe Talai, mere mana kA colA ||nish0 / / 4 / / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya-58 mitta viveka kahai hitu, samatA suni bolaa| Anandaghana prabhu AvasI, sejar3I raMga rolA ||nish0 / / 5 / / artha-sumati kahatI hai ki 'he priyatama cetana ! maiM rAta-dina ApakI pratIkSA karatI rahatI hU~, aba to Apa apane ghara pdhaariye| Apa vibhAvadazA tyAga kara svabhAva-dazA meM aayo| mere jaisI to Apake lAkhoM haiM arthAt mAyA, mamatA, rati, arati, kuTilatA, vakratA Adi lAkhoM vibhAva-dazAe~ haiM, kintu mere to Apa akele hI priya haiM, prema ke sthAna haiN| AtmA ke samAna jagat meM Ananda kA sthAna anya koI nahIM hai| jIva, ajIva, puNya, pApa, prAsrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa-ina nau tattvoM meM bhI jIva prathama sthAna para hai| dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya, kAla aura cetanAstikAya-ina chaha dravyoM meM cetana dravya cetanA zakti ke dvArA samasta dravyoM ko jAnatA hai aura dekhatA hai| aneka prakAra ke puNyoM evaM pApoM kA kartA prAtmA hai| puNya evaM pApa kA bhoktA bhI AtmA hai / dharma-dhyAna Adi ke dvArA puNya. evaM pApa kA kSaya-kartA bhI prAtmA hai| AtmA ke apane ghara meM Ane kA mArga prathama, guNasthAnaka se hai| kula guNasthAnaka caudaha haiM :-1 mithyAtva guNasthAnaka, 2 sAsvAdana guNasthAnaka, 3 mizra guNasthAnaka, 4 avirati samyagdRSTi guNasthAnaka, 5 dezavirati, 6 sarvavirati, 7 apramatta, 8 nivRtti guNasthAnaka, 6 anivRtti guNasthAnaka, 10 sUkSmasaMparAya, 11 upazAnta guNasthAnaka, 12 kSINa-moha guNasthAnaka, 13 sayogikevalI guraNasthAnaka aura 14 prayogI kevalI guNasthAnaka / ye caudaha guNasthAnaka mukti ke mArga haiM, mukti rUpI rAjaprAsAda ke caudaha sopAna haiN| guNasthAnakoM meM sthita samatA rUpI nArI apane cetana priyatama kI guNasthAnaka rUpI mArga se pratIkSA karatI hai aura unheM apane ghara Ane kA nivedana karatI hai // 1 // jauharI apane lAloM kA (mANika Adi. ratnoM kA) mUlyAMkana karatA hai ki merA lAla to amUlya hai, jisakA mUlyAMkana karanA kisI jauharI ke basa kI bAta nahIM hai| usake samAna to koI bhI vastu nahIM hai, phira usakA kyA mUlya lagAyA jAye ? jauharI lAla mANika kA mUlya lagAtA hai parantu mere prAtma-pati lAla kA to mUlya hI nahIM lagAyA jA sakatA, ataH vaha amUlya ginA jAtA hai| jauharI Atma-mANika kA mUlya kara hI nahIM sktaa| lAla Adi ko AbhUSaNaM meM lagAkara chAtI para dhAraNa kiyA jAtA hai, hRdaya ke bhItara nahIM dhAraNa kiyA jaataa| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-56 merA AtmA-lAla to hRdaya ke bhItara hI nivAsa karatA hone se koI antarAya nahIM hai| jisakA antarAya na ho usakA kyA mUlya ? arthAt yaha amUlya ginA jAtA hai| prAtmA rUpI lAla kA teja apAra hotA hai aura vaha hRdaya se bhinna nahIM hone se usakA jagat meM koI mUlyAMkana nahIM kara sktaa| prAtmA ke ananta guNa haiN| ananta guNoM ke dhAma mAtmA kA bhalA mUlya kaise lagAyA jA sakatA hai ? samatA kahatI hai ki AtmA rUpI priyatama ke sAtha merA koI antara nahIM hai| vaha to hRdaya meM hI nivAsa karatA hai / merA cetana-lAla amUlya hai / maiM usa para nyauchAvara huuN|2|| - maiM ninimeSa dRSTi se unakI khoz2a meM mArga ko aise dekhatI hU~ jaise yogI dhyAna kI mastI se samAdhi meM ekAgracitta ho gayA ho| samatA kahatI hai ki he svAmI ! maiM Apake caraNa-kamaloM ke darzanArtha sthira-dRSTi hokara dekhatI haiM jaise yogI .samAdhi meM lIna hotA hai| merI dRSTi ApakI ora hI lagI huI hai| sthira dRSTi se dekhane ke kAraNa mere netroM meM kucha apUrva sneha kA pravAha hotA hai // 3 // samatA cetana se, kahatI hai ki he priyatama ! Apake atirikta maiM apanI pIr3A kisako batAU~? merI vyathA kauna sunane vAlA hai ? maiM kisake samakSa apanA A~cala phailAU~ ? priyatama ! Apake darzana se hI mere mana kI caMcalatA dUra hogI arthAt pApa mere samIpa hoMge to merA mana zAnta rahegA, maiM prAnanda-magna rhuuNgii| hRdaya kI gupta bAteM maiM anya kise kahU~? he AtmasvAmI! Apake atirikta anya dharmAstikAya Adi jar3a dravyoM meM merI vyathA-kathA sunane kI zakti nahIM hai aura mujhe unase tanika bhI sukha prApta hone vAlA nahIM hai| pudgala dravya meM sukha ke bhrama se aneka jIva vahA~ paribhramaNa karate rahate haiM, parantu ve ulaTe duHkha prApta karate haiN| cetanA kahatI hai ki merI tathA mere zuddhAtmapati kI eka hI jAti aura eka svabhAva hai| anAdikAla se dravya, kSetra, kAla aura bhAva se merA tathA mere zuddha cetana dravya kA ananta dharma kI astitA evaM nAstitAmaya svarUpa samAna hai| ataH he priyatama ! ApakI aura merI bhinnatA hone vAlI nahIM hai // 4 // . samatA kI ye viraha-vyathA yukta bAteM sunakara usakA mitra (anubhava) viveka sahita bolA, "he samate ! tere priyatama prAnandaghana cetana svAmI avazya prAyeMge aura svabhAva rUpI zayyA (seja) para mAnandarUpI raMgareliyAM mnaayeNge| tU merI bAta para vizvAsa kr| tU Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-60 cintA chor3a de| tere prAtmasvAmI kumati ke vaza meM haiM to bhI unake divya cakSu khuleMge aura ve apanI patnI aura para-patnI kA bheda samajha jaayeNge|" use Azvasta kiyA ki aba prAnanda ke samUha rUpa tere AtmasvAmI tere ghara AyeMge aura tujhe sahaja Ananda meM tanmaya kara deMge // 5 // ( 16 ) (rAga-gaur3I) milApI Ana milAvo re mere anubhava mIThar3e mIta / cAtaka piu piu kare re, piu milAve na Ana / jIva pIvana piu piu kare pyAre, jIu niu prAna ayAna / / milApI0 // 1 // duHkhiyArI nisa-dina rahU~ re, phirUM saba sudhi budhi khoy| tana kI mana kI kavana lahe pyAre, kisahi dikhAvu roya / / __ milApI0 // 2 // nisi aMdhiyArI mohi ha~se re, tAre dAMta dikhAya / bhAdu kAdu maI kIyau pyAre, a~suprana dhAra bahAya / / - , milApI0 / / 3 / / citta cAkI cihU~ disi phire re, prAna maido kare pIsa / abalA su jorAvarI pyAre, etI na kIje Isa / / milApI0 // 4 // AturatA nahIM cAturI re, sunI samatA Tuka bAta / Anandaghana prabhu Ai mileMge, Aja ghara hara bhAta // milApI0 // 5 // artha-samatA apane priya mitra anubhava ko kahatI hai ki 'he mere parama hitaiSI milApI mitra anubhava ! tuma mujhe apane priyatama (cetana) se milaayo| samatA prApta ho jAye to bhI anubhava-jJAna ke binA Atma-svarUpa kI prApti nahIM hotii| anubhava-jJAna kI prApti ke lie Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-61 paiMtAlIsa pAgama Adi jinAgamoM kA guru-gama se adhyayana karanA caahie| siddhAntoM kA adhyayana karane ke pazcAt AtmA kA dhyAna karanA caahie| AtmA kA dhyAna karate-karate prAtma-samAdhi prApta hotI hai aura tatpazcAt hI AtmAnubhava-jJAna prApta hotA hai| anubhavajJAna ke abhAva meM AtmA kA milApa nahIM hotaa| megharUpI priya ke samakSa dekhakara papIhA 'piupiu' kI raTana karatA hai| jisa prakAra priya megha ko bulA lAne ke lie vaha piu-piu raTatA hai, usa prakAra merA jIva rUpI papIhA apane zuddhAtmarUpa svAmI ko ghara lAne ke lie 'piu-piu' kI raTana karatA hai| jisa prakAra papIhA ko megha ke sAtha prema hai, usa prakAra merA jIva rUpa papIhA AtmA rUpI megha se milane ke lie sadA usakA smaraNa karatA rahatA hai aura prAtmA rUpI megha ke milane para vaha pUrNa Ananda ko dhAraNa karatA hai| maiM nitya jApa japatA huuN| parantu mere AtmasvAmI se abhI taka merA milApa nahIM huaa.| maiM kyA karU~ ? papIhA mere prANa pIne ke lie hI 'piu-piu' karatA hai aura vaha mere jIvana-dhana ko lA nahIM sakatA / / 1 / / ___ samatA kahatI hai ki he anubhava ! priyatama ke binA maiM rAta-dina duHkhI rahatI haiN| maiM apanI samasta sudha-budha khokara idhara-udhara bhaTaka rahI huuN| maiM kisake samakSa rudana karake apanI dazA vyakta karUM? mere tana-mana kI vedanA kauna samajha sakatA hai ? he anubhava ! tU merI dazA acchI taraha samajhatA hai| maiM tere samakSa apanI vedanA vyakta isalie kara rahI hU~ ki tU mujhe apane priyatama se milA sakatA hai| tU merI vyathA kA acchI taraha anubhava kara sakatA hai| tU merA pUrNa vizvAsa-pAtra hai, ataH kucha bhI karake tU mere Atma-svAmI se merA sAkSAtkAra kraa| he anubhava ! . mujha duHkhiyArI kA aba tU hI duHkha dUra kara sakatA hai||| 2 // he anubhava ! aMdherI rAtri meM tAre aise camaka rahe haiM mAnoM rAtri apane dA~ta dikhAkara merI ha~sI ur3A rahI hai, ise bhI maiM sahana kara rahI huuN| maiMne viraha-vyathA se ro-rokara A~sutroM kI dhArA bahAkara bhAdauM mAha kA-sA kIcar3a kara diyA hai, phira bhI mere priyatama ko (prAtmasvAmI ko) mujha para tanika bhI dayA nahIM aaii| he anubhava ! tU acchI taraha jAnatA hai ki pati-viyoginI nArI kA hRdaya duHkhasAgara meM DUbA huA hotA hai| ataH tU mere priyatama se merA milApa kraa| samatA paramAtma svAmI se milane ke lie sadA pAtura rahatI hai| utkRSTa Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-62 samatA se do ghar3I meM paramAtma svAmI kA terahaveM guNasthAnaka meM milApa hotA hai| anubhava mitra ko pAkara samatA uparyukta udgAra prakaTa karatI hai // 3 // he anubhava ! merI citta rUpI cakkI cAroM ora ghUma rahI hai jisane mere prANoM ko pIsakara maidA (bArIka pATA) banA diyA hai| ataH he priyatama ! he prabho ! mujha abalA se itanI jabaradastI mata kro| isa prakAra maiM apane priyatama ko 'piu-piu' zabdoM ke dvArA cAtaka ke samAna pukAratI huuN| maiM mana, vANI aura deha se apane svAmI ko rijhAne kA bharasaka prayatna karatI huuN| he svAmI! kRpA karake aba to Apa mere ghara padhAro aura mujhe apane darzana do| aba to mujhe eka Apa hI kA AdhAra hai| Apake darzana ke binA eka pala bhI eka karor3a varSa jitanA pratIta hotA hai| he cetana! aba to Apa pratyakSa hokara mujhe darzana do // 4 // samatA ko atyanta udAsa dekhakara anubhava use AzvAsana detA hai ki he samatA! tanika merI bAta suna aura dhairya rkh| isa taraha vyathita hokara ghabarAne meM buddhimAnI nahIM hai| zIghratA karane se kArya nahIM bntaa| AturatA meM viveka nahIM rhtaa| isa para samatA bolI ki he anubhava ! tuma mere cetana svAmI se merA milApa kraamro| tuma jJAnI ho| maiM tumheM adhika kyA kahU~ ? anubhava ne use Azvasta kiyA ki tU cintA mata kr| Anandaghana prabhu ghara Akara zIghra hI tujhase mileNge| tU unase milakara kevalajJAna evaM kevaladarzana rUpI do cakSutroM se unheM nihAra kara sahajAnandamaya bana jAegI aura kisI prakAra kI vedanA nahIM rhegii||5|| (20) (rAga gaur3I) dekhau AlI naTanAgara ke sAMga / aura hI aura raMga khelata tAte, phIkI lAgata mAMga ||dekhau0||1|| urahAno kahA dIje bahuta kari, jIvata hai ihi DhAMga / mohi aura vica antara eto, jeto rUpe rAMga ||dekhau0||2|| tana sudhi khoi ghUmata mana aise, mAnu kachu khAI bhAMga / ete para prAnandaghana nAvata, kahA aura dIjai bAMga ||dekhau0||3|| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI-63 artha- samatA apanI sakhI zraddhA ko kahatI hai ki 'he sakhi ! mere svAmI cetana kI veza-bhUSA to dekho| vaha catura naTa aura hI aura vibhAvadazA meM rama rahA hai| vaha pala-pala azuddha pariNati ke yoga se vibhinna raMga khelatA hai jisase usakI icchAeM phIkI pratIta hotI haiN| vaha prAtma svAmI kSaNa-kSaNa meM naI-naI icchAe~ karatA hai| kabhI vaha sparzendriya ke sukha bhogane kI icchA karatA hai, kabhI vividha pakavAna khAne kI icchA karatA hai, kabhI vibhinna prakAra ke nATaka dekhane kI icchA se bhA~ti-bhA~ti kI pravRtti karatA hai, kabhI cintA karatA hai, kabhI hAsya karane lagatA hai aura kabhI dInatA pradarzita karatA hai| kabhI vaha aneka prakAra ke chaloM meM tanmaya ho jAtA hai, jisase vaha apane svarUpa meM zuddha pratIta nahIM hotA // 1 // yaha merA svAmI saba kA svAmI hokara bhI icchAoM kA dAsa banA huA hai| maiM ise bAra-bAra kyA upAlambha hU~ ? kahA~ taka maiM ise sAvadhAna karUM ? vaha isI DhaMga se apanA jIvana vyatIta kara rahA hai| isakI to DheroM icchAeM haiN| ve bhalA kaise pUrNa ho sakatI haiM ? isa kAraNa hI to maiM kaha rahI hU~ ki mere aura mAyA ke madhya itanA antara hai jitanA cAMdI aura rAMgA meM hai / / 2 / / ... mujhe kisI sAMsArika bhoga kI icchA nahIM hai| maiM to cetana ko binA kisI prakAra kI kAmanA ke nija sthAna kI ora le jAne vAlI hU~, kintu cetana to mAyA ke lie deha kI sudha-budha khokara ghUmatA hai mAnoM bhaMga ke naze meM phira rahA ho / jIvAtmA ne anAdi kAla se moha rUpI bhaMga pI huI hai jisake kAraNa vaha saMsAra meM bhaTaka rahA hai| mere bAra-bAra samajhAne para bhI vaha naTanAgara cetana apane svabhAva meM nahIM paataa| ise jAgrata karane ke lie kisa prakAra bA~ga dI jAye ? ise saceta kaise kiyA jAye? kSaNa-kSaNa meM cintA, zoka Adi ke vicAroM se mastiSka ghUmatA hai jisase mujhe yaha bhI nahIM sUjhatA ki maiM kahA~ haiM? kyA kara rahI haiM aura mujhe kyA karanA cAhie ? cintA citA kI taraha merA antaraMga jalAkara rAkha kara rahI hai| maiM to zuddha cetana-svAmI ko prApta karane ke lie prayatnazIla huuN| maiM apane tana-mana kI sudhi bhI kho cukI haiM, phira bhI yadi mere Atma-svAmI mere ghara na AyeM to maiM kyA karUM ? zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki aba to sambandha kI parAkASThA ho gaI hai| ise aba aura adhika saceta kaise kiyA jAye ? // 3 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya-64 (21) .. (rAga-soraTha) mune milAvo re koI kaMcana varaNo naah| aMjana rekha na A~khar3I bhAve, maMjana sira par3o dAha ||mune0||1|| kauna sena jAne para mana kI, vedana viraha athAha / thara-thara dehar3I dhUje mhArI, jima bAnara bharamAha ||mune0||2|| deha na geha na neha na, reha na, bhAve na dUhA gaah| .. prAnandaghana vAlho bA~har3I sAhabA, nisa dina dharU~ umAha / / mune0||3|| artha-apane svAmI (cetana) ke viraha se vyAkula sumati kahatI hai ki kaJcana ke samAna varNa vAle mere svAmI se koI merA hitaiSI mujhe milA de, maiM usakA atyanta AbhAra maanuugii| prajvalita agni meM yadi kaJcana DAlA jAye to vaha vaisA hI rahatA hai| AtmA kI bhI vaisI sthiti hai| tInoM kAloM meM bhI Atma-dravya kA nAza nahIM hotaa| prAtmA kaJcana ke samAna nirmala hai| svAmI ke viraha ke kAraNa mujhe apane netroM meM kAjala kI rekhA nahIM suhaatii| aA~sutroM ke kAraNa kAjala aA~khoM meM rahatA hI nahIM hai| snAna ke sira para to mAga lge| vaha jalana utpanna karatA hai // 1 // ___ sumati kahatI hai ki viraha kI vedanA agAdha hotI hai| mere zuddha cetana-svAmI ke viraha se mujhe agAdha vedanA hotI hai| svAmI ke viraha kI usa vedanA ko maiM hI jAna sakatI huuN| para mana kA Azaya koI anya bhalA kaise jAna sakatA hai ? koI bhukta-bhogI hI dUsare ke antara kI vyathA samajha sakatA hai| Atma-svAmI ke prema ke kAraNa sacamuca mere mana kI vicitra sthiti ho gaI hai| jisa prakAra koI bandara bhramita huA ho aura bandaroM ke jhuNDa se alaga par3a gayA ho, vaha thara-thara kA~patA hai, usa prakAra merI deha apane Atma-svAmI ke viraha meM unakA smaraNa kara-karake thara-thara kA~patI hai| ataH koI upakArI santa mere svAmI se merA milApa karA de| maiM isa upakAra ko kadApi nahIM bhUlUgI // 2 // sumati (samatA) kahatI hai ki apane svAmI kA milApa hue binA mujhe deha priya nahIM lgtii| svAmI ke binA ghara meM rahanA bhI mujhe acchA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-65 nahIM lgtaa| svAmI ke viraha meM mujhe ghara bhI zmazAna ke samAna cintita karatA hai| mujhe snehI-jana bhI priya nahIM lgte| mere svAmI ke binA kisI anya vastu kI zobhA bhI mujhe rucikara pratIta nahIM hotii| apane svAmI ke binA mujhe dohe evaM gAthAoM kA gAna bhI acchA nahIM lgtaa| zrImad aAnandaghana jI kahate haiM ki aAnanda ke samUhabhUta mere AtmasvAmI prANa-priya prabhu merA hAtha pakar3a leM, samhAla leM to merI samasta vyathA naSTa ho jAye aura mere rAta-dina utsAha evaM prAnanda pUrvaka vyatIta hoM aura mana meM atyanta ullAsa banA rahe // 3 // __ ( 22 ) (rAga-soraTha) mone mAharA mAghaviyA ne milavAno koDa / mone mAharA nAhaliyA ne milavAno koDa / hu~ rAkhU mADI koI bIjo mone vilago jhoDa / / mone0 / / 1 / / mohanIyA nAhaliyA pAkhe mAhare, jaga savi UjaDajoDa / mIThA bolA managamatA nAhaja viNa, tana-mana thAye cor3a / / mone0 // 2 // kAMI Dholiyo khATa pacher3I talAI, bhAve na resama sor3a / avara sabe mhAre bhalA bhalerA, mhAre prAnandaghana sira mor3a / mone0 / / 3 / / artha-samyagamatirUpa mAtA ko anubhava-jJAna pariNati kahatI hai ki mujhe apane svAmI se milane kI atyanta cAha hai| mujhe unase milane kI utkaTa abhilASA hai parantu mujhe koI anya bhUta ke samAna laga gayA hai| moha bhUta ke samAna hai| anubhava-jJAna pariNati ko moha kA saMga tanika bhI acchA nahIM lgtaa| akhila saMsAra moha kI ceSTAoM meM phaMsA huA hai| moha ke kAraNa hI hamAre bhItara kuvicAra utpanna hote haiN| pAThAntara se bhAva hai ki maiMne apane dvAra para likha rakhA hai ki koI bhI dUsarA jhaMjhaTa DAlane vAlA mujhase dUra rahe arthAt AtmasvarUpa ke atirikta maiM anya bAtoM se dUra huuN| anya samasta bAteM mujhe jhaMjhaTayukta pratIta hotI haiN| ataH vibhAva kI bAteM karane vAle mujhase alaga raheM // 1 // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 66 anubhava jJAnapariNati ko moha kA sambandha tanika bhI priya nahIM lagatA / ataH vaha kahatI hai ki mana ko prAkarSita karane vAle mere AtmasvAmI ke atirikta mujhe yaha jagat sunasAna pratIta hotA hai / mere zrAtma-svAmI madhurabhASI haiM / ve anubhava rUpa amRtamaya vacanoM ke dvArA mujhe zAnta kara dete haiM / unake vacana zuddha svabhAva prakaTa karane vAle haiM / madhurabhASI mana-bhAvana ( cetana) ke binA mere tana-mana ko coTa lagatI hai, mere tana-mana meM vedanA hotI hai / / 2 / / zuddha prema ke adhikArI AtmasvAmI ke svarUpa meM hI merA mana rama rahA hai| aba mujhe palaMga, khATa, pachevar3I, zayyA tathA rezama kI sor3a Adi upabhoga sAmagrI acchI nahIM lagatI / saMsAra meM anya sabhI cAhe uttama pratIta hote hoM, parantu prAnandaghana cetana hI mere lie to siramaura haiM / ve AnandaghanabhUta Atma-svAmI hI mere sira ke mukuTa haiM / Atma-svAmI ke binA mere lie anya kucha bhI mahattva kA nahIM hai / ve Atma-svAmI hI mere lie zaraNa haiM / zrImad zrAnandaghanajI kahate haiM ki anubhava - jJAna pariNati hone para zrAtmA kI prApti ke lie zreSTha udgAra hI nikalate haiM // 3 // ( 23 ) (rAga - kAnharo ) darasana prAna jIvana mohi dIje / bina darasana mohi kala na parata hai, talaphi- talaphi tana chIje || . dara0 / / 1 / / kyU N jIje / Apa patIje / / dara0 / / 2 / / kahA kahU~ kachu kahata na prAvata, bina saiyAM sohu khAi sakhi kAhu manAvo, Apa hI mila deura derANI sAsa jiThAnI, yuMhI sabai zrAnandaghana bina prAraNa na rahe china, kori jatana jo khIje / kIje // dara0 / / 3 / / artha - samatA apane Atma-svAmI ko nivedana kara rahI hai ki 'he mere prANa- jIvana ! prApa mujhe darzana dIjiye / zrApake darzana ke binA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 67 mujhe tanika bhI caMna nahIM par3atA, mujhe tanika bhI acchA nahIM lagatA / jisa prakAra machalI jala ke binA tar3apatI hai, usakI deha jalatI hai, usI prakAra he svAmI ! he mere jIvana-dhana ! Apake darzana ke binA merA jI tar3apatA hai aura merI deha meM agni uTha rahI hai / virahAnala ke kAraNa merI deha jala rahI hai / Apake darzana hI merA tApa dUra kara sakate haiM / / 1 / / prANanAtha ke binA strI kaMse jI sakatI hai - yaha bAta maiM kisako kahU~ ? maiM to samabhAva meM rahane vAlI hU~ / maiM to bAta kahane kA DhaMga bhI nahIM jAnatI / he sakhi zraddhA ! aba maiM saugandha khAkara kise manAU~ ? ve mere cetana svAmI mere pAsa kabhI Ate hI nahIM / maiM pahale aneka bAra saugandha khAkara kaha cukI hU~ ki Apake binA merA jIvana dUbhara hai, parantu merI bAta para unheM vizvAsa hI nahIM hotA / unheM to svayaM para hI vizvAsa hotAM pratIta hotA hai // 2 // samatA kI yaha dazA dekha kara maitrI bhAvanA rUpI sAsa, vairAgya rUpI devara, saralatA rUpI devarAnI aura pramoda bhAvanA rUpI jeThAnI saba use samajhAtI haiM, parantu samajhAne kA koI prabhAva na dekhakara krodhita bhI hotI haiM / inakA krodha karanA nirarthaka hai / ye loga cAhe karor3oM upAya kareM, phira bhI mere prANa to svAmInAtha zrAnandaghana ke binA kSaraNabhara ke lie bhI nahIM raha sakate he sakhI zraddhA ! aba to viyoga ke duHkha kI parAkASThA A gaI hai / zrImad zrAnandaghanajI kahate haiM ki apane svAmI ke darzana meM tanmaya banI samatA sacamuca AtmA ko prApta kara sakatI hai / / 3 // / vizeSa - zrImad ne yahA~ atyanta mahattvapUrNa bAta kahI hai / unakI cetanA zakti Atma-darzana ke lie atyanta vyAkula hai / ve maitrI, pramoda Adi bhAvanAoM meM tanmaya rahate haiM / unhoMne bhA~ti-bhA~ti kI samasyAoM meM apanI deha sukhA DAlI hai / ve saMsAra se virakta haiM / rAta-dina aneka upAya karane para bhI unakA caitanyadeva se sAkSAtkAra nahIM hotA / para yogirAja praraNa karate haiM ki cAhe prAraNa raheM athavA na raheM, mujhe niraMjanadeva se sAkSAtkAra karanA hI hai / isa zrImad zrAnandaghanajI yogirAja ne uparyukta pada meM yaha mahAn tattva vyakta kiyA hai ki - "tyAga, vairAgya tathA maitrI evaM pramoda Adi bhAvanAe~ Atma-darzana ke sAdhana to haiM, parantu inameM hI aTaka jAne vAlA vyakti Atma-sAkSAtkAra nahIM kara sktaa|" Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya-68 ( 24 ) ( rAga - kAnharI) piyA tuma niThura bhaye kyUM aise ? maiM to mana, vaca, krama karI rAUrI, rAUrI rIta anese // piyA0 / / 1 / / phUla - phUla bha~vara kI sI bhAMurI bharata ho, nivahai prIta kyUM aise ? maiM to piya te aisI milI prAlI, kusumavAsa saMga jaise // piyA0 / / 2 / / aThI jAta kahA para etI, nIra nibahiye bhaiMse / guna prauguna na vicAro zrAnandaghana, kIjiye tuma ho taise / / piyA0 / / 3 / / artha- sumati apanI sakhI zraddhA ko sAtha rakhakara apane prAtmasvAmI ko upAlambha detI huI unheM prasanna karane kA prayatna karate hue kahatI hai ki he svAmin! Apa itane niSThura kyoM ho gaye jo merI ora dRSTi taka nahIM karate / Apa merI khabara bhI kyoM nahIM lete ? maiM to mana, vacana aura kAyA se ApakI hI hU~ / sadA zrApake svabhAva ke anusAra hI maiM to calane vAlI hU~, parantu ApakI rIti anya prakAra kI hI hai / maiM ApakI prApti ke lie cAra samitiyoM aura tIna guptiyoM ko dhAraNa karatI hU~, pA~ca mahAvratoM kA pAlana karatI hU~ aura mana meM maitrI, pramoda, mAdhyasthya aura kAruNya - ina cAra bhAvanAnoM ko bhAtI hU~ / he svAmin! maiM mana meM prati pala ApakA smaraNa karatI hU~ / mere mana meM Apa hI zrApa haiM / Apake binA anya rAga-dveSa Adi ko maiM praviSTa nahIM hone detI / merI vANI para bhI ApakI hI raTana hai / itanA saba karane para bhI he svAmI ! Apa dayA karake mujhe darzana kyoM nahIM dete ? kyA aba bhI mujhameM ApakI sevA karane meM koI kamI hai ? maiMne apanA sarvasva Apake caraNoM meM arpita kara diyA hai| ataH aba to Apa mujha para kRpA karake mujhe darzana deM / / 1 / / jisa prakAra bhauMrA eka puSpa se dUsare para aura phira tIsare puSpa para cAroM ora cakkara kATatA hai, usI prakAra he cetana ! zrApa mamatA ke vaza meM hokara cAroM ora bhaTaka rahe haiM / isa prakAra prema kaise nibha Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 66 sakatA hai ? jaba Apa para bhAva meM rama rahe ho to phira mujhase prema kaise kara sakate ho ? tatpazcAt sumati zraddhA kI ora dekhakara kaha rahI hai ki he sakhi ! maiM to apane svAmI ke sAtha isa prakAra ekAtma ho rahI hU~, jisa prakAra puSpa meM sugandha basI rahatI hai / puSpa evaM usakI sugandha bhinna-bhinna nahIM haiM, usI prakAra maiM bhI apane svAmI ke sAtha tallIna banI huI hU~ / maiM apane svAmI ke pratyeka guraNa kA sthira upayoga se smaraNa karatI hU~ / maiM apane svAmI ke guNoM meM aisI tanmaya ho gaI hU~ ki palabhara ke lie bhI bAhya meM dhyAna denA mujhe rucikara nahIM pratIta hotA / merA apane svAmI ke prati pUrNa prema hai / / 2 / / sumati kI bAta sunakara zraddhA kahatI hai ki puSpa jo sambandha hai vaha to cetanA kA hai / tU ahaMkAra kyoM yadi na ho to kyA bhaiMse para pAnI nahIM DhoyA jAtA ? he sumate ! terA tathA cetana kA sambandha upazAntamoha gyArahaveM guNasthAnaka taka hI hai / yathAkhyAta cAritra taka terI gati nahIM hai jo bArahaveM, terahaveM guNasthAnoM meM hotA hai / vahA~ to cetanA kA hI sAtha hai / isa para sumati kahatI hai ki he cetana ! maiM Age guNasthAnoM meM nahIM pahu~cA sakatI - isa avaguNa kA aura cetanA anta taka pahu~cA sakatI hai- isa guraNa kA vicAra na karake Apa mujhe apane samAna banA lIjiye / / 3 // aura sugandha kA karatI hai ? baila zrI jJAnasArajI mahArAja ne apane Tabbe meM uparyukta pada kA nimnalikhita artha kiyA hai sumati Atma-svAmI ko manAne kI icchA se kahatI hai ki 'he svAmI ! Apa itane kaThorahRdaya kyoM ho gaye ? maiMne to mana, vacana aura kAyA se Apa hI kI rIti graharaNa kI hai, phira bhI Apa itane niSThura kyoM ho ? / / 1 / / jisa prakAra harSita bhauMrA puSpoM para bAra-bAra ghUmatA hai, usI prakAra maiM ghUma rahI hU~, parantu Apake mana meM merI koI ginatI nahIM hai / jaba ginatI nahIM hai to prema kaise nibha sakatA hai ? isa para zraddhA ne sumati ko kahA ki tumane apane svAmI ke sAtha bheda rakhA hogA, taba tumhAre svAmI niSThura bane hoMge / sumati ne zraddhA ko kahA, 'he sakhi ! maiM to puSpa evaM sugandha kI taraha apane svAmI ke sAtha tanmaya hU~, kintu patA nahIM svAmI kisa kAraNa se niSThura haiM ? / / 2 / / 1 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-70 sumati ne punaH kahA-he sakhi zraddhA! maiM to pratyeka bAta sIkha kI kahatI haiM, parantu ve aiMThate haiM, use avaguNa mAnate haiN| isakA kyA kAraNa hai ? paravAla bharake pAnI lAne ke lie baila kA upayoga hotA hai, parantu yadi baila na ho to vaha kAma bhaiMse (pAr3e) se hI nibhAnA par3atA hai arthAt zuddha cetanA rUpI baila ke abhAva meM mujha sumati rUpI bhaiMse se hI nirvAha karanA caahie| usa samaya guNa-avaguNa kA vicAra nahIM karanA caahie| mujhase dasaveM guNasthAna se Upara nahIM car3hA jaataa| mere isa avaguNa kA tathA zuddha cetanA bArahaveM, terahaveM tathA caudahaveM guraNasthAna taka car3he, isa guraNa kA vicAra na karake he prAnanda ke samUha AtmArAma ! Apa prAnandaghana ho| isa prakAra mujhe bhI Apa apane cetana svabhAva meM milA lIjiye // 3 // _ (25) ( rAga-vasanta ) pyAre lAlana bina mero koNa hAla ? samajhe na ghaTa kI niThura lAla / / pyAre // 1 // vIra viveka tu mAMjhI mAhi, kahA peTa dAI Age chipAhi // pyAre0 // 2 // tumha bhAve so kIje vIra, mohi prAna milAvo lalita dhIra // ___ pyAre0 // 3 // aMcara-pakare na jAta prAdha, mana caMcalatA miTe samAdhi / / .. pyAre0 // 4 // jAi viveka vicAra kIna, Anandaghana kIne adhIna / / . pyAre0 // 5 // artha-sumati kahatI hai ki priya svAmI ke binA merA kyA hAla ho rahA hai ? ve aise niSThura ho gaye haiM ki ve mere antara kI vedanA ko samajhate hI nahIM haiM // 1 // he bhAI viveka ! tU hI merA khivaiyA hai, merI nAva ko pAra lagAne vAlA hai| mere hRdaya meM jo hai, vaha tU saba kucha jAnatA hai| tujha se kyA chipAyA jAye ? dAI ke samakSa peTa chipAyA jAtA hai kyA ? 2 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-71 he bhAI viveka ! aba tujhe jo ucita lage vaha kara, parantu kisI bhI prakAra mere mana-bhAvana svAmI cetana ko mujhase milA de| sumati pativratA hai ataH vaha aisA marmasparzI bhASaNa karake viveka ko apanA duHkhada vRttAnta sunAtI hai| pativratA strI pati kA tiraskAra pAne para bhI apane dharma se bhraSTa nahIM hotI / / 3 / / kevala aMcala paMkar3ane mAtra se hI mAnasika pIr3A zAnta nahIM hotii| dhairyapUrvaka samatA bhAva meM rahe binA uddhAra nahIM hai| jaba taka cetana yaha bAta nahIM samajhatA, taba taka yahA~ Ane mAtra se kucha kArya nahIM bnegaa| mana kI caMcalatA miTane para hI samAdhi avasthA prApta hogii| mere nivedana karane se Atma-svAmI para koI prabhAva nahIM hotA jisase mere mana meM cintA evaM caMcalatA utpanna hotI hai / / 4 / / - viveka ne cetana ke pAsa jAkara vicAra-vimarza kiyA, use samajhAyA aura sumati ko prAnandaghana ke adhIna kara diyaa| isase donoM kA viyoga dUra huA aura sahaja sukha kA AvirbhAva huA / / 5 / / vivecana-uparyukta pada kA sArAMza yaha hai ki sumati ke sAtha pratyeka vastu kA viveka rakhanA caahie| sumati se viveka pAtA hai aura viveka se prAtmA upAdeya pratIta hotI hai| vivekapUrvaka prAtma-tattva meM rAta-dina ramaNa karanA caahie| sumati ko prAtma-tattva prApta karAne vAlA viveka hai| muniyoM kI saMgati se jainAgamoM kA rahasya jJAta hotA hai aura usase prAtmA kI prApti hotI hai| ( 26 ) (rAga-prAsAvarI) ananta arUpI avigata sAsatoho, vAsato vastu vicAra / sahaja vilAsI hAMsI navi kare, avinAzI avikAra / / ananta0 // 1 // jJAnAvaraNI paMca prakAra no, darazana nA nava bheda / . vedanI mohanI doi doi jANIire, Aukho cAra vicheda / / ananta0 // 2 // dAnAvarahI yA prakAra jora daravAjA vA raNabazeva / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya- 72 zubha azubha dou nAu~ vakhAraNIye, U~ca nIca doya gota / vighna paMcaka nivArI ApathI, paMcamagati pati hota || ananta 0 ||3|| juga pada bhAvI guNa jagadIsanA re, ekatrIsa mati zrANi / avara anantA paramAgama thakI, avirodhI guraMga jAriNa || ananta0 ||4|| sundara sarUpI subhaga siromaNI, suNi mujha prAMtamarAma / tanamaya tallaya tasu bhajane karI, 'zrAnandaghana' pada pAma // ananta 0 ||5|| artha - yogirAja zrImad zrAnandaghanajI kahate haiM ki siddha bhagavAna ananta haiM, rUpI haiM, indriyoM dvArA jAne nahIM jA sakate, inake svarUpa kA pUrNataH varNana nahIM kiyA jA sakatA / veM zAzvata haiM aura siddhazilA para nivAsa karate haiM / ve sampUrNa vastunoM evaM unake bhAvoM ke jJAtA haiM tathA sahaja sukha meM vilAsa karate haiN| ve kabhI kisI se ha~sI nahIM karate ... kyoMki ve avikArI evaM avinAzI haiM / siddha bhagavAna saMgrahanaya kI sattA kI apekSA eka haiM tathA vyaktigrAhaka vyavahAra-naya kI apekSA bhinna-bhinna haiM aura ananta haiM / ve pudgala - dravya se bhinna hue haiM zrataH unheM rUpI kahA jAtA hai / unake paripUrNa svarUpa kA varNana nahIM kiyA jA sktaa| loka ke agrabhAga meM ve sAdi anantaveM bhAga meM rahate haiM / vaha mukti-sthAna zAzvata hai / vahA~ ve ananta sukha kA upabhoga karate haiM / ve sahaja-sukha meM vilAsa karate haiM paudgalika sukha kRtrima evaM kSaNika hai aura sahaja svabhAva se hone vAlA sukha ananta hai jisakA nAza nahIM hotA / karmarahita siddha kisI kI ha~sI nahIM karate / / 1 / / / mati zruta, avadhi, manaH paryava tathA kevala - ina pA~ca prakAra ke " jJAna para AvaraNa DAlane vAle karma ko jJAnAvaraNIya karma kahate haiM / darzanAvaraNIya ke nau bheda haiM / vedanIyakarma ke sAtA prasAtA do prakAra haiM / darzana - moha aura cAritra moha - ye mohanIyakarma ke do bheda haiM / AyuSyakarma cAra prakAra kA hai| narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu aura devAyu / siddha bhagavAna meM ikattIsa guNa haiM jinameM se jJAnAvaraNIya ke pA~ca bheda Talane se pA~ca prakAra kA jJAna utpanna hotA hai / darzanAvaraNIya Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-73 ke nau bheda Talane se nau guraNa utpanna hote haiN| vedanIya ke do bheda Talane se prAtmA avyAbAdha sukha prApta karatI hai| mohanIya ke bheda darzanamohanIya kA nAza hone se kSAyika samyaktva guNa utpanna hotA hai aura cAritramohanIya ke nAza se 'kSAyika cAritra' prakaTa hotA hai| prAyuSyakarma kI cAra prakRtiyoM ke nAza se 'sAdi ananta sthiti' prApta hotI hai||| 2 // ___ nAmakarma ke zubha, azubha do bheda haiM aura gotrakarma ke ucca gotra evaM nIca gotra do bheda haiN| dAna, bhoga, upabhoga, lAbha tathA vIrya meM vighna DAlane vAle pA~coM antarAya karmoM ko svayaM se dUra karake, unheM haTA kara paMcamagati arthAt mokSa ke svAmI hote haiN| nAmakarma ke nAza se marUpI guNa utpanna hotA hai| gotrakarma ke nAza se agurulaghu guNa utpanna hotA hai / / 3 // . jagat ke svAmI siddha bhagavAna meM eka hI samaya meM eka sAtha ikattIsa guNa hote haiN| siddha bhagavAna meM anya bhI ananta avirodhI guNa haiM jinheM paramAgama se jJAta karanA cAhie // 4 // .: zrImad prAnandaghanajI kahate haiM ki he mere prAtman ! he sundara evaM sUkhada vastumoM ke ziromaNi ! sUna / tU bhI ekAgra-citta se tanmaya hokara siddha paramAtmA ke guNagAna kara jisase paramAnanda prApta ho arthAt siddha bhagavAna meM tallIna hokara bhajana kara tAki paramAnanda-dAyaka paramapada kI prApti ho // 5 // . (27) (rAga-Tor3I) terI hU~ terI hU~ etI kahU~ rii| ina vAtana kU darega tU jAne, to karavata kAsI jAya gahU~ rI / / terI0 // 1 // veda purANA kateba kurAna meM, Agama-nigama kachu na lahU~ rii|| cAcarI phorI sikhAi sabanikI, maiM tere rasa raMga rahU~ rI / terI0 // 2 // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-74 . mere to tUM rAjI cahiye, aura ke bola maiM lAkha sahU~ rii| prAnandaghana prabhu begi milo pyAre, nahiM to gaMga taraMga bahU~rI / / terI0 // 3 // artha-sumati apane Atmapati ko kahatI hai ki-he cetana ! tU yaha nizcaya mAna le ki maiM terI hI hai| yaha bAta maiM aneka bAra kaha cukI hU~ ki maiM terI hU~, terI huuN| aba maiM punaH kahatI hU~ ki maiM terI huuN| yadi merI isa bAta meM tU koI pharka samajhatA ho to maiM kAzI jAkara karavata le sakatI huuN| isa prakAra kahakara sumati apane svAmI ke prati vizvAsa vyakta karatI hai aura kahatI hai ki prAtman maiM terI priyatamA huuN| ataH aba tU merA pUrNa vizvAsa karake merI sIkha ke anusAra cala // 1 // he cetana ! cAroM vedoM, aThAraha purANoM, kurAna Adi kitAboM meM, jainAgamoM meM tathA upaniSadoM meM tere varNana ke atirikta maiM kucha nahIM paatii| ina saba meM vacanacAturI se gA-gAkara terI hI sevA ke sambandha meM kahA gayA hai| zAstroM meM to tere svarUpa kA mArgadarzana hai, parantu anubhava-jJAna ke binA tere svarUpa kA nirdhAraNa nahIM ho sktaa| ataH aba to maiM tere svarUpa ke zuddha rasa raMga meM lIna hokara rahUMgI kyoMki tere svarUpa meM mujhe Ananda prApta hotA hai / / 2 / / __ zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki sumati apane Atma-svAmI ko kahatI hai ki mujhe to kevala terI prasannatA caahie| yadi tU mujha para prasanna hogA to phira to maiM logoM ke lAkha-lAkha tAne, mArmika zabda evaM vyaMgya sahana kara luugii| yahA~ taka ki maiM unake apazabda bhI sahana kara luugii| he priya Anandadhana prabho! aba terA viraha mujhase sahA nahIM jaataa| aba tU zIghra Akara mujhase mil| aba bhI itanA kahane para bhI, yadi tU mujhe nahIM milA to maiM gaMgA ke pravAha meM baha jAUMgI aura apane prANoM kA tyAga kruuNgii| terI prApti ke lie maiM apane prANoM kA utsarga kara dUMgI // 3 // ( 28 ) ( rAga-Tor3I ) parama narama mati aura na bhAve / mohana guna rohana gati sohana, merI bera aise niThura-lakhAvai // parama0 // 1 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI-75 cetana gAta manAta na ete, mUlavazAt jagAta bar3hAve / koU na dUtI dalAla basIThI, pArakhI pema kharIda baNAve / / parama0 // 2 // jAMghi ughAri apanI kahI etI, virahajAra nisi mohi satAvai / etI suna prAnandaghana nAvata, aura kahA koU DUDa bajAvai // parama0 / / 3 / / artha-he manamohana, guNavAna, sundara gati vAle cetana ! jaba sAMsArika bhogoM kA prasaMga pAtA hai taba Apa atyanta namratApUrvaka una saba meM ruci lete ho aura merI bAra-sama, dama, santoSa, samatA Adi ke samaya prApa aise niSThura ho jAte ho jaise mujhase ApakA koI sambandha hI nahIM ho| cetanA mAnatI hai ki cetana ko bhramita karane vAlI kumati hI hai, jisake kAraNa ve guNavAna hote hue bhI mere pAsa A nahIM sakate // 1 // sumati zraddhA ko kahatI hai ki he sakhi ! maiM cetanadeva se bAra-bAra nivedana karatI hU~, gA-gAkara unheM rijhAne kA prayatna karatI hU~ to bhI manAne para bhI ve nahIM maante| aba maiM kyA karUM? yaha to mUla vastu ke mUlya kI apekSA kara kA mUlya bar3hane jaisI bAta ho gii| aba na to koI aisI dUtI hai, na dalAla hai aura na aisA koI sandezavAhaka harakArA hai jo unheM samajhA kara parIkSApUrvaka prema kA saudA karA ske| mujhe koI aisI dUtI cAhie jo cetana svAmI ko mere vizuddha prema kA vizvAsa dilA sake / / 2 / / sumati apanI sakho zraddhA ko kaha rahI hai ki apane cetana svAmI ke sambandha meM dUto ko sampUrNa vRttAnta samajhAnA apanI jA~gha naMgI karake dikhAne ke samAna hai| apanI duHkha kI kathA jahA~-tahA~ kahanA anucita pratIta hotA hai, parantu lajjA tyAga kara apanI jA~gha khulI karake apanI kathA isa kAraNa kaha rahI hU~ ki mujhe virahAgni kI jvAlA rAta bhara satAtI rahatI hai| prAnandaghanajI mahArAja kahate haiM ki sumati ne zraddhA ko kahA ki itanA sunakara bhI yadi cetana mere pAsa nahIM Aye to kyA maiM DhiMDhorA piTavAU~ ? maiM to itanA bhI nahIM cAhatI ki mere prAtma-svAmI cetana ke doSa anya manuSya jAna paayeN| maiM kyA karUM? mere asaMkhyAta pradeza rUpa ghara meM svAmI Ate nahIM aura unakI bAta anya ke samakSa kahane Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-76 meM apanI hI jA~gha khulI karanI par3atI hai| aba maiM kyA karU? kahA~ jAU~ ? apanI vyathA-kathA kisake samakSa kahU~ ? he sakhI zraddhA ! mere cetana svAmI ke ghara nahIM Ane ke kAraNa viraha rUpI jAra-puruSa rAtri ke samaya mere mana ko santapta karatA hai| koI bhI vyakti merA apane svAmI ke sAtha mela-milApa nahIM karAtA / / 3 / / ( 26 ) (rAga-Tor3I) ThagorI, bhagorI, lagorI, jgorii| mamatA mAyA Atama le mati, anubhava merI ora dagorI / / 1 / / bhrAta na mAta na tAta na gAta na jAta na, bAta na lAgata gorii| mere saba dina darasana parasana, tAna sudhArasa pAna pagorI / / 2 / / prAnanAtha bichure kI vedana, pAra na pAvU pArdU thgorii| Anandaghana prabhu darasana aughaTa, ghATa utArana nAvamagorI / / 3 / / artha - prAtmA ke pIche anAdikAla se lage, jJAna Adi RddhiyoM ko curAne vAle, he mAyA, mamatA Adi Thago! aba tuma bhAga jaano| tuma saba dUra haTa jaano| aba tumhArA yahA~ koI jora calane vAlA nahIM hai| aba mere Atma-svAmI jAgrata ho gaye haiN| itane samaya taka to AtamarAma aceta se hokara mAyA evaM mamatA kA sAtha dete rahe, parantu aba ve jAgrata ho cuke haiN| aba he Thago! he dhUrto ! aba tuma unheM adhika dhokhA nahIM de skoge| mere cetana-svAmI ananta zakti ke dhAma haiM, siddha paramAtmA ke bandhu haiN| he Thago ! aba ve tumhArA samUla nAza kreNge| ataH tuma aba bhAga jaayo| aba tumhArI dAla yahA~ para galane vAlI nahIM hai| he Thago ! tumhArI zikSA se mere cetana-svAmI aba taka mere tathA anubhava ke sAtha dhokhA karate Aye haiM, kintu aba maiM tumhAre prapaMca jAna gaI hU~ // 1 // sumati kahatI hai ki aba to mujhe bhrAta, tAta, mAtA, jAti tathA apanI deha kI bhI bAta karanA acchA nahIM lgtaa| aba to . rAta-dina mujhe apane cetana-svAmI ke darzana evaM unake sparza kI dhuna lagI rahatI hai / aba to maiM unake svarUpa meM lIna ho gaI haiN| aba to mujhe unake darzana evaM sparza kI hI lagana lagI hai| aba saMsAra kI kisI bhI vastu meM merA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-77 mana nahIM lgtaa| jaba maiM apane prAtma-svAmI ke guNoM kA vicAra karatI hU~ taba Anandamaya ho jAtI huuN| jaba unake guNoM kA vicAra karatekarate dhyAtA, dhyAna aura dhyeya kI ekatA ke rUpa meM eka-tAna ho jAtI hU~ taba maiM prAnanda rUpa amRta-rasa kA pAna karatI hU~ aura usa samaya anubhava dazA ke yoga se maiM apanI apUrva sthiti kA anubhava karatI huuN| usa samaya maiM jagat ko bhI bhUla jAtI hU~ aura sthiropayoga meM prAdhi, vyAdhi evaM upAdhi ke duHkha bhI nahIM rhte| AtmA aura merI ekatA hone para aneka karmoM ke prAvaraNa chinna-bhinna ho jAte haiM aura apUrva darzana utpanna hote haiN| mujhe to usI anubhava-amRta rasa ke pAna meM magna rahanA hai / / 2 / / sumati kahatI hai ki priyatama ke viraha kI vedanA kA koI pAra nahIM hai kyoMki viraha kI vedanA rUpI sAgara kA koI kinArA nahIM diikhtaa| usakI agAdha gaharAI kA bhI patA nahIM laga rhaa| ataH he prAtman ! zIghra mujhe darzana do| yogirAja zrImad prAnandaghanajI kahate haiM ki sumati kaha rahI hai ki he Atman ! Apa pratyakSa darzana deN| usa viraha rUpI vedanA ke sAgara ko pAra karane ke lie maiM jinAgamarUpI naukA kI yAcanA karatI huuN| Apa merI yAcanA svIkAra kreN| arthAt satata nAma-smaraNa kI yogyatA prApta ho tAki sadaiva guNa-smaraNa hotA rahe // 3 // ( 30 ) - (rAga-mAlavI gaur3I [kAphI]) vArI hU~ bolar3e miitthdd'e| tujha vAjU mujha nA sare, surijana, lAgata aura anIThar3e / / vArI0 / / 1 / / mere jiya ku kala na parata hai, bina tere mukha dIThar3e / pema piyAlA pIvata-pIvata, lAlana saba dina nIThar3e / / vArI0 // 2 // pUchU kauna kahA~ dhu DhUDhU, kisakU~ bhejU cIThar3e / Anandaghana prabhu sejar3I pAvU, bhAge Ana basIThar3e / / vArI0 // 3 // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-78 " artha-sumati apane svAmI cetana ko kahatI hai ki he cetana ! maiM Apake madhura vacanoM para vArI jAtI huuN| he jJAna-dhana ! Apake bhItara ananta gunA jJAna bharA hai ataH ApakI vANI madhura pratIta hotI hai| he prAtma-svAmI! ApakA zuddha svarUpa jAnane ke pazcAt Apako prApta kiye binA mujhe caina nahIM pdd'taa| he zUra-jana ! he svajana! ApakI pUrNa prApti ke binA merA koI bhI iSTa kArya hone vAlA nahIM hai| ApakI saMgati se mujhe sahaja prAnanda hotA hai aura Apake abhAva meM rAgadvaSa prAdi bure lagate haiN| Apake vItarAga bhAva ke atirikta anya rAga Adi bhAva mujhe aniSTa-kAraka pratIta hote haiN| rAga-dvaSa se kisI ko kadApi Ananda prApta nahIM ho sktaa| samatA meM vilakSaNa zakti hai| do ghar3I meM vaha kevalajJAna prApta karA sakatI hai| prAtma-jJAna prApta karake mastiSka ko santulita rakhanA caahie| samatA cetana kI rAga-dveSa rahita zuddha pariNati hai jo AtmA ke asaMkhyAta pradeza rUpI aMgoM meM vyApta rahatI hai| yaha apanA svabhAva prakaTa karake ananta Ananda kI anubhUti karAtI hai| isake samAna uttama koI cAritra athavA cAritra kI kriyA nahIM hai| dharma kI pratyeka kriyA meM samatA-bhAva rakhane kI vizeSa AvazyakatA hai| jo loga viveka sahita samatA-bhAva rakha kara vyAvahArika kArya karate haiM, ve apane AtmA ko ucca mArga para le jAte haiN| samatA rakhane vAlA vyakti mAnasika duHkha ko jIta sakatA hai| ataH AtmA kI zuddha pariNati rUpa samatA dhAraNa karanI caahie| isa prakAra kI samatA apane prAtma-svAmI ko milane ke lie atyanta utsuka hai // 1 // . sumati kahatI hai ki he prAtma-svAmI! aApakA maha dekhe binA mere mana ko tanika bhI caina nahIM par3atA, tanika bhI zAnti nahIM miltii| ApakA muMha dekhane para hI mere mana ko zAnti milegii| maiMne Apake prema ke pyAle pI-pIkara itane dina vyatIta kiye haiM. aura aba bhI viraha ke ye dina Apake prema se hI vyatIta ho rahe haiN| Apake prema se hI maiM jIvita rahI huuN| he lAlana ! he priya pAtmana ! Apake prema kI prAzA meM hI mere dina vyatIta hue haiN| sumati ke udgAroM kA tAtparya yaha hai ki Atma-svAmI kI prApti se pUrva paramAtmA athavA prAtmA para zuddha prema rakhane kI AvazyakatA hai| AtmA para atyanta prema hue binA prAtmA kI prApti nahIM hotii| samasta jIvoM para zuddha prema rUpI amRta kI vRSTi karane vAlA vyakti hiMsA Adi duSTa doSoM se mukta hotA hai| jina Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ zrI Anandaghana padAvalI-76 manuSyoM meM zuddha prema nahIM hotA, ve samatA nahIM rakha sakate, ve paramAtmA se sAkSAtkAra nahIM kara sakate / zuddha prema kA pyAlA pIkara jo Atma-prabhu se sAkSAtkAra karane kA prayatna karate haiM, ve yAtma-prabhu ko prApta kara sakate haiN| zuddha prema-lakSaNA bhakti kA amRta-rasa prAsvAdana kiye binA, prAtma-prabhu prApta nahIM kiye jA skte| samatA evaM AtmA kA saMyoga karAne vAlA zuddha prema hI hai| zuddha prema ke binA koI bhI vyakti samatA ke ghara meM praviSTa nahIM ho sktaa| isa kAraNa hI sumati ne zuddha prema ke pyAle kI bAta kahI hai| zuddha premI AtmA meM tanmaya hokara ekatA kA anubhava karatA hai| vaha mana, vacana aura kAyA kA bhoga dekara apane svarUpa meM praviSTa hotA hai| zuddha prema-bhakti kI utkRSTatA dhAraNa karane vAlA manuSya itanA adhika Atma-premI bana jAtA hai ki use jahA~-tahA~ AtmA kA hI smaraNa hotA hai| prAtmA meM 'tU hI-tU hI' raTana karane vAlA manuSya AtmA kA upAsaka bana kara samatA kA dvAra kholatA hai aura samatA kI jAgrati karatA hai| pratyeka kArya karane ke samaya vaha samatA rakhane kI Adata DAlatA hai| vaha pramAda ke sthAnakoM ko bhI antara kI samatA se jIta sakatA hai aura mastiSka kA santulana rakha sakatA hai| vaha harSa evaM udvega se dUra rahakara samatA-bhAva meM sthira rahatA hai| Atma-rUpa prabhu ke darzana meM samatA tatpara rahatI hai / / 2 / / sumati kahatI hai ki maiM aneka manuSyoM se pUcha-pUcha kara thaka cukI huuN| aba aura kaba taka pUchatI rahU~? kisa sthAna para jAkara maiM unakI khoja karUM, kisako patra bhejU ? aAnandaghanajI kahate haiM ki ApakI asaMkhyAta pradeza rUpI zayyA prApta ho jAye, to phira kiso vasIThaDe (dUta) kI AvazyakatA hI nahIM rhegii| maiM Apake darzanoM kI atyanta pyAsI huuN| maiM Apake darzanoM ke lie atyanta prAtura huuN| maiMne Aja taka ApakI aneka sthAnoM para khoja kI, parantu prApakA kahIM patA nahIM lgaa| aba to mujhe prAtma-svAmI kI zayyA prApta ho jAye to maiM unake pAsa pAkara hI rhuuN| jaba taka mamatva hai taba taka sumati apane prAtma-svAmI cetana ko prApta nahIM kara sakatI / / 3 / / vivecana-zrImad AnandaghanajI ne uparyukta pada meM eka vizeSa rahasya kA udghATana kiyA hai ki zuddhAtmasvarUpa prakaTa karane ke lie zuddhasvarUpa ke prati athavA jisane zuddha svarUpa prakaTa kara liyA hai usase Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-80 atyanta prema honA caahie| isa utkRSTa prema ke dvArA hI nijasvarUpa prakaTa hotA hai| jaina paribhASA meM ise 'prazasta rAga' kahA hai| isa mArga rapacalane vAle virale hI hue haiN| isa mArga kA sarvaprathama darzana gaNadhara gautama ke caritra meM hotA hai| unheM sahajAtmarUpa parama guru bhagavAna mahAvIra ke zarIra para agAdha moha thaa| bhagavAna unheM bAra-bAra cetAvanI dekara deha ke prema se alaga rahane kA upadeza dete the| usa prema ke Age gautama mukti kI bhI avagaNanA karate the| sampUrNa jaina vAGmaya meM yaha prasaMga adbhuta evaM advitIya hai| jaina sAdhu-saMsthA ke niyama atyanta kaThora haiN| isa saMsthA meM vyakti kI svatantratA ko adhika sthAna nahIM milA hai| isI kAraNa santa paramparA adhika nahIM panapa skii| zrImad Anandaghana jI, cidAnanda jI Adi santa sAdhu-saMsthA se prAyaH dUra hI rhe| santagaNa bAr3e-bandI ke ghere meM na rahakara loka-kalyANa kI hI bhAvanA bhAte haiN| isa kAraNa sAmpradAyika logoM kA sahayoga unheM nahIM milatA athavA alpa milatA hai| Ajakala jaina loga yA to bAhya kriyA-kANDoM meM rata haiM athavA kucha vyakti zuSkajJAna meM lIna haiN| tAtparya yaha hai ki 'premalakSaNA bhakti' jainiyoM meM virala ho gaI hai| yogirAja zrImad Anandaghana jI ne apane samasta padoM meM usI 'premalakSaNA bhakti' kA guNagAna kiyA hai| ___(31). (rAga-kedAro) bhore logA jhUrU hu~ tuma bhala hAsA / saluNe sAhaba bina kaisA ghara vAsA // . bhore0 // 1 / / seja suhAlI cAMdaNI rAtA, phUlar3I bAr3I sItala vaataa| sayala sahelI kare sukha hAtA, merA mana tAtA munA virahA mAtA / / bhore0 / / 2 // phiri phiri jovoM dharaNI agAsA, terA chipanA pyAre loka tNmaasaa| ucale tana tai lohU mAMsA, sAiDA na pAve, dharaNa chor3I nisAsA // bhore0 // 3 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - =1 viraha ku bhAve so mujha kiyA, khabara na pAvU dhiga merA jiyA / hadiyA, deva batAve koI piyA, ve prAnandaghana karU~ ghara diyA || bhore0 / / 4 / / artha - -- zuddha cetana svarUpa AtmA ke viraha meM sumati kahatI hai ki he bhole manuSyo ! maiM apane duHkha ke kAraNa rotI hU~ aura tuma loga bhalA ha~sate ho ? merI pIr3A kA tumhAre mana para koI prabhAva nahIM hotA, aisA mujhe pratIta hotA hai / sumati Atma-svAmI ke ghara Ane kI pratIkSA karatI hai, parantu ve dRSTigocara nahIM hote / isa kAraNa vyathita hokara virahiNI sumati rudana karatI hai, prajJAnI manuSya use dekhakara usa para ha~sate haiN| sumati manuSyoM ko kahatI hai ki tuma loga tanika soco to sahI ki salone sAjana ke binA ghara meM rahanA kisa kAma kA ? priyatama ke binA mero gRhastha kisa kAma ko ? binA svAmI ke kahIM gRhasthI hotI hai kyA ? arthAt salAne sAjana ke binA asaMkhyAta pradeza rUpI ghara meM kaise vAsa kiyA jAye ? / / 1 / / < sundara sukhada zayyA hai, cAMdanI rAta hai, puSpa vATikA hai tathA zItala manda vAyu baha rahI hai / samasta sakhiyA~ mana bahalAne kA tathA svastha karane kA prayatna kara rahI haiM / caitana ke svAgatArthaM samasta AkarSaka sAmagrI vidyamAna hai, parantu ainI sukhada paristhiti meM mere cetana - svAmI ke namAne para unake viraha meM vyAkuna merA tana tapta ho rahA hai aura viraha ko mArI maiM matavAlI bano mAnAM mRta strI kI sI dazA kA anubhava kara rahI hU~ / zrImad zrAnandaghana jo ne yahA~ prAntarika pAtra kA adbhuta svarUpa spaSTa kiyA hai| anubhava - jJAna- pariNati kA svAmI AtmA hai; praneka AgamoM kA parizIlana karane para anubhava- pariNati prakaTa hotI hai, jise AtmA ko sAkSAt saMgati ke binA kucha bhI acchA nahIM lagatA / anubhavapariNati puruSa samAgama ko protsAhita karane vAle bAhya sAdhanoM kI taraha antara-sAdhanoM kA bhI varNana karato hai / tanmaya dazArUpa sukomala zayyA hai, nirmala zrutajJAna rUpI cAMdanI chAI huI hai, cAritra - pAlana vRtti rUpI puSpa vATikA meM se zubha avyavasAya rUpo sugandha pravAhita ho rahI hai aura zuddha premarUpI zotala vAyu baha rahI hai / aiso sukhada paristhiti meM cetanasvAmI ke binA anubhava - jJAna - pariNati pratyanta santapta hai aura mRtaprAya ho jAtI hai // 2 // L Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-82 sumati kahatI hai ki maiM bAra-bAra pRthvI evaM prAkAza kI ora dekhatI huuN| he priyatama ! he mere svAmI ! ApakA netroM se projhala rahanA mere lie atyanta duHkhadAyI hai kyoMki logoM meM maiM ha~sI-majAka kA kAraNa bana gaI haiN| logoM ke lie maiM tamAzA bana gaI haiN| aApake na Ane se yaha kaha kara loga merI ha~sI ur3Ate haiM ki isa strI ko isake pati ne tyAga diyA hai| isa kAraNa mere deha meM rakta evaM mAMsa ubala rahA hai aura nizvAsa nikalatA hai| ata: he prAtma-svAmin ! Apa sAkSAt darzana anubhava-pariNati apane prAtma-svAmI ko upAlambha detI haI kaha rahI hai ki Apane mujhe virahAgni meM jhoMka kara ucita nahIM kiyaa| khaira, viraha ko jo acchA lagA vaha usane kiyaa| merI isa dazA kI Apako khabara bhI na pahu~ce to mere jIvana ko dhikkAra hai| mere priyatama kA yadi koI patA-ThikAnA batA de to maiM use sIne se lagA la aura prAnandaghana jI kahate haiM ki yadi mere svAmI cetana rAma A jAyeM to maiM ghara meM maMgala mahotsava ke dIpa prajvalita karUM, dIpAvalI kI sI jagamagAhaTa kruuN| zrutajJAna kA phala anubhava-pariNati hai| jainAgamoM ke kevala paThana se turanta anubhava-pariNati utpanna nahIM ho jAtI, parantu puna:punaH prAgamoM kA manana, smaraNa karake unake rasa kA AsvAdana kiyA jAye to anubhavapariNati khila uThatI hai| ata: isake lie jaina siddhAntoM ke zravaNa evaM manana kI AvazyakatA hai| adhyAtma-zAstroM ke parizIlana evaM hRdaya meM adhyAtma tattva meM ramaNa karane se anubhava-pariNati khila sakatI hai| anubhava-pariNati se prAtmA bhinna nahIM hai| mana, vacana evaM kAyA kI pavitratA bhI anubhava-pariNati se hotI hai| anubhava-pariNati se hI kevalajJAna utpanna hotA hai aura AtmA paramAtmA banatI hai // 4 / / (32) (rAga kedAro) mere mAMjhI majIThI suNa ika baataa| mIThar3e lAlana bina na rahU~ raliyAtA ||mere0 // 1 // raMgata cunar3I dular3I cIr3A, kAtha supArI aru pAna kA bIr3A / mAMga sindUra saMdala kare pIr3A, tana kaThar3A kore virahA kIr3A / / mere0 // 2 // Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAilI-83 jahA~ tahA~ DhU~DhU Dholana mItA, paNa bhogI bha~vara bina saba jaga riitaa| rayaNa bihANI dIhAr3A bItA, ajahu~ na pAye mujhe chehA dItA / / __ mere0 // 3 // navaraMgI phUde bhamaralI khATA, cuna-cuna kaliyA~ bichAvo vATA / raMga-raMgIlI pahinUMgI nAThA, Ave Anandaghana rahe ghara ghATA / / mere0 / / 4 / / artha-samatA apane prAtma-svAmI ke viraha meM apanI jIvana-dazA kA varNana karatI huI kaha rahI hai ki he majITha ke se lAla raMga vAle mere khevanahAra! merI eka bAta suno| maiM atyanta priya cetana-svAmI ke binA prasannatApUrvaka nahIM raha skto| he cetana-svAmI ! Apake binA merA jIvana nIrasa hai / / 1 / / . samatA kahatI hai ki raMgIna cunar3I, dular3I, katthA, supArI aura pAna kA bIr3A, mAMga kA sindUra tathA candana kA lepa --ye saba mujhe pIr3A dete haiM kyoMki tana rUpI kASTha ko viraha.rUpI kIr3A kuredatA hai| tAtparya * yaha hai ki cetana-svAmI ke viraha meM samasta vastue~ duHkhadAyI haiM // 2 // samatA parokSa dazA meM AtmA ko khojane kA atyanta prayatna karatI hai aura kahatI hai ki maiM Atma svAmI ko DhUr3hane ke lie idhara-udhara jAtI hU~ parantu Ananda bhogane vAle priyatama ke binA samasta saMsAra sUnA lagatA hai| aneka rAtriyA~ vyatIta ho gaIM, aneka dina vyatIta ho gaye, parantu mujhe viyoga dene vAle prAtma-svAmI abhI taka nahIM Aye arthAt cetana se abhI taka merA milApa nahIM ho rahA hai / _ vivecana -jJAna, darzana evaM prAnandaghana guNoM Adi ke bhogI Atmaprabhu ke binA sampUrNa jagat zUnya pratIta hotA hai| jar3a vastuoM ke bhoga se manuSyoM ko vAstavika zAnti prApta nahIM ho sktii| samatA jar3a vastuoM ke bhoga se dUra rahatI hai| samatA kA bhogI apramatta guNasthAnasthita prAtmA hai| zuddha svarUpa ke bhogI Atma-prabhu ke binA atyanta. samaya niSphala gyaa| aba to Atma-prabhu se milApa ho to hI samatA satyAnanda prApta kara sakatI hai| apramatta Atma-prabhu ke binA samatA kA bhogI anya koI nahIM hai / / 3 / / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-84 zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki samatA ne cetana-svAmI ke svAgatArtha samasta taiyArI kara lI hai| vaha parokSa dazA meM bhI Atma-prabhu ko nivedana karatI huI kahatI hai ki nauraMgI phUde lagI huI "bhamaralI khATa' bichI huI hai| kaliyA~ cuna-cuna kara mArga meM bichAI huI haiN| yadi mere Anandaghana svAmI A jAyeM aura ghara para raheM to kaThinAI se prApta raMgabiraMge vastra pahanUgI, Ananda pUrvaka rhuuNgii| vivecana- asaMkhyAta pradezarUpa ghara meM samatA nivAsa karatI hai aura apane Atma-svAmI ko : uparyukta sAja saja kara ghara meM bulAtI hai / apane Atma-prabhu ko apane ghara meM lAne ke lie samatA antaraMga sAdhanoM ko sajAtI hai aura Atma-prabhu kI bhakti meM lIna ho jAtI hai, unake svAgata hetu pratIkSA karatI hai| zrImad Anandaghana jI ne uparyukta pada meM yaha pratipAdita kiyA hai ki jIva bahirAtma bhAva tathA antarAtma bhAva ko samajhakara apanI kaSAya-pariNati se saceta rahate hue kabhI-kabhI antarAtma bhAva bhAve to vaha sudhara sakatA hai / / 4 / / (.33 ) (rAga-kAnaDo) , karejA rejA rejA rejaa| sAji siMgAra baNAi prAbhUSaNa, gaI taba sUnI sejaa| * , karejA0 / / 1 / / viraha vyathA kucha aisI vyApata, mAnu koI mArata nejaa| aMtaka aMta kahAlU lego, cAhe jIva to lejA // karejA0 / / 2 // kokila kAma caMdra catAdika, daina mamata hai jejaa| nAvala nAgara aAnandaghana pyAre, prAi amita sukha dejaa| - karejA0 / / 3 // artha-samatA apane cetana svAmI se milane ke lie samasta prakAra ke zRgAra saja kara tathA AbhUSaNa pahanakara arthAt bAhya ADambara kriyA rUpa zRgAra karake gaI, parantu unheM samabhAva rUpa zayyA para nahIM dekhaa| unheM usa samaya mamatA ke ghara gayA jAnakara usake mana meM aneka vicAra utthe| vaha socane lagI ki aise samaya cetana-svAmI ke viyoga kA kAraNa kyA ? Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI- 85 vivecana - zAstroM meM ullekha hai ki lAbhAntarAya karma ke udaya se lAbha kI prApti nahIM hotI / dAnAntarAya karma ke udaya se dAna nahIM diyA jA sakatA / bhogAntarAya karma ke udaya se bhoga kI prApti nahIM hotI / upabhogAntarAya karma ke udaya se upabhoga kI prApti nahIM hotI aura vIryAntarAya karma ke udaya se vIrya-zakti nahIM khilatI / isa prakAra mere svAmI kA aise samaya viyoga hone kA kAraNa pUrva bhava kA antarAya karma hai / mere svAmI ke milApa meM antarAya karma rukAvaTa DAlatA hai / rAma-sItA, nala-damayantI Adi ke viyoga kA kAraNa karma hI thA / isI prakAra se mere cetana - svAmI ko mati bhrama karAne vAlA bhI karma hI hai aura unase merA viyoga karAne vAlA bhI karma hai / samatA kahatI hai ki " hai karma ! tU itanA krUra kyoM bana gayA ? tUne mujhe satAne meM koI kamI nahIM rakhI / aba bhI mere priyatama se viyoga karAkara mujhe jitanA satAnA ho utanA satA le / " / / 1 / / jaba samatA ne priyatama kI zayyA sUnI pAI to use cetana - svAmI ke viraha kA itanA duHkha huA mAnoM koI use bhAlA mAra rahA ho / samatA apane svAmI kI anupasthiti meM bhI unheM uddezya karake kahatI hai ki he svAmin ! Apa yamarAja banakara merA kahA~ taka anta loge ? Apa cAho to mere prAraNa le lo, parantu mujhe darzana de do / vivecana - samatA kahatI hai, "zArIrika vedanA kI to aneka auSadhiyA~ haiM parantu mAnasika vedanA kI auSadhi to cetana svAmI ke milApa ke atirikta anya koI nahIM hai / jJAna Adi ananta RddhiyoM ke svAmI zuddha cetana se milApa hue binA antara meM vyApta viraha-tApa kA zamana nahIM hogA / he priya Atma-svAmin ! Apa yamarAja ke samAna banakara kaba taka merA anta loge ? aba to prANa lenA zeSa rahA hai / ataH ApakI icchA ho to aba mere prAraNa bhI le jAo / " samatA ke ye udgAra priyatama ke viraha kI ananya vedanA pradarzita karate haiM / vaha apane prAraNa dekara bhI svAmI kA viraha TAlane kI abhilASA vyakta karatI hai / vaha priyatama ke milApa ke samakSa prAraNoM ko bhI tuccha ginatI hai / use cetana svAmI ke milApa ke binA tanika bhI zAnti nahIM hai / / 2 / / . samatA kahatI hai ki koyala kI kUka, kAmadeva, candramA kI cAMdanI aura Amra-maMjarI tathA anya jo-jo vastue~ Apako prAnandaprada haiM ( mAnava-bhava, svastha deha, uttama kula, AtmonnatikAraka dharma Adi Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya-86 uddIpana vibhAva) unake sahita zrAkara he navala- nAgara cetana ! mujhe sukha pradAna karo / vivecana - AzA - hI AzA meM jIvanayApana karane vAlI samatA kahatI hai ki " he navala nAgara bahirAtma- dazA se haTakara antarAtma dazA ko prApta karane vAle mere priya svAmin ! mere sthiratA rUpa zrAvAsa meM prAkara tU mujhe siddha-dazA kI khumArI kA sukha denA arthAt tU mujhe Atmika sahajasukha pradAna kara / he cetana - svAmin ! tU bAhya- pradeza meM paribhramaNa karatA hai, vaha asatya hai, duHkhadAyI hai / para-svabhAva meM rAcanA hI bAhya- pradeza gamana hai / AtmA ke svabhAva meM ramaraNatA karanA antaM rapradeza hai / antarapradeza meM Akara he antarAtma navalaM nAgara ! mujhe sukha pradAna kara / " zrImad zrAnandaghanajI kahate haiM ki antara meM AtmA ke ramaNa karane se ananta sukha prakaTa hotA hai / vizeSa- samatA ke kahane kA tAtparya yaha hai ki he cetana ! Apa yaha mata samajhanA ki mere pAsa Ane se Apako ve Anandaprada vastue~ tyAganI pdd'eNgii| maiM to kevala mAyAvinI mamatA se ApakA chuTakArA cAhatI / / 3 / / ( 34 ) (rAga - kAnhar3A ) piyA bina sudhi budhi bhUlI ho / A~kha lagAi duHkha - mahala ke, jharokhe bhUlI ho || piyA0 || 1 || ha~satI tabahu birAniyA~, dekhI tana-mana chIjyo ho / samubhI taba etI kahI, koI neha na kIjyo ho || piyA ||2|| prItama prAnapati binA, priyA kaise jIve ho / prAna - pavana birahA-dazA, bhuaMgani pIve ho || piyA0 ||3|| sItala paMkhA kumakumA, candana kahA lAve ho / anala na birahAnala yahai, tana tApa bar3hAve ho || piyA ||4| phAguna cAcari ika nisA, horI siragAnI ho / mere mana saba dina jarai, tana khAka ur3AnI ho || piyA0 // 5 // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrAnandaghana padAvalI 65-1 samatA mahala dhirAja hai, vAraNI rasa dvaje ho / bali jAuM prAnandaghana prabhu, aise niThura hva je ho || piyA0 / / 6 / / artha- - samatA apano virahAvasthA meM hone vAlI dazA kA varNana karate hue kahatI hai ki he zraddhe ! cetana pati ke binA maiM apanI sudha-budha kho baiThI hU~, maiM apanI sAra-saMbhAla rakhanA bhI bhUla gaI hU~ / Atma-pati ke viyoga se duHkhI maiM apane duHkharUpI mahala ke jharokhe se apane svAmI ko dekhane ke lie dRSTi lagAye hue hU~, parantu ve dRSTigocara nahIM hote / cetana svAmI ke viyoga meM mahala meM baiTho merA mana nahIM lagatA / mere netroM se azru-pravAha ho rahA hai| pati ke binA satI strI kA mana aceta sA rahatA hai / isa kAraNa se vaha zraddhA ko kahatI hai ki maiM mahala ke jharokhe meM baiThakara sthira dRSTi se prAtma-svAmI kI rAha dekha rahI hU~, parantu svAmI dikhAI nahIM de rahe | zrI jJAnasAra jI mahArAja ne uparyukta pada kI TIkA likhI hai jisakA sArAMza nimnalikhita hai sumati apanI sakhI zraddhA ko kahatI hai ki he sakhI ! mere svAmI cetana azuddhopayogI AtmA se mujhe milanA cAhie athavA nahIM ? isa dhArmika vicAra se maiM rahita ho gaI / yahA~ yaha prazna uThatA hai ki jisakA nAma ho samatA hai athavA jo sumati hai vaha svayaM ko kaise bhUla gaI ? yadi vaha bhUla jAtI hai to usakA nAma 'samatA' yuktisaMgata nahIM kahA jA sktaa| isako spaSTa karate hue ve kahate haiM --- 'azuddhopayogI AtmA ke saMyoga se maiM sumati ko kumati ho gii| pati ke videza gamana rUpa viyoga-duHkha ke jharokhe meM azrupAta karake usane usameM snAna kara liyaa| videza gamana yahA~ para para pariNati ramaraNa, cintavana samajhanA cAhie / azuddhopayoga meM pravartana ko azrupAta samajhanA cAhie / azrupAta meM maiM bhUla gaI arthAt itane A~sU gire ki sunoM se maiM bhUla - sI par3I, anyathA sumati ko rokane se kyA vAstA kintu zuddhopayogI AtmA ke viyoga meM maiM apanI sudha-budha bhUla gaI / ? * TIkAkAra kA yaha artha vicAraNIya hai / yahA~ sumati pati ke sAtha ekAkAra hokara apanI sudha-budha kho baiThatI hai / pati para - pariNati meM ramaNa karate haiM, azuddha upayoga meM pravartana karate haiM, isase sumati duHkha-mahala ke jharokhe meM jhUlakara svayaM ko bhUla jAtI hai / / 1 / / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya-88 sumati kahatI hai ki " he zraddhe ! pahale jaba mujhe zuddha cetana rUpa pati kA viyoga nahIM thA, usa samaya maiM viraha ke duHkha se sarvathA anabhijJa thI / ataH jaba maiM pati-viyoga se duHkhI anya virahiNiyoM ko tana se kSINa tathA mana se duHkhI dekhatI thI, taba maiM una para ha~satI thI, unakI ha~sI ur3AtI thI, kintu aba jaba maiMne zuddhAtmA ke viraha- duHkha kA anubhava kiyA to mere mu~ha se yaha nikalatA hai ki koI kadApi prema mata karanA / premI ke viraha ke duHkha ke samAna anya koI duHkha nahIM hai / snehI vyakti hI sneha kA svarUpa samajha sakate haiM / " vivecana - garbhiNI strI garbha kI vedanA kA anubhava kara sakatI hai, parantu vandhyA strI ko garbhiNI strI ke duHkha kA anubhava nahIM ho sktaa| pati - viyogI nArI hI pati viyoga kI vedanA ko jAna sakatI hai / isa kAraNa hI sumati ne udgAra prakaTa kiye ki koI kadApi kisI se sneha mata karanA, anyathA viraha kI jvAlAoM meM jhulasanA par3egA, pratipala rudana karanA par3egA / sumati ne jaba apane svAmI kA svarUpa pahacAnA taba usake antara meM zuddhAtma- pati ke prati prema utpanna huA / prema to utpanna huA parantu parokSaM dazA meM sAkSAt Atma-svAmI dRSTi. gocara nahIM hotA, ata: vaha smRti rUpI jharokheM meM baiThakara AtmA ko . sAkSAt dekhane kI pratIkSA kara rahI hai / sAkSAt AtmA ke darzana ke lie Atura sumati viyoga ke kAraNa rudana karatI hai, parantu terahaveM guNasthAna kI prApti ke binA AtmA kA sAkSAt darzana nahIM hotA, jisake kAraNa use duHkha hotA hai / / 2 / / sumati kahatI hai ki mere prANapriya svAmI zuddha cetana ke binA maiM kaise jIvita raha sakatI hU~ Arjava, mArdava Adi dasa yatidharma rUpI prANavAyu ko virahAvasthA rUpI nAgina pItI rahatI hai / aisI dazA meM zuddha cetana ke viyoga meM sumati ke prAraNa kaise raha sakate haiM kyoMki zuddha cetana ke binA sumati Aye bhI kaise ? vivecana - sumati apane prANapati ko hI apanA sarvasva samajhatI hai / yadi hama antara meM vicAra kareM to zuddhacetana pati ke binA zuddha cetanA ke prANa kaise raha sakate haiM ? zuddha cetanA evaM zuddha cetana puSpa evaM puSpa kI sugandha kI taraha alaga nahIM ho sakate / zuddha cetana svAmI jyoM-jyoM asaMkhyAta pradeza rUpI ghara kI ora prayANa karate haiM aura cauthe guNasthAnaka se Upara ke guNasthAnakoM ko lA~ghate jAte haiM, tyoM-tyoM zuddha cetanA ke caitanyarUpa prAraNa sazakta hote jAte haiM aura zuddha cetanA ke harSa Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-86 kA pAra nahIM rahatA; parantu jaba taka zuddha cetanasvAmI apanI patnI ko darzana nahIM dete taba taka zuddha cetanA pati ke viraha meM apanI Antarika dazA prakaTa kare, yaha ucita hI hai / / 3 / / viraha-tApa ko zAnta karane ke lie sumati ne jaba upacAra kiye taba zuddha cetanA use kahatI hai ki he sakhI ! zItalopacAra, khasa kA paMkhA, sugandhita gulAba-jala evaM kevar3A-jala, bAvanA candana Adi kA prayoga kyoM karatI hai ? arI bholI ! yaha koI dAha-jvara nahIM hai jo ina upacAroM se zamita ho jaaye| yaha to madana hai, yaha to virahAnala hai| yaha koI agni nahIM hai jo zItala upacAroM se zAnta ho jaaye| ye paMkhe Adi sugandhita zItala padArtha to ulaTe prItama kI yAda dilAne vAle haiM, viraha kI vRddhi karane vAle haiN| ye saba kAma-jvara kI vRddhi ke hetu haiN| ataH he sakhI ! . tU inakA prayoga mata kara / vivecana-sumati ko lagA ki zuddha cetanA ke prANa nikalane lage haiM, vaha aceta ho rahI hai| aba kyA kiyA jAye ? taba use dhyAna pAyA ki zItala upacAra karane se zuddhacetanA ko tanika zAnti prApta hogii| isa kAraNa usane paMkhe kA upayoga kiyA, deha para bAvanA candana kA vilepana kiyA, gulAba-jala Adi kA prayoga kiyA, parantu zuddhacetanA ko tanika bhI zAnti prApta nahIM huii| ulaTe zItala upacAroM se usake tApa meM vRddhi hI huI, hRdaya kI jalana bar3ha gaI, usakI sA~seM bhI uSNa nikalane lgiiN| sumati ne zuddhacetanA ko pUchA ki viparIta prabhAva kyoM ho rahA hai ? taba zuddhacetanA ne batAyA ki he sakhI ! yaha koI agni nahIM hai, yaha to pati ke viyoga rUpI virahAgni hai| isake zamana ke lie zItala upacAra karane se ulaTe tana-tApa kI vRddhi hotI hai| Atma-pati kI prApti ke binA zuddhacetanA ke antara meM harSa nahIM hotaa| yogirAja zrImad prAnandaghana jI ne uparyukta pada meM adbhata prakAra se vyavahAra dRSTi ke dvArA nizcaya kA poSaNa kiyA hai| zrI jJAnasArajI mahArAja ne uparyukta pada kI TIkA karate hue zItalopacAra ko yathApravRttikaraNa meM ginA hai aura yadi ye upacAra calate rahe to apUrvakaraNa bhI aayegaa| tAtparya yaha hai ki antima yathApravRttikaraNa taka virahakAla hai| usake pazcAt niyama se apUrvakaraNa AtA hai jisameM rAga-dveSa kI granthi kA bhedana ho jAtA hai aura anivRttikaraNa meM AtmA kA milApa ho Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya 60 jAtA hai| prAtmA kA milApa ho samyaktva ko prApti hai aura phira cAritra kA viraha hotA hai / / 4 / / sumati kaha rahI hai ki phAlguna-zuklA pUrNimA kI usa eka rAtri meM cAcara gAne vAle, gera nAcane vAle holI jalAte haiM, parantu mere antara meM to pratidina holI jalatI rahatI hai aura deha kI rAkha ur3atI rahatI hai / mere mana meM to nitya pati kI viyoga rUpI holI jalatI rahatI hai jo deha evaM rakta Adi ko jalAkara bhasma karatI rahatI hai| isase merI atyanta durdazA ho gaI hai / / 5 / / zrI jJAnasArajI mahArAja ne apanI TIkA meM likhA hai ki sumati kahatI hai ki he cAcara gAne vAlo! tumhAre to holI jalAne kA dikhAvA mAtra hai, parantu pati ke viyoga meM mere to rAta-dina holI jalatI rahatI hai| ataH zuddha svarUpa citavana rUpI merI deha jalakara rAkha ho gaI . hai| vaha rAkha bhI ur3a gaI, rahI nahIM -arthAt -sumati kI kumati ho gii| TIkAkAra ne 'rAkha bhI nahIM rahI' yaha artha karake rUpaka ko sAMgopAMga banA diyA hai| - sumati kaha rahI hai ki he Anandaghana prabho! Apa aise niSThura na bneN| Apa mere mahala meM baiTha kara apanI vANI kA rasa to do arthAt mujhase vArtAlApa to kro| maiM ApakI balihArI jAtI hU~, maiM Apake samakSa apanA samarpaNa karatI huuN| Apa niSThura na baneM, merA parityAga na kreN||6|| zrI jJAnasArajI mahArAja ne chaThe chanda kA artha karate hue kahA hai ki sumati kaha rahI hai - he zraddhe ! mujha mati ke mahala meM jaba zuddhopayogI AtmArAma pAkara birAjeMge, taba maiM mati se sumati ho jaauuNgii| jaba taka maiM mati thI, merA caugati rUpa mahala thA aura jaba maiM mati se sumati ho gaI, taba zuddha syAdvAda matAnuyAyI caritra dvAra praveza mukti mahala meM birAjamAna eka arihanta, dUsare siddha; unameM yahA~ kevala arihanta kA kathana hai| una arihanta kI vANI rasa ke rejA arthAt taraMga aise Ananda ke samUha prabhu kI maiM balaiyA~ letI huuN| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-61 .. ( 35 ) ( rAga gor3I-jakar3I ) rAzi zazi tArA kalA, josI joina josa / ramatA samatA kaba mile, bhAge virahA sosa / / piya viraNa kauna miTAve re, viraha vyathA asarAla / / nIMda nimANI A~khiteM re, nAThI mujha duHkha dekha / dIpaka sira Dole khar3o pyAre, tana thira dhare na nimeSa / / . piyA0 / / 1 / / sasi sarANa tArA jagI re, vinagI dAminI tega / rayanI dayana mata dago, mayaNa sayaNa viNa vega / / piyA0 / / 2 / / tana paMjara jhUrai paryo re, ur3i na sake jiu haMsa / virahAnala jAlA jalI pyAre, paMkha mUla niravaMza / / __ . piyA0 / / 3 / / usAsa sAsa bar3hAu kore, vAda vade nisi rAMDa / na miTe usAsA manI pyAre, haTakai na rayaNI mAMDa // . . piyA0 / / 4 / / iha vidhi chai je ghara dhaNI re, usasUM rahe udAsa / hara vidhi prAi purI kare, prAnandaghana prabhu Asa / / - piyA0 / / 5 / / artha-samatA zraddhA, anubhava Adi ko apanI viraha vyathA kaha-kaha kara thaka gii| cetana svAmI ke viyoga meM atyanta duHkhI hokara vaha jJAnI puruSa jyotiSI ko pUchatI hai ki he jyotiSI! merA cetana-svAmI se milApa kaise aura kaba hogA? samatA kahato hai-he jyotiSI ! tuma apanI pothI, paMcAMga ke dvArA rAzi, candra tathA anya grahoM kA bala dekha kara batAo ki mere ramatArAma cetana-svAmI mujhe kaba mileMge, tAki merA viraha zoSaNa dUra ho| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya-62 mere priya cetana-svAmI ke binA merI athAha evaM vikarAla virahavyathA kauna dUra kare ? merA duHkha dekhakara mere netroM se merI nIMda bhI jAtI rhii| dIpa-zikhA ke samAna merA sira idhara-udhara Dola rahA hai / pala bhara ke lie bhI merI deha sthira nahIM rhtii| ataH he jyotiSI ! tuma apanA jyotiSa dekhakara batAo ki mere priya cetana-svAmI kA mujhase milApa kaba hogA? // 1 // vizeSa -vyakti samatAyukta ho, adhyAtmarata ho, parantu AtmAnubhava kA Azraya nahIM milA ho to usameM sthiratA nahIM A sktii| vaha dIpaka kI zikhA ke samAna asthira rahatA hai| ___ candramA asta ho gayA hai, tAre TimaTimA rahe haiM, bijalI talavAra kI taraha camaka rahI hai| rAtri tathA kAmadeva apane svajana ke abhAva meM mujhe tIvra vega se dagA dene ke lie tatpara ho rahe haiN| arthAt aisA kAmoddIpaka vAtAvaraNa mujhe priyatama kA atyanta smaraNa karA rahA hai / ataH he jyotiSI ! tU soca kara mujhe.merA bhaviSya batA / / 2 // zrI jJAnasArajI mahArAja ne uparyukta padyAMza kA artha isa prakAra batAyA hai - 'candramA asta ho rahA hai, tAre TimaTimA rahe haiM aura bijalI binA grahaNa kI huI talavAra se mujhe dagA dene ke lie tatpara ho rahI hai, kyoMki yadi maiM azuddha cetanA hai to kAmoddIpana ke kAraNa kAmadeva merA sajjana hai, kintu maiM to zuddha cetanA hU~ ataH kAmadeva merA sajjana nahIM hai| aMdherI rAta, tAre, dAminI talavAra dhAraNa karake mujhe kAmoddIpana rUpa dagA denA cAhate haiN| merA yaha haMsa rUpI jIva ur3a nahIM sakatA kyoMki vaha tana rUpI piMjar3e meM kaida hai| isa tana-piMjar3e meM par3A-par3A jIva kaSTa bhoga rahA hai| virahAgni tIvra vega se jala rahI hai| viraha kI jvAlA se paMkha to mUla se hI sarvathA jala cuke haiN| ataH he priya cetana ! paMkha jala jAne ke kAraNa maiM to ur3a kara bhI Apake pAsa nahIM A sktii| AyuSyakarma ke. udaya se merA jIva-haMsa deha rUpI piMjare meM se ur3a nahIM sakatA // 3 // vivecana-aisI paristhiti meM mere jIva-haMsa ko kaisI pIr3A hotI hogI? bAhya tApa se dagdha jIva kisI bhI upAya se zItala ho sakate haiM, parantu Antarika tApa se dagdha jIva upazama rUpI vRSTi ke binA zAnta nahIM ho skte| mere priya jIva-haMsa kI bhI vaisI hI dazA hai| ananta Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 63 zAnti ke dhAma mere svAmI mujhe mila jAyeM to aneka prakAra ke Antarika tApa zAnta ho jAyeM / ataH ananta guNoM ke dhAma mere svAmI mujhe kaba mileMge ? he jyotiSI ! tU patraka evaM pothI dekhakara mujhe batA / uparyukta padyAMza kA sArAMza zrI jJAnasArajI mahArAja ke anusAra yaha hai - 'he sakhI ! maiM zuddhAtmA se milanA cAhatI hU~, kintu milApa hotA nahIM pratIta hone se deha rUpI piMjar3e meM par3A yaha jIva atyanta chaTapaTA rahA hai, kaSTa pA rahA hai / ' zvAsozvAsa bar3he hue haiM / jyoM-jyoM rAtri bar3hatI hai, tyoM-tyoM zvAsa-prazvAsa kI gati meM bhI vRddhi ho rahI hai / aisA pratIta hotA hai mAnoM rAtri aura zvAsa meM paraspara hor3a lagI ho / he priya cetana ! manAne para bhI zvAsa kI tIvratA nahIM miTa rahI hai aura lar3AI ThAne hue rAtri pIche nahIM haTa rahI hai // 4 // vivecana - viraha dazA rUpI rAtri haTatI nahIM hai aura manAne para bhI mAnatI nahIM hai / ataH maiM rAtri meM kaSTa bhoga rahI hU~ / jJAna-prakAza hue binA rAtri ke aneka prakAra ke kaSTa TaleMge nahIM / uparyukta padyAMza kA zrI jJAnasArajI mahArAja ne artha batAyA hai ki 'zvAsozvAsarUpI pathika meM tathA rAtri meM saMgharSa calatA hai / AtmA sopakramI AyuSyavAlI hai / usakI sAtoM prakAra se prAyu sthiti TUTane vAlI hai / cetanA socatI hai ki anta samaya meM zubha pariNAma hoM to AtmA se milApa ho sakatA hai, parantu AtmA kI azubha Ayu sthiti pahale hI ba~dha cukI hai / ataH maraNa ke samaya azubha pariNAma hI aayeNge| azubha pariNAmI AtmA se zuddhacetanA kA milApa asambhava hai / sAta prakAra ke upakrama meM se koI bhI eka upakrama laga jAye to Ayu sthiti TUTa jAyegI / ataH zvAsozvAsa ko manAtI hai, parantu haTha ke kAraNa zvAsozvAsa ne rAtri meM AtmA ko usa gati meM nahIM rahane diyA / . isa prakAra jisakA gRhasvAmI azuddhopayoga meM ramaNa karatA hai, usa strI ke bhAgya meM sukha kahA~ hai ? vaha to pati kI sthiti se udAsa rahatI hai / phira bhI use AzA hai ki Ananda ke ghana paramAnandI prabhu ( cetana) svabhAva rUpa nija ghara meM Akara pratyeka prakAra se merI AzA pUrNa kareMge / / 5 / / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-64 vivecana-jaba taka AtmA mamatA ke ghara meM rahatI hai aura mamatA ke kathanAnusAra karatI hai, taba taka prAtmA evaM samatA kA milApa nahIM ho paataa| jaba taka para-vastu meM mamatva rahatA hai taba taka AtmA rAga-dveSa ke pakSa meM rahatI hai| rAga-dveSa ke kAraNa AtmA apanA zuddha svarUpa nahIM dekha sktii| mana, vacana evaM deha meM jaba taka mamatA kA vAsa hai, taba taka AtmA samatA ke ghara meM praviSTa hone kI adhikArI nahIM ho sktii| vaha aneka prakAra ke kukRtya karane kI pravRtti karatI rahatI hai, AzA ke udgAra nikAlatI hai, hAsya kA kutUhala karatI hai aura tRSNA rUpI madirA kA pAna karake bandara ke samAna bana jAtI hai tathA AhAra-saMjJA, bhaya-saMjJA, maithuna-saMjJA evaM parigraha-saMjJA dhAraNa karake saMsAra meM sthira rahatI hai taba taka usake kulakSaNoM se. samatA udAsa rahatI hai| AtmA samatA ke mukti rUpI ghara meM praviSTa hone ke lie guNasthAnaka rUpI bhUmi kA ullaMghana nahIM kara sakatI arthAt paravastu ke prati mamatA kA parityAga karane para para-vastu ko samabhAva se dekhatI hai taba vaha Ananda prakaTa kara sakatI hai| AnandaghanajI mahArAja kahate haiM ki Anandaghana rUpa banI AtmA samatA se Akara milatI hai tathA usakI samasta AzAe~ pUrNa karatI hai| AtmA sAdi ananta bhAga meM ziva rUpa ghara meM samatA ke sAtha samaya-samaya para ananta sukha kA upabhoga karatI hai| (36) . (rAga-sAraMga) sAkhI-prAtama anubhava phUla kI, navalI koU rIti / nAka na pakare vAsanA, kAna gahe paratIti / / anubhau nAtha ku kyU na jagAve ? mamatA saMga sucAi ajAgala, thanate dUdha duhAve ||anubhau0|1|| mere kahe te khIja na kIje, tU hI aisI sikhAve / bahuta kahe te lAgata aisI, prAMgulI sarapa dikhAve ||anubhau0||2|| aurana ke raMga rAte cetana, mAte Apa batAMve / Anandaghana kI samatA Anandaghana vAke na kahAve ||anubhau0||3|| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 65 artha - AtmA ke anubhava jJAnarUpI puSpa kI koI bhinna roti hai kyoMki nAka meM usakI sugandha nahIM AtI aura kAna meM usakI AvAja nahIM sunAI par3atI / AtmA kA jo anubhava jJAnarUpI puSpa hai vaha to bhinna prakAra kA hai / vahA~ ghrANendriya evaM karNendriya kA vyApAra nahIM cala sakatA / anubhava jJAnarUpI puSpa kI pratIti sacamuca pA~ca indriyoM dvArA nahIM hotI / anubhava jJAnarUpI puSpa kI yadi koI sugandha lene lage to use vaha nAka se sU~gha nahIM sakatA, A~khoM se dekha nahIM sakatA, anubhava jJAna zabdoM ke dvArA anya vyaktiyoM ko sunAyA nahIM jA sakatA, kyoMki zabdoM ke usa pAra bhI anubhava jJAna hai / jisako vaha jJAna hotA hai vahI jAna sakatA hai / ( sAkhI) katipaya pratiyoM meM 'kAna na gahe paratIta' pATha hai / isakA artha hai ki na kAnoM ko zabda sunane se usakI pratIti hotI hai kyoMki AtmA ko prA~kheM dekha nahIM sakatIM, na tvacA sparza kara sakatI hai arthAt kisI bhI indriya ke dvArA AtmA ko jAnA nahIM jA sakatA / yaha indriyAtIta hai / yaha svayaM ke dvArA jAnI jAtI hai / jaina dArzanikoM ne indriyoM ke dvArA hone vAle jJAna ko indriya- pratyakSa jJAna kahA hai / jaina cintakoM tathA dArzanikoM ne 'samyaka darzanajJAnacAritrANi mokSamArga : ' kahA hai / yaha sUtra zrI umAsvAti ke 'tattvArtha sUtra' kA prathama sUtra hai, jisakA artha hai - samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritra ye tInoM milakara mokSa ke sAdhana haiM / kahIM-kahIM jJAna-kriyA ko mokSa kA sAdhana kahA hai / usakA bhI tAtparya yahI hai kyoMki samyagjJAna evaM samyagdarzana kA anyonyAzrita sambandha hai / jahA~ eka hogA vahA~ dUsarA avazya hogA, parantu samyakcAritra ke sAtha inakA sAhacarya nitAnta Avazyaka nahIM hai / isalie saMkSepa meM jJAna - kriyA ( cAritra) ko mokSa kA sAdhana kahA hai / tapa ko bhI mukti kA sAdhana mAnA hai / isI kAraNa se ise nau pada ( navapada ) meM bhI sthAna milA hai / jisa prakAra darzana kA samAveza jJAna meM ho jAtA hai, usI prakAra tapa kA samAveza cAritra meM ho jAtA hai / isalie saMkSepa meM jJAna evaM kriyA ko hI mokSa kA sAdhana kahA hai / jIva ko saMsAra meM ulajhAne vAlI bhI do hI vastue~ haiM tathA tArane vAlI bhI do hI vastue~ haiM / darzanamoha aura cAritramoha-ye do jIva ko saMsAra meM paribhramaNa karAte haiM tathA jJAna evaM kriyA ye do tArate haiM / darzanamoha dRSTi ko bigAr3atA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandadhanajI evaM unakA kAvya-66 hai tathA cAritramoha AcAra ko bigAr3atA hai| dRSTi bigar3ane para sRSTi-AcaraNa avazya bigar3atA hai aura dRSTi sudharane para sRSTi bhI sudhara jAtI hai| ataH mohadRSTi saMsAra kA hetu hai tathA jJAnadRSTi mukti kA hetu hai| isa vivecana se spaSTa hai ki jJAna hI mukti kA pradhAna hetu hai| ___ ataH sumati kahatI hai ki he mitra anubhava ! Apa nAtha ko saceta kyoM nahIM karate ? unheM mamatA kI saMgati atyanta hI sukhada lagatI hai, parantu usakI saMgati bakarI ke gale meM laTakate hue stanoM se dUdha nikAlane ke samAna hai| Apake svAmI mamatArUpI kulaTA kI saMgati se kadApi sukha prApta nahIM kareMge // 1 // Apake parama mitra cetana ke lie bAra-bAra mere kahane ke kAraNa Apa roSa mata karanA, kyoMki Apane hI aisI zikSA dI thI ki cetana ke mamatA kI saMgati meM rahane se koI sAra nahIM niklegaa| maiM to cetanasvAmI ko aneka bAra kaha cukI hU~ para sA~pa ko aMgulI dikhAne ke samAna unheM yaha atyanta apriya laMgatA hai / / 2 // vivecana --jaba koI manuSya kisI ko zikSA detA hai taba vaha aMgulI U~cI karake use zikSA detA hai, parantu bAra-bAra zikSA dene se aMgulI sA~pa ke samAna pratIta hotI hai-ise aMgulI-sarpa-darzana-nyAya kahA jAtA hai| dakSiNa meM sA~pa atyanta viSaile hote haiN| jo manuSya sA~pa kI ora aMgulI karatA hai, use sA~pa kATatA hai| bAra-bAra svAmI ko zikSA dene se ve mujha para krodha karate haiN| aisA sumati anubhava ko kaha rahI hai| phira bhI he anubhava ! Apa meM apUrva zakti hai, ataH Apa cetana ko manAkara ThikAne laayeN| adhyAtmayogI zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki Ananda ke svarUpa cetana ko vAstavika pariNati to AnandadAyinI sumati hI hai, phira Anandaghana (AnandasvarUpa cetana) mamatA ke kaise ho sakate haiM ? arthAt nahIM ho sakate // 3 // jisa prati meM 'prAnandaghana ko prAnandA, siddha svarUpa kahAve' pATha hai usakA artha hogA-Anandaghana cetana kA Ananda to sumati hI hai, jo cetana ko siddhatva prApta karAtI hai, ataH vaha siddhasvarUpa kahI jAtI hai| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI-67 vivecana -sumati ko saMgati se AtmA apane zuddha svarUpa ko jAna sakatI hai| yadi cetana, Ananda svabhAva vAlI sumati kI saMgati kare to sacamuca vaha siddha-buddha paramAtmA ho sakatA hai| Ananda svabhAva vAlI sumati saccI strI hai aura mamatA, prAnanda svabhAva vAlI nahIM hai| sumati ne kahA ki 'he anubhava ! Apa mere AtmasvAmI ko merA samasta vRttAnta btaayeN| mere svAmI mUla svabhAva se to sarala haiN| yadi unheM zAnti se samajhAyA jAye aura samasta vRttAnta unheM batAyA jAye to ve samyaktva Adi guNa prApta karake siddha-buddha paramAtmA bana sakate haiM / kumati tathA mamatA kI saMgati se lipaTI huI karma-malinatA dUra hone para tIna loka meM mere svAmI kI koI tulanA nahIM kara sktaa| ve tIna loka ke nAtha banakara ananta sukha bhoga sakate haiN| ata: he anubhava ! Apa merI bAta unheM acchI taraha samajhAyeM / ' ( 37 ) (rAga-dhanyAzrI) anubhau pItama kaise manAsI ? china niradhana sadhana china, niramala samala rUpa banAsI / / anu0 / / 1 / / china meM zakra takra phuni china meM, dekhU kahata anAsI / virahajana cIja Apa hitakArI, nija ghana jhUTha khatAsI / / anu0 / / 2 / / tU hituH mero maiM hitu terI, antara kAhe jatAsI / aAnandaghana prabhu prAni milAvo, nahitara karo ghanAsI / / . anu0 / / 3 // artha---zuddha cetanA anubhava ko kahatI hai ---'he anubhava ! mere prItama (cetana) kisa prakAra prasanna hoMge ? ve kisa taraha kahanA mAneMge ? ve kSaNa meM jJAna-darzana rahita nirdhana, kSaNa meM jJAnadarzanayukta dhanavAna, phira kSaNa meM nirmala svarUpI jJAnI aura kSaNa meM anantAnubandhI ke udaya se atyanta malina rUpa batAte haiN| aise bahuraMgI cetana ko he anubhava ! kaise manAyeM ? 1 // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya-68 vivecana-mujhase ruSTa cetana-svAmI kaise manAye jAyeM? ve mere ghara kaise pA sakate haiN| ve mujhase ruSTa hone ke kAraNa vibhAva dazA meM ramaNa karate haiN| ve kSaNa meM sAMsArika dazA meM nirdhana ho jAte haiM aura puNya ke yoga se sAMsArika dazA meM kSaNa meM dhanavAna bana jAte haiN| kSaNa bhara meM ve pApa-malarahita zubha pariNAma ko dhAraNa karate haiN| zubha pariNAma se puNya kA bandha hotA hai aura azubha pariNAma se pApa kA bandha hotA hai| prasannacandra rAjarSi ne antarmuhUrta meM mana meM azubha pariNAmoM se sAtavIM naraka ke yogya pApa baaNdhaa| taMduliyA matsya mana meM azubha pariNAma dhAraNa karane ke kAraNa sAtavIM naraka meM gyaa| rAga-dveSa rUpI para-bhAva se AtmA azuddha pariNati rUpI strI ke phande meM phaMsatI hai aura zAtA tathA azAtA kI ceSTA karatI hai| zubha evaM azubha pariNAma viSama dazA hone ke kAraNa merA svAmI samadaMzA rUpa mere ghara meM A nahIM sktaa| zuddha cetanA kahatI hai ki cetana svayaM ko kSaNa meM indra jaisA mahAn samajhane lagatA hai to kSaNa meM taka (chAcha) jaisA niHsattva ho jAtA hai| athavA 'takra' ke sthAna para 'vakra' pATha mAneM to vaha kuTila ho jAtA hai| isa prakAra vaha kSaNa-kSaNa aneka bhAva badalatA dikhAI detA hai, parantu saMsAra se virakta jJAniyoM ne ise avinAzI, nitya tathA vAsanA se mukta rahane vAlA kahA hai jo sadA svabhAva se apanA hita hI karatA hai, kintu vibhAva pariNAmI hone para vaha apanI jJAna Adi sampatti ko viparIta pariNamana karake galata khAte khatAtA hai arthAt ajJAnavaza saMsArabandhana kA khAtA khatAtA rahatA hai / / 2 // vivecana-AtmA kI aisI dazA dekhakara kisI ko usake bIca meM par3ane kI AvazyakatA nahIM hai kyoMki AtmA kA hitakArI AtmA hI hai, AtmA kA zatru AtmA hai tathA AtmA kA mitra AtmA hai / AtmA svayaM apanA uddhAra karatI hai aura pramAdavaza AtmA svayaM hI svayaM ko naraka meM dhakelatI hai| prAtmA hI devatA hai, AtmA hI nArakI evaM tiryaMca hotA hai tathA AtmA hI manuSya banatA hai| karma se AtmA hI paribhramaNa karatI hai aura karma-kSaya karake AtmA hI ziva-buddha-siddha banatI hai| ataH mujhe vizvAsa hai ki mere svAmI jAgrata hote hI apanA hita karane vAle haiN| isa samaya to ve azuddha pariNati ke kAraNa nirdhana banakara mithyA khAte khatAte haiM, parantu jaba ve aneka kaSTa bhogeMge taba azuddhaM pariNati ke ghara meM se mukta hokara mere ghara Ane kI icchA kreNge| abhI taka unhoMne Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI-88 vivekapUrvaka vicAra nahIM kiyA, isa kAraNa ve azuddha pariNati ke sAtha saMsAra meM aneka prakAra ke prAnanda le rahe haiM, dhana, dhAnya, ghara, parivAra Adi para-vastuoM meM prasanna ho rahe haiM, mithyA khAte khatA rahe haiM, parantu RNa cukAne para jaba aneka prakAra ko pIr3A bhogeMge taba hI unakI (mere svAmI kI) buddhi ThikAne aayegii| - samatA anubhava se kaha rahI hai ki he anubhava ! tU merA hitaiSI hai aura maiM terI hitaiSiNI huuN| tujhameM evaM mujhameM kyA bheda hai ? tanika btaa| jahA~ sumati, sadbuddhi, samatA, zuddha cetanA hotI hai vahA~ anubhava hotA hI hai| he anubhava ! apanA itanA ghaniSTa sambandha hai phira bhI tU itanA vilamba kara rahA hai| aba to Ananda ke samUha samartha AtmArAma ko zIghra mujhase milAyo anyathA yahA~ se vidA lo| maiM anya kucha nahIM caahtii| samatA ne nirAzA evaM khIjha ke kAraNa ye zabda kahe haiM, ye udgAra prakaTa kiye haiM / / 3 // vivecana-svAmI kI duHkhI dazA meM, nirdhanatA meM bhI satI nArI apane svAmI kA sAtha nahIM chodd'tii| vaha viSama paristhiti meM bhI pati ke sAtha du:kha sahana karatI hai tathA unheM satya mArga para calAtI hai| pati ke krodha karane para, tiraskAra karane para, apamAna karane para bhI satI nArI sahana karatI hai| isa prakAra samatA apanA karttavya samajhatI hai aura . anubhava ko kahatI hai ki mujhe prAtma-prabhu kA milApa kraayo| . ( 38 ) ( rAga-mArU ) piyA bina sudhi-budhi mUdI ho / viraha bhayaMga nisA samai, merI sejar3I khUdI ho / _ piyA0 / / 1 // bhoyana pAna kathA miTI, kisa kahU~ sadhI ho / Aja kAlha ghara Avana kI, jIu Asa vilUdhI ho / / piyA0 / / 2 / / vedana viraha athAha hai, pANI nava nejA ho| kauna habIba tabIba hai, TAre karaka karejA ho / / piyA0 / / 3 / / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-100 gAla hathelI lagAi ke, sura sindhu samelI ho| a~suvana nIra bahAya ke, sIMcU kara belI ho / piyA0 // 4 // zrAvaNa-bhAdU ghana ghaTA, bica bIja jhabUkA ho| saritA saravara saba bhare, merA ghaTa sara sUkA ho / / piyA0 / / 5 / / anubhava bAta banAike, kahe jaisI bhAva ho / samatA Tuka dhIraja dharo, Anandaghana Ave ho / / - piyA0 / / 6 / / artha-samati kahatI hai ki cetana svAmI ke binA mere hoza-havAsa kho gaye haiM, maiM sudha-budha kho baiThI huuN| rAtri ke samaya viraha rUpI bhujaMga ne merI zayyA ko rauda kara use asta-vyasta kara diyA hai| cetana kI vibhAva dazA ne yaha bhayaMkara sthiti kara dI hai / / 1 / / vivecana-jisakA jisase prema hotA hai, usakA usake binA mana . nahIM lgtaa| premI kA viraha atyanta du:khadAyI hotA hai| premamaya sumati ko viraha sA~pa ke samAna pratIta hotA hai| jisa prakAra sA~pa prANa-ghAtaka hai, usI prakAra viraha bhI premamaya patnI ko prAraNa-ghAtaka pratIta hotA hai| andhakAra meM jisa prakAra sA~pa kA viSa vizeSa hotA hai, usI prakAra rAtri meM viraha rUpI sA~pa kA jora prabala hotA hai| ___ khAnA-pInA saba chaTa gyaa| khAnA-pInA kise acchA lage ? maiM apanI vyathA kI saccI bAta kisake samakSa prakaTa karUM ? Ajakala meM ghara Ane kI bAta thI, parantu mana meM vaha AzA lupta ho gii| arthAt cetana svAmI Ajakala meM nijasvabhAvarUpI apane ghara meM Ane vAle the kintu unake nija svabhAva meM na Ane ke kAraNa saba AzA vilupta ho gaI // 2 // vivecanakhAnA-pInA to cetana svAmI ke viraha meM dUra rahA, kintu usakI kathA bhI prItama ke viraha ke kAraNa Tala gii| prItama ke viraha meM deha kA koI mUlya nahIM hai to phira bhojana kI, pAnI kI kathA karane kI bAta hI kahA~ rahI? ucca koTi ke niSkAma prema kI dhuna meM Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-101 use deha ko TikA rakhane kA bhAna na rahanA svAbhAvika hai arthAt prema ke samakSa khAnA-pInA tathA deha bhI nirarthaka hai| sumati kahatI hai ki merI viraha-vedanA nau khar3e bhAloM jitanI athAha hai| aisA kaunasA merA mitra vaidya hai jo mere hRdaya kI kasaka dUra kare ? / / 3 / / vivecana-sumati kahatI hai ki merI viraha vedanA itanI agAdha hai ki usakI thAha pAnA asambhava hai| mere netroM meM se aA~sutroM kA itanA pravAha ho rahA hai ki yadi usako gaharAI nApI jAye to nau nejoM jitanI hogI arthAt nau khar3e bhAloM jitano gaharAI jitanA azru-pravAha kA jala ekatra ho gayA hai| gAloM para hathelI lagAkara arthAt vicAra-magna hokara zoka rUpI sAgara meM gote khA rahI hU~, DUba rahI huuN| netroM se A~sU bahA kara gAloM para lagI huI hAtha rUpI bela ko sIMca rahI hU~ arthAt atyanta du:khI ho rahI huuN|| 4 // vivecana-zuddha prema-dazA meM viraha kI vedanA kA pAra nahIM hotaa| cetana svAmI ke viraha meM sumati kA hRdaya mUcchita sA ho rahA hai| cakSutroM se pravAhita azru-pravAha se spaSTa hai ki sumati kA cetana svAmI ke sAtha kitanA agAdha prema hai ! svAmI kumati ke ghara jAtA hai, isameM sumati kA lezamAtra bhI doSa nahIM hai, phira bhI usakA svAmI ke prati kitanA prema hai ! sumati kA svAmI ke prati uttama zuddha prema hai| usake hRdaya kA prema svarNa ke samAna nirmala hai| zrImad AnandaghanajI ne prastuta padyAMza meM sumati kA apUrva prema pradarzita kiyA hai aura sumati kI prema dazA kA vAstavika citraNa kiyA hai| prAtmasvAmI kI prApti meM zuddha prema kI AvazyakatA hai| zuddhaprema ke kAraNa AtmA kI aprApti ke samaya viraha-vedanA kA anubhava hotA hai| sumati prAtmA ke abhAva meM vyAkula rahatI hai| vaha AtmasvAmI ke milApa ke lie Atura hai| use tanika bhI caina nahIM miltaa| AtmA kI prApti ke lie Atma-prema-ramaNatA kI AvazyakatA hai aura usa prakAra kA prema sumati ke hRdaya meM hone se vaha Atma-svAmI ke viyoga meM aisI viraha-dazA kA anubhava karatI hai| sAvana-bhAdauM kI ghanaghora ghaTAoM ke madhya kabhI-kabhI bijalI / camaka jAtI hai| arthAt viraha dazA meM cetana kI vibhAva dazA meM Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya-102 kabhI-kabhI merI ora unmukha hone ke rUpa meM bijalI camaka jAtI hai| aise sAvana-bhAdauM meM saba nadiyA~ tathA sarovara bhara gaye haiM, parantu merA hRdaya rUpI sarovara to abhI taka sUkhA hI hai| tAtparya yaha hai ki cetana kI vibhAva dazA meM azubhakarma rUpI nadiyA~, tAlAba Adi to bhara gaye kintu merA samabhAva rUpI tAlAba to sUkhA hI rahA / / 5 / / vivecana-sUmati kahatI hai ki sAvana, bhAdauM ke mahInoM meM AkAza meM meghoM kI ghaTAyeM chA jAtI haiM aura rimajhima varSA hotI rahatI hai| bIca-bIca meM vidyut kI camaka bhI daSTigocara hotI rahatI hai| meghavRSTi ke kAraNa nadiyA~ tathA sarovara paripUrNa ho cuke hote haiM, phira bhI usa samaya merA hRdaya rUpI sarovara zuSka par3A rahatA hai| mere cetanasvAmI rUpI megha kI kRpA-vRSTi ke binA merA hRdaya-sarovara zuSka banA rahe to isameM koI Azcarya nahIM hai| bAhya sthUla bhUmikA ke meghoM ko dekhakara mujhe apane antara ke Atma-megha kA smaraNa ho pAtA hai| yadi Atma-megha kI vRSTi ho jAye to hRdaya-sarovara chalachalA utthe| sumati ne vizeSata: cetana svAmI ke viraha meM hRdaya kholakara viraha-vyathA' vyakta kI hai| sumati ko itanI vyathita dekhakara anubhava . usakI viraha vyathA kI bAta cetana svAmI ko anukUla bhAva se usakI ruci ke anusAra avasara dekhakara kahatA hai aura use samajhAtA hai| jaba anubhava ko AzA ba~dha gaI taba usane Akara sumati ko kahA, "he sumate ! tanika dhairya rakho, Anandaghana prabhu aba tere pAsa Ane hI vAle haiN|" zrImad AnandaghanajI mahArAja kahate haiM ki anubhava ne. sumati ko isa prakAra dhairya baMdhAyA / / 6 / / vivecana-- yadi sumati UparI guNasthAnaka para jAne hetu kucha samaya ke lie dhairya rakhe to Anandaghana rUpa paramAtma-svAmI usake ghara Aye binA nahIM rheNge| jisake hRdaya meM samatA jAgrata ho aura Atma-prabhu kI prApti ke lie viraha-dazA ke udgAra prakaTa hoM, vahI manuSya apane zuddhasvarUpa ko prApta kara sakatA hai| zuddha prema se prAtma-prabhu kA dhyAna kiye binA bAhya dazA kA bhAna nahIM bhUlA jAtA hai| yadi jar3a vastuoM ke. rAga kA parityAga karanA ho aura AtmA kI Ananda-dazA prApta karanI ho to AtmA ke prati atyanta zuddha prema rakhanA caahie| zuddha prema meM samasta AtmAoM kI ekatA pratIta hotI hai| samasta jIvoM para zuddha prema kA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 103 pravAha hotA hai jisase dvaSa rUpa malinatA naSTa ho jAtI hai / jo manuSya vItarAga - pada prApta karanA cAhate haiM, unheM prathama isI dazA kA anubhava hogA / zuddha prema ke binA koI bhI manuSya tIrthaMkara nAmakarma bA~dhane meM samartha nahIM ho sakatA / deva, guru tathA dharma ke rAga kA bhI prema meM samAveza ho jAtA hai / deva guru kI bhakti ko bhI prema jIvita rakhatA hai / guru kI kRpA-dRSTi kA siMcana bhI prema hI karatA hai aura mahAtmAoM kA AzIrvAda prApta karAne vAlA bhI prema hai| zuddha prema meM deha, mRtyu, lajjA evaM loka-virodha Adi kI bhI koI paravAha nahIM rahatI / sumati ne cetana - svAmI ke zuddha prema meM raMga kara jo-jo udgAra vyakta kiye haiM una para manana karanA cAhie / ( 36 ) ( rAga AsAvarI ) sAkhI - jaga zrAsA jaMjIra kI gati ulaTI kula maura / jakaracau dhAvata jagata meM, rahe chUTo ika Thaura || ( sAkhI ) zradhU kyA sove tana maTha meM, jAgi vilokana ghaTa meM / / tana maTha kI paratIta na kIje, Dhahai pare pala meM / halahala meTi khabari lai ghaTa kI, cinhe eka ramatA jala meM || maTha meM paMca bhUta kA vAsA, sAMsA dhUta khabIsA | china china tohi chalanaku cAhai, samajhe na baurA sIsA || - nira para paMca base paramezvara, ghaTa meM Apa abhyAsa prakAse viralA, nirakhe auaudhU0 / / 1 / / AsA mAri prasaraNa dhari ghaTa meM, ajapA Anandaghana cetanamaya mUrati nAtha dhU0 / / 2 / / sUchima bArI / dhU kI tArI // praudhU0 / / 3 / / jApa jagAve / niraMjana pAve || praudhU0 / / 4 / / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogi gaja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya-104 artha-saMsAra meM AzA-tRSNA ke bandhana kI aura jaMjIra ke bandhana kI cAla eka dUsare se sarvathA viparIta hai| jaMjIra se ba~dhA huA prANI to apane sthAna se tanika bhI idhara-udhara nahIM ho sakatA, kintu AzAtRSNA se jakar3A huA prANI saMsAra meM daur3a lagAtA hI rahatA hai, bhramaNa karatA hI rahatA hai tathA isa AzA-tRSNA ke bandhana se mukta huA prANI eka sthAna para sthira ho jAtA hai| vaha bhava-bhramaNa se mukta hokara Atma-sukhoM meM sthira ho jAtA hai / (sAkhI) vivecana-AzA rUpI jaMjIra sacamuca lohe kI jaMjIra se sarvathA bhinna prakAra kI hai| zrImad AnandaghanajI yogirAja kahate haiM ki AzA rUpI jaMjIra se caurAsI lAkha jIvA yoni ke jIva jagat meM daur3ate rahate haiN| saMsAra meM AzA ke samAna anya koI bandhana nahIM hai| manuSya aneka prakAra kI AzA meM yatra-tatra daur3ate rahate haiN| zahada kI bUda kI AzA meM saMsArI jIva gurudeva ke upadezoM ko bhI hRdayaMgama nahIM kara skte| mAnava AzA ke upAsaka bana kara santoSa kI upAsanA bhUla jAte haiN| jaba taka mana meM AzA rUpI dAvAnala jalatI hai taba taka AtmA ko vAstavika zAnti prApta nahIM hotii| AzA se hI samasta prakAra ke du:khoM kI utpatti hotI hai| ataH AzA kA parityAga karake santoSa dhAraNa kareM tAki AtmA kA saccA sukha prApta ho ske| he avadhata! Atman ! isa deha rUpI maTha meM kyA soyA par3A hai ? aceta kyoM ho rahA hai ? tanika jAMgrata hokara apane antara ko dekha / soca ki kyA ho rahA hai ? isa deha rUpI maTha kA tU tanika bhI vizvAsa mata kr| patA nahIM yaha kaba dharAzAyI ho jAye ? ataH apanI samasta halacala (moha-mAyA) ko chor3a kara apanA antara TaTola / isa hRdaya rUpI sarovara ke jala meM ramaNa karane vAle AtmArAma ko pahacAna / / 1 / / vivecana-he avadhUta Atman ! tU abhI taka 'tana maTha meM mamatva nIMda meM kyoM soyA par3A hai ? deha rUpI maTha kSaNika hai, nazvara hai, ataH isakA vizvAsa matakara, kyoMki mana meM uThane vAlI rAga-dveSa kI caMcalatA naSTa karake tujhe apane zuddha svarUpa kI khabara lenI hai| isa deha rUpI maTha meM paMca bhUta kA nivAsa hai arthAt pRthvI, jala, agni, AkAza aura vAyu tattva kA sthAna deha hai, usI prakAra se maTha bhI ina tattvoM se nirmita hai| isa deha rUpI maTha meM sA~sa rUpI dharta, duSTa Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-105 dAnava bhI hai jo pratipala chala karatA hai| he avadhUta ! tU yaha bAta samajhatA kyoM nahIM ? yaha deha jar3a pudgaloM se banI hai aura tU jJAnaghana cetana hai| deha to ina jar3a padArthoM meM sukha mAnatI hai| tU inake saMyoga se anAdi kAla se ThagA jAtA rahA hai aura apanA caitanya svarUpa bhUla baiThA hai| aba tU apanI yaha bhUla sudhAra / / 2 / / vivecana-deha rUpI maTha meM zvAsocchvAsa rUpI dhUrta khavIsa hai jo kSaNa-kSaNa meM AtmA ke sAtha chala karatA hai| aise samaya meM hameM nIMda kyoM karanI caahie| deha rUpI maTha kI yaha dazA hai, phira bhI mUrkha ziSya samajha nahIM pA rahA hai aura deha-maTha ke prati mamatA rakhakara apanI AtmA ke zuddha svabhAva meM jAgrata nahIM ho rahA / he Atman ! tU jAga jA, saceta ho jA aura paMca bhUtoM se sAvadhAna rh| tU paMca parameSThI kA smaraNa kara tAki paMca bhUtoM tathA khavIsa kA tanika bhI jora na cle| arihanta, siddha, prAcArya, upAdhyAya evaM sAdhu-ina pA~ca paramezvaroM kA tere sira para nivAsa hai tathA tere ghaTa meM samyaktva rUpI sUkSma khir3akI hai jisameM hokara tU kSAyika bhAva rUpI dhruva tAre kA darzana kara sakatA hai, parantu ukta jyoti dIrgha abhyAsa ke dvArA kisI virale ko hI prakaTa hotI hai| jaba taka hRdaya meM aneka kAmanAe~ haiM, vibhinna sukhoM kI tathA bhogoM kI AzAe~ lagI huI haiM, taba taka Atma-cintana nahIM hotaa| jaba hRdaya samasta vAsanAoM kA parityAga karake kevala Atma-lakSyI ho jAtA hai taba use Atma-darzana hotA hai / / 3 / / vivecana tere sira para paMca parameSThiyoM kA nivAsa hai| sira ke madhya meM brahmaraMdhra hai, vahA~ dhyAna ke dvArA prAtmA kI sthiratA hotI hai| brahmaraMdhra meM AtmA ke asaMkhyAta pradeza vyApta haiN| nizcaya naya se AtmA svayaM hI paMca parameSThI rUpa hai| AtmA deha kI vyApakatA ke kAraNa mukhyataH sira para basatI hai jo paMcaparameSThI rUpa hai| ataH hama nizcayanaya se kaha sakate haiM ki sira para paMca paramezvara kA vAsa hai| sira para AtmA meM sAdhu pada kA dhyAna karane se sAdhu ke guNa prakaTa hone se vaha sAdhu kahalAtA hai, brahmaraMdhra meM upAdhyAya parameSThI kA svarUpa soca kara upAdhyAya rUpa banatA hai, AtmA hI prAcArya rUpa apanA dhyAna karake AcArya ke rUpa meM prakaTa hotI hai, sira para AtmA meM arihanta kA dhyAna karane se ghAtI karma kA kSaya karake AtmA hI arihanta banatI hai aura AtmA hI svayaM ko siddha rUpa dhyAna karake samasta karmoM kA kSaya karake Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-106 svayaM hI siddha rUpa banatI hai| hRdaya meM se vahA~ jAne ke lie suratA hI eka zuddhopayogatA rUpa khir3akI hai| yoga-mArga kI apekSA hRdaya meM se brahmaraMdhra meM jAne ke lie suSumnA nAr3I baMkanAla rUpa khir3akI hai| hRdaya se suSumnA nAr3I meM brahmaraMdhra taka Ane para AtmA ke prakAza meM vRddhi ho jAtI hai| sampUrNa AzAoM ko mAra kara, mana meM dRr3ha sthiratA rUpI Asana jamA kara jo ajapA jApa karatA hai arthAt uccAraNa rahita-cintana rahita jApa karatA hai, vaha AnandasvarUpa jJAna-darzanamaya niraMjana svAmI arthAt paramAtma deva ko prApta kara letA hai // 4 // vivecana--AzAoM kA parityAga kiye binA koI bhI manuSya Atma-sAdhanA meM saphala nahIM ho sktaa| isa sAdhanA meM Asana kA bhI bar3A mahattva hai| Asana se kAyA ke yoga para aMkuza rahatA hai| yadi deha hI sthira na raha sake to mana kA sthira rahanA asambhava hai| ataH yama-niyama ke pazcAt 'aSTAMga yoga' meM prAsana-yoga kA hI sthAna hai| Asana meM deha kA zithilIkaraNa hI mukhya hai| jyoM jyoM deha zithila hotI jAyegI, tyoM-tyoM mana ekAgra hotA jAyegA aura mana kI ekAgratA hI Atmasiddhi kA dvAra hai| __ AzA kA parityAga karake yadi AtmA hRdaya rUpI ghara meM sthira upayoga-Asana lagAye tathA vaikharI vANI ke binA, svabhAva se jo 'haMsa-haMsa' zabda dhvanita hotA hai usakA jApa kare athavA 'so'haM' zabda kA jApa kare athavA jo koI yogI AtmA ke zuddhopayoga rUpa ajapA jApa ko jape to zrImad AnandaghanajI yogirAja kahate haiM ki vaha Ananda samUha yukta caitanya mUtti rUpa niraMjana paramAtmadeva ko prApta karatA hai| ( 40 ) ( rAga-kAphI ) haThIlI prAMkhyAM Teka na miTe, phiri-phiri dekhana cAhU~ // chaila chabIlI piya sabI, nirakhata tRpati na hoi / haThakari Tuka haTake kabhI, deta nigorI - roI / / haThIlI0 // 1 // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI-107 mAMgara jyu TagAi ke rahI, piya sabi ke dvAri / lAja DAMga mana meM nahIM, kAni pachevar3A DAri / / haThIlI0 / / 2 / / aTaka tanaka nahIM kAhU kI, haTakai na ika tila kora / hAthI pApa mata . arai pAvai na mahAvata jora / / haThIlI0 / / 3 / / suni anubhava prItama binA, prAna jAta ihi tthaahiN| haija na aAtura cAturI, dUra Anandaghana nAhiM / / haThIlI0 / / 4 / / artha-sumati kI haThIlI A~kheM apanI haTha chor3a rahI haiM, ve puni-puni priyatama ko dekhanA cAhatI haiN| apane chaila chabIle priyatama kI sundara chavi ko dekhate hue tRpti nahIM hotii| yadi unheM barabasa rokA jAtA hai to ve nigor3I A~kheM A~sU bahAtI haiM, ro detI haiM // 1 // vivecana-sumati apane cakSutroM se zuddhAtmapati para antaradRSTi se trATaka karatI hai| usakA Atmapati para atyanta vizuddha ananta gunA prema hone se usake divya cakSu bhI AtmA ko dekhane meM tanmaya ho jAte haiM / divya cakSu sacamuca Atma-svAmI ke rUpa ko gaura se dekhate haiN| cetana-pati anantaguNoM kI zobhA se yukta hai aura ananta sukha kA dAtA hai| aise Atmapati kI chavi dekhane se santoSa nahIM hotA parantu unheM paripUrNa zuddha bhAva se tanmayatA se milane se santoSa hotA hai| sumati ke divya cakSu Atma-prabhu ko bAra-bAra dekhate rahate haiN| sumati ke unheM rokane para ve A~sU TapakAte haiN| sumati ke divya cakSuoM meM vicitratA dRSTigocara hotI hai| vaha A~khoM ko rokatI hai, phira bhI ve pIche nahIM haTatIM aura rudana karake Atmapati ke sAtha ekatAna ho jAtI haiN| strI ko svAmI ke sAtha sarvaprathama cakSutroM ke dvArA prema hotA hai| jisake netroM meM prema nahIM hotA usake hRdaya meM to prema ho bhI kaise sakatA hai ? sumati ke netroM meM Atma-prabhu ko dekhane ke lie atyanta prema hai aura vaha kitanA hai yaha jAnanA zakti se pare hai| usake netroM meM hI kevala prema nahIM hai, parantu usake samasta pradezoM meM prema, prema aura prema hI vyApta hai| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-108 sumati kI dRSTi sacamuca apalaka netroM se prAtma-prabhu ko ghUra-cUra kara dekha rahI hai| jala ke viyoga se kA~Te meM phaMsI haI machalI kI dRSTi jisa prakAra jala kI ora lagI rahatI hai, usI prakAra sumati kahatI hai ki merI dRSTi priyatama ke dvAra kI ora lagI rahatI hai| priyatama kI chavi kI ora dekhane meM mere mana meM kisI ke lajjA rUpI DaNDe kA bhaya nahIM hai aura maiMne maryAdA rUpI cAdara (pacher3I) utAra kara alaga DAla dI hai / / 2 // vivecana--sumati kahatI hai ki merA mana lajjA tyAga kara. Atmaprabhu ko dekhane ke lie utsAha kA anubhava kara rahA hai| Atma-prabhu para jisakA zuddha prema hai vaha saMsAra se bhalA kyoM Dare ? sumati kA AtmA para atyanta zuddha prema hai jisase prAtmA ke sAtha antaradRSTi se usakA trATaka ho rahA hai| trATaka ke do bheda haiN| bAhya vastu ko eka sthira dRSTi se dekhane ke lie jo trATaka kiyA jAtA hai vaha bAhya trATaka kahalAtA hai aura AtmA ke zuddhasvarUpa ko dekhane ke lie antaradRSTi se dekhanA par3atA hai use antara trATaka kahate haiN| bhagavAna kI pratimA evaM sadguru ke citra ke sAmane netra sthira karake bAhya trATaka kI sAdhanA kI jAtI hai| bAhya trATaka kI siddhi hone para saMkalpa bala kI siddhi hotI hai| bAhya trATaka kI apekSA abhyantara Atma-svarUpa kA trATaka anantagunA uttama hai| bAhya trATaka ko to bAla-jIva siddha kara sakate haiM parantu antara trATaka ko jJAnayogI hI siddha kara sakate haiN| bAhyatrATaka ko bhI siddha karane kI AvazyakatA hai| bAhya trATaka. karake, rUpa Adi moha se dUra rahane kA prayatna karanA caahie| aba kisI kI tanika bhI roka nahIM hone se ye haThole netra tila ke agrabhAga jitanA bhI haTanA nahIM caahtiiN| hAthI jaba madonmatta ho jAtA hai, svayaM ke mate se calatA hai; mahAvata kA tanika bhI jora nahIM cltaa| mahAvata kA aMkuza kisI kAma nahIM aataa| vaha niraMkuza ho jAtA hai / / 3 / / vivecana - madonmatta bane hAthI para mahAvata kA bhI jora nahIM calatA, usI prakAra mana AtmA ke sAtha itanA adhika lIna ho gayA hai ki use haTAyA nahIM jA sktaa| aisI sumati ke mana kI prema dazA hai / isa kAraNa sumati kahatI hai ki he anubhava ! aba to Atmaprema ke binA mere prANa yahIM para nikala jaayeNge| sumati ke mana meM atulanIya prema hai| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI - 106 hAthI jaba hathinI ko dekhakara madonmatta ho jAtA hai taba vaha mahAvata ke aMkuza ke prahAroM ko bhI nahIM ginatA / samatA yukta mana bhI prAtmA ke prati prema meM masta ho gayA hai jisake kAraNa vaha pIche nahIM haTa rahA hai / merI bAta spaSTa suna lo / deha ko chor3a deMge / isa sumati kahatI hai ki he anubhava mitra ! prItama ke binA mere prANa isI sthAna para isa para anubhava ne kahA, "he sumati ! zIghratA mata kara, zIghratA karanA buddhimAnI nahIM hai / tU dhIraja rakha, vizvAsa rakha, Anandaghana cetana tujhase dUra nahIM haiM / / 4 / / vivecana - sumati anubhava ko prAtma-vRttAnta sunAtI hai / anubhava usakA Antarika mitra hai AtmA ke svarUpa meM hone vAlA prema UparaUpara ke guNasthAnaka meM anantagunA vizuddha banatA hai / AtmA tathA samatA meM ekatA karAne vAlA AtmA meM utpanna hone vAlA zuddhaprema hI hai / bAhya vastu kA prema 'viSa- prema' kahalAtA hai / AtmA ke sadguNoM para tathA unake nimittoM para hone vAlA prema 'amRta - prema' kahalAtA hai / AtmA ke prati jyoM-jyoM prema kI vRddhi hotI jAtI hai, tyo tyoM zukla lezyA kI ujjvalatA kI vRddhi hotI hai / AtmA para hone vAlA zuddha prema candramA kI cAMdanI kI taraha Ananda pradAna kiye binA nahIM rahatA / AtmA ke prati yadi sacamuca prema prakaTa huA hai to jAna leM ki paramAtma- pada prApti meM aba vilamba nahIM hai / sumati ke kathanAnusAra grAtma-svAmI ke binA usake prAraNa nahIM raheMge, yaha bAta satya pratIta hotI hai / aise zreSTha mokSamArga kA prema hI satya prema hai / vizeSa- isa sampUrNa pada meM adhyAtma bharA huA hai / rUpI haThIle netra zuddha caitanya svarUpa priyatama kI ora laga sampUrNa pada kA sAra yaha hai ki mana, vacana evaM kAyA ke yoga se antara meM premapUrvaka Atma-svAmI ke sAtha ramaNa kareM / azubha prema ko zubha prema meM parivartita karane ke lie prabhu-darzana, prabhu-pUjA, sAmAyika Adi chaha zrAvazyaka, sadguru-sevA, paropakAra tathA siddhAntoM ke zravaraNa meM pravRtta honA cAhie aura AtmA ke prati prema rakhanA caahie| apanI AtmA kI taraha samasta AtmAoM ke prati prazasya prema rakhakara unakA kalyANa karane kA prayAsa karanA cAhie / sAdhu athavA zrAvaka ke vratoM ko pAlana karane kA prayatna karanA cAhie / AtmA ke sadguNoM ke prati prema rakhanA cAhie / cittavRtti rahe haiM / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 110 acala, avinAzI, akhaNDa, paramAnandamaya prAtma-prabhu ke prati zuddha prema rakhanA cAhie / azuddha prema kA nAza karane ke lie AtmA ke guNoM kA prema rakhanA cAhie / AtmA meM prema hone se samatA apanI AtmA ke sAtha milatI hai arthAt AtmA meM kSAyika bhAva se cAritra prakaTa hotA hai / ( 41 ) ( rAga- vasanta ) du kI rAti kAtI sI bahai, chAtIya china china chIna / prItama savI chabi nirakha kai, piu piu piu piu kIna | vAhI cavI cAtika kare, prANa haraNa paravIna / / // 1 // ika nisi prItama, nAukI, visarI gaI sudhi cAtaka catura citA rahI, piu piu piu eka samai AlApa ke, kInhai aDAna sughara papIhA sura dharai, deta hai, pIu pIu nIu / piu / / bhAdu / / 2 / / gAna / tAna / / bhAdu / / 3 / / rAta vibhAva vilAta hI, udita subhAva subhAnu / samatA sAca matai mile, prAeM Anandaghana mAnu || bhAdu / / 4 / / artha - sumati kahatI hai ki priya cetana svAmI kI vibhAva dazA rUpa bhAdauM kI ghanaghora aMdherI rAtri merI chAtI ko kSaraNa-kSaNa cheda rahI hai, vidIrNa kara rahI hai / priya cetana kI zobhA dekhakara hRdaya prema se vibhora ho jAtA hai aura mu~ha se 'piyA piyA' kI dhvani nikala par3atI hai / papIhA bhI 'miu-piu' zabdahI bolatA hai / isase virahiNI ke pati kI smRti tAjI ho jAtI hai / isalie kaviyoM ne papIhe ko virahiNiyoM ke prAMraMga haraNa karane meM catura kahA hai / / 1 / / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-111 vivecana ---bhAdauM kI rAtri bAdaloM kI ghaTAoM ke kAraNa atyanta kAlI hotI hai| priyatama-viyoginI strI ko priyatama ke binA bhAdauM kI rAtri kaTAra ke samAna lagatI hai| eka vairina jaisI bhAdauM kI rAtri rUpI kaTAra merA kalejA kATane kA kArya karatI hai| mere prAtma-pati ke binA mere hRdaya ke Tukar3e hue jA rahe haiN| isa prakAra sumati kahatI hai ki bhAdauM kI rAtri merI aisI dazA karatI hai| sumati kahatI hai ki eka rAtri meM priyatama ke dhyAna meM maiM aisI kho gaI ki unake nAma kI smRti hI bhUla baitthii| he cAtaka ! 'piu-piu' kI dhvani se mujhe tU kyA cetAvanI de rahA hai ? mere ghaTa meM to piu hI basa rahA thA, mujhe to unakA hI dhyAna thA, unakA hI vicAra mere mana meM thaa| kevala muha para unakA nAma nahIM thA / / 2 / / vivecana-dhyAna meM kaI bAra aisI samAdhi laga jAtI hai aura dIrgha abhyAsa se isI taraha dhyeya aura dhyAna kI ekatA siddha hotI hai| phira dhyAtA, dhyAna aura dhyeya tInoM ekarUpa ho jAte haiN| usa rAtri meM sumati cetana svAmI ke dhyAna meM aisI lIna ho gaI ki dhyAtA, dhyeya aura dhyAna kI ekAgratA ho gaI aura use dhyAna hI na rahA ki vaha aura usake svAmI bhinna haiN| usa samaya, ciMtta rUpI cAtaka ne mujhe saceta kiyAM jisase maiM savikalpa dazA meM A gaI aura priya zabda kA jApa karane lgii| artha---aise Ar3e samaya meM, duHkha ke samaya meM kisI ne pAlApa lagA kara gAyana kiyaa| usase jaba merA dhyAna TUTA to jJAta huA ki catura papIhA mujhe dhyAna-lIna dekhakara 'piu-piu' kI tAna lagA rahA hai / / 3 / / vivecana-sumati anubhava mitra ko kahatI hai ki eka bAra maiM apane priyatama kA smaraNa karatI huI akelI baiThI thI, maiM unake prema meM tanmaya ho gaI thI, unake viyoga ke kAraNa antara meM vilApa kara rahI thI, usa samaya papIhe ne bevakta tAna cher3I, to maiM unase milane ke lie atyanta Atura ho gii| sumati ke sAtha tAna milAne vAlA mana ke atirikta anya kauna ho sakatA hai ? mana evaM buddhi jaba eka hI dizA meM kAryarata hote haiM to saphalatA avazya milatI hai| sumati ke kArya meM mana bArahaveM guraNasthAnaka taka sahAyatA karatA hai| bhAva-mana kI sahAyatA ke binA ghAtIkarma kA kSaya nahIM hotaa| mana kI sahAyatA se kevalajJAna aura Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-112 kevaladarzana prakaTa hote haiN| ataH sumati kA mana rUpI papIhA svara ke AlApa se tAna milAtA hai, jisase sumati apane zuddha cetana-svAmI ko ' prApta karane ke lie atyanta pravRtti karatI hai| mana ke isa parivartana se sumati ko anumAna hotA hai ki vibhAva dazA rUpI sUrya udaya hone vAlA hai jisase Ananda ke samUha cetana svataH hI mujhase Akara mileMge / / 4 / / vivecana-sUmati kahatI hai ki 'priya priya' kI tAna lagAne se vibhAva-dazA rUpa rAtri ghaTatI jAtI hai| ghaTate-ghaTate rAtri vyatIta hone para aruNodaya rUpa anubhava-jJAna prakaTa hotA hai, andhakAra naSTa ho jAtA hai| kevalajJAna rUpI sUrya kA prakAza Ate hI andhakAra pUrNataH naSTa ho jAtA hai| kevalajJAna rUpI sUrya kA udaya hone para Ananda ke samUhabhUta prabhu sumati ke ghara Akara usase mile| cauthe guNasthAnaka meM matijJAna evaM zrutajJAna hotA hai aura avadhijJAna bhI cauthe guNasthAnaka meM hotA hai|. sAtave guragasthAnaka meM manaHparyavajJAna prakaTa hotA hai| dasaveM guNasthAnaka taka lobha kA udaya hotA hai jisase mohanIyakarma kI apekSA dasaveM guNasthAnaka taka vibhAvadazA rUpa rAtri hai|, ghAtI karma kI apekSA bArahaveM guNasthAnaka taka vibhAvadazArUpa rAtri kahI jAtI hai| terahavaM guNasthAnaka meM jAte hI kevalajJAna sUrya prakaTa hotA hai| sumati kA terahaveM guNasthAnaka meM paramAtma-svAmI se sAkSAt milApa hotA hai| ( 42 ) , ( rAga-sAraMga ) nAtha nihAro na prApa mtaasii| vaMcaka saTha saMcaka sI rIte, khoTo khAto khatAsI / nAtha0 / / 1 / / Apa bigUcana jaga kI hAMsI, saiNapa kauNa batAso / nija jana surijana melA aisA, jaisA dUdha patAsI / / nAtha0 / / 2 / / mamatA dAsI ahita kari hara vidhi, vividha bhAMti satAsI / Anandaghana prabhu bInatI mAno, aura na hitU samatA sI / / nAtha0 / / 3 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 113 artha - sumati kahatI hai ki he cetana ! Apa vizvAsa kyoM nahIM karate ki maiM Apake matAnusAra calane vAlI hU~ / dhUrta, kapaTI aura kRpaNa mamatA Apako dhokhA dekara ApakA jJAna Adi dhana bhakSaNa karane ke lie burA khAtA khatAne vAlI hai arthAt vaha Apako durgati meM le jAne vAlI hai / / 1 / / sumati apane AtmasvAmI ko upAlambha detI huI kahatI hai ki 'he svAmI ! mamatA kI saMgati se jagat meM ApakI badanAmI hotI hai aura loga ApakI ha~sI karate haiM / he svAmin ! jaba taka prApa mamatA kI saMgati meM raheMge taba taka Apako dakSatA kauna batAyegA ? mere binA Apako aisI buddhimAnI kauna batAyegA ? merI bAta svIkAra karake Apa mujha saccI patnI kI bAta ko mAno aura mere sAtha milApa karo tathA samyagjJAna Adi apane sambandhiyoM kA milApa karo aura mamatA kA parityAga karo / apanI patnI rUpIM nija jana kA milApa dUdha meM batAze kI taraha madhura, sukhada evaM tanmayatA pradAna karane vAlA hai arthAt saMyama, santoSa, viveka, Arjava evaM mArdava Adi cetana ke svajana haiM / inake saMyoga se aneka guraNa prakaTa hote haiM aura unakI vRddhi hotI hai / / 2 // vivecana - sumati kahatI hai ki mamatA Apako kadApi acchI zikSA nahIM degI | Apa jJAnI haiM, ataH yadi Apa soceMge to satyatA jAna jAyeMge / he svAmI ! Apa merA kahanA mAnakara apane mUlasvarUpa kA vicAra karo / maiM sadA ApakI hita- cintaka hU~, ataH mere alAvA Apako zikSA kauna degA ? sumati kahatI hai ki mere milApa se Apako saccA sukha milegA aura paramAnanda pada kI prApti hogI / jisa prakAra dUdha meM batAzA ghula kara mila jAtA hai, usa prakAra ApakA aura merA svabhAva dUdha meM batAze kI taraha turanta mila jAyegA, arthAt merA aura ApakA eka zuddha rasarUpa svabhAva hai| merI aura ApakI eka rasarUpa pariNati hai / ataH Apa yadi soceMge to mujha para ApakA pragAr3ha prema hogA aura Apa ananta sukhoM kA upabhoga kareMge / he Atman ! mamatA dAsI pratyeka prakAra se aneka prakAra ke santApa utpanna karane vAlI hai / AnandaghanajI kahate haiM ki he prAnanda ke samUha cetana ! ki samatA ke samAna ApakA anya koI hitaiSI nahIM hai / / 3 / / ahitakara hai tathA zrImad yogirAja merI vinaya suno vivecana - sumati kahatI hai ki he Atman ! mamatA ApakA pratyeka prakAra se ahita karane vAlI hai / Apa anAdikAla se usakI Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-114 saMgati meM rahe parantu aba taka Apa saccA sukha prApta nahIM kara paaye| mamatA ke sAtha sambandha rakhane se Apa punaH puna: caturgati rUpa saMsAra meM paribhramaNa kara rahe haiN| Apa kitane saMkaTa saha rahe haiM ? ataH aba Apa merI zikSA mAna lo| zrImad AnandaghanajI yogirAja kahate haiM ki sumati ke samAna koI ApakI hitaiSI nahIM hai / ataH mamatA dAsI kA saMga chor3akara sumati kA saMga kro| zrImad AnandaghanajI apanI AtmA ko kahate haiM ki aba sumati kA saMga kr| ve apanI AtmA ko samatA ke saMga meM rakhane ke lie use jo zikSA dete haiM vaha apUrva hai| ataH vAstava meM manana kareM to mamatA kI saMgati se hI aThAraha pApasthAnakoM kA sevana hotA hai| mamatA AtmA ko caturgati meM paribhramaraNa karAtI hai, jabaki samatA AtmA ko mukti meM le jAne vAlI hai| hameM nitya samatA kI prApti ke lie prayatna karanA caahie| jaba bhI hamAre mana meM mamatA ke vicAra AyeM taba samatA ke vicAra karake hameM mamatA kA nAza karanA caahie| (43 ). . ( rAga-soraTha) vAro re koI para . ghara bhamavAno DhAla / nAnhI bahU ne para ghara . bhamavAno DhAla / / para ghara bhamatAM jhUThA bolI thaI, desya dhaNIjI ne pAla / / vAro0 // 1 // alavai cAlo karatI dekhI, lokar3A kahisye chinAla / aolabhaDA jaNa jaNa nA prANI, hIyar3e upAsai sAla / / vAro0 // 2 // bAI par3osaNa jovo ne lagAreka, phokaTa khAsya gAla / prAnandaghana su raMga rame to, gore gAla jhabUkai jhAla / / vAro0 // 3 // artha-samatA anubhava, viveka, zraddhA Adi apane sambandhiyoM ko kahatI hai ki cetana kI isa choTI patnI azuddha cetanA ko para-ghara arthAt paudgalika bhAvoM meM ghUmane kI kuTeva par3I huI hai| are, koI bhI isakI Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 115 para-ghara ghUmane kI Adata chur3Amro, koI ise roko / para-ghara ghUmane ke kAraNa yaha jhUTha bolane vAlI bana gaI hai aura apane cetana svAmI para kalaMka lagAtI hai / / 1 // samatA vivecana - samatA uttama strI hai / isakA AtmA para atyanta prema hai / azuddha cetanA para pudgala vastuoM ke sambandha se para-ghara meM ghUmane jAtI hai / nIca pravRtti karane vAlo azuddha cetanA hai, ataH vaha choTI bahU mAnI jAtI hai / samatA samajhadAra hai aura parahitakArI hai / lagA ki merI bAta kA azuddha cetanA para koI prabhAva nahIM hotA, ata: maiM kisI ko kahU~ tAki anya koI choTI bahU ko ThikAne lAye / vaha logoM ko kahatI hai ki "are koI upakAro puruSa, choTI bahU kI para-ghara ghUmane kI Teva chur3Aye / rAga evaM dveSa se para-bhAva rUpa ghara meM ghUmate-ghUmate yaha asatya - bhASI ho gaI hai / yaha Atma-svAmI para aneka prakAra ke kalaMka lagAtI hai / yaha AtmajJAna, darzana aura cAritra dharma ko badanAma karatI hai / " ataH isakI idhara-udhara kI nirarthaka pravRtti ko dekhakara loga ise vyabhicAriNI kahate haiM / yahU pratyeka se upAlambha lAtI hai jisase hRdaya vidIrNa ho jAtA hai / / 2 / / vivecana - vaibhAvika dharma ko AtmA kA kahakara sacamuca yaha prAtmA ko kalaMkita karatI hai / azuddha cetanA aisI pravRtti karatI hai jisase loga ise chinAla ( vyabhicAriNI ) kahate haiM / AtmA kI zuddha saMgati kA parityAga karake rAga-dveSa rUpI para-puruSa ke sAtha ramaraNa karane se jJAnI loga azuddha cetanA ko kulaTA ( chinAla ) kaheM to isameM koI burAI nahIM hai / azuddha cetanA pratyeka manuSya ke upAlambha lAtI hai / isa prakAra kI pravRtti hRdaya meM zalya utpanna karatI hai / samatA zraddhA, sumati Adi par3osanoM ko kahatI hai ki he bahino ! tanika dekho to sahI, yaha vyartha gAliyA~ khAtI hai / yaha kyoM badanAma hotI hai ? zrImad prAnandaghanajI kahate haiM ki yadi yaha Anandaghana cetana ke raMga meM ramaraNa kare to isake svabhAva rUpa gore gAloM para upayoga rUpa teja camakane lage aura samasta durguNa naSTa ho jAyeM / / 3 / / vivecana - samatA ke kathana kA sArAMza yaha hai ki yadi azuddha cetanA apanI bhUla samajha kara graba se AtmA kI saMgati kare aura para pudgala vastu ke ghara meM na jAye to usa para grAtma - svAmI kI kRpA ho jAye tAki Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad aAnandaghanajI evaM unakA kAvya-116 vaha anubhava jJAna kA zravaNa kara sake aura usake muMha para Ananda kI chAyA chA jaaye| ata: cetanA ko rAga-dveSarahita karane kA satata prayatna . karanA caahie| rAga-dveSarahita cetanA hI sarvottama cetanA kahalAtI hai| cetanA kI arthAt jJAna kI sarvottamatA karane ke lie cAritra-mohanIya ko jItane kA nitya prayatna karanA caahie| rAga-dveSa kI vRddhi karane vAle jJAna se kadApi kisI kA kalyANa nahIM ho sakatA / ( rAga-kedAro) .. proti kI rIti naI ho prItama, prIti kI rIti nii| maiM to apano saravasa vAryo, pyAre kIna laI / / prIti0 // 1 // maiM basa piya ke, piya saMga aura ke, yA gati kina sikhaI / upakArI jana jAya minAvI, aba jo bhaI so bhaI / / , prIti0 / / 2 // virahAnala jAlA prati prItama, mo pai sahI na gaI / prAnandaghana jyU saghana ghana dhArA, taba hI dai paThaI // ., prIti0 / / 3 / / artha-samatA apane priyatama cetana ko kahatI hai ki he priyatama ! Apane prIti kI yaha to navIna rIti hI apanAI hai| yaha prema kA paMtha to nahIM hai| he priya ! maiMne to apanA sarvasva Apa para nyochAvara kara diyA hai aura Apa kisI anya ko hI apanAye hue haiM // 1 // vivecana-samatA apane Atma-svAmI ko kahatI hai ki kyA yaha prema kI rIti hai ? vaha kahatI hai ki maiM to Apake lie prANa nyochAvara karatI hU~, sarvasva nyochAvara karatI hU~ aura Apake mana meM mere lie kucha bhI nahIM hai| mere hRdaya meM kevala Apa hI haiN| merA Apake prati vizuddha prema hai| eka pakSIya prema, prema kI vAstavika rIti nahIM hai| .. samatA zraddhA evaM viveka ko kahatI hai ki maiM to apane priyatama cetana ke vaza meM hU~ aura priyatama mamatA ke saMga gulacharre ur3A rahe haiM / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-117 patA nahIM yaha rIti kisane sikhAI hai ? he zraddhe ! he viveka ! Apa mere upakArI haiN| Apa jAkara cetana ko samajhAo aura mujhase milApa kraao| Apa jAkara unheM kaho ki jo humA so huaaa| samatA Apako bItI bAtoM kA upAlambha nahIM degii| Apa to aba usake pAsa Ayo / // 2 // __vivecana -aAtmA apane sAtha zuddha prema rakhane vAlI samatA kA saMgI nahIM banatA aura bhrAnti se vaha mamatA evaM kumati kA saMga karatA hai| isa kAraNa samatA use upAlambha deto hai ki Apako yaha DhaMga kisane sikhAyA hai ? mUr3ha puruSa paranArI meM phaMsa kara apane AtmA ko nIca banAtA hai aura nIti bhaMga karatA hai| kumati ke phande meM phaMse manuSya pAgala kutte kI taraha viSaya-vega se idhara-udhara daur3atA hai| mUr3ha manuSya sukha prApta karane ke lie vahA~ jAte haiM parantu . ve duHkha ke garta meM girate haiN| para-nArI kI saMgati se kadApi zAnti prApta nahIM hotii| ajJAna dazA ke kAraNa samatA ke Atma-svAmI ko yaha saba samajha meM nahIM aataa| isa kAraNa vaha upakArI manuSyoM ko apane Atma svAmI ko manAkara lAne kI vinatI karatI hai| viveka evaM zraddhA cetana ke pAsa jAkara kahate haiM ki he cetana ! Apa jAnate hI haiM ki viraha-agni kI jvAlA atyanta dAruNa hotI hai jo samatA se sahI nahIM gii| isa kAraNa usane hameM Apako lene ke lie bhejA hai| viveka evaM zraddhA ke samajhAne se cetana kA dRSTi-moha haTa jAtA hai aura svarUpa-jJAna prakaTa hotA hai| zrImad aAnandaghana jI kahate haiM ki aAnandaghana cetana ne samatA ko virahAgni ko bujhAne ke lie Ananda ko dhArA dekara zraddhA evaM viveka ko bheja diyA // 3 // vivecana -zraddhA evaM viveka hone para hI yaha jIva mamatA ke vaza meM nahIM hotA, use samatA prApta ho jAtI hai| sumati mana kI dazA hai / yaha kevalajJAna hone ke pUrva hI rahatI hai aura cetanA to jIva kA lakSaNa hI hai jo sadA jIva ke sAtha rahatI hai| AtmA kA viraha samatA ko agni kI jvAlA kI apekSA vizeSa jalAtA hai| premI ko virahAgni ko koI sahana nahIM kara sktaa| samatA virahAgni se jala rahI hai| ataH vaha aAnandaghana rUpa megha kI dhArA kI abhilASA karatI hai jo sacamuca ucita hai / Anandaghana rUpa megha kI dhArA se viraha-jvAlA zAnta hotI hai arthAt jaba AtmA kumati kA, mamatA kI . Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 118 saMgati kA parityAga karatA hai aura samatA ke nikaTa AtA hai, taba Anandaghana megha kI vRSTi hotI hai aura sarvatra Ananda hI Ananda chA jAtA hai ( ( 45 ) rAga - mAru ) manasA naTanAgara su jorI ho, manasA naTanAgara suM jorI / sakhi hama aura sabana se torI // naTanAgara su jorI manasA0 / / 1 / loka lAja nAhina kAja, kula marajAdA chorI / loka baTAU haso virAnI, Apano kahata na ko rI / / manasA0 / / 2 / / mAta tAta sajjana jAta, bAta karata saba cAkhe rasa kI kyu' kari chUTai, surijana surijana pIyUSa jJAna sindhu mathita pAI, prema modata prAnandaghana prabhu zazidhara, dekhata dRSTi bhorI | TorI / / manasA0 / / 3 // prorahAnoM kahA kahAvata aura pai nAhina kInI corI | kAcha kachyo so nAcata niba hai, aura cAcari cari phorI / / manasA0 / / 4 / / kaTorI | cakorI || manasA0 / / 5 / / maiMne apane mana ko naTanAgara cetana se artha- sumati kahatI hai ki he sakhI zraddhA ! catura naTanAgara ( cetana) kI ora lagAyA hai / usa apane mana ko lagAne ke pazcAt maiMne samasta jar3a padArthoM se apanA mana haTA liyA hai // 1 // vivecana - sumati kahatI hai ki jar3a padArthoM ke prati rAga rakha kara maiMne aneka jIvoM kA saMhAra kiyA / svarNa, cAMdI, motI, hIrA, makAna, vastra evaM pAtra Adi jar3a padArthoM ko prApta karane ke lie maiMne aneka manuSyoM kI Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI - 116 dAsatA kI, parantu cetana se prIti jor3ane ke pazcAt maiMne anya samasta padArthoM ke sAtha prema-sambandha tor3a DAlA hai / aba to kevala zuddha cetana ke prati dRr3ha prema utpanna huA hai / mujhe anubhava huA hai ki mere cetana - svAmI hI sukha ke sAgara haiM / merA lokalajjA se koI sambandha nahIM hai / kulamaryAdA kA maiMne parityAga kara diyA hai / mArga ke pathika loga (vibhAva pariNatiyA~) bhale hI merI ha~sI kareM, mujha koI cintA nahIM hai, kyoMki dUsaroM kI ha~sI ur3AnA to logoM kA svabhAva hai / svayaM ke avaguNa kauna dekhatA hai ? yadi dekha bhI le to dUsaroM ke samakSa kauna prakaTa karatA hai ? ||2 // vivecana - sumati kahatI hai ki aba merA mana antara se logoM ke viruddha kArya karatA hai / ataH maiMne samasta saMgati kA parityAga karake apane Atma-svAmI ke sAtha prIti jor3I hai aura loka-lajjA kA parityAga kara diyA hai / mere cetana svAmI ke prema meM vighna DAlane vAlI kula maryAdA ko chor3a kara maiMne Atma - svAmI ke prema kA mArga aMgIkAra kiyA hai / mukti-mArga ke prati aruci rakhane vAle kareM to bhI maiM pIche nahIM haTane vAlI / Atma-svAmI ke prema se haTane vAlI nahIM hU~ / loga cAhe ha~se, merA upahAsa saMsAra kucha bhI kahe, parantu maiM mAtA, pitA, sajjana, svajana, tathA jAti vAle loga saba bholI bAteM karate haiM / jisa satsaMgati kA eka bAra pAna kara liyA hai, una sajjanoM kI satsaMgati kaise chUTa sakatI hai ? / / 3 / / . vivecana - sumati kahatI hai ki mAtA, pitA, svajana Adi jAnate haiM ki sumati ko hama bAhya jagat meM lalacAkara apane sambandha meM rakheMge, parantu maiM to saba jAnatA hU~ jisase bAhya jar3a padArthoM ke prati rAga-dveSa rakhakara pha~sane vAlI nahIM hU~ / jar3a padArthoM meM jar3atA vyApta hai / unakA maiMne ananta kAla taka anubhava liyA, parantu unase sthAyI sukha nahIM milA para jyoM-jyoM maiM apane cetana svAmI ke paricaya meM Ane lagI, tyoM-tyoM mujhe sthAyI sukha kA prabhAsa anubhava hone lagA / cetana svAmI ke anubhava kI vRddhi hone ke sAtha mere antara meM Ananda kA sAgara umar3ane lagA / jaba apane Atma-svAmI ke sAtha sthiropayoga meM sthira huI taba mujhe ananta sukha kI jhalaka dikhAI dI / mujhe apUrva Ananda rasa ke svAda kI anubhUti hone lagI / aba maiMne Ananda rUpa amRtarasa kA AsvAdana kara liyA hai / maiMne ukta AsvAdana zuddha cetana kI saMgati se kiyA hai / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-120 aba to una cetana svAmI, mere priyatama kA sAtha kadApi nahIM chaTa sktaa| aba to maiM unakI saMgati meM hI lIna rhuuNgii| anya logoM ke dvArA arthAt pralobhanoM ke dvArA mujha sumati ko upAlambha kyoM kahalavA rahe ho, kyoM mujhe dUra haTA rahe ho ? maiMne kisI kI corI to nahIM kI, maiMne koI burA kArya to nahIM kiyaa| jisane kaccha pahana liyA hai use to nAcanA hI hogA arthAt jisane jo kArya karanA soca liyA hai use to vaha karegA hii| arthAt jisane caitanya zakti se mana lagA rakhA hai use to cetana ko anAvaraNa karanA hI hogaa| AtmAnubhavI kA hRdaya apane lakSya se kaise cyuta ho sakatA hai ? ataH mujhe upAlambha denA vyartha hai| merA lakSya eka mAtra usa naTanAgara cetana kI ora hai // 4 // vivecana-sumati kahatI hai ki maiMne cetana svAmI ke sAtha jo sambandha kiyA hai usameM kisI kI corI nahIM kii| aneka jIva dravyasvAmiyoM ke sAtha sambandha rakhakara nirAza hue| bhAva-svAmI AtmA ke rUpa meM mAne jAte haiM / Atma-svAmI kA. sambandha sthAyI sahaja sukha pradAna karatA hai| ataH maiMne to Atma-svAmI ke sAtha jo sambandha jor3A hai use maiM kadApi nahIM chodd'gii| saMsAra kyA kahegA-yaha mujhe nahIM dekhanA hai| maiM to apane zuddha cetana-svAmI meM lIna houuNgii| jJAna rUpI sAgara ke manthana se vizva-prema rUpI amRta se bharI kaTorI prApta huI hai| zrImad Anandaghana jI yogirAja kahate haiM ki merI dRSTi rUpI cakorI AnandadhAma cetana rUpa candramA ko dekhakara atyanta prasanna hotI hai // 5 // vivecana --sUmati kahatI hai ki jJAna-sindhu kA manthana karake arthAt zrutajJAna rUpa sAgara kA manthana karake sAra nikAlA ki AtmA meM ramaraNa karanA caahie| jar3a vastuoM kA prema mithyA hai| AtmA ke prati prema rakhane se bAhya vastuoM kA prema chaTatA hai aura AtmA meM amRta rasa kI khamArI prakaTa hotI hai, ata: AtmA ke prati prema rakhanA hI sacamuca ucita hai| zuddha cetana kI dRSTi rUpI cakorI Anandaghana candramA ko dekhakara atyanta prasanna hotI hai| jisa prakAra cakorI candramA kI ora dRSTi karake amRta-pAna karatI hai, usI prakAra sumati bhI AtmA ko dekhakara Ananda rUpI amRta kA pAna karatI hai| sumati apaneM Atma-svAmI kA svarUpa nihAratI hai, usakA anubhava karatI hai aura prati pala ananta karmoM Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-121 kI nirjarA karatI hai| vaha apane prAtma-svAmI ke asaMkhyAta pradezoM meM nivAsa karake unake aMga nirmala karatI hai| unakI malinatA naSTa karake bArahaveM guNasthAnaka ke anta meM unheM zuddha, buddha, paramAtmA banAtI hai| sAdi ananta kAla paryanta sumati kSAyika bhAva se prAtma-prabhu ke sAtha siddha sthAna meM rahatI hai| yogirAja zrImad AnandaghanajI ke ye udgAra sacamuca vicAraNIya haiN| .. ( 46 ) . ( vasanta-dhamAra ) sAkhI-prAtama anubhava rasa kathA, pyAlA piyA na jAi / matavAlA to Dhahi pare, nimatA . parai pacAi / chabIle lAlana narama kaheM, prAlI garama karata kahA bAta / / mAM ke prAgai mAmU ko, koi varana na karata gavAri / ajahU kapaTa ke kotharA, kahA kahe saradhA nAri / / . chabIle0 // 1 / / caugati . mAhela na chArahI, kaise Aye bharatAra / khAno na pIno bAta maiM hasata mAnata kahA hAra // chabIle0 / / 2 / / mamatA khATa pare rame, aonIde dina rAta / leno na deno ina kathA, bhore hI Avata jAta / / chabIle0 / / 3 / / kahe saradhA suni sAmino, eto na kIje kheda / herai herai prabhu AvahI, bar3he 'prAnandaghana' meda / / chabIle0 // 4 // artha-AtmAnubhava rUpI rasa-kathA kA pyAlA piyA nahIM jA sktaa| ise pInA atyanta duSkara hai| jo matAgrahI loga haiM, jinheM apane-apane mata kA mahattva hai, jo apane mata kA durAgraha rakhate haiM arthAt jo sAMsArika moha-mAyA meM par3e hue haiM ve to isa pyAle ko pI nahIM sakate, athavA pIte hI lur3haka jAte haiM aura jo loga matAgraha se rahita haiM, jinheM Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-122 sAMsArika bAtoM meM ruci nahIM hai, jo saccA hai vaha merA hai-yaha samajhate haiM, ve isa AtmAnubhava rUpI rasa-kathA kA pyAlA pIkara pacA lete haiM, use apane jIvana meM utAra lete haiM aura apanI AtmA meM tallIna ho jAte haiN| yadi koI isa rasa kI abhilASA lekara AtA hai to use bhI isakA pAna karA dete haiM varan prAtmAnanda meM hI magna rahate haiN| aisI dazA meM jana sAdhAraNa ko AtmAnubhava rUpI rasa-kathA kA pAna durlabha hI hai (sAkhI) vivecana-zrImad aAnandaghana jI ne isa sAkhI kI anubhava-jJAna ke udgAroM se racanA kI hai| isa sAkhI kA artha itanA gambhIra hai ki isa para eka grantha kI racanA kI jA sakatI hai| adhyAtmajJAnarasa ke adhikArI ke binA anya koI vyakti pAre kI taraha adhyAtma-jJAna ko pacA nahIM sktaa| adhyAtmAnubhava rasa-kathA kA pyAlA piye binA sAMsArika duHkhoM se nivRtti nahIM ho sktii| yadi rAga-dveSa ko naSTa karanA ho to adhyAtma jJAnAnubhava rasa-kathA kA pyAlA pInA Avazyaka hai| isake lie yogirAja zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki ekAnta kA tyAga kiye binA adhyAtmAnubhava rasa pyAlA pIne kI yogyatA nahIM aatii| ekAnta vyavahAranaya ko mAnane vAle matavAle kahalAte haiN| ekAnta vyavahAra meM dharma mAnane vAle adhyAtma-jJAna rasa kA pyAlA pIte haiM, parantu vyavahAra ke durAgraha se unheM adhyAtma rasa pacatA nahIM hai| adhyAtma jJAna ke rasa ko pacAnA koI sAmAnya bAta nahIM hai| jisa vyakti meM sadguNoM kI yogyatA na ho, jise adhyAtma ke prati ruci na ho, usake samakSa adhyAtma jJAna kI kathA karane se ulaTA usakA ahita hotA hai| ___ jo loga nizcaya-naya kA yathArtha svarUpa nahIM samajhate aura jo vyavahAra-dharma ke adhikAra ke anusAra huI kriyAoM kA parityAga karate haiM, ve adhyAtsa rasa kathAe~ zravaNa karake zuSka adhyAtmajJAnI banate haiM aura isa kAraNa ve antara kI ramaNatA ke binA kathanI evaM karanI kI bhinnatA ke kAraNa adhyAtmAnubhava rasa kathA ko pacA nahIM sakate / naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha tathA evaMbhUta ye sAta naya haiN| inase dharma kA svarUpa samajhe binA aura sAta naya-kathita dharma ke prati zraddhA kiye binA ekAnta mata kA durAgraha nahIM ttltaa| jisane jJAna kI nirmamatva evaM durAgraha rahita dazA prApta kI hai, vaha adhyAtmajJAnarasa kA pyAlA pI sakatA hai aura pacA sakatA hai| isa pyAle ko pacAne vAlA vyakti vyavahAra evaM nizcayanaya-kathita dharma-tattva Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-123 kI vyAkhyAoM ko una nayoM kI apekSA samajhatA hai aura una para zraddhA rakhatA hai| vaha kisI naya kI bAta ko pakar3a kara durAgraha nahIM krtaa| vaha nau tattvoM, SaD-dravyoM Adi ko samajha sakatA hai| jo vyakti adhyAtma rasa ke pyAle kA pAna karake use ucita prakAra se pacA sakatA hai, vaha jagat kA zahaMzAha banatA hai| use avadhata dazA kA anubhava ho jAtA hai| vaha nitya matavAlA rahatA hai| vaha samatA kA anubhava prApta kara sakatA hai aura usako AtmA ke prati atyanta vizuddha prema ho jAtA hai, jisase vaha AtmA ke anubhava pradeza meM utarane kA prayatna karatA hai aura sahajAnanda ko prApta karatA hai / isa padyAMza meM sumati evaM zraddhA meM vArtAlApa ho rahA hai| sumati kahatI hai ki he zraddhe ! tU chabIle lAla mere pati cetana ko narama kahatI hai kintu jahA~ taka vibhAva dazA hai vahA~ taka to yaha kaSAyoM se tapta hai, garma hai| he sakhi ! batA chabIle prAMtmArAma kA moha-tApa rUpa garma bAta karane kA anya kyA kAraNa hai ? he sakhi ! mA~ ke samakSa mAmA ke guraNadoSoM kA varNana koI ga~vAra hI kiyA karatA hai kyoMki bhAnaje kI apekSA usakI bahina use adhika jAnatI hai| isI taraha he zraddhe ! maiM terI apekSA apane pati ke guNa adhika jAnatI huuN| terA to pratyeka bAta para vizvAsa karane kA svabhAva sA ho gayA hai, parantu maiM guNa-doSoM kI bhalIbhA~ti parIkSA karatI huuN| vaha narma-garma jaise bhI haiM, unheM maiM acchI taraha jAnatI huuN| arI bholI! vaha aba bhI kapaTa kA borA hai| tU usakA sarvavirati rUpa dekhakara use narma kaha rahI hai, yaha terI bhUla hai| sumati kI yaha bAta sunakara zraddhA aba kyA kahe ? // 1 // vivecana-sumati ne zraddhA ko kahA ki merA cetana svAmI aba bhI kapaTa kI gaTharI bA~dhe hue hai| tU apane strI-sulabha svabhAva ke kAraNa hI mujhe bAra-bAra kaha rahI hai ki chabIle lAla narma haiM, parantu unake lakSaNa mujhase chipe hue nahIM haiN| sumati kahatI hai ki he zraddhe ! mere bharatAra, chabIle lAla caturgati rUpa mahala ko chor3a nahIM rahe haiM, phira mere pAsa kaise Aye ? viraha kI ina bAtoM meM mujhe khAnA-pInA kucha bhI acchA nahIM lgtaa| he sakhi ! prItama ko narma kahakara isI taraha merI ha~sI karanA merI haDDiyoM ko cakanAcUra karanA hai| pati-viyoga meM zarIra kA rudhira aura mAMsa to pahale hI calA gyaa| terI isa ha~sI se aba haDDiyoM kA nAza ho rahA hai // 2 // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-124 sumati kahatI hai ki mere svAmI rAta-dina mamatA kI zayyA para krIDA karate haiM, phira bhI ve unIMde hI rahate haiM arthAt rAta-dina mAyA meM lipta rahane ke kAraNa ve sadA atRpta hI bane rahate haiN| kucha pratiyoM meM 'auranide dina rAta' pATha hai jisakA artha haimamatA kI zayyA meM ve atyanta lubdha haiM, dina-rAta ve usI moha-nidrA meM par3e rahate haiN| ina bAtoM meM kucha lenA-denA nahIM hai, ye samasta bAteM vyartha haiN| prAtaHkAla hotA hai aura calA jAtA hai arthAt samaya yoM hI vyatIta ho rahA hai / / 3 // __pAThAntara meM artha hai ki Atma-svAmI mamatA rUpI zayyA para par3e rahate haiM aura tU rAta-dina unakI nindA karatI rahatI hai, jisase koI Atma-svAmI kI prApti nahIM ho skegii| aisI bAta meM kucha lenA-denA nahIM hai aura isa prakAra ko pravRtti meM prApta samaya niSphala jAtA hai / / 3 / / ___ zrI jJAnasArajI ne isa tIsare padyAMza kA rahasyArtha kiyA hai, jisakA sArAMza hai ki-vibhAva rUpI rAtri ke vyatIta hone para svabhAva rUpI sUrya ke udaya hone se hI cetana-svAmI aayeNge| he sakhi zraddhe ! terA yaha kahanA ki chabIle lAla narama haiM, abhI AyeMge, parantu isa bAta meM koI sAra nahIM hai, kucha lene-dene jaisI bAta nahIM hai / / 3 / / , samati kI itanI adhIratA kI bAteM sunakara zraddhA use Azvasta karate hue kahatI hai ki he svAminI! tanika merI bAta suno| Apa itanA kheda mata kro| AnandadhAma AtmArAma udyama karane se avazya aayeNge| Apa isa prakAra zokamagna baiThI rahogI to kucha nahIM hogaa| Apa mamatA kI anupasthiti meM cetanajI ke pAsa jAno aura unheM usa prora kI asAratA btaayo| yadi pramAda tyAga kara isa prakAra sadA puruSArtha karatI rahogI to zanaiH zanaiH cetana nijasvarUpa meM avazya prA jaayeNge| udyama karane se hI Apako saphalatA milegii| isa prakAra svarUpAnanda rUpI meda arthAt moTApA kI vRddhi hogI aura sumati se prema bar3hatA jAyegA // 4 // vivecana-zraddhA ne svAminI ko kahA ki Atma-svAmI kA turanta milApa na ho, isake lie itanA adhika kheda nahIM karanA caahie| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ zrI Anandaghana padAvalI-125 dhore-dhore Atma-svAmI tere ghara aayeNge| tU utAvalI hokara caMcala ho jAtI hai aura adhIra hokara zaMkAzIla bana jAtI hai| aisA nahIM karanA caahie| tU samatA rakhakara Atma-svAmI ke sambandha meM niHzaMka ho jaa| rAga-dveSa kI vRtti dUra karake Atma-svAmI ke prema meM magna hokara caMcalatA kA tyAga kr| aisA karane se prAnandaghana Atma-prabhu upazama Adi bhAva meM dhIre-dhIre AyeMge aura Ananda ke ghana ke dvArA tere meda kI vRddhi hogii| . . (47) (rAga-gaur3I) risAnI Apa manAvo re, bIca basITha na phera / saudA agama prema kA re, parikha na bujhe koi / / le de. vAhI gama par3e pyAre, aura dalAla na hoi / risAnI0 / / 1 / / doi bAtAM jiya kI karau re, meTo na mana kI A~Ta / tana kI tapata bujhAiye 'pyAre, vacana sudhArasa chA~Ta / / . . . . . risAnI0 // 2 // neka kunajara nihAriye re, ujara na kIje nAtha / . neka nijara mujarai mile, ajara amara sukha sAtha / / risAnI0 / / 3 / / nisi a~dhiyArI ghana ghaTA re, pAuM na vATa ke phaMda / karuNa kara to niravahu~ re, dekhU tujha mukha caMda / / risAnI0 // 4 // prema jahA~ duvidhA nahIM re, nahIM ThakurAita rej| .. Anandaghana prabhu prAi birAje, pApa ho samatA seja / / risAnI0 // 5 // artha-mamatA-mAyA ke phande meM phaMse hue cetana ko apanI bhUla kA jJAna hotA hai| vaha zraddhA ko samatA ko prasanna karane, manAne hetu kahatA hai| zraddhA use atyanta hI uttama uttara detI hai| jaba cetana rAga-dveSa Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-126 kA parityAga karegA taba samatA prApta hogii| jaba taka viSama bhAvoM kA parityAga nahIM kiyA jAtA, taba taka kArya-siddhi nahIM ho sktii| jIva ko cAhie ki puruSArtha karake rAgAdi bhAva nyUna karate hue samatA prApta karane kA prabala udyama kre| yogirAja zrImad AnandaghanajI ne zraddhA ke muMha se svayaM puruSArtha karane kA upadeza dilavAyA hai| mamatA ke vazIbhUta hokara vaha svayaM apanI samatA ko bhUlA hai| aba use svayaM hI prasanna karanA hogaa| zraddhA kahatI hai - rUThI huI samatA ko Apa svayaM hI manAo, prasanna kro| pati ko apanI patnI ke prema ke madhya kisI basITha (madhyastha dalAla) ko nahIM lAnA cAhie kyoMki yaha prema kA vyApAra atyanta hI agamya evaM gahana hai| isakI parIkSA karanA kaThina hai| koI viralA hI parIkSA karake ise samajha pAtA hai| jo hRdaya detA-letA hai vahI isakA marma jAna sakatA hai| are cetanarAja ! kyA apanI patnI ko manAne ke lie kisI dUtI yA dalAla kI AvazyakatA hai ? ata: Apa isa cakkara meM na pdd'eN| apanI patnI ko prasanna karane ke lie kisI madhyastha kI AvazyakatA nahIM hai| dUtI evaM dalAla to upa-patniyoM, rakhailoM Adi ke lie hote haiM / / 1 / / vivecana -samatA rUTha gaI hai| aba cetana ke mana meM adhyavasAya utpanna huA hai ki maiM apanI priyatamA se mila to ThIka, parantu vaha socatA hai ki maiM to mAyA, mamatA tathA tRSNA meM lIna huuN| ataH aba mujhe usase milane ke lie kyA upAya karanA cAhie ? cetana ne zraddhA ko use prasanna karane hetu khaa| isa para zraddhA ne kahA ki apanI priyatamA ko Apa svayaM mnaayeN| isameM kisI dalAla kI AvazyakatA nahIM hai| yadi ApakA usake prati zuddha prema ho to ahaMkAra tyAga kara Apa usake pAsa jAgo aura use prasanna kro| zraddhA Age cetanarAja ko kahatI hai ki Apa yaha mata soco ki dIrghakAla se Apa samatA se alaga haiM, ataH vaha prasanna nahIM hogii| Apako samajhanA cAhie ki vaha mahAn pativratA hai| vaha ApakA tiraskAra kadApi nahIM kregii| Apa mana kI granthi nikAlakara samatA ke sAtha hRdaya kI do bAteM kara lenaa| Apa svarUpa jJAnarUpI amRta rasa kI bUMdeM chir3akakara viSaya-kaSAya janita zArIrika tapana ko zAnta kara dIjiye // 2 // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-127 vivecana - zraddhA ve cetanarAja ko upAya batAyA ki yadi Apa rUThI huI samatA (priyatamA) ko manAnA hI cAhate haiM to apane jIvana se sambandhita do bAteM usake sAtha karo, jisase vaha prasanna ho jaayegii| Apake mana meM jo parabhAva-ramaNatA rUpa granthi ho, use nikAla do| krodha, mAna, mAyA, lobha, IA, nindA, ajJAna evaM dveSa Adi parabhAva granthi nikAlane para hI Apa samatA ko prasanna kara paaoge| dUsarI bAta yaha hai ki Apa deha kA tApa zAnta kara do| Apa jo bAhya sukha prApta karane ke lie Atura haiM, viSaya-sukhoM kI prApti ke lie deha-tApa saha rahe haiM, usa tApa ko miTA do| yadi isa prakAra Apa apane jIvana kI bAta kareMge to vaha ApakI ora unmukha hogii.| mana kI granthi tathA tana kA tApa naSTa karane ke lie prabhu ke vacanarUpI amRta-rasa ko chir3akanA par3egA arthAt bhagavAna kI vANI kA hRdaya meM smaraNa, manana, nididhyAsana rUpa siMcana karanA pdd'egaa| zraddhA te cetana ko yaha upAya sujhaayaa| cetana ne zraddhA ko punaH pUchA ki ye paMcendriya ke viSaya kaise chaTeMge ? parabhAva-ramaNatA . kaise dUra hogii| aura yaha kaSAya-janya mAnasika tApa kaise zAnta hogA? isa para zraddhA ne batAyA ki he cetana ! Apa meM ananta zakti hai| isa para-bhAva-ramaNatA evaM viSayavAsanA kI ora thor3I bhI vakra dRSTi rakhoge to he svAmI ! ye binA virodha kiye haTa jaayeNgii| ina viSaya-vAsanAoM ko Apa yadi kudRSTi se dekheMge to ve saba palAyana kara jaayeNgii| ApakI zakti ke samakSa kauna Thahara sakatA hai ? ApakI usa ora tanika dRSTi hote hI samatA akSaya evaM avyAbAdha sukha ke sAtha ApakA abhivAdana karatI huI Apase prA milegii| vivecana-zraddhA ne cetana ko samajhAyA ki yadi Apa dRSTi ko zuddha rakhoge to vaha Apase prA milegii| jaba samatA Apase prA milegI taba Apako avyAbAdha sukha kI prApti hogii| samatA kA milApa hone para AtmA paramAtma-pada ko prApta karatI hai| use kisI prakAra kI vedanA nahIM rhtii| kSAyika bhAva kI nau labdhiyA~ AtmA meM prakaTa hotI haiM aura AtmA sAdi ananta sukha meM lIna hotI hai| zraddhA ne jaba samatA ko cetana kA saMvAda kahA to vaha kahatI haihe sakhi ! svAmI ne mujhe smaraNa kiyA hai to maiM tatpara hU~, parantu andherI rAta hai, ghanaghora ghaTAe~ chAI huI haiM; aise samaya meM mujhe mArga kaise dikhAI degA?. he cetana svAmI ! yadi Apa mujha para karuNA kareM to merA Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 128 nirvAha ho jAye aura Apake candra- mukha ke mujha abhAgina ko darzana ho jAyeM ||4|| vivecana - yogirAja zrImad prAnandaghana jI ne uparyukta padyAMza meM atyanta gambhIra evaM mArmika bAta kahI hai / tAtparya yaha hai ki cetana ke puruSArtha se hI samabhAva prApta ho sakatA hai / avirati rUpa rAtri, pratyAkhyAna evaM apratyAkhyAna kaSAyoM kI ghanaghora ghaTA meM apramatta mArga kaise dikhAI de ? jaba taka cetana avirati pariNAma, pratyAkhyAna evaM apratyAkhyAna kaSAyoM kA parityAga nahIM karatA taba taka samatA kaise prApta sakatI hai / samatA kA sandeza cetana ko tanika bhI nahIM prakharatA / ve ise anyathA nahIM lete| unheM aisI duvidhA nahIM hotI ki svayaM Ane ke bajAya mujhe vahA~ bulAtI hai / jahA~ prema hotA hai vahA~ tanika bhI dvaita bhAva nahIM hotA, bar3appana kA tanika bhI abhimAna nahIM hotA / Ananda ke samUha cetana prabhu svayaM hI samatA kI zayyA para Akara baiTha gaye arthAt avirati pariNAmoM ko tyAga kara unhoMne apramatta bhAva grahaNa kara liyA || 5 || vivecana -- samatA kA sandeza pAkara cetana svAmI ke mana meM apUrva prema prakaTa hotA hai / jahA~ prema hotA hai vahA~ paraspara mana meM bhinnatA nahIM hotI / jahA~ zuddha prema hotA hai vahA~ svArtha kA nAma - nizAna nahIM hotA / zuddha prema meM choTe-bar3e kA bheda bhAva nahIM rahatA / zuddha prema meM dvidhA bhAva: na rahakara Ananda kA sAmrAjya vyApta rahatA hai / AtmA kA samatA ke sAtha zuddha prema prakaTa hone para dvidhAbhAva naSTa ho gyaa| sAtha-hI-sAtha mana kI moha - doSa rUpa malinatA naSTa ho gaI / samatA ke nivedana para Ananda ke samUha rUpa AtmasvAmI svayaM hI samatA kI zayyA (seja) para Aye aura apane ananta sukha ke bhoktA bane / ( 48 ) ( rAga-dhanyAsI ) sAkhI - kubudhi kubarI kuTila gati, subudhi rAdhikA nAri / copari khele rAdhikA, jIte kubijA hAri / / prAnI mero khele caturagati copara / narada gaMjaphA kauna ganata hai, mAne na lekhe budhivara | prAnI0 / / 1 / / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zrI Anandaghana padAvalI-126 rAga dosa moha ke pAse, Apa baNAye hitadhara / jaisA dAva' pare pAse kA, sAri calAve khilakara / / prAnI0 / / 2 / / pA~ca tale hai dupA bhAI, chakA tale hai ekA / saba mili hota barAbara lekhA, iha viveka giNavekA / / prAnI0 / / 3 / / caurAsI mAvai phire nIlo, syAha na tora jorI / lAla jarada phiri prAMve ghara meM, kabahuka jorI bichorI / / / prAnI0 / / 4 / / bhIra viveka ke pAu na pAvata, taba lagi kAcI baajii| Anandaghana prabhu pAva dikhAvata, to jIte jIva gAjo !! prAno0 / / 5 / / artha-zrImad AnandaghanajI yogirAja ne caupar3a khela ke mAdhyama se jIvana-caupar3e kI jo bAjI laga rahI hai use kisa prakAra jItA jA sakatA hai, samajhAyA hai| prAtmA ne cAra gati yukta caupar3a khela ke lie sajA rakhI hai| jo ise vivekapUrvaka khelatA hai vaha caupar3a meM vijaya prApta kara letA hai, anyathA caurAsI ke cakkara meM phaMsA rahatA hai| isI bhAva ko isa pada meM batAyA gayA hai| ___sAkhI kuTila cAla calane vAlI kubuddhi kubar3I kubjA ke samAna hai aura subuddhi sahI cAla calane vAlI rAdhikA ke samAna hai| ye donoM paraspara caupar3a khelatI haiN| kaI bAra kubuddhi kubjA ke jIta ke lakSaNa prakaTa ho jAte haiM parantu anta meM subuddhi rAdhikA kI vijaya hotI hai| kubuddhi kubjA parAjita ho jAtI hai| _ vivecana-caturgati rUpa caupar3a hai-deva gati, manuSya gati, tithaMca gati aura naraka gti| isa caturgati rUpa caupar3a para kubuddhi ke dvArA prerita samasta jIva ananta kAla se paribhramaNa karate haiN| caturgati rUpa caupar3a para eka sthAna para sthira hokara nahIM Thaharate aura karma ke yoga se janma, jarA, evaM mRtyu ke duHkha ko dhAraNa karate haiN| ve tanika bhI sahaja zAnti kA anubhava nahIM kara skte| kubuddhi se caurAsI lAkha jIvAyoni meM Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya -130 jAne ke pAse par3ate haiM aura subuddhi se mukti rUpI ghara meM jAne ke pAse par3ate haiN| caupar3a meM caurAsI khAne hote haiM aura saMsAra meM bhI caurAsI lAkha jIva yoniyA~ haiM / AtmA goTI kI taraha durbuddhi ke yoga se cAra gatiyoM meM paribhramaNa karatI hai / merA prANI prAtmA caturgati-naraka, tiryaMca, manuSya aura devatA rUpa caupar3a khela rahA hai / goTa vAlI caupar3a ke khela kI aura gaMjIphA ke khela kI kyA samAnatA ho sakatI hai ? caturgati caupar3a ke sammukha ina kheloM kI kyA ginatI hai ? ye khela caupar3a ke samakSa tuccha haiM / vivekI manuSya ina anya kheloM ko tanika bhI mahattva nahIM dete / buddhimAna vyakti ina kheloM meM apanA samaya vyartha nahIM ga~vAte / ve to jIvana kI caupar3a ko mahattva dekara usameM vijayI honA cAhate haiM ||1 || vivecana - narada ( goTI), gaMjIphA (tAza ke patte ) ko AdhyAtmika dRSTi vAle vidvAn ginatI meM nahIM ginate / adhyAtma jJAnI manuSya caturgati rUpa caupar3a ko acchI taraha khela sakate haiM aura AtmA cAra gatiyoM meM paribhramaNa na kare, usake lie paryApta dhyAna dete haiM / durbuddhi . se hI AtmA rAga-dveSa ke prapaMca meM pha~satI hai, durbuddhi se AtmA jo vastue~ apanI nahIM haiM, unheM apanI mAna kara aneka prakAra kI upAdhiyA~ sahana karatI hai, durbuddha dharma ke prati prIti evaM adharma ke prati prIti hotI hai, durbuddhi se AtmA deva, guru, dharma ko ginatI meM nahIM ginatI aura svayaM jar3a kI taraha AcaraNa karatI hai / durbuddhi se preritaM AtmA sAta narakoM meM bAra-bAra jAkara asahya kaSTa sahana karatI hai / sadgurutroM ke upadeza se jaba AtmA ye bAteM samyak prakAra se jAna pAtI hai taba vaha antara se saMsAra kI bAjI jItane kA prayatna karatI hai | cetana kahatA hai ki merA cetana - svAmI caupar3a kI bAjI khelatA hai, durbuddhi ke prapaMcoM kA nAza karatA hai aura sahaja - lAbha prApti rUpI rasa se rasika bana kara saMsAra kI bAjI jItane ke lie hI dhyAna detA hai / isa grAtmA ne caturgati rUpa caupar3a khelane ke lie rAga, dveSa evaM moha ke pAse atyanta premapUrvaka banAye haiM / jaisA pAsA AtA hai tadanusAra goTa calAI jAtI hai / isa caturgati rUpa caupar3a meM AtmA ko rAga-dveSa aura moha ke kAraNa hI paribhramaNa karanA par3atA hai; arthAt rAga, dveSa, moha kI pravRttiyoM meM jaisI jaisI vRttiyA~ ubharI haiM, unake anusAra hI AtmA ko gatiyoM evaM utpatti sthAnoM meM jAnA par3atA hai // 2 // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-131 vivecana-anAdi kAla se rAga evaM dveSa ke pAse ko AtmA ne svayaM hitakara jAnakara banAyA hai aura pAse ke dAva ke anusAra karmakhilAr3I apanI goTa calAtA hai| paravastu meM iSTatA kI buddhi ko rAga kahate haiM aura paravastu para hone vAle aniSTa pariNAma ko dveSa kahate haiM / rAga-dveSa kA nAza karane ke lie prAtma-tattvajJAna kI AvazyakatA hai| rAga-dveSa ke dvArA yaha saMsAra-bAjI nirantara calatI rahatI hai| caurAsI lAkha jIva yoni meM paribhramaNa karAne vAle rAga aura dveSa haiN| ataH yadi saMsAra rUpI bAjI jItanI ho to rAga-dveSa ko jItanA hogaa| caupar3a ke pAsoM meM pA~ca ke cihna ke nIce do kA cihna aura chaha ke cihna ke nIce eka kA cihna hotA hai| pA~ca.aura do sAta hote haiM aura chaha aura eka milakara bhI sAta hote haiN| pA~ca kA artha hai paMcAsrava aura do kA artha hai-rAga evaM dveSa ko pravRtti; chaha kA artha hai SaTkAya aura eka kA artha hai asaMyama pravRtti / ina pAsoM kI cAloM meM viveka nahIM rakhA gayA, paMcAsravoM meM aura rAga-dveSa kI pravRtti meM tathA SaTkAya kI hiMsA evaM asaMyama meM lage rahe to cAra gati vAlo jovana caupar3a meM piTate rahe, marate rahe, phira baiThate rahe, janma lete rahe to bAjI hAra jaanoge| yadi viveka jAgrata rakha kara paMcAsrava, rAga-dveSa para aMkuza rakhakara, SaTkAya kI hiMsA tathA asaMyama se nivRtta hokara jIvana goTI calAI to nizcita rUpa se khela maiM vijaya hogI arthAt bhava-bhramaNaM naSTa hokara lakSya kI prApti ho jAyegI / / 3 / / vivecana--pUjya zrI buddhisAgara sUrIzvarajI ke matAnusAra pA~ca ke nIce do hai aura chaha ke nIce eka hai| ina sabakA yoga caudaha hotA hai / pA~ca kA artha pA~ca indriyA~ leN| una para vijaya prApta karane vAlA rAga-dveSa rUpa do para bhI vijayI hotA hai tathA chaha lezyAoM ko bhI jIta letA hai| chaha lezyAoM para vijayI hone para mana bhI svataH hI jIta liyA jAtA hai| dUsare prakAra se prAtmA, anantAnubaMdhI kaSAya tathA apratyAkhyAna kaSAya - ina do prakAra ke kaSAyoM ko jItakara pA~caveM guNasthAnaka ko prApta karatA hai| isameM do guNasthAnaka jor3a diye jAyeM to sAtaveM apramatta guNasthAnaka ko prApta karatA hai| vahA~ se Age prayatna kare to Upara ke chaha guNasthAnakoM ko lA~gha kara terahaveM sayogI kevalI guraNasthAnaka meM kevalajJAna evaM kevaladarzana ko prApta karatA hai| vahA~ se kevala caudahavA~ sthAnaka ho zeSa rahatA hai, jise prApta karake paramAtmA siddha-buddha banatA hai| . isa prakAra ginatI karane kA viveka antara meM utAranA caahie| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya- 132 caupar3a meM cAra raMga kI goTiyA~ hotI haiM- nIlI, kAlI, lAla aura pIlI / inheM AtmA kI lezyA - adhyavasAya kA pratIka samajhanA cAhie / caurAsI khAnoM meM caurAsI lAkha utpatti-sthAnoM meM- nIlI goTI, kAlI goTI se apanI jor3I na tor3a kara phiratI rahatI hai / lAla aura pIlI goTI kabhI-kabhI apanI jor3I tor3a kara apane sthAna para, apane ghara meM A jAtI hai / jaba taka kRSNa aura nIla lezyA ke adhyavasAya AtmA ke sAtha haiM taba taka AtmA caurAsI meM bhramaNa karatI hI rahatI hai / jaba zubha 'lezyA ke adhyavasAya vAlI AtmA azubha lezyA kA sAtha chor3a detI hai to AtmA svabhAva rUpa ghara meM A jAtI hai aura phira vaha apane lakSya ko prApta karane meM samartha ho jAtI hai // 4 // vivecana - chaha lezyA haiM :- kRSNa, nIla, kApota, tejasa, padma aura zukla / mana ke dvArA hone vAle grAtmA ke pariNAma ko lezyA kahA jAtA hai / ye chaha lezyAe~ mana kI sahacArI hotI haiM / terahaveM guNasthAnaka meM bhAva mana nahIM hone se vahA~ bhAva lezyA bhI nahIM hotI / lezyA ke pariNAmoM kA AdhAra manovargaNA kA sambandha hai / manovargaNA pA~ca raMgoM kI hotI hai / jaba kRSNa varNa kI vargaraNA kA halana calana hotA hai taba jIva ke mana ke dvArA hone vAle adhyavasAyoM ko kRSNalezyA ke pariNAma ke rUpa meM jAnA jAtA hai / kramazaH raMgoM ke anusAra lezyA jAneM / kRSNa, kApota tathA nIla lezyA azubha pariNAma vAlI hotI haiM / tejolezyA, padmalezyA tathA zukla lezyA zubha pariNAma vAlI hotI haiM / kRSNa lezyA pariNAmI jIva hiMsaka, mahA-ArambhI, krUra, zatru aura krodha Adi doSayukta hote haiM / nIla lezyA meM bhI aise pariNAma hote haiM parantu prathama lezyA kI apekSA nIla lezyA meM tanika manda pariNAma hote haiM / tejolezyA se dayA (karuNA) ke pariNAma ke bhAva hote haiM / lAla padma ke raMga kI lezyA vAle tathA pIlI lezyA vAle jIva samyaktva ratna ke dvArA mokSa meM A sakate haiM aura ve jor3I kA nAza kara sakate haiM / kRSNa, nIla, kApota evaM tejolezyA vAle jIva hRdaya meM pUrNataH viveka dhAraNa nahIM kara sakate / kApota evaM tejolezyA vAle mokSa ghara kI ora prayANa karane ke adhikArI hote haiM parantu kRSNa evaM nIla lezyA vAle jIva to jaba taka usa pariNAma meM hoM taba taka svasthAna kI ora prayANa nahIM kara sakate / caupar3a ke khela meM jaba taka 'pau' nahIM AtI taba taka bAjI jItane ke AsAra nahIM hote arthAt goTiyA~ apane gantavya kI ora nahIM jA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-133 sktiiN| ataH vaha bAjI kaccI rahatI hai| usI prakAra AtmA ke sAjhedAra viveka ke zubha adhyavasAya rUpa 'pau' nahIM pAtI taba taka vaha caturgati rUpa caupar3a jIta nahIM sktii| usakA khela kaccA ho rahatA hai arthAt jaba taka AtmA azubha pradhyavasAyoM ko tyAga kara zubha adhyavasAyI nahIM hotI, taba taka vaha apane lakSya kI ora agrasara nahIM ho sktii| aAnanda kI samUha prAtmA zubha adhyavasAya rUpa athavA samyaktva rUpa pau ko prakaTa kare to gAjI (dharma yuddha meM vijayI) banakara bAjI jIta letI hai| vaha rAga-dveSa-moha Adi zatruoM para vijayI hokara gAjI bana jAtI hai / / 5 // . vivecana-jaba taka bhAva-viveka nahIM pAye taba taka bAjI kaccI jaaneN| caupar3a khelate samayaM jaba 'pau' AtI hai taba bAjI jItI jAtI hai| pahale bAraha dAva AyeM aura eka pAse meM eka Aye to 'pau' kahalAtI hai| caupar3a kI taraha caurAsI lAkha jovayoni meM paribhramaNa karate-karate kabhI manuSya bhava prApta ho jAtA hai aura usameM durlabha samyaktvaratna rUpa bhAva-viveka kI dRSTi rUpa pau pA jAtI hai taba caurAsI lAkha jIvayonimaya saMsAra cau gati rUpa caupar3a kA pAra AtA hai aura AtmA saralatA se mokSa rUpa ghara meM praveza karake tribhuvana-vijayI banakara ananta sukha kI bhoktA banatI hai| yogirAja zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki he bhagavan ! samyaktva viveka dRSTirUpa pau batAyo tAki caugatirUpa saMsAracaupar3a ko jIta kara gAjI bana sakeM arthAt ananta Ananda prApta kreN| (46 ) (rAga-vamanta, dhamAla) salUne sAhiba prAveMge, mere vIra viveka kaho na sA~ca / mosU sAMca kaho merI su, sukha pAyo kai nAMhi / kahAnI kahA kahU~ uhAM kI, Dole caturagati mAMhi / / salUne0 / / 1 / / bhalI bhaI ita AvahI, paMcama gati kI prIti / siddhi-siddhi rasa pAka kI, dekhe apUraba rIti / / salUne0 / / 2 / / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-134 bIra kahe etI kahA, Ae-Ae, tumha pAsa / kahe sumata parivAra sauM, hama haiM anubhavadAsa / / salUne0 / / 3 / / saradhA, sumatA, cetanA, cetana anubhava vAMhi / sakati phauri nija rUpa kI, lIne prAnandaghana mAMhi / / .. salane0 / / 4 // artha--sumati apane bhrAtA viveka se pUchatI hai.ki 'he mere bIra ! mere salone sAjana, mere priyatama AtmArAma yahA~ AyeMge athavA nahIM? he bhAI! Apako merI saugandha hai, Apa saca-saca batAo ki yahA~ unheM sukha prApta huA athavA nahIM ?' sumati bahana kI bAta sunakara pratyuttara meM viveka kahatA hai . 'he sumati ! vahA~ kI kahAnI tumheM kyA kahU~, vahA~ kA kyA vRttAnta sunAU~ ? kucha kahane jaisA nahIM hai| vahA~ ve cetana mAyA ke vazIbhUta bane cAroM gatiyoM meM bhaTaka rahe haiM / / 1 / / ' vivecana-upazama athavA kSayopazama . samyaktva prApta karake bhI prAtmA mithyAtva ke udaya se mithyAtvadRSTi rUpI strI ke ghara jAtA hai| samyaktvadRSTi kahatI hai ki merA saMga chor3akara cetana caturgati meM calA . gyaa| cauthe guNasthAnaka se prathama guNasthAnaka meM Ane para AtmA devagati, manuSyagati, tiryaMcagati aura naraka meM jAtI hai| prathama guNasthAnaka meM AtmA bhrAnti ke kAraNa kudeva, kuguru evaM kudharma ko mokSaprApti ke upAya mAnatI hai aura mithyAzAstroM ko dharmazAstroM ke rUpa meM svIkAra karatI hai| sumati kahatI hai ki aba yadi cetana punaH yahA~ AyeMge to uttama hogaa| yahA~ mere pAsa Ane se unakI caturgati meM jAne kI ruci miTa jaayegii| viveka Age kahatA hai ki 'he bahana sumati ! abaM pAtamarAma yahA~ tere saMyama-prAsAda meM aayeNge| udhara jAnA cAroM gatiyoM meM bhaTakanA hai aura idhara pAnA mokSarUpI paMcama gati kI prApti hai| he bahana sumati ! tumhArI prIti parama siddhi rasa ke paripAka kI siddhi hai| jo vyakti samatA dhAraNa karatA hai vaha tadAkAra vRttirUpa apUrva paripakva avasthA ko prApta karatA hai| zrI jJAnasArajI kI TIkA meM 'siddhi siddhAnta' pAThaM hai jisakA artha kiyA gayA hai --siddhAnta se jo siddha hayA hai aise svarUpAnubhava sambandhI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-135 jo parama rasa hai usake paripAka kI pUrNatA prApta karatA hai arthAt AtmasvabhAva ke anubhava se AtmasvarUpa kI tadAkAra vRtti kI paripAka avasthA ko apUrva rIti se pratyakSa karatA hai / / 2 // vivecana--samyaktva dRSTi prApta karane se prAtmA kI caturgati meM bhramaNa kI icchA samApta ho jAtI hai| AtmA kI apane mUla zuddha dharma ke prati ruci utpanna hotI hai| vaha siddha-siddhAnta rasapAka kA bhojana karake puSTa banatI hai| phira usako ekAntavAda ke kutsita bhojana kI ruci nahIM hotii| samyaktva dRSTi ke ghara meM apUrva siddhAnta pAka kA bhojana hai| * manuSyoM ko samyaktva dRSTi kI yojanA prApta karane ke lie prathama vyavahAra-samyaktva ke uddezyoM kA avalambana lene kI AvazyakatA hai| samyaktvadRSTi ko antarAtmA ke binA acchA nahIM lgtaa| samyaktva dRSTi ke ghara meM Ane para bahirAtmA hI antarAtmA bana jAtI hai| viveka sumati ko kahatA hai ki maiM tumheM kevala itanA hI kahatA hU~ ki tumhAre priyatama tumhAre pAsa A gaye haiN| ve tumhAre hI haiN| viveka kI aisI mArmika bAta sunakara sumati apane parivAra zraddhA, kSamA, mArdava Adi ko kahatI hai ki hama saba sacamuca anubhava ke dAsa haiM / / 3 / / vivecana -viveka kI hitakara bAta sunakara cetana samyaktvadRSTi ke ghara meM aaye| usa samaya samatA ne kahA ki he cetana ! hama to anubhava jJAna kI dAsI haiN| zraddhA, sumati aura cetanA vahIM hotI haiM jahA~ cetana anubhava hotA hai| apane svarUpa kI zakti lagAkara samasta parivAra jJAnAnanda kI saghanatA meM lIna ho.gayA arthAt prAnandaghana rUpa ho gayA / / 4 / / vivecana--jaba taka cetana ko apano zuddha zaktiyoM kA viyoga hai taba taka use paramAnanda ko prApti nahIM ho sktii| zraddhA, sumati aura cetanA prAtmA kI pariNatiyA~ haiN| AtmA apane zuddha svarUpa kI zakti prakaTa karatA hai taba vaha sumati Adi striyoM ko prApta kara sakatA hai aura krodha, mAna, mAyA, lobha, kAma evaM nidrA Adi avaguNoM ko hRdaya meM se dUra kara sakatA hai| jyoM-jyoM durguNa kSINa hote haiM, tyoM-tyoM jJAna Adi sadguNoM kI vRddhi hotI jAtI hai| jyoM-jyoM avirati evaM kaSAya kA jora ghaTatA hai aura AtmA kI pariNati zuddha hotI jAtI hai, tyoM-tyoM Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad aAnandaghanajI evaM unakA kAvya-136 AtmA Upara-Upara ke guNa-sthAnakoM meM praviSTa hotI rahatI hai| AtmA ke Upara ke guNasthAnakoM meM praveza karane para antara meM anubhava jJAna kA prakAza bar3hatA jAtA hai| isake sAtha sahaja sudhArasa ke svAda kI bhI vRddhi hotI hai| AtmA jyoM-jyoM zraddhA, sumati evaM samatA ke samAgama meM tallIna hotI jAtI hai, tyoM-tyoM vaha sahaja Ananda meM lIna hotI jAtI hai| aisA zrImad Anandaghana jI kA kathana hai / (rAga-vasanta-dhamAla) vivekI vIrA sahyo na parai varajo na Apake miit| kahA nigorI mohanI mohaka lAla ga~vAra / vAke ghara mithyA sutA, rIjha para tumha yAra ||vivekii0 // 1 // krodha, mAna beTA bhaye, deta capeTA : loka / lobha jamAI, mAyA sutA, eha baDhyo parimoka ||vivekii0 // 2 / / gaI titha ko kahA bAmaNe pUche samatA bhAva / ghara ko suta tere matai, kahA lu karU bar3hAva / / vivekI0 // 3 // taba samatA udima kiyo, meTyo pUrava sAja / proti parama su jorike, dInho Anandaghana rAja ||vivekii0 // 4 // artha-sumati viveka ko kahatI hai 'he viveka bhAI ! mujha se aba sahana nahIM hotaa| strI ko sauta kA duHkha mRtyu se bhI adhika hotA hai / Apa apane mitra ko rokate kyoM nahIM ? ___ 'nigor3I mohinI kI kyA bisAta hai ? usameM aisA kaunasA mohaka guNa hai| bhAI viveka ! tuma apane mitra cetana ko kyoM nahIM samajhAte ki ve ga~vAra mohinI ke phande meM kyoM pha~sate haiM ? usake parivAra meM mithyAtva nAmaka putrI hai| tumhAre mitra usa para patA nahIM kyA dekhakara mohita ho gaye haiM ?' // 1 // vivecana-sumati ne viveka ko jo kahA vaha ucita hI kahA hai ki ga~vAra mohinI para mugdha vahI hotA hai jo ga~vAra ho / sumati ne viveka ko cetana ko samajhAne kI bAta kahI hai ki ve catura haiM phira mohinI para Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-137 itane kyoM mugdha haiM ? mohinI kI putrI mithyAtva-pariNati para unheM itanA prema kyoM haiM ? mohinI kA parivAra rAta-dina jagat ke jIvoM kA ahita karatA hai| isa mohinI ke krodha evaM mAna do putra haiM jo logoM ko priya nahIM haiN| ve nitya logoM se tiraskRta hote haiM, loga inake thappar3eM lagAte haiN| mohinI ne apanI putrI mithyAtva-pariNati kA lobha ke sAtha vivAha karake use apanA dAmAda banA liyA hai| lobha nAmaka dAmAda aura mithyAtva-pariNati nAmaka putrI ke saMyoga se mAyA nAmaka kanyA kA janma huA hai| isa prakAra mohinI ke parivAra kA vistAra phailA huA hai| 'eha baDhyo parimoka' ke sthAna para yadi 'yaha caDyo parimoka' pATha kiyA jAye to artha hogA ki 'isa mohinI ne parama pada mokSa ke abhilASiyoM para apane parivAra sahita. AkramaNa kara rakhA hai|' he viveka bhAI ! tumhAre mitra mohino ke parivAra para mohita haiM aura vyartha jaMjAla bar3hA rahe haiM jo mujhe sahana nahIM hotA // 2 // vivecana-vinAzakArI lobha, mokSa kI prApti meM aneka prakAra ke vighna DAlatA hai| samasta prakAra ke adharma kA mUla lobha hai| jahA~ lobha hotA hai vahA~ sadbuddhi nahIM rhtii| lobha ke kAraNa sadguNa mlAna ho jAte haiN| guNasthAnakoM kI ucca bhUmi para car3hane vAle ko lobha hAni paha~cAtA hai| yadi vicAra kiyA jAye to lobha ke samAna koI halAhala viSa nahIM hai| lobha-vaza manuSya deva-dravya, guru-dravya evaM jJAna-dravya bhI bhakSaNa kara lete haiN| ataH sumati kahatI hai ki he viveka ! tuma cetana svAmI ko saceta kara do tAki ve mohinI ke parivAra ke jAla meM na phaMse / yogirAja zrImad aAnandaghanajI ne isa padyAMza meM atyanta sundara tarIke se jIva kI vibhAva dazA kA varNana kiyA hai| zrImad ne kaSAyoM kA yathArtha svarUpa batAkara jijJAsuoM ko cintana-manana ke lie tathA svayaM ke sudhAra ke lie preraka sAmagrI pradAna kI hai| sumati kI bAta sunakara viveka kahatA hai-he sumati ! tU vigata tithi kA muhUrta brAhmaNa ko kyA pUcha rahI hai ? tU bIte hue samaya kI bAta jyotiSI ko kyA pUchatI hai ? jo honA thA vaha ho cukaa| tere lie yaha kitanA sadbhAgya hai ki terA putra vairAgya to tere adhIna hai| usakI prazaMsA maiM kitanI bar3hA-car3hA kara karUM ? Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-138 zrI jJAnasAra jI mahArAja ne apanI TIkA meM artha batAyA hai kitere svarUpa rUpa ghara kA putra jJAnaguNa tere mata kA hI hai, tere adhIna hai| ataH jaba cetana kA tujhase milana hogA taba hI ve kevalajJAna rUpa putra kA muMha dekha skeNge| ata: tU kheda mata kr| cetana kaba taka mohinI kA parivAra bar3hAyeMge? yadi unheM kevalajJAna rUpa putra kA muMha dekhanA hogA to unheM tere pAsa AnA hI par3egA / / 3 / / vivecana -zrI jJAnasAra jI mahArAja ne 'ghara ko suta' kA artha 'kevalajJAna' kiyA hai| ataH tIsare padyAMza kI antima paMkti kI vyAkhyA unake artha ke anusAra hI kI gaI hai| hamane anya aneka vidvAnoM kI taraha 'ghara kA suta' kA artha 'vairAgya' kiyA hai| viveka ne sumati ko kahA ki bItI tithi ke sambandha meM bAra-bAra brAhmaNa (jyotiSI) ko kyA pUchanA ? viveka ke upadeza se sumati ne prAtma rUpa pati se milane kA upAya kiyA aura AtmA meM ramaNa karake usake pUrva ke sampUrNa sAtha ko chur3A diyA arthAt usane mohinI evaM usake parivAra kA sAtha chur3A diyA tathA parama tattva AtmArAma se prIti jor3akara unheM prAnandaghana rUpa muktinagarI kA sAmrAjya de diyaa| tAtparya yaha hai ki viveka jAgrata hone para AtmA meM samatA A jAtI hai jisase kaSAya evaM moha dUra ho jAte haiN| phira parama pada kI prApti ho jAtI hai / / 4 / / . vivecana aAtmA ne vyavahArapUrvaka nizcaya cAritra sArabhUta samatva kA udyama karake mohanIya karma kI prakRtiyoM ke samUha ko dUra kiyA / samasta prasaMgoM meM samatva pariNAma dhAraNa karane kA prayatna karanA cAhie / prAtmA ne paramAtmA ke sAtha prIti jor3a kara samasta karmoM kA kSaya kiyA jisase usane Ananda ke samUha kA rAjya prApta kiyaa| zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki cAritra-pariNati ke samAgama se AtmA svayaM tIna bhuvana kA rAjA banA, paramAtmA bnaa| (51) (gaga-sAraMga) anubhau tU hai hitU hmaaro| prAu upAu karo caturAI, aura ko saMga nivAro / / anubhau0 / / 1 // Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-136 tisanA rAMDa bhAMDa kI jAI, kahA ghara kare savArI / / saTha Thaga kapaTa kuTaMbahi poSata, mana meM kyU na vicaarau|| __anubhau0 / / 2 / / kulaTA kuTila kubudhi saMga khelike, apanI pata kyU haarau|| prAnandaghana samatA ghara Ave, bAje jIta nagArau / / anubhau0 / / 3 / / artha - he anubhava ! tuma to hama donoM ke, mere evaM cetana ke, hitaiSI ho| tuma mere svAmI cetana ke pAsa jAkara aisI caturAI karo jisase vaha mAyA, mamatA Adi auroM kA saMga na kare / / 1 / / vivecana -sumati kahatI hai ki tuma kucha bhI upAya karo; cetana ko mAyA, mamatA kumati Adi anya striyoM kA saMga chor3ane ke lie vivaza kro| he anubhava ! tuma aisA upAya karo jisase cetana ko mAyA mamatA Adi kulaTA striyoM ke prati prema na rhe| una kulaTAoM ne usakA dhana laTa liyA, use du:kha diyaa| ye saba bAteM use samajhAo aura mere svAmI cetana ko unake pAza se chudd'aaoN| anubhava meM alaukika sAmarthya jAna kara sumati use nivedana karatI hai| sumati evaM prAtmA kA pratyakSa sambandha karAne vAlA anubhava hai| anubhava jJAna kevalajJAna kA laghu bhrAtA hai| kisI bhI tattva kA anubhava hue binA rasa utpanna nahIM hotaa| samatA utpanna hone para anubhava jJAna prakaTa hotA hai| ataH anubhava jJAna prApta karanA ho to samatA ko prakaTa karanA hogA tAki anubhava kA milApa ho ske| - yaha tRSNA rAMDa to bhAMDa kI putrI hai jo nakala banA kara manuSyoM ko rijhAtI rahatI hai| isane kisake ghara ko sajAyA hai, kisake ghara meM prakAza phailAyA hai ? yaha to duSTa hai, Thaga hai, kapaTI hai aura apane parivAra janoM kA hI poSaNa karatI hai| tuma mana meM yaha kyoM nahIM socate ? // 2 // vivecana-tRSNA moha rUpa bhAMDa kI putrI hai| tRSNA ke kAraNa merA prAtma-pati eka sthAna para nahIM baitthtaa| sumati kahatI hai ki tRSNA ke kAraNa mere Atma-svAmI ne aneka padArtha khAye, piye, phira bhI use santoSa nahIM huaa| AtmA ko du:kha ke garta meM dhakelane vAlI tRSNA mere svAmI ke ghara meM kyA ujAlA karane vAlI hai ? yaha tRSNA zaTha hai, Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad aAnandaghanajI evaM unakA kAvya-140 Thaga hai, dhata hai| yaha krodha, mAna, mAyA, lobha tathA prajJAna Adi parivArajanoM ko poSaka hai| ataH he anubhava ! maiM yaha saba kaise sahana kara sakatI hU~ ? isakA tuma mana meM vicAra kyoM nahIM karate ? artha - isa kulaTA, duSTa, kubuddhi ke sAtha vilAsa karake, isake hAthoM kA khilaunA bana kara Apa apanI pratiSThA kyoM kho rahe ho? Apa ke prati hamArA jo vizvAsa hai ki Apa hamAre hitaiSI ho-yaha vizvAsa kyoM naSTa kara rahe ho ? Anandaghana jI yogirAja kahate haiM ki Ananda ke samUha cetana sumati ke ghara A jAyeM to vijaya ke nagAre bajane lageM arthAt samasta kArya siddha ho jAyeM / / 4 / / vivecana -sUmati anubhava ko kahatI hai ki Apa mere svAmI ko kahiye ki ve kulaTA evaM kuTila tRSNA kI saMgati karake apanI pratiSThA miTTI meM kyoM milA rahe haiM ? ve Ananda ke samUha AtmA rUMpa svAmI yadi mere ghara A jAyeM to ve tIna loka ke nAtha bana jAyeM tathA samasta karmoM kA kSaya karake paramAtma svarUpamaya ho jAya / tRSNA kI gati kuTila hai, usase kubuddhi utpanna hotI hai| jagat meM samasta jIva tRSNA ke kAraNa kubuddhi dhAraNa karake hiMsA, asatya, corI, vyabhicAra, vizvAsaghAta evaM kleza Adi pApa karate haiN| isa kAraNa sumati ne anubhava ko kahA ki Apa mere AtmA rUpI pati ko kahanA ki Apa nIca, kulaTA tRSNA kI saMgati meM rahakara apane kula kI pratiSThA, dhana, bala evaM buddhi kA nAza kara rahe ho| zrImad aAnandaghana jI mahArAja kahate haiM ki yadi anubhava ke samajhAne para AtmA sumati ke ghara A jAye to vijaya ke nagAre baja uThe aura sarvatra Ananda-pAnanda ho jAye / ( 52) ( rAga-dhanyAsirI ) bAlUr3I abalA jora kiso kare, pIur3o para ghara jAi / pUraba disi taji pacchima rAtar3o, ravi astaMgata thAi / / bAlUDI0 / / 1 / / pUraNa zazi sama cetana jANiye, candrAtapa sama nANa / bAdala bhara jima dala thiti prANiye, prakRti anAvRta jANa / / bAlUr3I0 / / 2 // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-141 para ghara bhamatA svAda kisau lahe, tana dhana jobana hANi / dina dina dIse apajasa, bAdhato, nija mana mAne na kANi / / bAlUDI0 // 3 // kulavaTa lopI avaTa UvaTa par3e, mana mahatA nai ghATa / prAMdhe prAMdho jima . Thaga Theliye, kauNa dikhAve vATa / / bAlUDI0 / / 4 / / baMdhu viveke pIvar3o bujhavyau, vAryoM para ghara saMga / heje miliyA. cetana-cetanA, vo parama suraMga / / . bAlUr3I0 / / 5 / / artha-- becArI bAlA abalA kyA jora kare ? kisa prakAra priyatama ko para ghara arthAt mamatA ke ghara jAne se roke ? pUrva dizA ko chor3akara pazcima dizA ke prati anurakta sUrya asta ho jAtA hai aura andhakAra chA jAtA hai| arthAt jaba cetana samatA rUpI sva-pariNati ko chor3akara mamatA rUpI para-pariNati kI ora calA jAtA hai to usakA jJAna-prakAza asta ho jAtA hai, sarvatra prajJAna kA andhakAra chA jAtA hai / / 1 / / ... vivecana-samatA viveka ko kahatI hai ki maiM eka to abalA hU~ aura dUsarI bAta yaha hai ki merI bAla vaya hai| maiM svAmI ko rokane ke lie kyA jora kara sakatI hU~ ? merA svAmI ke samakSa kucha jora nahIM cltaa| mere svAmI mujhe chor3akara anya strI ke prati Asakta hote haiM, isameM unakI hI hAni hai| jagat meM aneka puruSa para strI para Asakta hone se rAvaNa kI taraha naSTa hue haiN| . artha-pUrNimA ke candramA ke samAna cetana ko samajhanA cAhie aura usakI cAMdanI ke samAna jJAna ko samajhanA cAhie candramA jisa prakAra bAdaloM se ghira jAtA hai, usI prakAra yaha cetana karma-dalikoM se Dhaka jAtA hai / / 2 // vivecana-candramA ke prakAza kI taraha prAtmA ke asaMkhyAta pradezoM ko jJAnAvaraNIya Adi karma anAdikAla se ghere rahate haiM, jisase AtmA kA jJAna prakAza Dhaka jAtA hai| jyoM-jyoM karma ke AvaraNa haTate haiM, tyoMtyoM jJAna kA AvirbhAva hotA hai| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-142 AtmA rUpI candramA para karma rUpI bAdala chAye hue haiM, phira bho / unheM haTAyA jA sakatA hai| samatA ne viveka ko kahA ki cetana ko tuma jaise vyakti samajhAyeM to hI ve samajha sakate haiN| mere svAmI merI zikSA ko ThukarA kara mere ghara kA parityAga karake avirati ke ghara para bhaTakate haiN| isase unakA koI hita na hokara hAni hI hai| artha -dUsaroM ke ghara bhaTakane se bhalA kyA svAda milatA hai ? kyA Ananda AtA hai ? usase to kevala tana, dhana aura yauvana kI kSati hI hoto hai / dina pratidina jagat meM apayaza bar3hatA hai aura mana apanI maryAdA nahIM mAnatA / vaha niraMkuza ho jAtA hai, lAja.zarma chor3a detA hai / / 3 / / vivecana-jo puruSa apanI patnI kI hita-zikSA kA tyAga karake zvAnavat nirlajja hokara para-ghara bhaTakate haiM aura para-nAriyoM ke phande meM pha~sate haiM, ve kisI prakAra kA sukha prApta nahIM krte| samatA viveka ko kahatI hai ki AtmasvAmI paranArI arthAt avirati ke ghara meM praveza karatA hai jisase vaha apane pradezoM ko malina karatA hai aura jJAna Adi Rddhi kI hAni karatA hai / prAtmA ke guNoM kI puSTi rUpa yauvana bhI avirati nArI ke ghara meM jAne se naSTa ho jAtA hai / ataH he viveka ! mere cetana svAmI avirati nArI ke ghara meM jAte haiM, yaha sarvathA anucita hai| isa prakAra samatA ne viveka ko aneka prakAra se para-ghara meM para-nArI ke sAtha gamana karane kI hAniyA~ btaaiiN| artha - apane kula kI maryAdA kA ullaMghana karake mana ke cakkara meM car3hakara ulaTe tathA Ubar3a-khAbar3a mArga meM cetana jA par3A hai, vaha unmArga para car3ha gayA hai| yadi eka andhA dUsare andhe kA hI sahArA lekara cale to unheM saMsAra meM mArga kauna batA sakatA hai ? netrahIna vyakti yadi netra vAle vyakti kA sahArA le to hI vaha mArga pAra kara sakatA hai / / 4 / / vivecana - samatA viveka se kahatI hai ki jo puruSa kulavaTa chor3akara unmArga para gamana karate haiM ve duHkhI hue binA nahIM rhte| apane zuddha dharma ke anusAra calanA, apanI pavitratA ko kAyama rakhanA aura apanI dazA uttama banI rahe usa prakAra apanI pAna para calanA - ise kulavaTa kahate haiM / samatA ne viveka ko kahA ki mere cetana svAmI apane kulavaTa ke mUladharma kA tyAga karake para-bhAva rUpa akulavaTa mArga para ramaNa kareM aura avirati nArI ke ghara para par3e raheM to una para aneka duHkha A par3eM aura unheM caurAsI lAkha jIva-yoni meM paribhramaNa karanA par3e to kyA Azcarya / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI- 143 cetana kA mUla dharma jJAna, darzana aura cAritra hai| hiMsA, asatya, corI, rAga, dveSa, IrSyA, icchA, kAma, kleza, para-vastu-grahaNa, mamatva ityAdi cetana kA mUla dharma nahIM hai| yadi cetana inheM grahaNa kare to kulavaTa kA tyAga mAnA jaayegaa| artha-samatA kI bAteM sunakara viveka ne cetana svAmI ko samajhAyA aura para-pariNati rUpa para-ghara kA sAtha chudd'aayaa| usa samaya cetana tathA cetanA kA sahaz2a hI milApa ho gayA jisase sahajAnanda rUpa parama suraMga raMga prApta ho gyaa| ____kucha pratiyoM meM isa pada kI antima paMkti isa prakAra hai: 'prAnandaghana' samatA ghara ANe, bAdhe nava-nava raMga / / ' isa antima paMkti kA artha hai - zrImad AnandaghanajI yogirAja kahate haiM ki samatA ke ghara para cetana ke Ane se anubhava sukha ke raMga meM vRddhi ho gaI aura cetana sadA ke lie zAzvata sukha kA bhoktA bana gayA // 5 / / / - vivecana-sacamuca viveka meM satya evaM asatya meM antara kI tathA satya grahaNa karane kI apUrva zakti rahI hai| viveka ke sadupadeza se heya, jJeya evaM upAdeya tattva kA AbhAsa hotA hai| darzana Adi samasta guNoM meM sarvaprathama viveka prakaTa hotA hai| viveka kA kitanA mAhAtmya hai ? cAhe jaisA AtmA ho to bho viveka kSaNa bhara meM use ThikAne para le AtA hai / mokSa-mArga kI ora pravRtta karane vAlA viveka hai, asatya se AtmA ko dUra karane vAlA bhI viveka hI hai / ( 53 ) rAga-tor3I (Tor3I) merI tU merI tU kAhe Dare rii| . kahe cetana samatA suni pAkhara, aura der3ha dina jhUThI larai rii| merI0 / / 1 / / etI to hU~ jAnU nihace, rI rI para na jarAva jarai rii| jaba apano pada Apa saMbhArata, taba tere para-saMga parai rii|| merI0 / / 2 / / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 144 ausara pAi adhyAtama sailI, paramAtama nija joga dharai rI / sakati jagAi nirUpama rUpa kI, 'prAnandaghana' mili keli kare rI // merI 0 0 11311 artha cetana kahatA hai ki tU merI hai, merI hai, phira he sumati ! tere bhaya kA kyA kAraNa hai ? mamatA kA mere sAtha dIrgha kAla kA sambandha hai. jise TUTatA huA dekhakara vaha eka-Der3ha dina arthAt kucha samaya ke lie to tujhase aura mujhase jhagar3A karegI, parantu aba maiM use pahacAna gayA hU~ / usane mujhe atyanta bhaTakAyA hai, usake phande meM pha~sakara maiMne ananta kaSTa sahe haiM / tU mujha para vizvAsa rakha, aba maiM usake phande meM nahIM pha~sU gA / ataH vaha eka-do dina meM hatAza hokara svataH hI palAyana kara jAyegI || 1 || vivecana - cetana apanI patnI samatA ko kahatA hai ki tU kyoM Dara rahI hai ? aba maiM tujha para kadApi krodha nahIM karUMgA / itane samaya taka to maiM mamatA ke phande meM aceta sA hoM gayA thaa| aba jAgrata ho gayA hU~ / aba yadi mamatA mere pAsa Akara mujhe lalacAyegI to bhI maiM usakI ora dekhUMgA taka nahIM / kahane kA tAtparya yaha hai ki cetana samyaktva prApta karake samajha gayA ki mamatA azuddha pariNati hai, vaha duHkhadAyI hai / usakA Azraya lenA sukhakArI nahIM hai / artha--cetana kahatA hai ki itanA to maiM nizcayapUrvaka jAnatA hU~ ki jauharI pItala para kadApi bahumUlya hIroM, pannoM kA jar3Ava nahIM krte| maiM yaha bhI jAnatA hU~ ki terI hI saMgati se maiM apanA svarUpa pahacAnatA hU~ / tAtparya yaha hai ki sumati kI saMgati se hI cetana apane svarUpa ko prApta karake mokSa kA adhikArI banatA hai ||2|| vivecana - rI rI arthAt pItala, pItala para koI jauharI jar3Ava kA kArya nahIM karegA / cetana samatA ko kahatA hai ki jaba maiM apanA zuddha svarUpa yAda karatA hU~ taba deha, vAraNI evaM mana se maiM bhinna hU~, yaha mujhe satya pratIta hotA hai / isa nazvara jagat meM kauna mamatA ke vaza meM par3A rahegA ? mamatA kaccI strI hai, jhUThI hai evaM duHkha dene vAlI hai / aba maiMne apanA zuddha svarUpa pahacAna liyA hai / ataH he samatA ! aba tujhe maiM kadApi chor3ane vAlA nahIM hU~ / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-145 artha-adhyAtma zailI arthAt jisameM prAtmA kI ora hI lakSya rahe, paramAtma-pada prApta karane ke lie jisa prakAra mahApuruSoM ne prayatna kiyA thA, usI prakAra AcaraNa kre| isa prakAra paramAtmapana kA yoga dhAraNa karake dIrgha kAla se supta par3I apanI anupama zaktiyoM ko jAgrata kare aura apane meM gupta vIrya zakti se jJAnAnanda prAptakara samatva bhAva meM ramaNa kare // 3 // vizeSa TippaNI-jaba jIva puruSArtha karate-karate thaka jAtA hai taba use kAla labdhi kA sahArA lenA hI par3atA hai| samaya para hI saba kucha hotA hai| samaya para hI sUryodaya hotA hai, samaya para hI varSA hotI hai aura samaya para hI sardI evaM garmI par3atI hai| isa prakAra kAla kA mahattva siddha hotA hai / jJAniyoM ne batAyA hai ki pA~ca kAraNa milane para kArya-siddhi hotI hai| ve pA~ca samavAya kAraNa nimnalikhita haiM -1. kAla, 2. svabhAva, 3. niyati, 4. pUrvakRtya aura 5. udym| kAla labdhi kA paripAka kaba hogA yaha to sarvajJa ke atirikta koI nahIM jaantaa| ataH jIva ko puruSArtha karane meM kadApi kamI nahIM rakhanI cAhie / vivecana -aneka vidyAoM ke pAraMgata vidvAn jaba taka adhyAtma zailI se anabhijJa hote haiM, taba taka ve apUrNa rahate haiN| isa paMcama kAla meM adhyAtma zailI ke prati rAga honA bhI durlabha hai| cetana heya, jJeya evaM upAdeya kA viveka karake antardaSTi dhAraNa karane lagA, apane zuddha svarUpa meM upayoga rakhakara sthira hone lagA, bAhya dazA ke mana meM jo-jo saMkalpa prakaTa hone lage, unheM dUra karane lagA, mamatA ke kuvicAra mana meM Ate hI unakA kSaya karane lagA aura bAhya jagat dekhate hue bhI nahIM dekhane jaisI sthiti ko dhAraNa karane lgaa| zrImad Anandaghana jI mahArAja AtmA evaM samatA kA svarUpa hRdaya ke anubhava se vyakta karate haiM ki cetana zuddha guraNoM kI zaktiyoM ko samatA ke yoga se prakaTa karane lagA aura Ananda kA samUha zuddhAtmA samatA ke sAtha eka sthira upayoga meM ramaNa karatA huA kor3A karane lagA arthAt sahaja zuddhAnanda kA upabhoga karane lgaa| (54) ( rAga-prAsAvarI ) moTho lAge kaMtaDo ne, khATo lAge loka / kaMta vihuNo goThaDI, te rana mAMhi phoka / / mITho0 / / 1 / / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-146 kaMtar3A meM kAmaNa, lokar3A meM sok| eka ThAme kima rahe, dUdha kAMjI thoka / / mITho0 // 2 // .. kaMta viNa caugati, prANu mAMnu phoka / ugharANI siraDa-phiraDa, nANo kharu roka / / mITho0 // 3 / / kaMta bina mati mhArI, avahADAnI boka / dhoka yUM prAnandaghana pravara ne yU Toka / / mITho0 // 4 // . __ artha-- sumati apanI sakhI zraddhA ko kahatI hai ki mere AtmArAma bharatAra atyanta priya lagate haiM aura anya loga mujhe apriya lagate haiN| bharatAra ke binA goSThI jaMgala meM phoka ke samAna asAra hai // 1 // vivecana-saMsAra meM kahIM bhI zAnti nahIM hai| saMsAra kA pravAha bhinna prakAra kA hI hai| saMsAra ko rIti ke anusAra calakara koI manuSya apanA zuddha svarUpa prApta nahIM kara sktaa| isa kAraNa logoM kI bAta mujhe ucita pratota nahIM hoto| ataH mujhe to apane cetana svAmI ko goSThI meM hI samasta prakAra kA sukha hai| , .. artha-sumati apanI sakhI zraddhA ko kahatI hai ki mujhe apane priyatama meM AkarSaNa pratIta hotA hai aura anya manuSyoM meM zoka pratIta hotA hai kyoMki anya manuSya mamatA ke vazIbhata ho sadA Ata-raudra dhyAna meM rahate haiN| dUdha evaM kAMjI kA samUha eka sthAna meM kaise raha sakatA hai ? isI prakAra se eka hI hRdaya meM samatA tathA mamatA donoM sAtha kaise raha sakatI haiM ? jahA~ samatA hai vahA~ mamatA nahIM raha sakatI aura jahA~ mamatA hai vahA~ samatA kaise rahegI ? / / 2 / / vivecana -sumati apane udgAra prakaTa karatI hai ki mere Atmapati kA svarUpa nihArane meM jo Ananda AtA hai vaha athakanIya hai| jaba maiM saMsAra kI ora dRSTi DAlatI hU~ to zoka kA vAtAvaraNa pratIta hotA hai| jisa prakAra dUdha tathA kAMjI kA samUha donoM eka sthAna meM nahIM raha sakate, usI prakAra mere mana meM Atma-sevA-bhakti evaM duniyAdArI donoM eka sAtha nahIM raha skte| artha-sumati kahatI hai ki he sakhI zraddhA ! mereM svAmI zuddha cetana ke binA prANiyoM ne cAroM gatiyoM meM paribhramaNa kiyA hai| yaha samasta Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-147 bhramaNa maiM nirarthaka samajhatI huuN| saccA dhana to vahI hai jo apane pAsa rokar3a ho| udharANI bAkI ho usa dhana ko apanA dhana mAnanA pAgalapana hai, usameM tau jagaha-jagaha dhakke khAne par3ate haiM // 3 // vivecana -sumati kahatI hai ki mere prAtma-svAmI kI prApti ke binA kisI bhI gati meM jAU~, yaha saba mithyA hai| prAtma-jJAna ke dvArA AtmA kI prApti ke lie aSTAMga yoga ko sAdhanA karanI rokar3a dhana kI taraha rokar3A dharma hai| para bhava meM arthAt devaloka meM viSaya-sukha kA bhoga karane ke lie jo kucha kiyA jAtA hai vaha udharANI ke samAna hai| ataH rokar3e dhana kI taraha Atma-svAmI kI prApti ke upayoga meM rahanA caahie| AtmA kA sahaja sukha prApta karane ke lie jJAna-dhyAna meM ramaNa karanA rokar3a dharma hai| - artha -sumati punaH apanI sakhI zraddhA se kahatI hai ki he sakhI ! mere prANanAtha ke binA merI mati avahAr3e kI kuNDI ke samAna hai arthAt kue ke pAsa bano choTo kuNDo ke samAna hai arthAt saMkIrNa hai| anubhava jJAna ke binA merI mati kI aisI dazA hai arthAt kue se sambandha hone para jala kA abhAva nahIM rahatA, usI prakAra mati kA anubhava se sambandha hone para cetana-dhArA hadatI nahIM hai, anyathA mati kI gati to avahAr3e ke boka ke samAna hai| zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki sumati ne cetana svAmI ko kahA ki Anandaghana prabhu ko maiM vandana karato hU~ tathA Atma-bhAva ke atirikta anya bhAvoM para bhI roka lagAtI hU~ // 4 / / vivecana-sumati kahatI hai ki priyatama rahita merI mati atyanta alpa hai| AtmA kA sAkSAtkAra hone para kevalajJAna utpanna hotA hai| kevalajJAna ke dvArA jagat ke samasta padArtha eka samaya meM dRSTigocara hote haiN| parokSa rUpa se prAtmA ko prApti ke rUpa meM jo anubhava-jJAna prApta hotA hai vaha anubhava-rahita jJAna ko apekSA ucca koTi kA hai| jisa prakAra pAtAla-phor3a kue kA jala samApta nahIM hotA, usa prakAra AtmA ke svarUpa ko prApta huI buddhi kA bhI anta nahIM aataa| zrImad AnandaghanajI ke vicAra haiM ki sumati kahato hai ki aAnanda ke samUha Atma-svAmI ke binA anya saba kucha ahitakara du:khakara tathA upAdhikara pratIta hotA hai / mujhe to kevala aAtmasvAmI ho sukhakara pratIta hote haiM ataH maiM unako praNAma karato hU~, anya ko dhakke mArakara bhagA detI huuN| maiM anya kA tiraskAra karato hU~ aura cetana ko praNAma karatI huuN| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 148 ( 55 ) ( rAga- jaijaivantI ) 1 merI suM merI suM merI suM merI sauM merI rI tumha taiM ju kahA durI kaho nai rUThe dekhike merI manasA duHkha jAke saMga khelI so to saverI rI // merI0 // 1 // gherI rI / jagata kI cerI rI || merI 0 ||2|| sira chedI Age dhare aura nahIM terI rI / prAnandaghana kI sU~ jo kahU~ huM anerI rI // merI0 || 3 || artha - sumati apane priyatama cetana se kahatI hai- Apako merI zapatha hai, Apako mujhase dUra rahane ke lie kisane kahA hai ? Apa kRpA karake mujhe usakA nAma zIghra btaao| maiM Apako bAra-bAra zapatha de rahI hU~, para Apa mujhe batAte kyoM nahIM haiM ? // 1 // vivecana - jagat kI 'sthUla bhUmikA meM bhI uttama nArI apane bhramita . pati ko sAhasa karake pUcha sakatI hai ki Apa kisake bahakAne se mujhase dUra raha rahe haiM ? aura zapatha dekara pUchane se vaha unheM ThikAne lAne kA prayAsa karatI hai / isI prakAra AtmA meM vidyamAna sumati svayaM se dUra rahane kA kahane vAle svAmI ko zapatha dekara viveka pUrvaka prabhAvazAlI zabdoM meM pUche ki Apako mujhase dUra rahane kI bAta kisane kahI hai ? to koI Azcarya bAta nahIM hai / rUThe artha -- sumati Age apane svAmI cetana ko kahatI hai ki - Apako hue se dekhakara merA mana duHkhamaya ho gayA hai / maiM atyanta du:khI hU~ / jisake sAtha Apa khela rahe haiM, vilAsa kara rahe haiM, raMgareliyA~ manA rahe haiM, vaha (mamatA ) to saMsAra kI dAsI hai || 2 || dAsI ke kathanA vivecana - Apa jisake sAtha bhoga bhoga rahe haiM vaha to jagat kI dAsI hI hai / dAsI kisI kA hita nahIM kara sakatI / nusAra calane vAle puruSa dAsa rUpa bana jAte haiM / he tIna loka ke svAmI Atman ! Apako jagat kI dAsI mamatA kI saMgati kaMdApi nahIM karanI cAhie / usake sAtha raMgareliyA~ karanA Apako zobhA nahIM detA / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-146 artha-sumati apane svAmI cetana ko kahatI hai ki jo apanA sira kATakara Apake samakSa rakha de, use hI apanI samajhanA cAhie aura jo aisA nahIM kara sake, vaha ApakI nahIM hai| zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki sumati ne apane svAmI ko kahA ki maiM apane svAmI Ananda ke samUha kI zapatha khAkara kahatI hU~ ki jo maiM kahatI hU~, vahI maiM kara btaauuNgii| maiM aisI nAro nahIM hU~ jo kahe kucha aura, kare kucha aur| he svAmI ! maiM ApakI hI hU~, anya kisI kI nahIM hU~ / / 3 / / vivecana-sumati kahatI hai ki he svAmI! Apa kadAcit yaha samajhate hoMge ki mamatA ApakI hai, parantu vaha ApakI nahIM ho skegii| jo sira kATa kara Age rakha sake vahI ApakI hai| anya strI ApakI nahIM ho sktii| Apa to use ho apanI saccI patnI mAneM jo prANoM kI bhI paravAha na kare aura mRtyu ko hisAba meM na mAne / (rAga tor3I) cetana catura caugAna larI rii| jIti le moharAja ko lasakara, masakari chAMDi anAdi dharI rI / / cetana0 // 1 // nAMgo kAr3hi latAr3a le dusamaNa, lAge kAcI doi dharI rii| acala abAdhita kevala munasapha, pAve ziva daragAha bharI rI / / cetana0 // 2 // aura larAI lare so baurA, sUra pachAr3e bhAva arI rii| dharama marama bUjhe kahA aure, rahi Anandaghana pada pakarI rI / / cetana0 // 3 // - artha -cetanA apane priyatama cetanarAja ko kahatI hai ki he catura cetanarAja! Apa to ananta zakti ke puja ho| kyA soca rahe ho ? maidAna mAra lo| moharAja ko senA rAga-dveSa, kAma, krodha, mAyA, lobha Adi se yuddha karake vijaya prApta kara lo| kAla-labdhi kA bahAnA banAnA chor3akara anAdi kAla se lage moha-pAza kA nAza kara do // 1 // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-150 vivecana--AtmA ananta zaktizAlI hai| AtmA moharAjA se yuddha karake use parAjita karatA hai| moharAjA kI senA bhI atyanta zaktizAlI hai| mohanIya karma kI aTThAIsa prakRti hai| mohanIya karma ke do bheda haiM -darzana mohanIya aura cAritra mohniiy| darzana mohanIya ke tIna bheda haiM -samyaktva mohanIya, mizra mohanIya aura mithyAtva mohniiy| jo samyaktva meM vyAkUlatA karatA hai vaha samyaktva mohanIya kahalAtA hai| jisameM antarmuhUrta taka jainadharma ke prati ruci bhI nahIM aura dveSa bhI nahIM vaha mizra mohanIya kahalAtA hai| jIva ko ajIva mAnanA, dharma ko adharma mAnanA Adi dasa prakAra ke mithyAtva ko mithyAtva mohanIya kahate haiN| cAritra mohanIya ke paccIsa bheda haiN| anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA aura lobha, apratyAkhyAnI krodha, mAna, mAyA aura lobha tathA pratyAkhyAnI krodha, mAna, mAyA aura lobha aura saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha-ye solaha kaSAya haiM tathA hAsya, rati, arati, bhaya, zoka dugucchA evaM strIveda, puruSaveda evaM napuMsaka veda ye nau nokaSAya hai saba milakara cAritra mohanIya kI paccIsa prakRtiyA~ tathA darzana mohanIya kI tIna sammilita karane para moha kI aTThAIsa prakRtiyA~ rUpI yoddhA anAdi kAla se AtmA ke sAtha yuddha karate haiN| zuddha cetanA apane svAmI ko kahatI hai ki aba tU apanI azuddha pariNati rUpa kAlimA kA tyAga karake moha kI senA ko jIta le / bandha, udaya, udIraNA evaM sattA meM se mohanIya karma kI prakRtiyoM ko ur3A de, vilamba mata kara / artha -cetanA apane svAmI ko kahatI hai ki Apa tIkSNa ruci rUpI naMgI talavAra nikAla lo aura moha rUpI zatru ko parAsta kara do| yadi vegapUrvaka AkramaNa kareMge to moha ko parAsta karane meM do ghar3I bhI nahIM lagegI aura Apako Adhi, vyAdhi evaM upAdhi rahita nizcala kevalajJAna prApta ho jaayegaa| kevalajJAna satya-asatya kA nirNAyaka sabase bar3A nyAyAdhIza hai, jise prApta karane para mokSa rUpI pavitra sthAna prApta hotA hai // 2 // vivecana-cetanA apane svAmI cetana ko kahatI hai ki Apa moharAjA ke yoddhAoM ko mAra bhagAno kyoMki jo apane zatruoM kI upekSA karatA hai vaha mUrkha ginA jAtA hai| yadi Apa zUratA se yuddha kareMge to kaccI do ghar3I meM Apa moha rUpI zatru kA nAza kara deNge| moha-zatru kA nAza karane para kevalajJAna-prApti ke sAtha ziva-daragAha arthAt mukti ko Apa prApta kara leNge| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-151 artha-apane mukhya zatruoM se na lar3akara jo auroM se yuddha karatA hai vaha to mUrkha hai| krodhI evaM dveSI manuSya apane hoza kho detA hai, ataH vaha pAgala hI hai| jo saccA puruSa hotA hai vaha to ucca zreNI meM car3hakara rAga-dveSa rUpI samasta zatruoM ko parAsta karatA hai| rAga-dveSa ko jItane para manuSya jagat-pUjya ho jAtA hai| he bhole cetana! tU dharma kA marma dUsaroM ko kyA pUchatA hai ? tU to ina prAnandaghana prabhu ke caraNa-kamaloM ko pakar3a rakha / pratyeka pravatti meM yaha dekha ki maiM Atma-bhAva meM haiM athavA anAtma bhAva meM hU~ // 3 // - vivecana -cetanA apane prAtmasvAmI ko kahatI hai ki tU aba mohazatru kA saMhAra kr| jIva bAhya yuddha to anAdi kAla se karate Aye haiM aura isa kAraNa ve cartu pati rUpa saMsAra meM paribhramaNa karate haiN| manuSya apanI jAti vAloM ko zatru mAnate haiM, parantu vastutaH to unake bhItara ke rAga-dveSa zatru haiN| sacce zatru to moha ke rAga Adi yoddhA haiN| unako jJAna, darzana evaM cAritra ke dvArA jo naSTa karatA hai, vahI saccA zUra-vIra hai| zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki AtmA apane zuddhAnanda svarUpa meM ramaNa karatA hai aura samasta karmoM kA kSaya karatA hai| zuddha cetanA apane svAmI ko karma-kSaya karane ke.lie protsAhita karatI hai| . (57) rAga-kAnhar3o (prAsAvarI) dekhyo eka apUraba khelaa| pApa hI bAjI prApa bAjIgara, Apa guru prApa celA // dekhyo0 // 1 // loka aloka bIci Apa birAjata, gyAna prakAza akelA / bAjI chAMDi tahA~ car3hi baiThe, jahA~ sindhu kA melA / / dekhyo0 // 2 // vAga vAda SaTa vAda sahU~ maiM, kisake kisake bolA / pAhaNa ko bhAra kahA uThAvata, ika tAre kA colA / / dekhyo0 / / 3 // Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-152 SaTpada pada ke joga sirISa sahe, kyU kari gajapada tolaa| Anandaghana prabhu Ai milo tumha, miTi jAi mana kA jholA / / dekhyo0 // 4 // artha - isa padyAMza meM yogirAja zrImad AnandaghanajI abheda jJAna batAte hue kaha rahe haiM ki saMsAra meM eka apUrva, alaukika khela dekhA hai| isa khela kI alaukikatA, vizeSatA yaha hai ki khela aura khela dikhAne vAlA pRthak-pRthak nahIM hai| anya kheloM meM khela alaga hotA hai aura khela dikhAne vAlA bAjIgara, sUtradhAra alaga hotA hai| isa khela meM yaha. dekhA hai ki khela bhI svayaM hai aura khela dikhAne vAlA jAdUgara, sUtradhAra bhI svayaM hI hai| vaha svayaM hI guru hai aura svayaM hI ziSya hai arthAt cetana svayaM hI guru hai aura svayaM hI ziSya hai| guru-ziSya evaM khela-khilAr3I meM bheda nahIM hai // 1 // vivecana-zrImad AnandaghanajI mahArAja batAte haiM ki jaba AtmA samatA ke samparka meM AtI hai taba vaha antara sRSTi kA khela khelatI hai| AtmA kI antara guraNoM kI sRSTi kA aMpUrva khela hai| AtmA hI bAjIrUpa hai aura AtmA hI bAjIgara hai| jJAna, darzana evaM cAritra guNoM kA antara meM apUrva khela hotA rahatA hai| khela khelane vAlA AtmA svayaM guru hai aura svayaM ko AjJA detA hai aura tadanusAra sadaguNoM kI prApti hetu vaha eka upayoga meM rahatA hai, ataH svayaM hI ziSya hai| guru evaM ziSya kA kArya sthUla vyavahAra meM bhinna-bhinna pratIta hotA hai parantu antarAtmA meM to guru kA dharma bhI AtmA bajAtA hai aura ziSya kA dharma bhI AtmA bajAtA hai| jahA~ donoM kI ekatA hai vahA~ nizcaya hai aura jahA~ bheda hai vahA~ vyavahAra hai| AtmA dhyAtA hai, AtmA hI dhyeya hai aura AtmA hI dhyAna rUpa hai / AtmA apane zuddha svarUpa kI pUjA karatA hai, ataH svayaM ziSya ginA jAye to adhyAtma kI apekSA koI Azcarya nahIM hai| AtmA svayaM hI pUjya hai ataH usa apekSA vaha guru hai| isa prakAra adhyAtma dRSTi se antara meM anubhava karate haiM to apUrva khela pratIta hotA hai aura sahaja nitya Anandaprada hone ke kAraNa apUrva kahalAtA hai| artha-alokAkAza meM lokAkAza sthita hai| usa lokAkAza meM yaha cetana sarvatra vidyamAna hai, jahA~ mAtra jJAna kA hI prakAza hai| vahA~ rAga-dveSa rUpa bAjI (khela) ko tyAga kara cetana usa sthAna para car3ha jAtA hai jahA~ apane samAna hI muktAtmAoM ke sukha-sAMgara kA milApa hotA hai // 2 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 153 vivecana- yogirAja ne isa padyAMza meM muktAtmAoM ke sthAna kA saMkSepa meM atyanta hI sundara varNana kiyA hai / alokAkAza meM lokAkAza kI sthiti hai, jahA~ dharma, adharma, jIva, pudgala aura AkAza hai tathA ina pA~ca dravyoM ke pradeza eka-dUsare se saMlagna haiM / ataH ye astikAya kahalAte haiM, kintu kAla dravya ke pradeza jur3e hue nahIM haiM isalie yaha dravya hote hue bhI astikAya nahIM hai / lokAkAza ke anta meM muktAtmAnoM ke Thaharane kA sthAna hai, jahA~ anantaM sukha, ananta jJAna - darzana tathA ananta zakti kA milApa hotA hai | cetana aise sthAna para pahu~ca kara phira nIce kadApi nahIM AtA / artha -- zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki SaDdarzana evaM samasta matamatAntaroM meM to aneka prakAra ke tarka-vitarka bhare hue haiM / isa vANIvilAsa ke pRthak-pRthak rAga kI gahanatA kI thAha pAnA atyanta kaThina hai / 1. kisa-kisake vacanoM ko, kauna - kaunasI mAnyatAoM ko prAmANika mAnA jAye ? yaha eka tAra kA, eka tattva kA, eka sA~sa kA yaha colA arthAt zarIra ina SaDdarzana rUpa pattharoM kA bojhA kaise uThA sakatA hai ? arthAt laghu Ayu meM aneka darzanoM kI jAnakArI karanA parvata ke samAna bhArI hai / tAtparya yaha hai ki isa prarUpa jIvana meM AtmAnulakSI banakara hI siddhi prApta kI jA sakatI hai / / 3 / / vivecana - yadi dekhA jAye to eka tAra ke cole kI taraha AtmA meM SaDdarzanoM kA samAveza hotA hai / eka tAra ke tambUre meM se jisa prakAra chaha svara nikalate haiM, usI prakAra AtmA meM se SaDdarzana prakaTa hue haiM aura samyaktva jJAna hone para ve usameM samA jAte haiM / zrImad zrAnandaghanajI ne jainadarzana ko eka tAra ke cole kI upamA dI hai / aise uttama jainadarzana kA puna: pracAra karane kA prayatna karane vAle vIra puruSa puna: utpanna hoM / artha - isa padyAMza meM SaTpada meM zleSa hai jisakA artha hai bhramara aura SaDdarzana / SaTpada bhramara ke pairoM ke samAna SaDdarzanoM ke jJAna kI zrAtmajJAna rUpI gaja-pada se kaise tulanA kI jA sakatI hai ? SaDdarzanoM kA jJAna prApta ho jAne para bhI Atma-jJAna nahIM hotA hai, phira samAnatA kaisI ? AnandaghanajI kahate haiM ki he Ananda svarUpa cetana prabho ! ApakA sAkSAtkAra ho jAye to mana kI samasta ulajhaneM sulajha jAyeM arthAt mana kA saMzaya aura mana kI caMcalatA donoM naSTa ho jAyeM / zrAtmajJAna-bhedajJAna kI prApti hI mana kI caMcalatA naSTa kara detI hai // 4 // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-154 vivecana -jainadarzana kI tulanA anya kisI bhI darzana ke sAtha nahIM kI jA sakatI kyoMki sahasradarzanarUpa bhauMroM ke pada zrI jainadarzanarUpa hAthI ke pada meM samA jAte haiN| sAta nayoM, saptabhaMgI tathA cAra nikSepoM se jaina tattvoM ke svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA hai| ataH jainadharma se tulanA karane jaisA saMsAra meM koI dharma nahIM hai| adhama se adhama jIva kA bhI uddhAra hone kI rIti jainadarzana batAtA hai| prAnandaghana AtmA ko chor3akara rAga-dveSa kI vRddhi karane vAle vAda ke jhagar3oM ko karane se mana meM vikalpa-saMkalpa prakaTa hote haiM jisase Ananda ke bajAya aneka prakAra ke duHkhoM kA anubhava hotA hai| ataH sahajAnanda kA sAgara prApta karane ke lie samasta prakAra kI vikalpa-saMkalpa kI dazA ko chor3akara AtmA kA dhyAna karanA caahie| ( 58 ) ( rAga-prAsAvarI ) AsA aurana kI kahA kIje, jJAna-sudhArasa pIje // . bhaTake dvAra-dvAra lokana ke, kUkara aasaadhaarii| prAtama anubhava rasa ke rasiyA, utarai na kabahu~ khumArI // prAsA0 // 1 // pAsA dAsI ke je jAye, te jana jaga ke dAsA / ... prAsA dAsI kare je nAyaka, lAyaka anubhI pyAsA / / prAsA0 // 2 / / manasA pyAlA prema masAlA, brahma agani para jAlI / tana bhAThI pravaTAi piye kasa, jAge anubhau lAlI / / AsA0 / / 3 / / agama piyAlA pIro matavAlA, cinhe adhyAtama vAsA / Anandaghana ha jaga meM khele, dekhe loka tamAsA / / prAsA0 / / 4 / / artha -zrImad aAnandaghanajI udbodhana kara rahe haiM ki dUsaroM kI AzA kyoM karate ho? paudgalika sukhoM se zAnti evaM sukha kI kyA AzA kI jA sakatI hai ? ina paudgalika sukhoM kI AzA tyAga kara jJAna Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-155 rUpI amRta rasa kA AsvAdana kro| isa amRta rasa se zAzvata sukha evaM zAnti kI prApti hotI hai / jo manuSya paudgalika sukhoM kI AzA ke pIche par3ate haiM, ve usa zvAna ke samAna haiM jo jUThe Tukar3oM kI prApti kI AzA meM logoM ke dvAradvAra para bhaTakatA hai| paudgalika sukhoM kI AzA meM bhaTakane se ve sukha prApta ho bhI jAyeM to vaha durAzA mAtra hai| ata: una jhUThe sukhoM kI AzA tyAga kara AtmAnubhava ke rasa ke rasika-jana usa AtmAnubhava (jJAnAmRta) rasa ko pIkara itane magna ho jAte haiM ki unakI khumArI, unakA nazA kabhI dUra hotA hI nahIM hai| ve nitya AtmAnanda meM DUbe hue hI rahate haiM / / 1 / / vivecana - saMsAra meM jIvana meM rasa paidA karane vAlI AzA hI hai| vaha bhaviSya ke naye-naye svapna saMjotI rahatI hai| prAzA-tRSNA hI saMsAra hai| ataH AtmotthAna cAhane vAloM ko AzA kA parityAga kara bhavabhramaNa ghaTAnA caahie| jo manuSya saMsAra ko, bhava-bhramaNa ko ghaTAnA cAhate haiM, unheM AzArahita hokara anitya, azaraNa Adi bhAvanAe~ apanAnI caahie| ye bhAvanAe~ AzAnoM para aMkuza kA kArya karatI haiN.| ... ' . artha-AzA dAsI kI jo santAneM haiM, ve saMsAra kI dAsa haiM, gulAma haiM, kyoMki dAsI ke putra to dAsa hI hoMge, kintu jinhoMne AzA ko apanI dAsI banA liyA hai, jinhoMne AzA dAsI para niyantraNa kara liyA hai, ve svarUpAnubhava kI pyAsa ko tRpta karane ke adhikArI haiM, ve aAtmAnubhava ke pyAse yogya nAyaka haiM / / 2 // vivecana -- sAMsArika sukhoM kI AzA rakhane vAle sacamuca, saMsAra ke dAsa hI haiN| ve pratyeka ko prasanna rakhane ke prayatna meM na mAlUma kyAkyA kara DAlate haiM ? dUsaroM kI khazAmada meM lage rahate haiN| ataH ve dAsa haiN| jo dAsa-vRtti dhAraNa kara lete haiM unheM kaTu evaM apazabda sahana karane par3ate haiM aura jinhoMne AzA ko dAsI banA liyA hai, apanI AjJAkAriNI banA liyA hai arthAt jinhoMne paudgalika sukhoM kI prAzA kA parityAga kara diyA hai, ve AtmAnubhava ke adhikArI bana gaye haiN| ____artha ---Atma-zuddhi kI icchA rUpI pyAle meM svAdhyAya rUpI masAlA bhara kara brahma,prAtma-teja (tapa) rUpI agni prajvalita karake deha rUpI Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya -156 bhaTTI meM prauTAkara jo usa masAle kA sattva pI lete haiM, unameM anubhava jJAna rUpI lAlimA prakaTa ho jAtI hai / / 3 / / vivecana isa pada meM zrImad zrAnandaghanajI yogirAja ne rUpaka ke dvArA Atma zuddhi kI prakriyA ko spaSTa kiyA hai / dhyAna, svAdhyAya, kAyotsarga ke dvArA AtmA zuddha, zuddhatara aura anta meM zuddhatama avasthA ko prApta ho jAtI hai / antima avasthA meM pahu~cane para use jJAna rUpI lAlimA arthAt prakAza prApta ho jAtA hai / artha - yogirAja zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki uparyuktaM sattva se bharA huA pyAlA agamya hai / usakI vizeSatAe~ pratyeka vyakti kI samajha se pare haiM / use to ve hI pahacAnate haiM jo adhyAtma meM nivAsa karane vAle haiM / arthAt jo bahirbhAva meM nahIM rahate aura AtmabhAva meM ramaNa karate haiM ve hI use pahacAnate haiM / aise hI manuSya isa pyAle kA AsvAdana kara magna ho jAte haiM / ataH isa rasa ke rasiko ! AtmoddhAra ke pathiko ! isakA AsvAdana karo, ise piyo / jisane isa rasa kA AsvAdana kara liyA vaha abAdhita Ananda samUha cetana banakara caudaha rAjaloka kA tamAzA dekhatA hai arthAt loka meM huIM, ho rahI aura hone vAlI ghaTanAoM ko dekhatA hai / isa prakAra vaha zuddha, buddha, mukta bana jAtA hai // 4 // vivecana - zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki usa Agama anubhava prema rasa ke pyAle ko pI jAo / he cetana ! adhyAtma jJAna ke dvArA agama anubhava pyAle kA svarUpa jAnakara usa premarasa pyAle ko tU pIjA jisase Ananda kA samUhabhUta cetana apane svarUpa meM khelegA aura anubhava premarasa ko khumArI itanI adhika car3ha jAyegI jo AtmA ke asaMkhyAta pradezoM meM vyApta ho jAyegI, jisake pratApa se divyajJAna- zakti khila uThegI jisase loka meM nihita samasta padArthoM kA nATaka dikhAI degA / adhyAtmayogI aisA uttama pyAlA pIne meM samartha hote haiM / aisA pyAlA pIte samaya kisI kI spRhA nahIM rahatI / seTha, rAjA, cakravartI tathA indroM kI bhI paravAha nahIM rahatI / anubhava rasa kA pyAlA pIne vAle saMsAra ke samasta tamAze dekhate haiM aura apane svarUpa ke Ananda meM tanmaya rahate haiM / ve deha hote hue bhI mukti ke sukha kA anubhava karate haiM / ukta pyAlA pIne ke pazcAt cetana bhinna prakAra se khela kara jagat ko tamAze ke rUpa meM dekhatA hai / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-157 ( 56 ) (rAga-prAsAvarI) avadhU ! anubhava kalikA jAgI , mati merI Atama sumirana lAgI / / jAi na kabahu aura Dhiga nerI, torI banitA berI / mAyA cerI kuTumba karI hAthe, eka Der3ha dina gherI / / avadhU0 / / 1 / / jAmana marana jarA vasi sArI, asarana duniyAM jetii| de DhavakAya na vA game mIyAM, kisa para mamatA etI // avadhU0 / / 2 / / anubhava rasa meM roga na sogA, lokavAda saba meTA / kevala acala anAdi abAdhita, zivazaMkara kA bheTA // avadhU0 / / 3 // varaSA bUda samuda saMmAne,. khaMbari na pAve koI / prAnandaghana hra joti samAve, alakha lakhAve soI / / avadhU0 // 4 // artha-zrImada AnandaghanajI kahate haiM ki he avadha ! aba anubhavajJAnarUpI kalI vikasita ho gaI hai| isa kAraNa merI mati prAtma-smaraNa meM laga gaI hai| aba yaha mati Atma-bhAva ke atirikta anya kisI bhI vastu meM, anya kisI bhI bhAva ke nikaTa nahIM jaatii| usane vivazatA kA bandhana tor3akara mAyA dAsI tathA usake parivAra (lobha Adi) ko cAroM ora se eka-Der3ha dina kA gherA DAlakara apane hAtha meM kara liyA hai| aba ye mAyA, lobha Adi kucha bigAr3a nahIM kara sakate // 1 // - vivecana - merI mati saceta ho gaI hai, jAna gaI hai ki krodha Adi zatru mere hitaiSI nahIM haiN| sumati ne mAyA dAsI ke sampUrNa parivAra ko vaza meM kara liyA hai jisase rAga-dveSa Adi zatruoM kA jora ghaTa gayA hai| cetana kahatA hai ki mAyA ne mujhe caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTakAkara merA samasta dhana pacA liyA thA aura mujhe moha ke Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-158 phande meM phaMsA diyA thA jisase merI zuddha buddhi naSTa ho gaI thii| aba maiM sumati ke pratApa se jAgrata ho gayA huuN| __ artha-yaha sampUrNa saMsAra janma, jarA, mRtyu ke vazIbhUta hai, ataH azaraNa hai, arthAt saMsAra meM saba para inakA prabhAva hai, kintu anubhava jJAna rUpI kalikA ke vikasita hone se janma, jarA, mRtyu kA mujha para koI prabhAva nahIM hai| mujhe tanika bhI bhaya nahIM hai| merA ina para na to koI mamatva hai aura na ye mujhe tanika bhI acche lagate haiN| ataH maiMne inakA parityAga kara diyA hai| vivecana - saMsAra meM jIva duHkhoM meM phaMse haiN| pAmara jIva du:khada padArthoM ko bhI sukha ke bhrama meM sukhada mAnakara phaMsa jAte haiN| zrImad AnandaghanajI ne miyAMjI ke bAga kA dRSTAnta dekara yaha bAta samajhAI hai| 'eka miyAMjI bagIce meM nibaurI cuna rahe the| ve mIThI tathA kar3avI nibaurI alaga-alaga vRkSoM kI cuna rahe the| kisI ne unake ghara . Akara miyAMjI kI bIbI se pUchA- miyAM kahA gaye haiM ? bIbI ne batAyA--'ve bagIce meM gaye haiN|' miyAMjI ke nibaurI cunane kI taraha jIva saMsAra meM duHkha bhogate haiM phira bhI sukha kA bahAnA karate haiN| AtmA kahatI hai ki maiMne bhI ajJAnavaza miyA~ ke bagIce kI taraha vedanIya karma rUpI nIma kI kaDavI nibauriyA~ ekatra kI, parantu kaTatA ke atirikta kisI anya svAda kA anubhava nahIM kiyaa| hameM kisI bhI padArtha para mamatA nahIM rakhanI caahie| aba jJAta ho gayA. ki saMsArarUpI vRkSa kA mUla mamatA hai| mamatA ke nacAne para sampUrNa jagat nAca rahA hai| aba azaraNabhUta saMsAra meM kisI para mamatA rakhanA ucita nahIM hai| artha-anubhava ke rasAsvAdana se zArIrika roga aura mAnasika zoka nahIM rhte| zarIra rogoM kA aura mana zoka-santApoM kA ghara hai| bhedajJAnI darzaka banakara deha evaM mana kA nATaka dekhatA hai aura apane jJAnAnanda meM magna rahatA hai| anubhava jJAna hone para nindA, stuti, lokApavAda saba dUra ho jAte haiN| yahA~ anubhava-jJAna meM to acala anAdi, bAdhArahita kalyANakArI, maMgaladAyaka caitanya-zakti kA sAkSAtkAra rahatA hai / / 3 // vivecana-anubhava-kalikA jAgrata hone se anubhava-rasa prApta hotA hai, jisakA pAna karane se AtmAnubhava hone ke kAraNa mana para rAga-dveSa kA prabhAva alpa rahatA hai aura mana svastha banA rahatA hai tathA deha nIroga Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-156 rahatI hai| anubhava-rasa prApta hone para mana asvastha nahIM rhtaa| anubhava-rasa kA pAna karane se AtmA kA svarUpa bhinna prakAra kA hotA hai| anubhava-jJAnI antara se roga-zoka kA anubhava nahIM karatA aura vaha logoM ke bolane kI ora dhyAna nahIM detaa| anubhavI bAhya dRSTi banda karake antaI STi se mokSa-mArga kI aora prayANa karatA hai| vaha to apane sthAna ke prati guNasthAnaka rUpa bhUmi ko lA~gha kara prayANa karatA hai aura kalyANamaya paramAtmA se sAkSAtkAra karatA hai arthAt svayaM paramAtmA banatA hai| artha-varSA kI bUda jisa prakAra samudra meM samA jAtI hai, mila jAtI hai aura phira kisI ko yaha patA nahIM lagatA ki vaha bUda kaunasI hai ? vaha samudrarUpa ho jAtI hai| usI prakAra se anubhava-jJAnI prAnandasamUha kI jyoti meM samA jAte haiM, siddha paramAtmasvarUpa ko prApta kara lete haiN| ataH alakha (alakSya) ho jAte haiN| samudra meM varSA kI bUMda kI khoja nahIM ho sakatI hai kyoMki vaha samudramaya bana jAtI hai| usI prakAra se cetana vizAla AnandasAgara bana jAtA hai / / 4 / / vivecana---anubhava-jJAna ke binA alakSya AtmA kA svarUpa pratIti-gocara nahIM hotaa| AtmA kI jyoti AtmA se pRthaka nahIM hai| AtmA evaM Atma-jyoti donoM ekarasarUpa banakara rahate haiM, jise koI virale anubhavI hI jAnate haiN| anubhavajJAna kI jyoti AtmA meM samA jAtI hai| anubhavI apane anubhavajJAna ko anya vyaktiyoM ko batA nahIM paataa| kevala kisI vastu ko par3hane-sunane se koI jJAnI nahIM bana jaataa| una-una vastuoM ke svarUpa kA anubhava karanA caahie| prAtma-tattva kA anubhava prApta karanA caahie| Atma-anubhava-kalikA jAgrata hone para apane svarUpa kI ramaNatA khilatI hai aura mana AtmasamAdhi meM lIna rahatA hai| (60 ) (rAga-gaur3I) nisANI kahA batAvU re, vacana agocara rUpa / rUpI kahU~ to kachu nahIM re, vadhai kaisai arUpa / . rUpArUpI jo kahu pyAre, aise na siddha anUpa / nisANI0 // 1 // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya- 160 vicAra / avatAra // nisAraNI 0 / / 2 / / 5 siddha sarUpI jo kahU~ re, bandhana na ghaTe saMsArI dasA pyAre, pApa, siddha sanAtana jo kahU~ re, upajai upajai vigasai jo kahU~ pyAre, nitya mokha puNya viraNasai kauna / abAdhita gauna || saravaMgI saba naye dharaNI re, mAne nayavAdI pallo gahe ( pyAre ), karai nisAraNI 0 / / 3 / / saba paravAna / larAi ThAna / nisAraNI 0 / / 4 / anubhava - gocara vastu kore, jANivo, iha ilAja / kahaNa suragaNa ku kachu nahIM pyAre, prAnandaghana mahArAja / nisANI 0 / / 5 / artha --cetana AtmA ke svarUpa kI mImAMsA karate hue yogirAja zrImad zrAnandaghanajI kahate haiM ki cetana kI kyA pahacAna batAU~ ? usakA svarUpa to vacanAtIta hai / vANI ke dvArA usake rUpa kA varNana nahIM kiyA jA sakatA / yadi use rUpI kahatA hU~ to vaha kahIM dRSTigocara nahIM hotA aura yadi use arUpI ( nirAkAra ) kahatA hU~ to arUpI karmoM ke bandhana meM kaise ba~dha sakatA hai ? yadi use rUpI - arUpI, sAkAra - nirAkAra ubhaya rUpa kahatA hU~ to siddha bhagavAna kA vaha svarUpa nahIM hai arthAt anupama siddha bhagavAna ke lakSaNoM kA usase mela nahIM baiThatA hai kyoMki siddhoM ke koI rUpa nahIM haiM // 1 // vivecana - zrImad zrAnandaghana jI mahArAja ne kahA hai ki he Atman ! mere pAsa pUchatAcha karane vAle jijJAsu prAye to maiM unheM terI kyA nizAnI batAU~ ? kyoMki terA svarUpa agocara hai / maiM logoM ko tere kyA lakSaNa batAU~ ? jar3avAdI loga deha, rakta evaM sA~sa Adi rUpI padArthoM ko AtmA mAnate haiM, usakA saMyoga TalatA hai, use prAtmA kA nAza mAnate haiM / bhUtavAdI loga paMcabhUtoM se bhinna prAtmA ko nahIM mAnate / paMcabhUtoM ke saMyoga se AtmA utpanna hotI hai aura paMcabhUta kA saMyoga Talane para rUpI AtmA kA nAza hotA hai / aise rUpI AtmA ko mAno Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-161 athavA mata mAno-yaha samAna hai| aise AtmA ko mAnane se kyA ? anAdikAla se kevala zuddha, arUpI aAtmA hai, bandha evaM mukti kI to kevala kalpanA hai| AtmA kA bandha bhI nahIM hai aura mokSa bhI nahIM haiyaha katipaya advaitavAdI mAnate haiM parantu vaisI AtmA mAnane se vaha karma se nahIM baMdhatI aura karma se ba~dhe binA janma, mRtyu Adi nahIM ho sakate / karma kA sambandha to hai, parantu anAdikAla se zuddha AtmA mAnane se karma kI bandha-vyavasthA nahIM hotii| isa prakAra kA virodhAbhAsa rahatA hai| artha -yadi cetana ko siddha svarUpI evaM varNa-gaMdha-rasa-sparza rahita kahatA hU~ to phira baMdha aura mokSa kA vicAra hI nahIM ho sakatA, kyoMki jo sadA zuddha hai vahI bandhana meM par3e to mukta jIva bhI bandhana meM par3eMge, phira kisI AtmA ke lie mukta zabda caritArtha hI nahIM hogA aura siddhasvarUpI kahane se sAMsArika dazA bhava-bhramaNa siddha nahIM hotA tathA puNya karma ke anusAra manuSya aura deva rUpa meM janma lenA tathA pApa ke phalasvarUpa naraka, tiryaMca meM janma lenA siddha nahIM hotA // 2 // vivecana -niyama aisA hai ki anAdi se zuddha prAtmA ho to vaha bandhana meM nahIM pdd'tii| jo bandhana meM nahIM par3atA usakA mokSa kaise kahA jA sakatA hai ? yogirAja zrImad aAnandaghanajI kahate haiM ki he Atman ! maiM tumheM pahacAnane kI nizAnI kaise batA sakatA hU~? katipaya vAdI AtmA ko zuddha sanAtana mAnate haiN| unake matAnusAra socane para unameM puNya, pApa, punarjanma, jarA, mRtyu, pA~ca prakAra ke zarIra, svarga evaM naraka Adi sAMsArika dazA kI siddhi nahIM hotii| zuddha sanAtana AtmA ho to bhagavAna kI bhakti karane kI kyA AvazyakatA hai ? zuddha sanAtana AtmA mAnane vAloM ko tapa, japa, saMyama, tIrthayAtrA evaM devapUjA Adi kyoM karane caahie| zuddha sanAtana-vAdiyoM ko saMnyAsI kyoM bananA cAhie? - artha -yadi cetana ko anAdikAla se siddha kahatA hU~ to utpanna hone vAlA aura vinaSTa hone vAlA kauna hai ? yadi use utpanna hone vAlA aura vinAza hone vAlA kahatA hU~ to usake nityatva evaM abAdhitatva kA lopa ho jAtA hai / / 3 // ... vivecana -AtmA meM utpAda evaM vyaya hotA hai| caurAsI lAkha yoniyoM meM prAtmA karma ke yoga se janma, jarA, mRtyu ko prApta hotI hai, amuka gati meM utpanna hotI hai aura amuka gati meM se cyava kara pAtI hai / AtmA ke sAtha karma kA sambandha mAnane se utpAda evaM cyavana kI siddhi Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-162 hotI hai| zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki AtmA ko siddha sanAtana mAnane se karmayoga se AtmA ko utpAda-vyaya kI dazA hotI hai jo nahIM honI cAhie Adi bAtoM kA virodha Aye usake lie ekAnta prathama se (anAdikAla se) AtmA ko siddha (aSTakarma rahita) sanAtana nahIM mAnA jA sktaa| artha-cetana sarvAGgI rUpa hai, samasta nayoM kA svAmI hai| jo ise pramANa jJAna dvArA samajhane kA prayatna karate haiM ve isake svarUpa ko samajha sakate haiM arthAt anekAnta dRSTiyoM se cetana kA svarUpa samajhA jA sakatA hai, kintu nayavAdI eka hI dRSTikoNa ko apanAkara vivAda karate rahate haiM / / 4 / / vivecana-zrImad AnandaghanajI anekAnta naya ke dvArA AtmA kA lakSaNa socakara tadanusAra Atma-tattva kA nirdhAraNa karake kahate haiM ki pUrvokta prAtmA ke lakSaNa bA~dhe, ve amuka-amuka naya kI apekSA se virodhI lakSaNa pratIta hue, parantu samasta aMgoM ko apekSA se svIkAra karane vAle naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta-ina sAta nayoM kA svAmI, AtmA ke samasta lakSaNoM ko usa-usa naya kI apekSA se karmasambandha se pramANa mAnatA hai| naigama naya kI apekSA se tathA vyavahAra naya kI apekSA se AtmA rUpI bhI kahalAtA hai| nizcaya naya kI apekSA se AtmA arUpI kahalAtA hai| saMgraha naya kI apekSA se zuddha sanAtana AtmA kahalAtA hai aura zuddha nizcaya naya kI apekSA se siddha sanAtana bhI kahalAtA hai| dradhyArthika naya kI apekSA prAtmA nitya hai aura paryAyAthika naya kI apekSA utpAda evaM vyaya hone ke kAraNa AtmA anitya bhI hai| Rjunaya kI apekSA AtmA kSaNika kahA jAtA hai, saMgraha naya kI apekSA AtmA eka kahalAtA hai aura vyavahAra naya kI apekSA AtmA aneka kahalAtA hai tathA evaMbhUta naya kI apekSA AtmA siddha-buddha hai| ( 61 ) (rAga-gaur3I) vicArI kahA vicArai re, tero Agama agama apAra / binu aAdhAra prAdheya nahIM re, binu prAdheya prAdhAra / muragI binA iMDA nahIM pyAre, vA binu muraga kI nAra / / vicArI0 / / 1 // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 163 bhuraTa bIja binA nahIM re, bIja na bhuraTA TAra / nisa binu dyausa ghaTai nahIM pyAre, dina binu nisa niradhAra / vicArI0 / / 2 / / siddha saMsArI binu nahIM re, siddha na binu saMsAra | karatA binu karaNI nahIM pyAre, binu karaNI karatAra || vicArI0 // 3 // jAmaraNa maraNa binA nahIM re, maraNa na janama vinAsa / dIpaka binu parakAsa ke pyAre, bina dIpaka parakAsa || vicArI0 / / 4 / Anandaghana prabhu vacana kI re, pariNati dhari rucivaMta / sAsvata bhAva vicArate pyAre, khelo anAdi ananta // vicArI0 / / 5 / artha - he Atman ! vicAraka kahA~ taka vicAra kreN| terA Agama ( zAstra ) to agamya hai, apAra hai / binA sahAre ke binA AdhAra ke Adheya vastu kaise Tika sakatI hai aura binA Adheya ke AdhAra kisakA ? dravya rUpa AdhAra ke binA guNaparyAya rUpa Adheya kaise sambhava hai tathA guNa paryAya ke Adheya ke binA dravya rUpa AdhAra kaise sambhava hai ? isI prakAra se murgI ke binA aNDA nahIM hotA aura aNDe ke binA murgI nahIM ho sakatI / tAtparya yaha hai ki murgI nahIM hogI to aNDA kahA~ se AyegA aura aNDA nahIM hogA to murgI kahA~ se utpanna hogI ? / / 1 / / vivecana - zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki he prabho ! virale . jJAnI hI Apake grAgamoM kA sAra graharaNa kara sakate haiM / Apake Agama rUpI sAgara kA koI pAra nahIM hai / anAdikAla se Adheya evaM AdhAra sAtha-sAtha haiM / SaDdravyarUpa jagat anAdi kAla se hai / dravya rUpa adhikaraNa ke binA paryAya rUpa Adheya nahIM hai / aNDe aura murgI donoM kA pravAha anAdi kAla se hai / inameM koI pahalA aura pazcAt hai hI nahIM / artha - paudhoM ke binA bIja nahIM hotA aura bIja ke binA paudhA nahIM hotaa| rAtri ke binA dina kA nizcaya nahIM hotA aura dina ke Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 164 binA rAtri kA nirNaya nahIM ho pAtA ; arthAt nitya dina hI banA rahe to rAtri kA nirNaya kaise hogA ? / / 2 / / vivecana - isa saMdarbha meM dhyAna dene yogya hai ki vyavahAra ke binA nizcaya kI siddhi nahIM hotI aura nizcaya ke binA vyavahAra kI siddhi nahIM hotI / rasa ke binA jIbha kI siddhi nahIM hotI aura jIbha ke binA rasa kI siddhi nahIM hotI / zubha ke binA azubha kI tathA azubha ke binA zubha kI siddhi nahIM hotI aura bandha ke binA mokSa kI siddhi nahIM hai tathA mokSa kI siddhi hue binA bandha kI siddhi ghaTita nahIM hotI / isa prakAra anAdi kAla se donoM kA sahavartitva mAnane se samasta virodha Tala jAtA hai aura yathAtathya rUpa meM satya siddhAnta prakAzita hotA hai / artha - saMsArI ke binA siddha nahIM ho sakate arthAt saMsAra ke kAraNa hI mokSa kI siddhi hai / siddha ke binA saMsAra kI sambhAvanA kaise hogI ? saMsArI jIva hI siddha banate haiM / karttA ke binA kriyA nahIM hotI / jahA~ kriyA hai vahA~ usakA karttA avazya hogA / / 3 / / vivecana - zrImad AnandaghanajI ne anya dRSTAnta dekara batAyA hai saMsArI jIvoM ke binA siddha nahIM aura siddhoM ke binA saMsArI jIva siddha nahIM banate / saMsAra evaM siddha donoM anAdikAla se sahavartamAna haiM / devatA, manuSya, tiryaMca aura naraka ke jIvoM kA saMsAra meM samAveza hotA hai / Izvara aura jagat donoM anAdikAla se haiM / Izvara jagat kA karttA nahIM hai tathA jagat Izvara ko banA nahIM sakatA / rAga, dveSa evaM icchA Adi se rahita Izvara hai / usako jagat evaM siddha sthAna banAne kA koI prayojana nahIM hai / artha - zrImad zrAnandaghanajI ne adhika spaSTa karate hue kahA hai i mRtyu ke binA janma kI sambhAvanA nahIM hai aura janma ke binA mRtyu nahIM hotI / prakAza dIpaka ke binA nahIM hotA aura dIpaka prakAza ke binA nahIM hotA / prakAza se dIpaka kA honA nizcita hai to dIpaka se prakAza honA nizcita hai // 4 // vivecana - caurAsI lAkha jIva-yoni meM AtmA karma ke yoga se janma-maraNa karatI rahatI hai / AyuSya kSaya hone para eka gati meM se anya gati meM jAte samaya taijasa evaM kArmaraNa - do zarIra sAtha lekara AtmA jAtI hai / aSTa karmoM ke vikAra se kArmaNa zarIra banatA hai / pApa-puNya Adi Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-165 samasta karmoM ko jIva parabhava meM le jAtA hai aura pApa-puNya ke anusAra azubha evaM zubha zarIra duHkha evaM sukha Adi prApta karatA hai aura punaH AyuSya kA kSaya hone para mRtyu hotI hai| ataH janma evaM mRtyu donoM anAdi kAla se sahavartamAna haiN| isI prakAra dIpaka evaM prakAza donoM sAtha-sAtha haiN| artha-zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki jAnane kI ruci vAle Ananda ke samUha prabhu sarvajJa ke vacanoM kI pariNati ko dhAraNa karake zAzvata bhAva para vicAra kareM to unheM yaha khela anAdi evaM ananta pratIta hogaa| jar3a evaM cetana donoM zAzvata haiN| inakA sambandha anAdikAlIna hai aura ananta kAla taka rhegaa| sarvajJa paramAtmA kI isa vANI para zraddhA rakho // 5 // - vivecanabhagavAna ke AgamoM meM samasta padArthoM ke svarUpa kA varNana kiyA gayA hai| prabhu kI vANI meM vizvAsa rakhakara jo manuSya apanI AtmA meM ramaNa karate haiM ve alpa samaya meM mukti prApta karate haiN| prabhu ke AgamoM ke prati ruci hone para prabhu ke prati prema hotA hai jisase prAtmA prabhu ke sadguNa grahaNa karane meM samartha banatI hai| prabhu kA pAlambana pAkara AtmA sAlambana dhyAna meM lIna ho jAtI hai aura jinAgamoM meM kathita anAdi pravAha-pracalita zAzvata bhAvoM kA vicAra kara sakatI hai| AdhAra evaM Adheya, dravya evaM paryAya, zAzvata haiN| paMca dravya zAzvata haiM, nau tattva zAzvata haiN| dravya, kSetra, kAla evaM bhAva se loka zAzvata hai| bIja evaM aMkura kA pravAha zAzvata hai| rAtri evaM dina kA anAdi pravAha, siddha evaM saMsAra, kartA evaM kriyA, janma evaM mRtyu tathA dIpaka evaM prakAza anAdi kAla se zAzvata haiN| isI kAraNa yogirAja zrImad aAnandaghanajI mahArAja kahate haiM ki prabhu dvArA upadiSTa zAzvata bhAvoM kA vicAra karake heya, jJeya evaM upAdeya kA viveka karo aura anAdi ananta AtmA meM tanmaya bno| ( 62 ) ( rAga-prAsAvarI ) sAdhu saMgati binu kaise paiye, parama mahArasa dhAma rii| koTi upAva kare jo baurA, anubhava kathA virAma rI / / sAdhu0 // 1 // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-166 sItala saphala saMta surapAdapa, sevau sadA sukhaM chAi rii| vaMchita phale Tale anavaMchita, bhava saMtApa bujhAi rI / / .. sAdhu0 / / 2 // catura viraMci virocana cAhe, caraNa kamala makaraMda rii| kohara bharama vihAra dikhAve, suddha niraMjana caMda rI / / sAdhu0 / / 3 // deva asura indra pada cAhu na, rAja samAja na kAja rI / . saMgati sAdhu nirantara pA, prAnandaghana mahArAja rI / / . sAdhu0 / / 4 / / artha-adhyAtmayogI zrImad AnandaghanajI mahArAja kahate haiM ki pUrNa cAritra pAlane vAle saMta puruSoM kI satsaMgati ke binA AtmAnubhava rUpI parama mahArasa kA sthAna kaise prApta kiyA jA sakatA hai ? sAdhusaMgati ke atirikta anya karor3oM upAya karane vAle pAgala hI haiM / sAdhu-saMgati ke binA anubhavayukta bAtoM ko jAnane meM rukAvaTa A jAtI hai| tAtparya yaha ki sAdhu-saMgati hI anubhava-vArtA ke lie vizrAma svarUpa hai| koI cAhe kitanA hI tapa kare, zAstroM kA adhyayana kare, kintu sAdhu-saMgati ke binA vaha AtmAnubhava prApta nahIM kara sakatA / / 1 // vivecana-zrImad AnandaghanajI ne prastuta pada meM sAdhu-saMgati kA mAhAtmya batAyA hai| karor3oM upAya kareM parantu sAdhu-saMgati ke binA mukti prApta nahIM ho sktii| saMsAra meM sabase mahAn Atma-bhoga dene vAle sAdhu haiN| sva-para ke kalyANArtha sAdhu banane kI atyanta AvazyakatA hai| upakAra rUpa prANa tattva ke dvArA sAdhu jagat ke poSaka haiM aura kaMcana evaM kAminI kA tyAga karake Atma tattva ke vAstavika upAsaka sAdhu haiN| aneka prakAra ke pariSaha sahana karake dharma kA pracAra karane vAle sAdhu haiM / devatA bhI sAdhuoM ke upakAra se dabe hue haiN| mana evaM AtmA ko sudhArane ke lie sAdhuoM ke atirikta koI nahIM hai| prAcArya, upAdhyAya evaM sAdhu saba jainadharma ke prasAraka haiN| zrAvaka to zramaNopAsaka gine jAte haiN| sAdhu-sAdhviyoM ke AcAra-vicAroM kA gRhasthoM para uttama prabhAva par3e binA nahIM rhtaa| sAdhuoM kI unnati Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 167 se jagat ko mahAn lAbha hotA hai / paiMtAlIsa grAgamoM meM sAdhuoMoM kA mahattva pradarzita kiyA gayA hai / yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna evaM samAdhi - isa aSTAMga yoga kI sAdhu ArAdhanA karate haiM / uparyukta pada se anumAna hotA hai ki zrImad AnandaghanajI ko sAdhuoM kI saMgati se apUrva lAbha prApta huA hogA / artha - santa puruSa kalpa vRkSa ke samAna icchita phala dene vAle haiM tathA trividha tApa ko dUra karane vAle haiM / ataH ve zItala evaM phalayukta haiM sadA inakI sukhada chAyA kA sevana kro| isase vAMchita phala kI prApti hotI hai aura avAMchita vastue~ dUra ho jAtI haiM tathA bhava- santApa arthAt bhaMva bhramaNa kA nAza ho jAtA hai / / 2 / vivecana - zrImad AnandaghanajI ne sAdhuoM ko kalpavRkSa batAyA hai / unakI zItala chAyA se AtmA Anandamaya ho jAtI hai / jisa prakAra kalpavRkSa aneka prakAra kI cintAe~ naSTa kara detA hai, usa prakAra sAdhurUpI kalpavRkSa bhI aneka prakAra kI cintA naSTa karane meM samartha hotA hai / kalpavRkSa kI taraha sAdhu bhI vAMchita phala pradAna karate haiM / sUrya ke tApa se saMtapta manuSya jisa prakAra kalpavRkSa kA Azraya lekara apanA tApa zAnta karate haiM, usa prakAra sAdhurUpI jaMgama kalpa vRkSoM kA Azraya prApta karake manuSya bhava-santApa zAnta karate haiM / manuSyoM kA mana krodha, mAna, mAyA aura lobha ke tApa se saMtapta rahatA hai / sAdhu kI saMgati ho jAne se krodha, mAna, mAyA aura lobha kA Avega naSTa hotA hai aura manuSyoM ko zAnti prApta hotI hai / isI kAraNa se sAdhu ko kalpavRkSa kI upamA dI gaI hai jo sarvathA ucita hai / artha - kuzala brahmA bhI santa puruSoM ke caraNa-kamaloM ke parAga ko cAhate haiM / santa-jana bhrama rUpI kohare ko naSTa karake zuddha paramAtmA rUpa candramA ke darzana karA dete haiM / / 3 / / vivecana - sAdhu kI saMgati ke binA AtmA bhaTakatI rahI / sadguru kI saMgati se hI vaha apane zuddha svarUpa ko pahacAnatI hai / bhagavAna mahAvIra ne prathama bhava meM sArthavAha ke rUpa meM sAdhu kI saMgati se samyaktva prApta kiyA thA / sAdhu- saMgati mokSa kA dvAra hai / artha- yogirAja zrImad zrAnandaghanajI mahArAja sAdhu-saMgati kI kAmanA karate hue kahate haiM ki maiM deva, asura athavA indra - pada kA abhilASI Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-168 nahIM huuN| na mujhe rAjya evaM samAja se koI kAma hai| mujhe to nirantara sAdhuoM kI saMgati prApta hotI rahe, yahI merI kAmanA hai // 4 // vivecana -jainazAsana kA prANa sAdhuvarga hai| hameM unakI unnati kA prayatna karanA caahie| yadi sahajAnanda kA AvirbhAva karanA ho aura Ananda kI vAstavika khumArI kA upabhoga karanA ho to sAdhuoM kI saMgati karanI caahie| sAdhuoM kI saMgati se AtmajJAna kI prApti hotI hai| sAdhu meM vidyamAna eka doSa se usake anya guNoM ko bhI doSa rUpa mAna lene kA nIca svabhAva tyAga denA caahie| isI kAraNa yogirAja zrImad AnandaghanajI deva, asura tathA indra ke pada kI bhI abhilASA na karake rAjya-kArya kI bhI kAmanA nahIM krte| ve to nirantara sAdhuoM kI nirmala saMgati meM rahanA cAhate haiN| . (63 ) . (rAga-prAsAvarI) rAma kaho, rahimAna kaho kou, kAnha kaho mahAdeva rii| pArasanAtha kaho kou brahmA, sakala brahma svameva rI / / . rAma0 // 1 // bhAjana bheda kahAvata nAnA, eka mRttikA rUpa rii| taise khaMDa kalapanAropita, Apa akhaMDa sarUpa rii|| . rAma / / 2 / / nija pada rame rAma so kahiye, rahama kare rahamAna rii| karaNe karama kAnha so kahiye, mahAdeva niravANa rI / / - rAma / / 3 / / parasai rUpa so pArasa kahiye, brahma cinhe so brahma rI / iha vidha sAdhyo Apa prAnandaghana cetanamaya niHkarmarI / / rAma0 / / 4 / / artha-usa parama tattva ko cAhe koI rAma ke nAma se sambodhita kare, cAhe rahamAna ke nAma se, cAhe kRSNa ke nAma se, cAhe mahAdeva ke nAma Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-166 se athavA koI-pArzvanAtha ke nAma se, cAhe brahmA ke nAma se sambodhita kare, parantu vaha mahAcaitanya svayaM brahma svarUpa hI hai / / 1 / / vivecana-yogirAja zrImad AnandaghanajI mahArAja kahate haiM ki loga paramAtmA ke bibhinna nAma dekara viparIta artha kI kalpanA karake paraspara lar3ate haiM aura eka-dUsare ke devatA kA khaNDana karate haiN| samasta jIvoM meM brahma vyApta hai| tAtparya yaha hai ki samasta jIvoM meM jJAna kI sattA hai| saMgraha-naya kI apekSA se sattA ke dvArA sabhI AtmAe~ samAna haiN| - artha - miTTI kA to eka hI rUpa hai parantu bhAjanoM ke nAma bhinnabhinna hote haiN| kisI ko ghar3A, kisI ko kUDA, kisI ko gilAsa aura kisI ko loTA kahate haiN| isI taraha isa parama tattva ke kalpanA se bhinna-bhinna bhAga kiye gaye haiM, parantu vaha to sacamuca akhaNDa svarUpa hai / / 2 / / vivecana--zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki yadi pacAsa athavA usase bhI adhika vibhinna bartana banAye jAyeM to bhI ve miTTI kI apekSA to miTTI rUpa hI haiN| unameM koI bheda nahIM hai| AkAra kI apekSA ve bhinna-bhinna gine jAte haiN| vyavahAra naya kI apekSA vyakti se samasta AtmAe~ bhinna-bhinna haiN| saMgrahanaya kI sattA se saba AtmAe~ eka rUpa haiN| . artha - jo nija svarUpa meM ramaNa karatA hai use rAma kahanA cAhie jo prANI mAtra para dayA kare use rahamAna kahanA cAhie, jo jJAnAvaraNa Adi karmoM ko naSTa kare use kAnha (kRSNa) kahanA cAhie aura jo nirvANa prApta karatA hai use mahAdeva kahanA cAhie / / 3 / / .. vivecana-zrImad aAnandaghanajI kahate haiM ki jo apane zuddhAtmasvarUpa meM ramaNatA karatA hai, use rAma kahA jAtA hai; jo jIvoM ke prati dayA karatA hai, jo samasta jIvoM ke prati dayA kA upadeza detA hai tathA jo dravya-dayA evaM bhAva-dayA kA sAgara hai, use rahamAna kahA jAtA hai| jo AtmapradezoM se karmoM ko khIMca kara bAhara nikAlatA hai, jo rAga-dveSa nahIM rakhatA, vairAgya-tyAga aura brahmacarya ke dvArA jo apane svabhAva meM ramaNa karatA hai, sAdhu-mArga kI ArAdhanA karatA hai aura pramAda dazA kA parityAga karake jo apramatta dazA meM ramaNa karatA hai use kRSNa kahA jAtA hai aura jo aSTakarmoM kA kSaya karake paMcama gati meM gaye haiM unheM mahAdeva kahA jAtA hai| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 170 artha - jo apane rUpa kA sparza kare use pArzvanAtha kahanA cAhie aura jo brahma ko pahacAne vaha brahmA hai / yogirAja zrImad zrAnandaghanajI kahate haiM ki isa Anandamaya parama tattva kI maiMne isI prakAra ArAdhanA kI hai / yaha parama tattva to niSkarma jJAtA, draSTA, caitanyamaya hai // 4 // vivecana - zrImad zrAnandaghanajI kahate haiM ki jinhoMne kSAyika bhAva se apane svarUpa kA sparza kiyA arthAt prApta kiyA aise teIsaveM tIrthaMkara. ko pArzvanAtha kahA jAtA hai / jo bahirAtmadazA kI bhramaraNA kA tyAga karatA hai, use brahmA kahA jAtA hai / ( 64 ) (rAga - mArU jaMgalo ) mAyar3I mUne nirapakha kiraNa hI na mUkI / nirapakha rahevA ghaNuM hI bhUrI, ghI meM nijamati phUkI / mAyar3I 0 / / 1 / / jogiye milo ne jogaraNa kodhI, jatiye kIdhI jatanI / bhagate pakar3I bhagataraNI kodhI, matavAle kIdhI mataNI // mAr3I 0 / / 2 / / o rAma bharaNI rahamAna bharaNAvI, arihanta pATha ghara-ghara ne hU~ dhaMdhe vilagI, alagI jIva par3hAI | sagAI || mAyar3I 0 / / 3 / / koiye muMDI koiye locI, koiye kesa lapeTI / koI jagAvI koI sUtI chor3I, vedana kiraNahI na meTI || ThIMgo dhIMgo durabala ne ThelIje, ne ThelIje, abalA te kima bolI sakiye, bar3a mAyar3I 0 / / 4 / / koI thApI koI uthApI, koI calAvI koI rAkhI / eka mano meM koI na dITho, koI no koI nahi sAkhI || mAyar3I 0 / / 5 / / bAje / rAje || mAyar3I 0 / / 6 / / Thago jodhAne Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zrI Anandaghana padAvalI-171 je je kIdhu je je karAvyu, te kahatA hU~ lAjU / thor3e kahe. ghaNuprIchI lejo, ghara sUtara nahIM sAjU / / mAyar3I0 / / 7 / / Apa bIto kahatA risAve, tehi sU jora na cAle / prAnandaghana prabhu bAMhar3I jhAle, bAjI saghalI pAle / / mAyar3I0 / / 8 // artha-prastuta pada meM yogirAja zrImad aAnandaghanajI mahArAja ne digdarzana karAyA hai ki saMsAra ke mata-matAntaroM ke prAtmA cetana aura Atmatva cetana ke sambandha meM kyA vicAra haiM aura mokSa kaise prApta hotA hai| ve kahate haiM ki mujhe kisI bhI mata (pakSa) vAle ne niSpakSa nahIM rahane diyaa| maiMne niSpakSa rahane ke lie aneka vilApa kiye, prayAsa kiye, parantu kisI ne mujhe niSpakSa rahane nahIM diyaa| dhIre-dhIre mere kAna bhare aura mujhe apane pakSa kA banA liyA aura mujhe vaisA bana jAnA pdd'aa| prAtmA kA svabhAva no zuddha cetanatva hai| jisa kula meM AtmA utpanna hotI hai usake anurUpa usake prAcAra-vicAra ho jAte haiM // 1 // vivecana-cetana evaM cetanA pRthak-pRthaka nahIM haiM, phira bhI samajhane ke lie unheM pRthaka dikhAne kI kalpanA kI gaI hai| pada meM cetanA apanI vivaMzatA aura vyathA batAtI hai| AtmA-cetanA jisa dharma, mata athavA kula meM utpanna hotI hai, vaha vaisI hI bana jAtI hai| usake vAstavika rUpa evaM dhyeya kA use bhAna hI nahIM rhtaa| AtmA ko mokSa prApta karane meM koI bhI mata, pakSa, svarUpa, sthAna tathA avasthA bAdhaka nahIM hai| AtmA to kramazaH apanA vikAsa karatA huA eka dina zuddhabuddha bana jAtA hai| cetanA kahatI hai ki jinezvara sarvajJa mahAvIra bhagavAna ke vacanAnusAra niSpakSa rahane ke lie maiMne bahuta kalpAnta kiye, parantu pakSa vAloM ne apanI svacchanda buddhi se merA svarUpa viSa-mizrita anna-sA banA diyaa| vibhinna mata vAle dRSTi-rAga ke bala se asatya siddhAntoM ko satya svIkAra kara lete haiM / artha-cetanA kahatI hai ki yogiyoM ne mujha yoginI banA liyA aura yatiyoM ne (jitendriyoM ne) mujhe yatinI banA lii| bhakti-mArga ke Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-172 anuyAyiyoM ne mujhe apane raMga meM raMga kara bhaktina banA lii| isI taraha se anya mata vAloM ne mujhe apane-apane mata kI banA lii| ataH cetanA kahatI hai ki mujhe kisI ne niSpakSa nahIM rahane diyA / / 2 / / vivecana-vibhinna mata vAle cetanA ko apane pakSa meM khIMca kara vaisI matavAlI banA dete haiN| sacamuca ajJAnI jIva bhagavAna mahAvIra jinezvara kathita dharma kA parityAga karake anya matoM meM phaMsa jAte haiN| . artha -rAma ke anuyAyiyoM ne mujhe rAma-nAma lene vAlI banA dI, rahamAna ke bhaktoM ne mujhe rahamAna kI prArthanA sikhAI aura arihanta ke upAsakoM ne mujhe apanA pATha pddh'aayaa| isa prakAra maiM mata-matAntaroM meM phaMsI rhii| maiM cetanA aura cetana ke samvandha se sadA dUra hI rahI vivecana samasta paMtha vAle mujhe apane paMtha meM khIMcakara mujhase . apanA kArya karate haiM parantu usase mere cetanasvAmI aura merI sagAI,nahIM hotI tathA merI mukti nahIM hotii| artha-kisI ne merA muNDana karAyA, kisI ne mere keza ukhAr3akara loca karAyA, kisI ne lambI-lambI jaTAeM lapeTI, kisI ne mujhe jAgrata kiyA aura kisI ne mujhe sotI huI rakhA arthAt bhinna-bhinna mata vAloM ne bhinna-bhinna rUpa se dharma-kriyAe~ kI; kintu abhI taka merI viraha-vedanA ko kisI ne dUra nahIM kiyA / / 4 / / vivecana-samasta pakSa vAle mujhe bhinna-bhinna taraha se apane pakSa meM lete rhe| bAhya dRSTidhAraka mithyAdarzaniyoM meM niSpakSa syAdvAdarUpa satya pakSa rakhane vAlA mujhe koI nahIM dikhAI diyaa| unase merI viraha-vedanA dUra nahIM huii| artha-merI vibhinna sthAnoM para kaisI dazA huii| kisI ne merI sthApanA kI AtmA hai, kisI ne merA astitva hI ukhAr3a diyA ki AtmA nAmaka koI vastu hI nahIM hai| yaha to pRthvI, jala, agni, vAyu aura AkAza - ina pA~ca mahAbhUtoM kA khela hai| isa prakAra kisI ne merA astitva calatA kiyA aura kisI ne usakI rakSA kii| mujhe eka bhI aisA pakSa vAlA dikhAI nahIM diyA jo dUsare kA sAkSI ho| arthAt saba eka-dUsare kA khaNDana karate hI dikhAI diye / / 5 / / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-173 vivecana-katipaya pakSa vAle tarka karane meM, apane pakSa kA maNDana karane meM aura aneka yuktiyoM se vipakSa kA khaNDana karane ke kArya meM merA upayoga karate haiN| katipaya mata vAle rAga-dveSa ke kAraNa apane-apane pakSa meM merA upayoga karate haiN| ananta kevalajJAnI mahAvIra paramAtmA ne jagat meM samasta dharmoM meM vidyamAna anantadharma batAne ke lie anekAntavAda kI prarUpaNA kI hai| artha-cetanA kahatI hai ki saMsAra meM jo balavAna haiM ve durbaloM ko dUra haTA dete haiN| aneka mata vAle paraspara zAstrArtha karate haiN| jisako buddhi teja hai vaha dUsare ko parAsta kara detA hai, parantu jo samAna rUpa se balavAna haiM, tIkSNa buddhi vAle haiM, ve paraspara jhagar3ate hI rahate haiN| na to koI kisI ko parAsta kara sakatA hai aura na apanA pakSa chor3a sakatA hai| aise bar3e yoddhAoM, apane-apane pakSa ke moha meM rahane vAloM ke madhya meM maiM abalA kyA bola sakatI hU~ ? aise ekAntavAdiyoM meM maiM kyA kara sakatI vivecana -cetanA kahatI hai ki bhinna-bhinna pakSa vAle mujhe apane pakSa meM khIMca kara aneka prakAra ke khaNDana-maNDana karate haiN| jainadharma ke pravartaka, prAcArya, sAdhu Adi gaccha kriyA ke bheda se saMkucita dRSTi rakhakara paraspara carcA karate haiN| artha-cetanA kahatI hai ki mujhase jisa-jisa ne jo-jo karAyA, maiMne vahI kiyA, jisakA varNana karane meM bhI mujhe lajjA AtI hai| jisakI jaisI mAnyatA thI tadanusAra mujhe bananA par3A, yaha batAne meM mujhe lajjA AtI hai| maiMne saMkSepa meM jo kahA hai use vistArapUrvaka samajha lenA kyoMki mere ghara kI vyavasthA ThIka nahIM hai| mere svAmI cetana vibhAva dazA meM bhramaNa karate rahate haiN| jaba nija bhAva meM prAyeM taba hI kucha bAta bana sakatI hai / / 7 // vivecana-cetanA kahatI hai ki moha-yoddhA ke vazIbhUta hue ekAntavAdiyoM ne jo-jo mithyA AcaraNa kiyA aura jo-jo mana, vANI aura kAyA se mithyA pravRtti karAI, use vyakta karane meM mujhe lajjA AtI hai| moha rAjA ne krodha-mAna-mAyA se mujhase azubha vicAra karAye; lobha, IrSyA tathA nindA se azubha vicAra karAye; hiMsA, asatya, vyabhicAra, parigraha, vizvAsaghAta ke vicAra karAye aura samasta jIvoM ko apane adhIna kiyaa| merA svAmI cetana mujhe prApta ho jAye aisA pratIta nahIM hotaa| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-174 artha-cetanA kahatI hai ki jaba mere sAtha bItI kathA maiM kahatI hU~ to cetanajI krodhita ho jAte haiN| isa kAraNa merA koI jora nahIM cltaa| aba to merA uddhAra tabhI ho sakatA hai jaba Ananda ke svarUpa cetana svAmI merA hAtha pakar3a leN| unake hAtha pakar3ane se mere samasta kArya siddha ho jAyeMge, cetana apanA svarUpa prApta kara legA // 8 // vivecana-cetanA apanA hRdaya kholakara bAta kahatI hai ki apane svAmI kI kRpA ke binA kisI bhI kArya kI siddhi nahIM hotii| ( 65 ). . . (rAga-soraTha giranArI) chorA ne kyU mAre che re, jAye kATyA DaiNa / / choro che mhAro bAlo-bholo, bole che amRta vaiNa / / . . chorA0 // 1 // leya lakuTiyA cAlaNa lAgyo, aba kAMiM phUTA naiNa / tU to maraNa sirANe sUto, roTI desI kaiNa / / - chorA0 / / 2 // pA~ca pacIsa pacAsA Upara, bole che sUdhA bairaNa / prAnanvaghana prabhu dAsa tumhAro, janama-janama ke saiNa / / chorA0 / / 3 // artha -sumati mithyAtva ko kahatI hai ki he putra-ghAtaka avicArI buDDhe ! tU mere samyaktva rUpa putra ko kyoM pITatA hai ? yaha merA kSayopazama rUpa nava-jAta zizu samyaktva abhI to atyanta nAdAna, nAsamajha aura bholA hai jo amRta tulya madhura bolatA hai // 1 // vivecana -sumati mithyAtva ko kahatI hai ki tU mere samyaktva rUpa putra ko pramAdavaza kyoM pITatA hai ? isase terA koI utthAna hone vAlA nahIM hai| yaha bholA bAlaka jIva-dayA, brahmacarya-pAlana, svArtha-tyAga kI bAteM karatA hai| yaha kAyA ko vaza meM rakhane, pA~ca indriyoM ke viSayoM ko jItane aura buro icchAoM ko dabAne ke amRta tulyaM vacana bolatA hai| ataH isa nirdoSa bAlaka ko pITanA nahIM caahie| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-175 artha- yaha lakar3I lekara calane lagA hai| tere netra kyA phUTa gaye haiM ? kyA tU nahIM jAnatA ki samyaktva prakaTa hone para terI mRtyu nizcita hI hai| aba roTI kauna degA? kisI bhI prakAra kA samyaktva prakaTa hone para anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha evaM mithyAtva mohanIya, mizra mohanIya tathA samyatkva mohanIya - ina sAta prakRti rUpa terA bhojana banda ho gayA hai| aba mujhe roTI dene vAlA (panapAne vAlA) koI nahIM hai| ataH terI mRtyu sira para A gaI hai / / 2 / / _ vivecana - sUmati mithyAtva ko kahatI hai ki tU to mRtyuzayyA para par3A hai, putra ke binA tujhe kauna roTI degA? ataH he svAmI ! tU samajha aura avirati rUpI DaNDe se putra ko mata piitt| yaha hamAre praSTa karmoM ke RNa ko cukA degaa| bhavitavyatA ke yoga se yaha putra prApta huA hai to usa para prema rakhakara hameM usakI rakSA karanI caahie| ____ artha -yaha putra pA~ca mahAvratoM, unakI paccIsa bhAvanAoM tathA pacAsa prakAra ke tapa para sIdhe-sAde vacana bolatA hai| sumati kahatI hai ki he Anandaghana prabho! yaha samyaktva to janma-janma se ApakA dAsa hai| Apa janma-janmAntara se isake svajana-snehI haiM / / 3 / / .: vivecana-sumati kahatI hai ki yaha samyaktva rUpa putra ApakI sevA kregaa| jaba taka Apako saMsAra meM janma lenA par3egA, taba taka bhava-bhava meM yaha ApakA AdhAra hai| ataH Apa kRpA karake samyaktva rUpa putra kA dravya, kSetra, kAla evaM bhAva yoga se pAlana kro| isakA bhAvanAoM se poSaNa karo, samatA rUpI jala se ise snAna karAo aura ise zuddha prema bhAva se dekho| ( 66 ) ( rAga-vasanta ) A kubuddhi kUbarI kavana jAta, jihA~ rIjhe cetana jJAna gAta / prA0 // 1 // mA kucchita sAkha vizeSa pAi, parama siddhirasa chAri jAi / A0 / / 2 / / jihA~ aMgu guna kachu aura nAhi, gale par3egI palaka mAMhi / prA0 // 3 // Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-176 4-176 pyAre pAche de vAhi nAma, paTiye mIThI suguNa dhAma / prA0 // 4 // deve Age adhikAra tAhi, prAnandaghana prabhu adhika cAhi / prA0 / / 5 // artha - samatA apanI sakhI zraddhA se kaha rahI hai ki he sakhi ! jisake Upara ye jJAna svarUpa cetanasvAmI rIjhe hue haiM, Asakta haiM, vaha kubar3I kubuddhi kisa jAti kI hai ? kyA tumheM patA hai ? yaha cetana kI jAti kI to nahIM hai aura na yaha jar3a jAti kI hai| yaha cetana evaM jar3a ke saMyoga se utpanna moha kI dogalI pUtrI hai| isake prerita karane se cetana bhautika sukhoM kI prApti ke lie hiMsA, asatya, corI Adi kukarma karane meM bhI pIche nahIM haTatA / / 1 // vivecana-samatA kaha rahI hai ki isa kubuddhi kA yadi svarUpa dekhA jAye to usakI ora dekhane kI kabhI icchA nahIM hogii| kubuddhi ke kAraNa hiMsA kI ora pravRtti hotI hai, corI evaM vyabhicAra kI ora unmukhatA hotI hai, krodha karake avanati kI ora pravRtti hotI hai, anIti * kA AcaraNa hotA hai| isI ke kAraNa yuddha hote haiN| artha -isa nIca adhama kubuddhi kA vizeSa Azraya lene se yaha jJAna-dhana cetana parama tattva ko chor3akara sAMsArika mAyA-jAla meM phaMsA huA hai / / 2 // vivecana - kubuddhi kI preraNA se manuSya hRdaya meM mithyAtvazalya ko dhAraNa karatA hai| priya sakhI ! paramAmRta tulya mujha samatA kI saMgati chor3akara cetana kutsita zAkhA tulya kubuddhi para nyochAvara hotA hai, parantu yadi yaha kubuddhi ke kAryoM kA vicAra karegA to vaha satya jAna skegaa| artha-jahA~ deha se sambandhita viSayavAsanA ke atirikta tanika bhI sadguNa nahIM hai, yaha kubuddhi palabhara meM gale par3a jAegI, barabasa phaMsA legI // 3 // vivecana-kubuddhi avaguNoM kA bhaMDAra hai, vaha palabhara meM gale par3a jAyegI, cuDaila kI taraha duHkha dene ke aneka prakAra se prayatna kregii| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-177 artha-ataH.he priyatama cetana! isa kubuddhi ko to pIche rakho, isakA nAma bhI mata lo aura sadguNoM kI bhaNDAra mIThI sumati se apanA mela bar3hAo // 4 // vivecana-sumati cetana ko kahatI hai ki isa kubuddhi kI saMgati se ApakI atyanta hAni hai| ataH he sadguNoM ke dhAma ! Apa sumati se apanA mela bddh'aao| . artha-isa para aAnanda-dhAma cetana ne samatA ko apanI svAminI banAkara use apane ghara kA sampUrNa adhikAra de diyaa| unhoMne apane jIvana ko samatAmaya banA liyaa| vivecana-sumati ko Atma-tattva kI prApti karAne vAlA viveka hai| munivaroM kI saMgati karane se jainAgamoM kA rahasya jJAta hotA hai / ( 67 ) (rAga-soraTha) aNa jovaMtA lAkha, jovo to eko nahIM / lAdhI jovaNa sAkha, vAlhA 'viNe ahile gaI / / sAkhI / vArU re nAnhI bahU e, mana gamato e kIdhu / peTa meM pesI mastaka raha~sI, bairI sAMI'u sAmIjI nai dIdhu // 1 // kholai baiThI mIThu bole, kAMi anubhau amRta piidhu| chAne chAne chamakalar3AM, karatI pAkhai manaDu vIdhu // 2 // loka aloka prakAzaka chaiyo, jaNatAM kArija siidhu| aMgo aMga raMga bhari ramatAM, Anandaghana pada lIdhu // 3 // ___ artha -samatA kahatI hai ki jaba taka kisI kArya ko karane kI ora dhyAna nahIM diyA jAtA, puruSArtha nahIM kiyA jAtA, taba taka lAkhoM vighnabAdhAe~ sAmane khar3I najara AtI haiM aura jaba kArya karane ke lie puruSArtha kiyA jAtA hai taba samasta vighna-bAdhAe~ dUra ho jAtI haiN| jaba puruSArtha rUpI yauvana kI phasala prApta ho gaI, taba binA priyatama (cetana) ke yaha phasala vyartha jA rahI hai / / sAkhI // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-178 vivecana-jaba Atma-zuddhi ke lie vAtAvaraNa bana gayA usa samaya cetana kA vibhAvAvasthA ko tyAga kara svabhAvAvasthA meM na AnA yauvana ke svAmI viyoga ke samAna hai| samatA apanI sakhI sumati ko kahatI hai ki zuddha cetana svAmI kI prApti ke binA merA yauvana niSphala gyaa| isa prakAra kSapaka zreNI para ArUr3ha samatA apanI sakhI sumati ko kahatI hai| kSapaka zreNI para ArUr3ha samatA kA pUrNa yauvana mAnA jAtA hai, parantu terahaveM sayogI kevalI guNasthAnaka meM gaye binA parama zuddha cetanasvAmI kA saMyoga nahIM hotA, isa kAraNa kSapakazreNI para ArUr3ha samatA isa prakAra ke udgAra nikAlatI hai // sAkhI / / artha -maiM nyochAvara hotI hU~ ki choTI bahU ne mana ko prasanna karane vAlA atyanta hI sundara kArya kiyA hai jo cetanasvAmI ke peTa meM chipI rahakara aura mastaka ko AcchAdita karake svAmI ko vibhAvadazA meM cAroM gatiyoM meM ghumAtI thI aura svAmI kI goda meM baiThakara madhura vacana bolatI thI mAnoM anubhava rUpI amRta kA pAna kiyA ho| isa prakAra vaha unheM sabjabAga dikhAtI thI ki sAMsArika sukha-suvidhAoM ke atirikta anya koI vastu hai hI nhiiN| jisane gupta rUpa se chala-chidra karake svAmI kA sampUrNa mana bIMdha liyA thA arthAt apane vazIbhUta kara rakhA thA use merI vairina mamatA ne mere svAmI ko paramAtma guNoM ko de diyA // 1 va 2 // vivecana-mamatA ke kAraNa pApa meM pravRtti hotI hai| mamatA ke dvArA AtmA bhrAnta banakara ananta duHkha meM utaratI hai| samasta jIvoM ko duHkha ke khaDDa meM utArane vAlI mamatA hai| mamatA kA aisA vyavahAra dekhakara samatA ne usakA nAza karane ke lie usake peTa meM praveza kiyA aura dasaveM guNasthAnaka ke anta meM mamatA kA pUrNata: nAza kiyaa| samatA ke binA vacanoM meM madhuratA nahIM aatii| samatA apane zuddha cetanasvAmI ke sadguNoM meM vizrAma pAkara apane svAmI ke rUpa meM tallIna ho gaI aura asaMkhyAtapradeza meM utara kara usane vahA~ anubhava-amRta kA pAna kiyaa| artha-moha-mamatA se svAmI kA sAtha chaTane para cetana samatAmaya bana gyaa| pariNAmasvarUpa lokAloka ko prakAzita karane vAle kevalajJAna rUpa putra kA janma huaa| isa prakAra samasta kArya siddha ho gaye aura svAmI ne Anandaghana pada prApta kara liyA // 3 // . Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-176 vivecana-saMsAra meM paribhramaNa karatI huI bhavya AtmA manuSyajanma pAkara apanA Atma-svarUpa prApta karane ke lie puruSArtha karatA humA guNasthAnoM kA prArohaNa karatA hai| dasaveM guNasthAna se bArahaveM guNasthAna meM jAkara mohaprakRtiyoM kA kSaya karake terahaveM guNasthAna ko prApta karatA hai to loka evaM aloka ko prakAzita karane vAlA kevalajJAna prApta kara letA hai tathA ananta sukhoM kA svAmI bana jAtA hai| (rAga-jaijaivantI tritAlA) mere prANa prAnandaghana, tAna prAnandadhana / / mAta Anandaghana, tAta Anandaghana / gAta aAnandaghana, jAta prAnandaghana / / mere0 / / 1 / / rAja aAnandaghana, kAja Anandaghana / sAja prAnandaghana, lAbha prAnandaghana / / mere0 / / 2 / / prAbha prAnandaghana, gAbha prAnandaghana / ..nAbha prAnandaghana, lAbha prAnandaghana / / mere0 // 3 // artha-zrImada aAnandaghana jI kahate haiM ki he prabho! mere prANa Anandaghana haiN| * merI tAna bhI Anandaghana hI hai / he prabho! mujhe Atma-bhAva Apane hI pradAna kiye haiN| isa kAraNa Apa mere mAtA-pitA haiN| merI deha bhI Apa hI haiM aura jAti-pA~ti tathA putra bhI Apa haiN| he Anandaghana ! mujhe to kevala ApakA hI sahArA hai, ataH mujhe bhaviSya kI tanika bhI cintA nahIM hai / / 1 / / - vivecana --yogirAja zrImad aAnandaghana jI kahate haiM ki saMsAra meM mujhe koI bhI vastu apanI pratIta nahIM hotii| aba to kevala Ananda kA samUhabhUta eka prAtmA hI priya lagatA hai| prAnandaghana AtmA hI aba merA prANa hai| pA~ca indriyoM, tIna bala tathA zvAsozvAsa evaM AyuSyaina dasa prANoM ke dvArA jIva jagat meM jIvita haiM, parantu ye dasa prANa kSaNika haiN| ataH ye sacce prANa nahIM haiN| saccA prANabhUta to merA Ananda kA samUhabhUta prAtmA hai| Aja paryanta maiM bAhya-tAna meM prema rakhatA thA, parantu aba to bhAva-tAna Anandaghana AtmA hI hai| aba Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-180 Anandaghana AtmA hI merI mAtA hai| saMsAra meM paribhramaNa karate hue zarIra ke sambandha se aneka pitA kiye parantu kisI pitA ne janma, jarA, mRtyu ke duHkha se merI rakSA nahIM kI aura kisI bhI pitA ne zAzvata sukha pradAna nahIM kiyaa| AtmA meM ananta sukha hai aura vaha paramAtmA bana sakatA hai| ataH merA pitA Anandaghana AtmA hI hai| deha meM sthita asaMkhyapradeza rUpa Anandaghana AtmA hI merI hai| maiMne AtmA ke asaMkhyapradezoM ko nitya hone ke kAraNa apanA gAta svIkAra kiyA hai| cAra prakAra kI brAhmaNa Adi jAtiyoM kA tyAga karake maiMne AtmA ko jAti ke rUpa meM mAnA hai kyoMki vaha Anandaghana kA samUhabhUta hai| artha -he prabho ! Apake pAsa jo Ananda hai, vaha to triloka kI sampatti se bhI adhika hai, ata: mujhe kisI rAjya kI AvazyakatA nahIM hai| mere to Apa hI rAjya haiM, Apa hI se merA kArya hai aura Apa hI mere sarvasva haiN| merI lAja Apako hI hai / / 2 / / vivecana-yogirAja zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki aba mere samasta prakAra ke kAryarUpa Anandaghana AtmA hI hai| aba mujhe AtmA ke sivAya kisI bAhya kArya kA prayojana nahIM hai| anAdikAla se paribhramaNa karate-karate maiMne bAhya ke aneka kArya kiye, parantu mujhe sahaja sukha prApta nahIM huaa| bAhya ke samasta kAryoM meM se lakSya haTAkara jJAna Adi ananta sukha rUpa kArya meM hI maiM AtmA hU~, aisA merA nizcaya hai| bAhya sAja ke bajAya aba maiMne AtmA ko hI saba prakAra kA sAja mAnA hai| aba maiMne nizcaya kiyA hai ki saMsAra kI lajjA kI bajAya Ananda AtmA hI lajjA hai| artha-he prabho! Apa hI merI zobhA haiM kyoMki Apa hI mere antara meM base haiN| he Anandaghana prabho! Apa ho mere parama lAbha (isa pada meM 'lAbha prAnandaghana' se zrImad ne apanA 'lAbhAnanda' nAma sUcita kiyA ho, yaha bhI sambhava hai|) vivecana-uparyukta pada meM yaha batAyA hai ki dehadhAriyoM ke pA~ca indriyA~, mana, vacana, kAyA, zvAsozvAsa aura Ayu-ye dasa prANa hote haiN| siddha bhagavAna ke inameM se eka bhI prANa nahIM hotaa| 'unake to jJAna, darzana rUpa bhAva prANa hote haiN| ye dasoM prANa pudgala-Azrita haiN| ye Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 181 jar3a saMyoga se utpanna hote haiM ataH dravya prAraNa kahalAte haiM / yogI jaba bhagavAna ko hI saba kucha samajha letA hai to vaha deha evaM indriyoM kI sudhabudha kho detA hai / pahale vaha avasthA alpakAlIna hotI hai, parantu abhyAsa bar3hane para saMskAra bar3hate jAte haiM, cAroM ora vahI caitanya rUpa gocara hotA hai / jaba taka ahaMbhAva rahatA hai taba taka yaha dRSTi dRr3ha nahIM hotI / 'merA kucha nahIM hai' yaha sthiti Ane para tadAtmatA bar3ha jAtI hai / usa sthiti meM isa pada ke udgAra yogirAja zrImad Anandaghana jI ke mukha se nikale haiM / ve kahate haiM - merA Ananda samUhabhUta AtmA sacamuca prabhabhUta hai jisameM upazama- pramRtaghana hai| isakI prApti ke pazcAt janma-maraNa ke kaSTa nahIM rahate / ataH satya abhrarUpa merA AtmA hai / garbha bhI satya-sukha kA dAtA nahIM hai / merA AtmA hI garbharUpa hai / garbha meM se prANI bAhara nikalate haiM, usa prakAra merI AtmA meM se ananta sukha prakaTa hote haiM, ataH AtmA hI garbha rUpa hai / nAbhirUpa merA zrAtmA hI hai / AtmA ke ATha rucaka- pradeza nAbhikamala ke sthAna meM rahate haiM / unake ATha prakAra ke karma anAdikAla se nahIM lagate / isa kAraNa se nAbhikamala ke sthAna meM vidyamAna ATha rucaka- pradeza siddha bhagavAna ke pradezoM ke samAna nirmala haiM / bAhya pradezoM kA lAbha vAstavika lAbha nahIM hai, kyoMki bAhya lAbha kSaNika hai / ve saccA sukha pradAna nahIM karate / AtmA ke jJAna, darzana, cAritra Adi sadguNoM kA lAbha hI vAstavika lAbha hai jo zrAtmArUpa hai aura vahI lAbha saccA hai / ( 69 ) (rAga - basanta - dhamAla ) pUchoi AlI khabari naI, prAye viveka mahAnaMda sukha kI varanikA, tumha zrAvata prAna jIvana AdhAra ku, khema kuzala acala abAdhita deva kuM, khema vivahArI ghaTa bar3hi kathA, nihace badhAI || hama gAta / kaho bAta || pUchIi0 / / 1 / / sarIra lakhaMta | zarama ananta // pUchIi0 / / 2 / / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya - 182 baMdha mokha nihace nahIM, vivahArI lakhi doi / kuzala khema anAdi hI, nitya abAdhita hoi // pUchIi0 / / 3 / / suni viveka mukhate naI, bAnI amRta samAna / saradhA samatA doI milI, lAI zrAnandaghana tAna / pUchIi0 // 4 // artha - zraddhA samatA se kahatI hai- - he sakhi samatA ! vivekajI padhAre haiM, unakA svAgata kara le aura yadi koI navIna samAcAra hoM to pUcha le / samatA viveka ke samIpa jAkara kahatI hai ki Apake Agamana se hameM tathA hamAre mana va zarIra ko jo mahAtrAnanda prApta hotA hai, usa mahAn sukhaM kA varNana nahIM kiyA jA sakatA / Apa hamAre prANanAtha kI kuzalatA ke samAcAra batAiye / / 1 / / artha - samatA ke prazna kA uttara dete hue viveka kahatA hai - acala evaM abAdhita deva ke to sarvadA kuzala-kSema hai / vAstava meM to unakI asaMkhya pradezAtmaka deha to bAdhArahita nizcala hai / vyavahAranaya se ghaTane-bar3hane, sukha-duHkha evaM lAbha - pralAbha kI bAta hai, kintu nizcaya se to ananta zAnti vidyamAna hai / / 2 / / vivecana - nizcaya se to baMdha - mokSa nahIM hai, vyavahAra se hI baMdha evaM mokSa kA vicAra dekhA jAtA hai / jaba nizcaya se baMdha - mokSa hai hI nahIM, taba anAdi se Ananda hI Ananda hai, kuzalatA hai, abAdhitatA hai / yaha AtmA zAzvata hai, bAdhA rahita hai, phira bandhana kaisA ? duHkha kaisA ? vedanA kaisI ? AtmA ko bhUle hunoM ke lie hI saba vighna haiM / artha - jo deha ko hI saba kucha samajhate haiM una vibhAva pariNAmiyoM ke lie hI saMsAra bandhana hai / AtmA kI ora lakSya dene vAle to zAtA - azAtA se pare rahakara avyAbAdha sukha ke adhikArI hote haiM / / 3 / / artha - viveka ke mu~ha se amRtatulya vacana sunakara zraddhA evaM samatA milakara Ananda svarUpa apane svAmI Atmadeva ko nija svarUpa kI ora khIMca kara le AI // 4 // Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-183 vivecana-yadi zraddhA evaM samatA ko prApta kara liyA jAye to ziva rUpa ghara meM AtmA kA Agamana avazya hogaa| ina donoM meM anantaguNI zakti hai| jJAna, darzana evaM cAritra meM zraddhA evaM samatA kA samAveza hotA hai| ye tInoM zaktiyA~ sammilita ho jAyeM to antarAtmA paramAtmA bana jAtI hai| samasta dharma-kAryoM kA mUla zraddhA hai| sarvaprathama zraddhA prApta karanI caahie| jahA~ zraddhA hotI hai vahA~ samatA bhI A jAtI hai aura donoM kI zakti sammilita ho jAne se ve AtmA ko apane ghara meM khIMca lAtI haiN| (70) (rAga-jaijaivantI) aisI kaisI ghara basI, jinasa anaisI rii| yAhI ghara rahasI vAho prApada haisI rI / / aisI0 / / 1 / / parama sarama desI. ghara meu paMsI rii| yAhI te mohinI maisI, jagata saMgaiso rI / / aisI0 / / 2 // kaurI kI garaja naisI, guraMjana cakSasI rii| prAnandaghana sunausI, baMdI araja kahaisI rI / / aisI0 // 3 / / artha --sumati kahatI hai ki yaha aisI amaMgalakArI mAyA kisa prakAra jJAnasvarUpa cetana ke ghara meM basa gaI hai ? yaha jisake ghara meM nivAsa karatI hai vahA~ yaha aneka prakAra ke saMkaTa evaM vipattiyA~ utpanna karatI haiM // 1 // - vivecana-aisI koI anya prakAra kI vastu ghara meM A gaI hai ki jise samajhane meM bhI kaThinAI hotI hai| artha-ghara meM praviSTa hokara yaha atyanta lajjA kA kAraNa banatI hai| mAdA bher3a ke samAna yaha mohinI mAyA saMsAra se sambandha rakhane vAlI hai / / 2 // vivecana-isa vastu kI aisI bhArI mohinI hai ki jisase jagat ke sAtha sambandha hotA hai| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 184 artha - zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki isase eka kaur3I kI bhI garja pUrI hone vAlI nahIM hai / yaha anubhava - viveka Adi gurujana kA nAza karane vAlI hai / yaha dAsI sumati Apako mAyA ke samasta guNa batA rahI hai / he cetana ! Apa suneM aura mAyA kI saMgati chor3a deM / / 3 / / vivecana - sumati kahatI hai ki he cetana ! yaha mAyA kisI kAma kI nahIM hai / yaha viveka, anubhava Adi kA nAza kara DAlatI hai / maiM ApakI dAsI Apako mAyA ke guNa batA rahI hU~, Apa kRpayA suneM / ( 71 ) (rAga - tor3I ) sAkhI - prAtama anubhau rasa kathA, pyAlA ajaba vicAra | amalI cAkhata hI mare, ghUme saba saMsAra || sAkhI || pratama anubhau rIti varI rI / mora banAi nija rUpa anupama, tIchana rucikara tega karI rI / prAtama0 / / 1 / / paherI rI / mu~ha nisarI rI // pratima0 / / 2 / / Topa sAha sUra ko bAno, ikatArI corI sattAthala meM moha viDArata, e e surajana kevala kamalA apachara sundara, gAna kare rasa raMga bharI rI / jIti nisAraNa bajAi birAje, Anandaghana saravaMga dharI rI // Atama0 / / 3 // sAkhI - artha - yaha sAkhI aneka pratiyoM meM nahIM hai / AtmAnubhava rasakathA kA vicAra adbhuta hai / isa rasa ke pyAle ko nazebAja cakhate hI mara jAtA hai arthAt jo isa para amala karatA hai vaha isa para Asakta ho jAtA hai, anya loga ghUmate hI rahate haiM / ( sAkhI) artha - zraddhA ne sumati ko pUchA ki AtmA ne anubhava - dazA ke sAtha kaise vivAha kiyA ? sumati uttara detI hai ki cetana ne nija svarUpa rUpI anupama mukuTa dhAraNa kiyA aura phira svarUpa - prApti ke lie agAdha ruci rUpI tIkSNa talavAra hAtha meM lI / / 1 / / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrAnandaghana padAvalI - 185 vivecana - yaha pada atyanta mahattvapUrNa hai / yadi isa eka hI pada kA jIva ko lakSya rahe to use siddhi prApta karane meM vilamba nahIM lagegA / jise prAtmAnubhava prApta karanA ho, use sarvaprathama apanA dhyeya nizcita karanA par3atA hai / yahA~ sAdhaka kA lakSya hai - 'nija svarUpa prakaTa karanA / ' kAyaroM ko, asthira vicAra vAloM ko isa mArga meM saphalatA nahIM miltii| yaha vIroM kA mArga hai / 'karUMgA yA marUMgA' kA vicAra rakhane vAlA hI isameM saphalatA prApta karatA hai / kevala icchA karane se hI koI vastu prApta nahIM ho jAtI / tIvra ruci evaM dRr3ha saMkalpa ke binA kisI kArya meM saphalatA prApta nahIM hotI / tIvra ruci vAlA vighna-bAdhAoM se ghabarAtA nahIM / use mRtyu kA bhaya nahIM rahatA / jisane apane svarUpa ko samajha liyA hai, vahI mRtyu kA bhaya chor3a sakatA hai / yaha AtmA avinAzI hai / deha nazvara hai / yadi mRtyu kA bhaya jItane kA abhyAsa kiyA jAye to eka na eka dina saphalatA prApta ho hI jAtI hai / hamane aneka bAra sva-kalyANa kI icchA kI, hama mokSAbhilASI kahalAye kintu isa icchArUpI yathApravRttikaraNa meM hI rahe, tIvra ruci rUpa apUrvakaraNa ko prApta nahIM kiyA / apUrvakaraNa ke binA na to kabhI kisI ko svarUpa jJAna prApta huA hai aura na hogA / isa tIkSNa ruci rUpI talavAra se hI moha kA nAza kiyA jA sakatA hai aura samyag - dRSTi prApta kI jA sakatI hai / sumati zraddhA ko kahatI hai ki mere svAmI kI usa samaya apUrva zobhA hai / usa samaya aisA pratIta hotA thA ki kevalajJAna rUpI lakSmI ko prApta karane kA hI unhoMne veSa dhAraNa kiyA ho / tIvra ruci rUpI talavAra dhAraNa kI huI dekhakara lagatA thA ki aba to svAmI moha - zatru kI senA ko chinna-bhinna kara deMge / artha - vIra veSa dhAraNa karake arthAt samatA rUpI Topa, tyAga evaM brahmacarya rUpI kavaca aura tIvra bhAvanA rUpI colI pahanakara moha ko sattA se isa prakAra chinna-bhinna kiyA ki anubhavI paNDitoM ke mu~ha se prazaMsAtmaka zabda nikala par3e / moharAjA se saMgharSa karane ke lie samatA, tyAga evaM ekAgratA kI AvazyakatA hotI hai / mAnasika, vAcika tathA kAyika caMcalatA ke tyAga ke binA moha - zatru kA prAkramaNa sahana karane kI zakti prApta nahIM hotii| isake lie ekAgratA kI atyanta AvazyakatA hai / yahI zakti sarvasiddhi dAtA tathA Atma-zatrunAzaka hai / / 2 / / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-186 vivecana-jJAniyoM ne samajhane ke lie karma ko ATha zreNiyoM meM vibhakta kiyA hai| inameM se cAra karmoM ne jIva ke mUla svarUpa ko Dhaka diyA hai| ataH ye ghAtIkarma kahalAte haiN| jJAna tathA darzana ko Dhakane vAle karmoM ko kramazaH jJAnAvaraNa evaM darzanAvaraNa kahate haiN| prAtmA kI ananta zakti ko rokane vAle karma ko antarAyakarma kahate haiN| yaha samasta vikRti moha ke kAraNa hotI hai| mohanIyakarma ko hI sabase prabala mAnA gayA hai| isI prabalatA ke kAraNa ise 'moharAjA' kahA hai| isakA nAza hote hI jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ye tInoM karma svataH hI naSTa ho jAte haiN| pratyeka karma kI cAra avasthAe~ haiM -baMdha, udaya, udIraNA aura sttaa| rAga-dveSa pariNAmoM ke kAraNa karma-pudgala kA AtmA se sambandha hone ko baMdha kahate haiN| karma kI phalaprada zakti ko udaya tathA udaya meM nahIM Aye hue karmoM ko dhyAna-tapa Adi ke bala para udaya meM lAne ko udIraNA kahate haiN| jo karma baMdha cuke haiM parantu udaya-udIraNA meM nahIM Aye, AtmA ke sAtha lage hue haiM unheM sattAgata karma kahA jAtA hai| ___ moha kA baMdha naveM guNasthAna taka hotA hai| kSapakazreNI vAloM ke dasaveM guNasthAna ke anta meM moha kI sattA kA nAza ho jAtA hai| yahA~ sumati kA sAtha bhI jAtA hai arthAt sumati vItarAga pariNati rUpa zuddha cetanA kA rUpa grahaNa kara letI hai jisakA sAtha kadApi nahIM chuutttaa| artha - isa prakAra dasaveM guNasthAna meM moharAja ko naSTa karake vijaya-dudubhi bajavA kara, bArahaveM guNasthAna meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA antarAya karmoM kA nAza karake terahaveM guNasthAna meM cetanarAja birAjamAna hue| cetanarAja ke vijayI hone para rasaraMga se paripUrNa kevalajJAna rUpI lakSmI sundara apsarAtroM ke samAna sumadhura zabdoM se sampUrNa vizva kI bAteM batAtI hai aura AnandasvarUpa cetana jJAna-lakSmI rUpI zuddha cetanA ko asaMkhyAta pradezAtmaka nija deha ke pratyeka pradeza meM dhAraNa kara letI hai / / 3 / / vivecana--sampUrNatayA karmazatru kA nAza karake siddhAtmA kevalalakSmI ke sAtha rahatA hai| kevalajJAna-lakSmI ke dvArA samaya-samaya para siddhAtmA ananta sukhoM kA upabhoga karatA hai| ve janma, jarA evaM mRtyu ke duHkhoM se mukta ho cuke hote haiN| sumati kahatI hai ki he sakhI ! mere svAmI kI uttama dazA aura samaya-samaya para hotA ananta sukha, tIna lokoM Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrAnandaghana padAvalI - 187 kA svAmitva aura ananta guNarUpa parikara - aisA vaibhava anyatra dekhane meM nahIM AyA / mere prAnanda ke samUhabhUta AtmA ne mujhe pradeza-pradeza meM dhAraNa kiyA hai, aba mere Ananda kA koI pAra nahIM hai / maiM sukha kI apAra lIlA kA upabhoga karatI hU~ / zrImad zrAnandaghanajI ne isa prakAra cetanA evaM AtmA kI zuddha dazA kA varNana kiyA hai / / 3 / / ( 72 ) ( rAga- prabhAtI, prAzAvarI ) mudala thor3oM re bhAir3A vyAjar3o gharaNero, kima kari dIdho jAya / tala pada pU~jI vyAja meM zrApI saghalI, to hI na pUrar3o thAya // mudala 0 / / 1 / / vyApAra bhAgo re bhAir3A jalavaTa thalavaTa re, dhIre na nisANI mAi / vyAjaDo chor3AvI koI khAdI paraThavere, mUla ApU sama khAi / / mudala0 / / 2 / / hADu mAMDu re rUDai mANaka caukamAMre, sAjana no manar3o manAi / Anandaghana prabhu seTha siromaNi, bAMhaDI jhAlejI AI || mudala 0 / / 3 / / artha - are bhAI ! mUla rakama to alpa hI hai parantu byAja kI rakama mUladhana se bhI atyanta adhika ho gaI hai| jo kaise cukAI jA sakegI? maiMne apanI sampUrNa mUla rAzi byAja meM de dI to bhI byAja cUkatA nahIM huA / / 1 // artha - are bhAI ! isase merA jalamArga evaM sthala mArga kA saba vyApAra naSTa ho gayA, merI prAmANikatA kA koI vizvAsa nahIM karatA / maiM zapatha pUrvaka kahatA hU~ ki koI vyakti byAja chur3A kara mUla rakama kI kizta karA de to maiM mUla rakama de dUMgA / / 2 / / artha- maiM sajjana vyaktiyoM kA mana manA kara, unakA vizvAsa prApta karake nagara ke zreSTha mAraNaka cauka (sadara bAjAra ) meM dukAna lagAkara dhana. arjita karake rakama cukA dUMgA / zrImad zrAnandaghanajI kahate haiM ki he seTha ziromaNi prabho ! merA hAtha pkdd'o| Apa hI nirAdhAroM ke ekamAtra AdhAra ho / / 3 / / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya-188 vivecana-prastuta pada meM zrImad AnandaghanajI ne karjadAra vyApArI ke bahAne se prAtmA para karmoM ke RNa kA digdarzana karAyA hai| sacamuca, AtmA para aSTa karmoM kA RNa hai kintu rAga-dveSa ke kAraNa bhava-bhramaNa rUpI byAja itanA bar3ha gayA hai ki vaha cukAyA nahIM jA rahA hai| sampUrNa Ayu rUpI mUladhana pUrA ho jAne para bhI byAja cukatA nahIM ho paayaa| zAnti prApta karane ke lie jala-mArga evaM sthala-mArga se aneka tIrthoM kA bhramaNa hotA hai, parantu sthiratA rUpI prAmANikatA nahIM hone ke kAraNa kahIM para Azvasta nahIM hotaa| AtmA socatA hai ki koI jJAnI vyakti rAga-dveSa rUpI byAja chur3A de to karmodaya rUpa mUla rakama ko bhoga kara cakato kruuN| jJAnI mahApuruSa ke saMsarga se virati ke dvArA bhaviSya kI karma-vRddhi rUpa byAja se mukti milane se karma rUpI RNa cuka jaayegaa| ( 73 ) . ( rAga-soraTha) kaMta catura dilajAnI ho, mero kaMta catura diljaanii| jo hama cInI so tuma kInI, prIta adhika pahicAnI ho / / . . mero0 // 1 // eka bUMda ko mahala banAyo, tAme jyoti samAnI ho / doya cora do cugala mahala meM, bAta kachu nahIM chAnI ho / / mero0 / / 2 / / pA~ca aru tona triyA maMdira meM, rAja karai rajadhAnI ho| eka triyA saba jaga basa kIno, jJAna-khaGga basa pAnI ho / mero0 / / 3 / / cAra puruSa maMdira meM bhUkhe, kabahU tripata na pAnI ho| eka asIla ika asalI bUjhe, bUjhyo brahmA jJAnI ho / / mero0 / / 4 / / cAru gati meM rulatAM bIte, karama ko kinahU na jAnI ho| prAnandaghana isa pada kubUjhe, bUjhyo bhavika jana prAno ho / / mero0 / / 5 / / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 186 artha - he mere catura evaM priya svAmI ! he premI AtmArAma ! jaisA maiMne jAnA thA vaisA hI Apane kiyA arthAt anAdikAla ke pazcAt Apane mAnava-deha banAI hai / / 1 / / artha - he cetana ! Apane eka bUMda kA kAyA rUpI mahala banAyA hai, jisameM Apane apanI jyoti prakAzita kI hai| isa mahala meM rAga-dveSa rUpI do cora haiM jo grAtma-svarUpa kI corI karate rahate haiM / sAMsa evaM Ayu rUpI do cugala haiM jo kAla ko Ayu kI sthiti kI cupake se sUcanA dete rahate haiM, isa kAraNa isa kAyA rUpI mahala kI koI bhI bAta gupta nahIM rahI / / 2 / / artha - isa deha rUpI mandira meM pA~ca indriyA~ tathA mana, vacana aura tana - mandira rUpI rAjadhAnI meM rAjya eka mana rUpI strI ne isa deha ko jJAna rUpI khaDga ke dvArA vaza meM kara se kAyA - ye ATha striyA~ haiM jo isa karatI haiM / ina ATha striyoM meM hI nahIM, balki sampUrNa saMsAra ko liyA hai / / 3 / / artha - isa tana- mandira meM cAra puruSa - krodha, mAna, mAyA aura lobha haiM jo anAdi kAla se bhUkhe haiM jo kabhI tRpta nahIM hue / Atmika guNoM ko khAkara bhI inako tRpti nahIM milI / isa mandira meM svabhAvapariNati rUpa eka hI asala vastu hai jise brahmajJAnI hI pUchatA hai, vahI isakI kadra karatA hai // 4 // artha - cAroM gatiyoM - naraka, tiryaMca, manuSya aura devagati meM paribhramaNa karate hue anantakAla vyatIta ho gayA hai, parantu karma kI vicitratA kisI ne nahIM pahacAnI / yogirAja zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki isa pada kA marma Atma-svarUpa kA jJAtA koI viralA bhavya jana hI jAna pAtA hai / / 5 / / ( 74 ) ( rAga - mArU ) udAra ho, nispRha deza suhAmaNo, nirabhaya nagara basi aMtarajAmI / niramala mana maMtrI bar3o, rAjA vastu vicAra ho, basi aMtarajAmI // 1 // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI eva unakA kAvya - 160 suriNa zivagAmI / suriNa nihakAmI // suriNa zubhanAmI / tU cUkisa mA / kevala kamalAgAra ho, suriMga kevala kamalAnAtha ho, suriMga kevala kamalAvAsa ho, suriNa pratama tUM cUkisa mA, sAhiba rAjindA tU cUkisa mA, avasara lahI // Teka // / gar3ha saMtosa sAmau dasA sAdhu saMgati poliyo viveka su jAgato, zrAgama pAyaka dir3ha visavAsa batAgarau, su vinodI mitra vairAga vihar3ai nahIM, krIr3A surati dir3ha vivahAra ho / samatA nIra samapana bhava poli ho / toli ho / / 2 / / bhAvanA bAra nadI vahe, dhyAna cahabacau bharyo rahe, ucAlai nagarI nahIM, duSTa dukAla na Ita anIta vyApaM nahIM, zrAnandaghana pada apAra ho // 3 // gaMbhIra ho / samIra ho // 4 // joga ho / bhoga ho / / 5 / / artha - tRSNArahita nispRha rUpI suhAvane deza meM nirbhaya nAmaka udAra nagara hai jahA~ antaryAmI cetana kA nivAsa hai, rAjya hai / tattva svarUpa kA vicAraka bhedajJAnI anubhava vahA~ kA rAjA hai aura nirmala mana: vahA~ kA pradhAnamantrI hai // 1 // . vivecana - yogirAja zrImad zrAnandaghanajI mahArAja apane Antarika deza kA varNana karake apanI AtmA ko bodha dete haiM / artha - he Atman ! tU kevalajJAna rUpI lakSmI kA sthAna hai / he mokSagAmI grAtman suna / he niSkAmI prAtman ! suna, kevalajJAna rUpI lakSmI kA tU svAmI hai / he zubha nAma vAle Atman ! suna, tujha meM hI jJAna rUpI lakSmI kA nivAsa hai, tU hI cetana hai, anya saba jar3a haiM / he Atman ! yaha mAnavabhava durlabha hai, ataH tanika bhI cUkanA mata / he svAmI ! he rAjarAjezvara ! tujhe yaha durlabha avasara prApta huA hai, aba tU kiMcit bhI mata cUkanA // Teka // vivecana - zrImad apanI AtmA ko sambodhita karake bodha dete haiM ki bAhya deza, bAhya nagara, bAhya lakSmI evaM bAhya sthAna kI apekSA antara Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 191 antara ke deza Adi ataH he cetana ! kA deza, nagara, lakSmI evaM sthAna pratyanta sukhada haiM / ko prApta karane ke lie manuSya janma prApta huA hai / aba tU cUkrenA mata / ina zabdoM se yogirAja zrImad zrAnandaghanajI kI atyanta apramatta dazA meM praveza karane kI tIvra icchA kA anumAna hotA hai / unakA kathana hai ki he Atman ! tU paramAtmA hai, terI sattA siddha ke samAna hai / ataH aba avasara pAkara apanA zuddha svarUpa prApta kara / artha - zrImad aba antara - nagara kI vyavasthA Adi batAte hue kaha rahe haiM / ve apanI AtmA ko isa prakAra jAgRta kara rahe haiM ki isa nispRha deza ke nirbhayaM nagara kA santoSa rUpI kilA hai, arthAt grAtma-tRpti hI isa nirbhaya nagara kA kilA hai / sAdhu-saMgati isa kile kA sudRr3ha dvAra hai / ataH isameM mokSa kA praveza nahIM ho sakatA / viveka rUpI dvArapAla dvAra para sadA jAgatA rahatA hai aura yahA~ grAgama paidala sipAhiyoM arthAt anucaroM ke samAna haiM / / 2 / / artha - nagara ke dRr3ha zraddhA rUpI nipuNa sUtradhAra haiM / isI ke saMketa para sampUrNa zAsana calatA hai / maitrI, pramoda, kAruNya, mAdhyasthya bhAva -maya yahA~ kA vinodapUrNa vyavahAra hai / vairAgya rUpI mitra kadApi sAtha nahIM chor3atA / Atma-ramaraNatA hI yahA~ kI apAra krIr3A hai / / 3 / / artha - yahA~ nitya bAraha bhAvanA rUpI nadiyA~ bahatI haiM jinameM samatA rUpI gaharA jala hai, jisase dhyAna rUpI choTA hauja sadA bharA rahatA hai aura samarpaNa bhAva rUpa havA sadA calatI rahatI hai / / 4 / / artha -- nirbhaya nagarI meM kisI bhI taraha kA upadrava nahIM hai / yahA~ nivAsa karane vAloM kA mana kabhI ucATa nahIM hotA, DA~vADola nahIM hotA aura yahA~ para bhAva ramaraNa rUpa duSTa durbhikSa kA bhaya nahIM hai / yahA~ prati-vRSTi Adi itiyoM kA bhaya nahIM hai, yahA~ anIti evaM anAcAra kA praveza nahIM hai / yahA~ to Ananda hI Ananda kA bhoga hai / / 5 / / vivecana -- yogirAja zrImad zrAnandaghanajI ne batAyA hai ki antara kI aisI nagarI kadApi asthira nahIM hotI / vahA~ kadApi upadrava nahIM hotA / ativRSTi, anAvRSTi, mUSaka - zalabha-zuka, svacakra aura paracakra yuddha - ye pA~ca ItiyA~ kahalAtI haiM / ina tiyoM tathA anIti kI pravRtti antara ke deza evaM nagara meM kadApi vyApta nahIM hotI / zrImad zrAnandaghanajI ne antara ke deza tathA nagara kA jo varNana kiyA hai, use prApta Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya-162 karanA Avazyaka hai| ni:spRha bhAva prApta karanA koI sAmAnya kArya nahIM hai| jaba taka antara meM sAta prakAra ke bhaya meM se eka bhI bhaya hogA taba taka nirbhaya nagara meM praveza nahIM ho skegaa| rogabhaya, mRtyu-bhaya, ihaloka-bhaya, paraloka-bhaya, durghaTanA-bhaya, koti-bhaya aura apakIti-bhaya Adi meM citta-vRtti lagI rahegI, taba taka nirbhaya nagara meM praviSTa hone kA adhikAra prApta nahIM ho sktaa| nirbhaya nagara ke dvArapAla viveka ko moharAjA ke yoddhA lAlAyita nahIM kara skte| viveka tIsarA netra hai| vivekahIna manuSya pazu tulya hote haiM / vivekarUpI dvArapAla ke jAgrata hone se AgamoM ke prati zraddhA, unakA manana, zravaNa, paThana evaM adhyayana ucita prakAra se ho sakatA hai| tatpazcAt suvinodI vyavahAra kI prApti hotI hai aura phira vairAgya mitra kI prApti hotI hai| dravyAnuyoga kA paripUrNa abhyAsa karane se jJAnagarbhita vairAgya prApta hotA hai| tattvajJAna ke adhyayana se uttama vairAgya prApta hotA hai| jyoM-jyoM jJAna Adi guNoM ke dvArA AtmA kI ucca dazA meM vRddhi hotI hai; tyoM-tyoM samatva guNa kI vRddhi hotI rahatI hai| jo manuSya samatva guNa ke adhikArI banane kA prayatna karate haiM, ve hI manuSya paramAtma pada prApta karane ke adhikArI banate haiN| samatva guNa rUpI vAyu se pratyeka manuSya antara ke guNoM kA poSaNa kara sakatA hai aura jJAna Adi guNoM ke dvArA puSTa banatA hai| antara ke deza meM saMvara tattva kA mAhAtmya itanA ho jAtA hai ki vahA~ Iti evaM anIti rahatI hI nhiiN| anIti kA pUrNataH nAza karane vAlA saMvara hai| pratyeka manuSya ko aisA Antarika uttama deza prApta karane kA prayatna karanA caahie| ( 75 ) ( rAga-rAmagiri ) pAtama anubhava prema ko, ajaba suNyo virataMta / niravedana vedana kare, vedana kare anaMta / / sAkhI / / mhAro bAlUr3o saMnyAsI, deha devala maThavAsI / / iDA piMgalA mAraga taji jogI, sukhamanA ghari paasii| brahmaraMdhramadhi AsaNa pUrI anahada nAda bajAsI / / mhAro0 / / 1 / / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ } zrI Anandaghana padAvalI - 193 jama niyama prAsaMraNa jayakArI, prANAyAma abhyAsI / pratyAhAra dhAraNA dhArI, dhyAna samAdhi samAsI // mhAro0 / / 2 / / mUla uttara guNa mudrAdhArI, parayaMkAsana cArI / recaka pUraka kumbhakakArI, manaindrI jayakArI || mhAro0 / / 3 / / thiratA joga jugati anukArI, Apo Apa vicArI / prAtama paramAtama anusArI, sIke kAja savArI // mhAro0 / / 4 / / artha - Atma anubhava prema kA vRttAnta pradbhuta hai / isa prAtmAnubhava ko puruSa, strI aura napuMsaka tInoM vedoM se rahita arthAt kevalI bhagavAna hI bhoga sakate haiM / / sAkhI // vivecana -- vedodaya naveM guNasthAna taka hI hotA hai aura isakI sattA bhI nave guNasthAna taka hI hai / kSAyika bhAva se to vedodaya evaM sattA kA nAza naveM guNasthAna meM hoM jAtA hai, kintu upazama zreNI vAle ke inakA upazama bhAva rahatA hai, isalie unheM prapUrvakaraNa gyArahaveM guNasthAna taka pahu~cA to detA hai para kSAyika bhAva ke binA Age na bar3hakara unheM pIche lauTanA hI par3atA hai / isalie kevalI bhagavAna hI vedana karate haiM / artha - merA AtmA rUpI alpa vayaska, alpa- abhyAsI, pralpa- kAlikasamyaktvI saMnyAsI jo deha rUpI maTha meM nivAsa karane vAlA hai, vaha iDA, piMgalA, nADiyoM kA mArga chor3akara suSumnA nAr3I ke ghara AtA hai / vaha Asana jamAkara suSumnA nAr3I ke dvArA prANavAyu ko brahmaraMdhra meM le jAkara anahada nAda karatA huA cittavRtti ko usameM lIna kara detA hai / / 1 // vivecana - zrImad zrAnandaghanajI kahate haiM ki merA AtmA rUpI bAla - saMnyAsI deha rUpI mandira kA nivAsI hai / iDA (candrasvara, bAyIM nAsikA kA svara ) piMgalA (sUryasvara, dAhinI nAsikA kA svara ) - ina do nAr3iyoM ke svara kA parityAga karake suSumnA ( do nAsikAe~ sAtha calatI haiM) ke ghara meM nivAsa karatA hai / yogigaraNa jaba suSumnA nAr3I calatI hai taba bhagavAna kA dhyAna karate haiM / zrImad suSumnA nAr3I calatI hai taba Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-164 dhyAna lagAkara usakA anubhava batAte haiN| suSumnA meM dhyAna lagAkara brahmaraMdhra meM Asana jamAyA arthAt AnandaghanajI ke AtmA rUpI yogI ne brahmaraMdhra meM jAkara sthiratA kii| brahmaraMdhra meM sthiratA karane ke lie yoga ke ATha aMgoM kI AvazyakatA hotI hai / artha-yama-niyama pAlana karane vAlA, eka Asana meM dIrghakAla taka baiThane vAlA, prANAyAma kA abhyAsI, pratyAhAra, dhAraNA evaM dhyAna karane vAlA vyakti zIghra hI samAdhi prApta kara letA hai // 2 // vivecana-brahmaraMdhra meM sthiratA hone ke lie yoga ke ATha aMgoM kI AvazyakatA hotI hai-ve pATha aMga haiM yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna evaM samAdhi / isa prakAra anukrama aMgapUrvaka yoga kA abhyAsa karane vAlA brahmarandhra meM anahada tAna kA anubhava karatA hai aura samAdhi prApta karake Atmika sukha bhogatA hai| artha-yaha bAla-saMnyAsI saMyama ke mUla guNoM tathA uttara guNoM kA dhAraka hai, paryakAsana kA abhyAsI hai, recaka-pUraka-kumbhaka prANAyAma kriyAoM kA karane vAlA hai aura mana tathA indriyoM para vijaya prApta karane vAlA hai // 3 // vivecana -adhyAtma mArga kI apekSA rAga ko iDA aura dveSa ko piMgalA kahA jAtA hai| jaba AtmA rAga-dveSa kA mArga parityAga karake samatA rUpa suSumnA ke mArga meM AtA hai taba brahmarandhra meM (anubhava jJAna dazA meM) AtmA kI samAdhi kA anubhava hotA hai taba Atma-svarUpa meM anahada tAna utpanna hotI hai| artha--isa prakAra yoga-sAdhanA kA anugamana karatA huA vaha saMnyAsI sthiratA rakhakara apane prAtma-svarUpa kA vicAra karatA huA AtmA aura paramAtma-pada kA anusaraNa karatA hai to usake samasta kArya zIghra hI siddha ho jAte haiM / / 4 / / vivecana -zrImad AnandaghanajI yoga-samAdhi kA anubhava. karake bhAva vyakta karate haiM ki yadi apane zuddha svarUpa kA vicAra kiyA jAye to AtmA paramAtmA bana jAtA hai aura zuddha svarUpa mokSa-kArya kI siddhi hotI hai| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-165 ... (76) ( rAga-jaijaivaMtI ) tarasa kIjaI dai ko daI kI savArI rI / / tIcchana kaTAccha chaTA, lAgata kaTArI rI / tarasa0 / / 1 / / sAyaka lAyaka nAyaka prANa ko prahArI rii| kAjara kAja na lAja bAja na kahU~ vArI rI / / tarasa0 / / 2 / / mohanI mohana Thagyo jagata ThagArI rii| dIjiye prAnandaghana dAda hamArI rI / / tarasa0 / / 3 / / pUrva digdarzana -mohanIya karma ke udaya se jaba cetana Upara ke guNasthAna meM car3hakara giratA hai, taba cetanA atyanta du:khI hotI hai| cauthe guNasthAna meM AtmajJAna samyaktva prApta hotA hai, pA~caveM meM dezavirati, chaThe meM sarvavirati aura sAtavA~ apramatta hotA hai aura AThaveM guNasthAna meM zukla dhyAna AtmadhyAna dhyAte hue jIva Upara car3hatA hai| tatpazcAt do ghar3I meM sampUrNa karmamala kA nAza karake naveM, dasaveM tathA bArahaveM guNasthAna ko pAra karate hue jIva kevalajJAna svarUpa terahaveM guNasthAna ko prApta kara letA hai| AThaveM guNasthAna meM cetanA cetana ke sAtha ekatA anubhava karatI hai aura terahaveM guNasthAna meM ekatva prApta kara letI hai| ... jaba cauthe guNasthAna se patana hotA hai to atyanta alpa kAla taka jIva dUsare guNasthAna meM ruka kara pahale guNasthAna meM pahu~ca jAtA hai| samyaktva prApta karake jaba jIva giratA hai, usa samaya kI paristhiti kA isa pada meM digdarzana karAyA gayA hai| cetanA vilApa ke udgAra prakaTa karatI hai ki artha- he vidhAtA ! tanika dayA kro| yaha ApakA kaisA julasa hai, kaisI savArI hai ? isake tIkSNa kaTAkSa kI prabhA kaTAra ke samAna mere Ara-pAra ho jAtI hai // 1 // vivecana -zuddha cetanA kahatI hai ki he sakhI samatA ! mere svAmI zuddha cetana mere ghara Ate nahIM haiN| ve kumati, mamatA evaM tRSNA ke nivAsa para bAra-bAra jAte haiM tathA azuddha pariNati ke nivAsa para par3e rahate haiM / merA karma aisA udaya meM AyA hai ki vaha mere svAmI ko mere AvAsa para Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-166 Ane se rokatA hai| aba maiM kyA karU ? jaba taka mere svAmI mere sthiratA rUpa ghara meM nahIM pAyeMge taba taka mujhe zAnti nahIM milegii| maiM apane svAmI kI AjJAnusAra apanI kisI bhI bhUla ke lie prAyazcitta karane ke lie tatpara huuN| artha--he nAyaka ! cetana ! ye sAMsArika pralobhana bANa ke samAna prANoM para prahAra karane vAle haiN| isa dRzya ko dekhane ke lie na to A~khoM meM kAjala lagAne kI AvazyakatA hai aura na loka-lAja kI rukAvaTa hai| pralobhana svecchA se nahIM rukate aura inheM rokane vAlA koI viralA hI hotA hai / / 2 / / vivecana- he sakhI samatA ! svAmI se milane kI merI utkaTa icchA hai| maiM jahA~-tahA~ svAmI kA hI manana karatI huuN| cetanA apane Atma-svAmI kA svarUpa bAra-bAra socatI hai| AThaveM guNasthAna se kSapaka zreNI kA tathA zukla dhyAna kA prArambha hotA hai| zukla dhyAna meM zuddha cetanA apane cetana svAmI ke sAtha ekatA kA anubhava karatI hai, to bhI terahaveM guNasthAnaka ko prApta kiye binA vaha apane cetana svAmI ko sAkSAt mila nahIM sktii| mohanIya karma ke udaya se cetana Upara ke guNasthAnaka meM car3hakara punaH gira jAtA hai| usa viraha ke kAraNa cetanA kI aisI dazA huI hai| artha -jagat ko Thagane vAlI mohinI ne mere mana-mohana cetana ko Thaga liyA hai| he Anandaghana prabho! Apa merI sahAyatA kreN| ApakI sahAyatA se hI cetana mohinI ke phande se alaga ho sakatA hai / / 3 / / vivecana --zuddha cetanA samatA ko kahatI hai ki he sakhI! mohinI samasta jIvoM ko jar3a vastuoM meM ulajhAkara apane vaza meM rakhatI hai| mohinI kA sarvatra jora hai| he Anandaghana cetana svAmI! Apa aba mohinI kA mAyA-jAla tor3a deM aura mere hRdaya meM vyApta viyoga rUpa dAha ko zAnta karake puSkarAvarta megha ke samAna darzana deM, tAki mere antara kI jvAlA zAnta ho aura Ananda hI Ananda chA jaaye| (77) ( rAga-rAmagirI ) hamArI lau lAgI prabhu nAma / Apa khAsa aura gosalakhAne, dara adAlata nahIM kAma / / hamArI0 // 1 // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-167 pA~ca pacIsa pacAsa hajArI, lAkha karorI dAma / khAye kharace diye binu jAta haiM, prAnana kari kari zyAma // hamArI0 // 2 // itake na utake siva ke na jiu ke urajhi rahe dou ThAma / saMta sayAnapa koI batAve, prAnandaghana guNadhAma / / hamArI0 // 3 // vizeSa -bhASA evaM zailI kI bhinnatA ke kAraNa upayukta pada zaMkAspada hai| sambhava hai yaha pada bhakta kavi Anandaghana kA ho / ...artha -merI lagana bhagavAna ke nAma-smaraNa se lagI hai| bhagavAna ke jJAnAdi guNoM ke smaraNa meM merA mana lIna hai| yaha merA sAlambana dhyAna hai jisameM maiM tanmaya hotA huuN| mujhe bAdazAhoM ke Ama aura khAsa darabAroM meM jAne aura bAdazAha ke ekAnta sthAna meM jAkara pratiSThA prApta karane kI icchA nahIM hai aura na maiM nyAyAlaya kA adhikArI bananA cAhatA hU~, kyoMki merA mana to bhagavAna ke smaraNa meM lIna hai // 1 // ___- vivecana --yogirAja zrImad AnandaghanajI mahArAja batA rahe haiM ki unheM bhagavAna ke nAma kI lagana lagI hai| arihanta, siddha ke smaraNa meM mana lagAne se bhagavAna ke jJAnAdi guNoM kA smaraNa hotA hai| bhagavAna ke nAma kA smaraNa karane se AtmA kI zaktiyA~ vikasita hotI haiM, AtmaguNoM kI vRddhi hotI hai tathA bhagavAna ke prati prema prakaTa hotA hai| ve rAjA-mahArAjAoM ke darabAroM meM tathA nyAyAlayoM Adi meM jAkara pratiSThA prApta karanA nahIM caahte| unakA citta saMsAra meM nahIM lgtaa| artha saMsAra meM mAnava pA~ca hajAra, paccIsa hajAra aura pacAsa hajAra, yahA~ taka ki lAkhoM-karor3oM rupaye ekatra karane meM lagA rahatA hai aura binA khAye, usa dhana kA upabhoga kiye binA apane muMha para kAlikha lagA kara calA jAtA hai| sArA samaya tRSNA ke cakkara meM lagAkara mAnava apanI Ayu kho detA hai| binA bhagavAna kA bhajana-smaraNa kiye hI vaha saMsAra se calA jAtA hai // 2 // vivecana--manuSya apanI sampatti kA upayoga kiye binA, supAtra ko dAna diye binA, apane dhana ke bhaNDAra yahIM chor3a kara cale jAte haiN| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-198 ghana upArjana karane ke lie kiye gaye pApa unake sAtha jAte haiN| isI kAraNa se zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki merI paramAtmA se lau lagI hai, mujhe saMsAra meM tanika bhI ruci nahIM hai| artha-zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki aise manuSya na to idhara ke rahate haiM aura na udhara ke / unakA na to yaha loka sudharatA hai na paraloka / ve na to deha sambandhI sukha bhogate haiM aura na ve AdhyAtmika kArya hI karate haiN| isa prakAra ve donoM ke bIca meM ulajhe rahate haiN| koI vicakSaNa AtmajJAnI santa mujhe Ananda ke ghana aura unake guNoM ke sthAna prabhu kA sAkSAtkAra karA de to mere samasta kArya siddha ho jaaye| aisI zrImad prAnandaghanajI kI Antarika icchA hai / / 3 / / vivecana -hRdaya-kamala sthira ho jAne se apanA aura anya kA kalyANa kiyA jA sakatA hai, prAtmA ke jJAna, darzana evaM cAritra guraNoM kA prakAza kiyA jA sakatA hai, paramAtmA kI pUrNa ArAdhanA kI jA sakatI hai aura anta meM AtmA ko paramAtmarUpa kiyA jA sakatA hai| zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki maiM to Anandaghana cetana prabhu kA nAma japatA rahatA huuN| koI santa puruSa cetana prabhu se sAkSAtkAra karAye to mere Ananda kA pAra nahIM rhegaa| isase pratIta hotA hai ki ve prati pala paramAtmA kA nAma raTate the| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkAspada pada (1) ( rAga-vasanta ) pyAre AI milo kahA, aiMThe jAta / merI viraha vyathA akulAta gAta // pyAre0 / / 1 // eka paIsArI na bhAve nAja, na bhUSaNa nahi paTa samAja / / pyAre0 / / 2 // mohi nirasani terI pAsa, tuma hI zobha yaha ghara kI dAsa / / pyAre0 / / 3 // anubhavajI koU karo vicAra, kada dekhoM ha bAkI tana meM sAra / / pyAre0 / / 4 / / ___ jAI anubhava samajhAya kaMta, ghara pAe prAnandaghana bhae vasanta / / pyAre0 / / 5 / / (bhASA evaM zailI ko bhinnatA ke kAraNa yaha pada zaMkAspada hai|) artha-zuddha cetanA kahatI hai ki he cetana ! Akara mujhe darzana do| kyoM itane aiMThe jA rahe ho ? mere bAra-bAra bulAne para bhI Apa nahIM A __ rahe haiN| viraha-vyathA ke kAraNa merI deha Akula-vyAkula ho rahI hai / / 1 / / viSecana-zuddha cetanA ke udgAra sacamuca premamaya haiN| apane svAmI para usakA zuddha prema hai| usakI raga-raga meM zuddha prema pravAhita hai| usakI viraha-vyathA aisI hai ki vaha atyanta prazAnta hai| pativratA nArI svapna meM bhI para-pUruSa ke prati viSaya-prema nahIM prakaTa krtii| vaha pati ke lie apane prANa nyauchAvara karatI hai / artha-zuddha cetanA kahatI hai ki pati ke viraha meM merI aisI dazA ho rahI hai ki mujhe eka paise bhara bhI anna acchA nahIM lagatA, na AbhUSaNa Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 200 evaM vastra pahananA acchA lagatA hai aura na samAja meM kahIM jAnA-mAnA acchA lagatA hai ||2 // vivecana-zuddha cetanA kA apane svAmI ke prati zuddha prema hai / ataH use AtmasvAmI ke binA anyatra tanika bhI caina nahIM par3atA / zuddha cetanA alaukika hai / vaha rAga-dveSa se bAhya padArthoM meM lipta nahIM hotI / manuSyoM ko zuddha cetanA prApta karanI cAhie / yogirAja zrImad AnandaghanajI meM amuka guraNasthAnaka taka amuka aMzoM meM kSayopazama bhAva se anubhava prakaTa huA thA / zuddha cetanA tathA AtmA kI eka jAti hai / artha -- zuddha cetanA kahatI hai ki he cetanarAja ! isa deha rUpI ghara kI zobhA Apase hI hai / maiM to Apake ghara kI dAsI huuN| maiM Apake Ane kI AzA se aba nirAza ho gaI hU~ / aba mujhe Apake Ane kI AzA nahIM rahI ||3 // vivecana --- zuddha cetanA aba apane svAmI se milane ke lie zuddha prama se nivedana karatI hai / AtmA kA jJAna hone para niSkAma prema kA dvAra khulatA hai / ataH manuSyoM ko 'niSkAma prema ke lie prAtma-jJAna kI upAsanA karanI cAhie / prema ke binA sahaja prAnanda meM praveza nahIM ho sakatA / jagat meM sabako AkarSita karane vAlI prema-zakti hai / zuddha * cetanA prema kI pyAsI hai| vaha apane svAmI ko AkarSita karanA cAhatI hai / usakA jIvana zuddha bhAva-prAraNa hai / vaha apane asaMkhyAta pradezI Atma- svAmI ko milane kI adhikArI ho gaI hai, / artha- - zuddha cetanA anubhava ko kaha rahI hai ki he anubhava jI ! tanika vicAra to kro| ve cetana to kaba dekheMge, para Apa to dekho / unakI yAda rUpI sAra merI deha meM lagI huI hai / jisa prakAra suthAra kI sAra lakar3I ko bIMdha detI hai, usI prakAra unakI yAda rUpI sAra merI deha ko cheda rahI hai / / 4 / / vivecana - zuddha cetanA anubhava ko kahatI hai ki 'jisake tana meM dvai bhAvanA kI sArar3I lagatI hai use kitanI vedanA hotI hai ? cetana - svAmI dvaita bhAvanA kI sAr3I se mere antara meM ghora vyathA utpanna karate haiM / pati evaM patnI kI bhinnatA eka prakAra kI hRdaya ko bIMdhane vAlI sArar3I hai / mere svAmI tathA unase merI judAI tanika bhI sukha -prada nahIM hai / donoM meM bheda utpanna karane vAlI vibhAva dazA hai / svAmI kA mere prati bheda-bhAva kadApi zAnti nahIM kara sakatA / ' Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-201 zuddha cetanA punaH anubhava ko kahatI hai ki 'mere svAmI mujhase aiMTha rakha kara, bheda-bhAva rakhakara vibhAva dazA rUpa anya strI kI saMgati se bhikSuka kI taraha pudgala aiMTha kA prAsvAdana karane kA prayatna kareM aura mujhase bhinnatA rakheM to kisako muha nIcA karanA par3egA? he anubhava ! Apa isakA tanika vicAra kro| yadi ve vibhAva-dRSTi kA parityAga kara deM to hamArI advaitatA ho jaaye| ata: he anubhava ! Apa kRpA karake mere cetana-svAmI ko smjhaayeN| Apa merI aura unakI advaitatA kara do to paramAtma-dazA prakaTa ho jaayegii|' - artha zuddha cetanA kI bAta sunakara anubhava ne jAkara usake kanta cetana ko smjhaayaa| svarUpAnanda ke dhanI cetana apane svabhAva rUpI ghara para A gaye aura unake Agamana se vAtAvaraNa aisA sukhada ho gayA mAnoM vasanta kA Agamana ho gayA ho, Ananda laharA uThA ho // 5 / / vivecana - anubhava zuddha cetanA kA nivedana sunakara AtmA ke pAsa gayA, unheM zuddha-cetanA kA samasta kathana sunAyA aura unheM vibhAva-dazA kI saMgati chur3AI / Atmapati apanI patnI zuddha cetanA ke ghara meM kSAyika bhAva se terahaveM guNasthAnaka meM aaye| unhoMne kevalajJAna evaM kevaladarzana rUpa kSAyika bhAva se zuddha cetanA kA AliMgana kiyaa| prAtmA tathA zuddha cetanA kI ekatA ho gii| Ananda ke ghanabhUta cetana ke zuddha cetanA ke ghara meM Ate hI antara ke kSAyika bhAva ke sadguNoM kI vasanta Rtu khila utthii| AtmA ke asaMkhyAta pradezoM meM samaya-samaya para ananta gunA sukha prakaTa hone lgaa| AtmA paramAtmA rUpa ho gayA / (2) __(rAga-vasanta) pyAre jovana eha sAca jAna / uta barakata nAMhi tila samAna / 1 // uta na mago hita nAhine eka / ita pakara lAla charI khare viveka / / 2 // uta saTha Thaga mAyA mAna duba / ita RjutA mRdutA nija kuTuba / / 3 / / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-202 uta AsA tisanA lobha koha / ita zAnta dAnta santoSa soha / / 4 / / .. uta kalA kalaMkI pApa vyApa / ita khele prAnandaghana bhUpa prApa / / 5 / / artha -sUmati cetana ko kaha rahI hai ki he priya ! he jIvanaprANa ! yaha bAta satya mAno ki udhara mamatA ke phande meM par3ane se tila ke barAbara bhI sadguNoM kI vRddhi nahIM hai| usa vRddhi se tanika bhI hita hone vAlA nahIM hai // 1 // vivecana -anAdikAla se prAtmA mamatA ke saMga par3A hai| usakI saMgati se AtmA satya tattva kA vicAra nahIM kara pAtA hai, vaha zuddha deva-gurudharma ko pahacAnane meM asamartha rahatA hai aura vaha mithyAtvadazA meM apanA jIvana vyatIta karatA hai| mamatA jIvoM ko cAra gatiyoM meM paribhramaNa karAtI hai| AtmA ke sAtha jaba mamatA kA sambandha hotA hai taba usakA jhukAva krodha, mAna, mAyA evaM lobha kI ora hotA hai isa kAraNa sumati apane Atma svAmI ko kahatI hai ki Apa mamatA ke prapaMca, meM mata pha~se / brahmA, viSNu, mahAdeva bhI isake prapaMca meM pha~sa gye| ataH mamatA ke prapaMca rUpa indrajAla se dUra rheN| usakI saMgati se Apako tanika bhI lAbha nahIM hai, usase ApakA tanika bhI zreya nahIM hai| usakI saMgati se Apa apane mUla zuddha dharma ko bhUlate haiN| artha - udhara mamatA kI ora se Apa kucha na mA~geM kyoMki udhara Atma-hita kI eka bhI bAta nahIM hai| idhara viveka bheda-jJAna kI char3I liye khaDe haiM jo anIti kI rAha se rokate rahate haiM / / 2 / / vivecana --pAThAntara se bhAva nikalatA hai ki viveka ne charI grahaNa kI hai to usake kAraNa Apako svayameva mere pAsa AnA pdd'egaa| charI isa prakAra hai --(1) bhUmi-zayana, (2) para-puruSa-tyAga, (3) Avazyaka kRtya, (4) sacitta tyAga, (5) ekAsanA aura (6) guru ke sAtha pAda-vihAra / sumati kahatI hai ki maiM dhAraNa rUpI bhUmi para zayana karUgI, para bhAva rUpa para-puruSa kA tyAga karUMgI, Avazyaka kriyA ke dvArA maiM antara meM asaMkhyAta pradeza meM vicaraNa karUMgI, anya jIvoM ke prANoM kA nAza na ho usa prakAra se maiM jJAnAmRta kA bhojana karUMgI, eka zuddha svarUpa AhAra kA sevana karUMgI aura anubhAva jJAna rUpa sadguru ke sAtha antara ke pradeza meM maiM jJAna evaM kriyA Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI-203 do pAdoM se gamana kruuNgii| ina charI ko antara meM dhAraNa karake Apako prApta karane ke lie dRr3ha saMkalpa karatI huuN| artha -- udhara zaTha (dhUrta), Thaga, mAyA, mAna aura dambha bhare hue haiM aura idhara saralatA, mRdutA vinaya rUpa apanA parivAra hai / / 3 / / vivecana-jahA~ mamatA tathA kumati hotI hai vahA~ zaThatA, chala tathA ahaMkAra kA praveza hotA hai aura sumati ke pAsa saralatA, mRdutA, nirlobhatA Adi parivAra kA milApa hogA jisase Apako svabhAva se hI sahajAnanda kI khumArI kA lAbha prApta hogaa| isa prakAra sumati donoM ora kA saccA svarUpa prakaTa karake batAtI hai| artha-udhara mamatA kI ora AzA, vAsanA, tRSNA, lobha aura krodha haiN| idhara zAnti, indriya-jaya, santoSa suzobhita haiM // 4 // vivecanahe svAmin ! vahA~ mamatA ke mitra prAzA, tRSNA, lobha, aura krodha haiN| tRSNA se kisI jIva ko zAnti prApta nahIM hotii| lobhI manuSya A~kheM hote hue bhI aMdhA hotA hai| yahA~ to sumati ke pAsa to zAnta, dAnta evaM santoSa guNa kI zobhA hai| saMsAra meM santoSa ke samAna koI sukha nahIM hai| - artha-udhara mamatA kI ora kalaMkI pApa kI kalA vyApta hai aura idhara svayaM Ananda svarUpa cetanarAja kA krIDAGgaNa hai, jahA~ cetanarAja krIr3A karate haiM // 5 // vivecana-sumati kahatI hai ki mere yahA~ to zAnta, dAnta evaM santoSa Adi parivAra hai aura. kalaMkita pApa kA sthAna mamatA hai| azubha prAsrava kA mUla mamatA hai| sumati kahatI hai ki mamatA ke ghara kI aisI dazA hai aura he cetanarAja ! mere ghara meM to Anandaghana, tIna loka ke bhUpa Apa baiTha sakate haiN| mamatA ke ghara nIca duSToM kA vAsa hai| sumati kI bAteM sunakara cetana ke antara meM viveka jAgrata huA aura unakA sumati ke ghara meM padArpaNa huA aura ve sahaja sukha meM krIr3A karane lge| (3) ( rAga-vasanta ) kita jANa mate ho prANanAtha / ita pAI nihArone ghara ko sAtha / / 1 // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-204 uta mAyA kAyA kavaNa jAta / uha jar3a tuma cetana jaga-vikhyAta / / 2 / / . uta karama bharama viSa bela saMga / ita parama narama mati meli raMga / / 3 / / uta kAma kapaTa mada moha mAna / ita kevala anubhava amRta pAna / / 4 / / / ali kahe samatA uta duHkha ananta / ita khele prAnandaghana vasanta / / 5 / / (vizeSa-isa pada kI zailI anya padoM se bhinna hai, ataH zaMkA utpanna hotI hai) artha-- samatA kahatI hai ki he prANanAtha, mere cetana deva ! kisa ora jAne kA vicAra hai ? Apa kRpayA isa ora Akara dekho to shii| yahA~ apane ghara vAloM Arjava, mArdava, saitya Adi kA sAtha hai / / 1 / / vivecana he prANanAtha ! Atma-svAmin ! Apa sAMsArika mArga kI ora prayANa karane kI abhilASA kyoM kara rahe haiM ? sAMsArika mArga aneka saMkaToM se paripUrNa hai| saMsAra ke mArga meM jIva ne kadApi sukha prApta nahIM kiyaa| krodha, mAna, mAyA, lobha, IrSyA, kleza, hiMsA, asatya, corI, vyabhicAra, kIrti, parigraha, viSaya-buddhi, nindA tathA mithyAtva Adi saMsAra ke mArga haiN| manodaNDa, vaMcana-daNDa, kAya-daNDa, ArttadhyAna, raudradhyAna aura kRSNa Adi azubha lezyA saMsAra ke mArga haiN| Apa azuddha pariNati ke mArga kA tyAga karake zuddha dharma rUpa apane ghara meM Akara he cetana ! apane parivAra ko dekho| __ artha -- udhara chadmavezadhAriNI mAyA evaM kAyA kI kyA jAti hai? are, ve to jar3a haiM aura Apa vizva-vikhyAta cetanarAMja haiN| Apa apane cetana bhAva ko kyoM bhUla rahe ho ? / / 2 / / vivecana -- samatA kahatI hai ki he cetana svAmI ! Apa mAyA kI ora jA rahe haiM, parantu vaha uttama jAti kI strI nahIM hai / ataH mAyA rUpI nIca jAti kI strI kI Apako saMgati nahIM karanI caahie| paudgalika vastuoM meM tanika bhI sukha nahIM hai| cetana ko jar3a kI saMgati karanA ucita nahIM hai| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-205 artha -he cevana ! usa ora jJAnAvaraNa Adi pATha karma prakRti se utpanna bhrama rUpa viSailI bela chAI huI hai, jisane Apako cAroM ora se gherA huA hai aura idhara samatA, zraddhA Adi parama komala vRttiyA~ Apake raMga meM raMgI huI haiM / / 3 / / vivecana-cetanA kahatI hai ki he prANanAtha ! mAyA kI ora karmabhrAnti rUpa viSa-vallarI kA sAtha hai| ata: yadi sAMsArika moha-mAyA kI ora pravRtti kareMge to jJAnAvaraNIya Adi aneka karma grahaNa kreNge| karma rUpa viSa-bela ke azubha phaloM kA prAsvAdana karake Apa mahA duHkha ke bhoktA bneNge| samatA kahatI hai ki yadi Apa merI aora AyeMge to uttama nirmala mati ke mele ke raMga meM raMgeMge aura sahaja nirmala Atmika sukha prApta kara skeNge| merI ora Ane se ApakI buddhi nirmala hogI aura Apa apane zuddha caitanya svarUpa ko prApta kara skeNge| ataH he AtmasvAmin ! Apa usa oraM gamana na karake apane mUla ghara kI ora Aiye / artha--usa ora kAma, kapaTa, mada, moha aura mAna haiM aura isa ora AtmAnubhava rUpa amRta kA pAna hai / / 4 // vivecana-samatA kahatI hai ki he Atma-svAmin ! Apa saMsAra kI ora prayANa na kreN| udhara kAma nAmaka mahA luTerA nivAsa karatA hai / vaha prANiyoM ko viSaya-vAsanA kI lAlaca meM sukha kI bhrAnti dikhAkara ThagatA hai| he svAmin ! yadi Apa saMsAra-mArga kI ora prayANa karoge to kAma-vega meM pha~sa jAnoge aura duHkhI honoge| usa ora. kapaTa kA atyanta bala hai| udhara ATha prakAra kA aMhakAra bhI Apako kaSTa degaa| ataH Apa moha evaM mAna ke phande meM phaMsane ke lie udhara na jAyeM / . artha -samatA kahatI hai ki udhara ananta duHkha haiM aura idhara Ananda ke samUha bhagavAna vasantotsava khelate haiM / / 5 / / vivecana - zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki saMsAra ke mArga meM to ananta duHkha haiM aura mukti-mArga kI ora sadA vasanta Rtu hai, jisake dvArA Ananda prApta hotA hai| ata: he Atman ! Apa isa ora aayeN| (rAga-liyo belAvala) jinacaraNa citta lyAuM re manA / arahaMta ke guNa gAU~ re manA / / jina0 / / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 206 udara bharaNa ke kAraNe re gauvAM vana meM jAya / cAra careM cihu~ disa phireM, vAkI surati bacharuzrA mAMhi re / / jina0 / / 1 / / sAta pA~ca saheliyA~ re, hilamila pANI jAya / tAlI diye khaDa khaDa ha~se re, vAkI rati gagaruprA mAMhi re / / jina0 / / 2 / / naTumA nAce cauka meM re, lAkha kare lakha sora / bA~sa gRhI barate car3heM, vAko citta na cale kahU~ Thora re / / jina0 / / 3 / / jUnArI mana meM Anandaghana prabhU yUM jumrA re, kAmI ke mana hai, ima tyo bhagavata kAma / re / / jina0 || nAma 4 // ( isa pada kI bhASA-zailI bhinna hone se yaha zaMkAspada hai ) vizeSa - prathama tIna padyAMzoM meM pahale padyAMza meM prAhAra prApta karane hetu jAne vAlI gAyoM kA varNana hai / dUsare padyAMza meM pAnI lAne vAlI vinodI striyoM kA varNana hai aura tIsare padyAMza meM udarapUrti hetu loka raMjana kA dhandhA karane vAle naToM kA dRSTAnta hai / ina tInoM padyAMzoM kA Azaya yahI hai ki cAhe apanI rojI ke lie udyama karate hoM, cAhe mitra maNDalI meM vinoda karate hoM, cAhe peTa - pAlana hetu logoM ke mana-raMjana kA kArya karate hoM to bhI kisI bhI avasthA meM hameM apane AtmA ko nahIM bhUlanA cAhie sadA Atma jAgRti rakhanI cAhie / ukta tInoM kArya karane vAle jisa prakAra apane mUla kArya ko nahIM bhUlate, usI prakAra hameM bhI zrI jinezvara bhagavAna kA dattacitta hokara smaraNa karanA cAhie / sAMsArika vyAvahArika kArya karate hue bhI citta prabhu meM rakheM / artha - he mana ! jinezvara bhagavAna ke caraNoM meM citta ko isa prakAra lagA, Atma-zatruoM ke nAzaka arihanta bhagavAna ke guraMgoM kA isa prakAra smaraNa kara, jisa prakAra gAyeM apanI udara-pUrti karane ke lie jaMgala meM Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-207 jAtI haiM aura kAsa, cArA Adi caratI haiM; ve cAroM dizAoM meM ghUmatI haiM parantu unakI cittavRtti to apane bachar3e meM hI rahatI hai / / 1 / / vivecana-he jIva ! yadi tU antarAya karma ke udaya se sarvavirati kA sevana na kara sake to bhI apanI citta-vRttiyoM ko sadA pAtmAbhimukha rakha / isameM tanika bhI pramAda mata kara, Atma-jAgRti rakha aura apane meM katta tva kA AropaNa na karake sAkSIbhAva kA AropaNa kara / artha-yogirAja zrImad aAnandaghanajI Age kahate haiM ki pA~ca-sAta saheliyA~ hilamila kara pAnI bharane ke lie jAtI haiM, tAliyA~ bajAtI haiM, khila-khilAkara ha~satI haiM, kintu unakA citta to sira para rakhe hue ghar3e meM ho rahatA hai| samasta kArya karate hue bhI unakA dhyAna to isI meM rahatA hai ki kahIM ghar3A sira para se gira na jAyeM / / 2 / / vivecana- zrImad kahate haiM ki he Atman ! bAhya jagat ke aneka kArya karate hue bhI antara se nilipta rahanA caahie| jo loga ucca AdhyAtmika jJAna prApta kara lete haiM ve kramazaH antara se prabhu ke dhyAna meM lIna rahate haiN| jisa prakAra saheliyA~ samasta kArya karatI haiM parantu unakA dhyAna sira para rakhe ghar3e meM rahatA hai, usI prakAra he prAtman ! tumheM bhI hRdaya meM adhyAtma jJAna ke yoga se dhyAna rakhakara Avazyaka bAhya kriyAe~ karanI cAhie aura antara meM nirantara bhagavAna kA smaraNa karanA caahie| artha-yogirAja punaH udAharaNa dete hue kahate haiM ki naTa Ama bAjAra ke cauka meM nRtya karatA hai, darzaka aneka bAteM karate haiM, zora karate haiN| vaha naTa bA~sa lekara rasse para car3hakara aneka kalAe~ dikhAtA hai| vaha logoM ke zoragula meM dhyAna na dekara apanA citta apane kArya meM lagAye rakhatA hai| usakA citta anyatra jAtA hI nahIM hai / / 3 / / . vivecana-naTa natya karatA hai, loga zora macAte haiM, phira bhI usakA citta calita nahIM hotaa| vaha logoM kI ora dhyAna detA hI nhiiN| usI prakAra he cetana ! tU bhI antara se prabhu para prema se sthiratA rakha / bhagavAna ke lAkhoM jApa kiye jAyeM parantu bhagavAna ke sadguNa prApta karane meM lakSya na rakhA jAye to hRdaya kI zuddhi nahIM hotii| ataH prabhu ke guNoM ko samajhakara unake guNoM meM suratA rakhanI caahie| he cetana ! tU bhI guNa grahaNa karane ke lie hRdaya meM prabhu kI suratA dhAraNa kara / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-208 artha - yogirAja zrImad prAnandaghanajI do sAMsArika udAharaNa dete hue kahate haiM ki jisa prakAra junArI kI vRtti sadA jae ke dAva-peca meM aura vyabhicArI puruSa kA mana sadA striyoM meM lagA rahatA hai, usI prakAra he bhavya prANiyo ! apanI prabala lagana se tuma prabhu ke nAma tathA guNoM kA smaraNa karo // 4 // vivecana-juArI ke mana meM koI bhI kArya karate samaya jUe kI raTana rahatI hai aura kAmI vyakti ke mana meM prati pala kAma-vAsanA kI dhuna lagI rahatI hai, isI prakAra he cetana ! tU bhI bhagavAna ke sadguraNa prApta karane ke lie hRdaya se bhagavAna ke nAma kA jApa kiyA kr| ataH he cetana ! tU bhagavAna kI dhuna meM rahane kI suratA prApta kara / tU nirantara bhagavAna kA antara se smaraNa kiyA kr| (5) . cetana sakala viyApaka hoii| . sata asata guNa parajAya pariNaMti, bhAu subhAu gati joI / / cetana0 // 1 // sva-para rUpa-vastu kI sattA, sIjhe eka nahIM doI / sattA eka akhaMDa abAdhita, yaha siddhata paccha joI / / cetana0 / / 2 // anvaya aru vyatireka hetu ko, samajhi rUpa bhrama khoI / pAropita saba dharma aura haiM, Anandaghana tata soI / / cetana0 / / 3 / / artha -yaha cetana sarvavyApaka banA hai| loka, aloka kI saba sthiti prAtmA jAnatA hai| kevalI samudghAta ke samaya yaha AtmA lokapramANa apane prAtmapradezoM meM phailatA hai, isa prakAra bhI vaha sarva vyApaka hotA hai, anyathA to yaha AtmA deha ke pramANa hI hotA hai| ye donoM avasthAe~ kevalajJAna prApti para hI hotI haiN| zrImad AnandaghanajI vahI sthiti prApta karane ke lie kahate haiM ki he cetana ! sarva vyApaka bana, aisA udyama kara jisase kevalajJAna prApta ho| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-206 ___ isa cetana meM sat-asat, asti-nAsti donoM dharma haiN| sva dravya ko apekSA isameM asti dharma hai, para dravya kI apekSA nAsti dharma hai / AtmA apane jJAnAdi guNa, manuSyAdi paryAya-ina guNa-paryAya kI pariNati, kSAyika bhAva tathA nija cetana svabhAva kI gati se cetana sat hai evaM jar3a dharma kI apekSA asat hai, arthAt jar3a padArtha ke guNa, varNa-gandha-rasasparza-cetana meM nahIM haiM / / 1 / / vivecana ---yogirAja zrImad aAnandaghanajI kahate haiM ki AtmA ke jJAna, darzana, cAritra Adi guNa AtmA kI apekSA se sat haiM, parantu para dravya kI apekSA se prAtma-dravya evaM AtmA ke guNa asat haiN| AtmA ke guNa evaM paryAya hI AtmA kI pariNati haiN| he aAtman ! tujhe apanI zuddha pariNati meM ramaNa karanA caahie| upazama bhAva, kSayopazama bhAva aura kSAyika bhAva uttarottara zuddha bhAva kahalAte haiN| yadi AtmA apane upazama Adi bhAva se ramaNa kare to zubha gati prApta kara sakatA hai| devaloka evaM manuSyabhava do zubha gatiyA~ haiN| tIsarI paMcama gati ko kSAyika bhAva se prApta karatA hai| artha sva evaM para vastu kA svarUpa evaM sattA eka hI siddha nahIM hotI, ye bhinna-bhinna haiM, do haiN| arthAt cetana kI svasattA cetana rUpa hai tathA jar3a kI sattA jar3a rUpa hai| yaha jar3a bhAva evaM cetana bhAva donoM eka vastu meM siddha nahIM hote| yaha siddhAnta pakSa hai ki cetana eka akhaNDa evaM abAdhita sattA hai // 2 // _ vivecana mukti prApta karane para eka cetana hI zuddha rahatA hai / cetana kI eka abAdhita akhaNDa sattA hai| tIna kAla meM cetana apanI sattA chor3atA nahIM, yaha siddhAnta pakSa se kahA jAtA hai| __. 'artha usa caitanya sattA ko anvaya evaM vyatireka hetu se samajhakara svarUpa sambandhI sampUrNa bhrama miTA denA caahie| mAnasika, vAcika aura kAyika dharma bhinna haiN| ye AtmA ke dharma nahIM haiN| ina samasta Aropita dharmoM ko bhinna samajha kara Ananda ke samUha rUpa jJAna-darzana svarUpa AtmA ko jAnanA caahie| yahI tattva rUpa parama satya hai| isa cetana zakti kI. pUrNatA prApta karanA hI sarvavyApaka honA hai // 3 // vivecana-anvaya evaM vyatireka hetu se prAtmA kA svarUpa samajhate para vastuoM se Atmatva kA bhrama miTa jAtA hai| yogirAja zrImad prAnandaghanajI kahate haiM ki AtmA hI svatattva hai, vahI Ananda kA ghana hai, . aura vahI pArAdhya hai| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 210 ( 6 ) ( rAga - vasanta ) pyAre, aba jAgo parama guru parama deva / meTahu hama tuma bIca bheda / / AlI lAja nigAro gamArI jAta / mohi prAna manAvata vividha bhA~ti / / pyAre0 / / 1 / / prAlI pera nimUlI cUnaDI kAni / mohi tohi milana vica deta hAni / / pyAre0 / / 2 / / zrAlI pati matavAlA aura raMga / rame mamatA gaNikA ke prasaMga || pyAre0 / / 3 / / jar3a te jar3atA ghAta : anta / citta phUle AnandaghanaM aba vasanta || pyAre0 / / 4 ( uparyukta pada meM koI tAratamya nahIM hai / pahale pati ko sambodhita kiyA gayA hai aura Age jAkara sakhI se vArtAlApa hotA hai / pratIta hotA hai ki koI paMkti kahIM kI aura koI paMkti kahIM ko lekara pada banAyA gayA hai / ataH zaMkAspada hai / ). artha-sumati kahatI hai ki hai parama guru, parama deva ! aba to saceta ho jaao| Apake aura mere madhya jo antara hai use miTA do / he sakhi ! lajjA nigoDI ga~vAra jAti kI hai / vaha mujhe vividha prakAra kI AjJAe~ dekara mujhase kArya karAnA cAhatI hai // 1 // vivecana - sumati Atma-svAmI ko saceta hone kA nivedana karatI hai / cetana mamatA ke saMga pramAda - nidrA meM hai / sumati unheM jAgrata karanA cAhatI hai / sumati jAnatI hai ki mamatA nirlajja hai, ga~vAra hai, usase bhA~ti-bhA~ti kI prajJAoM kA pAlana karAnA cAhatI hai / artha-sumati kahatI hai ki he sakhI ! yaha lajjA zRMgAra sajakara, cunar3I pahanakara apane milana meM bAdhaka banatI hai // 2 // vivecana - sumati kahatI hai ki mamatA anya vyaktiyoM kA nirmUla karane vAlI kulaTA hai, vighna - santoSI hai / yaha nahIM cAhatI ki hamArA milana ho / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 211 artha- he sakhI ! patideva to mamatA rUpI vezyA ke jAla meM pha~sakara matavAle ho rahe haiM / ve usI raMga meM mamatA ke sAtha ramaraNa kara rahe haiM // 3 // . ke vivecana - AtmA ke sAtha azuddha bhAva meM rahane vAlI mamatA AtmA mUla dharma meM vikAra utpanna karake use bhrAnti ke khaDDa meM girAtI hai / ataH vaha apanI sakhI ko kahatI hai ki patideva usa kulaTA mamatA ke jAla meM pha~sakara matavAle ho rahe haiM / unheM usake phande se chur3AnA atyanta Avazyaka hai / artha - sumati kahatI hai ki aba to jar3a hone para hI arthAt paudgalika bhAva kA nAza hone vasanta kA Agamana hogA, merA citta rUpI puSpa Ananda kI prApti hogI // 4 // vastu ke mamatva kA anta para hI prAtmajJAna rUpa khilegA aura pratyanta vivecana - anta meM prAtmA ko jJAta huA ki jar3avAsa kA anta jar3a hai / jar3a meM mamatA karane se jar3a vastu kA to anta ho jAtA hai / sumati ke upadeza se jJAta huA ki jar3a vastuoM kI mamatA karanA hitakara nahIM hai / Atman sumati ke ghara Ane lage jisase vasanta tulya vAtAvaraNa ho gayA / sumati kI saMgati se AtmA Ananda kA upabhoga karane lagA / ( aba kucha aise pada haiM jinako 'bhASA evaM zailI zrImad zrAnandaghana jI ke padoM se bhinna hai / ye pada kisI anya jaina kavi ke athavA kaviyoM ke ho sakate haiN| inake viSaya meM zodha cala rahI hai / ) ( 7 ) ( rAga - prAsAvarI ) bera behera nahIM Ave re avasara, behera behera nahIM Ave || jyU jAM tyU kara le bhalAI, janama-janama sukha pAve / ava 0 / / 1 / tana dhana jobana saba hI jhUTho prAraNa palaka meM jAve / ava0 / / 2 // tana chUTe dhana kauna kAma ko, kAya kU~ kRpaNa kahAve / ava0 / / 3 // jAke dila meM sAMca basata hai, tAkU jhUTha na bhAve / ava0 / / 4 / / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-212 Anandaghana prabhu calata paMtha meM, samari samari guNa gAve / prava0 // 5 // artha-bAra-bAra avasara prApta nahIM hogaa| aisA saMyoga punaH punaH nahIM aayegaa| arthAt yaha mAnava-janma punaH nahIM milegaa| ataH jaba bhalAI karane kA avasara ho, usa samaya bhalAI kara le, tAki janmajanmAntaroM meM sukha prApta ho // 1 // ... vivecana-yogirAja zrImad aAnandaghanajI kahate haiM ki he manuSyo ! nara-bhava punaH punaH prApta hone vAlA nahIM hai| durlabha mAnava-janma pAkara dharma rUpa paramArtha ke kArya karane caahie| jaise-jaise jJAna prakaTa hotA rahe vaise-vaise upakAra ke kArya karane caahie| paramArtha ke kArya karoge to bhAvI janmoM meM sukha prApta kroge| deva Adi kI gati meM zAtA vedanIya ke bhoktA bnoge| artha-tana, dhana aura yauvana saba jhUThe haiM, kSaNabhaMgura haiM kyoMki prANa to pala mAtra meM calA jAtA hai / 2 / / .. vivecana - he mAnava ! tU bAhya vastuoM meM apanA hita socakara tanika bhI vicAra mata krnaa| tU apane mana meM phala kara kuppA mata honaa| tU jisa tana, dhana tathA yauvana kA gumAna karatA hai, una para ahaMkAra karatA hai, vaha tana dhana tathA yauvana sarvathA mithyA hai| rAvaNa ke samAna abhimAnI nRpa bhI prANa tyAga kara pala bhara meM anya bhava meM cale gye| mUrkha manuSya tana, dhana aura yauvana ko apanA mAnate haiN| hama koTi upAya kareM to bhI kyA reta meM se ghI nikala sakatA hai ? kadApi nhiiN| isI taraha se karor3oM upAya karane para bhI tana, dhana evaM yauvana meM se sthAyI sukha kI prApti nahIM ho sktii| artha-jaba tana hI nahIM rahe to dhana kisa kAma AyegA ? tana ke abhAva meM dhana kA kyA upayoga hai ? phira vyartha hI tU kRpaNa kyoM kahalavAtA hai ? 3 // vivecana-zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki he mAnava ! tU dhana ke pIche kyoM pAgala hai ? dhana kI mamatA meM tU rAta-dina kyoM lIna ho rahA hai ? dhana to jar3a vastu hai| ise yahIM chor3a kara lAkhoM manuSya cale gaye, asaMkhya manuSya cale gaye; parantu dhana Aja taka kisI ke sAtha nahIM gyaa| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-213 he manuSya ! tU jisa dhana ko ekatra kara rahA hai, vaha terA nahIM hogA / ataH tU jAgrata hokara dhana kI mamatA kA parityAga kara aura isakA sadupayoga kr| prANa jAne ke pazcAt dhana tere kisI kAma nahIM aayegaa| ataH tU svayaM ko jagat meM kRpaNa kyoM kahalavAtA hai| tU apanI azubha dazA kA parityAga kara tAki loga tujhe kRpaNa na kaha sakeM aura para-bhava meM tujhe sukha prApta ho| ' artha-jisa vyakti ke antara meM satya kA nivAsa hai, use asatya kadApi nahIM suhaayegaa| jisake hRdaya meM satya kI jyoti hai use asatya ke prati koI ruci nahIM hotii| satya-tattva ko jAnane vAle vyakti satya ko hI grahaNa karate haiM // 4 // vivecana satya ke cAhaka ko asatya ke prati ghaNA hotI hai| satya kA prakAza jisa antara meM hogA, vahA~ asatya kA andhakAra bhalA kaise Thahara sakatA hai ? satya-tattva manuSya ko satya grahaNa karane ke lie hI prerita karatA hai| artha--zrImad yogirAja zrI AnandaghanajI kahate haiM ki rAha meM - calate-calate bAra-bAra prabhu kA smaraNa karake he mAnava tU unake guNa-gAna * kara le // 5 // . . . vivecana-zrImad Anandaghana svayaM bAhya parigrahoM kA parityAga .. karake bhagavAna ke sadguNoM kA smaraNa karate hue kahate haiM ki saMsAra ke mArga meM jo Atma-sAdhaka manuSya bhagavAna ke sadguNoM ko smaraNa karake gAte rahate haiM ve prabhu ke mArga para cale jAte haiN| ata: he manuSyo ! tuma tanika saceta ho jAo aura bhagavAna kA smaraNa karake unake guNa gAte ... ' rho| . (8) ( rAga-belAvala ) dulhana rI ! tU bar3I bAvaro, piyA jAge tU sove / / piyA catura hama nipaTa, ajJAnI, na jAne kyA hove ? prAnandaghana piyA darasa piyAse, khola ghUghaTa mukha jove // 1 // noTa-yaha pada aneka pratiyoM meM nahIM hai| zrI kApar3iyA ne isa pada ke sambandha meM zaMkA kI hai ki yaha pada zrI prAnandaghanajI dvArA racita nahIM Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 214 hai / yaha pada zaMkAspada hai kyoMki isakI bhASA evaM zailI zrI zrAnandaghanajI kI zailI se sarvathA bhinna hai / artha - he dulhana ! he naI navelI nArI ! he caturtha guNasthAna meM prApta zraddhA samyaktvI prAtmA ! tU atyanta hI bAvarI hai kyoMki tU jAnatI hai ki pati bar3I kaThinAI se milegA, phira bhI tU so rahI hai aura terA pati jaga rahA hai| pati vibhAva dazA meM hai| dulhana ne uttara diyA ki merA priyatama atyanta hI catura hai aura maiM pUrNataH ajJAnI huuN| maiM to kucha bhI nahIM jAnatI sarvathA anabhijJa hU~ ki mujhe kyA karanA cAhie ? Anandaghana jI kahate haiM ki dulhana apane priyatama ke darzana kI pyAsI hai| vaha to lajjA - maryAdA tyAga kara ghU~ghaTa haTAkara priyatama kA mu~ha dekhane laga gaI aura AzA karane lagI ki aba ye priyatama merI ora nihAreMge / ( vibhAvadazA chor3akara svabhAva dazA meM AyeMge ) // 1 // " vivecana - prAtmA caturtha guNasthAna meM samyaktva prApta karatA 1 kevalajJAna kI dRSTi terahaveM guNasthAna meM prApta hotI hai / anubhava, kahatA hai ki he durlabha kevalajJAna dRSTi ! tU kyoM so rahI hai ? tere svAmI caturtha guNasthAna meM jaga rahe haiM / jaba taka AtmA terahaveM guNasthAna meM praviSTa na ho, taba taka kevalajJAna prakaTa nahIM hotA / jahA~ caturtha guNasthAna meM zrAtmA hotA hai, vahA~ kevalajJAnAvaraNIya karma ke udaya se kevalajJAna dRSTi prAcchAdita hotI hai / ataH Atma-svAmI ke jAgrata rahane para bhI vaha nIMda meM pratIta hotI hai / anubhava use sIkha dene tu kaha rahA hai ki tU kyoM so rahI hai ? taba vaha uttara detI hai ki merA svAmI AtmA tIna bhuvana kA svAmI hai, parantu maiM to kevalajJAnAvaraNIya karma ke udaya se sarvathA anabhijJa hU~ / mujha para itane adhika prAvaraNa A gaye haiM ki maiM caturthaguNasthAna meM sthita apane Atma-svAmI ko pahacAna bhI nahIM sakatI / cauthe guNasthAna meM merI dRSTi hI nahIM khulatI / maiM nahIM jAnatI ki kyA hogA ? mere svAmI ke binA mujhe kucha bhI priya nahIM hai / isa para kevala dRSTi rUpI nArI AtmasvAmI meM atyanta lIna ho gaI aura apane zuddha cetana kA svarUpa nihArane ke lie tatpara huI / jaba AtmasvAmI bArahaveM guNasthAna para pahu~ce taba svAmI ke darzana kI pyAsa bujhAne ke lie kevalajJAnAvaraNIya karma rUpI ghU~ghaTa dUra karake unakA rUpa dekhane lagI / vaha apane svAmI ko milane ke lie tatpara huI, parantu AtmasvAmI guNasthAna rUpI bhUmikA kA ullaMghana karake terahaveM guNasthAna Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 215 1 rUpI gRha meM praveza kareM to vaha turanta svAmI ko mila sakatI hai / satI evaM kulIna strI maryAdA kA parityAga karake paribhramaNa nahIM karatI / kevalajJAna dRSTi satI nArI hai / vaha AtmA ke asaMkhyAta pradeza rUpI ghara meM rahatI hai / vaha svayaM para karma ke aneka AvaraNa Ane para bhI apane AtmasvAmI ko chor3akara anya kI nahIM banatI / zrImad zrAnandaghanajI kahate haiM ki vaha kevalajJAna -dRSTi karma rUpI ghU~ghaTa kholakara unheM nihAratI hai / (e) (rAga - gaur3I zrAsAvarI ) Aja suhAgana nArI avadhU | mere nAtha Apa sudha lInI, kInI nija aMga cArI // zravadhU0 / / 1 / / prema pratIta rAga ruci raMgata, pahire jhInI sArI / mahiMdI bhakta raMga kI rAcI, bhAva aMjana sukhakAro || 0 / / 2 / / avadhU 0 sahaja subhAva cUriyA~ pahenI, thiratA kaMgana bhAro / dhyAna uravasI ura meM rAkhI, piya guna mAla AdhArI // avadhU0 / / 3 / / surata sindUra mAMga raMga rAtI, nirate benI samArI / upajI jyota udyota ghaTa tribhuvana, prArasI kevalakArI // avadhU0 / / 4 / / upajI dhunI ajapA kI anahada, jIta nagAre vArI / jhar3I sadA zrAnandaghana barakhata, bana mora eka na tArI / / zravadhU0 / / 5 / / noTa - bhASA-zailI Anandaghana jI kI nahIM hone ke kAraNa yaha pada zaMkAspada hai / artha - cetanA kahatI hai ki he avadhUta Atman! ApakI kRpA se Aja maiM saubhAgyavatI strI banI hU~ / Aja Apane merI sudha lI Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-216 jisase Apane mujhe apanI sahacarI bnaayaa| mamatA kI saMgati chor3akara Aja Apane mujhe svIkAra kara liyA hai| isase adhika merA saubhAgya aura kyA hogA ? // 1 // vivecana -cetanA kahatI hai ki he prANanAtha ! Apane merI sudhi lI aura mujhe apanI sahacarI banAyA, yaha Apane atyanta hI uttama kArya kiyA hai| Apa yadi merI rAya se caleMge to krodha Apa para Adhipatya nahIM jamA skegaa| samatA ke pratApa se krodha dUra rahatA hai| samatA kI saMgati karane se kumati kA jora nahIM calatA aura mamatA bhI apanI prabalatA nahIM banA sktii| Apane yaha atyuttama kArya kiyA hai| samatA kI saMgati se Apa parama zAnti kA anubhava kara skeNge| artha-saubhAgyavatI cetanA ne prema evaM zraddhA ke raMga meM raMgI haI rucikara raMga vAlI bArIka sAr3I pahana lI arthAt pati ke sadguNoM meM ekarasa ho gii| bhakti rUpI mehaMdI lagAI aura bhAva rUpI sukhada aJjana lagAyA // 2 // vivecana--cetanA ne prema-pratIti rUpI bArIka sAr3I pahana lI hai| Apake sadguNoM kA prema hI usakI sAr3I hai| cetanA Apake prema meM tanmaya ho gaI hai| cetanA Apake zuddha svarUpa meM aisI tanmaya ho gaI hai ki use bAhya vastuoM kA tanika bhI bhAna nahIM rhaa| satI nArI isa prakAra sadguNoM ke dvArA apane pati kA mana prasanna karatI hai| cetanA jAnatI hai ki bhakti ke raMga meM adbhuta zakti hai, ataH usane vahI raMga dhAraNa kiyA hai| bAhya raMgoM se ajJAnI ko AkarSita kiyA jA sakatA hai, parantu jJAnI ke mana ko antaraMga bhakti ke binA AkarSita nahIM kiyA jA sktaa| cetanA ke netroM meM bhAva aJjana DAlA hai| isa kAraNa se usa para prAtmapati kA bhAva sahaja hI prakaTa huA hai| artha -cetanA ne sahaja svabhAva rUpa (jJAna, darzana, cAritrAdi) car3iyA~ aura sthiratA rUpa mUlyavAna kaMgana hAthoM meM pahane tathA dhyAna rUpa uravazI mAlA priyatama ke guNoM se piroI huI gale meM dhAraNa kI / / 3 / / vivecana-donoM hAthoM meM sahaja svabhAva rUpa car3iyA~ phnii| car3iyA~ smaraNa karAtI haiM ki kisI bhI paristhiti meM rAga evaM dveSa rUpa vibhAva pakSa meM nahIM par3anA caahie| jo strI apane sahaja bhAva meM nahIM Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-217 rahato, vaha apane svAmI kI badanAmI karAtI hai| ataH apanA sahaja svabhAva chor3akara kadApi kRtrima svabhAva dhAraNa nahIM karanA caahie| 'pratipala car3iyoM para dRSTi par3atI hai jisase cetanA paudgalika bhAva meM nahIM rNgtii| usane sthiratA rUpI bahumUlya kaMgana pahane haiN| mohanIya karma kA kSaya hone para sthiratA guNa prakaTa hotA hai| sthiratA rUpI kaMgana sUcita karate haiM ki nitya Atma-svAmI kI AjJA meM sthira rahanA cAhie, kadApi caMcala nahIM honA caahie| usane gale meM dhyAna rUpI uravazI dhAraNa kI hai| dhyAna rUpI uravazI sIne para rahane se kisI ora se koI pIr3A nahIM hotii| dhyAna ke kAraNa moha-zatru kA jora nahIM cltaa| dhyAna se aneka karmoM kI nirjarA hotI hai aura paramAtmapada prApta kiyA jA sakatA hai| ___ artha-cetanA ne anubhava jJAna rUpI darpaNa meM pratibimba dekhakara zuddhopayoga rUpI sundara raMga vAlA sindUra mAMga meM bharA aura pati ke guNoM kI tanmayatA rUpI veNI ko sajAyA, jisase hRdaya meM eka nUtana jyoti kA prakAza phaila gayA // 4 // vivecana apane svAmI ke zuddha guNoM meM ramaNa karane ko, apane svAmI ke sAtha asaMkhya pradezoM rUpI aMgoM kA AliMgana karane ko 'surata' kahate haiN| cetanA ne surata rUpI sindUra mAMga meM lagAyA hai| bAhya jagat ke khela se nivRtta cetanA ne virati veNI ko sajAyA hai| vaha jar3a padArthoM para rati dhAraNa nahIM krtii| aisI sthiti meM vaha svAmI ke mahala meM guNasthAna rUpI sIr3hiyoM para hokara jAne lagI, usa samaya vahA~ anubhava jJAna rUpI prakAza prakaTa huA jisase hRdaya meM anubhava rUpI darpaNa ke dvArA tIna lokoM ke padArtha prakAzita hone lge| . aMrtha--isa prakAra zRgAra sajane para hRdaya meM ajapA jApa kI dhvani utpanna huI aura dvAra para anahada nAda ke vijaya nagAre bajane lage, jisase Ananda meghoM kI jhar3I laga gaI aura mana-mayUra usa Ananda meM lona ho gayA // 5 // vivecana -apane svAmI ke sAtha rahane se ajapA jApa kI dhvani utpanna ho gaI aura cetanA apane Atma-svAmI 'so'haM'-'so'haM' tathA 'haMsahaMsa' kA jApa karake smaraNa karane lgii| svAmI kA smaraNa karatekarate vijaya ke nagAroM kI anahada dhvani prakaTa hone lgii| antara meM Ananda chA gyaa| jyoM-jyoM vaha unake svarUpa meM zuddha upayoga se ramaNa Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-218 karane lagI, tyoM-tyoM Ananda-megha-vRSTi kI jhar3I laga gii| aisI vRSTi hone lagI ki mayUra kA zabda bhI sunAI nahIM detA thaa| sarvatra asaMkhyAta pradezoM meM nakha-zikha paryanta Ananda vyApta ho gyaa| Anandaghana svAmI ke saMga se trividha tApa naSTa ho gye| koI bhI upadrava nahIM rhaa| mana kI caMcalatA se utpanna hone vAle aneka prakAra ke vikAra zAnta ho gye| usake asaMkhyAta pradeza rUpI ghara meM jJAnAdi aneka guNa prakAza utpanna karane lage, jisase vaha sacamuca saubhAgyazAlinI bana gii| he avadhUta Atman ! yaha saba ApakI kRpA kA hI suphala hai| ApakI kRpA-dRSTi se duHkhI manuSya bhI satya sukha ke bhoktA banate haiN| zrImad. AnandaghanajI kahate haiM ki aisI ucca prakAra kI sukhamaya.dazA hone se ApakI hI zobhA hai| ( 10) ( rAga-kAphI ) . e jinake pAya lAga re, tUne kahiye ye keto| pAThoi jAma phire madamAto, moha nidariyA sujAga re / / / tUne0 / / 1 / / prabhujo protama bina nahIM koI prItama / prabhujI nI pUjA ghaNI mAMga re / / tUne0 / / 2 / / bhava pherA vArI karo jinacaMdA, Anandaghana pAya lAga re / / tUne0 / / 3 / / noTa-prastuta pada kI bhASA-zailI zrImad prAnandadhanajI kI bhASA-zailI se bhinna hai| ataH yaha pada unakA nahIM pratIta hotaa| yaha pada zaMkAspada hai| yaha pada 'jinacaMda' nAmaka kisI kavi kA honA caahie| artha-he mana! maiMne tujhe kitanA kahA ki tU zrI jinezvara bhagavAna ke caraNoM meM lIna ho jaa| tU AThoM pahara moha-nIMda meM masta hokara phiratA hai| are mana! aba to tU isa moha-nIMda se jAgrata ho // 1 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI-216 __ vivecana -he mana! tU madonmatta hokara rAta-dina svecchAnusAra kalpita sukha ke bhrama meM paribhramaNa karatA hai| solaha kaSAya, nau nokaSAya aura tIna darzanamohanIya -isa prakAra mohanIyakarma kI aTThAIsa prakRti hai| yadi mana AtmA ke sammukha rahe to mohanIyakarma kI nIMda kA nAza hotA hai| ataH he mana! tU moha-nIMda se jAgrata ho aura paramAtmA ke svarUpa meM tanmaya ho jaa| __. artha - he mana ! ye jinezvara bhagavAna hI tere vAstavika priyatama haiN| terA anya koI priyatama nahIM hai| ataH tU ina jinezvara bhagavAna ke caraNoM kI pUjA kI adhikatama yAcanA kara, tU usa pUjA meM lIna ho jA // 2 // vivecana -he mana ! yadi tU bhrama-vaza jar3a vastuoM ko priya mAnatA rahA to bhI ye terI banane vAlI nahIM haiM / eka jinezvara bhagavAna hI sacce prItama haiN| ataH tu nizcaya kara le ki jinezvara bhagavAna ke binA anya koI terA prItama nahIM hai| tU bhagavAna kI pUjA kI yAcanA kr| jaba tU jinezvara bhagavAna kI pUjA meM lIna ho jAyegA taba tU Ananda ke naze meM tara ho jaayegaa| jJAnamaya pUjA-bhakti meM lIna hone para tU Ananda kI khumArI kA anubhava kregaa| artha - he jinacaMda, Ananda ke samUha jinezvara bhagavAna ke caraNoM meM laga kara saMsAra ke AvAgamana ko dUra kara / / 3 / / vivecana he mana ! bhava-bhramaNa kA nivAraNa karane vAlI zrI jinezvara bhagavAna kI bhAva-pUjA meM tU tanmaya ho jA, magna ho jaa| tU una Ananda ke samUha jinezvara bhagavAna ke caraNoM meM zIza navA / zrI jinendra bhagavAna aThAraha doSoM se rahita haiM, ve ananta guNoM ke AgAra haiN| unakA dhyAna karane se AtmA zuddha banatI hai, nirmala banatI hai aura unake dhyAna meM lIna rahane se AtmA paramAtmA rUpa bana jAtI hai| (11) ( rAga-soraTha) nirAdhAra kema mUkI, zyAma mune nirAdhAra kema mUkI ? koI nahIM, hU~ kuNasu bolU, sahU pAlambana TUkI / / __ zyAma0 / / 1 / / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad aAnandaghanajI evaM unakA kAvya-220 prANanAtha tume dUra padhAryA, mUkI neha niraasii| jaNa jaNanA nitya prati guNa gAtAM, janamAro kima jAsI ?? zyAma0 / / 2 / / jehano pakSa lahIne bolU, te mana mAM sukha prANe / jehano pakSa mUkI ne bolU, te janama lage citta tANe / zyAma0 // 3 // bAta tamArI mana mAM Ave, koNa Agala jaI boluu| .. lalita khalita khala jote dekhU, prAma mAla dhana kholU / / - zyAma0 / / 4 / / ghaTe ghaTe cho antarajAmI, muja mAM kAM navi dekhuu| je dekha te najara na Ave, puNakara vastu visekhU / / .. . zyAma0 / / 5 // avadhe kehanI vATaDI joU~, viNa avadhe ati. jhuuruu| Anandaghana prabhu vege padhAro, jima mana AzA pUrU~ / / zyAma0 / / 6 // noTa-isa pada kI bhASA-zailI dekhane se yaha bhI zaMkAspada pratIta hotA hai| artha cauthe guNasthAna se cyuta cetanarAja ko du:khI cetanA kaha rahI hai --he nAtha ! Apane mujhe binA sahAre ke kyoM chor3a diyA hai ? kAraNa to btaaiye| merA to aba koI nahIM hai| maiM kisake sAtha dila khola kara bAta karU~? mere to samasta avalamba dUra ho gaye haiM / / 1 // vivecana -AtmA prathama guNasthAna se jaba cauthe guNasthAna meM jAtI hai taba use samyaktvadRSTi kI prApti hotI hai| jaba AtmA cauthe guNasthAna se prathama guNasthAna meM AtI hai taba samyaktva-dRSTi kA rUpa parivartita ho jAtA hai aura vaha mithyAdRSTi kA rUpa dhAraNa karatI hai| AtmA ke prathama guNasthAna meM jAne para samyaktvadRSTi kA koI AdhAra nahIM rhtaa| usa samaya samyaktvadRSTi ke udgAra bhinna prakAra ke nikalate haiN| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-221 cauthe guNasthAna vAlI samyaktvadRSTi apane svAmI ko prathama guNasthAna meM gaye hue dekhakara duHkhI hotI hai aura svAmI ke viyoga meM karuNAjanaka udgAra vyakta karatI hai-he svAmin ! Apane mujhe nirAdhAra kyoM chor3A? Apake atirikta, Apake binA merA koI nahIM hai, maiM bAta bhI kisake sAtha karU~ ? AtmA ke samyaktvadRSTi kA tyAga karane meM samyaktvadRSTi kA koI doSa nahIM hai, AtmA para Ane vAle karma-AvaraNoM kA hI doSa hai| samyaktvadRSTi to svAmI ko kadApi chor3anA nahIM caahtii| vaha unheM zuddha hRdaya se milatI hai, parantu AtmA dvArA kiye gaye karmoM ke udaya se vaha prathama guNasthAna meM calI jAtI hai| usa samaya vaha ekAkI raha jAtI hai aura svAmI ke samasta avalamboM se rahita ho jAtI hai| artha - vaha Age udgAra vyakta karatI hai ki he prANanAtha ! Apa to mujhe chor3akara dUra cale gaye ho| maiM to sarvathA nirAza ho gaI huuN| Apake viraha meM nitya prati pratyeka ke guNa gAte hue merA jIvana kaise vyatIta hogA? // 2 // vivecana - he svAmI ! Apa to prathama guNasthAna kI sudUra bhUmikA meM cale gaye aura mujhe nirAza kara diyaa| aba maiM kyA karU~? isa taraha Apake binA maiM anya manuSyoM ke guNa gA-gAkara apanA jIvana kaise vyatIta karUMgI? - artha --he svAmin ! maiM akelI par3I huI jisakA pakSa lekara bolatI haiM, vaha to mana meM prasanna hotA hai aura maiM jisake virodha meM kahatI hU~, vaha jIvana paryanta mujhase zatrutA rakhane lagatA hai / / 3 / / vivecana -cetana aura cetanA kA abheda hai| jahA~ cetana hai vahA~ cetanA hai| prathama guNasthAna meM gaye hue cetana ke sAthI mithyAtva kI hI vRddhi karate haiN| ataH cetanA kahatI hai ki mithyAtva meM prApta pratyeka manovRtti ke anukUla bolatI haiM to ve prasanna hote haiM arthAta mithyAtva kI vRddhi hotI hai aura yadi virodha meM kucha kahatI hU~ to manovRttiyA~ tana jAtI haiN| antarAtmA hue binA samyaktvadRSTi nahIM raha sktii| AtmA jaba cauthe guNasthAna se prathamasthAna meM AtI hai taba samyaktvadRSTi bhI mithyAtva meM badala jAtI hai, jisase vaha syAdvAda naya ke binA ekAntavAda Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad aAnandaghanajI evaM unakA kAvya-222 se jisa darzana kA pakSa letI hai, usa darzana vAle prasanna hote haiM aura jinake darzana kA vaha khaNDana karatI hai, usake antara meM kleza utpanna hotA hai| mithyAdRSTi ke kAraNa bAhya meM vatti calatI hai aura jaisI manovRtti hotI hai vaisA sAmane vAlA padArtha dRSTigocara hotA hai| artha-virahiNI cetanA kahatI hai ki he svAmin ! mere mana meM to Apake sAtha rahe sambandha kI hI bAteM AtI haiN| maiM ApakI bAteM tanika bhI nahIM bhuultii| Apake abhAva meM ApakI bAteM kisake sAmane karU~ ? sundara tathA patita karane vAlI manovRttiyoM ko apane samakSa jaba dekhatI hU~ to unake samakSa apanA rahasya kaise prakaTa karU ? / / 4 / / vivecana-virahiNI samyaktva dRSTi kahatI hai ki AtmasvAmin ! maiM ApakA ho smaraNa karatI rahatI huuN| Apake binA maiM cetana tattva kA varNana kisake samakSa kara sakatI hU~ ? samyaktvadRSTi kahatI hai ki antarAtmasvAmI se milApa ho, to hI maiM samasta dhana khulA karake batA sakatI huuN| AtmA meM ananta guNI Rddhi hai, parantu samyaktva dRSTi hue . binA vaha dRSTigocara nahIM hotii| artha he svAmina ! Apa to antaryAmI haiM, parantu maiM to apane meM Apake darzana kara hI nahIM paatii| jaba maiM apane bhItara dekhane lagatI ha~ to Apa kahIM dRSTigocara hI nahIM hote| maiM to Apako guNamaya mAnatI hU~; jJAna, darzana Adi se yukta mAnatI huuN| ve guNa mujhe kahIM dRSTigocara nahIM hote // 5 // vivecana-samyaktvadRSTi kahatI hai ki jagat meM ananta AtmAe~ haiN| mujhameM bhI antaryAmI AtmA hai, parantu maiM use kyoM nahIM dekhatI ? arthAt maiM dekhatI hU~ parantu jaba vaha prathama mithyAtva guNasthAna meM gamana karatA hai taba merA unake sAtha viyoga ho jAtA hai| prAtmasvAmI ke binA bAhya dRzya vastue~ cAhe jaisI hoM, to bhI ve mere dhyAna meM nahIM AtIM aura ve mujhe pasanda nahIM aatiiN| he AtmasvAmin ! Apa sabake antara meM nivAsa karate haiM, parantu maiM sampUrNataH Apako apane hRdaya meM dekha nahIM sktii| Apake atirikta maiM jo-jo jar3a vastu dekhatI hU~, vaha mujhe dRSTigocara nahIM hotii| artha- he nAtha ! yadi Apa koI avadhi batAkara jAte to maiM zAnti se ApakI pratIkSA karatI, parantu Apane to koI avadhi nahIM batAI, ataH maiM vilApa karatI huuN| (cauthe guNasthAna se prathama guNasthAna meM jAkara Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-223 cauthe meM Ane kA koI nizcita samaya nahIM hai, ata: cetanA vilApa karatI hai) merI aisI nirAdhAra dazA ko dekhakara he svAmin ! Apa zIghrAtizIghra prAyeM tAki maiM apane mana kI AzA pUrNa kara sakU; arthAt cetana mithyAtva tyAga kara samyaktvI bane aura kSapaka zreNI car3hakara zuddha-buddha bane to merI samasta AzAe~, abhilASAe~ pUrNa ho // 6 / / vivecana - samyaktva dRSTi kahatI hai ki maiM kabhI se Apa kI pratIkSA kara rahI hU~ ki cetana aAja AyeMge, kala pAyeMge aura pratIkSA hI pratIkSA meM apanA jIvana vyatIta karatI haiN| Apake Agamana kI avadhi ke binA to dina bhI vyatIta nahIM hote| maiM virahiNo vilApa karatI hU~ ki kaba ApakA Agamana hogA? vaha viraha se du:khI hokara kahatI hai ki he Ananda ke samUhabhUta cetana ! aba Apa zIghra AyeM tAki maiM apanI samasta AzAe~ pUrNa kara skuu| samyaktvadRSTi tathA adhyAtmadRSTi kI premadazA aura una donoM ke udgAra sacamuca hRdaya para prabhAva DAlate haiN| adhyAtmadRSTi ke bhI antarAtma-svAmI ke viraha meM vaise hI udgAra nikalate haiN| prAtmA evaM jar3a vastu kA parokSa pramANa se bheda jAnanA aura AtmA ko AtmA ke rUpa meM mAnanA adhyAtmadRSTi hai| * adhyAtmadRSTi kA prArambha-kAla cauthe guNasthAna se hai aura adhyAtmaMcAritra to guNasthAna ke adhikAra ke anusAra prApta hotA hai| (12) . ( rAga-sUrati ToDI ) prabhu to sama avara na koI khalaka meM / hari hara brahmA vigUte so to,madana jItyo teM palaka meM / / prabhu0 / / 1 / / jyoM jala jaga meM agana bujhAvata, bar3avAnala so pIye palaka meM / prAnandaghana prabhu vAmA re nandana, tero hAma na hota halaka meM / / prabhu0 // 2 // noTa-isa pada meM prAnandaghanajI ko caubIsI kI zailI bhI nahIM hai| prataH graha pada unakA nahIM mAnA jA sktaa| sambhava hai yaha pada kisI anya jaina kavi kA ho aura prAnandaghanajI ke nAma para car3ha gayA ho| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-224 artha-isa pada meM vAmA-nandana pArzvanAtha prabhu kI stavanA kI gaI hai| he azvasena rAjA evaM vAmAdevI ke putra pArzvanAtha prabho ! isa saMsAra meM ApakI samAnatA karane vAlA anya koI nahIM hai| viSNu, mahAdeva aura brahmA-ye tInoM mahAn kahe jAte haiM, jinheM bhI kAmadeva ne dhara dabAyA arthAt bhraSTa kara diyaa| tAtparya yaha hai ki sarasvatI to brahmA kI putrI kahI jAtI hai| use dekhakara brahmA kAmAtura ho gaye, viSNu sadA lakSmI ke saMsarga meM rahate haiM aura mahAdeva bhIlanI kA rUpa dekhakara mohita ho gye| isa prakAra tInoM mahAn devoM ko kAmadeva ne bhraSTa kara diyaa| usI kAmadeva ko he prabho! Apane pala bhara meM jIta liyA // 1 // vivecana --he vAmAnandana pArzvanAtha prabho! brahmA, viSNu, mahAdeva kI tripuTI bhI kAma ko vaza meM nahIM kara skii| ve tInoM kAma kI prabalatA se daba gye| kAma kI gati atyanta balavAna hai| . kAma ke vega se tapasvI bhI cyuta ho jAte haiN| ekendriya jIvoM ko bhI kAma satAtA rahatA hai| usa kAmadeva ko Apane pala mAtra meM jIta liyaa| artha -saMsAra meM jisa prakAra jala agni ko bujhA detA hai aura agnizAmaka jala ko bar3avAnala kSaraNa mAtra meM pI jAtA hai, usI prakAra he vAmA-nandana ! Apane bhI kAmAgni ko pI liyA hai, usakA zamana kara liyA hai| yogirAja zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki he vAmAdevI ke putra pArzvanAtha prabhu ! ApakI zakti kA varNana kaNTha se nahIM kiyA jA sktaa| ApakI kAma-vijaya zakti anirvacanIya hai arthAt Apake brahmacarya-vrata kA varNana vANI se nahIM kiyA jA sakatA / / 2 / / vivecana - kAma bar3avAnala se bhI adhika dAhaka hai| agni anya padArthoM ko jalA kara rAkha kara detI hai, para vaha mana ko nahIM jalA sktii| kAmarUpI bar3avAnala to hRdaya ko bhI jalA kara rAkha kara detI hai| jagat meM jala agni ko bujhAtA hai| jala meM agni ko bujhAne kI zakti hai| usa jala kA pAna karane vAlA bhI bar3avAnala hai| he bhagavan ! aise bar3avAnala tulya kAmarUpI bar3avAnala kA Apane pAna kiyaa| kAma rUpI bar3avAnala kA pAna karanA atyanta duSkara kArya hai| he Ananda ke samUhabhUta trilokInAtha ! he vAmA-nandana pArzvanAtha ! Apake kaNTha kAma rUpa bar3avAgni ko pAna karane kI jo zakti hai, vaisI kisI anya deva ke gale meM nahIM hai| yogirAja zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki he pArzvanAtha ! maiM ApakA dhyAna karatA huuN| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI-225 ( 13 ) ( rAga-mAlasirI) vAre nAha saMga mero yUM hI jobana jAya / e dina hasana khelana ke sajanI, rote raina vihAya / / vAre0 // 1 // naga bhUSaNa se jarI jAtarI, mo tana kachu na suhAya / ika buddhi joya meM aisI pAvata hai, lIjai rI viSa khAya / / vAre0 // 2 // nA sovata hai leta. usAsana, mana hI meM pichatAya / / yoginI huya ke nikasU ghara teM, Anandaghana samajAya // vAre0 // 3 // noTa-isa pada ko bhASA-zailI bhI prAnandaghanajI kI bhASA-zailI se bhinna hone ke kAraNa yaha pada bhI zaMkAspada hai / artha-zuddha cetanA apanI sakhI samatA ko kaha rahI hai-he sakhI! bAla pati ke sAtha arthAt bAla bhAva chadmastha avasthA vAle cetana ke sAtha merA yaha yauvana vyartha hI jA rahA hai| yauvana to ha~sane, khelane aura mauja karane ke dina haiM kintu pati choTe hone ke kAraNa merI rAtri to rudana karatekarate hI vyatIta hotI hai; arthAt yauvana avasthA rUpa dharma-sAdhanAkAla to ha~sane-khelane rUpa jJAna, dhyAna, tapa Adi karane kA samaya hai, kintu cetana yaha samaya pramAda meM vyatIta kara rahA hai| isa kaSTa se merI zAnti rUpa rAtri rote hue viraha meM vyathita vyatIta ho rahI hai / / 1 / / vivecana -zuddha cetanA apanI sajanI samatA ko apanI vyathA sunAte hue kaha rahI hai ki mere cetana svAmI kSayopazama bhAva ke cAritra-dhAraka hone se tathA chadmastha hone se ve abhI antarAtma dazA meM choTe haiM aura maiM to terahaveM guNasthAna meM rahane vAlI kSAyika zuddha cetanA arthAt kevalajJAnadRSTi huuN| mere svAmI antarAtma dazA vAle kSayopazama bhAva vAle hone ke kAraNa ve merI dazA jAna nahIM skte| isa kAraNa merA yauvana akAratha jA rahA hai| mere terahaveM guNasthAna kA samaya ananta Ananda kA khela khelane kA hai aura aise samaya Ananda prApta nahIM hone se maiM aneka cintAoM Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 226 meM akulA rahI hU~ / mere dina rudana meM vyatIta ho rahe haiM / mere lie yaha kitanI kheda kI bAta hai ? mere bAla svAmI merI vyathA jAna nahIM skte| mere cetana svAmI chadmastha hone se merA sambandha jAna nahIM pA rahe haiM / artha - kSamA, zIla, santoSa Adi ratnoM se jar3ita vrata rUpI prabhUSaNa cetana svAmI ke bAla bhAva meM hone se mujhe acche nahIM lagate / maiM unase jala sI rahI hU~ / isa dazA ke kAraNa to merA mana ho rahA hai ki maiM viSa-pAna kara lU~ / / 2 // vivecana - he samatA sakhI! maiM AbhUSaNoM se alaMkRta hU~ parantu AbhUSaNa mujhe acche nahIM laga rahe / svAmI ke binA AbhUSaNa pahane hue haiM para ve deha ko suzobhita nahIM kara rhe| aba to yahI icchA ho rahI hai ki viSa pAna karake mara jAU~ tAki merI samasta vedanA miTa jAye / svAmI ke prema meM atyanta magna banI zuddha cetanA viyoga - janita apane duHkha. se taMga Akara prAraNa-nAzaka mArga grahaNa karanA cAhatI hai | cetanasvarUpa svAmI ke Ananda-rasa kI pyAsI zuddha cetanA apane svAmI ke sAmane apanI deha tathA prANa kA bhI koI mUlya nahIM samajhatI / vaha apane svAmI meM lIna ho gaI hai| sthira upayoga se vaha apane svAmI kA dhyAna karatI hai / Atma-svAmI kI bAlyAvasthA hone se zuddha cetanA kA kArya nahIM ho pAtA / jagat vyavahAra meM bhI yadi 'choTe kanta bar3I bahU' ho to pariNAma viparIta hotA hai / zrImad zrAnandaghanajI ke anusAra bAla-vivAha ke niSedha kA bodha prApta hotA hai / 1 artha - he sakhI! sonA bhI mere bhAgya meM nahIM hai / maiM so bhI nahIM pAtI / svAmI kI bAlyAvasthA se duHkhI maiM niHzvAsa chor3atI hU~ aura mana hI mana pachatAtI rahatI hU~ / svAmI cetanarAja para-bhAva chor3akara sva-bhAva dazA meM nahIM A rahe haiM / yaha mere lie bhArI vipatti hai / he sakhI samatA ! tU una cetanarAja ko samajhA, anyathA maiM yoginI banakara ghara se nikala par3agI, kisI kAma kI nahIM rahUMgI // 3 // vivecana - zuddha cetanA kahatI hai ki cintA ke kAraNa merI nIMda bhI ur3a gaI hai / mere svAmI kI bAla avasthA ke kAraNa ghAtaka karmoM ne mujhe ghera liyA hai / svAmI yaha bhI dhyAna nahIM rakhate ki ghara meM kyA ho rahA ve kaSAya, nokaSAya Adi pramAda ke sthAnoM meM khelane ke lie daur3a hai ? Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-227 . jAte haiN| zrI AnandaghanajI kahate haiM ki zuddha cetanA atyanta premamaya hai| usake udgAra vicAraNIya haiN| vaha ghara se calI jAnA cAhatI hai, yoginI banakara dUra jAnA cAhatI hai| ( 14 ) . ( rAga-yamana ) lAgI lagana hamArI, jinarAja sujasa sunyo maiM / / lAgI0 kAhUke kahe kabahU nahIM chUTe, lokalAja saba DArI / jaise amalI amala karata sameM, lAga rahI jyU khumArI / / jina0 / / 1 / / jaise yogI yoga dhyAna meM, surata Tarata nahIM TArI / taise prAnandaghana anuhArI, prabhu ke hU~ balihArI // jina0 / / 2 // ___noTa-yaha prada bhI zaMkAspada hai kyoMki isakI bhASA-zailI bhI zrImad prAnandaghanajI kI bhASA-zailI se bhinna hai / artha -he jinezvara bhagavAna ! maiMne jaba se ApakA suyaza sunA hai, arthAt ApakI viSaya-kaSAyoM para vijaya tathA maitrI, pramoda, kAruNya evaM mAdhyasthya bhAvanA ke viSaya meM sunA hai, taba se hI merI lagana Apake sAtha laga gaI hai, merI dRr3ha prIti Apase ho gaI hai| ___yaha lagana jo merI Apake sAtha laga gaI hai vaha kisI ke kahane se .nahIM chaTa sktii| Apase prIti lagAne ke lie maiMne loka-lajjA kA parityAga kara diyA hai| jisa prakAra aphImacI para nazA karate samaya naze kA prabhAva bar3hatA jAtA hai, usI prakAra merI lagana Apake sAtha bar3hatI jA rahI hai / / 1 // vivecana-yogirAja zrImad AnandaghanajI kaha rahe haiM ki he jinezvara bhagavAna merI Apake sAtha lagana laga gaI hai| maiM Apake jJAnAdi guNoM kA atyanta premI bana gayA huuN| ApakI kIrti suna kara saMsAra ke logoM kI lajjA kA parityAga karake maiMne ApakA zuddhasvarUpa aGgIkAra kiyA hai| maiMne aba saMsAra kI samasta jar3a vastuoM kA parityAga kara diyA hai| maiMne Apake zuddha guNoM ko pahacAna kara Apase prIti jor3I hai| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 228 yaha prIti kadApi chUTa nahIM sakatI / zrImad zrAnandaghanajI ne apane zuddha prema kA prabhu ke sAtha jo sambandha batAyA hai aura zuddha prema ke jo udgAra prakaTa kiye haiM, ve sacamuca apUrva haiM / hameM bhI AnandaghanajI kI taraha paramAtmA ke sAtha prema jor3anA cAhie / vItarAga paramAtmA ke sAtha prema kI lagana lagane para jagat ke samasta jIvoM ke sAtha maitrIbhAva prakaTa hotA hai / vItarAga paramAtmA ke sAtha prema hone se jagat ke jIvoM kA zreya ho jAtA hai / artha - jisa prakAra dhyAnastha yogI kI smaraNa meM lagI tanmayatA dUra karane para bhI dUra nahIM hotI; usI prakAra zrI jinezvaradeva meM lagI huI merI lagana aphImacI tathA yogI kI tanmayatA kA anukaraNa karane vAlI hai / Ananda kI vRSTi karane vAle jisa prabhu se merI lagana lagI hai usa prabhu kI maiM bAra-bAra balihArI jAtA huuN| maiM una para zrAtmotsarga karake unake anurUpa bananA cAhatA hU~ / / 2 / / vivecana - zrImad zrAnandaghanajI kahate haiM ki jisa prakAra yogI yoga ke sAtaveM aMga rUpa dhyAna meM praveza karatA hai aura usa samaya vaha iSTa lakSya meM suratA dhAraNa karatA hai tathA aneka vikSepoM kA nivAraNa karatA hai / yogI padmAsana lagA kara kumbhaka Adi prANAyAma ke dvArA prANa evaM citta kI zuddhi karatA hai aura iSTa dhyeya ke lie ekAgratApUrvaka dhyAna karatA hai, vaha meruparvata kI taraha dhyAna meM sthira rahatA hai aura dhyAna meM se samAdhi meM praveza karake sahajAnanda kA anubhava karatA hai; usI prakAra se jisakI bhagavAna ke sAtha suratA kI lagana lagI hai, usakI maiM balihArI jAtA hU~ / zrImad zrAnandaghanajI kahate haiM merI bhI bhagavAna se aisI hI lagana lagI hai / indra, devatA, manuSya evaM tiryaMca Adi cAhe jaise upasarga kareM to. bhI prabhu ke sAtha lagI huI merI lagana chUTane vAlI nahIM hai / paramAtmA ke sambandha meM sthira hone se AtmA paramAtmA banatA hai / vItarAga paramAtmA ke ananta sukha kA anubhava hone para vItarAga paramAtmA ke prati zuddha prema utpanna hotA hai / ( 15 ) ( rAga - dhanAzrI ) carI mero nAhero prativAro, maiM le jobana kumati pitA beMbhanA aparAdhI, nauvA hai kita jAU~ / bajamAro // zrarI0 // 1 // Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-226 bhalo jAni ke sagAI kInI, kauna pApa upajAro / kahA kahiye ina ghara ke kuTumba te, jina mero kAma bigAro / / arI0 // 2 // noTa-prastuta pada meM kahIM bhI prAnandaghanajI kA nAma nahIM hai| bhASA tathA zailI bhI bhinna hai| ataH pada zaMkAspada hai| artha -zuddha cetanA kaha rahI hai ki he sakhI samatA! merA pati to atyanta hI choTA hai arthAt prathama guNasthAna meM hI hai| maiM apanI yaha yuvAvasthA (dharmasAdhana kA samaya ) lekara kahA~ jAU~ ? mere pitAjI (samyaktva) kI buddhi para to pardA par3a gyaa| sambandha karAne vAlA vaha purohita hI aparAdhI hai| usa nAI ke sira para vajra giro jisane yaha sambandha jur3AyA hai arthAt samyaktva se cyuta karane vAle vicAra tathA zubha adhyavasAyoM se dUra haTAne vAlI vRttiyoM para vajra giro jinhoMne merA sambandha azuddha cetana se karAyA hai // 1 // vivecana -zrI buddhisAgara sUrIzvarajI mahArAja ne isakA artha batAyA hai ki antarmukha vRtti nAmaka cetana kI strI apanI cetanA sakhI ko ' kahatI hai ki he sakhI ! mere duHkha kA anta kisI prakAra nahIM A sktaa| merA svAmI mujhase milane Ane meM vilamba karane vAlA hai, to maiM apanA . yauvana lekara kahA~ jAU~ ? kumati kA pitA moha kubuddhi dene vAlA hai aura mere prANanAtha ko bhramita karane vAlA hone se vaha aparAdhI hai| kumati kA pitA moha duSTa buddhi se mere cetana ko mujhase dUra rakhakara merA jIvana niSphala. kara rahA hai jisase merA jIvana acchI taraha jAye yaha pratIta nahIM hotA kyoMki merI yuvAvasthA pati ke samAgama ke lie artha -mere pitA samyaktva aura mAtA zraddhA ne to cetana ko bhalA vyakti (ananta jJAna, darzana, cAritra kA dhanI) samajha kara hI sambandha kiyA thA kintu aba yaha kaunasA pApa udaya meM AyA hai ? azuddha cetana ke parivAra vAle logoM (kaSAya Adi) ko kyA kahA jAye, kyA upAlambha diyA jAye ? inhoMne to merA samasta kArya bigAr3a diyA hai arthAt mujhe cetana se milane hI nahIM diyA jaataa| maiM cetana ko apanI ora khIMcatI hU~, zuddhatA kI ora (jJAna, darzana, cAritra, tapa kI ora) lAnA cAhatI hU~ kintu ye duSTa parivArajana (kaSAya Adi) cetana ko chor3ate hI nahIM haiM / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad aAnandaghanajI evaM unakA kAvya-230 maiM isa duHkha se vyathita huuN| cetana ko zuddha, buddha banAne vAle kSamatA rUpa yauvana ko lekara maiM kahA~ jAU~ ? / / 2 / / vivecana--zrI buddhisAgara sUrIzvarajI mahArAja ne vyAkhyA karate hue batAyA hai ki he cetanA sakhI! samyaktva pitA tathA zraddhA mAtA ne cetana ke sAtha merA sambandha kiyA, parantu na jAne kaunasA pApa udaya meM AyA ki jisake kAraNa merA aura pati kA sambandha ho hI nahIM paataa| sakhI ! moha evaM moha ke parivAra ko kyA kaheM ? moha ke parivAra kA svabhAva hI aisA hai ki vaha mere sAtha AtmA kA sambandha hone hI nahIM detaa| AtmA ke sAtha ramaNatA karanA hI merA iSTa kArya hai, usase moha ke parivAra ne bigAr3a diyA hai, ataH aba use kyA kaheM ? moha ke parivAra ko kitanI hI bAra dhikkArA jAye to bhI usa para koI prabhAva hone vAlA nahIM hai, ataH use upAlambha denA bhI vyartha hai, kyoMki duSTa moha kA parivAra apanA duSTa svabhAva kadApi chor3ane vAlA nahIM hai| kSayopazama kI antarmukhavRtti kA uparyukta vivecana antara meM anubhava karane yogya, hai| antamukhavRtti ko AtmA ke sAtha milApa karane meM vighna DAlane vAlA kumati kA pitA moha aura usakA samasta parivAra hai| manuSya moha-vaza antarmukhavRtti prApta nahIM kara skte| antarmukhavRtti se yogI samAdhi ke satya sukha kA upabhoga karake svakIya janma saphala kara sakate haiN| antarvRtti prApta karane meM moha kA parivAra vighna DAlatA hai| kAma, krodha, lobha, mAyA, matsara, ahaMkAra, hAsya, bhaya, zoka, nindA evaM kalaha Adi moha ke yoddhAoM ko jIte binA antarvatti ke pradeza meM gamana nahIM kiyA jA sktaa| isa pada kA sArAMza yaha hai ki bAhyavRtti kA parityAga karake antarvatti kA Adara karanA caahie| antarvatti kI prApti ke lie sadguru ke dvArA prayatnazIla honA hI manuSyoM kA mukhya karttavya hai| (rAga-prAsAvarI) manu pyArA manu pyArA rikhabhadeva prabhu pyArA / prathama tIrthaMkara prathama naresara, prathama yativrata dhArA / rikhabha0 / / 1 // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI-231 nAbhirAyA marudevI ko naMdana, jugalA dharma nivArA / rikhabha0 / / 2 // kevala lahI mugate pohotA, AvAgamana nivArA / rikhabha0 // 3 // prAnandaghana prabhu itanI vinatI, A bhava pAra utArA / rikhabha0 // 4 // TippaNI-zrI RSabhadeva ko yaha stuti bhASA-zailI kI bhinnatA ke kAraNa zaMkAspada hai| . artha -mere mana ko bhagavAna zrI RSabhadeva atyanta hI priya lagate haiN| ve zrI RSabhadeva bhagavAna sabase prathama hone vAle prathama tIrthaMkara, sabase prathama hone vAle nareza haiM aura unhoMne hI sarvaprathama sAdhu-vratadhAraNa kiyA hai, svIkAra kiyA hai / / 1 // vivecana -zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki prathama tIrthaMkara zrI RSabhadeva bhagavAna. mere mana meM atyanta priya lagate haiN| anya yogI bhI AdinAtha ke nAma se zrI RSabhadeva bhagavAna kI ArAdhanA karate haiM / ve hI prathama tIrthaMkara evaM prathama narezvara kI padavI ke dhAraka haiN| isa avasapiNI kAla meM sarvaprathama unhoMne hI yativrata dhAraNa kiyA thaa| artha ---ve zrI RSabhadeva bhagavAna mahArAjA nAbhirAya evaM marudevI ke putra haiN| unhoMne hI yugala rUpa meM utpanna hone ke niyama kA nivAraNa kiyA hai // 2 // vivecana-ve zrI nAbhinapa ke putra aura marudevI mAtA ke nandana haiN| . ve hI yugaliyoM kA dharma nivAraNa karane vAle haiN| arthAt unhoMne putra putrI ke sAtha utpanna hone ke niyama kA nivAraNa kiyA / artha-bhagavAna RSabhadeva ne sAdhu-vratoM kA pAlana karake kevalajJAna prApta kara mukti prApta kI aura saMsAra meM janma-mRtyu kA krama nivAraNa kiyA // 3 // ... vivecana-zrI RSabhadeva bhagavAna ne ghara-parivAra kA parityAga karake mahAvrata dhAraNa ke rUpa meM dIkSA aMgIkAra kI, sAdhu-veSa meM aneka Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-232 varSoM taka Atma-dhyAna kiyA aura piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta dhyAna prApta karake anta meM kevalajJAna prApta kiyA tathA muktipada ko prApta kiyaa| isa prakAra unhoMne apanA AvAgamana nivAraNa kiyaa| ve dasa hajAra munivaroM ke sAtha aSTApada parvata para deha kA tyAga karake mukta hue arthAt gamanAgamana ke bhramaNa se rahita ho gaye / artha-yogirAja zrImad AnandaghanajI prArthanA karate haiM ki he . RSabhadeva bhagavAna ! merI itanI hI vinatI hai ki mujhe isa saMsAra se pAra utAra do| mujhe bhI Apa janma-maraNa ke phere se mukti dilA do / / 4 / / vivecana-zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki he zrI RSabhadeva bhagavAna ! mujhe bhI Apa bhava-sAgara se pAra utAra do|. tAtparya yaha hai ki Apake jJAnAdi sadguNoM kA dhyAna karake saMsAra-samudra kA pAra pAyA jA sakatA hai| he prabho! maiM ApakI stuti karake bhava-sAgara truugaa| (17) (rAga-kerabA) prabha bhaja le merA dila rAjI re / / prabha0 / / ATha pahara kI sAThaja ghar3iyA~, do ghar3iyA~ jina sAjI re| prabhu0 // 1 // dAna-puNya kachu dharma kara le, moha-mAyA . tyAjI re| prabhu0 // 2 // Anandaghana kahe samajha-samajha le, Akhara khovegA bAjI re / prabhu0 // 3 // vizeSa -yaha pada bhI bhASA-zailI se zaMkAspada jJAta hotA hai ki yaha yogirAja zrImad AnandaghanajI dvArA racita nahIM hai| artha-he cetana ! he mere mana ! tU jinezvara bhagavAna kA smaraNa kara, isase mujhe prasannatA hogii| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-233 dina-rAta ke ATha prahara hote haiM aura ATha prahara meM 24-24 minaTa kI sATha ghar3iyA~ hotI haiN| ina sATha ghar3iyoM meM se kama-se-kama do ghar3I (eka muhUrta) to tU zrI jinezvara bhagavAna kI bhakti meM lagA / / 1 / / vivecana - zrImad AnandaghanajI bhavya jIva ko upadeza dete hue kahate haiM ki he bhavya jIva ! tU sAMsArika prapaMcoM meM pravRtta hokara rAgadveSa meM kyoM andhA hotA hai ? tU zrI vItarAga prabhu kA smaraNa kara / tU yadi vItarAga prabhu kA smaraNa karegA to merA mana prasanna hogaa| tU ATha prahara. kI sATha ghar3iyoM meM se do ghar3I sAmAyika karegA to tujhe atyanta lAbha hogaa| usase rAga-dveSa kI pariNati manda pdd'egii| ataH he bhavya jova ! tU bhagavAna kA smaraNa kara / __ artha - zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki are cetana ! moha-mAyA ko chor3akara saMsAra ke bhrama-jAla ko chor3akara kucha dAna-puNya aura Atma-zuddhi ke lie dharma-kArya kara le // 2 // vivecana--zrImad kahate haiM ki he bhavya jIva ! dAna-puNya Adi jo tujhase ho sakatA hai vaha vyavahAra dharma kara le| dAna dene se ucca gati kI prApti hotI hai| samasta dharmoM meM dAna kA mahattva hai| puNyAnubandhI puNya ke hetuoM kA sevana karake mukti kI ora dRSTi rakha / mohamAyA kA parityAga karake he bhavya jIva ! AtmA meM ramaNatA ho usa prakAra pravRtti kr| moha-mAyA kA parityAga karake bhAgavatI dIkSA aMgIkAra karake paMcamahAvrata dhAraNa kara / artha-zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki he cetana ! tU acchI taraha soca-vicAra kara le| yadi tUne dAna-puNya aura dharma nahIM kiyA to anta meM tU mAnava-bhava kI bAjI kho baitthegaa| terA manuSya-janma vyartha calA jaayegaa| vivecana-zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki he bhavya jIva ! tU itanI bAta meM saba kucha samajha le| yadi tU nahIM samajhA to anta meM manuSya-bhava kI bAjI kho degaa| manuSya-bhava amUlya hai ataH he mAnava tU ceta / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-234 (18) (rAga-mArU) brajanAtha se sunAtha bina hAthoM hAtha bikaayo| bIca ko kou jana kRpAla, sarana najari nAyo / Teka / / .. jananI kahuM janaka kahuM, suta sutA khaayo| bhAI kahu~ bhaginI kahuM, mitra zatru bhAyo / / braja0 / / 1 / / ramaNI kahu~ ramaNa kahu~, rAu raja tulaayo| . .. sevaka pati inda canda, kITa bhRga gAyo / / braja0 / / 2 / / kAmI kaha~ nAmo kahu~, roga bhoga maayo| nisapati dharI deha geha vividha vidhi dharAyo / / braja0 / / 3 / / vidhi niSedha nATaka dhari, bheSa ThATa chaayo| bhASA SaT veda cAri, sAMga sudha paThAyo / / braja0 / / 4 / / tumha se gajarAja pAi, gardabha car3hi dhaayo| . pAyasa sugRha ko visAri, bhIkha nAja khAyo / / braja0 / / 5 / / lIlA muMha Tuka nacAi, kahI ju dAsa praayo| roma-roma pulakita hU~, parama lAbha pAyo / / braja0 / / 6 / / artha-zrImad aAnandaghana jI mahArAja vItarAga paramAtmA ko kRSNa kahakara unakI stuti karate haiN| kadAcit ve braja meM gaye hoM usa samaya kRSNa rUpa meM sApekSa dRSTi se varNana kiyA pratIta hotA hai| braja arthAt samUha, AtmA kA asaMkhya pradeza rUpa braja deza jAne aura paramAtmA, usake nAtha hone ke kAraNa brajanAtha kahalAte haiN| zrImad Anandaghana jI hRdaya meM se bhakti kI miyA~ bAhara nikAlate haiN| bhagavAna kI bhakti se saba prakAra ke pApa naSTa hote haiN| bhagavAna kI sevA ke binA ananta kAla taka saMsAra meM paribhramaraNa karanA pdd'aa| jJAna, darzana, cAritra, vIrya evaM ananta sukha ke nAtha ke binA, unakI bhakti evaM dhyAna ke binA cetana jagat meM kandamUla Adi avatAroM meM hAthoM hAtha bikaa| gau Adi pazuoM ke tathA dAsoM ke avatAroM meM aneka bAra bikaa| paramAtmA ke Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-235 atirikta jagat meM koI zaraNa nahIM hai| ata: he prabho ! aba maiM ApakI zaraNa meM AyA hU~ // 1 // aneka bAra jananI ke avatAra hue tathA aneka bAra pitA ke rUpa meM avatAra pAyA, aneka bAra putroM kA avatAra dhAraNa kiyA, aneka bAra putriyoM ke avatAra dhAraNa kiye, aneka bAra aneka jIvoM ke bhrAtA ke rUpa meM janma liyA aura aneka bAra bahana ke rUpa meM sambandha dhAraNa kiyA aura anekabAra aneka jIvoM ke mitra tathA zatru ke rUpa meM sambandha dhAraNa karanA par3A / / 2 / / he bhagavan ! anekabAra aneka jIvoM ke sAtha patnI ke rUpa meM sambandha dhAraNa karanA pdd'aa| karma-yoga se aneka prakAra ke avatAra lene pdd'e| kabhI rAjA banA aura kaI bAra raja (miTTI) tulya ginA gyaa| devatAoM ke svAmI indra evaM candramA Adi ke avatAra bhI dhAraNa karane par3e aura anekabAra kITa evaM bhRga ke avatAra dhAraNa karane par3e / / 3 / / jagat meM strI-veda, puruSa-veda aura napusaka-veda ke kAraNa kAmI kI avasthA dhAraNa kii| he prabhu ! aneka prakAra ke nAma dhAraNa kiye| kyA-kyA nAma ginAU~ ? maiMne. aneka prakAra ke roga sahana kiye tathA aneka bhogoM kA upabhoga 'kiyA, parantu tanika bhI zAnti prApta nahIM huI / / 4 / / - he bhagavan ! vidhi tathA niSedha ke nATaka dhAraNa karake ATha prakAra ke bheSa se chAyA rhaa| chaha prakAra kI bhASA, cAra veda aura usake aMgoM kA zuddha pATha par3hA, parantu he bhagavan ! aAtmA meM utare binA aura yathAvidhi sevA-bhaktipUrvaka usakI ArAdhanA kiye binA merA koI ThikAnA nahIM bana par3A / / 5 // he paramAtmA ! Apake samAna gajarAja ko prApta karake bhI moha rUpI gardabha para savAra hokara saMsAra-mArga meM daudd'aa| apane asaMkhyAta pradeza rUpI ghara ke Ananda rUpI pAyasa bhojana kA tyAga karake pudgalarUpI jaThe anna kI maiMne bhikSA mAMgI aura use khAyA // 6 // he bhagavan ! saMsAra kI lIlA bhUmi meM nAca kara aba to yaha dAsa ApakI zaraNa meM AyA hai| ApakI zaraNa prApta karake merA roma-roma pulakita ho gayA hai aura Apake darzana se maiM parama lAbhAnvita huyA huuN| bhagavAna vItarAgadeva kI zaraNa meM Ane se karma kA sambandha tanika bhI Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-236 nahIM rhtaa| paramAtmA kA zaraNa sacamuca samasta prakAra ke guNoM ko prakaTa karatA hai| ahaMtva evaM mamatva kI bhAvanA laya karake paramAtmA ke svarUpa meM lIna ho jAnA hI paramAtmA kA zaraNa lenA kahA jAtA hai / / 7 // are! Apa svayaM ko patitoddhAraka kahate haiM so kyA nazA pIkara kahate haiM ? Aja taka Apa mere jaise pApI kA uddhAra kiye binA patitoddhAraka aisA viruda kaise dhAraNa kara sakate haiM ? mere jaise kara, kuTila aura kAmI kA Apa uddhAra kareM to maiM ApakA patitoddhAraka viruda satya mAna sakU / / 8 / / Apane he bhagavana ! aneka pApiyoM kA uddhAra kiyA aura karanI ke binA kartA kahalAye; parantu maiM Apako pUchatA hU~ ki eka kA to nAma btaayo| kAraNa ke binA kartA hone se Apako maiM asatya viruda ko dhAraNa karane vAlA kyoM na mAnU ? ye vacana prema-bhakti ke Aveza ke haiM / / 6 // dharma-karanI karake aneka manuSya .bhava-sAgara. tara gaye jisake lie zAstra sAkSI haiN| ve saba dharma-karanI karake tara gaye maura Apako zobhA dekara ApakI pata rakhI, mujhe to aisA pratIta hotA hai / / 10 / / zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki atyanta pApa rUpa aparAdha karane vAlA maiM ajJAnI ApakA dAsa huuN| yadi Apa hRdaya meM merI lajjA rakhakara mujhe sudhAreMge aura pAra lagAyeMge to maiM ApakI uddhArakatA maanuugaa| paramAtmA hRdayarahita hai| mana, vANI evaM kAyA se rahita siddha paramAtmA hai, parantu bhakta bhakti ke AvezaM meM uparyukta vacana kahatA hai // 11 // Apa kaheMge tU anya kA upAsaka hai, ataH maiM terA uddhAra kaise kara sakatA hU~ ? Apa aisA dvaita-bhAva na rkheN| upAsya aura upAsaka do kA bheda hai, aisA vicAra Apake lie karanA ucita nahIM pratIta hotaa| paramAtmA ko duvidhA nahIM hotI hai, parantu bhakta bhakti ke premAveza meM pAkara bhagavAna ko isa prakAra kahatA hai| rAga-dveSa kA pUrNataH kSaya hone se paramAtmA meM koI duvidhA nahIM hai| bhakti ke ullAsa meM aura prema.se gadgada bhakta jo kahatA hai, usameM bhaktirasa kI mukhyatA, hRdaya kI zuddhatA aura bhaktijanya namratA dekhane kI AvazyakatA hai| bhakti-rasa meM tanmaya banA bhakta paramAtmA ke sAtha ekatA kA anubhava karatA hai / / 12 // Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrAnandaghana padAvalI- 237 bhakti kI dhuna meM rasika banA bhakta eka choTe bacce kI taraha bhagavAna ko pitA tulya mAnakara jo vacana kahatA hai usa samaya vaha jagat ke sAtha kA dvaitabhAva bhUla jAtA hai / usakA antara bhakti rasa se zrAnandamaya ho jAtA hai, vaha bhakti yoga kI samAdhi kA anubhava karatA hai / he nAtha ! jo bAta gaI, so gaI / aba Apa punaH aisA na kreN| Apa apane sevaka kA uddhAra karane meM tanika bhI vilamba na kareM / sevaka kA uddhAra karanA ApakA parama karttavya hai / maiM Apake bhakti rUpI dvAra para Apa mujhe apanA banA leM / aba to Apa kevala yaha kaheM ki tU merA hai / basa, phira mujha sevaka ke Ananda kA pAra nahIM rahegA / / 13 / / he bhagavan ! aba to apane dAsa ko prApa sudhAra lIjiye / maiM Apako bAra bAra kyA kahU~ ? he Ananda ke ghanabhUta paramAtmA ! Apa apane 'hari' nAma kI rIti kA nirvAha kreN| isa prakAra zrImad AnandaghanajI ne zrIkRSNarUpa vItarAgadeva ko nivedana kiyA / yahA~ rAga-dveSa kA kSaya karake kSAyika bhAva se siddha bane paramAtmA ko kRSNa kahakara unakI stuti kI gaI hai / kevalajJAna meM lokAloka kA AbhAsa hotA hai / ataH kevalajJAna kI apekSA siddha bhagavAna viSNu kahalAte haiM / kisI bhI nAma se vItarAga jinezvara kI stuti kI jAye to karma kA kSaya hotA hai / aisA zrI buddhisAgarajI kA mata hai / 14 // ( ( 16 ) rAga - zrAsAvarI ) avadhU rAma nAma jaga gAve, biralA alakha lakhAve / / * matavAlA to mata meM mAtA, maThavAlA maTha rAtA / jaTA jaTAdhara paTA paTAdhara, chatA chatAdhara tAtA / / avadhU0 / / 1 / / zrAgama paDhi prAgamadhara thAke, mAyAdhArI chAke / duniyAdhAra dunI so lAge, dAsA saba zrAsA ke || pravadhU 0 / / 2 / / phaMda retA / prANI tetA || avadhU0 / / 3 / / bahirAta mUDhA jaga jetA, mAyA ke ghaTa antara paramAtama bhAve, duralabha Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 238 khagapada gagana mIna pada jala meM, jo khoje so borA / cita 'paMkaja' khoje so cInhe, ramatA antara bhauMrA || zravadhU 0 / / 4 / / vizeSa - yaha pada zrImad zrAnandaghanajI kA na hokara 'paMkaja' nAmaka kavi kA hai| artha - he avadhUta Atman ! jagat rAma-rAma gA rahA hai / aneka vyakti to 'rAma-rAma' bolakara mAlA ginate haiM, parantu koI biralA hI rAma kA alakSya svarUpa samajha sakatA hai| rAmAnuja, gosvAmI, kabIrapanthI, dAdUpaMthI, nAnakapanthI yadi mata vAle apane mata meM prasanna ho rahe haiM / maThoM meM nivAsa karane vAle zaMkara, giri, bhAratI, purI, sarasvatI gerI maTha, govardhana maTha, jyotirmaTha, tathA zAradA maTha Adi maThoM meM masta haiM / ve apane maThoM kA mahattva evaM maThoM kI kriyAe~ karane meM hI prasanna / jaTAdhArI matoM ke bAbA apane pakSa meM prasanna haiM / lakar3I ke paTTe.. evaM cImaTe Adi dhAraNa karane vAle apane mata meM prasanna haiM aura ve apane matoM kI sthApanA hetu aneka yukti kara rahe haiM / chatra, dhAraNa karane vAle chatrapati rAjA apane-apane mata meM prasanna haiM / apanI bAta para dRr3ha rahakara anyAya karate haiM / adhikArI kaise bana sakate haiM ? / / 1 / / I ve apanI sattA ke bala para ve bhalA rAma ko pahacAnane AgamoM kA adhyayana karane vAle aneka prAgamadhara thaka gaye parantu Agama par3hakara ve bhI rAga-dveSa kI mandatA nahIM kara sake / ve gacchoM ke bheda ke kAraNa khaNDana- maNDana meM par3akara AgamoM ke batAye mArga para cala nahIM sake / zuddhAtmasvarUpa kI prApti karanA hI AgamoM kI zikSA hai / mAyA ko dhAraNa karane vAle mAyA meM chaka gaye haiM / jagat ke samasta jIva mAyA devI ke vaza meM ho gaye haiM / bAjIgara kI taraha mAyA samasta jIvoM ko nAca nacA rahI hai / jagat moha ke vaza meM par3akara apane lakSya Atma-svarUpa kI ora dhyAna nahIM detA / samasta manuSya AzA dAsI ke vaza meM haiM / koI virale manuSya hI AtmA ke svarUpa ko pahacAnane ke lie dhyAna de rahe haiM / / 2 / / bAhya vastuoM meM Atmatva bhAva rakhane vAle jagat meM jitane mUr3ha manuSya haiM, ve saba mAyA ke phande meM haiM / mUr3ha manuSya mAyAM meM hI sukha mAnate haiM / ve lobha ke vaza meM hokara deva, guru, dharma se bhI dUra rahate haiM / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-236 apane hRdaya meM AtmA rUpa cidAnanda paramAtmA birAja rahe haiN| prAtmatattva kA jJAna karane se satya tattva kA avabodha hotA hai| apane hRdaya meM AtmA ko pahacAna kara usakI bhAvanA karane vAle manuSya jagat meM durlabha haiN| hameM Atma-tattvajJAnI satpuruSoM kI saMgati karanI caahie| sadguru ke sAtha dIrghakAla taka rahanA cAhie tAki abhinava jJAna kI prApti ho ske| AtmA ke jJAnAdi guNoM ko vikasita karane se AtmA paramAtmA banatI hai, parantu koI virale manuSya hI prAtma-tattva kI bhAvanA karate haiM / / 3 / / pakSiyoM kA AkAza meM kisa prakAra padanyAsa hotA hai tathA jala meM machaliyoM kA kisa prakAra padanyAsa hotA hai| tatsambandhI zoka karane vAlA mUrkha ginA jAtA hai aura usa prakAra kI jar3a vastuoM meM jo sukha ko khojatA hai, vaha bhI mUrkha hai| jisa prakAra AkAza meM pakSiyoM ke pada-cihna tathA jala meM machaliyoM ke pada-cihna khojane se koI phala prApta hone vAlA nahIM hai, usI prakAra para-vastu jo kSaNika haiM, unameM Atmatvabuddhi ko dhAraNa karane vAlA mUrkha hai| AtmA kA jJAna karane se manuSya janma kI saphalatA hotI hai| samasta jJAnoM meM AtmA kA jJAna zreSTha hai, samasta vastuoM ke dharmoM meM Atma-dharma zreSTha hai| zrImad adhyAtma tattvavettA Anandaghana jI kahate haiM ki jo prAtma-tattva ke jijJAsu bhavya sUkSma dRSTidhAraka hRdaya-kamala meM sat, citta aura Anandamaya Atma-bhramara ko khojate haiM ve pUrNa Ananda prApta karate haiN| ataH hRdaya-kamala meM AtmA kA dhyAna kro| Ananda kA ghana AtmA hI rAma hai aura vaha samatA rUpI sItA ke sAtha rahatA hai, aise prAtmA rUpa rAma kA syAdvAda rUpa se jo dhyAna karatA hai vaha paramAtma-pada ko prApta karatA hai / / 4 / / .. . ( 20 ) ( rAga-soraTha mulatAnI ) sAiDAM dila lagA baMsI vAre su, prANa piyAre su| mora mukuTa makarAkRta kuDala, pItAmbara paTavAre su / / sAi0 / / 1 / / caMdra cakora bhaye prAna papaiyA, nAgari naMda dulAre su| ina sakhA ke guNa gaMdhrapa gAvai, prAnandaghana ujiyAre su // sAi0 / / 2 / / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 240 TippaNI- jaina mahAtmA ke lie zrIkRSNa kA upAsaka honA sambhava hai / isa pada kI bhASA va zailI zrAnandaghanajI ke padoM se mela nahIM khAtI / zrataH yaha pada zrI zrAnandaghanajI kA nahIM hai / yaha pada bhakta kavi zrAnandaghana kA ho sakatA hai / artha - zrImad zrAnandaghanajI apane AtmA ko kRSNa rUpa mAnakara usake guNa gAte haiM aura kahate haiM ki 'so'haM so'haM' zabda kI baMsI bajAne vAle AtmA rUpa zrIkRSNa ke sAtha merA dila laga gayA hai; athavA anahada dhvani rUpa bA~surI bajAne vAle AtmA rUpa zrIkRSNa ke sAtha merA dila laga gayA hai, kevala kumbhaka prANAyAma kI siddhi hone para antara meM bA~surI kI dhvani ke samAna manda svara sunAI detA hai / antara meM baMsI bajAne vAlA prAraNoM se bhI pyArA zrAtmA rUpa zrIkRSNa hai / usane viveka rUpI mor3a dhAraNa kiyA hai tathA kSamA rUpI mukuTa pahanA hai / AtmA rUpa . zrIkRSNa ne dhairya rUpI makarAkRta kuNDala pahane haiM AtmA rUpa zrIkRSNa ne zIla rUpI pItAmbara pahanA hai / AtmA rUpa zrIkRSNa ko bAhya bhogoM kI priya nahIM lagatI / vaha antara meM vidyamAna moha Adi kA nAza karatA hai / ataH aise AtmA rUpI zrIkRSNa ke sAtha rAta-dina merA mana lagA rahatA hai / / 1 / AtmA rUpa zrIkRSNa zItala samatA kA prakAza karatA hai ataH vaha candra rUpa hai | usake sAmane maiM cakora jaisA ho gayA hU~ / AtmA rUpa kRSNa sacamuca megha ke samAna hai aura usake sAmane merA bhAva prAraNa papIhe kA sA AcaraNa karatA hai aura aneka prakAra ke dharmopadeza ke dvArA nAgarikoM ko satya sukha dikhAtA hai / he samatA sakhI! AtmA rUpa zrIkRSNa ke guNa bar3e-bar3e maharSi rUpa gandharva gAyA karate haiM / Anandaghana AtmA zrIkRSNa hai jo apane guNoM se prakAzita hai / adhyAtma zailI se isa prakAra ke zrIkRSNa ko jo mAnate haiM ve acala ziva rUpa acyuta dhAma meM praveza karate haiM ||2|| ( 21 ) ( rAga-kAnharo ) bhamarA kina guna bhayo re udAsI / paMkha terI kArI mukha terA pIrA, saba phUlana ko bAsI // 1 // saba kaliyana ko rasa tuma lIno, so kyU~ jAya nirAsI / 'prAnandaghana' prabhu tumhare milana kurUM jAya karavata lyUM kAsI / / 2 / / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-241 TippaNI-pada kI bhASA-zailI zrImad prAnandaghana jI ke anurUpa nahIM hai tathA kAzI karavata lene kA ullekha jaina darzana ke anukUla nahIM hai| ataH yaha pada zrI prAnandaghana jI kA nahIM hai| artha evaM vivecana-samatA kA pati AtmA hai| AtmA ko bhramara ke saMketa se samatA bulAtI hai| samatA apane AtmA rUpa bhramara ko kahatI hai ki bhramara kI taraha pA~ca indriyoM ke teIsa viSaya rUpa puSpoM ke viSaya-rasa ko grahaNa karane vAle he Atman ! tU udAsa kyoM hai ? AtmA rUpa bhramara kI dazA dekhakara samatA kahatI hai ki tU kisa guNa se udAsa banA hai ? karmayukta prAtmA rUpa bhramara ke rAga-dveSa rUpa do paMkha kAle haiM aura padArthoM kA bhoga rUpa muMha pIlA hai| vaha sAMsArika viSayoM rUpI puSpoM meM nivAsa karake puSpoM kA nivAsI banA hai // 1 // ___samatA apane AtmA rUpa bhramara ko kahatI hai ki tUne viSaya rUpa puSpoM kI samasta kaliyoM kA rasapAna kiyA hai aura aba nirAza hokara kyoM jA rahA hai ? vaha kahatI hai ki tuma sukha kI AzA kA tyAga karake kyoM jAte ho? tuma bAhya viSaya rUpa puSpoM ke rasa-bhoga se nirAza hue ho to nirAza hokara mata baiTho, mere pAsa Ayo aura anubhava rasa kA pAna karo, jisase tumhAre antara meM Ananda kA mahAsAgara prakaTa hogA // 2 // .. samatA apane svAmI ko kahatI hai ki he Atma prabho! Apase milane ke samasta upAya maiMne kara liye| aba merA mana nahIM maantaa| he prAnandaghanabhUta Atma prabho ! aba Apako milane kA anya koI upAya nahIM hai| itane upAya karane para bhI yadi Apa nahIM milo to aba to maiM Apako milane ke lie kAzI jAkara karavata lekara anya bhava meM pratyakSa rUpa se milane kA saMkalpa kruuNgii| yahI kevala antima upAya hai / ataH Apa aba mujhe zIghra milo / / 3 / / . (22) rAga-sAraMga (prAsAvarI ) ... aba hama amara bhaye na mreNge| yA kAraNa mithyAta diyo taja, kyU kara deha dhareMge / / aba0 / / 1 // Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-242 rAga-dosa jaga baMdha karata haiM, ina ko nAsa kreNge| maraco ananta kAla teM prANI, so hama kAja hareMge // . aba0 / / 2 / / deha vinAzI maiM avinAzI, apanI gati pkreNge| nAsI jAsI hama thiravAsI, cokhe ha nikhareMge / / aba0 / / 3 / / marayo ananta bAra bina samajhe, aba sukha duHkha bisreNge| Anandaghana nipaTa nikaTa akSara do, nahIM samare so mareMge / / aba0 / / 4 / / TippaNI--yaha pada thAnatarAyajI kA hai| 'dyAnata-vilAsa' meM pada saMkhyA 88 para hai| ise saMgrahakartA ne bhUla se prAnandaghana jI ke padoM meM sammilita kara liyA hai| artha-- zrImad Anandaghana jI kSayopazama bhAva se kahate haiM ki aba maiMne apanI AtmA kA svarUpa pahacAna liyA hai ki merA AtmA amara hai / AtmA kI mRtyu nahIM hai| paiMtAlIsa Agama, caNi, bhASya, niyukti, TIkA aura paramparA tathA jJAna ke dvArA dekhane para pratIta huA ki prAtmA to dravya rUpa se nitya hai / janma evaM mRtyu ke hetu mithyAtva, avirati, kaSAya evaM yoga haiN| unameM se mithyAtva buddhi ke hetuoM kA maiMne parityAga kara diyA hai / mithyAtva jAne ke pazcAt mRtyu ke anya hetu bhI alpa kAla meM naSTa ho jAte haiN| ataH hama aba amara ho gaye haiM / / 1 / / artha-zrImad Anandaghana jI mahArAja kahate haiM ki rAga evaM dveSa ye donoM jagat meM bandhana haiN| ataH hama inakA nAza kreNge| abhI taka mere bhItara se rAga-dveSa gaye nahIM haiM, parantu aba maiM samatA ke dvArA rAga-dveSa kA nAza kruuNgaa| Aja taka maiM rAga-dveSa se hairAna huA, para aba to maiM rAga aura dveSa kA nAza kruuNgaa| rAga evaM dveSa ke kAraNa ananta kAla se prANI maratA rahA parantu aba to hama kAla kA haraNa kreNge| rAga, dveSa evaM ajJAna se AtmA para-vastu meM Atmatva ke bhrama meM kaSAyoM ke vaza meM ho jAtA hai aura jisase karma ke yoga se deha dhAraNa karatA hai aura caurAsI Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zrI Anandaghana padAvalI-243 lAMkha jIva-moni meM paribhramaNa karatA hai| ataH aba rAga-dveSa kI AvazyakatA nahIM hai| aba maiM rAga-dveSa ko naSTa karane ke lie khar3A huzrI huuN| apane mana kI zuddhi karane ke lie maiM Atmopayoga meM ramaNa karUMgA aura kAla kA nAza karUMgA / / 2 / / artha --zrImad aAnandaghana jI mahArAja kahate haiM ki deha to vinAzI hai| isameM se aneka pudgala girate haiM aura aneka naye deha meM Ate haiM / audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa ---ina pA~ca prakAra kI dehoM meM bhI prati pala parivartana hotA rahatA hai| deha vinAzI hai parantu maiM AtmA to avinAzI huuN| AtmA tInoM kAloM meM dravya ke rUpa meM eka samAna rahatA hai| AtmA ke asaMkhyAta pradeza haiM aura ve avinAzI haiM, jisase maiM avinAzI caitanyamaya AtmA huuN| asaMkhyAta pradezoM meM lage hue aSTa prakAra ke karma naSTa svabhAva vAle haiM, ve naSTa ho jAyeMge aura maiM AtmA to sthiratA pUrvaka nivAsa kruuNgaa| mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga ko dUra karake prAtmA ko zuddha kruuNgaa| paMca mahAvrata dIkSA lekara sarva virati rUpa cAritra aMgIkAra karake sakala karmoM kA kSaya karUMgA aura karma kA sambandha dUra karake jJAnAdi guNoM kI sthiratA kruuNgaa| zrI Anandaghana jI mahArAja kahate haiM ki maiM zuddha, buddha, niraMjana, nirAkAra, . paramAtmAsvarUpa banUgA / / 3 / / artha --AtmA apanA svarUpa jJAta kiye binA ananta bAra maratA rhaa| AtmA ke ajJAna se hI vaha bAhya vastuoM meM merA-terA karake anAdi kAla se paribhramaNa karatA hai| AtmA para vastu meM mamatva kA bhrama karatA hai| AtmajJAna ke binA ananta bAra usakI janma, jarA tathA mRtyu huii| aba to apane prAtmA kA zuddha svarUpa dikhAI diyaa| zAtA vedanIya evaM azAtA-vedanIya se sAMsArika sukha-duHkha hotA hai, parantu aba to sukha-duHkha bhuuleNge| aba maiM piNDastha dhyAna meM pravRtta hoUMgA aura . cetana kA dhyAna karake avasara Ane para ajarAmara pada prApta kruuNgaa| zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki piNDa meM bAra-bAra utpanna hone vAle nipaTa, sarvathA nikaTa haMsa-ina do akSaroM se bodhya cetana kA jo smaraNa nahIM karegA, vahI mregaa| zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki zvAsocchvAsa ke bAhara nikalane vAle 'haMsa' zabda kA smaraNa karate haiM, jisase hama to alpa bhava meM amara ho jAyeMge // 4 // Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-244 ( 23 ) ( rAga-prAsAvarI) avadhU aiso jJAna vicArI, vAmeM koNa puruSa koNa nArI // . - avadhU0 / / bammana ke ghara nhAtI dhotI, jogI ke ghara celii| kalamA par3ha-par3ha huI re turakaDI, Apa hI pApa akelI / / avaMdhUM0 / / 1 / / susaro hamAro bAlo bholo, sAsU bAla kumArI / piyujI hamAro poDhe pAraNiye to, maiM hU~ jhulAvanahArI / / avadhU0 // 2 // nahIM hU~ paraNI, nahIM hU~ kuvArI, putra jaNAvana hArI / kAlI dAr3hI ko maiM koI nahIM choDyo, . toe haju hU~ bAlakumArI pravadhU0 // 3 // aDhI dvIpa meM khATa khaTUlI, gagana prozIku talAI / dharatI ko cher3o, pAbha kI pichor3I, toya na soDa bharAI / / . avadhU0 / / 4 / / gagana maMDala meM gAya biyANI, basudhA dUdha jamAI / saure suno bhAI baloNu balove to, tattva amRta koI pAI / avadhU0 // 5 // nahIM jAU~ sAsariye, nahIM jAUM pIyariye, piyUjI kI seja bichAI / Anandaghana kahe suno bhAI sAdhu to, jyoti meM jyoti milAI / / avadhU0 / / 6 / / TippaNI-isa pada kI bhASA va zailI kabIra kI bhASA va zailI se milatI hai| prAnandaghanajI ne apane padoM meM kahIM bhI 'mAnandaghana kahe suno bhAI sAdhu'-isa taraha apano chApa nahIM lgaaii| zrI hajArIprasAdajI dvivedI ke 'kabIra' nAmaka grantha meM pRSTha 301 para isa pada kI Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI-245 prathama paMkti hai| 'kabIra' nAmaka grantha ke pada 118 evaM 116 kI paMktiyA~ isI bhAva kI haiN| ataH yaha pada kabIradAsajI kA hI hai| bhajana-gAyakoM ne kucha paMktiyA~ idhara-udhara kI haiN| artha, bhAvArtha, vivecana he avadhata! tu isake jJAna kA vicAraka bn| jo maiM nIce batAtA hU~ usameM puruSa kauna hai aura nArI kauna hai ? isakA vicAra karake apane AtmA ko nizcayajJAna rUpa uttara de| isa pada meM AtmA ko puruSa ke rUpa meM batAyA gayA hai, jisakI pA~ca indriyA~ aura mati rUpa strI hai / samyagdarzana kI prApti ke binA mati saMyogoM ke anusAra pariNata hotI hai| jaba AtmA brAhmaNa ke ghara janma letI hai taba brAhmaNa kI deha meM rahI huI AtmA rUpa puruSa kI mati rUpa patnI nahAne-dhone Adi ke rUpa meM pariNAma prApta karatI huI pratIta hotI hai| prAtmA jaba brAhmaNa ke ghara avatarita hotI hai, taba usakI mati usa kUla meM pravRtta AcAra-vicAroM ko grahaNa karake nahAne, dhone ke rUpa meM pariNata hotI hai| AtmA rUpI puruSa ne jaba jogI kA veSa pahanA, taba dhanI dharavAnA, mastaka para jaTA rakhanI, colA pahananA aura deha para rAkha malanA ityAdi kArya karane prArambha kiye| jogI kI avasthA meM mati sacamuca, jogI kI celI banakara uparyukta kArya karane lgii| prAtmA jaba musalamAna banA taba usakI mati rUpI patnI islAma dharmAnusAra kalamA par3hakara turakar3I bana gaI / yadi vicAra kareM to mati to apane rUpa meM hI hai arthAt vaha uparyukta bAtoM se nyAro akelI hai| bAhya saMyogoM ke nimitta se mati ko vRtti jahA~ jisa prakAra ke saMyoga prApta hote haiM vahA~ usa prakAra ko ho jAtI hai| zrImad AnandaghanajI ne AtmA ko puruSa kI upamA dekara aora samyaktvarahita sAmAnya mati ko strI kI upamA dekara antara meM strI-puruSa kA sambandha batAkara apUrva bhAva prazita kiyA hai| jogI manovatti ko celI ke rUpa meM banAne ke lie aneka prakAra kI sAdhanA karatA hai jisase jogI ke ghara celI rUpa mati ko jo jAnatA hai vaha saMsAra-bhUmi meM AtmA rUpa puruSa aura mati rUpa strI kI sUkSma lIlA kA para-bhAvarUpa nAca dekhakara Azcaryacakita hotA hai| musalamAna ke rUpa * meM utpanna AtmA rUpa puruSa kI mati rUpa patnI anya dharma ke anuyAyiyoM ko kAphira ginakara unheM mAra DAlane meM adharma nahIM maantii| IsAI AtmA ko mati rUpa patno apane dharma ke atirikta samasta dharmoM ko asatya ginatI hai aura apane dvArA mAnya dharma ko satya mAnakara hiMsA Adi pApAcaraNa karake bhI prabhu ko prApta karane kA prayatna karatI hai| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 246 mithyAtva buddhi kA nAza hue binA samyaktva prApta nahIM hotA / zrI sarvajJa vItarAgadeva ke zuddha dharma kA aneka manuSya zravaNa karate haiM, parantu jisakI bhava- sthiti paripakva hotI hai use vItarAgadeva ke dharma ke prati ruci hotI hai / / 1 / / artha, bhAvArtha, vivecana -mati kahatI hai ki merA vyavahAra samyaktvarUpa zvasura hai aura mArgAnusArI ke guNoM Adi vyavahAra dharma ke prAcaraNa ke rUpa meM merI sAsa hai / vyavahAra samyaktva zvasura bAlA-bholA arthAt bAlaka hai, vaha sarala hai / vyavahAra dharmAcaraNa rUpa sAsa bhI antaraMga dhyAna - kriyA ko apekSA bAlikA hai aura vaha kisI bhI eka jIva ke sAtha hI sadA kAla kA sambandha nahIM rakhatI hone se kumArI mAnI jAtI hai / vyavahAra samyaktva evaM satya vyavahAra dharmAcaraNa ke dvArA antarAtmA kI utpatti hotI hai, jisase vyavahAra samyaktva aura vyavahAra dharmAcaraNa do janaka hone se antarAtmA ke pitA tathA mAtA gine jAte haiM aura una donoM se antarAtmA kI utpatti hone se antarAtmA putra rUpa ginA jAtA hai aura vaha mati kA svAmI kahalAtA hai / mati kahatI hai ki maiM apane svAmI ko aneka prakAra ke pariNAma rUpa bhUle meM jhulAne vAlI hU~ / mArgAnusArI guNoM tathA deva guru kI bhakti, dayA, prema, bhrAtR-bhAva, madhyastha bhAva, satya tattva kI jijJAsA aura ahiMsA Adi vratoM ke dharmAcaraNa ke binA upazama Adi samyaktva prApta nahIM hotA jisake binA Upara ke guNasthAnakoM meM praveza nahIM hotA / niSpakSa buddhi se jo manuSya jinavANI kA upadeza zravaNa karate haiM unheM samyaktva ho jAtA hai / samyaktva prApta karane ke lie sadguNoM kI AvazyakatA hai, mArgAnusArI ke vyAvahArika guNoM ko prApta karane kI AvazyakatA hai, jainAgamoM ke adhyayana, zravaNa evaM manana karane kI AvazyakatA hai aura vyavahAra samyaktva ke cAroM para AcaraNa karane kI AvazyakatA hai / bher3a-cAla kI taraha katipaya manuSya andha zraddhA se dharma - kriyAe~ karate haiM, parantu ve satya nahIM bolate aura dhana ke svArtha se deva- guru kI saugandha khA lete haiM arthAt ve prAmANikatA Adi nIti ke guNoM se bhraSTa hote haiM / unakA vyavahAra-dharmAcaraNa rUkhA ginA jAtA hai / / 2 // artha-mati kahatI hai ki maiMne kisI ke sAtha vivAha nahIM kiyA, kyoMki amuka AtmA hI merA svAmI hai, aisA maiMne nizcaya nahIM kiyA / maiM kumArI bhI nahIM hU~ kyoMki Atma-svAmI ke binA maiM kadApi akelI Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-247 rahI hI nahIM aura na rhuuNgii| yadi maiM mithyAtva pariNAma ko prApta hotI hU~ to karma rUpa putra ko utpanna karato hU~ aura samyaktva pariNAma ke dvArA yadi maiM AtmarUpa svAmI ke sAtha pariNata hotI hU~ to antarAtma svAmI ke sambandha se paramAtmarUpa putra ko utpanna karatI huuN| mati kahatI hai ki vibhAvadazA meM pariNAma prApta karake kRSNalezyA pariNAma rUpa jisakI kAlI dAr3hI hai aise kisI bhI jIva ko maiMne nahIM chodd'aa| usane kahAkoI aisA kAlI dAr3hI vAlA manuSya nahIM hai jise maiMne azuddha pariNati ke dvArA saMsAra meM nahIM khilAyA ho| mithyAtvapariNAma prApta maiM pahale bhI na to vivAhita thI aura na kumArI thii| Aja taka maiM bAla-kumArI hU~ // 3 // artha-bhAvArtha-vivecana ---mati kahatI hai ki jisameM manuSya nivAsa karate haiM aise DhAI dvIpa meM dravya, kSetra, kAla evaM bhAva rUpa cAra pAyoM vAle jJeya vastu rUpa khATa para maiM loTatI huuN| mati kahatI hai ki ucca pariNAma rUpa gagana kA takiyA aura jJeya padArtha rUpa pRthvI kA kinArA arthAt usakA anta merI.talAI hai tathA maiMne samasta AkAza kI pacher3I aor3hI hai to bhI maiM uparyukta maryAdA meM samA nahIM sktii| ___mati kahatI hai ki maiM DhAI dvIpa meM sadA nivAsa karatI haiM, devaloka meM Upara bhI rahatI haiM, maiM pRthvI ke kinAre taka nivAsa karatI hU~, sAta pRthvI ke noce ke kinAre taka maiM nivAsa karatI huuN| devoM tathA naraka ke jIvoM ke bhI mati hai arthAt caudaha rAjaloka meM mati ke dhAraka samasta jIva nivAsa karate haiN| dravya cAritra evaM bhAva cAritra ke ucca pariNAma ko dhAraNa karane vAlI mati kA sadbhAva sacamuca manuSya loka meM hone se mati DhAI dvIpa ko apanA khaTiyA kahe to yukta hI hai| uccapariNAma dhAraka mati ko takiye kI upamA dI jAye to vaha bhI upamA kI apekSA ucita hI hai| .. manuSyoM ko samyaktvadharma tathA cAritradharma kI paripUrNa sAmagrI prApta huI hai| manuSya caudaha guNasthAnakoM taka gamana kara sakate haiM / unakI mati ko koI pahu~ca nahIM sktaa| carama se carama kSINamoha dazA ko mati prApta karA sakatI hai / / 4 / / artha-bhAvArtha-vivecana-karNarUpa AkAza maNDala meM zrI sarvajJa prabhu kI vAraNI rUpa gAya kI prasUti huI, jisakA zrI dvAdazAMgI rUpa pRthvI para dUdha jamAyA, jisakA vivekI manuSyoM ne manthana kiyA aura usameM se Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad aAnandaghanajI evaM unakA kAvya-248 makkhana nikalA jise virale manuSyoM ne prApta kiyA tathA jo chAcha nikalI usameM aneka manuSya lAlAyita hue / zrI sarvajJa paramAtmA kI vANI guru-paramparA se Aja taka calI AI hai| upadeza kI vANI karNamaNDala rUpa AkAza meM utpanna hotI hai aura pustakoM meM likhI jAtI hai| pustaka meM likhI gaI bhagavAna kI vANI rUpa dUdha ko paNDita loga ekatra hokara bilote haiM arthAt usakA sAra nikAlate haiM, jisameM se makkhana rUpI amRta ko koI virale hI prApta kara sakate haiN| zeSa bacI chAcha jaisI asAra vastu meM aneka manuSya lAlAyita hokara prasanna hote haiN| zrI sarvajJa kI vANI kA siddhAntoM meM samAveza hotA hai| gyAraha aMga aura bArahavA~ dRSTivAda milakara dvAdazAMgI ginI jAtI hai, jisameM se isa samaya gyAraha aMga vidyamAna haiM, bArahavA~ dRSTivAda aba nahIM hai| vartamAna meM paiMtAlIsa Agama aura suvihita AcAryoM dvArA racita hajAroM grantha vidyamAna haiN| ve samasta pramANabhUta mAne jAte haiN| sUtra, niyukti, cUNi, bhASya, vRtti, anubhava evaM guru-paramparA kA jo niSedha karatA hai, use bhagavAna kI vANI rUpa gAya ke dUdha kA nAzaka smjhe| siddhAntoM meM se sAra nikAlanA dahI meM se makkhana athavA ghRta nikAlane ke samAna hai| Agama rUpa samudra kA pAra pAnA atyanta durgama hai| Agama rUpa sAgara meM jo prAdeya tattva haiM, ve amRta tulya haiM / Agama rUpa sAgara meM aneka ratna bhare hue haiN| jo jJAnI Agama rUpa sAgara kA manthana karake usameM se ratna rUpa sAra nikAla lete haiM, ve vAstava meM vivekI haiN| jo usa meM se zuddhAtma svarUpa amRta prApta kara lete haiM, ve sacce vivekI haiN| zrImad Anandaghana jI ke kahane kA Azaya hai ki isa bhava meM amRta tulya prabha vANI kA sAra sacamuca zuddhAtmadharma-ramaNatA hai| pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi ke dvArA AtmA ke zuddha guNoM meM ramaNatA karake nitya sukha rUpa amRta kA pAna karanA hI prAptavya kArya hai / / 5 / / artha-bhAvArtha-vivecana - samyagmati kahatI hai ki aba maiM apramatta dazA kI avasthA prApta karake nizcaya samyaktva ke kAraNa svarUpa vyavahAra samyaktva evaM bAhya dharma kriyA rUpa sasura ke pAsa jAnA nahIM cAhatI aura na maiM bahirAtma bhAvarUpa athavA moha bhAva rUpa pIhara meM hI jaauuNgii| aba to maiM apane antarAtmapati kI zuddha samatA rUpa zayyA bichA kara priya Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-246 Atma-svAmI ke sAtha sadA Ananda meM ramaNa kruuNgii| Anandaghana jI kahate haiM ki he sAdhuo ! antarAtmA paramAtmA rUpa banakara siddhAlaya meM aneka siddhoM ke sAtha sAdi anantaveM bhAga meM prApta hotA hai, vahA~ prati samaya ananta sukha kA bhoga letA hai| apramatta dazA ko anubhUti karane vAle munivara sacamuca parama sukha kI jhalaka kA anubhava karate haiN| jise AtmAnanda ke bhoga meM prema hai use lalanAmoM ke bhoga-sambandha kI abhilASA nahIM rhtii| jisake roma-roma meM AtmA ke zuddha rasa kA zuddha prema prakaTa huyA hai, use pA~ca indriyoM ke paudgalika sukha meM kadApi Ananda prApta nahIM hotaa| samyagmati kA saMga pAkara cAritra Adi sAdhanoM ke dvArA pUrva meM ananta jIvoM ko zuddha dharma meM ramaNatA karake paramajyoti pada prApta huA, mahAvideha kSetra meM vartamAna meM prApta kara rahe haiM aura bhaviSya meM ananta jIva paramajyoti pada prApta kreNge| bhavya jIvoM ko paramajyoti pada prApta karane ke lie samyagmati ke dvArA antarAtmA meM sadA ramaNa karanA cAhie // 6 // . ( 24 ) ... ( rAga-prAsAvarI ) . avadhU vairAga beTA jAyA, yAne khoja kuTaMba saba khaayaa| avadhU0 / / jeNe mAyA mamatA khAI, sukha duHkha donoM bhAI / kAma krodha donoM ku khAi, khAI tRSNA bAI / / avadhU0 / / 1 // duramati dAdI matsara dAdA, mukha dekhata hI munaa| maMgala rUpa badhAI bAMcI, e jaba beTA humA / / avadhU0 / / 2 / / pApa puNya par3osI khAye, mAna lobha dou maamaa| moha nagara kA rAjA khAyA, pIche hI prema te gAmA / / avadhU0 / / 3 // bhAva nAma dharyo beTA ko, mahimA varaNyo na jAI / Anandaghana prabhu bhAva prakaTa karI, ghaTa-ghaTa raho samAI / / avadhU0 / / 4 / / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya - 250 TippaNI -- yaha pada zrI zrAnandaghana jI kA nahIM hai | mahAkavi banArasIdAsa jI AgarA vAle dvArA racita ' banArasI vilAsa' meM yaha pada pRSTha saMkhyA 250 para hai, tanika antara avazya hai / artha- bhAvArtha-vivecana - yogirAja zrImad zrAnandaghana jI kahate haiM ki yogI puruSoM ke vairAgya rUpa putra utpanna hotA hai / yogI ke vairAgya putra ne moha rAjA ke parivAra ko khoja khoja kara khA liyA / vairAgya ne sarvaprathama to mamatA kA nAza kiyaa| vairAgya ke binA mamatA kA nAza nahIM hotA / vairAgya ne mamatA kA bhakSaNa kiyA tathA mAyA kA nAza kiyA / zAtAvedanIyajanya sukha aura prazAtAvedanIya janya du:kha ina donoM kA bhI vairAgya ne bhakSaNa kiyA / vairAgya ne kAma evaM krodha donoM kA bhakSaNa kiyA / jJAnagarbhita vairAgya se kAma kA nAza hotA hai / kAma ke vega ko dabAne ke lie jJAnagarbhita vairAgya ke samAna anya koI upAya nahIM hai | jJAnagarbhita vairAgya se krodha ko jItA jA sakatA hai| jJAnagarbhita vairAgya ne tRSNA kA bhI bhakSaNa kiyA || 1 // artha - bhAvArtha-vivecana - durmati dAdI tathA matsara dAdA to vairAgya kA mu~ha dekhate hI mara gaye / jJAnagarbhita vairAgya putra kA janma hone para AtmA ne maMgala rUpa badhAI dI aura mana meM atyanta harSa mAnA ||2|| artha- bhAvArtha- jJAnagarbhita vairAgya ne puNya evaM pApa rUpa do par3osiyoM kA bhakSaNa kiyA tathA mAna jo jagat ke jIvoM ko aneka prakAra kI pattiyoM meM DAlatA hai, usakA bhI vairAgya ne bhakSaNaM kiyA / lobha kA koI nahIM hai / dasaveM guNasthAnaka taka lobha kI sthiti hai / svayaM-bhU ramaNa samudra kA pAra pAyA jA sakatA hai, parantu lobha rUpI samudra kA koI pAra nahIM pA sakatA / lobha samasta prakAra ke pApoM kA mUla hai / jJAnagarbhita vairAgya ne mAna evaM lobha rUpa do mAmAtroM kA aura moha nagara ke rAjA kA bhI nAza kiyA tathA tatpazcAt prema rUpI gA~va kA bhI bhakSaNa kiyA || 3 || artha - bhAvArtha - jJAnagarbhita vairAgya kI sarvotkRSTa dazA prApta karane vAlA manuSya prema meM bhI adhikAra prApta karake duHkhI nahIM hotA / usane jJAnagarbhita putra kI umra bar3ha jAne para usakA nAma 'bhAva' rakhA / upazamabhAva, kSayopazamabhAva aura kSAyika bhAva kI vRddhi hone para usakI mahimA kA varNana nahIM kiyA jA sakatA / adhyAtma bhAva kI dazA kI vRddhi hone para mukti-sukha ke pakavAna kA AsvAdana kiyA jA sakatA hai / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-251 adhyAtma bhAva kI mahimA avarNanIya hai| jo vyakti adhyAtmabhAva kA adhikArI nahIM hai vaha yadi usakI nindA kare, jisase upazama Adi bhAva rUpa adhyAtma kI koI hAni nahIM hotii| ulla yadi sUrya kI nindA kare to sUrya kI koI hAni hone vAlI nahIM hai| zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki he Ananda ke samUhabhUta manuSyo! paramAtmA kA bhAva prakaTa karo // 4 // . . ( 25 ) ( rAga-prAsAvarI ) avadhU ! so jogI guru merA, ina pada kA kare re niver3A / / avadhU0 / / taruvara eka mUla bina chAyA, bina phUle phala laagaa| zAkhA patra nahIM kachu unaku, amRta gagane lAgA / / avadhU0 / / 1 / / taruvara eka paMchI dou baiThe, eka guru eka celA / cele ne juga cuNa-cuNa khAyA, guru nirantara khelA / / avadhU0 / / 2 / / gagana maMDala meM adhavica kuvA, uhA~ hai amI kA vAsA / sagurA hove so bhara bhara pIve, nagurA jAve pyAsA / / avadhU0 / / 3 // gagana maMDala meM gaunAM biyAnI, dharatI dUdha jmaayaa| . mAkhana thA so biralA pAyA, chAse jaga bharamAyA / / avadhU0 // 4 // thar3a binu patra, patra binu tubA, bina jIbhyA guNa gaayaa| gAvana vAle kA rUpa na rekhA, suguru mohI batAyA / avadhU0 / / 5 / / Atama anubhava bina nahIM jAne, antarajyoti jagAve / ghaTa antara parakhe sohI mUrati, prAnandaghana pada pAve / / avadhU0 / / 6 // Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya-252 TippaNI-pada kI bhASA, zailI evaM abhivyakti se to zaMkA rahatI hai ki yaha pada yogirAja zrImad AnandaghanajI kA nahIM hai| 'ghanAnanda aura prAnandadhana' ke sampAdaka zrI vizvanAtha prasAda mizra ne ise santa kabIra kA pada mAnA hai| 'kabIra granthAvalI' ke pRSTha saM. 84-85 para tanika parivartanayukta yahI pada hai| pada prAyaH milatA-julatA hai| ataH isa pada ko kabIra kA hI mAnanA pdd'egaa| ___ artha-bhAvArthaH-zrImad aAnandaghanajI kahate haiM ki jo vyakti isa pada . kA phaisalA karegA vaha avadhata yogI merA guru hai| taruvara ke mUla honI cAhie, zAkhA honI caahie| zAkhA ho to patra evaM phUla Ate haiM, phUla hoM to phala Ate haiM aura vaise vRkSa kI chAyA par3atI hai, parantu AtmA rUpa vRkSa ke mUla nahIM hai; AtmA anAdikAla se hai, jisase usakI mUla nahIM ho sktii| AtmA arUpI hai jisase usakA pratibimba nahIM par3a sktaa| pratibimba to rUpI kA hI par3atA hai| AtmA arUpI vRkSa hone se bAhya vRkSa kI taraha usake patra, zAkhA, phUla Adi kA sambandha nahIM hai| prAtmA hI kAraNa evaM kArya rUpa hai| AtmA karmoM kA kSaya karake svayaM paramAtmapada prApta karatA hai aura vaha siddhazilA para eka yojana ke caubIsa bhAga kareM to caubIsaveM bhAga para paramAtmA banakara rahatA hai| AtmA rUpa vRkSa para paramAtmA rUpa phala evaMbhUta naya kI apekSA se lagate haiN| AtmArUpa vRkSa para ajarAmara paramAtmA rUpa phala lagate haiM / / 1 / / artha-bhAvArtha-zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki deha rUpI vRkSa para antarAtmA evaM mana rUpI do pakSI baiThe hue haiN| antarAtmA guru hai aura mana ziSya hai| antarAtmA mana ko uttama-uttama zikSA dekara use apane vaza meM rakhane kA prayAsa karatA hai| vaha guru-pada ke lie yogya hai parantu ziSya kA svabhAva caMcala hai| vaha bAhya jagat ke viSayoM meM bhaTakatA hai aura jagat ke padArthoM ko grahaNa karatA hai| antarAtmA rUpI guru bAhya viSayoM meM lakSya nahIM detaa| vaha svayaM ke guNoM meM ramaNa karatA hai| vaha bAhya viSayoM ko cuna-cuna kara khAnA pasanda nahIM krtaa| vaha apane sahaja Ananda meM nirantara khelatA rahatA hai / / 2 / / artha-bhAvArtha-mukha rUpI gagana-maNDala ke madhya meM eka kuyA hai| vahA~ eka prakAra ke rasa rUpI amRta kA nivAsa hai| jisa ziSya ne khecarI mudrA kA guru-gama jJAna prApta karake usakI siddhi kI hai, aisA guruvAlA ziSya usa amRta kA pAna karatA hai aura apanI pyAsa tRpta karatA hai| jisakA koI guru nahIM hai, vaha manuSya pyAsA hI lauTatA hai / / 3 / / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrI zrAnandaghana padAvalI - 253 vivecana - gorakha Adi yogI isa prakAra kA bAhya artha karate haiM / sahaja yogI aise amRta kI abhilASA nahIM karate, parantu haThayogI aisA prayatna karate haiM / manuSya kI deha sthita gagana - maNDala kA madhya bhAga nAbhi hai, jahA~ AtmA ke prATha rucaka pradeza rUpI amRta kA kuA hai / pratyeka pradeza meM ananta Ananda rUpI amRta kA kuA hai / nAbhi meM jo ATha pradezoM ke sthAna meM gurugama lekara dhyAna lagAtA hai vaha Ananda rUpI amRta ke pyAle bhara-bhara kara pItA hai| caudaha rAjaloka gagana maNDala ke madhya I ticche loka sthita hai / vahA~ tIrthaMkaroM kI utpatti hotI hai aura unakI dezanA ke kAraNa manuSya loka meM zrutadharma evaM cAritradharma rUpI amRta kA kuvidyamAna hai / suguru kA ziSya zrutadharma evaM cAritradharma rUpI kue meM se Ananda rUpI amRta ke pyAle bhara-bhara kara pItA hai aura guru-hIna vyakti pyAsA lauTatA hai ||3 // artha - bhAvArtha-vivecana - zrI tIrthaMkara bhagavAna ke mukha rUpI gaganamaNDala meM vANI rUpI gAya byAI arthAt vANI rUpI gAya kA prakAza huA aura vANI se nikale upadeza rUpI dUdha kA jagat meM jamAva huA / usa dUdha meM se virale jJAnayogiyoM ne jJAna, darzana, cAritra, akhaNDAnanda rUpI makkhana ko prApta kiyaa| zeSa svamata, kadAgraha, kleza, vAda-vivAda rUpI khaTTI chAcha se jagat ke loga bhramita hue / vivecana - dUdha-dahI kA asAra aMza chAcha kahalAtA hai, usa prakAra bhagavAna ke upadeza kA sAra chor3a kara prasAra grahaNa karane vAle apanI viparIta buddhi ke kAraNa chAcha tulya kadAgraha kleza rUpI bhAga ko graharaNa karate haiM / bhagavAna kI vANI se heya, jJeya evaM upAdeya tattvoM kA prakAza hotA hai| nau tattvoM meM heya, jJeya evaM upAdeya tattvoM kA viveka karake jo manuSya samyaktva zuddha cAritra rUpI samAdhi ko graharaNa karate haiM ve makkhana rUpI sArAMza grahaNa karane vAle haiM / zrotAoM ke zrotrAkAza rUpI gaganamaNDala meM bhagavAna kI vANI rUpI gAya kA prasava huA aura usake dUdha kA hRdaya rUpI dharatI meM jamAva huA / upadeza rUpI dUdha meM se upAdeya sAra rUpa zuddha dharma rUpI makkhana ko to koI virale prApta kara pAye aura zeSa asAra bhAga rUpI chAcha meM sampUrNa saMsAra bhramita huA hai ||4|| artha- bhAvArtha-vivecana - bAhya tambUre se bhagavAna ke guNa gAye jAte haiM, yaha sarvavidita hai / bAhya tambUre kI utpatti jJAta karane se patA lagatA hai ki sarvaprathama tU be ke bIja meM se aMkura prasphuTita hote haiM / usameM Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad aAnandaghanajI evaM unakA kAvya-254 se bela kA thar3a utpanna hotA hai aura bela bar3I hone para usameM se patta nikalate haiM aura phira phala Ate haiM aura tatpazcAt bar3A tUmbA phala ke rUpa meM utpanna hotA hai, jisakA tambUrA banAyA jAtA hai| isa prakAra tambUre kA udbhava hotA hai| AtmA rUpI tambUre kA thar3a, patte, phala Adi kucha nahIM hai| prAtmA rUpI tambUrA parA bhASA se bhagavAna ke guNa gAtA hai| AtmArUpI tambUre kA gAyaka AtmArUpI gavaiyA hai, jisakA rUpa athavA rekhA kucha bhI nahIM hai, vaha kisI se utpanna nahIM huA, ata: usakI bAhya tambUre kI taraha kAraNa-paramparA nahIM hai| asaMkhyAta pradezarUpI tambUre ko parAbhASA ke dvArA AtmArUpI gavaiyA bajAtA hai| aisA AtmA. suguru ne batAyA hai| use jo jAnatA hai vaha apane AtmA rUpI tambUre ke dvArA paramAtmA kA binA jIbha ke parAbhASA ke dvArA bhajana karatA hai / / 5 / / / artha-bhAvArtha --prAtmA ke anubhava meM moha ke abhAva meM suSupti dazA nahIM hotii| saMkalpa-vikalpa ke abhAva meM svapna evaM jAgRta dazA bhI nahIM hotI, parantu jisameM vikalpatA ke zilpa kI vizrAnti hai, aise anubhava meM caturtha dazA hotI hai| anubhava kA svarUpa anubhavI vyakti hI jAna sakate haiN| jo manuSya anubhava-jJAna prApta karate haiM ve AtmA kI jJAnajyoti kA prakAza karate haiM aura AtmA ke asaMkhya pradezarUpI vyakti kA jJAna se nizcaya karate haiM, tathA zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki ve Ananda kA samUhabhUta paramAtma-pada prApta karate haiM / / 6 // (26) (rAga-belAvala) tA joge citta lyAU re vhaalaa| . samakita doro zIla laMgoTI, ghula-ghula gA~Tha ghulaauuN| tattva guphA meM dIpaka joU~, cetana ratana jagAU~ re vahAlA / tA joge0 / / 1 / / praSTa karama kaMDe kI dhUnI, dhyAnA agana jalAU~ / upazama chanane bhasama charaNAU~, mali mali aMga lagAU~ re vahAlA / tA joge0 / / 2 / / Adi guru kA celA hokara moha ke kAna phraauuN| dharama sukala doya mudrA sohe, karuNA nAda bajAU~ re vahAlA / tA joge0 // 3 // Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zrI Anandaghana padAvalI-255 iha vidha * yoga-siMhAsana baiThA, mugatipurI . dhyAU~ / prAnandaghana devendra se yogI, bahuri na kali meM pAU~ re vahAlA / tA joge0 / / 4 // TippaNI-yaha pada zaMkAspada mAnA gayA hai| yaha zrImad prAnandaghanajI kI bhASA evaM zailI se mela nahIM khaataa| lagatA hai ki isa pada ke racayitA koI 'devendra' nAmaka vyakti haiN| artha-bhAvArtha yogirAja zrImad aAnandaghanajI kahate haiM ki he priya prabho ! maiM usa yoga meM apanA citta lagAtA huuN| maiM antara ke yoga meM citta lagAtA huuN| * yogirAja zrImad aAnandaghanajI antara kI yogadazA kA bheSa tathA use dhAraNa karane kA tarIkA batAte hue kaha rahe haiM ki samakita rUpI DorI aura zIla rUpI laMgoTI dhAraNa karatA hU~ aura usa DorI ke bIca-bIca meM samakita ke sar3asaTha bola rUpI ghulI-ghulI gA~TheM lagAtA hU~; tathA tattvarUpI guphA meM praviSTa hokara vahA~ jJAnarUpI dIpaka prajvalita karatA hU~ tathA cetanarUpI ratna kA prakAza phailAtA huuN| cetanarUpI ratna para karmarUpI maila lagA huA hai, jise maiM dUra karatA huuN| 1 / / .: vivecana - prAtmA ratna kI taraha prakAzamaya hai| jisa prakAra ratna para lage hue maila kA nAza hotA hai, usa prakAra AtmA ke asaMkhyAta pradezoM ke sAtha lagI huI karma-prakRtiyoM kA bhI nAza hotA hai| ratna pArthiva vastu hai ataH usakA mUlyAGkana hotA hai, parantu AtmA rUpI ratna tInoM kAloM meM nitya rahatA hai, ata: usakA mUlya nahIM prA~kA jA sktaa| pArthiva ratna kSaNika sukha pradAna kara sakatA hai parantu vaha yaha nahIM jAna sakatA ki sukha kyA hai ? AtmA rUpI ratna nitya sukha pradAna karatA hai arthAt vaha ananta sukha kA svayaM jJAtA aura bhoktA banatA hai aura ananta sukha ko apane asaMkhyAta pradeza meM dhAraNa karatA hai| ataH AtmA rUpI ratna ko prakAzamaya karane kA yoga maiM tattva-guphA meM baiThakara dhAraNa karatA huuN||1|| artha-bhAvArtha-vivecana-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra aura antarAya-ina ATha karmoM kA AtmapradezoM ke sAtha kSIra nIravat ba~dhanA; Atma-pradezoM ke sAtha karmoM kA cipakanA bandha kahalAtA hai| karma kA udaya meM AnA aura AtmA ko vipAka kA anubhava karAnA-ise udaya kahate haiN| karma ko khIMcakara udaya Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-256 meM lAne ko udIraNA kahate haiN| karmoM kA Atma-pradezoM ke sAtha par3A rahanA sattA kahalAtA hai| bandha, udaya, udIraNA aura sattA-ina cAra prakAroM se karma-bandhana hotA hai| prakRti-bandha, sthiti-bandha, rasa-bandha aura pradeza-bandha-cAra prakAroM se karmoM kA bandha hotA hai| zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki jisa prakAra kASTha agni se jalakara bhasma ho jAtA hai, usa prakAra aSTakarma rUpI kASTha ko dhyAnarUpI agni se jalAkara usakI dhanI nikAlatA hU~ aura upazama rUpI calanI se bhasma ko chAnakara use apane aMgoM para malatA hU~ arthAt aisI bhasma aMgoM para mala kara antara kI yogadazA dhAraNa karatA hU~ / / 2 / / vivecana-upazama bhAva rUpI calanI se karma kI bhasma samyak prakAra se chAnI jA sakatI hai| dhyAna rUpI agni se karma rUpI kASTha jalakara bhasma ho jAtA hai| dhyAna ke cAra bheda haiM -ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna aura zukla-dhyAna, jinameM se prArambha ke do dhyAna tyAga karane yogya haiN| ataH ArtadhyAna evaM raudradhyAna kA parityAga karake dharmadhyAna evaM zukladhyAna ko citta meM, lagAtA hU~ aura inase karmoM ko jalAkara bhasma karatA huuN| apane mana ko maiM eka dhyeya meM sthira rakhatA huuN| maiM rAga-dveSa kA parityAga karake AtmA kA dhyAna dharake antaraMgayoga-bhUmikA meM praviSTa hotA huuN| maiM tattva-guphA meM siddha hone ke lie siddhAsana lagAkara isa prakAra yoga-mArga meM lIna hotA hU~ // 2 // artha-bhAvArtha-vivecana-tIrthaMkara AdinAtha haiN| ve tIrthaMkara gine jAte haiM aura guruoM kI paramparA kI apekSA ve guru bhI gine jA sakate haiN| unakI AjJA mAnakara maiM moha ke kAna phar3avAU~gA arthAt moha kA nAza kruuNgaa| samasta guNoM kI Adi meM samyaktva guNa utpanna hotA hai| samyaktva pradAna karane vAle guru Adya guru gine jAte haiN| unakI AjJA meM rahakara maiM karma kA nAza kruuNgaa| samasta guNoM meM satya-asatya kA nirNaya karane vAlA viveka guNa utpanna hotA hai| ukta viveka guNa ke dvArA samasta dharma-kArya kiye jA sakate haiN| ata: ve bhI nizcaya se Adya guru gine jAte haiN| vaise yogiyoM ke guru AdinAtha gine jAte haiM / matsyendra, gorakhanAtha Adi yogI AdinAtha ko apane guru ke rUpa meM mAnate haiN| jainazAstroM meM zrI RSabhadeva ko AdinAtha kahate haiM, yogiyoM ke guru AdinAtha haiM aura ve aThAraha doSoM se rahita AdinAtha zrI RSabhadeva svAmI haiN| ataH ve bhI pUrvokta apekSA se guru haiN| maiM unakA AjJAkArI ziSya banakara moha-mahAmalla ke kAna phaaddgaa| dharma-dhyAna Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrAnandaghana padAvalI - 257 evaM zukla - dhyAna rUpI do mudrAoM ko donoM kAnoM meM dhAraNa karane se donoM kAna suzobhita haiM / karuNA rUpI zrRMganAda karane se samasta manuSyoM ke hRdaya meM dayA bhAva utpanna kiyA jAtA hai, karuNA bhAvanA rUpI nAda ke dvArA AtmA kI dayA vRtti khila uThatI hai aura paramAtmA ke antara meM harSa prakaTa hotA hai arthAt AtmA paramAtmA rUpa bana jAtA hai / ataH maiM aisI yoga kI dazA dhAraNa karanA cAhatA hU~ / / 3 / / 7 artha - bhAvArtha-vivecana - isa prakAra yogarUpI siMhAsana para baiThakara maiM muktipurI kA dhyAna dharatA hU~ / yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi-yoga ke ATha aMga gine jAte haiM / yoga rUpI siMhAsana para baiThakara yoga ke aMgoM kA sevana karane se aneka prakAra kI labdhiyA~ prApta kI jA sakatI haiN| yoga ke aMgoM kA samyak prakAra se sevana karane se aTThAIsa labdhiyoM meM se amuka labdhiyA~ prApta hotI haiM / pA~caveM Are meM bho katipaya labdhiyA~ prApta hotI haiM / zrImad hemacandrAcArya tathA caudaha sau cavAlIsa granthoM ke praNetA pUrvAcArya zrI haribhadrasUri jI ne yoga ke aMgoM kA samyak rUpa se varNana kiyA hai / zrI haribhadrasUri ne to apane yoga-bindu meM yoga kA sundara varNana kiyA hai / zrImad cidAnanda jI ne 'cidAnanda svarodaya' meM yoga kA spaSTa varNana kiyA hai / zrImad zrAnandaghana jI kahate haiM ki devendra kI taraha maiM yoga - siMhAsana para prArUr3ha hokara punaH kaliyuga meM na AU~ - aisI sthiti maiM prApta karU~ / ve aisI yoga - dazA kI abhilASA rakhate haiM // / 4 // ( 27 ) (rAga - sAraMga ) cetana zuddhAtama ku dhyAvo / para parace dhAmadhUma sadAI, nija parace sukha pAvo / nija ghara meM prabhutA hai terI, para saMga pratyakSa rIta lakhI tuma aisI, gahiye yAvata tRSNA moha hai tumako, tAvata sva saMveda gyAna lahI karavo, chaMDo nIca bhApa cetana0 / / 1 / / kahAvo / suhAvo / cetana0 / / 2 / / mithyA bhAvo / bhramaka vibhAvo / cetana0 / / 3 / / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-258 sumatA cetanA patiku iNa vidha, kahe nija ghara aavo| prAtama uccha sudhArasa pIye, 'sukha prAnanda' pada pAvo / cetana0 / / 4 / / TippaNI : isa pada meM Anandaghana jI kA nAma taka nahIM hai, parantu 'pAnanda' zabda dekhakara hI ise zrImad prAnandaghana jI kA mAna liyA hai| pada kI antima paMkti meM racayitA kA nAma 'sukha prAnanda' diyA gayA hai| zrImad prAnandaghana jI ne apane kisI bhI pada meM 'mAnanda' athavA 'sukha prAnanda' zabda kA prayoga nahIM kiyA hai| ataH yaha prAnandaghana jI kA pratIta nahIM hotaa| pada meM zrImad prAnandaghana jI jaisI bhASA aura zailI bhI nahIM hai| artha-bhAvArtha-vivecana--zrImad AnandaghanajI apanI AtmA ko kahate haiM ki he cetana! tU apane zuddhAtma-pada kA dhyAna dhara, jisase karma-malinatA naSTa hogii| jagat meM dhyAna ke samAna koI uttama mokSa-hetu nahIM hai| dhyAtA, dhyAna tathA dhyeya kI ekatA karane vAle ananya citta vAle yogI ke samasta duHkhoM kA kSaya ho jAtA hai| ataH he prAtman ! apane zuddha svarUpa kA dhyAna karane meM hI tU samasta prakAra kI siddhi jaan| parapudgala ke paricaya meM nitya rAga, dveSa, pramAda, IrSyA, viSaya-vAsanA, kleza, duHkha evaM janma-mRtyu kI nitya dhAma-dhUma rahatI hai| ataH para-pudgala vastu ke paricaya se kadApi zAnti nahIM milegii| apane zuddhAtma ke sambandha se tuma sukha prApta kara sakate ho| apane zuddha svarUpa meM ramaNa karane se Adhi, vyAdhi evaM upAdhi kI aneka pIr3AoM kA zamana hotA hai aura antara meM sahaja zAnti kI anubhUti hotI hai| samasta vastuoM ke sambandha se AtmA nyArA hai-aisI bhAvanA lAne se prAtmA apane zuddha svarUpa kA Azraya lekara sahaja sukha prApta karatI hai| ataH he cetana! aisI zraddhA rakho ki Atma paricaya karane se tuma sukha prApta karoge / / 1 / / artha-bhAvArtha-vivecana-yogirAja zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki he cetana ! apane asaMkhyAta pradeza rUpa ghara meM tumhArI prabhutA hai| cetana ke ghara meM cetana kI prabhutA hai parantu jar3avastu ke sambandha meM cetana kI prabhutA nahIM hai| para-vastu ke sambandha se jo apanI prabhutA mAnatA hai vaha bhrAnta hai| para-vastu ke ahaMtva se rasagArava, Rddhi-gArava aura zAtA-gArava utpanna hote haiN| para-vastu ke sambandha kI ahaMtA se ATha Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI-256 prakAra ke ahaMkAra utpanna hote haiN| para-jar3a vastu ke lAlaca se jIva yatra-tatra paribhramaNa karatA hai aura kisI iSTa jar3a-vastu kA lAbha hone para mana meM phUla jAtA hai| dhanavAna vyakti dhana ke ghamaNDa meM phala jAtA hai, vidvAn vyakti vidyA ke ghamaNDa meM phala jAtA hai, koI vyakti parivAra ke ghamaNDa se phala jAtA hai, koI vyakti logoM dvArA mAna-sammAna milane se phala jAtA hai, koI mahAtmA apane ziSyoM kI adhikatA se phala jAtA hai aura koI kisI vastu kA lAbha hone para abhimAna meM A jAtA hai tathA koI para-jar3a vastu svarUpa deha ke saundarya se prasanna hote haiM; parantu yaha saba bhrama hai| sanatkumAra cakravartI ko bhI rUpa ke ahaMkAra se zAnti prApta nahIM huii| jar3a vastuoM kI prApti se jo vyakti mana meM praphullita hotA hai, vaha to aisA hai jaise bailagAr3I ke nIce kuttA cala rahA ho / vaha jAnatA hai ki bailagAr3I maiM hI calA rahA huuN| jo mahAtmA, ziSyoM athavA bhaktoM kI adhikatA se phUlA nahIM samAtA, vaha ajJAnI hai| jo vyakti viSayavAsanA ko prApti se phalatA hai, vaha kasAI ke ghara ke bakare ke samAna hai| zrImad Anandaghana jI apanI AtmA ko kahate haiM ki he cetana ! jar3a, karma tathA deha Adi ke kAraNa tumhArI prabhutA nahIM AMkI jAtI, ulTI nIcatA ginI jAtI hai| saMsAraM ke loga jisameM prabhutA mAnate haiM, jinavANo usameM nIcatA mAnatI hai| ataH pratyakSa rUpa se isa prakAra jar3a aura cetana kI nIcatA evaM prabhutA ko samajhakara he cetana! apanA zuddha svabhAva grahaNa karanA caahie| rAga-dveSa ko dUra kiye binA kadApi zAnti evaM paramAtmA kI prApti nahIM hogii| rAga-dveSa kI azuddhatA dUra karane para hI sahaja sukha kI prApti hogii| ataH apramatta hokara AtmA ke svabhAva ko grahaNa karanA caahie| he cetana! tuma jar3a padArtha meM, 'maiM' tathA 'merA' aisA pratyaya kyoM socate ho ? artha-bhAvArtha-vivecana -yogirAja zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki he cetana ! jaba taka tumheM tRSNA evaM moha hai, taba taka cAritra-naya kI apekSA se mithyA-bhAva hI hai| para ke sambandha kI prApti kI tRSNA jaba taka mana meM rahatI hai, taba taka tumheM saccI zAnti kadApi prApta nahIM ho sktii| tRSNA rAkSasI jIvoM ke bhAva prANa ko cUsa letI hai| tRSNA aneka prakAra kI hotI hai-dhana kI tRSNA, putra kI tRSNA, yaza kI tRSNA, sammAna kI tRSNA, pratiSThA kI tRSNA, pA~ca indriyoM ke teIsa viSayoM kI tRSNA, devI bhogoM ke upabhoga kI tRSNA, parivAra kI tRSNA, Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 260 gharabAra kI tRSNA, mAnya evaM pUjanIya banane kI tRSNA, sattA kI tRSNA, padavI evaM upAdhi prApta hone kI tRSNA Adi mithyAtva-bhAva haiM / . sva-saMvedana jJAna arthAt jisa jJAna ke dvArA AtmA ke svarUpa kI pratIti ho, usa prakAra kA prAtmajJAna prApta karake bhrAmaka vibhAva kA parityAga karanA ucita hai aura yahI pramukha karttavya hai / krodha, mAna, mAyA, lobha, nindA, bhogecchA, mamatA ke vicAra, hiMsA, asatya, corI, parigraha tathA IrSyA evaM svArtha ke vicAra Adi samasta para bhAva haiM / he cetana ! yadi eka ghar3I kA samaya bhI parabhAva rahita vyatIta huA to vaha samaya mahotsava tulya mAnanA / / 3 / / artha-bhAvArtha-vivecana - zrImad zrAnandaghana jI ke hRdaya meM basI samatA cetana ko kahatI hai ki he cetanasvAmI ! tuma apane asaMkhyAta pradeza rUpa ghara meM Ao, parabhAva - ramaraNatA rUpI viSayoM kA parityAga karake zuddha ramaraNatA rUpI amRta rasa kA pAna karo, eka zvAsocchvAsa jitanA samaya bhI vyartha mata khopro aura sukhadAyaka paramAtma-pada prApta karo / samatA kahatI hai ki he cetana ! tuma mamatA kA tyAga karake apane ghara meM Ao / para-vastu ko ghora nIMda kI taraha bhUla jAo aura zuddha dharma ke prati lakSya rakho // 4 // ( 28 ) ( rAga - sAraMga ) vicAro / cetana aisA gyAna sohaM sohaM sohaM sohaM, sohaM aNu na bIyA sAro / / cetana0 // nizcaya sva lakSaraNa avalaMbI, prajJA chainI nihAro / iha chainI madhya pAtI duvidhA, kare jar3a-cetana phAro || cetana 0 tasa chainI kara grahiye jo dhana, so sohaM jAni daro tuma mohaM haM hai tuma sohaM samako 0 / / 2 / / dhAro / vAro / / cetana 0 '0' / / 3 / / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-261 kulaTA kuTila kubuddhi kumatA, chaMDo va nija caaro| 'sukha prAnanda' pade tuma besI, sva para ku nistAro / / cetana0 // 4 // TippaNI-yaha pada bhI zrImad prAnandaghana jI kA nahIM hai| yaha bhI 'sukha prAnanda' nAmaka kavi dvArA racita pratIta hotA hai| artha-bhAvArtha-vivecana-yogirAja zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki he cetana ! tuma uttama Atmika jJAna kI soco aura jagat kA jar3a vastu sambandhI jJAna taja kara adhyAtma jJAna grahaNa kro| syAdvAda bhAva se AtmA kA svarUpa pahacAna kara antara meM 'so'haM so'haM' zabda kA sUkSma jApa kro| AtmA meM sattA se vidyamAna paramAtmatva 'maiM' hI huuN| AtmA hI paramAtmA hai, paramAtmA hI siddha hai| AtmA tathA paramAtmA meM bheda karAne vAle karma haiM / karma kA nAza hone para AtmA hI paramAtmA kahalAtA hai| AtmA hI maiM hU~, AtmA meM jo paramAtmapanA hai, vahI maiM huuN| jJAna, darzana aura cAritra Adi ananta guNamaya AtmA maiM huuN| 'so'haM' kA jApa zreSTha hai ataH zvAsocchvAsa meM upayoga meM rahakara isakA jApa kro| he cetana ! 'so'haM' zabda ke jApa se tuma apane zuddha svarUpa ke upayoga meM raho // 1 // zuddha nizcaya naya se AtmA ke zuddha lakSaNa kA avalamba lekara zuddha prajJA rUpI chainI ko dekho| jar3a aura cetana kI jo azuddha ekAkAra pariNati ho cukI hai usake madhya meM par3akara yaha chainI jar3a evaM cetana kI pariNati ko bhinna karatI hai| - avirati samyagdRSTi guNasthAnaka meM zuddha prajJA rUpI chainI utpanna hotI hai aura vaha jar3a evaM cetana kI ekAkAra pariNati ko do prakAra se alaga karatI hai arthAt jar3a ko jar3a bhAva se batAtI hai aura cetana ko cetana bhAva se batAtI hai| haMsa jisa prakAra kSIra-nIra ko alaga-alaga karatA hai, usa prakAra AtmA bhI zuddha prajJA rUpI chainI ke dvArA jar3a evaM svayaM ko bhinna-bhinna karatI hai, jisase AtmA apanI sahaja dazA kI ora unmukha hotI hai, arthAt AtmA apanA zuddha svarUpa aMza-aMza prakaTa karatI hai| isa taraha AtmA apanI zuddhatA kI vRddhi karatI hai| zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki he cetana! isa prakAra tuma apane zuddha svarUpa kA vicAra karo // 2 // Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-262 artha-bhAvArtha-vivecana -zrImad Anandaghana jI apanI AtmA ko sambodhita karake kahate haiM ki zuddha upayoga rUpI zuddha prajJA kI chainI grahaNa karake tuma hRdaya meM so'haM kA jApa karo, eka kSaNa ke lie bhI so'haM ko mata bisraayo| so'haM kA pUrNataH samyaga artha jAnakara he cetana ! tuma moha ko dabA do, jisase samabhAva kA samaya aayegaa| moha ke vicAroM kI taraMgeM mana meM uThate hI unheM rokanA caahie| moha ke kuvicAroM kI prabalatA kA nivAraNa karane ke lie 'so'haM' kA jApa karanA caahie| 'so'haM' kA jJAna karane para upayogapUrvaka ekAgratA se jApa karane se samabhAva ko vRddhi hotI hai| jaba taka citta 'so'haM' ke jApa ke upayoga meM rahatA hai, aura usameM hI lIna banA rahatA hai, taba taka moha ke vicAra Ate hI nhiiN| jaba citta so'haM ke upayoga ke Alambana se cyuta ho jAtA hai, taba mana meM moha kI pariNati kA udaya hotA hai| so'haM ke jApa se AtmA prati pala, anantagunI vizuddha banatI hai aura samabhAva rUpI sarovara. ko prakaTa karatI hai, jisameM Ananda-rasa kA pAna karake trividha tApoM kA zamana karatI hai // 3 // artha-bhAvArtha-vivecana-yogirAja zrImad Anandaghana jo kahate haiM ki he cetana ! tuma kulaTA, kuTila evaM dubu ddhi kumati kA parityAga kro| isakA parityAga hI cAritra kA paricAyaka hai| AtmA ke dharma ko chor3a kara para jar3avastu-sambandhI rAga-dveSa karanA hI kumati kA lakSaNa hai| rAga-dveSa kA pracAra roka kara apane zuddha svarUpa kA smaraNa karanA hI AtmA kA mukhya dharma hai| AtmA apane svabhAva meM ramaNa kare to usa para karma ke AvaraNa nahIM laga sakate / ananta munigaNa apane zuddhAtma svarUpa meM ramaNa karake mukta hue haiM, ho rahe haiM aura hoNge| yogirAja zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki he cetana ! tuma to Atma-sthAna meM baiTho, sthira hokara samasta karmoM kA kSaya karake svayaM kA uddhAra karo aura anya vyaktiyoM ko bhI pAlambana dekara unakA bhI uddhAra kro| aba to samasta para-bhAva kA parityAga karake apane zuddha svarUpa kA dhyAna karo aura usameM hI tanmaya bano // 4 // ( 26 ) ( rAga-kalyANa ) yA pudgala kA kyA visavAsA, hai supane kA vAsA.re / yA0 / / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-263 camatkAra bijalI de jaisA, pAnI bicca ptaasaa| yA. dehI kA garva na karanA, jaMgala hoyagA vAsA / / _ yA0 / / 1 / / jUThe tana dhana jUThe jobana, jUThe haiM ghara vAsA / 'prAnandaghana' kahe saba hI jUThe, sAMcA zivapura bAsA / / yA0 / / 2 / / TippaNo -yaha pada bhI zrImada Anandaghana jI kI bhASA evaM zailI se nahIM miltaa| zrI vizvanAthaprasAda mizra ne ise digambara jaina kavi zrI bhUdharadAsa kA mAnA hai| artha-bhAvArtha-vivecana -yogirAja zrImad aAnandaghana jI kahate haiM ki isa deha rUpI pudgala kA kyA vizvAsa kareM? jaise svapna meM kisI havelI meM nivAsa karane kA bhAsa huaA ho aura A~kha khulane para usameM se kucha bhI dRSTigocara nahIM hotaa| usI prakAra yaha pratyakSa dRSTigocara hone vAlI deha bho kSaNabhaMgura hai, ataH isakA kyA vizvAsa kareM ? aneka prakAra ke rogoM se deha kSINa hotI hai, usakA kSaya hotA hai| cAhe jitane upAya karane para bhI deha kA anta meM kSaya ho jAtA hai| AkAza meM vidyut kI camaka ke samAna deha kA bhI acAnaka nAza ho jAtA hai| jisa prakAra pAnI meM batAzA pala bhara meM gala jAtA hai, usa prakAra deha bhI acAnaka kSaNa bhara meM naSTa ho jAtI hai| aisI nazvara deha kA, kSaNika deha kA garva karanA sarvathA anucita hai| isa deha kA anta meM jaMgala meM vAsa hogA, arthAt ise jaMgala meM lejA kara jalA diyA jaayegaa| ataH isa ke prati hameM mamatA nahIM rakhanI caahie| zrImad Anandaghana jI apanI AtmA ko kahate haiM ki he cetana ! bAhya padArthoM para mamatA rakhanA sarvathA anucita hai| tana, dhana evaM yauvana asatya haiM, ghara, havelo, mahaka Adi saba asatya haiM kyoM ki ye jar3a vastu Aja taka kisI ke sAtha nahIM gaI aura na jaayeNgii| Atma-tattva ke atirikta samasta vastue~ asatya haiN| kevala mukta hokara mokSa meM nivAsa karanA hI satya hai| ataH he cetana ! samasta para vastuoM ke prati mamatva tyAga kara apane zuddhAtma svarUpa meM ramaNa kara // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad aAnandaghanajI evaM unakA kAvya-264 (30) (rAga-basanta) tuma jJAna vibho phUlI basanta, mana madhukara hI sukha soM rasaMta / tuma0 / / 1 / / dina bar3e bhaye vairAgya bhAva, mithyA mati rajanI ghaTAva / tuma / / 2 / / bahuphUlI phalI suruci bela, jJAtA jana samatA saMga 'kela / tuma0 / / 3 / / jAnata bAnI pika madhura rUpa, suranara pazu prAnandaghana sarUpa / tuma0 / / 4 / / TippaNI-isa pada kI bhASA zailI-bhI prAnandaghana jI se bhinna hai| isa pada kI bhASA 'braja' hai jabaki zrImada prAnandaghana jI kI bhASA prAyaH rAjasthAnI hai| yaha pada prAgarA nivAsI dyAnatarAya jI kA artha-bhAvArtha-he prabho! Apake jJAnarUpI vasanta phalI hai jisameM mana rUpI madhukara sukha kA rasika banA hai| vairAgya bhAva rUpI dina bar3e ho gaye haiM aura mithyAmati rUpI rAtri ghaTane lagI hai| suruci rUpI latAe~ atyanta phalI-phalI haiN| usa vasanta meM jJAtAjana AtmA svayaM samatArUpI strI ke sAtha krIr3A karatI rahatI hai| pika (koyala) kI madhura vANI sacamuca kAnoM meM madhura lagatI hai| zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki sura, manuSya evaM pazu bhI jJAna rUpI vasanta Rtu ke sambandha se Anandamaya bana gaye haiN| vivecana-yogirAja zrImad Anandaghana jI ne prabhu ke jJAna ko vasanta Rtu kI upamA dekara apane Antarika vasanta kA samyak prakAra se varNana kiyA hai| prabhu ke jJAna se jIva ke hRdaya meM vairAgya utpanna hotA hai| duHkha-garbhita vairAgya evaM moha-gabhita vairAgya kA nAza hone para jJAna-garbhita vairAgya prakaTa hotA hai| paramAtmA kI vANI ke dvArA Atma-jJAna hone para vairAgya bhAva rUpI dina bar3A hotA jAtA hai aura mithyAmati rUpI rAtri pratidina ghaTatI rahatI hai| aisA Antarika Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-265 jJAna rUpI vasanta prApta hone para bhI aneka prakAra ke Atmika dharma kI suruci rUpI latA phalatI-phUlatI hai aura usa samaya una latAoM ke maNDapa-tale AtmA samatA ke sAtha baiThakara sahaja sukha kI krIr3A karatI hai| AtmA kI vANI rUpI koyala sacamuca usa samaya sumadhura gIta gAtI hai jisase zrotA Ananda-vibhora ho jAte haiN| devatA, manuSya evaM pazu bhI prabhu kI jJAnarUpI vasanta Rtu kA lAbha lekara AnandarasarUpa ho jAte haiN| AtmajJAna hone para AtmA kI zuddhadharma kI ruciyA~ rUpI aneka beleM phailane aura phalane lagatI haiM jisase AtmA meM Ananda kA pAra nahIM rhtaa| zrImad AnandaghanajI ne Antarika vasanta Rtu kA sundara varNana kiyA hai| AtmA kA svarUpa jJAna prApta karake devatA, manuSya evaM pazu sahajAnanda ko prApta karate haiN| manuSya ko yadi AtmA meM vasanta Rtu prakaTa karanI ho to jainAgamoM kA adhyayana karanA caahie| jaba bhagavAna kI vANI antara meM utaratI hai taba vasanta Rtu khilane lagatI hai| AtmA ke jJAna-vasanta meM antaraMga dharmaruci kI vRddhi hotI rahatI hai, jisase prAtmA puSTa hotI hai| prAtmA upazama rasa ke sarovara meM kIr3A karatI rahatI hai aura vaira, krodha, kleza Adi kI malinatA naSTa karatI hai| (31) (rAga-kalyANa) taja mana kumatA kuTila ko saMga / jAke saMga kubuddhi upajata hai, paData bhajana meM bhaMga / taja0 / / 1 / / kauve kU kyA kapUra cugAvata, zvAna hI nahAvata gaMga / khara kU kIno aragajA lepana, marakaTa bhUSaNa aMga / taja0 / / 2 // kahA bhayo paya pAna pilAvata, viSahu na tajata bhujaMga / prAnandaghana prabhu kAlI kAMbaliyA, car3hata na dUjo raMga / taja0 // 3 // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 266 TippaNI- zrI kApar3iyA jI tathA zrI vizvanAthaprasAda jI ne isa pada ko 'sUradAsa' kA mAnA hai| sacamuca, yaha pada mahAkavi sUradAsa kA hI hai| artha - bhAvArtha-vivecana - pada meM kumati, kuTila manuSyoM kI saMgati kA parityAga karane kI hita- zikSA dI hai| kumati, kuTila manuSyoM kI saMgati se bAlajIva dharma se bhraSTa hote haiM / cAhe jaise zreSTha manuSya kI bhI kusaMgati se buddhi bigar3atI hai / durjanoM kI saMgati se mahAn anartha hotA hai, ata: jainazAstroM meM kuTila manuSyoM kI saMgati kA tyAga karane kI zikSA dI gaI hai / zrImad zrAnandaghana jI kahate haiM ki kAle kambala para dUsarA raMga nahIM car3hatA / kuTila manuSyoM ke mana para santoM ke upadeza kA prabhAva nahIM par3atA / kAle kambala kI taraha jina manuSyoM ke hRdaya pApa karmoM se kAle ho gaye haiM una para dharma kA zveta raMga nahIM car3ha sakatA / jo dUrabhavya evaM abhavya prANI haiM unheM dharma kI bAteM priya nahIM lagatIM / ataH adhyAtmajJAniyoM ko cAhie ki ve nAstikoM evaM zaTha manuSyoM se dUra raheM | ( 32 ) priya mAharo josI, hu poya rI josaraNa, koI paDosaNa pUcho josa / je pUchate sagalo kahiso, so sau rahai na rahai koI sosa / priya0 / / 1 / / tasa ghana sahaja subhAva vicAre, graha yuti dRSTi vicArau tosa / zazi dizi kAla kalA baladhAre, tattvavicAri mani nANaM rosa / priya 0 0 / / 2 / / sau nimita sura vidyA sAdhai, jIva dhAtu mUla phala posa / sevA pUjA vidhi prArAdhai, paragAsai 'Anandaghana' kosa / priya0 / / 3 / / zabdArtha - mAharo = merA, josI = jyotiSI, josaNa = jyotiSI kI patnI, josa = graha - phala, sagalo = sampUrNa, sosau = saMzaya, sosa = cintA, tosa = santoSa, mani = mana meM, nA = na lAve, rosa krodha, sauMga = zakuna, suravidyAH = svara vijJAna, kosa = koSa, khajAnA / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI Anandaghana padAvalI-267 :, . ( 33 ) dragyau ju mahAmoha dAvAnala, ubarU pAra brahma kI aoTa / kRpA kaTAkSa sudhA rasa dhArA, baMce visama phAla kI coTa / da0 // 1 // agaja aneka karI jIya bAMdhI, dUtara darapa durita kI poTa / carana sarana pAvata tana-mana kI, nikasi gaI anAdi kI khoTa / da0 / / 2 // aba to. gahai bhAga baDa pAyau, paramAratha sunAva dRr3ha koTa / niramala mAMni sAMca merI kaho, prAnandaghana dhana sAdA atoTa / da0 / / 3 / / zabdArtha --- dagyau prajvalita hA, ubarU =mukta hoU, aoTa= prADa, zaraNa, * bacai bacanA, agaja mUrkhatA, dUtara dustara, kaThina, darapa=garva, durita = pApa, poTa=gaTharI, atoTa= attuutt| kuNa pAgala kahu~ khATu mIThu, rAmasanehI nu mukhar3a, na diirch| mana visarAmI nu mukhakuna dIrcha, aMtarajAmI nu aMtara jAmInu / je dIThA te lAgai anIThA, mana mAnyA viraNa kima kahuM mIThA / . dharaNI agAsa bicai nahIM IThA / / kUraNa0 / / 1 // 'jotAM jotAM jagata vizeSu, uNa uNihArai koi na dekhu / aNasamajhyu kima mAMDu lekhu / kuNa0 / / 2 / / kohanA kohanA ghara meM jAvu, kohanA-kohanA nita guNa gAvu / jo prAnandaghana darasaraNa paavu|| kuNa0 / / 3 / / shbdaarth-paagl-aage| dIrcha- dekhaa| anIThA- aniSTa, apriy| dhrnnii=pRthvii| IThA=iSTa, priy| vizeSu =parIkSA kii| uNa=usa / "uNihArai anusAra, smaan| kohanA kohanA=kisa kiske| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya- 268 ( 35 ) milaraNa ro bAraNaka zrAja baNyo che jI / mi0 // derAgI jeThAnI mhArI, dhaMdhe lAgI niNadala putra jiNyo che jI / mi0 / / 1 / / sAsa karata mhArI pAna paMjIrI, prADo paDado tathyau che jI / mi0 / / 2 / / zrAnandaghana piyA bhale hI padhAre, mana meM umAho gharaNo che jI / mi0 // 3 // zabdArtha - bAraNaka= veSa, avasara / niraNadala = nanada / jiNyo = janma diyA / pAna paMjIrI = khAne kA miSTAnna / ( 36 ) suraNa carakhA vAlI carakho bole tero huM huM huM jala meM jAyA thala meM upanA, baMsa gayA nagara meM Apa / eka acaMbhA aisA dekhA, beTI jAyA bApa re / / suraNa 0 / / 1 / / bhAva bhagati kI ruI maMgAI, surata jJAna pIMjAro pIMjaraNa baiTho, tAMta sAsu marejo nagada eka bur3hI nahiM mare pIMjAvaraNa cAlI / raNakAI re / pakar3a suraNa 0 / / 2 / / Apa | mile to, beTI jAyA bApa re / bAvala mero byAva kIjo hai, araNajANyovara praNajANyo vara nahIM . suraNa0 / / 3 / / marejo, paraNyo bI mara jAya / to tiraNa carakho dIjo batAya re / carakho mAro raMga raMgIlo, pUraNI hai kAtaraNa vAlI chaila chabIlI, gina-gina kADhe suraNa 0 / / 4 / / gulajAra / tAra re 1 suraNa 0 / / 5 / / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI-266 iNI carakhA meM huM huM likhyo hai, huM huM likhe nahi koya / "prAnandaghana yA likhe vibhuti, AvAgamana nahi hoya re / suNa // 6 // TippaNI - yaha pada gujarAtI se prabhAvita hai| .. zabdArtha - surata smaraNa, dhyaan| pIjAvaNa=ruI dhunvaanaa| pIjAro ruI dhunane vaalaa| baavl=pitaa| byAva=vivAha / aNajANyo=aparicita / paraNyo vivAhita pati / vizeSa--pada 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38 va 39 yogirAja Anandaghana jI ke pratIta nahIM hote| sarasatI svAmI karo re pasAya, haM re gAU~, rUDI kula baha re / pIuDo cAlyo che paradeza, ghera rahI rUDu zIyala pAlIye re / // 1 // * hArU vArU sAsaraDe jAya, nAnI te dhanuDI re rame DhIMgale re / narapata parapata nizAle jAya, mAno te paryApata por3ho pAlaNe re / // 2 // bAre varase Avyo re nAha, chokaraDAne kAje TAcakaDA navI lAvimo re / huM tane puchu. sukalINI nAra, pIu viraNa chokaraDA kyAthI prAviyA re / / 3 / / gotra deve karyo re pasAya, sAyabhore bhona padhAriyA re / eTale uThIne bhAgyo re pIya dhanya panotI tu kula bahu re // 4 // ehano anubhava lesye re jeha, tehu pAme rUDI kula bahu re / . Anandaghana japA re sajhAya, suNatAM zravaNe sukhahIye re / / 5 / / zabdArtha-pasAya prsaad| rUDI acchii| pIyuDo priitmaa| zIyala= zIla, brahmacarya / hArU vArU=hAra phira kr| sAsaraDe= Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 270 sasurAla / dhanuDI = eka prakAra kA khela / rame = khelanA / DhIMgale= TIle para / poDho = zayana karanA / pAlaNe = jhUle meM / nAha = nAtha, pati / chokaraDAne = bacce ko / kAje = lie / 1 TAcakaDA = khilaunA / navI = nahIM | sukalINI = sulakSaNI / bhona = bhavana | padhAriyA = zrAye / pati / pA~ca pIr3hI / kyAMthI = kahA~ se / sAyabho= eTale = itane meM / panotI == w ( 38 ) re paradezI bhamarA mosu rahyo nahIM jAya / bhaMvara vilaMvyo ketakI, samake phUla khuli jAya // / 1 tuma bina mohe kala na parata hai, talapha talapha jIu jAya / / 2 / / zrAnandaghana prabhu tumare milanavu Anana kali kumalAya || 3 || zabdArtha - vilaMvyo = laTaka gayA, lipaTa gayA / samake = samAna / - caina | Anana = mu~ha, ceharA | kala = ( 36 ) magarA Upara kavunA bolyo, pahuMNA prAyA tIna / pahuMgA thArI mUchAM bAlU, chANA kyoM nahIM lyAyo / karakazA nAra milI che jI, dhanya piyAjI thArA bhAga / // karakazA0 // pahuMgA AyA dekhine, dekhine, cUlho diyo bujhAya / do lAta pahuMgA ke mArI, Apa baiThI rIsAya / karakazA0 / / 1 moTha bAjaro ko pIsaraNo, le baiThI aba jo pahuMgA mujhane kahasI, to jAya ghara meM ghaTTI ghara meM U~khala, para ghara pADosaNa setI bAta karatAM, cUna . bhara sUpa | paDUMgI kUpa / karakazA0 / / 2 / / pIsaNa jAya / kUtarA khAya / karakazA0 / / 3 // Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI - 271 mA~co bAlyo varalo bAlyo, bAlI DolA kI DAMDI | chaparo bAlyo sUparo bAlyo, to na car3hI ika hAMDI / tIna pAva kI sAta banAI, sAta pAva kI eka / paraNyo DAkI sAtoM khA gayo, huM sulacchanI eka / nhAI dhoI besa baragAI, tilaka sUraja sAmI araja kare che, kaba gaMgA nhAI gomatI nhAI, bica meM zrAI ghATI / ghara meM AI joviyo to, zrajahi na pro bhATI / karakazA0 / / 4 / / * karakazA0 / / 5 / / - karakazA0 / / 6 / / karyo apAra / marasI bharatAra | zrAnandaghana kahe suna bhAI sAMdhu, eha pada hai sukhadAI / isa pada kI nindA kare to, naraka nigoda nisANI / bAlU =jalAU~ / chANA = gobara ke kaNDe / | U~khala = jisameM pIsaraNa) = pIsane ke lie rakhI huI vastu chAjalA / ghaTTI = cakkI / bhUsI alaga kI jAtI hai / khATa / varalo baragada yA kii| DAMDI = DaMDI / bhATI karakazA0 / / 7 / / TippaNI - yaha pada bhI zrImad zrAnandaghana jI kA nahIM hai / AThavIM gAthA meM tuka bhI nahIM milatI / 'Anandaghana kahe suna bhAI sAdhu' isa prakAra kahIM bhI zrImad zrAnandaghana jI ke padoM meM nahIM milatA / isa prakAra kI chApa to kabIra ke padoM meM dRSTigocara hotI hai / yaha pada zrI jagar3ajI ke saMgraha meM eka patra para likhA huA milA hai / karakazA0 // 8 // zabdArtha - magarA=parvata / kavunA = kauA / pahuMNA - pratithi | rIsAya = krodhita hokara / sUpa = anna phaTakane kA anna DAlakara mUsala se cana = = ATA / kUtarA = kuttA | mA~co = pIpala kI lakar3I / DolA kI = dIvAra bhaTa, yoddhA / kada = kaba | Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-272 (40) (rAga-velAvala) mere e prabhu cAhiye, nitya darisana pAu / caraNa kamala sevA karU, caraNe citta lAu / / mere0 / / 1 / / mana paMkaja ke mola meM, prabhu pAsa betthaau| . nipaTa najIka ho rahuM, mere jIva ramAu / / mere0 / / 2 / / aMtarajAmI pAgale, aMtarika guNa gAu / ' Anandaghana prabhu pAsa jo maiM to aura na dhyAu / / mere0 / / 3 / / artha-bhAvArtha-vivecana -yogirAja zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki he prabho! merI yahI cAha hai ki maiM nitya Apake darzana paauuN| mero yahI abhilASA hotI hai ki nitya Apake caraNa-kamaloM kI sevA karU~ aura Apake caraNoM meM maiM apanA citta rkhuu| he pArzvanAtha prabho ! mana paGkaja ke mahala meM Apako biThAU~ aura nitya Apake AtmA ke samIpa rahU~ aura apane jI ko maiM vahA~ khilaauuN| mere antaryAmI ! Apake samakSa maiM Apake Antarika guNa gAtA hU~, unakA smaraNa karatA ha~ aura tanmaya hotA hai| zrImad kahate haiM ki he pArzva prabho! Apa jaise sarvajJa vItarAga ko pAkara maiM anya devoM kA kadApi dhyAna karane vAlA nahIM huuN| yogirAja zrImad AnandaghanajI bhagavAna zrI pArzvanAtha kI isa prakAra stuti karake apane antara meM apUrva jJAna-bhakti rasa jAgrata hone kA anubhava karate haiN| bhakti-rasa ke rasika yogirAja apane antara meM pArzva prabhu ko sthApita karate haiM aura ve pArzva prabhu ke atirikta anya kudeva kA dhyAna nahIM karane kA praNa karate haiN| ve paramAtmA ke pAlambana se apanI AtmA ko zuddha karate haiN| paramAtmA kI navadhA bhakti karane se bhakta svayaM paramAtmA rUpa bana jAtA hai| kaliyuga meM bhakti-yoga kA mahAn pAlambana hai| yogirAja zrImad Anandaghana jI jJAnayogI evaM bhakti-yogI the| unakI AtmA atyanta ujjvala thI jisase paramAtmA kI stuti meM tanmaya hokara ve bAhya jagat kA dhyAna bhUla jAte the / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrAnandaghana padAvalI - 273 ( 41 ) niraMjana yAra moya kaise mileMge ? dUra dekhUM maiM dariyA DUMgara U~cI bAdara nIce jamIM yuM tale / niraM0 // 1 // dharatI meM ghaDutA na pichAnu, agni sahu to merI dehI jale / niraM0 / / 2 / / Anandaghana kahe jasa suno bAtAM, ye hI mile to mero phero Tale / niraM0 // 3 // artha- bhAvArtha - vivecana--- yogirAja zrImad Anandaghana jI aura upAdhyAya zrImad yazovijaya jI donoM kA milApa huA / upAdhyAya jI ko yogirAja ke prati pUjya bhAva thA / zrImad zrAnandaghana jI bhI upAdhyAya jI ko gItArtha dharma-rakSaka mAnate the / zrImad zrAnandaghana jI kahate haiM ki karma rUpa aMjana se rahita - paramAtmA svarUpa zuddha mitra se merA milApa kaba hogA ? niraMjana nirAkAra prabhu kI prApti mujhe kaise hogI ? yadi maiM dUra dekhatA hU~ to samudra aura parvata dRSTigocara hote haiM aura yadi AkAza meM Upara dekhatA hU~ to bAdala dikhAI dete haiM, nIce bhU-tala dikhAI detA hai parantu niraMjana paramAtmA kI prApti nahIM hotI / arUpI paramAtma svarUpa kA milApa nahIM ho rahA / yadi maiM pRthvI meM praviSTa karake dekhatA hU~ to vahA~ bhI niraMjana paramAtmA dRSTigocara nahIM hote / yadi maiM paMcAgni kI sAdhanA karatA hU~ to merI deha jalatI hai / maiM aneka kaSTa sahana karatA hU~ to bhI niraMjana yAra kA milApa nahIM hotA / ataH aba maiM kyA upAya karU~ tAki niraMjana paramAtmA mitra kI prApti ho ? zrImad zrAnandaghana jI kahate haiM ki he yazovijaya jI upAdhyAya ! niraMjana yAra se milApa ho to hI merA bhava - bhramaraNa kA pherA Tala sakatA hai| niraMjana yAra mile binA cAra gati rUpI paribhramaNa Talane vAlA nahIM hai / AtmA rUpI niraMjana kI prApti honA koI sAmAnya bAta nahIM hai / saba vastu kI prApti kI jA sakatI hai, parantu niraMjana paramAtma pada kI prApti honA atyanta durlabha hai / isake lie to anubhavajJAna kI AvazyakatA hai / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 274 / isa kAraNa hI unhoMne 1 / yogirAja zrImad zrAnandaghana jI ke mana meM paramAtmA kI prApti kI ananya utkaNThA prakaTa huI thI aura unhoMne nirAkAra prabhu kA dhyAna karane kI amuka yogyatA prApta kara lI thI niraMjana yAra ke viraha ke udgAra prakaTa kiye the pRthvI meM samAdhi lene vAle haThayogiyoM kA unhoMne khaNDana kiyA hai / ' pRthvI meM galakara maiM nirAkAra paramAtmA ko pahacAna nahIM sktaa|' unhoMne paMcAgni tapa ko bhI ajJAnamaya kaSTa batAyA hai kyoMki agni meM deha jalane se koI karma nahIM jala jAte / ve mAnate haiM ki sAkAra vastu meM nirAkAra paramAtmA kA Aropa karake niraMjana kI bhakti karane se niraMjana kI prApti hotI hai / yogirAja zrImad zrAnandaghana jI ne niraMjana siddha paramAtmA ko mitra ke rUpa meM sambodhita kiyA hai / unameM siddha paramAtmA se mitratA karane kI yogyatA thI / isI kAraNa se unake antara meM se niraMjana yAra ke viraha ke udgAra prakaTa hue haiM / ( 42 ) (rAga - zrAsAvarI ) hamAre, kAyA calo saMga hamAre / aba calo saMga to bahota yatnakarI rAkhI, kAyA aba calo saMga hamAre / / 1 / / jhUTha apAre / toye kAraNa maiM jIva saMhAre, bole corI karI para-nArI sevI, jUMTha dhAre / kAyA0 / / 2 // para AbhUSaNa suMghA cunA azanapAna phera dine khaTa rasa toye sundara, te saba parigraha nitya nyAre / mala kara DAre / jIva sugo yA rIta anAdi, kahA kahata maiMna calUMgI toye saMga cetana, pApa-puNya kAyA0 / / 3 / / bAraMbAre / doya lAre | jinavara nAma sAra maja Atama, kahA marama suguru vacana pratIta bhaye taba, Anandaghana kAyA0 / / 4 // saMsAre / upagAre | kAyA0 / / 5 / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-275 bhAvArtha-isa pada meM cetana marate samaya kAyA ko apane sAtha calane ke lie aneka yuktiyoM se bodha detA hai| usakA uttara detI huI kAyA kahatI hai ki he cetana ! anAdikAla se merI aisI rIti hai ki maiM eka janma se dUsare janma meM jAte samaya sAtha nahIM jaatii| he cetana ! tere sAtha mere sambandha ke kAraNa tere dvArA kiye hue puNya aura pApa sAtha AyeMge, jisase para-bhava meM tU puNya-pApa ke kAraNa zubha-azubha deha dhAraNa karegA aura sukha-duHkha bhogegaa| saMsAra meM kevala jinezvara bhagavAna kA nAma hI satya hai| suguru ke vacanoM se Atmadharma kI pratIti hotI hai| ataH zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki vaha samasta upakAra suguru kA hai| (43 ) huM to praNamu sadguru rAyA re, mAtA sarasatI vaMdu pAyA re / huM to gAU~ AtamarAyA, jIvana jI bAraNe mata jAjo re / tume ghara baiThA kamAvo, cetana jI bAraNe mata jAjo re // 1 // tAre bAhira durgati rANI re, ketA zukumati kahe vANI re / tune molavI bAghaze tANI / / jIvana jI0 // 2 // tArA gharamA che traNa ratana re, tenu karaje tu to jatana re / . . e prakhUTa khajAno che dhanna / / jIvana jI0 // 3 // tArA gharamAM baiThA che dhutArA, tene kADho ne prItama pyArA re / - ehathI rahone tume nyArA / / jIvana0 / / 4 / / sattAvana ne kADho ghara meM baiThA thI re , vIza ne kaho jAye ihAMthI re / pachI anubhava jAgaze mAMhe thI re / / jIvana0 // 5 / / sola kaSAya ne diyo zIkha re, aDhAra pApasthAnaka ne maMgAvo bhIkha re / pache ATha karama nI zI boka / / jIvana0 / / 6 / / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya-276 cAra ne karo cakacUra re, pAMcamI zu thAmo hajUra re / pache pAmo prAnanda bharapUra / / jIvana0 / / 7 / / viveka dove karo ajuvAlo re, mithyAtva aMdhakAra TAlo re / - pache anubhava sAthe mhAlo / / jIvana0 // 8 // sumati sAhelI zu khelo re, durgati no cher3o melo re / pache pAmo muktigar3ha helo / / jIvana0 / / 6 / / mamatA ne kema na mAro re, jItI bAjI kAMI hAro re / __ kema pAmo bhavano pAro / / jIvana0 / / 10 / / zuddha deva guru supAya re, mAro jIva Ave kAMI ThAya reN| pache prAnandaghana mama thAya / / jIvana0 / / 11 / / TippaNI-yaha pada sArAbhAI maNIlAla' navAba dvArA sampAdita 'zrI Anandaghana padya ratnAvalI' pustaka se uddhata kiyA gayA hai| pada kI bhASA gujarAtI hone ke kAraNa nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki prastuta pada zrImad Anandaghana jI kA hI hai| (44) . , kantha catura dila jJAnI ho mere, kantha catura dila jJAnI / jo hama cahenI so tuma kahenI, prIta adhika pichAnI / kantha0 / / 1 // eka bUda ko mahala banAyo, tAme jyota samAnI / doya cora do cugala mahala meM, bAta kachu nahi chAnI / kantha0 / / 2 / / pA~ca aru tIna triyAjI mandira meM, rAjya kare raajdhaanii| . eka triyA saba jaga vaza kInI, jJAnakhaDga vaza paanii| kantha0 / / 3 / / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-277 cAra puruSaM mandira meM bhUkhe, kabahu tripata na paanii| daza asalI eka asalI bUje, bUje brahmajJAnI / kantha0 / / 4 // cAra gati meM rulatA bIte, karma ko kiNahu na jaannii| prAnandaghana isa pada kubUje, bUje bhavika jana prANI / kantha0 / / 5 / / isa pada meM yogirAja zrImad Anandaghana jI ne adhyAtma rasa kA pravAha bahAyA hai| catura kanta ko sambodhita karake unhoMne adhyAtmajJAna kI gUr3ha bAteM batAI haiN| (45) (prabhAtI AsAvarI) rAtaDI ramIne ahiyAM thI prAviyA / / e dezI / / mUlaDo thoDo bhAI vyAjaDo ghaNo re, kema karI dodho re jaay?| talapada pUjI meM prApI saghalI re, tohe byAja pUru navi thAya / mUlaDo0 // 1 // vyApAra bhAgo jalavaTa thalavaTe re, dhore nahIM nisAnI mAya / vyAja choDAvI koI khaMdA (kAMdhA) paraThave re, .. . to mUla prApu sama khAya / / mUlaDo0 / / 2 / / hATaDu mAMDurUDA mANaka cokamAM re, sAjanIyAMnu manaDumanAya / prAnandaghana prabhu zeTha ziromaNi re, bAMhaDI jhAlajo re prAya / mUlaDo0 / / 3 / / artha-bhAvArtha-vivecana-zrImad Anandaghana jI mahArAja kahate haiM ki karma kI kaisI vicitra gati hai ! mUla pATha karma haiM aura unakI eka sau aThAvana prakRtiyA~ haiN| eka bAra kiye gaye pApa kA dasa gunA vipAka hotA hai, ataH karma ke vipAkodaya ke samaya yadi upayoga nahIM rakhA jAye to anya karmoM kA bandha ho jAtA hai aura isa prakAra karmoM kI Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad aAnandaghanajI evaM unakA kAvya-278 paramparA meM vRddhi hotI hai| mUla karma alpa hote haiM aura unakI paramparA rUpa byAja karma adhika hote haiN| mUlakarma vipAkodaya meM Ate haiM aura unheM bhoga kara mUlakarma cukAne se pUrva to unakA byAja rUpa paramparA karma bahuta bar3ha jAtA hai| aba karma rUpI RNa maiM kaise cukA sakatA huuN| maiMne apanI zakti ke anusAra samasta sampatti de dI to bhI paramparA karma vRddhi rUpa byAja cukatA nahIM ho rahA hai| karma kA vipAkodaya bhogate samaya prAtmA chaTapaTAtI hai jisase naye karma ba~dhate haiM / / 1 / / - artha-bhAvArtha-vivecana- yogirAja zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki pramatta Adi dazA ke kAraNa aura pUrva bhava meM kiye hue karmoM ke udaya se dharma kA vyApAra TUTa gyaa| zruta evaM cAritra dharma thala-mArga evaM jala-mArga ke vyApAra ke samAna haiN| zrata evaM cAritra ke binA dharma rUpI dhana kI vRddhi nahIM hotii| dharma rUpI dhana kI vRddhi ke lie AgamoM rUpI zruta kA adhyayana karanA cAhie tathA jinezvara-kathita cAritra grahaNa karanA caahie| zrutadharma aura cAritra dharma meM pramAda karane se do mArgoM kA vyApAra TUTa jAtA hai aura nirdhanatA A jAtI hai| prAmANikatA kI nizAnI mA~ga kara vyApAra karane ke lie RNa diyA jAtA hai / koI sadguru karma-paramparA kI vRddhi rUpI byAja chur3avAkara karma ke kAMdhe de arthAt koI munivara kRpA karake aisA bodha de jisase pUrva karma bhogane ke pazcAt navIna paramparA vRddhi rUpI byAja se mujhe mukti mile / yadi pUrvakRta karma ke vipAkodaya ko bhogate samaya navIna karma nahIM ba~dhe, aisI dazA karA sake to maiM praNapUrvaka kahatA hU~ ki samasta karmoM ko bhoga kara karma kA RNa sarvathA cukA dUgA // 2 // artha-bhAvArtha-vivecana-yogirAja zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki isa prakAra koI munivara karma ke kAMdhe kara de aura byAja chur3avA de to maiM vivekarUpI mANekacauka meM dharma kI mahAn dukAna prArambha kara dUM aura kSamA, mArdava, Arjava, mukti (nirlobha), tapa, saMyama, satya, zauca, akiMcanatA evaM brahmacarya rUpa svajanoM kA mana manAkara apanA vyavasAya prArambha kruuN| zrImad Anandaghana jI ne dIkSA aMgIkAra kI thI, ataH Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-276 ve kahate haiM ki cAritra meM vizeSa sthira banUM aura siddhAntoM kA vizeSa adhyayana karUM; pramAda dazA TAla kara apramatta guNasthAna meM rahU~; jJAna, darzana evaM cAritra kI samyak prakAra se ArAdhanA karU~; navIna karma nahIM bA~dhU aura pUrva-kRta karmoM kI nirjarA karUM tathA vairAgya bhAvanA ke dvArA samasta guNoM kI puSTi kruuN| yogirAja zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki samasta prakAra ke dharma meM zreSTha-ziromaNi he tIrthaMkara paramezvara ! Apa Akara merI bhujA pakar3o arthAt merI dharma-vyApAra meM sahAyatA karo aura mujhe kSAyika dharmaRddhi se bharapUra Apake samAna banAyo / prabho ! maiM ApakA Alambana letA hU~ / / 3 / / (46 ) cetana pApA kaise lahoI, cetana / sattA eka akhaMDa abAdhita, iha siddhAnta parakha joi / . cetana0 / / 1 / / anvaya aru vyatireka helu ko, samaja rUpa bhrama khoI / Aropita sarvadharma aura hai, Anandaghana tata soi / cetana0 / / 2 // artha-bhAvArtha-vivecana-apane AtmasvarUpa ko kaise pAyA jA sakatA hai ? cetana prazna karake kahatA hai ki prAtmA ko AtmA ke rUpa meM anubhava kiye binA Atma-tattva kI pratIti nahIM hotii| ataH AtmA kI sattA eka hai, AtmA akhaNDa hai, AtmA ke asaMkhyAta pradeza haiN| AtmA ke eka pradeza kA bhI kadApi nAza nahIM huA aura na hogaa| AtmA kI sattA kadApi khaNDita nahIM hotii| AtmA kI caitanya dharma kI sattA kA kadApi nAza nahIM hotaa| isa prakAra siddhAntoM ke pakSa se AtmA kA sattA meM rahA huA svarUpa jAnanA caahie| karmagrantha, tattvArtha-sUtra, vizeSAvazyaka, prAcArAMga aura bhagavatI sUtra Adi siddhAntoM se AtmA kA samyak svarUpa jAnA jA sakatA hai / / 1 / / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya-280 artha-bhAvArtha-vivecana-jisake sattva se jisakA sattva ho use anvaya hetu samajha aura jisake prabhAva se jisakA prabhAva ho use vyatireka hetu kahA jAtA hai| AtmA kA astitva hone para hI jJAna kA astitva hai| jahA~ AtmA nahIM hai vahA~ jJAna nahIM hai-jaise jar3a vstueN| isa prakAra prAtmA kI siddhi anvaya aura vyatireka se hotI hai| AtmA hai, AtmA karma kA kartA hai aura karma kA bhoktA hai tathA AtmA karma kA saMhartA hai| AtmA se karma chUTate haiM ataH mokSa hai aura mokSa ke upAya haiN| ina chaH tathyoM para vizeSa cintana karake AtmA ke svarUpa kA dhyAna karane se AtmA kA anubhava AtA hai| prAtmA kA jJAna hone para bahirAtma buddhi kA nAza hotA hai aura antarAtmatva prakaTa hotA hai; bAhyadazA kA bhrama dUra hotA hai aura apanA zuddha svarUpa prApta karane ke lie satata icchA prakaTa hotI hai aura AtmA apane bhItara paramAtmapane kI sattA ko dekhatA hai / / 2 // . . Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI ke sambandha meM kucha jJAtavya kahate haiM ki zrImad zrAnandaghanajI ke stavanoM kA prAzaya jAnane ke lie zrI jJAnavimala sUrijI sUrata meM sUryamaNDana pArzvanAtha bhagavAna ke . jinAlaya meM chaha mAha taka dhyAnastha rahe the aura tatpazcAt unhoMne una stavanoM ke artha likhe haiM / zrImad ke stavanoM meM bhakti kI parAkASThA bhagavAna zrI ajitanAthajI, zrI sambhavanAthajI, zrI padmaprabhujI, zrI vimalanAthajI Adi ke stavanoM ko dhyAna se dekhA jAye to zrImad kI prabhu ke prati kitanI ananya bhakti thI, usakA khayAla AtA hai / prabhu ke sAtha milApa kA tathA unake sAtha eka hone kA bhAva zrImad kA apUrva thA / 'unake hRdaya ke udgAroM meM unakI AdhyAtmika dazA tathA bhakti kI eka zreSThatama jhalaka dRSTigocara hotI hai / tIrthaMkaroM kI vAstavika stuti : yogirAja zrImad AnandaghanajI ne 'caubIsI' nAmaka kRti meM tIrthaMkaroM ke guNoM kI vAstavika stuti kI hai| caudahaveM tIrthaMkara zrI anantanAthajI ke stavana meM upadezayukta stavanA kA AbhAsa hai / zrI zreyAMsanAtha prabhu ke stavana meM adhyAtma kA samAveza kiyA gayA hai / bhagavAna zrI kunthunAtha ke stavana meM mana se sambandhita vicAra vyakta karake zrI kunthunAtha kI stavanA kI gaI hai| zAstroM meM ullikhita darzana-bheda evaM hetu nayoM ke dvArA zrI munisuvrata svAmI tathA zrI naminAtha bhagavAna stavanA kI gaI hai| zrI neminAtha kI stavanA meM unhoMne rAjImatI ke upAlambhoM se yukta stavanA kI hai / sevA ke vAstavika udgAra yukta vicAroM ke dvArA unhoMne zrI saMbhavanAtha jinezvara kI stavanA kI hai / isa Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-282 prakAra tIrthaMkaroM dvArA kathita guNoM ko sambodhita karake vAstavika varNana kiyA gayA hai| zrImad vihAra karate-karate eka bAra mer3atA gaye the| vahA~ eka seTha kI yuvA putrI kA pati cala bsaa| yuvatI pati ke sAtha jalakara satI honA cAhatI thii| usa samaya zrImad gA~va ke bAhara zmazAna kI ora eka sthAna para baiThe the| yuvatI vahA~ hokara zmazAna kI ora jA rahI thii| zrImad ne usake samIpa jAkara use bhA~ti-bhA~ti se samajhAyA aura kahA ki zava ke sAtha jala marane se tujhe tere pati kA milApa honA durlabha hai| yadi tU aSTakarmarahita, zuddha-buddha paramAtmA zrI RSabhadeva bhagavAna ko AtmA meM rahI huI cetanA ke nimitta kAraNa rUpa meM prati mAne to AtmA zuddha bne| isa prakAra usa seTha-putrI ko upadeza dete-dete zrImad AnandaghanajI jinezvara zrI RSabhadeva kI bhakti meM tanmaya hokara hRdaya ke udgAroM ke rUpa meM caubIsI kA prathama. stavana lalakAra uThe........ 'RSabha jinezvara prItama mAharo re, aura na cAhU~ re kanta' Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrAnandaghana caubIsI stavana ( 1 ) zrI RSabha jina stavana ( rAga mArU : karama parIkSA karaNa kuMvara calyo, e dezI) RSabha jiNesara prItama mAharo aura na cAhU~ kaMta / , jhyo sAhaba saMga na parihare, bhAMge sAdi ananta / R0 / / 1 / / prIta sagAI jagamA sahu kare, prIta sagAI na koya / prIta sagAI nirupAdhika kahI re, sopAdhika dhana khoya / R0 / / 2 / / ko kanta kAraNa kASTha bhakSaNa kareM, milasyUM kaMta nai dhAya / e melo navi kudiye saMbhave, melo ThAma na ThAya / / R0|| 3 / / koi pati raMjana prati ghaNuM tapa kareM, pati raMjana tana tApa / e pati raMjana maiM navi citta dha, raMjana dhAtu milApa / R0 / / 4 / / koi kahai lIlA lalaka alakha taraNI, lakha pUre mana grAsa / doSarahita ne lIlA navi ghaTai, lIlA doSa vilAsa / R0 / / 5 / / citta prasatti pUjana phala kA, pUjI prakhaMDita eha / kapaTa rahita thaI prAtama arapaNA, 'zrAnandaghana' pada reha | R0 / / 6 / / zabdArtha - prItama = atyanta priya svAmI | kaMta = pati / iyo = prasanna humA pariharaM = chor3atA hai / nirupAdhika = upAdhi rahita, alaukika / sopAdhika= upAdhiyukta / ko = koI | kASTha = lakar3I / dhAya = daur3akara | kadiye kabhI bhI / ThAma = sthAna / ThAya = sthiti / raMjana = prasanna karane ke lie / lalaka = utkaTa abhilASA / prasatti = prasannatA / reh = rekhA, cihna, lakSaNa / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad aAnandaghanajI evaM unakA kAvya-284 artha-bhAvArtha-zuddha cetanA apanI sakhI zraddhA se kahatI hai ki zrI RSabhadeva jinezvara mere priyatama haiN| ata: maiM aba kisI anya ko apanA svAmI banAnA nahIM caahtii| mujha para prasanna hue mere ye svAmI merA sAtha kadApi nahIM chodd'eNge| inake sambandha kA Adi to hai kintu anta nahIM hai arthAt aba merA aura inakA sAtha chUTane vAlA nahIM hai| yaha sAtha anantakAlIna hai / / 1 // saMsAra meM prema-sambandha to sabhI karate haiM kintu vAstava meM yaha koI prema-sambandha nahIM hai| merA prema-sambandha to nirupAMdhika hai arthAt upAdhi rahita hai aura saMsAra meM jo prema-sambandha hai vaha upAdhiyukta hai jo prAtma-Rddhi ko khone vAlA hai, Atma-Rddhi kA vinAzaka hai // 2 // saMsAra meM prema-sambandha ke kAraNa koI patnI apane pati kI mRtyu para usakI citA ke sAtha jala jAnA cAhatI hai aura AzA karatI hai ki isa prakAra merA pati ke sAtha zIghra milana ho jAyegA; parantu milana kA koI nizcita sthAna nahIM hone se milana kadApi sambhava nahIM hai / / 3 / / . koI patnI pati ko rijhAne ke lie aneka prakAra ke ugra tapa karatI hai aura samajhatI hai ki deha ko tapAne se hI pati prasanna hoNge| isa prakAra se milApa kI icchA to zArIrika dhAtu ke milApa kI 'prAtmA hI paramAtmA hai| usase milane ke lie paramAtmA ke zuddha svarUpa ke sAtha AtmA kA tanmaya ho jAnA hI saccA raMjana hai / ' aise jJAna-ghana adhyAtmayogI zrI Anandaghana jI ko hamAre koTi-koTi vandana ! jaya mevAr3a brANDa Dabala philTarDa ega mArka 'mUgaphalI kA tela' prayoga kreN| 8 AdinAtha oNyala iNDasTrIja 0 . relave sTezana ke pAsa, bhiNDara-313 603 / / - - - - - - - - - - -- Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-285 icchA hai| zuddha cetanA kahatI hai ki isa prakAra se pati ko prasanna karanA maiMne kadApi socA hI nhiiN| vAstava meM, pati ko prasanna karane kA tarokA to dhAtu-milAna ko taraha hai| jisa prakAra svarNa-cAMdI milakara eka ho jAte haiM, usI taraha pati ko prasanna karane ke lie usakI prakRti meM svayaM ko samarpita karake ekarasa honA hai / / 4 // katipaya manuSya kahate haiM ki Izvara ko yaha lolA hai, vaha sabakI icchAtroM ko jAnatA hai aura icchAnoM ko jAnakara vaha sabakI AzAe~ pUrNa karatA hai| zuddha cetanA kA kathana hai ki doSa-rahita paramAtmA meM yaha lolA sambhava nahIM hoto kyoMki lolA to doSoM kA vilAsa hai / / 5 / / pati ko citta-prasannatA ho pati-bhakti kA phala kahA gayA hai| pati ko prasanna rakhane ko yaha sevA ho akhaNDita pUjA hai, bhakti hai| kapaTa-rahita hokara bhinnatA kA bhAva tyAga kara svayaM ko pati ke prati samarpita kara denA ho, bhagavAna meM cittavRtti ko lona karanA hI, zrImad aAnandaghana jo kahate haiM ki mokSa-pada ko rekhA hai arthAt ananta sukha prApta karane kA mArga hai / / 6 / / . . ( 2 ) zrI ajita jina stavana . (rAga -prAsAvaro; mhAro mana mohyo zrI vimalAcale re, e dezI) paMthar3o nihAlu bojA jina taNo, ajita-ajita guNadhAma / je te jotyA teNe huM jotiyo re, puruSa kizyu mujha nAma / paMtha0 / / 1 / / carama nayana kari mAraga jovato, bhUlyo sayala saMsAra / jiNa nayane kari mAraga joiye re, nayaNa te divya vicAra / paMtha0 / / 2 // . puruSa parampara anubhava jovatAM, aMdho aMdha palAya / vastu vicAre jo prAgame karI re, caraNa dharaNa nahIM ThAya / paMtha0 / / 3 / / 31-11 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 286 tarka vicAre vAda paramparA re, pAra na pahu~ce koya | abhimata vastu vastugate kahe re, te viralA jaga joya / paMtha0 / / 4 / / vastu vicAre divya nayaraNa taraNo re, viraha paDyo niradhAra / taratama joge re taratama vAsanA re, vAsita bodha AdhAra / paMtha0 / / 5 / / kAla-labdhi lahi paMtha nihAlasyuM re, e AzA avalamba / e jana jIvai jinajI jANajo re, 'prAnandaghana' mata amba / paMtha 0 / / 6 / / nihAlU~ = dekhatA hU~ | bIjA = dUsare / zabdArtha -paMthar3o = mArga | taNo kA | ajita = prajeya, dvitIya tIrthaMkara kA nAma / dhAma = ghara, maNDAra // kizyu = kaisA | tiraNa = unase / hU~ = maiM | carama = carma / jovato = dekhatA huA / sayala = sakala / palAya= daur3atA hai / ThAMya sthAna | abhimata = icchita / vastu = tattva | viralA = koI / vAsita = gaMdhayuktaH / kAlalabdhi = yogya samaya / lahi = prApta karake / avalamba= sahArA / amba= grAma / artha - bhAvArtha - dUsare tIrthaMkara zrI ajitanAtha jinezvara ke usa mArga kI ora nihAratA hU~, jisa mArga meM unhoMne siddhi prApta kI hai aura jisa mArga kA unhoMne upadeza diyA hai / ApakA 'ajita' nAma aura 'guNadhAma' vizeSaNa donoM yuktisaMgata haiM kyoMki zrApa rAga-dveSa Adi zatrutroM se ajeya haiM aura ananta guNoM ke dhAma haiN| merA 'puruSa' nAma kaisA ? puruSArtha ke binA puruSa kahalAnA nirarthaka hai kyoMki Apane jina rAgAdi zatruoM ko jItA thA, unase maiM jIta liyA gayA huuN| maiM unase parAjita ho gayA hU~ / / 1 // Apake mArga ko Apa dvArA batAye gaye AdhyAtmika mArga ko carama netroM se dekhate hue to samasta saMsAra bhUlA bhaTakA huA hI hai / jina netroM ke dvArA ApakA mArga dRSTigocara ho sakatA hai una netroM ko to divya ( alaukika ) hI smjho| Apake syAdvAda mArga ko dekhane ke lie jJAna cakSu hI upayogI haiM // 2 // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-287 guruyoM kI paramparA ke anubhava kI ora yadi dekheM to pratIta hotA hai ki andhA andhe ke pIche bhAgA jA rahA hai| pArasparika nindA meM aneka paramparAe~ rAga-dveSa kI vRddhi karane vAlI haiN| ve andhoM ke pIche aMdhoM kI daur3a ke samAna haiN| yadi AgamoM ke AdhAra para, siddhAntoM ke anusAra mArga kA vicAra kiyA jAye to caraNa rakhane ke lie bhI kahIM sthAna nahIM hai| tAtparya yaha hai ki AgamoM ke anusAra kaSAyoM Adi para vijaya prApta karanA atyanta kaThina kArya hai // 3 // tarka ke AdhAra para Apake mArga kA vicAra kiyA jAye to vAdoM kI paramparA hI dRSTigocara hogii| ataH tarka se ApakA mArga prApta karanA asambhava hai| * icchita mArga, prabhu ke mArga kA yathArtha svarUpa batAne vAle to saMsAra meM virale hI haiN| prAtmAnubhUti ke binA mArga kA svarUpa kauna batA sakatA hai ? // 4 // yathArtha mArga batAne vAle divya (alaukika) netroM kA to isa samaya abhAva hI hai, kintu isa samaya to kSayopazama yogyatA ke anusAra jinameM nyUnAdhika jJAna-saMskAra haiM, ve hI zraddhA ke AdhAra haiM / / 5 / / _ vivecana --apane ArAdhya priyatama ke lie zrImad kA hRdaya tar3apa rahA hai| unakI khoja meM be AcAryoM ke pAsa jAte haiM, zAstroM kA adhyayana karate haiM, tarka karate haiM parantu ArAdhya kA mArga unheM nahIM miltaa| isa samaya to jo sAdhana upalabdha hoM unase ho lAbha uThAnA cAhie / / 5 / / dvitIya tIrthaMkara zrI ajitanAtha prabhu ke usa mArga ko zrI AnandaghanajI yogirAja nirantara nihArate rahe jisa mArga se unhoMne siddhi prApta kI thii| aise zrImad AnandaghanajI mahArAja ke caraNoM meM vandanA / 40 dukAna-20114 ghara-20274 * gaMgAvizana omaprakAza koThArI ___grena marcenTa eNDa kamIzana ejenTa dukAna naM. DI-5, kRSi maNDI, mer3atA siTI (rAja.) 341510 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-288 yogirAja zrImad AnandaghanajI apane hRdaya ko sAntvanA dete hue kahate haiM ki he atizaya Ananda pradAna karane vAle anekAntavAda ke pAmraphala zrI jinezvara bhagavAna ! kAla-labdhi taka, bhava-bhramaNa kI avadhi paripakva hone taka, maiM Apake mArga kI rAha dekhuugaa| maiM ApakA sevaka saMyama rUpI paramArtha-jIvana yApana karatA huA tathA adhyAtma guNa kI nirantara vRddhi karatA huA divya amRta phala ka (mukti kI) AzA ke sahAre jI rahA hU~ / / 6 / / vivecanaH --prakRti kA niyama hai ki samaya Ane para hI grAma pakatA hai| isI prakAra se samaya Ane para hI siddhi prApta hotI hai| yadi siMcana ucita prakAra se nahIM kiyA gayA to Ama sUkha jaayegaa| isI taraha se prAtmArthI puruSArtha karegA to samaya Ane para mokSa kI prApti hogI; arthAt zrI jinezvara bhagavAna kI AjJAnusAra zraddhApUrvaka viSaya-kaSAyoM kI mandatA rakhate hue mahAvratoM Adi ke pAlana ke dvArA jo AtmabhAva meM magna rahatA hai vaha zIghra hI kAla labdhi prApta karatA hai| he jinezvara bhagavAna! maiM usa samaya kI pratIkSA meM hU~ ki kaba mujhe divya cakSu prApta hoM aura mujhe divya darzana ho jaaye| mujhe pUrNa AzA hai ki Anandaghana rUpI Amraphala samaya Ane para avazya pkegaa| isI pAlambana se maiM jIvana yApana kara rahA hU~ / / 6 / / (3 ). zrI sambhava jina stavana (rAga-rAmagiri, rAtar3I ramIne kihAMthI prAviyA, e dezI). saMbhava deva te dhura sevo saba re, lahi prabhu-sevana bheda / sevana kAraNa pahilI bhUmikA re, abhaya, advaSa, akheda / / saMbhava0 / / 1 / / bhaya caMcalatA je paraNAmanI re, dvaSa arocaka bhAva / kheda pravRtti karatA thAkiye, doSa abodha lakhAva / / saMbhava0 / / 2 / / caramAvartana caramakaraNa tathA, bhava pariNati paripAka / doSa Tale vali dRSTi khule bhalI prAptI pravacana vAka / saMbhava0 / / 3 / / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrAnandaghana padAvalI - 286 paricaya pAtaka ghAtaka sAdhusu prakuzala apacaya ceta / graMtha adhyAtama zravaNa manana kari, parisIlana naya heta / / 1 saMbhava0 / / 4 / / kAraNa joge kAraNa nIpaje, emAM koi na vAda / piraNa kAraNa viraNa kAraja sAdhiye, te nija mati unmAda || saMbhava0 / / 5 / / sevana agama anUpa / mugdha sugama kari sevana Adare, dIjo kadAcit sevaka yAcanA, 'zrAnandaghana' rasa rUpa / / zabdArtha:-dhura dhruva, sarvaprathama | == paraNAmanI = mana ke bhAvoM kI / lakhAva = cihna | caramAvartana antima pher| / saMbhava0 / / 6 / / abhaya = nirbhaya | akheda=duHkharahita arocaka = arucikara / abodha = ajJAna / TippaNI :- jIva akhila loka ke sampUrNa pudgaloM kA sparza evaM tyAga kara cukatA hai, vaha eka pudgala parAvartta hai / isa eka pudgala parAvartta meM jIva ananta dravya, bhava aura bhAva kA sparza evaM tyAga karatA hai / dravya se ananta pudgala paramANu, kSetra se lokAkAza ke samasta pradeza, kAla se ananta avasarpiNI- utsarpiNI, bhava se ananta janma-maraNa aura bhAva se ananta adhyavasAyaM sthAnoM ko yaha jIva parAvartatA hai / isa kAlacakra meM bhramaNa karatA bhavya jIva kisI samaya antima bhramaraNa cakra ko prApta kara * letA hai / vizeSa, dAva | bhava zabdArtha : -- carama karaNa = antima zrAtmapariNAma pariNati = bhavasthiti / paripAka = paripakva honA / pravacana vAka = siddhAntavAkya | paricaya = prema sambandha / pAtaka pApa / ghAtaka = nAzaka / zrapacaya = naSTa honA / parisIlana = bhalI bhA~ti gaharAI meM ghusa kara par3hanA / mugdha - bholA, mUrkha, bhogopabhoga meM grAsakta / yAcanA = mA~ga, bhikSA / zrartha - bhAvArtha:- tRtIya tIrthaMkara zrI sambhavanAtha ko stavanA karate hue yogirAja zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki sevA kA marma jAnakara saba manuSyoM kA prathama karttavya zrI sambhavanAtha jinezvara kI sevA-bhakti karanA hai / sevA-bhakti kI prApti kI prathama bhUmikA nirbhayatA, adveSa Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI eva unakA kAvya-260 (prema) aura akheda hai| bhagavAna zrI saMbhavanAtha kI bhakti ke lie sAhasa, prema aura Ananda kI atyanta AvazyakatA hai| ina tInoM guNoM ke binA jIvana ke kisI bhI kSetra meM manuSya saphala nahIM ho sktaa| bhaya, IrSA evaM zoka manuSya ke mahAn zatru haiN| jaba taka ina tInoM aMtaraMga zatruoM para vijaya prApta nahIM karalI jAye taba taka manuSya bhagavad-bhakti kA adhikArI nahIM ho sakatA / / 1 / / ___ mAnasika caMcalatA se bhaya, aruci se dveSa aura kisI-kisI pravRtti meM nirAza hone se kheda utpanna hotA hai| ye tInoM doSa ajJAna ke cihna haiN| sAta mahA bhayoM se citta caMcala hotA hai aura unake visarjana se abhaya prApta hotA hai| dhArmika kAryoM meM ruci hI adveSa hai, maitrI bhAva hai aura satpravRttiyoM meM jAgarUka hokara lage rahanA hI akheda hai; arthAt paramArtha-vRttiyoM meM rasa lete hue nahIM thakanA hI akheda hai| ataH bhaya, dveSa aura kheda ko tyAga kara abhaya, adveSa aura akheda ko grahaNa karanA hI zrI saMbhavanAtha bhagavAna kI parama sevA hai / / 2 / / jisane caramakaraNa, apUrvakaraNa tathA anivRttikaraNa arthAt .. abhUtapUrva zubha pariNAma, heyopAdeya kA jJAna tathA mithyAtva ke udaya ko dUra kara samyaktva prApti ke yogya zubha pariNAma kara liyA ho arthAt prathama guNasthAna se cauthA guNasthAna prApta kara liyA ho aura jisakI bhava-paribhramaNa kI avadhi pUrNatA para ho, usake bhaya, dveSa, kheda Adi doSa dUra ho jAte haiN| usake divya netra khula jAte haiM aura use pravacana vANI (siddhAnta vAkyoM) kI prApti ho jAtI hai| use jinezvara bhagavAna kI vANI para pUrNa zraddhA ho jAtI hai // 3 // he mAnava ! tU Atma-kalyANa kr| yaha jIvana kSaNa-bhaMgura hai| ise akAratha mata jAne de / ... (0) 20167 UPR) 20130 4 zrI jaya nRsiMha eNDa kampanI 4 grena marcenTa eNDa kamIzana ejenTa 26, kRSi maNDI, mer3atA siTI (rAja.) 341510 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 261 , pAma-nAzaka samyak darzana - jJAna - cAritra rUpI mokSa-mArga ke sAdhana aura samiti guptiyoM ke pAlana meM jAgarUka sAdhuyoM ke paricaya se, satsaMga "se akalyANakArI vRttiyoM kA jJAna ho jAtA hai / usa samaya AdhyAtmika granthoM ko zravaNa karane se aura manana karane se tathA tattvoM kA naigama Adi nayoM ke dvArA bhalI bhA~ti vicAra karane se prabhu bhakti kA uddezya prApta ho jAtA hai / / 4 / / ucita kAraNa se hI kArya siddha hotA hai, isameM koI vivAda nahIM hai| binA kAraNa ho kArya kI siddhi cAhe to yaha mUrkhatA hai; kyoMki kAraNa ke anurUpa hI kArya kI siddhi hotI hai / jisa kArya kA jo kAraNa nahIM hai use usakA kAraNa mAnakara kArya siddhi mAnanA mAtra mUrkhatA hai / jo bhaya, IrSA aura zoka kA tyAga kiye binA hI, Atma-jJAnI muniyoM ke satsaMga ke binA hIM tathA AdhyAtmika granthoM ke zravaNa, manana ke binA hI AtmotthAna cAhate haiM, ve apanI mUrkhatA kA paricaya dete haiM / / 5 / / isa padyAMza meM yogirAja zrImad zrAnandaghanajI bhakti mArga kI bhikSA mA~gate hue usakI kaThinatA pradarzita karate haiM / bhole manuSya bhakti ko sugama jAnakara use svIkAra karate haiM, usakA Adara karate haiM kintu sevA kA mArga (upAsanA) bar3A hI agamya aura advitIya hai / he sambhava jina ! mujha akiMcana ko bhI kabhI yaha sevA pradAna karanA, yahI merI prArthanA hai / / 6 / / ( 4 ) zrI abhinandana jina stavana (rAga -- dhanyAzrI siMdhupro - zrAja nihajo re dIse nAhalo - e dezI ) abhinandana jiraNa darasaNa tarasiye, darasaNa duralabha deva / mata mata bhede jo jai pUchiye, sahu thApe ahameva // abhi0 / / 1 / / sAmAnye kari darasaNa dohila, niraNaya sakala vizeSa / mada meM gheryo ho prA~dho kima kare, ravi sasi rUpa vileSa || abhi0 / / 2 / / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-262 hetu vivAde cita dhari joiye, ati duragama nayavAda / pAgama vAde, guru gama ko nahIM, e sabalo viSavAda / / abhi0 / 3 / / ghAtI DUgara ADA ati ghaNA, tujha darasaNa jaganAtha / dhIThAI kari mAraga saMcarUM, seMgU koI na sAtha / / abhi0 / / 4 / / darasaNa darasaNa raTato jo phirUM, to raNa-rojha smaan| .. jehane pipAsA amRta pAna nI, kima bhA~je viSa-pAna / / * abhi0 / / 5 / / tarasa na Ave maraNa jIvana taNo, sIjhe jo darasaNa kaaj| darasaNa durlabha sulabha kRpA thakI, 'Anandaghana' mahArAja // .. . .. abhi0 / / 6 / / .. zabdArthaH-darasaNa-darzana, samyagdarzana / tarasiye vyAkula honA / mata-mata=bhinna-bhinna darzana vAloM se / ahameva= ahaMkAra / dohilU =durlabha / vileSa jAMca krnaa| ghAtI-mAraka / DUgara=parvata / ghAtI-DUgara=cAra ghAtI karma-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya, antarAya / Ar3A= rukAvaTa, bAdhaka / dhIThAI dhRsstttaa| saMcarU' =cluu| seMgU =mArga-darzaka / raNa-rojha= vana kI nIla gAya kI taraha araNyarodana / sIjha = saphala ho / artha, bhAvArtha, vivecana-yogirAja zrImad AnandaghanajI kaha rahe haiM ki maiM zrI abhinandana jinezvara ke darzana ke lie tarasa rahA huuN| he devAdhideva ! Apake darzana atyanta durlabha haiN| jaba bhinna-bhinnaM darzanazAstriyoM ke pAsa jAkara pUchA to sabhI ko apane 'darzana' kI zreSThatA kA ahaMkAra karate dekhA / / 1 // darzanazAstra kA sAmAnya adhyayana karanA hI kaThina hai, phira use par3hakara usa para nirNaya karanA to atyanta hI duSkara kArya hai| naze meM cara andhA vyakti sUrya aura candramA ke rUpa kA vizleSaNa kaise kara sakatA hai ? vaha unake bimba ko kaise pahacAna sakatA hai ? / / 2 // Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-263 prabho! ApakA darzana kaise hogA? isake hetu ke vivAda meM citta lagA kara dekhA jAye to nayavAda ko samajhanA atyanta hI duSkara hai| AgamoM ke jJAtA koI sadguru bhI nahIM mila rahe haiM, jisake kAraNa citta meM asamAdhi hai, udvignatA hai / / 3 / / he jagata ke nAtha ! Apake darzana meM rukAvaTa DAlane vAle ghAtI karma bAdhaka haiN| yadi dhRSTatA karake sAhasa ke sAtha mArga para calU to kisI jJAnI kA sAtha bhI nahIM milatA / / 4 / / he svAmin ! yadi Apake darzana kI raTa lagAtA huaA phiratA rahU~ to jaMgala ke rojha ke samAna loga mujhe mAnate haiN| rojha jaMgala meM pyAsa ke kAraNa pAnI kI khoja meM bhaTakatA hai, usI prakAra maiM darzana ke lie bhaTaka rahA huuN| jisako prAtma-sAkSAtkAra rUpI amRtapAna karane kI abhilASA ho, usakI. pyAsa matavAdiyoM ke siddhAnta rUpI viSa-pAna se kaise tRpta ho sakatI hai ? // 5 // he tribhuvana svAmin ! mujhe mRtyu aura jIvana se koI kaSTa nahIM hai / mujhe to Apake darzana ho jAye to mere samasta kArya saphala ho jaayeN| zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki he ananta Ananda ke svAmI ! vaise to Apake darzana atyanta hI durlabha haiM parantu Apako kRpAdRSTi se ve atyanta sulabha haiM / / 6 / / PM 'he nAtha ! Apake darzana meM aneka ghAtI karma bAdhaka haiN| dIna-dayAlu ! mujhe to kevala Apake darzana caahie|' ye udgAra the mahAn yogirAja zrI AnandaghanajI ke jinhoMne adhyAtma ke dvArA sva-para jIvana dhanya-dhanya kara diyaa| aise yogirAja ko hamAre koTi koTi vandana / dukAna-20122 ghara-20127, 20171 rAmadAsa rAmAnanda eNDa kampanI : ___janarala marcenTa eNDa kamIzana ejenTa dukAna naM. 8, kRSi maNDI, mer3atA siTI-341510 (rAjasthAna) Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandadhanajI evaM unakA kAvya-264 zrI sumati jina stavana (rAga- vasanta tathA kedAro) sumati caraNa kaeNja prAtama arapaNa, darapaNa jima avikAra, sujJAnI / mati tarapaNa bahu saMmata jANiye, __ parisara paNa suvicAra, sujJAnI // 1. / trividha sakala tanudhara gata pAtamA, bahirAtama dhura bheda, sujJAnI / bIjo antara-Atama, tIsaro, paramAtama avicheda, sujJAnI / / 2 / / prAtama buddhe kAyAdika grahyo, bahirAtama agharUpa, sujnyaanii| kAyAdika no sAkhIdhara rahyo, antara prAtama bhUpa, sujJAnI / / 3 / / jJAnAnande pUraNa pAvano, varajita sakala upAdha, sujJAnI / atIndriya guNa gaNa maNi AgarU, ima paramAtama sAdha, sujJAnI / / 4 / / bahirAtama taji antara pAtamA, rUpa thaI thira bhAva, sujJAnI / paramAtama nu prAtama bhAvavu, prAtama arapaNa dAva, sujJAnI / / 5 / / pAtama arapaNa vastu vicAratAM, ___ bharama Tale mati doSa, sujJAnI / ' parama padAratha sampati saMpaje, 'pAnandaghana' rasa poSa, sujJAnI / / 6 / / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 265 zabdArtha : - ka~ja - kamala / arapaNa = bheMTa karanA / tarapaNa= tarpaNa, tRpta karanA / parisarapaNa = anugamana / tanudhara = dehadhArI / dhura = prathama | 'avicheda = akhaMDa, avinAzI / agha= pApa | sAkhIdhara == sAkSI | pAvano= pAvana, pavitra / varajita = chor3A huA / upAdha= upAdhi, bAdhA / bhAvavu = vicAranA / dAva = upAya / parama padAratha = mokSa | saMpaje = = prakaTa ho / AgarU= khajAnA / artha- bhAvArtha - zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki zrI sumatinAtha jinezvara ke caraNa kamala darpaNa ke samAna avikArI aura nirmala haiM / maiM unake caraNa-kamaloM meM AtmasamarpaNa karatA hU~ / unake caraNa-kamala aneka manuSyoM ke dvArA mAnya haiM aura mati ko tRpta karane vAle haiM, santuSTa karane vAle haiM / ata: isa vicAra kA hI anugamana karanA cAhie / / 1 / / samasta dehadhAriyoM meM AtmA kI sthiti tIna prakAra se hai / bahirAtmA, dvitIya antarAtmA aura tRtIya avinAzI akhaNDa prathama paramAtmA / / 2 // deha Adi pudgala piNDa ko Atmabuddhi se grahaNa karanA, use AtmA mAnanA pApa rUpa bahirAtma bhAva hai / deha Adi ke kAryoM meM sAkSI rahane vAlA hI rAjA antarAtmA hai / / 3 / / parama pAvana, samasta upAdhiyoM se rahita, avikArI, jJAnAnanda se paripUrNa, indriyAtIta tathA aneka guraNa rUpI ratnoM kA bhaNDAra paramAtmA ko samajheM // / 4 // harAtma bhAva ko tyAga kara, antarAbhimukha hokara sthiratA se dhairyapUrvaka apane bhItara hI Ananda kI khoja karake paramAtma svarUpa kA cintana hI Atma-samarpaNa kA zreSTha dAva ( upAya ) hai / / 5 / / Atma arpaNa tattva para vicAra karane se mati - doSa kA bhrama ( saMzaya ) Tala jAtA hai; mokSa rUpI mahAn sampadA prakaTa hotI hai jo Ananda rasa kI poSaka haiM / / 6 / zrImad ke anusAra deha Adi ke kAryoM meM sAkSI antarAtmA hai / aise mahAn, adhyAtma yoga ke dhanI zrI zrAnandaghanajI ke caraNoM meM koTi koTi vandana / * jugalakizora, zAntikizora 14, kRSi upaja maNDI, mer3atA siTI (rAja.) 341510 (0) 20101, (R) 20175, 30251 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-266 (6) zrI padmaprabhu jina stavana (rAga - mArU tathA sindha : cAMdaliyA saMdezo kahije mhArA kaMta ne re, e dezI) padmaprabhu jina tujha mujha prAMtarU, kima bhAMje bhagavanta / karama vipAkai kAraNa joine, koI kahe mativanta / / * padma / / 1. / / payaI ThiI aNubhAga pradeza thI, mUla uttara bahubheda / ghAtI aghAtI baMdhodayodIraNA, sattA karama vicheda / / padma // 2 // kanakopalavata payaDI puruSa taNI, jor3I anAdi subhAya / anya saMjogI jaMha lagi prAtamA; saMsArI kahavAya / / , padma / / 3 / / kAraNa joge bA~dhe baMdhane, kAraNa mugatiM mukAya / prAsrava saMvara nAma anukrame, heyopAdeya suNAya / / , padma / / 4 / / jujana karaNe aMtara tujha paDyo, guNa karaNe kari bhaMga / grantha ukti kari paMDita jana kahyo, antara bhaMga suaMga / / . padma / / 5 / / tujha mujha antara ante bhAMjase, bAjase maMgala tUra / jova sarovara atizaya vAdhase re, 'pAnandaghana' rasa pUra / / padma / / 6 / / zabdArthaH-prAMtarU =antr| bhAMje naSTa ho| vipAke phala / mativaMta buddhimAna / payai = prakRti bNdh| ThiI sthiti baMdha / aNubhAga= karma kA bala / mUla mukhya / ghAtI=jJAnAdi guNoM ke nAzaka / aghAtI= mUla guNoM ko naSTa na karane vAle tathA saMsAra meM paribhramaNa karAne vAle karma / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-267 baMdhodayodIraNA=baMdha, udaya, udIraNA (baMdha karmoM kA AtmA ke sAtha milApa) / udaya karmaphala pravRtti kAla / udIraNA karmaphala pravRttikAla se pUrva hI karmoM ko udaya ke lie khiiNcnaa| sattA = prAtmA ke sAtha karmoM kI upasthiti / viccheda =alaga honaa| kanakopalavata svarNa evaM patthara ke samAna / payaDI= karma prakRti / joDI=sambandha, sAtha / subhAya =svabhAva se hii| Asrava= pharmagrahaNa kA dvaar| saMvara=karmagrahaNa ke mArga kI roka / heyopAdeya =tyAga karane evaM grahaNa karane yogya / jujana karaNe =karmoM se judd'naa| guNa karaNe= guNa grahaNa karane para / bhaMga naSTa / suaMga= uttama upAya / vAjase=bajeMge / tUra =turahI (baajaa)| vAdhase bddh'egaa| artha-bhAvArtha-vivecana he padmaprabho! ApakA evaM merA antara kaise dUra hogA? isakA koI buddhimAna vyakti antara hone ke kAraNoM para vicAra karake uttara detA hai ki karma-vipAka hone se arthAt karma ke kAraNoM kA abhAva hone para antara dUra hogA / / 1 / / ____ karmoM ke sambandha meM batAyA hai ki prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza-ye cAra bheda haiN| karma ke mUla pATha bheda haiM aura uttara aneka bheda haiN| (karmoM ke mUla pATha bheda haiM-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya, aMtarAya, vedanIya, nAma karma, gotra karma aura AyuSya karma; uttara bheda to . . .he padmaprabhu bhagavan ! maiM Apa meM aura mujhameM jo antara hai use pATanA cAhatA huuN| sattA karmoM kA kSaya hone para hI bhagavAna aura mere madhya jo antara hai vaha samApta hogaa| . aise udgAroM se jIvoM ko upadeza dene vAle adhyAtmayogI zrImad prAnandaghanajI ke caraNAravinda meM koTi-koTi vandanA / 4220014 dukAna . 8 DosI devakaraNa zrIcanda jaina 4 grena marceNTa eNDa kamIzana ejenTa 15, kRSi upaja maNDI, mer3atA siTI-341510 (rAjasthAna) Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 268 aneka haiM / mukhya 148 athavA 158 haiM / ) karma ke mUla bhedoM meM prathama cAra ghAtI karma haiM aura antima cAra ghAtI karma haiM / mUla ATha karmaprakRtiyoM evaM inakI uttara prakRtiyoM kA baMdha hotA hai arthAt Atma-pradezoM ke sAtha mela hotA hai / tatpazcAt ye udaya meM Ate haiM, phala dete haiM / baddhakarmoM kI udIraNA hotI hai arthAt tapa Adi karake inheM udaya meM lAkara naSTa kara diyA jAtA hai| zeSa karma 'sattA' kahalAte haiM / ina sattA karmoM kA kSaya hone para hI padmaprabhu bhagavAna aura mere bIca kA antara naSTa hogA, yaha buddhimAnoM kA kathana hai || 2 || karma prakRti evaM puruSa ( AtmA ) kI jor3I svarNa evaM patthara kI taraha anAdi kAla se calI A rahI hai / svarNa evaM patthara anAdi kAla se khAna meM mile hue pAye jAte haiM / jaba taka AtmA kA karma - pudgaloM ke sAtha sambandha hai, taba taka vaha saMsArI kahalAtA hai ||3|| kAraNa utpanna hone para hI AtmA karma bA~dhatA hai / karma-bandha ke kAraNa haiM - mithyAtva, avrata, kaSAya aura yoga / karma-bandhana ke kAraNoM ko chor3ane se hI AtmA kI mukti hotI hai / Asrava se karmabandha hotA hai ataH ye tyAjya haiM aura saMvara se karmabandha rukatA hai, ataH ye upAdeya haiN| arthAt grahaNa karane yogya haiM ||4|| TippaNI- buddhimAnoM kA kathana hai ki heya upAdeya kI vivekapUrvaka pravRtti hone se hI bhagavAna zrI padmaprabhu se antara dUra hogA / karmoM se jur3ane ke kAraNa hI he jinezvara bhagavAna ! Apake aura mere madhya vyavadhAna par3A hai| Atma - guNoM ( jJAna, darzana aura cAritra ) ke vikAsa se yaha vyavadhAna naSTa hogA / zAstroM ke pramANa se jJAniyoM ne ise vyavadhAna dUra karane kA zreSTha upAya mAnA hai ||5|| TippaNI- AtmA kA karma se sambandha karane kI kriyA 'gu MjanakaraNa' kahalAtI hai / AtmA kI jJAna, darzana, cAritra grahaNa karane kI kriyA ko 'guNakaraNa' kahA gayA hai / guNakaraNa se hI guMjanakaraNa kA nAza hotA hai ||5|| he prabho ! Apake aura mere madhya kA yaha vyavadhAna dUra hogA aura maMgala vAdya baja uTheMge / anAhata nAda kI jhaMkAra hogI / jIva rUpI yaha sarovara Ananda - rasa se chalachalA uThegA aura merI nirbhala AtmA 'padmaprabhu' tulya bana jAyegI aura pUrNAnanda prApta hogA / / 6 / / * Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-266 (7) zrI supArzva jina stavana (rAga-sAraMga malhAra lalanA nI dezI) zrI supAsa jina vaMdiye, sukha sampatti no hetu, llnaa| zAnta sudhArasa-jalanidhi, bhavasAgara mAM setu, lalanA / zrI supAsa // 1 // sAta mahAbhaya TAlato, saptama jinavara deva, lalanA / sAvadhAna manasA karo, dhAro jina-pada seva, lalanA / zrI supAsa / / 2 / / siva saMkara jagadIzvarU, cidAnanda bhagavAna, lalanA / jina arihA tIrthaMkarU, joti svarUpa asamAna, lalanA / zrI supAsa / / 3 // alakha niraMjana vacchalU, sakala jantu visarAma, lalanA / abhayadAna dAtA sadA pUraNa prAtama rAma, lalanA / zrI supAMsa / / 4 / / vItarAga mada kalpanA, rati arati maya soga, lalanA / nidrA tandrA duradasA, rahita abAdhita joga, lalanA / zrI sUpAsa / / 5 / / parama puruSa paramAtamA, paramesara paradhAna, llnaa| parama padAratha parameSThI, parama deva paramAna, lalanA / zrI supAsa / / 6 // vidhi biraMci vizvabharU, RSIkesa jaganAtha, lalanA / aghahara praghamocana dhaNI, mugati paramapada sAtha, llnaa| zrI supAsa / / 7 // Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-300 ima aneka abhidhA dhare, anubhava-gamya vicAra, llnaa| je jANe tehane kare 'Anandaghana' avatAra, llnaa| zrI supAsa / / 8 / / TippaNI--isa pada meM sarvadharma samanvaya dRSTi hai| zabdArthaH-sukha =Atmika sukha / sampatti mamyag jJAna, darzana, cAritra / hetu kAraNa / zAnta=sthiratA / sudhArasa =amRta rasa / setu=pula / sAta mahAbhaya se tAtparya hai-ihaloka bhaya, paraloka bhaya, AdAna bhaya, akasmAt bhaya, AjIvikA bhaya, apayaza bhaya aura mRtyu-bhaya / arihA karma-zatru nAzaka arihanta / asamAna=anupama / niraMjana= nirlep| vacchala vatsala, klyaannkaarii| mada=garva / vidhi vidhaataa| viraMci - brahmA, prAtma guNoM kI racanA karane vaale| vizvaMbharU=saMsAra meM Atma-guNoM ke poSaka / RSikesa indriyoM ke svaamii| ghaNI svaamii| abhidhA=nAma, guNaniSpanna nAma / artha-bhAvArtha-zrI supArzvanAtha bhagavAna kI bhaktipUrvaka vandanA kareM, jo sAMsArika evaM ananta Atmika sukha-sampatti ke hetu haiM aura jo vairAgya rUpI amRta ke samudra haiM tathA bhavasAgara ko pAra karane ke lie pula ke samAna haiM // 1 // - - - - - - - - - - - sAtaveM tIrthaMkara zrI supArzvanAtha mere antara kA andhakAra naSTa kreN| ve jagadIzvara, cidAnanda, jina aura arihanta haiN| una supArzvanAtha kA nitya raTana karane vAle yogirAja zrImad AnandaghanajI kA koTi-koTi vandana / 20133 dukAna 20193 ghara gulAbacanda prakAzacanda 8 grena marcenTa eNDa kamIzana ejeNTa 29, kRSi maNDI, mer3atA siTI - 341510 (rAjasthAna) Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-301 ye sAtaveM jinezvara bhagavAna sAtoM prakAra ke mahAn bhayoM (ihalokabhaya, paraloka-bhaya, Akasmika-bhaya, AjIvikA-bhaya, AdAna-bhaya, apayazabhaya aura mRtyu-bhaya) tathA sAta AdhyAtmika mahAbhayoM (kAma, krodha, mada, harSa, rAga, dveSa aura mithyAtva) ko naSTa karane vAle haiN| ataH sAvadhAna hokara tathA mana lagAkara ina sAtaveM tIrthaMkara bhagavAna kI sevA dhAraNa karo // 2 // . ye sAtaveM jinezvara zrI supArzva svAmI upadrava-nAzaka hone se 'ziva' haiM, kalyANakArI hone ke kAraNa 'zaMkara' haiM, Atma-sAmrAjya ke zAsaka hone ke kAraNa 'jagadIzvara' haiM, jJAnamaya evaM Anandamaya hone se ye 'cidAnanda' haiM, Apane aizvarya prApta kara liyA hai ataH bhagavAna haiM, rAga-dveSa-vijayI hone ke kAraNa jina haiM, karma-riputroM ke nAzaka hone se 'arihanta' haiM, caturvidha saMgha ke saMsthApaka hone ke kAraNa 'tIrthaMkara' haiM, jJAna-jyoti se prakAzita hone ke kAraNa "jyoti svarUpa' haiM aura inakI kisI se tulanA nahIM kI jA sakatI ataH 'asamAna' haiN| isa prakAra ye aneka nAmoM se jAne jAte haiM // 3 // netroM ke dvArA nahIM dekhe jAne ke kAraNa ye 'alakha' haiM, vAsanA rahita hone ke kAraNa ye 'niraMjana' haiM, prANiyoM ke prati vAtsalya-bhAva rakhane ke kAraNa ye 'vacchalu' haiM tathA samasta prANiyoM ke 'vizrAma' svarUpa haiN| jJAnAmRta kA pAna karA kara sabako abhaya karane ke kAraNa ye 'abhayadAnadAtA' haiN| ye samasta prakAra se 'pUrNa' haiM aura zuddha Atma-svarUpa meM nirantara ramaNa karane vAle hone ke kAraNa 'pAtamarAma' haiM / / 4 / / . bhagavAna zrI supArzvanAtha rAga-rahita arthAt vItarAga haiN| ye mada, kalpanA, rati-arati, bhaya, zoka Adi mAnasika vikAroM tathA nidrA, tandrA, Alasa Adi zArIrika vikAroM se rahita hone ke kAraNa abAdhita yoga vAle haiM arthAt kevalI avasthA meM mana-vacana-kAyA ke yoga Apake lie bAdhaka nahIM haiM // 5 // - ve pUjA ke parama pAtra hone se 'parama puruSa' haiM, parama-pada pAne ke kAraNa paramAtmA haiN| ananta zakti rUpI aizvarya dhAraNa karane ke kAraNa 'paramezvara' haiM, 'pradhAna puruSa' haiN| Apa hI prApta karane yogya 'parama padArtha' haiM, sevA evaM bhakti karane yogya 'parameSThI' haiM aura pUjA karane yogya 'paramadeva' svayaM siddha haiM // 6 // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-302 Apa dvAdazAMgI rUpI muktimArga ke praNetA hone ke kAraNa vidhi haiM, mokSamArga kA vidhAna karane ke kAraNa Apa brahmA haiM, Apake upadeza Atmika guNoM ke poSaka hone ke kAraNa Apa 'vizvambhara' haiN| indriyoM ke svAmI hone ke kAraNa Apa 'haSIkeza' haiM aura jagat dvArA pUjya hone ke kAraNa Apa 'jagannAtha' haiN| he svAmI! Apa pApoM ko harane vAle haiM, pApoM se mukti dilAne vAle haiM aura sAtha hI Apa parama-pada mokSa pradAna karane vAle haiM // 7 // isa prakAra Apa ina aneka abhidhAnoM (nAmoM) ko dhAraNa karane vAle haiN| ina sabakA vicAra anubhavagamya hai| jo ina abhidhAnoM kA yathArtha svarUpa jAnatA hai use zrI supArzvanAtha bhagavAna Ananda kA avatAra hI banA dete haiM, arthAt AnandasvarUpa banA dete haiM / / 8 / / zrI candraprabhu jina stavana (rAga-kedAro, gauDI-kumarI rove. prAkranda kare, mune koi mukAve-e dezI) candraprabha mukhacanda sakhI mune dekhaNa de, upasama rasa no kanda / seve sura nara inda sakhI0, gata-kalimala duHkha daMda / sakhI0 / / 1 / / suhama nigode na dekhiyo sakhi0, bAdara ati hI visesa / puDhavI pAU na lekhiyo sakhI0, teU vAU na lesa / sakhI0 / / 2 / / vanasapatI prati ghaNa dihA sakhI0, dITho nahIM dIdAra / vi tI cauridI jala lohA sakhI0, gati sannI paTa dhAra / ___ sakhI0 // 3 // sura tiri niraya nivAsa mA~ sakhI0, manuja anAraja sAtha / apajjatA pratimAsa mA~ sakhI0, catura na car3hiyo. hAtha / sakhI0 // 4 // Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-303 ima aneka thala jANiye sakhI0 darasaNa vina jinadeva / Agama thI mati prANiye sakhI0, kIje niramala seva / sakhI0 // 5 // niramala sAdhu bhagati lahI sakhI0, joga avaMcaka hoya / kiriyA pravaMcaka tima sahI sakhI0, phala avaMcaka joya / sakhI0 // 6 // preraka avasara jinavarU sakho0, mohanIya khaya thAya / kAmita pUraNa surataru sakho0, 'prAnandaghana' prabhu pAya / sakhI0 // 7 // zabdArtha-upasama rasa= zAnta rm| kaMdamUla / kalimala = rAgadveSa Adi maila / daMda=utpAta / suhama =sUkSma / nigode sAdhAraNa vanaspati kAya meN| bAdara=dikhane vAle jIva / pur3havI=pRthvIkAya / Au =jala, apkAya / teU=agnikAya / * vAU havA ke jIva / lesa jarA bhii| ghaNa=adhika / diihaa=divs| dITho dekhaa| dIdAra=darzana / vi= do indriya jIva / * ti tIna indriya jIva / . cauridI=cAra indriya vAle jIva / lIhA lakIra / sannI-mana vAle jIva / tiri = tiryaMca / nirayanaraka / anAraja =anArya / apajjatA=aparyApta jIva / pratibhAsa =antamuhUrta kAla kI sthiti / catura == pUrNa jJAnI prabhu / lahI--prApta kara / pravaMcaka= kapaTa rahita / kAmita-icchita / yaha jIvana kSaNabhaMgura hai, zrImad candraprabhu kA mukha-candra dekhane ke lie lAlAyita hai / aise yogirAja zrImad AnandaghanajI ke caraNoM meM koTi-koTi vandana / _20059 dukAna 20259 ghara mai. rAmAkizana jagannAtha hai janarala marceNTa eNDa kamIzana ejeNTa .mer3atA siTI (rAjasthAna) 341510 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-304 artha-bhAvArtha-bhakta ko sumati apanI sakhI zraddhA se kahatI hai ki he sakhI! mujhe zrI candraprabhu kA mukha-candra dekhane de jo upazama rasa kA mUla hai aura kaluSita mala evaM duHkha-dvandva rahita hai| aise prabhu ke mukha-candra ko mujhe nihArane de // 1 // aisA mukha-candra maiMne na to sUkSma nigoda meM dekhA aura bAdara nigoda meM bhI maiMne vizeSa taura para nahIM dekhaa| aisA mukha-candra maiMne pRthvI, jala, agnikAya tathA vAyukAya meM bhI lezamAtra nahIM dekhaa| aba manuSya bhava meM to he sakhI ! mujhe bhagavAna zrI candraprabhu kA mukha nihArane de, mujhe unase lagana lagAne de // 2 // vanaspati meM bhI bahuta samaya taka aise mukha-candra ke darzana nahIM hue| do indriya, tIna indriya, caturIndriya evaM saMjJIpaMcendriya paryAyoM meM bhI. aise mukha ke darzana ke binA jala kI rekhA ke samAna meM viphala rahI // 3 // devaloka meM, tiryaMca yoni meM, naraka ke nivAsoM meM bhI yaha candra-mukha dRSTigocara nahIM huaa| anArya manuSyoM kI saMgati ke kAraNa durlabha manuSya bhava meM bhI isa mukha-candra ke darzana nahIM hae aura antamuharta kAla ko sthitirUpa aparyApta avasthA meM bhI yaha catura jJAnI paramAtmA mere hAtha nahIM aayaa| ataH he sakhI zraddhA! tU candraprabhu ke darzana mujhe karane de // 4 // isa prakAra jinezvara deva zrI candraprabhu ke darzana ke binA aneka sthAna vyatIta ho gye| aba to jinAgamoM meM buddhi nirmala karake niSkAma bhAva se nirmala bhakti kreN|5|| sAdhutroM kI nirmala bhakti se he sakhI! avaMcaka yoga kI prApti hotI hai, jisakI kriyAe~ bhI avaMcaka arthAt amogha hotI haiM aura phala bhI avaMcaka hotA hai| tAtparya yaha hai ki Atma-svarUpa ko prApta sadguru ke yoga se ukta avaMcaka tripuTI siddha hotI hai / / 6 / / zrI jinezvara bhagavAna ke vacanoM kI preraNA se aise avasara prApta hote haiM aura unakI acintya zakti se mohanIya karma kSaya ho jAte haiN| yogirAja zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki aise zrI candraprabhu bhagavAna ke caraNa-kamala icchita phala pradAna karane vAle kalpa-vRkSa haiM // 7 // Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrAnandaghana padAvalI - 305 (e) zrI suvidhi jina stavana rAga - kedAro - ima dhanno dhaNa ne paracAve-e dezI ) suvidhi jiNesara pAya namIne, zubha karaNI ima kIje re prati ghaNa ulaTa a MgadharIne, praha UThI pUjIje re / suvi0 / / 1 / / 1 dravya bhAva suci bhAva dharIne, harakhi dehare jaiye re / daha tiga paraNa ahigama sAMcavatAM, ekamanAMdhura * thaiye re / suvi0 // 2 // o kusuma akkhata vara vAsa sugaMdho, dhUpa dIpa mana sAkhI re | pUjA para bheda suNI ima, guru mukha zrAgama bhAkhI re | suvi0 / / 3 / / ehana phala dui bheda suraMgIje, antara ne parampara re / prAraNA pAlana citta prasatti, mugati sugati sura-mandira re / suvi0 // 4 // phUla prakkhata vara dhUpa paibo, gaMdha niveja, phala jala bhari re / * aMga agra pUjA mili Da vidhi, bhAve bhavika zubha gati vari re / suvi0 // 5 // sattara bheda ikavIsa prakAre, zraTTotara sata bhede re / bhAva pUjA bahuvidhi niradhArI, dohaga duragati chede re / suvi0 // 6 // turiya bheda paDivattI pUjA, upasama khINa cauhA pUjA utarAyaNe, bhAkhI sayogI re | kevalabhogI re | suvi0 // 7 // Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-306 ima pUjA bahubheda suNIne, sukhadAyaka zubha karaNI re / bhavika jIva karase te lahase, 'pAnandaghana' pada dharaNI re| . suvi0 / / 8 / / zabdArtha-ulaTa-ullAsa / praha=prAtaHkAla / sucipavitra / harakhi harSapUrvaka / dehare mandira / dh=ds| tig-tiin| paNa = pA~ca / ahigm-abhigm| sAcavatAM pUrNa karake / ghara=sthira / akkhata=akSata, cAvala / vara=zreSTha / vAsa=sugandha se / sugaMdho-gaMdhita / duii-do| anantara=turanta / parampara=paramparA se / prANAyAjJA / prasatti prsnntaa| sugati = acchI gati (manuSya, deva) sura mandira-vaimAnika devoM ke sthAna / paibo dIpaka / gaMdha kesara aadi| niveja-naivedya, meve / aDavidhi =assttprkaarii| bhavika = bhavya jIva, mukti meM jAne vAle prANI / sattara=sataraha / aTottara=eka sau ATha / dohaga = durbhAgya / chede naSTa krtaa| turiy=cauthaa| paDivattI=aAtmasvarUpa prApti / bhAkhI khii| dhrnnii=pRthvii| aanndghnpddhrnnii=mokss| .. artha-bhAvArthaH --zrI suvidhinAtha bhagavAna ke caraNoM meM namana karake zubha kArya karane caahie| hRdaya meM atyanta umaMga aura ullAsa se prAta:kAla meM uThate hI zraddhApUrvaka bhagavAna kA smaraNa, pUjana karanA cAhie // 1 // zrI suvidhinAtha jinezvara kI bhakti meM tanmaya zrImad AnandaghanajI ke caraNoM meM koTi-koTi namana / 20215 dukAna 20183 ghara 0 mai0 zrIrAma TreDarsa 8 ____31, kRSi upaja maNDI samiti mer3atA siTI (rAjasthAna) 341510 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-307 dravyaM aura bhAva se zuddha hokara (deha-zuddhi, vastra-zuddhi aura bhAvazuddhi - antara ko kAma, krodha, lobha evaM vAsanA se rahita karake) bhAva pUrvaka atyanta harSita hokara jinAlaya meM jAnA caahie| dasa trikanisIhi trika, pradakSiNA trika, praNAma trika, pUjA trika, avasthA trika, dizA trika, pramArjana trika, AlaMbana trika, mudrA trika tathA praNidhAna trika aura pA~ca abhigamoM-sacitta tyAga, acitta grahaNa, uttarAsana, nata mastaka evaM aMjalIkaraNa aura ekAgramana kA pAlana karate hue ekAgracitta honA cAhie / / 2 / / puSpa, akSata (cAvala), sundara vAsa carNa, sugandhita dhUpa evaM dIpaka --yaha pA~ca prakAra kI aMga pUjA jise guru-mukha se zravaNa kI hai aura jisake sambandha meM AgamoM meM ullekha hai - vaha mana lagA kara karanI cAhie / / 3 / / / ___ isa pUjA kA do prakAra kA phala hotA hai-eka to antara rahita, turanta pratyakSa meM prApta hotA hai aura dUsarA phala paramparA se parokSa meM arthAt anya bhava meM prApta hotA hai| jinAjJA kA pAlana tathA citta kI prasannatA pratyakSa phala hai aura parokSa phala mukti hai, anyathA uttama sAmagrI yukta manuSya bhava athavA deva-gati kI prApti hai / / 4 / / puSpa, akSata, uttama dhapa, dIpaka, kesara-candana Adi sugandhita padArtha naivedya, phala aura jala-kalaza-isa sAmagrI se aMga evaM agra pUjA donoM milAkara ATha prakAra kI hotI haiN| jo bhavya prANI bhAvapUrvaka ye pUjAe~ karatA hai, vaha zubha gati prApta karatA hai // 5 // _ sattaraha bhedI, ikkIsa prakArI tathA eka sau ATha bheda vAlI aneka pUjAe~ haiM tathA bhAva-pUjA ke bhI (caityavandana, stavana, jApa Adi) aneka bheda nirdhArita haiM, jo duHkha evaM durgati kA nAza karatI haiM / / 6 / / __ aMga pUjA, agra pUjA evaM bhAva pUjA ke pazcAt cauthA bheda pratipatti pUjA hai| pratipatti se tAtparya aMgIkAra karane se hai| jinAjJA kA anusaraNa, samarpaNa bhAva jahA~ dhyAna, dhyAtA evaM dhyeya kA lopa ho jAtA hai aisI pratipatti pUjA upazAnta moha, kSINamoha evaM sayogI avasthA meM hotI hai| isa cauthI pUjA kA varNana kevalajJAnI bhagavAna ne uttarAdhyayana sUtra meM kiyA hai / / 7 / / ___ isa prakAra pUjA ke aneka bheda zravaNa karake jo bhavika jIva yaha sukhadAyaka zubha karanI karegA, vaha nizcaya hI mokSa prApta kregaa| aisA zrImad aAnandaghanajI ne kahA hai // 8 // Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-308 zrI zItala jina stavana (rAga-dhanyAzrI gaur3I-guNaha visAlA maMgalika mAlA-e dezo) zItala jinapati lalita tribhaMgI, vividha bhaMgi mana mohe re / karuNA komalatA, tIkSaNatA, udAsInatA sohe re| zItala0 // 1 // sarva jIva hita karaNI karUNA, karma vidAraNa tIkSaNa re / ' hAnAdAna rahita paraNAmI, udAsInatA vIkSaNa re / zItala // 2 // para-duHkha-chedana icchA karuNA, tIkSaNa para duHkha rIjhe re / . udAsInatA ubhaya vilakSaNa, eka ThAmi kima sIjhe re| .. . . . zItala // 3 // abhayadAna te malakSaya karuNA, tIkSaNatA guNa bhAve re / preraNa viNa kRta udAsInatA, ima virodha mati nAve re / - zItala0 / / 4 / / zakti vyaktI tribhuvana prabhutA, nigraMthatA sayoge re / yogI bhogI vaktA maunI, anupayogI upayoge. re / ___zItala // 5 // ityAdika bahubhaMga, tribhaMgI, camatkAra cita detI re / acarajakArI citra vicitra, 'prAnandaghana' pada letI re| zItala0 // 6 // zabdArtha:-lalita=sundara / tribhaMgI tIna prakAra ko bhaMgimA vAle / tIkSaNatA prcnnddtaa| udAsInatA =alipttaa| vidAraNa kATane meM / hAnAdAna tyAga aura grahaNa / pariNAmIbhAva vaale| vIkSaNa=dekhanA / rIjhe prasanna hote haiN| vilakSaNa=adbhuta / ThAmi sthAna / sIjhe re= saphala honaa| malanaya karma mala naSTa karanA / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-306 artha-bhAvArthaH-zrI zItalanAtha jinezvara kI tribhaMgI atyanta lalita hai, jisakI vividha bhaMgimA atyanta mana-mohaka hai| unameM karuNA rUpI komalatA ke sAtha tIkSaNatA bhI hai aura ina donoM se adbhuta unakI udAsInatA bhI zobhAyamAna hai / / 1 // samasta, jIvoM ke lie hitakara karuNA unakI komalatA hai| jJAnAvaraNIya Adi karmoM ko vidIrNa karane meM jo unameM kaThoratA hai vaha unakI 'tIkSNatA' hai| zrI zItalanAtha bhagavAna tyAga evaM grahaNa pariNAmoM se rahita haiM arthAt sama-pariNAmI haiM / yaha ApakI vilakSaNa udAsInatA hai / / 2 / / dUsaroM ke duHkhoM ko naSTa karane kI icchA ApakI karuNA hai / paudgalika duHkhoM meM prasannatA yaha ApakI 'tIkSNatA' hai| pariSaha sahana karane meM prasannatA hI ApakI tIkSNatA hai| komalatA evaM tIkSNatAina donoM se adbhuta ApakI 'udAsInatA' hai| ye tInoM virodhI bhAva eka sAtha eka hI sthAna para kaise saphala ho sakate haiM ? parantu AtmAnanda meM ramaNa karane vAloM ke lie saba sambhava hai // 3 // samasta manuSya karma-mala se bhayabhIta haiM, janma-maraNa-roga-zoka Adi se saba trasta haiN| zrI zItalanAtha bhagavAna kI abhayadAna rUpI karuNA hai; . bhAvoM meM dRr3hatA ApakI 'tIkSNatA' hai| ve bAIsa pariSahoM se vicalita - zrI zItalanAtha prabhu ananta jJAna, darzana ke svAmI haiN| unakI bhakti meM lIna AdhyAtmika yogI zrI AnandaghanajI ke caraNAravinda meM zata-zata namana / 1. 20054 dukAna - 20132 ghara - zAha udayarAja surezacanda copar3A 8 grena marceNTa eNDa kamIzana ejeNTa dukAna naM. 4, kRSi maNDI, mer3atA siTI (rAjasthAna) 341510 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-310 nahIM hote| ve unheM saharSa sahana karate haiN| yaha para-duHkha-rIjhana svarUpa tIkSNatA hai| yaha saba pravRtti kisI preraNA ke binA svAbhAvika rUpa se hotI hai, yaha ApakI 'udAsInatA' hai // 4 // tIsare pada ke virodha-bhAva kA yahA~ parihAra ho jAtA hai| zrI zItalanAtha bhagavAna meM zakti, vyaktitva, tribhuvana-prabhutA, nirgranthatA, yogI, bhogI, vaktA, maunI, upayoga-rahitatA evaM upayogasahitatA hai| ananta jJAna-darzana unakI zakti hai| ye guNa inhoMne apane puruSArtha se prakaTa kiye haiM-yaha unakA vyaktitva hai| svayaM ke guNa svayaM meM prakaTa hoM, isameM na zaktitva hai, na vyaktitva hai-isa rUpa meM tIsarA bhaMga hone se 'tribhaMgI' siddha ho jAtI hai| tInoM lokoM meM pUjya hone se 'tribhuvanaprabhutA', mAyA-mamatA Adi antaraMga sAmagrI nahIM hone se inakI 'nirgranthatA' siddha hotI hai| unameM svayaM ko pujAne kI icchA nahIM hone se 'na tribhuvana prabhutA' aura nirgrantha ke bAhya lakSaNa nahIM hone se 'na nirgranthatA' hai| isa taraha tribhaMgI siddha hotI hai| citta-vRtti ke nirodha se tathA terahaveM guNasthAna sayogI kevalI avasthA meM mana, vacana, kAyA ke yoga ke kAraNa ve yogI haiN| prAtma-ramaNatA ke rUpa meM sukhoM kA upabhoga karane ke kAraNa ve bhogI haiN| mana-vacana-kAyA ke yoga, karmakSaya ke kAraNa bAdhA utpanna nahIM karate ataH ve ayogI haiM aura indriya-janita viSayoM ke tyAgI hone se ve abhogI haiN| dvAdazAMgI ke kathana se 'vaktA' pApAsrava viSayaka vacana nahIM kahane se 'maunI' tIrthakara jo kahate Aye haiM vahI Apane kahA hai, yaha ApakI 'pravaktRtA' haiM aura dharma-tIrtha-pravartanaM hetu dezanA denA ApakA 'amaunIpana' hai| Apako kevalajJAna ke kAraNa ananta padArtha pratyakSa haiM, ataH Apa 'anupayogI' haiN| Apake jJAna-darzana upayoga haiM ataH Apa upayogavanta hai| yogarUMdhana ke pazcAt siddha avasthA meM jJAna-darzana kA upayoga anupayoga karane kA koI uddezya nahIM rahatA, ataH Apa na upayogI haiM, na anupayogI haiN| isa prakAra zrI zItalanAtha jinapati. meM tribhaMgiyoM ke saMyoga kI sambhAvanA prazita kI gaI hai // 5 / / ina tribhaMgiyoM ke aura bhI aneka bheda kahe jA sakate haiM kyoMki bhagavAna ananta guNa-nidhAna hai| ye tribhaMgiyA~ citta meM camatkAra utpanna karatI haiM, Azcarya utpanna karane vAlI haiN| ye citra-vicitra tribhaMgiyA~ mokSa-pada prApta karAtI hai| aisA zrImad AnandaghanajI kA kathana hai // 6 // Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrAnandaghana padAvalI - 311 ( 11 ) zrI zreyAMsa jina stavana ( rAga - gaur3I zraho matavAle sAjanA - e dezI ) zrI zreyAMsa jina aMtarajAmI, zrAtamarAmI nAmI re adhyAtama maMta pUraNa pAmI, sahaja mugati gati gAmI re / zrI0 // 1 // sayala saMsArI iMdriyarAmI, munigaraNa zrAtamarAmI re / mukhyapaNe je AtamarAmI, te kevala niHkAmI re / zrI0 / / 2 / / nija sarUpa je kiriyA sAdhe, te adhyAtama lahiye re / je kiriyA kari cau gati sAdhe, te na adhyAtama kahiye re / zrI 0 0 / / 3 / / nAma adhyAtama ThavaraNa adhyAtama, dravya adhyAtama bhAva adhyAtama nijaM guNa sAdhe, to teha thI raDha chaMDo re / maMDo re / adhyAtama je vastu vicArI, bIjA jAraNa vastugate je vastu prakAse, 'zrAnandaghana' mata zrI0 0 / / 4 / / zabda adhyAtama praratha suNI ne, niravikalpa Adarajo re / zabda adhyAtama bhajanA jANI, hAni grahaNa mati dharajo re / zrI0 // 5 // labAsI re / vAsI re / zrI 0 0 / / 6 / / zabdArtha --- pratamarAmI = Atma svarUpa meM ramaNa karane vAle / nAmI= prasiddha | adhyAtama = prAdhyAtmika / mata = tattva / pAmI = prApta karake / gAmI = jAne vAle / sayala = saba | iMdriyarAmI - iMdriya sukha meM ramaNa karane vAlA / niHkAmI = niSkAmI / ThavaraNa = sthApanA / raDha = raTana, prIti / niravikalpa = vikalpa rahita / labAsI = labAra / mata = siddhAnta / vAsI nivAsI / == Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya - 312 artha - bhAvArtha:-zrI zreyAMsanAtha jinezvara antaryAmI haiM / ve suprasiddha AtmaguNoM meM ramaNa karane vAle haiN| unhoMne pUrNataH Atma-tattva ko prApta kiyA hai aura svAbhAvika bhAva se mokSa gati prApta kara lI hai / / 1 / / samasta saMsArI to indriya-sukhoM meM ramaNa karate haiM / kevala munivara hI prAtmika sukha meM lIna rahane vAle haiM / jo mukhyataH prAtmAnanda meM lIna rahate haiM mAtra ve hI nispRha hote haiM ||2| jo pratmArthI zrAtmA ke lie kriyA karatA hai vaha adhyAtma prApta karatA hai, parantu jo kisI prakAra kI kAmanA se kriyA karatA hai vaha cAroM gatiyoM meM bhramaNa kI sAdhanA karatA hai, vaha adhyAtma nahIM kahalAtA // 3 // nAma mAtra ke adhyAtma zabda ko, sthApanA adhyAtma ko tathA dravya adhyAtma ko chor3o aura jJAna darzana rUpa bhAva adhyAtma kI sAdhanA karo, usameM tanmaya ho jAo ||4|| sadguru se adhyAtma zabda kA artha sunakara saMkalpa - vikalpa rahita zuddha Atma-bhAva ko grahaNa karo, usakA sammAna kro| kevala adhyAtma zabda AdhyAtmikatA nahIM hai / vaha to bhAva meM hai / yaha jAnakara kyA tyAga karane yogya hai aura kyA grahaNa karane yogya hai, usameM apanI buddhi lagA / / 5 / / yogirAja zrImad zrAnandaghanajI ke pada-paGkaja meM koTi-koTi vandana dukAna 20103, 30203, 20203 ghara 20148 * maisarsa jaina TreDarsa x gur3a, zakkara, kapAsiyA ke vyApArI va kamIzana ejeNTa dukAna naM. 34, kRSi maNDI, mer3atA siTI ( rAjasthAna ) 341510 sambandhita pharma sarAvagI TreDarsa, mer3atA siTI ( rAja0 ) O.203, R.148 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-313 jo Atma-vastu ke vicAraka haiM ve hI adhyAtmI haiM arthAt sAdhu, saMta, muni adhyAtmI haiM, zeSa dUsare to kevala bakavAsa karane vAle bheSadhArI haiM / vastu meM nihita guNoM tathA paryAyoM ko yathArtha rUpa se prakaTa karane vAle haiM ve hI Anandaghana prabhu ke saptanaya-prAzrita mata ke vAsI haiM arthAt ramaNa karane vAle haiM // 6 // vivecanaH - isa stavana meM batAyA hai ki sacce adhyAtmI ko hI mAnyatA denI caahie| usI meM kalyANa hai| nAma mAtra ke adhyAtmI ko mAnyatA dene se bhava-bhramaNa bar3hatA hai, prAtma-kalyANa nahIM hotaa| sammAna ke yogya to vahI hai jisameM kaSAyoM kI mandatA ho, jo sAdhu kA nAma ujjvala karane vAlA ho| anya vyakti guru mAnane yogya nahIM haiN| kevala bhAva-adhyAtmI hI Adara kA pAtra hai, use hI jIvana arpaNa karanA caahie| ( 12 ) - zrI vAsupUjya jina stavana (rAga-gaur3o-tugiyA giri zikhara sohe-e dezI) vAsupUjya jina tribhuvana svAmI, ghaNanAmI paraNAmI re / nirAkAra sAkAra sacetana, karama karama phala kAmI re / ... vAsu0 / / 1 // nirAkAra abheda saMgrAhaka, bheda grAhaka sAkAro re / darzana jJAna dubheda cetanA, vastu grahaNa vyApAro re / vAsu0 / / 2 / / karatA pariNAmI pariNAmo, karama je jove kariye re / eka aneka rUpa naya vAde, niyate nara anusariye re / vAsu0 // 3 // sukha-duHkha rUpa karamaphala jANo, nizcaya eka AnaMdo re / cetanatA pariNAma na cUke, cetana kahe jina caMdo re / vAsu0 // 4 / / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya- 314 pariNAmI cetana pariNAmo, jJAna karama phala bhAvI re / jJAna karama phala cetana kahiye, lIjo teha manAvI re / vAsu0 / / 5 / / zrAtamajJAnI zramaNa kahAve, bIjA to vastu-gate je vastu prakAze, 'prAnandaghana' dravyaliMgI re | saMgI re | mata vAsu0 / / 6 / / zabdArtha : --- ghaNanAmI = aneka nAma vAle / paraNAmI = zuddhAtmaM guNa meM pariNamana karane vAle / kAmI = kAmanA karane vAle / saMgrAhaka = satyasvarUpa grahaNa karane vAle / dubheda = do bheda vibhAga | pariNAmI = pariNAmI bhAva vAle / anusariye = anusaraNa kareM / zramaNa = sAdhu, bIjA = anya / dravyaliMgI = vezadhArI | . artha - bhAvArtha:-zrI vAsupUjya prabhu tInoM lokoM ke svAmI haiM aura ve aneka nAmoM vAle haiN| unhoMne zrAtmA ko pariNAmI, sAkAra, nirAkAra, caitanya svarUpa, karma kA karttA aura phala kA bhoktA kahA hai / / 1 / / abheda ko grahaNa karane vAle darzanopayoga ko nirAkAropayoga aura bheda ko grahaNa karane vAle jJAnopayoga ko sAkAropayoga batAyA hai / isa taraha cetanA ke darzana evaM jJAna do bheda haiM / isa caitanya vastu se hI zrI vAsupUjya svAmI ke ananya upAsaka adhyAtma yogI zrImad zrAnandaghanajI ke caraNoM meM zata-zata namana / 20296 dukAna * mahAvIra TreDiMga kampanI janarala marceNTa eNDa kamIzana ejeNTa D-8, kRSi upaja maNDI, mer3atA siTI (rAja.) 341510 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-315 AtmA vastuoM ko dekhatA-jAnatA hai| tAtparya yaha hai ki abheda ko grahaNa karane vAle dravya naya kI apekSA AtmA nirAkAra aura bheda ko grahaNa karane vAle naya kI apekSA AtmA sAkAra hai| cetanA ke jJAna evaM darzana do bhedoM ke dvArA ho vastu ke jAnane tathA dekhane kA kArya sampanna hotA hai // 2 // vivecana-pratyeka dravya sAmAnya evaM vizeSAtmaka hotA hai| cetana bhI dravya hai, ataH vaha bhI sAmAnya evaM vizeSAtmaka hai| jJAna tathA darzana isake do rUpa haiN| darzana usakA sAmAnya svarUpa hai tathA jJAna usakA vizeSa svarUpa hai| sAmAnya upayoga darzana hai, vizeSa upayoga jJAna hai| jIva kartA hai kyoMki pariNAmoM meM pariNamana karatA hai aura karma ko karatA hai| nayavAda se isa kattatva ke aneka rUpa haiN| azuddha nizcaya naya se jina rAga Adi bhAvoM meM pariNamana karatA hai unakA kartA hai aura vyavahAra naya se jJAnAvaraNa Adi paudgalika kAryoM evaM zArIrika nokarma kA kartA hai tathA upacAra se ghara, nagara Adi kA kartA hai| isa prakAra isameM kartRtva evaM mariNamanazIlatA hai kintu manuSya ko zuddha nizcaya naya ke anusAra apane bhAva meM pariNamana karanA cAhie // 3 // ___ sukha-duHkha donoM ko karma-phala jaaneN| nizcaya se to kevala Ananda hI hai| candramA tulya zrI vAsupUjya jinezvara ne kahA hai ki prAtmA kisI bhI avasthA meM apanI cetana prakRti ko nahIM chodd'taa| ata: vaha caitanya hai aura nizcaya naya se vaha AnandasvarUpa hai / / 4 / / . samasta dravya pariNAmI haiM (parivartanazIlatA ko pariNAmIpanA kahate haiM) apane-apane svabhAva meM saba pariNamana karate haiM ata: cetana bhI pariNAmI hai| usakA pariNamana jJAna, karma evaM karma-phala ke rUpa meM hotA hai| inheM kramazaH jJAna-cetanA, karma-cetanA aura karma-phala-cetanA kahanA caahie| jJAnacetanA zuddha hai aura karmacetanA evaM karmaphala cetanA azuddha hai| ye donoM ajJAna cetanAe~ saMsAra ko bIja haiM aura jJAnacetanA mukti boja hai| ataH he bhavya jIvo! apane cetana ko manAkara Atma-svarUpa prApta karo // 5 // Atma-jJAnI hI zramaNa kahe jAte haiM, anya to dravya liGgI bheSadhArI haiN| jo jar3a aura cetana bhAva ko yathArtha rUpa se prakAzita karate haiM aura Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya-316 rAga Adi bhAvoM ko jar3a karma ke saMyoga se utpanna jAna kara chor3ate haiM ve vAritravAna haiM, Anandaghana mata ke sAthI haiM arthAt ve hI atyanta Ananda kare. prApta karate haiM // 6 // zrI vimala jina stavana (rAga-malhAra-iDara prAMbA prAMbalo re, iDara dADima dAkha-e dezI) duHkha dohaga dUre TalyA re, sukha sampata su bheTa / . . dhIMga dharaNI mAthe kiyo re, kuNa gaMje nara kheTa / vimala jina'dIThA loyaNa Aja mhArA sIjhA vAMchita kAja / vimala / / 1 / / caraNa kamala kamalA vase re, niramala thira pada dekha / . samala athira pada pariharI re, paMkaja pAmara pekh| ' . , vimala / / 2 // mujha mana tujha pada-paMkaje re, lIno gaNa makaraMda / raMka gaNe maMdara dharA re, indra candra nAginda / , vimala / / 3 / / sAhiba samaratha tU dhaNI re, pAmyo parama udAra / mana visarAmI vAlaho re, prAtamaco AdhAra / - vimala // 4 // darasaNa dIThe jina taNo re, samaya rahe na vedha / dinakara kara bhara pasaratAM re, aMdhakAra pratiSedha / vimala / / 5 / / amI bharI mUrati raci re, upamA ghaTe na koya / . zAMta sudhArasa jhIlatI re, nirakhata tRpati na hoya / vimala // 6 // Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 317 eka praraja sevaka taNI re, avadhAro . kRpA karI mujha dIjiye re, 'Anandaghana' jinadeva | pada seva / vimala / / 7 / / zabdArthaH -- dohaga = durbhAgya | TalyA Tala gaye / / netroM se parvata / gaMje=jIte / . narakheTa = narAdhama zikArI, moha Adi kaSAya hue / dIThA = dekhA / loyaNa = locanoM se, lIno = lIna / raMka = tuccha / mandara = meru visarAmI vizrAma sthala / vAlho = priya | pasaratAM = phailate hI / pratiSedha = rukAvaTa / huI / avadhAro = grahaNa karo / co = kA / amI = amRta | / dhIMga = = prabala / sIjhA = saphala pAmara = pApI | nAginda= nAgendra vedha = kasaka / jhIlatI = bharI artha - bhAvArtha:- yogirAja zrImad zrAnandaghanajI kahate haiM ki zrI vimala jinezvara ke darzana se mere samasta duHkha evaM durbhAgya dUra ho gaye haiM / mujhe sukha aura ratnatraya rUpI sampatti prApta ho gaI hai / aise samartha svAmI jaba mere sira para haiM taba bhalA moha Adi zikArI ( zatru) mujhe kaise jIta sakate haiM / Aja maiMne jJAna cakSutroM se zrI vimala jinezvara ke darzana kara liye haiM, jisase mere samasta manovAMchita kArya siddha ho gaye haiM / / 11 kamala ko mailA kIcar3a yukta dekhakara lakSmI ne usa asthira sthAna kA parityAga kara diyA hai aura Apake caraNa rUpI kamala ko nirmala evaM sthira sthAna vAlA dekhakara lakSmI ne vahA~ apanA nivAsa kara liyA hai / / 2 / / yogirAja zrImad AnandaghanajI ke caraNoM meM koTi-koTi vandana / - 20201 phaikTrI 20360 ghara mahAlakSmI oNyala iNDasTrIja khAdya teloM ke vikretA G-45, iNDasTriyala eriyA, mer3atA siTI (rAja.) 341510 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-318 merA mana rUpI bhauMrA Apake caraNa-kamala ke parAga meM lIna hai| merA mana indra, candra evaM nAgendra tathA mandarAcala (meru) parvata kI dharA ko Apake caraNoM kI tulanA meM tuccha mAnatA hai / / 3 // he svAmI ! Apa samasta prakAra se samartha haiN| mujhe Apake samAna parama udAra svAmI prApta ho gayA hai| Apa mere mana ke lie vizrAma svarUpa haiM aura mujhe atyanta hI priya haiN| Apa merI AtmA ke AdhAra haiN| maiMne Aja jJAna-cakSuoM se Apake darzana kara liye haiM / / 4 / / he prabho! jisa prakAra sUrya kI kiraNoM ke phailate hI andhakAra lupta ho jAtA hai, usI prakAra se he jinezvara ! Apake darzana se saMzaya Adi kA mUlocchedana ho jAtA hai / / 5 // he prabho ! ApakI mUtti amRta se paripUrNa hai jisake lie koI upamA dI hI nahIM jA sktii| ApakI mUrti meM prazama rasa rUpI pIyaSa umar3a rahA hai, jise nihArate-nihArate mana bharatA hI nahIM, tRpti hI nahIM hotI // 6 // he jinezvara bhagavAna ! mujha sevaka kA eka nivedana hai jise Apa svIkAra kreN| kRpA karake mujhe Anandaghana rUpI parama pada kI sevA pradAna kareM // 7 // ( 14 ) zrI ananta jina stavana (rAga-rAmagiri kaDakhA-e dezI) dhAra taravAra nI sohilI, dohilI caudamA jina taNI caraNa sevaa| dhAra para nAcatA dekhi bAjIgarA, sevanA dhAra pari rahe na devA / / dhAra0 / / 1 // eka kahe seviye vividha kiriyA karI , phala anekAnta locana na dekhe / phala anekAnta kiriyA karI bApar3A , raDavaDe cAra gati mAMhi lekhe / dhAra0 / / 2 // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-316 gacchanA * bheda bahunayaNa nihAlatAM , * tattva nI vAta karatAM na lAje / udara bharaNAdi nija kAja karatA thakAM, mohanaDiyA kalikAla rAje // dhAra0 // 1 / / vacana nirapekha vyavahAra jhUTho kahyo , - vacana sApekha vyavahAra saaNco| vacana nirapekha vyavahAra saMsAra phala , . sAMbhalI prAdarI kAMi rAco / / dhAra0 / / 4 // deva guru dharma nI zuddhi kaho kima rahe , kima rahe zuddha zraddhAna aayo| zuddha zraddhAna viNa sarva kiriyA karI , chAri pari lIpaNo teha jANo / dhAra0 / / 5 / / pApa nahi koI utsUtra bhASaNa jisyo , . dharma nahi koI jaga sUtra sriikho| . sUtra anusAra je bhavika kiriyA kare , ...... tehano zuddha cAritra parikho / / dhAra0 // 6 // eha upadezanu sAra saMkSepa thI , je narA cittamAM nitya dhyAve / te narA divya bahukAla sukha anubhavI , niyata 'prAnandaghana' rAja pAve / / dhAra0 / / 7 / / zabdArtha -sohilo srl| dohilo=kaThina / bApar3A=bicArA / raDavaDe = bhaTakate haiN| gacchanA=samudAya ke| nihAlatAM dekhate hue / mohanaDiyA=moha meM phaMse hue| nirapekha=nirapekSa, taTastha / sApekha = sApekSa, jinavacanAnusAra / rAMco prasanna honaa| pAdarI-grahaNa karake / kAMi= kyaa| zraddhAna=vizvAsa / prANo-lAmo, prApta kro| chAri=miTTI para / liipnnoliipnaa| utsUtra=jina vacanoM ke viruddha / sUtra=Agama zAstra / sarIkho - samAna / parikho parIkSA kro| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-320 artha-bhAvArtha - zrImad AnandaghanajI ke anusAra talavAra kI dhAra para calanA sarala hai, parantu caudahaveM tIrthaMkara bhagavAna zrI anantanAtha kI caraNa-sevA atyanta duSkara hai| talavAra kI dhAra para to aneka naTa calakara dikhAte haiM parantu bhagavAna kI cAritra-sevA rUpI dhAra para devatA bhI nahIM Thahara sakate kyoMki unheM cAritra-ratna kI prApti nahIM ho sktii| _ vivecana-aneka kriyAvAdiyoM kA kathana hai ki tyAga-vairAgya Adi kriyAoM ke dvArA bhagavAna kI sevA-bhakti karanI caahie| . una samasta. vividha kriyAoM kA phala bhI vividha hotA hai, jise netra nahIM dekha paate| jina kriyAnoM ko karane se mokSa-pada kI prApti nahIM hotI, bhA~ti-bhA~ti ke anya phala prApta hote haiM jinase ve bicAre cAra gatiyoM meM paribhramaNa karate haiM, jinakA lekhA nahIM batAyA jA sktaa| ata: amuka kriyAe~ . karane se saccI sevA-bhakti nahIM hotI / / 1 / / artha-bhAvArthaH-jo kriyAe~ ekalakSyI nahIM hotIM unakA phala bhI , mokSa nahIM hotA hai, eka lakSyI kriyA hI cAra gatiyoM kA bhramaNa TAla sakatI hai / / 2 // vivecanaH --jisa prakAra lakSya sAdha kara chor3A gayA tIra ThIka nizAne para lagatA hai aura binA lakSya ke chor3A gayA tIra Upara nIce ho jAtA hai aura nizAne para nahIM lagatA / / 2 // artha-bhAvArthaH-zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki gacchoM ke aneka bheda dRSTigocara hote haiN| aise gacchasamarthaka tattvoM kI bAteM karate hue adhyAtmayogI zrImad Anandaghana jI ko zata-zata namana ! 0 20233 8 maisarsa amurAma sukhadeva 7 (janarala marceNTa eNDa kamIzana ejenTa) dukAna naM. 1, kRSi maNDI, mer3atA siTI (rAja.) 341 510 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-321 tanika bhI saMkoca nahIM karate, tanika bhI nahIM ljaate| apanI udarapUrti Adi kArya karate hue ye loga kalikAla ke rAjya meM moha meM phaMse hue haiM / / 3 / / vivecanaH-ina kriyAoM ke sambandha meM bhinna-bhinna dRSTi se aneka gacchoM evaM sampradAyoM kA udbhava huaa| zrImad AnandaghanajI kA kathana hai ki sAdhunoM ko vibhinna gacchoM ke mata-bheda kI kriyAoM Adi kI carcA karake kleza bar3hAkara Atma-hita nahIM cakanA caahie| unheM gacchoM kI vibhinna kriyAoM kI mAnyatA ke bheda se asahiSNutA se IrSyA, kleza, nindA evaM khaNDana ke zuSka-vivAda karake samAdhi-rUpI cAritra se cyuta nahIM honA caahie| zrImad AnandaghanajI kA Azaya yaha hai ki gaccha ke bhedoM ke dvArA kleza karake, pramAdI bana kara jo sAdhu tattvoM kI bAteM karate haiM ve na to gaccha ko suzobhita kara sakate haiM aura na ve AtmakalyANa hI kara sakate haiM; ve moha meM par3a jAte haiM / / 3 / / artha-bhAvArthaH-nirapekSa vacana asatya haiM, sApekSavAda hI satya hai| sApekSavAda kA prayoga hI uttama vyavahAra hai| nirapekSa vacanoM ke prayoga se saMsAra kI vRddhi hotI hai| yaha sunakara, svIkAra kara usameM kyoM nimagna : hote ho ? // 4 // vivecanaH-jainadharma sApekSavAda ko mahattva detA hai| yaha dharma kA saccA svarUpa batalAtA hai| apekSA dRSTi ke binA ekAnta dRSTi kI samasta mAnyatAe~ aMsatya haiM, patana kI ora le jAne vAlI haiM, jinakA pariNAma bhava-bhramaNa hI hai, mukti nahIM / / 4 / / artha-bhAvArthaH-Agama-zAstroM kI sAkSI ke binA nirapekSa vacanoM se, ekAntavAda se deva, guru, dharma kI zuddhi kaise raha sakatI hai ? zuddha zraddhA-rahita kI huI samasta kriyAe~ isa prakAra vyartha ho jAtI haiM jisa prakAra chAra (miTTI) ke prAMgana para kiyA gayA lIparaNa / / 5 / artha-bhAvArthaH-- utsUtra bhASaNa (Agama-viruddha bhASaNa) ke samAna saMsAra meM koI pApa nahIM hai aura AgamoM ke anusAra kathana tathA AcaraNa ke samAna koI dharma nahIM hai| sUtroM ke anusAra AgamoM ke anusAra jo bhavya jova kriyAe~ karatA hai usake cAritra ko hI zuddha samajhanA cAhie / / 6 // Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-322 vivecanaH-sUtroM ke pratikala bolane ke samAna koI pApa nahIM hai| kevala sUtrAnusAra, prAgamoM ke anusAra saccI zraddhApUrvaka jo kriyA kI jAye vahI dharma hai| paiMtAlIsa Agama hamAre sUtra gine jAte haiN| sUtroM ke anusAra pUrvAcAryoM ke dvArA niyukti, vRtti, bhASya, carNI Adi kI huI hotI haiM ve bhI sUtra rUpa mAnI jAtI haiN| sUtroM ke anusAra racita prAmANika grantha, prakaraNa Adi bhI sUtroM kI zreNI meM Ate haiN| isa kaliyuga meM zrI mahAvIra paramAtmA ke AgamoM kA hI AdhAra hai| zrImad : AnandaghanajI kA kathana hai ki vartamAna meM vidyamAna sUtroM ke samAna koI zrutadharma nahIM hai| zrImad kI nasa-nasa meM, roma-roma meM jainAgamoM kI zraddhA kA raMga lagA thaa| jo vyakti AgamoM ke artha kA asatya upadeza detA hai usakI zuddhi prAyazcitta se bhI nahIM ho sakatI, kyoMki jo vyakti apane vrata bhaMga karatA hai, vaha svayaM kI AtmA ko hI malina karatA hai parantu jo siddhAnta-granthoM kA maSA upadeza detA hai vaha aneka AtmAoM ko malina karatA hai, unheM saMsAra-sAgara meM DubotA hai| yaha ghora pApa hai // 6 // artha-bhAvArthaH - yaha chanda zrI jinezvara bhagavAna ke upadeza kA sAra-saMkSepa hai| jo vyakti isa ArSa dharma kA citta meM prati kSaNa vicAra karegA, vaha dIrgha kAla taka divya sukha kI anubhUti karake nizcaya hI ananta Ananda-dAyaka mokSa ko prApta karegA / / 7 / / , vivecanaH-sUtroM meM batAye gaye apekSAvAda ke anusAra soca-vicAra kara, samajha kara kriyAe~ kI jAyeM to ve kriyAe~ phaladAyaka aura zAzvata Ananda-dAyinI hotI haiM // 7 // zrI dharma jina stavana (rAga-gaur3I sAraMga, rasiyA kI dezI) / dharma jinezvara gAU~ raMga sU bhaMga ma paDazo ho prIta / ' bIjo mana mandira prANU nahIM, e amha kulavaTa -rIta / dharama0 / / 1 / / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrAnandaghana padAvalI - 323 dharama dharamaM karato jaga sahu phire, dharma na jANe ho mamaM / dharama jinesara caraNa grahyAM pachI, koI na baMdhe ho karma / dharama0 / / 2 // pravacana aMjana jo sadguru kare, dekhe parama hRdaya nayana nihAlai jaga-dharaNI, mahimA meru daur3ata daur3ata daur3ata daur3iyo, jetI mananI prema pratIti vicAro Dhukar3I, gurugama lIjyo eka pakhI kima prIti paravaDe, ubhaya hU~ rAgI mohe phaMdiyo, tU niramala guNamariNa rohaNa bhU-dharA, dhana te nagarI dhana velA ghar3I, nidhAna / samAna / dharama0 / / 3 // ho daur3a / ho jor3a | dharama0 / / 4 // milyA hoya saMdhi / nIrAgI nIrAgI nirabaMdha | dharama0 / / 5 // parama nidhAna pragaTa mukha agale, jagata ulaMghI ho jAya / jyoti binA jovo jagadIzanI, aMdho aMdha pulAya munijana mAta-pitA dharama0 / / 6 / / mAnasa haMsa / kula vaMza | dharama0 / / 7 // mana madhukara vara kara jor3I kahe, pada-kaja nikaTa nivAsa / ghananAmI 'zrAnandaghana' sAMbhalo, e sevaka aradAsa / dharama 0 / / 8 // bAdhA / ma= zabdArthaH - raMga su = Ananda se, Atma bhAva meM lIna hokara / = nahIM | amha = hamArI | rahasya | pachI = pIche | dharaNI = svAmI | ekAMgI / umaya = donoM | parvata / kulavaTa=kula paramparA / Dhakar3I = samIpa | pulAya = dauDanA / kaja = kaJja kamala / aradAsa = prArthanA bhaMga = marma = ekapakhI = rohaNa - rohaNAcala / bhUdharA / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 324 artha - bhAvArtha:- bhakti raMga meM lIna hokara maiM zrI dharmanAtha jinezvara kA stavana -gAna karatA hU~ / he prabho ! Apake prati jo merI bhakti hai vaha kabhI TUTe nahIM, yahI merI prArthanA hai| mere mana-mandira meM Apake 'atirikta kisI anya ke lie koI sthAna nahIM hai / yahI hamArA kuladharma hai, Atma-svabhAva hai, kula paramparA hai / / 1 / / artha - bhAvArtha:- yaha saMsAra dharma, dharma kahatA huA phira rahA hai, kintu dharma ke marma ko, rahasya ko, vaha tanika bhI nahIM jAnatA / ata: nija svarUpa-rUpa dharma meM pariNamana karane vAle dharmanAtha jinezvara ke caraNa pakar3ane ke pazcAt, cAritra kA anusaraNa karane ke pazcAt koI bhI pApa karma nahIM ba~dhatA / / 2 / / vivecana :- he prabho ! Apake batAye dharmAnusAra calane ke pazcAt kisI zubha karma kA bandha nahIM hotA / sampUrNa saMsAra "dharma karo, dharma karo," cillAtA hai parantu dharma kA asalI rUpa nahIM pahacAnatA / / 2 / / artha - bhAvArtha:- sadguru pravacana rUpI aJjana jisa kisI vyakti ke hRdaya rUpI netroM meM lagAte haiM, vaha sva svarUpa rUpI parama nidhAna dekha letA hai / hRdaya netroM se vaha jagata- pati ko dekha letA hai jisakI mahimA, jisakA yaza meru ke samAna hai / / 3 / / yogirAja zrImad zrAnandaghana jI ke caraNoM meM koTi-koTi vandana ! 20246 aphisa 20146 ghara * bhAgacanda tilokacanda jaina ( janarala marcenTa eNDa kamIzana ejeNTa ) 18, kRSi maNDI, mer3atA siTI (rAja.) 341510 sambandhita pharma: sarAvagI TreDarsa bI-14, cAMdapola anAja maNDI, jayapura (rAjasthAna ) Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-325 - vivecanaH-yadi saccA guru mila jAye aura A~khoM meM pravacana rUpI aMjana DAle to hRdaya-netra khula jAyeM tAki bhagavAna kI mahimA kA AbhAsa ho / / 3 // artha-bhAvArthaH--mana apanI kalpanA zakti ke anusAra jitanA daur3a sakatA thA utanA daur3A, parantu usakI daur3a vyartha gii| sadguru ke dvArA diye gaye jJAna ko apanI buddhi ke sAtha jor3akara vicAra karane se premapratIti (bhakti evaM zraddhA) kA AdhAra Atma-darzana to mana ke atyanta samIpa hI hai / / 4 / / vivecana-hama idhara-udhara kitane hI daur3eM parantu sacce guru ke binA dharma kA jJAna prApta nahIM ho sktaa| kastUrI-mRga ke samAna vaha daur3a vyartha siddha hotI. hai| sadguru dvArA pradatta jJAna ko yadi buddhi ke sAtha jor3A jAye to prema-pratIti kA AdhAra Atma-darzana to mana ke nikaTa hI hai / / 4 // artha-bhAvArtha-ekapakSIya prIti bhalA kaise nibha sakatI hai ? donoM samAna dharmiyoM ke milApa se milana honA sambhava hai| maiM rAgI hU~, mohapAza meM phaMsA huA hU~ aura Apa rAga-rahita evaM bandha-rahita haiN| Apake sAtha merI prIti to tabhI hogI jaba maiM bhI Apake samAna vItarAgI bana jAU~ / / 5 // vivecana-bhagavAna se prIti honI kitanI kaThina hai ? maiM rAgI hU~ aura ve vItarAga haiN| ataH jaba donoM kA milApa ho jAye tabhI prIti ho sakegI // 5 // artha-bhAvArtha-parama nidhAna (mokSa-sukha) muMha ke sAmane hI hai, parantu saMsArI manuSya andhe kI taraha use lA~gha kara cale jAte haiN| jagadIzvara kI jJAna jyoti ke binA saMsArI eka andhe ke pIche dUsare andhe kI taraha daur3a lagA rahA hai aura parama nidhAna Atma-tattva ko apane pAsa hote hue bhI nahIM pahacAnatA // 6 // vivecana-sAmane hI khajAnA par3A hai parantu andhA use dekha nahIM sktaa| isI prakAra se jJAna-jyoti ke binA bhagavAna ke guNoM ko hama nahIM samajha sakate haiM // 6 // Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-326 artha-bhAvArtha-he prabho! Apa nirmala guNaratnoM ke rohaNAcala parvata haiM tathA muniyoM ke mana rUpI mAna-sarovara ke haMsa haiN| vaha nagarI ghanya hai jo Apake caraNoM se pAvana huI hai| vaha ghar3I bhI dhanya hai jisameM ApakA janma huaa| Apake mAtA, pitA, kula tathA parivAra sabhI dhanya haiM // 7 // vivecana-jisa prakAra rohaNAcala parvata ratnoM kI khAna hai, usI prakAra se bhagavAna bhI aneka guNoM kI khAna haiN| unake mAtA, pitA, vaMza, janma-sthAna tathA janma kA samaya saba dhanya haiM / / 7 / / . artha-bhAvArtha - merA zreSTha mana rUpI bhramara hAtha jor3akara prArthanA karatA hai ki he prabho! Apake caraNa-kamaloM ke samIpa hI mujha sevaka ko sthAna deN| he Anandaghana prabho! Apa isa sevaka kI itanI prArthanA sunakara avazya svIkAra kareM / / 8 / / ( 16 ) zrI zAnti jina stavana(rAga-malhAra, catura caumAso paDakamI-e dezI) zAnti jina eka mujha vinatI, suNo tribhuvana rAya re / zAnti svarUpa kima jANiye, kaho mana kima parakhAya re| - zAnti0 / / 1 // dhanya tu prAtama ehavo, jehane prazna avakAza re.| dhIraja mana dhari saMbhalo, kahU~ zAnti pratibhAsa re / zAnti0 / / 2 // bhAva avizuddha suvizuddha je, kahyA jinavara deva re / te tima avitattha saddahe, prathama e zAnti pada seva re / zAnti0 / / 3 / / prAgamadhara guru samakitI, kiriyA saMvara sAra re| ' sampradAyI avaMcaka sadA, suci anubhavAdhAra re / // 4 // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-327 zuddha pAlambana prAdare, taji avara jaMjAla re / tAmasI vRtti savi parihare, bhaje sAttvika sAla re| zAnti0 / / 5 // phala visaMvAda jehamAM nahIM, zabdate artha sambandhI re / sakala nayavAda vyApI rahyo, te zivasAdhana saMdhi re / zAnti0 // 6 // vidhi pratiSedha karI prAtamA, padAratha avirodha re / grahaNavidhi mahAjane parigrahyo, isyo aAgame bodha re / . zAnti0 / / 7 / / duSTa jana saMgati . pariharI, bhaje suguru santAna re / joga-sAmarthya citta bhAva je, ghare mugati nidAna re / . zAnti0 // 8 // mAna-apamAna citta sama giNe, sama giNe kanaka pASANa re / vandaka nindaka sama giNe, isyo hoya tu jANa re / zAnti0 / / 6 / / sarva jaga-jantu ne sama gaNe, gaNe tRNa-maNi bhAva re / mukti-saMsAra beusama gaNe, muNe bhava-jalanidhi nAva re / zAnti0 / / 10 // ApaNo prAtama bhAva je, eka cetanA dhAra re / avara savI sAtha saMyoga thI, eha nija parikara sAra re / zAnti0 / / 11 // prabhu mukha thI ema sAMbhalI, kahe prAtamarAma re / tAhare darasaNe nistoM, mujha sIdhAM savI kAma re / zAnti0 / / 12 / / aho aho hU~ mujhane kahU~, namo mujha namo mujha re / amita phala dAna dAtAra nI, jehathI bheMTa huI tujha re / zAnti0 // 13 // Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-328 zAnti sarUpa saMkSepa thI, kahyo nija para rUpa re / mAgama mAMhi vistAra ghaNo, kahyo zAnti jina bhUpa re| . . zAnti0 / / 14 / / zAnti sarUpa ema bhAvaze, dharI zuddha praNidhAna re / 'prAnandaghana' pada pAmaze, te lahaze bahumAna re / ____ zAnti0 / / 15 / / zabdArthaH-tribhuvana rAya - tInoM lokoM ke svaamii| parakhAya =pahacAmanA / prtibhaas=svruup| avitattha =yathArtha / saddahe maane| sampradAyI= smprdaay-rkssk| avaMcaka =niSkapaTa / suci = pavitra / avara=anya / sAla - sAra, niSkarSa / visaMvAda=saMzaya / pratiSedha =niSedha / triNa=ghAsa / parikara privaar| amita ananta / praNidhAna=samAdhi, ekaagrtaa| ___ artha-bhAvArthaH -- he zAntinAtha prabho! he tIna lokoM ke rAjezvara ! merI eka vinaya suniye| maiM Apake zAnta svarUpa ko kaise pahacAna sakatA hU~! Apa kRpA karake mujhe yaha saba batAiye / / 1 / / vivecanaH -- yaha eka bhAvanAtmaka prazna kiyA gayA hai ki Apa mujhe itanA batAyeM ki maiM ApakA zAnta svarUpa kaise jAna sakatA huuN| artha-bhAvArthaH- isa dvitIya padyAMza meM uparyukta prazna kA uttara diyA gayA hai ki he AtmA! tU dhanya hai jise aisA prazna karane kA avasara prApta huaa| tU dhairya dhAraNa karake suna / jaisA zAnti svarUpa mujhe pratIta huA hai, vaisA hI yahA~ kahA jA rahA hai / / 2 / / vivecanaH -isa padyAMza meM mAnoM svayaM zAntinAtha prabhu hI uttara dete haiM, athavA yaha kaha sakate haiM ki jJAna cetanA kahatI hai / / 2 / artha-bhAvArthaH--zrI jinezvara bhagavAna ne jina bhAvoM ko vizeSa zuddha aura jina bhAvoM ko azuddha kahA hai, unheM usI rUpa meM jAnakara yathArtha jAnakara una para zraddhA rakhanA hI zAnti-pada prApti kI prathama sevA hai / / 3 / / vivecanaH--zAnti pada prApta karane ke lie prathama to dRr3ha zraddhA kI AvazyakatA hai // 3 // Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-326 artha-bhAvArthaH-AgamoM ke paramArtha ko dhAraNa karane vAle arthAta jinezvara bhagavAna dvArA kathita AcArAMga Adi zAstroM ke jJAtA, saMvarakriyA karane vAle, mokSa-mArga sampradAya ke anuyAyI vItarAga deva zrI zAntinAtha bhagavAna kI paramparA ke rakSaka sadA niSkapaTa, pavitra, AtmAnubhava ke AdhAra rUpa sadguru ko sevA ho zAnti-svarUpa prApta karane kA utkRSTa mArga hai // 4 // . vivecanaH-isa padya meM zraddhA arthAt samyaktva kA mahattva evaM lakSaraNa batAyA gayA hai| jIva ananta kAla taka svacchanda cale to bhI apane Apa jJAna prApta nahIM kara sakatA, kintu jJAnI kI AjJA kA ArAdhaka antamuhUrta meM hI kevalajJAna prApta kara letA hai| ataH jJAnI kI prAjJA kA avalambana hitakara hai / / 4 / / artha-bhAvArthaH--samasta anya jaMjAloM ko tyAga kara jo zuddha AtmasvarUpa kA avalambana karate haiM aura samasta tAmasI vRttiyoM jaise kaSAya Adi rAga-dveSa kA tyAga karake jo maitrI, karuNA, pramoda Adi sAttvika vRttiyoM ko grahaNa karate haiM ve hI zAnti-svarUpa ko prApta karane vAle sadguru haiM / / 5. arya-bhAvArthaH-guru kA upadeza kaisA honA cAhie yaha batAte hae kahA hai ki phala ke prati sandeha jisameM nahIM hai arthAt jo nizcaya rUpa se mukti-dAyaka hai, jisake upadeza yathArtha artha ke sUcaka haiM, jisameM sakala zrI zAntinAtha bhagavAna ke batAye hue mArga kA anukaraNa karane vAle zrImad Anandaghana jI ke caraNoM meM zata-zata namana ! - dukAna : 20186 ghara : 20034 maisarsa gautamacanda dinezacanda jaina 4 kRSi upaja maNDI samiti, dukAna naM. 21 . .. mer3atA siTI (rAjasthAna) 341 510 trennike Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-330 nayavAda kI pUrNarUpeNa vyavasthA hai, arthAt samasta dRSTikoNoM kA samanvaya hai; vaha guru-upadeza zivamArga (mokSa-mArga) kA sAdhana rUpa evaM sandhirUpa hai // 6 // artha-bhAvArtha-isa padya meM zAnti-svarUpa ke sAkSAtkAra ke prakAra ko spaSTa kiyA hai| prAtma padArtha ke dvArA hI vidhi aura niSedha kI vyavasthA evaM nirNaya hotA hai| jina kriyAoM kA Atma-bhAva se virodha nahIM hai, vaha 'vidhi-mArga' hai jo grahaNa karane yogya hai| AtmabhAva se jina kriyAnoM kA virodha ho, jo niSiddha hoM, ve karane yogya nahIM haiN| mahApuruSoM ne isa grahaNa-vidhi evaM tyAga-vidhi ko apanAyA hai, aisA AgamoM se bodha hotA hai / / 7 / / vivecana-krodha Adi kaSAya, rAga-dveSa evaM azubha yoga prAtma-bhAva virodhI haiM, ataH ye tyAjya haiM aura tapa, saMyama Adi kriyAe~ vidhimArga hone se grahaNa karane yogya haiN| aisA karane se zAnti-svarUpa prApta karane meM koI bAdhA nahIM pAtI, aisA aAgamoM se bodha hotA hai / / 8 // artha-bhAvArtha-duSTa manuSyoM kI saMgati tyAga kara jo prArambhaparigraha-tyAgI, niHspRhI, alpa-kaSAyI guru santAna (ziSya paramparA) kI sevA karatA hai vaha yogazakti se, sAmarthya-yoga se citta ke bhAvoM ko AtmasAt karake anta meM mukti prApta karatA hai| athavA jo mana, vacana, kAyA ke yogoM ko Atma-zakti se vaza meM karake isa parama pAvana Atmatattva ko hRdaya meM AtmasAt karatA hai vaha nizcita rUpa se mukti prApta karatA hai| arthAt yoM kaheM ki jo mana-vacana-kAyA ke yogo ko itanA saMkSipta karatA hai, aise samyaka yoga ko sAdha letA hai jisase cittavRtti idhara-udhara na jAkara AtmA meM hI lIna rahatI hai, vaha avazya mukti prApta karatA hai / / 8 // artha-bhAvArtha-mAna-apamAna ko citta meM samAna samajhakara, svarNa evaM patthara ko bhI samAna ginakara, vandaka evaM nindaka ko bhI tU samAna hI jAna, unameM bheda mata kr| jaba tU aisA ho jAyegA taba tU zAntisvarUpa bana jAyegA // 6 // artha-bhAvArtha-jo jagat ke samasta jIvoM ko samAna ginatA hai, jo mariNa-ratna Adi ko tRNavat samajhatA hai aura jo mukti evaM saMsAra donoM ko samAna ginatA hai, aisI vicAra-dhArA bhava-sAgara se pAra jAne ke lie nAva tulya hai / / 10 / / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-331 . artha-bhAvArtha-apanA Atma-bhAva eka cetanA ke AdhAra se jJAnadarzana rUpa jJAyaka bhAva hI hai| yahI sAra rUpa AtmA kA parivAra hai| anya saba sAtha (dhana, strI, putra Adi) to saMyoga-janya haiM, asthAyI haiN| ataH he Atman ! tU samasta prapacoM ko chor3akara Atma-bhAva meM hI ramaNa kara // 11 // artha-bhAvArtha-bhagavAna ke zrImukha se aisA bodhaprada upadeza sunakara AtamarAma, cetana bhakta-kavi kahatA hai ki he prabho! Apake darzana se merA uddhAra ho gayA, mere samasta kArya siddha ho gaye // 12 // artha-bhAvArtha-bhakta-kavi Atmavibhora hokara kahatA hai ki merA aho bhAgya hai, dhanya hai merA bhAgya / mujhako (AtamarAma ko) namaskAra ho, vandana ho| he nAtha ! ananta phala-dAtA usa dAnezvara se jisakI bheMTa ho gaI, vaha sacamuca.dhanya hai / / 13 // vivecana-jaba paramAtma svarUpa pratyakSa ho jAtA hai, taba isI prakAra ke udgAra nikalate haiM --"jo maiM hU~, vaha hI paramAtmA hai; jo paramAtmA hai, so maiM huuN| maiM hI merA upAsya huuN|" artha-bhAvArtha --zAnti-svarUpa-prApti ke mArga kA zAntinAtha bhagavAna ne yaha saMkSipta. varNana kiyA hai| isameM nija-svarUpa evaM para-svarUpa ko samajhane kA varNana hai| isakA Agama granthoM meM atyanta vistAra se varNana upalabdha hai jo zrI zAntinAtha bhagavAna dvArA batAyA gayA hai / / 14 / / artha-bhAvArtha-jo manuSya zrI zAntinAtha bhagavAna ke svarUpa kA isa prakAra bhaktipUrvaka, niSkAma bhAva se, ekAgratApUrvaka zuddha citta se dhyAna kareMge ve atyanta prAnanda-dAyaka parama-pada ko prApta kareMge aura saMsAra meM atyanta sammAna prApta kareMge / / 15 / / (17) zrI kunthu jina stavana (rAga-rAmakalI-aMbara dehu murArI hamAro-e dezI) - kunthu jina manaDU kima ho na bAje ho / kunthu jina0.... jima jima jatana karIne rAkhU, tima tima alagU bhAje ho / kunthu0 // 1 // Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya-332 rajanI vAsara vasatI Ujar3a, gayaNa payAle jAya / 'sAMpa khAya ne mukhaDU thothU , e ukhANo nyAya / kunthu0 // 2 // mugati taNA abhilASI tapiyA, jJAna ne dhyAna abhyAse / bayarIDu kAMi ehavu cinte, nAkhe avale pAse / / kunthu0 // 3 // pAgama Agamadhara ne hAthe, nAvai kiNa vidha praaNk| kihAM kaNe jo haTa kari haTakU, to vyAla taNo pare vAkU / kunthu0 // 4 // jo Thaga kahU~ to Thagato na dekhU, sAhukAra piNa naahii| sarva mAhine sahu thI alagU, e acaraja mana mAMhi / kunthu0 // 5 // je je kahU~ te kAna na dhAre, pApa mate rahe kaalo| sura nara paMDitajana samajhAve, samajhe na mhAro saalo| - , kunthu0 // 6 // maiM jANyo e liMga napusaka, sakala marada ne Thele / bIjI bAteM samaratha che nara, ehane koI na jhele / kunthu0 // 7 // mana sAdhyu tiNa saghalU sAdhyu, eha bAta nahIM khottii| ima kahe sAdhyu te navi mAnU, eka hI bAta che mottii| kunthu0 // 8 // manar3o durArAdhya te vasi pANyu, pAgama thI mati praannu| 'prAnandaghana' prabhu mhAro prANo, to sAcUM kari jaannu| .. kunthu0 // 6 // Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 333 = jatana = upAya / zabdatrtha- -na bAje bAja nahIM AtA, mAnatA nahIM hai / payAle = =pAtAla | thothuM=khAlI / prAMkU = aMkuza lagAU~ / piNa= parantu | haTakUM= sAlo = - patnI samaratha = balavAna / jhele=pakar3e / vAsara = dina / UkhANo = 1= kahAvata / rokUM / kA bhAI / Thele = dUra haTAtA hai / durArAdhya = duHsAdhya | mati = buddhi | gayaraNa = gagana / vayarIDu = zatru | vAkU = Ter3hA | vyAla= sA~pa | stavana ke sambandha meM vizeSa - isa pada meM aisA pratIta hotA hai ki zrImad zrAnandaghanajI kevala mana kI prabalatA tathA durArAdhyatA dikhalAkara raha gaye haiM, usa para vijaya pAne kA mArga nahIM batAyA / parantu sUkSma dRSTi se soceM to rahasya spaSTa ho jAtA hai / ve samasyAoM meM ulajhakara hI nahIM raha jAte, ve to anta meM unakA samAdhAna kara hI lete haiM / unhoMne rahasyamaya DhaMga se samAdhAna diyA hai ki cAhe zAstra par3ho, yogasAdhanA karo, tapa karo, dhyAna kA abhyAsa karo, yaha mana taba taka vaza meM nahIM hotA jaba taka bhakti kA dIpa prajvalita na ho / mana ko vaza meM karane ke lie samartha mahApuruSa kA Azraya lenA cAhie zrI kunthunAtha vaise hI mana - vijetA haiM / ataH apanI dazA kA varNana karake kahA hai ki mujhe bhI vaisA hI mana - vijetA banA do / / - bhAvArtha he kunthunAtha prabho ! merA mana mAnatA nahIM hai / yaha stavanA ke samaya vANI ke svara meM svara na milAkara idhara-udhara kyoM bhaTakatA hai ? maiM jaise-jaise use tanmaya karane kA prayatna karatA hU~, vaisevaise yaha mujhase dUra bhAgatA hai / / 1 / / mana-vijetA zrImad zrAnandaghana jI yogirAja ke caraNAravinda meM koTi-koTi vandana ! dukAna : 20153 ghara : 20353 * maisarsa rAmakizora kAbarA eNDa kampanI x ( kamIzana ejeNTa ) 28, naI anAja maNDI, mer3atA siTI - 341510 (rAja.) Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI eva unakA kAvya-334 artha-bhAvArtha- yaha merA mana rAta-dina bastI meM, jaMgala meM evaM AkAza-pAtAla meM jAtA rahatA hai, phira bhI tRpta nahIM hotaa| jisa prakAra sA~pa kATatA hai parantu usakA muha khAlI hI rahatA hai| usake muMha meM kucha nahIM aataa| isa kahAvata ke anusAra mana korA hI rahatA hai cAhe kitanA hI bhttke| viSayAnanda to indriyA~ prApta karatI haiM / / 2 / / artha-bhAvArtha-mukti ke abhilASI mahAn tapasviyoM evaM jJAnadhyAna ke abhyAsiyoM ko bhI yaha vairI mana kucha aisA cintana karAkara. ulaTe mArga para lagA detA hai / / 3 / / artha-bhAvArtha-- zAstrajJoM ke hAtha meM pAgama rUpI aMkuza rahatA hai, phira bhI yaha madonmatta hAthI rUpI mana vaza meM nahIM rhtaa| yadi ise kisI sthAna se balapUrvaka haTAyA jAtA hai to yaha mana sA~pa kI taraha aura adhika Ter3hA ho jAtA hai, vaza meM nahIM hotA / / 4 / / artha-bhAvArtha-yadi maiM ise Thaga kahU~ to ise maiM ThagI karate hue nahIM dekhatA, kyoMki bhogopabhoga rUpI ThagI to indriyA~ karatIM pratIta hotI haiM / maiM ise sAhUkAra bhI nahIM kaha sakatA kyoMki isake sahayoga ke binA indriyA~ pravatti nahIM krtiiN| mere mana meM eka vismaya ho rahA hai ki yaha mana samasta indriyoM ke sAtha rahakara bhI sabase alaga hai / / 5 // artha-bhAvArtha-maiM ise jo-jo bAteM kahatA hU~ (paramArtha kI bAteM), usa ora to yaha kAna hI nahIM detA aura apane mate hI kaluSita rahatA hai| deva, manuSya, paNDita-janoM ke samajhAne para bhI yaha kumati kA bhAI merA sAlA samajhatA hI nahIM // 6 // artha-bhAvArtha - (saMskRta meM 'mana' zabda napusaka liGga kA hai) maiMne to ise napuMsaka liGga hI samajhA thA parantu yaha to bar3e-bar3e samartha puruSoM ko dUra DhakelatA hai| anya bAtoM meM manuSya bhale hI samartha ho, parantu isakA teja koI sahana nahIM kara sakatA // 7 // vivecana-manuSya siMha ko vaza meM kara sakatA hai, sAgara pAra kara sakatA hai, Aga para cala sakatA hai aura havA meM bhI ur3a sakatA hai, parantu mana ko vaza meM karanA kaThina hai // 7 // Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI - 335 zrartha - bhAvArtha - jisane mana ko vaza meM kara liyA usane saba kArya siddha kara liyaa| isa bAta meM koI khoTa nahIM hai, parantu ise vaza meM karane kA koI dambha kare aura kahe ki maiMne mana ko vaza meM kara liyA hai to maiM yaha mAnane ke lie tatpara nahIM hU~, kyoMki mana ko jItane kI yaha eka hI bAta atyanta mahattvapUrNa evaM duSkara hai // 8 // 4 artha - bhAvArtha - he nAtha ! maiMne yaha bAta AgamoM se jJAta kara lI hai ki Apane kaThinAI se ArAdhanA karane yogya arthAt kaThinAI se vaza meMne yogya mana ko vaza meM kara liyA hai, jIta liyA hai / he ananta Ananda ke svAmI prabho ! yadi Apa merA mana vaza meM kara loge to maiM use pratyakSa pramANa se jAna lagA / / 6 / / ( 18 ) zrI zraranAtha jina stavana ( rAga - para jiyo mArU - RSabha - vaMza rayaNayarU - e dezI ) dharama parama aranAtha no, kima jAraNa bhagavaMta re / sva para samaya samajhAviye, mahimAvaMta mahanta re / dharama0 / / 1 / / zuddhAtama anubhava sadA, sva samaya yaha para baDI chahA~r3I je par3e, te para samaya tArA nakhataM graha caMdanI, darasaraNa jJAna caraNa thakI, bhArI pIlo cIkaNo, kanaka parajAya dRSTi na dIjiye, ekaja darasaNa jJAna caraNa thakI, nira vikalapa rasa pIjiye, jyoti dineza sakati nijAtama alakha suddha vilAsa re / nivAsa re / dharama0 / / 2 // aneka kanaka majhAra re / dhAra re / dharama0 / / 3 / / taraMga re / abhaMga re / dharama 0 // / 4 // sarUpa aneka re / niraMjana eka re / dharama0 / / 5 / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-336 paramAratha pada je kahe, te raje ika taMta re / vyavahAre lakhi je rahe, tenA bheda ananta re| .. dharama0 / / 6. // vyavahAre lAkha dohilo, kAMi na Ave hAtha re|| zuddha nayA thApana sevatAM, nahi rahe duvidhA sAtha re|| dharama0 // 7 // eka pakhi lakhi prItanI, tuma sAtha jaganAtha re| kirapA karIne rAkhajyo, caraNa tale gati hAtha re| dharama0 / / 8 / / cakrI dharama tIratha taNA, tIratha phala tata sAra re| tIratha seve te lahai, 'pAnandaghana' niradhAra re| .. . . dharama0 // 6 // zabdArtha:--sva-apanA / para anya kaa| * samaya=siddhAnta / mahimAvaMta yshsvii| paravar3I anAtma bhAva vAlI bdd'ii| nakhata nakSatra / dineza sUrya / parajAya paryAya, avasthA / abhaMga = bheda rahita / caraNa= cAritra / alakha jo dikhAI na de| nirNjn=nirdoss| raMje prasanna hove / lakhi=lakSya / lakha = lakSya / dohilo=kaThina / duvidhA saMzaya / ghipkdd'kr| ckrii=ckrvrtii| lahaiM prApta kre| niradhAra= nizcaya hii| artha-bhAvArthaH-zrI aranAtha jinezvara kA dharma parama utkRSTa hai| aise utkRSTa dharma ko maiM kaise jAna sakatA hU~? he mahimAvanta prabho! Atma-dharma evaM para-darzana (vibhAva dharma) kA svarUpa mujhe samajhAiye / / 1 // artha-bhAvArthaH-dvitIya padyAMza meM mAnoM svayaM bhagavAna uttara dete haiM ki zuddha Atma-svarUpa kA divya anubhava hotA rahe, yaha saba samaya kA vilAsa hai| para-padArtha arthAt anAtma bhAva kI jahA~ chAyA par3atI hai, to vaha para-samaya nivAsa hai| arthAt jJAna, darzana aura cAritra meM sthiti para-samaya hai // 2 // Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 337 vivecanaH -- he bhavya jIva ! jo jIva darzana, jJAna aura cAritra meM sthira rahatA hai use sva samaya jAno aura jo jIva pudgala karma ke pradezoM meM sthita hotA hai use para samaya samajho / artha - bhAvArtha:- jisa prakAra tAroM, nakSatroM, grahoM aura candramA kI jyoti sUrya meM nihita hai; usI prakAra se darzana jJAna aura cAritra ko nija Atma-zakti hI samabho / / 3 / / - artha - bhAvArthaH - svarNa bhArI, pIlA, cikanA Adi aneka bheda yukta guNa- paryAya vAlA hai kintu paryAya ko gauNa samajheM to svarNa meM samasta taraMgoM (bhedoM) kA akhaNDa rUpa se samAveza ho jAtA hai / arthAt svarNa ke bhArIpana, pIlepana, cikanepana para dRSTi na deM to kevala svarNa dRSTigocara hotA hai / usI prakAra se jJAna, darzana, cAritra, AtmA ke sAdhAraNa taura para pRthak-pRthak guNa pratIta hote haiM, kintu ve samasta zrAtmA rUpa hI haiM // 4 // artha - bhAvArtha:-- darzana, jJAna aura cAritra ke bheda se alakha AtmA ke aneka svarUpa haiM / vikalpa tyAga kara zAntipUrvaka yadi samyak dRSTikoraNa se dekheM to zuddhaM niraMjana zrAtmA to eka hI hai / arthAt Atma guNa paryAya dRSTi se aneka svarUpa yukta haiM aura nirvikAra dRSTi se usakA zuddha niraMjana svarUpa hai, siddha svarUpa hai / / 5 / / jaganAtha zrI aranAtha prabhu ke jo ananya upAsaka haiM, aise yogirAja zrImad nandaghanajI mahArAja ke caraNAravinda meM koTi-koTi vandana / 20195 8.5427 85423 ghara dukAna 0 maisarsa pATanI bradarsa 0 janarala marceNTa eNDa kamIzana ejeNTa bI-22, kRSi upaja maNDI, mer3atA siTI - 341 510 ( rAjasthAna ) Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya - 338 artha - bhAvArtha:- jo paramArtha mArga batAne vAle haiM, jo paramArtha mArga para AcaraNa karane vAle haiM, nizcayavAdI haiM; ve to kevala Atma-tattva se prasanna hote haiM aura jinakA vyavahAra kI ora lakSya rahatA hai arthAt jo vyavahAra nayavAdI haiM unheM isake ( AtmA ke ) ananta bheda ( jJAna, darzana, cAritra, ajara-amara, avyAbAdha Adi) dRSTigocara hote haiM / / 6 / / zrartha - bhAvArtha:- vyavahAra naya se lakSya taka pahu~canA kaThina hai / vyavahAra nayavAdI antaraMga se anabhijJa hone ke kAraNa usako paramArtharUpa kucha bhI hAtha nahIM AtA, parantu zuddha naya ko hRdaya meM sthApita karake jo manuSya AcaraNa karatA hai, use kisI prakAra kI duvidhA kA sAmanA nahIM karanA par3atA / / 7 / / artha - bhAvArtha :- he jaganAtha zrI aranAtha prabho ! Apake prati merI prIti ekapakSIya hai kyoMki Apa to vItarAga haiM aura maiM sAdhaka kI dazA meM huuN| maiM sAdhaka dazA se gira na jAU~, ataH kRpA karake merA hAtha pakar3a kara Apa mujhe caraNoM ke tale hI rakhanA / / 8 / / artha - bhAvArtha :- he aranAtha prabho ! prApa caturvidha saMgha rUpI dharmatIrtha ke cakravartI haiM, samrAT haiM / Apa hI isa dharma - tIrtha ke phala rUpa dhyeya hai / jo bhavya Apake dharma - tIrtha kI sevA ArAdhanA karatA hai, vaha nizcaya hI Anandaghana pada (mokSa) ko prApta karatA hai | !! ( 19 ) zrI mallina jina stavana ( rAga kAphI ) sevaka mi zravagaNibeho, malli jina, e aba sobhA sArI / avara jene Adara prati diye, tene mUla nivArI ho / malli0 / / 1 / / tANI / prANI ho / malli0 / / 2 / / jJAna sarUpa anAdi tumArU, te lIdho tuma jumro jJAna dazA rIsAvI, jAtAM kAraNa na Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-336 nidrA supana-jAgaru jAgaratA, turiya avasthA praavii| nidrA supana dasA rIsANI, jAriNa na nAtha manAvI ho / malli0 // 3 // samakita sAthe sagAI kIdhI, saparivAra su gAr3hI / mithyAmati aparAdhaNa jANI, ghara thI bAhira kAr3hI ho / ___ malli0 // 4 // hAsa arati rati soka dugaMchA, bhaya pAmara krsaalii| nokaSAya-gaja zreNI car3hatA, zvAna taNI gata jhAlI ho / malli0 / 5 / / rAga-dveSa aviratanI paraNati, e caraNa mohanA jodhA / vItarAga paraNati paraNamatAM, UThI nAThA bodhA ho| malli0 / / 6 / / vedodaya kAmA paraNAmA, kAmyak rasahU tyAgI / nikkAmI karuNArasa-sAgara, ananta catuSka pada pAgI ho / malli0 // 7 // dAna vighanavArI sahu janane, abhayadAna pada dAtA / lAbha-vighana jaga-vighana nivAraka, parama lAma rasa mAtA ho / malli0 // 8 // vIrya-vighana paMDita vIrye hariNa, pUraNa padavI jogii| bhogopabhoga duya vighana nivArI, pUraNa bhoga subhogI ho / __ malli0 // 6 // e aThAra dUSaNa varajita tanu, munijana vRnde gAyA / avirati rUpaka doSa nirUpaNa, niradUSaNa mana bhAyA ho / malli0 // 10 // Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya- 340 ividha parakhI mana visarAmI, jinavara guraNa je gAve / dInabandhu nI mahara najara thI, 'zrAnandaghana' pada pAve ho / zabdArtha - avagariye upekSA karate ho / juno = dekho / risANI = krodhita hokara | gAr3hI = majabUta | kADhI = nikAla 1 karasAlI = tIna dAMtoM vAlI dantAlI / lagate ho| parakhI = parakha kara, parIkSA karake / malli0 / / 11 / / nivArI = dUra karake / kAraNa = maryAdA / turiya= cauthI / dugaMchA = ghRNA | pAmara = nIca / jhAlI = pakar3I / . bhAyA acche zrartha - bhAvArtha - he mallinAtha jinezvara ! Apa itanI zobhA prApta karake bhI sevaka kI upekSA kyoM kara rahe haiM ? samavasaraNa ke kAraNa tathA kevalajJAna prApta karane ke kAraNa ApakI zobhA kA pAra nahIM hai / kyA yahI hai ApakI mahimA ? jisa rAga-bhAva ko anya loga atyanta sammAna dete haiM usa rAga evaM mamatva ko to mUla se Apane ukhAr3a pheMkA hai| isase ApakI zobhA kI zreSThatA bar3ha gaI hai / / 1 / / artha - bhAvArtha - AtmA ke anAdi jJAnasvarUpa ko Apane ajJAna ke AvaraNa se khIMca kara bAhara nikAla diyA hai, jisake kAraNa ukta ajJAna dazA krodhita hokara calI gaI / Apane use jAtI huI dekhakara bhI usakI maryAdA kA dhyAna nahIM rkhaa| Apane usa anAdi kAla kI apanI sahacarI kA tanika bhI vicAra nahIM kiyA // 2 // aThAraha doSoM se rahita tIrthaMkara bhagavAna zrI mallinAtha jinezvara ke ananya upAsaka adhyAtmayogI zrImad zrAnandaghanajI ke caraNoM meM koTi-koTi vandana / x maisarsa gulAbacanda jaina polIthina priNTarsa eNDa saplAyarsa damana, vApI (gujarAta) Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ zrI Anandaghana padAvalI-341 artha-bhAvArtha-nIMda, svapna, jAgRti aura ujAgaratA meM se ApameM ujAgaratA arthAt jAgRti A gaI hai| isa kAraNa nIMda evaM svapna-dazA Apase aprasanna ho gii| yaha jAnakara bhI Apane use prasanna karane kA prayAsa nahIM kiyA // 3 // artha-bhAvArtha-Apane samyaktva tathA usake parivAra (zama, saMvega, nirveda, anukampA evaM AstikatA) ke sAtha pragAr3ha sambandha sthApita kiyA tathA durbuddhi ko aparAdhinI samajhakara Apane Atma-gRha se niSkAsita kara diyA hai / / 4 // artha-bhAvArtha-ha~sI, rati, arati, zoka, dugaMchA (ghRNA) tathA bhaya evaM strI-puruSa-napusaka veda ina nokaSAyoM ne Apako kSapaka zreNI rUpI hAthI para car3hatA huA dekhakara zvAna kI cAla pakar3a lI arthAt bhoMka kara ve campata ho gaye / / 5 // artha-bhAvArtha- rAga-dveSa, avirati-ye cAritra-mohanIya rAjA ke zaktizAlI yoddhA haiN| vItarAga ke rUpa meM ApakI pariNati hote dekhakara buddhimAnI karake ye bicAre bhAga gaye / / 6 // - artha-bhAvArtha-vedodaya se strI-puruSa meM kAma-vAsanA utpanna hotI hai, kintu Apa to kAma utpanna karane vAle rasa ke pUrNata: tyAgI bane hue haiM, Apa avedI bane haiN| isa taraha he karuNAsAgara! Apa niSkAmI banakara, kAmanAoM se rahita hokara anantajJAna, darzana, cAritra aura vIryaisa catuSka pada meM lIna ho gaye haiM // 7 // .. artha-bhAvArtha he prabho! Apa dAna meM vighna utpanna karane vAle karma ko naSTa karake samasta bhavya jIvoM ko abhayadAna-pada ke dAtA haiN| lAbha meM vighna utpanna karane vAle lAbhAntarAya karma ke vighna naSTa karane vAle vighna-nivAraka (vinAzaka) evaM parama lAbha mokSa ke zubha bhogI haiM // 8 // artha-bhAvArtha--he nAtha ! vIrya (zakti) meM vighna DAlane vAle vIryAntarAya karma ko Atma-bala se naSTa karake Apane pUrNapada arthAt anantazakti se sambandha jor3a liyA hai aura bhogoM evaM upabhogoM meM vighna DAlane vAle bhogAntarAya tathA upabhogAntarAya ina donoM karmoM kA vighna nivAraNa karake, unakA kSaya karake Apa pUrNa bhoga arthAt AtmAnanda ke bhoktA bane haiM / / 6 // Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-342 artha-bhAvArtha--uparyukta aThAraha doSoM * se rahita ApakI deha hai, muni-vanda ne ApakI mahimA gAI hai, stavanA kI hai, Apa avirati rUpI doSoM ko batAne vAle haiM tathA ina doSoM se rahita haiM, ataH hameM Apa priya haiM / / 10 / / ___ artha-bhAvArthaH-uparyukta aThAraha doSa-rahita tIrthaMkara kI parIkSA karake mana ko vizrAma dene vAle zrI mallinAtha jinezvara ke jo guNa-gAna karate haiM ve dIna-bandhu paramAtmA kI kRpA dRSTi se aAnanda-pUrNa-pada (mokSa) ko prApta karate haiM / / 11 // (20) zrI munisuvrata jina stavana | (rAga---kAphI-AghA prAma padhAro pUjya-e dezI) munisuvrata jinarAja, eka mujha vinatI nisuNo / .. .. ||ttek // prAtama tata kyU jANyu jagataguru, eha vicAra mujha kahiye / prAtama tata jANyA viNa niramala, citta samAdhi naMva lahiye / muni0 / / 1 // koI prabaMdha prAtama tata mAne, kiriyA karato dIse / kriyA taNo phala koNa bhogave, ima pUcha yAM citta rIse / __ muni0 // 2 // jaDa cetana e Atama ekaja, thAvara jaMgama srikho| sukha duHkha saMkara dUSaNa prAve, citta vicAra jo parikho / muni0 / / 3 // * 1. AzA, tRSNA, 2. ajJAna, 3. nIMda, 4. svapna, 5. mithyAtva, 6. hAsya, 7. rati, 8. arati, 6. bhaya, 10. zoka, 11. dugaMchA, 12. rAga, 13. dveSa, 14. avirati, 15. kAmyaka dazA, 16. dAnAntarAya, 17. lAbhAntarAya aura 18 bhogopabhogAntarAya / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-343 . eka kahe nityaja prAtama tata, prAtama darasaNa lIno / kRta vinAsa akRtAgama dUSaNa, navi dekhe mati hiinno| muni0 / / 4 / / sugata mata rAgI kahe vAdI, kSaNika e pAtama jANo / baMdha-mokha sukha-duHkha navi ghaTe, eha vicAra mana jANo / muni0 / / 5 // bhUta catuSka varajI Atama tata, sattA alago na ghaTe / andha sakaTa jo najara na dekhe, to zu kIje sakaTe / muni0 / / 6 / / ima aneka vAdI mata vibhrama, saMkaTa paDiyo na lahe / citta samAdhi te mATe pUcha, tuma viNa tata koNa kahe / . muni0 / / 7 / / balatU jagaguru iNa pari bhAkhe, pakSapAta sahu chNddii| rAga-dveSa mohe paMkha varajita, prAtama sU raDha maMDI / muni0 / / 8 / / prAtama dhyAna kare jo koU, so phira iNa meM nAvai / vAgajAla bIjU sahu jANe, eha tattva citta cAvai / muni0 // 6 // * 'je viveka dhari e pakha grahiyo, te tata jJAnI kahiye / zrI munisuvrata kRpA karo to, 'pAnandaghana' pada lahiye / - muni0 // 10 // zabdArtha-tata tattva / nvi=nhiiN| abaMdha-baMdha rahita / dIse= dikhAI detA hai| rIse ruSTa hotA hai| thAvara=sthAvara / jaMgama=calanephirane vAle praannii| saMkaTa=saMkara doSa / lIno=nimagna / sugata= bhagavAna buddha / bhUta tattva / catuSka=cAra tattva--pRthvI, jala, agni aura vAyu / varajI=rahita / sktt=gaadd'ii| balatU =uttara meN| rar3ha prIti / vAgajAla-bakavAsa / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandadhanajI evaM unakA kAvya-344 artha-bhAvArtha-he munisuvrata jinezvara! Apa merI eka prArthanA suniye| he jagat-guru ! mujhe Apa prAtma-tattva jAnane kA upAya btaayeN| nirmala Atma-tattva ko jAne binA citta meM zAnti nahIM prApta hotii| maiM ulajhana meM hU~ kyoMki pratyeka darzana kA AtmA ke sambandha meM bhinna mata hai // 1 // .. artha-bhAvArtha-kitane hI darzana prAtmA ko bandharahita mAnate haiM, parantu prAtmA kriyA karatI huI pratIta hotI hai| jaba kriyA karane vAlI AtmA hai to phira usa kriyA kA phala anya kauna bhogegA? jaba isa prakAra pUchate haiM to AtmA ko prabandha (bandha rahita) mAnane vAle 'ruSTa hote haiM // 2 // vivecana-jainadarzana nizcayanaya se prAtmA ko bandharahita mAnatA hai kintu anya nayoM kI apekSAoM ko dhyAna meM nahIM rakheM to yaha ekAnta vAkya ho jAtA hai| yadi AtmA ko pUrNataH bandharahita mAna liyA jAye to prazna uThatA hai ki AtmA karma karatI hai to phala bhI bhogegI hii| AtmA ko kriyA karatI huI to mAnate haiM, parantu use phala kI bhoktA nahIM mAnate / taba kyA usa kriyA kA phala koI anya bhogegA? yaha prazna karane para sAMkhya evaM vedAntI krodhita ho jAte haiM // 2 // artha-bhAvArtha-aneka dArzanika jar3a aura cetana ko eka rUpa mAnate haiN| yadi yaha mAneM to jIva ko sukha-du:kha nahIM honA caahie| yadi sukha-duHkha mAneM to isameM saMkara doSa hotA hai| aisA vicAra karake Atmatattva kI parIkSA karanI cAhie // 3 // vivecana-bhinna-bhinna padArthoM ke lakSaNa bhinna-bhinna hote haiN| eka-dUsare meM lakSaNa ghaTita hone se 'saMkara' nAmaka doSa hotA hai| sukha kA vedana harSa hai aura duHkha kA vedana kleza hai| donoM kA svabhAva bhinna hai| jaba inheM eka hI mAnA jAtA hai taba saMkara doSa hotA hai| isI prakAra se jar3a evaM cetana ko samAna samajhane meM bhI saMkara doSa hai| advaita mata vAloM kA mAnanA hai ki 'eko brahmaH dvitIyo nAsti / ' isake anusAra jar3a cetana meM koI bheda nahIM hai / saba brahma haiN| viziSTAdvaitI jar3a-cetana meM eka hI prAtmA vyApta mAnate haiM aura dvetAdvaita ko mAnane vAle jar3a-cetana meM kucha bheda mAnate haiN| sArAMza yaha hai ki jar3a aura cetana donoM AtmA kI dRSTi se eka haiN| isa mAnyatA meM 'saMkara' nAmaka Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-345 doSa hai kyoMki sukha-duHkha bhI eka hI hue| isake anusAra caitanya ke karma sukha-duHkha jar3a ko bhogane par3eMge aura jar3a ke kRtakarma sukha-duHkha caitanya ko bhogane hoMge, jo sambhava nahIM hai| yaha saMkara doSa hai ataH Atma-tattva kI parIkSA karo / / 3 // artha-bhAvArtha-ekAntavAdI Atma-tattva ko nityaja mAnate haiM kyoMki ve apane svarUpa-darzana meM lIna haiN| isameM apane kiye hue karma kA phala svayaM ko nahIM milatA aura akRtAgama (jo karma abhI taka nahIM kiyA gayA hai) kI phala prApti -ye do doSa haiM / matihIna ekAntavAdI vyakti yaha bAta tanika bhI nahIM dekhate / / 4 / / vivecana - samasta prANI saMsAra meM sukha-duHkha bhogate pratIta hote haiM / isakA kAraNa hamAre pUrva-kRta zubha-azubha karma hI haiN| yadi Atma-tattva ko apane svarUpa darzana meM tanmaya (nityaja) mAnA jAye to sukha-duHkha kA kartA tathA bhoktA kauna hai ? isa prazna kA koI uttara nahIM hai / / 4 / / artha-bhAvArtha -bauddha darzana ke anuyAyI tarkavAdI AtmA ko kSaNika, kSaNa-kSaNa meM badalane vAlI, batAte haiN| yadi AtmA kA rUpa kSaNika mAnA jAye to bandha aura mokSa tathA sukha-duHkha kI vyavasthA ghaTita nahIM hotii| isakA bhI mana meM vicAra karake dekho / / 5 // - DHORI bhagavAna zrI munisuvrata svAmI kI bhakti meM lIna adhyAtmayogI zrImad Anandaghana jI ke caraNoM meM koTi-koTi vandana ! nivAsa : 20241 / maisarsa sA~valarAma rAma avatAra 4 (janarala marcenTa eNDa kamIzana ejenTa) dukAna naM. DI-6, kRSi upaja maNDI samiti, mer3atA siTI (rAjasthAna) 341 510 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-346 vivecana--AtmA ko kSaNa-kSaNa meM badalatI huI mAnA jAye to puNya-pApa karane vAlI AtmA dUsarI hogI aura sukha-duHkha bhogane vAlI AtmA dUsarI hogii| bandha meM par3ane vAlI aura mukta hone vAlI AtmA alaga-alaga hogii| isI prakAra se janma lene vAlI AtmA dUsarI hogI aura marane vAlI prAtmA dUsarI hogii| phira to sukha-duHkha, bandha-mokSa, janma-maraNa zabda nirarthaka haiN| AtmA ko kSaNika mAnane meM ye bAdhAe~ haiN| bhagavAna buddha ne saMsAra ko duHkha rUpa batAyA hai, cAra Arya satya kahe haiM aura duHkha se mukti kA jo vicAra batAyA hai, vaha asatya ThaharatA hai kyoMki AtmA kSaNika hai| svayaM buddhadeva ne kaI dinoM taka kaThora tapasyA kI aura sukha-duHkha kA anubhava kiyaa| yadi buddhadeva ko sukha-duHkha kI anubhUti huI to AtmA kSaNa meM sthAyI kA siddhAnta galata ho gyaa| yadi kSaNa-kSaNa badalatI AtmAoM ne sukha-duHkha anubhava kiyA to tapasyA karane para kisakI deha kRza huI ? isase prAtmA kSaNika siddha nahIM hotii| AtmA kA svarUpa to samasta paryAyoM para dRSTi rakha kara hI nizcita kiyA jA sakatA hai| catuSka bhUta arthAt cAra tattvoM-pRthvI, jala, agni aura vAyu ke atirikta Atma-tattva nAmaka kisI bhinna vastu kI sattA nahIM hai| (yaha siddhAnta cArvAka darzana ke anuyAyiyoM kA hai|) yaha to aisA siddhAnta hai ki kisI andhe vyakti ko Age khar3A chakar3A najara nahIM Ane se vaha TakarA jAtA hai to isameM chakar3e kA kyA doSa ? kyoMki A~kha vAle ke lie to chakar3e kI sattA hai hI, para netra-hIna vyakti chakar3e kI sattA nahIM dekha sake to kyA isameM chakar3e kA doSa hai ? // 6 / / . vivecana--cArvAka matAnuyAyI nAstika haiN| ve pRthvI, jala, agni aura vAyu ke mela ko hI caitanya zakti mAnate haiN| inake alaga-alaga hone para ve caitanya naSTa huA mAnate haiN| ve AtmA athavA caitanya zakti kI koI alaga sattA nahIM maante| vicAraNIya hai ki mRta deha meM cAra tattva to haiM hI, phira usameM cetanA kyoM nahIM hai ? yadi upayukta siddhAnta ThIka hotA to mRta-deha meM cetanA honI cAhie, parantu aisA nahIM hai| caitanya zakti koI bhinna vastu hai jisake deha se nikala jAne para deha meM kArya karane kI zakti nahIM rahatI / / 6 / / artha-bhAvArtha-isa prakAra vibhinna mAnyatAmoM meM maiM athavA merI buddhi bhrama meM par3a gaI hai| isa saMkaTa ke kAraNa mujhe Atma-tattva kI prApti nahIM hotii| isa kAraNa maiM citta kI samAdhi ke lie Apase Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI-347 prArthanA krtaa.huuN| Apake binA mujhe Atma-tattva samajhAne vAlA anya kauna hai ? // 7 // artha-bhAvArtha-isake uttara meM jaga-guru zrI munisuvrata svAmI isa prakAra kahate haiM ki samasta mata-matAntaroM kA pakSapAta chor3a kara, rAga-dveSa evaM moha utpanna karane vAloM se rahita hokara kevala AtmA se prIti lagAyo, usameM tanmaya ho jAyo / / 8 / / vivecana-prAtmA anubhava-gamya hai, vAk-paTutA athavA vANIvilAsa kA viSaya nahIM hai| prAtmAnubhava hone para samasta vivAda samApta ho jAte haiM, citta samAdhi meM lIna ho jAtA hai / artha-bhAvArtha -jo koI vyakti prAtmadhyAna karatA hai, ekAgratA se cintana karatA hai vaha ina vAdoM ke cakkara meM nahIM aataa| anya to saba vAg-jAla haiM, vAk-paTutA hai| vAstava meM, tattva vastu to Atma-cintana hI hai, jisakI citta sadA icchA karatA hai / / 6 / / arya-bhAvArtha-jinhoMne sada-asada kA vivekapUrvaka vicAra karake Atma-cintana ke pakSa ko grahaNa kiyA hai, ve hI tattvajJAnI haiN| yogirAja zrImad Anandaghana jI kahate haiM ki he zrI munisuvrata jinezvara ! yadi Apako kRpA ho to maiM bhI ananta Ananda pada arthAt mokSa-pada ko prApta kara sakUgA / / 10 / / ( 21 ) zrI naminAtha jina stavana (rAga-prAsAvarI-dhana dhana samprati sAMco rAjA-e dezI) - SaD darasaNa jina aMga bhaNIje, nyAsa SaDaMga jo sAdhe re / nami jinavara nA caraNa upAsaka, SaDdarasaNa pArAdhe re / SaD0 / / 1 // jina surapAdapa pAya vakhANo, sAMkhya joga duya bhede re / . Atama sattA vivaraNa karatAM, laho duga aMga akhede re / Sar3a0 / / 2 // Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-348 %3D bheda-abheda sugata mImAMsaka, jinavara duya kara bhArI re / lokAloka alaMbana bhajiye, gurugama thI avadhArI re|... SaD0 // 3 // lokAyatika kUkha jinavara nI, aMsa vicAra jo kIjai re| . tattva vicAra sudhArasa dhArA, gurugama viNa kema pIjai re| SaD0 // 4 // jaina jiNesara vara uttama aMga, aMtaraMga bahiraMge re| akSara nyAsa dharI ArAdhaka, pArAdhe guru-saMge re|| SaD0 // 5 // jinavara mAM saghalA darasaNa che, darasaNa jinavara bhajanA re| sAgara mAM saghalI taTanI che, taTanI, sAgara bhajanA re| ... SaD0 / / 6 // jina sarUpa thai jina pArAdhe, te sahi jinavara hove re / bhaMgI ilikA ne caTakAve, te bhRgI jaga jove re / . . , SaD0 // 7 // cUraNi bhASya sUtra niyukti, vRtti parampara anubhava re / samaya puruSa nAM aMga kahyAM e, je chede te dura bhava re / . SaD0 / / 8 / / mudrA bIja dhAraNA akSara, nyAsa aratha viniyoge re / je dhyAve te navi vaMcIje, kriyA avaMcaka bhoge re / SaD0 / / 6 / / zruta anusAra vicArI bolU, suguru tathA vidhi na mile re / .. kiriyA kari navi sAdhI sakiye, e vikhavAda citta saballe re / SaD0 // 10 // Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-346 te mATe Udho kara jor3o, jinavara pAgala kahiye re / samaya-caraNa sevA sudha dIjyo, jima 'prAnandadhana' lahiye re / SaD0 / / 11 / / zabdArtha--SaDdarasaNa=chaha darzana-sAMkhya, yoga, mImAMsA, bauddha, cArvAka aura jaina / nyaas-sthaapnaa| SaDaMga=chaha aMga-donoM jaMghA, donoM bAhu, mastaka, chaatii| surapAdapa kalpavRkSa / paay=pr| vivaraNa=vivecana / dug=do| akhede re kheda rahita / alaMbana= prAdhAra / avadhArIdhAraNa karo lokAyatika = cArvAka darzana-bRhaspati praNIta nAstika mt| kUkha=kukSi / uttama aMga mastaka / bhajanA re = kahIM hai, kahIM nahIM hai| tttniindii| bhRgii-bhrmrii| caTakAve DaMka mAratA hai| dura bhava re=burI gati meM jAtA hai| chede --amAnya kre| vikhavAda=duHkha / sabale re=balavAna / Agala=sammukha / TippaNI-isa stavana meM chaha darzanoM kA samanvaya batAyA gayA hai| artha-bhAvArtha -hAtha, paira, peTa, mastaka Adi aMga milakara zarIra banatA hai, usI prakAra SaT dazanoM. ko (sAMkhya, yoga, bauddha, mImAMsA, cArvAka aura jaina) jainadarzana ke aMga kahanA caahie| ina SaT darzana rUpa aMgoM ko zrI neminAtha jinezvara ke aMgoM para sthApita karake jo sAdhanA karate haiM ve chahoM darzanoM ko ArAdhanA karate haiM, upAsanA karate haiM / / 1 / / vivecanaH-SaT darzana naminAtha bhagavAna ke hI aMga haiM arthAt unakI ekAnta vicAradhArA kA samanvaya jaina darzana meM ho jAtA hai| . artha-bhAvArtha -isa dUsare padyAMza meM SaDaMga nyAsa ko rIti batAI gaI hai| jina tattva-jJAna rUpI kalpavRkSa ke sAMkhya evaM yoga donoM darzana mUla rUpa caraNa-yugala kahe gaye haiN| ina donoM darzanoM ko nissaMkoca jina tattva jJAna rUpo kalpavRkSa ke aMga samajhe / / 2 / / artha-bhAvArthaH-bauddha darzana prAtmA ko kSaNika mAnatA hai aura momAMsA darzana prAtmA ko abheda mAnatA hai| ye donoM darzana jinezvara kalpavRkSa ke do vizAla hAtha haiN| bauddha darzana kA avalamba loka-vyavahAra hai, yaha vyavahAra nayavAdI hai| mImAMsA kA AdhAra alaukika hai, yaha nizcayavAdI hai| ye bAteM guru-mukha se smjhe| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-350 jaina-darzana pudgala paryAyoM kI apekSA AtmA ko badalatI huI kahatA hai| mImAMsaka AtmA ko eka hI mAnate haiN| jaina darzana samasta AtmAoM kI sattA eka rUpa honA mAnatA hai| nizcaya naya se AtmA kA rUpa prabaMdha hai, zuddha hai| isa prakAra ye donoM darzana jina tattva darzana. ke aMga rUpa hAtha haiM / / 3 // artha-bhAvArthaH-kisI apekSA se socA jAya to vRhaspati-praNIta cArvAka darzana jinezvara bhagavAna kI kukSi hai / Atma-tattva ke vicAra rUpa amRta rasa kI dhArA kA sadguru se samajhe binA kaise pAna kiyA jA sakatA hai ? vRhaspati-praNIta cArvAka darzana dharma-adharma, puNya-pApa, svarga-naraka tathA punarjanma ko nahIM maantaa| vaha to cAra tattvoM ke mela se utpanna caitanya zakti ko mAnatA hai| isa indriya pratyakSa pramANa vicAra kI mAnyatA ke kAraNa cArvAka darzana ko jinezvara bhagavAna kI kukSi mAnA hai| Atma-tattva vicAra rUpI amRta-rasa kA pAna to sadguru ke dvArA hI ho sakegA / / 4 / / artha-bhAvArthaH-jaina darzana zrI jinezvara bhagavAna kA uttama aMga arthAt mastaka hai| jisa prakAra mastaka samasta aMgoM ke Upara bAhara dikhAI detA hai aura bhItara suvicAroM kA bhaNDAra hai, usI prakAra antaraMga meM jaina darzana rAga-dveSa, moha, ajJAna aura mithyAtva rahita vItarAga bhAva pradarzita karane vAlA tathA bAhara cAritradharmI sarvottama evaM sarvopari hai| jaina darzana ke ArAdhaka sadguru kI saMgati se akSara nyAsa ke dvArA, jinabhASita AgamoM ke dvArA binA kisI parivartana ke inakI ArAdhanA karate haiM, una para AcaraNa karate haiM aura jinezvara bhagavAna ke AdezAnusAra calate haiM // 5 // artha-bhAvArthaH - jaina darzana meM anya samasta darzanoM kA samAveza ho jAtA hai, kintu anya darzanoM meM jaina darzana eka aMza mAtra hai| jisa prakAra sAgara meM samasta nadiyoM kA samAveza ho jAtA hai, kintu nadI meM sAgaratva aMza mAtra hai| anya darzanoM meM jaina darzana aMza rUpa se hai aura jaina darzana meM anya darzanoM kA samAveza ho jAtA hai| ataH zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki anya darzanoM meM khaNDanAtmaka dRSTikoNa na rakha kara jaina darzana ko sarvopari jAnakara isakI ArAdhanA karo // 6 // . artha-bhAvArthaH--jo manuSya vItarAga banakara zrI jinezvara bhagavAna kI ArAdhanA karate hai, ve nizcaya hI jinezvara bana jAte haiM, jisa prakAra Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-351 bhramara laTa ko caTakA detA hai aura vaha laTa svayaM bhramara bana jAtI hai jise samasta saMsAra dekhatA hai / / 7 / / vivecanaH-bhramara laTa ko svanirmita miTTI ke ghara meM rakha detA hai aura phira usa ghara ke samakSa bhanabhanAtA hai aura vaha laTa kucha dinoM ke pazcAt bhramara banakara bAhara AtI hai| yaha bAta samasta saMsAra dekhatA aura jAnatA hai; usI prakAra se vItarAga manuSya jinezvara tulya bana jAtA hai // 7 // artha-bhAvArthaH-cUNi (vivecana), bhASya (sUtroM kA artha), sUtra (Agama), niyukti (padaccheda pUrvaka artha vivecana), vRtti (TIkA) tathA guru paramparAgata anubhava-jJAna ye samaya puruSa ke (siddhAnta puruSa ke) chaha aMga haiN| jaina dazana ke ina chaha aMgoM meM se eka kA bhI jo chedana karatA hai, eka kA bhI utthApana karatA hai, vaha durbhavI hai arthAt nIca gati meM jAnevAlA hai // 8 // artha-bhAvArthaH-(jo jinezvara rUpa vItarAga banakara jinezvara paramAtmA ko ArAdhanA karatA hai vaha avazya hI jinezvara bana jAtA hai| kevala jinezvara kA anuyAyI banane se jinezvara nahIM banA jA sakatA, usake lie sAdhanA karanI par3atI hai) zAstrAnusAra cAritra kI zuddha sevA prApta karane ke jijJAsu adhyAtma yogirAja zrImad Anandaghana jI mahArAja ke caraNoM meM . koTi-koTi vandana ! 0633499, 622238 - Raj Laxmi Print-N-Pack to (Specialist in Patta Folders, Booklets & Stickers) Shop No. 4038, Shree Mahaveer Tex. Mkt. - Ring Road, Surat-2 (Gujrat) Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 352 Atma-sAdhanA meM dhyAna kA vizeSa mahattva hai / yahA~ Alambana dhyAna paddhati kA nirUpaNa kiyA gayA hai / dhyAna meM mana-vacana-kAyA ke yogoM ko sthira karake ekAgratA ke lie chaha yoga batAye gaye haiM- 1 mudrA, 2 bIja, 3 dhAraNA, 4 akSara, 5 nyAsa aura 6 artha viniyoga | (1) mudrA se tAtparya hai -- baiThane, khar3e hone, leTane Adi kA tarIkA; hAtha, mu~ha, netra, Adi kI sthiti / yoga mudrA, jina mudrA / dhyAna ke samaya hAtha, mu~ha, paira, netra Adi kisa taraha rakhe jAyeM usake lie kisI bhI yogAsana ko grahaNa karanA jaise siddhAsana, padmAsana, sukhAsana Adi / (2) boja - maMtra ( OM hrIM zrIM sahita jApa maMtra, paMca parameSThI jApa ) ( 3 ) dhAraNA - citta ko bIja para sthira karanA ( 4 ) akSara - jApa maMtra ke akSara, paMca parameSThI jApa ke akSara / ( 5 ) nyAsa - sthApanA arthAt hRdaya-kamala dala, aSTa dala kamala, sahasra dala kamala para jApa ke akSaroM ko sthApita karanA / ( 6 ) artha viniyoga - jApa ke akSaroM ke sAtha unake kA bodha honA / jo mudrA meM sthita hokara, bIja - jApa maMtra ( paMca parameSThI maMtra ) para dhAraNA karatA huA, cittavRttiyoM ko sthira karatA huA, jApa ke akSaroM sthApita karatA hai, arthAt hRdaya kamala athavA praSTa dala kamala athavA sahasradala kamala para jApa ke akSaroM ko sthApita karatA hai aura sAtha hI jApa akSaroM ke artha kA bodha rakhakara dhyAna karatA hai, vaha kadApi ThagA nahIM jAtA / prasrava rUpa kriyAe~ AtmA ko ThagatI haiM, jo unheM nahIM karatA, vaha ugAyA nahIM jAtA aura vaha pravaMcakaM kriyA kA pravaMcaka phala arthAt ananta prAtmika sukha bhogatA hai / / 6 / / vivecanaH - jo pravaMcaka rUpa dhAraNa karake pravaMcaka kriyA karatA hai, vaha nizcaya hI Atmika sukha ( pravaMcaka phala ) bhogatA hai / artha - bhAvArtha:-zruta arthAt jaina AgamoM ke anusAra pUrNa rUpa se cintana karake batAtA hU~ ki AgamoM meM sadguru ke jaise lakSaNa batAye gaye haiM, vaise sadguru Aja upalabdha nahIM haiM / ataH aise sadguru ke Azraya ke for four karake bhI Atma-sAdhanA nahIM kara sakA, usakA citta meM prabala viSAda (duHkha) rahatA hai // 10 // artha- bhAvArtha - isalie he jinezvara naminAtha ! maiM kara jor3a kara khar3A huA Apake samakSa prArthanA karatA hU~ ki Apa mujhe cAritra kI zuddha sevA pradAna kareM tAki Ananda ke samUha ko prApta karake maiM ananta Atmika sukha prApta karU" / / 11 / / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-353 ( 22 ) zrI nemi jina stavana (rAga--mArU-dharaNarA DholA-e dezI) aSTa bhavAntara bAlhI re vAlhA, tU mujha AtamarAma / mana rA vAlhA0 mugati nArI pApaNe re vAlhA, sagapaNa koI na kAma / mana rA vAlhA0 / / 1 / / ghara prAvo ho bAlama ghara AvoM, mhArI AsA rA visarAma / manarA0 / ratha phero ho sAjana ratha phero, mhArA mananA manoratha sAtha / manarA0 / / 2 / nArI pakhe syoM nehalo re vAlhA, sA~ca kahe jagannAtha / manarA0 / Isara aradhaMge dharI re vAlhA, tU mujha jhAle na hAtha / manarA / / 3 / / pazu jana nI karuNA karI re vAlhA, prANI hRdaya vicAra / manarA0 / mANasa nI karuNA nahIM re vAlhA, e kuNa ghara AcAra / manarA0 // 4 // prema kalpataru chediyo re vAlhA, dhariyo joga dhatUra / manarA0 / caturAI ro kuNa kaho re vAlhA, guru milyo jaga sUra / manarA0 // 5 // mhAro to eha mAM kyU nahIM re vAlhA, Apa vicAro rAja / manarA0 / rAjasabhA mAM besatAM re vAlhA, kisar3I vadhasI lAja / manarA0 // 6 // Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-354 prema kare jaga jana sahU re vAlhA, niravAhe te aura / manarA0 / prIta karI ne chA~Di de re vAlhA, tesU cAle na jor| . manarA0 / / 7 // jo mana mAM ehavo hato re vAlhA, nisapati karata na jANa / manarA0 / nisapati karI ne chAMDatAM re vAlhA, mANasa huya nukasANa / .. manarA0 / / 8 // detAM dAna saMvaccharI re vAlhA, saha lahe vaMchita poSa / manarA0 / sevaka vaMchita lahe nahIM re vAlhA, te sevaka ro doSa / manarA0 / / 6 // sakhI kahe e sAmalo re vAlhA, hU~ kahU~ lakhaNe seta / * manarA0 / iNa lakhaNe sAMcI sakhI re vAlhA, Apa vicAro heta / manarA0 // 10 // rAgI sU rAgI sahU re vAlhA, vairAgI syoM rAga / manarA0 / rAga binA kima dAkhavo re vAlhA, mugata-sundarI mAga / manarA0 // 11 // eka guhya ghaTato nahIM re vAlhA, saghalo jANe loga / manarA0 / anekAntika bhogave re vAlhA, brahmacArI gata roga / __ manarA0 // 12 // jiNa joNI tumane joU~ re vAlhA, tiNa joNI juvo rAja / __ manarA0 / eka bAra mujhane jovo re vAlhA, to sIjhe mujha kAja / manarA0 // 13 // Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-355 moha dasA dhari bhAvanA re vAlhA, citta lahe tattva vicAra / manarA0 / vItarAgatA prAdarI re vAlhA, prANanAtha niradhAra / manarA0 / / 14 / / sevaka paNa te prAdare re vAlhA, to rahe sevaka mAma / manarA0 / prAsaya sAthe cAliye re vAlhA, ehija rUDo kAma / manarA0 / / 15 / / trividha joga dharI Adaryo re vAlhA, neminAtha bharatAra / manarA0 / dhAraNa pokhaNa tAraNo re vAlhA, navarasa mugatA hAra / manarA0 / / 16 / / kAraNa rUpI prabhu bhajyo re vAlhA, giNyo na kAja-kAja / manarA0 / kripA karI mujha dIjiye re vAlhA, 'Anandaghana' pada rAja / manarA0 / / 17 / / zabdArtha--- bhavAntara pUrva janma / vAlhI=priya / pakhe pakSa meM / nehalo sneha / Isara=mahAdeva / araghaMga=prAdhe aMga meN| chediyo=kATa ddaalaa| kisaDI= kaisI / vdhsii=bddh'egii| niravAhe=nibhAnA / nisaMpati=sagAI, sambandha / pokh=possnn| sAmalo- sA~vare zyAma / dokh=doss| lakhaNa=lakSaNa se| seta= zveta / dAkhavo batAnA / mAga=mArga / guhya=gupta / sagalo- saba / anekAMtika=anekAnta syAdvAda buddhi / gataroga roga rahita / joNI yoni, janma / sIjhe= siddha hove / maam=mrm| rUDo=zreSTha / (sandarbha-zrI neminAtha mahArAjA ugrasena kI putrI rAjImatI ke sAtha vivAha karane ke lie bArAta lekara Aye the| mArga meM unhoMne aneka pazuoM ko eka bAr3e meM banda dekhaa| ve cillA rahe the| zrI neminAtha bhagavAna ko jaba yaha jJAta huA ki ina samasta pazuoM kA mere vivAha ke Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya - 356 nimitta prAye bArAtiyoM ke bhojana ke lie vadha hogA, to unakA hRdaya karuNAsikta ho gayA / unhoMne sArathI ko turanta ratha lauTA lene kA Adeza diyA / unakI AjJA kA pAlana huA aura ratha lauTane lagA / ratha ko lauTA le jAte dekhakara rAjImatI zrI neminAtha se nivedana karane lagI / ) artha - bhAvArtha - he prANanAtha ! he prAraNa priya ! maiM nirantara ATha janmoM se ApakI priyatamA rahI hU~, jisase Apa mere pratamarAma bana gaye haiM, Apa merI AtmA meM pUrNa rUpa se rama gaye haiM / mukti-nArI se to pakA kabhI koI sambandha hI nahIM rahA, phira usase sambandha rakhane ke lie Apa kyoM itane utsuka haiM ? / / 1 / / artha - bhAvArtha - he mere prANa - priya ! Apa ghara padhAro / he merI zrAzAoM ke vizrAma-sthala ! zrApa ratha ko puna: isa ora ghumAyo / he sAjana ! Apa apanA ratha vApisa lAmro / he prAraNa vallabha ! Apake ratha ke sAtha merI gaI huI AzAe~ bhI lauTa AyeMgI / priyatama ! mere manorathoM ke sAtha Apa apanA ratha lauTA lAmo // 2 // grataH he. artha - bhAvArtha - prApa kahate haiM ki maiM mukti - ramaNI ke prati Asakta ho gayA huuN| maiM Apase pUchatI hU~, heM jagat ke svAmI priyatama ! Apa satya batalAyeM ki patnI ke prati ApakA yaha sneha hai kyA ? mahAdeva zaMkara kA prema dekhiye jo pArvatI ko apane prAdhe zarIra meM dhAraNa karake arddhanArIzvara kahalAte haiM / eka Apa nArI ke premI haiM jo merA hAtha taka nahIM pakar3ate / / 3 // artha - bhAvArtha- pazuoM kI cIkha sunakara mana meM vicAra karake pazuoM para karuNA lAkara Apane unheM bandhana mukta kara diyaa| parantu mujhe Azcarya hotA hai ki Apake hRdaya meM manuSya ke lie tanika bhI dayA nahIM hai / Apa hI batAiye ki yaha kisa kula kA pracAra hai ? yaha kisa ghara kI maryAdA hai ? // 4 // artha - bhAvArtha he priyatama ! Apane apane hRdaya meM se prema rUpI kalpavRkSa ko ukhAr3a kara usameM yogarUpI dhatUre kA vapana kiyA hai / he prANa- vallabha ! Apa satya - satya batAyeM ki aisI buddhimAnI sikhAne vAlA Sataar zUra-vIra guru Apako milA hai ? / / 5 / / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-357 artha-bhAvArtha--he priyatama rAjakumAra! Apa tanika mana meM vicAra kareM, isameM merA to koI doSa nahIM hai| maiM to pUrNa rUpa se Apake prati Asakta huuN| mere antara meM to kevala yahI duHkha hai ki jaba Apa rAja-darabAra meM baiTheMge taba ApakI kaunasI pratiSThA bar3hegI? Apane to mujhe patnI rUpa meM svIkAra kara liyA thaa| jaba Apa vacana-bhaMga kareMge to ApakI kaunasI pratiSThA bar3hegI? / / 6 / / artha-bhAvArtha-jagat meM prema to sabhI manuSya karate haiM parantu prema kA nirvAha karane vAle virale hI hote haiN| jo manuSya prema karake chor3a dete haiM una para koI jora to nahIM hai| Apa merA prema ThukarA rahe haiM / maiM Apako ghara lauTa Ane ke lie nivedana hI kara rahI hU~ ki he prANa-priya ! Apa lauTa Aiye / / 7 / / artha-bhAvArtha-yadi Apake mana meM mujhe chor3a jAne kA pahale se hI vicAra thA to Apako mere sAtha sambandha hI nahIM karanA thaa| eka bAra sambandha karake chor3ane meM to manuSya kI bhArI hAni hotI hai| loga bhA~ti-bhA~ti kI bAteM karate haiN| Apa bArAta lekara vivAha karane ke lie Aye the aura aba Apa ratha lauTAkara le jA rahe haiM, isameM ApakA bhI apayaza hai| ataH he prANa-vallabha ! Apa ghara padhAreM / / 8 / / ___. artha-bhAvArtha-(jaina tIrthaMka ra dIkSA aMgIkAra karane se pUrva eka varSa taka pratidina eka karor3a, ATha lAkha svarNa-mudrAoM kA dAna dete haiM / jaba rAjImatI ko zrI neminAtha ke sAMvatsarika dAna kI bAta jJAta huI taba vaha nirAzA se duHkhI hokara bolI--) . . he prANa-priya ! Apake sAMvatsarika dAna se sabako icchita phala prApta hotA hai, kintu maiM ATha bhavoM se ApakI sevikA huuN| mujhe icchita phala prApta nahIM ho rahA hai, yaha merA hI doSa hai / / 6 / / artha-bhAvArtha-he prANa-vallabha ! merI sakhiyA~ kahatI thIM ki zrI neminAtha zyAma varNa ke haiM, parantu maiMne unheM uttara diyA thA ki yadi unakA varNa zyAma hai to kyA huA ? unake lakSaNa to ujjvala haiM, zveta haiN| Apake mujhe chor3akara jAne ke lakSaNoM se to sakhiyoM kI vaha bAta hI satya siddha hotI hai| Apa svayaM hI isakA vicAra kreN| ata: merA ko mApako punaH nivedana hai ki he merI AzAoM ke vizrAma ! Apa ghara pAreM // 10 // Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-358 artha-bhAvArtha-he nAtha ! prema karane vAle ke sAtha to saba manuSya prama karate haiM, parantu vairAgI vyakti ke sAtha bhalA prema kaisA? to maiM Apase pUcha rahI hUM ki Apa binA rAga ke mukti-sundarI ko prApta karane kA mArga apanAkara dUsaroM ko vaha mArga kaise batA rahe ho ? virakta banakara rAga rakhanA tathA rAga kA kathana karanA ucita hai kyA ? ataH merI vinatI svIkAra karake he bAlama ! Apa ghara AyeM // 11 // artha-bhAvArtha:--Apa meM eka bhI gupta karma ghaTita nahIM hotaa| yaha bAta sabhI manuSya jAnate haiN| Apa kAma-roga rahita brahmacArI haiN| phira bhI Apa anekAntika buddhi rUpI nArI ke sAtha ramaNa karate haiN| Apa anekAntika buddhi kA upabhoga karate haiM, yaha sabhI ko jJAta hai| isameM koI gupta bAta nahIM hai| ata: maiM ATha janmoM ko ApakI ardhAGginI Apako nivedana karatI hU~ ki he bAlama ! Apa ghara AyeM // 11 // artha-bhAvArthaH-he rAjavI! jisa dRSTi se maiM Apako dekha rahI hU~, usI dRSTi se Apa bhI mukti-ramaNI ko nihAra rahe haiN| yadi Apa eka bAra bho mero aora premadRSTi se nihAreMge to mere samasta kArya siddha ho jaayeNge| isalie he prANa-nAtha merA Apako nivedana hai ki Apa ghara lauTa AyeM / / 13 // artha-bhAvArthaH-mohAvata rAjImatI ke vicAroM meM yakAyaka parivartana A gyaa| isI vicAra-dhArA ke madhya usakA mana tattva-vicAra kA divya prakAza prApta kara gyaa|. use apane kartavya kA dhyAna aayaa| divya prakAza meM use vAstavikatA kA jJAna ho gayA ki prANa-vallabha neminAtha ne to vItarAgatA svIkAra kara lI hai, ve vItarAga bana gaye haiM // 14 // artha-bhAvArthaH- rAjImatI ke mana meM aneka vicAra Ate rahe aura usane nizcaya kara liyA ki aba to mujha sevikA kI pratiSThA isI meM hai ki maiM bhI usa patha para calakara vItarAga bana jaauuN| sevaka ko svAmI ke Azaya ke anusAra hI calanA caahie| sevaka ke lie yahI sarvottama kArya hai // 15 // artha-bhAvArthaH-rAjImatI kahatI hai ki mana-vacana-karma se maiMne vItarAga bhAva dhAraNa karake vAstava meM zrI neminAtha ko apanA bharatAra' svIkAra kara liyA hai| unhoMne mujhe nau rasa rUpI advitIya Atmika Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-356 guNoM se yuvA-rati-prema rUpI zRgAra-rasa, rUpa-raMga se utpanna hAsya-rasa, para-du:kha santaptatA rUpI karuNa-rasa, karma-zatruoM para vijaya, tapa, dAna, cAritra-pAlana, para-duHkha-haraNa meM utsAha rUpI vIra-rasa; bhava-bandhana meM DAlane vAle kaSAyoM para krodha ke rUpa meM raudra-rasa, janma-maraNa ke kaSToM se bhayabhIta hone ke rUpa meM bhayAnaka-rasa, naraka-nigoda ke kaSToM se utpanna glAni rUpa vIbhatsa-rasa; saMsAra kI vicitratA ke Azcarya-rUpa adbhuta-rasa aura rAga-dveSa rahita prAtma-zAnti meM lIna vairAgya bhAva rUpa zAnta-rasa rUpI muktA-hAra upahAra meM diyA hai jo merA dhAraNa-AdhAra hai, merI zobhA hai tathA mere Atmika guNoM ko puSTa karane vAlA hai tathA mujhe bhava-sAgara se tArane vAlA hai // 16 // artha-bhAvArthaH-apane vItarAga-bhAva ke kAraNa zrI neminAtha bhagavAna kI maiMne ArAdhanA kI hai| ArAdhanA meM maiMne kAja-kAja ko tanika bhI mahattva nahIM diyaa| maiM tanika bhI vicAra kiye binA unake prAzaya ke anusAra unakI ArAdhanA meM lIna huuN| aba merA nivedana hai ki he dayAlo! kRpA karake mujhe paramAnanda ke samUha mokSa kA sAmrAjya pradAna kareM / / 17 / / vivecanaH-mahAsatI rAjImatI kI prArthanA ke phalasvarUpa zrI neminAtha bhagavAna se pUrva hI unheM kevalajJAna prApta ho gayA aura ve mukti kI ora agrasara huii| isa padyAMza meM zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki maiM bhI Apake mArga kA, vItarAgatA kA anugAmI huuN| maiM kAja-akAja athavA phala kA vicAra kiye binA hI ApakI ArAdhanA meM tallIna huuN| kRpA karake mujhe ananta sukha (mokSa) pradAna kreN| ( 23 ) zrI pArzvanAtha jina stavana (dezI rasiyA ko) dhruvapada rAmI ho svAmI mhArA, niHkAmI guNarAya, sugyAnI / nija guNa kAmI ho pAmI tU dhaNI, dhruva pArAmI ho thAya, sugyaanii| dhruva0 // 1 // Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI eva unakA kAvya-360 sarva vyApI kahe sarva jANaga paNe, para-paraNamana svarUpa / para rUpe karI tattvapaNu vahI, sva sattA cidrUpa, sugyaanii| . dhruva0 / / 2 // jJeya aneke ho jJAna anekatA, jala bhAjana ravi jema sugyAnI / dravya ekatva paNe guNa ekatA, nija pada ramatAM ho khema, sugyaanii| dhruva0 // 3 // para kSetre gamya jJeya ne jANave, para kSetrI thayu jJAna, sugyAnI / astipaNu nija kSetre tume kaho, nirmalatA guNamAna, sugyAnI / dhruva0 / / 4 // jJeya vinAze ho jJAna vinazvarU, kAla pramANe thAya, sugyAnI / . svakAle kari sva sattA paNe, te para rIte na jAya, sugyAnI / dhra va0 / / 5 / / para bhAve karI paratA pAmatA, sva sattA thira ThANa, sugyAnI / Atma-catuSkamayI paramAM nahIM, ___ to kima sahuno re jANa, sugyaanii| - dhruva0 / / 6 / / pragurulaghu nija guNa ne dekhatAM, dravya sakala dekhaMta, sugyaanii| sAdhAraNa guNa no sAdharmyatA, darpaNa jala dRSTAMta, sugyAnI / 'dhra va0 // 7 // zrI pArasa jinavara pArasa samo, piNa ihAM pArasa nAhI, sugyaanii| pUraNa rasiyo ho nija guNa parasano, 'aAnandaghana' mujha mAMhI, sugyAnI / dhruva0 / / 8 // Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrAnandaghana padAvalI - 361 zabdArthaH - dhruva =aTala / rAmI= = ramaNa karane vAlA | jJAtA rUpa se / para pararaNamana = anya meM pariNamana karane vAle / Ananda / vinazvaru = nAzavAna / aura vIrya rUpa / samo = samAna / jAgagapane = khema=kSema, Atma catuSkamayI = ananta jJAna darzana - cAritra parasano = sparza kA / cidrupa = jJAna rUpI / artha - bhAvArtha :- he mere svAmI zrI pArzvanAtha bhagavAna ! Apa avicala pada (mokSa) meM ramaNa karane vAle haiM / Apa niSkAma haiM evaM ananta guNoM ke samrATa haiM / Atmika guNoM kA abhilASI koI bhavya jIva prApako svAmI ke rUpa meM prApta karake mokSa ke bhavoM meM nivAsa karane vAlA bana jAtA hai // 1 // artha - bhAvArtha:- samasta guNa paryAyoM ke trikAla - jJAnI hone ke kAraNa Apako sarvavyApI kahA jAtA hai, parantu para dravya ke pariNamanasvarUpa meM vahI Atma-tattva hai kyA ? arthAt nahIM hai kyoMki ApakI sattA to jJAnamaya hai / yadi vaha dravyamaya ho jAyegA to vaha sva-svarUpa meM nahIM raha sakegA / ataH he. svAmin grApa dhruvapada rAmI haiM / / 2 / / artha- bhAvArtha:- jJeya padArtha kI anekatA ke kAraNa hI jJAna kI anekatA hai, jaise jala ke aneka pAtroM meM sUrya kA pratibimba aneka rUpa meM dRSTigocara hotA hai arthAt eka hI jJAna aneka kSetroM meM pRthak-pRthak rUpa meM dRSTigocara hotA hai / uttara yaha hai ki dravya ke eka hone ke kAraNa usakA guNa bhI eka hI hotA hai kyoMki guNa evaM guraNI pRthak-pRthak nahIM haiN| apane guNa meM guNI kA ramaNa karate rahanA hI kuzalatA hai, sva sattA meM rahanA hai, Ananda hai, mokSa hai / para - pariNati meM guNa evaM guNI kA ekatva sthira nahIM rahatA / ataH he nAtha ! Apa dhruvapada-rAmI haiM / / 3 / / artha - bhAvArtha:-- jJAna anya sthAna meM rahane vAle jJeya padArtha ko usI kSetra meM jAnane se anya kSetra rUpa ho jAtA hai, kintu prApane jJAna kA astitva apane kSetra meM hI jJAna kI nirmalatA ke kAraNa batAyA hai / anya kSetra meM jJAna kA astitva nahIM hai / eka AtmA (jJAna) ananta zreya rUpa hone se vaha bhI anantarUpa hogI / taba AtmA (jJAna) kA apane kSetra meM astitva kaise sambhava hogA ! jJAna kI sattA to apane kSetra meM hI hai / ataH he prabho ! Apa dhruvapadarAmI haiM / / 4 // artha - bhAvArtha:- yadi jJAna jJeya ho jAyegA to jJeya ke nAza hone para jJAna bhI avadhi kI samApti hone para naSTa ho jAyegA / jJeya ke naSTa 1 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-362 hone para jJAna bhI naSTa ho jaayegaa| ghaTAdi padArthoM kI taraha jJAna unake sAtha naSTa nahIM hotaa| ataH jJAna svakAla meM ananta paryAyoM ke samaya apanI sattA meM hI vidyamAna rahatA hai| vaha para paryAya rUpa nahIM hotaa| ataH he jJAnamaya svAmin ! Apa mere dhruvapadarAmI haiM / / 5 / / artha-bhAvArtha:-para-bhAva meM pariNamana karate samaya para rUpa bana jAne para bhI AtmA ko apanI sattA aura apane sthAna meM sthira kahate ho? catuSkamayI sattA nAzavAna hone ke kAraNa jJeya meM sthira nahIM raha sktii| taba phira AtmA ko sarvajJa kaise kahate ho // 6 // .. artha-bhAvArtha:-AtmA kA eka guNa aguru-laghu hai arthAt na bhArI aura na hlkaa| AtmA apane 'aguru-laghu' guNa ko dekhate hue samasta paradravyoM ko dekhatA hai| samasta dravyoM meM 1 astitva, 2 vastutva, 3 dravyatva, 4 prameyatva, 5 pradezatva aura 6 agurulaghutva ye chaha sAdhAraNa guNa vidyamAna haiN| ina chaha sAmAnya guNoM ke kAraNa dravyoM meM sAdharmya hai| isalie jisa taraha darpaNa evaM jala meM vastu kA pratibimba par3atA hai usI taraha jJAna meM jJeya pratIta hote haiM aura ve jJAna se jAne jAte haiN| isa taraha jJAna para-pariNati meM bhI nahIM jAtA aura na vaha naSTa hI hotA hai kyoMki darpaNa meM agni kA pratibimba par3ane se darpaNa nahIM jltaa| vaha to sadA eka sA rahatA hai| yahI jJAna kA svabhAva hai / / 7 / / artha-bhAvArthaH-he pArzvanAtha jinezvara ! , Apa pArasamaNi ke samAna haiM jo lohe ko svarNa banAtI hai, parantu Apa to vaisI pArasamaNi nahIM haiN| Apa to aise pUrNa rasika ziromaNi pArasa haiM jo anya ko bhI pArasa banA dete haiN| Apa meM ve guNa haiM jinake sparza se mujhameM Ananda kA samUha vyApta ho gayA hai| Atma-guNoM ke sparza se vaha Ananda kA samUha pArasa bana jAtA hai / / 8 / / ( 24 ) zrI mahAvIra jina stavana __(rAga-dhanyAzrI) vIrajI ne caraNe lAgU, vIra paNu te mAMgU re| mithyAmoha timira bhaya bhAgU, jIta nagArU vAmU re / vIrajI0 // 1 // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-363 chaumaccha vIraya lesyA sage, abhisaMdhija mati aMge re / sUchamathUla kriyA ne raMge, yogI thayo umaMge re / vIrajI0 // 2 // asaMkha pradese vorya asaMkho, joga prasaMkhita kaMkhe re / pudgala siNa tiNe lyaisu vizekhe, yathAsakti mati lekhe re / vIrajI0 / / 3 / / utkRSTe vIraja ne vese, joga kriyA navi pese re / joga taNI dhruvatA ne lese, Atama sagati na khese re / . vIrajI0 // 4 // kAmavIrya vase jima bhogI, tima prAtama thayo bhogI re / sUrapaNe Atama upayogI, thAya teha ayogI re / .. vIrajI0 // 5 // vIrapaNu te Atama ThANe, jANyu tumathI vANe re / dhyAna vinANe saktI pramANe, nija dhruvapada pahicANe re / vIrajI0 // 6 // AlaMbana sAdhana je tyAge, para paraNati ne bhAMge re / akSaya darzana gyAna virAge, 'Anandaghana' prabhu jAge re / vIrajI0 // 7 // shbdaarth-timir=andhkaar| bhAgU=dUra ho gyaa| vAgU rebaja rahA hai| chaumaccha chadmastha / abhisaMdhija=vizeSa prayatna se utpanna / sUchama sUkSma / thUla sthUla / kaMkha re=kAmanA karate haiN| siNa=senA / pese= praveza karatI hai| khese re=DigatI hai| vinANe=vijJAna | virAge = vairAgya / arya-bhAvArtha-maiM zrI mahAvIra paramAtmA ke caraNoM meM vandanA karatA hU~ aura unake samAna vIratva kI yAcanA karatA hU~ jisake dvArA unhoMne karma-zatruoM ko jotA hai| unake mithyAtva moha rUpI andhakAra Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-364 kA bhaya dUra ho gayA hai aura karma-riputroM para unakI jIta ke nagAre baje haiM // 1 // artha-bhAvArtha-chadmastha avasthA meM kSAyopazamika vIrya aura zubha lezyA ke sAtha saduddezya meM prayatnazIla buddhi ko unakA aMga banAkara sUkSma evaM sthUla kriyA meM raMga kara bhagavAna mahAvIra atyanta umaMga se yogI bane haiM // 2 // artha-bhAvArtha- asaMkhya Atma-pradezoM meM asaMkhya vIrya arthAt amita Atma-bala hai, jisase mana-vacana-kAyA ke asaMkhya yogoM kI AkAMkSA hotI hai| isa yogapravRtti ke bala se AtmA buddhi ke dvArA yathA-zakti pudgalasenA zubha lezyA se gaNanA karatI hai arthAt karmavargaNA ko yathAzakti grahaNa karatI hai // 3 // artha-bhAvArtha-jo AtmA utkRSTa prAtma-bala ke prabhAva meM AtI hai usameM yoga (mana-vacana-kAyA kA) praveza nahIM hotA arthAt usa AtmA meM yoga kI pravRtti nahIM hotI kyoMki yoMgoM kI sthiratA se AtmA tanika bhI Atma-bala se nahIM haTatI, nahIM DigatI / / 4 / , vizeSa --yahA~ caudahaveM guNasthAna meM ayogI avasthA kA varNana hai| artha-bhAvArtha-jisa prakAra kAmI vyakti kAma-vAsanA ke vaza meM hotA hai, usI prakAra se AtmA bhogI banA hai, AtmA meM ramaNa karane vAlA hai| isa zUratA ke guNa se AtmA upayogamaya hokara ayogI avasthA prApta kara letA hai arthAt siddha avasthA ko prApta kara letA hai // 5 // artha-bhAvArtha-yaha vIratA AtmA meM hI sthita hai| yaha maiMne ApakI vANI se jAna liyA hai| maiMne apanI zakti ke anusAra dhyAna evaM vizeSa jJAna (zrutajJAna) se apanA acala sthAna mokSa-pada pahacAna liyA hai // 6 // artha-bhAvArtha-jisane samasta bAhya evaM abhyantara AlambanoM aura sAdhanoM kA parityAga kara diyA hai aura apane se bhinna bhAvoM ko naSTa kara diyA hai, aisA AtmA akSaya, zAzvata darzana, jJAna aura vairAgya se prAnandamaya prabhu hokara jAgRta rahatA hai arthAt siddha paramAtmA nitya Atma-jyoti se jagamagAtA rahatA hai / / 7 / / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad prAnandaghanajI kRta caubIsI ke atirikta stavana * evaM unake nAma se prakaTa anya racanAyeM zrI pArzvanAtha jina stavana (zAnti jina ika mujha vinatI - e dezI) pAsajina tAharA rUpa nu, mujha pratibhAsa kima hoya re / tujha mujha sattA ekatA, acala vimala prakala joya re / pAsa0 / / 1 / / tujha pravacana vacana pakSa thI, nizcaya bheda na koya re / vivahAre lakhi dekhiye, bheda pratibheda bahu loya re / pAsa0 // 2 // baMdhana mokha nahIM nizcaye, vivahAre bhaja doya re / prakhaMDa anAdi navicala kadA, nitya abAdhita soya re / pAsa0 // 3 // anvaya hetu vitareka thI, prAMtaro tujha mujha rUpa re / aMtara meTavA kAraNe, Atma sarUpa anUpa re / pAsa0 // 4 // AtamatA paramAtmatA, zuddha naya bheda na . eka re / avara Aropita dharma che, tehanA . bheda aneka re / pAsa0 // 5 // dharamI dharamathI ekatA, teha mujha rUpa prabheda re / eka sattA lakha ekatA kahe, te maDhamati kheda re / pAsa0 / / 6 // prAtama dharama ne anusarI, rame je AtamarAma re|| 'prAnandaghana' padavI kahe, parama prAtama tasa nAma re / pAsa0 / / 7 / / TippaNIH-yaha stavana zrImad AnandaghanajI kA nahIM hai| zrI jJAnasArajI kRta isa stavana ko 'pAnandaghanajI' ke nAma se prakaTa kiyA gayA hai| yaha stavana zrI jJAnasArajI kI prati meM hI hai| anya mudrita pratiyoM meM yaha stavana nahIM hai| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya-366 artha :- he pArzvanAtha prabho ! Apa mujhe batAyeM ki Apake svarUpa kI jhalaka mujhe kaise ho ? ApakI aura merI sattA aTala, nirmala aura nirAkAra hone ke kAraNa eka hai, abhinna hai / / 1 / / arthaH- uttara meM batAyA hai ki mere kathita vacanoM ke anusAra nizcaya naya se to koI bheda nahIM hai / yaha paramAtmA hai aura yaha jIvAtmA hai - aisA bheda nahIM hai; kintu vyavahAra naya se dekheM to aneka bheda haiM / / 2 / / artha :- nizcaya naya se na bandha hai aura na mokSa, kintu vyavahAra naya apekSA baMdha aura mokSa donoM haiM / nizcaya naya ke anusAra AtmA nitya siddhAtmA kI apekSA akhaNDa hai. anAdi hai aura avicala hai / AtmA kA kabhI nAza nahIM hotA, vaha nitya hai, amara hai / anAdi hone ke kAraNa AtmA ke svarUpa meM koI bAdhA nahIM AtI, ata: vaha abAdhita hai // 3 // arthaH- Apake aura mere svarUpa meM antara anvaya evaM vyatireka hetu kAraNa haiM / isa antara ( bheda ) ko dUra karane kA ekamAtra kAraNa anupama AtmasvarUpa hI hai / jaba pravaraNa se mukta hokara AtmA apanA svarUpa prApta kara legA taba yaha bheda ( antara ) nahIM rahegA || 4 || arthaH- AtmA evaM paramAtmA meM nizcaya naya se koI bheda nahIM hai / AtmA evaM paramAtmA eka hI haiM / svarUpa meM koI antara nahIM hai / anya to Aropita svarUpa hai, sthApita dharma hai / usa Aropita dharma ke aneka bheda haiM / / 5 / / vivecanaH --- AtmA kabhI manuSya, kabhI pazu, kabhI pakSI, kabhI strI, kabhI puruSa, kabhI pitA, kabhI putra, kabhI bhAI, kabhI bahana rUpa meM hotA hai / ye samasta prAropita rUpa haiM / vAstava meM, AtmA to AtmA hI hai / arthaH-dharmI evaM dharma meM ekatA hai arthAt dharmI ko dharma se bhinna nahIM kiyA jA sakatA / Atma dharma yukta jo AtmA hai usake svarUpa meM aura mujha meM (paramAtma svarUpa meM) koI bheda nahIM hai, kintu AtmA kI sattA dekhakara ekatA batAnA mUr3ha-matiyoM kA durAgraha hai || 6 || arthaH- jo AtmA Atmadharma ke anurUpa apanI AtmA meM ramaNa karatA hai arthAt jo Atma svabhAva meM rahatA hai, vaha Anandaghana pada prApta ye hue hai aura usI kA nAma paramAtmA hai / / 7 / / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-367 . zrI pArzva jina stavana praNam pAda-paMkaja pArzvanA, jasa vAsanA agama anUpa re / mohyo mana-madhukara jehathI, pAme nija zuddha svarUpa re / praNama // 1 // paMka kalaMka zaMkA nahIM, nahIM khedAdika duHkha doSa re / trividha avaMcaka joga thI, lahe adhyAtma sukha poSa re / praNam // 2 // duradazA dUre Tale, bhaje muditA maitrI bhAva re / varate nita citta madhyasthatA, karuNamaya zuddha svabhAva re / praNam / / 3 / / nija svabhAva sthira kara dhare, na kare pudgala kI khaMca re| sAkhI huI barate sadA, na kahA para bhAva prapaMca re / praNam / / 4 // sahaja dazA nizcaya jage, uttama anubhava rasa raMga re| rAce nahIM para bhAva zU, nija bhAvazU raMga abhaMga re| praNam // 5 // nija guNa saba nija meM lakhe, na cakhe paraguNanI rekha re / khIra nIra vivaro kare, e anubhava haMsa zu pekha re / praNam // 6 // nirvikalpa dhyeya anubhave, anubhava anubhava nI pIsa re / aura na kabahu lakhI zake, 'prAnandaghana' prIta pratIta re / praNam / / 7 / / TippaNIH-zrI jJAnasArajI ke anusAra yaha stavana zrI devacandajI kRta hone kA anumAna hai| yaha stavana zrI paMDita maMgalajI uddhavajI zAstrI dvArA sampAdita eka gujarAtI pustaka se uddhRta hai| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 368 arthaH: - bhagavAna zrI pArzvanAtha prabhu ke caraNa-kamaloM meM maiM praNAma karatA hU~, jinakI sugandha agamya, anUThI tathA anupama hai / merA mana rUpI madhukara (bhramara ) prabhu ke guraNa rUpI makaranda kI sugandha meM mugdha ho gayA hai aura anAdikAlIna malinatA tyAga kara apanA zuddha svarUpa prApta kara rahA hai // 1 // artha :- bhagavAna ke caraNa kamaloM kI sevA se azubha karma - kIcar3a lagane kI zaMkA nahIM rahatI aura na rAga-dveSa - janita duHkha evaM pramAda se utpanna kheda hone kA sandeha hI rahatA hai / isase mana-vacana kAyA ke trividha zuddha yoga se AdhyAtmika sukhoM kI prApti hotI hai / / 2 / / artha:-zrI pArzvanAtha prabhu ke nAma-smaraNa se prasannatA, maitrI bhAva, madhyasthatA (samatA ), karuNA bhAva Adi zuddha svabhAva nirantara mana meM bane rahate haiM / / 3 / / artha :- bhagavAna zrI pArzvanAtha jinezvara kI bhakti se AtmA nija svabhAva meM sthiratA dhAraNa kara letI hai aura use pudgala kA koI AkarSaNa nahIM rahatA / tatpazcAt zrAtmA sadA sAkSI bhAva meM rahatA hai aura harSa - zoka Adi para bhAvoM kA prapaMca nahIM rahatA arthAt moha kA jaMjAla tanika bhI nahIM rahatA // 4 // zrarthaH-teIsaveM tIrthaMkara zrI pArzvanAtha prabhu kI sevA-bhakti se AtmA kI sahaja dazA nizcaya hI jAgRta ho jAtI hai aura uttama anubhava rasa ke raMga meM mana masta rahatA hai / parabhAvoM meM mana tanika bhI magna nahIM hotA / vaha to kevala Atma-bhAva ke raMga meM hI magna rahatA hai // 5 // arthaH - zrI pArzvanAtha bhagavAna ke smaraNa se AtmA apane samasta guNoM ko svayaM meM dekhatA hai auaura para - guNoM kA tanika bhI prAsvAdana nahIM karatA / jisa prakAra haMsa pAnI aura dUdha ko alaga karake dUdha hI grahaNa karatA hai, usI prakAra se prAtmA anubhava jJAna se vibhAva dazA chor3a kara apanI svabhAva dazA ko grahaNa karatA hai / / 6 / / artha:-zrI pArzvanAtha prabhu kI bhakti se AtmA anubhava jJAna ke abhyAsa se utpanna dazA se nirvikalpa dhyeya kA anubhava karatA hai / aise zuddha svabhAva kI jAgRti ke binA paramAtma-dazA kI pratIti kadApi nahIM hotI / zrI AnandaghanajI kahate haiM ki prAnanda svarUpa paramAtma pada kI prApti to zuddha prAtmika svabhAva ke binA nahIM hotI / / 7 // Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrAnandaghana padAvalI - 366 zrI mahAvIra jina stavana (paMthar3o nihAla re bIjA jina taNo re - e dezI ) carama jiraNesara vigata sarUpanuM re, bhAvU kema svarUpa / sAkArI viraNa dhyAna na saMbhave re, e avikAra arUpa | Apa sarUpe prAtama mAM rame re asaMkha ukkausa sAkArI pade re, rUpa nahIM kaiye baMdhana ghaTa yuM re, . baMdha mokha viraNa sAdi anaMta nuM , tehanA dhura be bheda | nirAkArI nirabheda | carama 0 / / 2 / sUkhamanAma karama nirAkAra je re teha bhede nahIM aMta / nirAkAra je niragata karama thI re, teha prabheda anaMta / carama0 / / 3 / carama0 / / 1 / baMdha na mokha na koya | bhaMga saMga kima hoya / dravya binA tima sattA navi lahe re, sattA viraNa syoM rUpa / rUpa binA kima siddha anaMtatA re, bhAvU prakala sarUpa / carama0 / / 5 / aMtima bhava gahiNe tujha bhAvanu re, bhAvasyuM taiye 'zrAnandaghana' pada pAmasyuM re, zrAtama carama0 / / 4 // prItamatA paraNita je pariNamyA re, mujha bhedAbheda / tadAkAra viraNa mArA rUpa nure, dhyAvU vidhi pratiSeda / carama0 / / 6 / unakI prati meM hI hai, anya kisI prati meM nahIM / suddha sarUpa / rUpa anUpa / carama0 / / 7 / / TippaNI :- yaha stavana bhI zrI jJAnasArajI dvArA racita hai / yaha Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-370 arthaH-zrImad AnandaghanajI kA mana kahatA hai ki antima tIrthaMkara zrI mahAvIra vigata svarUpI haiM arthAt arUpI haiN| ataH unake svarUpa kA maiM kaise cintana (dhyAna) kara sakatA hU~? kyoMki AkAra rahita kA Alambana ke binA dhyAna sambhava nahIM hai| ve to avikArI tathA arUpI arthaH -AtmA AtmasvabhAva meM ramaNa karatA hai| AtmA ke do bheda haiM-sAkAra paramAtmA tathA nirAkAra prmaatmaa| sAkAra paramAtmA ke do bheda haiM-tIrthaMkara kevalI bhagavAna aura sAmAnya kevalI bhagavAna / sAkAra paramAtmA utkRSTa asaMkhya haiM aura nirAkAra paramAtmA (siddha bhagavAna) bheda rahita haiM, ananta haiM // 2 // vivecanaH-jaina AgamoM meM tIrthaMkaroM kI saMkhyA jaghanya bIsa aura utkRSTa 170 hai tathA sAmAnya kevaliyoM kI saMkhyA jaghanya do karor3a aura utkRSTa nau karor3a kahI hai| yaha gaNanA asaMkhyA saMkhyA kA hI eka bhAga hai, ataH sAkAra paramAtmA ko asaMkhya kahane meM koI doSa nahIM hai| .. arthaH-nirAkAra paramAtmA ke do bheda haiM-1. sUkSma nAmakarmI nirAkAra paramAtmA aura 2. nirgatakarmI nirAkAra paramAtmA / sUkSma nAmakarmI nirAkAra paramAtmA ke ananta bheda haiN| nirgatakarmI nirAkAra paramAtmA abhedI evaM ananta haiM / / 3 / / arthaH-jaba prAtmA kA koI AkAra nahIM hai, rUpa nahIM hai taba usake bandha bhI nahIM ho sktaa| vaha abaMdha mAnA jaayegaa| jaba karma-baMdha nahIM hogA to mokSa bhI nahIM hogaa| baMdha evaM mokSa ke binA nirgata-karmI nirAkAra paramAtmA kI 'sAdi ananta' se saMgati kaise ho sakatI hai // 4 // arthaH-jaba dravya hI nahIM hai to usakI sattA kaisI? dravya ke binA usakI sattA nahIM hotii| sattA ke binA usakA rUpa kaisA? rUpa ke binA siddha ananta kyoM? taba maiM akala svarUpa kA, amUrta kA dhyAna kaise karU~ // 5 // arthaH -bhagavAna Agama ke mAdhyama se uttara dete haiM ki merI AtmA kA pariNamana tathA pariNamita AtmA ye donoM bhinna bhI haiM aura abhinna bhI haiN| tadAkAra hue binA mere svarUpa kA dhyAna pratiSiddha hai, vajita hai| tadAkAra hokara hI mere svarUpa kA dhyAna vidhivat hai / / 6 / / . Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 371 artha:- : - ataH yogirAja zrImad AnandaghanajI kahate haiM ki isa paMcama kAla meM to tadAkAra hokara dhyAna karanA asambhava hai / ata: jaba maiM antima bhava grahaNa karake Apake zuddha svarUpa kA dhyAna karUMgA taba Atma-rUpa paramAtmA-pada ko prApta karUMgA // 7 // zrI mahAvIra jina stavana vIra jinezvara paramezvara jayo, jaga-jIvana jina bhUpa / anubhava mitte re citte hitakArI, dAkhyuM tAsa svarUpa / vIra0 // 1 // jeha agocara mAnasa vacana ne anubhava mitte reM vyakti zaMkita zuM, teha atIndriya rUpa / bhAkhyu tAsa svarUpa / vIra0 / / 2 / / naya nikSepe re jeha na jAriNaye, navi jihAM prasare pramANa / zuddha svarUpe re te brahma dAkhave, kevala anubhava bhAraNa / vIra0 0 / / 3 / / akhaMDa agocara anubhava artha no, koraNa kahI jaNe re bheda | sahaja vizuddhaye re anubhava nayana e zAstrete saghalo re kheda / vIra0 // 4 // na lahe pragocara bAta | dizi dekhADI zAstra savi rahe, kAraja sAdhaka bAdhaka rahita je anubhava mitta vikhyAta / , aho caturAI re anubhava mittanI, aho tasa prIta aMtarajAmI svAmI samIpa te, rAkho mitra zuM vIra0 / / 5 / / pratIta / rIta / vIra0 // 6 // anubhava saMge re raMge prabhu malyA, saphala phalyAM savi kAja / nijapada sevaka je te anubhava re, 'zrAnandaghana' mahArAja / vIra0 // 7 // Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-372 TippaNIH-zrI jJAnasArajI ke ullekha ke anusAra yaha stavana bhI zrI devacandajI saMvegI dvArA racita hai| ise zrI maMgalajI zAstrI kI pustaka se liyA gayA hai| zabdArthaH-dAkhyu = batAyA gyaa| agocara=jise nahIM dekhA jA sake / bhAkhyu kahA gyaa| taas=unkaa| bhANa=sUrya / prathaH-jagat ke jIvana, samasta kevalI bhagavAnoM ke bhUpa tathA paramezvara zrI mahAvIra bhagavAna kI jaya ho| anubhava-mitra ne aise mahAvIra bhagavAna kA svarUpa sabake citta ke lie hitakArI batAyA hai // 1 // arthaH-jo mana aura vacana se agocara hai vaha atIndriya rUpa anubhava mitra hI jAna sakatA hai / usane hI unakA svarUpa batAyA hai / / 2 / / arthaH --jo naya-nikSepoM se nahIM jAnA jAtA hai arthAta jo sAta nayoM-naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta tathA cAra nikSepoM-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva se nahIM jAnA jAtA, jahA~ parokSa jJAna bhI kAma nahIM AtA aise.zuddha svarUpa paramAtmA ko kevala anubhava-jJAna rUpI sUrya hI batAne meM sakSama hai, kyoMki yaha rUpa niraMjana, nirAkAra, nirvikalpa, nirupAdhi hai ataH vANI evaM parokSa pramANa Adi bhI vahA~ nirupayogI haiM / / 3 / / arthaH-aise akhaNDa, agocara, anubhava-gamya paramAtmA ke svarUpa kA bheda kauna batA sakatA hai ? arthAt koI nahIM batA sktaa| yaha to sahaja zuddhi se hI anubhava-netroM se hI jAnA jAtA hai| samasta zAstra bhI usa svarUpa ko batAne meM asamartha haiM // 4 // arthaH-samasta zAstra to kevala dizA-darzana karake hI raha jAte haiN| ve usa agocara rUpa ko spaSTa nahIM kara skte| usa svarUpa ko spaSTa karane ke lie to sAdhaka, jo bAdhAoM se rahita hai, vaha anubhava-mitra hI prasiddha hai // 5 // arthaH-aho ! anubhava mitra kI yaha kaisI caturAI hai ? aho ! usakI kaisI ekaniSTha prIti hai ? jo antaryAmI prabhu ke samIpa sacce mitra kI rIti nibhA rahA hai / / 6 // arthaH-aise anubhava mitra kI saMgati se paramAtmA se sAkSAtkAra ho gayA, jisase mere samasta manovAMchita kArya saphala ho gye| Atma-svarUpa ko prApta karane meM saMlagna jo sevaka haiM ve anubhava jJAna ke dvArA prakhaNDa Ananda rUpa banate haiM / / 7 // Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIkAnera ke zrI agaracaMdajI nAhaTA ke saMgraha se prApta do stavana zrI Adi jina stavana (rAga prabhAtI) Aja mhAre cyArU maMgala cAra / dekhyo maiM darasa sarasa jinako, sobhA sundara sAra / Aja0 // 1 // china china jina manamohana aracau, ghanakesara ghanasAra / dhUpa ukhevI karo prAratI, mukha bolo jayakAra / Aja0 / / 2 / / vividha bhA~ti ke puSpa maMgAvo, saphala karo avatAra / samavasaraNa prAdIsara pUz2au, caumukha pratimA cAra / prAja0 // 3 // hIye dhari bAraha bhAvanA bhAvo, e prabhu tAraNahAra / sakala saMgha sevakaH jinajI ko 'pAnandaghana' avatAra / Aja0 // 4 // caubIsa tIrthaMkaroM kA stavana RSabha jinesara rAjIu mana bhAya juhaarojii| prathama tIrthaMkara pati rAjiu parigaha parihArojI // 1 // vijayAnaMdana vaMdIe, saba pApa palAya jii| jima sUsyara naMdIe, sura nara mana bhAyajI // 2 // saMbhava bhava-bhaya TAlato, anubhava bhgvntjii| malapati, gaja-gati cAlato, kheve sura nara saMtajI // 3 // Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-374 abhinaMdana jina jaya karU, karuNA rasa dhaarjii| mugati sugati nAyaka varU, mada madana nivArajI // 4 // sumati sumata dAtAru hu~, praNamu kara joddijii| kumati kumati parihAra ku, antarAya pari choDijI / / 5 / / padama prabhu pratApa sUM parivAdI vibhNgiijii| jima ravi-keharI vyApa sU, andhakAra mataMgajI // 6 // zrI supAsa nija vAsateM, mujha pAsa nivaasjii|| kRpA kari nija dAsa nei, dIjai sukhavAsajI // 7 // caMdra prabhu mukha caMdalo, dIThAM saba sukha thaayjii| .. upasama rasa bhara kadalo dukha dAlidra jAyajI / / 8 / / suvidhi suvidhi vidhi, dAkhavai rAkhai nija paasjii| navama aThama vidhi dAkhavai, kevala pratibhAsajI // 6 // sItala sItala jema amI, kAmita phldaayjii| bhAva su tikaraNa sudha nami, bhavayaNa niramAijI / / 10 / / zrI zreyAMsa igyAramo, jinarAja birAje jii| graha navi pIDai bAramo jasa sira pare gAje jI // 11 // vAsapUja vasupUjya narapati kula-kamala dineshjii| Asa pUre suranara jatI, mana taNIya jinezajI / / 12 / / vimala vimala prAcAranI, tujha zAsana cAha jii| ghaTa paTa kaTa niradhAra nai, jima dIpai umAhajI // 13 / / ananta ananta na pAmiye, guNa gaNa avinaasjii| tina tujha pada-kaja, kAmIi, gaNadhara pada pAsijI / / 14 // dharama dharama tIratha karI, paMcama gati daaijii.| . e kaMtaka mata mada harI, jiNa bodha savAijI / / 15 / / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI - 375 mRgalaMchana saMtika saMti karI jagadhaNI, niralaMchana padavI bharaNI, bhaviyaNa maraNa kuthanAtha tIrathapati cakradhara pada niramala vacana sudhA rAkhe nija saMtita zrI aranAtha suhAmaNo, are vaMchita phala dAtA bharaNo, je vacana munisuvrata suvrata taraMgI, mariNa khAna vaMchita pUraNa suramaNi, ramariNa guNa mallI vallI kAmatA vara sUra tasa kahIijI / caraNa kamala sira nAyinA, agaNita phala lAhiijI / / 16 / / nami caraNa citta rAkhiye, cetana paramAratha sukha cAkhiye, mAnava bhava nemanAtha ne ekamanA, sAika navi tiNa kAraNa sUra dhAmaNI, jaraNa saguNa siddhAra suta seviyai, cyAla jaMjAla na khevIi, sohejI / mohaijI / / 16 // pArasa mahArasa dIjiye, jana jAcana abhayadAna phala lIjiye, prasaraNa pada suhAvaijI / gAvaijI / / 20 / / siddhAratha paramAratha CO dhArajI / pAsajI / / 17 / / caturAijI / | eya caubIsa tIrthaMkarU nija jina mata mAraNa saMcarU', 'zrAnandaghana' muna guNa sAdhejI / rAdhejI // 18 // pAijI / / 21 / / lAgijI / mAgijI / / 22 / / AvejI / pAvejI / / 23 / / hoijI / joijI // 24 // gAvujI / pAujI / / 25 / / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~ca samiti * DhAla 1 * 1. IryA samiti dohA-paMca mahAvrata prAdaro, prAtama karo vicAra / aho aho mujha pratyakSa thavo, dhanya dhanya avatAra / vinatI avadhAro re, iriyAye cAlo re, zakti saMbhAlo Atma svabhAva nI re // 1 // iriyA te kahiye re, mati su bheTa lahiye re, ___ puTha tava bAlI kumati saMgathI re / / 2 / / dravya thI paNa sAra re, kilAmaNA lagAra re, rakhe navi Upaje have para prANa nere / / 3 / / muni mAraga cAlo re, dravya bhAva sumhAlo re, . Atama ne ujavAlo bhava dava cakra thI re / / 4 / / ema sumati guNa pAmI re, para bhAva ne vAmI re, kahe have svAmI 'prAnandaghana' 'te thayo re // 5 // noTa:-pA~ca samiti kI pA~coM DhAla zrImad AnandraghanajI dvArA racita hI haiN| isameM zaMkA kI tanika bhI AvazyakatA nahIM hai| ye DhAleM zrI agaracandajI nAhaTA ne zrImad devacandra sajjhAyamAlA bhAga 1 meM prakAzita karAI thiiN| * DhAla 2% 2. bhASA samiti bojI samiti sAMbhalo, jayavaMtAjI, bhASA ko iNa nAma re gunnvNtaajii| bhATave bhASaNa svarUpa nu jayavaMtAjI, rUpo padAratha tyAga re guNavaMtAjI / / 1 / / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-377 nija svarUpa ramaNe rahyA jayavaMtAjI, .. navI parano paracAra re guNavaMtAjI / / 2 // bhASA samiti thI sukha thayo re jayavaMtAjI, te jAne munirAya re guNavaMtAjI / / 3 / / jJAnavaMta nija jJAna thI jayavaMtAjI, anubhava bhASaka thAya re guNavaMtAjI // 4 // bhASA samiti svabhAva thI jayavaMtAjI, __ sva para vivecana thAya re guNavaMtAjI / / 5 // have dravya thI paNa mahAmuni jayavaMtAjI, ___sAvadya vacana no tyAga re guNavaMtAjI // 6 // sAvakhe viramyA je muni jayavaMtAjI, te kahiye mahAbhAga re guNavaMtAjI / / 7 / / para-bhASaNa dUre karI jayavaMtAjI, ... nija svarUpa ne bhAsa re guNavaMtAjI // 8 // 'prAnandaghana' pada te lahe jayavaMtAjI, prAtama Rddhi ullAsa re guNavaMtAjI / / 6 / / * DhAla 31 (rAga baMgAlo - rAjA nahIM) 3. eSaNA samiti trIju samiti eSaNA nAma, teNe dITho AnaMdaghana svAma, cetana saaNbhlo| baba dITho prAnaMdaghana vIra, sahaja svabhAve thayo che vIra, cetana sAMbhalo // 1 // Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-378 vIra thaI ari pUThe dhAya, pari hato te nATho jAya, gayo maamlo| vIrajI sanmukha koI na thAya, ratnatrayasu malabA jAya, cetana sAMbhalo // 2 // * paribala have nathI kAMI re, nija svabhAvamAM mahAlyo vizeSa, cetana0 nirakhaNa lAgyo nija ghara mAMya, taba visAmo lIdho tyAMya, cetana0 // 3 / / have para gharamAM kadIya na jAU~, para ne sanmukha kadIya na thAU~, cetana ema vicArI thayo ghara rAya, taba para paraNati rotI jAya, cetana0 // 4 // munivara karuNArasa bhaMDAra, doSarahita have le che aAhAra, cetana dravya thakI cAle che ema, para paraNati no lIdho nema, cetana0 // 5 // dravya bhAva su je munirAya, samiti svabhAva mAM cAlyA jAya, cetana0 'AnaMdaghana' prabhu kahiyA teha, duSTa vibhAva ne dIdho cheha, cetana0 // 6 // 4. prAdAna - nikSepaNa samiti ke DhAla 4 * (jagata guru hIrajI re......) cothI samiti Adaro re, AdAna nikhevaNa nAma / prAdAna ne je Adara kare re, nija svarUpa ne tema / / svarUpa guNa dhArajo re, dhArajo akSaya anaMta, bhavika dukha vArajo re // 1 // Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrAnandaghana padAvalI - 376 nikhevaraNA te nivAvu re, teha thakI citta vAlabu re, para vastu vali jeha / karavA dharma suM neha | dharma neha jaba jAgiyo re, taba prAnaMda janAya / pragaTyo svarUpa viSe have re, dhyAtA te dhyeya thAya / ajJAna vyAdhi nasAvA re, jJAna AsvAdana have muni: kare re, tRpti svarUpa mAM je munivarA re, samiti sumati svarUpa pragaTAvIne re, dIdho kAla anAdi anaMtano re, hato te para pudgala thIM have re, virakta * 5. pAriThAvariyA samiti dravya bhAva doya bhedathI re, munivara 'zrAnaMdaghana' pada sAdhase re, te samiti paMcamI munivara zrAdaro re, svarUpa0 / / 2 // muni mAraga rUDI pare sAdhajo re, svarUpa 0 / / 3 // sudhArasa jeha | na pAme teha | suM dhare sneha | kumati no cheha | * DhAla 5 (rUDA rAjavI, e dezI ) svarUpa0 / / 4 // svarUpa0 / / 5 / / salaMgaNa bhAva / thayo svabhAva | samiti dhAra / muniguraNa bhaMDAra / svarUpa0 / / 6 / / svarUpa 0 / / 7 / / unmAraga no parihAra re, sudhA sAdhujI / para choDI ne nija saMbhAra re, sudhA sAdhujI // 1 // Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI eva unakA kAvya - 380 pAriThAvariyA nAme valI je kA re, te to pariharavo para bhAva re, sudhA0 / nAdara karavo nija svabhAva no re, e to akala svabhAva kahevAya re, sudhA0 // 2 // para pudgala muni paraThave re, vicAra karI ghaTa mAya re, sudhA0 / loka saMjJA ne muni parihare re, gati cAra pache vosirAya re, sudhA0 // 3 // anAdi no saMga vali je hato re, teno have kare muni tyAga re, sudhA0 / vikalpa ne saMkalpa ne TAlavA re, vali je thayA ujamAla, re, sudhA0 // 4 // manAcIrNa muni paraThave re, te jAraNI ne anAcAra re, sudhA0 / prAcAra ne vali je muni zrAdare re, karttA kArya svarUpI thAya re, sudhA0 // 5 // khaT dravyanuM jANapaNu kahya u N re, te svabhAva nu karttA vali je thayo re, je jANe zrApa svabhAva re, sudhA0 / te to anavagAhI kahevAya re, sudhA0 || 6 || sumati su have muni mhAlatA re, cAlatA samiti svabhAva re, sudhA0 / kumati thI dRSTi nahIM jor3ata re, THARIRA # valI tor3atA je vibhAva re, sudhA0 // 7 // Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . zrI mAnandaghana padAvalI-381 ko para paraNaMti kahe suNa sAhebA re, - :: tame mujhane mUkI kema re, sudhA0 / / kaho muni kavaNa aparAdha thI re, ... ::: tame mujhane choDo ema re, sudhA0 / / 8 / / meM mhAro svabhAva nahIM choDiyo re, ! nathI mhAro koI vibhAva re, sudhA0 / paMcaraMgI mAharU svabhAva cha re,. ": 1: tene pAdarU chu sadA kAla re, sudhA0 / / 6 / / varNa gaMdha rasAdi choDU nahIM re, / to zyo avaguNa kahevAya re, sudhA0 / kadI pravara svabhAva na pAdarU re, .... ! saDana par3ana vidhvaMsana na chaMDAya re, sudhA0 / / 10 // siddha jIva thI anaMta guNA kahyA re, .:: mhArA gharamAM je cetana rAya re, sudhA0 / te saghalA mhAre vasa thaI rahyA re, tamathI choDI ne kema javAya re, sudhA0 / / 11 / / * ' taba munivara kahe kumati suNo re, thArU svarUpa jANyuprAja re / thArA svarUpamAM jima tU magana che re, . ... mhArA svarUpa mAM thayo hU~ Aja re / / 12 // mhArU svarUpa ananta meM jANiyure, te to acala alakha kahevAya re / sumatithI svabhAva mArage ramU re, // ... thArA sAmU joyukema jAya re / / 13 / / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-382 thAre mhAre have nahIM bane re, tame tamAre ghare have jAmo re| mATalA dahADA hai bAlapaNe hato re, have paNDima vIrya pragaTAyo re // 14 // sumati su meM prAdara mAMDiyo re, e to bahu guNavaMtI kahevAya re / sumati nA guNa pragaTa paNo re, meM to lIdho upayoga mAMya re // 15 // sAMbhala sumati nA guNa kahU~ re, je pracala prakhaNDa rahevAya re / sthiratApaNu sumati mAM ghaNo re, . tujhamAM to asthiratA samAya re // 16 // thArA sukha to have meM jANiyure, ____ duHkhadAyaka sadA kAla re| thArA sukha vibhAva kahevAya che re, , nahIM puNya-pApanu khyAla re // 17 // jJAnI te ehane sukha nahIM kahe re, sukha to jANyu eka svabhAva re| thArA pUThe paDyA te to prAMdhalA re, bhava-kUpa mAM paDyA sadAya re / / 18 // thArU svarUpa meM bahu jANiyure, tU to jar3a svarUpa kahevAya re| jar3a paNu pragaTa meM jANiyure, tU to para pudgala mAM samAya re / / 16 // Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zrAnandaghana padAvalI - 383 teno vivaro pragaTa have sAMbhalo re, samudra tRSNA rUpa-jala te madhye ghaNo re, paNa pIche tRpti na thAya re / / 20 / / no adhiSThAyaka vali re, te to nAme moha bhUpAla tenA pradhAna vali paMca che re, saMsAra samudra prathAha rAjadhAnI evI te melavI re, te tale vIsa char3IdAra re / / 21 / / vAhya dharmI jo ene prAdare re, dharmarAya nUM lUTe ghana saMca re / basa karI sope moharAya ne re, tene molave te char3IdAra re / / 22 / / tethI jAye naraka nigoda mAM re, re I moha karAve pramAda pracAra re / haThadharmI ethI nahIM cale re, re tihAM kAla anAdi gamAya re / / 23 / / pramAdI ne moha pIThe ghaNo re, je kIdhA kSAyaka bhAva re / teNe paMca mahAvrata prAdaryA re, zrapramAdI ghare nahIM jAya re / / 24 / / bhAcAra thI have hU~ nahIM cAlU re, choDyA sarva anAcAra re / suraNa mujha citta nA abhiprAya re / / 25 / / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 384 kumati jo kahU~ tumane eTalU re, mhArA sadharmI che ananta kAya re 1 te savane dAsa paNU diyo re, te sAle che mujha citta mAya re / / 26 / / zyu kIje pUTha te nahIM karave re, to paNa mujhane dayA thAya re / tethI dezanA bahuvidha karU N re, jihAM cAle mhAro prayAsa re / / 27 / / cetana jI ne bahu pare prIchavu re, tene banAvU sthira vAsa re / te to thAre basa karI na hove re, tene vosirAvI ziva jAya re / . dharmarAya nI zrANane anuSare re, te to 'Anandaghana' mahArAya re / / 28 / / zabdArtha : - mArage ramU = ghare ram / pUTha te nahi karave re te pUTha nahIM / ujamAla = ujjvala / zranAcIrNa= pherave re | unmArga= kumArga / pariharo = chodd'o| rUDI pare = bhalI prakAra se / akala = sundara / vosirAya = chor3anA jisakA AcaraNa karane yogya na ho anavagAhI nahIM grahaNaM karane mhAlatA = Ananda pUrvaka calate hue / mUkI = chor3I / zyo = kyoM | pIche / vivaro = vivaraNa | prathAha = asIma | / = paMca-pAMca indriyA~ / = AkarSita karake / prIchavu = prazna karanA | vAlA / pUThe = molave Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAnandaghanajI ke katipaya aprakAzita pada AnandaghanajI ke padoM ke jo saMgraha prakAzita hue haiM unameM padoM kI saMkhyA bhinna-bhinna hai| kaI pada aise haiM jo spaSTa rUpa se zrImad AnandaghanajI ke nahIM haiN| prAnandaghanajI ke padoM meM samaya-samaya para anya kaviyoM ke pada jor3a-jor3a kara unameM vRddhi hotI gii| nimnalikhita 15 pada abhI taka kisI bhI saMgraha meM prakAzita hue pratIta nahIM hote| inameM se katipaya pada to anya bhakta kaviyoM dvArA racita pratIta hote haiM aura kucha pada zrImad AnandaghanajI dvArA racita bhI ho sakate haiN| ve pandraha aprakAzita pada yahA~ diye jA rahe haiM: (1) rAga - prAsAvarI mAI prIti ke phaMda paro mata koii| lAja saMkuca sudhi budhi saba bisarI, loka kare badagoI / . .. mAI0 / / 1 // prasana vasana mandira na suhAve, raina naina bhari roI / * nIMda na Ave viraha satAve, dukha kI veli maiM boI / __ mAI0 // 2 / / jetA sukha saneha kA jAno, tetA dukha phira hoii| 'lAbhAnaMda' bhale neha nivAraI, sukhIya hoi nara soI / mAI0 / / 3 / / ..... (2) rAga - vihAga cautAlo .... he nainA tohe barajo, tU nahIM mAnata morI sIkha / nainA0 / Teka baraja rahI barajo nahIM mAnata, ghara-ghara mA~gata rUpa bhIkha / netA0 // 1 // Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI evaM unakA kAvya-386 citta cAhe mere pyAre ko svarUpa rUpa, syAma ke badana para barasata iikh| 'prAnandaghana' piyA ke rasa pyAro, TAri na Tarata karame rIkha / nainA0 // 2 // (3) rAga - mArU hAM re prAja manavo, hamero vAUro re / / Teka / / pApa na pAve piyA lakhahu na bheje, prIta karana utAvaro re / pAja0. // 1 // prApa raMgIlA piyA sejahu~ raMgIlI, aura raMgIlo mero sAMvaro re / prAja0 // 2 // 'prAnanvaghana' bAbo nija ghara bhAve, to miTe saMtAvaro re / prAja0 // 3 // (4) rAga - kAphI cetana pyArA re morA tuma sumati saMga kyU na karo, raho nyArA // cetana0 para ramaNI se bahuta duHkha pAyo, so kachu mana meM vicaaraa| yA avasara tuhi prAya milyau hai, bhUle nahIM re givArA / tuma kachu samajha samajha bharatArA // cetana0 // 1 // mApa vicAra cale ghara apane, aura se kiyo nistaaraa| cetana sumatA mAMhi mile dou, khelata hai dina sArA / mAnanda hAM liyo bhava-pArA // cetana0 // 2 // Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI-387 (5) rAga - kAphI bhAja cetana ghara pAve, dekho mere sahiyo // prAja. kAla anAdi kiyo paravaza hI aba nija citta hI citAve / dekho0 // 1 // janama janama ke pApa kiye to so nidhanamAMhi bahAve / zrI jina prAjJA sira para dharake paramAnanda guNa gAve / dekho0 // 2 // deta jalAMjali jagahi phiraNa ku, . . . phira ke na jagata meM prAve / vilasata sukha para prakhaMDita 'prAnandaghana' pada pAve / .. . . dekho0 // 3 // . . (6) rAga - kAphI kaba ghara cetana pAveMge, sakhIrI leu~ balaiyA bAra bAra / rayaNa dinA mainu dhyAna tuSAr3hA, kabahuka daraza dikhaaveNge| kaba0 // 1 // viraha divAnI phirUM DhUr3hatI piu piu karata pukaareNge| piu jAya mile mamatA se, kAla ananta gamAveMge / kaba0 // 2 // karU upAya Naka meM udyama anubhau mitra bulaaveNge| mAya upAya karake anubhava, nAtha merA smjhaayeNge| kaba0 // 3 // anubhava cetana mitra mile do, sumati nisANa ghuraaveNge| vilasata sukha prAnanda lIlA meM, anubhava prApa jagAveMge / kaba0 / / 4 / / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya-388 ( 7 ) rAma rasa muhaMgA re bhAI, jAko mola sunata ghara jAi / rAma0 jeNe cAkhyA soI jANe, mukha su kahe so jhUTha / yA hama tuma se bahuta kahI paramAve sAro hI kUDa / rAma0 / / 1 / / darzana-darzana bhaTakiyo, sira paTakyo sau vATa vaTAU pUchiyau, pAyo na e rasa ra tapa japa kiriyA thira nahIM, jJAna vijJAna prajJAna / sAdhaka bAdhaka jAriNayau, aura kahA paramANa | dvaita bhAva bhAse nahIM, dvauta dhyAna vRthA sahI hai, ika hoya bAra | sAra / rAma 0 / / 2 / / ! rAma0 / / 3 / / grAhaka ghara hI jAna / i sujAna / rAma 0 / / 4 / jhaTA vadhAra bhaye nara muni, magana bhaya caMbaDI Upara khAkha lagAI, phira jaisA hAya kAmanA vaza tumheM maMtra jaMtra nahIM anubhavagamya vicAriye, pAve ' zrAnandaghana' taMta | virataMta / rAmaM0 ( 5 ) kUDI dunihaMdA be ajaba tamAsA | pANI kI bhIMta, pavana kA thaMbA, vAkI kaba laga AsA / 0 / / 5 / / DI0 // 1 // jaisA bhaiMsA / kA taisA / kUDI 0 / / 2 / / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAnandaghana padAvalI-386 / kaur3I kauDI kara eka paisA joDyA, joDyA lAkha pacAsA / jor3a jor3a kara kAThI kInI, saMga. na calyA ika mAsA / kUDI0 // 3 // kei nara viNaje sonA rUpA, kei viNaje juga sArA / 'prAnandaghana' prabhu tumaku viNajyA jIta gayA juga saaraa| kUDI0 // 4 // (9) pyArA gumAna na kariye, saMto gumAna na dhariye / / pyArA0 // thor3e jIvana teM mAna na kariye, janama janama kari gahiye / pyArA0 / / 1 / / isa gandI kAyA ke mAMhI, mamatA taz2a rahiye / / . pyArA0 / / 2 / / 'prAnandaghana' cetana meM mUrati, bhaktisucita hita dhariye / pyArA0 // 3 // (10) rAga - kAphI - nenA mere lAge rI, zyAma sundara brajamohana piya su, . nainA more lAge rii| bina dekhe nahIM caina sakhI rI, niza dina eka Taka jAge rii| nainA lokalAja kula kAna bisArI, hvAM hI soM mana lAge rii| nainA0 'pAnandaghana' hita prANa papIhA, kuhakara prANa pAge rI / nainA0 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-360 (11) . kuNa khele tosu horI re saMga lAgojI pAveM / apane-apane maMdara nikasI, kAMi sAMvalI kAMi gorI re / saMga0 // 1 // covA candana agara kukAmA, kesara gAgara ghorI re / ___ saMga0 // 2 // bhara picakArI re muMha para DArI, jagaI tanu sArI re| .. . saMga0 // 3 // 'prAnandaghana' prabhu rasa bharI mUrata, Ananda rahivA jhorI re / saMga0 // 4 // (12) banaDo bhalo rijhAyo re, mhArI sUrata suhAgana sughara banI re / caurAsI meM bhramata-bhramata abake mausara. pAvo / abakI viriyA cUka gayo to kiyo Aparo pAvo / banaDo0 // 1 // sAdhu saMgata kiyA kesariyA, sataguru byAha rcaano| sAdhu jana kI jAna banI hai, sItala kalaza vaMdAyo / __ banaDo0 // 2 // tattva nAma ko mor3a baMdhAvo, paDalo prema bhraayo| pAMca pacIsa milI prAtamA, hilamila maMgala gAmo // 3 // corAsI kA pherA meTI, paraNa pati ghara praayo| nirabhaya Dora lagI sAhaba su, jaba sAhiba mana bhaayo| bnddo|| 4 // karaNa teja para saija bichI hai, tAM para por3he merA pIve / 'prAnandaghana' piyA para maiM, pala-pala vArU jIve / bnddo|| 5 // Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mAnandaghana padAvalI-361 maiM kabahu bhava antara prabhu pAi na pUje / apane rasa vasi rIjha ke dila bADhe dUje / maiM0 // 1 // vaMchita pUrNa caraNa kI maiM seva na paaii| to yA bhava dukhiyA bhayo, yAhi bani prAI / maiM0 / / 2 // mana ke mamaM sumana hI meM jyoM kUpa kI chaiyAM / 'pAnandaghana' prabhu pAsa jI praba dIje baiyAM / maiM0 // 3 / / (14) rAga - bhairava nATakIyAnA khela . se lAgo mana moro| aura khela saba sela haiM paNa nATaka doharI / nATa0 // 1 // jJAna kA Dhola bajAya ke cauhaTe bAjI mAMDu / kAma krodha kA putalA sojI ne kADhU / nATa0 // 2 // nara na vAMdhule sura sata e aisA khela jmaauuN| mana moyara prAge dharUM kachu mojAM pAU~ / nATa0 / / 3 / / praNi kaTArI pehara ke taju tana kI praasaa| sarata bAMdhu bagane caDhaM dekhA tarAM tamAsA / nATa0 // 4 / / sela khela dharatI taNu, sonA monA na suhaai| vaMzamarata binA khela hai, aisA sukha jacAi / nATa. // 5 // ulaTa sulaTa gRha khela ku, tAku sIsa namAuM / kahe 'prAnandaghana' kachu mAMgahu~ begama pada pAuM / nATa0 / / 6 / / (15) haTha karI Tuka haTha ke kabhI, deta ninorI roI / / 1 / / mAraga jyu raMgAi ke rIhI, piya sadi ke dvAri / lAjaDAgamana meM nahIM, kAni pachevar3A TAri / / 2 / / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad prAnandaghanajI eva unakA kAvya-362 ani anubhava prItama binA, kAhu kI haTha ke nai katila kora / hAthI pApa mate are, pAve na mahAvata jora // 3 // suni anubhava prItama binA, prAna jAta ina ThAvihi / / he jina Atura cAturI, dUri 'prAnandaghana' nAhi // 4 // noTa:-pada 2, tathA 10 zrImad AnandaghanajI ke hI haiN| pada saM. 6 'sukhAnanda' kavi racita hai| pada kI antima paMkti meM 'sukhAnanda' kI chApa hai| pada saM. 11 bhI zrImad AnandaghanajI kA hI honA caahie| abhI nirNaya nahIM kiyA jA sktaa| prakhaMDa svarUpa jJAna ( rAga-tor3I ) sAkhI-pAtama anubhau rasa kathA, pyAlA ajaba vicaar| / amalI cAkhata hI mare, ghUme saba saMsAra // prAtama anubhau rIti varI rii| ' mora banAi nija rUpa anupama, tIchana ruci kara tega karI rii|| . Topa sanAha sUra ko bAno, , ikatArI corI paharI rI / prAtama0 // 1 // sattA thala meM moha viDArata, e e surajana muha nisarI rI / prAtama0 / / 2 // kevala kamalA prapachara sundara, gAna kare rasa raMga bharI rii| jIti nisANa bajAi birAje, 'prAnandaghana' saravaMga dharI rI / prAtama0 // 3 // sAkhI kA arthaH-prAtma-anubhava-rasa-kathA kA vicAra adbhuta hai| rasa kA pyAlA cakhate hI nazebAja mara-miTa jAtA hai arthAt jo usa para Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-364 patita kI pukAra ( rAga-jhijhorI dAdarA ) hari patita ke udhArana tumha, kaiso pAvana naamii| moso tumha kaba ughAryo, kUra kuTila kAmI / / 1 // aura patita kei udhAre, karanI bina krtaa| eka kAhU nAma lehu, jhUThe virada dharatA / / 2 / / karaNI kari pAra bhaye, bahuta nigama sAkhI / sobhA daI tumha ko nAtha, ApanI pata rAkhI // 3 // nipaTa agati pApakArI, moso apraadhii| jAnU jo sudhAri ho'ba, nAva, lAja sAdhI / / 4 / .. aura ko upAsaka hauM, kaise ke udhArauM / duvidhA yaha rAvarI na, pAvarI vicArauM // 5 // gaI so gaI nAtha, pheri naI kIjai / dvAri paryo DhIMgadAsa, Apano kari ' lIjai / / 6 / / dAsa ko sudhAri lehu, bahuta kahA khiiye| . 'Anandaghana' parama rIti, nAMva ko nibahiye / / 7 / / zabdArthaH --nigama veda / virada=yaza / pata=pratiSThA / pAvarI= kucha to| DhIMgadAsa-duSTa, pApI / nAMva = nAma / nibahiye=pAlana, kIjiye / yaha pada AnandaghanajI kA pratIta nahIM hotaa| yaha braja bhASA meM hai aura jaina mAnyatA ke anurUpa nahIM hai| zrImad AnandaghanajI ke kisI bhI pada meM isa taraha kA tanika bhI saMketa nahIM hai| yaha pada brajabhASA ke kisI kavi dvArA racita hai| kadAcit yaha pada sUradAsajI kA bhI ho sakatA hai| yaha to nissandeha bAta hai ki yaha pada yogirAja zrImad AnandaghanajI dvArA racita nahIM hai| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-364 patita kI pukAra ( rAga-jhijhorI dAdarA ) hari patita ke udhArana tumha, kaiso pAvana naamii| moso tumha kaba ughAryo, kUra kuTila kAmI / / 1 // aura patita kei udhAre, karanI bina krtaa| eka kAhU nAma lehu, jhUThe virada dharatA / / 2. / / karaNI kari pAra bhaye, bahuta nigama sAkhI / sobhA daI tumha ko nAtha, ApanI pata rAkhI / / 3 / / nipaTa agati pApakArI, moso apraadhii| jAnU jo sudhAri ho'ba, nAva lAja sAdhI / / 4 / ' aura ko upAsaka hauM, kaise ke , udhArauM / duvidhA yaha rAvarI na, pAvarI vicArauM / / 5 / / gaI so gaI nAtha, pheri naI kIjai / dvAri paryo DhIMgadAsa, Apano kariH lIjai // 6 / / dAsa ko sudhAri lehu, bahuta kahA kahIye / 'prAnandaghana' parama rIti, nAMva ko nibahiye // 7 // zabdArthaH --nigama veda / virada=yaza / pata=pratiSThA / pAvarI= kucha to| DhIMgadAsa=duSTa, pApI / nA~va = nAma / nibahiye=pAlana kIjiye / yaha pada AnandaghanajI kA pratIta nahIM hotaa| yaha braja bhASA meM hai aura jaina mAnyatA ke anurUpa nahIM hai| zrImad AnandaghanajI ke kisI bhI pada meM isa taraha kA tanika bhI saMketa nahIM hai| yaha pada brajabhASA ke kisI kavi dvArA racita hai| kadAcit yaha pada sUradAsajI kA bhI ho sakatA hai| yaha to nissandeha bAta hai ki yaha pada yogirAja zrImad AnandaghanajI dvArA racita nahIM hai / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - ( 1 ) zrImad ko prApta siddhiyA~ tathA unake camatkAra zrImad zrAnandaghana jo ke nikaTa samparka meM Ane vAle vyaktiyoM ko spaSTa prabhAsa hotA thA ki unheM apane dhyAna evaM yoga-sAdhanA se aneka siddhiyA~ prApta ho gaI haiM jinake camatkAra dekhakara loga dA~toM tale uMgalI bAte the / ve unake camatkAroM se atyanta prabhAvita the / svamUtra se svarNa-siddhi usa samaya yogirAja para dhyAna magna the / ke pAsa AyA / jaba rasa- kuppikA unake zrImad Anandaghana jI kI eka yogoM ke sAtha mitratA thI / usa yogo ne aneka prayogoM ke dvArA evaM apane athaka prayAsoM se svarNa-siddhi karane ke lie rasa-siddhi kI thI / usane apane eka ziSya ke sAtha zrImad Anandaghana jo ko. rasa-siddhi kI kuppikA bhejI / zrImad prAnandaghana jI AbU parvata ke eka zikhara yogI kA vaha ziSya rasa- kuppikA lekara zrImad zrImad kA dhyAna pUrNa huA taba usa ziSya ne vaha samakSa prastuta karake nivedana kiyA- "mere guru ne ApakI mitratA ke kAraNa yaha rasa- kuppikA bhejI hai, kRpA karake grahaNa kareM / " zrImad ne vaha rasakuppikA lI aura use zilA meM paTaka kara phor3a dI / yaha dekhakara usa ziSya se nahIM rahA gyaa| usane kahA, "tU jogaTA rasa-siddhi ko kyA samajhe? mere guru ne kitane zrama se yaha rasa taiyAra kiyA thA, jise tumane bahA diyA, tU mahAmUr3ha hai, tujhe tanika bhI buddhi nahIM hai / " usa ziSya kI bAta sunakara zrImad Anandaghana jI ne kahA, "tere guru rasa- siddhi se kyA Atma-kalyANa karanA cAhate haiM ? " ziSya bolA, "rasa se svarNasiddhi hotI hai jisase saMsAra ko vaza meM kiyA jA sakatA hai / " zrImad bole, "rasa-siddhi koI bar3I bAta nahIM hai / AtmA ke samakSa rasa - siddhi kA koI mahattva nahIM hai / " usa yogI ke ziSya ne kahA, "AtmA kI bAteM karane vAle to aneka haiM parantu rasa-siddhi karake batAne vAle to virale hI haiN| aisI bar3I-bar3I bAteM karate ho to svarNa banA karake batAyo / " usa ziSya kI bAta zrImad Anandaghana jI ko cubha gaI / unhoMne patthara kI zilA para mUtra kiyA jisase vaha zilA svarNa kI ho gaI / vaha ziSya to dekhatA hI raha gayA / usakI A~kheM phaTI kI phaTI raha giiN| vaha ziSya Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-366 bolA, "dhanya hai, jisake mUtra meM svarNa-siddhi hai use rasa-siddhi se kyA prayojana hai ? dhanya hai, zrImad Anandaghana jI ko !" yaha kahatA huA vaha ziSya calA gyaa| yaha saba yoga-zakti kA prabhAva hai| jvara ko vastra meM utAra diyA yogirAja zrImad Anandaghana jI ke camatkAroM kI khabareM sarvatra phailane lgiiN| ve mAravAr3a-kSetra meM jaMgaloM, parvatoM aura gAMvoM meM vicaraNa karane lge| eka bAra ve jodhapura ke samIpa kisI parvata para eka devakulikA meM rahe the| jaba jodhapura ke tatkAlIna mahArAjA ko zrImad Anandaghana jI ke vahA~ sthiratA ke samAcAra mile to ve unake darzanArtha vahA~ gye| usa samaya zrImad Anandaghana jI ko tIvra jvara thaa| mahArAjA ke Agamana kA samAcAra jJAta hone para zrImad Anandaghana jI ne apanA jvara apane vastra meM utAra diyA aura usa vastra ko tanika dUrI para rakha diyA aura ve jodhapura ke mahArAjA ko upadeza dene lge| unhoMne unheM Atma-guNoM kI prApti ke aneka upAya sujhAye--"prAtmA kA mUlya samajhe binA deha kI upayogitA nahIM jJAta hotii| santoM kI sevA-bhakti kiye binA rAjya-kArya meM saphalatA prApta nahIM hotii| santoM kI sevA se hI rAjA kI buddhi nirmala rahatI hai aura sAdhu-santoM ke upadeza se rAjya meM zAnti kA vAsa rahatA hai| logoM ke dharmAtmA banane se rAjA bhI lAbhAnvita hotA hai| santa-sAdhuoM kI bhakti karane se evaM unakI upAsanA karane se rAjA kA kalyANa hotA hai| dAna, zIla, tapa evaM bhAva se dharma kI ArAdhanA karanI caahie|" isa prakAra aneka prakAra se yogirAja zrImad Anandaghana jI ne jodhapura ke mahArAjA ko amUlya upadeza diyaa| upadeza pUrNa hone para mahArAjA kI dRSTi tanika dUra par3e thara-thara kA~pate vastra para pdd'ii| mahArAjA vicAra meM par3a gaye ki vaha vastra kyoM kA~pa rahA hai ? rAjA koI nirNaya nahIM kara sake, ataH unhoMne zrImad ko pUcha hI liyaa| zrImad aAnandaghana jI ne batAyA ki vastra meM jvara ke pudgala haiN| mujhe Apase bAteM karanI thIM, Apako upadeza denA thaa| ataH maiMne vastra meM jvara utAra kara use dUra rakha diyA thaa| aba maiM punaH ukta vastra phnuuNgaa|" isase prakaTa hotA hai ki zrImad meM jvaraM dUra karane kI zakti thii| kucha bhI ho zrImad meM aneka prakAra kI zaktiyA~ thiiN| Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-367 vacana siddhi. adhyAtmayogI zrImad AnandaghanajI ke sambandha meM logoM kI dRr3ha dhAraNA thI ki unheM 'vacana-siddhi' prakaTa huI thii| jo vyakti vacanasamiti kA samyak paripAlana karate hue vizeSa kAla taka vacogupti meM rahate haiM tathA nAbhikamala meM dhyAnastha hokara ghaNToM taka parAbhASA meM tanmaya ho jAte haiM unake 'vacana-siddhi' prakaTa hotI hai| jo dhyAnI vyakti kabhI kisI ko abhizApa na detA ho, jo kisI kA ahita karane kA kadApi vicAra taka nahIM karatA ho aura jisake hRdaya tathA vANI meM ekatA ho usa Atma-dhyAno vyakti ke 'vacana-siddhi' prakaTa ho jAtI hai / rAjA-rAnI kA milApa ho usameM prAnandaghana ko kyA ? ___ eka bAra yogirAja zrImad aAnandaghanajI jodhapura ke samIpa parvatoya kandarAmoM meM dhyAna karate aura AsapAsa ke gAMvoM meM bhikSArtha jAyA karate the| jodhapura ke mahArAjA kA apanI paTarAnI ke sAtha kucha samaya se mana-muTAva cala rahA thaa| mahArAnI ne mahArAjA ko vaza meM karane ke aneka prayatna kiye parantu vaha unheM vaza meM nahIM kara skii| unameM mana-muTAva calatA rhaa| eka dina kisI vyakti ne mahArAnI ko kahA ki yadi yogirAja zrImad AnandaghanajI kI kRpA ho jAye to ApakA kAya siddha ho sakatA hai| mahArAnI ke mana meM zrImad ke prati zraddhA ho gaI aura vaha apanI sakhiyoM ke sAtha zrImad ke darzanArtha gaI / tatpazcAt vaha aneka bAra yogirAja ke darzanArtha AtI rhii| eka dina avasara pAkara mahArAnI ne zrImad ko apane mana kI bAta kahI aura nivedana kiyA ki, "Apa mujhe kRpA karake koI aisA yantra banAkara deM ki jisase rAjA kA mere prati prema utpanna ho aura hamArA pArasparika manamuTAva samApta ho / " zrImad AnandaghanajI ne kahA "lA, eka patra lA" rAnI ne unheM patra lAkara diyaa| zrImad ne usa patra para likhA, "rAjArAnI donoM kA milApa ho isameM Anandaghana ko kyA ?" mahArAnI ne usa kAgaja ko yantra-rUpa mAnakara ghara jAkara use eka tAbIja meM DAla diyaa| usa dina se mahArAjA kA rAnI para prema bar3hatA rhaa| mahArAnI ko lagA ki mahArAja mere vaza meM ho gaye haiN| eka dina anya rAniyoM ne rAjA ke kAna bhare ki mahArAno ne to zrImad AnandaghanajI ke pAsa vazIkaraNa yantra banavAkara Apa ko apane vaza meM kiyA hai| mahArAjA ne kalA se usa tAbIja meM se yaMtra nikAla kara par3hA to usameM likhita zabdoM ko Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-368 dekhakara unheM atyanta Azcarya hA aura mahArAjA ko yogirAja kI Atma-dazA ke sambandha meM ucca koTi kA vicAra aayaa| mahArAjA ko putra-prApti ___jodhapura ke tatkAlIna mahArAjA ke putra nahIM thaa| unheM nitya apane uttarAdhikArI kI cintA rahatI thii| maMtrI evaM mahArAjA meM vicAra-vimarza huaa| maMtrI ne parAmarza diyA ki jaina mahAtmA ke rUpa meM prasiddha zrImad aAnandaghanajI mahAn yogI evaM camatkArI mahApuruSa haiN| AzA hai, unakI sevAbhakti se lAbha avazya hogaa| isase pUrva mahArAjA ne isa sambandha meM aneka mahantoM, tAntrikoM tathA vaidyoM se samparka kiyA thaa| isa bAra unhoMne mantrI ke parAmarza para vizvAsa karake zrImad AnandaghanajI kI bhakti karane kA anta:karaNa se nizcaya kiyaa| mahArAjA ne yogirAja zrImad AnandaghanajI kI sacce antaHkaraNa se sevA kii| phalasvarUpa rAnI ko putra-ratna kI prApti huii| isI prakAra se meDatA ke rAjA ne bhI zrImada kI sevA-bhakti kI thI jisase unheM jaina dharma ke prati rAga huaaa| , bAdazAha kA beTA ! ruka jA eka bAra tatkAlIna dillI ke zahaMzAha kA zAhajAdA bIkAnera pAyA thaa| vaha hindU sAdhunoM tathA jaina yatiyoM ko .satAtA thaa| eka bAra sAdhuoM ne zrImad AnandaghanajI ko zikAyata kI ki "zAhajAdA mArga meM jAte samaya hamArI majAka ur3AtA hai, upahAsa karatA hai| Apa isakA koI upAya kreN|" zrImad AnandaghanajI bIkAnera zahara se bAhara jahA~ zAhajAdA ThaharA huA thA usake AsapAsa ghUmane lge| eka dina zAhajAdA azva para savAra hokara ghUmane ke lie jA rahA thaa| usane maile-kucaile vastra pahane vRddha yati kI majAka kii| yogirAja zrImad AnandaghanajI ne itanA hI kahA, "bAdazAha kA beTA, ruka jaa|" 'zAhajAde ne azva ko calAne kA lAkha prayatna kiyA para azva tanika bhI nahIM claa| mAnoM vaha to vahIM cipaka gyaa| anya azvArohI bhI vahA~ A gye| unhoMne aneka prayAsa kiye parantu azva vahA~ se Age calA hI nhiiN| zrImad to 'bAdazAha kA beTA ruka jA' kahakara apane sthAna para cale gaye the| zAhajAdA ke sAthiyoM ne use pUchA ki azva nahIM calane kA koI kAraNa yadi mAlama ho to btaao| zAhajAdA bolA, "mujhe anya koI kAraNa to jJAta nahIM hai, parantu maiMne eka zveta-vastradhArI yati kI Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-366 majAka kI thii| usa samaya usa yati ne kahA ki 'bAdazAha kA beTA ruka jA', itanI bAta maiM jAnatA huuN|" zAhajAdA ke sAthI samajha gaye ki usa yati ne hI kucha kiyA hai| zAhajAdA ke mitroM ke kahane se bIkAnera ke rAjA ne jaina yatiyoM ko pUchatAcha kI to jJAta huA ki yaha kArya to yogirAja zrImad AnandaghanajI kA pratIta hotA hai, unake pAsa jaao| rAjA Adi patA lagAte-lagAte zrImad AnandaghanajI ke pAsa Aye aura unhoMne zrImad ko aneka prakAra se anunaya-vinaya kii| zrImad ne spaSTa kaha diyA ki bAdazAha kA beTA santa-sAdhuoM ko satAtA hai, unakA upahAsa karatA hai, ThaThThA karatA hai to usakI bhI to majAka honI hI caahie| usa para zAhajAdA ne saMkalpa kiyA ki "maiM yatiyoM ko kadApi nahIM chedd'gaa|" taba zrImad ne zAhajAdA ko kahalavAyA ki 'bAdazAha kA beTA clegaa|'. ye zabda zAhajAdA ko sunAte hI usakA azva calane lgaa| aisA camatkAra.dekhakara zAhajAdA prasanna ho gyaa| usane zrImad AnandaghanajI ke darzana kiye| zrImad to auliyA the, sAdhuoM evaM yatiyoM ke upadrava dUra karane ke lie unheM zAhajAdA ko aisA camatkAra batAnA pdd'aa| : lohe kA sera kA bATa svarNa kA ho gayA . eka bAra yogirAja zrImad Anandaghana jI mAravAr3a ke eka gAMva meM eka nirdhana vaNik ke ghara para kucha dina Thahare the| eka dina vaha nirdhana variNa udAsa banA huA zrImad ke samakSa pAyA aura vandana karake baiThA / vaha aneka kaSToM se santapta hokara zrImad ke samakSa ro pdd'aa| rone kA kAraNa pUchane para vaNik ne apanA vRttAnta sunaayaa| zrImad ko usakI nirdhanatA para tarasa A gyaa| unhoMne vaNik ko kahA, 'tere pAsa lohA ho to laa|' variNaka ne ghara meM se eka sera kA lohe kA bATa lAkara zrImad ko diyaa| zrImad to prAta:kAla meM vihAra karake cale gye| jaba vaNik ne vahA~ dekhA to zrImad to vahA~ dRSTigocara nahIM hue| usane apanA lohe kA eka sera kA bATa Dha r3hA to vaha bhI vahA~ nahIM milA, parantu -- usake sthAna para svarNa kA eka sera kA bATa dikhAI diyaa| usa vaNik ne usa svarNa ko beca kara apanA samasta RNa cukA diyA aura sukha se jIvana yApana karane lgaa| usa dina use atyanta pazcAtApa huA ki maiMne zrImad ko do mana lohA lAkara diyA hotA to kitanA svarNa ho jAtA aura maiM nihAla ho jaataa| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad aAnandaghanajI evaM unakA kAvya- 400 zrImad meM akSaya labdhi kI eka jhalaka- jaba zrImad Anandaghana jI mer3atA meM nivAsa karate the taba vahA~ lakhapati evaM karor3apati nAgarika basate the| usa samaya mer3atiye rAjapUtoM kA vaibhava ucca koTi kA thaa| usa samaya vahA~ U~cI-U~cI haveliyA~ thiiN| vahA~ caurAsI gacchoM ke bhavya upAzraya vidyamAna the jahA~ aneka yati svadharma-parAyaNa banakara Atma-kalyANa karate the| vahA~ mer3atA kI nivAsinI eka zrAvikA kA zrImad ke prati dhArmika rAga thaa| usa zrAvikA ke pati kA to dehAnta ho gayA thA aura usake putra the / usake pAsa karor3oM rupaye evaM bahuta sI svarNa-mudrAe~ thiiN| eka bAra jodhapura ke mahArAjA ko yuddha ke avasara para dhana kI atyanta AvazyakatA huI / jodhapura rAjya ke sipAhI dhanavAna seThoM se dhana prApta karane ke lie mer3atA aaye| sipAhiyoM ne zrAvikA ke makAna ke cAroM ora gherA ddaalaa| ve rAjA ke lie dhana mA~ga rahe the| zrAvikA bhayabhIta hokara zrImad Anandaghana jI ke pAsa aaii| zrAvikA ko udAsa dekhakara zrImad ne use udAsI kA kAraNa puuchaa| zrAvikA ne samasta vRttAnta batAte hue apane kaSTa kI bAta kahI aura nivedana kiyA ki Apa jaise samartha guru ke hote hue mujha para aisI Apatti Aye yaha ucita nahIM hai| Apa kRpA karake koI aisA upAya batAyeM ki maiM isa kaSTa se mukta ho sakU / zrImad ne zrAvikA ko pratyeka prakAra ke sikke alaga-alaga ghar3oM meM bhara kara lAne ko khaa| zrAvikA ne svarNamudrAtroM aura rupayoM ko alaga-alaga ghar3oM meM bhara kara zrImad ke pAsa rakhA / zrImad ne una ghar3oM para kapar3A ba~dhavA diyA aura maMtroccAra ke sAtha una para apanA hAtha phirAyA aura zrAvikA ko kahA ki inheM tU apane ghara le jaa| ina ghar3oM meM se sipAhI mA~ge utanA ghana tU hAtha se nikAla kara detI rhnaa| zrAvikA ghar3e apane ghara le gaI aura unameM se rupaye aura svarNa-mudrAe~ sipAhiyoM ko detI rahI / bailagAr3iyA~ bhara-bhara kara rupaye tathA svarNa-mudrAe~ sipAhI le gaye to bhI una ghar3oM meM se rupaye tathA svarNa-mudrAe~ barAbara nikala rahI thiiN| sipAhI gAr3iyA~ bhara-bhara kara apAra dhana jodhapura le gye| jaba zrAvikA dhana de cukI taba usane ghar3oM meM hAtha DAlakara dekhA to pratyeka ghar3e meM eka-eka sikkA thaa| ata: usake Azcarya kA pAra nahIM rhaa| zrImad Anandaghana jI kA yaha camatkAra dekhakara usake mana meM unake prati zraddhA-bhakti bar3ha gii| jaba yaha samAcAra sarvatra phaila gayA to logoM ke mana meM zrImad Anandaghana jI ke prati vizeSa rAga utpanna ho gyaa| logoM meM carcA hone lagI ki isa kAla meM bhI aise camatkArI mahAmuni vidyamAna haiN| / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-(2) yogirAja zrImad AnandaghanajI ke stavanoM tathA ___ padoM meM agAdha jJAnagarimA jina-pratimA-pUjA kI mAnyatA__yogirAja zrImad AnandaghanajI adhyAtmajJAnI the| ve pratimApUjA ke samarthaka the| unakA kahanA thA ki sAkAra dhyAna ke pazcAt hI nirAkAra dhyAna kI yogyatA prApta hotI hai| zrImad AnandaghanajI adhyAtmajJAnI, vairAgI, tyAgI evaM satyavaktA the jisase unake vacanoM para anya dharmAvalambiyoM ko bhI zraddhA thii| zrImad ne zrI suvidhinAtha ke stavana meM zAstroM ke AdhAra para pratimA-pUjana-vidhi spaSTa kI hai / mana ko vaza meM karane kI tIvra bhAvanA zrImad kA kathana thA ki mana ko vaza meM karane se hI zIghra mukti prApta hotI hai| mana hI bandha evaM mokSa kA kAraNa hai| mana ke sabhI azubha pariNAma hI karma ke kAraNa haiN| zrImad AnandaghanajI mana ko vaza meM karane kA nitya abhyAsa karate the, yaha unake dvArA racita zrI kunthunAtha bhagavAna ke stavana se jJAta hotA hai| mana kI kaisI sthiti hotI hai, isakA zrImad ne zrI kunthunAtha ke stavana meM varNana kiyA hai| kucha * viddhAnoM kA mata hai ki zrI kunthunAtha bhagavAna ke stavana ke akSaroM meM zrImad ne svarNa-siddhi DAlI hai| zrImad prAnandaghanajI kI prAntarika dazA ___ unakI Antarika dazA svaccha evaM paramAtma-prema se anurakta thii| ve AtmA ke zuddha dharma meM masta rahate the| nizcaya-naya se Atmadharma kI zuddha dazA kA varNana karane meM unakA atyanta prema thaa| Atma-dhyAna tathA AtmAnubhava kA rasAsvAdana karane meM ve ekAgratApUrvaka dhyAna karate the| isa sambandha meM unhoMne zrI aranAtha ke stavana meM apane udgAra prakaTa kiye Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI evaM unakA kAvya - 402 zuddhAtama anubhava sadA, svasamaya eha vilAsa re / X X X darzana jJAna caraNa thakI, alakha sarUpa aneka re I nirvikalpa rasa pIjiye. zuddha niraMjana eka re // X X X vyavahAre lakhe dohilA, kAMi na zrAve hAtha re / zuddhanaya thApanA sevatAM, navI rahe duvidhA sAtha re 11 isase jJAta hotA hai ki zrImad zrAnandaghanajI kI zuddha nizcaya-naya kathita, AtmA ke zuddha dharma meM atyanta ruci thI aura ve AtmA ke zuddha dharma meM hI masta the / zrImad kI gaccha evaM zrAgamoM kI mAnyatA gacchanA bheda bahu nayaNa nihAlatA, tattva nI vAta karatAM na lAje / udara bharaNAdi nija kArya karatA thakA, moha naDiyA kalikAla rAje || zrI anantanAtha ke stavana meM zrImad tatkAlIna gacchoM ke sAdhuoM ko kleza na karane ke sambandha meM upAlambha diyA hai / zrI anantanAtha ke stavana meM hI ve kahate haiM kipApa nahIM koI utsUtra bhASaNa jisyo, : dharma nahIM koI jagasUtra sarIkhoM / sUtra anusAra je bhavika kiriyA kare, teha zuddha cAritra parakho || paiMtAlIsa prAgama sUtra gine jAte haiM / utsUtra bhASaNa ke samAna koI pApa nahIM hai / paiMtAlIsa Agama nimnalikhita haiM: 1. AcArAMga, 2. suyagaDAMga, 3. ThANAMga, 4. samavAyAMga, 5. bhagavatI, 6. jJAtA-dharmakathA, 7. upAsakadazAMga, 8. aMtagar3adazAMga, Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-403 6. anuttarovavAI dazAMga, 10. praznavyAkaraNa, 11. vipAka, 12. dRSTivAda aNg| bAraha upAMga-1. uvavAi, 2. rAyapaseNI, 3. jIvAbhigama, 4. pannavaNA, 5. jaMbUdvIpa-pannatti, 6. caMdrapannatti, 7. sUrapaNNatti, 8. karipA, 6. kappivaDaMsiyA, 10. pupphiyA, 11. pupphacaliyA, 12. vahnidizA-ye bAraha upAMga jaaneN| aura 1. vyavahAra sUtra, 2. vRhatkalpa, 3. dazAzrutaskandha, 4. nizItha, 5. mahAnizItha, 6. jItakalpa --ye chaha cheda grantha haiM tathA 1. causaraNa, 2. saMthArApayanno, 3. taMtaveyAlIya, 4. caMdAvijaya, 5. gaNivijjA, 6. devidathuno, 7. vIrathupro, 8. gacchAcAra, 6. jotikaraMDa, 10. pAurapaccakkhANa, ye dasa payannA ke nAma tathA 1. Avazyaka, 2. dazavaikAlika, 3. uttarAdhyayana, 4. aodhaniyukti-ye cAra mUla sUtra tathA 1. naMdi, 2. anuyogadvAra--ye paiMtAlIsa pAgama haiM / - zrImad AnandaghanajI ne bhagavAna zrI ajitanAtha ke stavana meM prabhu kA mArga batAyA hai'paMthar3o nihAlU re bIjA jina taNo, .... . ajita ajita guNadhAma' zrImada kA kathana hai ki AgamoM evaM dravya, kSetra, kAla, bhAva se pUrvAcAryoM se calI A rahI cAritra-mArga kI paramparA se mokSa-mArga hai| yadi AgamoM ko mAnya nahIM kiyA jAye to akelI paramparA se kyA hogA? isa sambandha meM zrImad ne kahA 'puruSaparampara anubhava jovatAM re, aMdhoaMdha pulAya / ' / yadi puruSa paramparA ke akele anubhava se dekhe to aMdhe ko andhA sahArA dekara cala rahA ho vaisA pratIta hotA hai aura jIta-vyavahAra paramparA ko chor3a kara akele AgamoM se mokSa-mArga dekhe to cAritra grahaNa karane kA ThikAnA nahIM hai| sArAMza yaha hai ki guru paramparA, jItakalpa vyavahAra aura AgamoM ke dvArA mokSamArga-pradarzaka cAritra kI ArAdhanA kI jA sakatI hai| ___ zrImad aAnandaghana jI ne abhinandana prabhu ke stavana meM darzana arthAt samyaktva ke sambandha meM sAmAnyatayA apane vicAra vyakta kiye haiN| unakA Azaya hai ki pUrvadharoM kI taraha vartamAna meM AgamavAda meM paripUrNa gurugama kA jJAtA koI guru nahIM hai| vartamAna samaya meM pUrvadharoM ke gurugama kA Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-404 abhAva hone se aneka zaMkAnoM kA ThIka taraha se ucita samAdhAna nahIM ho paataa| jina mahAnubhAvoM ne gurukula meM rahakara siddhAntoM evaM adhyAtma granthoM kA adhyayana kiyA hai ve mahAjJAnI hI zrImad AnandaghanajI ke Azaya ko samajha sakate haiN| zrI naminAtha jinezvara ke stavana kI AThavIM gAthA meM ve kahate haiM ki'cUraNI bhASya sUtra niyukti, vRtti parampara anubhava re / samaya-puruSanAM aMga kahyAM e, je chedete durabhavya re / / ' siddhAnta rUpa puruSa ke chaH aMga haiN| pUrvadhara racita muktaka padI kI vyAkhyA ko carNI kahate haiN| sUtrokta artha ko bhASya kahate haiM aura gaNadharoM Adi ke dvArA racita sUtra kahalAte haiN| bhadrabAhu svAmI Adi pUrvadharoM ne sUtroM para niyukti kI hai| sUtroM kI vizeSArthaka vRtti athavA TIkA ko samajhanA tathA guru-paramparA se prApta anubhava ina chaH aMgoM meM se kisI bhI aMga kA jo chedana karatA hai use durbhavya samajhanA caahie| - zrImad kA kathana hai ki tathAvidha zAstrokta kriyA ke binA cAritra kA pAlana nahIM ho sktaa| zrImad saMvega-pakSI the| saMvega pakSI ke samasta lakSaNa unameM the| saMvega pakSI kI bhAvanA rakhakara jo sAdhu zrutAnusAra yathAtathya rIti se dravya evaM bhAva se cAritra kA pAlana karane meM asamartha haiM, ve sacamuca anya sAdhuoM ke guNoM kI prazaMsA karate haiM to alpa bhavoM meM mukti prApta karate haiM aura jo kriyA kA dambha karake anya muniyoM kI nindA karake helanA karate haiM ve anekabhavoM taka bhramaNa karate haiN| zrImad Anandaghana jI jase adhyAtma-jJAnI evaM AtmA ke zuddha dharma kI gaharAI meM utare hue saMvega-pakSI kI jitanI prazaMsA kareM, utanI kama hai| zrImad ke vicAra paramAtmA kI sevA ke sambandha meM zrImad AnandaghanajI ke atyanta uccakoTi ke vicAra the| 'sevA-sevA' saba kahate haiM parantu sevA kI bhUmikA kI prApti hue binA paramAtmA kI saccI sevA nahIM kI jA sktii| zrI sambhavanAtha bhagavAna ke stavana meM zrImad ne batAyA hai ki Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-405 'abhaya-adveSa-akheda' ina tIna guNoM ko prApta karake hI vAstavika sevA kI jA sakatI hai| bhaya caMcalatA ho je pariNAmanI re, dveSa arocaka prabhAva / kheda pravRtti ho karatA thAkIe re, doSa prabodha lakhAva / / saMbhava0 AtmA ke pariNAma kI caMcalatA hI bhaya hai aura usakA parityAga karake AtmA kA sthira pariNAma karanA hI abhaya hai| paramAtmA ke guNoM ke prati aruci-bhAva hI dveSa hai| unake guNoM ke prati atyanta ruci ko adveSa guNa smjhe| paramAtmA ke guNoM kI prApti ke lie prayatna karate-karate thakanA nahIM yaha akheda hai| ina tIna guNoM kI prApti ke dvArA yadi sevA kI jAe to sevaka apane iSTa kI sevA karake icchita phala prApta kara sakatA hai| jaina darzana ke tattvoM evaM anya darzanoM dvArA mAnya prAtma-tattva meM virodha- .. . yogirAja AnandaghanajI ke hRdaya meM jaina darzana ke tattvoM kA samyak pariNamana huA thaa| dravyAnuyoga meM ve gaharAI meM gaye the| jaina darzana se ekAntanaya se anya darzanoM dvArA mAnya Atma-tattva meM kisa prakAra virodha AtA hai-isakA unhoMne zrI munisuvrata svAmI ke stavana meM spaSTa citraNa kiyA hai| isa prakAra kA spaSTa citraNa karane ke lie nyAya sambandhI granthoM kA pUrNa adhyayana Avazyaka hai| ekAnta dRSTi se anya darzanoM ko dekhate hue ve zrI jina-darzana se bhinna haiM-yaha batAkara zrImad ne jiMna-darzana kI.zreSThatA kA sundara varNana kiyA hai tathA ikkIsaveM tIrthaMkara zrI neminAtha ke stavana meM 'SaDadarzana jina aMga bhaNoje' kaha kara anekAnta naya kI sApekSa dRSTi se SaDdarzana bhI jinadarzana rUpa puruSa ke aMga haiM yaha siddha kara diyA hai| unhoMne kahA hai kijinavara mAM saghalAM darzana che, darzane jinavara bhajanA re| . sAgara mAM saghalI taTinI saho, taTinI mAM sAgara bhajanA re // 6 // (naminAtha stavana) Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-406 jinavara-darzana meM nayoM kI sApekSatA se sampUrNa jagat ke darzanoM kA antarbhAva hotA hai| jaina darzana sAgara tulya hai| sAgara meM samasta nadiyA~ Akara milatI haiM parantu nadiyoM meM sAgara kI bhajanA jAne / . isase spaSTa hai ki siddhAntoM kA adhyayana karane meM zrImada AnandaghanajI ne atyanta dhyAna diyA hai| ve siddhAntoM ke kSayopazamI muni the| isI prakAra se unake padoM meM bhI unake guNoM kI prAntarika jhalaka hai| 'avadhU naTanAgara kI bAjI, jAraNe na bAmaNa kAjI' pada meM dRSTAnta ke dvArA spaSTIkaraNa dekara AtmA kI upAdeyatA ke sambandha meM uttama udgAra prakaTa kiye haiN| 'prAtama anubhava rasika ko, ajaba sunyo virataMta' pada meM yoga ke anubhava kA varNana karake yoga-jJAna kA jagat ko paricaya diyA hai| AtmA ko saMnyAsI kI upamA dI hai aura deha ko maTha kI upamA dI hai| isase anumAna hai ki unhoMne saMnyAsiyoM ke kisI maTha meM nivAsa kiyA hogaa| 'avadha kyA sove tana maTha meM' zIrSaka pada meM zrImad ne sahajasamAdhi ke svarUpa kA citraNa kiyA hai aura ajapAjApa kA digdarzana karAyA hai| "anubhava nAtha kukyUna jagAve' pada meM sumati Adi pAtroM ke dvArA adhyAtma jJAna kA svAnubhava prakaTa kiyA hai jo sacamuca manana karane yogya hai| 'mere ghaTa jJAna bhAnu bhayo bhora' pada meM jJAna rUpI sUrya kA hRdaya meM prakAza hone para jo dazA hotI hai, ve udgAra dRSTigocara hote haiN| 'nizadina jouM tArI vATaDI, ghare prAvo re DholA' zIrSaka pada meM samatA cetana svAmI kI pratIkSA kara rahI hai ye udgAra haiN| samatA ko Atmapati ke prati kitanA prema hai usakA spaSTa ullekha kiyA gayA hai| samatA ke udgAroM meM zuddha prema-rasa chalaka rahA hai / 'nizAnI kahA batAva re merA agama agocara rUpa' nAmaka pada meM AtmA kI nizAnI se sambandhita udgAra prakaTa hue haiN| isa pada ke sambandha meM kiMvadantI hai ki jaba zrImad bIkAnera ke bAhara zmazAna meM rahate the taba zahara meM aneka gacchoM ke sAdhu nivAsa karate the usa samaya vahA~ anya darzanoM ke vidvAn bhI aneka the| unhoMne unase milakara satya-asatya kA nirNaya jJAta karane kA vicAra kiyaa| ve saba milakara zrImad ke pAsa Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-407 gye| unhoMne pUchA 'yativara! kRpayA hameM prAtmA kI nizAnI batAyeM / isa para zrImad AnandaghanajI ne kahA 'nizAnI kahA batAvu re merA alakha agocara rUpa' aura unheM Atma tattva kI jhalaka btaaii| 'pAzA aurana kI kyA koje, jJAna sudhArasa pIje' pada meM zrImad ne AzA sambandhI vicAra batA kara AzA kA parityAga karake Atmaanubhava-amRta kA pAna karane kA apanA saMkalpa vyakta kiyA hai| isa pada ke sambandha meM kiMvadantI hai ki jaba zrImad mAravAr3a meM vicara rahe the taba vahA~ sthAnakavAsI jainoM kA nivAsa thaa| vahA~ aisA pracAra huA ki AnandaghanajI gaccha kI kriyA nahIM karate, sthApanAcArya nahIM rakhate, ekalavihArI haiM aura vyavahAra se bhraSTa haiN| eka bAra aTTama ke pAraNe para ve madhyAhna meM bhikSArtha gaye parantu kinhIM kAraNoM se unheM AhAra-pAnI nahIM milaa| ve nirAza ho gaye taba unake udgAra nikale-'pAzA aurana kI kyA koje|' Age kahA ki 'pAtama anubhava rasa ke rasiyA, utare na kabahu khumArI' Adi vicAroM ke dvArA unhoMne apanI AtmA ko dhyAnasamAdhi meM lIna kara diyaa| _ 'avadhU nAma hamArA rAkhe' pada meM apanA nAma evaM rUpa nahIM hai, .. isase sambandhita udgAra haiN| isa pada ke viSaya meM sunane meM AyA hai ki zrImad AnandaghanajI mAravAr3a ke eka gA~va meM ekAnta sthAna meM AtmadhyAna meM lIna the| zrAvakoM kA unake pAsa AnA-jAnA hotA thaa| usa samaya zrAvakoM ne unheM nivedana kiyA ki ApakA nAma rakhane ke lie Apa kisI ko ziSya banA leN| taba apane antara ke udgAroM ke rUpa meM 'avadha nAma hamArA rAkhe' pada kI racanA kii| nAma evaM rUpa se bhinna AtmA kI dhuna meM masta mahApuruSa ko nAma-rUpa kA moha kaise hogA? __ 'rAtar3I ramIne ahiyAM thI prAviyA' pada kI ahamadAbAda meM racanA huI hai| isa pada ke sambandha meM danta-kathA pracalita hai ki usa samaya zrAvakoM ko zraddhA thI ki AnandaghanajI camatkArI mahApuruSa haiN| unake pAsa eka nirdhana zrAvaka AtA rahatA thaa| eka dina usa zrAvaka ne unheM apanI bAta kaha dii| usa samaya zrImad ne usa zrAvaka ko AtmA ke vAstavika vyApAra kA svarUpa batAte hue kahA ki prAtmA ke pAsa vyakta dharma kI mUla rakama alpa hai aura karma rUpa byAja adhika hai, aura 'mUlaDo thoDo bhAI, byAjaDo ghaNo re, kema karI dIdho re jAya' pada kI racanA kI, jisameM bAhya se ahamadAbAda ke mANekacauka ko antara ke mANeka cauka meM utAra kara dharma kI dukAna prArambha karane kA upadeza diyaa| Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya-408 'brajanAtha se sunAtha viraNa, hAthohAtha bikAyo' pada meM brajanAtha kI stuti kI gaI hai| zrI jinezvara bhagavAna hI vAstavika brajanAtha haiN| zrImad AnandaghanajI braja aura kAzI kI ora gaye pratIta hote haiN| unhoMne vahA~ brajanAtha ko dekha kara vAstavika brajanAtha zrI jinezvara bhagavAna kI stuti kI ho, aisA pratIta hotA hai| zrI hemacandrAcArya evaM zrI mAnatugAcArya kI taraha zrImad AnandaghanajI ne brajanAtha ke nAma se zrI jinezvara bhagavAna kI stuti kI hai| . 'sAdhu saMgati binu kaise paiye, parama mahArasa dhAma rI' pada meM sAdhuoM kI saMgati se sahajAnanda kI prApti kA siddhAnta pratipAdita kiyA gayA hai / sAdhu-saMgati sarvottama hai| sAdhuoM kI saMgati se mokSa prApta hotA hai| paMcama kAla meM AtmajJAnI sAdhutroM kI saMgati hI bhava-sAgara tarane kA ekamAtra upAya hai| zrImad ke vicAra meM santoM kI sevA kiye binA tattva kI prApti nahIM hotii| sAdhu-saMgati viSayaka zrImad ke udgAra prazaMsanIya, mananIya evaM AdaraNIya haiN| sAdhuoM kI saMgati se zrImad AnandaghanajI ko AtmajJAna kA lAbha prApta huA hai, yaha unake udgAroM se spaSTa hotA hai zrImad antarAtmA se paramAtmA kI stuti karate the| unhoMne zrI saMbhavanAtha ke stavana meM abhaya, adveSa evaM akheda tIna pramukha upAya batAye haiN| bhaya, kheda evaM dveSa karane vAlA vyakti zrI jinezvara kI sevA ke mArga meM kadama nahIM rakha sktaa| talavAra kI dhAra para nRtya karanA sarala hai parantu paramAtmA kI sevA karanA duSkara hai durlabha hai.| yogirAja zrImad aAnandaghanajI ne paramAtmA kI stavanA meM nimnalikhita udgAra prakaTa kiye haiM kAlalabdhi lahI paMtha nihAlazure, e prAzA avilamba / / e jana jove re jinajI jANajo re, Anandaghana mata aMba / / 6 // (ajitanAtha stavana) mugdha sugama karo sevana prAdare re, sevana agana anUpa / . dejo kadAcita sevaka yAcanA re, Anandaghana rasarUpa / / 6 / / (saMbhavanAtha stavana) Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Anandaghana padAvalI-406 tuja muja aMtara aMtara bhAMjaze re, vAjaze maMgala tUra / jIva sarovara atizaya vAdhaze re, prAnandaghana rasapUra // 6 // (padmaprabha stavana) muja mana tuja pada paMkaje re, lIno guNamakaranda / raMka gaNe maMdira dharA re, iMda caMda nAgiMda / vimala0 dIThA0 / / 3 / / sAhiba samaratha tu dhaNI re, pAmyo parama udAra / mana visarAmI vAlaho re, Atamaco prAdhAra / . vimala0 dIThA0 / / 4 / / eka araja sevaka taNI re, avadhAro jinadeva / kRpA karI muja dIjiye re, Anandaghana pada seva / . . vimala0 dIThA0 / / 5 / / (vimalanAtha stavana) isa prakAra ke udgAroM se jJAta hotA hai ki zrImad ko prabhu ke prati kitanI bhakti thii| prabhu ke sAtha eka hone kA zrImad kA bhAva apUrva thA jo padmaprabhu ke stavana meM jJAta hotA hai| unake hRdaya ke udgAroM meM unakI AdhyAtmika dazA evaM bhakti jhalakatI hai| caubIsI meM zrImad ne tIrthaMkaroM ke guNoM kI vAstavika stuti kI hai| paramAtmA ke samakSa apane doSa prakaTa karake unase kSamAyAcanA karanA svadoSa prakaTIkaraNa stavanA kahalAtI hai| caudahaveM tIrthaMkara zrI anantanAtha kA stavana upadezamaya stavana hai| zrI zreyAMsanAtha ke stavana meM adhyAtma kA samAveza kiyA gayA hai| zrI kunthunAtha ke stavana meM mana sambandhI vicAra pradarzita karake unakI stavanA kI gaI hai| zAstroM meM ullikhita darzana-bheda evaM hetu nayoM ke dvArA zrI munisuvrata svAmI evaM zrI naminAtha kI stavanA kI gaI hai| rAjImatI ke prema-zikSA-upAlambha-gabhita stavanA zrImad ne bhagavAna zrI neminAtha kI kI hai| sAmAnyatayA kahA jAye to unhoMne tIrthaMkaroM kI vAstavika stuti karane kA svAbhAvika prayatna kiyA hai| zrImad ke stavanoM meM vAstavika stuti svarUpa amRta-nirbhara bahate rahate haiN| zrImad dvArA racita padoM meM AtmaguNoM kI prApti hetu AdhyAtmika bhAva ko pramukhatA dI gaI hai| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad AnandaghanajI evaM unakA kAvya - 410 zrImad ko adhyAtma-jJAna viSayaka tIvra ruci thii| ve guraNa - vihIna nAma mAtra ke jJAniyoM ko adhyAtma jJAniyoM kI zreNI meM nahIM ginate the / 'zrAtamajJAnI zramaNa kahAve, bojA to dravyalagI re - isa prakAra ke udgAroM se jJAta hotA hai ki jo sAdhu adhyAtma jJAna kA tiraskAra karate haiM unheM zrImad dravyaliMgI kahakara upAlambha dete haiM aura unheM udbodhana dete haiM ki ve adhyAtma jJAna kI ora pravRtta hoM / zrImad zrAnandaghanajI kI Antarika dazA svaccha evaM paramAtma-prema se anuraMjita thI / ve AtmA ke zuddha dharma meM masta rahate the / AtmadhyAna tathA AtmAnubhava rasAsvAdana meM ve ekAgratApUrvaka tallIna rahate the / isa sambandha meM zrI aranAtha bhagavAna ke stavana meM unake nimna udgAra prakaTa hue haiM :-- darzana jJAna caraNa thakI, alakha sarUpa nirvikalpa rasa pIjiye, pIjiye, zuddha niraMjana paramAratha paMtha je kahe, te raMje vyavahAre lakha je raheM, tehanA bheda eka aneka re eka re / dharama0 / / 5 taMta re / ananta re / dharama0 / / 6 / vyavahAre lakhe dohilA, kAMi na Ave hAtha re / zuddha naya thApanA sevatAM, navI rahe duvidhA sAtha re / dharama0 / / 7 / / ina udgAroM se jJAta hotA hai ki zrImad kI zuddha nizcaya naya kathita AtmA ke zuddha dharma meM atyanta ruci thI / ve jJAna kI uttama dazA ko pahu~ce hue hone se AtmA ke zuddha dharma meM hI rahate the, usI meM masta dhuna rahate the / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saMsAra meM adhyAtma-jJAna rUpI dharma-mUla ke binA koI darzana rUpI vRkSa sthira nahIM raha sakatA / adhyAtma jJAna se mana, vANI evaM deha ke yoga kI zuddhi hotI hai| adhyAtma-jJAna cintAmaNi ratna tulya hai| adhyAtma-jJAna se to durAcAra evaM bhraSTa vicAroM kA nAza hotA hai| dravyAnuyoga ke jJAna ke binA adhyAtma-jJAna meM praviSTa nahIM huA jA sktaa| yadi adhyAtma-jJAna kA pracAra kiyA jAye to manuSya apanI AtmA kI ora unmukha hote haiM aura manuSyoM ke prAcAroM meM sudhAra hotA hai / .. koI bhI vyakti adhyAtma-jJAna ke binA mokSa kI ora prayANa nahIM kara sktaa| jisa prakAra jala ke binA vRkSa ke samasta avayavoM kA poSaNa nahIM hotA, usI prakAra se adhyAtma-jJAna ke binA AtmA ke samasta guNoM kA poSaNa nahIM hotaa| isa prakAra ke vicAroM ke dhanI mahAn adhyAtma yogirAja zrI AnandaghanajI ke caraNAravinda meM koTi-koTi vandana / . .. mAMgIlAla maMgalacanda tAter3a 8 . janarala marcenTa eNDa kamIzana ejeNTa 33, kRSi maNDI, mer3atA siTI (rAjasthAna) 341510 (dukAna) 20098, (nivAsa) 20141 . sambandhita pharma : arihanta phAinensa eNDa inavesTameNTs 52, janarala muThiyA sTrITa, sAhakAra paiTha, madrAsa-600 079 kara (0) 5227320, (R) 5377334, 5377709 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI ke padoM kI pratyeka paMkti prAtmika dIpAvalI ke lie dIpamAlAyoM kA smaraNa karAtI hai aura unake padoM ke akSara zrAtma jAgRti hetu ratna- maMjUSA tulya haiM / aise pravadhUta ko zata zata vandana / 0 sumeracanda kaTAriyA 8, vIrappana nAikana sTrITa, sAhUkAra paiTha, cennaI-600079 zrImad zrAnandaghanajI AgamoM tathA adhyAtma ke satata adhyayana meM rata the / unhoMne Atma-svarUpa ke cintana evaM anubhava meM ekAnta nirjana guphAoM meM athavA sudUra parvatoM para adhyAtma evaM yoga kI aneka varSoM taka sAdhanA kI / dhanya hai aise adhyAtma yogI ko ! 0 bhIkamacandajI gautamacandajI AMcaliyA pustaka vikretA sTezana roDa, mer3atA zahara ( rAjasthAna ) yogirAja zrImad zrAnandaghanajI arthAt divya vibhUti ke darzana, zrImad AnandaghanajI arthAt adhyAtma dRSTi ke teja-puJja, aura unakI maMgalamaya vANI arthAt adhyAtma-draSTA kA paigAma / aise pragAdha jJAna ke bhaNDAra zrImad ko koTi-koTi vandana / * mai. mANakacanda zikharacanda koThArI bhavya buka Dipo, mahAvIra mArkeTa, mer3atA zahara ( rAjasthAna ) Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogirAja zrImad zrAnandaghanajI ke padoM meM bhakti evaM vairAgya kA nirbhara bahatA hai / unake stavanoM meM anubhavI bhakta evaM zAstra jJAtA kI vANI hai to padoM meM kavi kI vANI hai / aise bhakti evaM vairAgya ke saMgama yogirAja ko zata-zata vandana / * madanalAla amIcanda surANA sarrAphA bAjAra, nAgaura (rAjasthAna ) yogirAja zrImad zrAnandaghanajI kahate haiM ki 'isa jagat meM pAva ghar3I jIne mRtyu se pUrva dharmArAdhanA kara lenI cAhie / aise adhyAtmayogI ko koTi-koTi vandana / kA bhI bharosA nahIM hai / ataH Atman ! tU saceta ho jA / ' zA. vRddhicanda kiraNacanda nAhara x 151, evenyU roDa, baiMgalora (karnATaka) 'he bhole mAnava ! yaha terI kitanI ajJAna dazA hai ! tU atyanta 'asAvadhAna hai / tU saceta kyoM nahIM hotA ? yadi kAla-topacI AyA to tujhe ghara dabAyegA / ' aise ananya upadezaka yogirAja ko zata-zata namana / anila kumAra sunIla kumAra jaina 35, pinjalA subramaniyama sTrITa, TI nagara (mAmalama ) cennaI-600017 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'samatA se uttama sukha kI prApti hotI hai| isase aneka bhavoM meM saMcita karmoM kA kSaya hotA hai| samatA hI AtmA kA zuddha dharma hai| ataH pratipala . antara meM samatA kA pariNAma rakhanA caahiye|' aise samatA ke upadezaka zrImad AnandaghanajI mahArAja ko koTizaH vandana / 8 mehatA suganamala candraprakAza 0 (jaitAraNa nivAsI) 73, arihaMta sosAyaTI, ahamadAbAda (gujarAta) 'zrImad AnandaghanajI ne batAyA hai ki yaha saMsAra sadguNoM kI zAlA hai| yahA~ aneka guNa grahaNa karane yogya haiN| yahA~ guNa grahaNa karane ke sAtha apane doSoM kA parityAga kiyA jA sakatA hai|' aise jJAna ke dhanI yogirAja ko koTi-koTi vandana / . phona : 67577/2004201 8 maisarsa cetana TreDiMga kampanI 4 " maisarsa ke. ke. ejensI eca. ema. siMghavI, cArTarDa ekAuNTeNTa rUma naM. 10, pahalA mAlA, 336 bI, kAlabAdevI roDa, mumbaI-400002 zuddha cetanA apanI sakhI zraddhA se kahatI hai ki zrI RSamaM jinezvara mere priyatama haiN| maiM aba kisI anya ko apanA svAmI banAnA nahIM caahtii| mere nAtha mujha para rIjha gaye haiN| ve aba merA sAtha kadApi nahIM chodd'eNge| merA tathA unakA sAtha anantakAlIna hai| aise bhAvoM ke sAgara zrImad AnandaghanajI ko zata-zat vandana / 4 koThArI zAntilAla kizanalAla holasela pustaka-vikretA evaM nyUja pepara ejenTa basa sTeNDa ke sAmane, mer3atA zahara (rAjasthAna) Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zrIAnandaghanarjI arthAt divya vibhUti ke darzana! zrIAnandaghanajI arthAt adhyAtma-dRSTi kA teja-pUja! zrIAnandaghanajI arthAt adhyAtma-yoga kI sAdhanA! zrIAnandaghanajI arthAt adhyAtma-yogI kA tejomaya darzana!' unhoMne kahA thA 'avadhU kyA mA~gU guna-hInA, ve guna-gAna na pravInA' unakA nirantara raTana thA - he prabhu! maiM tujhase kyA sahAyatA mAgU? mere pAvoM meM bandhana hai, sira para bojhA hai, maiM mArga se anabhijJa hU, paMtha atyanta kaThina hai, mere pAsa koI sAdhana nahIM haiN| prabhU! tU apanI kRpA kI eka bada kI mujha para bhI vRSTi kara, tAki merA Atmapada tere Atmapada meM sammilita hokara Ananda-pada prApta kare aise adhyAtmayogI zrImad AnandaghanajI ko koTi-koTi vandana kAnamala mAnamala siMghavI, mer3atA zahara (rAja.).